You are on page 1of 281

T.C.

GAZ NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
TEMEL SLAM BLMLER ANABLM DALI
TEFSR BLM DALI





HAK DN KURAN DL VE KURAN YOLU TEFSRLERNN
AHKM AYETLER AISINDAN MUKAYESES




YKSEK LSANS TEZ




Hazrlayan
Arif AKIR





Tez Danman
Do Dr. Mesut OKUMU






Ankara 2008
ONAY






Arif AKIR tarafndan hazrlanan Hak Dini Kuran Dili Ve Kuran
Yolu Tefsirlerinin Ahkm Ayetleri Asndan Mukayesesi balkl bu
alma, 11 / 01 / 2008 tarihinde yaplan savunma snav sonucunda oybirli-
i ile baarl bulunarak jrimiz tarafndan Temel slam Bilimleri Anabilim
Dal Tefsir Bilim Dalnda Yksek Lisans tezi olarak kabul edilmitir.




[ i m z a ]
.
Prof. Dr. dris ENGL (Bakan)
.




[ i m z a ]
.
Prof. Dr. Ferhat KOCA
.




[ i m z a ]
.
Do. Dr. Mesut OKUMU (Danman)
.

NSZ
Allah insanlar yarattktan sonra, onlarn hayatlarna yn vermek ama-
cyla ilahi kitaplar gndermitir. Bu ilahi kitaplarn sonuncusu, Kuran- Ke-
rimdir. Maide suresi 3. ayette slam dinini artk kemale erdirdiini belirten
Allah, bundan sonra Mslmanlar iin tek geerli kaynan Kuran- Kerim
olduunu belirlemitir. eitli ayetlerde de Kuran aklama grevini Hz. Mu-
hammed(s.a.s.)e verdiini ifade buyurmutur. Hicr suresi 9. ayetinde ise onu
bizzat kendisinin koruyacan taahht etmitir.
Zaman akp gitmekte, insanlarn ihtiyalar deimekte ve bu ihtiyalar
zm beklemektedir. Kuran- Kerim deiiklie uramayacana gre, in-
sanlarn ihtiyacn karlayacak dini kurallar nasl tespit edilecektir? Msl-
manlar, slam tarihi boyunca Kuran- Kerimi anlamak iin abalam ve bu
sorunun cevabn aramlardr. Bu nedenle birok eserler kaleme almlardr.
Bu almalar, Kurann temel ilkelerinin deimediini, ancak anlama bii-
minin ve ondan karlacak hkmlerin zaman ve zemine gre deiebilece-
ini ortaya koymaktadr.
almamzda, Kuran anlama almalarnn iki rnei olan Hak Dini
Kuran Dili: Trke Tefsir ile Kuran Yolu: Trke Meal ve Tefsir adl eser-
lerde ahkm ayetlerinin nasl yorumlandn kyaslayacaz. Hak Dini
Kuran Dili: Trke Tefsir, Cumhuriyetin ilk yllarnda T.B.M.M.nin talimat ile
D..B. tarafndan Elmall Muhammed Hamdi Yazra yazdrlm, Kuran Yo-
lu: Trke Meal ve Tefsir ise 2000li yllarn banda yine D..B. tarafndan bir
komisyona yazdrlarak Din leri Yksek Kurulu tarafndan incelenip onay-
lanmtr. Amacmz, ahkm ayetlerini belli bir tasnifle ele alarak, bu ayetlere
getirilen yorumlar her iki eserden mukayese etmektir.
Bir giri ve blmden oluan almann giri blmnde, tezin
konusu, nemi, amac, yntemi ve kavramsal erevesi ile her iki eser ve
ii



yazarlarnn hayat hikyelerinden bahsedeceiz.
Birinci blmde, Kuran- Kerim, Kuranda yer alan temel konular ile
ahkm ayetlerinin tanm, says ve tefsirleri hakknda genel bilgiler vereceiz.
kinci blmde, her iki eserin genel zelliklerini ve ahkm ayetlerini
yorumlama metotlarn mukayese edeceiz.
nc blmde ise, tezimizin ana konusunu oluturan ahkm ayetle-
rini belli bir tasnifle gruplayarak mukayesesini yapacak ve her iki eserdeki
farkl ve benzer yorumlamalara dikkat ekerek, gerekirse tercih ettiimiz yo-
rumu dile getireceiz. Ahkm ayetlerini ibadet hkmleri, muamelat hkmle-
ri ve ceza hkmleri olmak zere ana balk altnda deerlendireceiz.
ki eserin yazlmaya balanmas arasnda (19261999) 73 yllk, ilk
basksnn tamamlanmas arasnda ise (19382003) 65 yllk bir sre olmas
nedeniyle, ahkm ayetlerinin yorumlarnda baz farkllklar olutuunu d-
nyoruz. almamzda, bu farkllklar tespit etmeye alacaz.
Ders dnemiyle birlikte tez konusunun seiminden bitimine kadar yar-
dmlarn esirgemeyen, bata Danman Hocam Do. Dr. Mesut OKUMU
Beye, Kymetli fikirlerinden yararlandm hocalarm Prof. Dr. Salim T,
Do. Dr. Osman AYDINLI ve Yrd. Do. Dr. Yaar KURT Beylere teekkr
etmeyi bir bor telakki ediyorum. Ayrca tez dnemi boyunca kendilerinden
istifade ettiim arkadalarm Din Kltr ve Ahlak Bilgisi retmenleri Zeki
HAKAN ve Yakup MERAL ile bugnk seviyeye gelmeme katks olan -
ilkretimden yksek lisansa- tm hocalarma ve arkadalarma minnet ve
kranlarm sunarm.
Arif AKIR
Ankara- 2008
NDEKLER
NSZ...................................................................................................................................................
NDEKLER..................................................................................................................................
KISALTMALAR ..............................................................................................................................V
GR .....................................................................................................................................................1
1. KONUNUN NEM ................................................................................................................... 1
2. KONUNUN AMACI................................................................................................................... 2
3. YNTEM.................................................................................................................................... 2
4. KAPSAM VE SINIRLAR........................................................................................................... 4
5. KAYNAKLARIN DEERLENDRLMES.............................................................................. 4
6. ELMALILI MUHAMMED HAMD YAZIR LE KURAN YOLU YAZARLARININ
HAYATLARI VE ESERLER .......................................................................................................... 6
6.1. Elmall Muhammed Hamdi Yazrn Hayat ve Eserleri .................................................. 6
6.2. Kuran Yolu Yazarlarnn Hayat ve Eserleri..............................................................11
6.2.1. Hayreddin Karamann Hayat ve Eserleri......................................................................11
6.2.2. Mustafa arcnn Hayat ve Eserleri...........................................................................14
6.2.3. brahim Kafi Dnmezin Hayat ve Eserleri ....................................................................15
6.2.4. Sadrettin Gmn Hayat ve Eserleri ...........................................................................16

BRNC BLM
AHKM AYETLER AISINDAN KURAN
1. KURAN-I KERM VE TEMEL KONULARI...........................................................................17
2. KURANIN AHKM AYETLER ...........................................................................................19
2.1. Ahkm Ayetlerinin Says ......................................................................................................20
2.2. Ahkm Ayetlerinin Modern Hukuka Gre Tasnifi ................................................................21
2.3. Ahkm Ayetlerinin Tefsiri .....................................................................................................23

KNC BLM
HAK DN KURAN DL VE KURAN YOLU TEFSRLERNN YNTEM AISINDAN
MUKAYESES
1. HAK DN KURAN DL: TRKE TEFSR LE KURAN YOLU: TRKE MEAL VE
TEFSR ADLI TEFSRLERN GENEL ZELLKLER..............................................................27
1.1. Hak Dini Kuran Dili: Trke Tefsirin Genel zellikleri ..........................................27
1.2. Kuran Yolu: Trke Meal ve Tefsirin Genel zellikleri ............................................32
2. HAK DN KURAN DL VE KURAN YOLU TEFSRLERNN AHKM
AYETLERNE YAKLAIMLARI AISINDAN MUKAYESES .................................................38
2.2. Hak Dini Kuran Dilinde Ahkm Ayetlerini Yorumlama Metodu..............................38
2.2. Kuran Yolunda Ahkm Ayetlerini Yorumlama Metodu ............................................44

NC BLM
HAK DN KURAN DL VE KURAN YOLU TEFSRLERNN AHKM
AYETLERNN YORUMLARI AISINDAN MUKAYESES
1. BADET HKMLER.............................................................................................................52
1.1. TEMZLK (TAHARET)...................................................................................................52
iv



1.1.1. Boy Abdesti (Gusl) .........................................................................................................53
1.1.2. Abdest ..............................................................................................................................55
1.1.3. Teyemmm.......................................................................................................................58
1.1.4. Hayz................................................................................................................................60
1.2. NAMAZ.............................................................................................................................61
1.2.1. Namaz Vakitleri ve eitleri ............................................................................................65
1.2.1.1. Gece namaz .............................................................................................................67
1.2.1.2. Cuma namaz ............................................................................................................68
1.2.1.3. Cenaze namaz ..........................................................................................................77
1.2.1.4. Orta Namaz ..............................................................................................................78
1.2.2. Seferilik............................................................................................................................78
1.2.3. Seferde ve Savata Namaz ...............................................................................................80
1.3. ZEKT ..............................................................................................................................87
1.3.1. Zektn Verilecei Yerler .................................................................................................88
1.4. ORU ................................................................................................................................94
1.4.1. Orucun Rkn ve artlar ................................................................................................95
1.4.2. Kutup Blgelerinde Orucun Balama ve Biti Zaman ....................................................96
1.4.3. Hilalin Gzlenmesi (Ruyeti Hilal) ...................................................................................97
1.4.4. Orucun Geerlilik artlar ve Oruca Niyet......................................................................98
1.4.5. Orucun Yasaklar, Orucu Bozan eyler ve Orucun Mekruhlar ......................................98
1.4.6. Orucun Kazas, Keffareti, Fidyesi .................................................................................100
1.4.6.1. Mazeretsiz Oru Tutmamak ve Keffareti ................................................................101
1.4.6.2. Orucun Fidyesi ve Miktar......................................................................................102
1.4.7. tikaf...............................................................................................................................104
1.4.8. Hilali Grnce Tekbir Getirme......................................................................................105
1.5. HAC VE KURBAN .........................................................................................................106
1.5.1. Haccn artlar ..............................................................................................................106
1.5.1.1. Haccn Ykmllk artlar ...................................................................................106
1.5.1.2. Haccn Eda artlar................................................................................................107
1.5.1.3. Haccn Geerlilik artlar ......................................................................................107
1.5.1.3.1. hram......................................................................................................................107
1.5.1.3.2. zel Vakit ...............................................................................................................108
1.5.1.3.3. zel Mekan.............................................................................................................109
1.5.2. Haccn Rknleri ...........................................................................................................110
1.5.2.1. Arafat Vakfesi .........................................................................................................110
1.5.2.2. Ziyaret Tavaf .........................................................................................................111
1.5.3. Haccn Vacipleri ............................................................................................................112
1.5.3.1. Say ..........................................................................................................................112
1.5.3.2. Mzdelife Vakfesi....................................................................................................113
1.5.3.3. eytan Talama.......................................................................................................113
1.5.3.4. Salar Tra Etmek Ve Ksaltmak..........................................................................115
1.5.3.5. Veda Tavaf.............................................................................................................115
1.5.4. Haccn Snnetleri ..........................................................................................................115
1.5.5. Hac Yasaklar ................................................................................................................116
1.5.6. Kurban...........................................................................................................................118
1.6. KEFFARETLER..............................................................................................................121
1.6.1. Zhar Keffareti ...............................................................................................................122
1.6.2. Yemin Keffareti ..............................................................................................................124
1.6.3. hram Yasaklar ve Keffareti..........................................................................................126
1.6.4. Yanllkla Adam ldrme Keffareti..............................................................................129
2. MUAMELT HKMLER ..................................................................................................130
2.1. LE VE MRAS HUKUKU...........................................................................................130
2.1.1. Evlenme .........................................................................................................................131
2.1.1.1. Evlenme Yasaklar ..................................................................................................132
2.1.1.1.1. Mslmanlarn Gayrimslim Kadn Ve Erkekle Evlenmeleri.................................134
2.1.1.2. Mehir ......................................................................................................................134
v



2.1.1.3. Taaddd Zevcat (ok Ele Evlilik) .......................................................................136
2.1.1.4. Muta Nikah...........................................................................................................138
2.1.2. Boama Ve Boanma .....................................................................................................139
2.1.2.1. Lian (Karlkl Lanetleme) ...................................................................................143
2.1.2.2. ddet........................................................................................................................145
2.1.2.3. Hlle .......................................................................................................................148
2.1.3. Nafaka............................................................................................................................150
2.1.4. Evlat Edinme ve Hkm.................................................................................................153
2.1.5. Kadnlarla lgili eitli Meseleler .................................................................................155
2.1.5.1. Kadnlarn Mirastaki Durumu................................................................................155
2.1.5.2. Kadnlarn ahitlii ................................................................................................159
2.1.5.3. Kadnn Dvlmesi .................................................................................................161
2.1.5.4. Tesettr (Kadnlarn rtnmesi) ............................................................................164
2.1.5.5. Doum Kontrol ve Krtaj .....................................................................................167
2.1.5.6. Estetik Ameliyat .....................................................................................................169
2.2. BORLAR HUKUKU (MEDEN HUKUK)...................................................................171
2.2.1. Akitler ............................................................................................................................171
2.2.2. Rvet.............................................................................................................................172
2.2.3. Ticaret (Alveri) ..........................................................................................................173
2.2.4. Borlanma le lgili Konular .........................................................................................177
2.2.4.1. Karlksz Bor Verme (Karz Hasen) ...................................................................177
2.2.4.2. Borcun Yazlmas ve Noter .....................................................................................179
2.2.4.3. Rehin.......................................................................................................................182
2.2.4.4. Faiz (Riba)..............................................................................................................184
2.3. KTSAD VE MAL HUKUK........................................................................................189
2.3.1. Vergiler ve Kullanm ....................................................................................................189
2.3.1.1. Fey..........................................................................................................................190
2.3.1.1.1. Cizye ..........................................................................................................................191
2.3.1.1.2. Harac.........................................................................................................................193
2.3.1.2. Ganimet ..................................................................................................................193
2.3.1.3. Fey ve Ganimetlerin Kullanm ..............................................................................194
2.3.2. Devlet Malna / Devlet Btesine Zarar Vermek ...........................................................198
2.4. DEVLETLER HUKUKU.................................................................................................200
2.4.1. Uluslararas likilerde Temel lkeler............................................................................200
2.4.1.1. Uluslararas likilerin Temeli Bartr ..................................................................201
2.4.1.2. Antlamalara Sadk Kalnmas Gerekir..................................................................204
2.4.1.3. Savaa Hazrlkl Olmak Gerekir............................................................................205
2.4.2. Gayri Mslimlerle likiler ............................................................................................206
2.4.2.1. Gayri Mslimlerle Dostluk .....................................................................................207
2.4.2.2. Takiyye....................................................................................................................211
2.4.2.3. Gayrimslimlerin Mescidi Harama Girmelerinin Yasak Oluu .............................212
2.4.2.4. Snmaclar (Mstemenlerin Durumu) ................................................................214
2.4.2.5. Hicret......................................................................................................................215
2.4.3. Sava le lgili Kurallar .................................................................................................217
2.4.3.1. Haram Aylarda Sava.............................................................................................218
2.4.3.2. Savaa Katlma Zorunluluu ..................................................................................219
2.4.3.3. Sava Kurallar.......................................................................................................221
2.4.3.3.1. Tarafszlarn Dokunulmazl .................................................................................221
2.4.3.3.2. Savaa Balamadan nce Dmann Mslman Olup Olmadnn renilmesi .222
2.4.3.3.3. Savata Mriklere Yaplacaklar............................................................................223
2.4.3.3.4. Savata Ar Gitmemek..........................................................................................226
2.4.3.3.5. Sava Esirleri le lgili Hkmler...........................................................................227
3. CEZA HKMLER (UKUBT) ...........................................................................................230
3.1. Cezalarda l..............................................................................................................230
3.2. Cezalarn ahsilii.........................................................................................................231
3.3. Hrszlk Ve El Kesme Cezas.........................................................................................232
vi



3.4. Adam ldrme Ve Ksas................................................................................................236
3.5. Terr, Yol Kesme, Yamalama (Hrabe) ve Cezas .......................................................240
3.6. Zina, eitleri ve lgili Hkmler ..................................................................................242
3.7. Kazf (Zina ftiras) Ve Cezas ........................................................................................247
3.8. ki ve Kumar.................................................................................................................249
SONU...............................................................................................................................................256
KAYNAKA.....................................................................................................................................262
ZET .................................................................................................................................................269
ABSTRACT.......................................................................................................................................271




































KISALTMALAR
ABD : Ana Bilim Dal
a.g.e. : Ad geen eser
a.g.m. : Ad geen makale
a.g.s. : Ad geen sylei
a.g.y.l.t. : Ad geen yksek lisans tezi
A..H.F.Y. : Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar
A...F : Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi
A...F.D. : Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi
A...F.Y. : Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar
Bkz. : Baknz
c. : Cilt
ev. : eviren
Der. : Derleyen
DA. : Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi
D..B. : Diyanet leri Bakanl
Hazr. : Hazrlayan
.H.. : orum Hitit niversitesi
H...F. : Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi
H...F.D. : Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi
G...F.D. : Gazi niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi
G..S.B.E. : Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits
.A. : Trkiye Ekonomik ve Kltrel Dayanma Vakf slami Ara-
trmalar Dergisi
SAM : Trkiye Diyanet Vakf slam Aratrmalar Merkezi
M.. : Marmara niversitesi
M...F. : Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi
Ner. : Nereden
SA.. : Sakarya niversitesi
s. : Sayfa
S. : Say
Sad. : Sadeletiren
S.B.E. : Sosyal Bilimler Enstits
T.D.V. : Trkiye Diyanet Vakf
TEKDAV. : Trkiye Ekonomik ve Kltrel Dayanma Vakf
Trc. : Tercme eden
ty. : Tarihsiz
U.. : Uluda niversitesi
Ve bak. : Ve bakalar
Vd. : Ve dierleri
Yay. : Yaynlar
Y..K. : Yksek retim Kurulu
GR
1. KONUNUN NEM
lkemizde hem Osmanl hem de Cumhuriyet dneminde; gerek Arap-
a, gerekse Trke birok tefsir yazlm veya tercme edilmitir. Cumhuriyet
dneminde yazlan tefsirlerden bir ksm zel kii ya da yaynevleri tarafndan
yaynlanrken, ikisi Diyanet leri Bakanl tarafndan yaynlanmtr.
1
Bun-
lardan ilki, Cumhuriyetin ilk yllarnda T.B.M.M.nin verdii bir grevle
D..B.nin talebi zerine Elmall Muhammed Hamdi YAZIR (18781942) tara-
fndan yazlm olan Hak Dini Kuran Dili: Trke Tefsir adl eserdir. Dieri
ise 2000li yllarda yine D..B.nin Hayrettin KARAMAN, Mustafa ARICI,
brahim Kfi DNMEZ ve Sadrettin GMten oluan heyete hazrlatt
Kuran Yolu: Trke Mel ve Tefsirdir.
2

almamzda, bu iki tefsiri ahkm ayetlerini yorumlamalar bakmn-
dan karlatracaz. Aradan geen zaman dilimi ierisinde deien dnya
artlaryla birlikte, limlerin / mfessirlerin Kurann ahkm ayetlerine yakla-
mlarnn nasl gelitiini ve bu srete ne gibi ortak ve farkl yaklamlarn
yaandn mukayeseli bir ekilde ele alacaz.

1
Bu iki tefsir dnda bir de, alt cilt olmas planlanarak Cumhuriyetin 60. ylnda ilk cildinin yayn-
land ifade edilen, birinci cildi Talat KOYT ve smail CERRAHOLU tarafndan hazrlanp
1985te baslan; ikinci cildi ise yalnzca Talat KOYT tarafndan hazrlanp 1990da baslan,
Kuran- Kerim Meal ve Tefsiri bulunmaktadr. Ancak yalnzca iki cildi km olan bu tefsirin
birinci cildinde giri, fatiha suresi ve bakara suresi bulunurken, ikinci cildinde ise Ali mran suresi ile
Nisa suresinin 115. ayetine kadar bulunmaktadr. Eserin devam gelmemitir. Talat KOYT, sma-
il CERRAHOLU, Kuran- Kerim Meal ve Tefsiri, Diyanet leri Bakanl Yaynlar, Ankara,
1985 (1. Cilt); Talat KOYT, Kuran- Kerim Meal ve Tefsiri, D..B. Yaynlar, Ankara, 1990,
(2. cilt).
2
Hayrettin KARAMAN, Mustafa ARICI, brahim Kafi DNMEZ, Sadrettin GM, Kuran
Yolu: Trke Meal ve Tefsir, D..B. Yay., Ankara, 2003, 5 cilt.; Elmall Muhammed Hamdi
YAZIR, Hak Dini Kuran Dili: Trke Tefsir, Eser Neriyat, stanbul, 1979, (10 cilt).
2



2. KONUNUN AMACI
Kuran- Kerimin genel hatlaryla inan, ibadet, muamelat ve ahlak ku-
rallarn ierdii bilinmektedir. nan esaslar kesin kurallar olduundan za-
man ve zemine gre herhangi bir deiiklie uramaz. Ahlak esaslar da ekli
deise de ierik itibariyle esasl olarak herhangi bir farkllk arz etmemekte-
dir. Oysa Kurann muamelata dair ayetlerinin hkmleri zamana ve mekana
gre deiiklik gsterebilmektedir. Zaman deitike ayetlerden karlan h-
kmler de deiebilmektedir.
Hak Dini Kuran Dili, 20. yzyln ilk eyreinin sonlarnda (1926
1936), cumhuriyetin ilk yllarnda yazlmtr. Kuran Yolu ise, Hak Di-
ninden yaklak 70 yl sonra, lkemizin Avrupa Birliine girme hazrlklar
yapt, dnyada kresellemenin hkim olduu ve tartld bir ortamda
(2003) hazrlanmtr. Bu iki eserin mukayesesi, aradan geen sre zarfnda
ahkm ayetlerinin yorumunda ortaya kan farkllklar tespit ederek, alannda
nemli bir ilevi yerine getirecektir. Tezin bu sonularnn, ilim dnyasna ve
din alannda yaanan tartmalara nemli katklar salayacan dnyo-
ruz.
Bu almadaki amacmz, Cumhuriyetin kuruluundan bu yana
Kurann fkh ayetlerinin tefsir ve yorumunda, deien zamana ve yaanan
gelimelere bal olarak ne gibi farkl baklar ve yorumlarn ortaya ktn
tespit etmektir. Bylece dini nasslarla olgular arasndaki ilikileri ve bunun
ahkm ayetlerinin yorumuna etkilerini aa karmay hedeflemekteyiz.
3. YNTEM
Matbu olan her iki eseri de temin ettik. Ayrca fkhi tefsire dair eserleri
tarayarak konunun kaynakasn oluturduk. Bu eserleri tez projemizde liste-
3



ledik. almamz hazrlarken, nce ktphane kataloglarn inceledik ve
internet zerinden evrimii katalog taramas yoluyla, Elmall Muhammed
Hamdi Yazrn ve Kuran Yolu adl tefsirin yazarlarnn yaynlanm dier
eserlerini tespit ettik. Elmall Muhammed Hamdi Yazrn kendi eserlerini ya
da ona atfen baslm olan eserleri tespit ettik. almamzn giri blmnn
alt balnda ayrntl bilgi sunacamz iin konunun detaylarna girmiyoruz.
Elmall Muhammed Hamdi YAZIR ve Hak Dini Kuran Dili hakknda
yazlm olan Doktora ve Yksek Lisans Tezlerini tespit ettik. Eser hakknda
ok sayda akademik alma yapld grlmektedir. Biz bu almalar n-
ce Y..K. Tez Arama motorundan taradk. Konuyla ilgili 2 doktora tezi, 25
Yksek Lisans tezi tespit ettik.
3
Bu konuda yaplan akademik almalar ze-
rine yazlm bir de makale bulunmaktadr.
4

Topladmz kaynaklar okuyarak bir n okuma gerekletirdik. Bu
okumalarn nda hangi ayetlerin tefsirlerine bakacamz ve hangi konu
balklarna arlk vereceimizi tespit ettik. Bu almalar sonucunda ald-
mz notlar tasnif ederek kullanlabilir bir hale getirdik. Bu almamz, verile-
rin bilimsel yntemler nda tasnifi, tahlili, mukayesesi ve deerlendirmesi
eklinde yaptk.
Kuran- Kerim ayetlerine atf yaparken dipnotta nce sure adn, sonra
sure numaras ve ayet numarasn verdik.
5
Dier eserlere atf yaparken ilk
getii yerde eserin tam knyesini verirken, daha sonra getiinde yalnzca
yazarn soyad ile eserin ksa adn vermeyi yeterli grdk. Metin iinde bir
eserden bahsederken zellikle tezimizin ana iskeletini oluturan Elmall Mu-
hammed Hamdi YAZIR iin Elmall, onun tefsiri olan Hak Dini Kuran Dili:
Trke Tefsir yerine ksaca Hak Dini; ifadelerini kullandk. Hayrettin KA-

3
04 Austos 2005 tarihinde yaplan taramada yalnzca 13 adet Tksek Lisans Tezi listelenirken; 6
Haziran 2007 tarihinde 25 adet Yksek lisans Tezi listelenmitir. Y..K. Tez Arama Motoru, (Eriim)
www.yok.gov.tr/YokTezSrv, 04 Austos 2005, 06 Haziran 2007.
4
Mustafa ZEL, Hak Dini Kuran Dili zerine Yaplan Akademik almalar, slami Ara-
trmalar Dergisi, TEKDAV, c.14, S:1, 2001, s.145-149.
5
rnein; 2. sure olan Bakara suresinin 286. ayetini (Bakara, 2/286) eklinde gsterdik.
4



RAMAN, Mustafa ARICI, brahim Kafi DNMEZ ve Sadrettin GMten
oluan yazarlar iin komisyon, onlar tarafndan hazrlanan Kuran Yolu:
Trke Meal ve Tefsir yerine ise Kuran Yolu ifadesini kullandk.
4. KAPSAM VE SINIRLAR
Tezin kapsam, Hak Dini Kuran Dili ve Kuran Yolu tefsirlerinin
Kurann ahkm ayetlerine ait yorumlardr. Ancak Fkh, tefsir, fkhi tefsir gibi
baz kavramlara ve eserlerin melliflerinin biyografisine de -konunun zne
sadk kalmak artyla- yer vereceiz. Konular, bir fkh gzyle ayrntl bir
ekilde ele alnmayacaktr. Yksek lisans tezinin zellii ve sresi dikkate
alnarak, tefsir alannda kalnacak ve her iki eserin yalnzca mukayesesi ile
yetinilecektir. Burada tezimizin hacmini kabartmamak ve zaman kaybna yol
amamak iin, bu iki tefsirde ortak veya benzer yorumlarn yer ald konular
genel olarak belirtmekle yetineceiz. Bu konularda ayrntl bilgi vermeyece-
iz. Daha ok, almamzn ana temasn oluturan farkl yorumlardaki farkl-
lklar zerinde duracaz.
5. KAYNAKLARIN DEERLENDRLMES
Konuyu aratrmaya balarken ilk olarak Elmall M. Hamdi Yazrn
eserlerini, hayatn, onunla ilgili yazlm eserleri, makaleleri aratrdk. Bu
konuda ok sayda kaynaa ulatk. Bu eserleri inceleyerek tezi hazrlama-
dan nce altyap bilgilerini temin ettik. Konuyla ilgili olduunu tespit ettiimiz
tezlerden Yasemin YILDIRIMn hazrlad Elmall Muhammed Hamdi
5



Yazrn Ahkm Ayetlerini Yorumlama Metodu balkl Yksek Lisans Tezin-
den zaman zaman faydalandk.
6

Kuran Yolu ve yazarlar ile ilgili aratrma yaptmda ise fazla kay-
nak bulamadk. Kuran Yolu zerine hazrlanm yalnzca bir adet tez tespit
edebildik. Bu tez, Yunus ZDAMAR tarafndan hazrlanan, Hasan Basri
antayn Kuran- Hkim Ve Meali Kerim Adl Meali le Kuran Yolu Tefsi-
rinde Sosyal Meselelere Yaklamlar baln tayan tezdir.
7
Bu tezden de
az da olsa yararlanmaya altk. Hayrettin KARAMANn hayat ve eserleri
hakknda hem yazl kaynaklarda, hem de internet ortamnda bilgilere ular-
ken, Kuran Yolunun dier yazarlar olan brahim Kfi DNMEZ, Sadrettin
GM ve Mustafa ARICI hakknda yazl kaynaklarda bilgiye ulaama-
dk. Yalnzca internet ortamndan bilgi edinebildik.
Bunlar dnda, konunun genel erevesi iin Kurann anlalmas,
Tefsir Usul, Tefsir Tarihi, eitli tefsir ekolleri ve zellikle konulu tefsir ve
fkhi tefsire dair yazlm eserler ile slam Hukuk Usul (Fkh usul), slam
Hukuku Tarihi ile ilgili eserlere ulatk ve bu eserlerden yararlanabileceim
notlar almaya altm. Konuyla ilgili makalelerin bulunduu dergileri de tara-
yarak onlardan da yararlanmaya gayret ettim. Gerekli notlar aldm.
Tespit ettiimiz, ulatm ve yararlandm bu eserlerin listesini hem
Tez projemde hem de Kaynakada saydm iin burada yeniden saymyo-
ruz.

6
YILDIRIM, Elmall Muhammed Hamdi YAZIRn Ahkam Ayetlerini Yorumlama Metodu,
SA, SBE., Temel slami Bilimler, slam Hukuku Bilim dal, Sakarya, 2002 (Yaynlanmam Yksek
Lisans Tezi).
7
Yunus ZDAMAR, Hasan Basri antayn Kuran- Hkim Ve Meali Kerim Adl Meali le
Kuran Yolu Tefsirinde Sosyal Meselelere Yaklamlar, Gazi niversitesi S.B.E., Ankara, 2006
(Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi).
6



6. ELMALILI MUHAMMED HAMD YAZIR LE KURAN YOLU YAZAR-
LARININ HAYATLARI VE ESERLER
Bir eseri anlamann en temel ilkelerinden birisi de o eserin yazarnn
hayat hikyelerinin, hayata baklarnn, bilgi ve tecrbelerinin bilinmesidir.
te bu anlayla bu blmmzde karlatracamz eserlerin yazarlarn
tantmaya alacaz.
6.1. Elmall Muhammed Hamdi Yazrn Hayat ve Eserleri
8

Hak Dini Kuran Dili nin yazar Elmall Muhammed Hamdi Yazr,
1878 ylnda Antalyann Elmal ilesinde dodu. Kendi ifadesiyle halis Ana-
dolulu z Ouz, Yazr Trk olan bir insandr.
9
Ailesi aslen Burdurludur. Ba-
bas Hoca Numan Efendi, kk yanda Burdurun Glhisar ilesinin Yazr
kynden ayrlarak Elmalya gelmi, renimini burada tamamlayarak
eriye Mahkemesi Baktibi olmutur. Annesi ise Elmal ulemasndan Esad
Efendinin kz Fatma Hanmdr.
10

lk ve orta renimini Elmalda tamamlayan Hamdi Efendi, hafzln
da burada ikmal etmi, Arapa okumu ve slami ilimlerde temel bilgileri e-
dinmitir. Sonra days Hoca Mustafa Sarlar ile birlikte 1895te stanbula gi-
derek Kayserili Mahmud Hamdi Efendinin Beyazt Camiindeki derslerine
devam etmeye balad. Devrin dier hocalarndan da faydalanp icazet alan

8
Elmall Muhammed Hamdi YAZIRn hayat ve eserleriyle ilgili bkz: smail KARA, Trkiyede
slamclk Dncesi: Metinler/Kiiler, Risale Basn Yayn Ltd., stanbul, 1986, c.I, s.409, mer
Nasuhi BLMEN, Byk Tefsir Tarihi II (Tabakatl Mfessirin), D..B. Yaynlar, Ankara 1962:
I. Cz, s. 607-615, Elmall M. Hamdi YAZIR, Makaleler I, (Yayna Hazrlayanlar: Cneyd KK-
SAL ve Murat KAYA), Kitabevi, stanbul, 1997, s. 7-9, smail ALBAYRAK, Klasik Modernizmde
Kurana Yaklamlar, Ensar Neriyat, stanbul, 2004, s. 160-166, Yusuf evki YAVUZ, Elmall
Muhammed Hamdi, DA., stanbul, 1995, c. XI, s. 57-62, Elmall M. Hamdi YAZIR Sempoz-
yumu (4-6 Eyll 1991), T.D.V. Yay., Ankara, 1993, Fatma PAKST, Merhum Daym Hamdi
Yazr, Elmall M. Hamdi YAZIR Sempozyumu (4-6 Eyll 1991), T.D.V. Yay., Ankara, 1993, s.
2-24, Ayrca Hak Dini Kuran Dili tefsirlerinin banda yine onun hayat ve eserleri hakknda bilgi
verilmektedir. Biz burada smail KARAnn eserini temel alarak dier kaynaklardaki farkl bilgilere
de atfta bulunduk.
9
YAZIR, Hak Dini, c. I, s. mukaddime 17.
10
KARA, a.g.e., c. I, s. 409.
7



Hamdi Efendi, 1905te rus imtihann kazanarak mderrislik unvann ald.
Mekteb-i Nvvab (Hukuk Fakltesi)a girip buradan birincilikle mezun olarak
kad icazetnamesi ald. 1905ten 1908 ylna kadar Beyazid Camiinde ders
okuttu. Bu greviyle birlikte Meihat (eyhlislamlk) Mektubi Kalemine tayin
edildi(Ekim 1906). Bir yandan da Mekteb-i Nvvabda ahkm- evkaf,
Medresetl-Vaizinde fkh, Medrese-i Sleymaniyede mantk, Mlkiye Mek-
tebinde ahkm- evkaf derslerini okuttu. Meclis-i Maarif azal yapt. ki yl
da Huzur Dersleri (sarayda Padiah huzurunda yaplan ilmi sohbet)ne
muhatab olarak katld. 1908de dersiam oldu. Bu yllarda dardan felsefe,
edebiyat, riyaziye tahsil etti. Sami ve Bakkal Arif Efendilerden de hat dersleri
ald.
11
Hat sanatnda da nemli eserler veren bir hattattr.
12
Ayrca Bat huku-
kuyla slam hukukunu mukayese edebilmek iin de Franszcay 40 gnde
rendii belirtilmektedir.
13

II. Merutiyetin ilanndan sonra kurulan Meclis-i Mebusana Antalya
mebusu olarak girdi. Daha sonra srasyla Darul-Hikmetil-slamiye azalna
(4 Austos 1918), ardndan bu messesenin reisliine (2 Nisan 1919) tayin
edildi. Damad Ferid Paann 1. ve 2. kabinelerinde Evkaf Nazrln stlen-
di. 15 Eyll 1919da ise Ayan (Senato) azalna tayin edildi. ttihad ve Terak-
ki Cemiyetinin ilim ubesinde grev ald.
14
mer Nasuhi BLMEN, onun si-
yasete girdiini ancak hibir zaman siyasi cereyanlara kaplarak ilim saha-
sndan uzaklamadn belirtmektedir. Bu grn de stiklal Mahkemeleri
tarafndan gyabnda verilen cezann incelemeler sonucunda kaldrlarak
Hak Dini Kuran Dili tefsiri yazma grevinin kendisine verilmesi ile destek-
lemektedir.
15

Cumhuriyetin ilan srasnda Medresetl-Mtehasssinde mantk ho-
cas idi. Damad Ferid Paa kabinelerindeki grevi dolaysyla, Milli Mcadele

11
KARA, a.g.e., c. I, s. 409.
12
Hsrev SUBAI, Elmall Hamdi Efendi ve Hat Sanatmzdaki Yeri, Elmall M. Hamdi YAZIR
Sempozyumu (4-6 Eyll 1991), T.D.V. Yay., Ankara, 1993, s.318-330.
13
. ALBAYRAK, a.g.e., s.162.
14
KARA, a.g.e., c.I, s.409.
15
BLMEN, a.g.e., I. cz, s. 608.
8



aleyhinde bu kabinelerin verdii karardan sorumlu tutularak gyabnda idama
mahkum edildi. Fakat Ankara stiklal Mahkemesinde grlen mahkemede
beraat etti. stanbula dnerek bir bakma inzivaya ekildi. Ve vefatna kadar
camiye gitmek dnda evinden dar kmad. Bu inziva dneminin ilk ylla-
rnda daha nce balad Metalib ve Mezahib adl tercme almasn
tamamlad. Prens Abbas Halim Paann tevikiyle byk apl bir Hukuk
Kamusu hazrlamaya koyuldu ancak bitiremedi. nk bu srada TBMMnce
kararlatrlan ve D..B.nca kendisine teklif edilen Kuran tefsirini kaleme al-
maya balad.
16

Son yllarn mnzevi bir ekilde yaayan Elmall, bu inzivaya ramen,
hayat leminden alakasn kesmemi, btn slam uurunu takip etmitir.
17

64 yandayken, 27 Mays 1942 de stanbulda vefat etti. Kabri Sahra-y
Cedid Mezarlndadr.
18
mer Nasuhi BLMEN, onun iin Vefat slam le-
mi iin telafisiz bir ziya olan bu byk limi, ilim tarihi daima hrmetle yd
edecektir. demektedir.
19
Biz de o byk limi rahmetle anyoruz.
Eserleri:
Elmalnn telif, tercme, ders kitab, gazete ve dergilerde yaynlanm,
ya da bitirilememi ok sayda eseri bulunmaktadr. Bu eserleri yaynlanm
ve yaynlanmam eserler olarak iki grupta ele alabiliriz.
Yaynlanm Eserleri:
1. Hak Dini Kuran Dili: Konumuzun ana kaynaklarndan olan bu
tefsir, ilk olarak 19351939 yllar arasnda yaynlanmtr. Daha sonra farkl
tarihlerde birebir kopya eklinde defalarca baslm olup, 2002 ylndan itiba-
ren ise farkl yaynevleri ve limler tarafndan sadeletirilerek birka basks
yaplmtr. Halen piyasada hem asl nshann birebir kopyas hem de sade-

16
KARA, a.g.e., c. I, s. 409-410.
17
BLMEN, a.g.e., I. Cz, s. 613.
18
KARA, a.g.e., c.I, s. 410.
19
BLMEN, a.g.e., I. Cz, s. 615.
9



letirilmi basklar mevcuttur bir sonraki blmde ayrntl olarak ele alna-
caktr.
20

2. Metalib ve Mezahib: Fransz filozoflarndan Paul Janet ile
Gabriel Seayn birlikte yazm olduklar bir eserin Mabadet-tabia ile Felsefe-i
lahiye ksmnn tercmesidir. Elmall tarafndan ok nemli notlar ilave edile-
rek baslmtr. Elmal bu eviriyi, ilmi ve resmi vazifelerinden ayrld bir s-
rada geimini temin edebilmek iin yapmtr.
21

3. radl-Ahlaf fi Ahkmil-Evkaf: Mlkiye mektebinde okuttuu
derslerden oluan ve ksmen baslan bir ders kitabdr.
22
Yazr bu kitapta,
medeniyetlerin ancak ilmi ykselme ve toplumsal yardmlamann salanma-
s, ahslar arasnda i blmyle mmkn olabildiini, mbadele ve yardm-
lamann en gzel eklinin vakf messesesinde kendini gsterdiini ifade
etmitir. Ayrca vakflara yaplan itirazlara sosyolojik ve felsefi bir metotla ce-
vap vermitir.
23
Eser, Nazif ZTRK tarafndan yayna hazrlanarak, T.D.V.
tarafndan yaynlanmtr.
24

4. Sebilrread, Beyanl-Hak ve Ceride-i lmiye mecmualarnda ya-
ynlanan Makaleler: Bu makaleler nce Hak Dini Kuran Dili tefsirine ek
olarak konulmu, daha sonra ise Cneyd KKSAL ve Murat KAYA tarafn-
dan hazrlanarak iki cilt halinde Kitabevi tarafndan yaynlanmtr.
25

Yaynlanmam Eserleri:
1. Yarm vaziyette bir Hukuk Kamusu (Alfabetik slam Hukuku
ve Fkh Istlahlar Kamusu): Elmallnn, Prens Abbas Halim Paann te-

20
BLMEN, a.g.e., I. Cz, s. 614.
21
BLMEN, a.g.e., I. Cz, s. 614.
22
BLMEN, a.g.e., I. Cz, s. 614.
23
. ALBAYRAK, a.g.e., s. 165, Nazif ZTRK, M. Hamdi Yazrn Vakflk Anlay, Elmall
M. Hamdi Yazr Sempozyumu (4-6 Eyll 1991), Ankara TDV Yay, 1993, s. 197.
24
Nazif ZTRK, Elmall M. Hamdi YAZIR Gzyle Vakflar: Ahkamul-Evkaf, TDV Yay,
Ankara, 1995.
25
Elmall M. Hamdi YAZIR, Makaleler I, (Yayna Hazrlayanlar: Cneyd KKSAL ve Murat KA-
YA), Kitabevi, stanbul, 1997 ve Elmall M. Hamdi YAZIR, Makaleler II, (Yayna Hazrlayanlar:
Cneyd KKSAL ve Murat KAYA), Kitabevi, stanbul, 1998.
10



vikiyle hazrlamaya koyulduu bu eser, kendisine Hak Dini Kuran Dili tefsi-
rini yazma grevi verilince yarda kalmtr. Ancak Eser Stk GLLE tarafn-
dan Eser Neriyattan 5 cilt olarak yaynlanmtr.
26
Eserin bu basks zerine
bir makale yaynlayan Prof. Ferhat KOCA
*
, eserin bu basks ile ilgili deer-
lendirmelerini yaptktan sonra, -bata bu eserin ne kadarnn asl, ne kadar-
nn nereden tarafndan yaplm ek veya alnt olduunun belli olmamas
olmak zere- eitli sebeplerle mevcut haliyle ilmi almalarda referans ola-
mayacan belirtmektedir.
27

2. Usul Fkha ait bir eseri (Huccetullahil-Balia evirisi): Diya-
net leri Bakanl adna evirmeye balad ancak vefat sebebiyle bitire-
medii bir eseridir.
28

3. Suri Manta ait bir eser (Mantk ntintaci ve stikrai): ngiliz
Filozof Alexander Bainden Gabriel Compayre tarafndan 1875de Fransz-
caya tercme edilmi eserin evirisidir. Baslmamtr.
29

4. Bir ksm noksan bir Divan: Yeeni Fatma Pakst, Elmallnn di-
van airlerini yakndan tandn, yalnzca okumakla kalmayp zaman zaman
Farsa iirler yazdn bakalarndan rendiini ve hatta tamamlanmam
bir divannn bulunduunu ifade etmektedir.
30

5. Sefer Bahsi: Elmalnn zamann Diyanet leri Bakan Ahmet
AKSEKye gnderdii ve seferilik konusunda o gne kadar bilinenden farkl
bir gr belirttii mektubudur. Bu mektup/makale, bugn bire bir ofset bask-

26
Elmall M.Hamdi YAZIR, Alfabetik slam Hukuku ve Fkh Istlahlar Kamusu, I-V, Nereden:
Stk GLLE, Eser Neriyat ve Datm, stanbul, 1997. Bkz: Ferhat KOCA, Alfabetik slam Huku-
ku ve Fkh Istlahlar Kamusu, I-V, slam Aratrmalar Dergisi (Say: 3), SAM, stanbul, 1999.
*
Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi slam Hukuku retim yesi.
27
Ferhat KOCA, Alfabetik slam Hukuku ve Fkh Istlahlar Kamusu, I-V, slam Aratrmalar
Dergisi (Say:3), SAM, stanbul, 1999, s. 297-300.
28
. ALBAYRAK, a.g.e., s. 166.
29
. ALBAYRAK, a.g.e., s. 165-166.
30
Fatma PAKST, Merhum Daym Hamdi Yazr, Elmall M. Hamdi YAZIR Sempozyumu (4-6
Eyll 1991), T.D.V. Yay., Ankara, 1993, s. 14-16, Muhsin MACT, Elmall Hamdi Yazrn Bir
Gazeli Etrafnda, Elmall M. Hamdi YAZIR Sempozyumu (4-6 Eyll 1991), T.D.V. Yay., Anka-
ra, 1993, s. 331-334.
11



larda yars 8. cildin banda, dier yars 9. cildin banda, sadeletirilmi
Hak Dini basklarn sonunda ve Kitabevi Yaynlar tarafndan yaynlanan 2
ciltlik Makaleler adl eserlerde yer almaktadr.
31


smet ERSZ, bu eserler

dnda bir de Hamdi Efendinin Meihat ma-
kamna, Anglikan kilisesine mensup Dini Eserler Ktphanesi Mdr tara-
fndan yneltilmi sorulara yazd cevaplardan olutuunu belirttii Hz. Mu-
hammed (s.a.s.)in Dini isimli bir eserinden bahsetmektedir.
32
Biz bu eseri,
ayr bir eser olarak deil, Makaleler-I iinde bulduk.
33

6.2. Kuran Yolu Yazarlarnn Hayat ve Eserleri
Kuran Yolu tefsiri bildiimiz kadaryla heyet olarak yazlm tek tef-
sirdir. Bu eseri, slam Hukuku Profesr Hayreddin KARAMAN, M...F. -
retim yelerinden, slam Felsefesi Profesr Mustafa ARICI, M...F. -
retim yelerinden slam Hukuku Profesr brahim Kfi DNMEZ ile Tefsir
Profesr Sadrettin GMten oluan bir heyet meydana getirmilerdir. Bu
blmde, eserlerini daha doru anlayabilmek iin bu mfessirleri tanmaya
alacaz.
6.2.1. Hayreddin Karamann Hayat ve Eserleri
Erzurumlu bir ailenin ocuu olarak 1934 ylnda orumda dodu.
lkokulu burada bitirdikten sonra Ahskal Server Efendiden zel olarak Arap-

31
Muhittin AMLIOLU, Elmall Mehmet Hamdi YAZIR: Hayat ve Eserleri, A...F. Lisans
Tezi, Ankara 1966, (Ankara lahiyat Ktphanesi 922.972.AM.E. 1966 nolu tez), s. 4, Elmall Mu-
hammed Hamdi YAZIR, Hak Dini Kuran Dili: Trke Tefsir, Eser Neriyat, c: VIII, s: IX-XXII;
IX: 9, S:VII-XIII, Elmall M. Hamdi YAZIR, Makaleler I, (Yayna Hazrlayanlar: Cneyd KK-
SAL ve Murat KAYA), Kitabevi, stanbul, 1997, s. 111-134, Elmall M. Hamdi YAZIR, Hak Dini
Kuran Dili,, Sad.: smail KARAAM, Emin IIK, Nusrettin BOLELL, Abdullah YCEL, Azim
Datm, c. X, s. 233-255.
32
ERSZ, a.g.m., s. 172.
33
YAZIR, Makaleler I, Hazr: Cneyd KKSAL, Murat KAYA, Kitabevi, stanbul, 1997, s.19-80.
12



a ve slm ilimler tahsil etti. lk mam Hatip okullarndan biri olan Konya -
mam Hatip Okuluna girdi ve ikinci dnem mezunlar arasnda yer ald (1959).
Yeni alan stanbul Yksek slam Enstitsnde okudu ve ilk mezunlarndan
biri olarak 1963te mezun oldu. Konyada okurken imamlk, stanbulda okur-
ken vaizlik yapt.
ki yl stanbul mam Hatip Okulunda meslek dersleri retmeni olarak
altktan sonra alan imtihanlar kazanarak stanbul Yksek slam Enstit-
sne fkh asistan oldu. Balangtan Drdnc Asra Kadar slam Huku-
kunda ctihad konulu tezi ile fkh retmeni oldu (1971). Ayn yl zmir Yk-
sek slam Enstitsne tayin edildi. 1975te tekrar stanbul Yksek slam Ens-
titsne dnd. Yksek slam Enstitlerinin lahiyat Fakltesine dnmesi-
nin ardndan doktor, doent ve profesr oldu.
Eyll 1976-Eyll 1980 yllar arasnda yaymlanan Nesil Dergisini ka-
ranlar arasnda yer ald.
Yarm asra yaklaan fikir ve meslek hayat boyunca, yurtii ve yurtd-
nda binlerce konferans, seminer, panel, vaaz, hutbe, kurs, yazl ve grsel
medya program, eitim programnda yer alarak eitim, retim, tebli ve
irad faaliyetini srdrd. Aralarnda bugnn tannm bilim ve fikir adamlar
olan binlerce renci yetitirdi. 2001 ylnda, M...F.ndeki grevinden ayrl-
d. Avrupa Uluslararas slam niversitesinde (Hollanda) misafir retim ye-
liini srdrmekte ve bireysel ilmi almalarna devam etmektedir. Arapa,
Farsa ve Franszca bilen Hayreddin Karaman'n periyodik yazlar, Yeni a-
fak Gazetesi, Gerek Hayat Dergisi ve Eitim-Bilim Dergisinde yaynlanmak-
tadr.
34



34
smail KARA, a.g.e., Pnar Yay., stanbul, 1994 c. III, s.483-484, Hayrettin KARAMAN Hakkn-
da, Hayrettin KARAMANn Resmi nternet Sitesi, (eriim) http://www.hayrettinkaraman.net/
kimdir.htm, 6 Haziran 2007, (eriim) http://www.biyografi.net/kisiayrinti.asp?kisiid=8, 6 Haziran
2007.
13



Eserleri:
Hayreddin KARAMAN, gerekten de lkemizin yetitirdii gnmz
slam limlerinin en nde gelenlerinden birisidir. Ders kitab, meal, tefsir, s-
lam Hukukuna dair slam Hukuku tarihinden Fkh usulne, karlatrmal
slam Hukukundan, gncel meselelere, ilmihalden szle, evirilerden gaze-
te ve dergi yazlarna varncaya kadar bizzat veya eitli heyetler iinde a-
lm, birok bilim adam yetitirmi deerli bir slam limidir. te bu eserle-
rinden tespit edebildiklerimizin yalnzca listesini vermekle yetiniyoruz.
Kur'an- Kerim ve Aklamal Meali (Meal, Heyet'le birlikte), Arapa-
Trke Yeni Kmus (Szlk, B. Topalolu ile birlikte), lmihal (Heyet'le bir-
likte), badet ve Messese Olarak Zekt (Heyetle birlikte), Kur'an Yolu:
Trke Meal ve Tefsir (zerinde altmz tefsir, heyet ile birlikte).
Telif Eserleri: Mukayeseli slam Hukuku ( cilt), slam Hukuk Tari-
hi, slam Hukukunda ctihad, slam'n Inda Gnn Meseleleri ( cilt),
Gnlk Hayatmzda Helaller Haramlar, slam'da i-veren Mnasebetle-
ri, Ana hatlaryla slam Hukuku ( cilt), slam'da Kadn ve Aile, slam-
lama ve nndeki Engeller, mam-Hatip uuru, nsan Haklar, Gerek
slam'da Birlik, Laik Dzende Dini Yaamak (Drt cilt), Trkiye ve slam,
Her eye Ramen (Rportajlar), Hayatmzdaki slam 1-2, Dert Syletir
(iirler).
eviri Eserleri: Yollarn Ayrl Noktasnda slam, slam'a Gre
Banka ve Sigorta, mam- Rabbani ve slam Tasavvufu, Yeni Gelimeler
Karsnda slm Hukuku, Resul-i Ekrem'in rnek Ahlak, Altn Nesil,
Drt Risale, Kelile ve Dimne (B.Topalolu ile birlikte).
Ders Kitaplar: Arapa Sarf-Nahiv (Dilbilgisi, B.Topalolu ile birlikte),
Arapa Metinler (B.Topalolu ile birlikte), Fkh Usl, Hadis Usl.
14



6.2.2. Mustafa arcnn Hayat ve Eserleri
1950 ylnda Sivas'n arkla ilesine bal Talhyk kynde do-
du. lkokulu ayn ilede okudu. Kayseride hafzln tamamladktan sonra
1963 ylnda Sivas mam-Hatip Lisesi'ne kaydoldu. 1968-69 retim ylnda 6.
snftayken 7. snfn bitirme snavlarna da katlarak Haziran'da mezun oldu.
Ayn yl girdii stanbul Yksek slm Enstits'n (bugnk Marmara ni-
versitesi lahiyat Fakltesi) 1973'te bitirdi. Bu arada lisans reniminin ilk y-
lnda D..B. bnyesinde balad imam-hatiplik grevini alt yl boyunca sr-
drd. 1975'te ksa dnem askerlik hizmetini tamamlad, ayn yl Sivas mam-
Hatip Lisesi'ne retmen olarak atand.
1977 ylnda stanbul Yksek slam Enstits 'nde slm felsefesi ana-
bilim dalnda Lisansst almalarna balayan Mustafa arc, ahlk felse-
fesi alannda hazrlad doktora tezini tamamladktan sonra 1982 ylnda
M...F.nde slm Felsefesi Anabilim Dalnda Yardmc Doent oldu. 1990'da
ayn anabilim dalnda Doent, 1996'da Profesr unvann ald. Ayn fakltede
eitim-retim ve yazm gibi akademik faaliyetleri yannda, Blm Bakanl,
Anabilim Dal Bakanl, Faklte Ynetim Kurulu yelii gibi idari grevlerde
bulundu.
Prof. Dr. Mustafa arc, 1986'da misafir retim yesi olarak Am-
man'daki rdn niversitesi'nde bilimsel almalar yrtm; ayrca baz
Avrupa lkelerinde alanyla ilgili konferans gezileri yapmtr. M. . lhiyat
Fakltesi retim yelii yannda, Kasm 2003'ten itibaren stanbul Mftl-
grevini de devam ettirmektedir.
Prof. Dr. Mustafa arc'nn slm felsefesi, ahlk ve genel olarak
slam ve ilhiyat konularna ilikin kitap, makale, bildiri, konferans metni, an-
siklopedi maddesi gibi ok sayda bilimsel almalar bulunmakta; bunlar
arasnda konumuzu tekil eden Kuran Yolu: Trke Meal ve Tefsir isimli
15



Kur'an- Kerim Tefsiri de yer almaktadr. ARICI, lkemizde bilimsel d-
zeyde gerekletirilen bu boyutta ilk yerli ansiklopedi olan T.D.V. slam Ansik-
lopedisi'nin Danma Kurulu yesi ve "slm Dncesi ve Ahlk Bilim Dal"
Bakan'dr. Yaymna baland dnemden beri anlan eserin telif, inceleme
ve redaksiyon almalarna katksn srdrmekte olup bu ansiklopedinin
yaymlanm 30 cildinde bn-i Sn, Gazli, Eb'I-Berekt el-Badd, brahim
Hakk Erzurum gibi birok Trk ve Mslman filozof ve bilim adam ve/veya
bunlarn dnceleri, eserleri; eitli felsefe, ahlk, tasavvuf konular ve prob-
lemleriyle slm dncesi ve ahlk alanna giren Kur'an terimleri gibi slm
bilim ve dncesinin eitli konularna ilikin 100n zerinde yazs km-
tr.
35

6.2.3. brahim Kafi Dnmezin Hayat ve Eserleri
1951 ylnda zmir demi'de dodu. 1970'de Ankara mam-Hatip
Okulu'nu bitirdi. 1974'te stanbul Yksek slm Enstits'nden, 1976 ylnda
Hukuk Fakltesi'nden mezun oldu. Diyanet leri Bakanl tara tekil-
tnda yedi yl kadar muhtelif grevlerde bulundu. M...F.ndeki grevine,
Yksek slm Enstits dneminde, asistan olarak 1977 ylnda balad.
1981 ylnda Atatrk niversitesi slam limler Fakltesi'nde slam Hukukun-
da Kaynak Kavram ve VIII. Asr slam Hukukularnn Kaynak Kavram ze-
rindeki Metodolojik Ayrlklar adl doktora tezini tamamlad. 1983'te yardmc
doent, 1986 ylnda doent, 1992'de profesr unvann ald. 1992-1994 ylla-
r arasnda lhiyat Meslek Yksekokulu'nda mdrlk, 1994-1997 yllar ara-
snda da M...F.nde dekanlk grevlerinde bulundu. Halen, Marmara ni-
versitesi lahiyat Fakltesinde retim yesi olarak grev yapmaktadr.
36


35
Prof. Dr. Mustafa arc (zgemi), stanbul Mftl Resmi Web Sitesi, (eriim)
http://www.istanbulmuftulugu.gov.tr/personel/mcagrici.htm, 6 Haziran 2007, Prof. Dr. Mustafa a-
rc, M...F. Resmi Web Sitesi, (eriim) http://www.ilahiyat.marmara.edu.tr, 6 Haziran 2007.
36
Prof. Dr. brahim Kfi DNMEZ, M...F. Resmi Web Sitesi, (eriim)
http://www.ilahiyat.marmara.edu.tr/elemanlar/goster.asp?Kod=42, 6 Haziran 2007.
16



6.2.4. Sadrettin Gmn Hayat ve Eserleri
1945 Erzurumun Narman ilesinde dodu. 1972de Erzurum mam-
Hatip Okulunu, 1976da stanbul Yksek slam Enstitsn bitirdi. rencilik
yllarnda balad memuriyet grevini, eitli mftlklerin emrinde din g-
revlisi olarak srdrd. 1977de stanbul Mft yardmcs oldu. Marmara -
niversitesi lahiyat Fakltesindeki grevine Yksek slam Enstits dnemin-
de, asistan olarak 1977 ylnda balad. 1983 ylnda Marmara niversitesi
Sosyal Bilimler Enstitsnde Seyyid erif Crcni ve Arap Dilindeki Yeri
adl teziyle doktor oldu. 1989 Ylnda doentlie. 1996da profesrle yk-
seldi. 1996 2000 yllar arasnda Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi
Temel slam Bilimleri Blm Bakanl yapmtr.
37
Halen ayn fakltede
retim yesi olarak grev yapmaktadr.

37
M...F. Resmi nternet Sitesi, (eriim) http://www.ilahiyat.marmara.edu.tr/, 6 Haziran 2007,
(eriim) http://www.biyografi.net/kisiayrinti.asp?kisiid=3115, 6 Haziran 2007.
BRNC BLM
AHKM AYETLER AISINDAN KURAN
1. KURAN-I KERM VE TEMEL KONULARI
Kurann indirilii, Miladi VII. Yzyln balarnda, insann fiziki yaps
yannda uur ve aklna da telmihte bulunan Oku! Yaratan Rabbin adna, in-
san bir yumurta hcresinden yaratan! Oku! nk Rabbin sonsuz kerem
sahibidir, insana kalemi kullanmay retendir, insana bilmediini belleten.
38

ayetleriyle balamtr. Peygamber Hz. Muhammed (s.a.s.)in 23 yllk risaleti
boyunca devam eden Kurann inzali, vefatndan ksa bir sre nce nazil olan
Allaha dneceiniz, sonra herkesin kazancnn kendisine eksiksiz geri veri-
lecei ve hi kimsenin hakszla uratlmayaca gnn bilincinde olun.
39

ayetiyle de noktalanmtr.
Bu nzul srasna gre ilk ve son ayetler arasna sdrlan bu kitap,
dnyann dini, sosyal ve politik tarihini, bilebildiimiz baka herhangi bir olay-
dan ok daha kkl bir ekilde etkilemitir. Dier kutsal metinlerin hibiri, me-
saj ile ilk karlaan insanlarn hayat ve birbirini izleyen kuaklar yoluyla b-
tn bir medeniyetin ak zerinde bu kadar derin bir etki meydana getirme-
mitir. Kuran, btn Arap Yarmadasn sarsarak, mrleri savamakla ge-
en Arap kabilelerinden bir millet oluturdu. Yirmi-otuz yllk bir srede kendi
dnya grn Arabistann snrlar dna tad. Bilin ve bilgiye nem
vermesi sonucunda mensuplar arasnda ilmi bir merak dalgasnn yaylmas-
n ve bamsz bir aratrma ruhunun uyanmasn salad. Bu da sonuta,
slam dnyasn kltrel gcnn zirvesine karan muhteem bir bilimsel
aratrma ve eitim ann balamasna yol at. Kurandan beslenen kltr,

38
Alak, 96/1-5.
39
Bakara, 2/281.
18



eitli yollar ve dolayl etkilerle Ortaa Avrupasnn dnce yapsn etkile-
yerek Bat kltrnde Rnesans olarak adlandrlan gelimeyle balayarak,
iinde yaadmz an domasna da byk katkda bulundu. Btn bun-
lar, Kuran mesajnn yol at sonulardr.
40

Allah, her peygambere onu destekleyecek baz mucizeler vermitir.
Hz. Muhammed(s.a.s.)e de birok mucizeler vermitir. Kuran indirildii d-
nemde, Mekke ve evresinde iir ve szl edebiyat ok gelimiti. Onlar en
ok etkileyecek mucize de yine sz ile olmalyd. te bu nedenle Allahn Hz.
Muhammed(s.a.s.)e verdii en byk mucize Kuran- Kerim olmutur.
Kuran, hangi ynden incelenirse incelensin, beerin benzerini meydana geti-
remeyecei ispatlanm ve her ynden stnl aka kendini gstermi-
tir.
41

Allah Teala, Kuran, elisinin en byk mucizesi, kullarna kar daim
delili ve slam davetinin Kyamete kadar yapmtr. nananlar onun zen-
gin kaynandan zmler bulurlar, onun nurundan uygarlk mealeleri alrlar,
pheler oaldnda ve kalpleri vesveseler rahatsz ettiinde onda apak
deliller bulurlar.
42

nsanlar iin hidayet rehberi olan Kurann Hz. Peygambere indirili
gayesi, insan akln ve deerini ykseltmek, onun iradesini doruya sevk et-
mek, maddi ve manevi ynden en iyi bir ekilde faydalandrmaktr.
43

Kuranda yer alan temel konularn da bu erevede olmas gayet doaldr.
Kurann ele ald en temel konu insandr. O, insan felaha veya
helake gtren hayat tarzlarn anlatr.
44

Kurann kapsad konular tasnif ettiimizde ok deiik gruplamalar
yaplabilir. Kuranda inan esaslar, ahlaki prensipler, eri hkmler, kssa-
lar, kinatta Allahn varln ve birliini gsteren ayetler, davetler, nasihatler,

40
Muhammed ESED, Kuran Mesaj: Meal-Tefsir, ev: Cahit KOYTAK, Ahmet ERTRK, aret
yay, stanbul, 2000, s. NSZ XXI.
41
smail CERRAHOLU, Tefsir Tarihi, D..B. Yay, Ankara, 1988, s. I, 15.
42
Mustafa MSLM, Kuran almalarnda Yntem: Konulu Tefsire Metodik Bir Yaklam,
ev: Salih ZER, Fecr yay., Ankara 1998, s. 7.
43
CERRAHOLU, Tefsir Tarihi, c. I, s.14.
44
Mevdudi, Tefhimul Kuran: Kurann Anlam ve Tefsiri, ev: Ali BULA, ve bak., kinci
Bask, nsan yay., stanbul, 1991, c. I, s. 19.
19



ibretler, azarlamalar- korkutmalar, emir ve yasaklar, tevikler ve sakndrma-
lar bulunmaktadr.
45

Kuranda ele alnan konular bilimsel bir eser slubuyla ilenmemitir.
Kuranda kssalar yer almaktadr ancak Kuran bir tarih kitab deildir.
Kuranda tabiatn ileyii ve eitli bilimlerle ilgili bilgiler bulunmaktadr ancak
Kuran bir fen ya da teknoloji kitab deildir. Kuranda bu konularn yer alma-
s, Allahn varln ve birliini ispatlamak, Kurann mucize zelliini ortaya
koymak ve dersler almamz salamaktr.
Bu bilgiler nda, Kuranda yer alan temel konularn insan, onun
Allahla, dier insanlarla, Allahn yaratt dier varlklarla ilikileri ve Allahn,
mahlkatla ilikisi olduunu syleyebiliriz. Ya da ksaca inan, ibadet ve mu-
amelat eklinde de ifade edebiliriz.
2. KURANIN AHKM AYETLER
Kuranda yer alan konular sayarken, emir ve yasaklardan, ibadetler-
den ve eri hkmlerden bahsettik. Kurann iine ald hkmleri Muham-
med Ebu Zehra; badetler, Keffaretler, Muamelat, Aileyi Tanzim eden hkm-
ler, Cezai hkmler, dare edenle idare edilenler arasndaki iliki, Mslman-
larn gayri Mslimlerle ilikileri eklinde sralamaktadr.
46

Kurann itikat, ahlak ve amel olmak zere, balca cephesi vardr.
Bunlarn ilk ikisinden Akait, Kelam ve Ahlak ilimleri domu ve bu hususta
kelami ve tasavvufi tefsirler yazlmtr. Kurann amelle ilgili ynnden ise,
Fkh ilmi domu ve onun srf bu cephesini konu alan fkhi tefsirler telif edil-
mitir.
47


45
Mevdudi, Halis ALBAYRAK, Kurann Btnl zerine: Kurann Kuran'la Tefsiri, ule
Yay., stanbul, 1998, s. 21den naklen.
46
Muhammed Ebu Zehra, slam hukuku Metodolojisi: Fkh Usul, Trkesi: Abdulkadir ENER,
Fecr Yay., 5. Bask, Ankara, 1990, s.90-99.
47
Mevlt GNGR, Kuran Tefsirinde Fkhi Tefsir Hareketi ve lk Fkhi Tefsir, Kuran Kitapl-
, stanbul, 1996, s. 15.
20



2.1. Ahkm Ayetlerinin Says
Kurann fkhi ynn oluturan ayetleri iki blmde ele alnabilir:
a) Sarih amel hkm ve prensipleri ieren ahkm ayetleri,
b) Sarih amel hkm ve prensip ihtiva etmeyip, ahkma dair bir ta-
km iaretleri ieren ayetler.
48

Mevlt GNGRe gre, sarih ameli hkm ve prensip ihtiva etmeyip,
ahkma dair birtakm iaretleri ieren ayetlerdeki incelikleri ancak, ehil ilim
adamlar anlayp deerlendirebilir.
49
Bu sebeple fkhi tefsiri yapmak da,
Kurann fkhi ynn tespit etmek de ok g olup, her mfessirin kendi ilmi
kabiliyet ve kudretine baldr. Bu husus, eitli fkhi tefsirlerde ele alnan
ayet saysnn birbirinden farkl olmasyla da kendini gstermektedir.
50

Mesela Cessasn Ahkmul Kurannda 1080 ayet ele alnrken, bnul
Arabinin Ahkmul Kurannda 864 ayet, M. Sdk Hasan Hann Tefsiru
Ayatil Ahkmnda ise 241 ayet ele alnmtr.
51
M. Ebu Zehra ise, Ahkm
ayetlerinin saysnn 500 civarnda olduunu ifade etmektedir.
52
Mevlt
GNGR, eserinde ahkm ayetlerinin says ile ilgili olarak bu bilgileri verdik-
ten sonra kendi grlerini de ifade etmektedir.
53
Konuyla ilgili ayetlerin yak-
lak Kurann 12de birini tekil ettiini belirten Mevlt GNGR, bunun se-
bebi olarak Yce Allahn btn dnyaya ve btn zamanlara hitap eden ve
zamanla deimeyecek hkm ve prensipler koyduu iin ayrntya girmeyip,
boluklar doldurma grevini, Kurana uygun bir ekilde Peygamberine ve

48
GNGR, a.g.e., s.16.
49
GNGR, a.g.e., s.16.
50
GNGR, a.g.e., s.16-17.
51
GNGR, a.g.e., s.16-17.
52
Ebu Zehra, a.g.e., s.331.
53
GNGR, a.g.e., s.17-18.
21



slam hukukularna brakt eklinde aklamaktadr.
54
Gngr, her ne ka-
dar ahkm ayetlerinin saysn Kuran ayetlerinin onikide biri eklinde ifade
ederek 500 civarnda bir say verse de, ahkm ayetlerinin belli bir say ile s-
nrlandrmann mmkn olmadn da ifade etmektedir.
55

Ahkm ayetleri Kurann bir blmnde toplanmam, eitli yerlerine
serpitirilmitir. Nasl ki hayatta her ey birbirinden bakla kesmi gibi ayr
deilse, Kurandaki ahkm ayetleri ile dier ayetler de yle birbiri iine ge-
mi durumdadr. Bu durum, hayatn gereklerine de uygundur.
56

Ahkm ayetlerinin ou Medineye hicretten sonra nazil olmutur. Az
da olsa Mekki ayetler arasnda da hkm getiren ve klli kaideler koyan ayet
bulunmaktadr.
57

Biz de, ahkm ayetlerinin belli bir say ile snrlandrlamayacan d-
nyoruz. Ancak almamzn snrlarn izmek amacyla Kuran fihristle-
rinden ve zellikle Muhammed Ali es-Sabuninin Tefsiru Ayatil Ahkm
Ravaihul Beyan Tefsiru Ayatil Ahkmi Minel Kuran isimli Ahkm tefsirinden
de yararlanacaz. Sabuninin bu konuda ele ald ayet says ise 240 civa-
rndadr.
58

2.2. Ahkm Ayetlerinin Modern Hukuka Gre Tasnifi
Kurnda yer alan hkmleri ok deiik ekillerde tasnif etmek mm-
kndr. Zaten her slam hukukusu da, kendine gre farkl ekillerde tasnif
etmektedir.

54
GNGR, a.g.e., s.8. Ahkam ayetlerinin dier zellikleri iin bkz: GNGR, a.g.e., s.38-44, 148-
149.
55
GNGR, a.g.e., s.17.
56
GNGR, a.g.e., s.24.
57
GNGR, a.g.e., s.21.
58
Muhammed Ali es-Sabuni, Ravaihul Beyan Tefsiru Ayatil Ahkami Minel Kuran, Dersaadet,
ty, (2 cilt).
22



Abdulvahhap HALLAF, Kurandaki hkmleri inan, ahlak ve ameli
hkmler olarak ana gruba ayrmaktadr. Daha sonra ameli hkmleri de
kendi iinde ibadet ve muamele hkmleri olarak tasnif etmekte, muamele
hkmlerini ise yedi grupta ele almaktadr. Hallaf, Muamele Hukukunu Aile
hukuku, medeni hukuk, ceza hukuku, duruma hkmleri, anayasa, devletler
hukuku, iktisadi ve mali hukuk olmak zere gruplamaktadr.
59

Biz de bilimsel bir aratrma yaptmza gre bu ayetleri, modern hu-
kukta kullanld ekilde tasnif etmenin daha doru olduunu dnyoruz.
Bu nedenle de bir iki deiiklikle Hallafn tasnifindeki ibadet ve ameli hukuku
birletirerek ele alacaz.
Ele alacamz ve mukayese edeceimiz balklar:
1. badt: badet hkmleri: Temizlik, namaz, oru, hac, zekt, keffa-
retler, adak ve yemin gibi insann Allaha kar vazifelerinin ele alnd 140
civarndaki ahkm ayetidir.
2. Muamelat:
a) Anayasa Hukuku: Devlet rejimi ve ana ilkeleri ile ilgili hkmleri
burada idare edenle edilenlerin, fertlerin ve toplumlarn ana haklarn tespit
eden 10 civarndaki ayettir.
b) Usul Hukuku: Mahkemelerin insanlar arasnda adaleti salarken
kaza, ahitlik, yemin gibi takip edecekleri muhakeme usullerini dzenleyen 13
kadar ayettir.
c) Aile ve Miras Hukuku: Ailenin kurulmas, kar-koca ilikileri, akra-
balarn birbiriyle ilikileri ve boanma kurallarn dzenleyen 70 kadar ayettir.
d) Borlar hukuku: nsanlarn birbirleri ile olan alveri, kiralama,
rehin, kefalet, ortaklk, borlanma ve taahht gibi mali ilikilerini dzenleyen
70 kadar ayettir.

59
HALLAF, a.g.e., s.209-211.
23



e) ktisadi ve Mali Hukuk: Devletin gelir ve giderlerinin tespiti, devlet-
le birey arasndaki mali ilikileri dzenleyen 10 kadar ayettir.
f) Devletler Hukuku: slam Devletiyle dier devletlerarasnda bar,
sava ve tarafszlk hallerindeki ilikiler ve devlet iinde bulunan gayrimslim-
ler ile ilgili hkmlerin yer ald 25 civarndaki ayetlerdir.
3. Ukubt, Mcazt (Ceza Hukuku): Mkelleflerin iledikleri sular ve
bunlarn cezalar ile ilgili 30 kadar ayettir.
2.3. Ahkm Ayetlerinin Tefsiri
Ahkm ayetlerinin dorudan uygulamaya ynelik ayetler olduunu ifa-
de etmitik. Bu tr ayetlerin zaman iinde eskimeyecekleri, zaman ve mekn
fark gzetmeden btn insanlara hitap ettikleri aikrdr. Bu nedenle bu
ayetlerin genellikle ayrntya girmeyip, daha ok umumi emir ve prensipler
getirmesi de doaldr. Ahkm ayetlerinin konusu, gerek insan ve Allah; ge-
rekse insan, toplum ve devlet ilikilerinde yaanabilecek olaylara dair hkm-
lerdir. Ayrca, daha nce de belirttiimiz gibi, bu ayetler Kurann eitli yerle-
rinde serpitirilmi durumdadr. Kuran, koyduu hkm ve prensiplerle inan
arasnda sk bir ba kurar. Bu durum onun hkmlerinin yaptrm gcnn
ayr bir stnln tekil eder. Kuran, emir ve yasak koyma hususunda
unu yap, unu yapma gibi tek tip bir slup yerine, deiik ifade tarzlar kul-
lanmtr. Bu durumun rnekleri fkh ve fkh usul kitaplarnda ayrntlaryla
ele alnmtr. Ayrca baz konularda hemen yasaklama yoluna gitmeyip, ted-
rici bir yol takip etmitir.
60

slamn ilk ve temel kayna olan Kurann ierdii bu ameli hkmleri,
kaideleri ve prensipleri karp, onu aklamak ve nasl uygulanacan gste-
rerek insanlarn hem bu dnyada, hem de ahirette mutlu olmasn salamak
gerekir. Bu ayetleri her akl sahibi insann akl, bilgisi, ihtiyalar erevesinde

60
GNGR, a.g.e., s.148.
24



farkl anlayaca da bir gerektir. Bu nedenlerle bu ayetlerin tefsir edilmesine
ihtiya duyulmaktadr.
Bu konuda birok tefsirler yaplmtr. Asr Saadette indirilen ahkm
ayetlerini Hz. Peygamber aklayp bizzat uygulamasn gstererek tefsir et-
mitir. Sahabe dneminde ise bu konudaki sorulara sahabe, konuyla ilgi di-
er ayetler ile Resulllahtan grdkleri ve duyduklar bilgiler erevesinde
cevaplar vermilerdir. Tabiin dneminden itibaren ise, mfessirler ihtiya du-
yulduunda bu tefsir kaynaklarndaki bilgilere kendi grlerini (rey) de kata-
rak cevap retmeye almlardr. Daha sonra tedvin edilen tefsirlerde Ah-
km ayetleri, filolojik bilgiler, o konudaki dier ayetlerin Kurandaki tertip sra-
sna gre bir araya getirilmesi ve hadisler erevesinde genel bilgiler verilip
ayrnts fkh kitaplarna braklarak tefsir edilmitir.
Daha sonra mfessirlerden bir ksm tamamen ahkm ayetlerini ele
alan tefsirler kaleme almlar, ancak yntem olarak dier tefsirlerin yntemini
kullanmlardr. Mezheplerin ortaya kmasndan sonra ise bu trde yazlan
tefsirler daha ok kendi mezheplerinin grlerini desteklemek ve o grlere
Kurandan destek bulmak amacyla yazlmlardr.
61
Yalnzca Kuran- Ke-
rimin amel ynn ele alarak bu hususla ilgili ayetleri aklayan ve ondan
hkmler karmaya alan tefsirlere Mevlt GNGR, Fkhi Tefsir adn
vermektedir.
62

J.J.G. JANSEN, Modern Msra ait Kuran tefsirlerinde Uygulamaya
ynelik Kuran ayetlerinin yorumlanmasn ele alrken, genellikle hkmn ilmi
ayrntlarna girmediklerini belirtmektedir. Ezher niversitesi Hukuk Fakltesi
rencileri iin yazlan bir Kuran tefsirinden rnek veren Jansen, bu tefsirde
ahkm ayetleri mzakere edilirken, filolojik bir yntemle balanp konuyla ilgili
hadislerin verildiini ve nzul sebeplerini zikredildiini ifade etmektedir. Bu
tefsirde her ayetle ilgili ahkm konularnn sralandn belirten Jansen, e-

61
Ayrntl bilgi iin bkz: GNGR, a.g.e., s.63-97.
62
GNGR, a.g.e., s.51.
25



serde ayrntlara girilmeyerek bu konuda fkh ve drt mezhep kitaplarna
gnderme yapldn ortaya koymaktadr.
63

Kurann hkm koymada kulland kendine zg bir slubu vardr.
Kuranda mevcut ahkm ile ilgili ayetler incelendiinde bu ayetlerin u zel-
likleri grlebilir:
1) Kuran, ahkmla ilgili olarak genellikle teferruata girmeyip, umumi
emir ve prensipler koymakla yetinmi, ayrntlar Hz. Peygambere brakmtr.
2) ok az konuda detaya girerek ayrntl hkmler getirmektedir.
3) Kuran hukukla ilgili birok genel prensip koymutur. Bu genel
prensiplerin nasl uygulanaca ise itihada braklmtr.
4) Bu ayetler toplu halde deil, Kurann eitli yerlerine serpitirilmi
durumdadr.
5) Ahkm ayetleri bamsz olarak verilmemi, bu ayetlerle inan ara-
snda yakn bir ilgi kurularak, yaptrm gc de artrlmtr.
6) Kuran genel olarak koyduu hkmlerin sebep ve hikmetlerini ve-
ya hkmn konulmasnda etkili olan belirgin vasflar sayar.
7) Bir eyin yaplmasn emrederken kulland ifade ile mubah oldu-
unu belirten ifade ve yasaklad ifade farkldr. Ve her birisi iin kendine has
birer slubu vardr.
8) Baz hkmler birden bire deil tedrici olarak konulmutur.
64

Mevlt GNGR, mfessirin Kuran btnln gz nne alarak
onun her tarafndan faydalanmas gerektiini belirtir. Mfessirin, gerektiinde
ahkm ayetleri dnda Kurann dier ayetlerinden -mesela kasas veya me-
sel ayetlerinden; hatta bir kelimenin veya harfin herhangi bir ayet iindeki kul-
lanmndan- istifade ederek hkme varmas gerektiini syler.
65


63
J.J.G. JANSEN, a.g.e., s.157.
64
GNGR, a.g.e., s.21-44.
65
GNGR, a.g.e., s.148.
26



Bu bilgilerden sonra bize gre, ahkm ayetleri tefsir edilirken ncelikle
Kurann hkm koymadaki metodu iyi bilinmelidir. Ahkm ayetleri dnda
ders karlabilecek dier ayetlere dikkat edilmeli, hkm karma yntemleri
iyi bilinmelidir. Btn bunlar dnda ayetin ilgili olduu konuya gre, insan
psikolojisinden, sosyolojiye, sava kurallarndan diplomasiye, genel hukuk
bilgisinden, kanun yapma tekniine kadar an gerekleri ve bilgileri de dikka-
te alnmal ve Hz. Peygamberin Kolaylatrnz, zorlatrmaynz, mjdeleyi-
niz, nefret ettirmeyiniz. ilkesi de ihmal edilmemelidir.
KNC BLM
HAK DN KURAN DL VE KURAN YOLU TEFSRLERNN YNTEM
AISINDAN MUKAYESES
1. HAK DN KURAN DL: TRKE TEFSR LE KURAN YOLU:
TRKE MEAL VE TEFSR ADLI TEFSRLERN GENEL ZELLKLER
Bir eserdeki bilgileri doru anlamak iin, -hele bir de bu eserler muka-
yese edilecekse tam doru anlalabilmesi ve hatalar mmkn olan en aza
indirebilmek iin- o eserlerin yazldklar ortamn, ne iin yazldklarnn, bu
eserlerde kullanlan yntem ve tekniin de iyi bilinmesi gerekmektedir. Bu
anlayla bu blmmzde kyaslayacamz her iki eseri de tantmay yararl
bulduk.
1.1. Hak Dini Kuran Dili: Trke Tefsirin Genel zellikleri
Karlatracamz temel eserlerden Hak Dini Kuran Dili, tefsir ala-
nnda 20. yzyln en byk teliflerinden birisidir. Hak Dini Kuran Dili, ieri-
inde yalnzca dini deil ayn zamanda sosyolojik, psikolojik, felsefi ve iktisadi
sosyal bilim dallar ile birlikte; fen ve tabiat ilimlerine ait birok alann verilerini
de barndran bir klliyat zellii tamaktadr. Tefsir snflamasnda dirayet
tefsirleri arasnda yer alan ok nemli bir eserdir.
*


*
Genel olarak tefsirler rivayet tefsiri ve dirayet tefsiri olmak zere iki ksma ayrlr. Rivayet tefsiri,
baz ayetleri aklamak ve tefsir etmek iin bizzat yine Kurandaki baka ayetlerle, Hz. Peygamberin
ve sahabenin szleriyle aklandr. Dirayet tefsiri ise, rivayetlerle snrl kalmayp dil, edebiyat, din
ve eitli bilgilere dayanarak yaplan tefsirlerdir. Tefsir eitleri hakknda geni bilgi iin Bkz: smail
CERRAHOLU, Tefsir Usul, T.D.V. Yaynlar, Altnc Bask, Ankara 1988, s. 228-231.
28



Hak Dini Kuran Dili, Cumhuriyetin ilk yllarnda Latin harfleriyle ya-
zlm en nemli tefsirdir. Aradan onlarca yl gemesine ramen bu nemini
ve deerini halen korumay baarmtr. Hak Dininin yazld dnem de
ok ayrcalkl ve ilgin bir dnemdir. Bu dnem, Osmanlnn kp cumhuri-
yete yeni geildii; batllamann cumhuriyetle birlikte resmiyet kazanp hu-
kuki olarak da gvence altna alnd, ekonomik, siyasal, sosyal srecin ok
hzl deitii ancak toplum tarafndan henz tam olarak benimsenemedii bir
gei dnemidir. Bu dnemde eitimiyle, kltr deerleriyle, dnya grleri
ve hayat tarzlaryla farkl bir zihniyet tayan yepyeni bir nesil olumu, bu
nesilde farkllklar sebebiyle birbirine dmanca tavrlar sergilenmesi, sistem
iin ciddi bir sorun halini almt. Bu sorunun nedenini, balangta din eiti-
minin ciddiye alnmamasnda, hatta din eitiminin ihmal edilmesiyle oluan
dini bolukta arayan yneticiler, bu dorultuda zm aramlar ve zm
olarak da bu boluu dolduracak bir abaya girmilerdir.
66
Bu abalar kap-
samnda, Kuran- Kerimin Trke mealinin Latin harfleriyle yazlmas, yine
toplumu dini bakmdan bilgilendirecek bir tefsir ile bir hadis kitabnn Latin
harfleriyle ve gnn Trkesiyle yaynlanmas fikri ortaya kmtr.
Bu dncenin bir ynn oluturan Kuran- Kerimi tefsir etme grevi,
-TBMMnin ald resmi karar zerine- 1926 yl yaznda Elmall Muhammed
Hamdi YAZIRa verilmitir. Elmall, tefsirinin mukaddimesinde eserin yazlma
sebebini aklarken, Trke Kuran ve Trke ibadet konularnn gndeme
geldiini, hatta bununla ilgili baz denemelerin olduunu, oysa Kurann ter-
cmesinin mmkn olmadn belirttikten sonra; bu gidiata kar TBMMnin
Diyanet leri Bakanlna bir Kuran tercmesi ve tefsiri yazdrma grevi
yklediini ve Diyanetin de bu grev iin kendisini setiini, nce kabul et-
mek istemedii halde sonunda srarlar zerine tefsir almasn kabul ettiini
belirtmektedir.
67


66
YILDIRIM, a.g.y.l.t., s. 1.
67
YAZIR, Hak Dini, c. I, s. Mukaddime 4-5. TBMMnin bu karar DBnn 1926 yl bte grme-
leri srasnda, yalnzca tefsir deil, Kuran meali ve tefsiri ile hadis kitab yazdrlmas zerine olup
29



Eserin yazlmas on iki yl srm ve 1938 yaznda D..B. tarafndan
Hak Dini Kuran Dili, Yeni Mealli Trke Tefsir adyla baslmtr.
68
Elmall
salnda tefsirin ilk basksn grebilmitir.
69

Yazarn, D..B. ile yapt mukavele artlarna uygun bir biimde uzun
uzun tefsir usul aklamalar yaparak balad tefsirini, 1934de kalp krizi
geirmesi zerine bitirememe endiesi ile ilk ve son blmlerin aksine orta
blmlerini daha ksa kestii hatta birok ayet ve ayet gruplarnn yalnzca
mealiyle yetindii tespit edilmitir.
70

Her ne kadar Hanefi fkh esas alnacak olsa da zaman zaman kendi
dneminde ortaya kan baz konularda Hanefi mezhebinden farkl dnd-
, yaygn kanaatin aksine grler ortaya koyduu da olmutur.
71
Gerek-
ten de onun eseri, bu esaslar erevesinde yalnzca dneminin deil, gn-
mzn bile en nemli tefsirlerinden birisi olma vasfn srdrmektedir.
Elmallnn Hak Dinine yazd mukaddimenin uzunca bir tefsir usul
nitelii tad sylenebilir. Mukaddimede nce eserin yazl sebebi ak-
lanm bu erevede o gnlerde gndemde olan Trke Kuran ve Trke
namaz konularndaki tartmalara Trke Kuran m var be hey akn ifade-
leriyle noktay koymu ve Kurann sadece Trkeye deil hibir dile birebir
evrilemeyeceini ifade etmitir.
72


Meal grevi nce Mehmet Akif Ersoya verildii halde Akif daha sonra bu grevden ekilmi o grev
de Elmalya tevdi edilmi, hadis grevi ise Tecrid-i Sarih tercmesi grevi olarak Ahmet Naime
verilmitir. Bkz. ALBAYRAK, a.g.e., s. 166, Fatma PAKST, a.g.m., s. 13-14, smet ERSZ, El-
mall Hamdi YAZIR ve Tefsirinin zellikleri, Elmall M. Hamdi Yazr Sempozyumu (4-6 Eyll
1991), T.D.V. Yaynlar, Sempozyum-Paneller Serisi-I, Ankara,1993, s. 173.
68
YILDIRIM, a.g.y.l.t., s.1-2; Fatma PAKST, Merhum daym Hamdi Yazr, Elmall M. Hamdi
Yazr Sempozyumu (4-6 Eyll 1991), T.D.V. Yaynlar, Sempozyum-Paneller Serisi-I, Ankara,1993,
s. 13-14; lk bask yl eserin nsznde ise 1936 olarak verilmitir. Bkz: Merhum Hamdi Efendinin
Mahdumlar, Hak Dini Kuran Dili: Trke Tefsir, Eser Neriyat, stanbul, 1979, c. I, s. nsz
VI.
69
smail ALBAYRAK, Klasik Modernizmde Kurana Yaklamlar, Ensar Neriyat, stanbul,
2004, s. 165.
70
. ALBAYRAK, a.g.e., s.164.
71
YILDIRIM, a.g.y.l.t., s.3.
72
YAZIR, Hak Dini, c.I, s. Mukaddime 7-19.
30



Ardndan tefsirinin zelliklerini belirtmitir. YAZIR mukaddimesinde,
tefsirde takip edilmesi gereken genel esaslarn da D..B. tarafndan belirlen-
diini ifade etmektedir. Eserde byk lde uyulan bu esaslar, eseri yakn-
dan tanmamza yardmc olmaktadr.
Buna gre ilk nce tefsiri yaplacak olan ayetlerin altna meali yazla-
cak, ardndan da ayn ayetlerin tefsir izahna girilecektir. Tefsir yaplrken ise,
ayetler arasndaki mnasebet, nzul sebepleri, -kraati aereyi gememek
zere- eitli kraatlar zikredilecek. htiya hissedildiinde kelime ve terkiple-
rin lgate gre aklamalar yaplacak. tikatta Ehli Snnet ve amelde Hanefi
mezhebine bal kalmak artyla ayetlerin ihtiva ettii dini, eri, hukuki, iti-
ma ve ahlaki hkmler aklanacak. Ayetlerin ima ve iaret ettii ilmi ve fel-
sefi konularla ilgili bilgiler verilecek. zellikle tevhit konusunu ihtiva eden,
ibret ve t mahiyeti tayan ayetler genie izah edilecek. Konuyla doru-
dan veya dolayl biimde ilgisi bulunan slam Tarihi olaylar anlatlacak. Batl
melliflerin yanl yorumlar yapt noktalarda okuyucunun dikkatini eken
notlar konularak gerekli aklamalar yaplacak. Eserin bana Kuran Hakika-
tini aklayan ve Kuranla ilgili baz nemli konular izah eden bir mukaddime
yazlacak.
73

Elmall, kaynaklarn Ebus-Suud, Kad Beyzavi, Keaf, Fahreddin
Razi, Cessas, Ebu Hayyan, Taberi, Alusi, Nisaburinin tefsirleri ve stanbul
ktphanelerinde bulunan ok sayda yazma eserler ile Ktb-i Sitte ve bnul
Esirin en-Nihayesi eklinde sralamaktadr.
74

Elmall, kendi yntemini aklarken, Kurann tefsirinde birinci esasn
yine Kurann dier ayetleri olduunu belirterek, hamdin tefsiri tm fatiha,
fatihann tefsiri de tm Kurandr rneini vermektedir. Devamnda ise ikinci
esasn Hz. Peygamberin snneti, nc esasn sahabe ve tabiinden naklo-
lan tefsirler, drdnc esasn ise, nceki esas aratrldktan sonra Arapa

73
YAZIR, Hak Dini, c. I, s. Mukaddime 15-16, YILDIRIM, a.g.y.l.t., s. 1-2.
74
YAZIR, Hak Dini, c.I, s. Mukaddime 20.
31



ve eri ilimler ile akln uygun bulduu ilmi grler iinden mana karmak
suretiyle yaplan tevil olduunu ifade etmektedir.
75

Daha sonra, Kuran, ve Kurann dier isimlerini aklayan YAZIR, su-
re, ayet, Mushaf, tefsir ve tevil, meal gibi temel Kuran kavramlar hakknda
bilgi verip Kurann faziletlerine deinerek mukaddimesini bitirmitir.
Hak Dini Kuran Dili, lkemizde birok bilim adamnn ilgisini ektii
iin zerine birok eserler verilmi, makaleler yazlm ve akademik aratr-
malar yaplmtr. Bu eserler, makaleler ve akademik aratrmalardan da fay-
dalanarak eser hakknda bilgi vereceiz.
Hak Dini Kuran Dilini deerlendirirken mer Nasuhi Bilmen zetle
yle demektedir: zellikle mukaddimesi ok deerli mtalaalar, ilmi tetkik-
leri iermektedir. Ayetlerin tefsirleri sade ama nemli tahlilleri karmadan,
ayetlerle sebebi nzuller arasndaki mnasebet ve insicama dikkat ekerek
ok gzel bir ekilde yaplmtr. Ayetlerin kapsad hakikatlerden ilham ala-
rak ilmi, edebi, sosyal, felsefi birok konuya da deinerek eseri zenginletir-
mitir. Btn bunlar yaparken Mslmanlarn yaadklar dnem ve gelecek-
lerini dnm, onlara fazilet ve ilerleme yollarn gstermi, yabanclarn
Mslmanlk hakkndaki dncelerine de iaret etmitir. Baz konularda ya-
plan aklamalarn ok uzun olmas sebebiyle bazen sadelik ihlal edilmi
ancak bu durum, o konularn neminden kaynaklanmtr.
76

Elmall Hak Dininde, bir sureyi tefsir ederken srasyla nce o sure-
nin ad, varsa dier isimleri ve nzul sebepleri, ayet says, kelime says, harf
says ve faslas ile Mekki veya Medeni olduu bilgisini vermi daha sonra
tefsire balamtr. Tefsirini yaparken ise ncelikle konuyla ilgili dier ayetleri,
sonra ilgili hadisleri ve daha sonra sahabe ve tabiin grlerini dikkate alm,
gerektiinde lgavi izahlar yapm, iirlerle delil getirmi, ilgili grd ayetle-

75
YAZIR, Hak Dini, c.I, s. Mukaddime 29-30.
76
mer Nasuhi BLMEN, Byk Tefsir Tarihi II( Tabakatl Mfessirin), D..B. Yaynlar, Anka-
ra 1962, I. Cz, s. 611-612.
32



rin tefsirinde tasavvufi aklamalara da yer vermitir. te yandan, gnn geli-
en tekniine ve pozitif ilimlerine kar da ilgisiz kalmam, telepatiden ta-
kmrne, hava tahmininden ceninin cinsiyetinin tespit edilmesine kadar bir-
ok konuya da deinmitir. Tefsirin en nemli zelliklerinden birisi ise yazarn
yalnzca nakletmekle yetinmeyip yerine gre nakiller arasnda tercih yapma-
s, yanl bulduklarn tenkit etmesi ve baz konulardaki kendi grlerini ce-
saretle ortaya koymasdr.
77

Hak Dini, gnmzde dilin aslndan koparlmas sonucunda insanla-
rn dilinin arlndan ikayet ettii bir eser durumuna geldii iin, eitli
yaynevleri tarafndan gnmz Trkesine evrilerek yeniden yaynlanmtr.
Bu olay bile bize eserin gnmzde dahi nemini koruduunu gstermeye
yeterlidir.
Bir eserin, yazar dnda birisi tarafndan, -ad ve ekli ne olursa ol-
sun- sadeletirildiinde veya baka bir dile evrildiinde asln koruyamaya-
can dnmekteyiz. Bu nedenle almamzda Eser Neriyat ve Datm
tarafndan 9 cildi tefsir ve bir cildi fihrist olmak zere on cilt halinde yaynla-
nan, sadeletirilmemi nshay esas aldk.
78

Btn bu deerlendirmelerden sonra Hak Dini Kuran Dilinin gn-
mzde halen kendisinden ve neminden bahsettiren, Trke olarak yazlm
ok nemli ve deerli bir tefsir olduunu syleyebiliriz.
1.2. Kuran Yolu: Trke Meal ve Tefsirin Genel zellikleri
Ana konumuz olan ikinci tefsir ise, gnmzn nde gelen slam lim-
lerinden Hayrettin KARAMAN, Mustafa ARICI, brahim Kfi DNMEZ ve
Sadrettin GMten oluan bir komisyon tarafndan hazrlanan ve Diyanet

77
ERSZ, a.g.m., s. 169-177.
78
Elmall Muhammed Hamdi YAZIR, Hak Dini Kuran Dili: Trke Tefsir, Eser Neriyat, stan-
bul, 1979, 10 cilt.
33



leri Bakanl tarafndan ilk basks 2003 ylnda yaplan, be ciltlik Kuran
Yolu: Trke Meal ve Tefsir isimli eserdir.
Tefsir her ne kadar D..B. tarafndan yaynlanm olsa da Herhangi bir
tefsirin Diyanet leri Bakanlnca neredilmi olmas, o tefsire resmi bir
hviyet kazandrmaz. denildiinden resmi bir hviyet tamamaktadr. Ancak
biz, eserin D..B. Din leri Yksek Kurulu tarafndan incelenip onaylanmasn
nemsiyoruz.
Tefsirin giriinde genel bir tefsir usul bilgisi verilmi, daha sonra tefsi-
re duyulan ihtiya ve tefsir eitlerinden bahsedilmitir. Ardndan Bizim tefsi-
rimiz bal altnda Kuran Yolunun hedef kitlesi, yazl amac ve zellikle-
ri ile ska bavurulan tefsir kitaplar hakknda bilgi verilmitir.
79

Giriteki aklamalarda, eserin Mushaf tertibine gre yazlan dirayet
tefsirlerine benzedii ifade edilmektedir. Hedef kitle olarak ncelikle Kuran
doru anlamak ve hayatnda rehber edinmek isteyen farkl dzeylerde klt-
rel birikimi olan insanlarn seildii belirtilmektedir. Komisyon, Kurann ruhu-
nu ve bu ruha uygun genel slami lleri, ilmin gerekleri ve an ihtiyalar-
n gz nne alarak gemite yazlm tefsirleri de gz ard etmeden kendi
yorumlarn okuyucuya ulatrma gayretinde olduklarn deklare etmektedir.
Ayet mealleri ve yorumlar verilirken ncelikle ilk slam toplumunun ilahi me-
sajdan anladklarnn veya bu mesajlarn onlara anlatmak istediklerinin tespit
edilmeye alld vurgulanmtr.
80

Komisyon, giri blmnn sonunda ska bavurduklar eserleri bn
Cerr et-Taber (310/922), Cmi'u'l-beyn; Eb Bekir er-Rz el-Cesss
(370/980), Ahkm'l-Kur'n; Zemaher (538/1 U3), el-Keaf; Eb Bekir
bn'l-Arab (543/1148) Ahkm'l-Kur'n; Abdlhak b. Galib b. Atyye (.
546/1151), el-Muharrer'l-vecz; Fahreddin er-Rz (606/1209), Mefthu'l-

79 Komisyon, Kuran Yolu Trke Meal ve Tefsir, Diyanet leri Bakanl Yay., Ankara, 2003, c.
I, s. Giri XI-XLIV.
80
Komisyon, Kuran Yolu, c. I, s. Giri XLI-XLIV.
34



Gayb; bn Kesr (774/1372), Tefsr'l-Kur'ni'l-Azm; Eb'1-Bereket en-
Nesebi (710/1310), Medrik't-Tenzl; Kurtubi (611/1214), el-Cmi'li-
Ahkmi'l-Kur'n; Muhammed b.Ali e-evkn (1250/1832), Fethu'l-Kadr;
Muhmd el-ls (1270/1854), Rhu'l-Me'n; Muhammed Thir b. r,
et-Tahrr ve't-Tenvir; Muhammed Hamdi Yazr, Hak Dini Kur'an Dili; Mu-
hammed zzet Derveze, et-Tefsiru'l-Hads; Sleyman Ate, Yce Kur'an'n
ada Tefsiri; Muhammed Esed, Kur'an Mesaj eklinde saymaktadr.
D..B. Dini Yaynlar Daire Bakan Vekili Dr. Ahmet ONAY tarafndan
Kuran Yolu mfessirleriyle yaplan ve Kuran Yolu simli Trke Meal Ve
Tefsir zerine Sylei balyla Diyanet Aylk Dergide
81
yaynlanan syle-
ide de mfessirler eser hakknda u bilgileri vermektedir:
Tefsirin niin yazld sorusuna Hayreddin KARAMAN, M.. lahiyat
Fakltesinden alt hoca, daha nce bir notlu meal hazrladklarn; bu mea-
lin hem Diyanet Vakf hem de Dnya slm Birlii tarafndan defalarca ba-
sldn ve olduka yaygn bir okuyucu kitlesine ulatn, okuyuculardan
gelen tepki ve tenkitler de dikkate alnarak, ok aceleye gelen birinci bask-
dan sonra nemli dzeltmeler de yapldn, ancak yine de mealin bir daha
ele alnmasna ve aklamann geniletilmesine ihtiya hissettiklerini, o
mealin mevcut hliyle bir hizmet grdn ancak asl beklenenin bir tefsir
olduunu belirttikten sonra; ayn ekipten drt hocaya yaplan teklifi kabul
ederek yaklak alt yl altklarn, mealini de yeni batan yazarak bu tefsi-
ri hazrladklarn belirterek cevap vermitir. Ardndan Hayreddin KARA-
MAN, bu tefsiri Bugne kadar yazlm tefsirlerde yer alan ve bize gre de
lkemiz insanna ulamas gereken bilgiler ve aklamalar anlalr bir dil ile
aktarlyor. Eski tefsirlerde bulunmayan, bugn yaayan drt niversite
hocasnn bilgi daarcnda birikmi olan bilgiler de bu tefsire yansyor.
Hem Diyanetin istei hem de bizim dncemiz, okunmayan, gerektiinde
mracaat edilen bir tefsir deil, batan sona okunacak, uzmanlk dal slm

81
Diyanet Aylk Dergi, D..B. Yaynlar, S.163, Temmuz, 2004.
35



ilimler olmayan kimseler tarafndan da rahat anlalacak, dili, slbu, hac-
mi... buna gre ayarlanacak bir tefsir idi, ite bunu gerekletirmeye al-
tk. eklinde tantmaktadr.
82

Ayn soruya Sadrettin GM ise yle cevap vermektedir: Trki-
yede bundan nce Arapa veya Trke yazlm birok kymetli meal ve
tefsir bulunmakla birlikte, halkmzn byk ounluu Arapa bilmedii iin
Arapa yazlm tefsirlerden yararlanamamaktadr. Trke olarak kaleme
alnm olan mealler, sadece tercme veya ok ksa aklamalar ierdii
iin, bu alann uzman olmayan okuyucular bunlardan da yeterince istifade
edememektedirler.
Trke tefsirlerden Elmall Hamdi Yazrn, Hak Dini Kuran Dili ile;
Konyal Mehmet Vehbi Efendinin, Hulsatl-Beyn gibi bir ksm tefsirler,
hem geni hem de dili eski Trke olduundan, bugnk nesil bu tefsirleri
okusa dahi anlamakta glk ekmektedir. Dier bir ksm ise gnmz
Trkesi ile yazlm olmakla birlikte, geni ierikli olduklarndan ve yorum-
larnda ok farkl grlere yer verdiklerinden dolay okuyucu, gnmz
artlarnda bu kadar hacimli tefsirleri okumaya zaman ayramamaktadr.
te yukardaki durumlar gz nnde bulundurularak, orta hacimde
ve anlalr bir Trke ile hazrlanm olan Kuran Yolu adndaki bu tefsir,
Trk toplumunun ve Trke konuan dier toplumlarn bu alandaki ihtiyala-
rn karlamak amacyla yazlmtr.
83

Ayn syleide bu tefsirin dier tefsirlerden farknn sorulmas ze-
rine brahim Kfi DNMEZ u cevab vermektedir: Tefsir bir yandan klasik
ve muasr tefsirlerdeki yorumlar szerek okuyucuya vermeye alan; yani
bu alanda ortaya konmu nceki mesaileri gz ard etmeyen, dier yandan

82
Ahmet ONAY: Kuran Yolu simli Trke Meal Ve Tefsir zerine Sylei, Diyanet Aylk
Dergi, D..B. Yaynlar, S.163, Temmuz, 2004, s. 4-10, (Eriim) http://www.diyanet.gov.tr/turkish/
sureliyayinoku.asp?sayi=163&yid=1553&sayfa=4, 6 Haziran 2007.
83
ONAY, a.g.s., s. 4-10, (Eriim) http://www.diyanet.gov.tr/turkish/sureliyayinoku.asp?sayi
=163&yid=1553&sayfa=4, 6 Haziran 2007.
36



da eseri bilgi ve yorum yn hline getirmekten uzak duran bir anlay ze-
rine bina edildi. htiyaca gre heyetin ulat kanaatlere de yer verildi.
Dier tefsirlerden farkl saylabilecek bir zellii tek mellif tarafndan
deil, heyet tarafndan yazlm olmasdr. Bildiimiz kadaryla heyet olarak
yazlp tamamlanm baka bir Kuran- Kerim tefsiri yok. Bu zelliin olumlu
yan tefsirin tamamnn -deiik ihtisaslara sahip- drt ayr tefsir yazar tara-
fndan incelenip, mutabk kalnan eklin yayma sunulmu olmasdr.
Kuran- Kerimde geen btn konularda ayrntl bilgi verilecek olsa,
tefsirin yannda bir de slm Ansiklopedisi hazrlam olursunuz. Hi bilgi
verilmemesi hlinde ise bu konular hakknda yeterli hazrla sahip olmayan
okuyucunun, ayetlerin meallerini ve verilen yorumlar eksik, hatta yanl an-
lamas sz konusu olabilir. te bu nedenle tefsiri yaplan ayetlerde geen
konular hakknda zl bilgiler verildi ve gerekli yerlerde ihtiya duyabilecek
okuyucular iin- ilgili kaynaklara atflar yapld. Bu da tefsirin istifade edilirlik
orann ykseltecek bir zellik olmal.
Ayn soruya cevap veren Mustafa ARICI ise en batan esas aldk-
lar hususlar yle aklamaktadr:
a) Bu tefsir, ileri dzeyde ilm bir eser olma iddias tamayacak, belli
bir bilgi ve kltr dzeyine sahip her okuyucunun yararlanabilecei, rahat
okunup anlalan, bilgilendiren ama ayn zamanda uygulama arzusu ve ira-
desi uyandran bir alma olacakt.
b) Eserin hacmi de bu temel maksada uygun olarak mmkn merte-
be ksa tutulacak, konular ayrntya boulmadan zl bir ekilde ilenecek,
hatta bu sayede biraz sabrl okuyucunun isterse- eseri batan sona oku-
mas mmkn olacakt.
c) Dier bir hedefimiz de u idi: Diyanet leri Bakanl bir kamu
kurumu olup, toplumun tamamna hizmet vermek, din telakkileri rencide
37



etmemek zorunda olduuna gre, biz yazarlarn da u grlerden uzak
kalmamz, orta bir izgi izlememiz; bunun iin gerekirse bu genel izgiyle
uyumayan kiisel kanaatlerimizi sakl tutmay dndk.
d) Nihayet temel bir kaygmz da u oldu: XXI. Yzyl Mslmanlar
olarak bizler byk tarih birikimi de dikkate almak artyla- bu an ger-
ekleri ve sorunlar iinde yaamakta olduumuza gre, Yce Kitabmz bu
an gereklerini de dikkate alarak anlamaya almalydk. Elbette Kuran-
Kerimin anlamn gncel problemlerle ve gncel baklarla snrlamak do-
ru olmazd; ama bu hususta ihtiyatl olma kaygs bizim, sz konusu prob-
lemlere an gereklerini de dikkate alarak, Kurandan ve Kuran mirastan
zmler aramamza engel olmamalyd. Belki de almamzn en zgn
yann, baarabildiimiz kadaryla- bu husustaki baars oluturmakta-
dr.
84

Bize gre eser, gerekten de sekin bir grup slam liminden oluan
bir heyet tarafndan hazrlanm olmas, dilinin sadelii, ieriinin ne uzun
ne ksa oluu ve takip ettii tefsir metoduyla 21. yzyl balarnda Trke
konuan insanlarn Kuran anlamalarna katl salayacak ok nemli ve
deerli bir eserdir.
Esere yneltilen baz eletiriler ve basksnn tkenmesi sebebiyle
gzden geirilerek 2007 ylnda yeni basks kmtr. Biz mukayese iin ilk
basky esas aldk.
85


84
ONAY, a.g.s., s. 4-10, (Eriim) http://www.diyanet.gov.tr/turkish/sureliyayinoku.asp?sayi
=163&yid=1553&sayfa=4, 6 Haziran 2007.
85
Komisyon, Kuran Yolu Trke Meal ve Tefsir, D..B. Yaynlar, Ankara, 2003, (5 cilt).
38



2. HAK DN KURAN DL VE KURAN YOLU TEFSRLERNN AH-
KM AYETLERNE YAKLAIMLARI AISINDAN MUKAYESES
Bu blmde Hak Dini Kuran Dili tefsiri ile Kuran Yolu tefsirlerinde
ahkm ayetlerinin yorumlann mukayese edeceiz. Ahkma dair hangi ko-
nuda ortak dnp yorumladklarn ksaca belirttikten sonra, farkl yorumla-
dklar hususlar ele alp aklayacaz. Ancak bu tespitleri doru bir ekilde
yapabilmek iin nce her iki tefsirde ahkm ayetlerinin yorumlanma metotla-
rn tespit etmenin daha yararl olacan dnyoruz.
ki tefsir arasnda mukayese yapabilmek gerekten olduka g bir
itir. nk her iki eserde de tek tek hangi konuda ne dnld tespit
edilip bunlarn karlatrlmas gerekecektir. Hem bu tespiti kolaylatrmak
hem de bu almadan azami fayday elde edebilmek iin bu tefsirlerin yn-
temlerini kavramak gerekecektir.
2.2. Hak Dini Kuran Dilinde Ahkm Ayetlerini Yorumlama Metodu
Giri blmnde Hak Din Kuran Dilini tantrken, Elmall Merhumun
Diyanet leri Bakanlyla bu tefsirin yazlmas konusunda yapt protokol-
den bahsetmitik. Bu protokole gre tefsirde uygulanacak genel esaslar belir-
lenmiti. Bu blmde, eserde ahkm ayetlerinin nasl yorumland, bu konu-
daki temel anlayn ne olduu zerinde duracaz.
Elmall merhum, genellikle yalnzca Hak Dini Kuran Dili adl eseriyle
tannmaktadr. Ahkm ayetlerini yorumlamada kulland slup ve metodu
incelendiinde ise, onun mfessir oluundan daha fazla bir slam hukukusu
olduu gze arpmaktadr.
Onun hukukuluu, kural koyma eilimi gsteren bir disiplin iindeki
normatif hukuk olmad gibi, o standarda gre dzenleme yapma gayretinde
de olmamtr. O daha ok yaad dnemde yaplan dzenlemelere yapc
39



eletiriler getirmi ve bu dzenlemelerin sahip olmas gereken niteliklerini
belirtmitir. Adil bir hukuk sisteminde de olmas gereken vasflar belirlemi,
hukukun toplumdaki rol ve ileyiinin anlar klnmas iin hukukun z olan
konulara deinmitir.
86

Elmall merhumun tefsir ve tefsir usulnn ilgi alanna giren deiik
konularda klasik erevenin pek dna kmad grlr. Ancak bu, onun
gelenei olduu gibi yanstt anlamna da gelmez.
Kuran ayetlerini okurken ve anlarken o ayetlerin hangi olay zerine
indirildii bilgisi bize yn verir. Bu konudaki rivayetlere de sebebi nzul de-
nir. Elmall Merhum da, tefsirinde, D..B. ile yapt protokol gerei tefsirinde
sk sk sure ve ayetlerin sebebi nzulne iaret etmitir. Bu rivayetleri zaman
zaman sadece zikredip gemi, bazen ise, sebebi nzul olarak nakledilen
rivayetlerin surenin btnlne uymadn belirterek eletirmi hatta, alter-
natif sunduu bile olmutur.
87
Onun sebebi nzul rivayetlerine ynelik bu yak-
lamnn hem dier konularla ilgili ayetleri yorumlarken, hem de ahkm ayet-
lerini yorumlarken ayn olduu grlmektedir.
Kuran tefsirinde nemli yer tutan kavramlardan birisi nesih kavram-
dr. Nesih kelimesi, lgatte izale etmek, gidermek, yok etmek, deitirmek,
tebdil, tahvil ve nakletmek manalarna gelir. Istlahta ise, bir nassn hkmn
daha sonra gelen bir nass ile kaldrmaktr.
88
Klasik mfessirlerin ou neshi
kabul ederken, 19 ve 20. yzyl mfessirlerin en belirgin zelliklerinden biri
neshin reddedilmesidir. Elmall merhum ise, bu konuda modern mfessirleri
eletirmektedir.
89

Baksanza Kur'an'da nasih mensuh da vardr. Bir zaman Allahn emri
denilen bir ayet veya bir hkm dier bir zaman nesih olunuyor, yerine baka
ayet veya baka bir hkm ikame ediliyor. Bu Allah kelm, Allahn ahkm
olsa byle mi olur? Allahn kelmnda, Allahn ayetlerinde, Allahn hkmle-

86
Yasemin YILDIRIM, Elmall M. Hamdi Yazrn Ahkam Ayetlerini Yorumlama Metodu,
SA, SBE, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Sakarya, 2002, s. 27.
87
. ALBAYRAK, a.g.e., s. 171.
88
CERRAHOLU, Tefsir Usul, s. 122.
89
. ALBAYRAK, a.g.e., s. 177.
40



rinde nesih olur mu? Allah hi yaptn bozar m? Sylediini geri alr m?
Verdii hkmden, koyduu kanundan hi cayar m? derler, bunu ilk evvel
Yahudler sylediler: Nesih mmkn olsa Allah hakknda caymak, evvel bil-
mediini yeni bilmek ve ona gre karar deitirmek beda gibi bir naksa ta-
savvuru lzm gelirmi, bu muhal olduundan nesih muhal imi. diyerek
neshi kabul ettiini aklamaktadr.
90
Elmall, neshi kabul etmemeyi ise, za-
hiri nass inkar olarak deerlendirmektedir.
91

Elmall merhum neshi yle tarif etmektedir: Istlh eri'de de nesih:
her hangi bir hkmi er'nin hilfna sonradan dier bir delili er'nin dellet
etmesidir ki ilmi ilhye nazaran evvelki hkmn mntehay mddetini beyan,
bizim ilmimize nazaran da zahiren baki grnen o hkm ref- tebdildir ve bu
iki haysiyetle nesih bir beyan tebdil demektir. Ve bunda hi bir zaman Allaha
nazaran caymak ve bilememek manas yoktur. Bunun iindir ki ebediyetle
takyid edilmi olan hkmlerde nesih cereyan edemez, kezalik haberlerde de
nesih cereyan edemez. nesih ancak evamir- nevahi gibi ina bir manay
tazammun eden ve vaka mteallk bir ihbar ve i'lm olmayp mahz icad olan
ve srf bir iradeyi gsteren ve bununla beraber ebediyeti tanss edilmemi
bulunan eyada ve ahkmda cereyan eder. Cenab Allah lemi tekvinde bu
gn yarattn yarn ifna ederek dier bir ey'e tebdil etmekle, ilmine, kudre-
tine, iradesine hi bir nakisa rz olmayaca gibi lemi teride de baka
baka zamanlarda baka baka hkmi er' ina etmekle, mesel mazideki
bir emir yerine, halde bir nehiy inzal buyurmakla ilminde, iradesinde ha bir
noksan deil belki her birinde bir kemali hikmetini gstermi olur. Ve bunda
caymak mnas kabili mlhaza deildir, indi ilhde mukarrer olan her ey
ve her hkm yerli yerinde varid olmutur. Ve hakikatte hi bir kelimesi de-
imi deildir. Hilkatte her lhzann ayr bir emri olsa ilmi ilhnin zerre kadar
tehavvln icabetmez. Hasl hakaiki imaniye, itikadiye gibi hbar olan

90
YAZIR, Hak Dini, c.I, s.456.
91
YAZIR, Hak Dini, c. I,s. 459.
41



esasat ilmiye kabili nesih deildir. Bunlarn bir an iin zaman olanlar bile
hakaiki ezeliye hkmndedir.
92

smail ALBAYRAK, Elmall merhumun neshe yaklamn Aklamala-
rndan anladmz kadaryla Yazr, neshi gerekten Kuran yorumlama usu-
l olarak grmektedir. Fakat bu usul dorudan Kurann kendi yapsndan
kaynaklanan kapsayc bir sistematiktir. Bu nedenle o, nesih meselesini tart-
rken onun eitleri, says vb. sorunlar tartmaktan ziyade konuyu tama-
men bir anlama metodu olarak ele almaktadr eklinde deerlendirmekte-
dir.
93

Elmall merhuma gre Mslman milletlerin ilerlemeleri, dinlerine ve
onun emirlerine ballklaryla doru orantldr.
94

Bir mfessirin ctihad kavramna ykledii anlam da, onun ahkm
ayetlerini nasl tefsir ettiini gsterir. ctihad, szlkte zor ve meakkatli bir
ii gerekletirme urunda olanca gayreti gstermek ve imkanlar seferber
etmek demektir. Fkh usul terimi olarak ise, fakihin eri-ameli hkmleri
tafsili delillerinden karabilmek iin olanca gcn ortaya koymasdr.
95

Maide suresi 3. ayetteki ;--- ;-- ~-- ( ) ifadesini, bugn sizin dininizi
kemaline yetirdim, size btn iman ve akaid- ahlk kaidelerini tanss ve en
mkemmel usuli teri' ve kavanini ictihad talim ettim, bundan sonra bu ah-
kmn bu hll- hurmetin nesih olunmas ihtimali kalmad eklinde tefsir eden
Elmall merhuma gre, insanlara kanun yapma metodunu Kuran retmi-
tir.
96
Dolaysyla da Mslmanlar yeni karlaacaklar sorunlar amak iin
ondan destek alacaklardr, yani ictihad yapacaklardr.

92
YAZIR, Hak Dini, c. I, s.456.
92
YAZIR, Hak Dini, c.I, s.460-461.
93
. ALBAYRAK, a.g.e., s. 182.
94
Elmall M. Hamdi YAZIR, Makaleler II, Haz: Cneyd KKSAL, Murat KAYA, Kitabevi, stan-
bul, 1998, s. 24.
95
Zekiyyddin ABAN, slam lminin Esaslar: Usull Fkh, Terc: brahim Kafi DNMEZ,
T.D.V. Yay, Ankara, 2004, s. 437.
96
YAZIR, Hak Dini, c. III, s.1568.
42



Elmallya gre, aratrma, uygulama ve telife Hanefi mezhebinden
balanlmal, insanlarn ihtiyacna en uygun konularda ise dier mezhepler-
den hangisinin gr daha uygunsa o alnmaldr. Ancak bunun mezheplerin
telfiki (ayn anda birden fazla mezhebi birlikte uygulamak) olarak dnme-
mek gerekir. nk onun bu aklamas iki mezhep ile amel etmeyi kapsa-
mamaktadr.
97

Hadid suresinin 16. ayetini aklarken, Fkhta ezmann tegayyr ile
ahkmn tegayyr inkr olunamaz kaidesinin bir esas demek olan bu vecz
yet, bi'seti Muhammediyye'nin bir sirr- hikmetini gstermekte ve Kur'an'n
her zaman hkim olabilmesinin esas vechini anlatmaktadr. Ki tetavli mr
ile eskimi olan cemiyyyeti beeriyyeyi emri hak olan dier bir ne'et bir
ne'eti uhr ile yenilemek kanunu
98
demektedir. Bu aklamadan Elmal-
lnn, zamana gre hkmlerin deiebileceini, bunun dinde asl olmayan
bidatleri de ortaya kararak dinin aslna dnmeyi salayacan dnd-
n anlayabiliriz.
Elmall merhuma gre ictihad, tek bir ahs tarafndan deil bir bu ko-
nularda uzman bir heyet tarafndan yaplmaldr. O bu grn Enam suresi
98. ayeti aklarken Biz bu yetleri ehli fkh olan, nefisinde ince ve derin bir
fehmi bulunan zmrei hukema iin tafsil ettik. -Yani tafsilden istifade edebil-
mek iin sade ehli ilim olmak kfi deil fakhnnefs olmak da arttr. Yukar-
larda da getii vehile fkh asl lgatte bir eyi lel- hikmetiyle anlamak,
fehimi dakk ile fehmetmek mansnadr ki bunda ma'rifetnnefis mans da
mndericdir. Ve bununla una da iaret edilmitir ki bundan evvelki yetlerin
tafsilt ilmiyesi eraitinden biri de insanlarn kendilerini ve ahvali
nefsiyyelerini tanmalardr. Alelde ehli ilim olanlar ma'rifetnnefsi hisaba
almadan afk anlayverdiklerini zannederler. Halbuki yt afakyye, yt
enfsiyye ile bilinir ve karar hak ikisinin intibakndan verilir. Binaenaleyh
ne'eti insaniyye ve hayat enfsiyye fehm- temyiz olunmadka ne'eti

97
YAZIR, Makaleler II, s. 27.
98
YAZIR, Hak Dini, c.V, s.3740.
43



afakyye hakkndaki ilim, gayri muhkem olur. Ne'eti insaniyye ise ne'eti
nebatiyye ve hayvaniyyeden daha cem'iyyetli olduu iin marifeti nefis daha
mu'dl ve kendinden zhul etmemek artyla mtaleai afak daha zor olduun-
dan ve -~ ~ - -~ ~ tahlili bu tafsili de muhtevi bulunduundan evvelkinde
~ - - ile iktifa olunduu halde burada + -- - - buyurularsak daha
ziyade tahsis klnmtr. Binaenaleyh fakhnnefs olmayanlar iin ne kadar
tafsilt verilse botur. Fakhnnefs olanlar iin de vakide mevcut olan tafsilt
anlamak iin bu yet en byk miftah tetkik ve tahlildir eklinde dile ge-
tirmektedir.
99

Kuran ayetleriyle belirlenen hkmlerin balaycl konusunda
mevrid-i nasta ictihada mesa yoktur kaidesini temel almtr. Bu kaideye
gre hakknda nass olan bir konuda ictihad yaplamaz.
100

Elmall merhum, fkhn dolaysyla da ahkm ayetlerini yorumlarken
esas ald temel kaynaklarn slamda drt nevi ahkm vardr. Kitapta
mansus, snnette mansus, ukllemrin ittifakyla mcmeun aleyh ve kyas
sahih ile mstenbat ahkm eklinde ifade etmektedir.
101
Tefsirinde gerek
yapt aklamalarda gerekse meselelerin zmnde mesalihi mrsele, rf,
istihsan, eru men kablena, sahabe kavli gibi delillerin de kullanld grl-
mektedir.
102

Elmallnn Ahkm ayetlerini yorumlama metodu zerine yksek lisans
tezi hazrlayan Yasemin Yldrm, yaynlanmam terzinde onun ahkm ayet-
lerini yorumlama metodunu yle zetlemektedir:
a) Nakille birlikte akln da nemine iaret ederek buna gre hkm
istinbat etmitir.

99
YAZIR, Hak Dini, c. III, s.1994.
100
YAZIR, Hak Dini, c.III, s.2132.
101
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.1379.
102
YILDIRIM, a.g.y.l.t., s.43.
44



b) Muhkem ayetleri ele alrken btn kontrol etme esasna dayal ola-
rak btnleyici bir yaklam sergilemitir. Ona gre tek bana bir ahkm aye-
ti muhkem deildir.
c) Hanefi mezhebinin lafzi yorumuna bal kalmakla birlikte pek ok
meseleyi farkl yorumla ele ald grlmektedir.
) Baz meseleleri dneminin toplumsal problemlerini tahlil ederek ele
alm ve ona gre aklamtr.
d) Ayetleri kapsaml olarak tahlil etmi ahkma mteallik kavramlar
slam hukukunun ama ve gayesine dayal olarak tanmlamtr.
e) Ayetlerin aklanmasnda fkh usulnn meselelerine tafsilatl ola-
rak deinmi, baz meselelerde klasik anlayn aksine grler getirebilmi-
tir.
103

Elmall merhum, ahkm ayetlerini aklarken, genelde klasik ereve-
nin dna kmam ancak kuru bir taklit iinde de olmamtr. Kimi zaman
klasik tefsirlerdekine benzer yorumlarda bulunurken, kimi zaman seferilik
bahsinde olduu gibi- klasik yorumlarn tam zddna grler de ortaya koya-
bilmitir.
Ahkm ayetlerine getirdii yorumlar, gruplarna gre tek tek mukaye-
se edeceimiz iin burada ayrntlarna girmeyeceiz.
2.2. Kuran Yolunda Ahkm Ayetlerini Yorumlama Metodu
Bu blmde, Kuran Yolu tefsirinde ahkm ayetleri yorumlanrken
hangi temel ilke ve yntemlerin dikkate alndn inceleyeceiz.

103
YILDIRIM, a.g.y.l.t., s. 77-78.
45



Komisyon, eserin giriinde nesih konusunda u bilgileri vermektedir:
Szlkte "deitirmek ve gidermek" mnasna gelen nesih ilk devirlerde mut-
lak olarak bu anlamlarda kullanld halde fkh usulnn olutuu ve tedvin
edildii zamanlardan itibaren yle tanmlanmtr: "Sonra gelen bir nassn,
ncekinin -kisi bir arada olmayacak lde kart- hkmn kaldrmas." Bu
iki anlay fark sebebiyle Kur'n- Kerm'de nesneden (nsih) ve nesih edil-
mi bulunan (mensuh) yetlerin says farkl tespit edilmi, hkm tamamen
kaldrmayp kapsamn daraltan, kayt ve snr getiren deiiklikleri de nesih
sayan ilk devir yorumcularna gre sonraki usulclerin tanmnda mensuh
yet says azalmtr.
Allah'n insana ve tabiata hkim kld kanunlar iinde bir de "deiim
kanunu" vardr. Buna gre fert ve grup olarak insan bilgisi, becerisi, eseri de-
iiklikler geirmekte, bir cihetten ve bir zaman diliminde terakki ederken bir
bakasnda inie gemektedir. Bu kanun (kevn hkm) karsnda ilh din-
lerin (er' hkmler) uyumsuz kalmas dnlemez; nk dini gnderen
de tabiat kanunlarn koyan da Allah'tr. Biri dierinden sonra gelen iki din
arasna uzunca bir zaman dilimi girdii iin evrensel ve ebed olan hkmler
dnda kalan tlimat ve kurallarn deimesi (sonra gelen dinin, ncekine ait
baz hkmleri yrrlkten kaldrmas) tabiidir. Ancak bir dnin tebli ve tatbi-
kinin ilk yllarnda, muhataplarn yeni hkmlere ve uygulamalara altrmak
maksadyla, birbirini deitiren hkmlerin arka arkaya gelmesi caiz midir?
Bu mesele teden beri slm limleri arasnda tartlmtr. Sahabe devrinde
anlald gibi "zel bir hkmn geneli zelletirmesi, mutlak olan ifadenin
snrlandrlmas, bir kayt veya vasfn ihtiraz (balayc) olmadnn ak-
lanmas, ilk bakta anlalan mnann kastedilmediinin beyan edilmesi..."
kabilinden deiikliklerin, aklamalarn caiz ve vki olduu genellikle benim-
senmitir, A ve B gibi birbirine her ynden zt iki hkmden, sonra gelenin
ncekini yrrlkten kaldrmas mnasndaki deiiklik (nesih) Snn oun-
luk tarafndan caiz grlm ve rneklendirilmi olmakla beraber baz limler
"Nazar olarak caizdir, fakat byle bir rnek yoktur" tezini savunmular; nes-
46



hin gereklemi bulunduuna rnek olarak ounluun gsterdii yetleri
farkl yorumlamlar, arada eliki bulunmadn ileri srmlerdir.
Neshin gerekletiini iddia edenlerden bir ksm sayy hayli kabartr-
ken Eb Bekir bn'l-Arab (. 543/1148), Syt (. 911/1505) gibi limler
sayy yirmiye, ada limlerden Fasl Hcev on ikiye, Hindistanl ah
Veliyyullah (. 1176/1762) bee kadar indirmilerdir. ah Veliyyullah'n
mensuh olduunu kabul ettii be yetten Resulllahla ilgilidir. Bunlar-
dan birisi ona mahsus evlenme hakk, dieri de yine balaycl kendilerine
zg olan gece namaz (teheccd) konusundadr; ncs ise onunla gizli
bir ey konumak isteyenlerin nceden fukaraya sadaka vermelerini isteyen
yettir (Mcdele 58/12). Bu yetin mensuh olduu kabul edilse bile -ki,
bu da tartmaya aktr- mmeti altrarak din kurallarn koyma gerekesiy-
le bunlarn bir ilgisi yoktur; Hz. Peygamber'in hayat ve hayatta olduu d-
nemle ilgilidir. Geriye iki yet kalmaktadr:
1. Bakara sresinin 180. yeti. Ana-babaya ve akrabaya mkul lde
bir maln vasiyet edilmesini isteyen bu yetin hkmn miras yetinin
104
kal-
drd iddia edilmektedir. Halbuki miras yetinin kendilerine belirli pay getir-
dii akraba dnda kalanlara vasiyet mecburiyetini devam ettirdiini, vasiyet
yetini kapsamn daraltarak yrrlkte braktn dnmek, yetleri byle
yorumlamak ve uzlatrmak mmkndr.
2. Enfl sresinin 65. yetinde mminler savaa tevik edilmi, bir
Mslman kar on dmanla vurusalar bile galip gelecekleri bildirilmi; 66.
yette ise say azaltlarak bire iki vuruma halinde bile sava kazanacaklar
ifade edilmitir. Bu yetlerden ikincisinin birincisini nesih ettiini syleyenlere
biz katlmyoruz. nk savata asl olan kazanma ihtimali veya savaa gir-
me zaruretidir, bunlar da durum ve artlara gre her zaman deiebilir.
105


104
Nisa, 4/11-12.
105
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s. XXIX-XXXI.
47



Bu yorumlardan komisyonun, prensip olarak neshi kabul ettii halde,
Kurandaki ayetlerden hibirinin nesih edildiini kabul etmedikleri anlalmak-
tadr. nk onlara gre, nesih edildii iddia edilen ayetlerle, nesih ettii iddia
edilen ayetlerin bir ekilde uzlatrlmas mmkndr.
Komisyon eserin giri blmnde Bizim Tefsirimiz bal altnda u
bilgileri vermektedir:
1. nszde de belirttiimiz gibi okuyucu olarak hedef kitlemiz din ze-
rine uzmanlk dzeyinde aratrma yapan ilim adamlar deildir. Bu tefsir,
ncelikle Kur'an' doru anlamak ve hayatnda rehber edinmek isteyen, -farkl
dzeylerde de olsa- kltrel birikimi olan insanlarn ihtiya ve beklentileri dik-
kate alnarak hazrlanmtr.
2. Bu giriin ilgili yerinde Kur'n- Kerm'in amac ve ierii hakknda
bilgi verilmi; neyi bildirmek, anlatmak ve yaatmak zere geldii aklanm-
t. Aradmz, ulamaya altmz anlam ve yorumlar hep bu ama dorul-
tusunda oldu. Bu noktada bizi tatmin eden bilgileri ve yorumlar tefsir literat-
rnde bulduumuz durumlarda bu birikimden yararlanmann hem ilmin gerei
hem de kltrmze kar borcumuz olduunu dnerek bu bilgi ve yorum-
lan tefsirimize yanstmaya altk. Bizi tatmin eden veya hedef kitlemiz iin
uygun ve doru bulduumuz anlay ve yorumu ounlukla birden fazla tefsi-
rin htiva etmesi yannda, bazen da bunun hibir tefsirde bulunmadna ahit
olduk. Byle durumlarda Kur'an'n ruhunu ve bu ruha uygun genel slm l-
leri, ilmin gereklerini ve an ihtiyalarn birlikte gz nne alarak kendi
yorumumuzu ortaya koymaya altk.
3. Bir yandan yetlerin aklanmas iin gerekli olanlar sylemeye a-
lrken dier yandan iinde bulunduumuz artlarda vakit darl eken g-
nmz insanna sklmadan, zorlanmadan okuyaca lde bir tefsir sunma-
y hedefledik.

48



4. Aada listesini verilen tefsir kitaplarnn nemli bir ksmn al-
mamzn bandan sonuna kadar gz nnde bulundurduk ve dikkatle ince-
lemeye altk. Ayrca birok tefsir kitabyla baka ilim dallarna ait eserleri
de yeri geldike bilgi ve gr almak veya kendi bilgi ve kanaatlerimizi test
etmek iin kullandk. Ancak bu kitaplarn muhtevasn olduu gibi -mesel
tercme ederek- veya ounlukla almadk; deyim yerindeyse hem aramzda
hem de kitaplarla mzakere yaptk, eski tefsir birikimini zetleyerek verdik,
sonunda bize ikna edici grnen ve temel amaca uygun den anlay ve
yorumu tercih ettik, oluturduk,
5. Kur'an'n aklanmas gibi ar sorumluluk gerektiren bir ile megul
olduumuzun ve bu alanda zengin bir kltr mirasna sahip bulunduumuzun
bilinci iinde, "zgn" kelimesinin cazibesine kaplmadan, tefsirlerdeki bilgile-
rin ve yorumlarn zn vermeye ve Kur'an'n bizi gtrd yere doru iler-
lemeye altk. Bir baka anlatmla, ok geni bir kltr hazinesi olan ama
tekrarlarla ve zellikle gnmz okuyucusuna hitap etmeyen aklamalarla
ykl bulunan klasik hatta muasr tefsirlerdeki belli bal bilgileri ve yorumlar
iyi bir ayklamaya tbi tutup anlalr biimde ve salkl olarak aktarabilmenin
nemli bir i olduu, yaplmas gerektii ve bunun "nakilcilik" olarak nitelene-
meyecei dncesiyle hareket ettik. Ama bu, aratrmalarmzn ve konu
zerinde younlamamzn bizi ulatrd, kendimize ait yeni bak ve yoru-
mu belirtmekten alkoyan bir faktr olmad. te yandan, lkemizde okuyucu-
nun kltr seviyesindeki ykselme ve Kur'an' anlamaya olan ilgideki art,
bizi az da olsa -konunun merakllar asndan faydal grlen- teknik sayla-
bilecek ayrntlara da yer vermeye veya lgili kaynaklara gnderme yapmaya
yneltmitir. Bu erevede okuyucu iin gvenli bilgilere kolayca erime im-
kan veren Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi (DA) ve slm'da nan
badet ve Gnlk Yaay Ansiklopedisi (FAV Ans.) gibi kaynaklara da atflar
yaplmtr.
6. Bu almada yetlerin mealleri ve yorumlar verilirken ncelikle on-
larn indirildii dnemdeki mnalar, yani hitap ettii ilk toplumun ilh mesaj-
49



lardan anladklar veya bu mesajlarn onlara anlatmak istedikleri tespit edil-
meye allm; bunun iin de imkn lsnde o toplumun dili, kltr, i-
nanlar ve telakkileri, dnya gr, sosyal yaps ve ilikileri gibi faktrler
dikkate alnmtr. Bununla birlikte Kur'an'n ilk muhataplarna verdii bilgiler,
aklamalar, ynelttii eletiriler, uyarlar, getirdii dzenlemeler ayn zaman-
da evrensel anlam, deer ve amalar tadndan, olabildiince bunlar da
ortaya koyan yorumlar yaplmtr.
7. Anlam gayet ak da olsa istisnasz her yetin tefsirini yapmak yeri-
ne, mealindekine katk salama esasna gre ve olabildiince tekrardan ka-
narak tefsir etme yolunu tuttuk; gereken yerlerde ncesine veya ileriye
gndermeler yaptk. Bununla birlikte okuyucunun dikkatini gereksiz yere bl-
memek amacyla ve "indeksken yararlanlabileceini de dikkate alarak atflar
snrl tutmaya altk.
8. Baz zel terimler ve kavramlar hakknda konunun nemiyle orantl
olarak daha geni bilgiler verdik. Ancak bu tr bilgileri, mutlaka ilgili terimlerin
ve kavramlarn ilk getii yetlerde vermek yerine -bunu da dikkate almakla
birlikte-en arlkl olarak getii yetlerde verme yolunu tercih ettik. Bu saye-
de konu bilgilerinin ilk cilt ve ciltlerde ylmasn da nlemi olduk.
9. Her srenin giri blmnde zetlenen ilgili srelerin yet says,
Mekke veya Medine dneminde vahyedilmi olmas, nzul sras, baz keli-
melerdeki kraat (okuma) farklar gibi konularda tefsir kitaplarnda yer alan
teknik ayrntlar ve farkl tespitleri, ama bakmndan nemli olmadka ay-
nen aktarmadk. yetlerin saym ve srelerin nzul sralamas konusunda da
genellikle kullanlan tek listeye gre hareket ettik. Nzul sralamas konusun-
daki farkllk, baz farkl rivayetlerden ve belli bir srenin bir defada deil, u-
zun bir sre iinde para para gelmi olmasndan kaynaklanmtr. lgili kay-
naklarda aktarlan Hz. Osman'a, bn Abbas'a ve Cafer es-Sdk'a ait olan
listeler iinden biz, daha yaygn olduu iin Hz. Osman'a ait olan kullandk.
50



10. Daha ok gemi dinler, peygamberler ve kavimlerle ilgili yetler
balamnda gerektike mukayese imkn salamak ve ihtiya halinde slm
inanlarla ve ilkelerle elimeyen ek bilgiler vermek maksadyla Kitb- Mu-
kaddes'ten de bilgiler aktardk.
11. almamz srasnda tefsir kitaplaryla Kur'an ilimleri erevesin-
deki dier eserlerin yannda ncelikle Kur'an'daki kullanmlardan ve ilgili ko-
nuyu zellikle inceleyen ilm almalardan, ayrca sahih hadislerden, umumi
tarihten, Hz. Peygamber'in devrini ve hayatn anlatan eserlerden, dinler tari-
hinden yararlanmaya gayret ettik.
12. Kltr hazinemizde kelm, fkh, ahlk, tasavvuf, peygamberler
tarihi, siyer gibi slm' eitli ynlerden anlatan sistematik kitaplar yannda
insan ve evresini anlatan mspet lim eserleri bol miktarda bulunmaktadr.
Bu tefsiri okuyanlar ondan, belirtilen ilim dallarnda yazlm kitaplardan akta-
rlm bilgileri deil Kur'an'n hidayetini, insana vermek istedii bilgi, iman,
uur, ahlk ve eitimi almay ummal ve bunu aramaldrlar.
13. Eserin meal ksmndaki tercihler tefsire verilen emein rn ola-
rak ekillenmitir. Meale yanstlamayan ve dikkate deer grlen mnalara
tefsirde ayrca iaret edilmitir. Ayn kelime veya ifadenin mealde daima ayn
ekilde karlanmas gibi bir anlay benimsenmemi; balam farknn deiik
anlamlan gerektirmesi tabii olduu gibi, balam ayn veya birbirine yakn olsa
bile -asl mnay deitirmemek kaydyla- mkul snrlar iindeki eitliliin
almaya zenginlik kataca dnlmtr.
14. Sreler hem yk dengesi hem de mmkn mertebe yazanlarn
uzmanlk dallar ve konular gz nnde bulundurularak paylalm, her biri-
nin yapt meal ve tefsir dierleri tarafndan ana kaynaklar da dikkate alna-
rak okunmu; deitirme, ilve, eksiltme gibi tashih ve teklifler hazrlanm;
nihayet ortaya kan farkl almalar bir arada mzakere edilerek -
kanlmaz slp farklar dnda- zerinde uzlama salanp tek metin haline
51



getirilmitir.
106

Bu aklamalardan, tefsirde ok fazla ayrntya girilmeyecei ancak, o
ayetin gnmzde yaanabilmesi iin gerekli aklamadan da kanlmaya-
ca anlalmaktadr.
Bizim incelediimiz ahkm ayetlerinin yorumlarna baktmzda da bu
tespitlerin doruluu ortaya kmaktadr.

106
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s. XLI-XLIV.
NC BLM
HAK DN KURAN DL VE KURAN YOLU TEFSRLERNN AHKM
AYETLERNN YORUMLARI AISINDAN MUKAYESES
Tezimizin bu blmnde her iki tefsirde Kurandaki ahkm ayetlerine
getirilen yorumlar tasnif ederek karlatrmaya alacaz. Tezimizin kap-
samn dnerek, bu karlatrmada benzer yorumlar zerinde fazla dur-
madan, daha ok farkl yorumlarn olduu konular ele alacaz.
1. BADET HKMLER
Temizlik, namaz, oru, hac, zekt, keffaretler, adak ve yemin gibi in-
sann Allaha kar vazifelerinin ele alnd 140 civarndaki ahkm ayeti bu-
lunmaktadr.
1.1. TEMZLK (TAHARET)
Kurann birok ayetinde, Hz. Peygamberin hadislerinde ve rnek ha-
yatnda temizliin nemi ve gerei zerinde srarla durulmu, genel anlamda
temizlik ve ibadet amal temizlikle ilgili baz ilke ve ller getirilmitir. Hatta
baz ibadetler iin temizlik n art saylmtr. Fkhi bir terim olan taharet (te-
mizlik), hem maddi pislikten ve kirlerden hem de hkmi kirlilik hali olan
hadesten temizlenmeyi kapsar. Yani, kiinin bedenini ve evresini maddi kir-
lerden temizlemesi, hkmi temizlik iin genelde n art durumundadr. Maddi
temizliin tabii usul su ile temizliktir. Bu sebeple fkh kitaplarnda sularn
temizlii de ele alnd halde, sularn temizlii hakknda ayet bulunmad
iin biz bu blm ele almayacaz. Dorudan, ibadetlerden namaza hazrlk
bakmndan n art olan gusl ve namaz abdesti ile gerektiinde bunlar yeri-
53



ne geerli kabul edilen teyemmm zerinde duracaz. Ayrca kadnlara has
bir durum olan hayz ile ilgili hkmlerden de bahsedeceiz.
Abdest, gusl ve teyemmmle ilgili olarak iki ayet bulunmaktadr. Bun-
lardan birisi nisa suresi 43. ayet, dieri ise Maide suresi 6. ayettir. Namaz
ibadeti hicretten yaklak bir buuk yl nce gerekleen mirac srasnda farz
klnm, namazn n art olan abdest ve gusl de namazla birlikte farz k-
lnmtr. Bu nedenle ibadet tarihinde hibir zaman abdestsiz namaz kln-
mamtr.
107
Bu ayetlerdeki gusl, abdest ve teyemmmle ilgili hkmleri in-
celediimiz her iki tefsirden mukayese edeceiz.
1.1.1. Boy Abdesti (Gusl)
Elmall merhum, namazn artlarndan birisinin abdest olduunu, fakat
bunun cenabet olmad takdirde yeterli olacan belirtmektedir. Elmall
merhum, cnb kelimesini, cenabet olan yani ryada veya yakazada difk ile
inzali meni veya inzal olmasa bile iltikai htaneyn olmak eklinde aklamak-
tadr.
108
Elmall, itisal kelimesini, gusletmek yani batanbaa ykanmak;
tatahhr kelimesinin ise, itisalde mubalaa yapmak yani tamamen ykanp
temizlenmek eklinde ifade etmektedir. Elmall, ayetteki ifadede mbalaa
bulunduundan harece varmamak zere mmkn olan her tarafn ykanmas
gerektiini belirterek, hatta az burun ilerinin de ykanmas gerektiini ifade
etmitir. Elmall, abdestte snnet olan mazmaza ve istinakn guslde farz
olduunu belirttikten sonra, gusl ve abdestin bu ekilde yaplmasnn maze-
ret bulunmad takdirde olduunu da eklemitir.
109

Komisyona gre cnplk, byk manev kirlilik (hades-i ekber) halini
ifade eder. Boalma olmasa bile cinsel iliki, -iliki olmasa da- cinsel haz du-
yarak boalma veya uykuda meninin gelmesi kiiyi cnp eder. Cnp olan

107
Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.179, YAZIR, Hak Dini, c.III, s.1583.
108
YAZIR, Hak Dini, c.III, s.1588.
109
YAZIR, Hak Dini, c.III, s.1588.
54



bir kimsenin bu durumdan temizlenmesi iin gusl yapmas yani boy abdesti
almas gerekir. Gusln farz olmas bu yete, snnete ve icma dayanmakta-
dr.
110
Komisyon, cnplk, hayz veya nifas kannn kesilmesinin, gusl ge-
rektiren sebepler olduunu belirterek, dinen ykml olan kimselerin bu hal-
lerde gusletmelerinin farz olduunu ifade etmektedir.
111

Her iki tefsirde de, ayetteki kadna dokunmak ifadesinden kastn cin-
sel iliki olduu grndedir.
112

Her iki tefsirde de gusln, "az ve burun ii dahil olmak zere- btn
vcudun temiz su ile ykanmas" anlamna geldii ifade edilerek, az ve bu-
runa su vermenin abdestte snnet olduu halde guslde farz olduunu be-
lirtmektedir.
113

Nisa suresi 43. ayete gre, sarho olanlar ne sylediklerini bilecek ha-
le gelinceye, cnp olanlar ise boy abdesti (gusl) alncaya kadar namaz
klmayacaklardr. "Yolcu olanlar mstesna" diye tercme edilen ksm yette
"biri-sebl" eklinde gemektedir. Bu ifadeye tefsirciler bu ifadeyi "yolu
mescidden geenler, mescidde oturmadan bir tarafndan girip dier tarafn-
dan karak yoluna devam edenler" eklinde anlamlardr.
114
Komisyon, "yo-
lu geenler"den maksadn, yolcular olduunu dnmektedir. Elmall ayet-
teki la takrabus-salah ifadesinden sarhoun ve cnbn mescide girmeleri-
nin hatta yaknnda bulunmalarnn bile caiz olmad sonucunu karmakta-
dr.
115
Elmall, biri sebil kelimesini yolda gidenler, sefer halinde bulunanlar
olarak anlalabilecei gibi yoldan geenler olarak da anlalabileceini belir-

110
Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.181.
111
Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.181.
112
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.1358, Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.55, 182.
113
Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.181, YAZIR, Hak Dini, c.III, s.1588.
114
Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.53-54.
115
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.1358.
55



terek, cnbn namaz klnan mescidden geemeyeceini ancak mescidin
yanndaki yoldan gemesi caiz olduunu belirtmektedir.
116

Boy abdesti ile ilgili konularda her iki tefsirde de benzer aklamalar
yapld, bazen ise birbirini tamamlayan aklamalara yer verildii grlmek-
tedir. Yalnzca Elmall, sarho ve cnp olan kiinin camiye hibir ekilde
giremeyeceini bunun iin teyemmme ruhsat verildiini belirtirken; komis-
yon, yolcularn cnp ve sarho iken de zorunlu olduu takdirde camiden
geebileceklerini dnmektedir.
1.1.2. Abdest
Abdest, ayette de belirtildii zere, ibadet niyetiyle yz ve dirseklere
kadar kollar ykamak, ba mesh etmek, ayaklar topuklara kadar ykamaktan
ibarettir.
117
Komisyon, abdestin, hadesten taharet yani grnmeyen fakat
hkmen var olduu kabul edilen bir kirlilikten temizlenmek anlamna geldii
iin, farz olan temizliin yukarda bildirilen azalar bir defa ykamakla salan-
m olacan belirtmektedir. ki veya defa ykamak ve abdest organlarn
ovmak ise komisyona gre snnettir.
118
Elmall merhum da ayn bilgileri ver-
dikten sonra abdestsiz namazn geerli olmayacan da zelikle vurgula-
maktadr.
119

Komisyon, ayette belirtilen abdest organlarnn snrlar daha geni bir
aklama sunmaktadr:
a) Yz: Dikey olarak alnda sa bittii yerden ene altna kadar olan
ksmdr. Abdestin farzlarndan biri, bu alan ykamaktr. Aza ve buruna su
vermek, kulaklarn iini mesh etmek ise snnettir. Elmall yzn ykanmasy-

116
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.1358.
117
Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.179.
118
Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.179.
119
YAZIR, Hak Dini, c.III, s.1585.
56



la ilgili zel bir aklama yapmamtr.
b) Kollar: Parmak ularndan dirseklere kadar olan ksmdr. Dirsekler
bu azalara dahil olduu iin kollar bunlarla birlikte ykamak farzdr. Elmall
yzn ve kollarn ykanmasyla ilgili zel bir aklama yapmamtr.
c) Ba: Kulaklarn stnde kalan ksmdr. Bu azay slak elle mesh
etmek farzdr. Ancak ne kadar ve ne ekilde mesh edilecei hakknda mez-
heplerin grleri farkldr. Hanefler'e gre ban en az drtte birini mesh
etmek vaciptir. Elmall ise bu konuda komisyonla ayn grleri savunmak-
tadr. Elmall, ek bir aklamayla meshin farznn cz' bir hareketle tam bir el
miktar, tabiri harla nasye miktar, tabiri harla drtte biri olduunu belirttik-
ten sonra, tamamn mesh etmenin ise snnet olduunu beyan etmitir.
120

Elmallya gre mesh, baa mesh taze, gayri mstamel bir yaln miktar
matlba istabeti demektir. Bunda tekrar snnet deildir. Fakat hafife bir sa
tesviyesi olabilir.
121

d) Ayaklar: Parmak ularndan topuk kemiklerine kadar olan ksmdr.
Komisyon, Abdestte ayaklarn ykanmas veya mesh edilmesi konusunda iki
ayr gr bulunduunu belirterek bu grleri deerlendirmitir.
122
Bu deer-
lendirme sonucunda komisyon Hz. Peygamberin ayaklarn gzelce ykama-
m ve kelerinde biraz kuru kalm kimseler hakknda Hz. Peygamber, "O
kelerin ateten ekecei var!"
123
buyurduunu belirterek, ayaklar ykama-
nn farz olduuna iaret etmitir.
124
Elmall ise bu konuda, rivayetleri deer-
lendirdikten sonra, en uygun zmn, plak ayaklarn ykanmas, abdestle
giyilmi mest ve fotin zerine ise mesh edilmesi olduunu belirtmektedir.
125

Elmall devamla plak ayaklara meshi tecviz etmek yetin sonunda beyan
olunan hikmeti taharete kat'iyyen mnafi bulunduu ve hele ykanmam kirli

120
YAZIR, Hak Dini, c.III, s.1586-1587.
121
YAZIR, Hak Dini, c.III, s.1587.
122
Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.179.
123
Buhari, Vudu, 27,19; Mslim, Taharet, 25-30.
124
Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.180.
125
YAZIR, Hak Dini, c.III, s.1384.
57



ayaklarla cami'lerle girmenin taharet yle dursun alelade nezafet ile bile ka-
bili tevfik olmad aikrdr. demektedir.
126

Komisyon, konuyla ilgili Hz. Peygamberin uygulamalaryla ilgili rivayet-
leri deerlendirmi, ayet ve hadislerden abdestte ykanmas gereken uzuvlar
birer kere ykamak farz, er kere ykamak ise snnet olduu sonucunu -
karmtr.
127
Elmall merhum da farkl ifadelerle olsa da komisyonla ayn g-
rleri ifade etmektedir.
128

Elmall merhum, Ebu Hayyandan naklen, Hz. Peygamberin bu (Maide
suresi 6.) ayetten nce abdestsiz bir i yapmak yle dursun, sz bile syle-
mediini naklederek; bu ayetin nzulnn, abdestin her davran iin deil,
namaz iin farz olduunu beyan ederek, Resulllaha verilmi bir ruhsat ol-
duunu belirtmektedir.
129

Komisyon, ayetin zahirinden her namazdan nce abdest almann art
olduunun anlaldn belirterek bu konuyu irdelemitir. Yapt deerlen-
dirme sonucunda, Hz. Peygamberin ve sahabenin uygulamalarndan, abdest
bozulmad mddete her namaz iin yeniden abdest almann farz olmayp,
mendup olduu sonucunu karmaktadr.
130
Elmall merhum da, komisyonla
ayn gr dile getirdikten sonra abdest bozulmad halde yeniden abdest
almak iin bunlar farz deil, snnettirler demektedir.
131
Komisyon, Kur'an'da
mestler zerine meshten sz edilmediini, ancak Hz. Peygamber'in uygula-
malarnn bunun da caiz olduunu gsterdiini de belirtmektedir.
132

Abdest ile ilgili konularda her iki tefsirde de benzer ya da, birbirini ta-
mamlayan aklamalara yer verildii grlmektedir. Ancak Elmall merhum,
yz ve kollarn ykanmas gereken snrlaryla ilgili aklamada bulunmamtr.

126
YAZIR, Hak Dini, c.III, s.1385.
127
Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.180.
128
YAZIR, Hak Dini, c.III, s.1587.
129
YAZIR, Hak Dini, c.III, s.1383.
130
Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.180.
131
YAZIR, Hak Dini, c.III, s.1386.
132
Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.180.
58



1.1.3. Teyemmm
Allah Tel, Bakara sresinin 185. yetinde olduu gibi bu yetin de-
vamnda da kullar iin glk deil kolaylk murat ettiini ifade buyurarak
slm'da kolayln esas olduunu bildirmitir. Nisa suresi 43. ayetinde yolcu-
luk ve hastalk halinde su bulamayanlar iin, Maide suresi 6. ayetinde ise hu-
zur halinde (yolcu olmad halde) su bulamayanlar iin teyemmm ruhsat
aklanmtr.
133
Teyemmm slm'a mahsus bir ibadet hazrl ve manev
temizlik aracdr. Bununla beden temizlenmese de Allah'n huzuruna durup
namaz klacak olan kul bir temizlik uuru kazanmakta ve kendini ibadete ha-
zrlamaktadr. Teyemmm yeti, hicretten sonra 6. ylda Mreys seferi sra-
snda nazil olmutur.
134

Elmall merhum hangi durumlarda teyemmm edilebileceini, eer
hasta olur veya sefer zerinde bulunur veya herhangi biriniz heldan gelir
veya kadna dokunursanz da bir su bulamazsanz, yani ya taharriyat lz-
meden sonra hakikaten bulamaz veya hastalk veya sefer manii taharri veya
manii istimal olduundan dolay taharriye veya istimale kudret- are bula-
mazsanz o zaman abdest veya gusl yerine ho ve temiz bir sayde teyem-
mm ediniz. eklinde aklamaktadr. Elmall, maraz veya sefer kaytlarnn
suyu bulmaa veya kullanmaa mani' olan zrleri, heldan gelmek veya
kadna dokunmann ise abdesti veya gusl icab eden sebepleri, suyu bula-
mamann da bunlarn yerine teyemmmn art shhatini gsterdiini ifade
etmektedir.
135
Komisyon, yolculukta su bulunmamas, mevcut suya hayati
ihtiyacn bulunmas gibi sebeplerle cnp olanlarn boy abdesti almakta g-

133
Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.56.
134
Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.55.
135
YAZIR, Hak Dini, c.III, s.1588.
59



lk ekebileceklerini; bu sebeple yolculuk halinde cnp olanlara teyemm-
mn meru klndn ifade etmektedir.
136

Komisyon, Maide suresi 6. ayetteki teyemmmle ilgili blmden, suyun
bulunmamas halinde veya kullanma imkn olmayan durumlarda temiz top-
rakla yaplan teyemmmn gusl yerine geecei, hasta iken veya yolculuk
esnasnda cnp olanlarn, gusl yerine temiz toprakla teyemmm edebile-
cekleri sonucunu karmaktadr.
137
Komisyon, tuvalete km, dolaysyla
abdesti bozulmu olan veya cinsel ilikide bulunmu ve her iki halde de su
bulamam olan veya suyu bulduu halde iddetli souk, hastalk, dman
korkusu ve benzeri sebeplerle onu kullanma imkn bulamayanlarn da ayn
ekilde temiz toprakla teyemmm edebileceklerini ifade etmektedir.
138

Elmall, teyemmmn yapln ise, Niyet eyleyiniz de o saydden
yzlerinize ve kollarnza mesh ediniz; ellerini bir kere sayde vurup mesh
etmeli, bir kere de vurup dirseklerine kadar ellerini mesh etmeli diye akla-
maktadr.
139
Komisyon, teyemmmn yapln, byk veya kk kirlilii gi-
dermek niyetiyle ellerin iini toprak cinsinden temiz bir eye vurup nce yze
srmek, sonra tekrar vurup her elin iiyle kar kolu mesh etmek olarak tarif
etmektedir.
140
Komisyon teyemmmn niyet edildikten sonra yer kabuuna
ait temiz toprak, kil, kum, ta gibi bir nesneye iki elin ii ile dokunup yz,
sonra bir daha dokunup dirseklere kadar kollar mesh ederek yapldn ifade
etmektedir.
Elmall, ayette toprak anlamnda kullanlan saiyd kelimesinin yery-
z anlamna geldiini, taa ve topraa da amil olduunu belirttikten sonra,
eline hi toprak, bulamasa bile bir ta ile teyemmmn caiz olacan ifade
etmektedir. Elmall, nemli olann topran temiz olmas, mlevves veya

136
Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.54.
137
Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.181.
138
Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.181-182.
139
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.1360.
140
Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.181.
60



pheli olmamas olduunu da vurgulamaktadr.
141
Elmallya gre, teyem-
mm, lgaten kast anlamna geldiinden, niyetsiz teyemmm olmaz.
142

Komisyona gre, cnplkten temizlenmek iin yaplan teyemmm
hem gusl hem de abdest yerine geer.
143

Teyemmm ile ilgili olarak, her iki tefsirde de benzer aklamalar ya-
pld, bazen birbirini tamamlayan aklamalara yer verildii de grlmekte-
dir.
1.1.4. Hayz
Temizlik konusunun bir blmn de kadnlara zel bir durum olan
hayz durumu oluturmaktadr. Bakara suresi 222. ayette Sana kadnlarn
ayba hallerini soruyorlar. De ki: O bir rahatszlktr. Bu sebeple det gnle-
rinde kadnlardan ayr durun, temizlenmedike onlarla cinsel ilikide bulun-
mayn. yice temizlendiklerinde onlara Allah'n emrettii ekilde yaklan. Al-
lah ok tvbe edenleri sever ve ii d temiz olanlar sever. buyrulmaktadr.
Kadnlarn bu durumuyla ilgili hkmler bu ayet, peygamberimizin aklayc
hadisleri ve uygulamalarndan renilmektedir.
Komisyon, aklayc hadislerden
144
ve uygulamadan bu yetlerde ge-
en "uzak durma ve yaklamama" emirlerinin, bedenlerin birbirinden uzak ve
ayr olmasna deil cinsel ilikiye ynelik olduu sonucunu karmaktadr.
Buradan da cinsel ilikide bulunmamak artyla ayba halindeki kadn ile
kocas arasnda bakaca bir snrlama olmad sonucuna ulamaktadr.
145

Elmall merhum ise, hayz halinin, en az , ekseri on gn olduu bilgisini de

141
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.1359.
142
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.1359.
143
Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.181.
144
Mesel bk. Mslim, "Hayz", 16.
145
Komisyon, Kuran Yolu,c.I, s.241-242.
61



vermektedir.
146
Hayzl olan kadnlarla ilgili hkmleri yle sralamaktadr:
Namaz ve oruca manidir, mescide girmekten, Kur'an okumaktan ve Mushafa
dokunmaktan kanmas gerekir, kadn bununla bla erer ve bu halde cima
haramdr.
147

Elmall merhum, temizlenmedike ifadesini, gusledip iyice temizlen-
dikleri vakit olarak deerlendirmektedir.
148
Komisyon ise, kanama sona erin-
ceye kadar temasn yasak olduunda ittifak bulunduunu, alimlerin byk o-
unluuna gre kanama bitince birlemenin caiz olmas iin gusl abdesti
gerektiini sylemekle yetinmitir.
149

Hayzla ilgili konularda her iki tefsirde de benzer aklamalar yapld
grlmektedir. Ancak, hayz biten bir kadnn gusletmeden eiyle ilikide bu-
lunup bulunmayaca konusunda Elmall aka gusletmeden ilikide bulu-
namayacan belirtirken, komisyon yalnzca bu konudaki rivayetleri naklet-
mi, kendi grn belirtmemitir.
1.2. NAMAZ
Salt kelimesi, szlkte dua etmek, yalvarmak, iyi dilekte bulun-
mak,hayrl dua, Mslmanlarn yaptklar baz hareketleri de kapsayan bir
ibadet tr anlamlarna gelir. Dini bir terim olarak salt, tekbirle balayp se-
lamla tamamlanan belirli hareket ve szlerden oluan ibadetin addr.
150

Elmall merhum da Hacc suresi 77. ayete rku ve scud ile namaz
klnz eklindeki blmden slamn ilk yllarnda da namaz olduu sonucunu

146
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.775.
147
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.776.
148
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.776.
149
Komisyon, Kuran Yolu,c.I, s.241-242.
150
Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.178, Hamdi DNDREN, Namaz, amil slam Ansiklopedisi,
amil Yay, stanbul, 1991, c.V, s.17.
62



karmakta, bu ayetten tilavet secdesi deil, namaz secdesi anladn belirt-
mektedir.
151

Bir hadisi erifte Namaz dinin direidir buyrulmaktadr. Din gerekten
de byk ve kutsal bir binadr. Bu hadiste, din bir binaya benzetilerek, namaz
da o binann direi olarak ifade edilmektedir. Bu binann temeli ise, imandr.
eitli ayetlerde de namaz cemaatle kaldrlabilecek byk bir diree tebih
benzetilerek, onun gzelce dikilmesi veya dorultulmas suretiyle o yksek
din binasnn yapm, korunmas ve devamnn gereklilii vurgulanmaktadr.
Bu binann deme ve sslemesi ise kiinin gzel ahlak olmaktadr.
Elmall, salt ikame ederler denilerek, namaz klarlar demekten daha
fazla anlamlar olduunu belirterek, en azndan doru drst, tadili erkan ve
huu ile gzelce klmak ve hatta kldrmak manalarn ifade ettiini belirtmek-
tedir. Elmall bu ayetten, ebeveynin ocuklarna namaz terbiyesi, dier din
kardelerine tavsiye ve hatrlatmasn da bu namazn ikamesine dahil etmek-
tedir.
152

Namaz klan kimsenin en az drt kazanc olduunu belirten Elmall,
bunlar, temizlik, kalbin kuvvetlenmesi, vakit planlamas ve sosyal dzen ola-
rak saymaktadr. Elmall bu yararlarn en resmi bir namazda bile bulunduu-
nu belirterek azami faydalarnn ise saymakla bitirilemeyeceini ifade etmek-
tedir.
153

Elmall, Kaf suresi 40. ayetteki secdelerin arkalarnda, ifadesinden
yola karak, namazlardan sonra, her namazn arkasnda tesbih edileceini
sylemektedir. Elmall, nafile namaz manasna tesbihi ise sabah ve ikindi
namazlarndan sonra mekruh bulmaktadr. Akam namaznn son snnetine
iaret olduunu syleyenlerin de olduunu ifade etmektedir.
154
Komisyon da,

151
YAZIR, Hak Dini, c.V, s.3422-3423..
152
YAZIR, Hak Dini, c.I, s.186.
153
YAZIR, Hak Dini, c.I, s.187-188.
154
YAZIR, Hak Dini, c.VI, s.4523.
63



Kaf sresinin Mekke'de nazil olduunu ve bu srada henz be vakit namaz
farz klnmadn, yetlerde zikredilen vakitlerde Allah' hamd ve tesbih (ten-
zih) ile anmay, nafile namaz veya dorudan zihin ve dil ile anma eklinde an-
lamak en dorusu olduunu belirterek Elmallyla ayn gre gelmektedir.
Komisyon, vahiy dilinde namazn, secde kelimesiyle de ifade edildiini, her
secdeden sonra yaplacak zikir ve tesbihin ne olduu da bu hadislerden an-
laldn dile getirmektedir.
155

Elmall, Mzzemmil suresi 20. ayeti tefsir ederken, Fatihasz namaz
olmaz hadisi erifinin bunu ifade ettiini belirten limler olduunu belirtmek-
tedir. Elmall, mam Ebu Hanifenin ise, fatihann vcubunun bu hadisle ol-
duunu kabul ettiini, fakat farzla vacibi birbirinden ayrarak, kasten fatihay
terk edenin namaz iade etmesi gerektii halde, sehven fatihay terk edenin
namaz iade etmesine gerek olmad, byle bir durumda da namaz iade
etmenin mstehab olacana kail olduunu ifade etmektedir.
156

slamdan nceki dinlerde de namaz vard. Hac suresi 26. ayette Ka-
benin Hz brahim zamanndan beri insanlk iin toplu bir ibadet yeri olduu
hatrlatlmaktadr. Komisyon, bu hatrlatmadan slamdan nce de rkulu ve
secdeli namazn bilindii sonucunu karmaktadr.
157
Araf suresi 170. ayetten
de namazn, ekli farkl da olsa btn ilahi dinlerde bulunan ibadetlerden biri-
si olduunu tespit etmektedir.
158

Komisyon, Bakara suresi 3. ayette mminlerin zellikleri saylrken
namaz ikame ederler ifadesinin kullanlmasnn, namaza nem verilmesi,
onun devam ve artlarna uyularak eda edilmesi gerektiini anlatmak iin
olduunu belirtmektedir. Komisyon, namazn dinin direi, ibadetlerin z ve
zeti olduunu belirterek, Allah Resulnn mutluluu namazda bulduunu ve

155
Komisyon, Kuran Yolu, c.V, s.62-63.
156
YAZIR, Hak Dini, c.VIII, s.5443-5445.
157
Komisyon, Kuran Yolu, c.IV, s.18.
158
Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.487.
64



onunla yaam sevinci kazandn belirttii bir hadisi nakletmektedir.
159
Elma-
ll, Mminun suresinde felah bulacak yedi snftan birisinin de namazlarnda
huu iinde olanlar olduunu belirterek namazn artlarndan birisi olan niye-
tin kemaliyle, tezahratnn da nazmn adab ve mkemmelliiyle ilgili olduu-
nu vurgulamaktadr.
160

Komisyon namazn korunmasndan bahisle, normal hallerde mminler
en deerli varlklarn nasl koruyorlarsa namazlarn yle korumalar, yani
eksiksiz ve devaml klmalar gerektiini dile getirmektedir. Komisyon, bunun
vcut, dil ve zihin hareketleriyle yaplan farzlar, vacipleri ve snnetleri yerine
getirmekle olacan, en azndan farz ve vacip namazlar geirmemekle ger-
ekleeceini ifade etmektedir. Komisyon, namazn bir de huu art olduu-
nu belirterek, huusuz ve huzursuz namaz ruhsuz cesede benzetmekte-
dir.
161

Komisyon, Ankebut suresi 45. ayetin tefsirinde, abdest, kraat, rku,
secde, tadili erkan gibi zahiri artlarna ve rknlerine uyulduu gibi, ihlas,
huu, takva gibi manevi artlarna da zen gsterilerek klnan namazn, s-
lamn saduyulu erdemli toplumlarn edepsizlik, hayaszlk ve kt sayp
reddettii tutum ve davranlarla uyumayacak, adeta bir nasihati, bir uyarc
gibi namaz klan kiiyi bu davranlardan men edeceini belirtmektedir. Ko-
misyon, bylece namazn insan ktlklerden koruyucu zelliine iaret et-
mekte; namazn, namaz kldklar halde hak hukuk gzetmeyen, edep ve ah-
lak kurallarna uymayanlara da dolayl uyarda bulunduunu vurgulamakta-
dr.
162
Komisyon, namazn en nemli ibadetlerden birisi olduunu belirttikten
sonra, ancak bu ibadetin yalnzca bedensel hareketleri yerine getirmekle kul-

159
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.19.
160
YAZIR, Hak Dini, c.V, s.3428.
161
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.259.
162
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.257.
65



luk bilincini salayamayacan, ibadetin kurtulua gtrebilmesi iin, hem
eklinin, hem de ieriinin nemli olduunu ifade etmektedir.
163

1.2.1. Namaz Vakitleri ve eitleri
Elmall merhum Rum suresi 17 ve 18. ayetlerin tefsirinde, burada be
vakit namaz saatleri telhis olunmutur ki zamann hirete doru akn gs-
teren en mhim inklb lhzalarn takip eden bereketli saatleridir. Evvel
makam, makam inzar olmak itibariyle geceye doru o zaman ki akamlars-
nz - bu iki vakte amildir. Birisi gnein gurubunu takip eden marib (ai
evvel) yani ilk akam vakti ki afak denilen kzllk veya beyazlk gaib olana
kadar, ikincisi afan gaib olmasn takip eden ai ahre, yani yats vakti fec-
re kadar. ncs fecri sadktan, yani tan yeri aardktan gne doana
kadar. O ne gzel zaman ve ne gzel nimet. Gklerde ve Yerde hamid de
onun ikindileyin. Aiy, akamst demek olduuna gre ikindi vakti asr sani
olmak gerektir. Hem o zaman ki len ederseniz bu ikisiyle tam be vakit
olmu olur. Burada lenin tehiri faslaya riayet iin denilmi ise de inzar nk-
tesiyle akamn takdimindeki tekable riayet iin ikindinin aiy tabiriyle tak-
dim edilmi olmas makama daha mnasiptir.
164
aklamasn getirmektedir.
Rum suresi 17-18. ayetlerin tefsirinde komisyon, tefsirlerde genellikle,
17. yetin "akam vaktine eritiinizde" eklinde evrilen ksmyla akam ve
yats namazlarnn, "sabah kalktnzda" ksmyla sabah namaznn, 18. ye-
tin "akamst" eklinde tercme edilen ksmyla ikindi namaznn, "le vak-
tine ulatnzda" ksmyla da le namaznn kastedildii yorumu yapldn
belirtmektedir. Komisyon, Allah' tesbih etme talebine ilikin vakitlerin genel-
likle insanlarn uyku ihtiyacnn younlat, gecenin orta zamanlar dnda
tutulmas bir taraftan ibadetlerde ortalama insan gereine uygun bir dzen-
lemenin hedeflendiini, dier taraftan da ibadetin, uurun ak olduu bir s-

163
Komisyon, Kuran Yolu, c.IV, s.49.
164
YAZIR, Hak Dini, c.VI, s.3808.
66



rada yaplmasyla deer tadn yani asl amacn kulluk bilincinin canl tu-
tulmas olduu eklinde deerlendirmektedir.
165

Komisyon, Hud suresi 114. ayeti, gndzn iki tarafnda klnmas em-
redilen namazlardan birinin sabah namaz, dieri ise gne batmadan nceki
ksm olarak alndnda le ve ikindi, battktan sonraki taraf olarak alnd-
nda akam ve yats olarak yorumlamaktadr. Komisyon gndze yakn
saatler diye tercme ettii zlef kelimesinin ise gecenin gndze yakn olan
ilk saatlerini, yani bu saatlerde klnmas gereken yats namazn ifade ettiini
belirtmektir. Komisyon, ayetin namazn sevki ve zamann belirlemedii iin,
namaz vakitlerini detayl olarak tanmlamayp yalnzca bu vakitlerde namaz
klmann nemini ifade ettiini, namaz vakitleriyle eklinin ise mtevatir sn-
netin akladn ifade etmektedir.
166
Elmall merhum da zlef kelimesinin
zlfenin oulu olduunu, oulun da en az olduu iin bu kelimeyle ikisi
gndz tarafnda geceden olmak zere tam be vakit namazn emredil-
diini belirtmektedir. Elmall namazlarn kraatinde cehr meselesinde sabah
namaznn gece namazlarndan sayldn dikkate alarak, gndzn tarafla-
rndan murad le ve ikindi, zlefen minelleylden maksadn ise akam, yats
ve sabah namazlar olduunu ifade etmektedir.
167

Komisyon, sra suresi 78-79. ayette le ile ikindinin ve akam ile yat-
snn bir arada anlmasn deerlendirerek, mutlak olarak bu namazlarn cem
edilebileceini (le ile ikindi, akam ile de yats birletirilerek drt namazn
iki vakitte klnabileceini) ifade etmektedir. Komisyon, baka delillerin, na-
mazlarn cemi konusunda snrlamalar getirdii iin, bunun ancak sefer vb.
gerekelerle caiz olduuna hkmedildii bilgisini de eklemitir.
168
Elmall
merhum ise, namazlarn cemi konusundan hi bahsetmemitir.

165
Komisyon, Kuran Yolu, c.V, s.279.
166
Komisyon, Kuran Yolu, c.III, s.196.
167
YAZIR, Hak Dini, c.IV, s.2831.
168
Komisyon, Kuran Yolu, c.III, s.441-442..
67



Yukarda verilen rneklerde de grld gibi, her iki tefsirde de gn-
de be vakit namazn vakitleri ayn ekilde aklanm, ancak bu sonuca fark-
l ayetlerdeki farkl ifadelerden ulalmtr.
1.2.1.1. Gece namaz
sra 79. ayette komisyonun "Kalkp namaz kl" diye evirdii
"tehecced" fiilinin mastar olan teheccd kelimesi, yerine gre hem "uyumak"
hem de "uyanmak" anlamna gelmektedir. Kelime, szlklerde bu yetteki
kullanmndan hareketle "geceleyin uykudan kalkp namaz klmak" eklinde
aklanmaktadr.

Komisyona gre teheccd namaznn ya farz olmas veya
derecesini ykseltmesi gibi Hz. Peygamber'e mahsus yn bulunmakla birlik-
te, bunun bereketinden yararlansnlar diye mmetine de tavsiye edilmitir.
Ayrca teheccd namaz nafileler grubuna girdii iin kesin bir rekat says
ileri srerek bundan daha az veya daha fazla klnamayacan iddia etmek
doru deildir.
169
Elmall merhum ise ayn ayeti, geceden de nafile, yani
fazla olarak kendin iin teheccd kl, ki rabbin seni mahmud bir makama has
etmesi yakndr. eklinde yorumlamaktadr.
170

Elmall merhum, Mzzemmil suresi 1-4. ayetlerini tefsir ederken, s-
lmda be vakit namaz farz klnmazdan nce, ibtida Peygambere bu emirle
gece namaznn farz klndn, Peygamber ve ashabnn Ramazanda oldu-
u gibi her gece ok uzun sre namaz kldklarn belirtmektedir.
171
Elmall,
Mzzemmil suresi 20. ayeti tefsir ederken, bu ayetin surenin bandaki gece
kyam emrinin iddetini, miktarn tahfif etmi, be vakit namaz farz klndk-
tan sonra akam, yats gece kyam cmlesinden kalarak teheccdn vcubu
nedbe evirdiini ifade etmektedir.
172
Komisyona gre, teheccd ad verilen

169
Komisyon, Kuran Yolu, c.III, s.442-443.
170
YAZIR, Hak Dini, c.V, s.3194.
171
YAZIR, Hak Dini, c.VIII, s.5424.
172
YAZIR, Hak Dini, c.VIII, s.5437.
68



gece namaz ykmll Hz. Peygambere mahsus olup, mmetinde gece-
leyin kalkp bu namaz nafile olarak klmalar snnet kabul edilmitir.
173

Bu aklamalardan her iki tefsirde de gece namaz klmann Hz. Pey-
gambere farz, dier Mslmanlara ise snnet olan, ancak klanlara birok
manevi lezzetler katacak olan bir ibadettir. Ka rekt klnaca ile ilgili olarak
komisyon, kiinin o anki durumuna gre rekt saysn ve uzunluunu kendi-
sine gre ayarlayabileceini belirtmektedir.
1.2.1.2. Cuma namaz
Dilimizde cuma eklinde telaffuz edilen "cum'a" (cumu'a, cuma'a) kelime-
si, "toplamak, bir araya getirmek" anlamna gelen "cem"' kknden tretilmi bir
isimdir. slm'dan nce 'arbe" diye anlan bu gnn cum'a adn almasnn se-
bebi hakknda deiik izahlar bulunmakla beraber, bunlarn ortak noktas toplant
gn olmas zelliidir. Bu gnn nemi ve faziletiyle ilgili birok hadis bulun-
maktadr. Bu rivayetlere dayanarak mslmanlar cuma gnnn kendileri iin bir
bayram gn olduunu kabul ederler ve bu gne ayr bir nem verirler.
174

Cuma gn le vaktinde le namaz yerine klnan namaza cuma nama-
z denir.
175
Belli artlarn varl halinde cuma namaznn farz olduu husu-
sunda icm vardr. Cuma namaznn tarihesi hicret ncesine uzanr. Ko-
misyon, Peygamberliin 13. ylnda (m. 622) yaplan kinci Akabe Biat'nda
kendi aile evrelerindeki slm gelimeleri takiple grevli on iki kabile so-
rumlusuna bakan (Nakb'n-Nukab) seilen Es'ad b. Zrre'nin Medine
yaknlarnda cuma namaz kldrdn kaydetmektedir. Komisyonun verdii
bilgiye gre, Hz. Peygamber'in ilk defa cuma namaz kldrmas ise hicret
esnasnda olmutur. Hicret srasnda konaklad Kubadan Cuma gn ha-
reket edip Medine yaknlarnda Rnna vadisine ulatnda cuma vakti gir-
diinden anlan vadideki namazgahta cuma namazn kldrmtr. Gn-

173
Komisyon, Kuran Yolu, c.V, s.409.
174
Komisyon, Kuran Yolu, c.V, s.274.
175
Komisyon, Kuran Yolu, c.V, s.274.
69



mzde, bu yerde ina edilmi ve Mescid-i Cum'a adyla anlan kk bir
cami bulunmaktadr.
176
Konuyla ilgili olarak Elmall da benzer bilgiler ver-
mektedir.
177

Komisyon, o tarihten sonra toplu cuma ibadetinin dzenli bir farza
olarak ifa edildiini, Cuma suresi 9-11. ayetlerde ise bu ibadetin neminin
pekitirildiini, hem bu namazn cemaat olarak yerine getirilmesi gerei hem
de bu srada dikkat edilecek baz hususlarla ilgili mesajlar verildiin belirt-
mektedir. Reslullah'n birok hadisinden cuma namaznn dier namazlar-
dan daha gl bir fariza olduu anlalmaktadr.
178

Elmallya gre, Cum'a namaz artlarn tayan kimseler zerine farz
ayndr. Btn namazlarda art olan slm, akl, bl, taharet artlarndan
baka Cum'a namaznn iki trl art daha vardr: Birincisi vcubunun, yani
farzyyetinin artlardr. kincisi de edasnn artlardr. Vcubunun artlar 1-
Hrriyet, kle olanlara vacib deildir. 2- Erkek olmak, kadnlara vacib deildir.
3- kmet, misafir olanlara vacib deildir. 4- Shhat, Cuma'ya gitmekle hasta-
lnn artmasndan veya iyilemesinin zorlamasndan korkacak derecede
hasta olanlara da vacib olmaz. Pek zayf olan ihtiyarlar da hasta hkmnde-
dirler. 5. Yrmee kudret, binaenaleyh ayaklar olmayan yahut ktrm
olanlara Cuma'ya gtrecek kimse bulunsa bile vacib deildir. 6- Selamet,
gzleri grmeyene vacib olmaz. Eer onu Cuma'ya gtrecek bir yardmc
bulunursa, maneyn'e gre vacib olur. Ayn ekilde zalimden, takip edilmek-
ten, iddetli yamur, kar, amur ve benzeri eylerden korkan kimseye de
Cuma namaz vacib olmaz. cretle ii altran kimse, altrd iiyi
Cuma'dan men edebilir. Eer kasabada ise men etmemelidir. Ancak cami
uzak ise gidip gelinceye kadar geen srenin creti der, ayet mesafe ya-
kn ise crette eksiltme yoluna gidilmemelidir.
179


176
Komisyon, Kuran Yolu, c.V, s.275.
177
YAZIR, Hak Dini, c.VII, s.4980.
178
Komisyon, Kuran Yolu, c.V, s.275.
179
YAZIR, Hak Dini, c.VII, s.4981-4982.
70



Cuma namaznn kimlere farz olduu konusunda komisyon u bilgileri
vermektedir: Hrriyeti kstlanmam, yolculuk halinde olmayan ve geerli
mazereti bulunmayan mslman erkeklere cuma namaz farzdr. Hastalk,
camiye gidemeyecek lde yallk, hasta bakclk, hava ve yol durumu-
nun sala zarar verecek lde olumsuz olmas, can ve mal gvenliinin
tehlikeye girmesi cuma namazna gitmemeyi meru klan mazeretlerdir. Yine
fakihlerin birouna gre camiye gtrecek kimsesi bulunsa bile mya
cuma namaz farz deildir. Kendilerine cuma namaz farz olmayan kadnlar
ve geerli mazereti bulunan erkekler camiye gidip bu namaz kldklar tak-
dirde ayrca le namaz klmalar gerekmez.
180
Elmallya gre de Cuma
kendisine farz olmayan kimseler de klarlarsa vaktin farz, yani le namaz
sakt olur. Yani yasak deil mezundurlar. Zira bu artlar Cumann shhatinin
art deil, vcubunun artdrlar. Onun iin klabildikleri takdirde sahih olup
msb olurlar. Bunlar da mmin olduklar iin fesav emri bunlar hakknda
nedib ifade edebilir.
181

Elmallya gre Cuma namaznn edasnn artlarna gelince birincisi,
Msr cami'dir. Msr cami': cem'yyetli kasaba demektir. Elmall Msri camii ile
ilgili uzun uzun bilgiler vermitir. zetle, gvenlik ve adliye tekilatndan bir
devlet grevlisinin bulunmad yerde Cuma namaz klnamaz. Ancak camii-
ne halknn smayaca kadar kalabalk olan kyde hkim ve emir bulunma-
sa bile emniyeti muhafaza edecek bir cemaat bulunduundan orada Cuma
namaz klnabilir.
182
Elmalyla gre, bir mahalde sabit olmayan konarger
airetlerde, badiyelerde, vadilerde cemaatle le namaz klnr, Cuma na-
maz klnd surette de le namaz sakt olmayp klnmak iktiza eder.
183

Ancak bir mevsimde byk itima mahalli olan bir yerde Emir bulunduu su-
rette o mevsimde Cuma klnabilir. Arafatta Cuma namaz bil ittifak yoktur.

180
Komisyon, Kuran Yolu, c.V, s.275.
181
YAZIR, Hak Dini, c.VII, s.4982.
182
YAZIR, Hak Dini, c.VII, s.4983.
183
YAZIR, Hak Dini, c.VII, s.4983.
71



Byk ehirlerde Cuma namaznn muteaddid mevki'lerde klnmas
Hanefiyyece essah rivayette sahih ve mftbihtir.
184

Elmallya gre Cuma namaznn edasnn ikinci art Veliyylemr olan
imam veya tarafndan izin verilmi bir zat tarafndan kldrlmasdr. Hanef
mezhebinde hkmet reisinin emri veya izni olmadka Cuma caiz olmaz de-
nilmi ve buna izni sultan tabir olunmutur. Elmallya gre, imam var iken bir
adam Cuma gn imamn izni olmakszn hatiplik etse caiz olmaz. Eer i-
mamdan istizan mteazzir olur ve ns intihab ettikleri bir adamn bana top-
lanr da o kldrrsa caiz olur. Emirin hutbeye izni Cumaya izindir. Cumaya izni
de hutbeye izindir.
185

Elmallya gre Cuma namaznn edasnn nc art vakittir. Geri
farz namazlarn hepsinde vakit arttr. Vaktinden evvel klnsa olmaz. Ancak
dier namazlar vakit getikten sonra da kaza edilebildii halde Cuma nama-
znn kazas yoktur. Vakti geerse le namaz kaza olunur. Cumann vakti
de le vaktidir.
186

Elmallya gre Cuma namaznn edasnn drdnc art hutbedir.
187
Hatta hutbesiz klsalar veya hatip hutbeyi vaktinden evvel okusa caiz olmaz.
Hutbenin farz ve snneti vardr. Farz iki eydir: birisi vakittir ki zevalden son-
ra ve namazdan evveldir. Hatta hutbeyi zevalden evvel veya namazdan son-
ra yapsa caiz olmaz. kincisi de zikrullahtr. Bir hamdele yahut bir tehll yahut
bir tesbih dahi farza kifayet edebilir. Ancak hutbe kastiyle olmaldr. Hatip
hutbeyi yalnzca yahut sade kadnlarn huzurunda okusa caiz olmaz. Cemaat
uyumu bulunsa veya sar iseler caiz olur. Elmall burada uzun uzun Hut-
benin on be snnetini de sayp aklamtr.
188


184
YAZIR, Hak Dini, c.VII, s.4984.
185
YAZIR, Hak Dini, c.VII, s.4984.
186
YAZIR, Hak Dini, c.VII, s.4984.
187
YAZIR, Hak Dini, c.VII, s.4985.
188
YAZIR, Hak Dini, c.VII, s.4967.
72



Elmallya gre Cuma namaznn edasnn beincisi cemaattir. En az
imamdan baka erkektir. Cemaatin art olduunda icmal vardr. Mamafih
btn bu ihtilftan azade olmak iin Cumay en kalabalk cami'de klmak
efdal olur. Cemaatin in'kadi iin kl, bli, erkek olmalar da arttr. Binaena-
leyh kadnlar ve ocuklarla mn'akd olamaz. Yani bunlar in'kad iin art olan
adede dhil deildirler. Hur ve mukm olmalar art deildir. Kle ve misafir-
ler, hasta ve mazurlar ile de mnakid olabilir. Hatt bunlarn Cumada ima-
metleri bile ciz olabilir.
189

Elmallya gre Cuma namaznn edasnn altncs izni mmdr. Yani
camiin kaplar alp, tm Mslmanlara izin verilmi olmaktr.
190

Komisyon ise, Cuma namaznn geerli olabilmesi iin ileri srlen art-
lar ile ilgili tartmalar zetlemekte ve esasen vakit ve hutbe art ile ilgili nemli
bir ihtilaf bulunmadn belirtmektedir. Komisyon, Cuma namaznn vaktinin -
Hanbeller'in dndaki- mezhebe gre le namaznn vaktiyle ayn olduunu;
hutbenin art olduunda ise gr birlii bulunduunu ifade etmektedir. Komisyon
dier artlarla ilgili grlerin delilleri ve amalarn dikkate alarak, kk veya b-
yk bir yerleim biriminde bulunan mslmanlarn cemaatte belirli bir say aran-
makszn ve arkasnda namaz klmaya raz olunan bir imam bulunduunda cuma
namazn klmalarnn gerekli olduu sonucuna ulamaktadr.
191
Elmall, farz olan Cuma namaznn hi hlfsz iki rek'at olduunu be-
lirttikten sonra, bir de lenin snnetleri gibi Cumann da snnetleri olduunu
ifade etmektedir. Bu snnetleri ise, evvel hatip hutbeye kmadan klnan
Cumann drt rekat ilk snneti, farzdan sonra klnan iki veya drt rekat son
snneti olarak saymaktadr. Elmall son snnetleri evde klmann daha efdal
olduunu belirtmektedir. Elmall, snnetlerin de farzn mkemmili olmak iti-
bariyle ona mlhak olduklarndan snniyyet hukmiyle tebaan dhil olacaklar-

189
YAZIR, Hak Dini, c.VII, s.4986.
190
YAZIR, Hak Dini, c.VII, s.4986.
191
Komisyon, Kuran Yolu, c.V, s.276.
73



n da eklemektedir.
192
Elmallya gre, teehhdde yetien de Cuma olarak
itmam eder.
193

Komisyon da Cuma namazndaki asl namazn iki rekt olduu hususunda
slm limleri arasnda gr birlii olduunu beyan ederek, buna cuma namaz-
nn farz denildiini ifade etmektedir. Komisyon namazn klnyla ilgili olarak da,
bu namaz kldrrken imamn, le namazndan farkl olarak Ftiha'y ve zamm-
sreyi sesli okuduunu ifade etmektedir. Resul-i Ekrem'in cuma gn le vaktin-
de gerek hutbeden nce gerekse anlan iki rekt farz namazdan sonra bir miktar
nafile namaz kld bilindiini ifade eden komisyon, rekt saylar hakknda farkl
rivayetler bulunduu iin bu konuda mezheplerin de farkl deerlendirmeler yaptk-
larn belirtmektedir. Komisyon, Hanef mezhebine gre, hutbeden nce drt rekt,
farzdan sonra da Eb Hanfe'ye gre drt rekt, Eb Yusuf ve Muhammed b. Ha-
san'a gre biri drt dieri iki olmak zere toplam alt rekt snnet klndn be-
lirtmektedir. Komisyon, Cuma namaznn shhat artlarndaki eksiklik veya eksiklik-
ler sebebiyle klnan cuma namaznn geerli olmayabilecei ihtimalinden hareketle
baz yerlerde, "zuhr-i hir" adyla klnan drt rektlk namazn ise, snnette ve
sahabe tatbikatnda bir dayanann bulunmadn ifade etmektedir.
194
Komisyon ayetin "Allah' anmaya kounuz" diye evirdii ksmnda
"Allah' anmaktan maksadn cuma namaznn ayrlmaz bir paras olan
hutbe ile birlikte iki rektlk farz namaz olduunu ifade etmektedir. Komis-
yon te yandan, Mezhep imamlarndan Eb Hanifenin buradaki "Allah'
anma" ifadesine dayanarak, hutbenin rknn "Allah'a hamd, O'nu tesbih
ve tehlil etmek" eklinde belirlediini yani bu ekilde hutbenin asgari gere-
inin yerine getirilmi olacana hkmettiine de iaret etmektedir. Komis-
yon, baz mfessirlerin, Hz. Peygamber'i, Hulef-i Ridn'i ve takva sahibi
mminleri vme ve t verme ierikli hutbeleri bu kapsamda saydklarn
ama, baz zlim yneticileri vc ifadelerin "Allah' anma" deil "eytan

192
YAZIR, Hak Dini, c.VII, s.4990.
193
YAZIR, Hak Dini, c.VII, s.4990.
194
Komisyon, Kuran Yolu, c.V, s.276.
74



anma" olarak nitelenmesi gerektiini hatrlattklarn da ifade etmektedir.
195
Mfessirlerce genellikle, "kounuz" emrinden gerek anlamda koma, tela-
la yrme ve hzla gitmenin kastedilmedii belirten komisyon, bn Atyyenin
kalkp abdest almak, elbisesini giymek, yola kmak gibi eylemlerin hepsinin
bu kapsamda dnlmesi gerektiini kaydettiini ifade etmektedir.
196
El-
mall, zikrullah mefhumun esas itibariyle Allah anmak veya Allahn va'd ve
htar demek olduundan Kur'an, tesbh, tahmd, vaz ve hutbe ve namaz
hepsine amil olacan ifade etmektedir. Burada ise, Cumann urut ve er-
knndan olan zikr, hutbe ve namaz olduu cihetle burada sa'yi vcib olan
zikrullah, hutbe ile namaz diye tefsir olunmutur.
197

Cuma namaznn be vakte ilave bir namaz olmayp cuma gnlerinde -
ykmlleri asndan- le vaktinin ibadeti olduunu belirten komisyon, btn
slm limlerine gre, namazla ykml olmakla beraber kendisine cuma namaz
farz olmayanlar veya farz olup da bu namaz karanlar drt rekt le namaz
klacaklarn ifade etmektedir.
198
Komisyon, cuma namaz ile ykml olanlarn cuma namaz iin ar ya-
pldnda her ii brakp hemen toplu ibadet mahalline ynelmelerinin gerektiini
belirtmektedir.
199
Komisyona gre, "alverii braknz" buyrulmasndan maksat
bununla snrl olmayp benzeri iler, hatta namazdan alkoyan her trl
megale de bu kapsamdadr. O srada gvenlik grevi ifa etme gibi gerekli
ve meru olan megaleler ise bu kapsamda deildir.
200

Elmall, Cuma gn ` - _ = _ = diye namaza aran ezan oku-
nunca hemen Allahn zikrine yetimee alp dosdoru gidilmesi ve alve-
riin terk edilmesi gerekmektedir. Maiet iin en mhimmi olan alm satm
ilerini bile brakn. Ancak karakol ve inzbat ileri gibi cemaatin emniyyeti

195
Komisyon, Kuran Yolu, c.V, s.277.
196
Komisyon, Kuran Yolu, c.V, s.278.
197
YAZIR, Hak Dini, c.VII, s.4965.
198
Komisyon, Kuran Yolu, c.V, s.276.
199
Komisyon, Kuran Yolu, c.V, s.276.
200
Komisyon, Kuran Yolu, c.V, s.277.
75



umumiyyesi iin zarur ve mevkufn aleyh olan hususatn mahfuz tutulmas
da nassn iktizas demektir. Elmall, fukahann onun iin Cum'ann artlarn-
da hrriyyet, emniyet, hkmet ve iznimm gibi baz artlar saydklarn ifade
etmektedir.
201

Elmallya gre, ezan okununca Cumaya sa'y, farz ve bey' menhdir.
Nehyin zaman imamn namazdan kmasna kadar devam eder. Fakat bu-
nunla beraber bey' yaplm olsa akd, dier eraiti tamm olarak yaplm
bulunursa zat ve vasfnda eksiklik bulunmadndan dolay btl veya fsid
olmayp sahih ve fakat tahrimen mekruh olur.
202

Hz. Peygamber ve ilk iki halife zamannda sadece, imam hutbe iin
minbere ktnda ezan okunuyordu; nc halife Hz. Osman cuma vakti-
nin geldiini haber vermek zere bir de d tarafta ezan okutmaya balad
ve bu btn sahabler tarafndan uygun grld; bu konuda sahabe icms
meydana geldi. Bu uygulama ncesinde yette sz edilen ve baka ileri
terketmeyi gerektiren arnn lkemizde "i ezan" diye bilinen ezan oldu-
unda phe bulunmamakla beraber, bir ksm fakihler Hz. Osman zama-
nnda balatlan ezann da icm ile sabit olmas ve cuma namazna ar
nitelii tamas sebebiyle anlan yasan artk d ezanla birlikte baladn
savunmulardr. Ezandan namazn tamamlanmasna kadarki sre iinde
alveri ve benzeri bir ile megul olmak yasaklanm olmakla beraber bu
esnada yaplan hukuki muamelelerin geerli olup olmad hususunda fakih-
ler arasnda gr ayrl vardr.
203
Elmallya gre ise, yette -
nidasndan murad da ilk okunan ezandr.
204
Elmall bunun gerekesini yle
aklamaktadr: Umum davet iin okunan ezan da zevalden sonra vaktn
dhuliyle darda okunan ilk ezandr. erde okunan ikinci ezan haritekilere
isma mahiyyetinde deil, hazrdakilere kar hutbeye uruu iln suretiyle
snneti nebeviyyeyi ikame manasndadr. Elmall bu nedenle ayeti, Cuma

201
YAZIR, Hak Dini, c.VII, s.4970.
202
YAZIR, Hak Dini, c.VII, s.4971.
203
Komisyon, Kuran Yolu, c.V, s.277.
204
YAZIR, Hak Dini, c.VII, s.4963.
76



gn gnein zevaliyle le vaktinin hullnden itibaren Cumaya aran ilk
ezan okunduu vakit hemen Allahn zikrine sa'y edin, eklinde yorumlamak-
tadr Elmall te yandan, o nidadan evvel ne kadar erken gidilirse o kadar
efdal olmakla beraber sa'yin vcubunun ezandan itibaren baladn ifade
etmektedir. Elmallya gre, buradaki sa'iyden maksad da, megul olduu ii
hemen brakp vakit geirmeksizin hutbeye yetimee almaktr yoksa, te-
l ile koarak gitmek demek deildir.
205

Elmall, namaz klndktan sonra isteyenin arzu ettii yere gerek kesb
ve ticaret, gerek lm, gerek ziyaret, gerek ibadet, gerek istirahata gidebile-
ceklerini, belirtikten sonra, namaz klndktan sonra hemen kmann vcib
olmayp mescidde kalmak da mubah olduunu da eklemektedir.
206
Ayette
geen "yeryzne dalnz" anlamndaki buyruk, cuma namaznn klnma-
sndan sonra almaya, dnya iiyle megul olmaya din bir engel bulun-
madn belirtmektedir.
207

Komisyon, "yeryzne dalnz" buyrularak, cuma namaz ars
zerine dnya megalesini brakp hemen toplu ibadet mahalline gitme veci-
besinin yanl anlalmas nlenmi, yasan namaz sresiyle snrl oldu-
una aklk getirildiini belirtmektedir. Komisyon, "Bu ifade, -Ehl-i kitaba
benzememek iin- cuma gnnn tatil edilmesinin dinen doru olmadn
gstermektedir" eklindeki karma katlmadn da zellikle vurgulamak-
tadr. Gereke olarak da bilinli bir tercihle haftalk dinlenme gibi meru bir
ihtiyacn karlanmasn bu tr gerekelerle nlemenin de dinden olmayan
eyleri dine mal etme sonucunu douracan sylemektedir.
208

Elmall, Allah ok zikr edin ayetini, yani dalp ktnzda da Allah'
unutuvermeyiniz de gerek intiar ve ibtiga esnasnda ve gerek sonra ve ge-
rek evvel Allah Teala'y esmai husnasiyle ok ok ann eklinde deerlendir-

205
YAZIR, Hak Dini, c.VII, s.4964.
206
YAZIR, Hak Dini, c.VII, s.4991.
207
Komisyon, Kuran Yolu, c.V, s.278.
208
Komisyon, Kuran Yolu, c.V, s.278.
77



mektedir. Elmall, emirlerinin ifasna muvaffak kldndan dolay Allaha
hamd- kretmek, Kur'an okumak, nafile namaz klmak ve sair ibadatta bu-
lunmak, l- eltafn tefekkr etmek gibi veslelerle nam ilhsini gerek kal-
biniz ve gerek dilinizle yadedin ki felh bulabilesiniz, demektedir.
209
Komisyon
da, yetin "Allah' da ok annz ki kurtulua eresiniz" mealindeki cmlesiy-
le, gerek dindarla yalnz mabed iinde ibadet edilmekle ulalamayaca-
na, burada olduu gibi mabet dnda da Allah' anmann, i ve ticaret ha-
yatnda da O'nun rzasn gzetmenin nemli olduuna vurgu yapld dik-
katten karlmamas gerektiini ifade etmektedir.
210

Cum'a gn ykanmak, gusl hakknda her iki tefsir de ok sayda ha-
dis olduu belirtmi, hatta Elmall bunlar tek tek nakletmitir.
211

Elmall Cuma suresindeki emirler ve bu emirlerden sonra Mnafikun
suresinin gelmesini ise, Cumay mazeretsiz terk ve Cumay brakp da lehiv
ve elenceye koumann nifka varacana iaret olarak deerlendirmekte-
dir.
212
Cuma namaz ile ilgili olarak Elmall, kk yerlerde, ynetimin izin
vermedii yerlerde ve kiilerin Cuma namaz kldramayacan belirtirken,
komisyona gre Mslmanlar her halkarda kendilerine bir imam seip Cuma
namazlarn klabilirler. Cuma gn alveri yasa Elmallya gre ilk oku-
nan ezanla birlikte balarken, komisyona gre hutbeden hemen nce okunan
i ezanla birlikte balar.
1.2.1.3. Cenaze namaz
Komisyon, Tevbe suresi 84. ayetten, mslmanlarn len din karde-
lerine kar ifa etmeleri gereken dini vecibelerin banda cenaze namaz k-

209
YAZIR, Hak Dini, c.VII, s.4991-4992.
210
Komisyon, Kuran Yolu, c.V, s.278.
211
YAZIR, Hak Dini, c.VII, s.4986, Komisyon, Kuran Yolu, c.V, s.274.
212
YAZIR, Hak Dini, c.VII, s.4993.
78



lnmas ve bunun iin gerekli hazrlklarn yaplmasnn geldii sonucunu -
karmaktadr.
213
Elmall merhum ise sz konusu ayeti hi tefsir etmemitir.
1.2.1.4. Orta Namaz
Baz ayetlerde orta namaza devam etmek vurgusu yaplmaktadr. Orta
namazn ne olduu konusunda Komisyon, orta namazn be vakit namazdan
birisi olduu halde ayrca zikredilerek ona daha ziyade ihtimam gsterilmesi-
nin istendiini belirtmektedir. Komisyon, Rasulllah dneminde bu namazn
hangisi olduuna dair Hz. peygambere kimsenin sormadn, Rasulllah'tan
sonra bu konuda birok grler ortaya atldn syleyerek bu grlerden
bir ksmn ele alm, ancak kendi grn belirtmemitir.
214
Elmall ise, bu konudaki grleri zetleyerek, bu grlerden orta
namaz olarak ikindi namaznn en uygun olduunu belirtmitir. Elmall en
sonda ise, orta namazn en gzel ekilde yle zetlemitir: Her ahs iin
engellerin okluu sebebiyle klnmas zor ve en ok ortada kalp gemesi
muhtemel olan namaz hangisi ise, o kii hakknda namazlarn en faziletlisi
ve orta namaz da odur.
215

1.2.2. Seferilik
Kimlerin seferi saylabilecei hususunda, Elmall ok geni bir akla-
ma yapt halde, komisyon fazla bilgi vermemitir. Ancak, Komisyon yele-
rinden Hayrettin KARAMAN ve brahim Kafi DNMEZin de aralarnda oldu-
u bir grup limin hazrlad ve Trkiye Diyanet Vakf tarafndan iki cilt olarak
yaynlanan lmihalde bu konunun zetle u ekilde akland grlmektedir.
Bizim bu grleri buraya almamzn sebebi drt kiilik tefsir komisyondan
ikisinin bu ilmihalin de yazarlar arasnda olmasdr.

213
Komisyon, Kuran Yolu, c.III, s.72.
214
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.259-260.
215
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.809-814.
79



Elmallya gre, uzak bir yere gitmek yolcunun her trl ahvali ve ahla-
kn meydana kard iin sefer olarak isimlendirilmitir. Elmall, en az
gnlk yolun eran seferi sahih olduunda ittifak olduunu belirttikten sonra,
her gn iin mutedil yryle alt saatlik mesafenin l alndn belirt-
mektedir. Elmall, burada zamanla deien ulam aralarn deerlendire-
rek, artk gnn artlarnda gnlk mutedil yry mesafesinin deil,
gnn mutad hale gelen ulam aralarnn gnlk mesafesinin l aln-
mas gerektiini ifade etmektedir. Bu konudaki grlerini uzun uzun anlat-
mtr.
216
Komisyona gre yolculuktan maksat, namazlarn ksaltlmasn
217
ve -
mezhebe gre- cemedilmesini caiz klan mesafede yaplan yolculuktur.
Komisyon hangi artlarda seferilik hkmlerinin uygulanacandan ise tefsi-
rinde bahsetmemektedir. Ancak, Komisyon yelerinden Hayrettin KARAMAN
ve brahim Kfi DNMEZin de aralarnda olduu bir grup limin hazrlad
ve Trkiye Diyanet Vakf tarafndan iki cilt olarak yaynlanan lmihalde bu
konunun zetle u ekilde akland grlmektedir: Hanefilerin ounluu-
na gre yolculuk, orta bir yryle gnlk bir mesafedir. Bir kiinin gnde
ancak alt saat yolculuk yapabilecei kabul edilince gnlk yolculuk on
sekiz saatlik bir zamana tekabl eder. Buna gre karada byle bir yry
ile, denizde ise mutedil bir havada yelkenli bir gemi ile on sekiz saat srecek
bir mesafe sefer sresi olarak saylmtr. Daha sonra bu gnlk yol veya
on sekiz saatlik yolculuk asrmzda ince hesaplarla kilometreye evrilmitir.
Bu hesaplara gre kiinin yolcu saylaca ve yolculuk ruhsatlarndan yarar-
lanaca mesafe, 8590 kilometre arasnda tespit edilmitir. Ancak l ola-
rak zamann m yoksa mesafenin mi alnaca konusu tartmaldr. ada
slam bilginleri, bu ikisinden mesafe lsnn daha objektif ve uygulanabilir

216
YAZIR, Hak Dini, c.I, s.629-630. Sefer konusundaki eletirilere cevap niteliinde bir makale
kaleme alan Elmall, bu makaleyi zamann Diyanet leri Bakanlna gndermitir. Bu makale
gnmzde Bizim baz aldmz Hak Dini Kuran Dili tefsirinin 8. cildinin sonu ve 9. cildinin ban-
da, ayrca, Murat KAYA ve Cneyd KKSAL tarafndan hazrlanp Kitabevi Yaynlar tarafndan
baslan Makaleler I adl eserde yaynlanmtr.
217
Bkz. Nisa, 4/101.
80



olduu kanaatindedir. Yazarlar, gnmzde bir yolculuun i amacyla, tatil
ve gezi amacyla ve i ve d gvenlik amacyla gvenlik grevlilerinin yolcu-
luu eklinde gelitiini belirtmektedir. Yazarlar, i ve gvenlik amal yolcu-
luklarda sefer hkmlerinin uygulanabileceini, ancak bunun dndaki gezi
ve tatil amal yolculuklarda inisiyatifin yolcuda olduunu da eklemektedir.
Yazarlar okuyucuya, bu tr yolculuklarda, yolculuk ruhsatlarndan yararlanma
ihtiyac hissediyorlarsa bu ruhsat kullanmalar, eer bu ruhsata ihtiya duy-
muyorlarsa kullanmamalarnn daha uygun olaca tavsiyesinde bulunmakta-
drlar.
218

Mfessirlerimiz, hangi yolculuklarn sefer saylaca konusunda farkl
yorumlar getirmektedirler. Sefer konusunda mfessirler arasndaki bu anlay
farknn Elmall merhumun hesapta sreyi, Komisyonun ise mesafeyi
esas almasndan kaynaklandn dnyoruz.
1.2.3. Seferde ve Savata Namaz
Allahn kullarna zorluk istemedii her zaman dile getirilen bir husus-
tur. Allah namazla ilgili de baz kolaylklar getirmitir. Bu kolaylklarn banda
ise, yolculukta ve sava ve benzeri korku anlarnda namazda getirilen kolay-
lklardr.
Konuyla ilgili ayetlerden Bakara suresi 239. ayetin sava da iine alan
geni ereveli tehlike hallerinde fertlerin kendi balarna namaz nasl kla-
caklarnn anlatldn belirten komisyon, konuyla ilgili u sonucu karmak-
tadr: Namazn nemi, terk edilemez oluu, her hal ve artta klnmas gerek-
tii ve artlar namazn bir ksm farzlarn ve vaciplerini yerine getirmeye m-
sait deilse mmkn olan ekilde (baz farz ve vacipler eksik de olsa) klna-
cadr. Komisyon, namazn farz, vacip ve snnetlerinin nemli bir ksm v-

218
Hayrettin KARAMAN, Ali BARDAKOLU, H. Yunus APAYDIN, Hseyin ALGL, brahim
Kafi DNMEZ, Mehmet ERKAL, mer Faruk HARMAN, Ahmet Saim KILAVUZ, Sleyman U-
LUDA, rfan YCEL, man ve badetler: lmihal, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar,(Yeni afak
Basks), stanbul, 2006, c.I, s.323-329.
81



cut hareketleriyle yaplabileceini ve bunlardan maksadn namazn ruhu olan
duygu, uur ve Allah-kul ilikisine yardmc olmas olduunu belirtmektedir.
Komisyon, vcut hareketlerini yapmaya bir mani ktnda bunlarn terk edi-
lebileceini, ancak namazn terk edilemeyeceini zelikle vurgulamaktadr.
Buna gereke olarak, namazn ruhu olan ibadet uurunun (zikir) her durumda
mmkn olduunu gstermektedir.
219
Ayn ayetin tefsirinde Elmall merhum ise, namazlarn hepsini ve hele
salt vustay muhafaza ediniz ve Allah iin kalkp divana durunuz. ayet
dman veya yrtc hayvan gibi bir sebepten dolay iddetli bir korkuya d-
erseniz, piyade veya svari nasl durabilirseniz yle klnz. demi ve bunu
yle aklamtr: artlara gre nasl ve ne tarafa durmak mmkn ise yle-
ce, isterse hayvan zerinde ima ile olsun yalnz banza klnz ve her halde
mmkn olduu kadar klnz, terk etmeyiniz. Elmall, bu suretle geliine gre
bu namaza korku namaz denileceine iaretle bunun en iddetli korku za-
mannda olacan belirtmektedir.
220

Komisyon, nisa suresi 101 ve 102. yetlerle ilgili hadisler birlikte ele
alndnda iki namaz eklinin karmza ktn belirtmektedir: Bu namaz-
lardan birisi yolcu namaz (sefer namaz) dieri ise, korku namaz (salt'l-
havf). Komisyon, nisa suresi 101. yetin korku namaz hakknda ak bir delil,
bir tehlike sz konusu olmadan ksaltlan yolcu namaz hakknda ise nispeten
st kapal bir delil niteliinde olduunu belirterek; yolcu namazn snnetin
akla kavuturduunu ifade etmektedir.
221
Komisyon, yolcu namaznn k-
saltlmas hkmnn hicretin 4. ylnda aklandn ifade etmektedir. Komis-
yon, 102. yette aklanan korku namaznn ise hicretin 6. ile 7. yllar arasn-
da cereyan eden Ztrrika Gazvesi'nde uygulandn ve ilk klnan korku
namaznn da bir ikindi namaz olduu bilgisini vermektedir.
222


219
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.261.
220
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.814.
221
Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.100.
222
Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.101.
82



Komisyon, namazn belli vakitler iinde eda edilen bir ibadet olduunu
belirten yeti gz nne alarak, mazeret sebebiyle baz ksmlar eksik yapl-
sa bile sava halinde de -imknlar hangi ekilde klmaya izin veriyorsa- o e-
kilde ve zamannda klmann maksada daha uygun olduu sonucunu kar-
maktadr.
223
Komisyon, birok sahih hadis ve yaygn snnetten, normal yolculuk
hallerinde de, hem cem'in (le ile ikindinin ikisinden birinin vaktinde arka
arkaya, akam ile yatsnn da yine ikisinden birinin vaktinde arka arkaya k-
lnmasnn), hem de kasrn (drt rektl farzlar ikiye indirerek klmann) caiz
olduunu karmaktadr.
224
Elmall merhum ise, namazlarn ceminden hibir
yerde bahsetmemitir.
Korku namaznn Reslllah'n imamlnda nasl klnacann tarif
edilmesinin Hz. ie gibi baz mctehidleri "bu eklin, onunla klnan namaza
mahsus olduu" hkmne sevk ettiini, ounluun ise bunun, baka imam-
larn arkasnda cemaatle klnan korku namazlarn da iine ald kanaatinde
olduklarn belirtmektedir. Komisyona gre, cemaatle korku namaz klnrken,
imamn her bir grupla birer rekattan toplam iki rekat namaz klaca yetten
aka anlalmaktadr. Ancak gruplarn, imamla klmadklar dier rekat ne-
rede ve nasl klacaklar konusu burada aklanmamtr. Hadis kitaplarnda
verilen bilgiler ve yaplan aklamalarn da birbirinden farkl uygulamalarn
bulunduunu gsterdiini belirten komisyon, bu konudaki bilgileri iki gr
halinde nakletmektedir: a) Birinci grup imamla bir rekat kldktan sonra imam
ayakta bekler, grup ikinci rekat burada klar, selm verip nbet mahalline
giderler. Ardndan ikinci grup gelir, imam bunlara da bir rekat (imamn ikinci,
bu cemaatin birinci rekatn) kldrr, imam selm verir, grup kalkp dier rekat
klarak selm verir ve dmann karsndaki yerlerine giderler. b) Birinci grup
imamla bir rekat klnca selm vermeden yerlerine giderler. kinci grup gelir;
bir rekat da onlara kldran imam selm verir. Sonra her iki grup sra ile birer

223
Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.101-102.
224
Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.101.
83



rekat daha klarak selm verirler. Komisyon, baz fkh ve tefsircilerin sn-
nette geen farkl uygulamalardan birini dierine tercih iin urarlarken
evkn gibi dnenlerin, sahih snnette geen btn ekillerin meru oldu-
unu belirterek, duruma gre bunlardan birini uygulayann snnete uygun
davranm olacan sylediklerini nakletmektedir. Komisyon, korku namaz
esnasnda silhlarn bir tarafa braklmamasnn esas ve ihtiyata daha uygun
bulunduunu ancak, bunda da zorluk bulunursa -gerekli tedbirler alnarak- si-
lhlarn bir tarafa braklabileceini belirtmektedir. Benzeri yet ve hadisler-
den mminin asl amacnn, Allah'a kulluk, itaat ve ibadet olduunun anlal-
dn ifade eden komisyon, dinde glk olmadn, kiiye g gelecek du-
rumlarda ruhsatlarn, kolaylklarn devreye girdiini vurgulamaktadr.
225

Komisyon, kyas yoluyla hastalk vb. mazeretlerde de namazn byle
klnabilecei sonucuna varldn ifade etmektedir.
226

Komisyon, sava halinde korku namazyla ilgili yetin ikinci ksmnn iki
ekilde anlaldn belirtmektedir: a) Fiilen sava halinde namaz klnmaz,
sava bitip de gven ve huzur hali avdet edince namaznz kln, b) Korku
(tehlike) halinde olsun, fiilen sava durumunda olsun klnan korku namaz ve
verilen ruhsatlar bu hallere mahsustur. Korku geince, sava sona erince
ruhsatlar da biter, namaz normal hallerdeki artlarna uygun ve tam olarak
klnr.
227

Elmall merhum da, yeryznde sefer ettiiniz vakit, ifadesinde fsebi-
lillh kaydi tasrih olunmadndan, zahirine nazaran gerek cihad ve gerek
hicret gerek ticaret ve gerek her hangi bir sebep ve maksatla yaplan tm
seferlerin hepsine amil olacan ve bunun iin yetin aleltlak sefer namaz
hakknda olduunu sylemitir.
228


225
Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.102.
226
Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.102-103.
227
Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.102-103.
228
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.1441.
84



Elmall, nazmn ksaltlmasnn iki suretle tarif edildiini belirtmektedir:
Birisi rekatlarn adedini ksaltp drt yerine iki klmak yani kemmiyyeten kasr
etmektir ki bir ksm mfessirn bu many vermilerdir. Fakat bu man her
namazda cereyan etmez, akam ve sabah namazlar hari kalr. Biri de k-
yam yerine kuud veya rkub, rku ve scud yerine ima ile iktifa eylemek gibi
namazn hududunu ve evsaf- keyfiyyatn ksaltmak, keyfiyyeten
kasretmektir. Dier cihetten kasr, habs- tevkf manasna da gelir. Bu suretle
de kasr minessalt namazn bazsn kazaya brakmak demek olur.
229
Ayet
ise bilhassa hali havf ile merut bulunduundan bu cihetten sakittir. Bunun
iin aleltlak ahkm seferi buradan istinbata kalkmak doru deildir. Sefer-
de kasr kemmiyyet derecei saniyede meru' bir ruhsat gibi grnrse de ha-
kikatte derecei ulda meru bir azimet mahiyyetinde olduundan burada ruh-
sat verilen kasrn kasri keyfiyyet olmas lzm gelir. Resulllah'n btn sefer-
lerinde gerek hali havf ve gerek hali emniyette rekat saylarn kasr etmi ol-
duunda hi ihtilf edilmemitir. Demek ki herhangi bir misafirin farz esasen
iki rekattr. Hali havfteki kasr ise buna munzamm olan bir kasr keyfiyettir ki
havfin derecesine gre miyen edaya veya imaya, bunlar da olamad tak-
dirde kazaya brakmaya msaittir.
imdi dman mvacehesinde vaziyetin msaadesine gre kasr sal-
tn cemaat ile yaplabilecek bir sureti mahsusasna gelelim: sen bu hali havfte
bulunan ve kasr salta mezun olan mcahidnin iinde bulunup da onlara
namaz kldrdn vakit ilerinden bir ksm

seninle beraber dursunlar, yani
askeri evvel iki ksm yap, bir ksm dman karsnda beklesin, bir ksm
da seninle beraber namaza dursunlar ve namaza duranlar dahi silhlarn
brakmayp yanlarna alsnlar bunlar secde edip rekat bitirdiler mi arkanzdan
dman karsna ekilsinler ve klmam olan dier ksm gelsin ikinci rekat
da seninle beraber bunlar klsnlar. Demek ki klnan namaz iki rekattr. Ve
her rekata bil mnavebe bir ksm itirak etmitir. Her birinin ikinci rekatlar,
ktalin balamas gibi havfin itidadn mstelzim olan bir hali cedid tahadds

229
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.1442.
85



etmedike ikinci rekatn da her biri tarafndan yine bil mnavebe itmam edil-
mesi lzm gelecektir. Ve byle olduu snneti Nebeviyye ile de beyan olun-
mutur.
230
Bu ikinci taife namaza gelirken teyakkuz ve ihtiraz zere bulunsun-
lar ve silhlarn stlerine alsnlar. Evvelkinde yalnz silhlarn alsnlar de-
mekle iktifa edildii halde burada teyakkuz ve ihtiyat- ihtiraz demek olan
hizr in dahi ilve edilmi olmas dman karsnda yerlerini berikilere terk
ederken pek ziyade ihtiyat ile hareket etmek lzumunu iaret iindir.
231
Eer
size yamur kabilinden bir eziyet olur veya hasta bulunursanz silhlarnz
brakmanzda gnah yoktur. Yamur ve hastalk gibi bir sebepten na silh-
lar stnze almanz pek zahmet verir veya silh bozmak ihtimali bulunursa
o zaman namaz klarken stnze almayabilirsiniz ve bu almamak gnah
olmaz. Demek ki byle bir eziyet ve zarar bulunmadka silh zerinde bu-
lundurmak vacip de elden brakmak gnahtr ve brakmak ciz olduu zaman
da her halde hizrinizi tutunuz, kukulu durunuz. Namaz klarken de dman-
dan teyakkuz ve tahaffuz ve ihtiraz zere bulununuz, uyank ve ihtiyatl olu-
nuz, gafil avlanmamak iin ne lzmsa yapnz. Dmann bateten hcumu-
na maruz kalmayasnz.
232

Elmall, cumhur ulemann, Resulllahtan sonra eimmenin o makama
kaim naibi Nebev olmalar hasebiyle hitabn Peygamberden sonra meraya
dahi mtenavil bulunduunu beyan etmilerdir.
233

Komisyon, sefer halinde namazn nasl klnacan ise yle zetle-
mektedir: Sefer halinde namaz ksaltlacak, dmann karsnda bile olsa-
lar mslmanlar iki gruba ayrlarak hem nbete ve sava halinin icab olan
nlemleri almaya devam edecekler hem de srayla imamn arkasna gelerek
bir rekat mamn arkasnda, bir rekat da kendi balarna klacaklardr. nsan-
larn yaratl amac Allah'a kulluktur, namaz Allah'a kulluun benzeri bulun-
maz bir aracdr. uuru yerinde olan her mmin, sava halinde bile imknla-

230
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.1443-1444.
231
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.1444-1445.
232
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.1445-1446.
233
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.1447.
86



rn elverdii lde -eksilterek de olsa- namaz eda edecektir. Esasla ilgili
olarak bu akln dnda kalan detaylar da Hz. Peygamber'in snneti ta-
mamlam, akla gelecek sorular o cevaplandrmtr.
234
Elmall ise, kor-
ku namazn eda ettiiniz, yani saltihavfi klp bitirdiiniz vakit, Allah' kalbi-
nizden karmaynz, dilinizden brakmaynz. Dier bir man ile bundan son-
ra durum iddetlendii zaman namaz klmak istediinizde her biriniz bulun-
duunuz vaziyete gre mesel ayaktakiler ayakta, oturanlar oturduu, yatan-
lar yatt yerde olarak nasl rast gelirse ylece ima ile klnz ve bu hal iinde
Allah zikrediniz, baz mctehitler burada bilfiil ktal halinde bile byle ima ve
zikir ile namazn klnacan anlamlarsa da eimmei Hanefiyyenin muhtarna
gre bilfiil kital ile itigl namaza manidir. O zaman namaz kazaya braklr
nitekim Ahzab Sava'nda Reslllah drt vakit namaz kazaya brakmt.
235

Seferi olanlarn drt rekatl namazlarn iki rekat olarak klmalar, ge-
rektiinde rku ve secdeleri ksa tutabilecekleri, hatta gerektiinde binek ze-
rinde ima ile bile klabilecekleri, nemli olann namazlarn vaktinde klmalar
olduunda ittifak etmilerdir. Ancak komisyon byle bir durumda le ile ikin-
di, akam ile yats namazlarn cem de edilebileceini belirtmektedir. Komis-
yonun bu konudaki gerekesi de yine insanlarn ibadetten alkonulmamas,
namazlarn mutlaka klmalarnn salanmasdr.
Sava srasnda klnacak olan korku namaz ile ilgili de her iki tefsirde
de ittifak vardr.
Grld gibi, namazn vakitleri, Cuma namaznn farziyeti, gece
namaznn snnetlii, korku ve sefer annda namazn nasl klnaca ve kble
konularnda her iki tefsirde ya tamamen ayn veya birbirini tamamlayan bilgi-
ler verilmitir. Ancak, Cuma namaznn geerli olmasnn artlar ve hutbenin
artlar gibi ayrntlarda farkl grler dile getirilmitir. Cenaze namaz konu-
sunda komisyon az da olsa bilgi verirken, Elmall merhum, bu konudan hi

234
Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.100.
235
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.1448.
87



bahsetmemiti. Korku halinde klnacak namazn nasl klnaca konusunda
farkl yorumlar olduu gibi, zorluk ve korku durumunda komisyon le ve i-
kindinin, akam ile yatsnn cem edilebileceini belirtirken, Elmall cemden
hi bahsetmemektedir.
1.3. ZEKT
Zekt, szlkte artma, oalma, artma, vg ve bereket gibi anlam-
lara gelmektedir. Terim olarak ise zekt, Allahn Kuranda belirttii yerlere
harcanmak zere farz kld, dinen zengin saylan kiilerin mallarndan al-
nan belirli pay ifade eder. Ayrca bu payn maldan karlmasna da zekt
denir.
236

Kuranda genellikle namazla birlikte zikredilen, mallarn krn ifade
iin yaplmas gereken zorunlu mali ibadet zekttr. Bu ibadet iin Kuranda
bazen zekt kelimesi kullanlrken bazen de sadaka kavram tercih edilmitir.
Elmall sadakay insann malndan mahza Allah iin muhtacna temlik
edilmek zere kard vergi olarak tanmlamaktadr.
237
Elmall ayrca sa-
daka mefhumunun asli vasf olduunu belirterek, bunlar ihtiya, temlik ve
Allah iin olmak eklinde saymaktadr.
238
Komisyon ise, sadakann mminin
hem bir bakasna merhamet saikiyle sunduu eyleri ve yapt yardmlar,
hem karlnda dnyevi hibir ey beklemeden ahlaki yahut hukuki gerek-
elerle yapmakla ykml olduu vergiyi ifade ettiini belirtmektedir.
239
Ze-
kt, btn topluma ynelik, ilk zamanlarda gnll yardmlar eklinde, Medi-
ne dneminde ise miktar, nispetleri ve harcama yerleri belirli hale gelecek
mali vecibenin ve buna dayal yardmlama messesesinin ad olmutur.
240


236
Komisyon, Kuran Yolu, c.III, s.80-81.
237
YAZIR, Hak Dini, c.IV, s.2572-2573.
238
YAZIR, Hak Dini, c.IV, s.2572-2573.
239
Komisyon, Kuran Yolu, c.III, s.56.
240
Komisyon, Kuran Yolu, c.IV, s.293-294.
88



Kuranda zektn farz oluundan ve nerelere verileceinden bahsedi-
lirken, kapsamndan ve kimlerin verecei, hangi mallardan ve ne kadar zekt
vermesi gerektiinden bahsedilmemi, bu hususlar snnetle aklanmtr.
Elmall merhum, Tevbe suresi 103. ayetindeki al emrinin, gnahlarn
keffareti olan sadakann Hz. Peygamber tarafndan ahz ve kabulnn
vcubuna delalet ettiini, byle olunca farz olan zektlarn Hz. Peygamber
tarafndan ahz ve kabulne daha fazla delalet edeceini belirtmektedir. Elma-
ll, bu durumdan zekt ve sadakalarn toplanmasnn devleti yneten imamn
grevleri arasnda olaca sonucunu karmaktadr.
241

Komisyon, farz olan harcamalar ve vergiler dnda kalan ibadet mak-
satl harcamalar olan sadaka ve balarn ise kiilerin tercihine brakldn
belirtmektedir. Dini, rk, blgesi farkl da olsa btn insanlarn yaama hakk
bulunduu, bu hakkn gerekleebilmesi iin de muhta olduu eyleri elde
etmi olmas gerekmektedir. Bu nedenle komisyona gre, zorunlu demeler
olan zekt, fitre ve keffaretlerin temel ihtiyalar karlamamas halinde Ms-
lmanlarn, ihtiya fazlas mallarndan yine deme yapmalar zarureten farz
olacaktr.
242

1.3.1. Zektn Verilecei Yerler
Zektn nerelere harcanaca, Tevbe suresi 60. ayette sekiz grup ola-
rak tek tek saylmtr. Burada saylan maddeler, yoksullar, dknler, sada-
kalarn toplanmasnda grevli olanlar, kalpleri (slm'a) sndrlacak olanlar,
azat edilecek kleler, borlular, Allah yolunda (alanlar) ve yolda kalmlar-
dr. Bu maddelerin saylmasnda herhangi bir gr ayrl olmad halde,
bu gruplara kimlerin girecei konusunda hem dier mfessirler hem de mu-

241
YAZIR, Hak Dini, c.IV, s.2613.
242
Komisyon, Kuran Yolu, c.V, s.15.
89



kayesesini yaptmz tefsirlerin mfessirleri arasnda baz ihtilaflar bulun-
maktadr. Bu maddelerle ilgili her iki tefsirin grlerini karlatralm:
a) yet zektn harcama yerlerinin banda yoksullar ve dknleri
zikretmitir. slm limleri farkl kanaatler ileri srmlerdir. Elmall merhum,
zektn zellikle fakirler ve yoksullar iin konulduunu dier gruplarn tm-
nn de bu gruba dhil edilebileceini ifade etmektedir. Elmall sadaka mef-
humunun da zaten fakirlik kavramyla alakal olduunu belirtmektedir.
243
El-
mall bunun kii olarak fakir deil, tm fakir snfnn genel hakk olduunu da
zellikle vurgulamaktadr.
244
Elmall fakir ve miskin tanm yaparak, miskinin
fakirden daha zor durumda bulunduunu ifade etmektedir. Elmall btn sa-
dakalarn evvel emirde fukara ve mesakn iin olduunu, bunlarn hakk ve
bunlarn menfaatine mahsus bulunduunu ifade etmektedir.
245
Komisyon,
slam limlerinin ounun bu iki terimi hi mal veya geliri olmama ve geimini
salayacak lde mal veya geliri olmama anlamlaryla birbirinden ayrt et-
meye altklarn belirtmektedir. Komisyon, bu grlerden bir ksmnn "fa-
kir"i miskinden dier bir ksmnn ise "miskin"i fakirden daha muhta kimse
anlamnda kabul ettiklerini belirtirken kendi grlerini belirtmemektedir.
246

nceki limlerin bir yoksula en ok ne kadar zekt verilebilecei me-
selesini de tarttklarn belirten komisyon, kendi grn u ekilde ak-
lamaktadr: Yoksulluu sebebiyle evlenemeyen kimseye evlenmesini, ilim
tahsili yapamayana tahsil yapmasn, meslek icra edemeyen kiiye mesleini
yapabilmesini salayacak yardmlar ykl bir mebla tutabilirse de bir yoksu-
la verilebilecek zekt miktarnn zektn sosyal yardmlama ynn ihll
edecek ve fakirin hakkn zengine aktaracak dzeyde olmamas gerektiine
dikkat edilmelidir. Zekt alan da kendisinin bu konudaki sorumluluunun bi-

243
YAZIR, Hak Dini, c.IV, s.2573.
244
YAZIR, Hak Dini, c.IV, s.2573.
245
YAZIR, Hak Dini, c.IV, s.2574.
246
Komisyon, Kuran Yolu, c.III, s.56-57.
90



lincinde olmaldr.
247

b) Zekt gelirlerinden pay alacaklar arasnda bu gelirlerin toplanma-
snda grevli olanlar da saylmtr. Elmallya gre ise, bu gruba hizmet ettik-
leri amellerinin creti verilir, nk bunlar iin bir sadaka deil, ancak amelle-
rinin vaz olan bir cret verilebilir. Bu amel de fukarann menfaatine aid bulu-
nur.
248
Komisyona gre, zekt millerinin crete veya zekttan paya hak ka-
zanabilmeleri iin fakir olmalar art deildir. nk Hz, Peygamber zenginin
zekt alamayacana ilikin hadisinde istisna ettii kimseler arasnda zekt
millerini de saymtr.
249

c) yette saylan gruplardan bir dieri, kalpleri slm'a sndrlacak
kimselerdir. Trkede bu kesim "mellefe-i kulb" eklinde anlmaktadr. Ko-
misyona gre bunlar, ktlklerinden emin olmak amacyla veya
mslmanlara yararl olaca umulduu iin kalpleri kazanlmaya ve slm'a
sndrlmaya allan kimselerdir. Komisyon, gayrimslim olanlar bakmn-
dan her iki amacn da sz konusu olabileceini belirtmektedir. Komisyon, ba-
z mslmanlarn mellefe-i kulb arasna alnmasn ise u dncelere da-
yandrmaktadr: slm' tam manasyla benimsememi olmakla beraber ev-
resinde sz geen kimselerin mslmanlarla kaynamalarn, bylece sl-
miyet'in yaylmas iin ciddiyetle almalarn salamak; slm'a yeni girmi
olanlarn sebat etmelerine yardmc olmak; snr blgelerinde grev yapan
mslmanlarn grevlerine daha ciddi sarlmalarn temin etmek. Komisyon,
Hz. Peygamberin gerek zekt gerekse dier devlet gelirlerinden kalplerini
slm'a sndrmak istedii kiilere pay ayrdn, hatta bazlarna bu fasldan
yararlanacaklarn gsteren belgeler verdiini belirtmektedir.
250
Hz. Ebu Be-
kir dneminde, Hz. mer'in itihad zerine Hulef-yi Ridn dneminde
mellefe-i kulbe pay ayrlmam olmasna dayanarak fakihlerin ounluu-
nun bu payn dt kanaatinde olduklarn belirten Elmallya gre, Hanef

247
Komisyon, Kuran Yolu, c.III, s.56-57.
248
YAZIR, Hak Dini, c.IV, s.2574.
249
Komisyon, Kuran Yolu, c.III, s.57.
250
Komisyon, Kuran Yolu, c.III, s.57-58.
91



mezhebinin gr de budur.
251
Elmall, mellefei kulubn balca ksm
olduklarn syleyerek bunlar tek tek sayp aklamaktadr. nde de iktiza-
y hale gre slma hizmet ile many cihd ve fukarann menafiini muhafaza
hikmeti bulunduunu belirten Elmall, Hz. Peygamberden sonra Mslman
olmayanlara sadakalardan verildii hakknda sarih bir rivayet bulunmadn,
verilenlerin de ganimetten verildiini ifade etmektedir.
252
Elmall zekt husu-
sunda sekiz snfta da Mslman olmann genellikle art olduunu, gayrims-
lim fukaraya zekt deil, sadakati mtetavvea verilebileceini belirtmekte-
dir.
253
Komisyon ise bu gre katlmamaktadr. Hz. mer'in ve sahabenin
bu konudaki uygulamalarnn yetteki hkmn amacna gre verilmi somut
kararlar niteliinde olduunu deerlendiren komisyon, bunlardan yola karak
yetin hkmnn yrrlkten kaldrlmas sonucuna ulalamayacan, lim-
lerin ifadelerinin ise dnemlerinin artlar iinde deerlendirilmesinin gerekti-
ini belirtmektedir.
254

d) Zekt gelirlerinin harcanaca yerlerden biri de kle azaddr. Ko-
misyon, zektn prensip olarak devlet eliyle toplanp datlmasn ngren
Tevbe suresi 103. ayetinin, devlet btesinden klelerin azad iin bir fasl
ayrlmasn istemesini, kleliin bir an nce kaldrlmas iin getirilen bir tedbir
olarak deerlendirmektedir.
255
Elmall merhum kle azadndan bahsetme-
mektedir.
e) Zekt gelirlerinin harcanaca yerlerden biri de borlular anlamna
gelen rimndir. Elmall merhum borlulardan hi bahsetmemitir. Komis-
yon, Hz. Peygamber'in konuya ilikin baz hadislerini de dikkate alan slm
limlerinin genellikle, sadece kendi ihtiyac iin borlananlar deil, toplum
yararna borlananlar da -fakir olmasalar bile- yetin kapsamnda dndk-
lerini ve slm'daki sosyal dayanma ruhunu yanstmaya alan fetvalar
verdiklerini belirtmektedir. Bu ictihad ve fetvalarn ktye kullanlmamas
iin,slam alimlerinin, baz kaytlar da koyduklarn belirten komisyon, bu ko-

251
YAZIR, Hak Dini, c.IV, s.2576.
252
YAZIR, Hak Dini, c.IV, s.2575.
253
YAZIR, Hak Dini, c.IV, s.2578.
254
Komisyon, Kuran Yolu, c.III, s.57-58.
255
Komisyon, Kuran Yolu, c.III, s.58.
92



nuda deiik ictihadlar olduunu belirttii halde yalnzca bu gr aklad-
na gre herhalde kendisi de byle dnmektedir.
256

f) Komisyonun "Allah yolunda (alanlar)" eklinde tercme ettii "f
seblillh" ifadesiyle, aralarnda Elmall merhumun da bulunduu limlerin
ounluuna gre Allah yolunda bilfiil savaanlar yani scak harbe katlanlar
kastedilmitir. Bu fasldan sadece fakirlik ve tehizat yetersizlii sebebiyle,
savaa katlamayanlarn m yoksa zengin olsun fakir olsun btn gazilerin mi
yararlanabilecei hususunda gr ayrl bulunduunu belirten komisyon
konuyla ilgili eitli grleri vermektedir. Gnmz slm limlerinin birou-
nun, ayetteki bu ifadeyi slm'n ve mslmanlarn yararna olan her trl faa-
liyet eklinde anladklarn belirten komisyon kendi grn ise ayrca be-
lirtmemitir.
257
Elmall merhum, her sadakann fisebilillh olmadn, fisebilil-
lh sadakann bir masrifi mahsusa verilen sadaka olduunu belirterek, bunun
bilhassa 'li kelimetullah yolundakilere verilen sadaka olduunu belirtmekte-
dir. Elmall, fisebilillh masrifinden asl murad mcahidin olduunda tm
limlerin mttefik olduklarn belirttikten sonra, zektta, en dorusunun da bu
gr olduunu belirtmektedir.
258

Elmall, zekta mahsuben mescit veya misafirhane yapmakla zekt
borcu eda edilemeyeceini, bu tr harcamalarn sadaka mahiyyetinden hari
re'sen bir hayr ve kurbet olduunu belirtmektedir. Elmallya gre bu tr har-
camalar ne kadar nemli, hatta zaruri olursa olsun, o hayr vacip, masraf
sadakay skat etmez.
259
Elmall, mcahidinin cihadda muhtac olduklar b-
tn levazm ve mhimmatn ise zekta dhil olduunu, askerin yalnz kendile-
ri tarafndan tedariki mmkn olmayan havaici cihad n tmnn bu fisebi-
lillh masrifinde dhil olacan belirtir.
260

g) Zekttan pay ayrlacak son grup ayette "ibn sebil" diye ifade edil-

256
Komisyon, Kuran Yolu, c.III, s.58.
257
Komisyon, Kuran Yolu, c.III, s.58-59.
258
YAZIR, Hak Dini, c.IV, s.2579.
259
YAZIR, Hak Dini, c.IV, s.2580.
260
YAZIR, Hak Dini, c.IV, s.2581.
93



mi olup, yolda kalm kimseler anlamndadr. Komisyon, dinen gnah olan
bir ama iin yaplan yolculuun bu ayetin kapsam dnda olduunu belirt-
mektedir. Konuyla ilgili eitli grleri nakleden komisyon, bu zorunlu veya
faydal seyahatlere yardmc olmak amacyla zekt gelirlerine dayal bir fon
oluturulabilecei tavsiyesinde bulunmaktadr.
261
Elmall merhum ibni sebil
yani yolda kalmlara zekttan pay verilmesini de tamamen fisebilillah: Allah
yolunda grubu gibi deerlendirmektedir.
262

Zektn ancak yukarda saylan gruplara dhil kimselere verilecei hu-
susunda limler arasnda gr birlii olduunu belirten komisyon, bu sekiz
grubun her birine ve ayn oranda verilmesi gerektii veya bunlardan birine
verilmesinin yeterli olaca konusunda tartma bulunduunu belirtmekte-
dir.
263
Elmall merhum her ne kadar bu soruya dorudan cevap vermemi
olsa da, tm zekt ve sadakalarn fakirin hakk olduunu belirttiine gre,
yalnzca fakirlere verilmesini yeterli grmektedir
Elmall, sadakalarn tmnn bu sekiz snflara mahsus olduunu, bu
snflarn hepsinde de sadakann sarf ve ahz fakr-u ihtiya hasebiyle olduu-
nu, yalnz sadaka zerindeki millerle mellefetlkulbun ahizleri sadaka ol-
mayp, amellerinin vaz olarak verildiini belirtmektedir.
264
Elmall buradan
yola karak, bunlarn da tamamen dnda olan ve kalpleri slm ile kabili telif
bile olmayan, haris ve gammaz mnafklara sadaka vermenin kesinlikle caiz
olmadn ifade etmektedir.
265

Elmalyla gre, zekt, Allahn emriyle verilmesi gereken bir hakkullah
olduu iin her maln zekt da verilemez, her fakir de zekt alamaz. Bu ne-
denle zengin fakire zekt verdii iin eziyet etmeye kalkamayaca gibi, fakir
de zenginden dnyalk talep edemez. rnein, bizzat kendilerinden bir akid
veya gasp ile alnm bir hakk mktesep zekt olarak verilemez. Yine, li

261
Komisyon, Kuran Yolu, c.III, s.59.
262
YAZIR, Hak Dini, c.IV, s.2581.
263
Komisyon, Kuran Yolu, c.III, s.59-60.
264
YAZIR, Hak Dini, c.IV, s.2581.
265
YAZIR, Hak Dini, c.IV, s.2582.
94



Resulden olan fukarann zekt almalar da haramdr. Ancak tatavvu sadaka-
dan alabilirler. Yine, usul- furu'dan olan fukara ve mesakne zekt verilmez.
nk nafaka haklardr.
266
Bir de fukarann ellerinden alnm bir emanet
veya deyn veya gasp her hangi bir hakkn redd- iadede sadaka manas
bulunmaz. Bunun iindir ki haram maldan verilen eyler hakikatte sadaka
olamaz, ya dier bir hakk hassn ksmen iadesi veya bir hakszlktan dier bir
hakszla intikal olur.
267

Konuyu zetleyecek olursak, Elmall merhum, tm sadaka ve zektn
fakir Mslmanlara ait olduunu, dier gruplara zekt deil, fakirlere yaptkla-
r hizmetin creti olarak bundan pay verildiini, mellefei kulubn ise artk
zekt verilecek gruplardan olmadn belirtmektedir. te yandan borlular ve
kleler hakknda ise hibir aklama getirmemitir. Fisebillah grubunun sava-
an mcahitler olduunu yine, ibni sebilden kastn da Allah yolunda yolculuk
yapanlar olabileceini belirtmektedir. Elmall Mslman olmayan fakirlere de
zekt deil dier mallardan verilebilecei grndendir. Elmall, bu gruplar
dnda zektn hibir yere harcanamayacan da ifade etmektedir.
Komisyon ise, mellefei kulp dhil tm gruplarn zekttan pay alabi-
leceini, kleler grubunun yalnzca gnmzde bulunmad iin pay almad-
n belirtirken, yolculardan kasdn haram olmayan her trl yolculua kan
yolcu, borlulardan kasdn gerek kendisi iin, gerekse grevi gerei
mslmanlar iin borlanm olsun, haram olmayan eyler iin borlanan
kimse olduunu savunmaktadr. Komisyon, fisebilillah da, Allah yolunda ya-
plan tm almalara katlanlar olarak deerlendirmektedir.
1.4. ORU
slamn drt temel ibadetinden birisi olan oru, Arapa savm, syam
kelimeleriyle ifade edilmektedir. Elmall merhum orucu Ehliyetli bir insann
evveli sabahtan guruba kadar batn hkmn haiz olan dhiline herhangi bir

266
YAZIR, Hak Dini, c.IV, s.2573.
267
YAZIR, Hak Dini, c.IV, s.2574.
95



eyi idlalden ve cima'dan ibadet niyyetiyle nefsini imsak etmesi, yani kendini
tutmasdr. diye tarif etmektedir.
268
Komisyon ise orucu, Allah'n buyruunu
yerine getirmek iin veya O'nun honutluunu kazanmak iin nafile ibadet
niyetiyle mminin, belirli bir sre zarfnda her trl yemeyi, imeyi ve cins
ilikiyi terk etmesi eklinde tanmlamaktadr.
269

Elmall merhum Hicretten bir buuk sene sonra aban aynda Rama-
zan orucunun farz klndn ifade etmektedir.
270
Komisyona gre de, bu yet
hicretin 1. ylnda Hz. Peygamber tarafndan tutulmas emredilen ar oru-
cunun farz olma hkmn kaldrm, onun yerine 2. yln banda Ramazan
orucunu farz klmtr.
271

Her iki tefsire gre de "Sayl gnler" den maksat, 185. yette gelecek
olan Ramazan aydr.
272

1.4.1. Orucun Rkn ve artlar
Elmallya gre, orucun farzlar, vakit, niyet ve imsak olmak zere -
tr.
273
Bu konuda komisyon herhangi bir bilgi vermemektedir.
Orucun balama ve biti zamanyla ilgili olarak, Elmall, orucun tului
fecrden, gurubi emse kadar nehari eri olduunu belirterek, imsak evvelin-
den ahirine kadar btn gn tamamen orulu bulunmak gerektiini ifade et-
mektedir. Elmall, gecenin ise hibir annn oru vakti olmadn beyan et-
mektedir.
274
Elmall imsak vaktini belirtirken, ayetteki fecirden kastn fecri
sadk olduunu, yani sabahleyin afak skt, tanyerinin iplik gibi aard

268
YAZIR, Hak Dini, c.I, s.625-626.
269
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.179.
270
YAZIR, Hak Dini, c.I, s.625-626.
271
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.180.
272
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.181.
273
YAZIR, Hak Dini, c.I, s.673-674.
274
YAZIR, Hak Dini, c.I, s.673-674.
96



an olduunu belirtmektedir.
275
Komisyon da, ayette oru yasaklarnn fecir-
le baladnn ifade edildiini ve bunun da tanyerinin aarma vakti olduunu
belirtmektedir.
276
Her iki tefsirde de orucun tan yerinin aarmasyla yani fecri
sadkla balayaca ve gnein batyla yani akam ezan saatinde sona
erecei fikri benimsenmektedir.
1.4.2. Kutup Blgelerinde Orucun Balama ve Biti Zaman
Ekvatordan kuzeye ve gneye doru ilerledike gnein doma ve
batma vakitleri deiir, uzar ve ksalr. Nihayet gnlerce aylarca gnein
domad veya batmad enlem derecelerine ulalr. Bu blgelerde yaa-
yan Mslmanlarn namaz ve oru vakitlerini nasl ayarlayacaklar konusu da
nemli bir konudur. Komisyon bu konuda Allah Tealann Mekke ve Medine
gibi yerlerde yaayan Mslmanlara hitaben yirmi drt saatlik bir zaman dili-
mi iinde be kere namaz klmalarn ve ylda bir ay oru tutmalarn istediini
belirtmi ve ibadetlerin sebep ve hikmeti olarak da insanlarn ibadetle eitil-
mesi ve Allaha yaknlk elde etmesi olarak aklamtr. Bu bilgilerden yola
kan komisyon, gnein aylarca domad ve batmad yerlerde yaayan
Mslmanlarn alma, dinlenme, yeme ime gibi hususlarda hayatlarn
yirmi drt saate gre dzenlemekte olduklarn da belirtmektedir. Komisyon,
buralarda yaayan Mslmanlarn da ibadete, sevaba ve dini eitime ihtiya-
lar olduunu, bu nedenle onlarn namaz ve oru gibi ibadetlerini aya ve g-
nee gre deil, farazi ve itibari (sanal) olarak ayarladklar yirmi drt saatlik
gne gre yapmalar gerektiini ifade etmektedir. Komisyon limlerin, bu bl-
gelerdeki Mslmanlara, uygulayacaklar vakit cetveli bakmndan Mekke
takvimini uygulamak veya kendilerine en yakn normal blgenin takvimini uy-
gulamakta muhayyer olduklarn belirttiklerini ifade ederken, bu konuda kendi

275
YAZIR, Hak Dini, c.I, s.671-672.
276
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.187-188.
97



tercihini ortaya koymamaktadr.
277
Elmall merhum ise, bu konudan hi bah-
setmemektedir.
1.4.3. Hilalin Gzlenmesi (Ruyeti Hilal)
Allah, Bakara suresi 183. ayette orucun sayl gnlerde olduunu be-
lirtmektedir. Bu sayl gnlerden Ramazan aynn kastedildiini belirten her iki
tefsirde de, orucun balay vaktinin Ramazan aynn balangcn belirten
ayn durumundan anlalaca konusunda ayn grler dile getirilmektedir.
Elmall merhum, burada aslolann hilalin gzlenmesi olduunu, bunu sala-
mak amacyla rasathaneler kurup Mslmanlarn kendi gzleriyle hilali takip
etmelerinin ok gzel olacan ancak eitli sebeplerle bu mmkn olmazsa
teknik hesaplamalarla elde edilecek vakit cetvellerinin de geerli olduunu
ifade etmektedir.
278
Ramazan hilali grndnde balayp, bayram hilali
grlnceye kadar devam eder. Bayram hilali grlmedike otuza tamam-
lanmas gerekmektedir.
279
Komisyona gre ise, Kamer aylardan biri olan
Ramazann giri hillini grnce oruca balanmas, k hillini grnce de
oruca son verilip bayram yaplmas, ayn bir engel yznden grlememesi
durumunda bir nceki ayn otuza tamamlanmas ve ertesi gnn, yeni ayn
biri olarak kabul edilmesi hkmleri yetle deil hadisle sabit olmutur.
280

Komisyon, 1978 ylnda stanbul'da slm lkeleri temsilcilerinin katlmyla
yaplan ilm bir toplantda Ramazan ve bayram hilllerinin, dnyann herhangi
bir yerinde grlebilir hale gelmesine dayal hesaplar ve buna uygun takvim
yaplmasna, ayrca zel rasathanelerden gzetleme yaplarak hesabn kont-
rol edilmesine karar verildiini belirtmitir. O gnden itibaren bu kararlar baz
slam lkeleri bu kararlar uygularken bazlarnn uygulamadn belirtmekte-
dir. Komisyon Trkiyede yaayan Mslmanlara ise, alnan kararlara titizlikle

277
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.188-189.
278
YAZIR, Hak Dini, c.I, s.647-652.
279
YAZIR, Hak Dini, c.I, s.656.
280
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.184.
98



uyan Diyanet leri Bakanlnn takvimine uymalarn, etraf dinleyerek ka-
falarn kartrmamalarn tavsiye etmektedirler.
281

Sonu itibariyle hilalin mutlaka gzle grlmesi gerektiini iddia eden
grler bulunduu halde, her iki tefsirde de Ramazan aynn ne zaman ba-
layp ne zaman sona ereceinin teknik imknlardan yararlanarak hesaplana-
bilecei ve Ramazann buna gre balatlp, orucun buna gre tutulaca ko-
nusunda da ittifak bulunmaktadr.
282

1.4.4. Orucun Geerlilik artlar ve Oruca Niyet
Her ibadette olduu gibi, orucun geerli olmas iin de zorunlu baz
kurallar bulunmaktadr. Elmallya gre orucun farzlar, vakit, niyet, imsak ol-
mak zere tr.
283
Elmall merhuma gre, niyetsiz ve yalnz geceleyin im-
sake er'an oru denmez.
284
Ancak, Ramazann banda tamamna tek niyet
ile de oru geerli olabilir.
285
Komisyon ise bu kurallardan bahsetmemektedir.
1.4.5. Orucun Yasaklar, Orucu Bozan eyler ve Orucun Mekruhlar
Oru, ruhu terbiye etmek amacyla farz klndna gre, orulu olan
Mslmanlarn uzak durmalar gereken baz kurallar vardr.
Elmallya gre; orucun szlk mnsnn kendini ekip tutmak demek
olduu dnlrse; er' orucun, szlkteki tutmak mnsndan hibir eksii
olmamas, srt ve karn btn organlarn oru zere bulunmasnn gerei an-
lalr. zellikle yeme, ime ve cins mnasebetten sz edilmi olmas kari-
nesiyle farz olan imsak, bunlardan ve bunlara ait olan eylerden bedenin ii

281
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.184.
282
YAZIR, Hak Dini, c.I, s.647-652, Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.184.
283
YAZIR, Hak Dini, c.I, s.673.
284
YAZIR, Hak Dini, c.I, s.625-626.
285
YAZIR, Hak Dini, c.I, s.656-657.
99



hkmn tayan i ksmn tutup alkoymaktr ki, bu da guslde ykanmayan
yerlerdir. Bunun dndaki dilin, kalbin vb. organlarn orucu ise mendub ve
fazilet cinsindendir, orucun adabndandr.
286
Elmall merhuma gre, azna
veya burnuna bir ey giderse orucu bozmaz, lkin dimana ve dhili bedeni-
ne bir ey girerse bozar. Elmall buradan yola karak bedene rnga, aa-
dan htikan orucu bozacan ifade etmektedir. Szn orucu bozamayaca-
n ifade eden Elmall, nefs mcahedesi iin sktun, zikr- fikrin mendub
ve efdal olduunu da belirtmektedir.
287
Elmall, hayti ebyaz tebeyyn ettii an
imsak balam bulunduu iin, phe oluursa yememenin mstehap oldu-
unu, yenirse kaza lazm gelmeyeceini, belirtmektedir.
288
Komisyon, ayete
gre, oru ibadeti gndze mahsus bir ibadet olduundan, gnein batmasy-
la balayan gece boyunca yemek, imek, cinsi temas vb mbah (gnah ol-
mayan) eylerin serbest olduunu ifade etmektedir.
289
Dolaysyla orulu
olanlara gn boyunca yemek imek ve cinsi temas yasaktr.
Elmall, gecenin hangi saatinde olursa olsun, herkesin eiyle kar-
koca ilikisinde bulunabileceini ifade etmektedir.
290
Baz sahabenin cnb
olup da gusletmeden sabahlayann orucunun sahih olmayacana zahib ol-
duklarn belirten Elmall, bu gre katlmayarak, ayete gre sabahn fecri-
ne kadar mbaeretin tecviz klndn dolaysyla gusln sabaha tehirinin de
zorunlu olarak tecviz klnm olacan belirtmitir. Cmhuri ulemaya gre de
vaktinde imsak eden kimse cnb dahi olsa oru sahih olur.
291

Elmall merhum konuyla ilgili fkhi hkmlere girdii halde, komisyon
daha ok orucun insan eitimindeki rol zerinde durmu, ok gerekmedike
fkhi hkmlere girmemitir. Burada Elmallnn orucu bozan durumlarla ilgili
ayrntya girerek rnein inenin orucu bozacan belirttii, oysa komisyonun

286
YAZIR, Hak Dini, c.I, s.674-675.
287
YAZIR, Hak Dini, c.I, s.625-626.
288
YAZIR, Hak Dini, c.I, s.671-672.
289
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.187.
290
YAZIR, Hak Dini, c.I, s.669-670.
291
YAZIR, Hak Dini, c.I, s.673.
100



orucu bozan durumlarla ilgili olarak yalnzca yeme, ime ve cinsel ilikiyi say-
d ama ayrntya girmedii grlmektedir.
1.4.6. Orucun Kazas, Keffareti, Fidyesi
Ramazan orucunun bozulmasna ruhsat verilen durumlar her iki tefsir-
de de, hastalk, yolculuk ve oruca zor dayanr olmak eklinde ifade edilmek-
tedir.
292

Elmallya gre, kii orutan zarar grecek derecede hasta olur, yahut
bir seferde bulunursa, dier gnlerde yani iyi olduu ve seferden geldii gn-
lerde ayn miktarda oru tutmaldr. Bu suretle hastaya veya misafire eda farz
deildir. Orucu bozmasna ruhsat vardr.
293
Ar hastaln oru tutmamak
iin bir mazeret tekil ettiini ifade eden komisyona gre, hafif hastalklarn
mazeret olma snr, salam bir kimsenin orucuna; ek ac, ar, bitkinlik, alk,
susuzluk getirmesi, oru tutulduu takdirde artmas veya tedavinin gecikme-
sidir.
294
Hasta, tutamad gnlerin orularn iyiletikten sonra uygun bir za-
manda kaza eder. Kaza orularnn aralksz tutulmas art deildir.
295

Elmall, Allahn, oruca g yetiremeyenleri, hastalk ve sefer gibi ma-
zereti muvakkat ve takatsizlikten dolay mazereti daime olanlar olmak zere
iki ksma ayrmtr. Bunlardan mazereti muvakkat olanlara kaza, mazereti
daime olanlara ise fidye ruhsat verilmitir. Elmallya gre, mazereti muvak-
kat olanlarn ise fidye vererek oru borcundan kurtulmas mmkn deildir.
Ancak bu durumda olanlar, hem fidye verir hem de kaza ederlerse bu kendi-
leri iin daha hayrldr.
296


292
YAZIR, Hak Dini, c.I, s.651-652, Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.181-182.
293
YAZIR, Hak Dini, c.I, s.628-629.
294
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.181-182.
295
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.181-182.
296
YAZIR, Hak Dini, c.I, s.630-633.
101



1.4.6.1. Mazeretsiz Oru Tutmamak ve Keffareti
Elmall, geerli bir hastalk ve sefer nedeniyle orucunu kazaya braka-
nn gnahkr olmayacan ancak, mukim ve salkl olduu halde orucunu
kazaya brakann farz terk etmekten dolay gnahkr olacan, bunu kasten
yaparsa kazadan baka bir de keffaret lazm geleceini ifade etmektedir.
297
Elmall, seferde oru tutmann yasaklanmadn, hatta tutmann daha efdal
olduunu ancak, kolaylatrmak iin Allahn seferde orucu kazaya brakmaya
ruhsat verdiini beyan etmektedir. Birka oru yiyenin btn ramazan kaza
etmesinin gerekmeyeceini belirten Elmall ayrca, orulu olarak sefere kan
kiinin de o gnk orucu bozamayacan ifade etmektedir.
298
Komisyona
gre de, bir yolculua kan kimse o gnn sabahnda -yolculua balama-
dan- oruca niyet etmi olursa baz mctehidlere gre orucuna devam edecek,
ertesi gnden itibaren ruhsattan yararlanacaktr. Bu durumda orucunu boz-
mas halinde ise keffaret deil gnne gn kaza gerekli olmaktadr. Kaza
orularnn aralksz tutulmas art deildir.
299

Komisyona gre de, hasta ve yolcu olanlara oru tutmama ve baka
zamanda saysnca kaza etme izin ve imkn verilmi olmakla beraber,
nemli bir gln ve engelin bulunmamas halinde bu durumlarda da oru-
cun tutulmas, "Tutmanz sizin iin daha hayrldr" buyrularak tavsiye edilmi-
tir. Bu cmleyi "genel olarak oru ibadetinin insanlar iin iyilikler getirecei"
eklinde anlayan, hastalk ve yolculukta oru tutmakla ilgili olmadn ileri
sren fkhlar da vardr.
300

Komisyon, kasten oru tutmamaktan hi bahsetmemekte, Elmall
merhum ise, keffaretten bahsetmekte ama keffaretin ne olduunu aklama-
maktadr.

297
YAZIR, Hak Dini, c.I, s.652-653.
298
YAZIR, Hak Dini, c.I, s.655-656.
299
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.181-182.
300
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.182.
102



1.4.6.2. Orucun Fidyesi ve Miktar
Kimlerin tutamadklar Ramazan orucu yerine fidye verebilecekleri ko-
nusunda Elmall merhum ile komisyon arasnda fikir ayrl bulunmaktadr.
Elmall merhum, oru tutmaktan muaf tutulan daimi mazurlarn, yalnzca ihti-
yarlam olmas veya iyileme midi olmayan mzmin bir hastal bulunmas
nedeniyle oruca zor dayanabilen, oru takatlerini tketecek olanlar olduunu
ifade etmektedir.
301

Elmall, oruca g yetirenlerin de fidye vermesi gerektiini dnme-
nin mmkn olmadn, bunun sadece baka gnlerde kaza midi olmayan-
lar iin geerli olduunu ifade etmektedir.
302
Elmall, ayetin sebebi nzulnn
yallar olduunu belirterek, buradaki illetin eda ve kazann ikisine de zor da-
yanmak veya dayanamamak olduunu, bu nedenle orucu kazaya ve edaya
gc yetmeyenlerin fidye vermesi gerektiini ifade etmektedir. Elmall srf
ademi itiyadlarndan dolay oruca dayanamayacaklarn zannedenlerin ise
farz orutan kurtulup fidye vermelerinin mmkn olmadn, bunlarn kendile-
rini altrmalar gerektiini, bunlarn kazaya da muktedir olduklarn belirt-
mektedir.
303
Elmall aslolann oru olduunu fidyenin ise onun taazzr tak-
dirinde vacip bir bedeli olduunu ifade etmekte ve bu nedenle de mmkn
olduka orucun tutulmas, son are olarak fidye verilmesinin mmkn oldu-
unu dile getirmektedir.
304

Komisyon ise, ayetin ilgili blmn "orucu tutmakta zorlananlar" ek-
linde tercme etmi ve ayeti de buna uygun olarak, ya bnyesi veya iinde
bulunduu durum ve artlar sebebiyle orucu zor tutan, oru tutmakta zorla-
nan, devam ettii takdirde hasta olmaktan veya mecbur olduu iini yapa-
mamaktan korkan kimseler eklinde yorumlamtr. Komisyon bu gruptaki

301
YAZIR, Hak Dini, c.I, s.630-633.
302
YAZIR, Hak Dini, c.I, s.633-634.
303
YAZIR, Hak Dini, c.I, s.640-641.
304
YAZIR, Hak Dini, c.I, s.630-633.
103



mslmanlarn oru tutmak yerine her gn iin bir fidye verebileceklerini d-
nmektedir. Eski zamanlarda "orucu tutmakta zorlananlar"a rnek olarak
yallk yznden zayf dm kimselerle emzikli ve hmile kadnlarn zikre-
dildiini belirten komisyon, bunlardan yallarn oru yerine fidye verecekle-
rinde ittifak bulunduunu, hamile ve emzikli kadnlarla ilgili olarak ise mez-
heplerin farkl zmler rettiklerini ifade etmektedir.
305
Komisyon gnmz-
de dkmc, maden, beton ve yol iisi, tellk, hamal gibi ar ilerde alan
kimselerin de "orucu tutmakta zorlananlar" snfna dhil edilecei grn
benimseyerek, bunlarn da zarar grdkleri takdirde oru tutmak yerine fidye
verebileceklerini ifade etmektedir.
306

Fidye verdiinde farz oru borcunu demi saylacak olan
mslmanlarn vermeleri gereken fidye miktar hususunda farkl aklamalar
var ise de, bu aklamalarn iki tefsirin yazld dnemlerin zaman farkndan
kaynaklandn dnyoruz. nk aslnda ikisi de bu konuda ayn eyleri
sylemektedirler.
Elmall yallk veya mzmin hastalk nedeniyle Ramazan orucunu
tutamayan insanlarn yedikleri her oru yerine bir fidye yani bir miskin taam-
nn zerlerine farz olduunu belirtmektedir. Elmall bir miskin taamnn ise
sa denilen lekle budaydan yarm lek, arpa, kuru zm, hurma ve
saireden bir lek olduunu belirtmektedir. Elmall bu ly o gnk art-
larda onalt kratlk bir rfi dirhem ile bir okka yetmi iki buuk dirhem olarak
ifade etmektedir. Elmall, fidyenin, en azndan fakir bir kimsenin iki n iti-
bariyle bir gnlk yemei olduunu ve ftr sadakas ile btn keffaretlerin
lsnn de bu olduunu eklemektedir. Bu fidyenin de mutlaka fakirin eline
aynen veya kymeten gemesi gerektiini belirten Elmall, burada fakirin a-
rlp bizzat doyurulmasnn da geerli olduunu ifade etmektedir. Elmall bu

305
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.181-182.
306
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.181-182.
104



miktarn asgari fidye miktar olduunu, daha fazla da verilebileceini ifade
etmektedir.
307

Komisyona gre de fidye, bir yoksulun bir gnlk yiyeceidir. Fkhla-
rn Hz. Peygamber dneminde blgenin temel gdalar olan buday, arpa ve
hurmadan bir md (drt koam) miktar olarak belirlediklerini belirten komis-
yon, baka zaman ve meknlarda ise fidyenin "temel yiyeceklerin orta kalite-
de olanndan bir gnlk ihtiya karl" olarak tespit edilmesi gerektiini ifa-
de etmektedir. Bu miktarn fidyenin alt snr olduunu belirten komisyon, aye-
te gre daha fazlasn vermenin, veren iin dnya ve hirette hayrlara vesile
olacan da ifade etmektedir.
308

Elmall merhum oru tutmayarak fidye verebilecek olanlarn yalnzca
yallk veya mzmin hastalk nedeniyle oruca g yetiremeyenler olduunu,
bunun dnda hi kimsenin oru tutmak yerine fidye vermesinin uygun olma-
yacan belirtmektedir. Komisyon ise Elmallnn sayd yerler dnda, g-
nmzdeki maden, beton ve yol iisi, dkmc, tellk, hamal gibi ar i-
lerde alan kimselerin de "orucu tutmakta zorlananlar" snfna dhil edil-
mesi gerektiini belirterek, bunlarn da zarar grdkleri takdirde oru tutmak
yerine fidye verebileceklerini ifade etmektedir. Fidyenin miktar konusunda
ise, her iki tefsirde de bir kiinin bir gnlk yiyecei kendi dnemlerine uy-
gun bir ekilde aklanmtr.
1.4.7. tikaf
Bir yerde kendini hapsederek beklemek anlamna gelen itikf, stlahta
ise bir mescitte itikf niyetiyle durmak demektir. Burada, bir zaman snr yok-
tur. Elmall merhum itikf byle tarif etmektedir. Elmall, kadnlar iin evle-
rindeki mescidden baka yerde itikfn caiz olmayacan, Hz. Peygamberin

307
YAZIR, Hak Dini, c.I, s.630-633.
308
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.182.
105



bunu yasakladn da ifade etmektedir. Elmall, itikfn muallk veya
mneccez nezr ile vacip olacan ve Ramazann son on gn iinde snneti
mekkede olduunu, dier zamanlarda ise mstehap olduunu belirtmekte-
dir. Elmall, itikf sresinde gece gndz hibir ekilde kadnlarla mbaeret-
te bulunulmamas gerektiini de eklemektedir.
309

Komisyon ise, itikf, cemaat, ky, mahalle vb. halkndan en az bir
mslmann, mescide ekilerek bir mddet kendini ibadete vermesi, evinden,
iinden ayr kalmas, halkla gnlk ilikilerini askya almas eklinde tanmla-
maktadr. Komisyon, ibadet niyetiyle ksa bir sre bile mescide kalmann itikf
olarak sayldn belirtmektedir. Komisyon, itikf yapan kimseye yasak olan
eyleri zaruri ihtiyalar dnda mescidden kmak ve eiyle cinsel ilikide
bulunmak eklinde ifade etmektedir.
310

tikf konusunda Elmall merhum ile komisyonun verdii bilgilerin bir-
biriyle elimedii, birbirini tamamlad grlmektedir.
1.4.8. Hilali Grnce Tekbir Getirme
Bakara suresi 185. ayette Sizi doru yola iletmesine karlk Allahn
ululuunu dile getirmeniz iin buyrulmaktadr. Ayetteki Allah tekbir etme
ifadesini, Elmall merhum, kiinin evval hilalini grnce ve bayram namaz-
na giderken kendi kendine tekbir almasnn caiz olduu eklinde yorumlaya-
rak, bayram hilalini grnce tekbir almann mstehap olduunu, bayram na-
mazna giderken tekbir almann ise snnet olduunu, bu tekbirlerin vacip ol-
madn ifade etmektedir.
311

Komisyon ise buradaki tekbir konusunu, yaplan ibadetlerin yalnz Al-
lah iin yapldn ve ondan bakasnn ibadete layk olmadn dile getir-

309
YAZIR, Hak Dini, c.I, s.675.
310
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.189.
311
YAZIR, Hak Dini, c.I, s.657-658.
106



mek amacna ynelik olduunu belirtmektedir. Komisyon, buradan hareketle,
Ramazan ayn orulu geiren, kurban bayramnda kurban ibadetini yerine
getiren mslmanlarn bayram namazna giderken ve bayram hutbelerinde
hatibin tekbir getirmesinin de ayn anlamda ve ayn hikmete ynelik olduunu
ifade etmektedir.
312

1.5. HAC VE KURBAN
Szlkte hac, amalamak, ynelmek demektir. Komisyon, dini bir
terim olarak hacc, belirli vakitte Arafatta bulunmak (vakfe) ve usulne uy-
gun olarak Kbenin evresinde dnmek (tavaf) suretiyle yerine getirilen iba-
det
313
eklinde tarif etmektedir. Haccn farz olduuna Ali mran suresi 97.
ayeti delil gstermektedir.
314
Hac ibadetinin artlar, rknleri, vacipleri, snnetleri, mstehaplar,
yasaklar bulunmaktadr.
315

1.5.1. Haccn artlar
Haccn artlar, ykmllk artlar ve eda artlar olmak zere iki
grupta ele alnmaktadr.
316

1.5.1.1. Haccn Ykmllk artlar
Elmall, haccn ykmllk artlarn, slm, hrriyet, akl, bul,
istitaa, vakit ve Dari slmda bulunmak veya dr harpte ise haccn
farzyyetinin bilmi olmak eklinde ifade etmektedir.
317
Komisyon ise, bir kim-

312
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.185.
313
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.201.
314
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.473-474.
315
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.705.
316
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.705.
317
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.705.
107



seye haccn farz olmas iin, o kiinin Mslman, akll (temyiz gcne sa-
hip), bali (ergin), zgr, hac yapacak gce ve imkna sahip, vaktinin hac
yapmaya elverili olmas gerektiini belirtmektedir.
318

1.5.1.2. Haccn Eda artlar
Elmall merhum, haccn eda artlarnn beden sal, hissi engel bu-
lunmamas, yol gvenlii, kadnlar iin iddet bekleme durumu olmamas, ko-
cas veya bir mahreminin yannda bulunmas olduunu belirtmektedir.
319
Ko-
misyon, bu artlar aynen saydktan sonra, gnmz imkn ve artlarn dik-
kate alarak, dier mezhep mensuplarnn da Mlikler'in gvenli yolculuk im-
kn varsa kadnlarn grup oluturmalar veya kadnl -erkekli grup iinde ol-
malarnn yeterli olduu gryle amel edebileceini ifade etmektedir.
320

1.5.1.3. Haccn Geerlilik artlar
Haccn geerlilik artlarn hem Elmall merhum, hem de komisyon
farkl kelimelerle de olsa ayn ekilde aklamaktadr. Buna gre, balanan bir
haccn geerli olmas iin, hac yapan kiinin Mslman, Akil (temyiz gcne
sahip), hac niyetiyle ihrama girmi olmas, haccn rknlerini zel zamanlar-
da yerine getirmesi ve bunlar zel meknlarda yerine getirmesi gereklidir.
321

1.5.1.3.1. hram
Elmall, hac trlerini aklarken tm hac trlerinde ve umrede ihraml
olmann gerekliliini ve mikat yerlerinin Zlhleyfe, Zati rk, Cuhfe, Karen,

318
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.202.
319
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.705.
320
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.202.
321
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.705, Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.202-203.
108



Yelemlem olduunu ifade etmektedir.
322
Komisyonun ise bunlar hakknda
fazla ayrntya girmeden ihram yasaklar zerinde durduu grlmektedir.
323

Her iki tefsirde de ihram yasaklar ve bu yasaklar inendiinde ne tr
cezalar gerektii uzun uzun anlatlmaktadr.
324

1.5.1.3.2. zel Vakit
Bakara suresi 197. ayete gre hac bilinen aylardadr. slam ncesinde
nesi ad verilen yntemle aylarn yerleriyle oynand iin hac aylarnn hangi-
leri olduu konusunda tereddtler olumutur. Elmall merhum, slam dininin
bu marufu deitirmediini, tam aksine -cahiliye Araplarnn Nesi dedikleri
usul ile bazen hac mevsimlerini deitirdiklerinden dolay- asli marufu tespit
ettiini ifade etmektedir.
325
Yaygn yoruma gre "bilinen aylar"dan maksat,
evval ve zilkade aylaryla zilhiccenin ilk on gndr (ramazandan sonraki iki
ay on gn). Bu dneme "hac mevsimi" denir.
326

Gnmzde baz insanlar, hac ibadetinin bu aylara yaylabileceini id-
dia etmektedirler. Bu tr bir gre cevap olarak komisyon, yetin hkmnn
genel (m) olduunu; yani hac ibadetini meydana getiren fiillerin bu sre iin-
de ne zaman yaplacana ilikin bir belirleme yoluna gidilmediini, bu belir-
lemeyi Hz. Peygamberin yaptn, slm mmetinin de asrlar boyu bu uygu-
lamay devam ettirdiini dile getirmitir.
327

Komisyon, yette geen "Hac, bilinen aylardadr" eklindeki mutlak
ifadeye bakarak, bu ibadetin belirtilen iki ay on gnlk mddet iinde baka
gnlerde de ifa edilebileceini veya baz glkleri azaltmak ya da ortadan

322
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.709.
323
Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.165.
324
Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.274.
325
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.718.
326
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.718, Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.208.
327
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.208.
109



kaldrmak iin bu sre iinde farkl zamanlara yaylabileceini dnmenin,
bizzat Hz. Peygamberle Hulef-yi Ridn'in ve btn mslman bilginlerin
grlerine ve 1400 seneyi akn bir sredir yrtlen uygulamaya aykr ola-
can belirtmektedir. Komisyon, doabilecek glkleri ortadan kaldrmak
iin yeterli imknlarn mevcut olduu bugnk artlarda byle bir deiikliin
gereksiz ve yanl olacan, ayrca yaplacak deiikliin, bu ibadetin din,
ahlk, sosyal, siyas ilevini de zayflatacanda kuku olmadn ifade et-
mektedir.
328

1.5.1.3.3. zel Mekan
Haccn geerli olabilmesi iin Arafatta vakfe yaplmas, Kbenin tavaf
edilmesi, Saf ve Merve tepeleri arasnda say yaplmas gerekmektedir. Bu
da haccn zel meknlar bulunduunu gstermektedir. Konuyla ilgili olarak
Elmall genel bilgiler verdikten sonra ayrntl bilgiler iin fkh kitaplarn ad-
res gstermektedir. Komisyon da ilgili ayetlerdeki kadim evi Mescidi Haram
ve evresi olarak deerlendirmektedir. Komisyon, Kbenin ilk ina ediliin-
den balayarak nemi ve ibadet tarihi asndan deerini geni bir biimde
aklamaktadr.
329

Komisyon, iinde Kabe'nin yer ald haram (yasak) blgede emniyette
olmann, genellikle, burada her trl mal ve can gvenliinin salanm, bitki
rtsnn korunmas dahil -ilke olarak- canllarn ldrlmesinin yasaklanm
olmas anlamyla aklandn ifade etmektedir. Kbe ina edildii gnden
itibaren insanlarn Kbenin saygnlna zen gsterdiini de eklemekte-
dir.
330


328
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.208-209.
329
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.470-473; c.IV, s.17-18, 21.
330
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.473.
110



Komisyon, Cenb- Allahn haclara azk tedarik etmeyi buyurduunu,
binek kullanmalarna ve ticaret yapmalarna izin verdiini de ifade etmekte-
dir.
331
1.5.2. Haccn Rknleri
Haccn asl farzlar demek olan rknleri, Arafat'ta vakfe yapmaktan ve
ziyaret tavafndan ibarettir. Elmall, haccn rknlerinin, vakfe ve tavaftan
ibaret olduunu belirtmektedir.
332
Komisyon, fkh bilginlerinin ounun, hac
niyetiyle ihrama girmeyi, Safa ile Merve arasnda komay da (sa'y) bu iki
rkne eklediklerini bildirmektedir.
333

1.5.2.1. Arafat Vakfesi
Arafat, Mekke yaknlarndaki bir da ve bu dan evresidir. Hac sra-
snda bir hac adaynn Arefe gnnde burada bir sre kalmas gerekmekte-
dir. Arafatn yerini tarif eden mfessirlerimizden Elmall, Arafat, Arefe gn
haclarn vakfeye durduklar dan ismidir ki Mekkeye on iki mil mesafededir.
Ve oradaki dalarn en ykseidir, bilgisini vermektedir.
334
Komisyon ise,
Arafatn yerini Mekkenin 21 km. dousundaki dzlk alan eklinde ifade
etmektedir. Bu alana bitiik olan dan Arafat ismiyle anldn, ancak halk
arasnda, bu dan devam gibi duran Cebelirahme adl kk tepeye Arafat
da denildiini de eklemektedir.
335

Elmall, Zilhiccenin sekizinci gnne terviye gn denildii gibi doku-
zuncu gnne de Arefe gn denildiini belirterek, o gn Arafatta vakfeye

331
Komisyon, Kuran Yolu, c.IV, s.18.
332
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.705.
333
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.202.
334
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.722.
335
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.213.
111



klacan ifade etmektedir.
336
Komisyon da, haccn rknlerinden olan vak-
fenin bayramdan nce (arefe gn, 9 Zilhicce) bu blgede yapldn, bir ha-
disle anlatmaktadr. Arafat'ta, gnein tepe noktasnda bulunmasndan (bir
gre gre tan yerinin aarmasndan) gn batnma kadar bir anlk duruun
bile vakfe iin yeterli olduunu syleyen komisyon, Hanef mezhebine gre
arefe gn gnein tepe noktasna gelmesi anndan batmasna kadar Arafat
snrlar iinde kalmann vacip olduunu ifade etmektedir. Komisyon, Arafat
vakfesinden sonra Arafat'tan kitleler halinde inilerek Mekke ynndeki
Mzdelife'ye doru yola klacan da belirtmektedir.
337
Elmallya gre,
umumen ifazann Arafattan yaplmas lzumu hacta herkesin Arafatta bu-
lunmasna yneliktir. Bu nedenle Arafat'ta yetimeyen hacca yetimemi
olur.
338

1.5.2.2. Ziyaret Tavaf
Tavaf, szlkte "dnmek, dolamak" anlamlarna gelir; din bir terim
olarak Kabe'nin etrafn artlarna ve dabna uygun olarak dolamay ifade
eder. Kabe sola alnarak ve Hacerlesved'in bulunduu keden veya hiza-
sndan balanarak Kabe'nin etrafnda dnp ayn noktaya gelindiinde bir
avt (tur) yaplm olur. Bir tavaf yedi avttan oluur.
Hac srasnda tavaf yapmann farz olduu kesindir. Konuyla ilgili ayet-
leri deerlendiren Elmall merhum da Komisyon da, haccn rknlerinden
olan, belirlenen vakitte yaplmas gereken tavafn "ziyaret tavaf" (dier adyla
ifda tavaf) olduunu dile getirmektedirler.
339


336
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.722.
337
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.213.
338
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.724.
339
YAZIR, Hak Dini, c.V, s.3400, Komisyon, Kuran Yolu, c.IV, s.22.
112



1.5.3. Haccn Vacipleri
Birok ibadetin farzlar dnda bir de vacipleri bulunmaktadr. Hac
ibadetinin de baz vacipleri vardr. Elmall, haccn vaciplerinin uzun uzun
saymtr:
340
Komisyon ise, haccn geerlilik artlarn aklarken, fkh kitaplarnda
haccn vacipleri, snnetleri, hac srasnda yaplmas sakncal tutum ve dav-
ranlar, hacca hazrlk, gidi ve dn yolculuu dab gibi eitli konularda
ayrntl bilgiler yer aldn ifade etmekte, kendisi ayrntl bilgi vermemekte-
dir.
341

1.5.3.1. Say
Safa ve Merve, Kabe yaknndaki iki kk tepenin addr. Say ise hac
srasnda bu iki tepe arasnda usulne uygun olarak gidip gelmektir.
Elmall merhum, haccn vaciplerini aklarken verdii bilgilerden baka
say hakknda ayrca aklama getirmemektedir.
Komisyona gre, Hz. Hcer'in ansn yaatmak zere bu iki tepe ara-
snda yedi defa gidip gelmek haccn uygulamalar arasnda yer alm ve bu
uygulamaya "sa'y" denilmitir.
342
Komisyon, cahiliye Araplarnn putperest
geleneklerle Safa ve Merve Tepeleri arasnda say yaptklar iin,
mslmanlarn bu iki tepe arasnda sa'y etmekten ekindiklerini, bunda bir
gnah ve saknca bulunmadn bildiren Bakara suresi 158. yetin nazil ol-
duunu ifade etmektedir. yetteki tavaf kelimesinin, bu "iki tepe arasnda gi-
dip gelme" anlamnda olduunu ifade eden komisyon, hac ve umre ibadetiyle

340
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.705-706.
341
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.202-203.
342
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.153.
113



ilgili terminolojide bu fiilden, szlkte koma anlamna gelen sa'y diye sz
edildiini belirtmektedir.
343

1.5.3.2. Mzdelife Vakfesi
Haccn vaciplerinden birisi de Mzdelife vakfesidir. Me'ar-i Haram
Mzdelife blgesinde bulunan Kuzah dandaki bir tepenin addr; bu tepe
dolaysyla Mzdelife'nin tamamna da Me'ar-i Haram denir.
Elmall merhum Arefe gn Arafat danda yaplan vakfeden boanp
ayrlnca, Me'ari haram civarnda yani Mzdelifede Allah zikredin ifadesi-
ni aklarken, bu gece akam ve yats namazlarnn burada birlikte klnmas-
n zikr emrinin tatbiki olarak deerlendirerek, namazn en byk zikir oldu-
unu vurgulamaktadr. Buradaki vakfede telbiye, tehlil ve dualarla, bilinen
gzel zikirlerle Allahn yad edilmesi gerektiini ifade etmektedir.
344

Komisyon, haclarn Arafat'tan sonra Mzdelifeye gelerek arefeyi bay-
rama balayan geceyi burada geirdiklerini, bir vakfe de burada yaptklarn
ifade etmektedir. Bu vakfe ile Mslmanlarn, slm'dan nceki Araplarn,
hacc tamamladktan sonra Mina'da atalarn vmelerini reddederek, bunun
yerine -mriklerin atalarn anmalarndan daha gl bir biimde- Allah'a
hamd ve kredip O'nu anmalar gerektiini belirtmektedir.
345

1.5.3.3. eytan Talama
Elmall, Kurban bayramnn ikinci, nc, drdnc gnlerinin
Minada tekbir alp ta atma gnleri olduunu ifade etmektedir. Hacdan sonra

343
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.154.
344
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.721-723.
345
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.213.
114



eytan talamann Kur'an'da tasrih olunmadn ifade eden Elmall, bunun
ayrca Allah tekbir etme vesilesi olduuna iaret etmektedir.
346

Elmall, Hacla ilgili ibadetlerin bitiminde Mzdelife vakfesinden sonra
yaplan eytan talamann ve tekbirler almann, Allah zikretmenin son ve
sekin bir hatras olduu yorumunu yapmaktadr. Elmall, bu suretle Kelimei
Tevhid'deki irki ortadan kaldrma manasnn btn amel gerekleriyle ortaya
konulduunu ifade etmektedir.
347
Komisyon da, eytan talamay gnahlara
ve gnahkrla kar duyulan nefretin eyleme dnmesi olarak nitelemek-
tedir. Komisyona gre, bu sebeple namazdaki hareketler ve zellikle secde
nasl sembol diye hafife alnamazsa eytan talama ve dier hac sembolleri
de kmsenemez, terk edilemez.
348
Elmall Minada yaplan eytan talamann Arefe ve nahir (Kurban
bayram gnn)de yaplmas gerektiini ifade etmekte ancak acelesi olan
muttaki haclarn bu iki gnde iini bitirip vatanna dnmesinde bir saknca
olmadn ancak, acelesi bile olsa bir gnde bunlar yapmann ise yeterli ol-
madn dile getirmektedir.
349

Komisyona gre ise, ayetteki eytan talanacak "iki gn"den maksat,
bayramn ikinci ve nc gnleridir. Komisyon, mfessirlerin yorumuna gre
acelesi olan haclarn isterlerse kalan cemreleri bu iki gne sdrarak nc
gnn sonunda Mina'dan Mekke'ye dnmelerine izin verileceini belirtmekte-
dir. Kalanlar ise drdnc gnde de eytan talarlar. Komisyon, her durumda
nemli olann, Allah'a sayg duyup O'nun honutluunu gzetmek ve en so-
nunda O'nun huzurunda toplanp niyetlerimizin ve eylemlerimizin hesabn
vereceimizi unutmamak olduunu vurgulamaktadr.
350


346
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.730.
347
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.724.
348
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.203.
349
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.731.
350
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.214-215.
115



1.5.3.4. Salar Tra Etmek Ve Ksaltmak
Elmall merhum, sonra kirlerini izle etsinler eklinde evirdii hac
suresi 29. ayetin ilgili blmn, hac ibadetini tamamladktan sonra trnakla-
rn kesmek, byn ve sakaln dzeltmek, koltuklarn yolmak, ban ve
kasn tra etmek gibi temizlenmee dair ihtiyalarn gidersinler, eklinde
yorumlamaktadr.
351
Komisyon da, Hac suresi 29. yetin ilgili blmn "Son-
ra, kalan hac fiillerini tamamlayp temizlensinler" eklinde evirmektedir.
352
Komisyon, haclarn ihraml olduklar sre iinde tra olmalarnn ya-
sak olduunu, ancak yetin salk problemi bulunanlara, bir fidye demeleri
artyla tra olma ruhsat verdiini ifade etmektedir.
353
Bu konudaki cezalar
Keffaretler blmnde, hram Yasaklar ve Keffareti bal altnda ele a-
lndndan burada ayrntya girmiyoruz.
1.5.3.5. Veda Tavaf
Elmall merhuma gre vacip olan tavaf veda tavafdr.
354
Komisyona
gre de, Afakiler iin lkelerine dnerken yaplmas vacip olan tavaf veda
tavafdr.
355
1.5.4. Haccn Snnetleri
Elmall merhuma gre haccn snnetleri, Kudm tavaf yapmak, yani
Mekke'ye girince Kbe'yi tavaf etmek, Kudm tavafnda veya farz tavafta
"remel" yapmak, yani tavafn avtnda -devrinde- harp meydannda sava-

351
YAZIR, Hak Dini, c.V, s.3399.
352
Komisyon, Kuran Yolu, c.IV, s.19-20.
353
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.205.
354
YAZIR, Hak Dini, c.V, s.3400.
355
Komisyon, Kuran Yolu, c.IV, s.22.
116



a km pehlivan gibi omuzlarn titreterek yrmek, Saf ile Merve arasn-
daki iki yeil direk arasnda komak, tahsis edilen gnlerde geceleyin Mina'da
yatmak, Mina'dan Arafat'a gne doduktan sonra, Mzdelife'den Mina'ya da
gne domadan nce hareket etmektir.
356
Komisyon ise, haccn snnetleri
iin fkh kitaplarn adres gstermektedir.
1.5.5. Hac Yasaklar
badetlerde belli kurallar olduu ortadadr. Hac ibadeti yaplrken de
uyulmas gereken baz kurallar bulunmaktadr. Elmall, hac srasnda yasak
olanlar iki grupta ele almaktadr: Birincisi, ahsn kendinde yapmaktan men
edildii eylerdir ki cinsi iliki, sa ve kl kesmek, trnak kesmek, koku srn-
mek, ban ve yzn rtmek, dikili bir ey giymektir. kincisi ise, bakasna
yapmaktan men edildii eylerdir ki, birisini tra etmek, gerek Harem ve ge-
rekse Hll blgesinde av yapmaktr. hramdan kncaya kadar bunlarn hi
biri yaplamaz, yaplrsa ceza lazm gelir. Geri Haremin aacn kesmek dahi
yasak ise de bu yasaklk, hacca ve ihrama mahsus deildir.
357
Elmall, bu
bilgilerden yola karak, haddi zatnda yasak ve irkin olan eylerden baka,
normal zamanlarda mbah olan eylerin bir ksmnn da hacda yasak oldu-
unu vurgulamaktadr.
358
Elmall, hacda dier hac yasaklarna riayet ettikten
sonra, ticaret ve kazancn yasak olmadn ifade etmektedir.
359

Komisyon, e'ir kelimesini "iaretler" diye tercme etmi, bu kelime-
nin, szlkte "almet" anlamna gelen a're kelimesinin oulu olduunu ifa-
de etmitir. Komisyona gre e'irullah ise Allah'n hac ibadetiyle ilgili emir
ve yasaklaryla; O'na itaati gsteren ihram, mkatlar, cemreler, Safa ile Mer-
ve, Me'ar-i Haram, Arafat ve benzeri "haccn mensiki" ile ilgili meknlar ve
almetleri ifade eder. Komisyon, Yce Allahn mminlerin bu nianelere kar-

356
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.706.
357
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.706-707.
358
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.719.
359
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.721.
117



saygl olmalarn, haram aylarda savamaktan, Beytullah'a gnderilen
kurbanlklara veya bu kurbanlklarn sahiplerine zarar vermekten, saygszlk
gstermekten saknmalarn emretmekte; hac ya da umre niyetiyle
Beytullah'a gelmek, ayn zamanda ticaret yapp Allah'n ltfundan bir eyler
elde etmek ve rzsn kazanmak isteyenlerin ibadetlerini huzur ve emniyet
ierisinde yerine getirmelerine engel olunmamasn istediini belirtmekte-
dir.
360

Elmallya gre Hurum, haramn cem'idir ki muhrim yani gerek Harem-
de ve gerek hilde olsun ihramda bulunan demektir. Ve Haremde bulunup da
ihramda olmayan dahi bu hkmdedir. Sayd, av; eti yenen hayvanlar iin kul-
lanlmaktadr. Elmall merhum, konuyla ilgili bir hadisten yola karak, aylak,
karga, akreb -ve bir rivayette ylan- fare, kelbi akur gibi insana saldran yrtc
hayvanlarn ldrlmesinin caiz olduunu da hatrlatmaktadr.
361

Komisyon, hac veya umrede ihraml iken kara hayvanlarn avlamann
haram klndn, bununla beraber ihraml olmayanlar tarafndan avlanm
hayvann etinin ihraml iin hell olduunu ifade etmektedir.
362
Komisyon,
hramda iken avlanmay hell saymamak artyla, Maide suresi 3. yette ha-
ram olduklar bildirilen hayvanlarn dndaki btn hayvanlarn yenilmesinin
hell olduunu ifade etmektedir.
363
Komisyon, Yce Allah'n hayvanlarn bir
ksmn hell bir ksmn haram klmas, avlanmas hell olan hayvanlar ih-
raml olanlara yasaklamas ve benzeri hkmler koymasn, kullarn menfaat-
lerinin ve ihtiyalarnn bunu gerekli klmas hikmetine dayandrarak; kullarn
bu emir ve yasaklarn hikmetini aratrmakta serbest olduklarn belirtmekte
ve bunlara uymak zorunda olduklarn da hatrlatmaktadr.
364


360
Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.164.
361
YAZIR, Hak Dini, c.III, s.1814-1815.
362
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.163.
363
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.163.
364
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.163.
118



1.5.6. Kurban
Szlkte "yaklamak, yakn olmak, Allah'a yaknlk salamaya vesile
klnan ey" anlamlarna gelen kurban kelimesi, din bir terim olarak, "badet
maksadyla belirli vakitte belirli artlar tayan hayvan usulnce boazlamak
veya bu ekilde boazlanan hayvan" demektir.
365
Elmall, kurbann Allaha
yaknlamak iin kesilen hayvana denildiini, asl mansnn ise Allaha
tekarrb iin arz-u takdim edilen her hangi bir ey olduunu, gerek zebiha ve
gerek dier sadakalara amil olduunu ifade etmektedir.
366

Kurban kelimesi Kur'n- Kerm'de yerde gemektedir. Bunlardan
birinde sriloullar'nn herhangi bir peygamberden mucize olarak istedikleri
ve (gkten inen) atein yakaca bir kurbandan bahsedilmektedir.
367
Dierin-
de Hz. dem'in iki olunun Allah'a takdim ettikleri kurbandan sz edilir.
368

ncsnde ise kelime, mriklerin Allah'a ortak kotuklar tanrlar "yaknlk
vastas" klmalar anlamnda kullanlmtr.
369

Kur'n- Kerm'de Hz. brahim ve olu Hz. smail'in Allah'n buyruuna
gnlden teslim olma konusunda verdikleri baarl snava deinildikten son-
ra ilh bir armaan olarak gnderilen hayvann boazlanmasnn istendii
bildirilmi, insann kurban edilmesi anlay ise kabul edilmemitir.
370

Elmall Kurban Bayram namazndan sonra kurban kesmenin
Reslllahn fiil ve emriyle sbit olduunu, ona farz olmakla beraber mmeti
iin farz klnmayp, onun terk etmedii ve Bayram namazndan evvel kesil-
mesini yeterli grmedii bir snneti olarak tekarrr ettiini belirtmektedir. El-

365
Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.201.
366
YAZIR, Hak Dini, c.III, s.1653.
367
Ali mran, 3/183.
368
Maide, 5/27.
369
Ahkaf, 46/28.
370
Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.202.
119



mall, Hanefi mezhebine gre bu kurban kesmenin vacip olduunu delilleriy-
le birlikte aklamaktadr.
371

Komisyon da, slm'da, Kurban Bayramnda kurban kesmenin din bir
hkm oluu Kitap, Snnet ve icm ile sabit olup, hicretin 2. ylnda konul-
mutur. Ancak, bu ibadetin fkh adan nitelendirilmesi hususunda gr
farkllklar bulunduunu ifade ederek, inen aranan artlar tayan kimselerin
kurban bayramnda kurban kesmeleri Eb Hanfe'ye gre vacip olduu bilgi-
sini hatrlatmakta ve bu bilginin doruluunu u cmlelerle aklamaktadr:
Kur'n- Kerm'deki baz delillerin yan sra Hz. Peygamber'den "artlar uy-
gun olanlarn kurban kesmeleri gerektii" ynnde ok sayda hadis rivayet
edilmi olmas ve Hz. Peygamber'in bu konuya nem vererek kurban bayra-
mnda kurban kesmeyi ihmal etmemesi bu ibadetin vacip olduunu gste-
rir.
372

Komisyon, Kevser suresi 2. ayetle, putlar iin kurban kesen mriklerin
ok tanrl inancn silip tevhid inancn yerletirmenin ve kesilen kurbanlar
sayesinde sosyal yardmn salanmasnn amalandn ifade etmektedir.
373

Komisyon, Hac suresi 26. yette geen "belirlenen gnler"den (eyyam
malmt) maksadn kurban bayram gnleri olduunu ifade ederek, buradaki
hkmn, genel olarak hayvan kesiminde ve zellikle kurban ibadetinde Allah-
'n adnn anlmas, her trl irkten uzak durma bilincini koruma anlam ta-
dn belirtmektedir.
374
Komisyon, Hac suresi 36. yette kesilecek kurbanla-
rn zellikleri saylrken geen "bdn" kelimesini "bykba hayvanlar" ek-
linde evirmitir.
375

Elmall, Kevser suresi 2. ayetteki Venhar emrinin hac gnleri olan
nahr gnleriyle daha ok ilgisi olduunu ifade etmektedir. Elmall, bu suretle

371
YAZIR, Hak Dini, c.IX, s.6202.
372
Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.202.
373
Komisyon, Kuran Yolu, c.V, s.666.
374
Komisyon, Kuran Yolu, c.IV, s.19.
375
Komisyon, Kuran Yolu, c.IV, s.23-24.
120



farz ve nfileye namazlara tevik manas bulunmakla beraber kr ve ibadet
iin sade onlarla yetinilmemesi ve hatt yalnz namaz gibi beden ibadetlerle
de kalnmayp kurban kesmek suretiyle mal fedakrlklarda dahi bulunulmas
gerektiini ve bylece btn ibadetlerin Allah iin yaplmasnn slm dinnin,
kevser atyyesinin gerei olduuna delletinin ak olduunu belirtmektedir.
Elmallya gre, Rasulllah kurban keserken kuluk veya kr namaz da
klmtr. Sonra da Mednede mmet iin Zilhiccenin onuncu nahr gn Kur-
ban Bayram namaz ve kurban meru klnmtr. Elmall, mmet iin bu
namaz ve kurbann sbut ve takririnin dorudan doruya bu yet ile deil,
Mednede Peygamberin snnetiyle vaki olduunu ifade etmektedir. Elmall,
salli, venhar emirlerinin Peygambere farz olduu halde mmete farz olma-
yan eylerden olduunu da eklemektedir.
376
Bunlar mmet hakknda bakaca
bir emir veya nehiy bulunmadka olsa olsa Peygamberin snneti olarak
meru olur.
377

Elmallya gre, Cuma ve Bayram namazlar klnan kasabada imam,
Bayram namazn klncaya kadar kurban kesilmemelidir. Kurban olarak kesi-
lecek hayvanlarla ilgili olarak da Elmall, keinin bir yan doldurmayan
ebiinin yeterli olmayacan, fakat koyunun toklusunun alt yedi aylk da
olabileceini ifade etmektedir.
378
Elmall, kurban kesilebilecek hayvanlarn,
deve sr, koyun, kei olduunu belirtmektedir.
379

Elmallya gre, kurban, kurban bayramnn yalnz birinci gn deil,
ikinci ve nc gnleri de kesilebildiinden bu gnn eyyam nahir
adyla bilinebileceini ifade etmektedir. Elmall, Kurban bayram kurbanndan
sahibinin yemesinin caiz olduunu, bir miktarn fukaraya ikramn ise vacip
olduunu belirterek, mendub olann ise, te birini kendisi ve ilesi, te birini

376
YAZIR, Hak Dini, c.IX, s.6200.
377
YAZIR, Hak Dini, c.IX, s.6201.
378
YAZIR, Hak Dini, c.IX, s.6202.
379
YAZIR, Hak Dini, c.V, s.3398.
121



dostlarna, te birini de fukar iin ayrmak olduunu ifade etmektedir. Elma-
llya gre, nezir kurbanlarndan ise sahibinin yemesi ciz olmaz.
380

Kurban Bayramnda Kurban kesmeyi her iki tefsirde de ayetlerle deil,
Hz. Peygamberin uygulamasyla vacip olduu belirtilmektedir. Elmall, kesi-
lecek kurbann hangi hayvanlardan olabilecei, hangi hayvann nasl kesile-
cei, kurbann etlerinin nasl kullanlaca ve kurbann tam olarak ne zaman
kesilecei konularnda ayrntl bilgiler verirken, komisyon, yalnzca kurbann
manevi havas zerinde durmaktadr.
1.6. KEFFARETLER
Keffaret "rtc, gizleyici" anlamlarna gelir. Din bir terim olarak
keffaret, kiinin dinen yaplmamas gereken baz ileri yapmas sebebiyle
Allah'tan balanma dileinde bulunmak amacyla yerine getirdii, hem iba-
det hem din ceza zellii tayan bir onarma eylemini ifade eder.
381

slamda en nemli ibadetlerden birisi toplumsal yardmlama ve da-
yanmadr. Buna genel olarak sadaka denir. Zekt ve fitre gibi sadakalar
zel kurallar olan sadakalardr. Allah, zel olarak belirlenmi bu tr sadaka-
lar ve gnll sadakalar yannda, baz yasaklarn ihllinin cezas (keffaret)
veya bir mazeret sebebiyle yerine getirilemeyen grevlerin bedeli (fidye) ol-
mak zere eitli mal dayanma ykmllkleri koymak suretiyle de yoksul-
lara yardm edilmesine vesileler hazrlamtr. Dinimize gre bir erkein, kar-
snn srtn annesinin srtna benzetmesi demek olan zhar yapmas, yemin
etmesi ama bu yemininden vazgemesi, hac veya umre srasnda ihraml
iken ihramda yaplmas keffaret gerektiren bir davranta bulunmas ve yan-
llkla adam ldrmesi hallerinde keffaret gerekmektedir.

380
YAZIR, Hak Dini, c.V, s.3399.
381
Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.265.
122



1.6.1. Zhar Keffareti
Zhar, cahiliye Araplarndan bir erkek karsndan kesin olarak ayrlmak
istedii zaman ona "Sen bana anamn srt gibisin" der ve artk kars ona yasak
saylrd. Bu szde, annesinin mahrem bir yerini belirtmek zere "srt" anlamna
gelen "zahr" kelimesi kullanldndan, hukuk sonucu olan bu ileme de, belirtilen
kelimeden tretilerek "zhr, zhr yapma" denilmektedir.
382

Kuranda Ahzab suresi 4. ayette ve Mcadele suresi 1-4. ayetlerinde
zhar sz ve davrannn ok irkin bir sz ve davran olduu belirtilerek
bunlardan kanlmas istenmitir. Ancak her ihtimale kar bu sz kullanan
da cezasz brakmamtr. Bu durum, Elmall merhum tarafndan, detler
yasaklanmadka geerli olacana, slama uygun olmayan detlerin ise
Kuranda ya kaldrldna veya burada olduu gibi slah edildiine bir rnek
olarak sunulmaktadr. Elmall merhum buradan fkhtaki det muhakkemdir
genel kaidesinin ktn belirtmektedir.
383

Zhr keffareti, u yoldan biriyle ve imkn bulunduu srece yet-
te belirtilen u sraya riayet edilerek yerine getirilir: Bir kle azat etmek, ke-
sintisiz iki ay oru tutmak ve altm fakiri doyurmak.
384
Her iki tefsirde de
zhar yapmak hataen adam ldrmeye kyaslanarak bu nedenle hataen
adam ldrme gibi bir keffaret cezas verildii belirtilmektedir.
385

Her iki tefsirde de zhar kefareti olarak azad edilecek klenin byk
veya kk, erkek veya dii, mmin yada gayri Mslim olmasnn fark et-
medii ifade edilmektedir.
386
Elmall bu bilgilere ek olarak, Hanefilere g-
re, kr, elleri ya da ayaklar kesik, bir taraftan bir eliyle bir aya kesik, elleri-

382
Komisyon, Kuran Yolu,c.V, s.195, YAZIR, Hak Dini, c.VI, s.3870.
383
YAZIR, Hak Dini, c.VII, s.4777
384
Komisyon, Kuran Yolu,c.V, s.198, YAZIR, Hak Dini, c.VII, s.4780.
385
YAZIR, Hak Dini, c.VII, s.4781, Komisyon, Kuran Yolu,c.V, s.198.
386
Komisyon, Kuran Yolu,c.V, s.198, YAZIR, Hak Dini, c.VII, s.4780.
123



nin baparmaklar kesik olann bu kefaret iin yeterli olmad bilgisini ekle-
mitir.
387

Elmall merhum, kle azad etme ve pe pee altm gn oru tutmaya
g yetiremeyenin keffareti olan altm miskin doyurmay, -ftr sadakasnda
olduu gibi- her miskin iin budaydan en az yarm s', arpadan veya hur-
madan olursa en az bir s' takdir olunduunu, her birinin unlarnn da kendisi
gibi olduunu belirtirken, komisyon bu konuda bilgi vermemitir.
388

Her iki tefsire gre de, zhar keffaretinin, cinsel temastan nce yerine
getirilmi olmas gerekir.
389

ayet keffaret denmeden cinsel temas yaplmsa, -nikh ba so-
na ermi olmadndan- bu, gayri meru bir iliki saylmaz. Ama kii -det
gren hanmyla temasta bulunma gibi- Allah'n yasaklad bir ii yapm,
gnaha girmi olur.
390
Komisyon bu bilgiye ek olarak bu durumda tvbe et-
mesi ve keffaretini demesi gerekir. Alimlerin ounluuna gre tek keffaret
yeterlidir. derken, Elmall merhum bundan bahsetmemektedir.
Komisyona gre, zharn evlilik ban sona erdirme etkisi Kur'an
tarafndan onaylanmam, sadece keffaret gerektiren bir yemin gibi kabul
edilmitir. Buna gre zhar yapan erkek, evlilie son vermek istiyorsa normal
boama usuln izlemek durumundadr. Hem bu yola bavurmama, hem
evlilik hayatna dnmeme, kadn zarara sokan ve zharn chiliye dnemin-
deki sonularn douran bir tutum olacandan, bu da Kur'an'n getirdii
hkmle badamaz. Byle bir durumda zhara, belli bir sre iinde kar-
koca hayatna dnlmemesi halinde evliliin sona ermesi sonucunu douran

387
YAZIR, Hak Dini, c.VII, s.4780.
388
YAZIR, Hak Dini, c.VII, s.4781.
389
Komisyon, Kuran Yolu,c.V, s.198, YAZIR, Hak Dini, c.VII, s.4780.
390
Komisyon, Kuran Yolu,c.V, s.199, YAZIR, Hak Dini, c.VII, s.4781.
124



zel yemin ("gnmz hukuk terimiyle bir tr "ayrlk") hkm uygulanr.
391

Elmall bu konuda da sz etmemitir.
1.6.2. Yemin Keffareti
Yemin, szlkte "sa taraf, sa el, g, ahid, ant" gibi mnalara gelir.
Din terim olarak yemin, bir kimsenin bir ii yapp yapmayacana dair szn
veya bir konuda verdii haberin doruluunu Allah'n adn veya bir sfatn
anarak glendirmesini ifade eder.
392

Kiinin din hayatnn yan sra yarglama hukukunda da bir ispat vas-
tas olarak yeminin nemli bir yeri vardr. Kur'n- Kerm ve Hz. Peygamber'in
hadislerinde yeminin deeri ve sonular zerinde nemle durulmutur. Ko-
misyon bunlardaki u ana fikri karmaktadr: Allah'n ad kt ilere vasta
klnmamaldr. Kastsz yaplan yeminlerden tr sorumluluk yoktur; kastl
olarak yaplan yeminlerde dinin yasaklad bir i sz konusu ise bu yemin
bozulmal, byle deilse yeminlere sadakat esas olmal ve -hangi sebeple
olursa olsun- yeminin bozulmas halinde balanmaya vesile olmas iin be-
lirli bir keffaret denmelidir.
393

Maide suresi 89. ayette "Bunun da keffareti ailenize yedirdiinizin orta-
lama seviyesinden on fakire yedirmek yahut onlar giydirmek ya da bir kle
azat etmektir. Buna imkn olmayan ise gn oru tutmaldr" buyrularak
yemini bozmann keffareti iki ihtimale gre dzenlenmitir.
394

Birinci ihtimal belirli bir madd gce sahip olanlarla ilgili olup, burada
fkh usul bilginlerinin "muhayyer vacip" adn verdikleri bir grev tr sz
konusudur. slm'da yaplmas zorunlu olan grevler (vacip, farz) genellikle

391
bilgi iin bkz. Bakara 2/226-227, Komisyon, Kuran Yolu,c.V, s.199.
392
Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.265.
393
Yemin eitleri hakknda bilgi iin bk. Bakara 2/224-225; Buhr, "Eymn", 1-33; "Keffrt'l-
eymn", 1-10; Mslim, "Eymn", 1-59; Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.265.
394
Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.266.
125



tek tip olarak belirlenmi olup buna da "muayyen vacip" denir. Fakat muhte-
melen, insan idare ve eitiminde determinist bir anlayn hkim klnmamas
ve greve muhatap olan evredeki dzeni ihll etmeyen durumlarda ykm-
lye seim imkn verilmesi gerektiine dikkat ekilmek zere, dinen yapl-
mas zorunlu baz ilerde bile ykmlye seim hakk tannmtr. Burada bu
tr bir grev rnei yer almaktadr: Madd imkna sahip olan ykml, on
fakiri doyurma, on fakiri giydirme, bir kleyi zgrlne kavuturma see-
neklerinden birini yerine getirerek grevini yapm saylacaktr. Kii bu gre-
vini fakirleri doyurmak suretiyle yerine getirmek isterse, mam Mlik ve mam
afi'ye gre, doyurulacak fakirlerin on kiiden az olmamas, ayrca bunlarn
hr ve mslman olmalar gerekir; Eb Hanfe'ye gre ise bir fakirin on gn
sabah akam doyurulmasyla da dev yerine getirilmi olur, ayrca bunlarn
hr ve mslman olmalar da art deildir.
395

yette geen evsat kelimesini "en iyisi" eklinde anlayanlar olmusa
da genel kanaat bunun "ortalama seviye" anlamnda olduu ynndedir. Bu-
na gre keffarette, ksntl harcama yaplan zamanlarn ya da bayram vb.
zel gnlerin deil normal gnlerin harcamalar esas alnacaktr. yette veri-
len l Hz. Peygamber'in ve sahabenin uygulamalar nda deerlendiri-
lerek yemek ve giysinin kalitesi ve miktar hakknda deiik aklamalar ya-
plmtr. Komisyon bunlarda hakim olan ortak dnceyi yle ifade etmek-
tedir: Miktar ve kalite, keffareti deyecek olann ekonomik dzeyine ve ailesi
iin yapt harcamalarn orta derecesine gre toplumun o gnk hayat stan-
dartlar dikkate alnarak belirlenmelidir.
396
Buna gre, fakirleri doyurma se-
eneini esas alarak nakit deme yapmak isteyen bir kimse, yalnz yayorsa
kendisinin bir aylk gda masrafn otuza bldnde kan miktar, aile orta-
mnda yayorsa ailenin bir aylk gda masrafn otuz gne, bunu da aile bi-
reylerinin saysna bldnde kan miktar on ile arpar; bu mebla on fa-
kire keffaret niyetiyle datr. Eb Hanfe'nin yukarda aklanan gr do-
rultusunda bu meblan bir veya birka fakire verilmesi de mmkndr.

395
Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.266.
396
Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.266-267.
126



Yemin keffareti grevinin ifasnda ikinci ihtimal ykmlnn daha nce
saylan seeneklerden hibirine g yetirememesidir, bu durumda tek tip bir
grevle (muayyen vaciple) kar karyadr: gn oru tutma. Hanef ve
Hanbellere gre bu orucun ardarda olmas gerekir; Mlik ve filere gre
ise aralkl olarak tutulmas da mmkndr.
397
Hak Dininde de benzeri
ifadeler yer almaktadr.
398

zetle: Yeminleri mmkn olduka yerine getirmek gerekir. Ancak, o
yeminin uygulamasnda bir gnah oluacaksa veya bir gnaha zemin hazr-
layacaksa o tr durumlarda yemini bozup keffaret vermek daha doru hatta
baz durumlarda zorunlu olur.
Yemin ve keffareti konusunda Hak Dini ve Kuran Yolunda birbirine
benzer grler dile getirilmektedir.
1.6.3. hram Yasaklar ve Keffareti
Hac yasaklar daha nce aklanmt. Elmall, ihramdan kncaya
kadar bunlarn hi birinin yaplamayacan, yaplrsa ceza lzm geleceini
ifade etmektedir.
399
Elmall ayrca, ihramda bulunan gerek muhsar ve gerek
gayri muhsar her hangi bir mslmann traa muhtac olacak derecede has-
talanmas yahut banda kehle ve yara gibi bir eziyeti bulunmas ve bu ne-
denle vaktinden evvel ban tra etmesi halinde fidye verilmesi gerektiini
belirtmektedir.
400
Komisyon da, haclarn ihraml olduklar sre iinde tra
olmalarnn yasak olduunu, ancak salk problemi bulunanlara, bir fidye
demeleri kouluyla tra olma ruhsat verildiini belirtmektedir.
401

Komisyon fidyenin, mazereti sebebiyle belirli baz din grevleri yerine

397
Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.267.
398
YAZIR, Hak Dini, c.III, s.1800-1803.
399
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.706-707.
400
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.713.
401
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.205.
127



getiremeyen kimseden, buna karlk olarak demesi istenen bedeli ifade
ettiini belirtmektedir.
402
Her iki tefsirde de Hac grevleriyle ilgili bu bedelin
oru tutmak, sadaka vermek veya kurban kesmekle denebilecei aklan-
maktadr.
403
Elmall merhum, rivayetleri deerlendirdikten sonra, Bir fark
sa'dr. Bu hadsin bir rivayetinde alt sa' tabiri vardr ki bu daha evldr. de-
mektedir. Hastalk ve eziyetin, ba trana muhta klabilecei gibi, elbiseye
ve koku kullanmaya da ihtiya duyurabileceini belirten Elmall, bu hkmn,
ihram hlindeki hac yasaklarnn hepsini iine alarak fidye artyla ruhsat
kapsadn ifade ederek ayrnty fkh kitaplarna brakmtr.
404
Konuyla ilgili
hadisleri deerlendiren komisyon, bir hadise gre orucun sresinin gn
olduunu; sadaka vermek isteyen kiinin ise alt yoksulu akaml sabahl do-
yurmas gerektiini belirtmektedir.
405

Her iki tefsire gre de, Maide suresi 95. ayetteki harem blgesinde
bulunan ihraml veya ihramsz haclarla, harem evresinde bulunan ihraml
haclarn kara hayvan avlamas yasana riayet etmeyenlerin, avlandklar
hayvann dengini Kabeye (ki bu, slam bilginlerince Harem blgesi olarak
anlalmtr) ulatrp fakirlere datlmasn salamalar gerekmektedir. Ha-
nefilere gre bu hayvann eti Harem blgesi dnda tasadduk edilebilecei
gibi, hayvan kesmeden kymeti de yoksullara datlabilir. Bu denklii iki adil
kii takdir eder.
406

Elmall, muhrimin avlad veya kestiinin -her ne suretle olursa olsun-
Hanefi ve Maliki mezheplerine gre meyte hkmnde olduunu, tezkiye
edilmemi sayldn, kendisinin de bakasnn da onun etinden yiyemeye-
ceini belirttikten sonra ayrnty fkh kitaplarna brakmtr.
407
Komisyon ise
bu konudan hi bahsetmemitir.

402
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.205-206.
403
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.205-206, YAZIR, Hak Dini, c.II, s.713.
404
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.714.
405
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.205-206.
406
Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.274, YAZIR, Hak Dini, c.III, s.1815.
407
YAZIR, Hak Dini, c.III, s.1815.
128



Ayette yahut yoksullar doyurarak veya ona denk olacak kadar o-
ru tutarak bir keffaret der buyrulmak suretiyle mkellefe iki seenek daha
tannmtr. slam bilginlerinin ounluuna gre ykml, bu seenekten
dilediini seebilir. Yoksullar doyurma ve oru tutma konularndaki miktar da
yukarda iaret edilen denklie gre olacaktr.
408

Elmall, maddi durumu iyi olmayanlarn her yarm sa' yerine bir oru
tutabileceini belirtmektedir. Bu arasnda muhayyer bir cezann vacip
olacan, bunun da ihramda iken av katleden kimsenin yapt fiilin vebalini,
arln tatmasn salamak iin olduunu belirtmektedir.
409

Bunlardan orula ilgili l, bir gnlk doyurma devine bir gn oru
tutma eklindedir.
410
Burada doyurma ile ilgili ykmll yeminin kefaretine
benzeten komisyon, ailenize yedirdiinizin ortalama seviyesinden on fakire
yedirmek yahut onlar giydirmek " eklinde aklamaktadr. Komisyon, kii bu
grevini fakirleri doyurmak suretiyle yerine getirmek isterse, mam Mlik ve
mam afi'ye gre, doyurulacak fakirlerin on kiiden az olmamas, ayrca
bunlarn hr ve mslman olmalar gerektii; Eb Hanfe'ye gre ise bir faki-
rin on gn sabah akam doyurulmasyla da devin yerine getirilmi olaca,
ayrca bunlarn hr ve mslman olmalarnn da art olmad, bilgisini ver-
mektedirler.
Yaptmz mukayesede konuyla ilgili ayetleri her iki tefsirin de ayn
ekilde anlayp yorumlad, ancak birisinin baz konularda dierinin baka
baz konularda daha fazla bilgi verdii grlmektedir.

408
Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.274.
409
YAZIR, Hak Dini, c.III, s.1815.
410
Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.274.
129



1.6.4. Yanllkla Adam ldrme Keffareti
slamda yaama hakknn ne kadar nemli olduu aikardr. slamn
insan hayatna verdii nemi Bir cana kymaya veya yeryznde fesat
karmaya karlk olmakszn kim bir kimseyi ldrrse btn insanlar l-
drm gibi olur. Kim de bir can kurtarrsa btn insanlarn hayatn kurtar-
m gibi olur ayeti ok gzel zetlemektedir.
411

Baz insanlar eitli sebeplerle bilerek adam ldrrken bazen de kaza
ile, hata ile adam ldrld de olabilmektedir. Bu blmde kasten adam
ldrmenin deil, hata ile adam ldrmenin keffareti zerinde duracaz. A-
dam ldrmek ve cezas ilgili ayetleri incelediimizde, ilgili ayetlerin tmne
her iki tefsirde de ayn meallerin verildiini gryoruz.
Maide suresi 32. ayetin tefsirlerinde de birbirine yakn aklamalar yer
almaktadr. Her iki tefsirde de, hataen ldrlen kim olursa olsun, mmin bir
kle azat etmek, buna imkn bulunmazsa iki ay kesintisiz oru tutmak eklin-
de yerine getirilen keffaret cezas vardr.
412
Komisyon, hata ile adam ldr-
menin cezasyla ilgili zetle u bilgileri vermektedir: ldrlen mminin ailesi
slm devleti iinde bulunuyorsa ldrenin ykmll diyet ve keffaret ol-
mak zere ikidir. Keffaretten maksat ldrenin bir mmin kleyi hrriyetine
kavuturmas, buna imkn bulamad takdirde ise iki ay ara vermeden oru
tutmasdr. badet mahiyetinde bir ceza olan keffaret ayn zamanda kazay
yapan kimsenin eitilmesine, daha dikkatli davranmas iin gl bir telkin
almasna vesile olmaktadr.
413
Elmall merhum, bu bilgilere, ldren kii gay-
rimslim olursa, keffarette ibadet mans bulunduundan keffaretle mkellef
olmayacan ekler.
414


411
Maide, 5/32.
412
Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.88-90, YAZIR, Hak Dini, c.II, s.1424.
413
Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.88-90,
414
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.1421.
130



Grld gibi, her iki tefsir de hata ile adam ldrmenin keffareti ile
ilgili ayn yorumu yapmaktadr. Bizim buradaki konumuz keffaret olduu iin,
diyet konusuna girmeyeceiz.
2. MUAMELT HKMLER
Muamelat hkmleri, slam hukukunun aile ve miras hukuku, borlar
hukuku, iktisadi ve mali hukuk ile devletler hukukundan oluan blmdr.
slam dininin koyduu kurallarn bir ksm tevhid ve tevhid inancn ko-
rumak olduu gibi, dier bir ksm da insanlarn temel haklarn korumaya
yneliktir. slm'n btn muamelt hkmlerinin hedefi "be zaruri/nemli
deerin ve amacn (makasd'-era) korunmas" ilkesidir. Bu ilkeler, cann
korunmas ve maln korunmas, evlilii tevik edip zinay yasaklayarak neslin
korunmas ilkesi, sarho olmay yasaklayarak akln korunmas ilkesini, ara-
larda sk sk tekrarlanan Allah'a itaat ve kulluk, resulne itaat ve ittib, btn
peygamberlerin getirip tebli ettikleri dne inanma ve balanma emirleri de
dinin korunmas maksadn iermektedir.
415

2.1. LE VE MRAS HUKUKU
Aile ve miras hukuku dediimizde, bir ailenin kurulmas iin gerekli
olan nikah, nikahn artlar, geerli olan ve geerli olmayan nikah ekilleri,
mehir, ok evlilik, boanma, nafaka, evlat edinme ve miras konularn ieren
ahkm ayetlerini kastediyoruz. Kuran- Kerimde ailenin kurulmas, kar-koca
ilikileri, akrabalarn birbiriyle ilikileri ve boanma kurallarn dzenleyen 70
kadar ayet bulunmaktadr.

415
Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.38-39.
131



2.1.1. Evlenme
nsanlar erkek ve kadn olarak yaratlmtr. Onlarn cinsel ihtiyalar-
nn olduunu da bilen Allah, bu ihtiyac grmezden gelmemi, insanlarn bu
ihtiyalarn koyduu kurallar erevesinde karlayarak, iffetlerini korumala-
rn istemitir. te bu nedenle de erkeklerle kadnlarn evlenmelerini tevik
etmitir. slam, aileyi korumak iin iffetin korunmas gerektiini ortaya koy-
mu, bunun iin alnmas gereken tedbirleri Nur suresinin ilgili ayetlerinde
aklamtr.
Elmall merhum mminlerin, toplumdaki hr mmin bekrlar, salih
kle ve halayklar evlendirmeleri gerektiini ifade etmektedir. Elmall, bunu
nikhlarna msaade ve yardm ediniz ki ihmal yznden fenala dmesin-
ler. ayet mealiyle de pekitirmektedir.
416

Komisyon nesli korumakla ilgili olarak: Bu tedbirlerden biri de evlenme
ana gelmi veya evlendikten sonra dul kalm insanlar evlendirmektir.
Tefsirciler Nur suresi 32. ayetteki "evlendirin" emrinin muhatab olarak velileri
alm ve buradan hareketle velinin evlendirme hakk ve devi zerinde dur-
mulardr. Bize gre burada muhatap yalnzca veliler deildir; yakndan uza-
a btn ilgililerdir, toplumdur. Kle ve cariyelerin sahiplerine de onlar ev-
lendirmeleri gerektii uyarsnda bulunulmutur. aklamasn getirmektedir.
O halde nesli korumak iin salih insanlarn evlenmeleri gerekmektedir.
Ancak insanlarn evlenmelerinin nne baz engeller kabilmektedir. Evlen-
menin engellerinden biri yoksulluktur. nsanlar yoksul olan kimseye kz ver-
mek istemezler, yoksullar evlenme giderlerini karlayamazlar. Bu yzden
bunalmlar, ahlk sapmalar, sosyal problemler ortaya kabilir. slm toplu-
munda bir insann ortalama refahtan yararlanmas esastr; bunu kendi emei
ile gerekletiremiyorsa topluluk yardmda bulunacaktr. Bu sebeple yette

416
YAZIR, Hak Dini, c.VI, s.3510.
132



Allah Tel kullarna u gerekleri hatrlatp yoksullara yardm etmeye tevik
etmektedir: Yoksulluk gelip geici olabilir, bugn yoksul olanlar Allah'n ltf
ve kendilerinin de gayretiyle yarn ihtiyalarn karlar duruma gelebilirler.
Ayrca servet sahipleri, evlilik a geldii halde yoksulluk yznden evlene-
meyen kimselere yardm devlerini yerine getirirlerse yoksulluk bir engel ol-
maktan kar.
417

Bu bilgilerden yola karak, insanlarn iffetlerini korumak amacyla ev-
lenmenin tevik edildiini reniyoruz. Yoksulluk nedeniyle evlenemeyen in-
sanlara yardmc olunmas konusunda toplumun sorumlu olduunu da re-
niyoruz. Her eye ramen evlenemeyen insanlara ise iffetini koruma konu-
sunda, sabr tavsiye edilmektedir.
2.1.1.1. Evlenme Yasaklar
Akrabaln ve hsmln evlenmeye engel olmas kaide olarak btn
dinlerde, hukuk ve ahlk sistemlerinde vardr. Snrlarn geni veya dar tutul-
mas bu sistemlerin oturduu temel inanca, felsefeye, sistemin insan ftrat ve
tabiatyla ilikisine, fuhu anlayna ve aileye verdii neme bal olmutur.
slm'a gre cemiyetin ekirdei ailedir. Ailenin ilgi ve dayanma a-
sndan geni tutulmas ngrlmtr. Bu geni aile erevesi iinde bir k-
sm fertlerin birbiriyle ilikisi ve birliktelii daha ok olacaktr. Farkl cinsten iki
ferdin eitli durumlarda bir arada olmalar ehvet igdsnn harekete
gemesine, meru olmayan cins ilikilerin vukuuna sebep olabilecektir. Bu
olumsuz gelimeyi engellemek zere -aile fertlerinin birlikteliini snrlamak
yerine- cins ilikinin evlenmek suretiyle olmas dahi yasaklanm; bylece
birbirlerine, gelecee ynelik, muhtemel kar-koca olarak bakmalar ihtimali

417
Komisyon, Kuran Yolu, c.IV, s.100.
133



de ortadan kaldrlmtr.
418

Elmall Merhumun ifadesiyle nsanlarn nefislerinde ve rzlarnda
aslolan ibaha deil, hurmettir. Ve bunun iin Kuranda da evvel muharremat
saylm, daha sonra zina yapmaktan saknmak ve evlenme gayesi zerine
ve mallar karlnda evlenmek istemeye msaade olunarak evlenmenin
helal olduu aklanmtr.
419

Evlenme yasaklar Nisa suresi 22-24. ayetlerinde dzenlenmitir. Her
iki tefsirde de nikah edilmesi yasaklananlar farkl ifadelerle de olsa- ayn
ekilde saylmaktadr. Buna gre, bir erkein usul olan analar ve onlarn
analar ile evlenmeleri haramdr. Fru olan kzlar ve kz torunlar ile evlen-
meleri yasaktr. Belli derecedeki yan hsmlar yani, ister ana-baba bir olsun,
ister yalnzca anadan veya babadan olsun kz kardeleri, halalar ve teyzele-
ri, kz yeenleri ile evlenmeleri haramdr. Belli derecedeki st yaknlar ile
yani, bir ocuk bir kadndan st emince kadn stannesi, kadnn kocas st-
babas, kadnn ocuklar da stkardeleri olur ve emen kiinin bunlarla ev-
lenmeleri haramdr. ster devaml haram olan -cins temas yaplmam olsa
dahi- nikh yaplan zevcenin annesi (kaynvalide) ve onun annesi, nikhtan
sonra cins temas da yaplm olan zevcenin -daha nceki kocasndan olma-
kzlar ve bunlarn fazlar... Oullarn ve torunlarn eleri (gelinler) ve babala-
rn eleri (vey anneler), ayrca, - isterse geici olarak haram olan- zevcenin
belli derecedeki yaknlarn ikinci e olarak almak, zevcenin yakn olan kad-
nn erkek olduu var sayldnda birbiriyle evlenmeleri -akrabalk, dolaysy-
la- caiz deilse bu iki kadn bir arada nikhlamak da ciz deildir. Kiinin,
evlenme ile oluan (mushere) hsmlar ile evlenmesi haramdr. Yine baka-
larnn nikh altnda bulunan (fiilen ayr yaasalar bile kocalarnn veya ha-
kemlerin ve hkimin boamad, ayrmad) kadnlarla evlenmek de haram-
dr. Stanne, stkardeler ve dier baz st hsmlar -evlenmenin yasak ol-
mas bakmndan- z anne ve akraba gibidir. Ayrca nur suresi 3. ayetiyle

418
Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.30-31.
419
YAZIR, Hak Dini, c.II, s. 1328.
134



zina eden kadnla ve erkekle evlenmek yasaklanmtr. Yine, Bakara suresi
221 ve Mmtahne suresi 10. ayetlerle de mmin kadnn gayrimslim erkek-
le evlenmesi yasaklanmtr.
2.1.1.1.1. Mslmanlarn Gayrimslim Kadn Ve Erkekle Evlenmeleri
Evlenmenin insanlar iin tabii bir olay olduu ortadadr. Ancak kimlerin
kimlerle evlenebilecei Kurandaki baz ayetlerde dzenlenmitir. Burada ele
alacamz konu, Mslmanlarn kendi aralarnda yapacaklar evlilikler deil,
bir Mslman erkek veya kadnn Mslman olmayan bir erkek veya kadnla
evlenip evlenemeyecei hususudur. Bu konu Kuranda Bakara suresi 221,
Maide suresi 5 ve Mmtahne suresi 10. ayetlerde dzenlenmektedir.
Hak Dini ve Kuran Yolu tefsirlerinde bu ayetlerin meallerini ve yo-
rumlarn incelediimizde, meallerin birbirine yakn olduu grlmektedir.
Tefsirleri incelendiinde ise delilleri ve hkm kardklar ayet farkl olmak
zere sonuta her iki tefsir de Mslman bir erkein, mrik bir kadnla ev-
lenmeleri yasaklanrken, ehli kitaptan bir kadnla evlenmeleri caiz grlmek-
tedir. Ancak Mslman bir kadnn Mslman olmayan hibir erkekle evle-
nemeyecei ifade edilmektedir.
420

Yalnzca bu iki tefsirde deil, Komisyonun nakline gre, dier slam
limlerinin de ounluu bu kanattadrlar. Biz de bu gr kabul etmekteyiz.
2.1.1.2. Mehir
Mehir, sadak, nihle, ecir (oulu cr) kelimeleri, evlenme akdinde er-
kein kadna verdii (muaccel) veya borland (meccel) mal ve mebla

420
YAZIR, Hak Dini, c.I, s. 770-774, c. VII, s. 4910-4915, c.III, s. 1580, Komisyon, Kuran Yolu,
c.I, s. 238-240, c.II, s.176-177, c.V, s.245-249.
135



ifade eder.
421
Mehirsiz bir nikah geerli deildir.
422
nk mehir, boama
hakk elinde bulunan koca bakmndan bir "boama engeli ve meyyidesi",
kadn iin de bir madd teminattr.
423

Bir erkek evlenirken, eine belli bir mehir vermeli veya vermeyi vaat
etmelidir.
424
ayet nikah srasnda mehirden bahsedilmediyse, mehri misil
denilen benzeri bir kadnn mehri kadar bir miktar vermelidir.
425
Mehrin ne
kadar olaca ifade edilmemi ve st limit konulmamtr.
426

Kocann evlenirken eine verdii mehri, boamad halde bask yapa-
rak ksmen veya tamamen geri almas caiz deildir. lkemizde zaman zaman
baz blgelerde kzlarn evlendirme karlnda mehir deil, balk paras
alnd ve bu evlenen kza verilmedii grlmektedir. Komisyon, hakl olarak
bunun kesinlikle uygun olmadn beyan etmektedir.
427
Ancak kadn evlilie
tahamml edemiyor, geimsizlik sebebiyle evlilik hukukuna riayet edeme-
mekten korkuyorsa, bir miktar mal veya para deyerek kocasndan boan-
mak istiyorsa, bu takdirde mehri ksmen veya tamamen geri deyerek evlilii
bitirmesi (muhlea) caiz klnmtr. Geimsizlik kocadan kaynaklanyor, meh-
ri almadan da karsn boamak istemiyorsa, yine kadn mehrini vererek bo-
anr; ancak bu takdirde ald mehir kocaya hell olmaz denilerek manevi
bir yaptrm getirilmitir.
428

Evlilik hayatn sona erdiren olay ve tasarruflardan birisi olan re'sen
(hkime ve hakeme bavurmadan, tek tarafl irade ile) boama hakk erkee
verilmitir. Taraflarn anlamasna bal olarak bu hakkn kadna da verilmesi
mmkndr. Erkein bu hakk ktye kullanmamas iin boayann mehir

421
Komisyon, Kuran Yolu, c. II, s. 11-12.
422
YAZIR, Hak Dini, c. II, s. 781.
423
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.258.
424
YAZIR, Hak Dini, c. II, s: 1291.
425
YAZIR, Hak Dini, c. II, s: 781.
426
Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.27-28.
427
Komisyon, Kuran Yolu ,c.II, s.11-12.
428
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.251.
136



demesi, Allah'n boamay sevmediini bildirmesi gibi tedbirler alnmtr. Bu
tedbirlerden biri de boama saysnn snrlandrlm bulunmasdr.
429

Eer eler ayrlmlar, mehir de kadna daha nce verilmemise, bo-
ayan koca sz konusu mehri derhal demek zorundadr.
430
Nikhta mehir
belirlendii halde eer zifaftan nce ayrlma olursa, kadnn hakk, sz konu-
su mehrin yarsdr.
431
Ancak nikhta mehir belirlenmediyse o durumda kad-
n teselli edecek bir miktar hediye verilmesi yeterlidir.
432
Burada boama he-
diyesinin miktar belirlenmemi ancak iki l konulmutur: Kudret ve mruf.
Her koca mal gcyle mtenasip ve toplumda geerli detlere ve uygulama-
lara gre kadna lyk bir hediye vermelidir.
433

Nikahta mehrin farz olduu, bu mehrin kadnn hakk olduu ve kad-
nn rzas olmadan bakasnn kullanmasnn haram olduu her iki tefsirde de
ortaktr.
2.1.1.3. Taaddd Zevcat (ok Ele Evlilik)
Taaddd zevcat (ok evlilik), bir erkein birden fazla kadnla evlen-
mesidir. slamdan nce erkekler snrsz sayda kadnla evlenmek, snrsz
sayda cariye ile birlikte olmak eklinde snrsz evlenme hakkna sahipti. s-
lam dini ise, bu durumu aynen benimsememi, fakat yasak da etmemitir.
Onun yerine belli kurallara balayarak, iyiletirme yolunu tercih etmitir. im-
di, konuyla ilgili ayetlerin mukayese ettiimiz eserlerdeki tefsirlerine baka-
lm.
434


429
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.251.
430
YAZIR, Hak Dini, c. II, s. 1321, Komisyon, Kuran Yolu, c. II, s. 11-12.
431
YAZIR, Hak Dini, c. II, s. 806, Komisyon, Kuran Yolu, c. I, s. 258.
432
YAZIR, Hak Dini, c. II, s. 805, Komisyon, Kuran Yolu, c. I, s. 258.
433
Komisyon, Kuran Yolu c.I, s.258.
434
Nisa, 4/3, 129.
137



Her iki tefsirde de, Nisa suresi 3. ve 129. ayetlere ayn ekilde meal
verilmitir. Tefsirinde ise Elmall merhum, ok evlilik zerinde fazla durma-
dan, adaleti gzetmek ve drtten fazla olmamak kaydyla Mslman bir erke-
in birden fazla kadnla evlenmesine izin verildiini belirtmitir.
435

Komisyon konuyla ilgili daha ayrntl bilgi vermektedir. Komisyon, ok
elilii slamn getirmediini nceden var olan bu uygulamay belli kurallara
balayarak iyiletirdiini belirtmektedir. Bu konuda getirilen iyiletirmeyi ise
u ekilde aklamaktadr: Taaddd zevcat devam ettirirken de iki durumu
birbirinden ayrm gibidir: a) Henz evlenmemi olanlara -bu yette- bir ka-
dnla yetinmeleri tavsiye edilmi, birden fazla kadnla evli olanlar iin adalete
riayet edememe tehlikesinin bulunduu, bundan uzak kalmann en uygun
yolunun ise bir kadnla evlenmek olduu dile getirilmitir, b) 129. yette ise
birden fazla kadnla fiilen evli olanlara hitap edilmi, birden fazla kadn ara-
snda adalete tam riayetin mmkn olmad bir kere daha hatrlatldktan
sonra hi olmazsa adaletsizlikte, farkl ilgi ve muamelede lnn karlma-
mas istenmiti. Komisyon gerektiinde devletin ok kadnla evlilik ruhsatn,
-genellikle ktye kullanld ve olumsuz sonular dourduu takdirde-, ya-
saklayabileceini ve bunun Allahn hkmn deitirme anlamna gelmeye-
ceini belirtmektedir. Bunu da, artlarn yerine getirememekten korkan ferdin
tek kadnla evli kalmay yelemesine benzetmekte ve artlar olutuunda
ruhsatn da geri dneceini kabul etmektedir.
436

Bize gre de aslolan bir insann tek kadnla evlenmesidir. Ancak kii-
nin ve toplumun iinde bulunduu artlar erevesinde gerektiinde bir erke-
in, artlarn yerine getirmek ve drtten fazla olmamak kaydyla birden fazla
kadnla evlenmesine izin verildiini dnmekteyiz. nk ayette saylan a-
dalet artn yerine getirmek gerekten de bir insan iin ok gtr. Bu sebep-
le tek elilik tercih edilmelidir. Ancak hayatn baz gerekleri de vardr. Bu
gerekler bazen kiinin kendine has gerekleri olabilecei gibi bazen de top-

435
YAZIR, Hak Dini, c. II, s: 1290, c.III, s.1486-1488.
436
Komisyon, Kuran Yolu, c. II, s. 9-11, 121.
138



lumun iinde bulunduu durumla ilgili olabilir. Komisyonun gerektiinde ruh-
satlar geici sreyle kstlama yetkisi vermesini de makul karlayabiliriz.
2.1.1.4. Muta Nikah
Yararlanlan ey; umre ile hacc birletirme; boanan kadna verilen
elbise ve barts gibi eya; baz beldelerde adet olan kadnn kendi maln-
dan kocasn faydalandrmas; bir kadnla belirli bir sreye kadar evlenme
anlamlarna gelen muta kelimesinin oulu muteundur.
437

Mutann bir fkh terimi olarak iki anlam vardr. Birincisi, boanan ka-
dna iddet sresince yararlanmas iin verilen eydir.
438
kincisi ise, muta ni-
kh yani, erkein kadna senden u kadar mddetle faydalanacam de-
mesiyle gerekletirilen nikhtr.
439
Biz burada muta nikhndan bahsedece-
iz.
Muta nikhn Komisyon, En azndan slamn ilk yllarnda uygulan-
m, baz ictihatlara dayanlarak baz mezhepler tarafndan halen cri olan bir
nikahn, yani belli bir sre ile snrl evlenmenin ad da muta nikahdr ek-
linde tarif etmektedir. Hz. Peygamber dneminde bir sre uygulanm sonra
yasaklanm, hatta baz rivayetlere gre iki kez serbest braklp yasaklan-
mtr.
440

Elmall merhum, Mminun suresi 7. ayetin zahirinin muta nikhn
yasakladn belirtmektedir.
441
Ayrca muta nikhn metres tutmaya benze-

437
Vehbe ZUHAYL, slam Fkh Ansiklopedisi, Feza yay, (Risale-Zaman), stanbul, 1994, c. IX,
s.249.
438
Hamdi DNDREN, Muta, amil slam Ansiklopedisi, amil Yay, stanbul, 1991, c.IV,
s.294.
439
ZUHAYL, a.g.e., c.IX, s. 93.
440
Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.33-34.
441
YAZIR, Hak Dini, c.V, s. 3429.
139



terek, Nisa suresindeki ,='-- ,= kaydndan kesinlikle muta nikhnn
helal olmadn ve sifah olarak kabul edilmesi gerektiini belirtmektedir.
442

Elmall merhum, muta nikhnn kesinlikle haram olduunu belirtirken,
-eer doru anladysak-, Komisyonun artlar gerektiinde istisnai de olsa
muta nikhna cevaz verdii anlalmaktadr.
Komisyon, Mminun suresi 7. ayetin tefsirinde ise yalnzca bni Arab
ve Kurtubiye atfta bulunarak baz Snni limlerin muta nikhnn haram ol-
duu yolundaki grlerini bu ayetlerin snrlayc ifadesine dayandrdn
belirtmekle yetinmektedir.
443
Nisa suresi 24. ayetin tefsirinde ise, muta nik-
hnn anlamn, slam dnyasnda balangtan gnmze uygulann ve
hakkndaki grleri ayrntl olarak vermektedir. Blmn sonunda ise s-
lm'da evliliin gerekesi fert ve toplumun temel ihtiyalarndan biri olan aile-
yi kurmak ve yaatmaktr. Bu gereke evliliin devaml olmasn ve cins tat-
min amacnn ikinci planda kalmasn gerektirir. Ancak zina byk bir gnah
ve su kabul edilerek iddetle yasaklandndan, devaml evlilik kurma imk-
nndan mahrum bulunan, fakat cins tatmin ihtiyac iinde bunalma den
mminler iin, byle bir zarurete dayal olarak mt'a nikhna ruhsat verildii
ve bunun da istisna olduu anlalmaktadr. deerlendirmesini yapmakta-
dr.
444

Bir nikahn geerli olmas iin, gerekli olan sresiz olma art gerek-
lemedii iin biz, Elmall merhumun grn tercih ediyoruz.
2.1.2. Boama Ve Boanma
Talk, szlkte "serbest brakmak, bir ba zmek" gibi mnalara
gelir. Fkh terminolojisinde talkn zel anlam "boama"dr. Ancak bu kav-

442
YAZIR, Hak Dini, c.II, s. 1328.
443
Komisyon, Kuran Yolu, c. IV, s. 50.
444
Komisyon, Kuran Yolu, c. II, s.34.
140



ram, tek tarafl irade beyanyla yaplan boamann yan sra, elerin anlaa-
rak evlilie son vermelerini ve mahkeme kararyla boanmay da kapsar bir
genilikte kullanlmtr.
445

Elmall merhum, Bakara suresi 228. ayetini boanan kadnlarn hami-
le olup olmadklarn gizlemelerinin caiz olmayaca eklinde yorumladktan
sonra, iddet sresinde erkek kavlen veya fiilen evlilie dnmek ister de kadn
raz olmazsa szn erkee ait olduunu ifade etmektedir.
446

Komisyon, Bakara suresi 228. ayetinden, slm'da evlilik hayatn sona
erdiren be tasarruf ve olay kocann boamas (talk), sebepleri bulununca
zarar gren tarafn bavurusu zerine hakemlerin veya hakimin evlilie son
vermesi (tefrk), kadnn deyecei bir mebl karlnda boanma sonucu-
nu elde etmesi (muhla), ein lm, elerden birinin slm dininden kma-
s; erkein, einin annesi vb. bir yaknyla cinsel ilikide bulunmas gibi bir
sebeple evlenme engelinin olumas eklinde karmaktadr.
447

slm'da snnete uygun boama, ancak kadn temizlik halinde iken
yaplr. Kelimeye temizlik mnas verenlere gre, iinde boama yaplan te-
mizlik gnlerini bir kur' saydklar iin iddet ksalr. Hayz mnas verenlere
gre ise iddet temizlii takip eden hayzla balayaca iin biraz daha uzar.
ddetin gerekeleri arasnda kadnn hmile olup olmadnn anlalmas ve
boayan koca ile boanan kadnn salim kafa le dnp tanmalarnn,
mit gryorlarsa tekrar evlilik hayatna dnmelerinin temini vardr. ddeti
hayzla hesaplayarak sreyi uzatan mctehidler, ailenin yklmamasna yar-
dmc olabilecek ihtiyat ve tedbiri tercih etmi olmaktadrlar.
448

Kadnlar boayan kocalar pimanlk duyar ve iyi niyetle yeniden evli-
lie dnmek isterlerse baklr: Kadnlar henz iddetlerini tamamlamam ve

445
Komisyon, Kuran Yolu, c.V, s.309.
446
YAZIR, Hak Dini,c.II, s.785.
447
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.247.
448
Komisyon, Kuran Yolu, c.I,s. 247.
141



kocalar da boama haklarn kullanmam olurlarsa, yani ric' denilen d-
n mmkn olan boamalarda, sz veya cinsel iliki gibi fiille evlilie dn-
mek mmkndr. Kocalar evlilie dnme karar verseler dahi sayl boama
haklarn kullanm olurlar. Boanm kadnlar iddetlerini tamamlam olurlar-
sa -nc defa boanmam bulunan kadnlarla- yeniden evlilik hayatna
dnebilmek iin kadnn da bunu istemesi gerekir ve yeniden mehir belirlene-
rek nikh kylr.
449

Konuyla ilgili bir dier ayet Bakara suresi 231. ayettir. Bu ayete de u
mealler verilmitir: Kadnlar boadnz da iddetlerini bitirdiler mi, artk kendi-
lerini ya iyilikle tutun veya iyilikle saln, yoksa haklarna tecavz iin zararlar-
na olarak tutmayn
450
Kadnlar boadnzda, onlar da bekleme sreleri-
ni doldurduklarnda ya onlarla yeniden evlenip iyilikle tutun ya da iyilikle ser-
best brakn. Onlar zarar vererek haklarn inemek iin nikh altnda tut-
mayn.
451

Sz konusu ayetin tefsirinde Elmall Merhum zetle yle demektedir:
Kadnlar boadnzda iddetleri srasnda eer ciddi olarak onlara dnmek
isterseniz dnn. Eer boamakta kararl iseniz gzellikle onlar serbest bra-
kn. Onlara eziyet etmek veya muhalaaya zorlamak iin ii srncemede b-
rakmaynz. nk bu niyetle ii srncemede brakan, kendine zulmetmi
olur.
452
ddet bittikten sonra ise, evlilie tekrar dnmek iin hem kadnn rzas
hem de yeniden mehir ve nikh gerekir. Bu konuda kadna hi kimse bask
yapmamaldr. Ancak koca talak hakkn da kullandysa kadn baka biri-
siyle ciddi bir evlilik yapmadan tekrar eski kocasyla evlenemez.
453

Komisyonun Talak suresi 4. ayete getirdii yorum ise u ekildedir:
Birok yet ve hadiste evlilik birliinin hem kurulmas hem de korunmas
tevik edilmitir. Bu arada, mutlu bir yuvann tesis edilmesi ve evlilik dze-

449
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.248.
450
YAZIR, Hak Dini,c.II, s.790.
451
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.246.
452
YAZIR, Hak Dini, c.II, s. 791.
453
YAZIR, Hak Dini, c.II, s. 793.
142



ninin salkl biimde ilemesi iin birok buyruk, yasak ve de yer veril-
mi ve baz tedbirler alnmtr. Fakat evliliin sona erdirilmesi kanlmaz
hale geldiinde -Kilise hukukunda olduu gibi- mr boyu beraberlik zorunlu
klnmam, bu sosyal realitenin daha byk yaralar amasnn nlenmesi
tercih edilmitir."
454

Srenin boamaya ilikin blmnn tamamna hkim olan fikri, evliliin ve
talakn ciddiye alnmas gereken bir konu olduu, bu konuda atlacak her admn,
birden fazla kiiyi ilgilendiren belirli sorumluluklar da beraberinde getirecei ek-
linde zetlemek mmkndr.
455

Buna kar sahabeden gnmze kadar birok mctehid ve fkh da
ilgili yetlerin lafzn ve slbunu, sahih hadisleri, Allah ve Resl'nn boa-
may ayr zamana yaymadaki maksadn gz nne alarak, "Bir temizlik
iinde yaplan boamalar ka sayda olursa olsun bir boama saylr" demi-
lerdir. Bunlara gre sahabenin sktu icm deildir, cm olsa bile skt ek-
lindeki icm balayc deildir.
456

Btn bu sylenenlerden, her iki tefsirde de aslolann evlilii kurtarmak
olduu ancak son are olarak evliliin sona erdirilebilecei sonucu karlabi-
lir. Evliliin sona erdirilmesi ise, elerden birinin lm, kocann boamas,
kadnn kocasna belli bir miktar mal vermesi karlnda boanmas anlam-
na gelen muhalaa, mahkeme kararyla ayrlk ve elerden birinin slamdan
kmas eklinde olabilir. Snnete uygun bir boamann kadnn temizlii s-
rasnda ve birleme olmamas kaydyla olabilecei, iddet sresinde taraflarn
birbirine insafl davranmas gerektii ortaya kmaktadr. Ayrl zorlatrmak
iin, iddet beklenmesi, iddet beklerken kadnn nafakasnn kocaya ait olmas,
mehrin aciliyet kazanmas, kez boama meydana geldiinde birlemenin
ok ar bir arta balanmas gibi baz zorluklar getirilmitir. Hatta yeniden
birlemeyi salayc kadnn iddet sresi iinde kocasnn evinde kalmas,

454
Bakara, 2/226-232, Komisyon, Kuran Yolu, c V, s.309.
455
Komisyon, Kuran Yolu, c.V, s.309.
456
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.252.
143



mehrin aciliyet kazanmas gibi baz tedbirler de alnmtr. Ancak bu durum
ayrl imkansz hale getirmemitir. Ayrlk her ne ekilde meydana gelirse
gelsin, bu durumdan taraflarn en az zararla kurtulabilmesi iin de birbirlerine
insafl davranmas gerektii ifade edilmitir.
Bu konularda her ne kadar verilen rnekler ve ifade tarz farkl olsa da
her iki tefsirde de ayn sonular elde edilmektedir.
ki tefsir boama konusunda yalnzca u konuda ayrlmaktadr: Elmall
merhum ayn temizlik sresi iinde birden fazla boama durumunu, -byk
bir gnah olduu halde- geerli bir boama olarak kabul etmektedir.
457
Ko-
misyona gre ise, ayn temizlik iinde talak birden kullanlamaz. Kullanl-
dnda tek talak saylr.
458

2.1.2.1. Lian (Karlkl Lanetleme)
slam hukukunda ahitliin ne kadar nemli olduu ortadadr. nk o
ahitlik zerine hkm verilecek, sulanan kii ya da kiiler cezalandrlacak-
tr. Bu ceza hem fiili ceza, hem de insanlar iinde mahcup olmak eklinde
olabilecektir. Bu iddia bir de kocann karsn zina ile sulamas ise, artk
bambaka bir problem ortaya km olacaktr. ncelikle iddia sahibi bunun
iin drt ahit getirmek durumunda kalacaktr. Ancak, bu durum her zaman
mmkn olamayacaktr. Byle bir durumda madur olan koca, susup bekle-
yemez. Zina iddiasnda bulunsa, drt ahidi tamamlayamad iin kazf ceza-
sna arptrlacaktr. Sussa, hem hakszla uram, hem nesli bozulmu
hem de insanlar arasnda zor duruma dm olacaktr. Veya katil olup eli
belaya girecektir. Her ne ekilde olursa olsun byle bir iddiadan sonra bu ev-
lilik yryemeyecektir.

457
YAZIR, Hak Dini, c.VII, s.5046.
458
Komisyon, Kuran Yolu: c.I, s.252.
144



te lian, byle bir durumdaki kocann, karsn zina ile sulamas ve
bunu drt ahitle ispat edememesi halinde hakim nnde zel bir ekilde ve
karlkl olarak yeminlemesi anlamnda kullanlan bir slam Hukuku terimi-
dir.
459

Nur suresi 6-9. ayetleri komisyon u cmlelerle aklamaktadr: Chi-
liye devrinde olduu gibi sonrasnda da hkim olan sosyal bask ve namus
anlay sebebiyle kocann karsn, yalan yere zina ile sulamas daha zor-
dur, byle bir sulama yaplmas halinde ise bunun gerek olmas ihtimali
daha fazladr. Ayrca karsnn zina ettiini iddia eden, bunu da ispat edeme-
yen bir erkee sopa vurup brakmak problemi zmez, bundan sonra aile
hayatnn dzenli yrmesi imknsz hale gelir. Bu sebeple zina sulamas
kocadan gelirse farkl hkm ve meyyidelere ihtiya vardr. lgili yetler bu
ihtiyaca cevap vermektedir. Ayrca kazf suu ile ilgili yetler gelince birok
kimsenin zihninde sorular olumu, bunu gelip Hz. Peygamber'e amlardr.
Yalan ve iftiray engellemek maksadyla ngrlen manev meyyidelere ek
olarak lnetlemenin camide yaplmas uygun grlm, bylece alenilik de
salanmtr. Aksini de caiz gren ictihadlar bulunmakla beraber mlaneye,
yetteki sraya gre nce erkek balar, Allah' ahit tutarak, karsn ak ve
seik bir ekilde zina ederken grdn drt defa syler, beincisinde "Eer
yalan sylyorsam Allah'n laneti zerime olsun" der. Sonra kars drt kere,
Allah' ahit tutarak kocasnn yalan sylediini ifade eder, beincisinde "Eer
o doru sylyorsa Allah'n gazabna urayaym" der. Hkim ve dinleyici top-
luluk huzurunda bu yeminleme yaplnca baz mctehidlere gre evlilik ba
da zlm olur. Baz ictihadlara gre ise taraflar hkim karar vererek ay-
rr, evlilii sona erdirir. Mlane yoluyla ayrlm bulunan iftin tekrar evlilie
dnmelerinin caiz olup olmad konusunda da farkl ictihadlar vardr.
460


459
Hamdi DNDREN, Lian, amil slam Ansiklopedisi, amil Yay., stanbul, 1991, c.IV, s.22.
460
Komisyon, Kuran Yolu, c.IV , s.84-85.
145



Elmall ve komisyonun bu konudaki yorumlarnn da birbiriyle rtt-
grlmektedir.
461

2.1.2.2. ddet
ddet, muayyen say ve bunun son haddi, topluluk anlamlarna gel-
mektedir. slam hukukunda ise, evliliin lm, boanma veya fesih sebeple-
rinden birisiyle sona ermesi halinde yeniden evlenebilmek iin kadnn bek-
lemesi zorunlu olan mddettir.
462

Konuyla ilgili drt durum vardr. Bu durumlar kadnn kocasnn lm
nedeniyle iddet beklemesi (Bakara, 2/234), kadnn hamile olmayp boanma
nedeniyle iddet beklemesi (Bakara, 2/228), hayz grmeyen kklerin ve
hayzdan mit kesilen yallarn iddet beklemesi (Talak, 65/4) ve hamile ka-
dnn iddet beklemesidir (Talak, 65/4).
Sz konusu ayetlerin meal ve tefsirlerini her iki tefsirden incelediimiz-
de u sonular ortaya kmaktadr.
Konuyla ilgili ayetlerden birisi Bakara suresi 228. ayettir. Bu ayette bo-
anan kadnlarn beklemesi gereken iddet dzenlenmektedir. Her iki tefsirde
de ayete verilen meal ayndr.
463

Tefsirlerine gelince ayeti tefsir eden Elmall merhuma gre, genel ola-
rak boanan kadnlarn kuru' kendilerini tutup beklemeleri gerekmektedir.
Elmall burada Hz. Aienin bir ifadesini delil gstermektedir.
464

Komisyon ise ayn ayetin tefsirinde u aklamalara yer vermektedir:
ddetten muaf olanlar, yalnzca cinsel ilikide bulunulmadan boanan kadn-

461
Elmallnn konuyla ilgili grleri iin bkz. YAZIR, Hak Dini, c. V, s. 3481-3483.
462
ddet, amil slam Ansiklopedisi, amil Yaynevi, stanbul, 1991, c.III, s.90.
463
Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.246.
464
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.784.
146



lardr. Boanm hmile kadnlarn iddeti doumla, herhangi bir sebeple ay-
ba grmeyen kadnlarn iddeti ay hesabyla olur. Ayba gren kadnlarn
iddeti ise bu yette akland zere ayba geirmektir. slm'da snnete
uygun boama ancak kadn temizlik halinde iken yaplr. Kuru kelimesine
temizlik mnas verenlere gre, iinde boama yaplan temizlik gnlerini bir
kur' saydklar iin iddet ksalr. Hayz mnas verenlere gre ise iddet temiz-
lii takip eden hayzla balayaca iin biraz daha uzar. ddetin gerekeleri
arasnda kadnn hmile olup olmadnn anlalmas ve boayan koca ile
boanan kadnn salim kafa ile dnp tanmalarnn, mit gryorlarsa
tekrar evlilik hayatna dnmelerinin temini vardr. ddeti hayzla hesaplayarak
sreyi uzatan mctehidler, ailenin yklmamasna yardmc olabilecek ihtiyat
ve tedbiri tercih etmi olmaktadrlar.
465

Konuyla ilgili bir baka ayet Bakara suresi 234. ayettir. Bu ayette vefat
eden kiinin einin bekleyecei iddet dzenlenmektedir. Mfessirlerimiz bu
ayete ayn anlama gelecek ekilde meal vermilerdir.
466

Ayetin tefsirinde her iki tefsirde de vefat iddeti bekleyen kadnn drt ay
on gn bekleyerek, dierlerine nikh edilemeyecei, sslenemeyecekleri,
grcye kamayacaklar, renkli elbiseler giyemeyecekleri, makyaj yapama-
yacaklar ve gzel koku srnemeyecekleri ifade edilmektedir.
467
Elmall,
talakta iddetin adet grenler iin kuru ile, ayiseler iin aya gre hesapland-
n; lm halinde ise, iddetin herkes iin ayn ekilde drt ay on gn olduu-
nu ifade etmektedir.
468

ddet ile ilgili durumlardan birisi de hayzdan kesilmi olan kadnlarn
ve hamilelerin durumudur. Bu durumu Talak suresi 4. ayet dzenlemektedir.
Bu ayeti mfessirlerimiz Trkeye ayn anlama gelecek ekilde evirmekte-

465
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.247.
466
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.800, Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.256.
467
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.801-802, Komisyon, Kuran Yolu, c. I, s. 257.
468
YAZIR, Hak Dini, c. II, s.802.
147



dirler.
469

Elmall Merhume gre Hayz deti grmeyenlerde iddet aydr. Bun-
lar gerek on yedi yandan kk olup henz bula irmemi olduklarndan
dolay hayz grmemi olanlara ve gerek bulu yann azamsi olan on yedi
yan gemi ve binaenaleyh ya itibariyle bli bulunmu olduklar halde
hayz deti olmam bulunanlara mildir. Elmall, bunun gerekesini, ci-
zne kanaatim bunda hamil phesini nazar itibara alarak mddeti hamlin
ekserine kadar bekletmektir. eklinde ifade etmektedir.
470

Komisyon, boanma kararnn btn iplerin kopmas anlamna gelme-
yeceini ve taraflarn birbirine hasm muamelesi yapmasna hakllk kazandrma-
yacan vurgulamaktadr. Tam aksine boama denen meden ilemin de bir ta-
km icaplar, taraflara ykledii vecibeler olduunu dile getirmektedir. nk, bu
vecibelerin yerine getirilmesini beklemek dier tarafn hakkdr.
471

ddet sresince kadnn evinden karlmamas ve kmamas hkm,
kocasndan tamamen ayrlmadan hamile olup olmadnn aklk kazan-
mas, bu dnemde evresi tarafndan kendisine evlilik teklif edilebilecek bir
aday olarak grlmemesi ve -henz yeni bir evlilik yapamayacak durumda
olduuna gre- bu dnemde himayeden ve ekonomik destekten yoksun b-
raklmamas gibi sebeplerle de aklanmtr. Fakat bu hkmdeki ncelikli
amacn talk ileminin hemen kesinlik kazanmamas ve elerin evlilik haya-
tna dn kararn kolaylatracak bir ortamda bulunmalarnn salanmas
olduu anlalmaktadr. Zira dier gerekeler ya, sosyal ve iktisad artlarn
farkllna gre btn kadnlar iin sz konusu olmayabilir.
472

Nikah akdinden sonra fakat henz kar koca hayat balamadan nce

469
YAZIR, Hak Dini, c.VII, s.5045, Komisyon, Kuran Yolu, c.V, s.309.
470
YAZIR, Hak Dini, c.VII, s.5065-5066.
471
Komisyon, Kuran Yolu, c.V, s.310.
472
Komisyon, Kuran Yolu, c.V, s.313.
148



boama halinde bu ekilde iddet beklenmesi gerekmez.
473

Btn bu aklamalardan, iddet konusundaki ayetlere her iki tefsirde
de benzer mealler verildii grlmektedir. Tefsirlerinde yaplan yorumlar in-
celendiinde ise, kadnn kocasnn lm halinde drt ay on gn iddet
beklemesidir. Hamile olmayp boanan kadnlarn kez det grp kez
temizlik dnemi geirmesi sresi kadar iddet beklemesi gerekmektedir. Her
iki tefsirde de kuru kelimesi ay hali, hayz hali olarak tefsir edilmitir. Hayz
grmeyen kklerin ve hayzdan mit kesilen yallarn ay iddet bekle-
mesi ve hamile kadnn ocuunu douruncaya kadar iddet beklemesi ge-
rektii ortaya kmaktadr. Henz hi ilikide bulunulmadan boanan kadnla-
rn ise iddet beklemesine gerek yoktur.
2.1.2.3. Hlle
Hlle veya tahlil, kere boanm kadn, boayan koca ile yeniden
evlenmesini salamak zere bir baka erkekle -nikh akdinden ve cinsel ili-
kiden sonra hemen boamas zerinde- anlaarak (muvazaal olarak) evlen-
dirmektir.
474

Konu, Bakara suresi 230. ayette boamadan ve "bir baka kocayla
evlenmekten" sz edildii iin " talk" ve "hlle" meselesi de tefsirlerde bu
yet aklanrken tartlmtr.
Elmall merhum ayeti yle aklamaktadr: ki talktan sonra zevc o
mutallakay ba'derric'a veya ddet iinde bir daha boarsa artk talktan
sonra o kadn o erkee hi bir vehile hell olmaz. -Bu sarahate kar ona
hell demek kfr olur. Bu hurmet ta o kadn kendini dier bir zevce tam ma-
nasyla nikh edinceye kadar. Binaenaleyh birinci ve ikinci talk birer dersi
tecrbedir. Bu tecrbeler yapldktan sonra nc talka lzum gren ve

473
Ahzab, 33/49.
474
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.252-253.
149



hakkn bahettii bu dersi tecrbeden istifadeyi hi de takdir etmeyen bir er-
kekle o kadn arasnda cidd bir hayat itimaiyeye ihtimal verilemez. Fakat o
kadnn elden kp fira ahare girmesi gibi ac bir hicrandan sonra bile ruhla-
rnn derinliklerinde evvelce hissedemedikleri bir alkai izdivac olunduunu
takdir ederlerse o zaman bunun ciddiyetine inanlabilir. Binaenaleyh bu ni-
khtan sonra bu ikinci zevc ayet o kadn tatlk ederse bu kadn ile zevci sa-
bkn birbirlerine tekrar dnp her ikisinin rzasyla nikh olunmalarnda mah-
zur yoktur.
475

Komisyon ayeti tefsir ederken hllenin tarih ierisinde ortaya k ile
ilgili bilgiler verdikten sonra kendi grlerini de u ekilde ifade etmektedir:
Bize gre de boama Kur'an'a ve Snnete uygun olduunda geerli olur. En
az ay iinde gerekleecek olan dnsz boama sistemi taraflarn d-
np danmalarn, sonradan piman olacaklar bir eyi tehevvre kapla-
rak birden yapmamalarn salamak iindir. Bunu deitirmek dinin maksad-
na aykrdr. Evlenme ciddi, samimi ve devamllk niyetiyle olacaktr, hlle de
caiz deildir. Baz fkhlarn "Akid yaparken taraflar hlle iin veya geici
olduunu zikretmezlerse evlenme akdi geerlidir" diyerek hlleye gei izni
vermeleri riin maksadna aykrdr. yetin ak ifadesine gre, bandan
yeni bir evlilik gemi bulunan kadnla eski kocas, olup bitenlerden ders ala-
rak yeniden mutlu ve dzenli bir aile hayat kurabileceklerini akllar keserse
tekrar evlenebilirler. Kur'an'n tavsiyesi, aksi halde bunu denememeleri y-
nndedir.
476

Bakara suresi 230. ayete her iki tefsirde de ayn meal verilmitir. Tefsi-
rine gelince, Komisyon hlleyi kesinlikle haram grrken, Elmall merhum, -
aka uygun grmemekle birlikte- bunun bir ders olduunu belirterek buna
ak kap brakmaktadr.
Bize gre de, hlle amacyla yaplan evlilik geici bir evliliktir. Ve hem

475
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.788-789.
476
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.251-253.
150



slamn ruhuna hem de insanla smaz. Ancak ayete gre, hlle niyeti ol-
makszn bir bakasyla evlenen ancak o erkekle de anlaamayan bir kadnn
iddetini bekledikten sonra yeniden ilk kocasna dnmesinde herhangi bir sa-
knca yoktur.
2.1.3. Nafaka
Nafaka, infak edilen ey, azk, yiyecek, ev reisinin salamak zorunda
olduu yiyecek, giyecek, mesken ve benzeri eylerdir. Bir terim olarak ise,
yiyecek, giyecek ve meskenden kiiye yetecek miktar ifade eder. Nafaka
genel olarak kiinin kendisine gerekli olan nafaka ve bakalarna vermesi
gereken nafaka olmak zere ikiye ayrlr. Kiinin bakalarna vermesi gere-
ken nafakann ise sebebi vardr. Bunlar evlilik, hsmlk ve mlkiyet ba-
dr.
477
Biz burada evlilik ba nedeniyle olan nafakay ele almaktayz.
slam dini, aile reisi olarak erkei grevlendirmitir. Erkee de e ve
ocuklarnn geimini temin etme grevini yklemitir.
Konuyla ilgili ayetleri Hak Dini ve Kuran Yolu tefsirlerden incele-
yelim. Komisyon, Talak suresi ilk yedi ayeti tefsir ederken nafaka konusunu
yle aklamaktadr: Her eyden nce karlkl iyi niyet esas korunmal-
dr. Erkein iddet dnemindeki ykmllnn bir anlamda resmiyet ka-
zanmas kadn tarafndan istismar edilmemeli, ii ekilcilie dkp -mesel
o gne kadar oturduu evin yeterli konfora sahip olmad gerekesiyle- er-
kei zora sokacak taleplerde bulunmamaldr. Buna karlk erkek de bir yan-
dan mterek ikameti salama vecibesini eklen yerine getiriyor gibi davra-
np, dier yandan kadnn bir an evvel ayrlp gitmesi iin manev bask yn-
temleri uygulamamal, ayr oturmak gerektiinde de imkn olduu halde ka-
dn mnasip olmayan bir meskende oturmaya mecbur etmemelidir.

477
Hamdi DNDREN, Nafaka, amil slam Ansiklopedisi, amil Yay., stanbul, 1992, c.5, s.3.
151



Ric' boamann iddetinde erkein nafaka ykmll devam et-
mekle birlikte kadnn gebe olmas halinde -boama nasl olursa olsun- hem
bu ykmllk daha bir nem kazanmakta, hem de sre ayla snrl ol-
maktan kmakta yani bu sreyi asa bile doum yapncaya kadar srmek-
tedir.
"Eer gebe iseler, doum yapncaya kadar nafakalarn karlaynz"
ifadesiyle hamilelere daha ok ilgi ve zen gsterilmesi gereinin alt izil-
mektedir. Yoksa bu, gebe olmayan ve iddet bekleyen kadnn nafaka hakk
olmayaca anlamna gelmemektedir. Fakat fakihlerin ounluu talk trne
gre bir ayrm yapp bin talkta boanm kadnn -ayet hamile deilse-
nafaka hakk deil sadece mesken hakk bulunduuna hkmetmilerdir. Ha-
nef mezhebine gre bin boamada hmile olmayan kadnn nafaka hakk
vardr.

Evlilikten doan ocuun nafakas baba tarafndan karlanacana
gre onun temel gdas olan anne stnn de baba tarafndan temin edil-
mesi gerekir. Bu konuda en tabi yol ocuun z annesi tarafndan emziril-
mesidir; bu ayn zamanda ocuun ve annenin hakkdr.
478

Elmall merhuma gre, boanma nedeniyle iddet bekleyen kadnlar
hibir ekilde mesken edindikleri evlerden karlmamaldr.
479
Ancak kadn
kendisi evden kar giderse, iddet hakk devam eder ama skna ve nafaka
hakk der.
480
Kocas len kadnn iddetinde skn ve nafaka talebine zaten
hakk yoktur. nk, o varisler arasnda bulunduu iin terekeden hissesi ne
ise onu alr.
481

Elmall ve komisyona gre, ocuk dounca ona baktrmak, infak et-
mek vazifesi esas itibaryla babalara iddir. Stanay baba tutacak, masrafn
baba verecektir. nann da ocuu kendi kucanda bulundurup ona bilfiil
bakmak (hdane) hakk vardr. ocuun hakk da evveli emirde ana stn

478
Komisyon, Kuran Yolu, c.V, s.309-318.
479
YAZIR, Hak Dini, c.VII, s. 5054.
480
YAZIR, Hak Dini, c.VII, s. 5056.
481
YAZIR, Hak Dini, c.VII, s. 5070.
152



emmektir. Onun iin boanm olan ana, hdane hakkn kullanp babasnn
hesbna olarak cretle o ocuu emzirecek olursa, babann o ocuu ondan
almayp emzirme ve bakm cretini vermesi lzm gelir. Kadn bu annelik
hakkn nceleyerek emzirmeyi ister ve cret olarak belli bir miktarda diret-
mez, erkek de mkul bir cret derse sorun olmaz.
482

Komisyona gre, boama olay yoksa, anne ocuun babasnn nikh
altnda bulunuyorsa bu takdirde ocuu emzirdii iin deil, e (zevce) oldu-
u iin onun tam nafakas (btn temel ihtiyalar) koca tarafndan sala-
nacaktr. Evlilik devam etsin etmesin ocuun emzirilmesi taraflardan birinin
zarar grmesine sebep olmamal, anne ve baba glerini aan eylerle y-
kml klnmamal, birbirlerine anlay gstermelidirler. lerinde Haneflerin
de bulunduu birok mctehide gre ocuun babas vefat edince ona vris
olan kan hsmlar, ocuk muhta olduunda onun nafakasn teminle ykm-
ldrler. Bu ykmll dzenli ve yeterli bir devlet btesinin bulunmas
halinde devlete ykleyenler de vardr. eitli sebeplerle ocuklarn, uygun
stanneleri tarafndan emzirilmeleri olduka eskilere dayanan bir uygulama
ve dettir. slm bunu yasaklamam, ancak douran annenin emzirmesini
tevik etmitir. Meru bir mazeret sebebiyle anne emzirmek istemezse ocu-
un babas gerektiinde cretini vererek bir stannenin onu emzirmesini sa-
layacaktr.
483

Yukardaki bilgileri yle zetleyebiliriz. ster kocas lm olsun, ister
boanm olsun kadnn iddet sresince evinde kalma hakk vardr. Boanan
kadnn buna ek olarak nafaka hakk da bulunmaktadr. Kocas len veya
boanan kadn hamile ise nafaka mddeti, nce ocuunu douruncaya ka-
dar devam eder. ocuk doduktan sonra ise, ocuuna bakmas halinde na-
faka -ocua bakmas nedeniyle- devam eder. Ancak bu nafakann miktar,
kocann maddi gc oranndadr. Nafaka miktar tespit edilirken kadn da er-
kek de bundan zarar grmemelidir.

482
YAZIR, Hak Dini, c.VII, s. 5070, Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.256.
483
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.256.
153



Nafaka konusunda her iki tefsirin yorumlarnn birbirine ok benzedii-
ni grlmektedir.
2.1.4. Evlat Edinme ve Hkm
Toplumlarda insanlarn bakalarnn ocuklarn eitli sebeplerle evlat
edindikleri grlmektedir. Bu durum, cahiliye dneminde olduu gibi gn-
mzde de grlmektedir.
Evlat edinilen kiilerle ilgili uygulamalar, baz skntlar da beraberinde
getirmektedir. rnein, evlat edinilen kiinin miras durumu, boad eiyle
evlenilip evlenilemeyecei, vey annesi ve kardeleriyle evlenmesinin mm-
kn olup olmayaca gibi sorular ortada durmaktadr. Allah konuyla ilgili ola-
rak Ahzab suresi 4, 5, 40. ayetlerde hkmler gndermitir. Burada bu ayet-
lerin yorumlarn her iki tefsirden mukayese edeceiz.
Evltlklarnz da oullarnz olarak kabul etmemitir. ayetiyle ilgili
olarak Komisyon, Bir baka chiliye uygulamas da babas belli olan veya
olmayan ocuklar evlt edinmek, onlarn kendi soy ktkleriyle ilikilerini ke-
serek kendi soylarna eklemek eklinde oluyordu. Bir gste iki kalbin ol-
mamas nasl bir tabiat kanunu ise A'nn ocuunun evlt edinme yoluyla
B'nin ocuu olamayaca da bir ftrat ve tabiat kanunudur. Ayrca slm'n
koyduu rtnme, evlenme imkn veya yasa, ocuk-ebeveyn ilikisi, kar-
lkl haklar ve devler, miras gibi kurallar da, ocuklarla gerek ana babalar-
nn soy balarnn kesilip deitirilmesine, bakalarna ait ocuklarn -yakn
akraba olmayan ailelerde- ailenin bir ferdi gibi kalp yaamasna ters d-
yordu. slam dininin yapt sosyal ve ahlk slahat erevesinde sra bu
detin kaldrlmasna gelmi, "...babalarnn soyadlar ile ann" emri ile evlat
edinme uygulamasna son verilmitir.
154



slm'a gre himayeye muhta ocuklara bakmak, onlar beslemek,
bytmek, sevaptr ve erefli bir insanlk devidir. Sevgili Peygamberimiz
"Kimsesiz ocuklar korumas altna alan kimse ile ben, cennette yan yana iki
parmak gibi beraber olacam" buyurmutur.
484
Ancak bunu yapmak iin o-
cuun kendi soy kt ile ilikisini kesmek, z ana babasn unutturmak
hakk olmad gibi kanuni miraslarn arasna katmak, aile iinde mahremi-
yet bakmndan z evlt gibi davranmak doru ve gerekli de deildir. Bunun
yerine slm'n tavsiyesi koruma altna almak, bakmak, bytmek, ihtiyalar-
n karlamak; hukuk ve hell-haram kurallar bakmndan ona z ocuk gibi
deil, bir din kardei gibi muamele etmektedir.
485
demektedir.
Ahzab suresi 4. ayetteki ED'IY kelimesini Elmall merhum da, bu-
rada evlat edinilen ocuk olarak kabul etmekte ve bu konuda u aklamay
getirmektedir: Evlatlklar hakknda gerekten ve her ynden oul hkmleri-
nin yrrlkte olmas gerekmez. Mesela evlatln boad bir kadn almak
haram olmaz. Onda "Kendi sulbnzden gelmi oullarnzn karlar..." (Nisa,
4/23) hkm uygulanmaz.
486
eklinde yorum getirmektedir.
Bu durum incelendiinde, konuyla ilgili ayetlerin her iki tefsirde de ayn
ekilde yorumland grlmektedir. Varlan ortak sonu ise, evlat edinilen
kiinin gerek evlat gibi deerlendirilemeyecei, dolaysyla onun sahip oldu-
u haklardan yararlanamayaca ve ona getirilen kstlamalardan etkilenme-
yecei eklindedir. Fakir ve kimsesiz ocuklara yardm etmek isteyen Ms-
lmanlara da evlat edinmek yerine onlarn bakmlarn stlenmek tavsiye
edilmektedir.
Gerekten de bir ocua yardm etmek amacyla bile olsa onu ailesin-
den ve aileyi yavrusundan ayrmak, doru bir davran olarak deerlendirile-
mez. Onun yerine mfessirlerimizin de tavsiye ettikleri gibi, o ocuklarn ve
ailelerinin bakmlarn -ocuk ailesi ile birlikte yaarken- yapmak, hem ocu-

484
Mslim, Zhd, 42.
485
Komisyon, Kuran Yolu, c.IV, s.335-336.
486
Yazr, Hak Dini, c.VI, s.3869-3870.
155



un hem de ailenin psikolojisini olumlu ekilde etkileyecektir.
2.1.5. Kadnlarla lgili eitli Meseleler
nsanlarn kadn ve erkek diye iki ayr cins olarak gerek fiziksel, gerek-
se duygusal baz farkllklar tamalar nedeniyle onlara farkl haklar ve so-
rumluluklar yklenmitir. Bu farkl hak ve sorumluluklar zaman zaman baz
guruplar eletiri konusu yapm hatta bunlar dine saldr iin kullanmlardr.
Bunlardan birka, kadnn mirastaki durumu, ahitlii, dvlmesi ve rtn-
mesidir. Biz burada, bu durumlarla ilgili ayetleri ve mukayesesini yaptmz
tefsirlerin yorumlarn ele alacaz.
2.1.5.1. Kadnlarn Mirastaki Durumu
Miras, lenin geride brakt mal ve haklardr.
487
Burada sz konusu
olan ise, mirasn kimler arasnda ve nasl paylalacadr. Biz miras hukuku-
nu ayrntl bir ekilde ele almayacaz. Gnmzde zellikle kadn haklar
savunucusu baz gruplarn itiraz ettikleri miras paylam srasnda kadnn
erkein yars kadar pay almasn ele alacaz. slm hukukunda mirasn
(terike) nasl taksim edilecei geni lde Kur'n- Kerm'de, bu yetlerle
srenin sonundaki 176. yette aklanmtr. Snnet ve icm delilleri de bu
yetlerde yeterince aklanmam olan ksmlarn hkmn akla kavu-
turmutur.
Nisa suresi 7. ayet ve 11-12. ayetlerde bu konunun ele alndn ve
ayetlere her iki tefsirde de benzer ekilde meal verildiini gryoruz.
Elmall ve Komisyon Nisa 7. ayetin tefsirinde u aklamalara yer ver-
mektedirler: Nisa sresi, bata kadnlar olmak zere aile fertlerinin haklarn

487
Hamdi DNDREN, Miras, amil slam Ansiklopedisi, amil Yay., stanbul, 1991, c.IV,
s.198.
156



aklamaya devam ediyor ve bu yetle bir chiliye adetini daha kaldrarak
miras paylamnda adaletli bir dzen koyuyor. slm'dan nce Araplar miras-
tan kadnlara ve kzlara pay vermezlerdi. Vrisler ya vasiyet ile ya da -vasiyet
yok ise- g ve yaa gre belirlenen erkeklerden ibaret idi. Doumdan akra-
ba olan erkeklerden baka, evlt edinme ve kan kardeliine benzer karde-
lik szlemeleri yapmak suretiyle iliki kurulan erkekler de vris olurlard.
Mekke dneminde uygulanmas mmkn olmad iin miras taksimiyle ilgili
bir deiiklik yaplmad. Medine'ye hicret edilince muhacirlerin birok yakn
akrabas -ou mrik olarak- Mekke'de kalm oldular. nce Hz. Peygam-
ber'in "her bir muhacire bir Medineli mslman karde etmesi" sonucunda
doan yaknlk (muht) ile karlkl szleme (muvlt) miras hakkna se-
bep klnd (Nisa sresi 33. yeti bu geici durumla ilgilidir). Daha sonra Mek-
ke'de kalan akraba Medine'ye gp yeni doumlarla da aileler genileyince
hedeflenen dzenleme yapld ve kadnlar da dahil olmak zere belli derece-
lere kadar akraba olanlar birbirine vris klnd.
488

Elmall merhum Nisa 11. ayetin tefsirinde Evvel emirde miras evld
ile, evld iinde erkek ile balanm ve bununla alkai vildetin dier taall-
kattan kuvvetli bulunduu anlatlmtr. Demek ki en ok hisseyi evld, evld
iinde de zkr alacaktr. demektedir.
489

Elmall merhum, Nisa suresi 34. ayetin tefsirinde, mirasta erkee ka-
dnn iki kat verilmesinin hikmetini yle aklamaktadr. Erkeklerin mirasta
hak ettikleri paylarnn fazla olmasnn hikmeti erkekler ve zellikle tam erkek
olan erkekler, kadnlar zerinde hkimdirler, onlarn stlerinde dururlar, ileri-
ne bakarlar, dikkatle gzetir, muhafaza ederler; kahyalar, mdrleri, koruyu-
cular, amirleridirler. Kkler de buna adaydrlar.
490


488
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.1294-1295, Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.13-14.
489
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.1301.
490
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.1348.
157



Komisyona gre miras hakknda ya kandan ve doumdan ya da ev-
lenmeden oluan yaknlk esas alnd iin evlt edinme, kardelik szle-
mesi, srf vasiyete dayal miras paylatrma usulleri ortadan kaldrlmtr.
491

Komisyon, miras taksiminde kadnn paynn esas alnmas ve erkein
alaca payn buna gre belirlenmesine dikkat ekerek bu durumu, kadnn
mirastan pay almasn salayan nemli inklbn pekitirilmesine ynelik bir
aama olarak deerlendirmektedir. Komisyon, miras paylamnda kadnlarn
yar erkek hissesi kadar pay almalar tenkit edenlere u cevab vermektedir:
Konuya, slm'n getirdii ykmllkler btn, nimet-klfet dengesi gibi
baka unsurlar gz nne alnarak bakldnda bu datm eklinin adalet ve
hakkaniyete daha uygun olduu grlmektedir. Komisyon bu durumu drt
maddede izah etmektedir:
a) Btn durumlarda kadnn pay erkeinkinin yars kadar deildir.
ocuklar da bulunan bir lnn miras paylatrlrken anas ile babas hayat-
ta iseler bunlarn paylar altda birer olmak zere eittir. Dede ve nine de by-
ledir. Anas bir olan kardeler birden fazla iseler mirasn te birini -erkek ve
kadn- eit olarak paylarlar. Bu eit paylatrmada ya mirasnn l ile ili-
kisi ya da onu lye balayan vasta gz nne alnmtr.
b) Ayn derecede erkekle kadn akraba yan yana geldiinde erkee iki
kadn hissesi kadar pay verildii durumlarda aile ve kamu yarar ile mal y-
kmllkler gz nne alnm ve buna gre bir denge kurulmutur. Bugn
daha ziyade Bat toplumlarnda durumun ksmen deitii gzlenmekte olsa
bile gemi zamanlarda erkekler, ticar tecrbe, bilgi birikimi ve toplumsal
aktivite gibi imkn ve konumlar itibariyle servetin rasyonel kullanlna ka-
dnlardan daha yatkn olmulardr. yette, bu gibi objektif artlar dikkate al-
narak, iinde toplumun da hakk bulunan servetin, daha ounun zerinde
tasarruf hakk erkee verilmek suretiyle servetin korunmas, iyi idare edilme-
si, aile ve toplumun ondan zami derecede istifade etmesi amalanmtr.

491
Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s. 17.
158



c) Tasarruf ve idare bakmndan mirasn ouna erkekler hkmetmek-
te iseler de bizzat faydalanma bakmndan kadnlar daha avantajl durumda-
drlar. nk kadnlar, erkeklerin aldklarnn yarsn almakla beraber bu
yanda bakalarnn -mesel kocalarnn, erkek kardelerinin- tasarruf, mda-
hale ve istifade haklar yoktur. Kadnlar bu hisseyi istedikleri gibi kullanrlar.
Evlenirken dn masraf, mehir (kocann karsna verecei veya borlana-
ca teminat akesi), evlendikten sonra ailenin geiminin temini hep erkee
yklenmitir ve bu vesileyle kadnlar, erkeklerin aldklar mirastan da istifade
etmektedirler. Hesaplandnda grlecei zere kadnlar, mirasn te birine
mlik olduklar halde faydalandklar pay yaklak olarak te ikiyi bulmakta-
dr. Ayrca erkeklerin askerlik, belli dereceye kadar muhta akrabann nafa-
kasn temin, kaza tazminat (diyet) demesine katlma gibi -kadnlar iin sz
konusu olmayan- mal ykmllkleri de vardr.
d) Eski Roma, Yunan, Msr, Hint, ran, in ve Arabistan'da kadnlar
mirastan tamamen mahrum bulunuyorlard; miras taksiminde ulalmak iste-
nen ama, servetin ailede kalmas, baka ailelere intikal etmemesi idi. Orta-
a'dan sonra Bat'da, kadnlarla erkeklerin mirastan eit pay almalar iin
baz hukuk dzenlemeler yapld, kanunlar karld. Ancak bu defa kadnla-
rn, mallar zerinde serbest tasarruf haklarna snrlamalar -zellikle erkekle-
rin izni art- getirildi. Buna kar yeni zamanlarda yaplan mcadeleler so-
nunda genellikle elde edilen sonu, mlkiyet ve tasarrufta eitlik olabildi. s-
lm'n daha batan verdii hak ise mlkiyet bakmndan kadna te bir olan,
fakat tasarruf ve istifade bakmndan te ikiyi bulabilen bir miras paydr.
Komisyon, ilgili yetlerde belirtilen buyruk, yasak ve tavsiyelerin Allah
Tel tarafndan konulmu snrlar olduunu, Allah ve Resulne itaat edenle-
rin hirette byk mkfatlara nail olacaklarn, onlara itaatsizlik edip Allah'n
159



koyduu snrlar aanlarn ise ar cezalara arptrlacan vurgulamakta-
dr.
492

Her iki tefsirde de ayn sonuca ynelik aklamalar bulunmaktadr. Bu
bilgileri zetleyecek olursak, cahiliye dneminde hibir hak tannmayan kad-
na, -erkein yars kadar bile olsa- mirastan pay verilmesi Allahn emridir.
Kadnn bu payna gz dikmek, Allahn koyduu kural inemektir. Kadna
erkein yars kadar pay verilmesinin baz sebepleri vardr. Bu sebepler yuka-
rda hem Elmall merhum hem de komisyon tarafndan aklanmaktadr.
Komisyon, uzak akraba ve fakirlere de mirastan pay verilmesi ile ilgili
olarak, danmalar sonunda belirlenecek uygun bir miktarn belli bir fonda
toplanmasn ve genellikle yoksullarla, talep eden uzak akrabaya sarf edilme-
sini teklif etmekte, bunun ilh emrin bir dzen iinde uygulanmasn salaya-
bileceini ifade etmektedir.
493

2.1.5.2. Kadnlarn ahitlii
Bakara suresi 282. ayette borlanma kurallar belirtilirken, bu kurallar-
dan birisi olarak da ahit tutulmas ilkesi getirilmitir. ahitlerin de hangi zel-
liklere sahip olmas gerektii saylrken mali konularda ya iki erkek veya bir
erkek ile birisi unuttuunda dieri hatrlatmas iin iki kadnn ahit olmas art
koulmutur. Mukayesesini yaptmz tefsirlerde bu konunun nasl ele aln-
dn inceleyelim:
Yaplan incelemede her iki tefsirde de -yalnzca erkekler bulunmad-
nda deil erkekler bulunsa bile- kadnn ahitliinin geerli olduu ifade
edilmektedir.
Mal konularda bir kadn yerine iki kadnn art koulmasnn gereke-

492
Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s. 16-17.
493
Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.14-15.
160



sini Elmall merhum drt maddede aklamaktadr: Birincisi, kadnn duygu-
sal olarak yaratlmtr. Duygusallk etkilenmeyi gerektirir. Etkilenmenin ok-
luu ise unutma sebeplerindendir ve bir eyi aklnda iyi tutmak sadece bir
zeka ve hafza meselesi de deildir. Pek ok zeki insan vardr ki ar duygu-
sallktan, fazla etkilenmeden dolay hafzasna gvenilmez. kincisi, kadnda
enfsiyet (sbjektiflik) daha ilerdedir. D evredeki olaylar onu ilk anda ilgi-
lendirir ve telaa sevk eder. Bu nedenle kadnn ticaret, borlanma gibi ilerle
uramas onu ypratr. Bu gibi iler esas itibariyle erkeklerin ileri olmaldr.
Bundan dolay kadnlar hafzasn byle eylere yormaktan uzak tutmak ge-
rekir. ncs, kadnda hay ve utanma duygusunun kuvvetli olmasdr.
Onun bu deerli zelliini korumak iin kadna ahitlik ykn yklememek
daha doru olur. Drdncs, kadnn ftrat ve kendi cinsinin olgunluu, er-
kein zdd olduundan, erkeklemek kadn iin bir d ve dejenerasyon
demektir. ahitlik gibi iler de daha ok erkeklerle ilgili olduuna gre, bu i-
ler kadn erkeklemeye iter. Bu da onun bozulmasna yol aar.
494

Bir taraftan kadnn ftratnn ve haklarnn, bir taraftan insanlarn hak-
larnn korunmas ve yerine getirilmesi asndan erkeklerin daha iyi bilgi sa-
hibi olabilecei ilerde kadn ahit yaplmamaldr. Kadnlara ahitlik grevi
yklenmemelidir. Bu ilerde erkek bulunmad ve kadna bavurmaya ihtiya
duyulduu takdirde de bir erkek yerine bir kadna deil, ahitlik iki kadna
yklenmelidir. Erkeklerin haberli olmalar caiz olmayan hususlarda yalnzca
kadnlarn bilgi vermesiyle ve hatta yerine gre yalnzca bir kadnn bilgi ver-
mesiyle de amel etmek caiz olur. Mesela kadnlar hamamnda meydana gel-
mi olan bir olayn ahidi ancak kadn olabilir. Ve bir ocuun annesinden
domas bir kabilenin, bir oyman haber ve ahitlii ile sabit olur.
495

Mal konularda bir kadn yerine iki kadnn art koulmasnn gereke-
sini Komisyon ise yle aklamaktadr: Mal konularda bir kadn yerine iki
kadnn art koulmas, tek kadnn akl ve drstlnn yeterlii konusun-

494
YAZIR, Hak Dini, c. II, s.982-983.
495
YAZIR, Hak Dini, c. II, s.984.
161



daki pheden veya hkmden deildir. Onlarn zel durumlar, konumlar,
psikolojileri, ev dndaki hayatla ilgileri bakmndan unutma veya arma
ihtimallerinin daha fazla olmasndandr. Yani yine hakkn zayi olmamasna
ynelik bir tedbirden ibarettir. Kadn bu bakmdan da ikinci snf ve dereceden
bir insan olarak alglanmad iindir ki, "erkek bulunmad takdirde" denil-
memi, erkek bulunsa bile kadnlarn tankl kabul edilmitir. yetin ifadesi-
ne dikkat edildiinde anlalaca zere iki kadnn ahitliinde tanklk eden
yine bir kadndr; yani nisab (ahitlik iin gerekli say) doldurma bakmndan
bir kadn, bir erkek gibidir. Dier kadnn ii, hemcinsinin unutmas veya ya-
nlmas halinde ona hatrlatmaktan, hatrlamasna yardmc olmaktan ibaret-
tir.
496

Bu aklamalara bakldnda her iki tefsirde de bir erkekle birlikte iki
kadnn ahitliinin geerli olabileceini anlyoruz.
Her iki tefsirde de bir erkek yerine iki kadnn ahitliinin geerli olma-
snn gerekesi olarak kadnn ikinci snf olmasndan deil, kadnn yapsn-
daki farkl zelliklerden kaynakland belirtilmektedir. zellikle de ticaret ve
mali konularda kadnn fazla bilgi sahibi olmad gerekesi ile, kadnn duy-
gusal yaps zerinde durulmaktadr. Ancak gnmzde kadnn da bu konu-
larda erkekler kadar bilgiye sahip olduklar bir gerektir. Kadnn duygusal
yapsnn etkisi daha makul grnmektedir.
2.1.5.3. Kadnn Dvlmesi
Nuz kelimesi, geimsizlik karma, serkelik yapma, kocaya itaat-
sizlik etme, kadnn kocasna kar buzedip asi olmas anlamnda kullanlan
bir slam hukuku terimidir.
497


496
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.316.
497
Hamdi DNDREN, Nuz, amil slam Ansiklopedisi, amil Yay., stanbul, 1992, c.V,
s.130.
162



Bir evliliin mutlu ve huzurlu devam edebilmesi iin elerin karlkl bir
uyum sergilemesi zorunludur. Ancak eler de bir insandr ve zaman zaman
elerden birisi dierine kar olumsuz bir tavr taknabilir. Bu durum sk sk
olursa aile de atrdamaya balar. Hele bir de srekli hale gelirse artk aile-
den sz etmek mmkn olmaz.
slam, ailedeki erkein ve kadnn grevlerini belirlemi ve erkei, aile-
nin ynetiminden ve korunmasndan sorumlu tutmutur.
498
Ancak bazen ka-
dn kocasnn bu yetkisini kabullenmeyip, kocasna kar gelebilmekte, itaat-
sizlik edebilmektedir. te bu duruma kadnn nuz etmesi denilmektedir.
Kocann byle bir durumda ne yapmas gerektii Nisa suresi 34. ayette ak-
lanmaktadr.
Nuz kavramn Elmall merhum u ekilde tanmlyor: Nuz, lgat-
te ykseklik manasndan alnm olup, kadnn kocasna kafa tutup bakald-
racak bir durum almasdr.
499
Elmall, bu tanmdan sonra nelerin bu kapsa-
ma gireceiyle ilgili eitli mfessirlerden alntlar yapmaktadr. Komisyona
gre ise nuz, Kadnn baz davran ve tavrlar sebebiyle yoldan kmas,
hukuka ba kaldrma (nz) belirtileri gstermesidir.
500

Elmall merhum, byle bir hal karsnda nce, bunlara vaaz-u nasihat
edilmesi, durum dzelmiyorsa yataklarda yalnz braklmas gerektiini ifade
etmektedir. Elmall, btn bunlarn fayda etmemesi durumunda son are
olarak, hafife ve iz brakmayacak bir ekilde kadnn dvlebileceini belirt-
mektedir. Elmall, kadnn uslanmas halinde ise kesinlikle cezalandrlma-
mas gerektiini dile getirerek, bu konuda arla gidilmemesi gerektiini de
hatrlatmaktadr.
501


498
Bakara, 2/228, 233, Nisa, 4/34.
499
YAZIR, Hak Dini, c. II, s. 1351.
500
Komisyon, Kuran Yolu, c. II, s. 45.
501
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.1351-1352.
163



Komisyon kadnn nuz halinde getirilen tedbirlerden t vermek
ve yatakta yalnz brakmak, ksmek gibi tedbirlerin problem tekil etmediini
belirtmektedir. Komisyon, dvme tedbirinin ise, zellikle amzda, kadn
haklar ve insanlk haysiyeti ynlerinden nemli bir tartma konusu olduunu
belirterek, tefsir ve hadis kitaplarna bakldnda kadnn ba kaldrma duru-
munda bile kocas tarafndan dvlmesini, eski tefsirciler arasnda da farkl
yorumlayanlarn bulunduunu belirtmektedir.
502
Komisyon, dvme ile ilgili asl
delilin hadislerden olduunu ancak bu hadisler dikkatli incelendiinde pek de
bu sonucun kmadn ifade ederek bu zmn caydrclk asndan son
are olarak dnldn belirtmektedir. Komisyona gre bu yette, kad-
nn aile hukukunu inemesi halinde bir slah tedbiri olarak bavurulabilecek
belli bal yollarn insanln tecrbeleri ve zellikle iinde yaanlan toplulu-
un rf ve deti dikkate alnarak, "kocann karsn dvmesi" eylemine de yer
verilmitir. Ancak, bu uygulama Hz. Peygamber tarafndan toplum slah edile-
rek, insann ve zellikle zevcenin dvlemeyecei ifade ve telkin edilerek
ktlenmi, "iyi bir kocann karsn dvemeyecei" kaidesi bu yakksz dav-
rann nne bir set olarak konmutur. Komisyona gre, burada snnet yeti
nesih etmemi, yerelliini ve kltrel balamn aklamtr.
503

Elmall merhum, Kadn itaat etmezse ne olacak? O zaman i muha-
kemeye der. deyip, hakimlere de elerin yaknlarndan hakemler grev-
lendirmelerini, yine zm bulunamazsa elerin ayrlmalarna karar vermele-
rini tavsiye etmektedir.

Komisyon, ngrlen tedbirlere bavurmasna ra-
men koca dzeni salayamazsa ve ailenin dalmasndan korkulursa sra
hakemlere gelecektir. demitir.
504

Bu karlatrmalardan, her iki mfessirin de kadnn nuz etmesi ha-
linde kocann nasl davranacayla ilgili Nisa suresi 34. ayete ayn ekilde
meal verdikleri ve tefsirlerinin de birbirine benzedii ortaya kmaktadr. Her

502
Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.45.
503
Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.47.
504
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.1352.
164



iki tefsirde de mfessirler dvmeki onaylamamakta, ama Elmall merhum
bu konuda kapy birazck aralk brakmaktadr.
Biz nuz durumunda ayetteki dier yntemlerin kullanlmasnn daha
yararl olacan dnyoruz. Bu yntemler ie yaramyorsa, 21. yzyl art-
larnda o kadn artk ayrlmay gze alm demektir. Byle bir durumda,
mslmana yakan, ayrlrken kaba bir ekilde deil, daha medeni bir tarzda
ayrlmasdr. Bu nedenlerle kadn dvmenin de bir anlam olmayacaktr.
2.1.5.4. Tesettr (Kadnlarn rtnmesi)
rtnme, insanlk tarihi kadar eskidir. Kuranda Hz. Adem ile ilgili ks-
sada belirtildiine gre, Hz. Adem ile Hz. Havva yasak aatan yedikleri za-
man grnmemesi gereken yerlerinin farkna vararak aa yapraklaryla r-
tnme ihtiyac hissetmilerdir.
505
Bu durum, rtnmenin insan hayatnn ay-
rlmaz bir paras olduunu ortaya koymaktadr. Varlklar arasnda suni ola-
rak rtnen tek canl da insandr.
rtnme, kadn erkek, tm insanlar iin geerlidir. Kurandaki ilgili
ayetlerde de bu durum vurgulanmaktadr. Bu konuda tefsirlerde herhangi bir
ihtilaf da sz konusu deildir. Ancak gnmzde rtnme deyince akla he-
men kadnlarn rtnmesi gelmektedir. Bu nedenle biz burada kadnlarn r-
tnmesini ele almaktayz.
Kadnlarn rtnmesi, son yllarda lkemizde nemli gndem maddele-
rinden birisi halini almtr. Baz gruplar, araf, alvar, cbbe gibi kyafetlerin
giyilmesini isterken; baz kesimler ise, rtnmenin ad olduu iddiasyla
rtnen insanlar horlamakta, bunu dinin siyasete alet edilmesi eklinde
deerlendirmekte, hatta rtnen kadnlarn balarn amaya zorlamaktadr-
lar.

505
Araf, 7/22.
165



Kadnlarn rtnmesi, Kuranda ayr yerde ele alnmaktadr.
506
Bu
ayetleri zetleyecek olursak, Nur suresi 31. ayette kadnlarn ziynet yerleri-
nin rtlmesi, Ahzab suresi 59. ayette kadnlarn sokaa karken zerlerine
ek bir giysi olarak d elbise giymeleri emredilmektedir. Nur suresi 60. ayet-
te ise yal kadnlar iin emir, ba rterken boyun ve boazn alabilecei
eklinde hafifletilmektedir.
Sz konusu ayetlerle ilgili olarak Hak Dini ve Kuran Yolu tefsirlerin-
de kyaslama yapacak olursak, her ayetin mealinin de iki tefsirde de birbi-
rine yakn olarak verildii grlmektedir.
lgili ayetlerin tefsirlerinde de tesettrn farz olduu, amacnn rz ko-
rumak olduu konularnda her iki tefsir de ortak gr belirtmektedirler. An-
cak ayetlerin tefsirlerinde baz ayrntlarda farkllklar gze arpmaktadr.
Elmall merhum, Nur suresi 31. ayeti tefsir ederken kadnlarn avret
yerlerinin tepeden topua tm vcut ve vcudun bu blgelerine taklan ss-
ler, giyilen kyafetler olduunu belirtmektedir.
507
Komisyon ise, ayette rtl-
mesi emredilen yerlerin, kyafet ve ssler deil, el, yz ve ayaklar dndaki
tm vcut olduunu belirtmektedir.
508

Elmall merhum, kadnlarn kimlerin yannda rtnmesi gerektiini
aklarken, gayrimslim kadnlar da yabanc erkekler gibi deerlendirmekte
ve onlarn yannda da kadnlarn rtnmesi gerektiini ifade etmektedir. Ko-
misyon kadnlarn dinlerinin fark etmeyeceini tm kadnlarn birbirlerinin av-
ret blgeleri dndaki yerlerini grmelerinde bir saknma grmemektedir.
509

Komisyon Nr sresindeki rtnme emrinin devaml ve iffeti korumaya
ynelik bir farz olduunu ancak Ahzab suresi 59. ayette emredilen cilbb
giymenin ise asayii korumay ve tacizi nlemeyi hedefleyen geici bir tedbir

506
Nur, 24/31, 60, Ahzab, 33/59.
507
YAZIR, Hak Dini, c.V, s. 3503-3505.
508
Komisyon, Kuran Yolu, c. IV, s. 95-96.
509
YAZIR, Hak Dini, c.V, s. 3507, Komisyon, Kuran Yolu, c. IV, s. 98-99.
166



olduunu ifade etmektedir. Komisyona gre, toplum iinde criye kalmaynca
veya hr-criye farkn ortaya koyacak baka bir iaret bulunduunda yahut
da tacizi engelleyecek farkl tedbirler alma imkn hsl olunca dar kar-
ken, usulne gre tesettr (kapanmas gereken yerlerin rtlmesi) yapldk-
tan sonra, ayrca hr kadn almeti olarak cilbb vb. elbiseler giymek gerekli
deildir.
510

Elmall merhum ise, buradaki cilbab (d elbise) giymenin imanl hr
kadnlarn hi bir ekilde ezaya maruz kalmamalarn temin iin emredildiini
belirtmekle yetinmektedir.
511

Nur suresi 60. ayetteki hafifletmeden Elmall merhum sokaa karken
yal kadnlarn d elbiselerini karabileceklerini anlarken, Komisyon ban
ve boynun almasn anlamaktadr.
512

Sonu olarak sz konusu ayetlere her iki tefsirde de benzer ekilde
meal verildii grlmektedir. Tefsirlerinde ise rtnme emrinin farz oluu ve
gerekesi konusunda benzer yorumlara rastlanmaktadr. Ss kavram farkl
anlalmakta, rtlmesi gerekmeyen yerler farkl saylmakta ve Nur suresi 60.
ayette yal kadnlara getirilen kolaylk farkl ekilde yorumlanmaktadr.
Koruma altna alnan en temel insan haklarndan birisi olan namusun
korunabilmesi iin erkeklerin ve kadnlarn dikkat etmeleri gereken baz hu-
suslar bulunmaktadr. Hem kadnn hem de erkein rtnmesi -farkl ere-
vede olsa da- gereklidir. Allah, bu nedenle kadna ve erkee belli ereveler-
de rtnmeyi farz klmtr.
lk bata Mslmanlarn namaz klarken belli llerde rtnmeleri sz
konusu iken, hicri 5. ylda tesettr emriyle, Mslman kadn zecek ve ona

510
Komisyon, Kuran Yolu, c. IV s. 361.
511
YAZIR, Hak Dini, c. VI, s. 3927.
512
YAZIR, Hak Dini, c.V, s. 3540, Komisyon, Kuran Yolu, c. IV, s. 117-118.
167



zarar verecek olaylarn nlenmesi salanarak kadna verilen deer ortaya
konulmutur.
rtnmenin ekli ise Kurandaki ereveyi amamak kaydyla zaman
ve mekna gre farkllk gsterebilir. Giyilen kyafetin araf, pards, b-
yke hrka ya da benzeri baka bir kyafet olmas nemli deildir. nemli
olan rtlmesi zorunlu yerleri rtmek, giyinik plak durumuna dmemek
ve kar cinsin dikkatlerini zerine ekmemektir.
2.1.5.5. Doum Kontrol ve Krtaj
slam ncesi Araplarn ocuklarn diri diri topraa gmmesi hepimizin
de iini burkmutur. O insanlarn ok vahi olduklarn dnmzdr. Ger-
ekten de bu durum vahettir. Ancak, gnmzde de ocuklar belki doduk-
tan sonra deil ama, anne karnnda canlandktan sonra ayn akbetle kar-
lamaktadrlar. te bu duruma da krtaj denilmektedir.
Allah Kuran- Kerimde Enam suresi 151. ayette Fakirlik korkusuyla
ocuklarnz ldrmeyin buyurmaktadr. Bu ayeti komisyonun Fakirlik kor-
kusuyla ocuklarnz ldrmeyin eklinde evirdii, Elmall merhumun da
yoksulluk yznden evldnz ldrmeyin eklinde ayn manalandrd g-
rlmektedir.
Konuyla ilgili olarak Elmall merhum, Bu yasak, Arap mriklerinin kz
evlad ldrme detlerini, bilhassa ama edinmekle birlikte, hkmnn onlar-
la snrlanmad ve ocuk drmek cinayetlerini de kapsad aktr. yo-
rumunu getirmitir.
513
Elmall yine ayn ayetin tefsirinde Fuhiyyat, znde
bir byk su ve cinayet olmakla birlikte, bir de evlat ldrme hkmndedir.
nk zina sonucu doan ocuk, tehlikelerle ve lmle kar karyadr, l
hkmndedir. Nitekim Resulullah azl hakknda bile "Bu gizli bir ldrme (diri

513
YAZIR, Hak Dini, c.III, s.2093.
168



diri gmmek)dir" buyurmutur. u halde fuhiyyatn gizli ak ne kadar katil-
likleri kapsadn anlamal. demektedir.
514

Komisyon, burada sadece chiliye dnemindeki ocuk ldrmenin
kastedilmeyip, anne karnndaki ocuun ldrlmesinin de yasaklandn
vurgulamaktadr. Komisyon, gnmzde bir baba veya annenin kendi ocu-
unu ldrmesinin btn dnyada su sayldn ve ok nadir grldn
belirttikten sonra, bu ve benzeri yetlerin, doum kontrol ve nfus planla-
mas gibi meseleler dolaysyla gncelliini koruduunu ve bu bakmdan ilgili
yet ve hadislere dayanlarak sz konusu meseleler hakknda eitli grler
ileri srldn dile getirmektedir. Komisyon, Hz. Peygamber'in, doum
kontrolnn en basit ekli olan azil (meniyi rahimin dna aktma) uygulama-
sna izin verdiine dair hadisler bulunduunu, limlerinin ounluunun da
azlin caiz olduunu kabul ettiklerini belirtmektedir. Gazzlnin, azlin mubah
olduunu, haram olmak yle dursun, tahrmen veya tenzhen mekruh sayl-
mas iin dahi hibir delil bulunmadn belirttiini ifade eden Komisyon, bu
gr benimsemektedir. Komisyona gre, azlin mubahl, gebe kalmamak
iin -baka bir yasak inenmedike ve zararl olmamak kaydyla- daha ba-
ka tbb nlemlere bavurmann da caiz olduunu gsterir. nk Kur'an'da
gebe kalmamak deil, ocuk ldrmek yasaklanmtr. Bununla birlikte ev-
lenmenin asl amac, neslin devam ve gelimesi iin ocuk yapmaktr. Bu
sebeple kadnn gzelliinin bozulmas, ocuun bir ayak ba telakki edil-
mesi gibi keyf sebeplerle ftratn tabii akna mdahale etmek, zellikle
mslman nfusun artmasnn gerekli olduu hal ve artlarda ocuk yapmak-
tan kanmak doru deildir.
yetteki "ocuklarnz ldrmeyin" emri, gnmzde yaygn olarak
uygulanan ve ciddi tartmalara yol aan krtaj konusuyla yakndan ilgilidir.
Gnmz limlerinin byk ounluu, hamileliin hangi safhasnda olursa

514
YAZIR, Hak Dini, c.III, s.2093.
169



olsun, ocuk drme ve aldrmann haram olduu grndedirler.
515

Bu ifadelerden Elmallnn krtaj da azli de haram kabul ettii, komis-
yonun ise krtaj haram kabul ederken, azli ve benzeri doum kontrol yollar-
n mbah grd anlalmaktadr.
2.1.5.6. Estetik Ameliyat
Estetik gzellik, ho grnme anlamna gelen bir kelimedir. Estetik
cerrahi ise, gnmz tp dnyasnda ayr bir uzmanlk dal olarak, vcudun
gzelliini koruma ile ilgili cerrahi bir brantr. Baz insanlar gzellemek, baz
insanlar ise psikolojik veya fizyolojik olarak daha salkl olabilmek, baz in-
sanlar ise gvenlik amacyla tannmamak iin estetik ameliyat olabilmektedir.
Oysa, Nisa suresi 119. ayette, eytann insanlar zerindeki bir emeli-
nin de insanlarn ftratn deitirmek olduundan bahseder.
Konu ile ilgili ayete, Elmall onlara emredeceim de Allahn halkn
tayir edecekler

eklinde meal vermektedir.
516
Ayetin ayn blmne Ko-
misyon ise, emredeceim de Allah'n yarattn deitirecekler mealini
vermektedir.
517

Elmall, ayeti Hilkatin suretini veya sfatn deitirerek vechini tahvil
edecekler, ftrat kemaline gtrecek yerde bozacaklar rndan karacak-
lar. Tefsirlerde varid olan misallere nazaran kadn erkek, erkei kadn yap-
maa alacaklar, kadn yerine erkek, erkek yerine kadn kullanacaklar, b-
yklarn sakallarn yolacaklar suratlarn boyayacaklar, klklarn deitire-
cekler, kulak burun kesip gz karacaklar, erkekleri idi edib hadm aas

515
Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.383.
516
YAZIR, Hak Dini, c.III, s.1472.
517
Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s111.
170



yapacaklar, azalarn vezaifi hlkyyelerinin hilfna kullanacaklar
518
eklin-
de aklayarak, bunu yapanlarn eytana tapm olmaktan baka bir ey
yapmazlar.
519
diyerek yaplan ii eytana tapmayla e tutmaktadr.
Komisyon ise, eytann insanlara yaptrd yanllarn en nemlilerini
iki rnekle zetlemektedir: Bunlardan birisi, puta adanan devenin gzn ku-
lan yarmak. Bu rnek btn akl ve ilim d kabullere ve hurafelere iaret
etmektedir. kincisi ise, Allah'n yarat dzenini deitirmektir. Bu rnek de
ftrata ve selim tabiata aykr sapmalara dikkat ekmektedir. Komisyon daha
sonra bn Aurun kadnlarn ve erkeklerin vcutlarnda yaptklar baz dei-
tirme, gzelletirme ve dzeltmeleri deerlendirerek vard sonular yle
zetlemektedir: Snnet olmak, belli yerlerdeki kllar almak ve gidermek, tra
olmak, trnak kesmek, kpe takmak iin kula delmek gibi slm'n izin verdi-
i, hatta tevik ettii gzelletirme ve dzeltmeler "yaratl dzenini deitir-
me" mnas tamaz. Bunlar temizlik, kolaylk ve gzellik salayan, tabii ve
ftr gzelliin ortaya kmasn temin eden ilemlerdir. Ka aldrma, sa tak-
trma, dileri dzeltme konusunda rivayet edilen ve "sertlik ve ar ceza teh-
didi tayan" hadisler yalnzca bu kk eylere ynelik olmamaldr. Bu tr
uygulamalar ya o zaman iffetsiz kadnlarn veya mriklerin zellikleri idi, ya
da eytann tesiri bulunan, eytan maksatlarla sergilenen davranlard.
520

Gnmzde tbbn mmkn hale getirdii estetik ameliyatlarla yaplan
deitirmeleri de ikiye ayrmak gerekecektir: Birincisi: Normal olana gre bi-
imsiz, yersiz, ar hacimde, maddi ve psikolojik olarak rahatszlk verici olu-
umlarn dzeltilmesi. Bunlar tedavi saylr ve caizdir. kincisi: Normal olan
daha fazla gzelletirmektir. Yaradl dzenini deitirmeyi hedefleyen bu tr
uygulamalar dinen tasvip edilmez.
521

Her iki tefsirin de ayete ayn meali verdii grlmektedir. Her iki tefsir-

518
YAZIR, Hak Dini, c.III, s.1472.
519
YAZIR, Hak Dini, c.III, s.1473.
520
Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s116.
521
Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s116.
171



de de verilen rnekler farkl olsa da, yorumlarn aslnda kendi devirlerindeki
durumlara gre ayn olduu grlmektedir.
2.2. BORLAR HUKUKU (MEDEN HUKUK)
Bu blmde ele alacamz ayetler, insanlarn birbirleri ile olan alve-
ri, kiralama, rehin, kefalet, ortaklk, borlanma ve taahht, faiz gibi mali iliki-
lerini dzenleyen 70 kadar ayettir.
2.2.1. Akitler
Elmall merhum, ukud kelimesinin akdin oulu olduunu; akdin, bel-
geye balanm anlama demek olduunu, bir eyi dierine salam ekilde
balayan ba ve dme, mesela ip dmne benzetildiini ifade etmekte-
dir. Elmall, anlama asl lugatta sk balamak ve dmlemek, salam ba
ve dm demek olup, bundan nakledilerek bir kimsenin bir eyi benimse-
mesi veya bakasn susmaya mecbur ederek, kendini veya dierini bala-
masna veya karlkl balanmalarna akid ad verilmitir ki, itikad da bun-
dandr." demektedir.
522

Elmall, her akdin icab ve kabule dayanmayabileceini, yalnz raz ol-
makla da anlama yaplabileceini, adaklar ve gelecekle ilgili yeminlerin bu
trden olduunu dile getirmektedir. Elmall, ahid kelimesinin de lugatta bir
eyi halden hale saklayp gzetlemek anlamna geldiini, byle gzlenmesi
istenen, gerekli grlen belgelere de ahid (anlama) ismi verildiini belirtmek-
tedir. Elmallya gre, ahid ve akid anlamda gibi grnse de, akid kelimesi,
"misk" gibi daha ok ihkm (salamlatrma) ifade etmektedir.
523

Komisyon da, "szlemeler" diye tercme ettii ukd kelimesini Elmal-

522
YAZIR, Hak Dini, c.III, s.1546.
523
YAZIR, Hak Dini, c.III, s.1547.
172



l merhumla ayn paralelde aklamaktadr. Komisyon, akid kelimesinin, ka-
nun tekniine uygun bir anlatmla Mecelle''deki tanmn kullanarak yle ifa-
de etmektedir: "Akid, taraflarn bir hususu iltizam ve taahht etmeleridir ki,
icap ve kabuln irtibatndan ibarettir."
524

Akid kelimesinin kk ve anlamn ayn ekilde veren her iki tefsirin
mfessirleri Mslmanlarn, gerek Allahla kul arasndaki akidlerine, gerekse
harp ehli bile olsa, yaplan akidlere mutlaka uymalar gerektiini belirtmekte-
dir. Konuyla ilgili olarak Komisyon fazla ayrntya girmezken, Elmall ayrca
akidlerle ilgili olarak akidlerde aslolann shhat olduu, akdin bozulduuna
dair bir delil gelmedii srece akdin geerli olduu kuraln da koymaktadr.
Elmall, bir akidle ilgili olarak elinde belge olann konumasnn yeterli olaca-
n ancak, akiddekinden farkl bir iddiada bulunann mutlaka delilini getirmesi
gerektiini ifade etmektedir.
2.2.2. Rvet
nsan toplumsal bir varlktr. Bu nedenle aralarnda srekli alveri,
miras, kira gibi eitli ilikiler olmaktadr. Bu ilikileri dzenlerken bir ksm
insanlar kendi hakkna raz olurken, baz insanlar ise hakketmedikleri imkan-
lara kavumak iin uygun olmayan baz yntemleri kullanabilmektedir. te,
haksz bir menfaat elde etmek iin kullanlan yollarndan birisi rvettir. kar
elde etmek iin yetkili kiilere menfaat salamaya rvet denir.
Allah Teala, Bakara suresi 188. ayette Mallarnz aranzda hakszlkla
yemeyin. Bile bile, gnaha saparak, insanlarn mallarndan bir ksmn yeme-
niz iin onun bir parasn yetkililere aktarmayn. buyurmaktadr.
yetten hem kazan hem de harcama faaliyetlerinin meru zeminde
yrtlmesi eklinde genel bir ilke kmakta; haksz menfaat salamak,

524
Komisyon, Kuran Yolu, c. II, s. 161-163.
173



madd veya manev bir karlk elde etmek iin i bandakilere mal (veya
para) vermek yasaklanmaktadr. Hell ve meru yollardan kazanp harcama-
y emreden genel hkml baka birok yet ve hadis rvet yasan da
kapsamakla birlikte, bu yette ve baz hadislerde rvet, zellikle sz konusu
edilerek yasaklanm, hatta hadislerde buna tevessl edenler lanetlenmitir.
Rvet vermek ve almak haram olduu gibi, rvet vererek temin edilen
menfaat da haramdr. Rvet, zaman zaman baz toplumlarda son derece
ciddi, yaygn ve ykc bir hastalk halini alabilmektedir. Bu hastalktan korun-
may baaran toplumlarn uygulamasndan anlaldna gre bunun iin ba-
ta eitim olmak zere din, ahlk, hukuk, iktisat, siyaset gibi sosyal disiplinlerin
birlikte iletilmesi gerekmektedir. Bu illete kar verilen mcadelenin baarl
olmasnda, bir yandan toplumda sosyal adaletin gelitirilmesi bir yandan da
hukuk dzeninin kurulmas ve adalet mekanizmasnn etkin biimde alt-
rlmas zel bir nem tamaktadr.
Her iki tefsirden de rvet karlnda haksz olarak elde edilen maln
da, rvetin de haram olduunu reniyoruz. Buna ilave olarak rvet verene
ve rvet alana Hz. Peygamberin de lanet ettiini renmekteyiz.
2.2.3. Ticaret (Alveri)
nsanlarn geimlerini salamak iin karlkl mal deiiminde bulun-
masna rzk temini denir. Mslmanlar hell ve harama dikkat ederek kendi-
lerinin ve aile fertlerinin rzklarn salamak zorundadrlar. Ancak bunun iin
allrken mutlaka Allah'n rzas ve O'nun koyduu snrlar gzetilmelidir.
Hamdi DNDREN ve Akif KTENe gre slm'da rzk temin etmenin en
faziletli yollar srasyla ganimet, ticaret, ziraat ve zanaattr.
525
Btn bunlarda
alveri ilemi sz konusudur. Ticaretle uraan bir mslmann, slm'n
alverie dair koyduu btn hkmleri ana hatlaryla bilmesi gerekir. Gn-

525
Hamdi DNDREN, Akif KTEN, Al-Veri, amil slam Ansiklopedisi, c.I, s.103.
174



lk hayatta yaplan alverileri Allah'n raz olaca bir usulde yrtebilmek
iin de bu hkmleri asgar lde bilmek her mslman iin farzdr.
526

slm'a gre ticaret; deerli olan bir mal, deerli olan bir dier mal ve-
ya para karlnda deitirmektir. Dinimizin ticarette gzettii gaye, her ne
pahasna olursa olsun kazanmak deil, insanlara, ihtiyalar olan faydal e-
yay temin ederek hizmette bulunmak, bu vesle ile de, meru bir kazan sa-
lamaktr.
527

Meru bir ticaretin, alan ve satann rzas, karlkl iyi niyet ve drst-
lk ve taraflardan birine veya bakalarna zarar vermemek zelliklerini ta-
mas gerekir.
528

Alveriin rkn, icab ve kabuldr. cab ve kabul, szle, yazyla ve
iaretle olabilir. Ancak, icab ve kabulde kullanlan ifadelerin kesinlik tamas
gerekir. cab ve kabulden sonra alveri kesinleir, tek tarafl cayma hakk
ortadan kalkar. Pazarlk devam ederken alc veya satc alveriten cayabi-
lir. Alveri, mal teslim alma (kabz) ile tamam olur. Bylece alc, mala; sat-
c da paraya sahip olur.

Alverilerde sat akdinin yaz ile tespiti iyidir. An-
lamazlk annda elde vesika olur.
529

Ticaret ile ilgili ok sayda ayet bulunmaktadr. Konuyla ilgili ayetlerden
birisi, "karlkl rzya dayanan ve konusu madd deerler olan hukuk ilem"
anlamnda ticaretten sz eden Nisa suresi 29. yettir. Elmall, ayetteki batl
kelimesinin, kazan yollarn hem de harcama ekillerini kapsadn, ancak
terazi araclyla yaplan ticaretin buna dahil olmadn ifade ederek, ticaret
dndaki kazan yollarndan elde edilen gelirin yenilmesi yasaklanrken yal-
nzca ticaretten elde edilen kazancn yasaklanmad sonucunu karmakta-
dr.
530
Komisyon ise, ayet ile miras, hibe, mehir ve alveri gibi meru yollar
dnda kalan, bunlara ters den ve bundan dolay haksz (btl) diye nitele-

526
H. DNDREN, A. KTEN, a.gm. c.I, s.103.
527
H. DNDREN, A. KTEN, a.g.m. c.I, s.103.
528
Hamdi DNDREN, Akif KTEN, a.g.m, c.I, s.103.
529
Hamdi DNDREN, Akif KTEN, a.g.m, c.I, s.104.
530
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.1341.
175



nen yol ve ekillerle insanlarn mallarn ellerinden almann ve bunlardan ya-
rarlanmann yasaklandn belirtmektedir.
531

Komisyon, faizin hell olduunu syleyenlerin bunu "Alm-satm da
ancak faiz gibidir" iddiasna ve inancna dayandrdklarn belirterek, gn-
mz iktisatlarnn bir ksmnn da "Kr teebbsn ve ticaretin, cret eme-
in, faiz sermayenin... rantdr" diyerek ayn inan ve iddiay tekrarladklarn
ifade etmektedir.
532
Komisyon, Kur'n- Kerm'in buna cevabnn ksa ve net
olarak "Halbuki Allah alm-satm hell, faizi ise haram klmtr." eklinde ol-
duunu belirtmektedir. Komisyon, ayetin, alveri ile faiz (riba) arasndaki
din ve hukuk hkm farkn ortaya koyduunu, bu farkn dayand gereke-
nin ise insanlarn akl ve tecrbeleriyle bilip bulmalarn saladn akla-
maktadr.
533

Komisyon, ilk bakta alveriteki al ve sat fiyatlar arasndaki fark-
tan doan krn karlksz elde edilmi gibi grndn, bu nedenle de
haksz kazan yollarna benzetilebileceini ifade etmektedir. Komisyon, alm-
la satm bedelleri arasndaki art fiyat farkndan ibaret olan krn, tccarn
hem kamuya yararl bir hizmet grd, hem sermayesini riske att, hem de
emek ekip megul olduu iin meru olduunu belirtmektedir. Btl yollarda
bu unsurlarn ve niteliklerin bulunmadn ifade eden Komisyon, bu yollarda
gl olann kar taraf ezerek, onun zaaf ve ihtiya iinde olmasndan ya-
rarlandn, gerek rz sz konusu olmadan maln alp yediini belirtmek-
tedir.
534

Elmall, batl maiet yollar yasaklanrken, ticaretin istisna braklma-
sndan ticaretin mlkiyet sebepleri iinde en nemli ve en fazla vuku bulan bir
esas ve eref sahipleri iin en uygun bir kazan yolu olduu sonucunu kar-
maktadr. Buna, mallarn elde edilmesi meru vastalarla olsa dahi, harcama-
larnda iktisatl davranlmas ve eldeki mallarn oaltlmas ve -zaruri bir se-
bep olmadka- sermayeye dokunmayp gelirinden ve krndan yenilmesi ve

531
Komisyon, Kuran Yolu, c. II, s. 37-38.
532
Komisyon, Kuran Yolu, c. I, s. 309.
533
Komisyon, Kuran Yolu, c. I, s. 310.
534
Komisyon, Kuran Yolu, c. II, s. 37-38.
176



ticaret esnasnda da karlkl rza esasna iyi riyet edilmesi ve -bakalarnn
mallar yle dursun- kendi mallarnn bile bou bouna yenip yedirilmemesi
gerektiini eklemektedir. Elmall, faizdeki paradan para kazanlmasndaki
mantk ile ticaretteki, bir maln para deeri karlnda verilmesinin birbirine
kyaslanmasnn abes olduunu, abes deil ise yalan olduunu ifade etmek-
tedir.
535
Elmall, baz Mslmanlarn takvalar nedeniyle faize benzeterek
ticaretten ve haksz yoldan mal kazanmak endiesiyle alveri ve teraziden
uzak durabileceklerini ifade ederek, tam aksine bu tr Mslmanlarn drst-
e ticaretin iinde bulunmalar gerektiini belirtmektedir.
536

Komisyon, mallarn haksz yollardan elde edilip yenilmesi ve faydala-
nlmas yasaklandktan hemen sonra "Kendinizi ldrmeyin" buyrulmasn,
hakszln, hukuk ve sosyal adaletsizliin anariyi dourduunu veya krk-
lediini belirtmesi asndan dikkat ekici bulmaktadr.
537
Elmall ise, ayetin
"Kendinizi ldrmeyin" blmn kta aklamaktadr: Elmall, baz ca-
hillerin yapt gibi ticaretin fasit muamelat olduunu zannedip ticaretten uzak
durarak fakirlik iinde kalp kendinizi ve ailenizi zor durumda brakmalarn
kendini ldrmeye benzetmektedir. Yine, onun bunun malna haksz bir e-
kilde tasallut edip kendisini ldrtmek durumuna dmeyi kendini ldrmeye
benzetmektedir. Bir de, hayr namna bile olsa ticaret yapacam diye kendi-
sini tehlikelere atmay kendini ldrmeye benzeterek, bu davranlarn yerine,
drste terazi ile ticaret yaplmasnn uygun olacan ifade etmektedir.
538
Komisyon, Mutaffifin suresi ilk yetteki "mutaffifn" kelimesinin "Alrken
fazla fazla, verirken eksik lenler" mnasna geldiini belirterek, peinden
gelen ayetlerde, yaptklar iin irkinliinden dolay knanrken dier taraftan
bylesine irkin bir ie kalkanlarn hirette cezalandrlacana dikkat ek-
mektedir. Komisyon, buradaki l ve tartnn rnek bir ilem olduunu, daha
genel olarak insanlarn, kendi haklarn gzettikleri kadar sorumluluklarn da
zenle yerine getirmeleri gerektiinin vurgulandn, Mslmanlarn hakka

535
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.1342.
536
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.1344.
537
Komisyon, Kuran Yolu, c. II, s. 37-38.
538
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.1344.
177



konu olan her ilemde adaleti titizlikle korumalar gerektiini ifade etmekte-
dir.
539
Elmall da, ayetlerin bu emirlere uyulmad takdirde dnyada ilah
knamaya maruz kalma, hirette de iddetli bir azaba uramann kanlmaz
olduunu gsterdiini belirtmektedir.
540

Her iki tefsirde de slamn, kazan kaps olarak kullanlan yollardan,
haksz kazan elde etmeye sebep olacak her giriimi ve zellikle -Kuran-
Kerimdeki ifadesiyle riba denilen- faizi yasakladn, ancak -bazlarnn faize
benzettii fakat farkl olduu aka belli olan- drst ticareti ise meru kld-
nn kabul edildii anlalmaktadr. ki tefsirin bu konuya baklar yalnzca
mfessirlerin kiisel bak alar ve bilgi daarcndan kaynaklanan akla-
ma farklldr. Bunun dnda her iki tefsirde de ticarete bakn tamamen
ayn olduu grlmektedir.
2.2.4. Borlanma le lgili Konular
2.2.4.1. Karlksz Bor Verme (Karz Hasen)
Haklar, alacaklar, dev ve ykmllkler yalnzca hukuk olanlardan
ibaret deildir; btn bunlarn din ve ahlk olanlar da vardr. Din ve ahlk
bakmdan eli darda olan, deme imkn bulunmayan kimseleri sktrmamak,
byk zararlara sokmamak, deme imkn hsl oluncaya kadar kendilerine
mhlet vermek de bir dev ve erdemli bir davrantr. Hatta durumu msait
olanlarn, darlk iinde bulunan kimselerdeki alacaklarn Allah rzs iin ba-
lamalar (tasadduk), kendileri iin daha hayrldr. Komisyon, bu faziletli
davrann yalnzca faizcilikten tvbe eden alacakllarn anaparalar iin deil,
her nevi alacak iin geerli olduunu beyan etmektedir. Komisyona gre,
deme gl iinde olan borluya, -chiliye Araplarnn ve ada kapita-
listlerin, bankerlerin yaptklar gibi- yeni faiz ilvesiyle vade tanmak yerine,

539
Komisyon, Kuran Yolu, c.V, s.502-503.
540
YAZIR, Hak Dini, c.VIII, s.5652.
178



Allah rzs iin faizsiz ve menfaatsiz yeni vadeler tanmak, hatta borcu ta-
mamen balamak slm'n insana kazandrd ahlk bir deerdir.
541

nfak, sadaka, karz- hasen Kur'n- Kerm'in mminleri tevik ettii
yardm ve dayanma eklidir. Komisyon, bu yardm ve dayanma ekillerini
aklarken, infak ve sadakann ba olduunu, geri dnmeyeceini, ecrini
Allahn vereceini; karz- hasenin ise Allah rzsndan baka bir menfaat
beklenmeden verilen bor olduunu belirtmektedir. Alacaklnn borludan
menfaat bekleyemeyeceini belirten komisyon, borludan yalnzca borcun
asln demesinin istenebileceini ifade etmektedir.
542

Elmall, cihada sevk eden yetlerden nce "gzel bor" verme teviki-
nin araya sokulmasn, savaa katlan mminlerin buna ihtiya duymalar va-
kasna dayandrmakta ancak, gzel borcun yalnzca savaa gidenlere veri-
len bor olmayp, ihtiyac olan herkese Allah rzsndan baka bir menfaat
beklemeden verilen bor (karz- hasen) olduunu da ifade etmektedir.
543

Elmall, sadece bor vermenin yeterli olmadn belirterek, borlunun
zrt olmas halinde zorunlu olarak alacaklnn borluya kolaylk gstererek
deyebilecek bir hale gelinceye kadar mhlet vermesinin gerekli olduunu
ifade etmektedir. Elmall en gzelinin ise bu gibi borlulara alacan
tasadduk edilmesi olduunu, bunun mhlet vermekten daha hayrl ve seva-
bnn daha ok olacan belirtmektedir.
544

Her iki tefsirde de mfessirler, ihtiya sahibi Mslmanlara srf Allah
rzas iin -faiz veya benzeri bir karlk beklemeden- bor vermenin Allaha
bor vermek anlamna geldiini, bu nedenle ok sevap kazandracan,
borlunun borcunu deyememesi durumunda borluya sre verilmesinin ge-
rekli olduunu ancak, o borcun balanmasnn daha uygun olacan ifade

541
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.312.
542
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.313.
543
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.266.
544
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.975.
179



etmektedirler. Her iki tefsirde de bu borcun her trl bor iin geerli olduu
belirtilirken, Elmall bu bor vermenin en gzelinin cihad hazrl yapanlara
verilen olduunu ifade etmektedir. Komisyon ise byle bir ayrntya girme-
mektedir.
2.2.4.2. Borcun Yazlmas ve Noter
nsanolunun tek bana tm ilerini halledemedii, zaman zaman di-
er insanlardan yardm almalar gerektii bir gerektir. Bu nedenle insanlar
ihtiyalarn karlayabilmek iin bazen birbirlerinden bor almaktadrlar. Bu
bor ilikisi kimi zaman yolunda giderken, baz durumlarda ise iler yolunda
gitmemektedir. Bu ise ya borlunun borcunu inkar etmesi gibi art niyetle, ve-
ya -unutma, lme gibi- gayri ihtiyari nedenlerle olmaktadr. Borcun zamann-
da denmesinin salanabilmesi iin hem unutmay, hem de inkr nleyecek
tedbirlere ihtiya vardr. Yazma, ahit tutma, teminat alma, insanlarda ema-
net ve sorumluluk duygusunu gelitirme, bu tedbirlerin en nemlileridir.
Kur'n- Kermin bir sayfa tutan ve en uzun yeti zellii tayan Bakara su-
resi 282. ayeti ile onu takip eden yet bu tedbirleri aklamaktadr. Elmall
merhum Bakara suresi 282. yete mdayene yeti denildiini, belirtmekte-
dir.
545

Komisyon, bu yetin btn vadeli bor ilikilerini kapsadn ifade et-
mitir. Komisyon, "Yazn" emrinin balayc bir emir (mir hkm) olup olma-
dnn tartldn; drt mezhebin imamlarnn iinde bulunduu ounlu-
un, borcu gvence altna almak iin ngrlen tedbirlerin tavsiye niteliinde
olduunu ve yaplmasnn daha iyi olacan, mendup kabilinden bir hkm
getirdiini ifade ettiklerini belirtmektedir.
546
Elmall merhum da bu yetteki

545
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.979.
546
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.314.
180



artn, yalnzca borca amil olmadn, yazma emrinin tm muamelet ilikile-
rinde geerli olduunu belirtmektedir.
547

Komisyon, "yazn" emrinden sonra gelen "Bir ktip yazsn" emrinin,
"Taraflar okuma yazma biliyorlarsa kendileri yazsnlar ve her biri yazdn
kar tarafa versin; ayrca hukuk ilem iin tank bulundursunlar. Eer taraflar
okuma yazma bilmiyorlarsa aralarndaki borcu, yazmay bilen birisi doru
drst yazsn" eklinde anlaldn ve yorumlandn belirtmektedir. Ko-
misyon, yazma emrinin ayn zamanda slm hukukunda yaznn delil ol-
duuna, yazl vesikann ispat vastas olarak kullanlacana dayanak tekil
ettiini de ifade etmektedir.
548
Elmall, vadeli bir bor ilemi yaptnzda o
borcu yazlmasn sylemektedir. Elmall Allah riby haram kld diye bor
ile veresiye muamelelerin hepsini haram klm sanlmamaldr. dedikten
sonra, al verite borcun vadesinin mutlaka malm olmas ve yazlarak bel-
gelendirilmesi gerektiini vurgulamaktadr.
549
Elmall, borlama ile ilgili h-
kmlerin vcub iin deil, nedb iin olduunu da belirtmektedir.
550

Komisyon, kendine bavurulan yazcnn bor vesikasn "Yazmas
mutlak olarak farzdr" diyenler yannda "Farz kifyedir, vakti msaitse farz-
dr" diyenlerin de bulunduunu belirtmektedir.
551
Komisyona gre ayetlerin
lafz ve ruhuna baklrsa, yazma imkn bulunan kimselerin, zellikle bakas
bulunmadnda ve hakkn zayi olmas ihtimali de sz konusu olduunda yaz-
maktan geri durmalar caiz deildir.
552
Elmall merhum, borlamann iki ta-
raftan birine meyil gstermeyecek, eit olarak her iki tarafn da haklarn ol-
duu gibi gzeterek yazabilecek, tarafsz ve dil bir ktip tarafndan yazlma-
s icap ettiini, kar tarafn yokluunda herkesin kendisi veya zel ktibi tara-
fndan kendi defterine ve yalnzca kendi hesabna yazdrlmasyla yetinilme-

547
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.979.
548
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.315.
549
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.979.
550
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.988.
551
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.315.
552
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.315.
181



mesi gerektiini belirtmektedir.
553
Kendisine yazmas iin bavurulan ktiple-
rin, Allah'n kendisine rettii gibi, yani senet ve belgelerdeki yazl usl ve
geleneklerine uygun olarak, adalet ve hakkaniyet erevesinde, yaz bilmenin
kr olarak hibir ekilde yazmaktan ekinmemesi ve kanmamas gerekti-
ini ifade eden Elmall, bunu yazmann farz kifaye olduunu belirtmektedir.
Elmall, bu ile grevlendirilmi kii iin farz ayn olacan da eklemektedir.
Elmall, bunun iin hkmetin ktibi vesaik, bir baka deyile ktibi adl
tayin etmesinin devletin grevleri arasnda bulunduunu belirterek, bugnk
noterlik messesesini kastetmektedir.
554

Elmall ayrca, yazdrma ilemini yaptrmann borlunun grevi oldu-
unu belirterek, senedi borlunun vermesi gerektiini ifade etmektedir.
555
El-
mall, yazdrma grevi zerinde bulunan borlunun, akli dengesi yerinde ol-
mayan veya kk ya da bunaklk, dilsizlik, tutukluluk, cehalet vesaire gibi
herhangi bir sebepten dolay bizzat syleyip yazdrmaa gc yetmeyen bir
kimse olmas durumunda bu grevin borlunun kanuni vekiline ait olduunu
ifade etmektedir.
556
Komisyon ise bu konuda gr belirtmemektedir.
Komisyon, yazma karlnda cret almann caiz olmasnn da yaz-
mann hkmne bal olduunu belirtmektedir. Ayrca, yazma ve tank tut-
mann birbirinin yerine gemek zere ngrlmediini belirten komisyon,
amac gerekletirmeye daha uygun ve yardmc olacandan ikisinin birden
istendiini belirtmektedir.
557
Elmall ise bu konudan bahsetmemektedir.
Bor douran akidlerin pein usulyle yaplmas, akdin hemen sonun-
da alacak ve borcun kapanmas halinde yazma ykmllnn kaldrldn
belirten komisyon, vadenin sz konusu olmad akidlerde de ihtilflar ka-
bildiinden, ahide ihtiya hsl olabildii iin,

yine de tank tutmay tavsiye

553
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.979.
554
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.979.
555
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.979.
556
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.981.
557
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.315.
182



etmektedir.
558

Borlunun deme konusunda temerrde dmesi halinde borcu kefilin
demek mecburiyetinde kaldn, bazen ahit ve ktiplerin, gerei yanst-
mamalar konusunda bask altna alndklarn, tehdit edildiklerini ifade eden
komisyon, bu nedenle de ilgili yette btn bunlarn yasaklandn ve tarafla-
rn Allah'tan korkmaya davet edildiini belirtmektedir.
559

Grld gibi her iki tefsirde de bor ilikilerinin yazma-yazdrma,
ahit veya rehin yollarndan birisiyle belgelendirilmesi tavsiye edilmektedir.
Elmall, borlamalarn yazlabilmesi iin noter grevlendirmenin devletin
grevi olduunu belirtirken, komisyon bundan bahsetmemektedir.
2.2.4.3. Rehin
Bir borlanma durumunda bu borcun yazlmas, alacaklnn korunmas
bakmndan nemli bir tedbirdir. Ancak bazen yolculuk veya baka sebeplerle
bir mslmann tannmad bir yerde borlanmas da mmkndr. Byle bir
durumda alaca teminat altna alan ilemlerden biri de borludan rehin al-
maktr.
Komisyon, rehin verme ve alma detinin slm'dan nce de var olan
bir adet olduunu belirterek; hatta bazen borlularn ocuklarn, kabile reisle-
rini rehin verdiklerini belirtmektedir. Komisyon, slm'da insann rehin olarak
braklmasnn caiz olmadn, rehin alnan eyin gerektiinde satlp paraya
ve mala evrilerek borcun denmesine yarayan bir madde veya madd deer
olmas gerektiini belirtmektedir. Komisyon, bor ilikisinin yolculuk halinde
veya gurbette de kurulabilecei iin bu durumda yazacak birini bulamama
ihtimali olduunu, byle bir durumda Kur'an'n yazma yerine, uygun bir nes-
neyi rehin alma zmn getirdiini ifade etmektedir. Komisyon, rehin al-

558
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.315-316, YAZIR, Hak Dini, c.II, s.986.
559
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.316, YAZIR, Hak Dini, c.II, s.986.
183



mann yalnzca yolculuk haline zg olmadn, Hz. Peygamber'in uygula-
masyla yolculuk dndaki durumlarda da rehin almann ve vermenin caiz
olduunun anlaldn ve bu hkmn devaml uygulandn ifade etmekte-
dir. Komisyon, "teslim alnan rehin" ifadesinde geen "teslim alnan, kabzedi-
len" kayd sebebiyle rehin konusu maln borludan alnmamas, borlunun
tasarrufu dna karlmamas halinde rehin akdinin sahih olup olmayaca-
nn tartldn, Hanef ve afilere gre akdin sahih olmadn, Maliklere
gre ise akdin sahih olduunu ancak, balayc olabilmesi (lzumu) iin tes-
limin art olduunu belirtmektedir. Hatta borlu rehini teslim etmek istemezse
cebredileceini belirterek, borca kar teminat olarak alnan rehinden alacak-
lnn istifade etmesini caiz grmemektedir.
Komisyon, "birbirinize gvenirseniz, kendisine gvenilen kimse ema-
neti yerine getirsin" ksmnn, nceki ksmlara etkisi zerinde tartmalar ol-
duunu belirttikten sonra, bn r'un u grn benimseyerek nakletmek-
tedir: Gvene kar ihanet etmemeyi, emaneti yerine getirmeyi btn bor
ilikilerine yaymak daha dorudur. Teminat da alnsa kiilerde emanet duy-
gusu ve sorumluluu bulunmazsa borcun taraflar birbirlerine kar hakszlk
yapabilirler. yet bunu yapmamalarn emretmektedir.
560

Elmall, borlanmada ve muamelata dair dier ilemlerde yaz, ahit
ve rehin olmak zere trl belgelendirme olduunu, Mslmanlarn birbiri-
lerine olan gveninin bu belgelendirme yollarn engellememesi hatta buna
yardmc olmas gerektiini belirtmektedir.
561

Elmall merhuma gre de, hazarda veya seferde, ktip ve kitabet
mmknken veya buna imkn bulunmadnda, her trl alveri veya bor-
lanma durumunda rehin almak sahih ve caizdir.
562
Elmall, sened ve kitbet
ile belgelendirilmesi mmkn olduka mminler arasndaki borlamada re-
hin talep etmenin caiz olduunu ama mendup olmayacan ifade etmektedir.

560
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.316-317.
561
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.988.
562
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.987.
184



Elmall da tpk komisyon gibi, rehnin tamam olmas iin kabzn art olduu-
nu, makbuz olmayan rehnin bir belge tekil edemeyeceini ifade etmekte-
dir.
563

Her iki tefsirde de rehnin her trl bor ve muamelat ilikisinde kullan-
labilecek bir belge niteliinde olduu, byle bir durumda rehin brakmann
zorunlu olmad ama mali haklar korunmak iin yararl olduu belirtilmekte,
rehnin geerli olabilmesi iin ise mutlaka alacaklya teslim edilmi olmas ge-
rekli grlmektedir.
2.2.4.4. Faiz (Riba)
Bir toplumun huzur iinde yaayabilmesi iin, ekonomik ve sosyal baz
tedbirler alnmas gerekmektedir. slamn, toplum hayatnn huzurunu sala-
mak iin getirdii ekonomik tedbirlerin en nemlilerinden birisi hi kukusuz
faizciliin yasaklanmasdr. Faiz kelimesi yerine Kuranda Rib kavram kul-
lanlmaktadr. Elmall merhum faizin szlk anlamnn ziyadelenmek,
fazlalanmak mnsna mastar olup, faiz dediimiz "artk deer"in ismi oldu-
unu; terim anlamnn ise, karlkl faydaya ynelik bir szlemede karlk-
sz kalan herhangi bir fazlalk anlamna geldiini belirtmektedir.
564
Komisyo-
na gre rib kelimesi, szlkte "fazlalk" (ziyade) manasna; bir fkh terimi
olarak ise, "belli mallarn, belli ekillerde yaplan satm akdi ile deiiminde
art koulan veya hsl olan fazlalk ve dn verilen maln geri denmesinde
art koulan fazlalk" anlamna gelir.
565

Elmall, bir szlemede cinsi ve miktar birbirine eit iki maln birbiriyle
karlkl olarak deitirildii zaman, bir tarafa bedelsiz bir fazlalk sz konusu
olduunda bunun rib olduunu, bu bedelsiz fazlaln aslnda karlnn

563
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.988.
564
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.952.
565
Komisyon, Kuran Yolu, c. I, s. 301.
185



denmediini ve karlnn bulunmadn ifade etmektedir.
566
Komisyon,
Kur'an'da faiz alp-vermenin tedrici bir ekilde yasaklandn belirtmektedir.
Komisyon, Mekke'de nazil olan ve mrikleri muhatap alan "nsanlarn mallar
arasnda rib yoluyla artsn diye verdikleriniz Allah katnda artmaz."

mealin-
deki yetle ribann knandn, bylece ileride yasaklanacana iaret buy-
rulduunu, Medine'de "Ey iman edenler! Kat kat faiz yemeyin. Allah'tan sak-
nn ki kurtulua eresiniz mealindeki yetle yasaklandn, nihayet Bakara
suresi 275. yetle hem yasan pekitirildiini, hem de akla gelen baz soru-
larn cevaplandrldn ifade etmektedir. Bu yetlerin de ilk muhataplarnn
mrikler, Yahudiler ve faizi hell bilenler olduunu ifade eden komisyon,
gayrimslimlere hitap eden yetlerin dolayl olarak mminler iin de bir uyar
olduuna iaret etmektedir. Nisa sresinde Yahudilik gibi dier semav din-
lerde de faizin yasaklandn ifade eden komisyon, bu durumun bu hkmn
evrenselliine iaret ettiini ifade etmektedir.
567

Komisyon, faizin yasaklanmas konusunda kullanlan sert slbun, din
dmanlarn dost (vel) edinme dnda hibir gnah ve yasak iin kullanl-
madn vurgulayarak, bunun nedenini zina, iki, kumar, hatta adam ldrme
gibi su ve yasaklarn ktlklerinin yalnzca maduru ve evresindekilerden
belirli bir kesimi etkiledii halde faizin tm toplumu olumsuz etkilemesi eklin-
de aklamaktadr. Komisyon, sz edilen bu davran ve yaklamda kaza-
nanlarn her zaman dmanlar, kaybedenlerin ise mminler olduunu belirt-
mektedir.
568

l-i mrn sresi 130. yetin faizi yasakladn belirten komisyon, Ba-
kara suresi 275. ayetteki "katlanarak artan, katlanarak artp giden" kaydn da
koymadan o gn bilinen ve uygulanan riby yasakladn ifade etmektedir.
Komisyon, "Katlanarak artan" kaydnn bir vakay naklettii (olup biteni anlat-
t) veya bunun vicdanlara smaz br zulm olduunu dile getirmek istedii

566
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.952.
567
Komisyon, Kuran Yolu, c. I, s. 301.
568
Komisyon, Kuran Yolu, c. I, s. 300.
186



iin -mnay tersine evirerek- "Anaparann bir ve daha fazla katna ulama-
yan faiz caizdir" eklinde bir hkm karmann mmkn olmadn;

mak-
sadn, yasaklamaya kayt koymak (ihtiraz kayt) deil, yasaklanan faizin gi-
derek ulat sonucu, olup biten vakay hatrlatmaktan ibaret olduunu ifade
etmektedir. Komisyon, slam bilginlerinin ounluuna gre slmn rib kav-
ramn deitirdiini, hadislerin onun iine -chiliye ribsna ek olarak- belli
mallarn pein alm satmlarndaki fazlal (ribe'l-fadl), fazlalk bulunmadan
da olsa ayn cins mallar arasnda veresiye trampay (ribe'n-nesenin bir ei-
di), hatta arap satm ve hileli satmlar gibi baz meru olmayan ticar ilem-
leri de soktuunu belirtmektedir.
569

Elmall faiz hkmlerini aklayc hadis-i erifleri getirerek konunun
hukuki muhtevasna deinmekte, byk (Hanefi, afii ve Maliki) mezhebin
faizin illeti konusundaki grlerine yer vermektedir.
570
Faizle ilgili hadislerde
faizin gerekletii mallar olarak altn, gm, buday, arpa, tuz ve hurma
saylmaktadr. Komisyon, hadislerin getirdii geniletme ve aklamalarn bu
mallarla snrlanp snrlanmad konusunda mctehidlerin ihtilafa dtn
belirtmektedir. slm hukukularnn byk ounluuna gre hadislerde sa-
ylan mallarn rnekleme yoluyla zikredildiini belirten komisyona gre, mak-
sat "bunlar ve bunlar gibi olanlar"dr. Komisyon, bunlar gibi olanlarn ls-
n drt byk mezhebe gre aklamaktadr.
571
Komisyon, alt madde dn-
da kalan maddelerin de faize konu olduunu syleyen mctehidlerin, bu va-
sflar tayan maddelerin belli ekil ve artlarda alnp satldklarnda faizin
gerekleeceini, dierlerinde gereklemeyeceini sylediklerini belirtmek-
tedir. Komisyon, bir mal ayn cins mal karlnda, paray da para karln-
da veresiye ve fazlalkl (100 verip bir mddet sonra 105 almak gibi) alan ve
satann faizcilik yapm olduu hkmnn, hadiste saylan alt maddede itti-
fakla, dier maddelerde ise -illet konusundaki gr farklarna bal olarak-
ihtilfla benimsendiini ifade etmektedir. Komisyon, chiliye ribs denilen

569
Komisyon, Kuran Yolu, c. I, s. 302.
570
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.953-954.
571
Komisyon, Kuran Yolu, c. I, s. 303.
187



"bor verirken, vadeye gre fazlalk art koma veya vadesinde denmeyen
borcu ilve mebl ve mal karlnda erteleme" eklindeki ilemin ittifakta
rib, faiz ve haram olduunu belirtmektedir.
572

Komisyona gre, borlunun alacaklya enflasyon farkn demesi faiz
deildir. nk bu fark reel bir fazlalk deil, alnanla denenin eitlenmesini
salayan, adaleti gerekletiren bir rakam fazlalndan ibarettir.
573

Elmall, szlerinin banda faiz yasann nazil olduu tarihe binaen
faizin uyguland toplumlarn olgunlamam toplumlar olduunun, kaldrl-
masnn da bu olgunlua eriilmesine dayal bulunduunun altn izmektey-
di. Aklamalarnn sonlarnda ise, Hanefi mezhebinde darul kfrde faizin
gayrimslimler ile Mslmanlar arasnda geerli kabul edilmesinin byle bir
hikmete dayal olabileceine iaret etmektedir. Buna, Asr- Saadette slam
mmeti kemal mertebesine ulamadan, faiz yasann konulmamasn delil
getirmektedir.
574
Faizin yasaklanmasnn hikmeti (gerekesi, sebebi) zerinde
eskiden beri dnldn ve eitli aklamalar yapldn belirten komis-
yon, bu konudaki grleri zetledikten sonra kendi grn yle ortaya
koymaktadr: Faizin btn mallarda haram klnmasnn hikmeti, karlksz
fazlalktan ibaret olmas ve bunu alanlarn borlu aleyhine servetlerinin art-
mas, giderek yoksulun daha yoksul, zenginin de daha zengin hale gelmesi
ve bunun topluma zarar vermesidir.
575
Faiz hkmlerinin nazil olduu tarihe
atfta bulunan Elmall, bu tarihin Bugn size dininizi kemale erdirdim, zeri-
nizdeki nimetimi tamamladm ve size din olarak slam setim
576
ayeti keri-
mesinin ncesine tesadf etmesine binaen faizin olgunlamam topluluklar
iinde yrrlkte olduunu savunmaktadr.
577
Elmall, faizin tahakkuk ettii
toplumlarda kacak olan maddi-manevi problemleri sosyal, ekonomik, psiko-
lojik ynleriyle ele alarak, fakirlerin bylesi toplumlarda ne kadar faziletli olur-

572
Komisyon, Kuran Yolu, c. I, s. 304.
573
Komisyon, Kuran Yolu, c. I, s. 304.
574
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.971.
575
Komisyon, Kuran Yolu, c. I, s. 307.
576
Maide, 5/3.
577
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.954.
188



larsa olsunlar toplumun yabancs ve bakalar durumunda braklacaklarn
bildirmektedir.
578
Elmallya gre, aslnda iktisadi fayday dnen bir toplum,
fakirliin azaltlmas iin almaldr. Faizin deveran ettii toplumlarda ise
servetler tek elde toplanacandan fakirlik azalmayacak, bilakis oalacaktr.
Elmall faizcideki psikolojik duruma ana hatlaryla deinerek, onlarn hayali
kr hevesiyle retim yapmak istediklerini, ok kazanmann en ksa yolu ola-
rak faizi grdklerini, muamelelerinde faizi asl ve esas kabul ettiklerini be-
lirtmekte; bu durumun ise, toplumda nasl byk bir zarara yol aabileceine
eitli alardan yer vermektedir.
579
Elmall, daha sonraki ifadelerinde faiz
iin cevaz aramaya kalkanlara iddetle kar durmaktadr.
580

Komisyon, faizin yasaklanmasnn nedenlerini ve faizin zararlarn
maddeler halinde ve uzun uzun aklamaktadr.
581
Komisyon, faizin mahiyet
ve hkmyle faiz yiyenlerin akbetleri konusunda Allah'tan gelen aklama ve
tlere kulak vererek faizcilikten vazgeenlerin, daha nceden alm olduk-
lar faizleri geri demeyeceklerini, 278. yetin de bunu teyit ettiini, ancak
akid yapp da henz teslim almadklar faizleri almalarnn ise caiz olmadn
vurgulamaktadr. Komisyon, btn bunlara ramen, faiz alanlarn ise ok id-
detli bir azapla tehdit edildiklerini ifade etmektedir.
582
Elmallya gre de,
Drul slm'da rib ilemleri yapanlar, gerek dini inkrlarndan ve dinden k-
mak niyetiyle yapsnlar, gerekse srf gnah ve isyan niyetiyle yapsnlar; her
iki ekilde de Allah'n ve Resulnn harbine muhatap olmu olurlar. Fakat
tvbe edenlerin de anaparalar, eksik ve fazla olmadan aynen korunur. u
kadar ki, bunun hemen denip denmeyecei de borlunun kolay deme
artna baldr.
583

Elmall, Mslmann vazifesinin, dr- harbde bulunan kfirlere,
ribdan vazgemeleri iin sava ilan etmek deil, kendi lkelerini -mslim

578
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.956.
579
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.957.
580
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.964.
581
Ayrntl bilgi iin bkz. Komisyon, Kuran Yolu, c. I, s. 307.
582
Komisyon, Kuran Yolu, c. I, s. 311.
583
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.974.
189



veya gayrimslim kim olursa olsun- rib fitnesine uratacak olanlardan koru-
mak olduunu bildirmektedir.
584

Her iki tefsirin de, faizin haraml konusunda ittifak iinde olduklarn
grmekteyiz. Sonu olarak, komisyonun, enflasyon farknn faiz olarak deer-
lendirmedii; Elmall merhumun ise, enflasyon farkndan bahsetmeyip yal-
nzca slami kurallarn ve ekonomik dzenin oturmad ortamlarda faizli i-
lemlerin haramlnn sz konusu olmayacan ifade ettii grlmektedir.
2.3. KTSAD VE MAL HUKUK
Kuranda devletin gelir ve giderlerinin tespiti, devlet-birey ve zengin-
fakir arasndaki mali ilikileri dzenleyen 10 kadar ayet bulunmaktadr. Bu
blmde biz de bu ayetlere getirilen yorumlar ele alacaz.
2.3.1. Vergiler ve Kullanm
Vergi denildiinde, verilen ey, verilmek zorunda olunan deer; top-
lum menfaat ve ilerinin dzenlenmesi iin fertlere yklenen mali mkellefi-
yet anlalmaktadr.
585
slam vergi sisteminde, vergilerin isim ve nispetleri,
vergi mkellefinin durumuna gre deiir. Bu da byk lde Mslman
devletin tebaas olan kiinin Mslman veya gayrimslim olmasna baldr.
Bu bakmdan slam dnyasnda vergiler genel olarak Mslmanlarla ilgili ver-
giler ve gayrimslimlerle ilgili olan vergiler olmak zere iki kategoride ele al-
nr.
Zekt, r ve sadaka gibi ibadet zellii de tayan vergiler, Msl-
manlarn vermek zorunda olduklar dini vergilerdir. Bunlar ibadt blmnde
ele aldmz iin burada zerinde durmayacaz.

584
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.974.
585
Ziya KAZICI, Vergi, amil slam Ansiklopedisi, c.VI, s.340-342.
190



Buna karlk cizye ve hara ise Mslman olmayanlarn demeleri
gereken mali vergilerdir. Dmandan elde edilen madd deerler iin fkhta
terim kullanlmaktadr: Nefel, ganimet, fey. Savaarak elde edilene ga-
nimet, savamadan ele geirilene fey denilmektedir. Nefel kelimesi ise, hem
ganimet mnasnda hem de ganimetin belli bir paras anlamnda kullanl-
mtr.
586
Biz burada gayri Mslimlerden alnan bu vergileri ele alacaz.
2.3.1.1. Fey
Elmallya gre fe, fey klmak, yani fey olmak zere vermek, hav-
le etmek demektir. Fey de lgatte rcu' yani dnmek, evrilmek ve dnen
glge manalarna mastar isim olur.

Glgeye de ancak dnd zaman fey
denilir, hakknda meakkat lhk olmayan ganimete de fey denilmitir. Elmal-
l merhum, Eb Hafs meri Nesef den nakille fey ve ganimeti de kffarn
emvalinden ganimet ve harac kablinden Mslmanlara raci' olandr. eklin-
de tarif etmektedir.
587
Komisyon, Har suresi 6 ve 7. yette geen "ef'e"
fiilinin szlkte "geri dndrmek, eklini deitirmek" anlamlarna geldiini,
bundan da slm hukuk terminolojisinde fey' olarak adlandrlan madd de-
erlerin kastedildiini dile getirmektedir.
588

Elmall merhum, Alusi'nin ve baka limlerin konuyla ilgili grlerini
verdikten sonra fey ta'biri ganimetten eamm olmakla beraber ona mukabil
olarak da stlah olmutur. u halde ife mutlaka fey denilen bir irca' ve tahvil
yapmaktr. demektedir.
589
Komisyona gre de terim olarak fey, gayrimslim-
lerden alnan hara, cizye, ticar mal vergisi (ur) ve dier baz gelirleri ifa-
de eder. Ganimet de dhil olmak zere gayrimslimlerden alnan her trl
maln bu kapsamda olduunu dnenler bulunmakla beraber yaygn gr-

586
Komisyon, Kuran Yolu, c. II, s.521.
587
YAZIR, Hak Dini, c.VII, s.4820
588
Komisyon, Kuran Yolu, c.V, c.219-224.
589
YAZIR, Hak Dini, c.VII, s.4821.
191



e gre ganimet fey'in kapsam dndadr. Kelimenin szlk anlamyla terim
anlam arasndaki ba hakknda farkl izahlar yaplmtr.
590

2.3.1.1.1. Cizye
Gayrimslimlerden alnacak vergilerin en nemlisi cizyedir. Konuyla
ilgili Tevbe suresi 29. ayeti tefsir ederken komisyon cizyeyi, slm devletin-
deki gayrimslim tebeann erkeklerinden alnan ba vergisinin ad olarak tarif
etmektedir. Bu vergi, slm lkesinde zimm (gayrimslim vatanda) stat-
snde bulunan kiilerden kendilerine din hrriyeti, can ve mal gvenlii sa-
lanmas karlnda alnmaktadr. Mslmanlardan alnan zekt bir ynyle
vergi niteliinde olmakla beraber, bir ynyle de din vecbe (ibadet) olduu
iin, gayrimslimlerden zekt alnmaz; onlar bunun yerine cizye derler.
Elmall merhum Tevbe suresi 29. ayeti tefsir ederken, gayri Mslimle-
rin Allahn verdii nimetlere gsterdikleri nankrlkleri uzun uzun anlatarak
onlarla ya iman edinceye veya kendi elleriyle cizye verinceye kadar saval-
mas gerektiini belirtmektedir.
591
Elmall, bu suretle onlardan nfus bana
vergi alnrken, onlara hakszlk edilmemesi gerektiini bildirmektedir.
592

Elmall merhum, gayrimslimlere zillet hali hatrlatlmadka onlara
cizye karlnda verilen zgrce yaama nimetinin kadrini bilmeyeceklerini
ifade etmektedir.
593
Komisyon ise, bu yoruma katlmadn belirterek, bu an-
layn birok slm limi tarafndan eletirildiini ifade etmitir. Ayrca bunu
Reslllahn talimat ve uygulamalar ile Kur'an'n ilkelerine aykr bulmakta-
dr.
594
Komisyon mam afinin bu konudaki grn aarak kendi kanaatini
yle ifade etmektedir: Bu vergiyi deyen gayrimslimler, kendilerini sadece
dmana kar koruma anlamas yapm, bir anlamda mslmanlar parayla
istihdam eden taraf gibi grmeyeceklerdir. Ayn lkeyi paylayorlarsa kar-

590
Komisyon, Kuran Yolu, c. II, s.521.
591
YAZIR, Hak Dini, c.IV, s.2506.
592
YAZIR, Hak Dini, c.IV, s.2507
593
YAZIR, Hak Dini, c.IV, s.2508.
594
Mehmet Erkal, "Cizye", DA, VIII, 42.
192



lkl hak ve vecbe anlay iinde lkenin yasal dzenine tbi olduklarn ka-
bul edecekler, kendi lkelerinde mslmanlarla bu antlamay yapmlarsa,
dmana kar, onlarn egemenliini kabul etmi olmann icaplarna uya-
caklardr.
595

Reslllahn ve ilk halifelerin uygulamalar da dikkate alnarak yet
zerinde yaplan yorumlar neticesinde kimlerden cizye alnabilecei husu-
sunda farkl kanaatlere ulalmtr. Komisyon, bu grleri vermi ama kendi
yorumunu yapmam, ancak, kadnlar ve ocuklarla hali vakti msait olmayan
din adamlar, m, ktrm ve yallarn cizyeden muaf tutulduklarn da ifa-
de etmitir.
596
Elmall merhum, bu yette cizye kabulnn Ehli kitab hakkn-
da varid olduunu, bir hadis gereince Mecusilerin de buna dhil olduunu
ifade etmektedir.
597
Elmall, dier mriklerden ise cizye alnmasna izin ve-
rilmediini belirtmektedir.
598
Bu konuda Elmall merhum yalnzca mam Ebu
Hanife ile Ebu Yusufun grlerini naklederken; komisyon Ebu Hanifenin
grleriyle birlikte afii ve Maliki hukukularn grlerini de vermektedir.
599

Cizyenin miktar ve ykmlsnde aranacak artlar konusunda
Reslllah'tan ve ilk halifelerden nakledilmi ak ve kesin ifadeler bulunma-
maktadr. Hz. Peygamber'in ve halifelerinin miktar konusundaki uygulamalar,
zamana, alnd blgeye ve bireysel veya toplu oluuna gre farkllk gs-
termektedir. Komisyon, slam hukukularnn da bu miktarlar belirlerken ken-
di blgelerindeki uygulamalardan etkilendiklerini belirtmekte, bu hususun ya-
plan zimmet szlemesi srasnda belirlenmi ve taraflarca kabul edilmi ol-
masnn esas olduunu dile getirmektedir.
600
Bu konuda mezheplerin gr-
lerini dile getiren komisyon, gnmz deerleri ile, kii bana cizye miktar-
nn en az 4,5, en ok 20 gram civarnda altna tekabl ettiini sylemektedir.
Gerek Reslllah dneminde gerekse sonrasnda cizye tahsilinin hem nakit,

595
Komisyon, Kuran Yolu, c.III, s.33.
596
Komisyon, Kuran Yolu, c.III, s.33-34.
597
YAZIR, Hak Dini, c.IV, s.2508.
598
YAZIR, Hak Dini, c.IV, s.2509.
599
YAZIR, Hak Dini, c.IV, s.2509, Komisyon, Kuran Yolu, c.III, s.30-34.
600
Komisyon, Kuran Yolu, c.III, s.30-34.
193



hem de ayn olarak yapld grlmektedir.
601

2.3.1.1.2. Harac
Harac, szlkte topran geliri, toprak vergisi, tazminat anlamlarna
gelmektedir. Harac arazisi diye adlandrlan veya ihya edilen l topraklardan
devlete alnan verginin addr. Ayrca zimmlerin dedii vergi anlamnda da
kullanlmtr.
slm hukukuna gre araziler genel olarak r arazisi ve harac arazisi
olmak zere ikiye ayrlr. r arazisi, sahibi Mslmanlar olup, kendisinde
ibadet anlam bulunan onda bir (r) vergisinin alnd arazilerdir. Harac
arazisi ise, harac vergisine tabi olan yerler olup, aslnda ehl-i kfre ait iken
slm ordusu tarafndan zorla fethedilen topraklardr. slm Devleti bu toprak-
lar eski gayrimslim sahiplerinin elinde brakr. Mslman olmadklar srece
ahslar iin "cizye", mslman olsun veya olmasnlar, arazileri iin de
"harac" koyar.
602

2.3.1.2. Ganimet
Enfal suresi 1. ayetinde komisyonun "Ganimetler" diye evirdii enfl
kelimesi, lgat mnas "fazlalk, fazladan" demek olan "nefel"in ouludur..
Ancak Hz. Peygamber'in gerekli grd hallerde baz kimselere ganimetten
bir eyler verdiini (tenfl) bildiren hadislerde kelime drt mnada kullanlm-
tr: a) Bir dman askerini ldren kimseye verilen "maktuln zerinden kan
zat eyas" (seleb). Bunda tahms uygulanmaz; yani bete biri hazine iin
alnmazd, b) Savaa girip ganimet elde etmi bulunan bir ktaya, tahmisten
sonra dl olarak verilen pay. c) Ganimetin bete birinden verilen dller, ya-
plan yardmlar, d) Ganimetin btnnden obanlk, istihbarat, klavuzluk gibi

601
Komisyon, Kuran Yolu, c.III, s.33-34.
602
Hamdi DDREN, Harac, amil slam Ansiklopedisi, c.II, s.333-334.
194



hizmetleri stlenen kimselere verilen pay.
603

2.3.1.3. Fey ve Ganimetlerin Kullanm
Cizye gelirlerinin nereye harcanacann Kur'an'da bildirilmediini ifade
eden komisyon, bunun sebebinin, yetin henz tahakkuk etmemi bir gelir-
den sz etmesi olduunu belirtmektedir. slm hukukularna gre,
Reslllahn uygulamalarn gz nne alarak cizyeyi fey grubuna giren bir
vergi olarak kabul ettiklerinden, cizye gelirlerinin belirli yerlere harcanmas
zorunlu deildir; kamu yararna uygun olarak ihtiya duyulan alanlara harca-
nabilir.
604
Elmall merhum ise cizyenin nerelere harcanaca hakknda gr
belirtmemitir.
Har suresi 6. ve 7. yetlerin ayn konuyu mu yoksa ayr konular m
dzenledii ile ilgili grleri aktaran komisyon, 6. yette sava olmakszn
ele geirilen mallarn sz konusu olduunu ve bunlarn Hz. Peygamber'e ait
olup bakalarna pay ayrlmadn ifade etmektedir. 7. yet ve devamnn
ise sava sonucunda ele geen -menkuller dndaki- mallarla ilgili olduunu
ifade eden komisyona gre, sava sonucu elde edilen araziler, bunlarn ge-
lirleri, gayrimslimlerden alnan hara ve cizye vergileri fey kabul edilir.
Bunlar 7-10. yetler esas alnarak ileme tbi tutulur. Komisyon, toprak hu-
kukuyla ilgili doktrin grleri zetledikten sonra, uygulamada arazinin daima fey
hkmlerine tbi klnarak ganimet hukuku dnda tutulduunu, dolaysyla, sava-
anlara datlmas cihetine gidilmediini belirtmektedir.
605

Elmall da bu yetteki emirlerden fey'in hepsinin Allah Teal tarafndan
Resulne havale edildiini belirtmektedir. Zenginlere mahsus bir devlet ol-

603
Komisyon, Kuran Yolu, c. II, s.521-522.
604
Geni bilgi iin bk. Mehmet Erkal, "Cizye", DA, VIII, 42-45; Osmanl'da cizye uygulamas iin
bk. Halil nalck, "Cizye", DA, VIII, 45-48 Komisyon, Kuran Yolu, c.III, s.30-34.
605
Komisyon, Kuran Yolu, c.V, s.219-224; Daha fazla bilgi iin bkz. Mustafa Fayda, "Fey", DA, XII,
511-513; Mehmet Erkal, "Ganimet", DA, XIII, 351-354; ganimet hakknda bilgi iin bk. Enfl, 8/1, 41.
195



mamas iin, zikredildii ekilde fakirlere de hisse verilerek, onu taksim etmek
de Hz. Peygamber'e braklmtr.
606

Komisyon Har suresi 10. yetin tefsirinde didaktik bir slp kullanla-
rak her dnemdeki mminlerin daha sonra gelecek nesillerin kendilerini ha-
yrla yd etmelerini salayacak tarzda hareket etmeleri gerektiinin hatrla-
tld yorumunu yapmaktadr. Bunu da, "Toplum olarak vgye layk, iyi
mslman dzeyine eriebilmek iin, sahip olunan imknlar hoyrata kul-
lanmama, gelecek nesilleri ar yk ve bor altna sokacak, ksaca kendi-
lerini ktlkle anmalarna yol aacak davranlardan kanma sorumlulu-
unun bilincini tamak gerektiini ortaya koymaktadr. eklinde aklamak-
tadr.
607

Elmall merhuma gre, fethedilen kfir kentlerinin halkndan
Resulullah (s.a.v)'a verilen gerek ganimet, gerek harac ve vergi gibi btn
gelirler de Allah iin ve Peygamber iin ve ona yakn olanlar, kszler, yok-
sullar ve yolda kalm kimseler iindir.
608
Bu yetin zahiren, ganimetin altya
taksim edilmesini ifade ettiini belirten Elmall, bu konudaki rivayetleri naklet-
tikten sonra, kural olarak ganimetin bete birinin alnp be hisse olarak sarf
edilmesi gerektii, ancak her ganimetin de bete birinin alnmasnn zorunlu
olmad grndedir.
609
Konuyla ilgili hem gramer aklamalarna, hem de
drt mezhebin grlerine ayrntl bir ekilde yer veren Elmall,
610
kendi g-
rn, Bizim Hanefi mezhebi imamlarnn tercihine gelince, bu hususta
unlar syleyebiliriz. Hidye ve erhlerinde izah edildii gibi zilkurb, hadiste
Beni Haim ve Beni Muttalib'e tahsis edilmitir Ancak onlara mstakil bir his-
se gerekmeyip sadece fakirlerine, kszlerine ve yolcularna verilir ve bu s-
nflardan olanlarn, dierlerine kar ncelik hakk vardr.
611
eklinde dile ge-
tirmektedir. Elmall, ancak Resulllahn bunlarn hepsine eit hisse vermenin

606
YAZIR, Hak Dini, c.VII, s.4836.
607
Komisyon, Kuran Yolu, c.V, s.219-224.
608
YAZIR, Hak Dini, c.VII, s.4824.
609
YAZIR, Hak Dini, c.VII, s.4825.
610
YAZIR, Hak Dini, c.VII, s.4826.
611
YAZIR, Hak Dini, c.VII, s.4828.
196



zorunlu olmadn, artlara gre davranlmasnn yeterli olduunu ifade etti-
ini belirtmekte ve Hulefai Raidn'in kalem zere taksim ettiklerinden,
Hanef mezhebinde bunun tercih edildiini ifade etmektedir.
612

Burada saylan yetama, miskin ve ibni sebili geni bir ekilde akla-
yan Elmall, yetamay, her ne ekilde olursa olsun babas bulunmayan fakir
Mslman ocuklar olarak nitelendirmektedir. Miskin, hi bir ey'e malik
olmayan bare yoksula denir. diyen Elmall, bni sebili ise, memleketinde
mal mlk olsa bile yolda herhangi bir sebeple ihtiyaca dm kalm yolcu
olarak ifade etmektedir.
613

Elmall, bu snflara paylarnn, ya dorudan doruya kendilerine, ya-
hut velilerine verilmesi gerektiini, aslnda mmkn olduka onunla bir gelir
kayna temin edilerek kazancndan verilmesi gerektiini ve bylece hakla-
rnda en faydal olann yaplmas hususundaki harcama yetkisinin, devlet
bakanna brakldn belirtmektedir.
614

Elmall, feyden zlkurb, yetm, mesakn ve ibni seble byle hisse
verilmesinin sebep ve hikmetini, maln yalnz zenginler arasnda bir devlet
olmamas olarak ifade etmektedir.
615

Elmall, yalnz ganmet dndaki cizye ve harac gibi feyin deil, gani-
metin bete biri dndaki geri kalann taksimi hususlarnda da Reslllahn
ve ona tabi olarak Mslman devlet bakannn bir tercih hakk olduunu,
ancak yneticinin bu ihtiyarnn keyf olmayp mslmanlarn hacetlerini ve
devletin istikbalini takdir yolunda cidd bir ictihad kayd ile snrlandn da
ifade etmektedir.
616


612
YAZIR, Hak Dini, c.VII, s.4833.
613
YAZIR, Hak Dini, c.VII, s.4834.
614
YAZIR, Hak Dini, c.VII, s.4834.
615
YAZIR, Hak Dini, c.VII, s.4834.
616
YAZIR, Hak Dini, c.VII, s.4838.
197



Elmall, Hz. Peygamberin Hayber ganimetlerini datmada uygulad
yntemi uzun uzun anlattktan sonra; ganimetin yarsn devlet hazinesine
alnmas gerektiini, bunun memur maandan renci bursuna, elileri
arlamaktan tp ve benzeri konularda aratrmalar yaplmasna varncaya
kadar verdii uzun listedeki- devlet ilerine harcanmas gerektiini belirtmek-
tedir.
617
Hatta bu gruplar zengin olduklar halde bile verilebileceini, belli bir
miktar ile snrlanamayacan, bu durumun mamn ictihadna brakldn
belirtmektedir.
618

Enfal suresi 1. ayetinde, ganimetlerin Allaha ait olduu ve harcama
yetkisinin de Hz. Peygambere ait olduu belirtilmitir. Hz. Peygambere brak-
lan bu yetki zaman iinde devlet bakanna gemitir. Hz. Peygamber, bu
datm yaparken, bazen tamamn feyler gibi datrken, baz durumlarda
gazilere de pay vermitir. Hz. Peygamberin bunlara yetkisi olduunu ve ko-
nunun bu ahlaki boyutunu Enfal suresi 1. ayetinde aklayan Allah, ganimet-
lerin nasl taksim edileceini ise Enfal suresi 41. ayette aklamtr.
Elmall merhum, Enfal suresi 1. ayetin tefsirinde, ganimetlerin payla-
m konusunda enfl hakknda hkm vermek Allaha mahsustur. Bunda
kimsenin reyi yoktur. Allah nasl emrederse Resulllah onu yle tebli ve icra
eder. demektedir.
619

Komisyon, Enfal suresi 41. ayetin 1. ayeti nesih ettiini ileri srenler
olduunu, oysa u ekilde aklandnda neshe gerek kalmadn belirtmek-
tedir: Buna gre her ey gibi ganimet de Allah'ndr. O'nun Resul vahyi teb-
li etme ve dini retme yannda rnek gsterme ve uygulama vazifesi ile de
ykml klnmtr. Ganimetin Allah'a ve Resul'ne ait olmas byle anla-
lnca ileride gelecek olan ve ganimetlerin bee blneceini, bete birinin
Allah'a, Peygamber'e, onun yaknlarna, yetimlere, yoksullara ve yolculara ait
olduunu ifade eden yetin bunu nesih ettiini sylemenin anlam kalmamak-

617
YAZIR, Hak Dini, c.VII, s.4850-4852.
618
YAZIR, Hak Dini, c.VII, s.4852.
619
YAZIR, Hak Dini, c.IV, s.2366.
198



tadr. Bu yet konunun ahlk boyutunu, meseleye bir kul gibi yaklamann
rneini vermekte, 41. yet ise Allah'n kendine ait olan nasl datmay mu-
rat ettiini aklamaktadr.
620
Elmall merhum ise bu ayetlerle ilgili nesihten
hi bahsetmemektedir.
Elmall merhum, Enfal suresi 41. ayetin tefsirinde ise ganimetten al-
nan ne kadar kk ve nemsiz olursa olsun, "Enfl Allah'a ait" olduundan
onun bete birinin srf Allah, Peygamber, ona yaknl olanlar, yetimler, mis-
kinler (yani yoksullar) ve yolda kalm yolcular iin olduunu belirtmektedir.
Elmallya gre, ilk nce ganimetin bete birini Allah iin ayrmak, onu da be
hisseye ayrp, bu be gruba taksim etmek gerekir.
621

Btn bunlardan hem fey niteliindeki mallarn, hem de ganimetlerin
paylalmas konusunda asl yetkinin Allaha, onun gnderdii peygambere
ve daha sonra da o anki devlet bakanna ait olduu anlalmaktadr. rnek
bir paylamn nasl olaca u ekilde aklanmaktadr: Ganimetler bee b-
lnecek. Bete drd gazilere datlrken, bete biri ise, peygambere
peygamberin vefatndan sonra devlet hazinesine,- peygamber yaknlarna
nk onlara Zekt ve sadaka verilemez,- yetimlere, fakirlere ve yolda kal-
mlara datlr. Bu konuda yetki devlet bakannndr. Fey ise, gazilere hi
datlmadan, tm peygamber yaknlar, yetimler, yoksullar, yolda kalmlar
ve dier devlet ilerine, devlet bakannn uygun grd oranda datlr. Bu
bete birin sz konusu be gruba eit paylatrlma zorunluluu yoktur.
2.3.2. Devlet Malna / Devlet Btesine Zarar Vermek
Gnmz dnyasnda devletler o kadar bymtr ki, tm grevleri
tek bir yneticinin yapmas, hatta bakentten ynetilebilmesi bile imknsz

620
Komisyon, Kuran Yolu, c. II, s.521-522.
621
YAZIR, Hak Dini, c.IV, s.2406.
199



hale gelmitir. Bu nedenle devletler, ilerini kamu grevlileri, brokratlar eliyle
yrtmektedir.
Devlet ilerini yrten bu grevlilerin grevlerini laykyla yapmalar
olduka nemlidir. Devlet grevlilerinden bir ksm grevini titizlikle yrtmeye
alrken, bir ksm ise, devlet btesinin harcanmas ve devlet malnn ko-
runmas konusunda titiz davranmamaktadr. Bir ksm insanlar bal tutan
parman yalar derken, bir baka kesim devlet mal deniz yemeyen k
gibi bir anlay ierisinde bulunabilmektedir. Oysa, gncel deyimle devlet ma-
lnda ty bitmemi yetimin hakk vardr. nk, devletin ynetiminde olu-
acak zaaftan tm halk etkilenmektedir.
Bu konuyla ilgili olarak Ali mran suresi 161. ayetinde Allah Kim byle
bir hakszlk yaparsa kyamet gn, zimmetine geirdiini yklenmi olarak
gelir; sonra, herkese kazanm olduunun karl kendileri hakszla ura-
tlmakszn tastamam denir. buyurmaktadr.
Ali mran suresi 161. ayetin tefsirine baktmzda her iki tefsirde de,
"Ganimet mallarndan bir eyi gizlice alp zimmetine geirmek" anlamna ge-
len gull kelimesinin genel olarak kamu malnda yolsuzluk ve suiistimali
ifade ettii sylenmekte ve tm devlet ilerindeki suiistimalin de bu kapsamda
olduu belirtilmektedir.
622
Elmall bu bilgiyi verdikten sonra, devlet malnda
yolsuzluk ve suiistimalin vebalinin hirette ok byk olduunu belirtmekle
yetinmitir.
623
Komisyon ise, ayetin sebebi nzul ile ilgili rivayetleri de nak-
letmi, ayrca gulln dnyev hkmleriyle ilgili olarak da u bilgilere yer
vermitir: Fakihler arasnda -ayrntlarda baz gr ayrlklar bulunmakla
beraber,- gull yapan kimsenin mmknse ald btn mallar ganimet da-
tlmadan nce iade etmesi gerektii noktasnda gr birlii vardr. Ceza ko-
nusunda hkim kanata gre, -hrszlk suunun unsurlar gereklemi olsa

622
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.526, YAZIR, Hak Dini, c.II, s.1218-1219.
623
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.1219.
200



da- baz ceza ilkeleri dolaysyla, bu su iin ngrlen had cezas deil tzir
cezas verilmesi gerekmektedir.
624

Devlet maln korumann ve harcamann ne kadar hassas bir i olduu
gnmzde daha iyi anlalmaktadr. nk zaman zaman yolsuzluk iddiala-
rn, zimmete para geirme ve grevi ktye kullanma nedenleriyle devlet
malnn nasl kullanldn duyuyor ve gryoruz. alanlarn Ali mran su-
resi 161. ayetteki ilahi uyary dikkate almasnn nemi bir kez daha ortaya
kmaktadr. Biz de, herkesin devlet maln harcama ve kullanma konusunda
azami dikkati gstermeleri gerektiine inanyoruz.
2.4. DEVLETLER HUKUKU
Kuranda slam Devletiyle dier devletlerarasnda bar, sava ve ta-
rafszlk hallerindeki ilikiler ve devlet iinde bulunan gayrimslimler ile ilgili
hkmlerin yer ald 25 civarnda ayet bulunmaktadr.
2.4.1. Uluslararas likilerde Temel lkeler
slama gre insanlar arasnda birbirine gven ve bar esas olmaldr.
Bu durum insanlarn oluturduu toplumlar ve bu toplumlar temsil eden dev-
letler iin de geerlidir. Ancak devletlerarasnda bar korumann yolu, an-
lamalara sadk kalmak, gerektiinde dzeni bozmak isteyenlere kar sava-
a hazrlkl olmaktan geer.

624
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.527.
201



2.4.1.1. Uluslararas likilerin Temeli Bartr
Her iki tefsirde de silm kknden gelen slamn kelime anlamnn
bar, uzlama, teslimiyet, itaat olduu vurgulanarak Mslmanlarn bu is-
me layk bir hayat yaamalar gerektii, aksi davrann ise eytana uymak
anlamna gelecei ve bu durumun mslmana yakmayaca zerinde du-
rulmaktadr. Mslmanlar, ncelikle kendi ilerinde -bata Mslmanlar ol-
mak zere- tm insanlarn, huzur ve gvenlik iinde, Allahn koyduu kuralla-
ra uygun olarak her trl kul hakknn korunduu bir slam ortamn olutur-
maldrlar.
625

Hak Dininde ayrntya girilmeden, Kuran Yolunda ise, slamda
savan amacnn ne olduu hakknda eitli rivayetler zikredilerek, aslolann
bar olduu, isteyenlerle bar yaplmas gerektii sonucu karlm; ancak
bunun tuzaa dmek anlamna gelmeyecei de vurgulanmtr.
626

Nisa suresi 94. ayetin yorumunda her iki tefsir de bir kimsenin msl-
man olduunu belli ettii, savatan vazgeip mslmanlara teslim olduu,
bar teklif ettii takdirde; -sava halinde ve dman blgesinde bile olsa- art
niyetinden emin olmadka o kimseyi ldrmenin asla caiz olmad konu-
sunda gr birlii iindedirler.
627

Mslmanlar arasnda baz tartma veya kavgaya rastlandnda, di-
er Mslmanlarn ve devletin haklnn yannda yer alarak haklnn hakkn
hakszdan almasnn gereklilii vurgulanmaktadr. Konu, slm toplumu, hem
darda hem ieride meydana gelen haksz atmalar karsnda ilgisiz ve

625
YAZIR, Hak Dini, c.I, s.735-736, Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.218-219.
626
YAZIR, Hak Dini, c.IV, s.2425-2427, Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.554-555.
627
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.1425-1429, Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.91-92.
202



duyarsz kalamaz, bar ve adaletin gereklemesi iin elinden geleni yap-
makla ykmldr. eklinde zetlenmektedir.
628

man edenlere syle de Allah'n (yarg) gnlerine inanmayanlar ba-
lasnlar (onlara dokunmasnlar). nk O, bir topluluu, yaptklaryla bunu
hak edecekleri iin cezalandracaktr. (Casiye suresi 14) Ayeti tefsir edilirken
iki tefsirde farkl yorum olduunu gryoruz. Kuran Yolunda din zgrl
vurgulanm, dnyada inanmayanlara bask yaplamayaca, inanmayanlarn
cezalarnn hirette Allah tarafndan verilecei ifade edilmitir.
629
Hak Di-
ninde ise, Maksud, lzumunda harbden nehiy deil, ferd olarak ad
mnazealardan nehiydir.
630
denilmektedir.
Mmtahne suresi 7-9.ayetlerin tefsirinde Komisyon, Kur'an'n, ulusla-
raras ilikilerde hemen herkesin makul ve ikna edici bulaca bir temel ds-
tur olarak, yine aslolann bar hali olduu ve dostne ilikilerin salkl yr-
yebilmesi iin; iyi niyetli olma ve bunun ilikilere yanstlmas ve bu alanda ya-
placak dzenleme ve uygulamalarda, ayn ekilde herhangi bir ihtilf kmas
durumunda adalet ve hakkaniyetin esas alnmas artlarna titizlikle uyulmas
gerektii dile getirmektedir. Daha sonra, istisnai bir durum olan hasmne ili-
kiler iine girmenin gerekesi, kar tarafn din zgrln ortadan kaldr-
maya ynelik sava iln etmesi ve lke gvenliini tehdit eden fiili davran
ortaya koymas eklinde zetlenmitir. Ardndan, Kur'an'n bu konuda ortaya
koyduu esaslarn veya sbjektif olarak mslmanlara imtiyaz tanyan ilke ve
kurallar olmayp, objektif nitelikte olduuna dikkat ekilmektedir.
631

Kukusuz bar zamanlarnda barn kurallar, sava zamanlarnda da
savan kurallar geerlidir. nceki yetin ikinci blmnde mslmanlara
haksz saldrlara ve her trl arla sapmalar yasaklanarak savan temel
ahlk ilkesi aka belirtildikten sonra, burada da dmana hcum ederek

628
Komisyon, Kuran Yolu, c.V, s.45-46.
629
Komisyon, Kuran Yolu, c.IV, s.694-695.
630
YAZIR, Hak Dini, c.VII, s.4316.
631
Komisyon, Kuran Yolu, c.V, s.242-243.
203



askerlerinin yakalanp ldrlmesi sava kazanmann gerei olarak ortaya
konmaktadr. Zira savaa kazanmak iin giriilir. nsan gcnn birinci dere-
cede nem tad bir sava kazanmann ilk art da -zellikle klasik sava
artlarnda- dmann insan gcn krmaktr. Hayatn gereklerinin, ktlk-
leri nlemede savamay gerekli kld durumlarda bartan sz etmek an-
lamszdr. Kur'n- Kerm, olmas gerektii kadar bardr. Bununla birlikte
mslmann sebep olmad bir savata teslimiyeti davranmasn veya girii-
len bir sava kazanmann gereklerini, hmanist olduu ileri srlen topik
fikirlere feda etmeyi de onaylamaz. "Hakszlk etmeme ve hakszla ura-
mama"y emreden yet
632
Kur'an'n bu husustaki temel kural olarak alnma-
ldr.
633

Komisyon, Enfal suresi 39. yetin "fitne ortadan kalkncaya ve dinin
tamam Allah iin oluncaya kadar..." ksmn "Din ve vicdan hrriyeti yerlein-
ceye, herkesin serbeste dinini yaamas imkn douncaya ve bylece hak
olsun btl olsun din seimi ve din hayat baskya deil, samimi inanca daya-
nncaya kadar eklinde aklamaktadr.
634
Elmall merhum ise ayn blm,
mihneti irk olmasn ve din, hepsi Allah iin olsun -Allahn kullarn bakala-
rna mahkm tutan edyn batla, dini hak karsnda izmihlle dsn, hak,
hkim olsun da fitne ve mihnetle kimse ma'bud haktan bakasna itaat ve
inkyada sevk-u cebredilmesin eklinde aklamaktadr.
635

Bu konuda genel olarak Hak Dini ve Kuran Yolunda ayn grler
dile getirilmektedir. Yalnzca Elmall, dostluk ve dayanma ilikisi kuma ko-
nusunda snrlandrma getirirken; komisyon, Mslmanlarla savamayan ve-
ya gizli dmanlk kurduu tespit edilmeyen gayrimslimlerle dostluk kurma-
da bir saknma grmemektedir. Aslolann bar olduu, ama bar koruya-
bilmek iin savaa da hazr olunmas ve icabnda sava hukukunun uygu-
lanmasnn gereklilii dile getirilmektedir.

632
Bakara, 2/279.
633
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.194-198.
634
ayrca bkz. Bakara, 2/193; Nis, 4/ 75-76. Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.544.
635
YAZIR, Hak Dini, c.IV, s.2403.
204



2.4.1.2. Antlamalara Sadk Kalnmas Gerekir
nsanlar ve devletler baz konularda aralarnda anlamalar yapma ihti-
yac hissederler. slam bu yaplan anlamalara kesinlikle uygun davranmak
gerektiini belirterek, anlamalarn bozulmamasn ister. Ancak hayatta her
zaman her ey yolunda gitmeyebilir. Eer kar taraf anlamaya uymuyorsa
srf anlama var diye aldanmamak, tam aksine anlamann artk geersiz
olduunu ilan etmek gerekir. Bazen de kar taraf anlamay aktan bozma-
yp gizlice anlamann kurallarna uymayarak bize zarar vermek isteyebilir.
Bu tr durumlarda eer elimizde onlarn anlamay gizlice bozduklarna veya
bozmaya yeltendiklerine dair gl deliller varsa, yine de anlamann artk
geersiz olduu ilan edilerek, kar tarafa anlamaya yeniden dnmeleri iin
belli bir sre vermek gerekir. Kar tarafn anlamay bozmaya ynelik gizli
almalarna ilikin gl deliller bile olsa, Mslmana anlama varken an-
lamay yok sayp harekete gemek yakmaz. Ama kendisini korumak iin
de anlamann geersiz olduunu ilan ettikten sonra harekete gemek daha
uygun olan yoldur. Onlara gzda vererek, bakalarnn da ayn ekilde an-
lamay bozmalarnn nne geilmesi gerekir.
636
Bu konuda Hak Dininde
ok daha fazla ayrntya girilirken, Kuran Yolunda Hak Dininden alntlar
yaplmtr.
637

nsanlardan bir ksm aktan bize cephe almam, bir ksm bizimle
anlamas olan bir devlet veya toplulukla ittifak yapm olabilir. Bazlar da
tarafsz kalmak isteyebilir. Mslmanlarn bu tr pozisyonda olan devlet veya
topluluklara veya bireylere de saldrlmamas gerektii, onlarn bize saldr-
mamalar Allahn biz Mslmanlara bir ltfu olduu ortadadr.
638


636
YAZIR, Hak Dini, c.IV, s.2424, Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.552-553, c.III, s.5-6.
637
YAZIR, Hak Dini, c.IV, s.2446-2460.
638
YAZIR, Hak Dini, c.IV, s.2437-2438, Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.560-561.
205



Esirler serbest braklrken Mslmanlara kar hareket etmeyeceine
dair kendilerinden sz alnr. Bu konuda aksi ispatlanncaya kadar onlarn
verdikleri szn doru olduuna gvenilir. nk phe ve zanna dayanarak
insan haklar ihlal edilemez.
639

Dostluk ve kardelik, yardmlama ve dayanma anlamna gelen ve-
layet, ayn dini paylaan insanlar arasnda olabilir. Ancak gayrimslimler ara-
snda aznlk olarak yaamay tercih eden Mslmanlar da bu velayetin kap-
samndadr. Fakat bu tr Mslmanlarla ilgili farkl bir durum bulunmaktadr.
O da, gayrimslimler arasnda aznlk olarak yaamay tercih eden Msl-
manlara yardm edilebilmesi iin, kardaki devlet veya toplumla Mslmanla-
rn bunu engelleyen bir anlamasnn bulunmamas gerekir. Eer Mslman-
larn ilerinde aznlk olarak yaadklar devlet veya toplumla yapt bir sal-
drmazlk anlamas varsa byle bir durumda orada yaayan Mslman azn-
ln haklarn korumak iin bu devlet veya toplumla olan anlama ihlal edile-
mez.
640

Bu konuda Hak Dini ve Kuran Yolunda benzer grler dile geti-
rilmektedir.
2.4.1.3. Savaa Hazrlkl Olmak Gerekir
Uluslararas ilikilerde slamn temel prensiplerinden birisinin bar
olduunu belirtmitik. Bar koruyabilmek iin gl ve savaa hazrlkl ol-
mak gerekir. Yalnzca bar olduunu syleyerek bar koruyabilmek,
dmanlara kar stn gelebilmek mmkn deildir. nk dman, gl
olduunda bar dinlemeyecektir.
Mslmanlarn savaa hazrlkl olmasn isteyen ayetler, Nisa suresi
71. ile Enfal suresi 60. ayetlerdir. Nisa suresi 71. ayetin tefsirinde komisyon,

639
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.1413-1414, Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.86-87.
640
YAZIR, Hak Dini, c.IV, s.2437-2438, Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.560-561.
206



bu yetin mslmanlar, antlamaya gvenerek tedbirsiz davranp gafil av-
lanmaya kar uyardn belirterek, Mminlerin daima uyank ve cenge hazr
durumda olmalar, gerektiinde savaabilmek ve dman malp edebilmek
iin her trl hazrl yapmalar gerektiini, ifade etmektedir.
641
Ayn ayetin
tefsirinde Elmall merhum da, benzer dnceleri kendi cmleleriyle dile ge-
tirmitir.
642

Komisyon, Enfal suresinin 60. ayetinin tefsirinde yukardaki grlerini
biraz daha aarak, saduyulu topluluklarn, ortada zaruret bulunmakszn
kendilerinden daha gl bir toplulua saldrmayacaklarn belirterek, barn
ancak, bunu isteyenlerin caydrc gce sahip olmalar sayesinde gereklee-
bileceini ifade etmektedir. Bu grn de "Hazr ol cenge eer ister isen
sulhu salh" ifadesiyle dile getirmitir. yetteki "Sava atlar" ifadesini ve baz
sahih hadislerde okuluun ve atcln tevik edilmesinin gnmze yans-
yan anlamn "en uygun, maksad gerekletirmede en etkili olan silahlar ile
dier ara gereler, asker eitim, savunma ve sava stratejisi gibi savunma
ve zafer iin gerekli olan her trl asker g ve imkanlar" olarak aklamak-
tadr.
643
Elmall merhum da benzer dnceleri kendi ifadeleriyle dile getir-
mitir.
644

2.4.2. Gayri Mslimlerle likiler
Bugn dnyada alt milyar dolaynda insan yaamaktadr. Bunlardan
bir buuk iki milyar civar Mslman iken geri kalanlar gayrimslimlerden
olumaktadr. Bu durum tm lkelerde farkl dinlere mensup insanlarn bir
arada yaadklarn gstermektedir. Mslmanlarn gayrimslimlerle ilikileri-
ni nasl dzenlemeleri gerektii hakknda Kuranda birok ayet bulunmakta-
dr. Bu blmde, her iki tefsirin, bu ayetlere getirdikleri yorumlar ele alacaz.

641
Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.72.
642
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.1391.
643
Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.553.
644
YAZIR, Hak Dini, c.IV, s.2425.
207



2.4.2.1. Gayri Mslimlerle Dostluk
Yce Allah mminlerin dinden dnmeleri durumunda yerlerine yeni
nesiller getireceini haber vermektedir. Mslmanlarn Maide suresi 54. ayet-
te sralanan vasflarndan birisi, mminlere kar alak gnll, dieri kfirlere
kar vakarl, sert, direnli ve tavizsiz; madd menfaat karlnda satn al-
namayacak kadar stn karaktere sahip olmalardr.
645

Komisyon, Ali mran suresi 28. ayetin tefsirinde Mslmanlarn
mslman olmayanlarla ilikilerini dzenleyen yetler ve Reslullah'n uygu-
lamalar topluca deerlendirildiinde, delillerin u iki noktada gr ayrlna
meydan vermeyecek lde ak olduunu ifade etmektedir:
a) Hangi sebeple olursa olsun mslmann -kendi inanlarndan tviz
vererek- mslman olmayana inan bakmndan yaknlk duymas, onlar bu
anlamda dost edinmesi kendi imann tehlikeye sokan bir durumdur.
646
Elma-
ll merhum yet imana kar kfrn velyetinden teberri ve inkta amirdir.
Bu yet, Allah ve Peygamber mahabbetine mnafi ve vazifei diniyyenin hak-
kyla ifasna mani' olan her trl alik dnyeviyye mahabbetinden teberri ve
inkta mirdir. diyerek benzer bir sonuca ulamaktadr.
647

b) nanlarn zedelenmesine yol aacak bir tarzda olmakszn, slm'n
insana bakn gsteren rnek davranlar sergilemek, dnya hayatnn d-
zen ve istikrarn salamak ve bu erevedeki yararlarn koruyup gelitirmek
amacyla mslmanlarn gayrimslimlerle iyi ilikiler iinde olmas yasaklan-
mayp aksine zendirilmitir.
648
Elmall merhum, Binaenaleyh mminler Ya-
hudi ve Nesrya iyilik etmekten, dostluk yapmaktan, onlara veliyylemr ol-
maktan nehy- men' edilmi deil, onlar veliy ittihaz eylemekten, yardaklk

645
rtidad hakknda bilgi iin ayrca bkz. Bakara 2/217, Komisyon, Kuran Yolu, c. II, s.236-238.
646
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.390-394.
647
YAZIR, Hak Dini, c.IV, 2491.
648
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.390-394.
208



etmekten nehy edilmilerdir. nk onlar mminlere yr olmazlar.
649
eklin-
deki ifade etmektedir.
Bu anlaya paralel olarak, devletler umumi hukukunda milletleraras
ilikiler iin yaplan dostane ilikiler ve hasmane ilikiler eklindeki temel ay-
rm esas alndnda, slm'n bunlardan birincisini kural, ikincisini ise istisna
telakki ettii, sylenebilir. Bu tarz ilikilerin yette kullanld anlamyla "vel"
(dostluk) olmad aktr. Bu kelimenin baka yetlerdeki, -zellikle "Allah
Tel"nn en iyi dost olduunu belirten yetlerdeki kullanm dikkate alnrsa,-
burada yasaklanan dostluun, "inan birliinden veya yaknlndan tr
sevgi besleme, gven duyma ve bel balama" anlamnda olduu kolayca
anlalr. Gerek yetin sonundaki ar meyyide, -yani bu ikaza uymayanlarn
Allah'n dostluunu yitirmi olacaklarnn bildirilmesi,- gerekse mteakip yet-
te gizlenen niyetlerin Cenb- Allah'n bilgisi dnda olmadnn hatrlatlma-
s, yasaklanan ilikilerin, slm inancna sadakati her eyin stnde tutmaks-
zn birtakm kiisel zaaflar uruna iman tehlikeye sokan veya mslmanlarn
zararna olan dostluklar tesis edilmesi veya bu tr dostluklarn korunmas
olduunu gstermektedir.
650

Hz. Muhammed'in, peygamberliinden nceki dnemde orta olan
Sib b. Abdullah' chiliye devrindeki erdemli davranlarndan tr vmesi,
genliinde Mekke'de hakszlklarn nlenmesi amacyla oluturulan "Hilfu'l-
Fudl"a (gnlller ittifak) katlmas ve peygamberlik yllarnda da bu giri-
imden memnuniyet ve vgyle sz etmi olmas; bu srenin 75. yetinde
Ehl-i kitap mensuplarnn "drstlk" ltne gre tasnife tbi tutulmas,
Reslullah'n Yahudilerle ve mriklerle yazl anlamalar yapm olmas gibi
deliller ve hepsinden nemlisi Enbiy sresinin 107. yetinde Hz. Muham-
med'in btn yaratlmlara "rahmet" olarak gnderildiinin bildirilmesi gs-
termektedir ki, slmiyet, baka dinlerin mensuplaryla temas kurmay, bar
ve esenlik iinde yaamann yntemlerini gelitirmeyi ve ilh bir ltuf olarak

649
YAZIR, Hak Dini, c.III, 1713.
650
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.390-394.
209



insann doasna yerletirilmi olan (ftrata uygun) ahlk erdemleri beeriye-
tin en yce deerleri sayp onlar ykseklerde tutmak iin i birlii yapmay
yasaklamak yle dursun, bunu slm mesajn btn insanlara ulatrma
(tebli) grevinin bir paras saymtr. Bunun sonucu olarak insanlk tarihin-
de farkl dinlere mensup kimselerin gven duygusu iinde birlikte yaayabil-
meleri konusunda en baarl siyas ve sosyal iliki rneklerinin Mslmanlar
tarafndan sergilenmi olduu grlmektedir.
651

Mslmanlarn bu alanda ortaya koyduklar farklln gven duygusu
iinde yaama hissini verebilmekle snrl kalmad, dier din mensuplarnn
bir taraftan kendi inanlarna gre yaama zgrlne sahip olduu, bir ta-
raftan da adalet, hogr, yardmseverlik ve benzeri erdemlerin ok belirgin
biimde gzlenebildii bir sosyal yap oluturduklar gzlemlerini objektif bir
bakla kaleme alan birok batl yazarn hayranlk dolu ifadelerinden anla-
lmaktadr.
652
Mslmanlarn gayrimslimlere kar insani konularda yakn
davranmasnn slamn ruhuna daha uygun olduunu dile getiren komisyon,
ancak btn bu snrl ilikilerin, Kur'an ve Snnet'teki dier deliller nda
deerlendirildiinde, mslmanlarn, kimlik erimesine, dolaysyla iman g-
cn kaybetmelerine yol aacak ilikiler kurmalarn veya boyunduruk altna
girmeye raz olmalarn onaylama anlamna gelmeyeceini de hatrlatma
ihtiyac duymutur. Komisyon bu konudaki grlerini, mslmanlarn hassas
dengeyi dikkatle korumalar, iyi niyetli admlarn amac dna tarmamalar
ve iliki kurulan tarafn da niyetini gz ard etmeden basiretli davranmalar
gerektiini hatrlatarak bitirmektedir.
653

Nisa suresi 144. ayete komisyon mminleri brakp kafirleri dost e-
dinmeyin eklinde meal verirken, Elmall merhum mminleri brakp kafirleri
balarnza geirmeyin ekline meal vermitir.

651
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.390-394.
652
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.390-394.
653
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.390-394.
210



Ayn ayetin tefsirinde ise Elmall merhum, yalnzca mminleri brakp
kfirlerle mvalt etmek mnafkln ak bir brhandr.
654
demekle yetinir-
ken; komisyon, daha geni bir ekilde u aklamalara yer vermektedir: e-
itli vesilelerle tekrar edilen "mminleri brakp kfirleri veli edinmeme, m-
minleri ihmal ederek kfirleri dost tutmama" talimat, mminlerle gayrimslim-
ler arasndaki btn iyi ilikileri yasaklayan bir hkm olarak anlalma-
maldr. "Mminleri brakp" kaydnda srar edilmesi bu kaydn nemli olduu-
nu gstermektedir. Mminleri brakmamak, onlar birinci planda dost, veli,
taraf saymak artyla gayrimslimler ile de, taraflar ve btn insanlk iin ha-
yrl olacak, faydalar salayacak, ktlkleri nleyecek ilikiler kurmak, an-
lamalar yapmak ve dayanmalarda bulunmak yasak deildir, hatta tevik
edilmitir.
655
Elmall Maide suresi 51. ayetin tefsirinde Yahudi ve Nesry
evliya ittihaz etmeyiniz. Onlara veliy olmaynz deil, onlar veliy tutmaynz,
i'timad edib de yar tanmaynz, yardaklk etmeyiniz, velyetlerine, hkmleri-
ne, muavenetlerine mracaat etmek, evliya umur yapmak yle dursun onla-
ra hakk bir ahbab gibi kemali safvetle i'timad edib de kendinizi kaptrmay-
nz. Velhasl onlar yar olur zannedip de yarannz gibi sk fk muaeretlerine
dalmaynz, tuzaklarna dmeyiniz, hevalarna itirak etmeyiniz.
656
ifadesini
kullanmaktadr.
Btn bunlardan, genel olarak bu konuda da her iki tefsirin benzer g-
rleri paylat grlmektedir. Ancak, baz ayrntlarda ise farkl dndk-
leri noktalar bulunmaktadr. Elmall merhumun, gayrimslimlerle insani konu-
larda grmeyi yasaklamad ama onlara gvenilemeyeceini belirttii, bu
nedenle de birok ekinceleri olduu grlmektedir. Komisyon ise, gayrims-
limlerle insani konularda kesinlikle diyalog kurulmasnn, hatta insani konu-
larda -asimile olmamak, kendinden taviz vermemek kadyla- gnmz koul-
larnda ibirlii yaplmasnn art olduunu dile getirmektedir.

654
YAZIR, Hak Dini, c.III, 1503.
655
l-i mrn, 3/28; Mmtehine, 60/7-8.
656
YAZIR, Hak Dini, c.III, 1712.
211



2.4.2.2. Takiyye
Kelime anlam korunmak, gizlenmek, saklamak, ihtiyat tedbiri almak
olan takiyye, gl olan kfirlerin karsnda can, mal, rz, namus ve her trl
kutsal deerleri tehlike altnda olan mslmanlarn, sz konusu olumsuz du-
rumdan kendilerini kurtarmak ve zarara uramamak iin imanlarn gizlemele-
rini ifaden eden bir ilkedir.
657

Komisyon, Ali mran suresi 28. yet-i kermedeki istisna ifadesinden,
"baz insanlarn errinden korunmak iin, gerek niyetini belli etmeden onla-
rn arzusuna uygun hareket etme" anlamna gelen takiyye (tukye) kavram
karldn belirterek kendilerinin bu gre katlmadn yle aklamak-
tadr: Buradaki istisna ifadesinde geen ve "korunma" mnas tayan lafz
ile, yaygn olarak kiinin olduundan farkl grnmeyi srekli bir davran
biimi haline getirmesi anlamnda kullanlan takiyye birbirine kartrlmama-
ldr.
658

Elmall, takiyyeyi, cann, rzn veya maln dman errinden koru-
mak iin ondan saknmak
659
eklinde tarif etmektedir. Elmall merhum, Ms-
lmanlarn tehlikelerden korunabilecek bir vaziyette bulunduu ve korunabil-
dii takdirde ya da byk bir zaruret, tehlike veya zor karsnda bulundu-
unda, kalbinde imana sahip olarak "takiyye" edebileceini syleyerek,
takiyyeye ruhsat vermekle birlikte; "Allah size, asl kendisinden korkmanz,
ekinmeniz gerektiini bildiriyor, son dn Allah'adr." buyuran ayetin Ms-
lmanlara ikazda bulunduunu hatrlatmaktadr.
660
Elmall, Mslmanlarn,
dnn Allaha olacan unutmamas gerektiini, dolaysyla bu ruhsatn
mmkn olduka kullanlmamas gerektiini vurgulamaktadr.

657
amil A, Takiyye, amil slam Ansiklopedisi, c.VI, s.96-97.
658
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.390-394.
659
YAZIR, Hak Dini, c.II, 1074.
660
YAZIR, Hak Dini, c.II, 1075.
212



Komisyon, mslmann daha st bir deeri ihll etmedike, muhtemel
bir zarara kar nlem almak zere sz ve davranlaryla gerek inan ve
dncesini gizlemek durumunda kalabileceini ama bunun sadece o hal ile
snrl, zaruretten doan istisna bir yol olduunu, amac dna tarldnda
takiyyenin faydasndan ok zarar olacan ve mslmana yakmayacan
belirtmekte ve cevaz vermemektedir.
661

Farkl ifadelerle de olsa, her iki tefsirde de takiyyenin ok zor artlarda
kullanlabilecek bir ruhsat olduu, bunun alkanlk halinde getirilmesinin ise
Mslmanlara yakmayaca ifade edilmektedir.
2.4.2.3. Gayrimslimlerin Mescidi Harama Girmelerinin Yasak Oluu
Allah, Tevbe suresi 28. ayetinde Ey iman edenler! Biliniz ki Allah'a
ortak koanlar pislie batmlardr; artk onlar bu yldan sonra Mescid-i Ha-
rm'a yaklamasnlar. Eer yoksulluktan endie ederseniz, unutmaynz ki
Allah size -dilerse- kendi ltfuyla bolluk verir, Allah bilendir, hikmetle yne-
tendir buyurmaktadr. Bu ayetin zahirinden, mriklerin Mescidi Harama
girmek yle dursun, yaklamalarnn bile yasak olduu anlalmaktadr.
Elmall merhum Tevbe suresi 28. ayetin tefsirinde, Bu seneden sonra
Mescidi harama yaklamasnlar ifadesini, dokuzuncu senei hicriyyeden son-
ra onlar Mescidi harama yaklamaktan memnu' ve siz mminler bu men'in
icrasna memursunuz, yaklatrmaynz eklinde anlayarak yle demekte-
dir: K'beye girmek ve Haremi erifte bir hizmet ve maslahata sahip olmak
yle dursun hatt yaklamasnlar, Harem hududu dhiline bile girmesin-
ler.
662
Elmall, bu itlaka gre hibir sebep ve maksatla hatt seyahat, sefaret
veya bir muhakeme iin bile Harem dhiline sokulmamalar gerektiini belirt-
mektedir. Elmall merhuma gre, Mescidi Haram dndaki mescitlere girme-

661
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.390-394.
662
YAZIR, Hak Dini, c.IV, s.2501.
213



lerine baz durumlarda izin verilebilir.
663
Elmallya gre, gayrimslimlerin hac
iin Harem dahiline girmelerine, Mekke, Arafat, Mzdelife vesair dahili Ha-
remde efali hacc yapmalarna asla msaade edilemez. Hicri 9. seneden son-
ra hac ancak mminlere mahsustur.
664

Tevbe suresi 28. ayetin tefsirinde komisyon, nce gayri Mslimlerin
Mescidi Haram ve evresine girme yasann gerekesini aklamtr. Daha
sonra ise alimlerin ekseriyetine gre yetteki Mescid-i Haram tamlamasndan
maksadn Harem Blgesi olduunu, dolaysyla yasaklanan yerin Harem
diye anlan mntka olduunu, ayetin devamndaki ifadenin bu anlay des-
tekleyici nitelikte bulunduunu beyan etmektedir.

Bu gr, komisyon da
desteklemektedir. Bu yasan Yahudileri ve Hristiyanlar kapsayp kapsama-
d hususunda farkl rivayetler bulunmakla beraber, gnmze kadar uygu-
lana gelen kural, mslman olmayanlarn bu blgeye sokulmamas ynnde-
dir. Ayette zel bir kelime seimi yaplarak mriklerden sz edildiini ve
Kur'an'da Ehl-i Kitabn mrik olarak nitelenmediini dikkate alan Komisyona
gre, -zel artlarda ve yetin getirdii dzenlemenin amacna hizmet eden
durumlarda yaplabilecek istisna uygulamalar dnda- kural olarak Ehl-i Ki-
tabn bu yasak kapsamnda dnlmemesi Kur'an'n ruhuna daha uygun-
dur.
665

Gayrimslimlerin Mescidi Haram blgesine hac etmek amacyla gire-
meyecei ancak dier mescitler hakknda byle bir yasak olmad hususun-
da ittifak vardr. Burada Elmallya gre harem blgesine girmesi yasaklanan
gayrimslimler ifadesi, Mslman olmayan herkesi kapsarken, komisyona
gre buradaki yasak Ehli Kitap dndakileri kapsar. Komisyon ayrca baz
durumlarda Mslmanlarn zel izniyle Ehl-i Kitabn Mescidi Harama girme-
lerinde bir saknma olmadn ifade etmektedir.

663
YAZIR, Hak Dini, c.IV, s.2502.
664
YAZIR, Hak Dini, c.IV, s.2503.
665
Komisyon, Kuran Yolu, c.III, s.29-30.
214



2.4.2.4. Snmaclar (Mstemenlerin Durumu)
Bir sava hukuku terimi olan eman, dmana emniyet altnda olduu-
na dair verilen sz veya iaret demektir. Eman isteyen kiiye de mstemen
denilmektedir. Gnmz devletler hukukunda snma veya iltica talebinde
bulunma eman isteme niteliindedir.
666

Bu konuda Elmall merhum, eman isteyenin farkl maksatlar tayabi-
leceini, bu nedenle eman verenin kelmullah iitip dinlemesi, hikmet ve ga-
yesini hesap ederek eman vermesi gerektiini ifade etmektedir. Elmall mer-
huma gre, mste'min bir haceti diniyye iin istiman ederse eman vermek
vacip olur. Fakat mutlak surette veya bir haceti dnyeviye maksadyla istiman
ederse eman vermek vacip olmaz. cab hale gre ya caiz veya reddi vacip
olabilir.
667
Elmall merhum bu ve benzeri aklamalardan sonra, konuyu y-
le zetlemektedir: Eman verilmesinin nedeni, Arap mriklerinin her hususta
cahil bir kavim olduundan, iman ve slmn hakikat ve ahkmn bilemeye-
cekleri, eman yoluyla hakk duyup da hi mazeretlerinin kalmamasdr. Elma-
llya gre, nce bir kiiye eman verilmeli, sonra da slamn hakikatleri anla-
tlmal, bunlar dinledii halde o kii iman etmezse; can ve mal taarruzdan
masun olarak onu eman yeri olan mahalline, vatanna yetitirmek gerekmek-
tedir.
668

Her iki tefsire gre de Tevbe suresi 6. yette, Hz. Peygamber'e, veri-
len srenin tamamlanmasndan sonra olsa bile, bir mrik kendisinden hima-
ye ve gvence isterse ona gvence vermesi emredilmitir.
669
Komisyon bu
ayetin tefsirinde, bu buyruun 5. yetin sonundaki yce Allah'n balama ve
rahmetinin snr bulunmadn belirten ifadenin hemen ardndan gelmesini
manidar bulmaktadr. Komisyon, ayette byle bir gvence salanmasndan,

666
Hamdi DNDREN, Eman, amil slam Ansiklopedisi, c.II, s.91.
667
YAZIR, Hak Dini, c.IV, s.2458-2459.
668
YAZIR, Hak Dini, c.IV, s.2459-2460.
669
YAZIR, Hak Dini, c.IV, s.2459, Komisyon, Kuran Yolu, c.III, s.6-16.
215



yeterli bilgi sahibi olmayan putperestlerden isteyenlere Allah'n dinini daha
yakndan tanma ve zerinde dnme frsat vermek olduu sonucunu -
karmaktadr. Komisyona gre, bylece 5. yetin yanl anlalmas da n-
lenmi olmaktadr. Zira byle bir imkn tannmasa, riyakr ve mnafk insan
tipinin gelimesine kap araland yorumu yaplabilirdi. Ayrca bu yetten,
verilecek gvencenin her trl bask ve kayg ihtimalini ortadan kaldracak
biimde olmas gerektii de anlalmaktadr. nk yete gre gvence veri-
len kiinin sadece Allah'n szne muttali olmas, yani slm dinini tanmas
salanacak, asla bask yaplmayacaktr.
670

Komisyon Tevbe suresi 5-6. ayetleri tefsir ederken, Elmalldan da
alnt yaparak, sz konusu yetin yan sra Reslullah'n sz ve uygulamala-
rndan, -ister slm dinini yakndan tanma amacyla isterse ticar, turistik ve-
ya diplomatik bir amala- slm lkesine gvence alarak girmi kimseye
(mste'min) verilen teminat hkmlerine titizlikle uyulmasnn farz olduu
hkmne ulamaktadr.
671

Bu konuda genel olarak Hak Dini ve Kuran Yolunda ayn grler
dile getirilmektedir. Ancak, bir gayrimslime eman verilmesini Elmall mer-
hum baz artlara balarken, komisyon byle bir ayrmdan bahsetmemekte-
dir.
2.4.2.5. Hicret
Zaman zaman Mslmanlarn dinlerini daha rahat yaayabilmeleri iin
bir yerden baka bir yere g etmeleri gerekmektedir. Bir yerden baka bir
yere g etmek anlamna gelen hicret, slam kltrnde nemli bir yere sa-
hiptir. Bu bakmdan bir mslmann dinini yaamasna izin verilmeyen bir
yerden dinini zgrce yaabilecei bir yere gitmesi onun hicreti olmaktadr.

670
Komisyon, Kuran Yolu, c.III, s.6-16.
671
YAZIR, Hak Dini, c.IV, s.2459, Komisyon, Kuran Yolu, c.III, s.6-16.
216



Hicretle ilgili ok sayda ayet bulunmakta ve baz durumlarda hicretin farz
olduu bile ifade edilmektedir.
Elmall merhum, Hicret vacip iken kffara mmaat edib oturmak
dorudan doruya kfr deil ise de, her halde bir ma'syet ve nefse bir zu-
lmdr. derken, lzumunda hicretin de bir nevi' mcahede olduunu ifade
etmektedir.
672

Komisyon, szn ettiimiz ayetlerin her birisinin tefsirinde benzer ifa-
deler kullanm, baz ayetlerin tefsirlerinde ise ok geni ayrntlara girmitir.
Bu grlerinin bir zeti yledir: Allah rzs iin, Allah'n dinini serbeste
yaamak ve yaymak maksadyla hicretin tevik edildii, hatta mazereti olma-
d halde hicret etmeyen kimselerin knand ve ceza greceklerinin bildiril-
dii aktr. Bu yetleri destekleyen hadisler yannda onlara zt gibi gzken,
daha dorusu hicretin gerekli olduu dnemi tarih olarak snrlayan hadisler
de vardr.
673

Hem Elmall, hem de komisyon, tpk savaa katlma zorunluluunda
olduu gibi, bir are bulamayacak, hicretin mtevakkf olduu esbaba g
yetiremeyecek ve bizzat yahut bilvasta yolu dorultup gidemeyecek olan
hakikaten zayf ve biare erkeklerin, kadnlarn ve ocuklarn mstesna oldu-
unu da belirtmektedir.
674

Hicret etmenin gereklilii konusunda her iki tefsirde de ortak bir d-
nce hkimdir. Bu ortak dnceye gre; nerede olursa olsun
mslmanlarn, yaadklar yerde slam' yaamalar mmkn olmuyorsa, bu
konuda mcadele edildii halde baar elde edilemiyorsa, dinin zgrce ya-
anabilecei bir yere g etmeleri gereklidir. Ancak, gc yetmedii iin hic-
ret edemeyenler bu zorunluluktan muaftr. Ayrca, -blgede dini yayabilecek

672
YAZIR, Hak Dini, c. II, s.1437.
673
Komisyon, Kuran Yolu, c. II, s.96-98.
674
YAZIR, Hak Dini, c. II, s.1437.
217



bir din limi, bir mcahid vb- zel durumlar nedeniyle g etmemesi gereken-
ler de bulunabilir.
2.4.3. Sava le lgili Kurallar
slam dini bar dini olduu halde Mehmet Akif ERSOYun Yumuak
bal isem, kim dedi uysal koyunum? / Kesilir belki fakat ekmeye gelmez
boynum dedii gibi, mslmann da kendini korumaya ve onurlu bir ekilde
yaamaya hakk olduu ortadadr. Bu durumu korumak iin gerektiinde sa-
va hazrl yaparak caydrc tedbir alrken, gerektiinde de savaacaktr.
te Tevbe suresi 7-16. ayet grubunda da bu durum aklanmaktadr.
Hak Dini ve Kuran Yolu nda ortak olarak u sonulara varld g-
rlmektedir: Bu ayetlerde arlkl olarak, slm'a ve mslmanlara kar bes-
ledikleri kin ve dmanlk duygularn tatmin uruna hibir deer tanmayan
mriklerin tavr ve tutumlar tasvir edilmekte ve mminler kendileriyle sava
halinde bulunan bu hasmlara kar savamaya zendirilmektedir. Bu yet-
lerde mrikler hakknda ar ifadelerin ve sert bir slbun yer alm olmas-
n, sebepsiz yere sava amann ve srf inanlarndan tr bakalarna sal-
drmann meru klnd biiminde yorumlamak mmkn deildir. Bu yetler-
de; sava sebebinin putperestlerin inanlar ve din hayatlar deil, onlarn
insanlk d davranlar olduu zerinde durulmaktadr. Ayrca, Mslmanla-
rn hakl bir konumda bulunmalar sebebiyle iman mcadelesinin zaferle so-
nulanmasnda kararl bir tavr ortaya koymalarnn zorunlu olduu vurgu-
lanmaktadr.
675
slamda dmana kar gerekletirilen bir savunmada btn
gcn sarf etmek anlamna gelen cihad kavram kullanlmaktadr.
676

Komisyon Bakara suresi 190. ayetin tefsirinde, Zemaher'nin akla-
masna gre "Allah yolunda savamak" deyiminin, "Allah'n ismini yceltmek
ve O'nun dinini glendirmek iin cihad etmek" anlamna geldiini belirtmek-

675
YAZIR, Hak Dini, c.IV, s.2461-2477, Komisyon, Kuran Yolu, c.III, s.16-17.
676
YAZIR, Hak Dini, c.V, s.3423.
218



tedir. Hicretten nce, artlar ne olursa olsun, mslmanlarn mriklerle sa-
vamalar yasaklanm, onlarla ilikilerde bar yntemlerin izlenmesi em-
redilmiti. Hicretten sonra mslmanlar kendi devletlerini kurup siyasal ba-
mszlklarna kavuunca, zamanla ayrntlar belirlenen baz artlara ve ku-
rallara riayet etmeleri kaydyla, savamalarna izin verilmi ve gerektiinde
emredilmitir. Bu iznin ilk kez Hac suresinin 39. yetiyle verildii anlalmak-
tadr; ancak Bakara suresi 190. ayeti de bu erevede dnmek mmkn-
dr. yette zellikle savunma amal savan emredildii grlmektedir.
677

Bu konuda Hak Dini ve Kuran Yolunda benzer grler dile geti-
rilmektedir.
2.4.3.1. Haram Aylarda Sava
Komisyona gre, haram, "yaplmas yasaklanm olan, dokunulmaz,
kutsal" anlamna gelir. "Haram ay" tabiri ise, sava yapmann yasak ve ha-
ram olduu, dier bir deyile bar dnemi olan aylar ifade eder. Bunlar ka-
meri takvime gre birinci, yedinci, on birinci ve on ikinci aylardr (Muharrem,
Recebe, Zilkade, Zilhicce). Bu uygulama Hz. brahimden itibaren uygulanan
eski bir Arap gelenei idi. Ancak Araplar zaman iinde bu aylarn bazlarnn
yerlerini deitirerek, aylarn sralar ile oynamlar, bu duruma da nesi de-
nilmitir.
678

Komisyon, Kur'an'da yer alan haram aylarda sava yasa hkmn,
slmiyet'in milletleraras ilikilere bakn ortaya koyan dier delillerle birlikte
deerlendirerek yle bir sonuca varmaktadr: Milletleraras ilikilerde bar
esas alp yeryznde her trl hakszlk, bozgunculuk ve tahakkm yasak-
layan slmiyet, savan bir insanlk realitesi olduunu gz ard etmemi, sa-
van tahribatn en aza indirecek nlemler almaya almtr. Bu erevede,

677
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.193-194.
678
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.199-200.
219



slm dnce sistemi iinde, yln te birini kapsayan bir srenin sava
kart duygu ve dncelerle geirilmesine yer verilmi olmas, -ihmal edilen
birtakm insan deerlerin hatrlanp yaatlmasna ve bu konuda kamuoyu
oluturulmas iin belli gnlerin veya haftalarn ayrlmasna nem verilen-
zamanmzda daha bir dikkat ekmekte ve anlam kazanmaktadr.

Mrikler
sizinle topyekun savatklar gibi siz de onlarla topyekun savan" ifadesini
iermesi dolaysyla Tevbe suresi 36. yet de genellikle mfessirler tarafn-
dan ayn surenin 5. yeti gibi self (kl) yeti olarak nitelenmi ve mriklerle
ilikilerde tolerans ve kolaylk gsterme veya kendi hallerine brakma buyru-
unu ieren btn yetleri yrrlkten kaldrm olduuna hkmedilmitir.
Komisyon, -aka belirtmese de- ayetin nesih edildiine katlmamaktadr.
679

slamda aslolan bar olduu iin, Kuranda bu aylarn kutsal kabul
edildiini ve o aylarda sava yapmann yasaklandn belirten Komisyon,
dmann bu aylarda saldrmalar veya gl bir saldr riski ortaya kmas
halinde Mslmanlarn da misliyle karlk vermelerinde bir beis grmemi-
tir.
680

Elmall merhum da bu konudaki ayetleri yorumlarken komisyonla ben-
zer dnceleri dile getirmi, ancak bu yasak hkmnn daha sonra nesih
edildii grn ifade etmitir.
681

Bize gre, sz konusu ayetlerde dman saldrs veya ihtimali halinde
bu aylarda sava yasa zaten geerli olmadna gre, bu hkmlerin ayrca
nesih edilmesine de ihtiya kalmamaktadr.
2.4.3.2. Savaa Katlma Zorunluluu
Bir toplum birlik ve beraberlii salayabildii ve gerektiinde yardmla-

679
Komisyon, Kuran Yolu, c.III, s.41-43.
680
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.199-200.
681
YAZIR, Hak Dini, c.II, 700.
220



p dayanmada bulunduu lde gl olur. Elbette bir toplumun gcn
gsterecei en nemli zamanlar sava zamanlardr.
Elmall merhum, cihadn nemini ve mcahidin deerini uzun uzun
anlatmaktadr.
682
Komisyon, mcahidi deerleri korumak iin yaplan savaa
bizzat katlan, cann tehlikeye atan kimsedir. diye tanmladktan sonra, onla-
rn deerini mal ve vergisiyle savaa katk yapan veya mazereti sebebiyle
fiilen savaa katlamayan kimseler, byk ecir alsalar bile fiilen savaa kat-
lan mcahitlerin derecesine ulaamazlar. diyerek aklamaktadr.
683

Savaa katlann deeri ortada, ama katlmak zorunlu mudur? nk,
Allah kimseye gcnn yetmeyecei eyi yklemez. Bu sorunun cevab
Kuranda Tevbe suresi 91 ve Fetih suresi 17. ayetlerde verilmi ve bu ayetle-
ri mfessirlerimiz yle yorumlamtr: Elmall merhum savaa katlmama
ruhsat verilenlerle ilgili olarak, Fetih suresi 17. ayetin tefsirinde Evvel ve hir
tehallf hususunda mazereti olanlar iin, gitmek iin tazyik yoktur. A'ma, to-
pal, hasta geri kalabilir, bunlar ma'zurdurlar. Bununla beraber menhiy de de-
ildirler. Kendi arzularyla gidebildikleri takdirde meni'de olunmazlar. Bakala-
rna br olacak derece de olmamak artyla mudafen me'cur bile olurlar.
yorumunu getirmektedir.
684

Komisyon, Fetih suresi 17. ayetinin tefsirinde mazeretsiz olarak sa-
vaa katlmamak hem hukuk ve din, hem de ahlk bakmdan nemli bir
ihlal ve itaatsizliktir; baka bir deyile gnahtr, erefsizliktir ve sutur. de-
mektedir. Komisyon, bundan sakatlk, hastalk gibi mazeretlerle savaa ka-
tlmayanlarn mstesna olduunu, onlarn madd ve manev meyyidelere
dhil bulunmadn aklamtr.
685
Tevbe suresi 91. ayetin tefsirinde de,
gsz, yal, engelli, hasta, madd imknlar yetersiz kimselerin savaa ka-
tlmamaktan tr sorumlu olmayacaklarnn bildirildiini belirterek; bu husu-

682
Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s 95.
683
Cihad hakknda ayrca bkz. l-i mrn, 3/200; Mide, 5/35; Tevbe, 9/73. Komisyon, Kuran Yolu,
c.II, s.93-95.
684
YAZIR, Hak Dini, c.VI, s.4418-4419.
685
Komisyon, Kuran Yolu, c.V, s.27.
221



sun Allah ve Resul'ne sadk kalmalar, o yolda tte bulunmalar artna
balandn ifade etmektedir. Komisyon, anlan kiiler iin tannan muafiyetin
savaa katlma yasa anlamnda olmayp; kendilerinin istemesi ve yetkililerin
uygun grmesi halinde bunlarn da orduya katlp mnasip hizmetlerde grev-
lendirilebileceklerini ilave edilmitir.
686

Grld gibi, her iki tefsirde de tm Mslmanlarn cihada katlmaya
tevik edildii ve cihada katlanlarn katlmayanlardan daha stn olduklar
belirtilirken, gnl imanla dolu olduu halde saylan mazeretleri bulunanlarn
katlmayabilecekleri gr ortak olarak dile getirilmektedir.
2.4.3.3. Sava Kurallar
Baz kurallar her zaman geerli olduu halde, birtakm kurallar ise art-
lara gre geerlilik kazanmaktadr. rnein bar ortamnda geerli olan ku-
rallarn bir ksm sava srasnda geerli deildir. Her ortamn kendine has
baz kurallar bulunmaktadr. Sava zamannda da farkl kurallar geerli ol-
maktadr. Bu kurallara sava kurallar diyebiliriz.
2.4.3.3.1. Tarafszlarn Dokunulmazl
Sava srasnda tarafsz kalan gayrimslimler, ocuklar, kadnlar ve
din adamlar hakknda nasl bir uygulama yaplacaktr? Komisyon slamn
savata bile olsa snrsz ve kontrolsz davranlar uygun grmediini ifade
etmektedir. Bu konuda Allah, Kuranda baz temel prensipler getirmitir. Nisa
suresi 90. ayetin tefsirinde komisyon, bu yette ilk yllarda mslmanlarn
evresinde bulunan gayrimslimlerden iki grubun daha sz konusu edildiini
belirterek bu gruplarla ilgili u bilgileri vermektedir:

686
Komisyon, Kuran Yolu, c.III, s.74-75
222



a) Mslmanlarla antlamal bulunan gruplarla himaye ve birlikte hare-
ket gibi anlama ilikisi iinde olan topluluklar. Dostun dostu, barn bar-
ayn muameleyi grecei iin bunlarla sava haline son verilecektir.
b) Tarafszlar. O dnemde gayrimslimler arasnda kendi kavim ve
kabilelerine kar savamak istemedikleri gibi onlarn dman iln ettikleri ve
savatklar dier topluluklara kar da savamak istemeyen gruplar vard.
Bunlar Medine'ye gelip niyetlerini akladklarnda kendileriyle bir mnada
"tarafszlk antlamas" yaplmtr.
687

Bir de ikili oynayanlar vard. Allah Tel bunlarn mnafk olduklarn
bildirerek, mslmanlara -insanlarn kalpleri bilinemeyecei iin baka trl
elde edilemeyecek olan- bir delil vermekte ve bu grubun da sulha yanama-
dklar, mslmanlara zarar verdikleri srece kendileriyle savaanlar gibi m-
talaa edilmesi gerektiini bildirmektedir.
688
Bu konuda Elmall merhum da
ayn anlama gelen aklamalar yapmaktadr.
689

Sava srasnda bile olsa, slamn mslmanlarla savamayan taraf-
szlarn, kadnlarn, ocuklarn ve din adamlarnn ldrlmesini yasaklad
konusunda her iki tefsirin de ittifak ettii grlmektedir.
690

2.4.3.3.2. Savaa Balamadan nce Dmann Mslman Olup Olmad-
nn renilmesi
zellikle sava dnemlerinde kendisi veya inanc bilinmeyen bir insan-
la karlaldnda, bu kiiye nasl davranlmas gerektii konusu ok kritik
bir durumdur. Nisa suresi 94. ayetin tefsirinde Elmall merhum Bir kimsenin
zahirde verdii selm, gsterdii teslimiyyeti hie sayp da onun hilfna

687
Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.86-87.
688
Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.87.
689
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.1414-1415.
690
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.695, Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.193-194.
223



tevehhmat ile dorudan doruya kalbine hkmetmee kalkmaynz. Zahi-
rine gre muamele ediniz; bir zahiri dier bir zahir, bir mtebeyyini dier bir
mtebeyyin nakzederse o zaman da akva ve ahzer olan tercih etmek iin
tesebbt ve ihtiyat ile muhakeme ediniz.
691
Elmall, Selm verene araz
dnya garazyla sen mmin deilsin denilmez, bil tebeyyn hareket olun-
mazsa Allah indinde pek ok ganimetler vardr ki bunlar o gibi katillere te-
nezzl etmeyenler ve tebeyyn ve tesebbt ile hareket edenler itinam eder.
aklamasn getirmektedir.
692
Komisyon, bir kimse mslmanlara selm ver-
dii, kelime-i tevhidi okuduu ve mslman olduunu syledii, savatan
vazgeip mslmanlara teslim olduu, bar teklif ettii takdirde onu ldr-
menin caiz olmadn belirtmektedir.
693
Komisyona gre, Kur'n- Kerm,
phe zerine kfir olduklarna hkmederek dman safnda bulunan insan
ldrme hatasna dmektense, o insann samimi mslman olup olmad
konusunda yanlmay, yanllkla mslman sayp buna gre davranmay
tercih etmitir. Mminler bir kimseye kfir veya dman muamelesi yapabil-
mek iin onun byle olduundan emin olmak durumundadrlar. Sava halinde
ve dman blgesinde bile olsa ldrmeyi gerektiren durum ve tavrdan iyice
emin olmadka bir kimseyi ldrmeniz asla caiz deildir.
694

Elmall ile Komisyon bu konuda da benzer grleri dile getirmekte-
dir.
695

2.4.3.3.3. Savata Mriklere Yaplacaklar
Elmall Tevbe suresi 5. ayetinin tefsirinde, mriklere tannan srenin
sonunda, onlar tarafndan bir taarruza muntazr olmayarak hemen harbe m-
baeret ediniz ve hill- harem her nerede bulur ve nasl ldrebilirseniz yle

691
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.1425.
692
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.1426.
693
Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.91-92, YAZIR, Hak Dini, c.II, s.1425.
694
Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.91-92, YAZIR, Hak Dini, c.II, s.1425.
695
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.1428.
224



ldrnz.
696
derken, peinden mmkn iken hemen katl edivermemelidir
ve hasr ediniz, bulunduklar muhitten karmaynz, urada burada gezdirme-
yiniz ve yani karmamak, geirmemek iin evine veya kra veya ticarete gi-
decek her geidi tutub gzetiniz. ifadesini eklemektedir.
697

Komisyon, Tevbe suresi 5. yette, haram aylar knca artk mrikle-
rin sk bir takibe alnmalar gerektii bildirildiini belirterek, bu emrin gereke-
lerini yle aklamaktadr: Zira sre verilerek yaplan bildirimden sonra, kar-
tarafn iln edilen yasak blgede mrik sfatyla varln srdrmeye a-
lmas, sava tercih etmi olduu anlamna gelecektir. Onlara bu aamada
toleransl davranlmas ise, inanlarnn icaplarn yerine getirmelerine msa-
ade etme, dolaysyla tevhid inancnn sembol olarak ina edilen Kbeyi
tekrar fetiizmin eline teslim etme sonucunu beraberinde getirirdi. Bu nedenle
yetteki buyrua gre onlarn takibi konusunda asla gevek davranlmaya-
cak, -geit balarn tutup gzetleme, muhasara altna alma, esir alma ve ge-
rektiinde ldrme dhil-, Kbe evresinin mrik varl ve egemenliinden
ebed olarak arndrlmas iin lzumlu her tedbir alnacakt. Reslullah'n ve-
fatndan hemen sonra ortaya kan dinden dnme hareketleri de, bu kesin
tavr ve kkl icraatn ne kadar isabetli olduunu aka ortaya koymutur.
Komisyon te yandan yete gre, onlara tvbe yolu ak tutulacan, namaz-
larn klar ve zektlarn verirlerse, -yani en azndan d dnyaya yansyan
davranlar itibariyle mslman kimlii sergilerlerse- onlara dokunulmayaca-
n da belirtmektedir. Komisyon burada mriklerin takibine ilikin tedbirlerin
mahiyeti ile ilgili olarak ayette saylan nlemlerin kendi iinde tutarl olabilme-
si iin "ldrme"nin son are olarak dnlmesi gerektiine de dikkat ek-
mektedir. Zira nce ldrme cihetine gidildiinde dier nlemlerin bir anlam
kalmamaktadr. Dman ldrme zaten sava srecinin tabii sonularndan
olduuna gre, burada ldrmenin zellikle tasrih edilmesi ise -muhtemelen-
dier nlemler gz ard edilerek bu yola gidilmemesini hatrlatmak iindir.
Nitekim mteakip yette hemen tvbe edip slm'a girmemekle beraber s-

696
YAZIR, Hak Dini, c.IV, s.2456.
697
YAZIR, Hak Dini, c.IV, s.2457.
225



lm' mslmanlarn iinde grp renmek, zerinde dnmek iin frsat
ve bunu salayacak bir gvence verilmesini isteyen mriklere bu imknn
tannmas istenmitir. Bu anlay Kur'an'n ldrme konusundaki dier ifade-
lerine de uygun dmektedir. Zira Kur'an'da "ldrmek" anlamna gelen katl
kknden tretilmi kelimelerin 170 defa kullanld, fakat mslmanlara y-
neltilmi emir kipi olarak "uktul" (ldrn) eklinde sadece surede
698
ge-
tii, bunlarn da dorudan ldrmeye yneltme anlamnda olmayp kar sal-
dr ve sava balamnda yer ald grlr.
699

Komisyon, Bakara suresi 190-193. ayetlerindeki "Onlar yakaladnz
yerde ldrn" ifadesindeki "onlar"dan maksadn mslmanlara kar sava
aan dman taraf olduunu belirtmektedir.
700

slm limlerinin bu yetten, mslmanlarn, -kendilerine sava atk-
lar bir topluluun yesi bile olsa- Allah'n birlii ve Hz. Muhammed'in pey-
gamberlii konusunda delil gsterilmesini isteyen bir gayrimslime bunu ak-
lamakla ve Allah'n dinini renmek isteyenlere bu hizmeti vermekle ykml
olduklar sonucunu kardklarn dile getiren komisyon; Reslullah'n sz ve
uygulamalarndan da, ister slm dinini yakndan tanma amacyla, isterse
ticar, turistik veya diplomatik bir amala slm lkesine gvence alarak gir-
mi kimseye (mste'min) verilen teminat hkmlerine titizlikle riayet edilmesi-
nin farz olduu hkmne ulaldn belirtmektedir.
701

Elmall mriklere tannan srenin sonunda onlarn saldrmalarn
beklenmeksizin hemen mriklere kar taarruza geilmesinin ve eman ve-
rilmemesinin gerektiini belirtmektedir. Komisyon ise, bu dnemde bile onlara
bir frsat daha verilerek istemeleri halinde eman verilmesi vb. yollarla ldrme
konusunda ardan alnmas ve ldrmenin son are olarak dnlmesi ge-

698
Tevbe, 9/5; Bakara, 2/191; Nisa, 4/89, 91.
699
Komisyon, Kuran Yolu, c.III, s.12-13.
700
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.194-198.
701
Komisyon, Kuran Yolu, c.III, s.6-16, YAZIR, Hak Dini, c.IV, s.2459.
226



rektii grndedir.
702

2.4.3.3.4. Savata Ar Gitmemek
Sava demek ldrmek demektir. Ancak gz kapal bir mcadele de
deildir. nsanlara ikence etmeyi de gerektirmez. te, Allah, Kuranda bu
konuda baz ayetlerle Mslmanlara uyarlarda bulunmutur. Bu uyarlarn ne
anlama geldiini yorumlayan tefsirlerde de bu konularla ilgili aklamalar ya-
plmtr.
Elmall merhum, bu konuda Savan, fakat gerek savata ve gerekse
dier hususlarda Allah'n emirlerini ve tayin ettii snrlar amayn. Taarruzda
hakszlk yapmayn. Yani bu arada harbe kalkmayanlar, kadnlar, ocukla-
r, rahipleri, harb zamannda zayflndan ve acizliinden dolay genel duru-
muna gre savaacak bir halde olmamakta bunlar gibi olanlar da ldrmeye
kalkacak kadar ileri gitmeyin. Yine ayn ekilde ldrme iinde "msle"
yapmayn. Yani ldrdnz kimselerin burnunu, kulan ve dier organla-
rn kesmeye kalkmayn demektedir.
703

Komisyon, bu ayetlerden Bakara suresi 190. yetin "Arla sapma-
yn; Allah arla sapanlar sevmez" mealindeki blm ile ilgili olarak, m-
fessirlerin ounluun grnn hem haksz saldry hem de balanm bir
savata ar gitmeyi, gereksiz kan dkmeyi ve evreye zarar vermeyi yasak-
ladn belirtmektedir. Komisyon bu konuda Zemahernin, -yetin, sava
balatmay yani sava karmay yasaklad gibi, balam bir savata ka-
dnlarn, yallarn, ocuklarn ve benzerlerinin ldrlmesini, anlamal bir
toplulua saldrlmasn, baskn saldrlar dzenlenmesini de yasakladn-
ve Taberinin din adamlar ve tek tarafl olarak ate kesip bar teklifinde bu-
lunanlarn da ldrlmesinin yasakland yorumlarn nakletmekte ve kendi

702
YAZIR, Hak Dini, c.IV, s.2457, Komisyon, Kuran Yolu, c.III, s.6-16.
703
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.694.
227



gr olarak da ayetin "Sizinle savaanlarla siz de Allah yolunda savan"
eklindeki ifadesinden, sadece fiilen savaa katlanlarn ve savamay srd-
renlerin ldrlebileceini anlamaktadr.
704

Dolaysyla her iki tefsirde de savata dmann ldrlmesinin gayet
tabii olduu ancak, hem savaa katlmayanlarn ldrlemeyecei, hem de
bu ldrme srasnda veya ldrdkten sonra ikence edilemeyecei konu-
sunda ittifak olduu grlmektedir.
2.4.3.3.5. Sava Esirleri le lgili Hkmler
Sava hukukunun kendine has kurallar olduunu belirtmitik. Bu huku-
kun en nemli hususlarndan birisi, herhalde sava sonucunda esir alnanlara
ne yaplaca, nasl davranlaca hususudur. Kuranda konuyla ilgili dzen-
leme byk lde Muhammed suresi 4. ayette getirilmitir.
Elmall Muhammed suresi 4. ayetin tefsirinde kfredenlerle savata
karlaldnda, boyunlarnn kkne vurulup, ldrlmesi, onlarn direnleri
krldnda ise kalanlarnn skca balanp esir edilmesi gerektiini belirt-
mektedir. Elmall, esirleri azad etme veya fidye karl salverilmeleri konu-
sunda ise muhayyer olunduunu dile getirmektedir.
705
Elmall merhuma g-
re, ayetin zahirinden, esir alndktan sonra ya azad, ya fidyeden baka bir
ey yaplamayaca anlalr. Elmall, O halde tutulan esiri ldrmek veya
kle etmek nasl caiz olur? diyerek bu konudaki eitli grleri sayp deer-
lendirmektedir.
706
Elmall merhum, konuyla ilgili grleri delilleriyle birlikte
uzun uzun anlatmaktadr. Elmall, ldrlmeyip, bir biimde serbest brakl-
masna dair ayetin nesih edildiini kabul etmeyip, sz konusu ayetler arasn-
da bir tefsir ve tafsil fark olduunu ifade etmektedir.
707
Buradan Elmallnn

704
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.193-194.
705
YAZIR, Hak Dini, c.VI, s. 4372.
706
YAZIR, Hak Dini, c.VI, s. 4372.
707
YAZIR, Hak Dini, c.VI, s. 4375.
228



esirlerin ldrlmesinin yneticiye verilmi bir yetki olduunu dndn
anlyoruz. Elmall, esirlerin ldrlmemesinin Mslmanlar iin daha uygun
olduunu dnmektedir.
Komisyon Muhammed suresi 4. ayetin tefsirinde, ilk olarak, esirlerin
kamamalar iin nlem almak gerektiini vurgulamaktadr. Esirlere ne yap-
laca konusunda yetkililere iki seenek gsterildiini, bu seeneklerden biri-
sinin; bedelsiz, bir ltuf olarak salvermek dierinin ise bir mslman esir ile
deimek, bir bedel karlnda serbest brakmak olduunu belirtmektedir.
yette esirlere yaplacak baka bir muameleden sz edilmediini ifade eden
Komisyon, At ve Hasan- Basrnin, "Esirin ldrlmesi caiz deildir, devlet
bakanna byle bir yetki verilmemitir" dediklerini naklederek; bu gr
paylamaktadr. Mctehidlerin ounluunun esirlerin ldrlmesinin caiz
olduu kanaatinde olduklarn belirten komisyon, onlarn delillerinin zayf ol-
duklarn gerekeleriyle beyan etmektedir. yetin bann sava hali ile ilgili
olduunu, burada ise savan bitip, dmann esir alnarak etkisiz hale geti-
rildii bir ortamda, ona ne yaplacann da aka anlatldn sylemektedir.
Komisyon, rnek gsterilen uygulamalarda baz esirlerin ldrlmelerinin
zel sebeplere ve sulara dayandn ifade etmektedir.
708

Bu noktada tartlmas gereken bir konu da esirlerin kleletirilmeleri-
dir(istirkak). Elmall, esirlerin kleletirilmeleri (istirkak) usuln Kurann
neshetmediini ama tercih de etmediini belirterek, Mslmanlarn istirkak
terk etmekle gnahkr olmayacaklarn belirtir.
709
Elmallnn bu ifadelerinden,
esirlerin kleletirilmesinin yasal olduunu ama tercih edilmemesi gerektiini
anlyoruz.
710
Komisyon, Hz. Peygamber'in esirleri kleletirme uygulamas
bulunmadn O, esirleri kurtulacaklar gne kadar himaye edilmek ve hiz-
metinden yararlanlmak zere baz ailelere vermi, fakat kleletirme yap-
mamtr. fadesiyle dile getirmektedir. Komisyona gre, halifeler misilleme

708
Komisyon, Kuran Yolu, c.V, s.5-6.
709
YAZIR, Hak Dini, c.VI, s. 4376.
710
YAZIR, Hak Dini, c.VI, s. 4377.
229



yoluyla bu uygulamaya ndir olarak yer vermilerdir. Daha sonra esirlerin
kleletirilmeleri uygulamas yaygnlanca fkhlar bunun meruiyetini,
zayf temellere dayandrmlardr. Komisyona gre bu uygulama temelsizdir.
nk, Kur'an'n hedefi, insanlar kleletirmek, klelik iin meru kaynak
icat etmek deil, bir sosyal krize yol amadan zaman iinde klelie son
vermektir.
711

Elmall, Enfal suresi 70. ayetin tefsirinde de esirlere gnllerini almak
iin hsni suretle nasihat edilmesinin emredildii yorumunu yapmaktadr.
712

Komisyona gre, Enfl sresinin 67. ayetinde dmana ldrc darbeyi vu-
rup sava glerini kertmedike ganimet ve esir alma gibi eylerle megul
olunmamas emredilirken, Muhammed suresi 4. ayette ayn hkmn teyit
edilmesinden sonra esirlere nasl muamele edileceinin akland belirtil-
mektedir.
713
Komisyona gre, Kur'an, haksz yere cana kymay sona erdir-
mek iin ldrenin canna kylmasn (ksas) ister; ayn ekilde yeryznde
savan sona ermesi; bar, hak ve din zgrlnn hkim olabilmesi iin
de zalim dmanla savalmasn ve onlarn sava glerinin kertilmesini
emreder.
714

Elmall, nsan suresi 8. ayeti yle aklamaktadr: Esir, kendisine
katil ve sair herhangi bir muamele yaplabilmee mahkm bir haldedir. Onu
katletmek lzmsa nce katletmeli, fakat kaydi esaretle balandktan sonra
da ikence etmeyip mmkn olabildii kadar insanca bakmaldr.
715

Her iki tefsirin de esirlere iyi davranlmas gerektiinde hemfikir olduk-
larn grmekteyiz. Elmall devlet yneticisinin isterse esiri ldrebileceini,
isterse kleletirebileceini, isterse esir deiimi, mal karl veya karlk-
sz olarak serbest brakabileceini, ama ldrmesinin ve kleletirmesinin
gnmz artlarnda uygun olmayacan dnmektedir. Komisyon ise,

711
Komisyon, Kuran Yolu, c.V, s.5-6.
712
YAZIR, Hak Dini, c.IV, s.2436.
713
Komisyon, Kuran Yolu, c.V, s.5-6.
714
Komisyon, Kuran Yolu, c.V, s.5-6.
715
YAZIR, Hak Dini, c.VIII, s.5505.
230



Kurann da Hz. Peygamberin de, esirlerin ldrlmesine ve kleletirilmesi-
ne kar ktn, dolaysyla bunlarn yaplmamas gerektiini, burada yne-
ticinin de bir tercihinin sz konusu olamayacan dnmektedir. Komisyon,
Hz. Peygamberin Bedir savanda ve Mekkenin fethinde baz esirleri ldr-
mesinin sebebinin sava esiri olmalarndan deil, daha nceki baka sula-
rndan kaynaklandn ifade etmektedir.
3. CEZA HKMLER (UKUBT)
Kuranda mkelleflerin iledikleri sular ve bunlarn dnyadaki cezalar
ile ilgili 30 kadar ayet bulunmaktadr.
3.1. Cezalarda l
nsanlar su ilediklerinde, bunlarn cezalarnn neler olduu Ceza hu-
kukuna gre takdir edilir. Bu cezalar, rasgele deil, belli kriterler erevesinde
tespit edilir. Bu kriterlerden en nemlisi elbetteki adalettir. Nahl suresi 126.
ayetinde Allah Teala, ceza verirken dengiyle ceza verilmesi gerektiini ancak
affetmenin daha gzel olduunu bildirmektedir.
Nahl suresi 90.ayeti Elmall merhum tefsir etmemitir.
716
Komisyon
ise, Adalet slm'n asl ilkesi olduunu; insann bu ilkeyi ancak kendisi aley-
hine bozabileceini belirtmektedir. Komisyona gre, kar taraf putperest,
inkrc veya baka bir dinden olsa bile ona, grd zarara kurallar ereve-
sinde dengiyle cevap vermek adalet ilkesinden doan bir haktr. Ancak yine
de Allah, resulne ve onun ahsnda mslmanlara, eer sabr gsterirlerse,
yani ktle dengiyle dahi karlk verme arzularn dizginleyip mukabelede
bulunmazlar ve bu haklarn kullanmazlarsa kendileri iin daha hayrl olaca-
n bildirmektedir. slm ahlk literatrnde bu davrann ad hilimdir. Ko-

716
YAZIR, Hak Dini, c.V, s.3139.
231



misyon, baz eski tefsirlerde bu yetin hkmnn cihad emreden yetlerle
nesih edildii ileri srldn belirterek bu gre katlmadn ifade et-
mektedir. Komisyonun bu konudaki gerekesi, cihadn zel durumlarla ilgili
geici bir mcadele yntemi olmas, buna karlk ktlk edenlere adalet
ls iinde cevap vermenin mmkn olduu halde balamann ilh din-
lerin ahlk retilerinde bata gelen erdemlerinden olmasdr. Komisyona
gre, ayette sabrn daha hayrl olduu belirtilirken affetmenin daha iyi olduu
imasnda bulunulmu olabilir.
717

3.2. Cezalarn ahsilii
nsanlar cezay hakkeden yaknlarn kurtarmak iin, bazen sorumlulu-
u bakalarna atabilmektedirler. Bazen ise, sadece sulularn cezalandrl-
masyla kalmayp, suluyla birlikte yaknlarn da cezalandrma yoluna gide-
bilmektedirler. Kuran, hi kimsenin bakasnn suunu yklenemeyeceini
belirterek, cezalarn ahsilii prensibini getirmitir. Konu, Ftr suresi 18. ayet
ve Necm suresi 38-39. ayetlerde dile getirilmitir.
Elmall merhum: hem Ftr suresi 18. ayeti hem de Necm suresi 38-
39. ayetlerin tefsirlerine vizr kelimesinin anlamn vizir, bir gnah ve ar yk
mansna gelir ki, burada gnah ve gnahn cezasn ekmek eklinde vere-
rek balamtr. Ahirette kimsenin bir bakasnn gnahn istese bile eke-
meyeceini vurgulayarak ayetin ahiretteki boyutuna deinmektedir. Bu duru-
mu da Her koyun kendi bacandan aslr. ataszyle zetlemektedir. Bu
durumun fkhta ukubatta niyabet car olmaz genel kaidesine uygun olduu-
nu belirtir.
718
Elmall bu son ifadesiyle her ne kadar bu ilkenin dnyadaki ce-
zalarda da geerli olduunu ima etse de, bunu aka dile getirmemitir.
719


717
Komisyon, Kuran Yolu, c.III, s.396-397.
718
YAZIR, Hak Dini, c.VII, s. 4610.
719
YAZIR, Hak Dini, c.VI, s.3986.
232



Komisyon, Ftr suresi 18. ayetinin ilk cmlesinin sorumlulukla ilgili
nemli bir ilkeyi ortaya koyduunu belirtmektedir. Komisyon, Bat dnyasnn
cezalarn ahslii ilkesine ancak yakn zamanlarda ulaabildiini; buna kar-
lk, birok yette deiik vesilelerle ifade edilen bu esasn ilk dnemlerden
itibaren slm limlerinin hukuk tefekkrn etkilediini hatrlatmaktadr.
720

nk, Kuranda deiik vesilelerle belirtildii zere, sularn ve cezalarn
ahsilii esastr; -istese de- kimse bakasnn gnahn yklenemez.
721

Sz konusu ayetleri Elmall merhumun dorudan doruya ahiretteki
hesapla ilgili olarak deerlendirdii grlmektedir. Komisyon ise ahiretteki
hesapta geerli olan cezalarn ahsilii ilkesinin dnyadaki ceza hukukunda
da geerli olduunu belirtmektedir.
3.3. Hrszlk Ve El Kesme Cezas
slm, meru kazantan doan maln korunmasn dinin temel hedefle-
rinden saym ve telef olmamas iin her trl tedbiri almtr. Bu cmleden
olmak zere kiinin haksz olarak bakasnn malna el uzatmasn da, kendi
maln sap savurmasn ve israf etmesini de haram klmtr.
722
Burada ise,
insanlarn mlkiyet hakkna tecavz edenlerin, onlarn gece gndz alp,
aln teriyle elde ettikleri ve koruma altna aldklar mallarn gasp edenlerin
cezasn ele alacaz.
Allah Teala, Maide suresi 33-34. ayette yol kesme ve yamalamay
kapsayan hrabe suunun cezasn, ayn surenin 38-39. ayetinde ise hrszlk
suunun cezasn aklamaktadr. Sz konusu ayetlere her iki tefsirde de ayn
meal verildii grlmektedir.

720
Komisyon, Kuran Yolu, c. IV, s.410-411.
721
Komisyon, Kuran Yolu, c.V, s.118-119.
722
Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.214.
233



Elmall merhum, hrszl yle tarif etmektedir: Sirkat, lugatte gayrin
maln hufyeten almaktr ki lisanmzda hrszlk tabir olunur. Hrszn
alel'ekser gz diktii, almak istedii mal, emvali mergube olur.
723
Komisyon,
Hrszlk, bakasna ait bir maln, muhafaza edildii yerden sahibinin rzs
olmakszn ve sahiplenmek kastyla gizlice alnmas demektir. Bu fiili ileyen
kimseye de hrsz denir. demektedir.
724

Her iki tefsirde de hrszln tanm yapldktan sonra cezasnn ayetin
beyanna gre el kesme olduu belirtilmektedir. Daha sonra ise bu cezann
hangi artlarda uygulanp hangi artlarda uygulanmayacana geilmektedir.
Komisyon, ncelikle hrsza verilen cezann sadece hukuk dzenini korumay
deil, ayn zamanda ilh emirlerin yani din ve ahlk kurallarnn yaatlmas-
n da amaladn belirtmektedir.
725

Her iki tefsirde de, el kesme cezasnn uygulanabilmesi iin, ileri sr-
len ok farkl grler olduu belirtilmekte, bunlar deerlendirilerek sonular
karlmaktadr. Elmall merhum, hrszlk fiilinin cezay gerektirecek derece-
de tam anlamyla olumasn, alnan maln az ok beenilebilecek bir lye
ulamas ve bir meknda veya muhafzl bir yerde saklanm olmas artlar-
na balamaktadr.
726
Komisyon ise bu konuyu, Hrszn ceza ehliyetinin bu-
lunmas, hrszln haram olduunu bilmesi, hrszlk suunun kastl olarak
ilenmesi, alnan maln eylem esnasnda bakasna ait olmas, maln muha-
faza edildii yerden gizlice alnm olmas, maln menkul ve mtekavvim (hu-
kuken korunan iktisad deere sahip mal) olmas, maln korunmu iken aln-
m olmas, alnan maln deerinin belirli bir miktara (nisab) ulam olmas,
alk, zaruret ve zorlama gibi hrszlk suunu ilemeyi ksmen veya tamamen
mazur gsterecek bir mazeretin bulunmamas olmak zere dokuz maddede

723
YAZIR, Hak Dini, c.III, s.1671.
724
Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.215.
725
Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.215.
726
YAZIR, Hak Dini, c.III, s.1672.
234



toplamaktadr.
727

Tartmal konulardan birisi de hrszn elinin kesilebilmesi iin en az
ne kadar deerinde mal ald anlamna gelen hrszlk nisabdr. Nisab mik-
taryla ilgili olarak slm hukukular farkl grlere sahip olmulardr. Hem
Elmall merhum, hem de Komisyon drt mezhebin grlerini belirttikten
sonra, alnan maln en az 10 dirhem deerinde olmas grn benim-
semilerdir.
728
Ancak Elmall merhum ek bir aklama ile bu miktarn, phe-i
ztrarn defedilmesi asndan zamann deimesiyle deiebileceini belirt-
mitir.
729

Komisyon, hrsz bu suu ilk defa ilemise fakihlerin ounluuna
gre sa elinin bileinden kesileceini belirtmektedir. Suun tekrar halinde
verilecek ceza konusunda hukukularn farkl grlerini aktarrken, kendi
grn belirtmemitir.
730
Elmall merhum ise bu konuda hi aklama ge-
tirmemitir.
Hrsz haddin icrasndan evvel tvbe ederse, had cezasnn dp
dmeyecei konusu, slam hukukular arasnda ihtilafldr. Elmall merhum
slam bilginlerinin ounluuna ve Hanefi limlerine gre mal sahibi affet-
medike had cezasnn dmeyeceini belirtmitir. mam afinin ise bu
konuda bir kavlinde had der dediini nakletmektedir.
731
Elmallnn kendi
grne gre ise, durumunu dzeltirse" art gereince iyi hlinin ortaya
kmas iin tziren (er' bir had cezas dnda) uygun bir mddet hapis ve
alnan mal yok edilmi ise detilmesi lazm geleceinden gaflet edilmemeli-
dir. Fakat, had (el kesme) cezas icra edildii takdirde "yaptklarna ceza ola-
rak" ifadesinin delaletince, fiilin tam cezas verilmi ve "haketme" de kazanma
mnsnda dahil olacandan denmesi lazm gelmez. Fakat aynen mevcut

727
Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.215-216.
728
Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.215, YAZIR, Hak Dini, c.III, s.1674.
729
YAZIR, Hak Dini, c.III, s.1674.
730
Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.214-216.
731
YAZIR, Hak Dini, c.III, s.1677.
235



ise geriye alnr. nk bu mal kazanlm deildir.
732

Elmall merhum, ilk nce zekt, sadakalar gibi infak hkmleriyle a-
resizlik defedildikten ve haramlardan zaruret halleri istisna edildikten sonra;
Allahn hrszln cezasn emrettiini, bu artlar altnda hrszla cesaret
edenin elinin slm sosyal kurumu iinde kangren olmu bir uzuv gibi kesil-
mesinin zorunlu olacan belirterek hrsza uygulanan el kesme cezasnn ne
kadar hakl olduunu aklamaktadr.
733

Komisyon hrsza el kesme cezasnn neden hakl ve yerinde olduunu
u ifadelerle aklamaktadr: slm'n temel amac insanlar cezalandrmak
deil, aksine onlar huzur ierisinde ve mutlu bir ekilde yaatmaktr. Bu se-
beple slm su ilemeyi nlemek iin caydrc ceza meyyidelerin yannda
din, ahlk, sosyal ve iktisad tedbirleri de almtr.
734
Bu cmleden olarak
Kur'an'da fakirlere, yoksullara, darda kalanlara, ihtiya iinde kvrananlara
devlet btesinden hisse ayrlmas istenmi,
735
"(Zenginlerin) mallarnda
muhta ve yoksullar iin bir hak vardr"
736
buyrularak zenginlerin fakirlere
yardm etmeleri emredilmitir. te yandan, haram olan eylerden zaruret hal-
lerinde yenilip iilebileceine dair ruhsat verilmitir.
737
slm'n, sosyal yar-
dmlama konularndaki emirleri uyguland takdirde insanlar hrszla sevk
eden sebepler byk lde ortadan kalkar. te yandan, bu konuda gz ard
edilmemesi gereken bir husus asl hkm ve meyyide ayrandr. Meyyide-
ler (yaptrmlar) hukuk sisteminin gayeleri deil, amalanan hkmlerin koru-
nup desteklenmesini salayan dzenlemelerdir. Yalnz bana okunduunda
sadece ar bir ceza hkm ierdii dnlebilecek olan bu yetin, Kur'an'n
ilkeleri ve Hz. Peygamber'in uygulamalar nda incelendiinde, burada
ncelikle, slm'n din ahlk buyruklarn iine sindirmi bir toplumda hrsz-
lk olarak nitelenebilecek bir eylemin yargya intikal edebilecek dzeye gel-

732
Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.216.
733
YAZIR, Hak Dini, c.III, s.1676.
734
Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.216.
735
Bkz. Tevbe, 9/60.
736
Zriyt, 51/19.
737
Bkz. Bakara, 2/173.
236



mesinin ok dndrc olduuna dikkat ekildiini sylemek mmkndr.
Nitekim Reslullah'n mektebinde yetimi bir devlet adam olan Hz. mer
hrszlk vak'alarnda cezalandrma alternatifinden nce sann niin ald
sorusu zerinde durmu ve ceza hukukunun temel ilkelerinden olan "kusur"
artnn gereklemedii kanaatine vard durumlarda ceza uygulanma-
masna karar vermitir.
738

Her iki tefsirde de hrszlk yapan kiinin eli kesilmelidir. El kesme ce-
zasnn uygulanmas iin Elmall yalnzca maln nisab gemesi ve korunma-
s artn getirirken; komisyon, aralarnda bu artlarn da yer ald dokuz art
saymaktadr.
3.4. Adam ldrme Ve Ksas
nsan hayat ok nemli ve deerlidir. nsan hayatna kastedenlerin
ar cezalara arptrlmas da kanlmazdr. Bu blmde ceza hukukuna g-
re, kasten veya hata ile adam ldrme durumunda verilecek cezalar incele-
yeceiz.
Adam ldrme ya kasten veya hata ile sz konusu olabilir. Her ne ka-
dar her ikisinde de bir cana kylm olsa da, birisinde kast varken dierinde
yoktur. slam ise amelleri niyetlere gre deerlendirir.
Bakara suresi 178. ayetinde kasten adam ldrmenin cezasnn ksas
olduu belirtilmektedir. Ancak ksas cezasndan kurtulabilecei ruhsat veril-
mi hatta bu durum tevik edilmitir. lgili ayetlerin tefsirlerinde her iki tefsirde
de ksasn tanm yaplm ve slamdan nceki dinlerde bu konudaki hkm-
lerin neler olduu ve slamdan nce Araplarn bu durumda yaptklar, ayetle-
rin sebebi nzulleri erevesinde uzun uzun anlatlm, slam devletinin ve
toplumunun ksas cezasn uygulama konusunda hassas davranmalar ge-

738
Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.217.
237



rektii belirtilmitir. Her iki tefsirde de ldrlenin hr veya kle, kadn veya
erkek olduuna baklmakszn, cezasnn ayn olduu, bu konuda tm insan-
larn eit haklara sahip olduklar vurgulanmaktadr. Ksas hkmn insani
bulmayanlarn sorular cevaplanarak tm toplumun hayatn korumak iin bu
cezann art olduu, ancak amacn cezalandrma deil caydrclk olduu
vurgulanarak, maktuln yaknlarnn da affetmesinin tevik edildii belirtilmek-
tedirler. Elmall merhum, -sava dnda- ldrlen gayrimslim olsa bile,
ksas uygulanmas gerektiini sylerken, Komisyon bu konuya deinmemi-
tir.
739

sra 33. ayette ksasn uygulanmas srasnda, velinin ldrmede ar-
la gitmemesi istenmektedir. Komisyona gre ldrlenin yaknlar, katil iin
tayin edilmi olan cezann uygulanmasyla yetinmeli, arla sapmamal-
dr.
740
Bu ayeti Elmall merhum tefsir etmemitir.
741

Ksas cezas haksz ve kastl olarak ldrme ve yaralama sularna
mahsustur. Bu suun cezasnn diyet olarak verilmesi, maktuln yaknlarnn
veya madurun rzsna baldr. Kast bulunmadan, kaza sonucu birini l-
drme veya yaralama durumunda ise ksas cezas sz konusu olmayp tek
karlk olarak diyet ve keffaret vardr. Yanllkla Adam ldrmenin Kefare-
ti, badetler Kefaretler bal altnda ele alndndan, burada yalnzca
diyet zerinde durulacaktr.
Maide suresi 32. ayetin tefsirlerinde birbirine yakn aklamalar yer
almaktadr. Elmall merhum bu konuda ayrntya girmez, keffaret ile ilgili bil-
giden sonra diyet cezasnn, lenin yaknlarna miras gibi kald ve teselli
edici bir rol olduunu beyan eder.
742
Elmall merhum Nisa suresi 92-93.
tefsirlerinde ise, hataen ldren gayrimslim olursa cezasnn diyet olaca
ve bunlara keffaret teklif olunmayaca aktr. nk keffarette ibadet ma-

739
YAZIR, Hak Dini, c.I, s.601-611, Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.171-176.
740
Komisyon, Kuran Yolu, c.III, s.419.
741
YAZIR, Hak Dini, c.V, s.3177.
742
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.1417-1423.
238



ns bulunduundan gayri mminler imandan evvel bununla mkellef deil-
dirler.
743
Elmall merhum ayetin tefsirinde slama gre mminin ldrlmesi
byk bir cinayet olduu gibi, muahid veya muahidlere katlan, tarafsz, ml-
teci ve bar yanls kfirlerin katlinin de yasak ve haram olduunu, hatt bun-
larn hata ile ldrlmelerinin de mmininin hata ile ldrlmesi gibi olduunu
belirtmektedir.
744

Komisyon, hata ile adam ldrmenin cezasyla ilgili zetle u bilgileri
vermektedir: a) ldrlen mminin ailesi slm devleti iinde bulunuyorsa
ldrenin ykmll diyet ve keffaret olmak zere ikidir.
b) Mslmanlara dman olan bir topluluk iinde yaarken kaza ile
ldrlen mminin diyeti, orada oturan gayrimslim ailesine veya devletine
denmez. nk denmesi halinde dman, mslman servetiyle g kaza-
nacak ve mslmanlara daha ok zarar verebilecektir.
745

Diyetin kimlere denecei konusunda komisyon u aklamalar yap-
maktadr: Diyeti alma hakk maktuln miraslarna aittir. Maktuln ailesi s-
lm lkesinde oturmakla beraber gayrimslim olurlarsa -bunlar mslmana
vris olamayacaklar iin- diyet devlete denir. Antlamal, fakat gayrimslim
bir topluluk iinde yaayan mminin diyeti ailesine denir. Bu hkm, denen
diyetin aileye miras yoluyla intikal etmediini, onlarn gnllerini almak, acla-
nn hafifletmek maksadyla -kendi haklar olarak- dendiini gstermekte-
dir.
746

Diyeti kimin deyecei ve kimlere denecei konusunda da komisyon
u aklamalar yapmaktadr: Kaza yoluyla ldrmenin diyetini -Chiliye dev-
rinde olduu gibi- ldrenin, mirastaki sraya gre kile denilen erkek akra-
bas ylda eit taksitlerle der. Byk ailelerin dald ve fertler aras da-

743
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.1421.
744
YAZIR, Hak Dini, 1424.
745
Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.88-90.
746
Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.89-90.
239



yanma amacna ynelik lonca, esnaf tekilt vb. yeni rgtlenmelerin ya-
pld dnemlerde bu tekiltlar kile gibi deerlendirilmitir. u halde
klenin akraba olmas art deildir, baka dayanma ve yardmlama birlik-
lerinin de bu vazifeyi stlenmeleri mmkndr.
747

Diyetin miktarnn ne kadar olacan ve ayrntsn, Elmall merhum
fkh kitaplarna brakmaktadr.
748
Komisyon ise bu konuda u aklamay ge-
tirmektedir: Diyet, maktuln ailesine verilen belli cins ve saydaki hayvan
veya ayn deerde mal ve paradr; yani bir nevi tazminattr, kan bedelidir. Hz.
Peygamber diyeti yalar farkl gruplardan oluan 100 deve olarak belirlemi,
yanllkla veya kasten ldrmeye gre de 100 devenin vasflar deiik ol-
mutur. Para ile alm-satmdan ziyade mal malla deimenin yaygn olduu
tarih evrede diyeti de her kabilenin yetitirdii, rettii, ihtiyacn gidermede
kulland maldan almak daha kolay olaca iin deve zerinde srar edilme-
mi, altn olanlardan 1000 dinar, gm olanlardan 12.000 dirhem, Hz.
mer zamannda, sr yetitirenlerden 200 sr, koyunculardan 2000 koyun,
elbise retenlerden 200 kat elbise alnmtr ki, bunlarn her biri, o yllarda
yaklak olarak 100 devenin kymetine eittir.
749

Btn bunlardan sonra u sonular elde edebiliriz: Gerek kasten ge-
rekse hata ile adam ldrme her iki tefsirde de ok byk bir gnah olarak
grlm ve nlenmesi iin, Allahn kasten ldrmede ksas cezasn koydu-
u ve bu cezann toplumun huzurunu salayan nemli bir tedbir olduu dile
getirilmektedir. ldrlenin yaknlarna ise, sabr ve affetme arsnda bulu-
nulmaktadr. Hataen adam ldrme ile ilgili olarak her iki tefsirde de benzer
bir ekilde, diyet ve kefaret cezasnn yukardaki ayrntlar erevesinde-
uygulanmas gerektii aklanmaktadr.

747
Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.89-90.
748
YAZIR, Hak Dini, c.II, s.1418.
749
Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.89-90.
240



3.5. Terr, Yol Kesme, Yamalama (Hrabe) ve Cezas
Haksz yere bir kiinin ldrlmesini btn insanlarn ldrlmesi gibi
telakki ederek ldrme olayn insanla kar ilenmi su sayan Kur'an,
Maide suresi 33-34. yetlerde de silhl ekyal ve yol kesicilii, halkn hu-
zurunu kard ve dzeni bozduu iin, devlete (Allah ve Resul'ne) kar
ilenmi byk bir su olarak grm ve caydrc cezalar getirmitir.
Komisyon, insanlarn Allah inancn sarsmaya ve ykmaya ynelik faa-
liyetlerde bulunulmasnn, Allah ve Resul'nn koyduu ilkelere kar d-
manca tavr alp meru nizama kar klmasnn; hrszlk, ekyalk ve ka-
nunsuzluk yaplmasnn, yol kesip insanlara korku salnmasnn, halkn emni-
yet ve asayiini bozup canlarna, mallarna veya namuslarna tecavz edil-
mesinin veya fiillerin rgtlenerek yaplmasnn; ayette kullanlan kelimeden
hareketle slm hukukunda "hrbe" olarak adlandrldn belirtmektedir.
Bunlar gayrimslimlerden olabilecei gibi mslmanlardan da olabilir. Fesad
karlan yerden maksat ise slm devletinin hkmran olduu yurt veya y-
netimiyle anlama yapt lkelerdir. slm, getirmi olduu inan ve ahlk
sistemine kar dmanca tavr almaya msaade etmedii gibi yeryznde
fesad kararak gerek evrenin gerekse meru devlet dzeninin bozulmasna
da izin vermez. Ayrca komisyon hrabe kapsamna, sadece insanlarn zarar
grmesini deil, ayn zamanda evrenin ve ekolojik dengenin bozulmasn da
dhil etmektedir.
750

Elmall merhum, Maide suresi 33- 34. ayetlerin sebebi nzul ile ilgili
rivayetleri yle zetlemitir: Bazlar bu hkmn kffara mahsus olduuna,
bazlar da fask mslmanlara da amil bulunduuna kail olmulardr ki ek-
ser fukahann kavli de budur.
751
Elmall merhuma gre bu ayette saylan
cezalar, her birisi farkl durumlar iindir. Ekyann cezas; eer adam ldr-

750
Komisyon, Kuran Yolu, c II, s.209.
751
YAZIR, Hak Dini, c.III, s.1662.
241



mlerse ksasen deil, -aff caiz olmamak zere- hadden katledilmeleri, hem
ldrmler, hem de mal alm veya rza tecavz etmilerse nce sa olarak
salbedilip sonra ldrlmeleri veya ldrldkten sonra l olarak
salbedilerek tehir edilmeleri, katl yapmamlar da yalnz mal almlar ise biri
sadan biri soldan olmak zere birer elleriyle birer ayaklarnn kesilmesi, bun-
larn hi birini yapmayp yalnz yol kesmilerse yeryznden nefyolunmalar,
hapsedilmeleri veya bulunduklar yerden dier bir yere srlmeleri eklinde-
dir. Bu konudaki farkl grleri dile getiren Elmall Merhuma gre, farkl du-
rumlar iin gerekli ceza uygulanabilecei gibi, farkl zamanlardaki farkl olay-
lar iin alt ceza da uygulanabilir.
752
Elmall merhuma gre, buradaki salbin
asl manas kollarndan bir yere germektir. Sonu olarak Elmall merhum
konuyla ilgili u zeti yapmaktadr: te Allaha ve Resulne muharebe eden
ve yeryznde fesad iin sa'y edenlerin cezalar baka bir ey deil, ya katl
olunmak, ya salb olunmak, ya elleri ayaklar "min hlfin" kesilmek veya arz-
dan nefyolunmaktadr. Fakat bu Kasr ceza mutlak deil, izafidir. Bu ceza
bunlarn srf dnyadaki zillet- rezaletleridir. Bundan baka ( bunlar iin
hirette pek byk bir azab daha vardr. ki o bunlarn hi biriyle kabili kyas
deildir.
753

Komisyon ayetin tefsirine sebebi nzul rivayetleriyle balam ancak
Elmall merhum gibi tm rivayetleri zikretmeyip, bu ayetlerin nzul sebebi
hakknda farkl rivayetler bulunduunu belirtip bunlardan yalnzca ikisini ver-
mitir. Daha sonra ise ayetlerin daha nceki mfessirler tarafndan getirilen
tefsirlerini ele alm en son olarak ise bunlar deerlendirmeye tabi tutmu-
tur.
754
Sonuta, byle terr havas estirip insanlar huzursuz eden kimseler
iin, sulularn "bulunduklar yerden srgn edilmeleri"nin dnyadan srlme-

752
YAZIR, Hak Dini, c.III, s.1663.
753
YAZIR, Hak Dini, c.III, s.1666-1667.
754
Komisyon, Kuran Yolu, c II, s.207-211.
242



leri anlamn iermeyeceini; bunu hapis cezas olarak anlamann daha uy-
gun olacan sylemitir.
755

Elmall merhum, yakalanmadan tvbe edenlerin cezalarndan mme
hukukuyla ilgili cezalarn decei, fakat ksas ve tazminat gibi ferd haklarn
sakl olduu kanaatindedir. Hak sahipleri isterlerse ceza talebinde bulunabi-
lirler, isterlerse affederler. Elmall konunun ayrntlarn ise Fkh kitaplarna
brakmaktadr.
756
Komisyon, Elmallnn bu grlerini aktardktan sonra m-
fessirlerin ounluunun da bu gr paylatn belirtmektedir. Komisyon
bu bilgilere, ekyann devlet gleri tarafndan yakalandktan sonra yaptkla-
rna piman olup tvbe etmesinin yukardaki cezalarn hibirini drmeye-
ceini eklemektedir.
757

Her iki tefsirde de konuyla ilgili ayetler genelde benzer ekilde yorum-
lanmtr. Tvbe eden ekyann cezasnn dp dmeyecei hakknda ise
farkl grler ileri srmlerdir.
3.6. Zina, eitleri ve lgili Hkmler
Allah insanlar erkek ve kadn olmak zere iki cins olarak yaratmtr.
eitli ayetlerde de bu iki cinsi, birbirini tamamlayan, birbirinin rtleri olan
varlklar olduunu ve onlar arasnda muhabbet yarattn belirtmektedir.
Allah, insanlara evlilik messesini tavsiye ederek, insanlarn bu ihtiya-
larn meru bir ekilde gidermelerini istemitir. Ancak, insanlardan bir ksm
bu ihtiyalarn gayri meru bir biimde, ya evli olmad insanlarla(zina) veya
kar cins yerine hemcinsiyle giderme(sevicilik, homoseksellik vb.) yolunu
seerek, yoldan kmtr. Bu davranlarn irenlikleri ortadadr.

755
Komisyon, Kuran Yolu, c II, s.209.
756
YAZIR, Hak Dini, c.III, s.1667.
757
Komisyon, Kuran Yolu, c II, s.210.
243



Konuya girerken nce szn ettiimiz irkin davranlarn tanmlarn
yapmakta fayda grmekteyiz. Komisyon, zinay aralarnda nikah ba bu-
lunmayan kadn ve erkein birbirleriyle cinsel ilikide bulunmasdr. eklinde
tanmlayarak, bunun para karlnda yaplm olup olmamasnn zina kav-
ramn deitirmeyeceini belirtmektedir.
758
Dier irkin davranlardan ka-
dnlarn kendi aralarnda yaptklar fuha sevicilik, lezbiyenlik; erkeklerin ken-
di aralarnda yaptklar fuha ise livta, homoseksellik ad verilmektedir.
Elmall merhum, Nur suresi 2. ayeti aklarken nce gnll olarak
karlkl zina edenler ile tecavze urayan ayrm, tecavze urayana her-
hangi bir ceza gerekmeyeceini belirtmitir.
759
Cezann, zinalarnn sbutuna
er'an hkm, lhk olmu olan zni ve zniye iin olduunu aklamtr.
Zinann sbut iin drt hide veya drt kere ikrara gerek olduunu belirten
Elmall, zina ettii bu suretle sbit ve sbutuna hkm lhk olan kadn ve
erkein her birine yz sopa vurulacan beyan etmitir.
760
Komisyon, s-
lamdan nce zinann belli bir cezas olmadn, zina eden kadnn kocas
veya velisinin olay namus meselesi yapmas halinde ahsen intikam aldn
veya araya girenlerin ihtilf sulh yoluyla zdklerini belirtmektedirler. s-
lm'dan sonra zina btn eitleriyle yasaklanm, knanm ve yapanlar iin
cezalar konulmutur. Komisyona gre bu yet, Nisa sresinde ngrlen ce-
zalara, -zina eden erkee ve kadna yzer adet sopa vurulacan ifade ede-
rek- aklk getirmitir. Tefsircilerin ve fkhlarn ounun, bu cezay muhsan
olmayan (sahih evlilik akdi iinde cinsel temas yapmam) kimseler iin kabul
edip, muhsan olanlarn cezasnn ise recm yani talayarak ldrmek olduu-
nu belirttiklerini dile getirmektedir. Bu yorumlardan sonra ise komisyon, kendi
tercihlerinin, Nis sresinde "yz sopann genel olarak ceza (had) olduunu;
recm, srgn vb. cezalarn ise kanunlatrlmas ve uygulanmas ynetimlere
braklm olan, tazir diye bilinen ve deimeye ak bulunan cezalar olduu-
nu" aklamaktadrlar.

758
Komisyon, Kuran Yolu, c.IV, s.81.
759
YAZIR, Hak Dini, c.V, s. 3468.
760
YAZIR, Hak Dini, c.V, s. 3469.
244



Biz bu konuda, komisyonun grn benimsiyoruz. nk recim ce-
zas, devlet yetkililerinin gerekli grdnde uygulayabilecekleri tazir cinsin-
den bir cezadr. Oysa sopa vurulmas asl had olan cezadr.
Her iki tefsirde de zina cezas olarak sopa vurulurken dikkat edilecek
hususlar aklanm ama Elmall merhum, komisyona gre daha fazla ayrn-
tya girmitir.
761
Komisyon ise, tecavze urayann durumundan bahsetme-
mektedir.
Elmall, zina edenlere acmay, onlarn zina etmelerine msamaha
etmekle deil, tvbelerine sebep olmak iin hadlerini yerine getirmek ve bu
suretle iffeti muhafaza ve zinann teammmn menederek nikhn teksirine
almak eklinde aklamaktadr.
762

Elmall, sopa cezasnn hem ekonomik, hem huzur ve gvenin tesisi
ve birok adan daha faydal olduunu aklamaktadr.
763
Elmall merhum,
zina suunun sabit olabilmesi iin drt ahidin zaman am olmadan ahitlik
etmesi gerektiini belirtmektedir. Elmallya gre zaman am, ehirlerde bir
ay, uzaka kylerde drt veya en fazla alt ay olmak zere takdir olunmu-
tur.
764
Elmallya gre cezann uygulanmasn en az drt kii izlemelidir. El-
mall merhum, cezann uygulanmasna ahitler olmasnn gerekesini de
ibret alnmas, cezalandrmann gerekten adil bir biimde yaplmas, sulu-
nun utandrlmas, cezann caydrc olmas gibi sebeplerle aklamaktadr.
765


Elmall merhum, Nisa suresi 16. ayetteki onu yapanlarn ikisine de
eza ediniz, yani takdiri size muhavvel olmak zere kavlen veya filen tazir ile
tedib ediniz. cezasnn erkek zaniler iin geerli olduunu belirtmektedir.

761
YAZIR, Hak Dini, c.V, s. 3469, Komisyon, Kuran Yolu, c.IV, s.81.
762
YAZIR, Hak Dini, c.V, s. 3470.
763
YAZIR, Hak Dini, c.V, s. 3471.
764
YAZIR, Hak Dini, c.II, s. 1314.
765
YAZIR, Hak Dini, c.V, s. 3472.
245



Daha sonra ise baz alimlerin bu yetin indirilmesinin daha sonra olduunu,
daha nce indirilen yetten anlalan kadn hakkndaki mebbed hapsin hk-
mn kaldrdn ve daha sonra Nr sresindeki yet ile de burada kapal
olarak anlatlan azarlama, aklanarak er' cezaya evrilmi olduunu syle-
diklerini belirterek, kendisi de bu gr tercih etmitir.
766

Komisyona gre Nisa suresi Hicri 4-6. yllar arasnda, Nr sresi Hicr
6. ylda vahyedilmitir. Fuhun eitlerine gre cezalarnn belirlendii bu iki
srenin ilgili yetleri bir yandan birbirini tamamlam; dier yandan -
muhtemelen- sonra gelenler, nceki gelenlerin bir ksm hkmlerini dei-
tirmitir (nesih veya tahsis etmitir). yetlerin aklamaya muhta ksmlarn
da hadisler aklam, bylece fuhu suuyla ilgili baz cezalarn kaynan
snnet ve buna dayal sahabe icm tekil etmitir.
767

Komisyon, fahie kelimesini irkin fiil" diye tercme etmi ve bu kav-
ramn Kur'an'da, hemcinsler arasndaki cinsel iliki iin de kullanldn be-
lirtmitir. Komisyon buradan hareketle Nisa suresi15. yette kadnlarn kendi
aralarnda yaptklar fuhutan (sevicilik, lezbiyenlik), Nisa suresi 16. yette de
erkeklerin kendi aralarnda yaptklar fuhutan (livta, homoseksellik) bah-
sedildiini belirtmektedir. Komisyon, seviciliin cezasnn kadnlar evlerde
hapsetmek olduunu aklarken; "Allah'n onlara bir yol amasn" da hallerini
dzeltmeleri ve erkeklerle evlenmeleri olarak deerlendirmektedir. Livata su-
unun cezasn ise, sz ve fiille eziyet ektirmek, onlara madd ve manev
olarak ac vererek canlarn yakmak, bylece bu iren fiili ilemekten vaz-
gemelerini salamak eklinde aklayan komisyon, ceza olarak ne sylene-
ceinin, ne yaplacann yette aklanmayp, ictihad ve uygulamaya brakl-
dn beyan etmitir.
768

Komisyona gre, kadnlarla erkekler arasnda yaplan fuhu (zina) su-
unun hkm, Nr sresinin 2. yetinde aklanmtr. nce bu grlere

766
YAZIR, Hak Dini, c.II, s. 1315.
767
Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.20.
768
Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.20.
246



getirilen eletirileri gndeme getirmi bu grleri deerlendirmitir. Konuyla
ilgili delil olarak sunulan hadislerin gvenilir olduunu ancak, getirdikleri re-
cim cezasyla ilgili baz sorular ve problemler de bulunduunu dile getirmi ve
bu husustaki eletirilerini alt maddede sralamtr. Komisyon, bu alt mad-
deden de u sonuca ulamtr: Recm cezas -mutlaka ve deimez olarak
uygulanacak- hadlerden deildir. slm'dan nce de uyguland iin ilk slm
topluluunun tand, yadrgamad, caydrc bulduu bir ceza eididir. Bu
sebeple Hz. Peygamber ok az da olsa bu cezann uygulanmasna izin ver-
mitir. Sonu olarak evlilerin zina sularnn had nevinden cezas, bekrlarn-
ki gibi yz sopadr. Recm ise kamu dzeni ve sularn nlenmesi ilkelerinin
gereine gre uygulanp uygulanmamas, mmetin alaca karara braklm,
tazir nevinden bir cezadr. Cezalarn ou gibi bu cezalar da ispat ve in-
fazdan nce tvbe etmekle (pimanlk gstermek ve slh- hal etmekle) l'l-
emir tarafndan drlebilir.
769
Komisyon, bu ayetler ve recmle ilgili hadisler
arasnda, sularn cezalaryla ilgili hkmlerde bir deitirme (nesih) sz ko-
nusu olmadn belirtmektedir. nk komisyona gre, sopa ve recim cezas
gelmeden nce inen Nisa suresi 15. ve 16. yetlerin hkm "kadnlarn veya
erkeklerin kendi cinsleri arasndaki cins ilikiler iindir" denildii takdirde ne-
sih problemi ortadan kalkar.
Hr olan insanlarn zina etmeleri halinde cezalarnn yukardaki ekilde
olacan grdk. Evli klelerin zina yapmalar halinde cezalar ise her iki tef-
sirde de Nisa suresi 25. ayete dayal olarak, hr olduu halde zina edenlerin
cezasnn yarsdr. Yani, onlara elli sopalk ceza uygulanacaktr. Bu ayette
geen muhsan vasf, Komisyona gre criye olmayan kadnlar iin kullanlan,
"hr" mnasnda, cariyeler iin kullanlan ise "iffetli, namuslu" mnasnda-
dr.
770
Elmall merhuma gre ise, milki yemin mukabili olduundan hr kadn-
lar manasnadr.
771
Evli iken zina eden hr Mslmanlar iin had olarak recm
cezas ngren limler, burada recm cezasnn blnememesi nedeniyle

769
Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.20-24.
770
Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.35.
771
YAZIR, Hak Dini, c.II, s. 1330.
247



ayeti farkl tevil etmek durumunda kalmlardr. Elmall Merhum da ayn g-
r benimsediinden olsa gerek bu konuyu hi dile getirmemitir.
772
Komis-
yon ise, recm cezas had olarak deil tazir olarak kabul edildiinde sorunun
kendiliinden zleceini belirtmektedir.
773

Her iki tefsire gre de zina byk bir sutur ve mutlaka cezalandrlma-
ldr. Ancak bu cezann nasl olduu konusunda baz ihtilaflar bulunmaktadr.
Elmall merhum burada evli hr zinakrlar iin uygulanacak had cezasnn
recm olduunu belirtirken, komisyon bunun tazir olduunu, asl had cezasnn
ise yz sopa vurulmas olduunu ifade etmektedir.
3.7. Kazf (Zina ftiras) Ve Cezas
ffetli bir kiinin zina ile suland halde bunun drt ahitle ispatlana-
mamasna, kazf denilir. Cezas ise, haddi kazf adyla Nur suresi 4-10. ayet-
ler arasnda dzenlenmitir.
Her iki tefsirin de ayetteki muhsant kelimesini, "evli olsun olmasn,
baka bir olayda iffetle ilgili sabkas bulunsun bulunmasn, dava konusu
olayda masum olan, zina suu iledii ispat edilemeyen, ergenlik ana
ulam kzlar ve kadnlar" mnasna aldklar grlmektedir.
774
Burada ev-
lenmi olmak art deil zinadan iffet arttr. Binaenaleyh yetikin kzlara dahi
amildir. Fukaha, bu ihsanda slm, akl, bl, hrriyet, iffet olmak zere be
art saymlardr. Erkeklere kazf de ayn hkmde delleten dhildir.
775

Bu nitelikteki kadnlara ve -iftirann etkisi ve hkm bakmndan onlara
eit olmalar gerektii iin- namuslu erkeklere iftira edenler, bunlarn belli bir
olayda zina suu ilediklerini dorudan veya dolayl bir ekilde ifade edenler

772
YAZIR, Hak Dini, c.II, s. 1332.
773
Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s.35.36.
774
bkz. Nisa, 4/24-25, YAZIR, Hak Dini, c.V, s.3478, Komisyon, Kuran Yolu, c.IV, s.83.
775
YAZIR, Hak Dini, c.V, s.3478.
248



kar veya kocadan biri deil ise bu yete gre cezalandrlacak, kar veya ko-
cadan biri ise Nur suresi 6. yete gre lanetleeceklerdir.
Elmall zina sulamas iin en az drt ahit gerekmesini fakl bir a-
dan deerlendirerek, Demek ki, namuslu bir kimseyi, zellikle rz ehli bir ka-
dn zina ile itham etmek cann almaktan ar olduunu gsterir. Hem de
bunlarn ebed hi bir ehadeti kabul edilmez. demektedir.
776
Zinay ispatta
drt hit art, byle bir suun gizli kalmasnn daha uygun olmasndandr.
777

Elmallya gre, kazf suunu ileyenler drt ahit getirerek ithamlarn
ispat edemedikleri iin yaptrmla karlaacaklardr: Zina edenlere uygu-
land ekil ve nitelikte olmak zere seksen sopa cezas ekeceklerdir. a-
hitler ifade verdikten sonra bir ksmnn ifadesi geersiz olursa dierleri de
iftira etmi saylr ve ayn cezay grrler. Bu hkm masum insanlar iftira-
dan korumak bakmnda nem arz etmektedir. ftira ettikleri sabit olduktan
sonra lnceye kadar tanklklar kabul edilmeyecektir. Sabkal hale gelecek-
ler, fsk olarak nitelenecekler ve buna bal olarak baz haklardan yararla-
namayacaklardr.
778

Kazf suunu ilemi olanlar piman olur, tvbe eder, bu kt huylarn
dzeltirlerse; tvbelerinin neyi etkileyecei ve onlara ne kazandraca konu-
su her iki tefsirde de ele alnmtr. Elmall merhuma gre, kazif cinayetini
yaptktan sonra nedamet ederek szn geri alan ve onu telfi etmek iin
haddine teslim olmak ve kazfettii kimse ile helllemekten balayarak hal ve
amelini dzelten kimseler fsk hkmnden mstesna olurlar. Tvbe ile haddin
sakt olmadnda icma vardr. Bu hkmden istisna, kul hakkna teallk et-
meyen ve yalnz Allahn hakk olan cihette olur. Binaenaleyh tvbe ve slh
halinde muhaze etmez, fakat kazifte had ve ehadet yalnz hakkullah deil,
ayn zamanda kul hakkdr. Kazf olunann davas zerine cereyan eder. Bi-
naenaleyh kul hakk teallk eder ve reddi ehadet hkm, tvbe ile sakt ol-

776
YAZIR, Hak Dini, c.V, s.3479.
777
YAZIR, Hak Dini, c.V, s.3480.
778
YAZIR, Hak Dini, c.V, s.3480.
249



mazsa da mcerred hakkullah olan gnah mafiret olunabilir.
779
Komisyon bu
konuda, limler arasndaki farkl yorumlar saymakla yetinmitir.
780

Her iki tefsire gre de, iffetli bir insana zina suu atan ancak bunu drt
ahitle ispatlayamayana, kazf cezas olarak seksen denek vurulur. Ayrca
Fask grubunda deerlendirilerek, mr boyu ahitlii kabul edilmez. Eer, bu
suu atan kii, sulanann ei ise, lian yaplr ve mahkeme eleri ayrr. Kazf
suunu ileyen kii, tvbe eder ve uslanrsa, had yine uygulanr ancak, ahit-
likle ilgili ceza kaldrlr.
3.8. ki ve Kumar
Allah hibir eyi gereksiz yaratmamtr. Yaratlan her eyin yarar da
zarar da bulunmaktadr. Baz eylerin zarar daha fazla iken, baz eylerin de
yarar daha fazladr. nsanlar akllaryla neyin yararl, neyin zararl olduunu
bulabilecek bir yapda yaratld halde; bazen zararna olan bir ey, nefsine
ho geldii iin, insan onu tercih edebilmektedir. ki ve kumar da insanlarn
vazgemekte zorlandklar zararl eylerdendir. Bu zararl alkanlklardan
kar salayan baz gruplar, krlarn daha da artrmak amacyla bu kt al-
kanlklar engellemek yle dursun, krklemektedirler.
Allah insanlara zarar yararndan ok olan eyleri yasaklamtr. Bu tr
eyleri bazen tek seferde ve tavizsiz biimde yasaklarken; bazen de tedrici
olarak kaldrmaktadr. slm'da ykmllklerin teblii ve insann eitimi ko-
nularnda tedriclik yntemi nemli bir yere sahiptir. zellikle iki ve kumar
gibi, toplumda kklemi uygulamalarn bir anda sklp atlmasnn meyda-
na getirecei sarsnt dikkate alnarak, baz emir ve yasaklar aama aama
bildirilmi, bunlarn amalarnn kavranmasna ve sindirilmesine imkn ta-
nnmtr.

779
YAZIR, Hak Dini, c.V, s.3480.
780
Komisyon, Kuran Yolu, c.IV, s.83-84.
250



slm'n geldii dnemdeki Araplarda ok yaygn olan iki ve kumar
alkanl karsnda da bu yntem uygulanm, nce bunlarn ktlkleri
zerinde insanlarn dnp bir yargya ulamalarna frsat tannmtr. Dier
taraftan, kesin yasaklar getirilmeden nce imann salam temeller zerine
oturmas salanm ve ilh buyruklara mutlak itaat gerektii fikri zihinlere ve
gnllere yerletirilmitir. Bu inan temeli oluturulup fikr hazrlk tamamlan-
dktan sonra Maide suresi 90-91. yetlerle iki ve kumar kesin bir biimde
yasaklanm ve bir yasak etrafnda kolektif uur oluturma asndan insanlk
tarihinde emsali grlmeyen baarl bir sonu elde edilmitir.
Sarholuk veren ikiler hakknda drt yet gelmitir. Bunlardan ikisinde
ikinin yannda kumar da zikredilmitir. Mekke dneminde gelen ilk yette
ikinin din hkmne temas edilmeksizin insanlarn hurma ile zmden hem
iki hem de tatl yiyecek olarak yararlandklarna dikkat ekilmi, bu iki mey-
veyi yaratp veren Allah'a kar minnettar olmalar telkin edilmitir.
781
Sonra
"sarho iken namaz klmak" menedilmi,
782
ardndan "iki ve kumarn baz
faydalar bulunmakla beraber zararnn daha byk olduu" bildirilmi ve by-
lece insanlar kesin yasaklamaya hazr hale getirilmitir. Nihayet Medine'ye
hicretten drt yl sonra sarholuk veren ikilerin bu maksatla kullanlmas "i-
ki, kumar... eytan ii iren eylerdir. Bunlardan kann ki kurtulua eresi-
niz" buyrularak mslmanlara kesin olarak haram klnmtr.
783

nsanlarn iki ve kumar alkanlklar ok eski tarihlere kadar gitmek-
tedir. Chiliye Araplar iki ve kumara son derecede dkndler. Bunlar ha-
yatlarnn birer paras, oyun ve elencelerinin vazgeilmez unsurlar haline
gelmiti. Araplar ikinin sarholuk ve keyif veren tarafna, kumarn da elen-
ce, heyecan, ee dosta ikram ve yoksullara yardm ynlerine ncelik ve ar-
lk vererek bunlar faydal buluyor, zararlarn gz ard ediyorlard. Tefsirler-
de iki ve kumar kesin biimde yasaklayan yetin nzul sebebi olarak birok

781
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s.33.
782
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s. 33.
783
Secde, 32/16-17.
251



olay zikredilir. Komisyon burada bu olaylardan birini aktarmaktadr.
Elmall merhum nce hamrn tanmn ve nasl yapldn anlatm ve
zm arabna hamr denildiini, ancak genel olarak akla humar veren her
trl mskiratn da hamr olduunu ifade eder.
784
Bata drt byk mezhebin
konuyla ilgili grlerini aktaran Elmall, Dini slm'da alelumum mskiratn
mskirat olarak istimali haram ve fakat zm arab aynen ve aleltlak ha-
ramdr. Ve bunun mnkiri kfirdir. zm arab ve bundan mamul olan ms-
kirat aynen necistir. Dierlerinin ise necis olmas phelidir. Mesel zerine
arap ve ampanya ve arak, konyak dklm olanlar her halde ykamadka
namaz klamazlar. Lkin zm arabndan mamul olmayan ispirto, bira ve
sair mskirat iilemezse de elbiseye veya bedene srlmesi de namaza mani
olur diye iddia edilemez.
785
demektedir. Ayrca ou sarho edenin aznn
da haram olmas gerektiini ifade eden Elmall, kimyasal yollarla elde edilen
ve alkol ad verilen her trl mskiratn da hamr mahiyyetinde mterek ol-
duunu belirtmektedir. Elmall merhum, bunlarn tp ve tedavide kullanlma-
snn ise zaruret hkmnde bulunduuna kaildir. slmda hamrn ve mskira-
tn yasaklanmasnn tedricen vaki olduunu ifade eden Elmall, ikinin yasak-
lanma servenini anlatr.
786

kinin zararlarn ve ok az da olsa yararlarn sayan komisyon, zarar-
larn bykl karsnda bu yararlarn ad bile anlmaya demeyeceini bu
nedenle de sarholuk veren ikinin, ayn etkiyi fazlasyla hsl eden uyutu-
rucu vb. nesnelerin kullanlmasnn yasaklandn belirtmektedir.
787
Komis-
yon, muteber slm Fkh Mezheplerinin tamamnn gr olan "sarholuk
veren nesnelerin az da ou da haramdr, iilemez, vcuda alnamaz" hk-
mn ortaya koymutur. Daha sonra ise, sarho eden her ey hamr olduu

784
YAZIR, Hak Dini, c.I, s. 761.
785
YAZIR, Hak Dini, c.I, s. 762.
786
YAZIR, Hak Dini, c.I, s. 763.
787
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s. 35.
252



ve sarho eden her eyin haram hkmnde olduunu beyan etmektedir.
788

Elmall, meysirin kumar oynamak mansna olduunu, bunun da, ya
kolaylkla zahmetsiz mal arpmak veya arptrmak demek olduunu belirt-
mitir. Elmall, hamr ile meysirin ayn ifade iinde yer almasnn da mskirat
ile kumarn mrafakatlerine iaret olduunu belirtmektedir.
789

Hem kumarda hem de ikide byk bir zarar ve gnah olduunu ifade
eden Elmall, kisi de mallar telef ve insanlar perian eder, alelekser bunlar
biribirine srkler. Evvel hamr, akl selbeyler, akl ise hem dinin, hem dn-
yann kutbudur. Artk sarholukla yle cinayetler yaplr ve kumarbazlkla yle
fenalklara dlr ki bunlar saymakla bitmez, ancak byk gnah namyla
anlalr demektedir.
790
kinin ve kumarn zararlarn ve -ok az ve geici de
olsa- birka yarar da olduunu anlatan Elmall, sonu olarak bunlarn aklen
haram olmas lzm geleceini belirtmektedir. Aklen olduu gibi, bunlarn bu
ayetlerde dinen de haram olduklarnn ilan edildiini ifade etmektedir.
791
Za-
man zaman infak amacyla kumar oynadn syleyenler olduunu, oysa,
kumar gibi gayrimeru bir yolla elde edilen gelirle infak etmek yle dursun,
kendisi ve ailesinin yemesi bile haramdr.
792

Elmallya gre, sarhoun ve cnbn mescide girmeleri ve hatta ya-
knnda bulunmalar caiz deildir.
793

Elmall merhum, Maide suresi 90. ayetinin tefsirinde Ey iman edenler
-hell olan tayyibat tahrim etmediiniz gibi haram olan habaisten de iyi sak-
nnz. Muhakkak hamir, yani mskirat ve meysir, yani piyango ve kumar,
ensab, yani taabbd iin dikilmi ta ve sair evsan- asnam kumar ve piyan-
go kalemleri, oklar, zarlar, btn bunlar baka bir ey deil, ancak birer

788
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s. 35.
789
YAZIR, Hak Dini, c.I, s. 764.
790
YAZIR, Hak Dini, c.I, s. 765.
791
YAZIR, Hak Dini, c.I, s. 766.
792
YAZIR, Hak Dini, c.I, s. 767.
793
YAZIR, Hak Dini, c.II, s. 1358.
253



ricstir. Aklnzn tiksinecei, irenecei pis, murdar bir eydir. eytann ame-
lindendir.
794
eytann ii, eytan tevikidir. Binaenaleyh bu pislikten ictinab
ediniz, uzak kanz ki felh bulasnz. demektedir.
795

Elmall merhum, bir mskir bir de gzel rzk alrsnz ayetinin mski-
rta dir ilk nzil olan yet olduunu belirten, daha sonra ise rzk hasen ile
sekeri kyaslayan Elmall merhum, bunu st ile fers ve demin tekablne
benzetmitir.
796
Nahl suresi 67. ayetteki seker kelimesini iki diye
meallendiren komisyon, tefsirinde seker kelimesinin szlkte "sarholuk
veren ey" anlamna geldiini belirtir. Mfessirlerin ounluu tarafndan,
seker kelimesinin "gzel rzk"tan ayr zikredilmesinin, onun -o dnemde
henz yasaklanmam olmakla birlikte- makbul bir nesne olmadn ima
etmekte olduunu, bunun da kelimenin sarholuk verici iki anlamna geldi-
i ihtimalini glendirdiini belirten komisyon da, bu gr benimsemekte-
dir.
797

"Meysir" kelimesiyle ifade edilen ans oyununun, Arabistan'da teden
beri bilinen ve oynanan bir kumar ekl olduunu belirten komisyon, bu kuma-
rn genellikle ikinin yannda meze olarak kullanldn da dile getirmektedir.
Kumarn zararlarn sayan komisyon, fkhlarn ve tefsircilerin -ekil bak-
mndan farkl da olsa- ayn sonucu douran ve ayn zararlar hsl eden
oyunlarn tamamn kumar saydklarn ve bunlarn haram olduunu ifade et-
tiklerini belirtmektedir.
798

Komisyon, "eytan iki ve kumar yoluyla aranza dmanlk ve kin
sokmak, sizi Allah' anmaktan ve namazdan alkoymak ister" ayetinin iki ve
kumarn yol at ahlk ve din konulardaki zararlarn hatrlattn belirtmi-
tir. Ardndan da bu yasaklara toplum veya devlet basks gibi sebeplerle deil,
iman etmi ve ikna olmu bir mslman olarak uyulmas gerektiini vurgula-

794
YAZIR, Hak Dini, c.III, s. 1804.
795
YAZIR, Hak Dini, c.III, s. 1805.
796
YAZIR, Hak Dini, c.V, s. 3107.
797
Komisyon, Kuran Yolu, c.III, s. 368.
798
Komisyon, Kuran Yolu, c.I, s. 35-36.
254



mtr. kinin yararlar da olduunu ve kontroll alnmas halinde anlan sa-
kncalarn nne geilebileceinden sz edenlere de, komisyon, Zarar daha
fazla olan, kontrol de imknsz bulunan bir nesneyi ve alkanl ortadan
kaldrmann tek yolu kesin ve genel yasaklamadr; slmiyet de ite bu yolu
tercih etmitir. cevabn vermektedir.
799

Komisyonun da hakl olarak yaknd gibi, ne yazk ki, 21. yzylda
sigaray braktrmaya verilen nem ikiyi ve kumar braktrmaya verilmiyor.
800

ki ve kumar yznden nice aileler paralanrken, nice yuvalar yklrken,
genlik elden giderken halen televizyon dizilerinde, gazetelerde ve benzeri
yerlerdeki grntler toplumu dinamitlemekte, artk bir ksm genler iki ile
bile yetinmeyip uyuturucu maddelere esir olmakta, ancak ne yazk ki, bunla-
r nlemek iin kimsenin kl bile kprdamamaktadr. Bu konuyu gndeme
tamak isteyenler ise, insanlarn zgrlklerini kstlamakla(!) sulanmakta-
dr. kiyle tanma ya 11-12ye dm, okullarda iddet artm, uyuturu-
cu kullanma ya ok kk yalara kadar dm, toplum iinden ke
gemi olmasna ramen, birilerinin kesesinin dolmas iin ikiye ve uyutu-
rucuya devam denilebiliyor. Hatta kumar, devletler tarafndan oynatlabiliyor.
ki kumardan elde dilen vergiler devletin en nemli gelir kayna olabiliyor.
Dnyann eitli lkelerinde insanlar iki ve uyuturucudan korumak
ve kurtarmak iin kanunlar karlm, bir takm gnlller eitim faaliyetinde
bulunmu ancak pek bir baar elde edilememitir. Komisyonun da dile getir-
dii gibi, Asr Saadette iki yasa sonu verdii halde, gnmzdeki iki ile
mcadelenin yeterli baary elde edememesinin sebebi, herhalde, Asr Saa-
detteki mcadelenin temelinde inan yatt halde gnmzdeki mcadelenin
temelinde cezalandrmann yatmasdr. Elbetteki, her ey bitmi, i iten
gemi deil. yi niyetli insanlarn bir araya gelerek temeli Allah inanc olan,
sevgiye dayal tedrici bir eitim yaklamyla bu sorunun zlebileceine
inanmaktayz. Yeter ki istensin ve bu konuda fedakrlkla allsn.

799
Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s. 267-270.
800
Komisyon, Kuran Yolu, c.II, s. 267-270.
255



Yaptmz incelemede her iki tefsirde de ikinin ve kumarn zararla-
rndan bahsedildii, sarho eden her trl ikinin aznn da ounun da iil-
mesinin haram olduunun belirtildii ancak slam hukukunda hadislerden yo-
la klarak konulan had cezasndan, ikinin alm satm ile ilgili yasaklardan
ise bahsedilmedii grlmtr.
801


801
ki ile ilgili had cezas ve alveriinin yasakl iin bkz. Vehbe ZUHAYL, slam Fkh Ansik-
lopedisi, c.VII, s.433-461.
SONU
almamzda cumhuriyetin ilk yllarnda yazlan Hak Dini Kuran Dili
tefsiriyle, Kuran Yolu tefsirlerinde Kuran- Kerimin ahkm ayetlerinin yo-
rumlarn belli bir tasnif erevesinde mukayese etmeye altk.
Yaptmz incelemeler sonucunda her iki eserde baz meselelerin
benzer, bazlarnn farkl ekilde yorumlandn grdk.
Elmall Muhammed Hamdi Yazrn Hak Dini Kuran Dili adl eseri,
genel itibaryla klasik tefsir almalarndaki grlere bal kalrken zaman
zaman ok radikal diyebileceimiz grlere de imza atmtr. Komisyon tara-
fndan hazrlanan Kuran Yolu ise, genellikle daha geni almlarda bulun-
mutur. Ancak baz konularda Kuran Yolu tefsirinde de klasik yorumlar
grmek mmkndr.
Ahkm ayetlerini ibadet hkmleri, muamelat hkmleri ve ceza h-
kmleri olmak zere ana balk altnda deerlendirdik.
badet hkmlerinde namazn vakitleri, Cuma namaznn farziyeti, ge-
ce namaznn snnetlii, korku ve sefer annda namazn nasl klnaca ve
kble konularnda her iki tefsirde ya tamamen ayn veya birbirini tamamlayan
bilgiler verilmitir. Ancak, Cuma namaznn geerli olmasnn artlar ve hut-
benin artlar gibi ayrntlarda farkl grler dile getirilmitir. Cuma namaz ile
ilgili olarak Elmall, kk yerleim yerlerinde, ynetimin izin vermedii yer-
lerde Cuma namaz klnamayacan ve izin verilmeyen kiilerin Cuma na-
maz kldramayacan belirtirken; komisyon Mslmanlarn her halkarda
kendilerine bir imam seip Cuma namaz klabileceklerini ifade etmektedir.
Cuma gn alveri yasa Elmallya gre ilk okunan ezanla birlikte balar-
ken komisyona gre hutbeden hemen nce okunan i ezanla birlikte balar.
Cenaze namaz konusunda komisyon az da olsa bilgi verirken, Elmall mer-
hum, bu konudan hi bahsetmemitir. Korku namaznn nasl klnaca ko-
257



nusunda farkl yorumlar bulunmaktadr. Komisyon zorluk ve korku durumun-
da le ve ikindinin, akam ile yatsnn cem edilebileceini belirtirken, Elmall
cemden hi bahsetmemektedir.
Zektn verilebilecei yerler ve ona benzer birka konu dnda farkllk
olmadn tespit ettik. Elmall merhum, tm sadaka ve zektn fakir Msl-
manlara ait olduunu, dier gruplara fakirlere hizmetlerinden dolay zekt
deil, fakirlere yaptklar hizmetin creti olarak pay verildiini, mellefei
kulubn ise artk zekt verilecek gruplardan olmadn belirtmektedir. te
yandan borlular ve kleler hakknda ise hibir aklama getirmemitir.
Fisebillah grubunun savaan mcahitler olduunu yine, ibni sebilden kastn
da Allah yolunda yolculuk yapanlar olabileceini belirtmektedir. Elmall Ms-
lman olmayan fakirlere de zekttan deil dier mallardan verilebilecei g-
rndendir. Elmall, bu gruplar dnda zektn hibir yere harcanamayaca-
n da ifade etmektedir. Komisyon ise, mellefei kulp dhil tm gruplarn
zekttan pay alabileceini, kleler grubunun yalnzca gnmzde bulunma-
d iin pay almadn belirtirken, yolculardan kasdn haram olmayan her
trl yolculua kan yolcu, borlulardan kasdn gerek kendisi iin, gerekse -
grevi gerei- mslmanlar iin borlanm olsun, haram olmayan her trl
borca giren olduunu savunmaktadr. Komisyon, fisebilillah da, Allah yolun-
da yaplan tm almalara katlanlar olarak deerlendirmektedir.
Orula ilgili konulara bakldnda, Elmall merhum konuyla ilgili fkhi
hkmlere daha ok girdii halde, komisyon orucun insan eitimindeki rol
zerinde durmu, gerekmedike fkhi hkmlere girmemitir. Burada Elmal-
lnn orucu bozan durumlarla ilgili ayrntya girerken, komisyon orucu bozan
durumlar olarak yalnzca yeme, ime ve cinsel ilikiyi saymakla yetinmitir.
Kimlerin seferi olarak kabul edilecei hususunda Elmall merhum ok geni
aklamalarda bulunurken, komisyon bu konuda fazla bilgi vermemektedir.
Ancak -komisyon yelerinin dier eserlerinden anlald kadaryla,- seferi
saylmak iin gidilen mesafe esas alnarak 90 km. snr kabul edilmektedir.
Oysa Elmall merhum bu hesapta yolculuun sresini esas alarak gidilen
258



ulam aracyla 18 saatlik yolculuu dikkate almaktadr.
Hac ve kurban konusunda da Elmallnn ok geni fkhi aklamalar
yapt ancak komisyonun bu konuda da fkhi tartmadan ok ibadetin nemi
ve deeri zerinde durduu grlmektedir.
Kefaretler hususu mukayese edildiinde, her iki tefsirde de zhar kefa-
reti, yemin kefareti, ihram yasaklar ve kefareti ile yanllkla adam ldrme
kefareti konularnda birbiriyle elimeyen grler dile getirildii grlmtr.
Baz konularda birbirini tamamlayan grler verilmitir. Birtakm konularda
ise tefsirlerden birinde bilgi verilirken dierinde bilgi verilmedii tespit edilmi-
tir.
Muamelat hkmlerinde, aile ve miras hukukunda komisyonun Elmall
merhuma oranla daha geni almlarda bulunduunu grdk. Evlenme, ev-
lenme yasaklar, mehir, iddet, miras, vasiyet, nafaka konularnda her iki tef-
sirde de ortak veya birbirine yakn grler dile getirildiini grmekteyiz. ok
evlilikle ilgili olarak Elmall merhum bir Mslman erkein artlarn tad
takdirde drde kadar evlenebileceini sylemekle yetinirken, komisyon bu
artlarn gereklemesinin ok zor olduunu, aslolann ise tek ele evlilik ol-
duunu vurgulamaktadr. Elmall Muta nikhnn kesinlikle haram olduunu
belirtirken, komisyon artlar gerektirdiinde istisnai de olsa devletin zel izni
ile muta nikhna cevaz verilebileceini ifade etmektedir.
Boama ve boanma ile ilgili olarak tek farkl grleri Elmall ayn
temizlik dnemi iinde talakn birden kullanlabileceini belirtirken, komis-
yon bu gr kabul etmemektedir. Elmall merhum aka uygun grme-
mekle birlikte bunun bir ders olduunu belirterek hlleye ak kap brakrken,
komisyon hllenin kesin olarak haram olduunu ifade etmektedir.
Kadnlarla ilgili meselelerden ocuklarn bakm ve emzirilmesi, kadn-
larn ahitlii, tesettr, evlat edinme konularnda her iki tefsirde benzer gr-
lerin yer ald tespit edilmitir. Kadnlarn dvlmesine Elmall ak kap b-
259



rakrken, komisyon, bu durumundaki kadnn boanmay gze aldn bu
nedenle dvmek yerine anlalamyorsa medeni bir tarzda ayrlmann tercih
edilmesi gerektiini ifade etmektedir. Doum kontrol ve krtaj Elmall mer-
hum haram kabul ederken, komisyon sadece krtaj haram kabul edip, azil ve
benzeri doum kontrol yollarn mbah grmektedir. Estetik ameliyatyla ilgili
olarak her iki tefsir de benzer grler dile getirmekte, ancak yasaklanan de-
itirme ifadesini yaadklar devirlerin artlarna gre farkl rneklerle izah
etmektedirler.
Borlar hukuku ile ilgili olarak akitler, alveri, karz hasen, rvet ko-
nularnda benzer grler tespit edilmektedir. Borcun yazlmas konusunda
Elmall merhum, devletin noter grevlendirmesi gerektiini ifade ederken,
komisyon bundan bahsetmemektedir. Borlar hukukuyla ilgili asl farkl gr
ise faiz konusunda ortaya kmaktadr. Faizin haram olduu konusunda her
iki tefsirin mfessirlerinin de ittifak iinde olduklarn grmekteyiz. Neyin faiz
olarak kabul edilecei konusunda ise, komisyonun, enflasyon farknn faiz
olarak deerlendirmedii; Elmall merhumun ise, enflasyon farkndan bah-
setmeyip yalnzca slami kurallarn ve ekonomik dzenin oturmad ortam-
larda faizli ilemlerin haramlnn sz konusu olmayacan ifade ettii g-
rlmektedir.
ktisadi ve mali hukuk alannda ise nemli bir farkllk gze arpma-
maktadr. Her iki eserde de harcamalar srasnda infak etmek ve cmert ol-
mak ama cimrilik ve israftan uzak durmak gerektii, devlet malna ve hazine-
sine zarar vermenin haram olduu ortak fikri dile getirilmektedir. Vergilerin
neler olduu, bu vergilerin nerelere ve nasl harcanaca konularnda ittifak
olduu grlmektedir.
Devletler hukuku alannda ise genel olarak komisyonun -
gayrimslimlerle dostluk anlamnda olmasa da diyaloga- daha yatkn akla-
malar olduu halde, Elmall merhumun bu konuda daha sert bir tutum takn-
d ortaya kmaktadr. rnein, Elmallnn gayrimslimlerle dostluk ve da-
260



yanma ilikisi kurma konusunda snrlandrmalar getirdii, gayrimslimlerle
insani ilikiler kurmay yasaklamasa da onlara gvenilemeyeceini ifade ettii
grlmektedir. Komisyon onlarla insani ilikiler kurmakta herhangi bir saknca
grmemekte, hatta gnmz artlarnda -asimile olmamak kaydyla- diyalog
kurulmasndan yana gr belirtmektedir. Elmall gayrimslimlerin zararla-
rndan emin olmak iin Mslmanlarn gerektiinde takiyye yapabileceini
dnrken, komisyon takiyye yapmay mslmana yaktrmamaktadr. El-
mall hibir gayrimslimin Mescidi Haram blgesine giremeyeceini ifade
ederken, komisyon ehli kitab bu yasaktan istisna tutmaktadr. Elmall bir
gayrimslime eman verilmesini baz artlara balarken, komisyon byle bir
art ne srmemektedir. Elmall haram aylarda sava yasann daha sonra
neshedildiini ifade ederken, komisyon byle bir neshe gerek olmadn d-
nmektedir. Esirlere iyi davranlmas gerektiinde her iki tefsirin de hemfikir
olduklarn grmekteyiz. Ancak, Elmall devlet yneticisinin isterse esiri ld-
rebileceini, isterse kleletirebileceini, isterse esir deiimi, mal karl
veya karlksz olarak serbest brakabileceini; ama ldrmesinin ve klele-
tirmesinin gnmz artlarnda uygun olmayacan dnmektedir. Komis-
yon ise, Kurann ve Hz. Peygamberin, esirlerin ldrlmesine de kleleti-
rilmesine de kar ktn, dolaysyla bunlarn yaplmamas gerektiini, bu-
rada yneticinin de bir tercihinin sz konusu olamayacan dnmektedir.
Ceza hkmleri konusunda ise, temelde bir fark olmad, ancak ko-
misyonun, cezalarn uygulanmasnda -rnein recm cezasnn uygulanma-
snda- daha toleransl davranlmasndan yana gr belirttii tespit edilmitir.
Ceza hkmleriyle ilgili yorumlara bakldnda Elmallnn bunlardan bir ks-
myla ilgili hi gr belirtmedii grlmektedir. Hrsszlk ve el kesme cezas,
adam ldrme ve ksas, terr, yol kesme, yamalama (hrabe) ve cezas,
kazf ve cezas ile iki ve kumar konularnda her iki tefsirde de benzer gr-
ler dile getirildii, ancak yorumlarda hep komisyonun biraz daha makasd
eriay dikkate ald grlmektedir. Recm cezasnda bu durum biraz daha
bariz bir ekilde ortaya kmaktadr. Zira, Elmall merhuma gre zina ettii
261



drt ahitle ispatlanan evli hr erkek ve kadna recm cezas uygulanmas ge-
rektii halde; komisyona gre, recm cezas had olarak deil tazir olarak kabul
edildiinde sorun kendiliinden zlecek dolaysyla bu cezann uygulanp
uygulanmamas artlara gre devlet ynetiminin inisiyatifine braklacaktr.
Btn bu aklamalarmz da muamelatla ilgili hususlarda Hak Dini
Kuran Dili tefsiri ile Kuran Yolu tefsirleri arasnda dikkate deer bir farkl-
ln olmadn gstermektedir. Bu konuda gr ayrl olmamasnn se-
bebinin lkemizdeki mevcut mahkemelerde slam Hukukuna gre yarglama
yaplmad iin bu konuda kafa yormaya gerek duymayan mfessirlerimizin
farkl gr beyan etme ihtiyac hissetmemeleri olduunu dnmekteyiz.
Bu sonularla birlikte, Kuran- Kerimin, statik bir ilahi kitap olmad
ortaya kmaktadr. Temel ilkelerinde deiiklik olmayan Kuran- Kerimin,
ayrnt saylabilecek hkmlerinde zamana gre hatta kiisel zelliklere gre
farkl almlar getirilebilmesi, onun her zaman yaanabilen, llere deil, diri-
lere indirilen bir kitap olduunu bir kez daha ortaya karmaktadr.
Diyanet leri Bakanl gibi kurumlarn tm Mslmanlar asgari m-
terekte birletiren, onlarn gncel sorunlarna dini zmler retilmesine y-
nelik olarak daha sk aralklarla tefsirler yazdrmasnn ve zellikle fkhi konu-
larda eserler yaynlamasnn ok yararl ve gerekli olduunu dnyoruz. Bu
almalarn Diyanet leri Bakanl tarafndan yaplmasn istemekteki
amacmz, kurumun birletirici bir rol stlenmesinden dolaydr. Gnmz
sorunlarna dini zmler getirecek bu almalar yaplrken gemie taklp
kalmadan ama gemiteki ilmi mirastan da faydalanarak, bugn aydnlata-
cak ve gelecee k tutacak eserler verilmesinin gerekli olduuna inanyoruz.
almamzn da bu konuda gemile gelecek arasnda bir kpr oluturaca-
, en azndan aratrmaclarn dikkatini bu yne ekecei kanaatini tamak-
tayz. Bu tr almalar Kurann anlalmasna katk salayacan mit edi-
yoruz.
KAYNAKA
ALBAYRAK, Halis, Kurann Btnl zerine Kurann Kuranla Tef-
siri, ule yay, stanbul, 1998, IV. Bask.
ALBAYRAK, smail, Klasik Modernizmde Kurana Yaklamlar, Ensar
Neriyat, stanbul, 2004.
Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Ankara, 1993, C:XXXIV.
ATAR, Fahrettin, Fkh Usul, FAV,stanbul, 1988.
BERK, akir, HAMD, Hayrullah, slam Hususi Hukukunun Ana Prensip-
leri Kuranda Hukuk, AFY, Ankara, 1956.
BLMEN, mer Nasuhi, Byk Tefsir Tarihi (Tabakatl Mfessirn), Diya-
net leri Bakanl Yaynlar, Ankara, 1962, Cz: 1.
www.biyografi.net/kisiayrinti.asp?kisiid=3115.
www.biyografi.net/kisiayrinti.asp?kisiid=8.
Cengiz YACI, Ayet, amil slam Ansiklopedisi, amil Yay., stanbul,
1990,c:I.
CERRAHOLU, smail, Tefsir Tarihi, Diyanet leri Bakanl Yay, Ankara,
1988, (2 cilt).
CERRAHOLU, smail, Tefsir Usul, TDV, Ankara, 1988, VI. Bask.
AKAN, smail Ltfi, Snnette Giyim-Kuam ve rtnme , slamda Klk
Kyafet ve rtnme, SAV, Tartmal lmi Toplantlar Dizisi, 2. Bask, stan-
bul, 1987, s:44-45.
263



www.diyanet.gov.tr/turkish/sureliyayinoku.asp?sayi=163&yid=1553&say
fa=4.
DNDREN, Hamdi, Muta, amil slam Ansiklopedisi, amil Yay, stan-
bul, 1991, c:IV, s:294.
EBU ZEHRA, Muhammed, slam Hukuku Metodolojisi: Fkh Usul,
(Terc:Abdulkadir ENER), Fecr Yaynevi, Ankara, 1990, V. Bask.
El-Huli, Emin, Kuran Tefsirinde Yeni Bir Metod, (Terc: Mevlt GNGR),
Kuran Kitapl, Ankara, 2001, II. Bask.
Elmall Muhammed Hamdi Yazr Sempozyumu (4-6 Eyll 1991), TDV yay,
Ankara, 1993.
EREN, adi, Elmall Hamdi YAZIRdan Tefsir Nkteleri, Zafer yay, stan-
bul, 1998.
ERSOY, Mehmet Akif, Safahat, kinci Kitap, Sleymaniye Krssnde, Ne-
re Hazr: M. Erturul DZDA, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Kltr
Eserleri Dizisi, stanbul, 1987.
ERSZ, smet, Elmall Hamdi YAZIR ve Tefsirinin zellikleri, Elmall M.
Hamdi Yazr Sempozyumu (4-6 Eyll 1991), T.D.V. Yaynlar, Sempozyum-
Paneller Serisi-I, Ankara,1993, s:173.
ESED, Muhammed, Kuran Mesaj: Meal-Tefsir, ev: Cahit KOYTAK, Ah-
met ERTRK, aret yay, stanbul, 2000.
GNGR, Mevlt, Cassas ve Ahkmul Kuran, Ankara, 1989.
GNGR, Mevlt, Kuran Tefsirinde Fkhi Tefsir Hareketi ve lk Fkhi Tefsir,
stanbul, 1996.
HALLAF, Abdulvahhap, slam Hukuk Felsefesi, (ev: Hseyin Atay, AFY,
Ankara, 1985(kinci Bask).
264



www.hayrettinkaraman.net/kimdir.htm.
www.ilahiyat.marmara.edu.tr/elemanlar/goster.asp?Kod=42.
slam Aratrmalar Dergisi, SAM, ,?, 1999, Say: 3.
slami Aratrmalar, TEKDAV, ?, 2001, C:14, Say:1.
www.istanbulmuftulugu.gov.tr/personel/mcagrici.htm.
JANSEN, J.J.G., Kurana Bilimsel-Filolojik-Pratik Yaklamlar, Terc:
Halilrahman AAR, Fecr Yay, 2. Bask, Ankara, 1999.
KARA, smail, Trkiyede slamclk Dncesi Metinler/Kiiler, Pnar Yay,
stanbul, 1994, C. III.
KARA, smail, Trkiyede slamclk Dncesi Metinler/Kiiler, Risale
yay, stanbul, 1986, C. I.
KARAMAN, Hayreddin, Balangtan Zamanmza Kadar slam Hukuk Ta-
rihi, Nesil yay, stanbul, 1989.
KARAMAN, Hayreddin, Anahatlaryla slam Hukuku, Ensar Neriyat, stan-
bul, 1987, C. I.
KARAMAN, Hayreddin, Anahatlaryla slam Hukuku, Ensar Neriyat, stan-
bul, 1985, C. II.
KARAMAN, Hayreddin, Anahatlaryla slam Hukuku, Ensar Neriyat, stan-
bul, 1986, C. III.
KARAMAN, Hayreddin, lamn Inda Gnn Meseleleri, Nesil yay, s-
tanbul, 1987, (2 cilt).
KARAMAN, Hayreddin, Mukayeseli slam Hukuku, Nesil yay, stanbul,
1991, (3 cilt).
265



KARAMAN, Hayreddin, Yeni Gelimeler Karsnda slam Hukuku, klim
yay, stanbul, 1987.
KARAMAN, Hayrettin, ARICI, Mustafa, DNMEZ, brahim Kafi, GM,
Sadrettin, Kuran Yolu: Trke Meal ve Tefsir, Diyanet leri Bakanl
Yay., Ankara, 2003, (5 cilt).
KARLIA, Bekir, Muhammed KUTUB, Kuran Nasl Okuyalm, ev: Bekir
KARLIA, aret Yay, 7. Bask, stanbul, 1993, s. GR 8.
KAVAKI, Yusuf Ziya, slam Aratrmalarnda Usul, Diyanet leri Bakan-
l Yaynlar, Ankara, Tarihsiz (nsz tarihi:1976).
KAYAER, Osman, Konularna Gre Kuran Fihristi: Kurann Btn Ayet-
leri Metin ve Meal Bir arada Nzul Srasna Gre, Hazr: mer ZSOY,
lhami GLER, Fecr Yay., Ankara, 1999, 4. bask, s. Yayncdan VII.
KESKOLU, Osman, Nzulnden Gnmze Kuran Kerim Bilgileri
(Ulum- Kuran), TDV yay, Ankara, 1987.
KOCA, Ferhat, Alfabetik slam Hukuku ve Fkh Istlahlar Kamusu, I-V, s-
lam Aratrmalar Dergisi (Say:3), SAM, stanbul, 1999, s. 297-300.
KOYT, Talat, CERRAHOLU, smail, Kuran- Kerim Meal ve Tefsiri,
Diyanet leri Bakanl Yaynlar, Ankara, 1985 (1. Cilt).
KOYT, Talat, Kuran- Kerim Meal ve Tefsiri, D..B. Yaynlar, Ankara,
1990 (2. cilt).
KUTUB, Muhammed, Kuran Nasl Okuyalm, ev: Bekir KARLIA, aret
Yay, 7. Bask, stanbul, 1993.
MACT, Muhsin, Elmall Hamdi Yazrn Bir Gazeli Etrafnda, Elmall M.
Hamdi YAZIR Sempozyumu (4-6 Eyll 1991), T.D.V. Yay., Ankara, 1993,
s:331-334.
266



Mevdudi, Ebul Ala, Tefhimul Kuran: Kurann Anlam ve Tefsiri, ev: Ali
BULA, Ali, ve bak., nsan yay., stanbul, 1991, kinci Bask, (7 cilt).
MSLM, Mustafa, Kuran almalarnda Yntem: Konulu Tefsire Meto-
dik Bir Yaklam, ev: Salih ZER, Fecr yay., Ankara 1998.
ONAY, Ahmet, Kuran Yolu simli Trke Meal Ve Tefsir zerine Sylei,
Diyanet Aylk Dergi, D..B. Yaynlar, S:163, Temmuz, 2004, s:4-10.
ZDAMAR, Yunus, Hasan Basri antayn Kuran-I Hkim Ve Meali Ke-
rim Adl Meali le Kuran Yolu Tefsirinde Sosyal Meselelere Yaklam-
lar, Gazi niversitesi S.B.E., Ankara, 2006 (Yaynlanmam Yksek Lisans
Tezi).
ZEK Ali, KARAMAN, Hayreddin, AYDIN, Akif, ERKAL, Mehmed, badet ve
Messese Olarak Zekt, FAV, stanbul, 1984.
ZEL, Mustafa, Hak Dini Kuran Dili zerine Yaplan Akademik alma-
lar, slami Aratrmalar Dergisi, TEKDAV, c:14, S:1, 2001, s:145-149.
ZSOY, mer, GLER, lhami, Konularna Gre Kuran (Sistematik
Kuran Fihristi), Fecr yay, Ankara, 1999, IV. Bask.
ZTRK, Nazif, M. Hamdi Yazrn Vakflk Anlay, Elmall M. Hamdi
Yazr Sempozyumu 4-6 Eyll 1991, Ankara TDV Yay, 1993, s. 197.
ZTRK, Nazif, Elmall Muhammed Hamdi Yazr Gzyle Vakflar
(Ahkmul-Evkaf), Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara, 1995.
PAKST, Fatma, Merhum Daym Hamdi Yazr, Elmall M. Hamdi YAZIR
Sempozyumu (4-6 Eyll 1991), T.D.V. Yay., Ankara, 1993, s: 2-24.
SABUN, Muhammed Ali, Ravaihu'l Beyan Tefsiru Ayati'l Ahkmi minel
Kuran, Dersaadet, stanbul, 1984. (2 cilt).
267



SABUN, Muhammed Ali, Kuran- Kerimin Ahkm Tefsiri, (Terc: Mazhar
TAKESENLOLU), amil Yay, stanbul, 1984.
SOYALAN, Mehmet Yaar, Elmall Tefsirinde Kuran Terimler ve Deyim-
ler, Aa Yay, stanbul, 2003.
SUBAI, Hsrev, Elmall Hamdi Efendi ve Hat Sanatmzdaki Yeri, Elmall
M. Hamdi YAZIR Sempozyumu (4-6 Eyll 1991), T.D.V. Yay., Ankara,
1993, s. 318-330.
ABAN, Zekiyyddin, slam lminin Esaslar (Usull Fkh), Terc: brahim
Kafi DNMEZ, TDV Yay, Ankara, 2004, VII. Bask.
AMLIOLU, Muhittin , Elmall Mehmet Hamdi YAZIR: Hayat ve Eserle-
ri, A...F. Lisans Tezi, Ankara 1966, (Ankara lahiyat Ktphanesi
922.972.AM.E. 1966 nolu tez), s. 4.
Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, stanbul, 1997, C. XV.
Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, stanbul, 1995, C. XI.
YAVUZ, Yusuf evki, Elmall Muhammed Hamdi, Trkiye Diyanet Vakf
slam Ansiklopedisi., stanbul, 1995, c: XI, s: 57-62.
YAZIR, Elmall M. Hamdi, Hak Dini Kuran Dili, (Sadeletiren: smail KA-
RAAM, Emin IIK, Nusrettin BOLELL, Abdullah YCEL), Azim Datm,
stanbul, Tarihsiz, (10 cilt).
YAZIR, Elmall M. Hamdi, Hak Dini Kuran Dili, Eser Neriyat, stanbul,
1979, (10 cilt).
YAZIR, Elmall M. Hamdi, Makaleler I, Kitabevi, (Yayna Hazrlayanlar:
Cneyd KKSAL, Murat KAYA), stanbul, 1997.
YAZIR, Elmall M. Hamdi, Makaleler II, Kitabevi, (Yayna Hazrlayanlar:
Cneyd KKSAL, Murat KAYA), stanbul, 1998.
268



YAZIR, Elmall M. Hamdi, Alfabetik slam Hukuku ve Fkh Istlahlar Ka-
musu, I-V, Nereden: Stk GLLE, Eser Neriyat ve Datm, stanbul,
1997.
YILDIRIM, Yasemin, Elmall M. Hamdi Yazrn Ahkm Ayetlerini Yorum-
lama Metodu, Sakarya, 2002 (YK Dokmantasyon Merkezinde 110004 tez
no ile kaytl, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi).
www.yok.gov.tr/YokTezSrv.
ZUHAYL, Vehbe, slam Fkh Ansiklopedisi, (Terc: Mehmet Ali Yekta SA-
RA ve dierleri), Risale- Zaman, stanbul, 1994, (10 cilt).





269



ZET
AKIR, Arif, Hak Dini Kuran Dili Ve Kuran Yolu Tefsirlerinin Ah-
km Ayetleri Asndan Mukayesesi, Yksek Lisans Tezi, Ankara, 2008.
Bu almada, Cumhuriyetin ilk yllarnda Trkiye Byk Millet Mecli-
sinin talimat zerine Diyanet leri Bakanl kontrolnde yazdrlan Hak
Dini Kuran Dili ile 2000li yllarda Diyanet leri Bakanl kontrolnde hazr-
latlan Kuran Yolu tefsirlerinin, ahkm ayetlerinin tefsirleri karlatrlmtr.
Giri blmnde her iki eserin de yazarlarnn hayat hikyelerine yer
verilmitir.
Birinci blmde Kuran- Kerimdeki ahkm ayetlerinin says, tasnifi ve
tefsiri hakknda bilgiler sunulmutur. Bu blmde Kuran- Kerimde yer alan
ahkm ayetleri hakknda ok farkl saylar verildii ancak, bu ayetlerin belli bir
say ile snrlandrlmasnn pek de mmkn olmad grlmtr.
almann ikinci blmnde, nce iki eser ana hatlaryla tantlm,
hem genel zellikleri hem de ahkm ayetlerini tefsir etmedeki yntemleri
hakknda bilgiler verilmitir.
nc blmde ise, her iki eserde mukayesesi yaplacak konular -
ibadet hkmleri, muamelt hkmleri ve ceza hkmleri olmak zere,-
ana grup halinde tasnif edilerek, tespit edilen bu balklar mukayese edilerek
ele alnmtr.
Yaplan mukayeseler sonucunda, ibadet hkmlerinde seferilik ve ze-
ktn verilebilecei yerler ile ona benzer birka konu dnda farkllk olmad
tespit edilmitir.
Muamelat hkmlerinde, aile ve miras hukukunda komisyonun Elmall
merhuma oranla daha geni almlarda bulunduu grlmektedir. Borlar
270



hukuku ile ilgili olarak tek fark, faiz konusunda ortaya kmakta iken, iktisadi
ve mali hukuk alannda ise nemli bir farkllk gze arpmamaktadr. Devlet-
ler hukuku alannda ise genel olarak komisyonun -gayrimslimlerle dostluk
anlamnda olmasa da diyaloga- daha yatkn aklamalar olduu halde Elma-
ll merhumun bu konuda daha sert bir tutum taknd ortaya kmaktadr.
Ceza hkmleri konusunda ise, temelde bir fark olmad, ancak ko-
misyonun, cezalarn uygulanmasnda -rnein recm cezasnn uygulanma-
snda- daha toleransl davranlmasndan yana gr belirttii tespit edilmitir.
almamz, Kuran- Kerimin, statik bir ilahi kitap olmad ortaya
koymaktadr. Temel ilkelerinde deiiklik olmayan Kuran- Kerimin, ayrnt
saylabilecek hkmlerinde ise zamana gre, hatta kiisel zelliklere gre
farkl almlar getirilebilmesi, onun her zaman yaanabilen bir kitap olduu-
nu, -llere deil, dirilere indirilen bir kitap olduunu- bir kez daha ortaya -
karmaktadr.

Anahtar Szckler

1. Ahkamul-Kuran (Ahkam),
2. Yazr, Muhammed Hamdi,
3. Hak Dini Kuran Dili,
4. Kuran- Kerim,
5. Tefsir.
271



ABSTRACT
AKIR, Arif, The Comparison Of The Two Masterpieces: Hak Dini
Kuran Dili And Kuran Yolu Under The Concept Of The Regulation Verses,
Thesis of Master, Ankara, 2008.
In this study comparisons under the concept of the Regulation Verses
are made between the two masterpieces written as the commentary on the
Quran: Hak Dini Kuran Dili which was prepared under the control of The
presidency of Religious Affairs by the direction of The Turkish Grand National
Assembly in the early years of The Turkish Republic, and Kuran Yolu which
was also prepared under the control of The presidency of Religious Affairs in
the early years of the 21
st
century.
In the Introduction section, the biographies belong to the authors of
these two masterpieces are presented.
In the first part; the information about the number, classification and
commentary of the Regulation Verses are given. In this part, it is observed
that various numbers of Regulation Verses are mentioned, however it is not
possible to determine the definite number of these verses.
In the second part of this study, the two masterpieces are introduced
with their main features; the information on the general properties and the
commentary methods of the Regulation Verses are given.
In the third part, the subjects of the two masterpieces which will be
compared are classified in three main groups: worship regulations, behaviour
regulations and punishment regulations; and the comparisons are made
under these three titles.
272



In conclusion of the comparisons, it is determined that there are no
differences except a few sections about being exempt from worship and, the
places or people which are suitable for zekt (:Islamic alms), and a few more
similar subjects.
In the behaviour regulations, the committee is observed to have a
wider point of view proportional to the late Elmall. Whereas the only
difference related to the law of the debts exists in the subject of interest, no
significant difference is noticed in the law of economy and finance. On the
other hand, the committee has explanations those allow dialogs with
nonmuslims despite it doesnt mean friendship with them- whereas the late
Elmall observed to be untolerant to this subject.
No significant differences are observed in the punishment regulations
whereas the committee has declared a more tolerant opinion about the
execution of the punishments; for instance the execution of the recm (:stone
to death) punishment.
With these conclusions, it is determined that The Holy Quran is not a
static divine book. The availability of making new comments on some
sentences which can be accepted as details related to the time and even
personal conditions whereas the basic principles do not change, proves once
again that it is sent for alives, not for the deads.
Key Words

1. Ahkamul-Quran (Provisions),
2. Yazr, Muhammed Hamdi,
3. Religion of Justice Quran Language,
4. Quran,
5. Interpretation.

You might also like