A k Ocak Optimizasyonu Yntemi

Geometrisinin ve Uyguluma

(Optimizing Open Pit Geometry and Operational Procedure) O.K.H. STEFFEN* W. HOLT** V.R. SYMONS*** 2EX Herhangi br ack maden ocanda, kr en fazla klan tek bir nihai ocak geomet risi vardr. Madenj iietebilmenin en eko nomik ynteminin gelitirilebilmesinde, bu nihai ocak bilgisi nemlidir. Bu bildiride, tipik bir tabular cevher ya ta ve tipik bir sillndirik cevher yata Cin, nihai ocak tasarmnda grafiksel ve bilgisayar teknikler anlatlmaktadr. rt kaz endeksi (I) olarak bilinen bir para metre, letme seeneklerinin krlln kyaslamak in nerilmektedir. ev alan, iletilebilir cevher rezervini belirler ve ak ocak planlamasnn ba lang dnemlerinde greceli olarak nem sizdirler. letme srasndaki ve ocan mr sonundaki ev gvenlik katsaylar maden mhendisi tarafndan dikkate al nr. (*) retim Grevlisi, Department of Civil Engineering, University of the Witwatersrand. (**) Maden iletme Md., Nchanga Consolida ted Copper Mines, Ltd. (***) Maden Planlama Md., Nchanga Consoli dated Copper Mines, Ltd. 58 Bu bildiride ayrca, Zambiya'da, bir bakr madeni iin optimum madencilik oran [Hm) gelitirilmitir. Optmtzasyon in va rlan sonu; R* her zaman iin, enstanta ne rt kaz oranna olabildiince yakn olmaldr. Optimum iletme program nn belirlenmesinde, Nchanga Consolida ted Copper Mines Ltd. de gelitirildii ek liyle, net bugnk deer ve indirgenmi nakit akm teknikleri sunulmutur. Pasa alan tasarm iin temel ilkeler ele alnmakta ve iki tumba yntemi karla trlmaktadr. Tama yolunun yerletiril mesi ve tasarmnda temel gereksinimler tartlmaktadr. 1. GR Ak iletmelerin planlanmas, temel ola rak ekonomide bir denemedir. Ak let me planlamasnn herhangi bir konusu zerindeki bir tartma, bu nedenle ack letme ekonomisine bavurmay kanl maz klmaktadr. Bu bildiride yetersiz ola rak incelenmi bulunan konularda oku yucu, Plewman'm13 bildirisine bavurabi lir. Ocak planlamasnda ama, belirli srede, belirtilen cevher miktarnn retimini ola-

bildiince ucuz salayacak ocak eklinin belirlenmesidir. Cevher retim kapasitesi nin retim maliyetinde ok byk etkisi olabilir, fakat bildiride yalnz bir sabit ka pasite iin ocak tasarm ele alnmakta dr. Bu ' bildiride, cevher yatann ye teri kadar tanmland kabul edilecektir. Soderberg1*, uzun dnemli ocak planlamasndaki etmenleri ok gzel ortaya koy mutur; ve Rausch15 ite birlikte, ocak ta sarm iin uzun ve ksa dnemli planla mann zelliklerini ele almtr. Gl3, Pana n ve Carlsor^'un ak ocak tasarm na giren konularda deerli katklar ol mutur. Bu katklar iki aamada dn lebilir : 1. letilebilir cevher rezervini ortaya karmak in en ekonomik nihai oca n belirlenmesinde. 2. En ekonomik kaz programnn belir lenmesinde. En ekonomik nihai ocak; cevher yata nn geometrik ekli, cevher yatandaki cevherin dalm, topografya, mmkn olabitecek en byk ev aclar v.b. gibi o unlukla maden mhendislerinin denetim leri dnda olan etmenlere bamldr. Ma den iletme programnn ekonomisi, ma den mhendislerince belirlenecek olan rt kaz oran, ekipman v.b. seimine ba ldr. Nchanga ak oca 1955'te aldnda 19. yzyl sonlarnda Kimberley Blge-

si'nde bulunan elmas damarlarndaki y zey kazlarn dlarsak Gney Afrika'da ak ocak iletmecilik uygulamas, Zamblan Copperbelt'teki balangcna dayan makta idi. O tarihten bu yana. Gney Af rika'da ok sayda ak maden ocaklar ald. Bildiriyi olabildiince genel tutma niyeti olduundan, yazarlarn kendilerinin en fazla aina olduklar iletme trn te mel almalar ve Zambian Copperbelt'teki madenlerden kazanlan ak ocak planla ma deneyimlerini yanstmalar kanlmaz dr. Bu nedenle, iletme yntemi ne olur sa olsun, nerilen ou ilkeler ayn dere cede uygulanr olsa da, bu bildiri temel olarak ekskavatr ve kamyon almas temeline dayanmaktadr. 2. AIK OCAK LETMECL TERMNOLOJS

Ack ocaklarla yakndan uraan kiiler, belirli ilemler ya da olaan geometrik parametreler iin, baz szler ya da te rimler tretmilerdir. Bunlardan bazlar yerel miraslara sahiptir. Aadaki terim ler de ak ocak planlamalarnda olaan saylanlardandr; ve bu bildirinin inde daha ayrntl aklamaya gidilmeksizin kullanlacaklardr. ekil 1'de grlen idea lize edilmi bir tabular cevher yatandan alnan kesit zerinde bu terimler ematik olarak aklanmtr. Genel ev as 3. ocan en alt basama nn topuu le ocak bandaki uc nokta-

ekil 1. Tabular cevher yatandan Idealize ditais titr kesit.

59

yi birletiren dorunun, yatayla yapt a dr. Ara ev Aclan t|n ve ^ aclar iletanmlanmtr. Basamak ev As S ile gsterilmitir. H h b a a = Genel ev Ykseklii = Basamak Ykseklii = Basamak Genilii = Planlanan Yol Genilii = Cevher Yatann Eimi

szn, cevher yatann tamam eklinde tanmlanmtr. letilebilir Cevher Rezer vi ise, ak ocak yntemleri ile kurtarl mas ekonomik olarak grlecek cevher yata kesimi eklinde tanmlanmaktadr. letilebilir rezerv, ekonomik etmenlere baml olarak zamanla deiebilir. 3. RT KAZI ORANLARI

D0 = rt Kalnl (Sub - outcrop depth) (cevherin herhangi bir kesimini amak iin kaldrlmas zorunlu olan rtnn derinlii; bu rt ka z sk sk retim ncesi rt kaz ya da hazrlk rt kazs - olarak ele alnacaktr.) En alttaki mnop kesmesi Ocak taban (boxent) olarak adlandrlr ve maklnalarn verimli olarak altrlabilecei minimum genilii simgeler, ince tarama ile gste rilen opq kamas, iletme srasnda cev herin seyrelmesini nlemek iin, cevher den ok dikkatli olarak ayklanmas zo runlu olan ve yatan zerini rten pasa kamasn simgelemektedir. Genellikle sa yklama paas (seperation waste) denen bu pasa, normal olarak, ana etrt kal drma makna - donatmyla alnamaz. Ya va ve dikkatli olarak kontrol edilmesi zo runlu olan br ilemdir ve dolaysyla da yksek bir retim hzma uygun deildir ekil 1'deH dakl ocak derinliinde, tsro alanyla verili olan bir toplam cevher hac mi aa kartlmtr. Eer tsvu alan halihazrda iletilmi bulunan cevheri sim gelerse, uvro da iletmeye hazr aa kartlm cevher! simgeleyecektir. Eer orxy cevher hacmi, daha derinlerde bir ocak taban oluturmak iin, tavan ta tarafndaki ayna kazlmakszn iletilecek se, bu ilem de taban einmesi (pfgrooting) olarak adlandrlacaktr. Toplam Cevher Rezervi, ekonomik ola rak letilip iletilemeyeceine baklmak 60

rt kaz oran olarak bilinen paramet renin kullanm, hemen hemen, evrensel 6 dir; ve Jennings He Black . Soderberg ile 15 13 Raussh , GUI ve Plewman tarafndan olduka ayrntl bir dikkatle ele alnm tr. Bu parametrelerin yorumu da her za man ayn olmad gibi, daha uzun bir s re de deiik rt kaz oran tanmlar ya placaktr. ekil 2'de a as le dalan ve ak ocak yntemi ile letilen ideal br cevher yata ndan alnm bir kesit grlmektedir. Cevher derinliine kadar inen, ABGH ala n ile gsterilen pasa hacmi, cevher yata nn (jstn amak iin yaplmas zorun lu olan hazrlk rt kazs ya da retim ncesi rt kazdr.

ekil 2. Tabalar cevher yata iin, a-j (e kil l'deki) oldua zaman, pasa ve cev her hacimlerini gsteren kesit. BCFG alan le gsterilen toplam cevher hacmini alabilmek in, ABGF1 rtsnn tamamnn kaldrlmas gerekir. Bu rt hacminin cevher hacmine oran Gene! rt Kaz Oram olarak tanmlanm ve R le gsterilmitir. Yani, R -_
d derinliine kadar kaldrlacak rt hacmi

d derinliine kadar kurtarlacak cevher hacmi

=
V

dr.
*

uras unutulmamaldr ki, rt kaz ora n R, cevherin deerinden (yani tenorden) bamsz olan katksz bir geometrik bantdr. Ayrca, grlecei gibi, hazrlk rt kazs srasnda kazanlacak cevher hacmi olmadndan, R sonsuza eit bir deer alacaktr. Cevherle lk olarak kar lald yerde ise, R yksektir; cevher hacmi arttka azalr: ve daha derinlerde yeniden artmadan nce bir minimum de ere eriir. Belirli bir cevher yatanda, derinlikten baka R nin deerini etkileye cek olan tek parametrenin ev as oldu-, u da grlebilir.. Bir ak ocak ekil 2'dekj gibi bir d de rinliine indiinde, FEDC hacimli cevheri amak iin, IJEF alan le^ gsterilen r tnn kaldrlmas gerekmektedir. Bu rt dilimi hacminin cevher dilimi hacmine ora n, enstantane rt kaz oran R olarak tanmlanmtr. R'y* cebirsel olarak fade edersek : Cevher diliminin hacmi = S Vc = 1/2 (FC+EDJ.t =* XY.t XV ' Cosp Pasa diliminin hacmi = S V^ = = SVob Bu durumda R = YZ.t VZ Cos 3 ,t

diinden ve dorultu boyundaki ularn etkisi ihmal edildiinden, bu denklemin sadece bir yaklam olduunu gzden rak tutmamak gerekir (Plewman12, Loftus9 ve di.). Bu ancak, dorultunun uzun olmas durumunda geerlidir; ki bu durumda, u lardaki hacimler, asl hacime kyasla ok kktr. R, cevher yatann ekline baml ola rak, derinlikle deien ve cevhere ulan caya dein hibir anlam tamayan, yine belirtelim, katksz bir geometrik bant olup yalnz ev asnn (p) ve derinli in (d) bir fonksiyonudur. Genel rt kaz oran durumunda olduu gibi enstantane rt kaz oran da, zeri alan cevherin de erinden bamszdr. ekil 3'de byk bir silindirlk cevher yata in, zeri alan cevherin toplam hacmi ile derinlik ara sndaki bant verilmitir. Burada, R ve R'nin deerlerinin, farki ev alar iin, cevher hacimleriyle olan ilikisi de gste rilmitir. Rm ile gsterilen iletme oran (mining ra tio). letmenin herhangi bir dnemi s resince, kaldrlan strt hacminin kartlan cevher hacmine orandr. Ak ocak iletmeciliinde atma maliyetinin ana bileeni, iletmeci kurulu tarafndan seilen iletme oran ile belirlenir. R ve Rra, iin krll iin bir lm salayan pa rametrelerdir. Burada, kesinlikle alma mas gereken bir maksimum deer var dr. Bu deer ise daha nceleri Jennings ve Black6 tarafndan ekonomik rt ka z oran Re olarak tanmlanmtr ye nce likle, kurtarlan cevherin deerine bam ldr. Yani, Re'nln pratik kullanm in, R'y! deiik cevher tenrlerine gre tanmla mak gerekmektedir. Bu ise deerlendirme 61

VZ

= (i) SV0 x'Y' Birim kalnlkta dilimler iin, (1) nolu for ml rt dilimi hacmi ile cevher dilimi hacminin izdm plan alanlarnn oran n simgeler. Fakat hemen belirtelim ki; cevher yata dz izgilerle idealize edil

problemlerini usandrc hale getirmekte ve ounlukla da cevher deerinden ba msz bir endeks cinsinden allmas daha kolay olmaktadr. rt kaz endeksi (I) diye adlandrlan bylesi bir endeks R'nin cevher deerine blnmesiyle elde edilebilir. rnein r tenrl bir bakr cev heri tein; I =5 R r olur. burada Y % olarak fade edilir.*

I boyutsuzdur ve farkl madencilik giri imlerinin potansiyel krllnn kyaslan mas iin en kullanl endeksdir. Bu tr den kyaslar yaplrken gz nne aln mas gereken dier etmenler metalurjik kurtarma {recovery) oranlan ve arazi tipi.

yeralt su koullar, iletme derinlii, v.b. tarafndan etkilenen letme giderleridir. Ocan ekonomik snn, artk, l'ntn mak simum deeri ya da ekonomik rt kaz endeksi le terimler] cinsinden tanmlana bilir, le'nin deeri, toplam kurtarma mali yetinin cevherin piyasa deeri ile kyaslanmasyla belirlenebilir ya da ak ocak kazanm maliyeti ayn cevherin yeralt yntemleriyle iletme durumundaki mali yeti le kyaslanlabilir. U'nin deerini han gi koullar tayin ederse etsin, bunlar ks men, cevher ve paann kazlmas ve ta nmas gibi mhendislik kontrol altn daki etmenlere ve ksmen de metal fiya t, vergilendirme, siyasi etkenler tarafn dan belirlenen cret durumu gfbl mhen dislik kontroiunurTdnda kalan etmenle re baml olacaktr. Bu tanma gre;

(*) Tipik bir ak ocak takr madeninde, R, 10 ile 20 arasnda olabilir; ve r'nin yzde 3 ol duunu varsayalm, 10 20 _ Bu durumda; I = ile => 3,33 ile 6,67 arasndadr. 3 3 62

la =

ya da R. = l. r r

d. ev indeki su basnlarnn deie bil meleri ve basncn belirlenmesi, e. Uygulanan kuramlardaki kusurlar, f. Hesaplamalardakt hatalar. Pratikte uyarlanan deer farkl uygula malar iin, yukardaki etmenler hakknda ki bilgilerin gvenilirliine ve bir kayma dan sonra doacak sonulara baml ola rak deimektedir. rnein, bir kaya e vinde, [eolojik zelliklerin belirsizlii ve denenmemi kuramlarn uygulanmas 2 dolaynda bir katsaynn (Jennings9) kul lanmn gerektirebilirken, bir toprak dolgu naatnda 1,2 - 1,5 dolayndaki bir katsa y ile yetinilebilmektedir. Eer F, 1,0'den baka bir deerdeyse, te mel ev durayll kuramlarnda belirlf tutarszlklar ortaya kar. Bu bildirinin ya zarlar, taarm evinin, Jennings ve Steffen7'in nerdii gibj elde edilmesini ye lemektedirler. Bu yntemde kaymann meydana gelecei (F = 1,0) ev as n grlmektedir. Sonra da bu kritik evin, gvenlik ve. maliyetin genel ilkeleriyle uyum salayabilecek miktarda yatrlma s ile tasarm evi elde edilmektedir. Bu yaklamn benimsenmesi iki ana nedene dayanmaktadr ; 1. Kritik ev as soyut bir nicelik deil dir ve bundan tr daha kolayca an lalmaktadr. Ayrca, kritik ev as nn tretilmesinde belirli kuramsal kar kmalar elenmektedir. 2. Ak ocak iletmeci!ilndek] maden mhendisleri, ev alar cinsinden ko numaya yatkndrlar ve bu nedenle de, bir evin gvenlik snrn deer lendirmek iin, daha gereki bir sez gi ya da yarg gelitirmilerdir; ya ni, bir evin gvenlik katsaysnn F = 1,5 ya da 1,8 olarak kabul edil mesi yerine, ayn evi 3 ya da 5 derece yatrlmas biimini yelerler. Bu konuda daha yeni bir yaklam da g venlik snrlarnn olaslk kuram cinsin den ele alnmasdr. Burada zamann ev gvenlii zerinde oynad rot gndeme 63

olacaktr, r'nin (cevherin deeri) sabit ol duu durumlarda U, Re ile doru orant ldr. 4. EV ACILARI VE BUNLARIN GVEN L K KATSAYILARI Herhangi bir planlamann balayabilmesin den nce, ev alaryla lgili bir bilgi ge rekmektedir. Belirli hacimdeki cevherin stn aabilmek loin, ev as ne kadar dik tutulursa, kaldrlacak rt hacminin de o' kadar azalaca aktr. Ama ayn za manda, evin kayma riski de o kadar ar tacaktr. Bu risk normal olarak gvenlik katsays (F) cinsnden tanmlanr. Yksek bir gvenlik katsays, dk bir kayma riski demektir. Ve bu ev asnn daraltlmas ite salanr, ve bu nedenle de kaldrlacak strt hacmi artar. G venlik marjndaki bir art, bu nedenle, evin yatrlmasnn sonucu olan ek rt kaznn maliyeti ile salanabilir. ev duraylf kuramlar, oluan makas lama gerilmeleri (developed shear stres ses) ve maksimum makaslama dayanm cinsinden ya da bozucu kuvvetler (disturblng forces) ve tutucu kuvvetler (resisting forces) cinsinden tanmlanan bir gvenlik katsaysna dayanr. Kayma noktasnda bulunan bir evde F = I.OMir ve kayma riski azaldka F de artacaktr. F'nin 1,0 den byk tutulmas gereksinmesi aa daki etmenlerden domaktadr : a. Duraytlii olumsuz ynde etkileyebi lecek olan ve ev iindeki aa k mam Jeolojik zelliklerin var olma olasl,

'

b. Malzeme zelliklerinin belirlenmesi in yaplan deneylerdeki prosedr ha talar, c. Malzeme zelliklerinin deiebilmelerl.

getirilmektedir. Denilmektedir ki, bir ocak taki doru ev as, en son makina - do natm parasnn ocaktan tanp, gtrl d gn kayan evin asdr. Bu da {ni hai) ev asnn, sadece greceli olarak ktsa bir sre iin, dayanmasnn istendi ini ortaya koymaktadr. Tersine, ocan iletme mr sresince, uygun alma koullar salyabllmek in, evlerin g receli olarak durayl olmas gerekmekte dir. Bu bildirinin sonunda gsterilecei gi bi, ocak planlamasnn hedefi, her zaman, evlerin mmkn olduu kadar dik tutulabilmesidir. 5. CEVHER REZERVLERNN SUNULUU Cevher yataklarnn sunuluunda normal yntem cevheri, jeolojik kesitleri zerinde gstermektir. Sonradan bu kesitler, dei ik seviyelerdeki tavan ta (TaT) ve ta ban ta (TbT) konturjar iziminde kul lanlr. Jeolojik kesitlerin yatan dorul tusuna dik olarak alnmas en kullanl olan yntemdir. Kesitler aras uzaklklar, arama amalar iin seilen jeolojik karelafa gre deiir ve bundan tr de ya tan dorultu uzunluuna byk oranda bamldr. Ancak, ak ocak planlamas 64

iin en az 4 ya da 5 adet Jeolojik kesitin, plancnn elinde olmas gerekmektedir ekil 4'de, kompleks bir maden yatan dan alnan tipik bir ocakla letilecek bir cevher yata kesiti ve ekil 5'de de ba samak kontur plan, yani cevher yata nn belirli bir seviyedeki zi, grlmektedir. izelge 1'de bir bakr yatana ait cevher rezervlerinin saysal sunuluu gsterilmek tedir. Farkl deerleri gstermek iin bo yama yapld zaman,' yksek ve dk tenrlerin hangi alanlarda ve ne derinlikte olutuklarn bir bakta grmek mmkn dr. Bu temelde, planlama abalarnn hangi alanlara ve derinliklere younlat rlacan grmek de kolaylaacaktr. Cevher yataklarnn bilgisayar kullanmy la sunulmas zerinde de ok allmtr. Bu bildirinin yazarlarnn grne gre, nisbeten basit ve byk cevher yataklar nn hesaplamalarnda bilgisayarlar cok kullanl olmakla beraber ekli 4 ve e kil 5'de grlenler gibi daha kk ve da ha kompleks cevher yataklar, saduyu ve deneyimin uygulanmasna daha uygun dur ve bu da ou kez plan zerinde gra fik olarak yaplabilir.

6. NHA OCAK Herhangi bir cevher yata iin, en eko nomik olan bir tek nihai ocak tasarm var dr ve en iyi mali kazanlara eriebilecek bir iletme programnn gerekleebilmesi in de bunun ortaya ctkarlmasnn byk nemi vardr. Nihai ocak aadaki koul larn herhangibirlnden saptanacaktr. (a) letmenin btnnn ya da herhangibir parasnn ekonomikliine likin bir sorun brakimakszn, toplam cevher re zervini kurtaracak olan bir ocak. (b) Kalan cevher rezervinin, ak iletme yntemlerine gre, yeralt yntemleriyle daha az maliyetli olarak kurtarabilecei bir derinlie kadar uzanan bir ocak. (c) Korlarn marjinal hale geldii ve yer alt yntemlerinin de ekonomik olmad bir derinlie kadar uzanan bir ocak. 66

{d) Gelecekte, yeteri kadar uzun bir d nemde, madencilik kuruluunun makul bir yatrm riskini karlamak iin, iletilebilir cevher rezervini kurtaracak herhangi bir ocak. Nihai ocan geometrisi, kartlan beher ton cevherin en azndan kendi giderlerini karlad kabul edilerek, iletilebilir cev her (payable ore] hacmini maksimize edecek bir geometrik biime sahip olma ldr. Tanmlanm herhangi bir cevher yata iin, iletilebilir cevher rezervini ortaya pkarmak iin belirlenmesi gereken, yalnz bir tane optimum geometrik ekil vardr. Opti mum geometri ise bir snama - yanlma i lemi le saptanr; ve (I) yzey topografyas na, (II) cevher yatann geometrik ekline, (li) yataktaki cevherin deer dalmna, (IV) ev aclarna bamldr. Deneme - ya nlma usul, hem grafik olarak ve hem de.

verilerin bilgisayara uyarlamasnn uygun olduu hallerde, bilgisayarla yaplabilir. Ni hal ocak ekonomisini belirleyen etmen ler zamanla deieceinden, koullar de itike, nihai ocan da zaman zaman yeniden gzden geirilmesi gerekir. 7.1. Nihal Ocak Tasarm (grafiksel olarak) Nihai ocak tasarmnn asl amac toplam iletilebilir cevher rezervlerinin saptanma sdr. Nihal ocan snrlar hakknda bil gilenmek, ayn zamanda yardmc tesisle rin &e atk alanlarnn yerletirilmesi bak mndan da zorunludur. Nihai ocan yukardaki c ve d koullarndan tretildii baz durumlarda cevher yatann ekonomikiiindeki muhtemel deiikler iin pay braklmal ve kalc tesisler ile tumba yerlerinin yerletirilmesi de, yatan bt nne bal olarak kararlatrlmaldr. letilebilir cevher rezervi ile ocak snrlar nn belirlenmesinde Plewman sade ve yaklak bir yntem nermitir. lk anda kararlatrlmas gereken (bu yn temde) ekonomik rtkaz endeksi (le) olacaktr. izelge l'de verilen cevher re zervlerine kaba bir bakla, cevher yata nn ekonomik kesimleri ile ilgili en bariz ipular ortaya kacaktr. Cevher yata nn bu ksmlarn minimum rt hacmiyle kurtaracak ekilde . tasarmlanan ocan farkl kesimleri iin seilen ev aclar kul lanlarak, plan zerine bir ocak izilir. Son ra da bu ocak iin pasa ve cevher kaz mik tarlar ile cevher deeri ve dolaysyla da rt kaz endeksi belirlenir. Artk sorun, bu ocan kendi optimum geometrik ek line ayarlanmas halini almtr. Bu, kaldrlmas gereken st rtnn kal drlan her paras, dolayl ya da dolaysz olarak, altndaki cevher tarafndan kar lanmas gerekir mantna dayanarak ya plr (Bu balk altnda son paragrafa ba knz). Bylece bir kez ocak tasarmlandk tan sonra, bir sonraki en krl cevher blo ku aratrlr. Ocak taban bu ek cevheri ierecek ekilde ayarlanr ve bu ek cevhe rin stn amak,-kaldrlmas gereken r tnn hacmi de sonradan belirlenir

Kapsama alnan ek cevher kazs in r t kaz endeksi bu ilemin krl olabilmesi iin, ekonomik rt kaz endeksi l-yi a maldr. Bu ilemler rt kaz endeksi I,'ye eit olduu noktaya eriene kadar yinele nir. unun farkna varmak nemlidir : Cev her yatann paralarnn stn aarken ki enstane rt kaz oran, yalnz yatan derinliine ve ev asna deil, ayn za manda, cevherin artan ksmnn hacmine ya da bu alan ksmn dorultu uzunluu na da baml olacaktr. Bu, kenarlarda e ri len st rt hacminden trdr ki, bu da ekil ffda gsterildii gibi, dorultu is ter 100 ft ister 1000ft olsun, ayn olacak tr. ekildeki taral alan, ocak tasarmyla st alacak olan tavan ta yzeyinin plan grndr; tavanta evi de plan da mnpq alan ile simgelenmektedlr. Cevherde |icd ek bloku aldnda yan kamann ierecei hacim abdc olacak tr ki, bu da Ikgh cevher blokunun al masyla yan kamann ierecei efhg hacminin btnyle ayndr. Basit ve birbiimli bir cevher yata iin lk andaki rt kaz oran, sonrakinden daha yksek olacaktr (yan kamalarn etkisi nedeniyle).. Yukarda aklanan nedenle, nihai ocan lik seimi ile st alan cevher yata kesimleri darda tutulmal ve by lelikle tasarruf edilen strt hacmi belir lenmelidir. Bu kesimlerdeki rt kaz en deksi de her zaman iin ekonomik rt kaz endeksinden kk olmaldr. Bu usl, kaldrlan btn strtnn, bu strt al tndaki cevherle karlanmasn salar. Baran bitiik zengin cevheri aa kara bilmek iin, ekonomik olamayacak cevheri kazmak gerekir. Bu gibi durumlarda, yu karda aklanan ilemler dzeltilmeli ve kmiatif rt kaz endeksleri hesaba ka tlmaldr. Bu da, iletme mr sresince rt kaz enkdeksi l'nin her zaman iin eko nomik rt kaz endeksi U'nin altnda bu lunmasna gerek olmad anlamna gel mektedir. Bylesi koullarda, leride bu bildirinin iletme programlanmas bl mnde aklanaca gibi, letme orann (mining ratio), optimum koullar yarata cak ekilde ayarlamak gerekir. Btn bun67

(ardan tr, madenn ekonomisi, enstan tane rt kaz oranyla olduundan daha dolaysz olarak, genel rt kaz oranyla
ilikilidir.

7.2. Nihai Ocak in Saysal ya da Bilgi sayar zm Daha basit cevher yataklar iin en avan tajl nihai ocan belirlenmesinde bilgisa yar ok kullanll olabilir. Madencilikte ak ocak planlamasnda bilgisayarlarn kullanm Carlson3 tarafndan anlatlmtr. Nchanga Ak Iletmesi'nde baz geomet rik problemlerin zm iin Jennings* bil gisayar kullanmtr. Cevher yata eit aralkl paralel kenarl 16 kesite blnm

ve cevher yatann pln zerinde bir eri oluturduu yerlerde. ekil 7'de gsteril-' dil gibi kama dilimleri izilmitir. Kesitler, her zamanki gibi Tavanta (TaT) ve Tabanta {TbT) n gsteren herbir dilimin merkezinden geecek ekilde alnmtr. Sonra da herbir TaT ve TbT profiline 4. de receden polinomlar uyarlanmtr (ek. 8 e bakn). Bu rnekteki doal arazi yzeyi ok hafif eimli olduundan her bir dilim iin farkl seviyelerde olmak zere yer yznn yatay olduu varsaylmtr. e kil 9'da kuyu lolarndan tretilen tipik bir matematiksel eri gsterilmektedir. Kuyu lolar grafikte birer nokta olarak gste rilmitir. Matematik erilerin kullanmnn

ekil 7. Bilgisayar zmlemesine uyarlamak iin bir cevher yatann basitletirilmi plan.

68

ekil 8. Tipik bir kesit

yalnz gzlem atan iin snrl olduu bu lunmutur , (rnein, ekil 9'daki 400 ft lie 100 ft derinlikler arasnda). Bu snrlarn tesinde kalan ok ksa bir uzaklkta bile poiinomik fonksiyonlarn ekstrapolasyonu ok hatal sonular dourur. Bu nedenle, eer bu yntem uygulanacaksa, cevher yatann alt ve st snrlarnn belirlenme si nemlidir. Bundan sonra, her dilim derinliinin fonk siyonu oiarak, rt hacmi ve cevher hac

mi iin ifadeler tretilmitir. Bir pratik i letme programn simgeleyen bir mantk sal sra inde derinlii ve dilim saynm deitirerek farkl geometrik ekiller in rt kaz oranlan saptanmtr. ekil 10'da, deiik derinlik ve ev alar iin enstantane rt kaz oran le plan geomet risi arasndaki iliki (ekil 7'de tanmlan d fcibi), verilmektedir. Cevher tenrnde hibir deiiklik kabul edilmedii iin bu rnekte R ve I doru orantldr. Eer kurtarlan cevher deerinin R = 20'yi amasna Ezin vermeyecek kadar olduu kabul edilirse, 1 -13 No. lu dilimlerden olu an bir ocakta (ekli 7) 45 derecelik bir ev as in maksimum iletme derinli inin yaklak olarak 900 ft olaca 'ekli

Sekil 9. Tabanta ve Uvanta profillerine matematiksel eri uyarlamas.

69

ekil 10. Ocagra plan geometrisinin deiiminin R zerindeki etkisi.

70

, ekil i l . Degigik ki ocak seldi in R'nln derinlikle deiimi.

10'dan grlebilecektir. Dier bir seenek olarak, eer bir ocak 1 den 22'ye btn dilimlen kapsayacak ekilde iletilirse, maksimum ekonomik derinlik yaklak 1000 ft olacak ve rezervin cok artmas yarar da salanacaktr. Enstantane rt kaz ora nnn plan ekliyle optimlzasyonu ifgi e ken bir zelliktir. Fakat bu, yalnz akade mik olarak lgintir, nk pratikteki kont rol parametresi, R'nin minimum deeri de il, ekonomik rt kaz oran olan fVdir. Ayn kyaslamalar, bu rnekteki enstanta ne rt kaz oran R yerine, rt kaz en deksi baz alnarak, deiken tenrl cev her yataklar in de yaplabilir. ekil 11.. farkl geometrik ekilleri olan 2 ocak iin R'nin. derinlie gre deiimini gstermek tedir. ekil 11'den daha da ilgin sonular kartlabllir R e = 16 olduunu dnelim. * 35 derecelik bir ev as iin 1-12 No. lu dilimlerden oluan bir ocak iin maksimum ekonomik derinlik yaklak 680 ft olacak tr. ev acs 10 derece arttrlp 45 dere ceye kartldnda, ayn ocaktaki mak simum ekonomik derinlik de 740 ft'e kar. Seenek olarak, ayn ev asnda yani 35 derecede kalnp, ocan geometrisini op timize ederek, yani 1-19 dilimlerinden olu an bir ocak ileterek, maksimum ekono mik derinlik 850 ft'e arttrlabilir. Bu da, doru geometrik ekil ile iletme yaplma snn nemini belirtmektedir. Bir dier rnek olarak silindirik bir cevher yatan (pipe orebody) ele alalm. ekil 12, yzey e ykselti erilerini ve yatan y zey snrn plan olarak gstermektedir. ekil 13 ise, bu yataktan alman karakte ristik bir dik kesittir. Yatan tepedeki 45 72

ft'llk ksmnn seyrelecel ve ilemeye el verisiz bir cevher olduu dnlr ve bu nedenle pasa olarak ilem grr.

ekil 12. Silindirik Mr cevher yatann varsa ylm yzey plan.

Bu yatak iin minimum rt kaz orann verecek bir ocak, kukusuz ki, koni bii minde olacaktr. Topografya nedeniyle, op timum rt kaz orann verecek olan ters koni biimindeki ocan tepe noktasnn yeri, deneme ile belirlenmelidir. Bu ocan optimum nihai snrlarnn konumunu ve geometrisini belirleyen ana etmen var dr: (al Cevher yatann anahatlar ve bu nun derinlikle deiimi: Eer optimum ocak tasarmna etki eden tek etmen bu olsayd; en ekonomik ocan merkezi, cev her yatann ele alnan belirli derinlikteki plan kesitinin arlk merkezinde olurdu. Verilen bir ev as iin bu derinlikte mak simum hacimde cevher kurtarlrd. Eer yatan plan kesiti derinlie baml olarak deiiyorsa, optimum ocan merkezi de farkl derinlikler iin deiecektir. (b) Yzey topografyas : Yeryz dzgn deilse, kazs yaplan toplam hacim de, ocak merkezfnln deiik konumlarna ba ml olarak, byk lde deiebilir. (cj Cevher deerinin dalm : Bunun ya tan btn tibariyle heryerde eit oldu-

u varsaylmtr. Ama sorunu basite in dirgemektir. Optimum ocan merkezinin konumu aa daki eklide belirlenmitir : (I) Orijini yatan arlk merkezinde olan bir karelaj sistemi plan zerine yer 16 letirildi. Wiederholdt 'un gelitirdii y zey uyarlama yntemi, topografyay mate matiksel ifadelerle simgelemek amacyla kullanld (6. dereceden poinom). (II) Merkezi, eksenlerin orijini le alan ve tabannn minimum genilii 100ft'e eit olan bir ocak seildi (ekil 13),

iin genel rt kaz oran bulundu. Sonra da minimum R'yi verecek olan ocak mer kezinin konumunu elde etmek iin e rt kaz oran konturtar izildi. unu belirtmemiz gerekir ki; eer genel rt kaz orann simgeleyen fonksiyon de rinlii gre diferansiye edilseydi (ki by lece enstantane rt kaz orann vere cektir), ekonomik derinlik snr, ayn anda bulunabilirdi. Yatan birblimlililne bor tu olduumuz bu zel durumda R'dekl ei limler (trend) R'nin eilimlerini ok yakn dan izledi. Farkl merkezli ocaklar in ge nel rt kaz oranndaki farklar ok kk olduundan, enstantane rt kaz orann daki farkllklarn iaretlenmesi daha kolay
geldi.

ekil 14, merkezi cevher yatann arlk merkezinde olan ocaa kyasla R'leri eit farkllkta olan ocak merkezlerinin bir tipik

ekli 13. Sfairik bir cevher yatandan tipik bir kesit

(III) ekil 13'de grld gibi. cevher deki ev acs a le, yanta yada toprak rtsndeki ev acs da (3 le gsterildi. (IV) Merkezden, her biri plan zerinde 5 derecelik aclar yapan (yani 360 derecelik tam yay 72 paraya blen) radyal kesit ler kartld ve her bir kesit iin yatan kenarna doru ortalama yarap lld. (V) Herbir dilim in pasa ve cevher ha cimlerinin matematiksel ifadeleri derinlik, llen plan yarap ve ev as cinsin den elde edildi. (VI) Toplam pasa hacminin toplam cev her hacmine blm, genel rt kaz ora n verir. Yukardaki ilemler ocak merkezinin farkl konumlar in yinelendi ve herbir durum
ekil 14. Merkezi Arlk Merkezinde elan

ocakla kyaslandnda eit R fark na sahip ocak merkezi konumlarn gsteren konturlar.

kontur serisini gstermektedir. ekil 15'de se, kurtarlan cevher hacmindeki arta gre optimum ocak merkezinin zledii yol

73

CM. = Arlk Merkezi Rakamlar, kwaanifon cevher hacmini belirtir (X10 tts, yerinde). rnek : 5 = 500 X 1(K ft* (yerinde hacim). Parantez iindeki rakamlar, Arlk Merkezin deki orijin ile kyaslandnda, B/deld fark gs terir. Eksenler, orijini silindirik cevherin Arlk Mer kezinde olacak ekilde izilir. ekil 15. Optimum ocak merkezinin derinlie zre deiimi.

grlmektedir. Kurtarlan cevher hacmi, s rayla, ayn rnee ilikin olan ekil 3 kul lanlarak derinlikle de balantlandrlabilir. ekil 15'de verilen 3 eriye gre, opti mum ocak merkezinin konumu ocan in dii derinlie ve ev aclarna bamldr. Enstantane rt kaz oranlarndan efde edilen farklar (ekil 15'de parantez iinde gsterilmitir.) %2.5 dzeyindeki farklar yanstr. Bu farklar, somut olmamasna ya da nceki rnekteki kadar yeterli olmama sna karn yine de iletme srasnda erii lebilecek somut tasarruflar simgeler. Yukardaki iki rnek gstermektedir ki; l/nin belirli bir deeri iin, maksimum cev her rezervini veren ocaa karlk olan op timum oca verecek bir belirli geometrik ekil vardr. Bir nihai ocak in farkl zmler, st alan cevher rezervi teme linde kyaslanr; nk, her ocak kendi ekonomik snrna kadar iletilebilir. 74

8. LETME PROGRAMI Bundan nceki blmde en iyi nihai oca n belirlenmesi ilemi ele alnmt. Bun dan sonra atlacak adm ise, iletme iin maksimum haslat verecek gerekli ara aamalarn belirlenmesi olacaktr. Diyelim ki, eitli nedenlerle (rnein sermaye te mini), cevher kartm hz x ton/ay'da sabitletiriidi. Burada yantlanmas gere ken iki soru vardr : 1. letmenin balangcndaki n rt ka z ne kadar olacaktr? 2. ' letme mr sresince iletme oran ne olmaldr? Bunlarn her ikisi de en krl zmn bu lunmasnda gereken ekonomik sorulardr. Hernekadar vergilendirme sistemi Ue let menin kendi mali yapsna bamlysa da balang rt kazsn olabildiince mini mum snra indirmekte genel olarak yarar vardr.

ekil 16'da. D derinliinden balayan bir cevher yatandan alnan bir kesit grl mektedir. Kuramsal olarak, yata amak iin gerekli minimum rt kaz AB C Di oca ile gsterilir. Byle bir ocak, yata n st yzeyini aa karacaktr. Ancak b cevher, ocan dar olan taban ksmnda aa kacandan, iletilmeye deer her-, hangi bir cevher bulunamayacaktr. Bu ne denle uygulamada, iletilebilecek bir cev her rezervini ortaya karabilmek iin, ke sitte AB3 Ca E3 E Di ile gsterilen bir oca n almasna gerek vardr.

yatar. Bu, taocaklar vb. gibi kk apl iletmeler iin makul olabilir ancak, b yk lekli ak ocaklarda uygulandnda, deiiklie gerek vardr. Nchanga'daki ak maden ocaktan ifn optimum iletme orannn saptanmasnda 13 Pronk o zamanlarda Nchanga'da var oian vergi ve maliyet koullarnn aynen uygu land hayali bir cevher yata varsaymn kullanmtr. Kulland kyaslama baz ise, net bugnk deer olmutur. Dnlen madenin mrnn 20 yl (=N) olaca var saylm; ve madenin mrnn deiik dnemlerinde deitii varsaylan rt ka z oranlar iin, bugnk deer hesaplan mtr. Bulduu sonular, ekil 18 ve 19'dakj grafiklerde gsterilmektedir. S paramet-. resi ek i makinalarnn satn alnaca za man sresini 2 8 ) yl cinsinden ifade eder. Bu dnemden sonra iletme mrnn sonuna kadar, kaz derinliinin artmas dolaysyla ayn kartm dzeyini korumak in gerekli olan ek kamyonlarn alm s tisna olmak kaydyla, rt kaz kapasitesi aslnda sabittir. X parametresi, S yllk d nem boyunca iletme oranndaki yllk ar t miktar; Y de arta kalan yllardaki fVnin (iletme oran) yllk artdr. S, X ve Y parametreleri ancak, iletmenin btn m r boyunca doru zamanda cevherin s tnn aldn garanti eden belirli likiler iinde deitirilebilir. Diyagrama ilenen bugnk deer, herhangi belirli bir birimi gste rmemekted i r.

ekil 16. Hazrlk rt kazsn gsteren kesit.

Artk C3 D3 lie gsterilen ocak taban s tndeki taral alanda bulunan cevher, i letilmeye hazr toplam cevher hacmini ve recektir. Bu nedenle, ilk kaznn (balan g rt kazs . N.) derinliinin ya da uzunluunun deitirilmesiyle, bu hacimin de deitirilebilecei grlebilir. Dolaysy la da, minimum miktarda rtnn kaldrl masyla, istenen hacimde cevherin actma sn salayacak olan bir optimum geomet rik sekilin var olmas gerektii kolaylkla grlebilir. ekil 17'de bir sabit miktardaki cevherin zerini amak iin gerekii ocak uzunluu (L) le, genel rt kaz oran (R) arasndaki banty grmekteyiz. Bu di yagram ekil 1'de grlen bir ideal tabu lar cevher yata iin tretilmitir. Bu ya takta; Do=60 ft, $=W, 3=45, a=30 ve yatay kalnlk da 80 ft'dir. Genel uygulama, ak ocaklarn ortalama rt kaz orannda iletilmesidir (Brink1). Bu grn temelinde ekipmanlar iletme mr sresince amorti etmenin maliyeti

75

ekil 18. Rm'nin Net BusUnfefi Defter terindekl etkisi.

ekil 18, en yksek bugnk deerin S=N (ocan toplam mr) olduu zaman elde edildiini gstermektedir. Bir baka deyi le, sonunda nisbeten yeni ekipmann elde kalaca bilinse bile, iletme mr boyunca rt kaz ekipmanlarnn kapasitesinin art trlmas yelenir. Bu nedenle, iletme m r sresince bir ortalama rt kaz oran ile almak, Zambia'dakl bir ack bakr letmesi iin ekonomik deildir. ekil 19'a gre, X deerinin arttrlmasyla, bugnk deerler de ykselmektedir. Fakat, X'In de eri (bu rnekte sabit varsaylmtr.) s nrldr; ve eriebilecei en yksek deer, bir ylda ulalan derinliin karl olan enstane rt kaz oranna eittir. Bu ne denle, optimum rt kaz htz (yllk rt kaz miktar N) da Rra=R noktasna kar lk gelir. Ancak bu da, srekli olarak ge nileyen bir rt kaz ekipman park ge rektireceinden, pratik deildir. Bu neden le en iyi zm, bu satrlarn yazarnca 3 - 5 yl arasnda olmas nerilen dnemler 76

iinde, rt kaznn yaklak olarak sabit oranlarda yrtlmesini salayacak bir uz lamadr. Bu ise, makina - donatmda planl art ola na ile kaz makinalarnda gerekletiri lecek yenilik ve ilerlemelerden letmenin yararlanabilmesini salar; Bu ilem ekil 20'de grafiksel olarak gsterilmitir. Bura daki pratik erinin her basama maki na - donatmda yaplan bir arttrma karlk olmaktadr. Bununla beraber unutulmamas gerekir ki, erinin kendisi idealize edilmi tir; nk sabit bir makina park, iletme derinliinin ve tumba uzaklnn artmas nedeniyle, zaman iinde giderek azalan bir iletme oran verecektir. Bu almadan kan sonu udur : Eer letme oran enstantane rt kaz oranna yaklarsa, net bugnk deer her zaman artacaktr; fakat pratikte karlalacak karmak durumlar in pay braklmas da gerekmektedir.

lamna eit olduu varsaylrsa. ekil 21'de ki b noktasnda grlebilecei gibi, eim aa yaplacak ilerleme daha kk bir enstantane rt kazt oran sonucunu ve recektir. Bu yolla optimum ilerleme mode li kurulabilir. Seilen rnek, yntemi ak layabilmek iin yararldr, fakat uygulama da derinlik arttrmlar basamak ykseklik lerine karlk gelmektedir.

ekil 20. Rm'nln optimum deeri.

Balang ocann belirlenmesinden son ra, artk hangi geometrik sekilin en dk enstantane rt kaz oran R'yi salayaca sorununu yantlayabiliriz. Konuya ak lk getirmek amacyla ekil 1'de grlen ideal bir tabular cevher yatan yeniden ele alalm. Bunun iin optimum balang oca ekil 17'den gelitirilmiti. Bu oca n derinlii yada dorultu uzunluu bo yunca ilerletilmesi ile daha fazla cevherin st alabilecektir. R'nin derinlie gre de iimi 4320 (optimum balang ocak uzun luu), 9000 ve 18000 ft uzunluk! ardak i ocaklar iin ayr ayr ekil 21'de grlmek tedir. Ayn grafik zerinde R'nin dorultu boyunca ilerlemesi ile derinlie gre dei imi gsterilmitir. Birblimli tabular bir cevher yata varsayldndan R, dorultu ilerleme uzunluundan bamszdr. Sekile gre balang oca, eer eim aa 140 ft derinlie kadar ndirilirse (ekil 21 de a noktas ile gsterilmitir) optimum iletme program elde edilecek ve ondan sonra da ocan geliimi artk, uygun bir uzakla kadar, dorultu boyunca ilerleyecektir. Bu uzakln 9000 ft'lik bir doru uzunluu top78

Bunlardan baka, eletiriye ak kimi pra tik dnceler daha vardr. Yllk ya miktar yksek olan blgelerde letme planlamas uygun biimde yaplmaldr. Bylesi durumlarda normal olarak, ocak tabannda yzey akntlarn toplama g revini stlenecek bir havuz hazrlanr. Son ra da buradan yzeye pompalanr ve ara zinin uygun bir yerine aktlr. Bu havuzun bykl ise su besleyen havzann ala nna, beklenen maksimum ya miktar na ve bir de eldeki pompalama kapasite sine bamldr. Byle bir havuzun atrl mas iin yaplan kaz, pratik glklerle doludur ve ounlukla istenen byklkte bir havuzun almas olanaksz hale gel mektedir. Bunlara bir de maksimum saa nak miktarnn llemezlii de eklenirse.

havuzdaki su seviyesinin bellrlenemiyecei derhai grlecektir. Bu nedenle, ani bir saanak halinde makina - donatmn sele gitmesi korkusunu ortadan kaldrmak iin, yal mevsimlerde ocan taban seviye lerinin yaknnda? hibir maklnann alt rlmamas gerekir. Yal mevsimin tama m sresince ocan tabannda hibir a lma yaplamayacandan, cevherin yln kurak zamanlarnda aa karlmas ge rekir ve almalar su basmasndan koru mak iin havuzdaki suyun beklenen dze yi te cevher yatandaki almalar, ara-, snda yeterli bir kot farknn salanmas, iletmenin gvenlii asndan zorunludur. alma genilii ile ilgili sorunlar ak i letmeciliin planlama evresinde ounlukgilila ihmal edilir (Soderberg 15). Bunun ise belli hacimdeki bir cevherin stn a mak iin gereken minimum rt hacmi zerinde ok byk etkisi olur. rnein, 10 yd kptk bir ekskavatr ite 65 tonluk kamyon filosu rt kazda kullanlyorsa, verimli bir iletme yaplabilmesi iin al- ma genilii 120 ft olmaldr. Yani ekil 16'daki CE geniliinin minimum boyutu 120 ft olmak zorundadr. Eer skreyper kullanlsayd ayn genilik, hi zorlanma dan, 50 ft'e kadar indirilebilirdi; ve byle likle de ayn hacimdeki cevherin zerinin almas iin kaldrlmas gereken strtnn hacmi azaltlm olur. Yukarda tartlanlardan ve ekil 16'dan grlebilecei gibi, hi cevher kazs yapl mazdan nce belirli hacimdeki bir rtnn kaldrlmas zorunludur (Bu ilk rty kal drma maliyeti bir yatrm olarak kabul edi lir.). Bu hazrlk rt kazs btirilince, a lan cevherin kazsna balayabilmek mm kn olur. Cevher retim hz sabit oldu undan, st alan cevherin tamamnn bitecei bir tarih belirlenebilir ve bu tarih ten nce de, ek olarak daha baka cev herin stnn almas gerekir. Bu neden le u sorunlarn zmlenmesi gerekir : <l) Hangi zaman aralklaryla cevherin s t alarak iletilmeye hazrlanmaldr? Da ha nce de sz konusu edildii gibi, bu so runun cevab Gney Afrika'da ounlukla

iklim koullar tarafndan belirlenir. rne in yan youn olduu blgelerde uy gulama, bir yllk retimi karlayacak cev herin, kurak mevsimde stnn almas- ' dr. Bir kuruluun mali durumu yllk ola rak dzenlendiinden bu, ilerideki cevhe rin stn ama planlamas iin uygun bir sre olmaktadr. (11) kartma hazrlanan cevher rezerv lerinde ne kadar gvenlik pay braklmal dr? Birinci kta, gerekenin stnde, bek lenmeyen durumlar karlamak zere ye dekte, st alm biraz cevher bulun durmak, kukusuz, iyi bir uygulamadr. An cak, gereinden ok daha fazla rt kaz yaplacandan, bu olduka masrafl ola caktr. Yazarn deneyimine gre, gereken minimum miktardan, aylk retimin 3-6 kat fazlas st alm bir cevher rezervi, uygun bir gvencedir. 8.1. Birden Fazla Cevher Yata in Op timum letme Program

Bilgisayar kullanm, birden fazla rezervin varl halinde, optimum iletme progra mnn belirlenmesinde yatrm deerlendir me tekniklerinin uygulanmasn kolayla trmaktadr. Bunun in Net Bugnk De er (NBD) ve ndirgenmi Nakit Akm (NA) teknikleri herkes tarafndan kullan lan ltlerdir. NA, yatrmda harcanan sermayenin gerek yllk krdr. NBD de, bir projenin net nakit akmlarnn, kurulu un sermaye maliyeti (kredi faiz haddi N) zerinden, ilk sermaye harcamasnn ya pld zamana indirgenmi bugnk de eri ile sermaye harcamalar arasndaki farktr; yani, NBD=Nakit Akmlarnn Bu gnk DeeriSermaye Harcamalarnn Bugnk Deeri'dir. NA'n ki seenek arasnda yaplacak bir tercihte, her zaman iin doyurucu bir yn tem oluturmad grlmtr. Geri in dirgeme amacyla yatrm ve pro|e mr gz nne alnmaktadr ama, tek bana ele alndnda, ne yatrm tutar ve ne de profe mrne ilikin bir gsterge tamaz. Bununla beraber iki seenek proje arasn da nakit akmlarnn art temelinde yap-. 79

tacak bir tercihte ok yararldr. NBD ve NA ayn dzeyde sralama vermeye ei limlidir; yani, istenen toplam yatrmn, el deki mevcut fonlara eit olduu bir prog ram seiminde her iki yntem de ayn program seerler. Yatrmn hi hesaba katlmayaca durum lar da vardr, rnein, be yllk optimum

madencilik ya da metalurfik retim prog ramnn deerlendirilmesinde olduu gibi. Bu halde kullanlan deerlendirme lt, nakit akmlarnn NBD'nin makslmizasyonudur. Bu tekniin basit bir rnei, ack ocak yntemleriyle iletilen birden fazla saydaki bakr cevherlerinin kartmnda bir optimum sralamann belirlenmesi iin

izelge 2. Cevher Yata Panolarnn Ekonomik Ynden Karlatrlmas. Cevher Yataktan Ocak No. 1 Ocak No. 2 Toplam Mart* 10* 33,8 23,1 44,6 43,7 ^1,4 72,1 3,0 1,0 0,8 2.3 17,5 8,8 4,4 20,2 29,1 10.2 , 17,5 73,0 66,6 22,8 1.7 20,7 16,9 19.9 3.6 15,8 6,9 Marf/tonson rn 349 355 313 305 384 352 152 63 94 130 316 257 4150 238 274 171 228 349 361 377 265 351 334 326 150 367 228 Genet rt kaz Endeksi 2,00 2,00 3,48 3,56 1,32 2,62 10,82 13,70 19,86 9.66 3,10 5,66 181,44 5,88 3.8Q 6,78 5,48 2,56 2& 2,12 7,20 2,06 3,96 3,86 10,14 2,52 7,50

Panolar

w3
N1 N2 N3 N4 E1 E2 E3 E4 E5 E6 E? E8 E9 E10 E11 E12 E13 C1 C2 M1 F1 F2 F3 R1 R2

Ocak No. 3

Ocak No. 4 Ocak No. 5 Ocak No. 6

Ocak No. 7 (*)

MarJ : Sat gelirlerinden, retim maliyetinin deiken ks mnn karlmasyla bulunur ve maliyet birimleri cinsinden fa de edilir.

80

uygulanmtr. Olduka dzgn ekilli bir cevher yatanda, belirli bir cevher kesimi nin zerinin actmas iin yaplmas gere ken rtkaz miktarn ayrntl planlanma ile salkl bir biimde belirlemek mmkn dr. Zaman etmeni de ie kartndan, bu miktarn belirlenmesinde basit trigono metrinin kullanm uygun lr. Ele alnan rnekteki yedi cevher yatann herbiri aa yukar ayn miktarda cevher ieren panolara blnmtr ki. bu da en kk ocan rezervi olan 4 milyon ton tutarn dadr (ekil 22). Sonra da toplam says 27 adet olan panolarn herbirine ilikin r t miktar trigonometrik yntemlerle he saplanmtr. . Her bir pano in, derinlik ve tama uzun luu le artan maliyeti de hesaba katarak, cevher kaz ve rtkaz maliyetleri hesap lanmtr. Beher ton cevher ve son rnn ileme maliyetleri ile mevcut madencilik ve metaflurjl randmanlar baz alnarak, bu ilemlerin herbiri iin beklenen marjlar bu lunmutur. Marj ekil 22'dekl izelge

ll'nin nc ve drdnc stunlarnda g rlen son rnn satndan elde edilen haslat ile deiken letme giderleri ara sndaki farktr. Sabit giderlerhernekadar toplam maliyetin byk bir blmn olu turma ktaysa d a ihmal edilerek hesaba katlmamtr, nk bu rnek almada iletme faaliyetlerinin nerede younlat na baklmakszn, ilemenin sabit giderleri nin srecei varsaylmtr. Sn rnn to nu bana marj ise izelge 2'de gsterildii gibi, cevher yatann her bir panosunun grece krllna aret etmektedir. Mmkn olan en iyi bir iletme sralamas, nakit akmlarnn NBD'ni maksimize eden sralama olacaktr; ve bu, cevher yata nn daha krl blmlerinin (yani, son rn bana en yksek marj tayann) olabil diince erken iletecek biimde sralanma syla elde edilir. Bu ltlere gre ocak larn iletilmesinin sralamas, ekil 23'de grlen biimdeki, kmlatif net-nakit ak m grafiini vermitir.

82

R olarak tanmlanan genel rtkaz en deksi ile ton basma marj (yani net gelir) arasnda eitli panolarda karlkl yakn iliki olduu bulunmutur. Bu ilikinin bi imi ekil 24'de grlmektedir. Burada ia retlenen her nokta farkl cevher yataklarndaki panolardan birine ait deeri sim gelemektedir. Dalmann az olduu (nok talarn sk olduu N) yerler eitli yataklardaki yataklanma biiminin ve tenorun benzerliinden kaynaklanmaktadr. Cevher yataklarnn farkl blmlerinin g rece krllnn iyi bir gstergesi, bu nenedenle. rt kaz endeksi (I) olarak tanm lanan bu orandr. Bu, zellikle, her bir alan iin ayr ekonomik deerlendirme yapmay gerektirmeden, ayrntl planlamann yapl mas gereken atari, tam isabet olarak gs terdii bir byk ocakta byledir. 9. PASA ATIMI Buraya kadar yalnz ocak iindeki ilem ler ele alnp ncelenmiti. Bununla birlik

te, st rtnn kaldrlp atk alanna tum ba edilmesi de maliyetleri olduka etkile yen bir ilemdir. Burada pasa atm ile lgili nemli etmenlerin bazlar, ekskavatr ve kamyon sistemine uygulan biimiyle, in celenecektir. Cevherin zenginletirme te sislerine tanmas ise hesaba katlmaya caktr. Atk alan tasarmn ilgilendiren lk prob lem bunun yerinin seimidir. Hereyden nce gelecekteki genilemeye engel olma yacak bir biimde yer seimi, ak bir zorunluktur. Atk alann, istenen bir seviye elde etmek iin yzey dzenlemesinin plan land ya da zemin koullarnn naat y nnden elverisiz olduu alanlara yerle tirmek ounlukla yararldr. Yine de atk alannn cevher yatann zerine kondurulduu ve sonra da aitta kalan cevherin kartm in, belirli bir sre sonra, yeni den tand sk sk rastlanan olaylardan dr. Bylesi durumlar ileri planlama tek niklerinin noksanlndan kaynaklanr. Di er taraftan, bylesi.hatalar yznden ma den mhendisleri haksz eletirilere urar lar. Oysa ki, atk alannn yerletirildii s ralarda, o zaman iin elde bulunan bilgi83

lerfn altnda bu ilem, akla en uygun karar olabilir. Atk yeri (ya da yerleri), kamyonlarn ta ma srelerini azaltmak ve bylelikle ma liyetleri drmek iin, ak ocak alma larna olabildiince yakn olmaldr. Bu ise. daha karmak iki duruma yol acar : (a) Hazrln ilk evrelerinde nihai ocaa snrlar her zaman tam olarak bilinemez ve atk alannn, nihai ocan ok yaknna yerletirilme tehlikesi vardr. (b) Balang dnemlerinde, almalara yakn olan btn atk alanlar kullanlrsa, daha derinlerdeki seviyelerde alld zaman aralar, daha tedeki alanlara gi dip gelme zorunda kalacaklardr; ve bu nedenle de, gidip gelme sresi ok daha fazla artacaktr. Bu sorunun. ekli 19'dan kartlabilecek olan ekonomik bir yant vardr. S=20 yl olan bir istetmeyi ele atalm. X (iletme oranndaki yllk art) 1,2'den kk olma s kouluyla, eer F (atk alanna gidi d n sresindeki yllk art) pozitif olursa, madenin bugnk deerinin artaca g rlebilir. Bu nedenle eer iletme oran Rm sabit se, en yakn atk alann olabildi

ince erken kultanmanin daha ekonomik olacan sylemenin dnda, bu soruya verilebilecek basit bir yant yoktur. Bu da iyi bir sonutur; nk, insan doas ge rei, herhangi bir retim sorumlusu, ba langtan beri olabildiince en dk ma liyetle alacaktr ve bundan sonraki bir ka ylda, maliyetten kazanmak iin, let me maliyetini arttrmaya isteksiz olacak tr. Atk alan tasarm ile ilgili olan ikinci ana sorun, bunun fiziksel boyutlar ve alma yntemidir. zmlerin bir ounu da ge nellikle pratik dnceler belirler; rnein, fazla ya alan'blgelerde drenaj sala yabilmek iin atk alan zerinde uygun eimlerin mutlak gereklilii gibi. Kuramsal olarak atk alan, pasa malzeme lerinin atmn olabildiince ucuza getire cek biimde tasarmlanmaldr. Atk alan\ nn tasarmnda, kamyonlarn tumba nok tasna gidi ve dn hzlar, maliyetleri etki I iyen ana etmendir. Bu nedenle tumba zerindeki yolun eimi de en nemli et mendir. ekil 25 (a)'da enok kullanlan iki tip tumba tekniinden utan tumba (end - tipping) olarak bilineni gsterilmi tir. Burada atk alannn de kenar, ke-

84

nara yakn tumba edilen yklerin, dozerle tesviye edilmesi suretiyle ilerletilmektedir. Attk alan ina ilemi taral olarak gste rilen pmno gibi dilimlerin eklenmesiyle oluturulur, yalnz, pratikte bu dilimlerin kalnl azdr. Bu yntemde atk alan is tenen eimde ve sabit ykseklik artnda llerletllebllir. Bu eim ne kadar artarsa, birim tama uzunluu bana den atk hacmi de o ka dar artar; ancak, bu sefer de, aralarn hz der ve dolaysyla da tumba nokta sna van sresi artar. Paann birim hac mi iin atk yn zerindeki tama sre sini en az klan bir en uygun eim olacak tr. Bu en uygun eim, kutlanlan makina donatmn zelliklerine bamldr. ekil 25 (b)'de ise, hazrlanm bir alan zerine yaplan ve ounlukla alan tum bas (area dumping) diye adlandrlan atklama teknii grlmektedir. Burada, dklen pasa dozerle dzeltilmekte ve bir dzey bittikten sonra, onun bir stne klmaktadr. na ekli bu nedenle, taral olarak gsterilen mnop yatay tabakas ile simgelenebilir Bu tabakalarn kalnl, kullanlan kamyonlarn byklne ba mldr. Bu sistemin yarar, aralarn her br tabaka zerinde boaltma yapma ama cyla tumba alann bir utan dierine kat etmeleri ve bylece zemine dklen atn sklanmasdr. Oysa ki, utan tumbal sis temde atk, yalnz kendi arl le sklan maktadr. Daha sk bir dolgu elde edilir ken, ayn tonajdaki pasa, utan tumba tek nii ile oluandan daha kk bir atk ye rine yerletirilebilir. Nchanga'da 70 ft yksekliindeki utan tumbal atk ynn da yaplan deneyler sonucunda, bu daralt ma tekniinin uygulanmasyla, % 20'lik bir hacim azal grlmtr. Atk yeri boyut larnn sorun yarataca (rnein, yerle im alanlarnda), boyutlarn daraltlmas iin bu yntemin kullanlmas yararl ol maktadr. Elde edilebilecek sklama mik tar, paay oluturan kayalarn tipine ba mldr. rnein pasa, kk bir toz yz desi ieren paralanm kaya ise, iki yn temle oluturulan atk yn younluu

arasnda belirgin bir fark olmayabilecektir. Bitki rtsnn sk olduu alanlarda, alan tumbas yntemiyle allmaya balama dan nce, aa tepelerinin zerini rtecek yeterli bir ykseklie kadar utan tumbal yntemin uygulanmas gerekir. Bununla birlikte, tumbann bu biimini kullansz hale getiren baz sakncalar vardr : (a) Kamyonlar tumba yerine varmak iin byk alanlar dolamak zorunda kalaca ndan, buralarn uygun trafik koullarnda tutulmas gerekecektir ki, bu da zor ve masrafl olur. (b) Byle byk alanlarda uygun biimde drenaj yaplmas gtr. zellikle bol ya alan blgelerde, Dtn tumba alannn bakmn stlenmektense. utan tumbal yntemde, tumba noktasna kan bir ya da iki yolun bakmn yapmak daha kolay dr. Nchanga'daki uygulamada % 4-6'lk eimlerle trmanan yollar bulunan utan tumbal yntem gelitirilmitir. Tartmaya ak dier bir tumba uygula mas da, ocan iletilmi ksmlarnn doldurulmasdr; bylece allan ayna ile atk boaltma noktas arasndaki tama uzakl da azaltlm olur. Pratikte atk yeri tasarmnn uygulanna olduka az rastlanlr. Normal olarak, atk yeri tasarmnn temel gereksinimlerinin anlalmas ve sonra da somut koullara gre atklama ynteminin planlanmas ye terlidir. 10. TAIMA YOLLARININ TASARIMI yi tama yollan, ak ocak uygulamas nn en nemli gereksinimlerinden biridir; ve bunlann doru drst planlanmas da ocak tasarm ile grevli mhendis join nemli bir uratr. Her ocan plan fark t olduundan ve kendine zg zel sorun lar bulunduundan, tama yollarnn plan- lanmas bu bildiride ancak genel hatlary la tartlabilir. Yalnz, konuyla lgili ola rak yazarlarn uygulamaya koyduklar te mel ilkelerin bazlarnn ele alnlmas te yetinilecektir. 85

Tama yollarnn, atn ocak dna en ksa ve en abuk bir rota zerinden tanp gtrlebilmesine elverecek bir biimde planlanmas gerekir. x birim hacimdeki (yerindeki) hacim yk ocak iindeki be lirli bir kottan yzeye tamak iin kuram sal bir tama yolu tanacak hacmin ar lk merkezinden kalkarak ocak basma varana kadar kabul edilebilir maksimum eimde, srekli trmanan bir yol olacaktr. Byle bir dzenleme ocan her tarafnn bir ok yollarla dolmasna neden olacak tr. Bu da aktr ki hi pratik deildir. Uy gulamada se, yol yapm ve bakm maliyet lerinin azaltlmas in, yol saysnn mini mumda' tutulmas uygun olur. Bu nedenle, en ok bavurulan care, her basaman iletilmesinde yararlanlacak olan, bir ya da ki ana rampa sisteminin kurulmasdr. Mevzii basamak heyelanlarnn yolu kapat mas gibi durumlarda, bir giri hizmete el verisiz hale gelirse, iin aksamasnn n ne geilmesi iin ki ana giri - k yolu nun planlanmas mmkn olan her yerde nerilir. Eer tama yolu yerletirilmesinde yukardaki teme) nerme de aklda tutula cak olursa, sonradan ana tama yoluna dnecek olan geici rampa sistemlerinin kullanlmasyla, ideale yakn bir duru ma eriilebilir. Bu da ekil 26 da, ekilsel olarak gsterilmitir. ekilde taral olarak gsterilen ghlbfj basamann allma s durumunu ele alalm. Eer ilemler aelb yada cd ana tama yolu kulla nlarak yrtlrse, alma b( seviye sinde b den j ye doru ilerleyecektir. Bu da, tama rampasnn dibine yarmadan nce, kamyonlarn bu seviyede |b basa

mann btn uzunluunu katetmesinl gerektirecektir. Eer ehf gibi geici bir yol yaplrsa, |b uzunluunu bo, yere gidip gelmekten kurtulmamz salayacak olan, daha iyi bir alma sistemine kavuulabllir. Bylece, ghfi hacmi fhea yo luyla, geriye kalan hibf hacmi de biea ya da cd yoluyla tanacaktr. Ocak iin deki tama yollan uzunluunun mutlak minimuma ndirgenmesi olarak gsterilen hedefin tanmlanmas da bylelikle basit letirilmi olur. Ayn manta gre, ocak iinde yoku yukar kmadan nce,, yo ku aa inen yollar ancak acil gereksin meler ve ksa vade iin kabul edilebilir. Tama yollarnn konumunu ounlukla baka etmenle de kontrol eder; rnein, yeralt su tablasnn ve jeolojik formasyon larn durumu gib. Ana yollar en az ba km isteyen zeminler zerine yaplmaldr. Yumuak ya da su tayc formasyonla rn bulunduu yerlerde, tama yollarnn yukardaki ltte istenen konumda geiri lebilmesi olanakszlasn ~ Yol yzeylerinin inaas, elde bulunan mal zemeye baml olarak, ocaktan ocaa nemli lde deiebilir. Eer formasyon yol yapmna uygunsa, kimi durumlarda hi" yzey inaas gerekmeyebilir. Yazarla rn deneyimine gre moloz ebadna kadar ( 12 in) krlm olan ve byk lde nce (tez) de ieren malzeme ak ocakta ki yollarda 120 ton kapasiteye kadar olan kamyonlar tayabilecek deal bir taban oluturur. Nchanga'da yeralt madeninin hazrlk ilerinden alnan malzeme, bu i iin elverili olmutur. Dier ocaklarda da bir iri aterit paas yeterli olmutu.

ekil 26. Tama yoluna gsteren kesit.

86

Kaplama malzemesinin teknik gerekleri 8 ile 18 arasnda bir plastlsite endeksi ve yaklak % 35'lik bir iri kum (ya da daha iri) fraksiyonu erir. Yol genilii aslnda, kullanlan makina donatmn boyutlarna gre belirlenmekte dir. Bir plan zerinde bir yolun genilii dzenlenirken, yolun etkin geniliinin, yo lun serbest kenarndan bir gvenlik geni lii ve basamak tarafndaki su kanallar ya da yuvarlanm bulunan malzemeler ile azaltldn aklda tutmak gerekir. Ayn zamanda basamak sevi iin de bir pay b raklarak, yol genilii basamak topuun dan itibaren hesaplanp, planlanr. Yazar larn deneyimine gre, en geni ara ge niliinin drt kat olarak planlanan bir yol, karanln bast saatlerde bile, iki aracn rahat rahat gemesi iin uygun olacaktr. Ocak indeki yollarda, yal zamanlarda yollarn ok kaygan duruma gelebilmesi nedeniyle, yolun serbest kenarndan basa mak tarafna doru tek bir dbkey eim verilmesi, gvenlik asndan yelenir.Ocak dndaki yollarda ise drenaj iin normal ift dbkey eim Uygulanr. Tama yollarna verilecek olan en uygun eimler tartmal bir konudur. - Planlama asndan hibir sorun yoktur; ancak, eim dikletikce planlama da daha basit yapla bilir ve yollardaki gerekli virajlarn ve kes kin virajlarn says daha da azalr. Bunun la birlikte asl ele alnmas gereken, makinalarn yetenekleridir ve imalt firmala rn kendi makinatan iin nereceklerinden daha fazla bir maksimum eim uygun ol maz. Maksimum yol eiminin kararlatrp masnda iklim ve hava koullar da nemli bir rol oynar. rneir Nchanga'daki ak iletmelerde % 10'luk eimin br frtna sonrasnda ok tehlikeli olduu grlm ve % 8'llk bir maksimum eim uygulanm tr. Bakm yaplmasnn kolayl asndan kanatlar yol boyunca kenarlara alr. Nchanga'da basamaklar dz olmayp % 0,5'lik bir eiim verilerek iletilmitir; nk yan youn olduu yaz mevsiminde bu yntem drenaj kolaylatrmtr.

11. SONU Ak maden ocaklarnn ekonomik planla mas ncelikle, letilebilir maksimum cev her rezervlerinin hesaplanmasn ve ikinci olarak da, bu cevherin kartm iin en ekonomik iletme programnn belirlenme sini gerektirir. Bir ocan optimum geo metrik ekli, daha nceden saptanm bu lunan ekonomik rt kaz endeksi (U) iin maksimum letilebilir cevher rezervini ve rir. Cevher yatann biimi, yataktaki te nor dalm, topografya ve kabul edilebilen maksimum ev alar, optimum ocak geo metrisini belirlemedeki en nemli paramet relerdir. letme oran (R,,,), cevher kar tm hznn (retim kapasitesi) sabit tutul duu bir iletmede, iletme programnn ekonomisini kontrol eden tek nemli et mendir. Ak ocaklarn planlamasnn ilk evrelerin de nihai ev asnn bilinmesi, iletilebilir cevher rezervinin beirlenmeslnde yardm c olur. Kaymann beklendii aya kadar nihai oca kazmak, akl d bir ilem sa ylmaldr; nk, ocak nihai eyinde gre celi olarak, yalnz kk bir zaman paras " iin duracaktr. Cevher yata ok karma k ve deiken biimdeyse en uygun nihai ocak grafiksel yntemle kolaylkla belirle nebilir; greceli olarak daha dzgn e killi byk yataklarda bilgisayar yntemle ri daha yararl olur. Ocan geometrik ek linin optimizasynu, kimi durumlarda, ev alarnn 10 derece arttrlmasndan daha fazla tasarruf salar. Baz pratik glkler benimsenirse let me oran Rm, enstantane rt kaz oran R'ye yaklatnda her zaman iin optimum iletme programna eriilir. zellikle bir den fazla sayda ocan iletilmesi in en uygun bir sralamann kararlatrlmasnn istendii durumlarda eitli iletme see nekleri arasnda bir krllk kyaslanmas yaplaca zaman, net bugnk deer yn temi, indirgenmi nakit akmna yelenir. Ekskavatr ve kamyonlarla yaplan ilet melerde, optimum koullar in. atk yeri nin her zaman ocaa olabildiince yakn 87

olmas gerekir; ve tama yolten da, ocak iinde en az uzunluu verecek eklide tasarmtanmaldr. Genel olarak atklama yntemleri, uygulamadaki yararlara gre belirlenir.
KAYNAKLAR 1. BRINK, D. C. The stability of slopes In open cast mines and the economic implica tion thereof 3 MSc. ThesisUniversity of the wltwatersrand, 1962. 2. CARLSON, T. R. ERICKSON, J. D., O'BRIAN, D.T., PANA, M. T. Computer techni ques in mine planning. Mining Enginee ring, 18. 5.1966. 3. GILL, DONALT K. Open pit mines plan ning. Mining Congress Journal, July 1966. 4. i JENNINGS, J E. B. Fourth Progress Re port on the stability of side slopes of the Nchanga Open Pit: A study of the most ad vantageous geometric from of the pit. June 1964. Unpublished. 5. JENNINGS, J. E. A mathematical theory for the calculation of the stability of slopes in open cast mines. This Symposium. 6. JENNINGS, J. E. and BLACK, R. A. L. Factors affecting the angle of slope in open cast mines. Trans. S.M.E., March 1963; A.M.E. Trans., Vol. 226,1963. 7. JENNINGS, J. E. and STEFFEN, O. K. H. The analysis of the stability of slopes in deep open cast mines. Trans. S. Afr. Inst. Civil Eng. 9.3. March 1967.

8. KAAS, M. et al. Computer techniques for scheduling and blending of taconlte. Proc. 26th Annual Mining Symposium, Univer sity of Minnesota, January 1965. 9. LOFTUS, W. K. B., STUCKE, H. J. and RANKIN, D. Mining and treatment plant . practice at the Finsch mine, De Beers Con solidated Mines, Limited. J. SAfr. Inst. Min. Metal. 69.1968 - 1969. 10. Mining Magazine, June 1966. 11. PANA, M. T. The simulation approach to open pit design. Trans, of the short course and Symposium on computers and compu ter applications In mining and exploration, University of Arizona (March 1965.) 12. PLEWMAN, R. P. The basic economics of open pit mining. This symposium, Septem ber 1970. 13. PRONK VAN HOOGEVEEN, L. The mi ning of open pit ore bodies to yield a maxi mum present value. Thesis for the degree of Mljingenieur of the Technische Hogeschool, Delft. December, 1967. 14. SODERBERG, A. Elements of long range open pit planning. Mining Congress Jour nal, April 1959. 15. SODERBERG, A. and RAUSCH, D. O. Pit planning and layout. Surface Mining. Seeley W. Mudd Series. Ed. Pflelder, E. p. . 16. WIEDERHOLT, J. F. A. Reduction of com putational effort in least squares fitting of polynomai surfaces. Trans. SAfr. Inst. Ci vil Eng. 9.11. November 1967. laya) Sin Fdh.

88