AATAY TRKESNDE EKLERDE GRLEN YUVARLAKLAMALARDAK ESK ANADOLU TRKES ETKS mit EKER* ZET Anadoluda XIII.

yzyldan balayarak XV. yzyln ikinci yarsna kadar devam eden Trkeye Eski Anadolu Trkesi ad verilmektedir. Buna mukabil Orta Asyada XV ve XIX. yzyllar arasnda Orta Asya Trklnn ortak yaz ve edebiyat dili olarak kullanlan dile de aatay Trkesi ad verilmektedir. Farkl corafyalarda olmalarna ramen Arap Fars edeb geleneinin birletirici etkisiyle bu iki edeb dil arasnda belli bir yaknlama meydana gelmitir. Bu almada aatay Trkesinde eklerde grlen yuvarlaklamalar zerinde durulacaktr. Bu yuvarlaklamalar, nsz erimeleri, dudak nszlerinin basks gibi nedenlerle olabildii gibi, Kktrkeden beri gelen ve asl diyebileceimiz yuvarlaklamalarn etkisiyle de gerekleebilir. Btn bunlardan farkl olarak Ouzcann en gl ubesi durumundaki Eski Anadolu Trkesinin aatay Trkesi zerinde yuvarlaklama ynyle bir etkisinden de sz etmek gerekir. Anahtar Kelimeler: aatay Trkesi, Eski Anadolu Trkesi, Kktrke, Ouzca, Yuvarlaklama. THE EFFECT OF OLD ANATOLIAN TURKISH ON THE ROUNDEDNESS SEEN IN THE AFFIXES OF CHAGATAI TURKISH ZET Turkish in Anatolia, which continued from the XIIIth century to the second half of the XVth century, is named Old Anatolian Turkish. On the other hand, the language, which was used as the common language for writing and literature of Central Asian Turks in Central
*

Mula niversitesi Doktora rencisi. umiteker@gmail.com

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Turkish Studies

Volume 5/1 Winter 2010

aatay Trkesinde Eklerde Grlen

375

Asia, between XVth and XIXth centuries, is named Chagatai Turkish. A certain affinity occured between these two literary languages with the unifying effect of Arabic - Persian literary tradition, although they were in different geographies. The roundedness encountered in the affixes of Chagatai Turkish will be emphasized in this study. This roundedness can be the result of disappearance of the consonats, pressure of labial consonants or it can occur with the effect of primary roundedness which has come since the time of Kokturkish. Apart from all these reasons, the roundedness influence of Old Anatolian Turkish, which was the most powerful branch of Oghuz language, on Chagatai Turkish should also be mentioned. Key Words: Chagatai Turkish, Old Anatolian Turkish, Kokturkish, Oghuz, become roundedness.

1.

Giri

aatay Trkesi zerine bugne kadar eitli dzeylerde bilimsel almalar yaplm ve bu almalarda aatay Trkesinin zellikleri her ynyle ortaya konmutur. Bu almalarn sonucunda genel olarak aatay Trkesinde dzlk yuvarlaklk uyumunun tam olarak gelimedii ifade edilmi, bunun nedeni de aratrmaclar tarafndan kelimelerdeki baz eklerin ya sadece dz ya da sadece yuvarlak ekillerinin olmasyla aklanmtr (Eckmann 1988: 15, 16, 17). Bu almada, aatay Trkesiyle XV. yzylda Seyyid Kasm tarafndan kaleme alnm drt destandaki yuvarlak nll ekler ve bu eklerin yuvarlak olma nedenleri irdelenecektir. almaya kaynaklk edecek eser 1987 ylnda Takentte zbekistan SSR Fen Neriyatnca yaymlanan Seyyid Kasmiyning Edebiy Didaktik Dastanleri (SKD) adl almadr. Eser, Babahan Kasmhanov tarafndan kaleme alnmtr. Eserde ncelikle manzum olarak yazlm bu destanlar hakknda bilgiler verilmi, sonra da rnekler zerinde durulmutur. Takentte yaymlanan bu eser, Trkiye Trkesine mit EKER tarafndan aktarlm ve verilen rnek paralar zerinden aatay Trkesinin zellikleri tespit edilmitir.

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Turkish Studies

Volume 5/1 Winter 2010

376

mit EKER

Eski Anadolu Trkesindeki eklerde ve kelime tabanlarndaki yuvarlaklama, aratrmaclar tarafndan her ynyle ortaya konmutur. Bu konuda, yuvarlaklamay kelimelerde ve eklerde olmak zere iki balk hlinde inceleyen Timurtan almas nemlidir. Timurta, eklerdeki yuvarlaklamay nls aslnda yuvarlak olan ekler ve sonradan yuvarlaklam ekler olmak zere iki balk altnda ele almtr (Timurta 1994: 31 40). ahin de konuyu yuvarlaklk ve yuvarlaklama bal altnda incelemitir. ahin almasnda konuyu, Eski Trkeden beri devam eden ikinci hece yuvarlakl ve Eski Anadolu Trkesinde meydana gelmi yuvarlaklamalar olarak ikiye ayrm, eklerdeki yuvarlaklk konusunda da devaml yuvarlak nl bulunduran ekler, devaml dz nl bulunduran ekler, hem dz hem de yuvarlak nl ile kullanlan ekler olmak zere bala yer vermitir (ahin 2003: 38 40). Glsevin ve Boz da yuvarlaklamay, ses olaylarna bal yuvarlaklklar, Dudak nszlerine bal yuvarlaklklar ve Eski Trkeden devam eden yuvarlaklklar olmak zere balk hlinde ele almlar, ayrca yuvarlak nll elerin bir listesini vermilerdir (Glsevin ve Boz: 2004: 94, 95). Bu almada, yukarda bahsedilen almalardaki tasnifler esas alnm, rnekler bu balklar altnda incelenmitir. Zira bu yuvarlaklamalarda Kktrkeden gelen asl ekillerle sonradan yuvarlaklaan ekillerin tespiti nemlidir. Eski Anadolu Trkesinin aatay Trkesi zerinde eklerde ne derece bir etkisinin bulunduu ancak byle bir snflandrmayla anlalabilir. 2. aatay Trkesi ve Seyyid Kasm aatay Trkesi, Orta Asya Trklnn XV XIX. yzyllar aras edeb lehesi durumundadr. Bu dnemde Orta Asya corafyasnda bulunan birok farkl Trk boyu gnlk hayatlarnda kendi az zelliklerine dayanan dili konumalarna ramen yaz ve edebiyatta aatay Trkesini kullanmlardr (Eckmann 1988: IX). nk aatay Trkesi, Karahanl ve Harezm edeb dili ve geleneinin son halkas, ayn zamanda blgede konuulan btn lehe ve azlardan daha gelikin olma zelliine sahiptir. Yukarda sz edilen yzyllar arasnda Dou Trkesinin en gl temsilcisi phesiz ki aatay Trkesidir. Yaklak drt yzyllk bir zaman srecinde birok air ve yazar yetimi, Trk edebiyatna birok eser kazandrlmtr. Bunlardan en fazla bilineni Ali ir Nevadir. Btn bu air ve yazarlarn ortak yan, dnemin hkim edeb geleneini ok iyi bilmeleri, ayn zamanda da Anadoluda Ouzca temelinde gelien edeb sramay yakndan takip etmeleriydi. Yaklak IX. yzyldan beri Orta Asya corafyasnda etkili olan Arap ve Fars edeb gelenei, srasyla Karahanl ve Harezm Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 5/1 Winter 2010

aatay Trkesinde Eklerde Grlen

377

sahalarnda daha da gelitirilmi, Trkn kendine has kltr, dnya gr, hayat ve doay alglama gcyle birletirilmi, ortaya bambaka, ancak ok gl bir edebiyat karlmtr. Bunun yan sra Anadoluda yetien airler de aatay sahasnda gelien edebiyat ok yakndan takip etmilerdir. Osmanl airleri aatayca iirler kaleme almlar1, aatay edebiyatnn en gl ismi Nevaye nazireler yazmlardr (etinda: 2006: 44, 45). Anadoluda ve Orta Asyada farkl gelimeler ve etkiler altnda gelien bu iki edebiyatn birletirici yn kukusuz Dou medeniyetinin, yani slam medeniyetinin etkisi altnda ortaya kmalardr. Ayn kltr dairesine mensup olmann getirdii yaknlk, beraberinde sanatlarn birbirlerinin yazd eserleri okumalarn hatta birbirlerine nazire yazmalarn getirmitir. Arap ve Fars edeb gelenei iinde gelien edeb motifler ve mazmunlar, bu iki edebiyatta byk oranda korunmu, bu da ortaya ruh olarak birbirine benzer iki edebiyat karmtr. Tabi ki bunlar arzulanan gelimelerdir. Trkln farkl kollar arasndaki bu karlkl etkileimler Trk dilinin gelimesine imkn salad kadar, Trk edebiyatn da zenginletirir. aatay Trkesinin kurulduu XV. yzyldan itibaren birok air yetimitir. Bu almann konusunu tekil eden ahsiyet, Seyyid Kasm de Neva gibi XV. yzylda yaam ve eserler vermitir. Kasm bu ynyle Nevanin adadr. Kasm ile ilgili bilgileri sadece kendi yazd eserden elde edebiliyoruz. Dneminin en nemli biyografik eseri olan Meclisn-Nefiste dahi adna rastlanmaz (Kasmhanov 1987: 11). Kasmnin drt eseri vardr. Mecmaul- Ahbr, Glen-i Rz, Hakkatnme, Sadkatnme adlarn tayan bu eserlerin asl nshalar Hindistann Rempr ehrindeki Rza Ktphanesindedir (Kasmhanov 1987: 11). Kasmnin Hakkatnme adl destan, eserin son blmndeki msralardan anlaldna gre (H. 863, M. 1458-1459) yllarnda tamamlanmtr. Ayn msralardan airin Horasanda yaad bilgisine de ulalmaktadr (Kasmhanov 1987: 16). Kasm Orta Asya Trklnce ok iyi bilinen Nizam ve Haydar Harezm geleneinin devam ettiricisidir. Bilindii gibi bu iki ahsiyetin en nemli yn didaktik eser geleneini ileri seviyelere tamalardr. Kasm de bu yola girmi, didaktik eser yazclna katkda bulunmutur. Bu konuda kendisinden nceki sanatlar ve eserleri ok iyi bilen air, kendi eserlerini de bu byk ahsiyetlere
1

bk. Sertkaya 1970.

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Turkish Studies

Volume 5/1 Winter 2010

378

mit EKER

nazire olarak kaleme almtr. rnein, air Mecmaul-Ahbr adl eserini, Nizmnin hamsesinin birinci destan olan Mahzenl-Esrr ve Haydar Harezmnin Mahzenl-Esrr adl eserlerine nazire olarak kaleme alr. Bu eser Timurlularn soyundan gelen Ebu Send Mirzaya ithaf edilmitir. Eserin yazl yl hakknda bilgi yoktur. airin ikinci eseri Glen-i Rzdr. Yazl yl hakknda bilgi bulunmayan eser, Cemaleddin Seyyid Mezide ithaf edilmitir. airin nc eseri Hakkatnmedir. Eser (H. 863, M. 1458-1459) yllarnda yazlmtr. airin son eseri Sadakatnmedir. Feridddin Attarn lhinme adl eserine nazire olarak yazlan eser, didaktik anlamda dier eserlerinden farkszdr (Kasmhanov 1987: 16 - 19). Dou edebiyatnda, eitli hikyeler anlatarak topluma ve idarecilere tler veren eserler didaktik destan olarak adlandrlmaktadr. Arap, Fars ve Trk edebiyatnda birok rnei olan trn gelimesine Trkler phesiz ki ok byk katklar vermitir. Fars edebiyatnda olgunlap gelien tr, Trk edebiyatnda Nizam ile daha baka anlam kazanmtr. te Kasm de bu gelenein XV. yzyldaki temsilcisidir. Seyyid Kasmnin sanat anlaynda reticilik yn ar basar. Manzum olarak yazlan eserlerin tamamnda Dou gelenei ierisinde nemli yeri bulunan hikyeler anlatlr ve bu ekilde fert ve toplum hayatnda nemli yeri olan olumlu iler ve davranlar yceltilir. O, eserleriyle sadece topluma k tutmakla kalmaz, edeb olarak ele ald hikyeleriyle devrinin yneticilerine de yol gsterir. Hemen her eserinde yneticideki en nemli zelliin adalet olduunu vurgular. airin Dou edebiyatna zg bu tahkiye yntemini kullanarak din ve ahlaki tler vermesi, devrin idar yaps ve gelimilik dzeyi dnldnde nemli olarak grlmelidir. 3. Lehe Karmas Trk milletinin en nemli zellii srekli hareket hlinde olmasdr. Srekli hareket esasna dayanan bu yaam eklinin de dile yansmamas dnlemezdi. Orta Asya gibi zor bir corafyada gerek ekonomik ihtiyalardan, (hayvanlara uygun otlak bulmak ve bu sayede geimi temin etmek gibi) gerekse de sava, tabi afet, ktlk gibi nedenlerden dolay srekli hareket hlinde olan Trk boylar (Sinor 2003: 18), yabanc kavimlerle karmalarnn yan sra kendi iinde de birtakm karmalar yaamtr. Lehe karmas bir dilin azlarnn coraf, siyas, iskn, kltrel vb. sebeplerle ses, yap, kelime gibi dzeylerde birbiriyle kararak bir az/lehe tabakalamasyla meydana gelir (Akar 2008b: 616). Orhun yaztlarndan itibaren grlen bu karmalar (Gabain Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 5/1 Winter 2010

aatay Trkesinde Eklerde Grlen

379

1995: 2), ileriki dnemlerde hzlanarak devam etmitir. Karahanl dneminde yazlm olan Divan Lgatit-Trk adl eserde bu karmalara ska rastlanr. Kagarl Mahmud eserinde boylarn birbiriyle olan dil farkllklarna iaret etmitir (Ercilasun 2007: 321). Trklerin X. Yzyldan sonra Batya doru g hareketleriyle hzlanan bu az/lehe karmlar XIV. yzyldaki Harezm Trkesi dneminde u boyutlara ulamtr (Akar 2005: 159). Sonraki dnemlerde ortaya kan eitli yaz dillerinde bu yaplar farkl farkl ekillerde kurallamtr. rnein XIII.. yzylda Anadoluda Ouzca temelinde ortaya kan Eski Anadolu Trkesi ile Azerbaycan Trkesine has ekiller azlarda i ie bulunmaktayd. Sonraki srete Azerbaycan Trkesi farkl yaplar, Anadoludaki Osmanl ve devamndaki Trkiye Trkesi farkl yaplar koyulatrp kurallatrmtr. Bu konuyla ilgili bir yazsnda Dilaar, Dede Korkut Kitabndaki Azeri Trkesine has unsurlar aklarken bu konuya deinmi, ikili ekillerin o dnem azlarnda birlikte bulunduunu, dolaysyla bunlarn esere yansdn belirtmitir. Dilaar ayrca, bu unsurlarn daha sonraki srete iki farkl yaz dili alannda farkl farkl koyulatrlp kurallatrldn ifade etmitir (Dilaar 1988: 84). Anadolu sahasnda yazlm ilk eserlerde Dou Trkesi unsurlarnn bulunmasyla ilgili olarak da bir takm grler ileri srlmtr. Trk dili tarihi iinde olga bolga sorunu olarak da bilinen bu tartmalarda Ouzca temelinde gelien Eski Anadolu Trkesinde bu unsurlarn bulunma nedenleri tartlmtr. Arat bir almasnda bu unsurlardan dolay dnemi kark dnem olarak adlandrmtr (Arat 1987: 317, 318). Bu dnemde yazlm eserlerden olan Behetl-Hadik zerine doktora almas hazrlayan Canpolata gre bu karkln sebebi yaz dilinin etkisi ve buna yerli zelliklerin kendiliinden karmasdr (Ercilasun 2007: 441). Bu konuda eitli yazlaryla grler ileri sren Zeynep Korkmaz, Anadoluda yaz dilinin sanld gibi XIII. yzyl sonlarnda ve kendi iinde mstakil olarak balamadn, Orta Asya yaz dili ile balantl olarak kurulup gelitiini ileri srer. Korkmaza gre XI ve XII. yzyllarda Orta Asyada tek yaz dili durumundaki Karahanl Trkesinden Eski Anadolu Trkesine gei bu kark devir ile gereklemitir. Ksacas Korkmaza gre Seluklular dnemindeki Trke bu geii salayan Trkedir ve kark devirdir (Korkmaz 1995: 284 285). Bu konuda inasi Tekin buraya kadarki grlerden farkl bir gr ileri srmtr. Tekine gre eski yaz dili geleneinin etkisi ok snrldr ve bu etkiler sadece o blgelerden Anadoluya gelmi ok az sayda kiinin eserlerinde grlr (Tekin 1974: 69). Son olarak Ercilasunun 1988 ylnda Uluslar Aras Trk Dili Kongresinde sunduu bildirisinde de konu bir baka adan ele alnm, sanld Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 5/1 Winter 2010

380

mit EKER

gibi Behetl Hadikn XII. yzyl ya da XIII. yzyln banda deil XIV. yzylda yazld ifade edilmitir. Ercilasuna gre bu eserlerin yazarlar Orta Asyadaki edeb dili iyi bilen kimselerdir ve bu kiiler Anadoluya gelince bu edeb dil ile yazmlar; fakat eserlerine zaman zaman da Ouzca zellikleri yanstmlardr (Ercilasun 2007: 441). 4. 4.1. aatay Trkesinde Yuvarlaklama Kktrkede Her Zaman Yuvarlak Olan Ekler

4.1.1. sU2n (Emir Kipi nc Teklik ahs Eki): aytsun sylesin (SKD 1987: 72, 144), bilsn (SKD 1987: 111), almasun (SKD 1987: 129), yesn (SKD 1987: 46), yetsn ulasn (SKD 1987: 136), alsunlar (SKD 1987: 113). Kktrkede tamamen yuvarlak nllerle -zU2n eklinde kullanlan ek (Tekin 2003: 180), Eski Anadolu Trkesinde de -sU2n eklinde yuvarlak nlldr (Glsevin ve Boz 2004: 135). aatay Trkesinde ise yuvarlak -sU2n ekinin yan sra dk eki de (Eckmann 1988: 118) nc teklik ahs emir eki greviyle kullanlabilmektedir. Bu anlamda Eski Anadolu ve aatay Trkesi Kktrkedeki ekli devam ettirmitir. Ek, alma metninde alt ayr kelimede yedi kez kullanlmtr. Ekin bu yuvarlak kullanmlarnda Kktrkeden beri gelen asl ekillerin korunmas etkili olabilecei gibi, Kktrkedeki ekilleri byk oranda devam ettiren Eski Anadolu Trkesindeki yuvarlaklama eiliminin de pay bulunabilir. 4.1.2. Ettirgenlik (Fiilden Fiil) Ekleri 4.1.2.1. -DU2r Eki: azdur- yoldan kart- (SKD 1987: 102), ltr- (SKD 1987: 129), ltrtr- (SKD 1987: 72, 143), ltrngz ldrnz (SKD 1987: 113), tndururlar avuturlar, teskin ederler (SKD 1987: 61). Kktrkede ettirgenlik greviyle -tU2r eklinde kullanlan ek (Tekin 2003: 96), tamamen yuvarlak nlldr. Bu yuvarlak nll kullanmlar Eski Anadolu ve aatay Trkesinde -dU2r (ahin 2003: 72, Eckmann 1988: 17) eklinde devam etmitir. Ek metinde ayr kelimeler olmak zere be kez kullanlmtr. Bu anlamda Eski Anadolu ve aatay Trkesi Kktrkedeki asl ekilleri devam ettirmitir. 4.1.2.2. U2r Eki: kr- affet- (SKD 1987: 50, 90), yetrulatr- (SKD 1987: 62).

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Turkish Studies

Volume 5/1 Winter 2010

aatay Trkesinde Eklerde Grlen

381

Kktrkede tamamen yuvarlak nll olarak -GU2r eklinde kullanlan ek (Gabain 1995: 59), Eski Anadolu Trkesinde U2r (ahin 2003: 72) eklinde yuvarlak nlldr. Esasen Eski Anadolu Trkesinde de ettirgenlik greviyle kullanlan bir -gU2r (ahin 2003: 72) eki vardr. Ancak, kanaatimizce ekin bu ekilde kullanm, Anadoluya g etmi farkl Trk boylarnn oluturduu bir az eitliliinin edeb dile yansmasnn sonucudur. Bu kullanm yaygn bir kullanm deildir. nk Ouz boylarnn dilinde ekin bandaki g sesi ounlukla erimitir.

Ar, -GU2r ekillerinde kullanlmakla birlikte (Eckmann 1988: 46),

aatay Trkesinde ise ek, ettirgenlik eki olarak -Ar, -

ekin bandaki g nsznn eridii -U2rlu (Eckmann 1988: 47) yaplarn bulunduu da bilinmektedir. zellikle ekin erimi ekillerinin kullanlmasnda bir Eski Anadolu Trkesi etkisinden sz edilebilir. nk aatay sahasndaki asl ekillerin g erimesiz olarak bulunmas gerekir. Metinde iki ayr kelimede kez kullanlmtr. ki kelime gibi snrl bir kullanm, bu etkinin nemli gstergesidir. 4.1.2.3. -GU2r Eki: azur- yoldan kart- (SKD 1987: 62), bitkr- bitir-, tamamla- (SKD 1987: 131), yetkrulatr- (SKD 1987: 73, 91, 123). Yukarda ettirgenlik ekinin kullanmlar grlmektedir. Bir nceki rnekte de belirtildii gibi ekin Kktrkedeki kullanm GU2r eklindedir. 4.1.3. -(U2)r (Geni Zaman Eki): alurmen alrm (SKD 1987: 50), saturmn satarm (SKD 1987: 69, 127), aytursn sylersin (SKD 1987: 62), bolursan olursun (SKD 1987: 122), aytur syler (SKD 1987: 48, 100), bilr bilir (SKD 1987: 65, 111), barursz varrsnz, gidersiniz (SKD 1987: 139), ayurlar sylerler (SKD 1987: 62), tndururlar avuturlar, teskin ederler (SKD 1987: 61). Kktrkede genellikle -(U)r nadiren -Ar, tek tk de (I)r (Gabain 1995: 80) eklinde kullanlr.2 Kktrkede genellikle yuvarlak nll olarak kullanlan ekin yardmc nls, Eski Anadolu Trkesinde her zaman yuvarlak nlldr (Karadoan 2003: 174).

Ekin dz nll olarak kullanm ok snrl olduu iin Kktrkede her zaman yuvarlak nll olan ekler grubunda deerlendirilmitir. nk ekin bu trl kullanm, genel kural bozacak kullanm sklna sahip deildir.

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Turkish Studies

Volume 5/1 Winter 2010

382

mit EKER

aatay Trkesinde ekin yardmc nsz genellikle yuvarlak olarak (-U2) gelmesine karn, seyrek olarak genilemi (-A) ekillerine de rastlanr (Eckmann 1988: 126). Ekin yuvarlak nlyle kullanmlarnda asl ekillerin korunmas eilimi olabilecei sahasnda youn olarak grlen yuvarlaklama bulunabilir. Yukardaki rneklerde ekin ahs grlmektedir. 4.1. Kktrkeden gelen gibi Eski Anadolu eiliminin de etkisi ekleriyle kullanm

Kktrkede Ksmen Yuvarlak Olan Ekler

4.2.1. -Um (Fiilden sim) Yapma Eki: lm (SKD 1987: 90, 98, 118, 125). Kktrkede ekin yardmc nlsnn yuvarlak nll olarak kullanm seyrektir (Gabain 1995: 53). Eski Anadolu Trkesinde ekin yardmc nls nl uyumlarna girmi (Glsevin ve Boz 2004: 158), hem dz hem de yuvarlak nll olarak kullanlmtr. aatay Trkesindeki ekli de Eski Anadolu Trkesindeki gibi hem dz hem de yuvarlak nlldr (Eckmann 1988: 40). Bu anlamda ekin hem Eski Anadolu hem de aatay Trkesindeki kullanm Kktrkeden bir sapma olarak deerlendirilebilir. Ancak, ekin yuvarlak nll olarak kullanmnda ekin asln tekil eden mnin dudak nsz olmasnn etkisi vardr. Bilindii gibi dudak nszlerinin yuvarlaklatrc bir etkisi sz konusudur. Metinde bir rnekte rastlanlan ekin yuvarlak nllerle kullanm snrldr. 4.2. Sonradan Yuvarlaklaan Ekler 4.3.1. Bilinen Gemi Zaman Eki: krdm (SKD 1987: 73, 146), oldum (SKD 1987: 29), aldu (SKD 1987: 88), tdk (SKD 1987: 141), oldu (SKD 1987: 111). Eski Anadolu Trkesinde birinci ve ikinci ahslarda yuvarlak nll olarak kullanlan ekin yuvarlak olmasnn sebebi birinci teklik ahsta, -m, ikinci teklik ahsta -, birinci okluk ahsta ise dU2k sfat fiilinin analojik basksdr (Karadoan 2003: 178). aatay Trkesinde, -DI ve -DU eklinde hem yuvarlak hem de dz ekilleriyle kullanlan ek (Eckmann 1988: 120), metinde drd ayr kelimeler olmak zere alt yerde yuvarlak nll olarak kullanlmtr. Bu snrl kullanmlar yuvarlaklamann bu ek dzeyinde balang aamasnda bulunduunu gsterir.

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Turkish Studies

Volume 5/1 Winter 2010

aatay Trkesinde Eklerde Grlen

383

4.3.2. +U2, +nU2 (lgi Hl Eki): gerd tozun (SKD 1987: 149), munu bunun (SKD 1987: 125), yni3 evin (SKD 1987: 116), y evin (SKD 1987: 136). Metinde y ve yni rneklerinin bir arada grlmesi, yani ekin hem -U hem de -nI eklinde iki ekilde kullanlmas nemlidir. Bilindii gibi ilgi hl eki Eski Anadolu Trkesinde -(n)I (ahin: 2003: 47), aatay Trkesinde -nI (Eckmann 1988: 58) biimindedir. Eski Anadolu Trkesi etkisi zellikle -U eklinde aka grlmektedir. Ek metinde ayr kelimede kullanm bulmutur. Bu anlamda kullanm snrldr denilebilir. 4.3.3. -sU2z (simden sim) Yapma Eki: otsuz atesiz (SKD 1987: 111), ksz anasz (SKD 1987: 47, 91). Kktrkede dz nll kelime kklerine her zaman dz nll olarak gelen ekin yuvarlaklamasnda -lU2 ekinin analojik basks etkili olmutur (Karadoan 2003: 176). Eski Anadolu Trkesinde ekin nls daima yuvarlaktr (Glsevin ve Boz 2004: 152). Metinde iki rnekte rastlanan bu yuvarlaklamada Eski Anadolu Trkesinin yan sra, isim kklerinin yuvarlak olmasnn da etkisi vardr. 4.3.4. yelik Ekleri 4.3.4.1. Birinci Teklik ahs: knglm gnlm (SKD 1987: 97, 109), kzm gzm (SKD 1987: 87), olum (SKD 1987: 141), szm (SKD 1987: 15), vcudum (SKD 1987: 98). Eski Anadolu Trkesinde birinci teklik ahs iyelik ekinin yardmc nls daima yuvarlak nldr (Karadoan 2003: 176). Ekin yuvarlaklamasnda m dudak nszn etkisi vardr. aatay Trkesinde hem dz hem de yuvarlak nll (Eckmann 1988: 54) olarak grlen eke metinde sekiz farkl kelimede on be yerde rastlanmtr. Ekin yuvarlak nllerle snrl kullanm bir Eski Anadolu Trkesi etkisini hissettirmekle birlikte bu yuvarlaklamada isim kklerinin yuvarlak nll olmasnn da etkisi sz konusudur. Yukardaki rneklerde isim kklerinin yuvarlak olduu aka grlmektedir. 4.3.4.2. kinci Teklik ahs: bendler engellerin (SKD 1987: 157), kngl gnln (SKD 1987: 168, 203), lutfu lutfun, cmertliin (SKD 1987: 247), z zn, kendin (SKD 1987: 165, 220), sz szn (SKD 1987: 201, 220).
3

yn rnei ile karlatrmak iin alnmtr.

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Turkish Studies

Volume 5/1 Winter 2010

384

mit EKER

Eski Anadolu Trkesinde - eklinde grlen ikinci teklik ahs iyelik ekinin nls genellikle yuvarlak nlldr. Bu ekin yuvarlak nll olmasnda -(U2)m birinci teklik ahs iyelik ekinin analojik bir basks sz konusudur (Karadoan 2003: 177). aatay Trkesinde ek, hem dz hem de yuvarlak nlyle kullanlmaktadr. Metinde on ikisi ayr kelimeler olmak zere yirmi iki yerde kullanlmtr. Ekin yuvarlak nlyle bu denli sk kullanlmas aatay Trkesinde dzlk yuvarlaklk uyumunun bu ekte olduka gelimi olduunu gstermektedir. 4.3.4.3. Birinci szmz (SKD 1987: 140). okluk ahs: szmizni

Eski Anadolu Trkesinde birinci okluk ahs iyelik ekinin yardmc sesi ve nls daima yuvarlaktr (Karadoan 2003: 177). aatay Trkesinde ekin yardmc nls dz ve yuvarlak ekilleriyle kullanlabildii kadar ekin nlsnn sadece dz ekilleri vardr (Eckmann 1988: 54). Yukardaki rnekte ekin yardmc nlsnn yuvarlaklat fakat nlsnn dz olduu grlmektedir. Bu yuvarlaklamada da bir Eski Anadolu Trkesinden etkilenme sz konusu olabilir. 4.3.5. U2p (Fiilden sim Yapma [Zarf Fiil]/renilen Gemi Zaman Eki): bolub olup (SKD 1987: 90, 120, 121, 128, 131, 136), boluptur olmutur (SKD 1987: 63, 73, 125, 139, 146), tb iitip (SKD 1987: 118, 122), krb grp (SKD 1987: 113, 120, 121, 124), krbdrsen grmsn (SKD 1987: 149), tb dp (SKD 1987: 120), urub vurup (SKD 1987: 44, 46, 46, 62, 72, 96, 97, 119, 126, 143). Kktrkede zarf fiil eki -pdir. Ek, nl ile biten tabanlara p, nszle bitenlere ounlukla -(I)p, son hecesinde yuvarlak nl bulunanlara da -Up eklinde gelir (Gabain 1995: 84). Eski Anadolu Trkesinde ek daima yuvarlak nlyle kullanlr (Glsevin ve Boz 2004: 152). aatay Trkesinde hem dz hem de yuvarlak yardmc nl alabilen ek (Eckmann 1988: 113, 114), dzlk yuvarlaklk uyumuna girmitir. Metinde ok geni bir ekilde yuvarlak nlyle kullanlan ekte, Eski Anadolu Trkesinin etkisinden sz edilebilir. Ekin yuvarlaklamasnda -pnin dudak nsz olmasnn etkisi byktr. 4.3.6. Emir Kipi Ekleri Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 5/1 Winter 2010

aatay Trkesinde Eklerde Grlen

385

4.3.6.1.

kinci Teklik ahs: bolul (SKD 1987: 62).

Kktrkede sadece dz ekilleriyle grlen ek (Gabain 1995: 79), Eski Anadolu Trkesinde -GI2l eklinde sadece dz nll olarak grlr (Glsevin ve Boz 2004: 133, ahin 2003: 63). Ancak seyrek de olsa Eski Anadolu Trkesinde grlr. aatay Trkesinde -l/-In (Eckmann 1988: 118) eklinde kullanm bulan ekin yuvarlak nllerle kullanm son derece snrldr. Yukardaki rnekte bol- fiilindeki b dudak nsz ve o nls ekin nlsn yuvarlaklatrmtr. 4.3.6.2. kinci okluk ahs: aytung syleyin (SKD 1987: 130, 134, 139), ltrngz ldrnz (SKD 1987: 113). Kktrkede -(I)/-(U)4 eklinde olan ek (Tekin 2003: 180), Eski Anadolu Trkesinde -(U2)/-(U2)U2z eklinde kullanlr (Glsevin ve Boz 2004: 134). Ek, aatay Trkesinde de Eski Anadolu Trkesinde olduu gibi hem dz hem de yuvarlak ekilleriyle kullanlr. Ancak, ekin -(U2)U2z kullanm seyrektir (Eckmann 1988: 118). Metinde iki kelimede ve drt yerde grlen ekin bu kullanmlarnda Eski Anadolu Trkesinin etkisi aka grlmektedir. zellikle ltrz rneinde bu etki ok belirgindir. 5. Sonu aatay Trkesiyle yazlan Seyyid Kasmnin Edeb Didaktik Destanlar adl almasnda eklerdeki yuvarlak nller incelenmi ve bunun sonucunda aatay Trkesinin bu metin merkezinde Eski Anadolu Trkesinden nemli lde etkilendii sonucuna varlmtr. Eklerde yaplan incelemede yuvarlak nllerin dzlk yuvarlaklk uyumunu bozduu, hatta bu uyumun gelimesinde en nemli engel tekil ettii anlalmtr. Yuvarlak nll olarak tespit edilen baz eklerin Kktrkede de tamamen yuvarlak olmasndan hareketle, bu eklerde bir etkiden ziyade, eski ekilleri devam ettirme eilimi etkili olmutur. Ancak sonradan yuvarlaklaan eklerde kelime iindeki dudak nszleri olduu kadar, yuvarlaklama eilimi bakmndan ileri seviyede bulunan Eski Anadolu Trkesiyle yazlan edeb metinlerin de etkisinden sz edilebilir. nk o dnemde aatay ve Anadolu sahas edeb gelimeleri ve edeb
Tekin almasnda ekin (x) eklinde olduunu belirttikten sonra s bar altun yda olor-u rneklerini vermektedir. bk. Tekin 2003: 180) Buradaki oloru rneinde ekin yardmc nlsnn yuvarlak olduu aka grlmektedir.
4

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Turkish Studies

Volume 5/1 Winter 2010

386

mit EKER

eserleri karlkl olarak takip edilmekteydi. Bu nedenle bu iki edebiyat arasnda karlkl bir etkileimin olmas kanlmazdr. Bu etki, almamzda zellikle Kktrkede ksmen yuvarlak ve sonradan yuvarlaklaan eklerde kendisini gstermektedir. Aadaki tabloda yuvarlak nlyle karmza kan eklerin kullanm skl gsterilmitir.

Ekin Tr -sUn (Emir Kipi 2. Teklik. ahs Eki) -DUr (Ettirgenlik / Fiilden Fiil Yap. Eki.) -Ur (Ettirgenlik/Fiilden Fiil Yapma Eki) -GUr (Ettirgenlik/Fiilden Fiil Yap. Eki) -Ur (Geni Zaman Eki) -Um (Fiilden sim Yapma Eki) -dU (Bilinen Gemi Zaman Eki) -U, -nU (lgi Hl Eki) -sUz (simden sim Yap. Eki) -Um (yelik 1. Teklik ahs Eki) -U (yelik 2. Teklik ahs Eki) -UmIz (yelik 1. okluk ahs Eki) -Up (Fiilden sim/Zarf F./. Ge. Z. Eki) -GUl (Emir Kipi 2. Teklik ahs Eki) -U/-UUz (Emir Kipi 2. okluk ah. Eki)

Kul. Kel. Kul. Say. Sk. 6 3 2 3 23 1 4 3 2 8 12 1 12 1 2 7 5 3 5 45 4 6 3 3 15 22 1 36 1 4

KAYNAKA Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 5/1 Winter 2010

aatay Trkesinde Eklerde Grlen

387

AKAR, Ali, (2005), Trk Dili Tarihi, tken Yaynlar, stanbul. AKAR, Ali, (2008a), Kark Dillilik Bakmndan Glistan Tercmesi, Problem Filologii Narodov Povoliya (Bildiri Kitab), Moskova, s. 20 24. AKAR, Ali, (2008b), Krm Tatarcasnda Ouzca Unsurlar, Uluslararas II. Trkoloji Kongresi Bildiriler II, Mecdunarodny Simpozium Doklad, T.C. Babakanlk Trk birlii ve Kalknma daresi Bakanl - Krm Mhendislik ve Pedagoji niversitesi, Simferopol, Krm UKRAYNA, s. 614 - 624). ARAT, Reit Rahmeti, (1987), Makaleler, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar, Ankara. BURAN, Ahmet, (2008), Makaleler, (= Turkish Studies Series V), Ankara. ETNDA, Yusuf, (2006), Ali r Nevnin Osmanl iirine Etkisi, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara. ELKBAY, Ayhan, (2006), Yeni Uygur Trkesindeki Ses Hadiselerine Art Zamanl Bir Bak, Manas niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Say: 15, s. 107 129. DLAAR, Agop, (1988), Trk Lehelerinin Meydana Geliinde Genel Temayllerin Koyulamas ve Krlenmesi, Trk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi 1957, s. 83 93. ECKMANN, Janos, (1958), aatay Dili Hakknda Notlar, Trk Dili Aratrmalar Yll Belleten, s. 115 126. ECKMANN, Janos, (1988), aatayca El Kitab, (Haz. Gnay Karaaa), stanbul Yaynlar, stanbul. niversitesi Edebiyat Fakltesi

ECKMANN, Janos, (1989), Memluk Kpakasnn Ouzcalamasna Dair, Trk Dili Aratrmalar Yll Belleten 1964, s. 35 41. EKER, mit (2004), Seyyid Kasmnin Destanlarnn Metin, Aktarm ve Dil ncelemesi (Ses ve ekil Bilgisi), anakkale Onsekiz Mart niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, anakkale.

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Turkish Studies

Volume 5/1 Winter 2010

388

mit EKER

ERCLASUN, Ahmet Bican, (2007), Balangtan Yirminci Yzyla Trk Dili Tarihi, Aka Yaynlar, Ankara. GABAN, A.VON, (1995), Eski Trkenin Grameri, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara. GKE, Aziz, (2009), Eski Anadolu Trkesinden Osmanl Trkesine Dudak Uyumu ve nsz Uyumu, Trkoloji Aratrmalar Dergisi, Cilt: 4 / 3, Bahar, s. 991 1012. GLSEVN, Grer, BOZ, Erdoan, (2004), Eski Anadolu Trkesi, Gazi Kitabevi, Ankara. GLSEVN, Selma, (2007), Karay Trkesinde Ouzca Unsurlar, Trkoloji Aratrmalar Dergisi, Cilt: 2 / 2, Bahar, s. 300 306. NAN, Abdlkadir, (1989), Kazak ve Krgz Yaz Dillerinde Dudak Benzemesi (Labial Attraksiyon) Meselesi, Trk Dili Aratrmalar Yll Belleten 1964, s. 67 76. NAN, Abdlkadir (1956), Kark Lehelerle Yazlan Trke Eserler, Trk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, ubat, Cilt: 5, Say: 53, s. 272 275. KARADOAN, Ahmet (2003), Eski Anadolu Trkesinde Yuvarlaklaan Ekler, Trk Dili Aratrmalar Yll Belleten 2001, Cilt: 1 2, Say: 44, s. 171 179. KARAHAN, Leyla, (2006), Eski Anadolu Trkesinin Kuruluunda Yaz Dili Az likisi, Turkish Studies / Trkoloji Dergisi I, Say: 1, s. 9 18. KASIMHANOV, Babahan, (1987), Seyyid Kasmiyning Edebiy Didaktik Dastanleri, zbekistan SSR Fen Neriyat, Takent. KORKMAZ, Zeynep, (1995), Trk Dili zerine Aratrmalar I, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara. LMEZ, Zuhal, (2007), aatay Edebiyat ve aatay Edebiyat zerine Aratrmalar, Trkiye Aratrmalar Literatr Dergisi, Cilt: 5, Say: 9, s. 173 219. SERTKAYA, Osman Fikri, (1970), Osmanl airlerinin aatayca Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 5/1 Winter 2010

aatay Trkesinde Eklerde Grlen

389

iirleri, stanbul niversitesi Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, Cilt: XVIII, s. 133 - 138. SNOR, Denis, (2003), Asya Kavram, Erken Asya Tarihi, (Derleyen: Denis Sinor), letiim Yaynlar, stanbul. AHN, Hatice, (2003), Eski Anadolu Trkesi, Aka Yaynlar, Ankara. TAVKUL, Ufuk, (2003), Karaay Malkar Trkesinin erek (Yukar Balkar) Diyalektinde Tespit Edilen Ses Deimeleri, Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi 142, ubat, s. 189 208. TEKN, inasi (1974), 1343 Tarihli Bir Eski Anadolu Trkesi Metni ve Trk Dili Tarihinde 'olga bolga' Sorunu, Trk Dili Aratrmalar Yll Belleten 1973 / 1974, s. 59 157. TEKN, Talat, (2003), Orhon Trkesi Grameri, Trk Dilleri Aratrmalar Dizisi, stanbul. UURLU, Mustafa, (2002), Krgz ve Trkiye Trkesi Arasnda Bire Bir Kelime Edeerlii, 'Camiyla' Romanndaki Meseleler zerine, (Yay.: Nurettin Demir Fikret Turan), Scholarly Depth and Accuracy. A Festschrift to Lars Johanson, Grafiker Yaynlar, Ankara, s. 389 401. YILDIZ, Mustafa, (2009), Nogay Trkesinin Sz Varlndaki Divan Lgatit-Trk Kaynakl Ouzca Kelimeler, Turkish Studies - Trkoloji Aratrmalar Dergisi, Cilt: 4 / 3, Bahar, s. 2322 2337.

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Turkish Studies

Volume 5/1 Winter 2010