.

ltar Mehmed'in kendi halknn ve Bat dnyasnn tarihinde oynad rol 'erlendirirsek deerlendirelim, Ortaa'n en nde gelen figrlerinden biri nkr edilemez bir gerektir. Bir hkmdar vo insan olarak kiilii hakknda, /naklarla Osmanl tarihilerinin yorumlar farkldr. Batllara gre, o zamana daha sonrasna ail ok sayda yazdan anlald kadaryla, II. Mehmed, jyunca bir ykc, kana susams canavar bir hkmdar, Hristiyanlk'n bas , bir Deccal'd. Bat, II. Mehmed'in lm haberiyle birlikte rahat bir nefes Bu en a/imli dmann lmnn ardndan yaplan kutlamalarn sonu cek gibiydi. St. Jean tarikat inin kurnaz ve uzak grl viskanlaryas o Caoursin, Rodos Svalyeleri'nin yapt bir toplantda, II. Mehmed'in aslnda a olmadn, lmnden sonra gereklesen byk depremin nedeninin yerin dibine, cehenneme inmesi olduunu sylemisti. Sonra sultann isledii ularn sralamaya girimiti. te yandan, f'atih gnmzde bile Trkler n sultanlarn en ycesi, dnya tarihinde esssi/ biri olarak grlmekledir, d zerine yazm olan Trkler ondan ne kadar sonra yasamsa, yurttalarna portre o kadar gz kamatrc olmutur. Gnmzde, normalde ok uzak olaylarnn ve. kiilerinin iyice silklemis ve yerlerini imdinin ya da yakin "

TV'de iddete hayr! iddet eleri ieren TV programlarn reklamlaryla destekleyen irketlerin rnlerini satn alma.
TV'de iddete sen de hayr de.

H u

V-

:.

V .

' m y M

II

rRfinapiL^s

"

ys

F a t i h

S u l t a n
\ c V a

H t e h r n e '
FRANZ BABINGER

7 rA IVI A K M n \ L \

FRANZ BABINGER

Osmanl tarihi konusunda almalaryla nl Alman tarihi ve dilci. 1891 ylnda Almanya'da dodu, 1967 ylnda Dra'ta (Arnavutluk) ld. Yksekrenimini Wrzbur ve Mnih'te tarih ve slam sanat konusunda yapt. Hindoloji ve Sami dilleri zerine doktorasn verdikten sonra ayn yl 1914'te gnll olarak stanbul'a gelerek buradaki Alman kararghnda almaya balad. anakkale, Kafksya ve Galiya cephelerinde bulundu. Filistin'de Cevat Paa'nm kurmay heyetinde grev ald. Savan bitiminde Almanya'ya dndkten sonra 1921'de Berlin niversitesi'nde Islami Bilimler doenti, ardndan da profesr_oldu. Naziler dneminde grevinden uzaklatrlnca Almanya'dan ayrlp birka ay konuk profesr olarak Bkre niversitesi'nde alt. 1947'ye kadar Ya'ta Trkoloji Enstits'nde grev yapt. Savatan sonra Almanya'ya dnd. Mnih niversitesi'nde Yakndou tarihi ve Trkoloji profesrl yapt. Babinger'in almalarnn byk blm Trk tarihi ve Trk dili zerinedir. 15.17. yzyllarda stanbul konulu resimler ve ressamlar zerine sanat tarihi kitaplar yazmtr. slam Ansiklopedisinde Trklerle ilgili pek ok maddeyi yine Babinger yazmtr. Babinger baz evrelerce tarafsz olmamak ve somut kantlar sunmamakla sulanmtr. En nl kitab stanbul'un fethinin 500. yl dolaysyla yazd Mehmed der Eborer un seine Zeit (Fatih Sultan Mehmed ve Zaman) bu nedenle epeyce tartmalara yol amtr. Babinger'in balca yaptlar unlardr: Stambuler Buchwesen im 18. J/rhundert (1919; 18. Yzylda stanbul'da Kitaplk), Schejch Bedreddin (1921; eyh Bedrettin), Die Frhosmanischen Jahrbcher des Urudsch (1925; Oru'un Erken Osmanl Dnemi Vakayinameleri), Die Geschichtsschreiber der Osmane' nund ihre Werke (1917; Osmanl Tarih Yazarlar ve Eserleri, Ankara, 1982), Eulija Tschelebi's Reiseuege in Kleinasien (1939; Evliya elebi'nin Kkasya'daki Gezi Yollar), Rumelische streifen (1937; Rumeli Aknlar), Vier Bauvorschlge Lianardo da Vinci's an Sultan Bajezid II (1952; Sultan Bayezid'e Leonardo da Vinci'nin Proje Teklifi). Babinger'in makalelerinden seksen Gneydou Avrupa Dernei tarafndan cilt olarak 1962, 1966 ve 1976 yllarnda baslmtr.

OLAK

BLMSEL

KTAPLAR

Fatih Sultan Mehmed ve Zaman - Mehmed der Eroberer und seine Zeit / Franz Babinger Notlandrlm ve gzden geirilmi ingilizce'sinden eviren: Dost Krpe Stiebner Verlag GmbH, Mnchen Olak Yaynclk ve Reklamclk Ltd. ti., 2002 "nsz" ve "dipnotlar", Princeton University Press'in zel izniyle yaymlanmtr. Bu yaptn btn haklar sakldr. Tantm iin yaplacak ksa alntlarn dnda yaymcnn yazl izni olmakszn hibir yolla oaltlamaz. xKurumsal kimlik danman: Serdar Benli Kapak tasarm: Ula Eryavuz Kapak uygulama:. M. Deniz orbacolu Kapak resmi: "Fatih" Nakka Sinan, Topkap Saray Mzesi. Dizgi dzeni: Goudy, 1 0 , 5 / 1 2 pt. Ofset hazrlk: Olak Yaynlar Bask: Olak Bask Hizmetleri Tel: (0-212) 612 73 05 Olak Yaynclk ve Reklamclk Ltd. ti. Genel ynetim: Senay Haznedarolu Yayn ynetmeni: Rait ava Zambak Sokak 29, Olak Binas, 80080 Beyolu-stanbul Tel: (0-212) 251 71 08-09, Faks: (0-212) 293 65 50 e-posta: oglak@oglak.com Beinci bask: 2003 ISBN 975 - 329 - 417 - 4

OLAK

BLMSEL

KTAPLAR

ve

ZAMANI
rrr

ngilizce basksndan eviren: Dost Krpe

fff

t-Wt".*r-"

i"-'-

NDEKLER
RESIM VE IZIMLERIN LISTESI 11 INGILIZCE BASKY YAYNA HAZRLAYANN NSZ 15 KSALTMALAR 20

MURAD'N TAHTA GETII DNEMDE OSMANL IMPARATORLUU 23 BIR EHZADE DOUYOR 30 BALKAN SEFERLERI - MACARLARN KAR SALDRS 34 VARNA HAL SEFERI 43 OCUK SULTAN 54 YUNANISTAN SEFERI 60 . MURAD'N SON YILLARI 67

Birinci Blm 23

. MEHMED'IN TAHTA SON KEZ DN 73 , BOAZII'NDEKI HISAR 82 KONSTANTINIYYE'NIN D 89 OSMANL IMPARATORLUU BAKENTININ YARATL 102 BAT'DAKI YANKLAR 114 OSMANLLAR EGE'DE ILERLIYOR 124 BELGRAD KUATMAS 131

kinci Blm 73

OSMANLLAR'N ARNAVUTLUK, SRBISTAN VE YUNANISTAN SEFERLERI 143 PAPANN BAT'Y BIRLETIRME ABALAR 157 PALAIOLOGOSLAR'N SONUNCUSU 162 DOU'DAKI MACERALARVETRABZON'UN D 170 PAPA ILE SULTAN 180 KAZKL VOYVODA VLAD 184

nc Blm 143

BOSNA'NN FETHI 195 VENEDIK'LE KAN SAVA 202 PAPANN BIR HAL SEFERI BALATMA ABALAR 209

Drdnc Blm 195

OSMANLLAR ADRIYATIK'TE 223 ANADOLU SEFERLERI 237 ERIBOZ'UN D 245 FATIH CAMII 255

UZUN HASAN BAT'YLA ITTIFAK YAPYOR 263 DOU'DA UZUN HASAN'LA SAVA 268 MAHMUD PAA'NN SONU 282 CENOVA'NN DOU AKDENIZTICARETINE LM DARBESI 294 OSMANL AKNCLAR VENEDIK VE AVUSTURYA KAPLARNDA 299 . MEHMED, EFLAK VE BODAN'DA 302 AKAHISARVE IKODRA KUATMALAR 308

Beinci Blm 263

SONUNDA VENEDIK'LE BAR 327 OSMANLLAR GNEYDOU ITALYA'YA INIYOR 335 RODOS'A YAPLAN BAARSZ SALDR 340 . MEHMED'IN SON SEFERLERI VE LM 345

Altnc Blm 317

FATIH SULTAN MEHMED'IN KIILII VE IMPARATORLUU 351 HKMDAR VE INSAN 351 DEVLETVE TOPLUM 369 SANAT, EDEBIYATVE BILIM 391 iv FATH SULTAN MEHMED VE BATI 4ie

Yedinci Blm 351

Ekler 427
HKMDARLAR VE PAPALAR LISTESI 429 ITALY4NCATERIMLER 431 III FATIH SULTAN MEHMED (1432-1481) VE ZAMAN / HALIL INALCK 433 V DIZIN 453

RESM VE HARTALARIN LSTES

Kapak

Renkli Resim II. Mehmed'in Portresi: Ayn dnemde yaam Sinan'n yapt dnlen-suluboya minyatr. Topkap Saray Mzesi, stanbul. Fotoraf: Nuri Temizsoylu. Mze Mdr Kemal 'n izniyle. Romen rakamlaryla numaralandrlm ve ayrca kitaba eklenmi resimler Edirne ve U erefeli Cami. Fotoraf: Mustafa Niksarl. Profesr Abdullah Kuran'n izniyle. Bursa. Fotoraf: Raymond Lifchez, fotorafnn izniyle. Manisa Camileri. Fotoraf: New York, Trk Turizm ve Enformasyon Brosu'nun izniyle.

1a Ib II

III a Fatih'in ilk kars (1449) Sitti Hatun . Greek Codex, s. 516, Biblioteca Mardana, Venedik. Fotoraf: Fiorenti, Venedik (yazarn koleksiyonundan) III b Sitti Hatun'un kardei Melik Arslan. Resim: Il'yle ayn kaynaktan. IV a Semendire. Fotoraf: Yazarn koleksiyonundan IV b Mistra. Fotoraf: Kevin Andrews,' Castles of the Mora adl kitabndan (Atina'daki American School of Classical Studies, Princeton, 1953), fig: 197, Bay Andrews'm izniyle. Va Amasya. Fotoraf: New York'taki Trk Turizm ve Enformasyon Dairesi'nin izniyle yaymlanmtr Vb VI VII VIII a VIII b Amasra. Fotoraf: Yazarn koleksiyonundan Tuna stndeki Golubac. Fotoraf: Yazarn koleksiyonundan. II. Mehmed'in klc. Topkap Saray Mzesi, stanbul. Fotoraf: Yazarn koleksiyonundan. Anadolu Hisar. A. Gabriel tarafndan yaplm rekonstrksiyon, Chateux turcs du Boshpore'dan (Paris 1943), Resim: A. Rumeli Hisar. A. Gabriel tarafndan yaplm rekonstrksiyon, Resim: B.

10

IX

Rumeli Hisar'nm, 1453 yl sralarnda Venedikli bir casus tarafndan izilmi kabataslak plan. Bkz. Babinger, "Ein Venedischer Lageplan der Feste Rumeli Hisary." La Bibliofilia (Floransa) 57 (1955), 188-195; A & A, II 184189'da yeniden yaymlanmtr. El yazmas, s. 641, Biblioteca Trivulziana, Milano. Fotoraf: Biblioteca Ambrosiana. Hz. Muhammed'e atfedilen hadis. Konstantiniyye'nin kara surlar. Fotoraf: Hirmer Fotoarchiv, Mnih. Fatih Sultan Mehmed'in topu ("anakkale Topu"). Bkz. Charles Aoulkes, "The 'Dardanelles' Gun at the Tower," Antiquaries Journal 10 (1930), 217227. Fotoraf: Londra evre Bilimi.

Xa Xb XI a

XI b "anakkale Topu" stndeki yaz. Fotoraf: Yazarn koleksiyonundan. . XII 16. yzylda stanbul. Bu el yazmasndaki resimler stne yakn zamanda yaplm bir alma iin bkz. Walter B. Denny, "A Sixteenth-century Architectural Plan of istanbul," Ars Orientalia 8 (1970), 49-63. Matrak Nasuh'un el yazmas, 16. yzyl. stanbul niversitesi Ktphanesi. Yazarn koleksiyonundaki (kayna belirsiz) renkli bir reprodksiyondan. Bizansllar'm Konstantiniyye'si (1422). ehrin plan Giuseppe Gerola tarafndan "Le Vedute di Constantinopoli di Cristoforo Boundelmonti"de ele alnmtr, Studi Bizantini e Neoellenici 3 (1931), 247-279. C. Buondelmonti, Liber nsularum Archipelogi, el yazmas, Biblioteca Marciana, Venedik.

XIII

XIV Trklerin Belgrad' kuatmas, 1456. Yazma, 15. yzyl. Topkap Saray Mzesi, istanbul. Fotoraf: A. Deroko, Belgrad. XV a Topkap Saray'nn birinci kaps -Bb- Hmyun-. Kont de Choiseul-Gouffier'in oymas, Voyage pittoresque de la Grece (Paris, 1782-1822). Avery Kv tphanesi, Columbia niversitesi. XV b Eski Osmanl imparatorluk saray olan Topkap Saray. Fotoraf: Tahsin z, Fatih Sultan Mehmed Il.ye ait Eserler (Ankara, 1953), Resim: I. XVI Fatih'in kaftan. Topkap Saray Mzesi, stanbul. Fotoraf: Yazarn koleksiyonundan. XVII Gm avatl Osmanl demir miferi. Metropolitan Sanat Mzesi, New York. XVIII a XVIII b XIX a Fatih Camii'nden bir ini deseni. Tahsin z, Trk Seramikleri, Resim: XX. Fatih klliyesinin bugnk durumu. Fotoraf: Raymond Lifchez, kendisinin izniyle. Fatih Camii. Melchior Lorichs, Knstantinopel un ter Sultan Suleiman dem

12

Grossen (Mnih, 1902), Fotoraf: XIII. Princeton niversitesi Ktphanesi. t XIX b Mahmud Paa'ntn Trbesi. Fotoraf: Godfrey Goodwin. Kendisinin izniyle kopyalanmtr XX XXI inili Kk. Fotoraf: Godfrey Goodwin, kendisinin izniyle kopyalanmtr. Fatih Camii'nin kndekri kap kanatlar.izniyle yaymlanmtr. Fotoraf: Mze Mdr Kemal 'n Topkap Saray Mzesi, stanbul.

XXII Yenieri, Gen kadn. izimlerin Gentile Bellini tarafndan yapld sanlyor. British Museum. XXIII Bellini'nin Fatih portresi. National Gallery, Londra. Fotoraf: Anderson. XXIVII. Mehmed ve ad bilinmeyen bir gen. zel koleksiyon. Fotoraf: Yazarn koleksiyonundan M etin i izim ve Fotoraflar II. Murad'n Tura's 23 ehzade Mehmed'in Tacndaki Mhr 72 sa Bey ibni shak'm Penesi 73 Hamza Bey'in Penesi 143 Gen II: Mehmed'in Nian. Matteo de' Pasti ile Burgonyal bir sanat olan Jean Tricaudet tarafndan yapld sanlyor 185 Mahmud Paa'nn Penesi 195 II. Mehmed'in Turas 263 II. Mehmed'in Turas 317 II. Mehmed'in Bertoldo di Giovanni tarafndan yaplm madalyonu (1480)'331 II. Mehmed'in Costanzo de Ferrara tarafndan yaplm madalyonu (1481) 3 3 3 II. Mehmed'in Turas 3 5 1 Sultan II. Mehmed'in Mhr 426 Haritalar 1. Osmanl mparatorluu, 1481 27 2. Trakya 45 3. stanbul 93 4- Yunanistan 125 5. Balkanlar 146-147 6. Anadolu 239 7. Arnavutluk 289 8. Trk Aknlar, 1476, 1480 343

Elinizdeki kitap, Almanca'dan ngilizce'ye yapt mkemmel evirilerle hakl bir n yapm ve dller kazanm Ralph Manheim'n, Babinger'in orijinal Alman' ca'sndan (Mehmed der Eroberer und seine Zeit - Weltenstiirmer einer Zeitenwende / Fatih Sultan Mehmed ve Zaman - Bir adnm Akncs) yapt ngilizce eviriden Trke'ye aktarlmtr. Kitabn ilk ve ikinci Almanca basklarnda hi dipnot yoktur. Kitabn btn dipnotlan, ngilizce basknn editr olan William C. Hickman tarafndan eklenmitir. Hickman ayrca, ayrntlarn "nsz"de belirttii gibi kitapta ufak kaydrmalar yapm ve birtakm "akademik deerler tamayan" szleri metinden karmtr. Kitapta ilk Almanca metne gre geniletmelere rastlanacak olursa, bunlann Babinger'in gelitirerek talyanca baskya koyduu ya da daha sonra kendisinin yeni bilgilere gre dzenledii blmler olduu ya da evirmenin yazarn salnda Babinger'e sorarak dzeltii ksmlar olabilecei gzden karlmamaldr. (Kitabn bandaki William C. Hickman'n "Onsz" ile gene William C. Hickman'm koyduu dipnotlarn yaynna verdii izin iin Princeton University Press'e teekkr ederiz.) Dipnotlarda ya da metin iinde greceiniz ve William C. Hickman'n koyduu aka belli olmayan [keli] parantezler iindeki bilgiler Trke basky yayna hazrlayanlar tarafndan eklenmitir. Bunlarn bir ksm, William C. Hickman'n ekledii bilgilere birer katkdr ve son yllarda yaplan yeni zgn yaynlara ya da evirilere iaretlemektedir. Metinde rastlanacak *'l dipnotlarn tamam, (evirmenin, terim aklama anlamnda ekledii birka dnda) yayma hazrlayanlar tarafndan konmutur. Dolaysyla elinizdeki evirinin Almanca, gelitirilmi talyanca ve notlandrlm ngilizce basklara gre biraz daha mkemmelletirilmi olduu sylenebilir. Metindeki ve dipnotlardaki btn kitap ve kii adlar olabildii kadar Trke ya da Trkiye'de tannd biimiyle verilmitir. Yazarn kulland ehir adlar ilk getii yerde onun kulland biimiyle verilmi, ileriki sayfalarda ise yannda parantez iinde verilen Trke ya da gnmz adlar kullanlmtr. stanbul'un Fethi'nin 550. ylnda, yazlndan 50 yl sonra Trke'ye nihayet aktarlan bu kitaba, I960 ylnda yazd makalesini nemli bir katk olarak kitaba eklememize izin veren ve eviriyi denetleyen Halil nalck'a da ayrca teekkr borluyuz. -Nuri Akbayar, Rait ava

feSii.

NGLZCE BASKIYI YAYINA HAZIRLAYANIN N S Z

Franz Babinger'in Mehmed der Eroberer und seine Zeit (Mnih, F. Bruckmann) adl kitab, Konstantiniyye'nin Trkler tarafndan fethinin 500. yldnm olan 1953'te yaymlandnda byk ilgi grd. Konstantiniyye fatihi Sultan II. Mehmed'in hayat, ve dnemi, ilk kez byle bir alma iin gerekli olan ve bol miktarda mevcut olmasna karn eriilmesi kolay olmayan kaynak bilgileri deerlendirebilecek kapasitede bir Oryantalist tarafndan geni kapsamda inceleniyordu. Ertesi yl kitap Fransa'da H. E. del Medico'nun evirisi ve Paul Lemerle'nin nszyle, Mahomet II le Conquerant et son temps (Paris, Payot) adyla yaymland. Ksa sre sonra talyanca bir basks yapld: Maometto il Conquistatore e il suo tempo (Torino, G. Einaudi, 1957, ev: Evelina Polacco). 1959'da Almanca basmn ikinci basks, 1967'de ise talyanca basmn gzden geirilmi yeni basks yaymland. Kitap son olarak Tomislav Bekic'in Srpa-Hrvata evirisiyle, Mehmed Osvajac i njegovo doba (Novi Sad, 1968) adyla yaymland. Her ne kadar eletirmenler ve yazar baka evirilerden sz etse de, bunlar yaymlanmamtr. * Kitabn yeni basklar da ilgiyle karlansa da, baz eletirmenler, kitapta, yazarn ilk bata sz vermi olduu dipnotlarn yer almamasn eletirdiler. nk kitapta ne dipnot ne de kaynaka vard. Ancak Babinger vaadini yerine getirecek kadar uzun yaamad. 23 Haziran 1967'de Arnavutluk'ta, yetmi alt yanda, gzden geirilmi talyanca basksnn nszn tamamladktan yalnzca gn sonra ld. 2 Ama bundan ok nce, kitabn tekrar gzden geirilmi ngilizce bir basmnn yaplmas iin gerekli admlar atlmt. ABD'deki Bollingen Vakf, bu projeye girimiti. Bir ngilizce evirinin tasla 1965'te Ralph Manheim tarafndan, Manheim'de tamamlanmt. Ancak yazarn kitab tamamlayacak dipnotlar ve kaynakay vermemesi uzun gecikmelere yol at. Ardndan Babinger'in lmesiyle, proje durduruldu. 1967'de, Bollingen Dizisi'nin sorumluluunu stlenen Princeton University Press, 1972'de benden almay tamamlamam istedi. Osmanl tarihindeki eitli sorunlarla ve zellikle de Balkan lkelerinin fethi ve ynetimiyle ilgilenen Babinger'in ilk nemli eserlerinden biri "Schejch Bedr

1 u sralar [1970'lerin sonu] Lehe bir eviri hazrlanmaktadr. 2 Louis Robert, Comptes rendus des seances (Academie des inscriptions et belles-lettres) adl kitabnda yazarn hayatndan ve eserlerinden ksaca sz eder, 1967, 487-493. Ayrca bkz. H. J. Kissling'in dipnotu, Sdost-Forschungen 26 (1967), 375-379. Babinger'e altmnc doumgnnde, H. S. Kissling ile A. Schmaus tarafndan yaplm bir almalar derlemesi olan Serta Moriacensia (Leiden, 1952) armaan edildi. eitli Avrupa basmlanyla ilgili eletiri yazlarnn neredeyse tamamn ieren listeler, Babinger'in eserlerinin kaynakasnda bulunabilir (bkz. dipnot 3).

1 6

NGLZCE BASKIYI YAYINA HAZIRLAYANIN NSZ

ed-din, der Sohn des Richters von Simaw"dr (Der Islam II [1921], 1-106). (Osmanl tarihinden, 15. yzyln balarnda yaam bu dikkat ekici kii stne yaplm bu alma, bu lim-eyhin bir Trk olarak "hayatn" ele alan Die Vita [Menaqibname] des Schejchs Bedr-ed-din Mahmud. Birinci Blm'n [Leipzig, 1943] yaymlanmasyla sonradan tamamlanmtr. kinci Blm ise II. Dnya Sava'nda, hi yaymlanmadan yok edildi.) Trkiye'ye ve Dou'ya yaplan seyahatlerin anlatlanna byk ilgi duyan Babinger, 1923'te Hans Dernschwam'm gnl olan Hans Demschwams Tagebuch einer Reise nach Konstantinopel und Kleinaisen'i (15531555) (Mnih) yaymlad. ki yl sonra, 15. yzyl Osmanl tarihisi Oru'un vakayinamesi Die frhosmanischen Jahrbcher des Urudsch'u (Hanover [Edirneli Oru Be, Haz: Nihal Atsz, stanbul, ty, 1972]) yaymlad. Trk tarihilerinin anlatlarna duyduu ilgi, yzden fazla Osmanl yazarnn biyografi-bibliyografyalarm ieren nemli bir alma ve katalog olan Die Geschichtsschreiber der Osmanen und ibre Werke'yi (Leipzig, 1927 [Osman Tarih Yazarlar ve Eserleri, ev: Prof. Dr. Cokun ok, Ankara, 1982]) yaymlamasyla erken meyve verdi. GOW (dipnotlarda kullanlan ksaltmasyla) gnmzde hl nemli bir referans kaynadr.^ Babinger daha sonraki yirmi yl boyunca ok farkl konularla ilgilendi. A m a ortak bir tema stne yazd makaleler, ancak 1948'de yaymlanmaya baland. Bu ortak tema, yedinci Osmanl sultan II. Mehmed'in hayatyd. 1953'te yaymlanan geni kapsaml bir biyografik alma olan Mehmed der Eroberer, Babinger'in daha nce yaymlanm aratrma yazlarnn ounun vard sonular zetleyip geniletse de, Babinger'in Fatih'e duyduu ilgide azalma olmad. Biyografik yazlar yazmay srdrd. yle ki, on beinci yzyl Trk tarihinin o balca figrne duyduu ilgi, ilgi alanlar olduka eitli olan Babinger'i en ok megul eden konulardan biri saylmaldr. 4 Babinger, Franszca basma yazd nszde, II. Mehmed hakknda yaplm ilk geni kapsaml almann Guillet de Saint-Georges'un Histoire du regne de Mahomet II adl kitab olduunu ve yazarn lmnden sonra geen iki yz elli yl iinde baka hibir yazarn onunla kyaslanabilecek bir etude d'ensemble yazamadn sylemitir. Her ne kadar Osmanl tarihi stne yaplan almalar 1953' ten beri epey artm olsa da, bunlar genellikle ariv belgelerinin yaymlanmas ve analiz edilmesinde odaklanmtr. Babinger bu alanda nemli katklarda bulunmutur. 5 Yine de, byle resmi belgelerin elde bol miktarda bulunmasna karn,

3 Babinger'in 1910-61 arasndaki yazlarnn geni bir bibliyografisi, editrln H. J. Kissling ile A. Schmaus'un yapt Aufstze und Abhandlungen zur Geschichte Sdosteuropas und der Levante (Mnih, 1962 ve 1966; Sdosteuropa. Schriften der Sdosteuropa-Gesellschaft III ve VIII olarak) adl iki ciltlik toplu eserlerin ilkinde yaymlanmtr. 4 Babinger'in Mehmed zerine yapt almalarn ayrntlar, yukarda sz edilen bibliyografyada bulunabilir. 1962'den sonraki eserleri iin zellikle bkz. J. D. Pearson (ed.), Index Islamicus, Second Supplement 1961-1965 (Cambridge, 1967) ve Third Supplement 1966-1970 (Londra, 1972). Karlatrmal bir okuma iin bkz. H. G. Majer, "Osmanistische Nachtrage zum Index Islamicus (1906-1965," Sdost-Forschungen 27 (1968), 242-291. 5 Babinger'in diplomasi ve paleografik almalar alanndaki katklar, Jan Reychman ile Ananasz Zajaczkowski'nin Handbook of Ottoman Turkish Diplomatics (ev: A. S. Ehrenkreutz, ed: T. Halasi-Kun [ = Columbia University Publications in Near and Middle East Studies, A Dizisi VII; T h e Hague, 1968) adl kitabnda vlmtr. zellikle bkz. 73-75.

17 NGLZCE BASKIYI YAYINA HAZIRLAYANIN NSZ

Osmanl tarihiyle ilgilenenler, geni kapsaml aratrmalar yaymlamaktan kanmay srdrmlerdir. Babinger'in kitab hl, bir sultan zerine Dou ve Bat kaynaklarna dayanlarak yazlm ve ayn zamanda kurumsal organizasyonlarla kltrel faaliyetleri irdeleyen tek geni kapsaml kitap olmay srdrmektedir. ^ vt Kitabn ngilizce basm hakknda sylenecek birka sz daha var. Projeye dahil edildiimde, Ralph Manheim'm eviri tasla (ikinci Almanca basksndan yaplp ikinci talyanca baskyla ve yazann yaymlanmam notlaryla karlatrlarak geniletilmi ve dzeltilmiti) stnde zaten epey editrlk almas yaplmt. zellikle bilgilerin dzenlenmesinde byk deiiklikler yaplm, bu deiikliklerin hepsi yazar tarafndan, lmnden nce onaylanmt. (Kitaptaki pek ok paragrafn yeri deitirildiinden, ngilizce baskyla ve dier basklarla karlatrlmas kolay olmayabilir. Ancak netlik asndan bu .gerekliydi). Daha sonraki editryel alma srasnda, kitabn ierii korunup yalnzca ufak tefek deiiklikler yapld: Yeni basklar yznden geerliliini yitirmi olan ifadeler ve iki yerde de, yazann son derece tarafl olan ve akademik deer tamayan szleri kitaptan karld.^ Editr olarak, yazarn bu kitabn eitli blmlerinde, zellikle de sonuncu blmde belirtmi olduu kiisel fikirlerin ouna katlmadm belirtmek isterim. Dikkatli okuyucular, Babinger'in kitabnn baz yerlerindeki tutarszlklar da fark edecektir. Bunun nedeni, Babinger'in bazen doruluu kesin olmayan kantlara dayanm olmasdr. Bu tutarszlklar olduu gibi brakmay tercih ettim. Editr olarak balca grevim dipnotlar, zellikle de bibliyografik dipnotlar eklemekti. Babinger'in lmnden sonra, Mehmed'in tamamen gzden geirilip dipnotlandrlm bir versiyonunu hazrlamann mmkn olmad konusunda, yaymcyla hemfikirdik. Oysa Bollingen Vakf'nn ngilizce basksn yaymlamaya ilk karar verdiinde hedefi buyduk

6 Babinger'in bu biyografinin son blmnde syledii gibi, Trkler'in Mehmed'e duyduu ilgi giderek artmaktadr. Trkiye'de 1953'te yaymlanan kitaplarn listesi, S. N. zerdim ile M. Mercanlgil tarafndan, Belleten 17, (1953) 413-428'de derlenmitir. Bat'da yaymlanan makalelerin listesi iin en iyi rehber J. D. Pearson'm yazd Index Islamicus 1906-55 (Cambridge, 1958) ve buna sonraki be yl boyunca yaplan eklerdir (bkz. dipnot, 4). 7 Orijinal baskdaki bir Almanca szcn, renegat szcnn evrilmesi ok zor oldu. ngilizce "renegade" (dnme) szc, olduka olumsuz armlar uyandrr. Daha da nemlisi, Babinger bu szc ounlukla Trk kkenli olmayan yksek rtbeli Osmanl askerleri iin kullanmt. Ancak bu grupta hem Osmanllar'a gnll olarak katlm insanlar -"dnme" szc bunlar iin tamamen uygundur- hem de gnlszce katlm olanlar vard ki, bunlarn bir ksm Osmanl sistemine devirme yntemiyle dahil edilmiti. "Dnme" szcn tamamen uygun dt yerlerde korurken, dier yerlerde "zorlanm ya da gnll mhtediler" gibi dolambal ifadeler kullandm. 8 Babinger hayatnn son yllarnda, bu eserin ngilizce basmnn, kaynak alman esas bask olacan umduunu sylemiti. Yazar ngilizce konuulan dnyann kltrne kar byk bir ilgi duymaya balam, bu dilde birka makale yaymlamt. Bu arada Babinger'in zel ktphanesinin ABD'ye gtrldn parantez iinde belirtelim: Trke kitaplarn Washington niversitesi (Seattle), Avrupa dillerindeki kitaplarn ise California niversitesi (Los Angeles) satn ald.

18

NGLZCE BASKIYI YAYINA HAZIRLAYANIN NSZ

Dipnotlarn, Babinger'in yazmaya sz verdii dipnotlar olmadn sylemeye gerek yok elbette. Birincil ve ikincil nemdeki kaynaklar hakknda ek bilgi salamak ya da yazarn genellikle kendi akademik almalarna ekledii trden, on beinci yzyldan yirminci yzyla kadar yazlm ok sayda eserin bibliyografyasn hazrlamak iin giriimde bulunmadm. Dipnotlarn, temelde konuyla ilgili daha fazla okuma yapmak isteyenlere rehber niteliinde olmas gerektiini dnyordum. Dar kapsaml olmalydlar. Yakn zamandaki aratrmalarn ortaya kard yeni gerekler ya da eski gereklerin farkl biimlerde yorumlanmasn gerektiren bulgular okuyucuya sunulmutur. Taraf tutmaktan kandm. Ayn zamanda, baz temel kaynaklar -hem yazarn lmnden nce hem de sonra yaymlanm olanlar- belirtmeyi uygur buldum. Ayrca okuyucuyu mmkn olduu kadar ska, daha ayrntl tartmalara yneltmeye altm. Bu yazlarda gerekli bibliyografik gndermeler yer almaktadr. (Babinger'in okuma frsatn bulduu kitaplarn -ve el yazmalarnn- ou, byk Amerikan niversitelerinin aratrma ktphanelerinde bile yer almamaktadr. Bu yzden onlara dier eserler araclyla, dolayl yoldan gnderme yapmak yerine, dorudan adlarn vermenin gereksiz ve yanltc olduunu dndm.) ngilizce olmayan kitaplar arasnda, Babinger'in kitaplarna ve makalelerine ncelik verdim. Trkiye'de yaymlanm akademik almalar da ayn biimde n planda tuttum. Bu lkede 1953'ten beri II. Mehmed hakknda yazlm yazlarn okluu ve kalitesi, konuyla ciddi olarak ilgilenenlerin Trke bilmesini neredeyse zorunlu klmaktadr. zellikle Halil nalck'm almas, Osmanl tarihinin ilk dneminin gereklerini kavramak isteyen her renci tarafndan mutlaka okunmaldr. Dipnotlarda, nalck'm yapt Trke ve ngilizce aratrmalara sk sk gnderme yaplmtr. Bu kitabn yazar tarafndan braklan hali hakknda son bir sz sylemem yerinde olur. Metin, grnnn aksine, olduka tutarsz blmlerden olumutur: Bir tarafta Babinger'in eitli kaynaklardan yapt kendi geni kapsaml aratrmalarnn meyveleri, dier taraftaysa "kabul edilmi kanlara" yapt kstl katklar yer alr. Birinci durumda, dipnotlarda yazar tarafndan yaymlanm yazlar belirtilmektedir. Daha fazlasn belirtmeye de pek gerek yoktur. kinci durumdaysa, Babinger bazen seleflerinin fikirlerini olduu gibi alarak ya da ok az deitirerek kullanmtr. Bu fikirleri hemen hi deiiklik yapmadan kulland yerlerde, bunlar nereden alntladn belirtmeye altm. Dierlerini de belirtebilirdim ama editr olarak grevim yazarn her admn takip etmek deildi. Okuyucu, zellikle Babinger'in aka ok iyi bildii ve epey yararland standart Osmanl tarihi kitabndan ok az sz edildiini fark edecektir: Bunlar J. von Hammer-Purgstall'm, W. Zinkeisen'in ve N. Iorga'nn kitaplardr. Bu kitap-, larda yazlanlar, Babinger'in kitabmdakilerle aa yukar ayndr. lgilenen okuyucular karlatrmal okuma yapabilir. Kitapta, Trk eserinden de bahsedilmemitir: smail Hakk Uzunarl'nn Osmanl Tarihi I ve II, 2. bask (Ankara, 1961 ve 1964, TTK, XIII. seri, no. 16 a l , 1 6 b l ) ; Selahattin Tansel'in Fatih Sultan Mehmed'in Siyasi ve Askeri Faaliyeti (Ankara, 1953 TTK, XI. seri, no. 4) ve smail Hikmet Ertaylan'n Fatih ve Ftuhat, 2 cilt [I. Cilt, stanbul, 1953, II. Cilt, stanbul, 1966]). Bu eserlerin karlatrmal okumas ve dipnotlarda sz geen almalarn Babinger'in kitabyla karlatrlmas, gelecekte sultann yeni biyografilerini yazacak kiiler tarafndan yaplmaldr. Umarm Fatih Sultan M eh-

19 NGLZCE BASKIYI YAYINA HAZIRLAYANIN NSZ

med ve Zaman adl kitap, byle bir almaya giriecek olanlar iin hem bir meydan okuma hem de bir evk kayna olur. Kitabn yazarnn da aka gsterdii gibi, II. Mehmed dnya medeniyetler tarihindeki balca figrlerden biri olarak, srekli ilgi grmeyi hak etmektedir. Belirttiim gibi, metin zerinde pek ok kii alt. Projenin sonunun belirsiz olduu bir zamanda, Mnih niversitesi'nde Babinger'den sonra Yakn Dou Tarihi ve Medeniyeti ve Trkoloji Krss Bakan olan Profesr Hans J. Kissling, projenin srdrlmesi iin aba gsteren ilk kii oldu. Yine ayn niversitede alan Dr. Hans Georg Majer, bu konuda kendisine yardm etti. Daha nceki bir safhada, Bollingen Dizisi editrler grubundan Wolfgang Sauerlander, kitab imdiki haline getirmek iin yllarca alt. Metnin son halinde kendisinin pay byktr. evirmen Ralph Manheim da, bir evirmen olarak tad sorumluluun tesine geerek, metindeki pek ok ayrnt konusunda yazara dant. Son olarak da, projeyi 1961'de Bollingen Vakf tarafndan tasarlanmasndan beri yneten ve imdi Princeiton University Press'te alan William McGuire, metin stnde daha nceki aamalarda yaplm olan deiikliklerle ba kurmama paha biilmez katklarda bulundu. Ancak, bu kiiler tarafndan pek ok deiiklik yaplm ya da nerilmi olsa da, metnin son halinin sorumluluu, Franz Babinger tarafndan onaylanm olan versiyonla arasndaki farkllklar lsnde, bana aittir elbette. Bu basm resimlendirirken, daha nceki basmlarda kullanlan resim ve haritalar yelemedik. Bazlarn kullansak da, ounu deitirdik. imdi kitapta toplam krk yedi resim ve metin resmi ile zel olarak izilmi sekiz harita bulunuyor (daha nce drt taneydi). Ama resimlerin metinle daha ilgili, daha bilgilendirici ve grafik adan daha kaliteli olmasn salamakt. Resimlerin listesinde, fotoraflarn kaynaklarnn yan sra, yardmc olan kii ve kurumlarn isimleri de yer almaktadr. zellikle Topkap Saray Mzesi Mdr Sayn Kemal 'a yardmlarn esirgemedii iin, stanbul'daki Gzel Sanatlar Akademis i n d e n Nuri Temizsoylu'ya Topkap'daki Fatih portresinin fotorafn ektii iin ve Fanny Davis ile Talat S. Halman'a deerli nerileri iin teekkr etmek istiyoruz. Haritalarn yeniden izilmesi, Adrienne Morgan'n idaresinde yaplmtr. Her blmn banda birer tanesi yer alan, II. Mehmed'in ya da baka insanlarn turalarnn resimleri, bu yeni basmdaki ssleme yeniliklerinden biridir. Berkeley, Kasm 1973/Mart 1977
WILLIAM G HICKMAN

KISALTMALAR A&A BZ DOP EI EI2 GZMBH A ED TTK Aufsatze und Abhandlungen zur Geschichte Sdosteuropas und der Levante (bkz. dipnot 3). Byzantinische Zeitschrift (Mnih). Dumbarton Oaks Papers (Washington, D. C.). The Encyclopedia of Islam, 4 cilt, ed: T. W. Arnold ve dig. (Leiden, 191334) The Encyclopedia of Islam, yeni basm, ed: H. A. R. Gibb ve dig. (Leiden, 1960). Glasnik Zemaliskog Muzeja u Bosni i Hercegovini (Saraybosna). Is/am Ansiklopedisi (stanbul, 1940-); EI'nin yeni yazlar eklenmi, gzden geirilmi Trke basm. stanbul Enstits Dergisi (stanbul). Trk Tarih Kurumu (Ankara).

FATH SULTAN MEHMED VE ZAMANI

V

J -n

rr

'Birinci

'Blm

. MURAD'N TAHTA GETII DNEMDE OSMANL IMPARATORLUU. BIR EHZADE DOUYOR. BALKAN SEFERLERI - MACARLARN KAR SALDRS. VARNA HAL SEFERI. OCUK SULTAN. YUNANISTAN SEFERI. 1 . MURAD'N SON YLLAR. 1

II. Murad Temmuz 1421 banda, Bursa'da Osmanl krall tahtna ktnda on sekizine yeni basmt 1 . Yetenekli bir hkmdar olan babas I. Mehmed, kralla eski gcn kazandrmt. II. Murad'n baa getii dnemde, Venedik Cumhuriyeti, Gneydou Avrupa'daki kmekte olan Yunan ve Frank devletlerini ele geirecek, Macaristan ise gnmz Romanya's ile Konstantiniyye kaplarna kadar uzanan Slav topraklarn fiilen ele geirmese de, idaresine alacak gibi grnyordu. Ancak Venedik Cumhuriyeti, Balkan yarmadasnn ilerinden batya doru amanszca ilerleyen Osmanllar' durdurmak iin, askeri ve diplomatik glerini ciddi bir biimde seferber etmek zorunda kald. mparatorluun yzlerce kilometre uzunluunda olan snr, Dalmaya'daki Zadar'dan (Zara) Ege Denizi'ne kadar uzanyordu. Bu snrn neredeyse btn nemli ksmlarnda kargaa ve isyan vard. Venedikliler, hl denizlerin tartmasz hkimi olmalarna ramen, bu isyanlar bastramyorlard. Dou Akdeniz'deki Venedik gc, byk Do Francesco Foscari'nin (1423-1457) izledii politikayla bir darbe daha almt. Do, Venedik'in eski dmanlar olan Cenova ile Macaristan'la ekimekle yetinmeyip, Viscontiler'in Milano'suna da dman olmutu. Bu yzden dikkatini italya'nn i blgelerine ynelten Venedik zayflad.2

1 Kaynaklar arasndaki uyumazlklar nedeniyle, Osmanl mparatorluu'ndaki pek ok olay gibi ilk dnemlerdeki sultanlarn doum tarihlerini de kesin olarak saptamak gtr. A. D. Alderson'm The Structure of die Ottoman Dynasty (Oxford, 1956 [Osmanl Hanedannn Yaps, ev: efaettin Sevetcat, stanbul, 1998]) adl kitab, bu konuda yararl bir modem almadr. Bunu Gltekin Oransay'n Osmanl Devletinde Kim Kimdi? I. OsmanouEan (Ankara, 1969) adl kitabyla karlatrabilirsiniz. Oransay kitabnda, Mehmed Sreyya'nn son zamanlarda standart Osmanl referans kitab olarak kabul edilen Sicill-i Osmani adl almasn temel almtr. 2 Venedik tarihi ve kltryle ilgili yararl bir aratrma kitab; D. S. Chambers'm The Imperial Age of Venice: 1380-1580 (Londra, 1970) adl almasdr. Daha ayrntl bir kitap ise, Frederic C. Lane'in ekonomik tarihi ve ayrntl biyografileri de ieren almas Venice. A Maritime Republic'dr (Baltimore, 1973).

24

BRNC BLM

Karadeniz kylarndaki ve Konstantiniyye'deki, Rumeli ve Anadolu ticaret merkezlerindeki kurnaz Cenoval tccar ve bankerler, Bizansllar'a ve Osmanllar'a byk tavizler vererek ellerindeki mallar ve mlkleri korumaya alyorlard. Ama Dou'nun ekonomik hayatnda oynadklan parlak roln artk sona erdii akt. Ege Adalar'ndaki ou Cenova kkenli olan hanedanlar kumpaslar, siyasi hesaplar ve kan davalaryla birbirlerinin kuyusunu kazmlard. Yine de, Osmanllarn adalar birer birer ele geirecek etkili bir donanmalar olmad sre-ce, gvende saylrlard. Artk Bizans mparatorluu'ndan geriye kadim bakenti Konstantiniyye ile bunun gerisindeki kk bir blge dnda pek bir ey kalmamt. Her taraftan Osmanl tehdidi altndayd [Resim XIII]. mparatorluun elinde yalnzca Boazii ile Silivri (Selymbria) arasndaki, Marmara ve Terkos'taki blge; Misivri (Messembria) ve Karadeniz'deki Anchialus (imdiki Pomoriye, Trke'de Ahyolu); kutsal Athos Da; Thessaloniki (Salonica, Selanik) ehri ve Ege Denizi'nde birka ada mroz (Imbros, bugn Gkeada) ve Lemnos (Limni) ile Mistra despotluu [Misistire, Misithra]) kalmt. Selanik ksa sre sonra sonsuza kadar yitirilecekti. Palaiologoslar'n kukla hkmdarlnn daha ne kadar srecei tamamen Osmanllar'm keyfine kalmt.^ Batl devlet adamlar kilise iindeki atmalarn, btn taraflarn zararna olan ekimelerin, kiisel garezlerin ve siyasi rekabetlerin Bat'nn askeri gcn intihar edercesine yprattn, bylece 1402'de Ankara (Angora) Sava'nda Tmurlenk karsnda ar bir yenilgi alm olan Osmanl Devleti'nin toparlanp eski gcne ve prestijine tekrar kavuma frsatn bulduunu fark etmekte ok ge kaldlar. Yalnzca civar lkelerdeki deil, daha uzak Hristiyan lkelerdeki son gelimeleri de yakndan (yakn ve uzak yerlerdeki Batl danmanlarnn ve muhtemelen casuslarnn gnderdii raporlar sayesinde) takip eden gen sultan Murad, karsnda yalnzca kendisi gibi gl bir hkmdarn girimeye cesaret edebilecei byk ve cazip iler gryordu. yi bir devlet adamyd. an politik durumunu ok iyi kavramt. Ama kesinlikle sava seven biri deildi. Yalnzca yurttalar, dindalar ve saray tarihileri deil, Bizansl tarihiler de ondan soylu,

lHalil nalck'm The Ottoman Empire: The Classical Age, 1300-1600; ev: N. Itzkowitz ve C. Imber (Londra ve New York, 1973). adl eseri artk ilk dnem Osmanl tarihi zerine yazlm en iyi alma olarak kabul edilmelidir. Osmanllar'm Bat ile ilikilerinin arka plan iin bkz. D. M. Vaughan, Europa and the Turk. A Pattern of Alliances 1350-1700 (Liverpool, .1954; yeni bir basksnn yaplaca aklanmtr). Hl byk nem tayan r ac bir alma, Paul Wittek'in- The Rise of the Ottoman Empire (Royal Asiatic Society Monographs XXIII, Londra 1938; yeni basm 1965) adl kitabdr. Bkz. yine ayn yazara ait olan "De la defaite d'Ankara la prise de Constantinople (Un demisiecle d'historie ottomane)," Revue des itwks islamiques 12 (1938), 1-34 ["Ankara Bozgunundan stanbul'un Zabtna", ev: Halil nalck, Belleten, say 27, 1943, 557-589]. Ksa anlatlar iin bkz. nalck'm Cambridge History of Islam /'deki (Cambridge, 1970) ve Franz Taeschner'in (Yeni) Cambridge Medieval History IV, (Cambridge, 1966) 1. blmdeki yazlar. ok saydaki standart kitaptan biri olan George Ostrogorsky'nin History of the Byzantine State'inin (ev: Joan Hussey; New Brunswick, 1969) son blmnde, Palaiologoslar dnemi ele alnr. Daha ayrntl bir alma iin bkz. Donald M. Nicol, The Last Centuries of Byzantium (New York, 1972 [Bizans'n Son Yzyllar, ev: Bilge Umar, Istanbul, 1999]). Donald E. Pitcher, An Historical Geography of the Ottoman Empire (Leiden, 1972 [Osmanl Imparatorluu'nun Tarihsel Corafyas, ev: Bahar Trnak, stanbul, 1999]) adl kitabnda, en son bulunmu atlaslar ve yeni izilmi haritalar verir.

II. MURAD'IN TAHTA GET DNEMDE OSMANLI MPARATORLUU

25

ak szl ve gvenilir bir adam olarak sz eder.4 Ana hedefi -bunda kiiliinin etkisi bykt phesiz-, lkede hl sregelen dini ve toplumsal huzursuzluu dindirip i dzeni salamak ve 1402 felaketinden sonra yaanan kargaann yaralarn sarmakt. Mistisizme eilimli, son derece dini btn biri olduundan halkna yaklam yardmseverce ve ataerkil bir biimde korumacyd. Sradan giysiler giyip gizlice halkn arasnda dolard. Annesinin yas treninde yle sade giyinmiti ki, oradaki Batllar'dan biri (anlattna gre) Sultan II. Murad', kendisine gsterilinceye kadar tanyamamt. Kibarl, hogrs ve adilliiyle tannrd. yle parlak mimari fikirleri vard ki, bunlar Osmanl tarihinin en grkemli dnemlerinde bile pek az alabilmitir. Halkln ve ihtiam merakn, zellikle eski bakent Bursa [Resim 1 b] ile yeni toparlanm devletin bakenti Edirne'de [Resim 1 a] sergiledi. Her tarafta inaatlar vard: Sokaklar, camiler, hastaneler, hanlar, kprler ve derviler iin tekkeler. lkedeki soylular da, sultann gzne girmek iin bu faaliyetlere katlmakta birbirleriyle yaryordu.5 Murad zellikle ordusuna dknd. 1438'den sonra devlet snrlar iindeki blgelerde, yenieri askerlerine katlmak ve saraylarda grev yapmak zere seme Hristiyan erkek ocuklarnn askere alnmas uygulamasn balatan oydu. Bu devirmeler, Hristiyanlar'n devlet iinde en yksek mevkilere erimesinin yolunu atlar. Dininden dnen bu kiiler neredeyse bir buuk yzyl boyunca Osmanl askeri ve sivil hayatna damgalarn vurdular. Yenieriler ise [Resim XXII a] aslnda "yeni" askerler deillerdi. Bu piyade askerlerinin kkeni Osmanl tarihinin ilk yllarna -gazi ve hlerin Osmanl toplumuna damgalarn vurduklar dneme- dayanyordu. Ama onlara devleti korumalarn ve gerektiinde saldrlarda liderlik etmelerini salayan kat eitimi, askeri disiplini ve sk organizasyonu kazandran kii Murad'd. Dnemin Bizans vakanvislerinden Khalkokondilas, Osmanl askeri tekilatn olduka ayrntl ve. renkli bir dille anlatrken, ordunun organizasyonunu, etkililiini ve disiplinini ve ve bitiremez ve Hristiyan devletlerin sava karsa yzlemek zorunda kalacaklar rakiplerinin olduka net bir tasvirini sunar. 6

4 Dnemin balca vekayinamecisi Khalkokondilas, Dukas ve Frantzes'ti. lk ikisinin seme yazlarnn evirileri iin bkz. 2. blm, dipnot 13 ve 2. Frantes ii bkz. 2. blm, dipnot 12. Bunlar dndaki yazlarnn ou ada dillere evrilmemitir. Metinlere ilikin ksa biyografik notlar ve gndermeler iin bkz. Ostrogorsky, History of the Byzantine State, 467-469 [Bizans Devleti Tarihi, ev: Prof. Dr. Fikret Iltan, Ankara, 1981]. Karlatrmal bir okuma iin bkz. Steven Runciman, The Fall of Constantinople 1453 (Londra, 1965 [Kostantiniyye Dt, ev: Derin Trkmer, stanbul, 1972]), 192-194. Harry J. Magoulias'm Dukas'tan yapt ksaltlm bir eviri de yaymlanmtr: The Historia Turco-Byzantina, Decline and Fall of Byzantium, to the Ottoman Turks (Detroit, 1975 [Bizans Tarihi, ev: Vladimir Mrmrolu, Istanbul, 1956]). 5 Mehmed'in babas ve ondan nceki sultan olan II. Murad'm hayatna ve saltanatna dair bir kitap yazlmamtr. A VIII, 598-615'teki (Trke) "II. Murad" adl madde (H. nalck), onun saltanat dnemindeki belli bal olaylar ve sorunlar, temel kaynaklara dayanarak aynntlaryla verir. Murad'm dnemindeki mimari eserler hakknda bkz. Godfrey Goodwin, A History of Ot' toman Architecture (Baltimore, 1971), 3. blm. Karlatrmal bir okuma iin bkz. E. H. Ayverdi, Osmanl mimarisinde elebi ve II. Sdtan Murad Devri, 806-855 (1403-1451) (stanbul, 1972). 6 Osmanllar'daki askere alnm gayri mslim ocuklar iin bkz. "Devhirme" (V. 1. Menage), Encyclopedia of Islam (2. bask), II, 210-213. Burada Babinger'in dolayl olarak deindii (1438

26

BRNC BLM

"Bu imparatorluun temel enerjisini salayan ve bylece giriimlerinin baarya ulamasna yol aan", imparatorluun koruyucusu olan tecrbeli askerleri srekli yeni fetihlere hazr olmaya tevik eden ey sultann otoritesi, devirme tekilat ve II. Murad'n kusursuzlatrd feodal sistemdi. Yeni fethedilen blgelerin, derebeylik dzeninde ileme yetkisine sahip olunan arazilere blnmesi yllarca srd. Bu arazilerin byklerine zeamet, kklerine tmar deniyordu. Bunlarn sahipleri askeri operasyonlara atl olarak katlmay ve arazilerinin geliri orannda asker ya da denizci vermeyi kabul ediyordu. Osmanllar'm bu askeri vasallk sistemini Bizansllardan aldklar kesin gibidir ama bunun tarihi ancak ilk dnem Osmanl arazi tapular incelenebilecek hale geldiinde ve bylece Rumeli'deki feodal araziler stne alma yapmak mmkn olduunda tamamen ortaya kacaktr. Ancak 14- yzyln sonundan itibaren, byk arazilerin gvenilir u beyleri'ne datld ve onlarn ailelerine miras kald aka ortadadr. Feodal aileler gnmz Srbistan'nn gney blgesine, Makedonya ile Selanik'e, Tuna kylarna yerletiler. Aradan yzyllar gemi olmasna karn, ellerinde hl geni araziler vardr. ? lkedeki en nemli mevkiler, sultann btn hizmetkrlarna akt. zellikle 15. yzylda, eski klelerin en yksek mevkilere ykseldii sk sk grlmtr. mparatorluk mhrn ellerinde tutan sadrazamlarn ou, birka istisna dnda, bunlarn arasndadr. A l m a n ve Venedikli sefirlerin raporlarna gre, Os-

tarihli) belgeye gnderme yaplr. Karlatrmal bir okuma iin bkz. Claude Cahen, "Note sur l'esclavage musulman et la devshirme ottoman, propos de travaux recents," Journal of the Economic and Social History of the Orient 13 (1970), 211-218. B. Papoulia'nn monografik almas Ursprungund Wesen der "Knabenlese" im Osmanischen Reich (Mnih, 1963; Sdosteuropaische Arbeiten adyla, 4a), Menage tarafndan "Some Notes on the Devshirme". Bulletin of the School of Oriented and African Studies (Londra) 29 (1966), 64-78'de ve S. Vryonis tarafndan Balkan Studies 5 (1964), 145-153'te incelenir. Vryonis'in kendi almalar arasnda "Isidore Glabas and the Turkish Devshirme," Speculum 31 (1956), 433-443 ve "Seljuk Gulams and Ottoman Devshirmes," Der Islam 41 (1965), 224-252 yer alr. Yenieri askerleri hakknda bkz. Hamilton A. R. Gibb ve Harold Bowen, Islamic Society arid the West I, 1. blm (Londra, 1950), 39 ve sonras. Gevek organizasyonlu din savalar olan gaziler, irene Melikoff tarafndan "Ghazi." El2 II, 1043-45'te tasvir edilmitir. Anadolu'daki ehir tekilatlar, F. Taeschner tarafndan "Akhi." EI2 I, 321-323'te ele alnmtr. hler ve mkrim faaliyetleri, 14. yzylda yaam gezgin bn Batuta tarafndan, The Travels oflbn BatmtaA. D. 1325-1354 II (ev: H. A. R. Gibb; Hakluyt Society, 2. dizi, CXV11: Cambridge, 1962 [Tuhfet'n-nzzar f Garaibi'l-emsr ve acibi'l-esfar - Seyahatname-i bn Batuta, ev: Mehmed erif Paa, I-Il stanbul, 1917, 1919]) adl kitapta anlatlmaktadr. zellikle bkz. 418'den sonras. 7 Osmanllarn feodal sistemine giri niteliinde bir alma iin bkz. Halil nalck, "Ottoman Methods of Conquest", Studia Islamica 2 (1954 ["Osmanl Fetih Yntemleri", ev: Oktay zel, Stten stanbul'a iinde, ed: Oktay zel-Mehmet z, Ankara, 2000]), 103-129. nalck ayn zamanda 1432'de Arnavutluk'taki arazi sahipliinin ayrntlarn veren en eski Osmanl tapu defterlerinden birini yaymlamtr: Hicri 835 Tarihli Suret-i Defter-i Sancak- Arvanid (Ankara, 1954; TTK: XIV. dizi, no. 1). Bu konu hakknda daha ayrntl bilgi iin bkz. s. 445 ve sonras. Paragrafn bandaki alnt Leopold von Ranke'nin Die Osmanen und die spanisehe Monarehie im 16. und 17. Jahrhundert (Leipzig, 1877) adl kitabmdandr. Karlatrmal bir okuma iin bkz. W. Kelly'nin ngilizce evirisi, The Ottoman and the Spanish Empires in the Sixteenth and Seventeenth Centuries (Philadelphia, 1845; yeni basm New York. 1969), 13-14.

28

BRNC BLM

manii mparatorluu'nun hazinesi, ynetimi, gc -ksacas btn hkimiyet sistemi- 16. yzyla kadar, Hristiyan olarak domu ama sonradan kle edilip Mslman olarak yetitirilmi insanlarn eline teslim edilmitir. Bu durum sefirleri hayrete drmt. II. Murad'm saltanatnda bile, Osmanl siyasi organizasyonu bu kurum tarafndan biimleniyordu ve baz hayati durumlarda imparatorluu kurtaran yalnzca bu gelenek olmutu. "lk ocukluk yllarn, ebeveynlerini ve yuvalarn unutmu", saraya gtrlm bu erkek ocuklar, Osmanl'dan baka vatan, "sultandan baka efendi ve baba, onunkinden baka irade tanmyor, onun gzne girmekten baka umut beslemiyorlard". "Kat bir disiplinden ve kaytsz artsz itaatten baka hayat, sultan iin savamaktan baka ura, saken yamalamaktan ve ldkten sonra islam'n savalara vaat ettii cennete gitmekten baka ama tanmyorlard."^ Yabanclara yksek mevkilerin kaplarn ilk kez, zaferle sonulanan Kosova Sava'ndan sonra 15 Haziran 1389'da ldrlen I. Murad amt. Byk torunu II. Murad'm zamanna gelindiinde, artk devlette yerel, eski Anadolu ailelerinin oullarna verilecek pek az mevki vard. Bunlarn en nde'geleni olan andarl ailesinde, en yksek devlet mevkii olan sadrazamlk bir sreliine babadan oula gemiti. Ancak hkmetteki dier btn mevkilerde (ve ayn ey ordu iin daha da fazla geerliydi) Srbistan'dan, Arnavutluk'tan ve Yunanistan'dan gelmi eski Hristiyanlar vard. Yerli halkn dardan gelen yabanclara kar nefret duymas olduka erken bir dnemde balam gibi grnmektedir. II. Murad'm dneminde bile ciddi huzursuzluklar olduu anlalmaktadr. Yine de Trk olmayanlar, 17. yzyla kadar pek ok yksek mevkiye gelmeyi srdrdler. Gen sultan anslyd, nk Fetret Dnemi'nde (1402-1413) kp imparatorluu sarsan ve babas I. Mehmed'in zamannda da devam eden korkun i savalar, onun tahta getii srada sona ermiti. Ksa sre nce, 1416 yaz ve gznde, byk bir lim ve halk dostu olan, eski ordu yargc eyh Bedreddin, Anadolu ve Rumeli'de ciddi bir ayaklanma balatmt. Amac eski kurumlar, hatta belki de Osmanl tahtn ykmakt. Ama bu ayaklanma bymeden bastrld ve ele geirilen eyh Bedreddin 18 Aralk 1416'da Serez (Serrai/Serres) arsnda asld.^ Bundan birka hafta sonra, ran'dan Anadolu'ya kadar yaylan ve sonradan Bektailikle kurumlaan akmlarla yakn ilikilere giren heterodoks bir mezhep olan Hurufilik'in bir misyoneri olan Seyyid Ali el-l; imparatorlukta evirdii kumpaslardan dolay ve belki de askerler stnde byk nfuz elde etmi olduu iin idam edildi. 1 ^ Din hakkndaki yaygn inanlar kabul eden din

8 Bu alnt v o n Ranke'nin The Ottoman and Spanish Empires adl kitabndan, (ev: Kelly, 12) yaplmtr. 9 eyh Bedreddin'in hayatnn ayrntlar ve ayaklanma stne yorumlar iin bkz. "Badr alD l n b. KADI SAMAWN" (Hans J. Kissling), EP I, 869. Babinger'in "ordu y a r g c n d a n kast "kad asker" ya da basite kazaskerdir. Kazaskerlik, Osmanl devletindeki en yksek yarg mevkiiydi. Dinsel ulemalk kurumu hakknda daha genel bilgiler iin bkz. Gibb ve Bowen I, 2. blm (Londra, 1957), 81-138.) 10 A c e m kkenli olan bu mezhep hakknda bkz. A. Bausani'nin "Hurfiyya" adl makalesi, EI2 III, 600-601. Fikirlerinin Bektai evrelerine szmas iin bkz> J o h n K. Birge, The Bektashi

II. MURAD'IN TAHTA GET DNEMDE OSMANL MPARATORLUU

29

adamlar iin tiksindirici olan byle sapkn ve ykc faaliyetler hakknda elimizde ok az belge vardr. Bunlar da rastlant eseri gnmze kalmtr. II. Murad'm saltanat dneminden kalan ise hemen hi yoktur. Tarikatlar Murad'n zamann-, da usulca bymekle yetinmi gibi grnyor. zellikle dervilerin etkilerine ok ak olan kk Anadolu beyliklerinin, birka dnda dalmas ve Osmanl Devleti'ne katlmasyla, dervilerin Dou Anadolu dndaki etkileri olduka azalmt. Yalnzca, Anadolu'daki bu Trkmen devletlerinin en nemlisi olan Karaman Beylii, hkmdar brahim Bey'in (1423-1464) gtt akll devlet politikas sayesinde, Anadolu Seluklu Devleti'nin knden sonra ayakta kalmay baarmt. brahim'in btn hayat Osmanllar'la ara ara savamakla gemiti. A m a Murad'm kzkardelerinden biriyle evlenmiti. Bu ittifak onu mahvolmaktan birden ok kez kurtarm olabilir. On beinci yzyl talyan kaynaklarnda, Byk Trk (Oran Turco) ile kartrlmamas iin Byk Karaman (Grar Caraman) olarak anlan brahim Bey, Osmanllar'm en byk rakibi olmutu. nk tahta getikten ksa sre sonra kurnazlk ederek Bat lkeleriyle diplomatik temaslarda bulunmu, nefret ettii dmanna kar ortak bir saldr dzenlemelerini, doudan ve batdan ayn anda saldrmalarn teklif etmiti. Projesi byk ilgi uyandrmt. Bundan, daha sonra ayrntlaryla sz edeceiz. mparatorluun i dzeniyse, toplumsal huzursuzluktan ok tahtta hak iddia edenlerin kumpaslar tarafndan tehdit edilmekteydi. Murad her seferinde hzl davranp, asi kardeleriyle yerel valileri acmaszca yok ederek, imparatorluun Arap halifelikleri gibi dalmasn engelledi. Aslanda Murad saltanat boyunca, imparatorlua iki taraftan gelen d basklarla bitip tkenmek bilmez bir enerji ve kurnazlkla mcadele etti. Osmanl Devleti'nin karlaryla komu devletlerinkinin att snr blgesinde (Tuna snrnda, Dalmaya-Arnavutluk'ta ve Greko-Frenk dnyasnda) sava kmas tehlikesi srekli vard. Murad'm saltanatnn ilk on ylnda gerekleen dramatik ama baarsz Konstantiniyye kuatmas (10 Haziran-6 Eyll 1422), rakiplerini yok etmesi ve son olarak da Selanik'i ele geirmesi (29 Mart 1430), Gneybat Avrupa'daki Dukas gibi durumu yakndan takip eden zeki gzlemcilere gelecekte neler olacan aka gstermiti. Bu vakanvis, Venedik Cumhuriyeti'nin Dou'daki ana ticaret merkezi olan Selanik'in dmesini, eyrek yzyldan daha az bir sre iinde gerekleecek olan olaylarn, yani Konstantiniyye'nin dmesi ile Bizans mparatorluu'nun tamamen yklmasnn alameti olarak grmt. Murad'm Gelibolu Anlamas (4 Eyll 1430) ile Venedik'e tand haklar, Venedik Cumhuriyeti'nin btn uyruklarna ve tacirlerine kendi blgesinde serbeste gezinme ve ticaret yapma hakkn veriyordu. Ancak bu haklar, Selanik'in yitiriliini telafi edemezdi. Geri Venedikliler bu ehri 1423'te aldklarnda,

Order of Dervishes (Londra, 1937), 58-62. Hurufi doktrininin iirsel yn Kathleen R. F. Burrill tarafndan, The Quatrains ofNesimi, Fourteenth Century Turkic Hurufi'de (Columbia University, Publications in Near and Middle Eastern Studies, A Dizisi, 14; Den Haag, 1972) ilenmitir. Ayrca bkz. s: 50.

30

BRNC BLM

Trkler'in kar saldrya geecei belliydi. Venedik ayrca her yl sultana hara demeyi kabul etmiti. Bu anlama, Venedik'in bir nceki neslinin Mora'da alelacele ele geirdii topraklar iin yalnzca grnte bir garanti salyordu. Sultan'n bu anlama ile Signoria'ya, hibir adasna ya da kalesine -ksacas San Marco bayrann dalgaland hibir yere- ne karadan ne denizden saldrmayacana sz vermesi, Venedikliler'in Negroponte'yi (Euboea, Evvoia, Eriboz) yitirme korkularn bir sreliine de olsa gidermiti. Ancak Trkler'in, Selanik'ten hemen sonra Epirus'u [Epir] ele geirmesi -sultann komutanlarndan biri olan Sinan Bey'in nderliinde yapld sylenen bu sefer, 1431'de Ioannina (Yannina, Yanya) ve civarnn bir anlamayla Osmanllar'a teslim edilmesiyle sonulandve daha sonra kuzeydeki Arnavutluk'a yaptklar aknlar, Venedikliler'in sultann uzun vadeli planlar konusunda gzlerini amalarn salad. Dnemin vakanvislerine gre, Selanik'in fethinden sonraki yl bar ve huzur iinde geti. Osmanl sultanlar her on ylda bir yeni paralar bastrrd. 1431'de ( = H. 834) bu dete uygun olarak Edirne, Serez ve Novaberde'de (Novar, Novo Brdo) gm ve bakr paralar basld. 11 II. Murad o yaz bakentinin kuzeybatsndaki mtevaz bir yazlkta geirdi. Bu yazln kalntlar hl ke denen da yamacnda bulunmaktadr. Murad buraya ehrin bunaltc scandan kamak iin gelirdi. Grne baklrsa, o yln geri kalan boyunca, dnyevi ilerle pek ilgilenmemitir. Defterdar Ali Bey, sultann emriyle Dubrovnik'e gitti. Bu ehir nceki gz ilk kez, i blgelerdeki arazilerinin tannmasn garantilemek iin Osmanl Devleti'ne bykeliler gndermiti (Eyll 1430). Bykeliler Philippopolis'te (imdiki Plovdiv, Trkesi Filibe) iyi karlanm, oradan Edirne'ye geerek, Srpa yazlm bir ticaret szlemesini elde etmeyi baarmlard (6 Aralk 1430). 1 2 Ertesi yl da (1432) sessiz sedasz geti. Murad'm btn yl bakenti Edirne'de geirdii anlalyor. 1417'de I. Mehmed tarafndan yaptrld sanlan saray, ehrin merkezindeki Kavak Meydan'na sonradan yaplacak olan Selimiye Camii'nin (1568-1574) yerinden ok uzakta deildi. Orada, 30 Mart 1432 Pazar gn afakta, nc olu Mehmed elebi dodu. Murad bu ocuun iki kez tahta kacan ve Ortaa'n en gl kiilerinden biri olacan bilemezdi. oc u u n annesi hl bilinmiyor. Kadnn ad hibir kayda geirilmemi. imdiye kadar bulunmu hibir yazda ad gemiyor. Yalnzca gnmze baz ksmlar kalm olan bir vakfiyede, ondan Hatun binti Abdullah, "Abdullah kz" olarak sz

11 Bu dnemde Amasya, Ayasulu (bugn Seluk) ve Bursa'da, ayrca Babinger'in sz ettii ehirde bastrlan gm akeler; Nuri Pere'nin Osmanllarda Madeni Paralar (stanbul, 1968) adl kitab, 84 ve Resim 5'te tasvir edilmitir.) 12 Dubrovnik'in Ortaa tarihi ve Osmanllar'la ilikilerinin arka plan iin bkz. N. H. Biegman, The Turco-Ragusan Relationship ( D e n Haag, 1967); Francis W. Carter, Dubrovnik (Ragusa), A Classic City State (New York, 1972) ve Barisa Krekic, Dubrovnik in the 14th and I5th Centuries (Norman, Okla., 1972). zellikle bu yazarlardan sonuncusunun Ragusa ve Dubrovnik adlarnn kullanmna dair yazdklar nemlidir (s. 3). Karlatrmal bir okuma iin bkz. "Ragusa" adl makale (F. Babinger), EI III, 1098-1100. 1430 anlamas iin bkz. Ciro Truhelka, "Tursko-slovjenski spomenici dubrovacke arhive," GZMBH 23 (1911), 5-6 (belge 2). B u n u n ksa bir Trke evirisi stanbul Enstit Dergisi, I (1955), 42-43'te verilmitir.)

BR EHZADE DOUYOR

31

ediliyor o kadar. Kendi ad verilmemi. Babasma verilen ad olan Abdullah ise -din deitirenlere daima verilen bir addr-, kadnn gayrimslim kkenli olduunu aka gsteriyor. 13 Belgenin yazld srada kadn Bursa'da yayordu. Orada lm olsa gerek. Orada muhtemelen "Hatun" olarak tannyordu. Mezar ise Hatuniye Trbesi olarak bilinen yerdir byk olaslkla. Sorralar ona, Acem efsanelerindeki cennetkuundan hma'dan yola klarak Hma H a t u n ad verildi. (Kserkses'in annesi da ayn ad tayordu.) Henz ispatlanmam bir iddiaya gre, Stella (Estella) adl bir italyan kadnd. O zamanlar bu ad yalnzca Yahudiler tarafndan kullanldndan ve Acem ad Sitare'nin Esther'in -Stella, "yldz"evirisi olduundan, Mehmed'in annesinin Yahudi olduu dnlebilir. Eski Ahit'te Yahudi Esther'in, Acem kral Ahasuerus'un, yani Kserkses'in kars olduunu belirtmek ilgin olabilir. Her halkrda, ehzadenin annesinin bir "kle" olduu kesindir. Bunu Dukas'm yazdklarndan ve dneme ait dier eitli kaynaklardan anlarz. Ama ne yazk ki daha fazlasn bilmiyoruz. Sultann, kendisine bir vris veren bu karsnn gemiinin niye bir sr perdesinin ardnda gizli olduunu konusunda ancak tahmin yrtebiliriz. On altnc yzyl Osmanl tarihilerinin anlatt bir efsaneye gre, Hma Hatun Fransz bir prensesti. II. Bayezid'in annesinin bir Fransa kralnn kz olduu masal ne kadar doruysa, bu hikye de o kadar dorudur. Bu konuda kesin olarak bilebildiimiz eyler yalnzca unlar: Mehmed'in annesi ne bir Frank ne de Dou prensesi idi ve eer gerekten bir "kle" idiyse, babasnn Trk olmas imknszdr, nk Trk kkenli kle yoktu. Dahas, detlere gre kleler kkenlerini gizlemek zorundayd. II. Mehmed'in annesinin kimliini bilmediimizden, anne tarafndan atalarn da inceleyemiyoruz. Bu olduka byk bir talihsizlik, nk Mehmed'in temel kiilik zelliklerini ana tarafndan ald aktr: Hem Osmanl hem de Bizans kaynaklarna gre, Mehmed'in kiilii hem babasnnkinden hem de dedesi I. Mehmed'inkinden ok farklyd. A m a II. Mehmed'in ana tarafndaki atalar hakknda hibir ey bilmesek de Trk, Slav, Bizans, Frank, Acem ve muhtemelen Arap kan tad, bylece olduka tuhaf ve renkli kaltmsal zelliklere sahip olduu kesindir. Bu zelliklerin genetik unsurlarnysa asla renemeyeceiz. Mehmed elebi'nin hayatnn ilk yllarn, Dou geleneine uygun olarak Edirne sarayndaki haremde geirdii farz edilebilir. 1 ^ Stninesinin, genellikle

13 Babinger daha nce Mehmed'in doum tarihi ve annesinin kimlii meselelerini, farkl makalelerde ayrntlaryla ele almtr: "Mehmeds II., des Eroberers Geburtstag," Oriens 2 (1949), 1-5 ve "Mehmeds II., des Eroberers Mutter," Mnchener Beitrage zur Slavenkunde ( = Festgabe fiir Paul Diels; Mnih, 1953); 3-12. Bu makaleler Franz Babinger tarafndan A&A l, 167-171 ve 158-166'da yeniden yaymlanmtr. slam'a geenlere Abdullah adnn verilmesi konusunda bkz. V. L. Menage'nin "Seven Ottoman Documents from the Reign of Mehemmed II" adl makalesinin ekleri, Documents from Islamic Chanceries iinde, ed: S. M. Stern ve R. Walzer (Oxford, 1965), 112-118. 14 Osmanl Hanedan'ndaki ehzadeler, en azndan 16. yzyln ortalarna dek, adlarnn sonuna konulan elebi unvanyla anlrlard. Ama Mehmed elebi, elebi Mehmed ya da elebi Sultan Mehmed olarak tannan dedesi I. Sultan Mehmed'le kartrlmamaldr. Kkeni belirsiz olan bu elebi terimi iin bkz. "celebi" (W. Barthold ve B. Spuler), El 2 II, 19.)

32

BRNC BLM

Daye Hatun denen Hundi Hatun adl bir Trk kadn olduu sylenir. Bu kadn ileriki yllarda byk bir servet edinmi ve ok sayda cami yaptrmtr. Mehmed'den yllarca daha fazla yaad ve 14 ubat 1486'da istanbul'da lerek, ehzade Mehmed'in ana tarafndaki atalarnn srrn kendisiyle birlikte mezara gtrd. II. Mehmed 1434 yaznda, muhtemelen annesi ve stninesiyle birlikte Anadolu'ya, Amasya'ya [Resim V a] gnderildi. Babas Murad, 1404 ilkbaharnda orada domutu. Gen ehzadenin Amasya'ya geldii srada, yine ayn yerde (1420'de) domu olan vey kardei Ahmed elebi, ehrin valisiydi. Murad'm ikinci olu Alaeddin Ali elebi, Mehmed'in maiyetine verilmiti. O zamanlar (ve daha sonraki yllarda da bazen) sultanlarn oullarn ve muhtemel vrislerini eitilmek zere Anadolu'nun ilerine gndermeleri dettendi. Bu, halk ve asker ayaklanmalar kmas olaslna kar alman bir tedbirdi. Bu kiiler genellikle, yksek rtbeli gvenilir kiilerin gzetimi altnda yerel valilik yapard. Saraydaki husumetleri nleyen bu barl ynteme ilk son veren kii, karde katli yasasn karan (yzlerce yl uygulanacakt) II. Mehmed oldu. 15 Amasya, Yldrm adyla tannan I. Bayezid'in zamanndan beri, bu ehzadelerin gzde meknyd. Aslnda Osmanl Imparatorluu'ndaki, bu amaca uygun birka ehirden biriydi. Helmuth von Moltke 1838'de, "eski Amasya ehrinin" hayatnda grd en tuhaf ve gzel yer olduunu sylemitir. 16 iki byk da nehrinin birlemesiyle oluan kse biimli arazisine ok sayda cami, minare ve ev yaplmtr. Bu masals ehir 27 Aralk 1939'daki depremde ksmen ykld. Ama da nehirleri tarafndan sulanan ve ilerine yzyllar nce krallarn mezarlar oyulmu sarp da yamalaryla evrili ihtiaml baheleri ve dutluklar, gnmzde de varlklarn srdrmektedir. Sol taraftaki sarp bir kayaln tepesinde tuhaf grnl, eski bir kale bulunur. Bu kale kadim zamanlarda ina edilmitir. Ancak Ortaa'da Eretnalar ve air Kad Burhaneddin (l. 1398) gibi Trkmen derebeyleri tarafndan hl kullanlmaktayd. Bu yneticilerin ans, sk sk olan depremlerden kurtulabilmi baz etkileyici kamu binalarnda -camilerde, imaretlerde, okullarda ve trbelerde- hl korunmaktadr. Bayezid'in ehri fethetmesinden sonra buraya yerleen Osmanl valilerinin saray oktandr har a b e halindedir. Saray, Yeilrmak'm sol kysnda, hisarn altndadr. ki muhteem bahede bulunan, bir zamanlarn grkemli yaplar da -selamlk, harem, hizmeti avlusu, iki hamam ve mutfaklar- harabeye dnmtr. . ehzade Ahmed elebi, doduu ehrin sancakbeyi olduunda, kk Mehmed elebi buraya yerleti. O gnlerde ve daha sonralar yllar boyunca, Amasya'ya bir grup zengin ve nfuzlu yerel aile hkmdi. Saray hayatna ise ayn zamanda din limleri ve zel-

15 Bkz. 2. blm, dipnot 3. 16 Bkz. Von Moltke'nin Briefe ber Zustande und Begebenheiten in der Trkei (Berlin,. 1893) adl kitabndaki, ss. 212-226'daki 10 Mart 1838 tarihli mektubu. Bu mektuplarn H. rs tarafndan yaplm Trke evirisi, Trkiye'deki Durum ve Olaylar zerine Mektuplar (Ankara, 1960) adyla yaymlanmtr. ehre dair baka anlatlar ve tarihinin ksa bir zeti iin bkz. "Amasya" (F. Taeschner), EI 2 I, 431-432.

BR EHZADE DOUYOR

33

likle de ranl derviler etki ediyordu. Bu derviler, ehri s olarak kullanp, civar yreleri gezerek vaaz veriyorlard. Amasya'da yaayan ve Rumiye-i Sura'nm (Kk Rum ya da Kk Asya) en st dzey yneticiliini yapan Osmanl ehzadeleri, st snfla srekli toplumsal iliki iindeydiler. Aralarnda sk sk evlilikler yaplyordu. Dnemin en nfuzlu ailelerinden biri adgeldi Ahmed Paa'mn ailesiydi. Kz ehzade Hatun, II. Murad'm babas, Bayezid'in olu Mehmed (sonradan Sultan I. Mehmed olacakt) ile evlenmiti. Paa'nn torunlarndan pek ou, gen Osmanl ehzadelerine badanmanlk yapmtr. 1437'de, ehzade Ahmed elebi-Amasya'da anszn ld. lm nedeni asla netlie kavumad. Bir hikyeye gre, Amasya'daki ehzadeler Trbesi'ne gmld. Bir baka hikyeye greyse Bursa'ya, atalarnn yanna gmld. Sancakbeylii, be yandaki Mehmed elebi'ye geti. Aabeyi Alaeddin Ali ise sancakbeyi olarak zmir'in kuzeydousundaki Manisa'ya (eski Magnesia ad Sipylum) gnderildi. II. Murad, yeni sancakbeyine danman olarak eski azatl klesi Hzr Paa'y, retmen olarak ise saygn bir din limi olan lyas Fakih'in olu olan Hzr elebi'yi atad. adi Bey'in soyundan gelen Burak Bey, Mehmed elebi'nin seraskeri olmutur. Murad uzun sre Amasya sancakbeylii yapmt. Elerinden biri olan Yeni Hatun da, nfuzlu adgeldi Ahmed Paa'nn torunlarndan biriydi. Ayrca Yeni Hatun'un iki kzkardei de nfuzlu Yrg Paa'yla evlenmiti. Yrg Paa'ya kendi adna para bastrma yetkisinin verildii sylenir. Bylece sultan, ehrin soylularyla arasndaki akrabalk sayesinde, orada olup bitenlerden ok iyi haberdard. Deneyimsiz oluna danman seerken, bu bilgilerden yararlanmtr phesiz. nemli kararlar, ocuk yataki Mehmed'den ok danmanlar veriyordu muhtemelen. Haziran 1439'da, Edirne'deki devlet ynetiminde nemli deiiklikler yapld. Muhtemelen Rum kkenli bir mhtedi olan Sadrazam shak Paa, yllarca sultann gzdesi olmuken, anszn grevinden almverdi. O n u n yerine, yeleri imparatorlukta nesillerce st dzey mevkilere gelmi anl bir Trk ailesinden olan andarlolu Halil Paa getirildi. 1 ^ shak Paa ikinci vezir oldu. nc vezirlieyse, bir baka Rum dnmesi olan Zaanos Paa getirildi. Kkl ve soylu Trk aileleri, Trk olmayan bu devlet adamlarna kar honutsuzluk ve phe besliyordu. Bu yeni dzenlemede, soylularn basks etkili olmu olsa gerek. Trk olmayan mhtedilerin (Trk olmay ister kendi rzalaryla, ister zorla kabul etmi olsunlar) en yksek devlet makamlarna, zellikle de ordudaki en yksek mevkilere getirilmelerinin dourduu husumetler, devlet dzenini tehdit ediyor ve sultanlara srekli sknt veriyordu. zellikle II. Murad'm devirmeleri yksek mevkilere getirdii o sralarda (1438), iki grup arasndaki dmanlk iyice artt. Bu dmanlk, Murad'm otuz yllk saltanat boyunca devletin kaderini belirleyen hayati bir etken olacakt. 1439 gznde, ynetimdeki deiiklikten ya hemen nce ya da hemen son-

17 14. ve 15. yzyl Osmanl tarihinde nemli bir yeri olan bu aile hakknda bkz. "Diandarli" (V. L. Menage), EI 2 II, s: 444-445. Pek ok dilde olduu gibi Trke'de de, "oul" szc bir adn sonuna eklenerek yeni bir ad tretilebilir. Bu iyelik ekinin eklenmesi, ortadaki nl harfin dmesiyle sonulanr, tpk "andarlolu"nda olduu gibi.

34

BRNC BLM

ra, Edirne'de iki ehzadenin, Alaeddin Ali ile Mehmed'in snnet trenleri yapld. ki ehzade de Anadolu'daki grev yerlerinden arlmt. Bu olayn uzun enliklerle kutlanmas dettendi. Sonraki yllarda bu enliklere hem Doulu hem de Batl yabanc hkmdarlar davet edilir oldu. Bu enliklerde halk iin trl trl elenceler dzenlenir, saraydaysa limler, airler ve kadlar, her biri kendi yntemleriyle, saraydaki muhteem kutlamalara katkda bulunmaya alrd. Ama bu kez masraflar ksld ve eskisi gibi byk harcamalar yaplmad. II. Murad'm iki olunun snnetini kutlaymdaki sadeliin belki de en iyi gstergesi, Trk tarih kaytlarndaki kk bir ayrntdr: I. Bayezid zamannda Mezopotamya'dan Anadolu'ya gelip Bursa'daki bir tekkede ailesiyle aylkl din adaml yaparak byk paralar kazanan Badatl eyh Seyyid Natta, sultana yemek odalarnda kullanmas iin deri masa rtleri armaan etmiti. Osmanllar daha nce deri masa rts nedir bilmiyordu. eyh soyadn da bu olaydan alm olsa gerek (nat'tan gelen Natt', "deri masa rts" anlamna gelir). Eski ad Hseyin idi. Yine ayn zamanda, Murad'm enitesi ve Kastamonu'nda (Kuzeybat Anadolu'daki Kastamuni) nemsiz bir beylik olan sfendiyarolu brahim Bey'in olu smail Bey'in, Murad'n kzlarndan biriyle evlenmesi de kutland. II. Mehmed, sonradan greceimiz gibi, enitesine pek iyi davranmayacakt. Kutlamalar daha yeni sona ermiti ki, sultan Anadolu'daki sancakbeylerinin yerlerini deitirmeye, Alaeddin Ali'yi Amasya'ya, Mehmed'i ise Manisa'ya [Resim 11] gndermeye karar verdi. Nedenleri ak olmayan bu kararda, sultann siyasi danmanlarnn en azndan ksmen etkili olduu sanlmaktadr. ehzade Ali'nin trajik lm bu kany destekler niteliktedir. Ama imparatorluun kaderini ciddi olarak etkileyecek bu karar, o sralarda pek dikkat ekmemi, Murad'm Edirne'deki aile enliklerinin sona ermesinden ksa sre sonra balatt askeri giriimler tarafndan arka plana itilmiti. Srp despotu George Brankovic, sultann gzne girmek iin kz Mara'y -o srada on alt yalarmdayd- 4 Eyll 1435'te Murad'la evlendirdi. Ama yllar getike George'un hangi fedakrlklar yaparsa yapsn sultan sallanan tahtna kar besledii niyetlerden vazgeiremeyecei ortaya kt. mparator Sigismund'un Znojmo'da (Znaim), Bohemya'dan Macaristan'a dnerken ldrlmesi, bir Srbistan seferi balatlmasna bahane oldu. mparator 9 Aralk 1437'de ldrldnde neredeyse yetmiindeydi. Sultan, imparatorla arada srada bar anlamalar yapard. Bunlardan biri hakknda grmek zere, be soyludan oluma bir eli heyetini Basel'e gndermiti. Basel'de o srada (Kasm 1433'te) meclis toplants vard. mparator konuklarn burada, katedralde karladnda olduka iyi grnyordu. Eliler ona altn paralarla ve altn ilemeli, mcevherlerle bezeli ipek giysilerle dolu on iki altn kadeh vermi, karlnda deerli hediyeler aldktan sonra, kendilerine bar sz verilmi ve yolcu edilmilerdi. Ama 1438 ylbanda, Sigismund'un damad Avusturyal Albert, Szekesfehervr'da (Stuhlweissenburg; eski Alba Regia ehri) yannda karsyla birlikte ta giyip Macar kral olunca Murad, sylenenlere gre maiyetindekilerin etkisiyle, bu hkmdar deiikliini frsat bilip Macaristan ile Srbistan'a srpriz bir saldr dzenlemeye karar vermiti. Muhtemelen bir dikkat datma taktii olarak, Erdel'e bir aknc birlii gn-

BALKAN SEFERLER - MACARLAR'IN KARI SALDIRISI

35

derildi. Bu birliin banda kkl bir feodal ailenin mensubu, Evrenos'un olu Ali Bey vard. Srp despotuna ve Eflak Prensi II. Vlad Dracul'a, sultann vassal olarak sefere katlmalar emredildi. kisi de askerleriyle birlikte geldiler. 1438 gznde Osmanl ordusu Demir Kap'dan geerek Erdel'e dald. Surlarla evrili ibiu (Hermannstadt, Nagyszeben) ehrini bir hafta boyunca bouna kuattktan sonra, Sighiiora (Schssburg) ve Media ehirleri ile Braov'un (Krostadt, daha sonra Oraul Stalin) civarm yakp ykt. lkenin krk be gn boyunca, hi durmadan yaklp ykld sylenir. Yine sylenenlere gre, 70 bin kii kle edilmiti. Bunlarn arasnda olan, Mhlenbachl "Birader George", Trkler'in arasmda yirmi yl tutsak yaadktan sonra, yurduna dnnce anlarn yazmtr. Latince ve Almanca evirileri sk sk yaymlanan bu eser, o dnemdeki Osmanl mparatorluu -detleri, gelenekleri, dini, mezhepleri vb- hakkndaki en nemli bilgi kaynaklarmzdan biridir. Bunlar gzlemlemek iin bol bol frsat bulan Birader George, gzlemlerini anda eine az rastlanr bir ustalkla ve kavray derinliiyle kda dkmtr. 18 Trk askerleri Erdel'i yakp ykarken, baka Trk birlikleri Srbistan'a dalp kalelerle manastrlar yamaladlar. Ama btn bunlar, ertesi yl gerekletirilecek asl saldrya giri niteliindeydi, o kadar. Murad bizzat ordusunun bana geip, despotluun bakenti Smederevo (Semendria, Semendire) surlarnn nne kadar geldi. ehrin dev surlarnn inas yeni tamamlanmt (1430'da). Brankovic'in en byk olu ile enitesi ehri kahramanca savundular ama Bat'dan bekledikleri yardm gelmedi. nk Bat o sralar baka meselelerle meguld. Floransa katedralinde, Roma ve Bizans rahiplerinden oluma bir konsil topland. Toplantya Bizans mparatoru VIII. oannes Palaiologos da katld. Konsil, uzun tartmalardan sonra nihayet (5 Temmuz 1439'da) Bizans ve Roma kiliselerinin birlemesine karar verdi. Ancak sonraki yllarda bagsteren kargaa ve skntlar, ne yazk ki bu kararn uygulanmasn olanaksz hale getirdi. Kral Albert, otoritesini baltalamak iin ellerinden geleni yapan Macar soylularna dmand. Ama sonunda iyi niyet gsterisi olarak despota kk bir askeri birlik gndermeyi kabul etti. 1 ^ Semendire [Resim IV] aylk bir kuatmadan sonra, 18 Austos 1439'da dt. Bylece Osmanllar Srbistan'n neredeyse tamamnn hkimi oldu. Yalnzca gneydeki Novaberde, Trkler'in igalinden bir sreliine kurtulabildi. Burada paha biilmez gm madenleri vard (bu madenlerle alanlar ou Saksonyal madencilerdi, egemen smf, maden sahipleri, kuyumcular ve para yapm ustalar ise Ragusallar'd). Vakanvis Kritovulos, Srp topraklarndan altn ve gmn, pnarlardan fkran sular gibi ktn evkle anlatr. nsan nereyi kazsa zengin maden yataklarna rastlyordu. Bunlar Hindistan'n nl mdenlerinden bile daha zengindi. Her ne kadar bu doal kaynaklar ve Zeta blgesi hl

18 Birader George, el yazmas ve eserinin eitli basmlar hakknda bkz. J. A. B. Palmer, "Fr. Georgius de Hungaria, O. P., and the Trctatus de Moribus Condicionibus et Nequicia Turcorum," Bulletin of the John Rylands Library 34 (1951), ss. 44-68. 19 Konsil toplantsnn ncesi ve sonrasnn ayrntlar iin bkz. Joseph Gill, The Council of Florence (Cambridge, 1959).

-..tto'-'-I- f -r>;

-H -

36

BRNC BLM

despotun elinde olsa da, uzun vadede Osmanllar'm buralar ele geirecei bel' liydi. Ele geirilen blgelerin ilk yneticisi, Evrenos'un dier olu shak Bey oldu. shak Bey daha nce Vardar'daki Skoplje'yi (skp) ynetmiti. 20 Artk Trkler'e Bosna yolu almt. Trk aknclar, civar nceden igal edilmi olan Sarajevo'dan (Bosna, Trke'de Bosna Saray/Saraybosna) Bosna bakenti Jajce (Yaya) yaknlarna kadar, neredeyse hi direnile karlamadan, getikleri yerleri yakp ykarak ilerledi. Macaristan' Osmanl istilasndan koruyan tek ey ise, Belgrad engeli oldu. 1439'da kazand baarlarla cesaretlenen Murad, Srbistan'la ilgili planlarn uygulamay srdrmeye karar verdi. 1439 Kasm'mn sonunda, Kral Albert Viyana'ya dnerken yolda anszn dizanteriden ld. Yerine kimin kral olaca meselesinden kan atmalar, Macaristan'da karmaa yaratt. Papa'nn elisi Kardinal Giuliano Cesarini bile bir zm getiremedi. Sultan hemen bu durumu deerlendi. Bir sonraki hedefi Belgrad'd. Bu gl kale, bir deitoku bedeli olarak Macaristan'a verilmiti. Sava ile Tuna nehirlerinin kesitii yerde bulunduundan, surlarnn yan sra doa tarafndan da korunan bu gl kale, 1440 Nisan'mda Trk gleri tarafndan kara ve denizden kuatld. Trk aknclar bir yandan da Erdel ile Macaristan iinden geip, blgeyi Tsza Nehri'ne kadar yakp yktlar. Bizzat sultan ve gvendii komutan, Evrenos'un olu Ali Bey tarafndan ynetilen karadaki kuatmaclar, Belgrad'm etrafnda bir sur rp bunun tepesinden ehre kayalar frlatmaya baladlar. ehirdekiler ise buna glle ve kaya atarak karlk verdi. Tuna nehrine yzden fazla sava gemisi geldi. Kuatmaclar, kuatlanlarn yiitlii ve zeks sayesinde sonunda, Eyll'de geri ekilmek zorunda kald. Hristiyan dnyasnn snrlarn koruyan bu kale, grevini en azndan imdilik mkemmelen yerine getirmiti. Ama Belgrad garnizonunun kahramanl, despot George Brankovic'in sonunun gelmesini erteleyemedi. George, Macar tahtnn vrislerine sz geirememiti. Litvanyal Jagellon hanedannn temsilcisi olan, on be yandaki Polonya Kral III. Ladislas seimlerden zaferle kmt. Despot'un en kk olu yenilmiti. George'un damad, despotun kk kz Catherine'in kocas (20 Nisan 1434'ten beri) ve bu yzden sultann kars Mara'nn enitesi olan, gl ve son sderece zengin illi Kontu Ulrich (1406-1456), George'a verdii destei kesti. Oysa yal adam bu destee gveniyordu. Gen Ladislas, despotun Buda'daki sarayna ve pek ok malna mlkne el koyup, bunlar.taraftarlarna datt. aresiz kalan yal Srp prensi, illi Kontu Ulrich'in evinden ayrlp gneye doru yola kt. Yannda yalnzca kars rene ve birka yz atl vard. Tpk daha nce Venedik'in yapt gibi, bu kez de Dubrovnik (talyanca'da Ragusa) onu scak karlad. Ama bu dostanelik ksa srd. George'un elinde kalan, i blgedeki Srp topraklarndan gelen haberler giderek ktleiyordu. Saysz maden yataklarna sahip olan Novaberde ("ehirlerin Anas"), bir mhtedi olan Rumeli Beylerbeyi Hadm ihabeddin Paa'ya teslim oldu (27 Haziran 1441). Ama iki olunun bana

20 Kritovulos hakknda bkz. 2. blm, dipnot 23; Novaberde ve madenleri hakknda bkz. s. 126 ve sonras. Srbistan tarihine dair eski standart kitap Constantin Jirecek'in Geschiscthe der Serben adl eseridir (2 cilt; Gotha, 1918).

BALKAN SEFERLER - MACARLAR'IN KARI SALDIRISI

37

gelen korkun eyleri haber almak, George iin daha da ar bir darbe oldu. Semendire'nin Trkler'in eline gemesinden sonra tutsak edilen Gregor ve Edirne'de gz altnda tutulan kardei Stjepan, gizlice babalaryla haberlemekle sulanyordu. Bacanaklar Murad'n emriyle, Paskalya Pazar'nda (16 Nisan 1441) zincire vuruldular. 8 Mays'ta, Orta Anadolu'daki Tokat'ta, eski devlet hapishanesinde (Bedevi arda) gzleri kr edildi. Bu hapishane yllarca politik adan tehlikeli kiilerin tutulduu yer oldu. Hristiyanlk'ta direnmesine karn kocas stnde sz sahibi olan kzkardeleri Mara, mdahale etmekte ok ge kalmt. Baka aresi kalmayan despot, sonunda Macaristan'a geri dnerek gen krala boyun edi ve onunla birleip malna mlkne el koyanlardan intikam alma planlar yapmaya balad. George Brankovic, yaad o aalanmay lene kadar unutmad. Marur, bamszla tutkun Ragusallar, Osmanllar'n Srbistan' igalinin etkilerini ksa srede hissetmeye balayacaklard. Kvarner (Quarnero) ile Durres (Durazzo, Dra) arasndaki btn blge, 1205-1358 arasnda Venedikliler'in hkimiyetindeyken, Zara Antlamas (18 ubat 1358) ile Macaristan'n eline gemiti. Ksa sre sonra (27 Mays'ta) Dubrovnik, Macar kral Byk Lajos ile imzalad bir anlamayla, Macar tahtna sadk olduunu belirtti. A m a Macar kralnn Dubrovnik'te daimi bir temsilcisi yoktu. Dubrovnik, italyan ehir-devletleri tarznda, bamsz bir oligariye dnmt. Olduka becerikli meclisi sayesinde, bamszln korumay srdrebiliyordu. En refahl dnemi on beinci yzyln ilk yars oldu. Gnmzde hl bunu kantlayan pek ok kilise ve saray ayakta durmaktadr. Civar blgelerdeki kargaalar ve Osmanllar'n Bat Balkanlardaki fetihleri, Dubrovnik'in kara ticaretinin giderek kesilmesine yol at. Ama gemileri, yerel endstrisi ve her eyden te siyasetilerinin becerisi sayesinde ehir, Bat Balkanlar'n rnleri ve talya dokumalar, iin nemli bir pazar merkezi olma niteliini uzun sre korudu. Ayrca bir siyasi kumpaslar yata olmay ve Venedik'in siyasi planlarnda nemli rol oynamay da srdrd. Ragusallar'm yalnzca Bosna, Herzegovina (Hersek), Srbistan ve Arnavutluk'ta deil, ayn zamanda Sofya, Turnovo (Trnovo, Trnova), Prvadiya (Pravadi), Filibe, Edirne ve Konstantiniyye'de de bulunan ticari yerleim merkezleri, ehrin ileri gelenlerini sultann siyasi emellerine giderek daha fazla dikkat etmeye ve Osmanl mparatorluu'na giderek daha fazla ba vermeye yneltti. Eyll 1440'ta, Murad'm hazinedarlarndan biri Dubrovnik'e gidip efendisine yllk vergi vermesini balanmasn efendisi adna emretti. Senatonun bu talebi reddetmesi zerine, yalnzca Trk topraklarndaki deil, Srbistan'daki ve sultana bal olan Stjepan Vukcic'in (Stephen Koaca, St. Sava Dk) idaresindeki Bosna topraklarndaki btn Ragusal tacirler hemen tutukland. Balkanlar'daki zengin ticaret merkezlerini yitirmekten korkan Ragusallar hemen pes ettiler. Osmanl mparatorluu ve ona bal devletlerde serbeste ticaret yapma haklarn korumay, ancak sultana her yl bin duka altn deerinde gm levha vermeyi kabul ederek baarbildiler. Buna ramen yine de tehditten kurtulmu saylmazlard. 21

21 1442 ahidnamesinin ayrntlar ve kaynaklan iin bkz. Biegman, The Turco-Ragusan Relationship, s. 26. Karlatrmal bir okuma iin bkz. Carter,. Dubrovnik, 200.

38

BRNC BLM

Trkler'in batda ilerlemesi, bundan ilk etapta etkilenen lkelerin hkmdarlarnn, zellikle de Macar kralnn kayglanmasna yol amt. Osmanllar Slovenya ve Tsza Nehri'ne kadar aknclar gndermiti. Bu aknclar getikleri yerlerin halkna dehet sayordu. Gen Kral Ladislas, iki sekin komutann tehdit altndaki snrlarn korumakla grevlendirdi. Bu komutanlar Nicholas Ujlki ile Erdel voyvodas Janos Hunyadi idi. Bu komutanlarn sonraki yllarda kazand byk askeri baarlar, btn Hristiyan dnyasn Trkler'in sonunda yenilecei konusunda umutlandrd. Romen asll nemsiz bir Erdel soylusu olan Hunyadi, Trkler'e ve Jan Hus taraftarlarna kar kazand zaferlerle askeri becerisini kantlam, sava sanatn ok iyi bilen biriydi. Janos Hunyadi 1441'de, Belgrad'daki kararghndan Trk topraklarna aknlar yapmaya balad. Semendire kumandan shak Bey'i ar bir yenilgiye uratt. Bu yenilgi, sultann askeri planlarnda nemli bir yeri olan shak Bey iin ac bir darbe olmutu phesiz. Bu yenilgi zerine Rumeli Beylerbeyi ihabeddin Paa, Belgrad'm on drt kilometre gneyinde, 870 metre ykseklikte Zrnov (Avala) kalesini ina ettirdi. Bu kalenin ykntlar hl arazinin tepesinde durmaktadr. Sultann bakumandan, Erdel'i igal etmi ve ibiu'yu kuatmak zere olan yal Mezid Bey, oluyla birlikte ldrlm, sava meydan Trk cesetleriyle dolmutu. Hunyadi'nin byk zaferinin haberi ksa srede ok uzaklara kadar yayld. Macaristan'n mttefiki George Brankovic'e ganimet ykl bir at arabas gnderildi. Araba yle yklyd ki, on at tarafndan zor ekiliyordu. Ganimetlerin tepesinde Mezid Bey ile olunun kazklara geirilmi kelleleri vard. Yine bu arabada bulunan yal bir Trk, ganimeti despota teslim ederken bir konuma yapmaya zorland. ntikam yemini eden ihabeddin, byk bir ordunun bana geti. Dmanlarnn, kendisinin sarn grr grmez yzlerce kilometre uzaa kaacan sylyordu. Ama yenilgisi, cn almak istedii Mezid Bey'inkinden yz kat daha ac oldu. Osmanllar binlerce kayp verdi. lenlerin arasnda mehur soylu ailelerin yeleri de vard. ok sayda tutsak ve 200 sancak ele geirildi. Hunyadi'nin armaan olarak askerlerine datt ganimetlerin muazzam olduu sylenir. Bu zaferin haberi Buda'daki Macar kralna, Murad'm gnderdii bir eli heyetinin kendisinden ya Belgrad' teslim etmesini ya da en azndan bir mttefiklik karlnda her yl hara demesini talep etmesinden ksa sre sonra ulat. Sultann gerek amac bu muydu, yoksa bu heyeti Macaristan'da olup bitenler hakknda casuslarnn verebildiinden daha fazla bilgi edinsinler diye mi gndermiti, bu tartmal bir meseledir. Bat'da iler aleyhine dnmken, sultann emelleri konusunda hayale kaplmas pek mmkn grnmyor. Askeri adan daha gl olduklarndan emin olan Macarlar, Osmanl elilerini kovdu. Bunun zerine sultan, imdilik savunmada kalan Macarlar'm ksa sre sonra byk apta bir saldrya geeceklerini anlad. Macaristan'daki siyasi kargaa, A n a kralie Elizabeth'in beklenmedik lmyle (24 Aralk 1442) epey dinmiti. Macar ordularnn kazand baarlarla cesaretlenen dalm lke tekrar birlemeye balamt. Herkes kfirlerle savap onlar Avrupa'dan kovmaktan sz ediyordu. Janos Hunyadi ulusal bir kahraman ve kurtarc olarak grlyordu. Ele geirilen Osmanl sancaklar ve resmi alametleri, lkedeki kiliselere datld. Hristiyanlar buralarda kran dualar ediyor, yapacaklar byk sava iin cesaret topluyordu.

BALKAN SEFERLER - MACARLAR'IN KARI SALDIRISI

39

Hunyadi'nin zaferlerinin haberi Macar snrlarnn ok tesine kadar yaylmt. Btn Bat dnyas kfirlerle savamak istiyordu. Floransa Konsili'nde Papa IV. Eugenius ilk kez bir Kutsal Sava balatmaktan sz etmiti (1439). Papa Hristiyan dnyasnn hkmdarlarna etkileyici mektuplar yazarak, Dou'daki dindalarnn ackl halini anlatmt. Ama Bat ile Dou kiliseleri arasndaki ykc atmalar, kiliselerin birletirilmesi yolundaki grmelerin bitmek bilmemesi ve talya'daki, Papalk' iine eken siyasi kargaa, papann bir Hal seferi balatma plann uygulamasn engelledi. Eugenius, 1443 balarnda kard bir papalk genelgesinde, elindeki imknlarn yetersiz olduundan ikyet edip, btn kilise prenslerini kiliselerinden, manastrlarndan ve aylkl papazlarndan topladklar parann onda birini, Trkler'e kar yaplacak olan sava iin vermeye ard. Buna iyi bir rnek tekil etmek iin, papalk hazinesinin btn gelirinin bete bFni bir ordu ve donanma kurmaya ayrd. Dubrovnik Cumhuriyeti'yle askeri bir ittifak kurdu. Daha nce de elisi Kardinal Giuliano'yu Buda'ya, yalnzca Macarlar'm i ekimelerini dindirmek deil, her eyden te Trkler'e kar bir Hal seferi dzenlenmesi iin bask yapmak zere gndermiti. Kardinal tarihte trajik bir rol oynad. Etkili ve giriimci bir insan olarak, Gneydou Avrupa'yla snrl kalmayacak bir felakette nemli bir pay sahibi oldu. Kibar ve ateli tavryla, Macaristan'a i bar getirerek, kfirlere kar yaplacak byk sefer iin mutlak destek ald. Ama Batl hkmdarlarn ou, papann Kutsal Sava arsn umursamad. Bu kaytszlk, papann btn umutlarn neredeyse sona erdirecekti. nemli istisnalar Polonya ile Eflak idi. Bu lkeler hem piyadeler hem de svariler topladlar ama onlara ancak alt ay yetecek kadar para ayrdlar. Savamaya yalnzca halktan insanlar hevesliydi. Be parasz Hallar ve servet avclar drt bir yandan Macaristan'a akn etti. Bunlar macera aryor ve bo ceplerini doldurmay umuyorlard. 22 Hal seferine genelde kaytsz kalnmasnn nemli bir nedeni de, Bizans imparatorlarna kar beslenen derin nefretti. Bu seferden en ok onlarn kar salayaca dnlyordu. Dorudan destek verenler, yalnzca tehdit altnda olan lkelerdi. Dierleriyse asker vermemek iin bahaneler buluyordu. Habsburg hanedannn gcn arttrmak ve pekitirmekten baka bir kaygs olmayan mparator III. Friedrich (1440-1493), her zamanki gibi yardm etmekten kanmt. Hal seferine katlmay ya da asker gndermeyi reddetme bahanesi, Bohemya'daki kargaayd. Oysa asl neden, Macaristan'daki gcn giderek arttran Polonya kral Ladislas'm daha da glenmesini istememesiydi. nk aksi takdirde Kral Ladislas zafer kazandktan sonra Avusturya'ya saldrabilirdi. Btn Balkan yarmadasna ve belki Macaristan'a, hatta Almanya'ya casuslarn yerletirmi olan Murad, kendisine ve imparatorluuna kar dzenlenecek byk seferin haberini ald. Komu Anadolu eyaletlerindeki enitesi ve rakibi Karamanolu brahim Bey'in planlarndan da ayn ekilde haberdard. an Os-

22 Eugenius'un papal hakknda bkz. Joseph Gill, Eugenius IV (Londra, 1961). Karlatrmal bir okuma iin bkz. Ludwig Pastor, The History of the Popes I, ev: F. I. Antrobus (St. Louis, 1902), zellikle de 324'ten sonras.

40

BRNC BLM

manii ve Batl tarihilerinin ou, brahim ile Macar krallar arasnda yaplm bir anlamadan bahseder. Bu anlamann yapld kesindir. A m a ayrntlarn pek bilmiyoruz. Anlama, Osmanllar'a kar ortak bir saldr dzenlemek zere yaplmt phesiz. Tpk daha sonra ran'daki Safevilerle V. Carlos [V. Karl, arlken, Charles Quint) arasnda yaplan anlama gibi. Buda'da byk bir Hal seferinin hazrlklar yaplrken, "Byk Karaman" brahim Bey, muhtemelen 1443 ilkbaharnda, Anadolu'da saldrya geti. II. Murad, enitesine kar dzenledii seferi bizzat ynetti. Amasya'daki olu Ali elebi'ye haber gnderip, h e m e n kendisine katlmasn istedi. Birlikte asiyi ksa srede dize getirdiler. Ali elebi'nin savata byk bir cesaret ve feraset sergiledii, gl fiziinin hayranlk uyandrd sylenir. brahim Bey bar istedi ve bu isteini elde etti. Bunda karsnn, Murad'm kzkardeinin araya girmesinin pay bykt phesiz. Sultan daha sonra oluyla birlikte Bursa'ya dnd. Orada ayrldlar. Bu srada tuhaf bir trajedi gerekleti: Srr muhtemelen asla zlemeyecektir. Ali elebi'yi ldrmek iin Kara Hzr Paa Amasya'ya gnderildi. Gece vakti saraya gizlice giren Kara Hzr Paa, ehzadeyi yatanda bodu. Dahas, ehzadenin alt ve on sekiz aylk olan iki olu da ldrld. Bu ocuklar nce Amasya'daki Turumtay trbesine, daha sonra da muhtemelen Bursa'da gmld. Ali elebi'nin yerine Amasya valiliine, Filibe fatihi (1364) Lala ahin Paa'nn olu Mehmed Paa getirildi. Elimizdeki Osmanl ve Bat kaynaklarna gre Murad, en gzde olu olduu sylenen Ali elebi'nin ani lm haberini alnca ykld. A m a bu kaynaklarn hepsinde de, o trajedinin tarihi yanl yazlmtr. Aabeyinin lmesiyle, Manisa'daki on bir yandaki Mehmed elebi veliaht oldu ve babasnn sarayna arld. Mehmed elebi o zamana kadar babas tarafndan pek sevilmemiti anlalan. Sinirli, dikkafal bir yaps vard. En kk bir de bile kulak asmay reddediyordu. Bu yzden eitilmesi ok zordu. Sultan onun eitimi iin eitli retmenler grevlendirdi. Elimizde adlar bulun a n bu kiilerin ona pek bir ey retebildikleri phelidir. Bu retmenlerden biri Molla yas Efendi idi. Mstakbel sadrazam Mahmud Paa ile birlikte Trkix ye'ye sava esiri olarak gelmi ve daha sonra Bursa'da retmenlik yapmaya balam bir Srpt. yas bu greve uygun biri deildi. Bazen vecd halleriyle kendinden geerdi. Sonunda mistik bir yolu takip etmek zere bir tekkeye ekildi. G e n Mehmed ders almay, iman ve Kur'an okuma derslerini reddedince, babas Krt blgesi ehrizor'daki Koran kynden, mehur Molla A h m e d Grani'yi (Korani) artt. Grani, Kahire'de fkh ve Kur'an eitimi aldktan sonra A n a dolu'ya gelmi, sultann arsna uyarak, I. Murad'm Bursa'da yaptrd medresede almay kabul etmiti. Asi ehzadeyi yola getirecek kadar enerjik ve otoriter bir adama benziyordu. Bu yzden Manisa'ya arld. Baz eski kaynaklara gre sultan, uzun ve boyal sakall, heybetli bir adam olan mollaya ince bir denek vermi ve bunu ocuk itaatsizlik yapt takdirde kullanabileceini sylemiti. Yine ayn kaynaklara gre, molla elinde denekle ehzadeye gitti. "Baban" dedi, "beni seni eitmem iin gnderdi. A m a szm dinlemezsen seni yola getirmemi syledi." Mehmed bu szlere glnce, Molla Grani ona yle bir dayak atm ki, ocuk ondan hayat boyunca korkmu. Mehmed, Kur'an' ksa srede ren-

BALKAN SEFERLER - MACARLAR'IN KARI SALDIRISI

41

di. Baarsndan dolay Murad tarafndan cmerte dllendirilen molla, dikkafal rencisi sultan olunca devlette yksek bir mevkiye getirildi. Ancak ak szll ve hainlii yznden, gen sultanla sk sk tartt. Mehmed'in bir baka retmeni olan Molla Sinan sonradan vezir oldu. Tpk Grani gibi, nl ilahiyat Molla Hamideddin Efdalzade'nin rencisi olan Molla Sinan da, o sralar Manisa'da gen ehzadeye retmenlik yapm gibi grnyor. Sonradan Bursa ve istanbul'da bir mderris olarak byk n kazand.? 3 Mehmed elebi'nin annesi ve retmenleriyle birlikte drt be yln geirdii Manisa, ok gzel bir ehirdi. Bugn, saraydan geriye pek az iz kalmtr. Buradan baklnca ehrin manzaras gzler nne serilir. Derin bir kayalk ukurdan ykselen yamalarda bulunan teraslar, yeil aalann stnde ykselen ok sayda cami grlebilir. Ama gen ehzade artk devlet ilerini renmek iin Edirne'de, babasnn yannda yaamak istiyordu. Saraya ok kritik bir zamanda geldi. Babas Murad, Anadolu'dan henz dnp Bat'yla ilgilenmeye balamt ki, Hristiyan ordularnn Buda'dan gneydouya doru yola kt haberi geldi (Temmuz 1443 balar). Kk ama etkileyici Hal Ordusu'nun banda gen kral Ladislas vard. 12 bin atldan oluan nc ekibi, deneyimli sava Janos Hunyadi, kardinal-eli Giuliano Cesarini ve topraksz Srp prensi George Brankovic ile birlikte ynetiyordu. Ordu, hl Trkler'in elinde olan Semendire yaknnda Tuna'y geip gneye doru ilerlemeyi srdrd. Ciddi bir direnile karlamadlar. 25 bin kadar atl ve okudan oluma orduya, yolda sekiz binden fazla atl ve yaya Srp katld. Bu birleik ordu, bir Osmanl gcyle ilk kez 3 Kasm 1443'te, Bolvan Kalesi (Aleksinac yaknndaki) ile Ni (Nis) ehri arasnda karlat. Burada, o srada Rumeli Beylerbeyi olan Kasm Paa, shak Bey ve dier sancakbeyleri yenildi. Hristiyan ordusu, ciddi bir glkle karlamadan Ni ve Pirot'tan geerek surlu Sofya ehrine ulat. Sofya'y hemen yamaladlar. Bulgarlar sevinten deliye dnmt. Polonyahlar' ve kardeleri Slavlar' cokuyla karladlar. Artk Trakya'ya girmek iin bir engel kalmamt. Hallar bir haftada Edirne'ye ulaacaklarn dnmekte hakl gibiydiler. Sultan I. Bayezid ve oullarna kulluk etmekle geirdii yllar sayesinde blgeyi avcunun ii gibi bilen Srp despotu, Hristiyan ordusunu engebeli kesimlerden ve Balkan Dalar'mn (eski adyla Haemus) karl geitlerinden geirmeyi baard. Peinde uzun bir yiyecek kervanyla ilerleyen ordu hedefine yaklatka, Trkler'in direnii artyordu. Kadim Traianus (Kapl Derbend Kaps) ve Belgrad ile Konstantiniyye arasndaki askeri yolun tamam aa ktkleriyle kapatlmt ve geitler iyi korunuyordu. Ordu 12 Aralk 1443'te, souk k havasnda, Zlatitsa (Osmanl tarihilerine gre "zladi") civarn evreleyen havzaya vard. Amac yoluna devam ederek,

23 Bu kiilerin ve II. Murad ile Mehmed zamannda yaam dier limlerin hayatlarna dair ayrntl bilgiler, en eski Osmanl biyografi szl olan, 16. yzyln ortalarnda Takprlzde tarafndan yazlm Al-aka'ik al-nu'maniye'de [akaik'n-nu'maniyye'nin Trke'si: Hadaiku'-akaik, ev: Edirneli Mehmed Mecdi Efendi, stanbul, 1853, dizin eklenmi tpkbasm: stanbul, 1989] bulunabilir. Bu kitap O. Rescher tarafndan Almanca'ya, Es-Saqa'iq en-No'manijje (Constantinople, 1927) adyla evrilmitir. Molla Grani hakknda ayrca bkz. "Grn" (J. R. Walsh), EI2 II, 1140-41.

Panagyurishte ehri yaknndaki Sredna Gora'nn kayn ormanlarndan gemekti Burada byk Osmanl ordularnn sert direniiyle karlatlar. Hallar havann soukluu, yeni yiyecek temin edememeleri ve kap kurtulmay baarm olan Kasm Paa'nn liderliindeki Osmanllar'n srekli saldrlar yznden, geri dnmek zorunda kaldlar. Osmanllar pelerinden gitti. Ama Noel arefesinde, Sofya yaknndaki Melshtitsa'da yaplan bir savata geri pskrtldler. Osmanllar 2 Ocak 1444'te, Pirot ile Ni arasndaki Kunovica Da civarnda pusuya drlerek tekrar yenildiler ve pek ok liderler, aralarnda sultann enitesi, andarl ailesinden Mahmud elebi de olmak zere, tutsak edildi. Despotun, ordunun k Srbistan'daki kalelerde geirip ilkbaharda douya doru ilerlemeyi srdrmesi nerisi epey tartld. Ama sonunda, havann soukluu ve yiyeceklerin azl nedeniyle bu plandan mecburen vazgeildi vc Hristiyan ordusu geri dnmeyi srdrd. Hallar donmu arazilerde ve da geitlerinde yaptklar etin bir yolculuktan sonra, Ocak sonunda Belgrad'a vardlar. ubat'ta, olduka klm ve bitkin haldeki ordu Buda'ya ulat. Alk ve souktan bir deri bir kemik kalm, zayf elleriyle kfirlerin ele geirilmi sancaklarn tayan savalar, halkn sevin nidalar eliinde Macar bakentine girdi. Askerler daha hzl yol almak iin btn gereksiz yklerden kurtulmulard. Ele geirilmi arabalar dolusu silah gmlm, fazlalk olan atlar ve btn hayvanlar ldrlmt. Gen kral yeminini tutarak ehre yaya girdi. atosuna girmeden nce, komutanlaryla birlikte katedrale gidip Tanr'ya kranlarn sundu. Yalnzca alt ay sren ama Macar tarihine "Uzun Sefer" 2 ^ adyla geen o tuhaf sefer bylece son buldu. Greceli olarak kk bir Hristiyan ordusunun, Osmanl topraklarnn ilerine kadar cesurca ilerlemesi, kalc bir etki yaratmt. Gneydou Avrupa'daki Hristiyanlar bakaldrmaya baladlar. Her tarafta Osmanl beylerine kar isyanlar kyordu. Ksa sre sonra, birka nemli kale ve mstahkem ehirdeki Trk garnizonlar kovuldu. Ama btn Balkan halklarnn Osmanl idaresine kar birleerek bakaldrd sanlmamaldr. Fethedilen lkelerdeki Hristiyanlar, hara deyerek dinlerine gre serbeste yaama ve gelenekleriyle pek ok kurumlarn devam ettirme hakkn satn alyorlard. Haralarn ou sultann hazinesine gidiyordu. Yahudiler de paylarna deni dyordu. Ayrca her Hristiyan koyun, kei ve kzlerinin saysna gre mera vergisi dyor ve her hasadn onda birini vergi olarak veriyordu. Burgonyal Bertrandon de la Broquiere'ye gre Murad, 1432 ylnda 25 bin dukalk vergi toplamt. 25 Vergilerini zamannda ve eksiksiz deyenler, hayatlarn Osmanllar'n geliinden nceki zamanlardaki kadar rahata srdrebiliyordu. En azndan on beinci yzylda durum byleydi.

24 Uzun Sefer, Babinger'in daha nce yapt, 1443-1446 arasnda geen olaylara dair incelemesinin balang noktasdr: "Von Amurath zu Amurath," Oriens 3 (1950), 229-265; A&A I, 128-157'de yeninden yaymlanmtr. 25 Bu Burgonyal gezginin anlats, Le Voyage d'Outremer'de yaymlanmtr (ed: C h . Schefer; Paris, 1892 [Bertrandon de la Broquiere'in Denizar Seyahati, ev: lhan Arda, stanbul, 2000]). Thomas Wright'm yapt ngilizce bir evirisi de vardr: Early T.vels in Palestine (Londra, 1848), 283-382. Osmanl mparatoluu'ndaki vergi sisteminin ayrntlar iin bkz. "Djizya" "H. nalck), El2 II, 562-566.

VARNA HAU SEFER

43

Osmanl eyaletlerinde rvet, gasp, antaj ve tefecilik daha sonralar belirdi. Bylece hrsl yetkililer halkn kann emmeye baladlar. Sylenen yalanlar, gvensizlik dourdu. Ama bu durum ancak on yedinci ve on sekizinci yzyllarda, yozlama dneminde gerekleecekti. II. Murad'm zamannda koullar ok farklyd. II. Murad, daha nce de belirttiimiz gibi, adillii sayesinde dmanlar tarafndan bile saylrd. Bu yzden yeni efendilere bakaldranlar aslnda halk deil, hem topraklarn hem de ayrcalklaryla zgrlklerini yitirmekten korkan idarecilerdi. imdi gereklemeye balam olan dramda, Bizans imparatoru VIII. oannes esef verici bir rol oynayacakt. Trkler'e kar savaan Batl prensleri desteklemeye sz vermiti. Ama aslnda yalan sylyor, zayfln gizlemeye alyordu. Hal seferi onda, hanedannn ve zayflam imparatorluunun kurtulacana dair yeni bir umut uyandrmt. Osmanllar' Avrupa'dan kovma d, yalnzca Roma'da deil, Bizans'ta da, imdiki zamann sefaleti ve gelecein bariz umutsuzluu iin hakl olarak bir teselli haline gelmiti. imparator VIII. oannes kral Haemus Seferi iin kutlamak zere Buda'ya ilk eli gnderenlerden biri oldu. Filippo Buonaccorsi (Callimachus), 26 Kral Ladislas'm hayat zerine yazarken, belki de hafif bir alayclkla, "Rhomaea"llarn (Bizansllar'm), baarlm olan eyler ve gelecee dair beslenen umutlar karsndaki sevinlerini ifade etmek iin dnyevi ile ilahi olan birletirerek, btn dnyaya, Kral Ladislas'm Mahmud elebi'nin tutsak edildii mthi zaferi kazand srada, Konstantiniyye'deki Makedonya Kaps'nda beyazlara brnm atl bir gencin belirdiini aklamaktan daha iyi bir yol bulamam olduklarn yazar. Bu hayalet bir sevin belirtisi olarak bir sre ortalkta gezindikten sonra, birdenbire ortadan kayboluvermiti. Bu hayalet haberi ilk bata kaygyla karlanmt. nk hi kimse bunu neye yoracan bilmiyordu. Ama ksa sre sonra o atlnn, Bizansllara harekete geme zamanlarnn geldiini belirtmek zere gnderilmi bir haberci olduu anlalmt. Bizansllar byle masallarla kendi kendilerini uyutmaya, durumlarnn ciddiyetini grmezden, gelmeye alyordu. nk Murad'm Bizans mparatorluu'nun geri kalann fethetme plann, ancak I422'den beri engin topraklarnn baka yerlerindeki faaliyetleri yznden ertelemi olduu, akl banda herkes iin apakt. On yl sonra ise (1432) Cenovallar, Konstantiniyye'ye cesurca ama baarsz bir saldr dzenlediinde, Cenovallar'n sultanla ibirlii iinde olduu phesi uyand doal olarak. Bu da Bizansllar'm varlklarn srdrme ansnn iyice azaldnn dnlmesine yol at. Ama balangta, sanki kanlmaz son geciktirilebilirmi gibi grnyordu. mparatorun iki erkek kardei, Misistire despotu Konstantinos ile Patras (Balyabadra) despotu Thomas, Mora kstann kuzeyinde bir ayaklanma balattlar. Pindus Da'ndaki Eflakllar Trkler'e kar ayakland. 1443 yazna gelindiindeyse, Orta Arnavutluk'ta ciddi bir Trk dmanl bagstermiti. Bu haberleri alan Macar Meclisi'nin, Hristiyanlk'm dmanlaryla her ekilde savamaya

26 P. Callimachi Geminianesis, Historia de Rege Vladislao, se clade Vamensi (August Vindelicorum, 1519).

44

BRNC BLM

devam etme kararm almas artc deildir. Papa IV. Eugenius (Condolmieri'de domutu ve Venedik'in yeni aristokrat ailelerinden birine mensuptu), Venedik Cumhuriyeti, Burgonya Dk Philip ve Dubrovnik, ortak bir donanma oluturma teklifinde bulundular. Ganimetler nceden paylald. Ortak dmanlar II. Murad, byk bir tehlikeyle kar karyayd. Asya'da ise, eski dman Karaman Beyi ibrahim Bey, Anadolu'nun ilerine yeni bir saldr dzenleme tehdidinde bulunuyordu. Sultann Avrupal dmanlaryla mttefik olduu belliydi. Karaman savann her an patlak verebilecek olmas ve Arnavutluk, Srbistan ve Yunanistan'daki kayg verici gelimeler, sultann Batl glerle, zellikle de Macaristan'la hemen bar imzalama giriiminde bulunmasna yol at. Hassas grmeler sultann kars, George Brankovic'in kz Mara tarafndan yrtld. Mart 1444'te, Mara'nn eli olarak gnderdii Rum bir kei gizlice Dubrovnik'e gidip, senatonun ayarlad bir gemiye binerek Adriyatik'ten Split'e (Spalato) geti ve buradan atla Macaristan'a giderek despot George ile bulutu. Ama bu, sultann Bat ile uzlama yolundaki ilk giriimi deildi. nceki Ocak aynda, Kral Ladislas ordusuyla birlikte Srp tpraklarndayken, sultann gnderdii bir ulak: krala Osmanllar'n vekillerinin tayin edilmesi ve bir bar ya da atekes anlamasnn ana hatlannm tartlmas teklifini iletmiti. Planlanan anlamaya gre, Srbistan George Brankovic'e geri verilecek ve iki kr olu evlerine gnderilecekti. Bu yzden George Brankovic'in, zellikle de Rum elinin geliinden sonra, Nisan 1444'teki Macar meclisi toplantsnda sultann bar tekliflerini desteklemek iin ok geerli nedenleri vard, nk eline eski konumunu ve servetini geri alma frsat gemiti. Daha sonraki birka ay iinde olanlar, yakn zamanda bulunmu baz mektuplar olmasa hl bilemeyecektik. Bu mektuplar, Anconal ya da Anconitanuslu Cyriacus olarak tannan, Ciriaco de' Pizzicolli (do. 1391) tarafndan yazlmtr. Daha sonraki on yl iinde olanlardan sz ederken, bu dikkat ekici kiiye deineceiz. Gneydou Avrupa lkeleri ile Osmanl imparatorluu arasnda saysz yolculuklar yapan Ciriaco'nun amac, kendi deyimiyle "lleri diriltmekti". Yapt arkeolojik (ve siyasi) amal yolculuklar, Papa IV. Eugenius tarafndan desteklenmiti. Ciriaco, Yunanistan'da tarihi eser ararken, bir yandan da yerel prenslerle balantlar kuruyordu. Gezileri onu Konstantiniyye'ye (buraya ilk kez x 1418'de, tacir olarak gelmiti), ayrca Trakya'ya, Selanik'e, Makedonya'ya, Ege Adalar'na, Girit'e ve Msr'a gtrd. Gittii her yerde gemiin kalntlarn aryor, gnlk tutuyor ve talya'daki arkadalarna mektup yazyordu. Karsna kmay baard Murad, ona Osmanl mparatorluu'nda serbeste ve gmrklerle uramadan gezinmesini salayan bir berat verdi. Hayatnn son yllarnda yaptklar -1455 dolaylarnda Cremona'da ld sanlyor- hl srdr. Bugn, Ciriaco de' Pizzicolli'nin ayn zamanda Balkanlar ve Anadolu'da bir takm siyasi misyonlar yerine getirdiinden eminiz. Ama casus olduuna dair imdiye kadar ortaya km kantlar ancak blk prktr. 2 ?

27 Bu talyan gezgini hakknda bilgi ve mektuplar iin bkz. F. Pali, "Ciriaco d'Ancona e la crociata contro i Turchi," Bulletin de la Section Historique de l'Academie Roumanie 20 (1938), 9-68. Babinger daha fazla ayrntlar vermitir: "Notes on Cyriac of Ancona and Some of His Friends," Journal of the Warburgand Courtauld Institutes 25 (1962), 321-323. Karlatrmal bir okuma iin bkz. E. W. Bodnar, Cyriacus of Ancona and Athens (Brksel, 1960).

46

BRNC BLM

Ciriaco 1444 balarnda, Mora'ya giderken despot ile imparatorun iki erkek kardeinin sava hazrlklar yaptn renince ok sevinmiti. ubat sonunda, Francesco Draperio (Draperio, Cenova tarafndan sultan ile eitli meseleleri grmekle grevlendirilmi olan, Yeni Foa'da 28 -zmir'in kuzeyinde, Phocaea yaknlarnda- ap madenlerine sahip, zengin bir Cenoval ya da daha dorusu Galatya'l tacirdi) ile birlikte Edirne'de, sultann saraymdayd. 22 Mays'ta o ve Raffaele Castiglione adl biri, Draperio'yla birlikte Murad'm karsna ktlar. Ciriaco, ayn gn Chios'taki (Scio; Trke'de Sakz Adas) patronu Andreolo Giustiniani-Banca'ya yazd Latince bir mektupta, kabul trenini ayrntlaryla anlatmtr. talyanlar ieri girdiinde, sultan "barbarca bir grkeme sahip muhteem" bir halnn stnde oturmaktayd. Etraf yksek dzeyde grevlileriyle evriliydi. Yannda veliaht ehzade Mehmed elebi oturuyordu. Mektupta daha sonra, nce sultann damad Kastamonulu sfendiyarolu smail Bey'in, sonra da Francesco Draperio'nun kabul edilileri ksaca ama canl bir dille anlatlr. kisi de pahal hediyeler getirmilerdi. Bu mektup sayesinde, gen ehzadenin o srada babasnn yannda olduunu r e n i y o r u z . ^ Ama Murad'la yaplan bir grmenin anlatmndan (benzerini Burgonyal bir valye olan Bertrandon de la Broquiere on iki yl nce yazmt) ok daha nemlisi, Ciriaco'nun 12 Haziran 1444'te gereklemi bir olay anlatmasdr. Bu olaya dair elimizde baka kaynak yoktur. O gn Murad drt Batl eliyi arlamt. Eliler 25 Nisan 1444'te Buda'da Kral III. Ladislas tarafndan imzalanm bir mesaj iletmek iin gelmilerdi. Bu delege heyetinin banda bir Srp olan Stojko Gizdavic vard. Gizdavic, Macar ve Polonya kralnn elisi hviyetindeydi. Yannda Janos Hunyadi'yi temsilen "Vitislaus" diye biri ve Srp despotu George Brankovic'in iki elisi vard. Bunlardan biri Semendire Bapiskoposu Atanasije Frasak, dieriyse despotun bakanlarndan biri olan, muhtemelen Bogdan adl bir adamd. Bu tuhaf heyete altm atlnn elik etmesi etkileyiciydi. Bir Macar eli heyetinin bana, mektupta vlmesine karn hi tannmayan bir Srp'm getirilmesi, Erdel Voyvodas olarak Macar kralnn bir kulundan baka bir ey olmayan Janos Hunyadi'yi zel bir elinin temsil etmesi ve George Brankovic'in eli olarak en st dzey devlet ve din grevlilerinden ikisini gndermi olmas ok artcdr. Sultan elilerle defalarca grt. Her seferinde ayn srayla kabul ediliyorlard: nce Stojko Gizdavic, sonra despotun iki elisi, son olarak da Janos Hunyadi'nin temsilcisi. 12 Haziran 1444'teki son grmede, Murad, Batl elilere on yllk bir bar garantileyen bir belge verdi. Bu belgede Eflak Prensi Vlad

28 Burada Yeni Foa olarak sz geen ehir, 15. yzyl balarnda Cenovallar tarafndan kurulmutu. Birka kilometre gneyinde eskiden Eski Foa, imdi ise yalnzca Foa olarak bilinen yerleim merkezi vardr. Babinger her iki yer iin de bu ksa ad kullanmtr anlalan (bkz. s. 57). ap ticaretinin tarihi iin bkz. Charles Singer, The Earliest Chemical Industry (Londra, 1948); zellikle de Foa'daki madencilik iin bkz 89-94. Karlatrmal bir okuma iin bkz. Jacques Heers, Genes au XVe Steele (Paris, 1961), 202 ve zellikle de 394 ve sonras. 29 Ciriaco'nun mektubunun metni iin bkz. O. Halecki, The Crusade of Varna, A Discussion of Controversial Problems (New York, 1943), ek 3 (dipnot 27'de sz geen Pall'm almasndan hemen sonra).

VARNA HAU SEFER

47

Dracul'un Trkler'le olan ittifaknn bozulmasnn koullarndan da sz ediliyordu. Sleyman Bey, Osmanl mparatorluu'nun avuu sfatyla Buda'ya gidecek ve orada anlamann recte etfideliter sine aliquo dolo olarak, yasal bir ekilde ve hilesiz dolapsz onaylanmasn b e k l e y e c e k t i . ^ Murad bylece, en azndan resmi olarak arkasn salama aldktan sonra, btn dikkatini kendisi iin tehdit oluturan Konya'daki (Iconium) enitesi brahim Bey'e yneltti. brahim o sralar Macaristan'la gizli bir anlama yapmt muhtemelen. Edirne halk, olacaklar korkuyla bekliyordu. Batl elilerin gitmesinden ksa sre sonra Konstantiniyye'ye gitmek zere yola kan Ciriaco de' Pizzicolli, 24 Haziran 1444'te Pera'dan Janos Hunyadi'ye bir mektup yazd. Mektupta, alldk bir giriten sonra, 12 Haziran'da Edirne'den gnderilmi daha nceki bir mektuptan sz ediliyor: "Ey prenslerin en Hristiyan', Adrianopolis'teyken [Edirne] barbarlar tarafndan ldrlmemek iin olanlar hafifleterek anlattm." (Mektubunun Trkler'in eline gemesi kaygsndan sz ediyor.) Ardndan, "zoraki bir bartan" aka sz ediyor ve Edirne halknn ehrin surlarn salamlatrmakla megul olduunu anlatyor. Sultan ile maiyetinin, Batl glerle yaptklar bara pek gvenmedikleri ortadayd. Macar kralnn yeni bir gneydou seferi balatt haberi gelince, yalnzca Edirne'nin deil, ayn zamanda anakkale Boaz'ndaki Gelibolu'nun zengin sakinlerinden ounun, zellikle de tacirlerin Bursa'ya katn dier pek ok kaynaktan, zellikle de Swabiali Meistersinger* Michel Behaim'in bir iirinden biliyoruz.31 Anadolu'daki durum son derece acildi. Yukarda sz geen 24 Haziran tarihli mektupta Ciriaco, Erdel voyvodasna, sultann Mehmed elebi ile gvendii sadrazam Halil Paa'y Trakya'da (Edirne'de) brakp, byk bir orduyla anakkale Boaz'ndan Asya'ya gemeyi planladn sylyordu. Bundan aka anlyoruz ki, sultan kaca seferi Haziran ortasndan, Ciriaco'nun Edirne'den ayrlmasndan nce planlam ve Rumeli'nin idaresini, snrsz gvendii vezirinin, andarl hanedanndan Halil Paa'nm gzetiminde, on iki yandaki olu Murad'a brakmaya karar vermiti. Pek ok tarihi, hatta Trk olanlar bile, Murad'n o srada tahtn braktn syler ama bu kesinlikle doru deildir. Mehmed elebi yalnzca Rumeli blgesinin saltanat naibi olmutu, o kadar. Murad 12 Temmuz 1444'te askerleriyle birlikte boaz geti ve Avrupa'ya neredeyse ay geri dnmedi. Bu sre iinde Rumeli'yi gen ehzade Mehmed, Halil Paa ile sert retmeni Molla Hsrev'in danmanlyla ynetti. Kazasker olan Molla Hsrev, imparatorluun her iki blmnde en yksek tzel yetkiliydi. Bu yzden, sadrazamdan sonraki en gl kiiydi. 1444'n yaz aylarnda nemli olaylar oldu. Bu olaylarn btn ayrntlarn hl

30 Ciriaco'nun, Murad'n Batl delege heyetini karlamasna ilikin anlats ve bar anlamasnn metni iin bkz. Halecki, ek 4 ve 5. 31 Ciriaco'nun Hunyadi'ye gnderdii mektup iin bkz. Halecki, ek 6. Michel Behaim'in iiri iin bkz. Babinger, "Von Amurath zu Amurath," Oriens 3 (1950), 237-238 ( = A&A I, 35) ve orada verilen kaynaklar. v * 15. ve 16. yzyllarda, iir ve ark besteciliinde uzmanlaan Alman loncalarndan birinin yesi- N

48

BRNC BLM

bilmiyoruz. Sleyman Bey, Murad'n elisi olarak, Vrans adl bir Rum'la birlikte Buda'ya gitti. Buda'ya Temmuz ay bitmeden varm olsa gerek. Orada nasl karland ve grevinin nasl sonuland konusunda eitli farkl grler var. Yakn zamana kadar genel kan, Szeged'deki (Segedin) Kral III. Ladislas'm, Temmuz sonunda ya da en ge 1 Austos 1444'te, Edirne'de yaplm anlamaya uyacana yemin ettii ama bundan yalnzca birka gn sonra kfirlere kar sava ilan edip, imzalad anlamay ve yeminini bozduu idi. Ama Polonyal tarihi Oskar Halecki, daha nce baz Polonyal limler tarafndan ortaya atlm olan bir yorumu destekleyerek, Ladislas'm anlamay asla imzalamadn, anlama imzalayanlarn Murad ile George Brankovic olduunu, Ladislas'm ise bu anlamaya katlmay kesinlikle reddettiini syledi. 32 Ayrca, bu anlamayla Svrp despotunun Osmanllar tarafndan igal edilmi ehirleri (Semendire da dahil olmak zere) ve nemli bir kale olan Golubac' (Trke'de Gvercinlik) [Resim VI], ki bu kale ona son ana kadar verilmemiti, geri ald syleniyor. Srp tarihilerine gre despot 15 Austos 1444'te gerekten de imparatorla -yani "sultanla"- bir bar anlamas imzalam, bu anlamayla Semendire'yi, Kipunovo'yu, Novaberde'yi ve btn Srbistan' geri alm ve 22 Austos'ta Semendire'ye girmitir. Eer Polonyallar bu iddialarn kantlayabilmi olsalar, Sultan'tn SrpMacar ittifakn bozmay (ki kendi trnde benzersiz bir ittifaktr kukusuz), bylece Batl glerin yapaca yeni bir sefere Srp askerlerinin katlmamasn garantilemeyi baarm olduu kantlanacakt. nceki yl yaplan "Uzun Sefer"de, Hal ordusundaki askerlerin en az te biri George Brankovic'e aitti. George ayrca Trk igali altndaki engebeli Srp blgelerinden geilmesinde de ok yardmc olmutu. Brankovic artk dman olmadna gre, sultan despota topraklarn ve kr oullarn geri verirse gcnden bir ey yitirmezdi. Her halde, Batl ordularn sefere kt gn olarak kabul edilen 20 Eyll 1444'ten ok nce, George Brankovic ile Osmanl mparatorluu arasnda bir anlama imzaland ve Osmanllar'n bu anlamann btn koullarna uyduu kesindir. Polonyallar'm Ladislas'm yeminini bozmad iddiasna kar, gl kar iddialar ne srlebilir. Ladislas'm 15 Nisan 1444'te Buda'da yaplan meclis toplantsnda, papa elisi Kardinal Giuliano Cesarini'nin huzurunda, ayn yaz Trkler'le savamay srdreceine sz verdii kesindir. Ama bu onu birka gn sonra, bar grmelerini uzatmak niyetiyle, sultann sarayna Stojko Gizdavic'i gndermekten alkoymad. Ladislas tam ayn tarihte, Macar kralnn Venedik elisi Giovanni de Reguardati'ye, sultana yeni bir sava amakta kararl olduunu syledi. 24 Temmuz 1444'te Bosna kralna, kfirlere kar yeni bir sefer balatmak zere olduunu syledi. Ama ertesi gn, St. James yortusunda, Buda'dan ayrlarak, Sleyman Bey ve Rum Vrans'la bulumak ve onlardan sultann imzalam olduu bar antlamasn alarak kendi imzasn atmak zere Segedin'e doru yola kt. Gen kraln bu ikiyzlln tamamen an ruhuna atfetmek mmkn deildir. Bu kararlar kendisinin mi verdiini, yoksa d glerin, zellikle de

32 Babinger, The Crusade o/Varra.adl kitaptan sz ediyor. Karlatrmal bir okuma iin bkz. Babinger, "Von Amurath zu Amurath" ve Halil nalck, Fatih Devri zerine Tetkikler ve Vesikalar I (Ankara, 1954; TTK: XI. seri-111, no. 6.

VARNA HAU SEFER

49

Cesarini'nir kuklas m olduunu muhtemelen asla renemeyeceiz. Sultann teklifini red mi etti, yoksa kabul ettikten sonra anlamay rezilce bozdu mu, 4 Austos 1444'te Segedin'de imzalanm olan anlamadan aka anlalmaktadr. Bu anlamada, kral ve lordlar, 1 Eyll 1444'ten nce Tuna'y Orova'dan geip, yln sonundan nce Trkler'i Avrupa'dan atmak iin ellerinden geleni yapacaklarna ruhlarnn kurtuluu, Kutsal l, Bakire Meryem ve Macaristan'n koruyucu azizleri Kral Stephen ile Kral Ladislas adna yemin ediyordu. Kral ve btn lordlar tarafndan imzalanm olan bu nemli belge hemen Bizans imparatoruna, papalk donanmasnn amiraline ve Macaristan'la mttefik olan btn Batl prenslere gnderildi. Ama Trkler'i kovma niyeti, ciddi bir siyasi projeden ok sofuca bir arzuydu. 15 Austos 1444'te Osmanl mparatorluu ile George Brankovic arasnda yaplan anlamaya -bir bar anlamasna edeerdi- gelince, bu anlama hakknda elimizde, Srp tarihilerinin verdii blk prk bilgiler dnda pek gvenilir bilgi yok. Despotun bu anlamay imzalamasnn nedenlerinden biri de, bir Hal seferine katlrsa, henz yeni geri alm olduu topraklar sonsuza kadar yitireceinden korkmasyd muhtemelen. Bu, sultanla yapt anlamaya sadk kalmasn da aklar. Srp prensin Segedin'den ayrlnca, Trk eliyle birlikte dorudan evine dnm olmas ilgintir. George Brankovic ile Osmanl mparatorluu Edirne'de kendi aralarnda bir bar anlamas imzalamlarsa, bu anlama, Austos'un ilk yarsndan daha ge bir tarihte yaplm olamaz. Bu durumda despot, ehzade Mehmed elebi ve danmanlaryla grm olmal, nk Murad o s i T a d a ok uzakta, Anadolu'dayd. 14 Haziran'da, Segedin'deki bar grmelerinin tamamlanmasndan nce, byk lde Papa IV. Eugenius tarafndan oluturulmu olan Hal donanmas Venedik'ten Osmanl mparatorluu'na doru yola kt. Venedik kadrgalar Alvise Loredano'nun idaresindeydi. Donanmann tamammysa, papann yakn akrabas ve temsilcisi olan Kardinal Francesco Condulmer ynetiyordu. Donanma anakkale Boaz'na ok. ge girdii iin, sultann Anadolu'ya .gemesine engel olamad. Ama Hallar Murad'n Karaman seferinden sonra Trakya'ya dnn engellemeyi planlyordu. En azndan kardinal, Segedin'e gnderdii, krala bir an nce yola kmasn syledii mektupta bunu iddia ediyordu. Bu-resmi mektupta "Bu uygun an deerlendiremezsek, lkeyi kk bir orduyla fethedip kfirleri geldikleri yere gndermek imknsz hale gelecek. Kral, Hristiyan prenslere verdii sz dnsn ve kendi paylarna deni yapmak iin ne byk abalar sarf ettiklerini unutmasn" deniyordu. O yaz, baarl bir Hal seferi yapma ihtimali, her zamankinden yksek grnyordu kesinlikle. nk Trakya'da neredeyse hi asker kalmamt. Burgonyal Waleran de Wavrin'e gre, 33 Mehmed elebi'nin elinde, Rumeli'ye dalm garnizonlar dnda en fazla 7-8 bin asker kalmt. Dahas, Edirne'de halkn ounu kargaaya ve panie dren tuhaf olaylar oluyordu. Bir talyan ve bir Osmanl kaynandan rendiimize gre, yaz sonunda,

33 Bkz. Halecki'nin monografisi, s. 60 ve s. 68, dipnot 56.

so

BRNC BLM

muhtemelen Eyll'de, ran'dan gelen ve kendisini Hurufilik taraftarlarnn elisi olarak tantan bir dini fanatik, halktan epey yanda toplamt. ran'daki Esterabad'da domu, Fazlullah adl biri tarafndan on drdnc yzyln sonunda kurulmu bir ii tarikat olan Hurufilik, ksa srede Osmanl mparatorluuna y a y l d . 3 ^ Dini fikirleri zamanla Bektai tarikatmdaki dervilerin ou tarafndan kabul edildi. Hurufilik doktrinleri muhtemelen bu derviler araclyla yenierilere de yayld. Hurufilerin -"harf yorumcular", bu ad almalarnn nedeni, Arap alfabesinin harfleri ile rakamsal deerlerine baz anlamlar yklemeleridir- dinsel grleri ve zellikle de Anadolu ve Rumeli'deki dier dervi gruplaryla ilikileri yeterince aydnlatlmamtr. Bunun nedeni, ksmen doktrinlerini ve ayinlerini gizlemeleri, ksmen de karanlk ve zor bir slupla yazlm kitaplarnn yeterince incelenmemi olmasdr. eyh Bedreddin'in ortaya kndan beri Rumeli, dinsel huzursuzluklara gebeydi. On yedinci yzyla kadar orada, slam ile Hristiyanlk arasnda bir uzlama vaat ederek byk yanda toplayan vaizlerin defalarca ktn biliyoruz. eyh Bedreddin'in byle bir uzlamay ister gibi grnen, drt bir yana dalm mritleri, onun 1416'da Serez'de idam edilmesinden ok sonra Bulgaristan'da faaliyetlerde bulunmay srdrd. 1444 yaznda ranl misyonerin ok sayda taraftar toplamasnda onlarn da etkisi vard muhtemelen. Acem'in, bakentte serbeste dolaarak fikirlerini yayabilmesinin, muhafazakr imanllar rahatsz etmesi artc deildir. Zamanndan nce bym Mehmed elebi, onun retisine bizzat ilgi duymu ve hem onu hem de pek ok yandan kiisel korumas altna almt. Edirne'deki ou sofi soylu, zellikle de kendisi de Acem olan Mfti Fahreddin (sonradan eyhlislam olacakt [o srada eyhlislamd]), bunun bir rezalet olduunu dnyordu. ehirde imdiden binlerce taraftar toplam olan bu sapkna kar harekete gemeye karar veren Mfti, sadrazamla grt. Sonuta Halil Paa dervii evine davet etti. Orada kendisinin, yani sadrazamn, onun fikirlerine byk ilgi duyduunu syledi. Yaknda bir yerde gizlenmi olan Fahreddin btn konumay dinledi. Dervi onun varlndan habersiz, fikirlerini anlatmay srdrd. zellikle sapkn bir ksma geldiinde, Mfti sakland yerden fkeyle frlayp stne atlad. Sapkn kurtulmay baarp sultann sarayna kat. Fahreddin peinden gitti. lerin bu noktaya gelmesi Mehmed elebi'nin cann skm olsa gerek. nk nceden koruduu adam bu kez Mfti'ye teslim etti. Acem'in sonu gelmiti. Mfti, camiye gidip orada toplanm olan cemaate fkeli bir konuma yapt. Tehlikeli kfiri idam yerine gtrmelerini, onun ldrlmesine yardm edenlerin br dnyada dllendirileceini syledi. Acem, namazgha gtrld. Bu arada fkeli kalabalk oraya odun ymt. Onu yaktlar. Acem, muhtemelen yanmadan nce lmt zaten. Bir sylentiye gre, Mfti atei bizzat odunla beslerken sakal tutumu. Acem'in mritleri de yakld. Osmanl kaynaklarnda yazlanlar doruysa, yani sadrazam bu sapknlklar karsnda kapld fkeyi dile getirmekten, ehzadeyi kzdrmaktan korktuu

34 Hurufilik tarikatnn kurucusu iin bkz. "Fadl Allah Hurfi" (Abdiilbaki Glpmarl), El1 II, 733-735. Ayrca bkz. dipnot 10.

VARNA HAU SEFER

51

iin kandysa ve Mfti'den kaan Acem, veliahtm sarayna girerek kurtulduysa, bundan anladmz ey, Mehmed'in ocukken bile ranllar' ve zgr dnenleri sevdiidir. Bu zellikleri sonraki yllarda hem tutucu din adamlarn hem de yerel halk fkelendirecekti. Bu durum, ayn zamanda o gen saltanat naibiyle Murad'n atad danmanlar arasndaki ilikilerin o zamanlar bile gergin olduu gsterir. Bu gerginlik ksa sre sonra patlak verip, ak bir atmaya dnecekti. Gerekleen tek tehlikeli olay bu deildi. Birka hafta sonra yenieriler ulufelerinin artrlmasn istediler. Talepleri reddedilince ayaklandlar. Sarayn ok sayda ksmn atee verdiler. Alevler yaz scanda hzla yayld. Deerli mallarla dolu olan merkez pazar sard. Ksa sre sonra ise Taht el-Kale'yi (Kale Alt) kl etti. Baka pazarlar da yand. Bu pazarlarn badenetisi Hoca Kasm ile baz ktipleri ld. Ahap evlerden oluan ehrin byk ksm birka saat iinde yanp kl oldu. Pek ok insan hayatn kaybetti. Mal kayb, ki bunlar imparatorluun drt bir tarafndan getirilmiti, muazzamd. Askerler zellikle Mehmed elebi'nin badanman Hadm ihabeddin Paa'ya fkelenmiti. ihabeddin Paa saraya snarak cann kurtard. Gz dnm yenieriler takipten vazgeip Buuk Tepe'de toplanarak, halk dehete dren korkun tehditler savurdular. ehzade sonunda gndeliklerini yarm ake arttrmay kabul ederek, bu sra d isyana son verdi. Osmanl aileleri ile Hristiyan mhtediler arasndaki gerilim gz nne alndnda, Halil Paa'nm -belki de ehzadeye gzda vermek iin- yenierileri, btn kkl Trk aileleri tarafndan nefret edilen nfuzlu bir adam olan ihabeddin Paa'ya kar kkrtm olduu dnlebilir.-^ Halil Paa ile Mehmed elebi arasndaki ilikinin son derece gergin olduu kesindir. Bu iki adamn gelecekte lke ilerini grmek konusunda verimli bir ortaklk kurabilmeleri beklenemezdi. Bu arada Hal ordusu ar ar, glkle ilerliyor, Bulgar ehir ve kalelerindeki Trk garnizonlaryla etin savalar yapa yapa Karadeniz'e doru gidiyordu. Ky eridini takip ederek rahata Konstantiniyye'ye ulamay umuyorlard. ehir, papalk donanmas tarafndan korunuyordu. Murad, askeri becerisi sayesinde Karamanllarda yapt sava, belki beklediinden de abuk kazanmt. brahim Bey daha fazla direnmenin bouna olduunu bir kez daha anlam, Karamanl Molla Sar Yakup'un araclyla,- sultanla hemen bir bar anlamas imzalam, hatta ona asker yardm yapmay nermiti.-^ Zafer tam' zamannda kazanlmt. Sadrazam muhtemelen Anadolu'daki ordugha ulaklar gndererek, sultana gen olunun bakentteki olaylarla baa kmaktan da, igalcilere direnmekten de ciz olduunu bildirmiti. brahim

35 1444 ylnn olaylar, Babinger'in ve nalck'n eserlerinde daha ayrntl olarak aklanmtr (bkz. yukarda dipnot 32). II. Mehmed'in yenierilere vermeyi taahht ettii art yaklak yzde ondur. Ayrca bkz: Aada, 2. blm, dipnot 93. Osmanl gm paralar iin bkz. "Ake", H. Bowen, El 2 s: 317-318. 36 brahim'in Osmanllarla yapt bar anlamas hakknda bkz. 1. H. Uzunarl, "Karamanoullar devri vesikalarndan brahim Bey'in Karaman imareti vakfiyesi," Belleten I (1937), zellikle de 120 ve sonras.

52

BRNC BLM

Bey'in teslim olmasndan sonra Murad hemen ordularyla kuzeye yneldi. Ekim banda anakkale Boaz'na ulatnda, boazn Hristiyan donanmas tarafndan ablukaya alnm olduunu grd. Murad'n emrinde 40 bin kadar asker vard. Batllar ise, korktuklar ve bir sr yalan sylenti iittikleri iin, bu sayy 100 bin civarnda tahmin ediyordu. Sonunda sultann ordusu Avrupa yakasna gece. vakti Konstantiniyye'den, Boazii'ndeki Anadolu Hisar yaknlarndan geti. Elimizdeki kaynaklarda, bu tuhaf geie dair birbirinden ok farkl eitli anlatlar var. Ama "kfirlerin" Hristiyanlar'dan yardm ald, onlardan para karlnda tekne, hatta silah satn ald kesin gibi grnyor. Papa IV. Eugenius, Ekim'de" yaymlad bir bildiride, bu gibi sulardan mahkm edilen herkesin aforoz edileceini belirtmek gereini d u y u y o r . 3 ? Khalkokondilas'tan rendiimize gre, anakkale Boaz'nn giriinde demir atm olan papalk donanmas, kopan iddetli bir frtna yznden Marmara Denizi'ne girememiti. Bu doru olabilir. Ama muhtemelen Cenoval ve hatta belki Venedikli kaptanlarn sultana yardm ettiini dnmek iin geerli nedenler vardr. Sultann Avrupa'ya ayak basan her asker iin bir altn vaat ettii syleniyor. Btn bunlar muhtemelen Ekim'in ikinci yarsnda oldu. Sultan yolda Trakya ordusundan geri kalan kuvvetlerin kendisine katlmasyla glenerek, hzla Edirne'ye doru ilerledi. Bizans imparatoru, kendisine asker vermesi iin ulaklar gnderilmi olmasna karn, bundan kanp yana ekildi. Sultann dmanln kazanmak istemiyordu. Macarlar'nkini kazanmay ise hi istemiyordu. Sava Murad'n aleyhine dnerse, Macarlar'm yardm gerekecekti. Sultan bakentte oluyla grt ama orada fazla kalmad. Askerlerini ilerlemeye zorlayarak kuzeye, Vk a'ya gitti. Yedinci gnde Varna'da, Hristiyanlar'dan yalnzca birka kilometre uzakta ordugh kurdu. Gl ay sayesinde Hristiyanlar civar tepelerden baknca Osmanl ordusunu grebiliyor ve ordugh atelerinin saysna bakarak gcn tahmin edebiliyordu. Hristiyanlarn durumu son derece kritikti. Osmanllar geri ekilme yolann kesmiti. Arkalarnda yalnzca Varna ehri ve Karadeniz vard. Donanma grnrlerde yoktu. Karadan ise tek ka yollar, geilmesi ok g olan Dobruja (Dobruca) idi. Janos Hunyadi bir meydan sava yapmaya karar verdi. 10 Kasm 1444 sabah, ordusunu engebeli arazide sava dzenine sokmay, glkle de olsa baard. Batda, karlarnda 80-100 bin kiilik Osmanl ordusu sava dzeninde duruyordu. Osmanllarn says Hristiyanlar'nkinden neredeyse drt kat fazlayd. ki ordunun arasnda yalnzca kk bir ukurluk vard. Ordular neredeyse saat o ak havada, kar karya, kmldamadan durdu. Sonradan birden batdaki dalardan bir frtna koptu. Hristiyan ordusunun stne sert bir rzgr esti. Ksa srede, Aziz George'un sanca dndaki btn sancaklarn ve flamalarn parampara etti. Bu kt bir alamet olarak yorumland. Osmanllar, sayca stn olmalarna karn, belki de dmann gcnden emin olmadklarndan, ilerlemeye balamadan nce uzun sre bekledi. Sonunda, sabah dokuzda, aknclar ve azaplar3** ilk sal-

37 Bkz. Gill, Eugenius W, 155. 38 Dank svari ve piyade gleri hakknda bkz. "Akindji" (A. Decel) ve '"Azab" (H. Brown), El11,340 ve 807.

VARNA HAU SEFER

54

diriyi balatt. Ardndan ciddi bir saldr geldi. Macarlar byk bir cesaret ve ustalkla direndi. Aknclar yenildi. Ama kendilerini savaa kaptrm olan Macar liderleri, sultann kz kardei Seluk Hatun'un kocas, Anadolu Beylerbeyi Karaca Paa'nm sipahileriyle birlikte, savaan Macar ordusunun sa kanadna saldrmak zere yaklatn fark etmediler. Bu kanat dald. Geride yalnzca Wagenbur1 u 3 9 koruyan birka yz atl kald. Az sonra Kral Ladislas ile Janos Hunyadi gl bir saldr dzenlediler. Bu saldrda bin sipahi ve liderleri Karaca Paa ldrld. Bu arada Rumeli sipahileri Hristiyan ordusunun sol kanadn zorluyordu. Hallar' kurtaran Janos Hunyadi oldu. Kral askerleriyle birlikte eski yerine, ordunun ortasna dnmeye ikna etti. Kendisi de hzla sol kanadn yardmna kotu. Trk ordusundaki yenieriler yerlerini korudu. Ordunun geri kalan ise dalp gneye, Edirne'ye ve Gelibolu'ya doru kamaya balad. O zaman Kral Ladislas, sava ruhunun ve Polonyal valyelerinin H u n yadi'nin baarlarn kskanmasnn etkisiyle, bir hata yapt. Hunyadi ile yapt anlamay bozdu. En iyi svarilerinden oluma yalnzca 500 askerle, sultann piyadelerine saldrmaya karar verdi. lk saldrs baarl da oldu. Zaferden umudu kesmi olan sultan kamak zereydi. Yenieriler -en azndan Bizans vakayiname yazar Khalkokondilas'a gre- sultann kamasn nlemek iin atn zincirlemiti. Ortada neyin sz konusu olduunu ok iyi bilen her iki taraf da, koullarn zorlamasyla vargleriyle savayordu. Ama Hunyadi'nin askerleri uzun sre savatklar ve takibe getikleri iin dalmt. Hunyadi onlar yeniden bir araya getirecekti ki, kraln ld haberi geldi. Kral atndan dnce, Morali yenieri Hoca Hzr kafasn kesip sultana gtrm, sultan bu kelleyi bir sra geirtip sava meydannda gezdirmiti. Bu grnt yalnzca o zamana kadar cesurca savam olan askerlerin deil, Hunyadi'nin bile panie kaplmasna yol at. Gece olunca h e m e n savaa son verildi. Sava kazananlar da, kaybedenler de kimin kazandndan emin deildi. Osmanl ordusu ordughna dzen iinde geri dnerken, Hristiyanlar drt bir yana doru panik iinde kayordu. Sonuna kadar cesurca savam olan Kardinal Cesarini de kurtuluu kamakta buldu. O n u bir daha gren olmad. Nerede ve nasl ld bilinmiyor. Kaynaklarda bu konuya ilikin sylenenler birbiriyle tamamen eliiyor. Hristiyan ordusundan geri kalanlar, gnlerce Tuna'ya doru yrd. ok az evlerine ulaabildi. Ordunun ok uzaklara kadar dalm olan askerleri, bu son Hal seferinin tamamen baarsz olduu haberini yayd. Hunyadi birka sadk adamyla birlikte Eflak'a ulat. Hemen Macaristan'a doru yola kt. A m a yolda, ona kar eski bir kini olan Vlad Dracul tarafndan tutsak edilerek bir sre alkonuldu. A m a Dracul onu sonunda serbest brakt. Hatta armaanlar bile verdi.

39 Rus kkenli olduu sanlan Wagenburg, yan yana dizilmi ve stlerine ya da aralarna salam kalkanlar konulmu arabalardan oluma bir savunma hattyd. Oklu svari saldrlarna kar kullanlrd. Wagenburg ve on beinci yzyl savalanndaki yeri hakknda bkz. Charles Oman, A History of the Art of War in the Middle Ages (Boston ve New York, 1923) II, 363 ve devam. 40 Vlad savaa ahsen katlmamt. Hunyadi ile ilikileri ve Varna'nn Romen arka plan hakknda bkz. Radu Florescu ile Raymond T. McNally, Dracula (New York, 1973), 38. Kardinal Cesarini hakknda bkz. Gill, The Council of Florence, 328-333.

s-lrt'vr- f -,-r

54

BRNC BLM

Savan ertesi gnnde, Osmanllar hl dmanlarnn niyetlerinden emin deildi. Uzun sre, Hristiyanlarn saklanp onlara tuzak kurduundan korktular. Kararszla den Murad, orada gn kald. Sonunda Trkler terk edilmi Wagenburg a saldrd. 150 ykl arabay kolayca ele geirdiler. Bunun zerine Rumeli Beylerbeyi Davud Bey, Tuna'ya kadar olan blgeyi iki gn iki gece boyunca tarayp yakalad her Hal'y ldrd. Sultann ordughna ganimetlerle dnd. Osmanllar'n verdii kayp muazzamd: Sylentilere gre 30 bin asker, yani ordunun te biri lmt. lenler arasnda en iyi askerleri (rnein Karaca Paa) vard. Sultan Murad, en yakn dostlarndan biri olan Azap Bey (sonradan adna Bursa'da bir cami yaptracakt) ile sava meydann gezdi. "[Hristiyanlar'n] hepsinin gen olmas ne tuhaf, deil mi? Aralarnda kr sakall tek bir kii bile yok" dedii, Azap Bey'in de "Kr sakallar olsa, bizimle savamaya kalkmazlard" diye karlk verdii sylenir. Sultan, Macarlar'in ilk saldrs karsnda kaan kumandanlarna ar cezalar verilmesini emretti. Bunlarn en sulu grlenleri idama mahkm edildi. Dierleriyse kadn klnda asker ordughlarnda gezdirilecek, askerler tarafndan alay edilecekti. Bu ar cezalarn uygulanmasn vezir engelledi. Murad, slam dnyasndaki btn hkmdarlara mektuplar gndererek, zafer kazandn bildirdi. Memlk Sultan akmak'a, "demirden adamlar yendiini" gstermek iin, savata ele geirilmi yirmi be svari zrh gnderdi. Yalnzca Osmanl tarihinin deil, btn Bat tarihinin de en nemli olaylarndan biri olan Varna Sava bylece sona erdi. Hristiyanlar'n Osmanllar' Avrupa'dan kovma umuduna ar bir darbe indirilmiti. Bunu takip eden yllarda, Avrupal Hristiyan dnyasnn stne bir karamsarlk kt. Hal ordusun u n yenilmesine, Kral Ladislas'm Segedin'de ettii yemini bozmasnn yol at, Tanr'nn bunu cezalandrd syleniyordu. Bizans mparatoru VIII. oannes, bu felaketi haber alnca hemen komusu sultanla arasn dzeltmeye giriti. O n a deerli hediyeler gnderdi. Papann etkisi azalmt. Eskiden, George Castriota'nn (Skanderberg, skender Bey) Arnavut askerleriyle birlikte Hallar'n yardmna kotuuna ama George Brankovic'in Murad'a yardm edip, da geitlerini tkadna ve skender Bey'e geit vermediine inanlrd. A m a yakn zamanda yaplan aratrmalar bunun doru olmadn gsterdi.^ 1 Trkler'i yenme umudu, yalnzca Yunanistan'n gneyinde hl sryordu. Azimli Konstantinos Palaiologos, Murad'a alan bu savata Macaristan ile Venedik'i hi duraksamadan desteklemiti. Amac kstan kuzeyinin hkimiyetini Trkler'in ve Atina'daki Floransallar'm elinden alarak Yunanllar'a geri vermekti, tpk on drt yl nce Mora'da yapmay baard gibi.^ 2 Murad, Varna'dan sonra Edirne'ye dnd. Orada ilk ii savata len bacana Karaca Paa'y gmdrmek ve Anadolu Beylerbeylii'ne Arnavut zgr' atamak

41 skender Bey ile Hunyadi'nin rolleri konusundaki son bulgular iin bkz. F. Pali, "Skanderbeg et lanco de Hunedeoara," Revue des etudes sud-est europeennes 6 (1968), 5-21. 42 Trk egemenliine kar Yunanistan'n baka yerlerindeki direniler hakknda bkz. Apostolos Vacalopoulos, "A Revolt in Wester Macedonia: 1444-1449," Balkan Studies 9 (1968), 375-380.

OCUK. SULTAN

55

oldu. Varna'da Kral Ladislas' ldrerek savan kaderini deitiren yenieri Hoca Hzr'a Rumeli'de grkemli malikneler verildi. Murad, Macar kralnn bal dolu bir kk fnn iinde korunan kellesini Bursa'ya gnderdi. Sevin iindeki halk, o korkun armaan beklemek iin ehir kaplarnda topland. Nilfer ay'nda. zenle ykanm olan kafatas, eski Osmanl bakentinde bir mzran tepesinde muzafferce gezdirildi. Btn bunlar Kasm'm son haftalarnda oldu. Hemen ardndan, 1444 Kasm'nm sonunda ya da Aralk'mn banda, hayatnn krknc ylnda olan II. Murad, nedenleri muhtemelen asla renilemeyecek bir ey yapt: Birden tahttan inmeye ve yerini olu Mehmed elebi'ye brakmaya karar verdi. Oysa olu geen yaz saltanat naipliini becerememiti. Murad vezirlerinin, zellikle de sadrazam Halil Paa'nm itirazlarna kulak asmad. Yanma en ok gvendii birka adamn (aralarnda ikinci veziri shak Paa ile arabdr Hamza Bey de vard) alarak bakentinden ayrld ve Anadolu'ya geti. Orada Mentee, Saruhan ve Aydn blgelerini kendine ayrmt. Saltanat sonras hayatn gzelliiyle mehur Manisa'da geirmeye karar verdi. Artk sultan olan olu, ksa sre burada valilik yapmt. Olunun zel danmanlar olarak yine sadrazam Halil Paa ile kazasker Molla Hsrev'i seti. Her ne kadar Venedikli kaynaklarda Mehmed'den bir "Avrupa sultan" olarak sz edilse de, o zamanlar daha on nde bile olmayan Mehmed'in Osmanl devletinin tek hkmdar olduu ve Murad'n grevini brakt kesindir. Murad'n tahtndan anszn vazgemesinin nedenlerini aramak bounadr. Yine de Murad'n, ou tarihinin iddia ettiinin tersine, hayattan bezip inzivaya ekilmek istemediini dnebiliriz. Grne gre Murad'n hkmdarl srasnda byk i sorunlar yaanmt. Bunlar ksmen eski Trk soylular ile devirmeler ya da dnmeler arasndaki dmanlktan kaynaklanyordu. Murad, gen Mehmed elebi'nin bu zorluklarla baa kamayacan biliyordu mutlaka. Sadrazam Halil Paa'nn devlet idaresi konusundaki becerisine gvenmese, byle ciddi bir adm atmaya kalkmazd herhalde. Murad, Manisa'ya giderken yolda birka gn Bursa'da kald. Bu ehre kar hep zel bir sevgi beslemiti. Orada atalar grkemli trbelerin iinde yatyordu. Orada kardeleri ve oullar lm uykusundayd. O da zaman gelince Bursa'ya gmlmek istiyordu. Elimizde H. 848 ylnda (Nisan 1444-Nisan 1445) Bursa, Amasya ve Tire'de (Aydn Eli) baslm, Murad'n adn tayan bakr ve gm paralar var. Bunlarn niye o srada basldn bilmiyoruz. Gen Sultan Mehmed'in adn tayan ilk gm ve bakr paralar da o yl -yani en ge 1445'in ilk drt aynda- Edirne, Seluk, Amasya, Bursa ve Serez'de basld. O n u n adna hutbe okundu.^ 3 Sikke bastrma ve Cuma namaznda ad okunma ayrcalklar, Mslman hkmdarlara tannm iki balca imtiyazd. Ocak 1445'te, imparatorluun dou ve gneyindeki Mslman beylere gnderilen resmi mektuplarda (bunlarn ierii ksmen elimizde bulunmaktadr), gen sultann tahta getii bildiriliyor ve kendisinin onlara kar iyi niyet besledii temin ediliyordu.

43 Murad'n Serez ve Edirne'de yaptrd gm akelere bir rnek iin bkz. Pere, Osmanllarda Madeni Paralar, 84, #63 (ve resim 5); Mehmed'in yaptrd ilk paralar iin bkz, 90, #84 ve 91, #90 (ve resim 7).

56

BRNC BLM

Bu. beklenmedik hkmdar deiikliinin Hristiyan dnyasndaki etkileri, elimizdeki kaytlardan ya da belgelerden pek anlalmyor. Hallar'm Varna'da urad ar yenilgiyle moralleri bozulan Hristiyan liderler, koullardaki yeni deiiklikleri bir sre fark edememi olmallar. 1445'in sonuna kadar, pek ok kii o felaketin haberine ve zellikle de gen Macar kraln ldne inanmay reddetti. Aslnda hl sa olduu ve spanya'da bir yerlerde inzivaya ekildii sylentisi yllarca konuuldu. Venedik, yeni durumu fark eden ilk Batl g deildi muhtemelen. A m a grne gre durumu en gereki deerlendiren onlar oldu. nk Venedik Cumhuriyeti ksa sre sonra II. Mehmed'le anlamak iin harekete geti. Venedik, papalk tarafndan II. Murad'n Asya'dan Avrupa'ya gemesine izin vermekle sulannca, 1445 Mart'nn ortalarnda kendini savunmak zorunda kald. Venedik Cumhuriyeti'nin verdii cevap, Trkler'le savamak iin ellerinden geleni yaptklar, Eriboz, Arnavutluk ve dier Venedik blgelerine hl yaplmakta olan Trk aknlarna karn onlar durdurmaya altklaryd. Ayrca Venedik gemilerindeki tayfalarn ar kayplar verdii eklendi. Birka hafta sonra, 4 Nisan'da senato, gemiini ve bugnn yine ayn iddialarla savundu ve ayrca, Cenova ile dier Hristiyan mttefiklerin Trkler'le oktan bar yapm olduuna dikkat ekti. Belgede, bu yzden, Venedik Cumhuriyeti de ok yakn zamanda siyasal zorunluluklar yznden sultanla resmi bir bar anlamas imzalamak zorunda kalrsa, buna kimsenin armamas gerektii yazyordu. Senato 26 Nisan'da Papalk'a bir mesaj gndermeye, papann Ege'deki birleik donanmaya daha fazla para ayrmay reddettiine ve dier Avrupa devletlerinin Osmanllar'la oktan bar anlamas imzalam olduuna dikkat ekmeye, Osmanllar hl Eriboz'a, Yunanistan'daki dier Venedik yerleim merkezlerine ve Arnavutluk'a saldrmay srdrd iin, Venedik'in de dier Batl devletlerin izledii yoldan gitmek zorunda olduunu belirtmeye karar verdi. Senato bu mesaj oya koydu. Gnderilmesi ezici bir ounlukla kabul edildi (doksan bir kabul, iki ret oyu verilmiti ve yalnzca iki ye oylamaya katlmamt). Bylece Trkler'le bar grmelerine balanmas projesi kabul edilmi oldu. 11 Mays 1445'te, Venedik amirali Alvise Loredano'ya, sultanla bar imzalanana kadar boazlarda kalmas talimat v e r i l d i . 4 4 Makul ve uyutabilir bir bar anlamasnn imzalanabilecei umuluyordu. Bizans sarayndaki Venedik elisi (bailo, balyoz) Andrea Foscolo'nun tavsiyesi uyarnca, "Avrupa sultan"na Venedikliler'in onun idaresindeki blgelerde serbeste ticaret yapabilmesi ve daha sonra yaplacak bar grmelerinde 4 Eyll 1430'da Gelibolu'da Murad ile Silvestro Morosini arasnda imzalanm anlamann yenilenmesi konularn konumak zere uygun bir aracnn gnderilmesine karar verildi. Ancak o kk drc hara verme koulu mmknse kaldrlmalyd. Ayrca o "Trk", bar anlamasn babasna onaylatmaya sz vermeliydi. Bu kouldan anlalyor ki, poli-

44 Bu tarihte Venedik'ten verilen talimatlarn zeti iin bkz. F. Thiriet, Regestes des deliberations du Senat de Venise concemant la Romanie III ( = Documents et Recherces IV, ed: Paul Lemerle, Paris, 1961), 124.

OCUKSUDAN

57

tik adan kurnaz Venedikliler, Asya sultan olarak kabul ettikleri eski sultan, tahtndan inmi olsa bile hl nemli biri olarak gryordu. Senatonun verdii bu nemli karara uyan Andrea Foscolo, muhtemelen Pera'da oturan zengin ve kurnaz bir tacir olan Aldovrandino de' Giusti'yi (Zusti) arac olarak Edirne'ye gnderdi. Bar anlamasnn metni 23 ubat 1446'da imzalandktan sonra 9 Mart tarihli bir mektupla birlikte Venedik'e gnderildi. Venedik Dou Francesco Foscari'ye gnderilen ulak, Mehmed'in "klesi", ulfeciba Yunus Karaca idi. Yunus Karaca'nn yanna, sultann Yunan elilik kanlaryas ktibi ve kendisi de phesiz bir Rum olan Dimitri verildi. Anlama Rumca yazlmt. On beinci yzylda sultanlarn Slav devletlerine gnderdikleri resmi mektuplar Slavca, Bat devletlerine gnderdiklerini ise Rumca yazdrmalar dettendi. Sultan elinde srf bu nedenden dolay kurulmu Yunan ve Slav elilik kanlaryalar bulundururdu. Venedik devlet arivinde bulunan bu Rumca belge, II. Mehmed'in ilk saltanatndan gnmze kalabilmi tek belgedir muhtemelen. Bu metin, 1430'da II. Murad tarafndan imzalanm bar anlamasna ok benzer.^ Mehmed, phesiz bilge ve deneyimli danmanlarnn etkisiyle, Batl glerle krl bir anlama imzalamaya hazrlanrken, babas Manisa'da inzivaya ekilmi, huzurlu ve keyifli bir hayat sryordu. Orada 1446'nn ilk aylarnda olan olaylar, Ciriaco de' Pizzicolli'nin arkadalarna Manisa civarndan yazd mektuplardan reniyoruz. O yorulmak bilmez gezgin, Kiklad Adaiar'nda ve Girit'te gezdikten sonra Anadolu'ya gitmiti. Ocak 1446'da Anadolu'da olduunu biliyoruz. 13 Mart'ta, Dk I. Dorino Gattilusio'nun konuu olarak Midilli (Mytilini) adasndayd. Oradan Sakz'daki Andreolo Giustiniani'ye yazd mektupta, Osmanllar'm bu adaya saldracandan korkan arkadana iini rahat tutmasn sylyordu. Ciriaco, planlad gibi Konstantiniyye'ye geri dnmek yerine, Mart sonunda Manisa'ya gitti. 7 Nisan 1446'da, tekrar zmir civarndaki Foa'dayd. Foa, Cenova ap ticaretinin ana merkeziydi. Arkada Francesco Draperio bu ticarette ba ekiyordu. Ciriaco' 1 9 Nisan'da Draperio'yla birlikte Manisa'ya gitti. Draperio, Ciriaco'nun II. Murad'dan yukarda sz geen berat almasna yardm etti. Sultanla Paskalya Pazar'nda (17 Nisan 1446) grtler. Ciriaco gn sonra Giustiniani'ye gnderdii bir mektupta, ok iyi arlandklarn ve grmenin, elilerle yaplan grmelerde det olduu zere taht odasnda ya da arz odasnda deil, sultann zel odasnda yapldn yazar. Aradan hafta bile gememiti ki, 5 Mays 1446'da Murad inzivaya kapand sarayndan ayrlp drt bin savayla birlikte Avrupa'ya doru yola kt. Ciriaco bundan, 11 Mays'ta Foa'dan Giustiniani'ye gnderdii bir mek-

45 Bu belge Babinger ve F. Dlger tarafndan "Mehmeds 11, frhester Staatsvertrag (1446)," Orientalia Christiana Periodica 15 (1949), 225-258'de ele alnmtr. Ayrca bkz. A. Bombaci'nin makaleleri, "Due clausole del trattato in greco fra Maometto II e Venezia, del 1446," BZ 43 (1950), 267-271 ve "Nuovi firmani greci di Maometto II," a.y. 47 (1954), 298, dipnot 3. Bu dnemdeki olaylarn belgeleri iin yine bkz. Babinger, "Von Amurath zu Amurath," 255259 ( =A&A I, 148,151).

PTO'V-Tfr

--JY

,,,

, .. ,

58

BRNC BLM

tupta sz eder. Sultann, olu "Ciabaly"nin (Mehmed elebi) acil arsna uyarak Edirne'ye gittiini syler. 46 Aslnda Murad' tahta aran Halil Paa'yd kukusuz. G e n sultann imparatorluu idare edemeyeceini dnm olmalyd (buna niye inandn bilmiyoruz). A m a anlalan Ciriaco bunu bilmiyordu. Bunu bilmemesi artc, nk Murad'n Trakya'ya geri dn yolculuu srasnda Ciriaco ve Draperio onunla gn geirip, Murad'a Bergama'nn (Pergamum) tesine, Midilli Adas'nm karsndaki sahilde bulunan Ayazmend'e (Altnova) kadar elik ettiler. Sultan burada kuzeye, Bursa'ya ynelirken, iki arkada Foa'ya geri dnd. Mektuba gre, Ciriaco daha sonra sultann peinden Avrupa'ya gitmeyi planlyordu. Sonraki yllarda Trk saraynda yllarca II. Mehmed'in tutsa olarak kalacak olan ve dnemin olaylarn yakndan takip eden bir baka talyan'n -Vicenzal Gian-Maria Angiolello (1451-1525), bir Trk tarihi kitab yazmtr (Historia turchesca)47- sylediine gre, gen Mehmed Konstantiniyye'ye saldrmay planlyor, vezirleri ise buna kar kyordu. Btn bu olaylar blk prk ve arptlm bir biimde anlatan Osmanl vakanvisleri, Murad'n anszn Edirne'ye giriini son derece duygusal bir biimde aktarrlar. Bu anlatlar Khalkokondilas gibi Bizansl tarihileri de etkilemitir. Ancak onun versiyonuna gre, Murad'n Edirne'ye gelmesinin beklendii gnde, Halil Paa gen Mehmed'i ava gndermiti. Bylece babas, geliini kutlayan yenierilerin arasndan geerek saraya girip, olu yokken tahtn geri ald. Mehmed o akam avdan dndnde, i oktan olup bitmiti. Aslnda bu olay hi de o kadar dramatik deildir, nk II. Murad geri dnmekte hi acele etmemiti. Bursa'da epey kalm gibi grnyor. A m a Sultan Murad'n, anszn Trakya'ya arlmasnn sonucunda kendini iinde bulduu durumu zellikle aydnlatan bir olay var. Sultan, 1 Austos 1446'da Bursa da, kazasker Molla Hsrev'in eliinde vasiyetini yazd. metre boyunda, yirmi santim geniliindeki ve altm satrdan oluan bu nemli Arapa belge, ans eseri gnmze kalabilmitir. Vasiyetname, 1931 baharnda, Bulgaristan'a satlan altm sekiz uval dolusu belgenin arasndayd. Daha sonra, Trkiye'ye geri gnderilen elli uvaldan birinin iinde bulundu. Halil Paa'nn, Sanca Paa'nn ve shak Paa'nn ahit olarak gsterildii bu nemli belgede, u pasaj yer almaktadr: ldm zaman, cenazemi "Bursa'da merhum olum Ali yanndag kabrin katnda koyalar. A m m a ki yakn komayalar, vezir-i zemin etmeyb, snnet mucibince yire gmeler. Ol maldan be bin filori hare edip, zerime bir ar divar trbe yapalar, st ak ola ki zerime yamur yaa. A m m a evre yann rtme ideler, altnda hafzlar Kur'an okuma in. Benden sonra evladmdan ve ensabmdan fi'l-cmle soyumdan sopumdan her kim ki lcek olursa be-

46 Ciriaco'nun bu mektuplar iin bkz. F. Pall'm dipnot 27'de bahsedilen makalesi. 47 Ion Ursu, burada Angiolello'nun Historia turchesca's olarak bahsedilen eserin, Donado da Lezze'ye ait olduunu sylemitir. Ursu bu kitab ayn adla yaymlamtr (Bucharest, 1909). Yazar hakknda bkz. F. Babinger'in makalesi "Angiolello", Dizionario Bioografico degli ltaliani III, 275, 278.

OCUK SULTAN

59

nim yanmda komayalar, katma getirmeyeler. Eer Bursa'dan gayri yerde fevt olursam, yle edeler ki, Perembe gn kabrime koyalar." 48 Bu szler, Murad'n i dnyasn anlamamza o yllardan kalma dier btn belgelerden daha fazla olanak vermektedir. Tuhaf bir biimde lm olan en sevdii olu Alaeddin Ali'nin yanma gmlmek istiyor ve ailesinin baka herhangi bir yesinin kendi yanma gmlmesini aka yasaklyor. U vezirin ahit olarak gsterilmesi, vezirlerin o srada Bursa'da olduklarn kantlyor. Kazasker Molla Hsrev de oradayd. Vasiyetin son halini kda dkt aka belirtiliyor. Yani Murad, maiyetiyle birlikte boaz geip atalarnn tahtn geri almadan nce, ahitler eliinde son vasiyetini yazdrmak ihtiyac duymutu. Bu, Murad'n olu Mehmed elebi'nin kendisine glk karacandan, hatta hayatna kast edeceinden phelendiini gsterir. Vasiyet resmi olarak Eyll banda tamamland. Murad bundan ksa sre sonra Trakya'ya geip tahtn geri alm olmal. Edirne'ye gidince saraya deil, Saruca Paa'nn evine gitti. Osmanl ve Bizans vakayiname yazarlarnn belirsiz ve genellikle elien yazlar yznden, bu olanlar hakknda net bir fikrimiz yok. Ama bu hkmdar deiikliini sadrazam Halil Paa'nn planlayp gerekletirmi olduu kesindir. Mehmed, son derece uygunsuz bir zamanda onun nfuzunu azaltmaya balamt. Ona eski gcn yalnzca Murad'n tekrar tahta gemesi kazandrabilirdi. Mehmed, Paa'y asla balamad. Bitmeyen kini, iki adam arasndaki btn samimiyeti yok etti. Bu, ileride de Halil Paa'nn hayatna mal olacakt. Mehmed sadk adamlaryla birlikte Manisa'ya ekildi. Babas burada bir saray yaptrmt. nas, Murad'n Edirne'ye dnnden hemen nce bitmi olsa gerek. Vezirler Halil Paa, Saruca Paa ile shak Paa'nn grevlerinde kalmalarna izin verildi. Yalnzca "Illyrial" bir mhtedi olan 'Zaanos Paa Anadolu'daki Balkesir'e srgne gnderildi. Orada muhtemelen arazileri vard. 4 9 Halk Murad'n dnn sevinle karlad. Gen Mehmed'e asla tam anlamyla sevgi ve ballk duymam olan yenieriler ise cokuluydu. Murad'n incelii ve holuu, olunun marur ve yasak tavrlaryla taban tabana ztt. Ordu Mehmed'i hi sevmemiti. Eyll sonundan nce Sultan Murad, Andrea Foscolo'nun temsilcisi olan, Konstantiniyye'deki Venedik balyozu Peral Giusti (Zusti) ailesinin bir baka yesi olan Bartolomeo'yla grt. Ondan doun imzalam olduu bar anlamasn ald. Murad 25 Ekim'de, Yunan kanlaryas ktibi Dimitri'yi, "klesi" Yahi Bey ile birlikte tekrar Venedik'e gnderdi. Dimitri, tahtna geri dnm olan sultann imzalam olduu bar anlamasn tayordu. Sultan bylece, olunun dokuz ay nce balatm olduu d politik tutumunu onaylamt.

48 Vasiyetnamenin orijinal Arapa metni ve Trke evirisi iin bkz. nalck, Fatih Devri, 209-212. Ayrca bkz. 3, 4 ve 5 nolu resimlerdeki fotokopiler ve yazarn szleri.) Trbe iin bkz. Albert Gabriel, Une capital tur que, Brousse-Bursa (Paris, 1958) I, 116-118 ve II, resim 66-67. 49 Zaanos Paa'nn bu zamanda srgne gnderilmesi hakknda bkz. Halil nalck, Fatih Devri, 104, dipnot 155. 50 Sz konusu belgeler iin bkz. George M. Thomas, Diplomatarium venetolevantinum sive acta

60

BRNC BLM

Bu bar anlamas sayesinde, Osmanl devletinin bat snrlar artk eskisine gre daha gvencedeydi. Murad'n kaynpederi, Srbistan'daki eski gcne kavumu olan George Brankovic'ten ciddi bir tehdit beklenemezdi. Varna Sava'ndan hemen sonra, gc tkenmek zere olan damla hastas Bizansl VIII. Ioannes ile eski dostluk pakt yenilenmiti. VIII. oannes, Macar seferi srasndaki ikili tutumu yznden sultann kendisine duyduu fkeyi, pahal armaanlar vererek en azndan imdilik yattrmt. Macaristan'dan gelen hibir tehdit yoktu. Bu yzden sultan gzlerini Yunanistan ile Arnavutluk'a evirdi. nk Avrupa'daki topraklarna ciddi bir tehdidin yalnzca buralardan gelmesini bekliyordu. Bu lkelere, kendisine saldracak kadar glenmeden nce olabildiince abuk saldrmaya karar verdi. Yunanistan'n kuzeyinde asayiin salanmas ii, sultann sadk hizmetkr ve kumandan olan, Paa Yiit Bey'in kkl ve soylu Osmanl ailesinden gelme Turahanolu Selanikli u beyi mer Bey'in sorumluluundayd. mer Bey, Misistire despotu Konstantinos'un, byk Bizans Imparatorluu'nu tekrar kurmak iin gizli gizli altnn farkndayd. Hristiyanlar'n Varna'da yenilmesi Balkan yanmadasnm kuzeyindeki durumu tamamen deitirmi olsa da, Konstantinos kstan kuzeyini tekrar Bizans egemenliine almak iin almalarn srdryordu. Konstantinos, kstan en dar yeri olan Hexamilion'daki (Germehisar, bu ad almasnn nedeni alt mil geniliinde olmasdr) istihkmlar, surun nne be siper koydurup bir hendek kazdrarak nceden salamlatrmt. Bu ii tamamlandktan sonra, erkek kardei Thomas'la birlikte, sultann emrindeki Atina dk II. Nerio (Rainer) Acciajuoli'ye sava at. Konstantinos 1444 ilkbaharnda Boeotya, Thebes (stifa) ve Levadhia'y (Livadya) igal etti. Sonra Atina'y tehdit etti. Nerio onun hkmdarln tanmak, yllk hara demeyi ve ona asker vermeyi kabul etmek zorunda kald. Konstantinos daha sonra kuzeye, Pindus'a yryp Selanik'teki Eflakllar' ve Arnavutlar' kfir hkmdara kar ayaklandrd. Lamia (Zeytun), Lidhorikion (Lidokhorikion) ve baka yerleri ele geirdi. Btn bunlar sultann gcn epey azaltm ve 1444 yaznda on yllk bir mtareke anlamas imzalamasnda byk rol oynamt phesiz. Elinde Atina'dan baka pek bir yer olmayan Dk II. Nerio, Misistire despotunun hizmetkr ve mttefiki olmay ancak mecbur kald iin kabul etmiti elbette. Bundan pek honut olamazd, zellikle de mer Bey'in sultann emriyle Boetia ile Attica'y igal edip buralar yakp ykarak, ardndan ganimetlerle birlikte kuzeye geri dnmesinden sonra. Nerio, Varna Sava'nn hemen ardndan araclar gndererek sultann kendisini balamasn istedi ve Osmanl mparatorluu'na tekrar bal olmay teklif etti. Konstantinos, Nerio'nun Yunan davasna ihanetini, Atina'ya kar bir sefer dzenleyerek cezalandrd. Atina'y ele geirdi. A m a Selanik'teki mer Bey'in kendisine saldrmasndan korkarak, ksa srede Attica'dan ekildi. Murad tekrar tahta getikten sonra, Konstantinos'tan igal ettii btn ehir ve eyaletleri hemen geri vermesini talep etti. Konstantinos bunu reddedince, sava kanlmaz oldu.

et diplomata res veri etas graecas atque levan tis (1300'1454) II (Venice, 1899; yeni basm New York), 370-372.'

YUNANSTAN SEFER

61

Konstantinos bu tehlikeyi savuturmak iin son bir aba gsterdi. Tarihi Khalkokondilas'n babasn, bar nerileriyle Murad'a gnderdi. Ama tam siyasi bamszln korumakta, Thermopylai'ye kadar olan blgedeki btn Yunan eyaletlerinin hkmdar olmakta ve kstaktaki tahkimatlarn koruma hakkn elinde bulundurmakta srar ediyordu. Bu taleplere fkelenen Murad eliyi zincire vurdurdu ve kn yaklam olmasna karn, hemen bir sefer dzenlemeye karar verdi. Murad 1446 gznn ortasnda bakentinden ayrlp Serez'e gitti. Orada byk bir ordu toplad. Sonra ordusuyla gneye yrd. Thermopylai'de direnile karlamad. Yunanllar hendekli Germehisar'a ekilmiti. Sultan hibir direnile karlamadan Istifa'ya girdi. Orada II. Nerio askerleriyle birlikte ona katld. Murad byk bir ordu, ok sayda yk arabas ve deve ile kstaa doru ilerledi. Mingias yaknnda durdu. Yunanllar ile Osmanllar'n arasnda kstan tahkimatlar vard. Osmanllar 1446'da, Bat icatlarnn en korkuncu olan topu kullanmay, hi phesiz Batl eitimcilerin yardmyla, artk yle iyi renmiti ki, Yunan ehir ve kalelerinin surlar top atlarna fazla dayanamad. Murad tahkimatlara 10 Kasm'da ulat ve gn boyunca top atlaryla bunlarda gedikler at. Saldr ise ancak 10 Aralk'ta balad. Yunan zgrlnn bu son siperi, umutsuz bir savatan sonra Trk ordusuna yenik dt. Konstantinos ordusunu toparlamaya abalad ama bounayd. Baz Osmanllar Yunan ordughn yamalarken, dierleri kaan Yunanllar'n peine dt. Kap kurtulabilenler, ancak Arcadia ile Lakonya'nn ilerine ulanca rahat nefes alabildi. Civardaki Acrocorinth kalesi ilerine yaramazd, nk iinde kimse bulunmadndan, yiyecek ya da cephane yoktu. yz Yunanl Kenchreai (gnmzde Kechrias) yaknndaki bir da tepesine kat. Murad onlar teslim olmaya zorlad ama sonra hepsini ldrtt. Khalkokondilas'a gre, yenierilerinden alt yz tutsak daha satn alp, bunlar babas I. Mehmed'in ansna kurban etti. Btn Mora dehet iindeydi. ki despot Lakonya'nn en uzak kesine saklanm, adamlar ve menkul eyalaryla birlikte yarmadadan ayrlarak denize almay, bylece kurtulmay planlyordu. Sultan, mer Bey'i onlarn peine taktktan sonra, kendisi batya, Achaea'ya dndk 1 Korinthos (Grds) ele geirilip yamaland. Sakinleri kam olan Sikion (Basilika) ve Aiyion (Aigion, Vostitsa) yakld. Murad ardndan Balyabadra'ya gitti. Bu ticaret ehrinin sakinlerinin ou kap Lepanto (Naupaktos; Trke'de nebaht) ile Aetolia kysndaki dier Venedik kalelerine snm, geride yalnzca drt bin kii kalmt. Bu erkek ve kadnlar Trkler tarafndan kle edildi. Dadaki kale kahramanca bir direni gsterince, sultan kuatmadan vazgemek zorunda kald. Mora despotlar, daha fazla direnmenin anlamsz olduunu grp, saklandklar yerlerden bar istemek zere eliler gnderdi. Ama Murad kuzeye doru ekilmeye balamt. Kstaktaki tahkimatlardan geri kalanlar yerle bir edildi. Elde edilen ganimetler (sylentiye gre 60 bin kle, deerli mallar ve gm levhalar) yle fazlayd ki, yenieriler yanlarna yalnzca en deerli mallar alp, en

51 ller iin yaplan adaklar zerine daha fazla bilgi iin bkz. Speros Vryonis, "Evidence on Human Sacrifice among Early Ottoman Turks," Journal of Asian History 5 (1971), 140-146.

62

BRNC BLM

gzel kle kzlar yolda tanesi 300 ake gibi komik bir fiyattan sattlar. Mora'da, Attica'da ya da Boeotya'da Osmanl garnizonlar braklmad. Murad, stifa'ya varnca iki despotun elileri kendisine yetiti. Despotlar eliler araclyla, ba vergisi demeyi kabul ederek, Osmanllar'm kulu olarak Mora'y ellerinde tutmay baard. Ama gvencesiz bir ayrcalkt bu. Bylece -Khalkokondilas'n anlattna gre- eskiden zgr olan Mora, sultann boyundurluuna girdi. Bylece, 1446'nm sonunda Peloponnesos Birlii dald. Attica, stifa, Locris ve Pindus'daki Ulah kabileler tekrar Trkler'e hara vermeye .balad. Mora'nn kaplar ve Grds, Basilika ile daha kk pek ok ehir yok edildi. Yarmadann kuzeyinin baz blgelerindeki sakinler ldrld ve geri kalanlara ba vergisi konuldu. Konstantinos, pek gereki olmayan yaklamnda, Bizans mparatorluu'nun gerileme dneminin tartmasz en byk filozofu olan, hayranlk duyduu Georgius Gemistus Pletho'dan (l. yaklak 1450 civarnda) byk lde etkilenmiti phesiz. Despotun Misistire'deki saraynda bayarg olan Pletho, Platon'un akademisini rnek alarak bir akademi kurup ynetmi ve burada, mistik-dinsel Neoplatoncu yaklamlarn bir karmas olan kendi felsefesini retmiti. Pletho'nun siyasi fikirlerinden etkilenen Konstantinos, ann temel gereklerine gzlerini kapayarak, lkesinin halknda ve kurumlarnda reform yapmak istemiti. Ilml bir hkmet ve bilgece bir ynetimle, Bizans st tabakalarndaki yozlamay yok edemese de azaltmay ummutu. Ama bu yozlama btn abalarn mahvetti ve birka yl sonra da btn lkesinin politik adan kmesine yol at. Konstantinos cann kurtard ama onu yeni felaketler bekliyordu. Sultan k bitmeden nce Edirne'ye dnd. 1447'nin geri kalann dinlenerek geirdii anlalyor, nk hibir vakayinamede bir baka seferden sz edilmiyor. Olu Mehmed elebi, Mora Seferi'ne katlmam, Manisa'da kalmt. Bu dnemde neler yaptna ya da nasl planlar kurduuna ilikin hibir bilgimiz yok. Ama onun talimatlaryla ya da en azndan rzasyla, Trk korsanlar Ege Denizi'ni kasp kavurdu ve hatta Anadolu kysndaki slerinden yola karak adalara saldrarak Venedik Anlamas'n inedi. Ocak 1448'de, Trakya'daki Dimetoka'da Glbahar adl bir kle kz Mehmed elebi'ye bir oul dourdu. ocua Bayezid ad verildi. Bayezid daha sonra (1481'de) bu ad tayan ikinci sultan olarak Osmanl tahtna geecekti. Bu birlemenin, Mehmed'in konumuna uygun olmad akt. Sonradan Trk efsanelerinde Glbahar binti Abdullah'n "Fransa kralnn kz" olduu sylenecek olsa da, aslnda Arnavut kkenli Hristiyan bir kleydi.^ 2 Mehmed'in hayat boyunca ona kar zel bir sevgi besledii de, daha sonra greceimiz gibi, ayn lde kesindir. Glbahar Hatun'un ocuunu Dimetoka'da dourmu olmasndan yola karak, Mehmed'in en ge 1448 banda Avrupa'ya geri dnm olduunu,

52 Bu veliaht ve gelecekteki sultann doum tarihi iin bkz. Hans J. Kissling, "Die Anonyme Altosmanische Chronik ber Sult3n Bayezid II," Grazer und Milncher Balkanologische Studien ( = Beitrge zur Kenntnis Sdosteuropas und des Nahen Orients 2; Mnih, 1967), 134.

YUNANSTAN SEFER

63

hatta belki de orada yaadn syleyebiliriz. Dimetoka'da ift surlu eski bir Bizans kalesi vard. Burada bazen Osmanl devletinin hazinesi bulundurulurdu. Gian-Maria Angiolello'dan rendiimize gre, yirmi yldan fazla bir sre sonra, Mehmed'in sadist olarak tannan bir kzkardei orada yaad. Anlalan bu kale Osmanl ailesinin yelerinin zaman zaman kald bir yerdi. Eer ayn yaz iinde babasnn Mehmed elebi'yi Edirne'ye ard, ona dzenlenmeye karar verilmi yeni Arnavutluk seferi iin yannda bakr, kalay ve toplar getirmesini syledii doruysa, Mehmed elebi daha sonra Manisa'ya dnm olmal (Angiolello'nun iddias budur ama Mehmed elebi'nin Manisa'ya deil Bursa'ya gittiini syler) 1446'dan beri ocuk Ladislas Posthumus'un naibi olarak Macaristan' yneten Janos Hunyadi, Varna'daki ac yenilgiyi unutmamt. Srekli intikam planlar kuruyordu. Her tarafta mttefik aryordu. Srp despotu Brankovic'in torunu ve illi Kontu Ulrich'in tek kz olan Elizabeth o srada Hunyadi'nin olu Ladislas'la nianlanmt. Ama Brankovic, Hunyadi'ye destek vermeyi reddetti. Hristiyan ordusunun Murad'la baa kamayacak kadar zayf olduunu syledi. Reddinin asl nedeni, sultann gznden tekrar dmekten korkmasyd elbette. Bu olduka anlalr bir korkuydu. Brankovic iin sultanla arasn iyi tutmak, Macaristan'la mttefiklerinin dostluunu kazanmaktan ok daha nemliydi. Khalkokondilas, George Brankovic'in damad Murad'a Hunyadi'nin savamaya niyetli olduunu bildirdiini syleyecek kadar ileri gider. Sonunda sultanla krl bir anlama imzalamay baarm olan, bylece Osmanl topraklarnda serbeste ticaret yapabilen Venedik de, tpk Brankovic gibi, yardma yanamyordu. Napoli ve Sicilya kral, Aragonlu V. Alfonso da sonu belirsiz bir maceraya atlmak istemiyordu. Janos Hunyadi, ubat 1447'de IV. Eugenius'un yerine gemi olan Papa V. Nicolaus'tan yardm istedi. Ama bounayd. Nicolaus kendisinden nceki, her ne kadar byk emellerini gerekletirememi olsa da papala eski gcn kazandrmak iin elinden geleni yapm olan IV. Eugenius'un aksine, savatan ok bilim ve sanatla ilgileniyordu. Yeni papa, Hristiyan bir Hmanizmac'syd. Ilml ve barseverdi. Maceralara atlmaya niyeti yoktu, kfirlere ve Hristiyanlk't dmanlarna kar bile olsa. Hunyadi papalk divanna, davasnda destek almak iin iki kez eli gnderdi. Ama eline yarm azla verilmi, Trkler'e kar yardm vaatlerinden, Hal seferine katlan herkesin gnahlarndan arnaca sznden ve prenslik unvanndan baka hibir ey gemedi. Bu unvan o srada onun iin bir ey ifade etmiyordu. V. Nicolaus'a fkelenen Hunyadi, ona bu onura layk olduunu kantlamak iin, Trkler'e kar yapaca savata destek almas gerektiini syledi. Papa o zaman bile belirsiz vaatlerden baka bir ey vermeye yanamad. Papalk, seferin gelecek yla ertelenmesini nermi gibi grnyor. Hunyadi buna kulak asmad. Hazrlklar epey ilerlemiti. Ayrca Osmanllar'm her an saldrya geebilecei kansndayd. 8 Eyll 1448'de Belgrad'da, Tuna'nn dier yakasndaki Kovin'de yazp Papa Nicolaus'a gnderdii bir mektupta, hemen harekete ge-

53 Historia turchesca, 15.

64

BRNC BLM

menin art olduuna inandn syleyip bunun nedenlerini sayyordu.^ 4 Hristiyanlar'n ebedi dmannn byk glerle kara ve denizden snrlarna yaklatn, imdiden pek ok yerde topraklarn igal etmeye kalkm olduunu sylyordu. Bu yzden, bu gl ordu tarafndan yenilmek istemiyorsa h e m e n silaha sarlmalyd. Hunyadi daha sonra Srbistan'dan gnderdii bir mektupta, papaya tekrar hemen saldrya geilmesi gerektiini sylyordu. A m a bu da bounayd. Papa Hunyadi'ye yardm etmek istese ve bunu yapabilecek olsa bile, artk ok geti. Hunyadi, Srbistan'n ilerine ilerlemek zorunda kald. Ordusunun ounluu Macarlar'dan oluuyordu. Alman ve Bohemyal destek gleri de vard. Yeni atanm Eflak voyvodas Dan, sekiz bin asker vermiti. Hunyadi'nin ordusunun toplam 31-47 bin askerden olutuu tahmin ediliyor (7 bin atl ve 24-40 bin piyade). Tpk Varna seferinde olduu gibi, bu kez de ordunun peinden silah ve yiyecek tayan binden fazla aratan oluma muazzam bir Wagenburg geliyordu. Srbistan'a dman bir lke gibi davranld. Ordu, yoluna kan btn ehir ve kyleri yamalad ve yakp ykt. Dmann ok yaknda olmas, Hunyadi'nin askerlerini hzl ilerlemeye zorlamasna yol at. Yirmi gnde Kosova ovasna, Karatavuk Meydan'na vardlar. Hunyadi 17 Ekim 1448'de burada, Osmanllarn gr alan iinde mstahkem bir ordugh kurdurdu. Murad yazn Dou Arnavutluk'a yaplan saldry bizzat ynetmiti. Ordusunun boyutu ya da seferin ayrntlar konusunda elimizde gvenilir bilgiler yok. Her halkrda, salam surlu Svetigrad (Kocack) ehri (Trebenite'nin karsndaki, Ak Drin vadisindeki harabeleri hl grenlerde hayranlk uyandrr) sultan tarafndan ele geirilmiti. Peter Perlatai idaresindeki cesur Arnavutlar yenilmit i . ^ Ama bu dman blgede yiyecek bulamayan Murad, i blgelere ilerlemeyi planlamsa bile bundan vazgeip hemen Edirne'ye dnmek zorunda kald. Ele geirilen kalede yalnzca kk bir garnizon brakld. Bylece Dou Arnavutluk snr kontrol altna alnmt. A m a sultan, Arnavutluk dalarnda bat eyaletlerine ynelik bir tehdidin giderek arttnn farkndayd. Bu dalarda cesur ve gl bir dman, ok iyi tand ve nefret ettii Osmanllar'a son darbeyi indirmek iin be yldr hazrlanyor ve silahlanyordu. Bu adam, Skanderbeg [skender Bey] olarak tannan George Castriota idi. Papa III. Calixtus'un "Hristiyanlk'n savas" olarak tanmlad ve say ve donanm asndan ok stn Trk glerine kar neredeyse eyrek yzyl yiite, baaryla direnen bu adamn hayat yks bir roman gibidir.^ 6 Ama mstakbel sultan Mehmed elebi ile birlikte byd iddias tamamen kurgusaldr. 1405 civarnda doan iskender Bey, Edirne'ye rehine olarak ya zorla gtrlm ya da Kuzey Arnavutluk'taki Mirdita'nm beyi olan babas tara-

54 Bu mektup iin bkz. J. W. Zinkeisen, Geschichte des osmanischen Reiches in Europa I (Hamburg, 1840), 717-718. 55 Kocack ile savunucular hakknda bkz. Babinger, "Mehmeds II. Heirat mit Sitt-Chatun (1449)," Der Iskm 29 (1949), 220; yeni basm A&A I, 227. 56 Bu Arnavut ulusal kahramann ngilizce standart ada biyografisi iin bkz. Fan S. Noli, George Castrioti Scanderbeg 1405-1468 (New York, 1947). Ayrca bkz. "iskender Beg" (H. nalck), EI 2 IV, 138-140.

YUNANSTAN SEFER

65

fdan gnderilmiti. Orada Hristiyanlk'tan slam'a geti. Bunu kendi isteiyle mi, yoksa zorla m yapt konumuzun dndadr. 1431'de babas ld. Olu "Uzun Sefer"den hemen sonra (1443) kap, ok sevdii Arnavutluk'a geri dndnde neredeyse krk yandayd. Oysa onun oyun arkada olduu sylenen Mehmed elebi, o srada daha on birinde bile deildi. Arnavutluk'a dnnce atalarnn dinine geri dnd. Kasm 1443 'te Kruje (Kruya; Akahisar) da kalesine yerleip, zalim Trkler'e kar kutsal bir sava balatt. Her taraftan yurttalarnn desteini ald. Karadallarla ve Arnavut soylusu George Arianit'le mttefik oldu. Arianit'in kz Andronike'yle evlendi. K bitmeden nce, ordusuna 12 bin adam toplam ve Vijose Nehri (Aoos) ile Arta Krfezi (Amvrakia) arasndaki btn topraklar Osmanllar'dan almt. Ksa sre sonra Macar kral Ladislas ile temasa geti. 1444 yaznda, Venedik Alessio'sunda (Le, gnmzde Lezhe; Yukar Arnavutluk); Gney Epir'den Bosna snrna kadar Adriyatik kysnda yaayan btn Arnavut ve Srp kabilelerinin liderleri askeri bir ittifak kurmaya karar verdi. Mttefikleri tarafndan "Arnavutluk lideri" seilen skender Bey, Osmanllar'a sava at. Dalk Debre (Debar, Dibra) eyaletini ele geirip orada s kurdu. Soylu Arnavut aileleri etrafnda toplanmt. Bazlarnn geni arazileri ve ok sayda adam vard. Dierleri yoksuldu. Ama hepsi de sava ateiyle yanyordu. Zaten savalarn ve kabileler arasndaki kan davalarnn ikide doup bymlerdi. Venedik, skender Bey'le 4 Ekim 1448'de, Le surlarnn nnde bar anlamas imzalad. Arnavut lideri bundan sonra askerleriyle birlikte Hunyadi'nin ordusuna katlmaya karar verdi. Hunyadi bu destee gvenerek glerini Kosova ovasna gtrd. Buras Arnavutluk snrndaki dalarn yaknmdayd. Sultan, Macarlar'm ilerlediini haber almt. Genel seferberlik ilan etti ve Asya ile Avrupa'daki kullanabilecei btn askerleri toplad. Edirne'den yola karak, dman glerini dalar gemeden durdurmak iin hemen Bulgaristan'a gitti. Sultan genellikle askerlerini Edirne'de toplard. Ama Osmanl kaynaklarna gre, Trk glerinin ana toplanma noktas bu kez Sofya oldu. Trk kaytlarna gre, Sofya'da 50-60 bin silahl adam topland. Batl tarihiler ise her zamanki gibi abartp, orada 150 bin asker toplandn syler. Ksa sre nce Nikopol'da (Nicopolis; Trke'de Niebolu, Nibolu), Eflak prensi Vlad Dracul'un ya da en azndan baz askerlerinin Tuna'y geip Bulgaristan'a girmeye almas zerine iddetli bir atma yaanmt. Osmanl askerleri bu atmadan galip kmt. Osmanl svarileri Eflakllar'm neredeyse tamamn ldrmt. Murad dmann kuzeyden yaklatn haber alnca Sofya'dan ayrlp Kosova Ovas'na gitti. Osmanl kaynaklarnda yazlanlar doruysa, sultan oraya 5 Ekim 1448 Cuma gn vard (H. 4 a'ban, 852, aslnda 3 Ekim 1448'e tekabl eder). Bu sava meydan, Sultan I. Murad ile Srp Prensi Lazarus'un 1389'da, St. Vitus yortusunda ld yerdi. Osmanllar orada Srp ve Macarlar'a kar byk bir zafer kazanmt. Janos Hunyadi bunu unutmutu. Mehmed elebi bu kez sultana elik etti. lk kez bir savaa katlacakt. Ama babas yenieriler ve topularla birlikte bir duvarn arkasnda dururken, Mehmed Anadolu askerleriyle birlikte sa kanattayd. Rumeli gleri sol kanada geti. Her iki kanat da, tpk ordugh gibi, hafif svari askerleri tarafndan korunuyordu. Azaplar, ana saflarn nndeydi. Ordusu Osmanl ordusundan ok daha

66

BRNC BLM

kk olan Janos Hunyadi, n hattn olabildiince uzatmak iin, ordusundaki otuz sekiz alay yan yana dizdi. Kendisi de muhtemelen Macarlar'dan ve Transilvalyallar'dan oluma taburlarla merkeze geti. Voyvoda Dan, Eflakl adamlaryla birlikte sa kanatta duruyordu. Geri kalan askerlerse sol kanada gemiti. 17 Ekim'de nc gler arasnda iddetli atmalar yaand. Murad ertesi gn ordusunun sol kanadyla saldry balatt. Osmanl vakanvislerine gre, menevili zrh giyen Hristiyanlar stn ateli silahlarla donatlmt. Trkler'e ciddi kayplar verdirdiler. Ordunun hem Anadolu hem de Rumeli kanatlar geri pskrtld. Murad' o gn kurtaran tek ey, ordusunun sayca stnl oldu. O gece karlkl top atlar yapld. Sultan 19 Ekim'de yeni Anadolu askerleri getirtti. Onlar da ilerlemeyi baaramaynca Murad, Hunyadi'ye arkadan saldrd. Zor durumda kalan Eflakllar Murad'a eli gnderip, sadrazam araclyla taraf deitirme koullarn ilettiler. Sonunda Trkler'in tarafna getiler. Bunun zerine Hunyadi sava kaybedeceini anlad. Byk toplarn kullanan A l m a n l a r l a Bohemyallar'a, Murad ile yenierilerinin karsnda mevzilenmelerini emretti. Kendisi de, Wagenburg'da kalan askerlerini feda ederek, ordusunun geri kalanyla kat. Trkler ertesi gn arabalarla toplara saldrdnda, Amanlar'la Bohemyallar kahramanca savarken, Hunyadi kuzeye kamt. Kendisine dman olan Srbistan'dan dve dve geerek, tam Tuna'ya ulap kurtulacakken George Brankovic'in eline dt. Segedin'e doru yoluna devam etmesine ancak kendisinin son derece aleyhinde bir bar anlamas imzaladktan sonra izin verildi -papa bu anlamay geersiz sayacakt-. Ordusu 17 bin adam kaybetmiti. lenlerin arasnda Macar soylular da vard. Trkler'in kayb bu rakamn iki misli gibi grnyor. Varna ve Kosova yenilgileri, Janos Hunyadi'nin askeri nne glge drd. Eer Arnavutluk'un vaat ettii yardm beklese ve planlarn skender Bey'e gre yapsa, Kosova Sava'n kazanabilirdi. Eflakllar Hunyadi'ye ihanet etmekten hibir ey kazanmadlar. Sultann intikamndan kurtulmak istemi -nk Hristiyanlar yenilirse ilk kurbanlarn kendileri olaca kesindi-, Murad'a bu yzden yardm teklifi yapmlard. Murad onlar saflarna kabul etti. Boyun emelerinin gstergesi olarak silahlarn ald. Ama ihtiyatl olmay ac tecrbelerle renmi olan sultan, bunun Hunyadi'nin kurduu bir tuzak olduunu dnd. Anadolu askerlerinin kumandanna, Eflakllar'n etrafnn sarlmasn emretti. Sonra onlar son adama kadar katlettirdi. Ama nce alayc bir tavrla silahlarnn geri verilmesini emretmi, nk Osmanllar'n silahsz adamlar ldrmesini istemediini sylemiti. En azndan Khalkokondilas'n anlatt budur. Dier kaynaklarda, zellikle de bizzat savaa katlm olan Osmanl vakanvisi Akpaazade'nin yazdklarnda, bu olaydan hi sz edilmez. Trkler'in byk kayplar vermesi, sultann kazand zaferden sonra kaan dmanlarnn peine dmesini engellemi olsa gerek. Hunyadi'nin kuzeye kaabilen askerleri despotun askerlerinin saldrsna urad. ou soyuldu ve ldrld. Sava meydanndan yara almadan ayrlan Mehmed elebi, babasndan nce hemen Edirne'ye gitti. Babas ise daha sonra, muzaffer bir edayla geldi. Savatan ksa sre sonra, 31 Ekim 1448'de, Bizans imparatoru oannes, beklenmedik bir biimde ld. ocuu yoktu. Bu yzden sa olan erkek kardelerinin en b-

II. MURAD'IN SON YILLARI

67

y Misistire despotu Konstantinos tahta geti. Civardaki Silivri'nin tekfuru olan kardei Demetrios o kadim bakente silah zoruyla girmeye kalknca, daha nce defalarca olduu gibi, sultana Bizans taht konusundaki bu ekimeye bir son vermesi iin bavuruldu. Konstantinos'un gnderdii, tarihi Frantzes'in bakanlndaki heyet, Aralk sonundan nce bu nazik konuyu sultana at. Frantzes, soylu efendisi ve dostunun davasn szle savunmakta yle baarl oldu ki, Konstantinos 6 Ocak 1449'da Misistire kalesinde, Konstantiniyye'den gelen bir delege heyetinin elinden incili tac ald. Ta giyme treni yapld ve son Bizans imparatoru, bir Katalan gemisiyle Hali'e gtrlerek, halkn tezahratlar eliinde Konstantiniyye'ye girdi. Yunanistan'daki iki erkek kardeiyle anlat. Bir taksim anlamas imzaladlar ve yemin ettiler. Ama bu anlamaya karn, iki erkek karde ksa sre sonra esef verici bir anlamazla dtler. Bu anlamazlk Konstantinos'un hakemlii ve Trakya u beyi mer Bey'in mdahelesiyle zld. mer Bey bunu frsat bilip kstaktaki son tahkimatlar da yerle bir etti. II. Murad kendi ailesiyle ilgilenmeye vermeye karar verdiinde, Bizans mparatorluu'nda durum byleydi. Murad, olu Mehmed elebi'nin kendisinden dk seviyeden bir kadnla beraberliine son verip, politik adan da yararl olabilecek bir evlilik yapmas gerektiine karar vermiti. Veliaht artk on yedi yandayd. Osman hanedannda bu ya evlilik yayd. Sultan, Dou Anadolu'nun ortasndaki Malatya ve Elbistan' yneten Trkmen Dulkadir hanedanndan Sleyman Bey'in zengin ve gzel kzlarn seti. Sleyman Bey'in kzkardelerinden biri, Murad'n babas I. Mehmed'le evlenmiti. Bir dieriyse Kahire'deki yal Memlk Sultan akmak'la evliydi. leride Sleyman'n torunu Aye Hatun, II. Bayezid'le evlenecek ve I. Selim'in annesi olacakt. Son derece iman ve patolojik lde hassas bir insan olarak tasvir edilen ama ayn zamanda baarl bir at binicisi olduu ve muhteem ahrlara sahip olduu sylenen Sleyman Bey'in, yiit ve sadk Trkmenler'den oluma byk bir ordusu vard. Ayrca olduka zengindi. Bu iki koul, Murad'n olunu bu saygn, soylu ailenin bir yesiyle evlendirmeye karar vermesi iin yeterli oldu. Bu aile yzyllar sonra bile, topraklarn kaybetmesine karn, sayg grmeyi srdrd. Bizans tarihisi Dukas, sultann seimindeki ana sebeplerden birinin de kstah Karamanlar'a ve Trkmen Karakoyunlular'm lideri Cihanah'a kar bir mttefik kazanmak olduunu sylerken hakl gibi grnr. Murad gvendii sadrazam Halil Paa'y 1448-49 knda artp ona evlilik planlarn am olmal. Dnemin Osmanl kaynaklar bu olaydan ayrntlaryla sz eder. Sultan ehzadenin evlenmesini, stelik bu kez kendisinin, yani Murad'n istedii biriyle evlenmesini istediini syledi. Halil Paa efendisinin bu arzusuna tamamen katld. Sonra birlikte Sleyman'n kzlarndan birini semeye karar verdiler. Kadim gelenekler uyarnca, Amasya Valisi Hzr Paa'nm kars gelini semek zere Elbistan'a gnderildi. Hzr Paa'nn kars, kzlarn en gzeli Sitti Hatun'u seti [Resim III a]. Onu gzlerinden pp parmana nian yzn geirdi. Sonra setii gelini yanma alarak, sultann aile meselelerindeki gzde danman Saruca Paa'yla birlikte Elbistan sarayna dnd. Yrenin en sekin soylular gen kz dalardan geirip eski Osmanl bakenti Bursa'ya gtrd. Orada kadlar, ulema ve tarikat eyhleri ziyaretine geldiler. Sonra yola de-

68

BRNC BLM

vam edildi. Kz anakkale'ye gtrld. Murad alayn yaklatn haber alnca, Edirne'nin asilzadelerini mstakbel gelinini karlamaya gnderdi. Kz maiyetiyle birlikte sultann sarayna getirildi. Ksa sre sonra dn, ay sren grkemli bir kutlamayla yapld. Elenceler her trden popler enliklerle ve iir yarmalaryla renklendirildi. Ei konusunda fikri sorulmam olan damat, kutlamadan hemen sonra onunla birlikte Manisa'ya dnd. Bu ocuksuz evlilik pek mutlu gememi gibi grnyor. Mehmed'in onunla evlenmekten honut olmad anlalyor. stanbul'a yerletikten ok sonra bile Sitti Hatun Edirne'de kalmay srdrd. Orada Nisan 1467'nin sonuna kadar yalnz ve terk edilmi halde yaad. imdi kendi adn tayan bir caminin yannda, ak havadaki bakmsz bir mezarda yatyor. Bu mezar yeeni Aye, onun ansna yaptrmt muhtemelen. ki atlak mezar ta, allarn arasndan alnp ehir mzesine konuldu. Cami ise gnmzde saman ambar* olarak kullanlmaktadr. 57 Dnyevi meselelerden bezmi olan Murad, 1449 ylnn tamam boyunca yeni bir askeri giriimde bulunmad. Gnlerini ehrin karmaasndan uzakta, Edirne'nin kuzeybat ucundaki Tunca adasnda limler, airler ve eyhlerle geirdi. Manisa'daki Mehmed elebi, Ege'deki Venedikliler'e saldrmak zere adam gndermeyi srdrd. Trkler yalnzca Tnos ve Mikonos gibi adalara deil, ana karaya da saldrd. Mart 1449'da Eriboz'dan Venedik Senatosu'na gnderilen bir raporda, Trkler'in "son yldr aralksz olarak" bu adaya saldrp byk zarar verdikleri, insanlar ve hayvanlar kardklar syleniyordu. Korsanlar "Trkiye'de", yani Anadolu'da yaayan "sultann olundan" onay aldklarn ve Venedik'le savatklarn sylyordu. En azndan Venedik senatosunda yaplan tartmalardan anlalan budur. Bunun gibi belgelere inanrsak, Mehmed elebi Manisa'da kendi devletini kurmu ve hem karada hem de denizde bana buyruk hareket etmeye balamt. 58 Bu gr, ehzadenin H. 852'de (1448/49), Manisa'nn seksen kilometre gneyindeki Seluk'ta bastrd ilgin bakr para tarafndan desteklenmektedir. Bylece, kendisinde para basma hakkn grdn kesinlikle anlyoruz. Parann stnde kvrlm ve ban dik tutan bir canavar var. Bunu kimileri bir ejder, kimileriyse bir ylan olarak yorumluyor. Aslnda bir kraliyet ejderine ya da basilisk's** benziyor. Oradaki sembolik anlam belirsiz. Bu figr muhtemelen talyan para yapm ustalarnn etkisiyle seilmitir. Civarda Cenova yerleim merkezle-

57 Mehmed'in evlilii hakknda daha ayrntl bilgi iin bkz. Babinger "Mehmeds II. Heirat," 217-235; yerii basm A&A I, 225-239. Karlatrmal bir okuma iin bkz. Halil nalck'm eletirel makalesi, "Mehmed the Conqueror [1432-1481] and His Time," Speculum 35 [I960], 411). nalck, dnn 1450-51 knda yapldn syler. Mehmed'in einin Trkmen ailesi hakknda ksaca bilgilenmek iin b b . "Dhu'l-Kadr" (J. H. Mordtmann ve V. I. Menage), Elli, 239-240. Caminin resimleri ve tasviri (H. 887'de [1483/84] yapld syleniyor) iin b b . Ayverdi, Fatih Devri Mimarisi, 250-252. 58 Daha fazla ayrnt iin b b . Babinger, "Von Amurath zu Amurad," 264-265 ( = A&A I, 156). 17 Mart 1449'daki senato toplantsnda yaplan tartmalar iin b b . F. Thiriet, Regestes des deliberations du senat III, 149; Osmanllar iin dizine baknz. * Kitabn yazld tarihteki durumu. Daha sonra restore edilmitir. badete aktr. ** Baklar zararl bir ylan - N.

II. MURAD'IN SON YILLARI

69

rinin bulunmas, bu tezi makul klyor. Bu merkezlerde yaayanlar, muhtemelen Manisa saray ile temas halindeydi. Ayrca parann stndeki Arapa yaznn sra d lde kt yazlmas da bunu destekliyor. O dnemin Mslman paralarna hayvan resimleri hemen hi yaplmazd. Aslnda bu bozuk para, trnn tek rnei olabilir. Aa yukar ayn zamanda Amasya ve Tire'de Mehmed elebi adna bastrlm, ban ne uzatm yryen bir aslan resmeden bir baka bozuk parann tarihini renebilsek, bu parann srrn zmek ok kolay olurdu. Baz veriler, aslanl parann muhtemelen ejderli paradan yllarca nce yapldn gsteriyor.5^ Mehmed elebi Austos ya da Eyll 1449'da annesini kaybetti. Annesi hayatnn son yllarn olunun saraynda geirmiti anlalan. Bursa'daki Hatuniye Trbesi'ne, kocasnn mezarnn yz metre tesindeki bir baheye gmld. Mezarnda ne ad ne de lm tarihi yazmamakta, yalnzca uzun satrda u Arapa yaz bulunmaktadr: Allah'a hamdolsun. Efendimiz byk Sultan ve yce Hakan, Sultan olu Sultan Murad bin Mehmed bin Byezid Han zamannda, Allah mlkn daim etsin. Gzbebei Peygamberin kendi ad ile tebcl ettii, asil necib Sultan Mehmed elebi'nin annesi kadnlarn asili (Allah makamn gzelletirsin) iin emri zerine bu nurlu trbe yapld. Allah o Padiahn saltanatn devletine uzun zaman kkl temellerle balasn ve izzetinin unsurlarn va'd olunan gne (Kyamete kadar) kkletirsin. Trbe binasnn bitmesi 853 H Receb'l-ferd [ = Eyll ortas, 1449] ayndadr. 60 vglerin greceli olarak azl, mezarn Hma Hatun'un kocas tarafndan deil, olu tarafndan yaptrldnn kantdr. Murad iin yalnzca ksaca ve geleneksel "Allah onun kralln korusun" forml kullanlrken, Mehmed elebi Sultan iin kullanlan forml ok daha uzun ve tumturakldr. yle ki, okuyan Mehmed'in de sultan olduunu sanr. Mehmed'in annesi, gemiiyle ilgili bilgileri kendisiyle birlikte mezara gtrd. Ertesi yl, 1450'de, baba ile oul birbirlerine biraz yaklam gibi grnyor. Mehmed elebi muhtemelen defalarca Manisa'dan Edirne'ye tand. En azndan 1450 ilkbaharnda bunu yapt kesindir. Arnavutluk'ta iler Trkler iin ktye gidiyordu, bu yzden oraya bir sefer dzenlenmesi planlanyor ve bu kez ehzadenin de sultana elik etmesi bekleniyordu. Marino Barlezio'nun skender Bey zerine yazd mehur kitabndaki blk prk ve pheli bilgilerden (abartlarla ve uydurmalarla dolu olan bu kitapta gerei palavradan ayrmak neredeyse im-

59 Bu bozuk paralar iin bkz. Babinger, "Mehmeds II. Heirat," 231-234 ( = A&A I, 236-238). Ayrca bkz. Babinger "Von Amurath zu Amurath," 236 ( = A&A 1,154-155). Paralarn resimleri iin bkz. Pere, Osmanllarda madeni paralar 91 (#91 ve #93) ve resim 7. 60 Trbe iin bkz. Gabriel, n e capitale turque I, 128 ve 11, 54. ve 63. resimler. Mezar yazsnn metni iin bkz. Rb Mantran, "Les inscriptions arabes de Brousse," Bulletin d'Etudes Orient a l s de 1'Ins ti tut Franais de Damas 14 (1952-54), 110.

70

BRNC BLM

kanszdr) anladmz kadaryla, baz Trk komutanlar (birinin ad Ali, dierininki Mustafa idi) Arnavutluk topraklarnda yenilgiye uraynca, sultan bizzat duruma mdahele etmek zorunda kalmt. 61 Baba ile oul, muhtemelen 1450 Nisan'mda byk bir orduyla Edirne'den yola ktlar. 14 Mays'ta Akahisar nne gelmilerdi. Trkler bu kez, bu kilit noktadaki kaleye saldrmay planlyordu. Kalenin yaknndaki "Tumenist" (Thumana?) Da'nda skender Bey, sekiz bin sadk adamyla mevzilenmiti. Adamlarnn arasnda ok sayda Slav, talyan, Fransz ve Alman vard. Trkler, dadaki yalnzca 1500-2000 adamn koruduu kaleyi kuatt. Ama sonu alamadlar. Bunun zerine Murad gl mancnklar yaptrd. Gvenilir kaynaklara gre bunlar surlara 150 kiloluk kayalar frlatabiliyordu. Dral Venedikliler skender Bey'e yardm etti. Ama Shkoder'deki (Scutari, kodra) yurttalarnn ayn zamanda sultann ordughna yiyecek gnderiyor olmas, bu yardmn deerini azaltt. Murad, Akahisar' savunan Kont Vrana'y (Vranaconte) rvet vererek teslim olmaya ikna etmeye alt ama baarl olamad. Sonra skender Bey'e bar teklif etti. Tek istedii her yl ykl bir hara vermesiydi. Ama bunu da kabul ettiremedi. Zorlu bir k yaklatndan, be aydr srdrd kuatmay 26 Ekim'de sona erdirmek ve douya doru geri ekilmek zorunda kald. Hunyadi'nin Kosova'da yenilmesiyle derinden sarslm olan btn Hristiyan dnyas mthi bir sevince kapld. Roma, Burgonya, Macaristan ve Napoli'den tebrik etmek iin eliler, yiyecek ve tahl gnderildi. Papa V. Nicolaus, Macar Kral Ladislas, Burgonya Dk ve Napoli Kral Alfonso, skender Bey'e byk meblalar gnderdiler. Batl iilerin yardmyla Akahisar surlar onarld. Ama Murad'n bu yenilgiyi kabullenmeyeceini herkes biliyordu. Hristiyan dnyas yeni kahramann bulmutu. Bu, skender Bey'di. skender Bey, Janos Hunyadi'nin roln ok iyi oynamt ve bunu on sekiz yl daha baaryla srdrecekti. Mehmed'in muhtemelen bu sralarda (1450/51) ikinci olu Mustafa elebi dodu. En sevdii evlad bu olacakt. Mustafa elebi'nin annesi hakknda bildiimiz tek ey, 1474'te olu ldnde hl hayatta olduudur. Bu yzden Sitti Hatun olamaz. Bayezid'in annesi Glbahar ya da Mehmed'in bir baka kars, Glah Hatun olabilir. Glah Hatun hakknda bildiimiz tek ey ise, Bursa'daki kendi trbesinde gml olduudur. 62 Sultan ertesi yl tekrar Tunca'daki adaya ekildi. Burada daha nceden sayfiye evleri ve hamamlar ina ettirdii anlalyor. Adada dinlenerek, geen yln hayal krklklarnn ve sorunlu imparatorluunun yknn yorgunluunu stnden att. Daha byk bir saray yaptrmaya balad. Ama adada bir ay geirmiti ki, iki ierken fel geirdi. ok ierdi. Baz kaynaklara gre hemen ld. Bazlarna greyse drt gn sonra, 3 ubat 1451 aramba gn, Mslman yl

61 Barlezio hakknda bkz. Babinger'in Georges T. Petrovitch'in Scanderbeg (Georges Castriota), essai de bibliographie raisonnee (Paris, 1881) adl kitabnn yeni basmna yazd nsz ( = Beitrge jtr Kenntnis Sdosteuropas und des Nahen Orients 3; Mnih, 1967, vii-xv). 62 Bkz. Babinger, "Mehmeds II. Heirat," 229-230 ( = A S"A I, 234-235).

II. MURAD'IN SON YILLARI

71

855'in ilk gnnde ld ama bu sre iinde kendinde deildi. Yalnzca krk yedi yl yaamt. Muhteem ve adilce hkmdarl otuz yl srmt. Mehmed elebi, babas ldnde bakentte deil Manisa'dayd. Saltanat asl imdi balyordu. II. Murad'n adillii ve iyi huyluluu, drstl ve ak szllyle, salam karakteriyle yalnzca Osmanl deil, Bizans tarihileri tarafndan da ok vldn sylemitik. Sultann iyi ynlerinin byle vurgulanmasnn, kendisinden sonraki sultan, Bizans mparatorluu'nu ykan adam olabildiince kt gstermek iin yapld sylenmitir. Ama bu tarihilerin szlerini yakndan incelediimizde, hepsinin de samimi olduklarn grrz. rnein Khalkokondilas yle der: "Sultan Murad kanunlar, adaleti seven, talihli bir adamd. Yalnzca kendini savunmak zorunda kaldnda savard. Kimseye haksz yere saldrmazd. Saldrya urarsa savard. Kimse onu kkrtmazsa, sefere kmaktan zevk almazd. Ama bunun nedeni tembel olmas deildi. nk i imparatorluunu savunmaya gelince, kn bile sefere kmaktan ekinmez, gzn budaktan saknmazd." Bizans tarihilerinin muhtemelen en gveniliri olan, geree sadklyla tannan Dukas, II. Murad' deerlendirirken, zellikle sultann Hristiyan glerle yapt anlamalara sadk kaldn vurgular ve Hristiyanlar' her zaman ayn sadakati gstermemelerinden, rnein Segedin anlamasn ihlal etmelerinden dolay eletirir. "Murad verdii sz tutard" diye yazar Dukas. "Yalnzca kendi halkna ve kendi dininden olanlara deil, herkese verdii szleri tutard. Hristiyanlar'la yapt anlamalar asla ihlal etmedi. Ancak Hristiyanlar'n bu anlamalarn bazlarn bozmas, her eyi bilen Tanr'nn gznden kamamtr. Tanr onlar hakl olarak cezalandrd. Ama gazab uzun srmedi, nk o barbar [Murad] zaferlerinin arkasn getirmedi. Hibir milletin toptan yok edilmesini istemezdi. Yendii insanlar bar yapmak zere eli gnderdiinde, elileri dosta karlar, ricalarn dinler, savamay brakr ve bar seerdi. Barn Babas, bu yzden onun klla deil, huzur iinde lmesini salad." Avrupal gezginlerin defalarca syledii gibi, Murad halk tarafndan ok sevilirdi. 63 Osmanl mparatorluu'nun siyasi yapsna zel bir katks olmasa da, tpk babas gibi lkeyi elinde tutmak ona yetmiti. Yine onun gibi muhafazakr olduundan, saltanat srasnda lkeye tutarllk ve dzen hkim oldu. mparatorluun eitli yerlerinde yaplm, yardm amal ok sayda kamu binas, Murad'n halknn iyiliini, bir baba gibi ne kadar dndn gsterir. Ordusuna binalar, beslenme, eitim ve disiplin konusunda byk katklarda bulundu. Ordusu, btn saltanat boyunca ona tamamen sadk kaldt. O dnemde yazlm bir Osmanl tarih kitabna gre, Akahisar Kuatmas (1450) srasnda danmanlarndan biri ona bir k seferi balatmasn tavsiye etmiti. Yazlana gre Murad bunu kabul etmemi, "Eer imdi saldrrsam bir sr adam lecek. Byle elli tane kale fethedeceimi bilsem, yine de adamlarmdan birini bile feda etmem" de-

63 Murad hakknda yorum yapan bir baka Avrupal gezgin de spanyol Pero Tafur idi. Tafur, 1438'de Edirne'de sultanla grt. Filistin'e ve Trkiye'ye yapt gezilerin ve Murad'la yapt konumann anlats Travels and Adventures 1435-1439 adl kitabnda yer almaktadr (ev. ve ed.: Malcolm Letts [Londra, 1926]).

n s r r-rt

72

BRNC BLM

miti. Her ne kadar bu sz, Otto von Bismarck'n "tek bir Pomeranyal tfekinin salam kemikleriyle" ilgili sz kadar etkileyici gelmese de, kullarnn hayat ve lm stnde mutlak sz sahibi olan bir on beinci yzyl sultannn azndan kt dnldnde, aslnda daha da etkileyicidir. Murad, genelde Osmanl sultanlarnda bulunan hayrseverlik ve mfiklik erdemlerinin dnda, ayrca son derece dindar bir insand. Gnmze kadar kalm ok sayda cami, hastane, okul, yoksullar iin aevi ve kervansaraylar bu zelliklerinin kantdr. Babas I. Mehmed, Mekke'deki yoksullara datlmas iin bir miktar para ayrmt. Murad yine ayn gerekeyle Ankara civarndaki baz kylerden gelen geliri ayrp, buna her yl bin altn ekleyerek seyyidlere (Hz. Muhammed'in soyundan olan kimselere) verdi. mparatorluunda var olan tarikatlar, zellikle de Mevleviler'i sayd ve onlara gvendi. Bu yzden vakanvisler, lmnn ikiden olmadn syler. Sylediklerine gre, Murad lmnden ksa sre nce, dostlar Saruca Paa ve shak Paa ile Tunca Adas'nn kprsnden yryerek Edirne'ye geerken, bir dervile karlamt. Dervi ona yaknda leceini sylemiti. Bunun duyan Murad panie kapld. Dervi'in eyh Buhari'nin rencisi olduunu renince deheti daha da artt. eyh Buhari, otuz yl nce onun tahtta gz olan Dzmece Mustafa'ya kar zafer kazanacam bilmi olan adamd. Bu kehaneti kanlmaz kader olarak grp, ar hastaland ve hayatnn olgunluk anda ld.

kinci

(Bfm

. MEHMED'IN TAHTA SON KEZ DN. BOAZII'NDEKI HISAR. KONSTANTINIYYE'NIN D. OSMANL IMPARATORLUU BAKENTININ YARATL. BAT'DAKI YANKLAR. OSMANLLAR EGE'DE ILERLIYOR. BELGRAD KUATMAS.

Henz on dokuzunda bile olmayan gen Mehmed, babasnn lm haberini Halil Paa'nn zel ulakla Manisa'ya gnderdii mhrl bir zarfn iindeki mektuptan rendi. Her zamanki gibi, sultann lm halktan gizlendi. Halk, zellikle de Mehmed elebi'yi sevmeyen yenieriler, Mehmed'in Trakya'ya gitmesinden nce ayaklanp onun tahta kmasna itiraz edebilirdi. Khalkokondilas, "yeni gelenlerin" (neilydes, (verfAuSe) ehri ele geirmek iin yapt bir kumpastan bahseder. Saldrmak iin Edirne civarnda bir yerde toplandklarn ama Halil Paa'nn bakente asker yarak planlarn engellediini yazar. "Yeni gelenler"den kimi kast ettiini bilmiyoruz (Yenierileri mi kast ediyordu acaba?) ama bu Bizansl tarihinin anlattklarndan kardmz kadaryla, halk tehlikeli bir heyecan iindeydi. 1 Gen sultann Arap aygrna binerek "Beni seven ardmdan gelsin" dedikten sonra, hemen Manisa'dan ayrlp kuzeye doru yola kt sylenir. Kaynaklar, sonraki birka gn iinde olanlar konusunda farkl eyler anlatr. Osmanl tarihileri Mehmed'in tahta karken sorun yaadndan sz etmez ama Edirne'ye gelince gn sarayda gizlendiini syler. Dukas'a gre, anakkale'de, Gelibolu'da iki gn kalp bakentte karlanmas iin gerekli hazrlklarn tamamlanmasn beklemiti.^ Korumalar eliinde Gelibolu'dan Edirne'ye giderken, halk yeni sultanlann grp selamlamak iin drt bir yandan akn akn geldi. Edirne'deki vezirler, beyler, soylular, eyhler ve fakihler atlarna binip onu karlamak zere ehirden kt. Alaydakiler, ehirden bir buuk kilometre uzaklatktan sonra, sultann karsna yaya kmak zere atlarndan indiler. Bir kilometre kadar y-

1 "Yeni gelenler" (verjAvSe), Khalkokondylas'n yenieriler iin kulland terimdir. Bkz. Gyula Mravcsik, Byzantinoturcica II (Berlin, 1958), 110. 2 Dukas'm anlats J. R. Melville Jones tarafndan evrilmitir, The Siege of Constantinople 1453: Seven Contemporary Accounts (Amsterdam, 1972), 56 ve devam.

74

BRNC BLM

jj I

rdkten sonra durup, sultann babasnn lmne at yakmaya baladlar. Yeni sultan da atndan inip, pmeleri iin elini uzatt. Sonra hep birden atlarna binip saraya gittiler. Hemen hemen btn Osmanl tarih kitaplarnn birletii nokta, Mehmed'in tahta ancak H. Muharrem 855'in on altnc gnnde, yani 18 ubat 145l'de kt ve Murad'n lmnn tam on gn halktan gizlendiid ir. Edirne'de bir sonn km olmal ama tam olarak ne olduunu bilemiyoruz. Dukas, gen sultann tahta kn dramatik bir slupla anlatr. Etrafnda -vezirler ve soylular toplanmt. En yaknnda eski baharemaas Vezir ihabeddin Paa vard. Biraz arkadan shak Paa ve Murad'n sadrazam Halil Paa geliyordu. Yeni sultandan en ok ekinmesi gereken Halil Paa'yd, nk II. Mehmed'i tahttan inip Anadolu'ya gitmek zorunda brakan o olmutu. Murad "Vezirlerim niye uzakta duruyor?" diye sordu. Sonra ihabeddin Paa'ya dnerek, "a r onlar" dedi. "Halil'e syle, her zamanki yerine gesin. Ama shak, Anadolu Beylerbeyi olarak babamn naana Bursa'ya kadar elik etsin." Doutan hkmdar olan Mehmed, uygun zaman beklemeyi biliyordu. Halil Paa'nn elini pme. sine izin verdi. Onun ve babasnn dier adamlarnn mevkilerinde kalmalarna : izin verdi. shak Paa, eski efendisinin lsyle birlikte Anadolu'ya doru yola kt. , Cenaze alay byk bir ihtiamla ilerliyor, yolda fakirlere byk miktarlarda pa' ra datlyordu. Ayn zamanda Bursa'ya ikinci bir tabut daha gnderilmiti. Dukas'a gre, Mehmed'in vey annesi, sfendiyarolu hanedan beyinin kz, taht odasnda yeni sultana kocasnn lmne ne kadar zldn sylerken, Mehmed, Evrenos'un olu Ali Bey'i saray haremine gnderip Murad'n "somaki mermerden odada domu" en kk olu Kk Ahmed elebi'yi hamamnda bodurtmutu. Bylece karde katli yasas balatlm oluyordu. Bundan sonra yzyllar boyu, her sultan deiikliinde uygulanacakt. Mehmed daha sonra bu yasay aadaki szlerle resmiletirdi: "Ve her kimesneye evladmdan saltanat myesser ola, karndalarn nizm- lem iin katletmek mnasiptir; ekser-i ulem tecviz etmitir, annla mil olalar."3 Kk ehzadenin o sralar sekiz aylk olduu kaynaklarda defalarca yazlmtr. Ebeveynlerinin yirmi alt yldr evli olduunu dndmzde bu artc geliyor. ocuun annesine daha merhametli davranld. Yeni Anadolu Beylerbeyi shak Paa onunla evlenmek zorunda kald. II. Murad'n dier soylu kars Mara, George Brankovic'in kz Mara daha talihliydi. Pahal hediyeler ve kalabalk bir maiyetle birlikte Srbistan'a geri gnderildi. Ama Mehmed'in bunu despotun intikamndan ekindii iin mi, yoksa Semendire'den basal dilemek ve rahmetli sultann karsnn evine geri dnmesine izin verilmesini istemek iin gelen heyetin talebine uyarak m yapt bilinmiyor. Her halkrda, kurnaz bir diplomat olan Mara hayat boyunca Mehmed'e istedii eyleri yapttrabildi. Anladmz kadaryla sultann hazinesinden kendisine ykl bir fon tahsis ettirmeyi bile baarmt. Mara ile vey olunun arasnn iyi olduu u gerekten bile anlala-

3 "Karde katli yasas"nm Trk metinlerine dayal ksa bir zeti iin bkz. Alderson, The Structure of the Ottoman Dynasty, 25-29.

II. MEHMED'N TAHTA SON KEZ DN

75

bilir: Mara, babasnn lmnden sonra Trkiye'ye dnd ve hayatnn son gnlerine kadar orada kald. Olayl hayat 14 Eyll 1487'de, Selanik'in gneydousundaki Jezevo'daki (Eziova, imdiki adyla Daphni) sona erdi. 4 Mehmed, Mara'nm babasna geri dnmesini frsat bilerek Srbistan ile Osmanllar arasndaki bar ve dostluk anlamalarn yeniledi. Akll bir siyaset gderek, komularyla ve babasnn zamannda imparatorlua dman olmu uzak lkelerle arasn imdilik iyi tutmak istiyordu. Tahta kar kmaz, drt bir yandan eliler akn etti. zellikle hara veren, Ege adalarndaki ve komu lkeler ellerini abuk tutup hemen gen hkmdara sadakat yemini ettiler ve uygun armaanlar gnderdiler. Eflak'tan, Sakz Adas ve Midilli lordlarmdan, Galata'daki Cenovallar'dan ve Rodos ynetici Giovanni de Lastic'ten eliler geldi. Sultan 10 Eyll'de, Venedik ile yaplm bar anlamasn hi duraksamadan yeniledi. ki hafta sonra (25 Eyll'de), Athos Da keileri hrriyetlerini onaylatmakta zorlanmadlar. Dubrovnik'ten gelen eliler, o kk bamsz lkenin, sultan ile arasn ho tutmak iin, verdii harac 500 florin arttrdn bildirdi (hara geenlerde bin florine kmt). Macar elileriyle Nisan'dan beri yaplan bar grmeleri 20 Eyll'de tamamland. Janos Hunyadi ile yllk bir bar anlamas imzaland. Janos Hunyadi'nin ba Macar soylularnn entrikalar ve daha da fazlas, mparator III. Friedrich'in kumpaslaryla dertteydi. Mehmed bu anlamay imzalarken, Macaristan'la arasn iyi tuttuu srece dier Bat lkelerinden ekinmesine gerek olmadn dnm olsa gerek. On beinci yzyl Osmanl tarihinde sk sk rastland gibi, bir Trk maceraperest -bu kez kr "sultan" Murad Bey'in szmona olu olan Davud diye biri- Macaristan ve Polonya'da canla bala alarak, Hristiyanlk'a geiini olabildiince istismar ederek, tahta kendisinin kmas gerektiini kabul ettirmeye alyor ama baaramyordu. En ok urat ey Polonya kral IV. Casimir'i Trkler'e kar bir sefer balatmaya ikna etmekti. 5 Mehmed Bat'da, askeri alanda babas kadar baarl olamayacak, beceriksiz bir ocuk olarak tannyordu. Uzak ve yakndaki kral ve prenslerle anlamalar yapmas da, Hristiyan dnyasnn Osmanl mparatorluu'nun en azndan Avrupa'da, gen hkmdarnn zayfl yznden yklaca umudunu destekler nitelikdeydi. Hristiyan dnyas cesaretlendike, Trk tehdidine kar duyduklar dehetin yerini kaytszlk ald. Bu kaytszlk, zaten blnm olan Hristiyan dnyasn tehlikeli bir biimde fel etti. Hristiyan glerin hibiri Osmanllar'a ve sultanlarna kar harekete gemeye gerek grmyordu, nk hemen hepsi dahili sorunlarla ve komularyla atmakla meguld. Yalnzca Toletinolu Francesco Filelfo (1398-1481) bu meseleye el atma zamannn geldiine karar vermiti. Filelfo byk politik emelleri olan bir Hmanist'ti. Bizans saraynda yedi yl geirmi (1420-1427), danman oannes Hrisoloras'm kzlarndan biriyle evlenmekle yar-Rum olmutu. Sultan Murad, Polonya Kral II. Ladislas ve mparator Sigismund ile eli sfatyla grm ol-

4 Mara'nm mezar iin bkz. 3. Blm, dipnot 9. 5 Davud hakknda daha fazla bilgi iin bkz. Babinger, "Dvd-elebi, ein osmanischer Thronvverber des 15. Jhdts," Sdost-Fonchungen 16 (1957), 297-311; yeni basm A&A I, 329-339.

76

BRNC BLM

makla ve bir keresinde de Byk Trk'e, Sforzalar'm elisi olarak gitmekle vnrd. Bu i iin biilmi kaftan (ottimissimo) olduunu iddia ederdi. 20 Mart 1451'de Fransa Kral VII. Charles'a mehur mektubunu yazarak, gen sultan Mehmed'e iddetle saldrmt. Bu mektup, Murad'n ld haberi talya'ya ular ulamaz yazlm olmal. Grnteki amac, Fransa kralnn Trkler'e kar yaplacak bir savaa bizzat katlmasn salamakt. Ama Filelfo muhtemelen, amacna ulamak bir yana, kraln mektubuyla ilgileneceini hi sanmyordu. -Mektuptaki yaltak dil, Francesco Filelfo'nun baz kiisel hedefleri olduunu dndryor bize. Her halkrda, mektubun dnemin ruh halini ifade etmekten ve zellikle de sultann gcne ilikin yanl kanlar ve nyarglar sergilemekten baka bir zellii yoktur. Filelfo, talya'nn korkun bir biimde blnmesinden ve dier Batl lkelerin harekete gemeyi reddetmesinden sonra, Trkler'e kar bir Hal seferi balatma iinin Fransa'ya dtn sylyordu. O n u n gibi kurnaz bir adam, byle bir seferi gerekli ve uygun gibi gsterecek makul bir bahane bulmakta zorlanmazd. Osmanllar'm savaa en fazla 60 bin askerle girebileceklerini sylyordu. Ayrca u andaki hkmdar beceriksizdi. Zayf ve aptal ; bir ocuktu. Hi savamamt. Cahil ve toydu. Kendini araba ve kadnlara vermiti. Trkler'e son darbeyi indirmek iin bundan iyi frsat bulunamazd. Batl lkeler iinde, bir sefer balatmaya en uygun olan Fransa idi. Kurnaz Filelfo, daha sonra bir sava plan anlatyordu. Bu plann baarya ulaacandan emindi, nk Osmanllar'm direnmesi sz konusu deildi. Ordu hibir direnile karlamadan Konstantiniyye'ye kadar ilerleyecek, orada Bizans imparatoruyla glerini birletirerek, Trkler'i Avrupa'dan sonsuza kadar kovacakt. Hayr, daha da fazlasn yapacak, Asya'ya geecek ve Mslmanlar' ezecekti. Bir daha glenemeyeceklerdi. "Haydi yleyse Kral Charles, ileri" diye bitiyordu mektup. "sa'y rehberiniz ve koruyucunuz olarak kabul edin. Sofuluunuzun ve yce gnlll-, nzn sesine uyun. Btn dncelerinizi bu son derece gerekli, onurlu ve anl savata odaklayn. Karnzda yalnzca kaba ve cahil insanlar var. Bir grup apulcu, rveti, ahlaksz klelerden oluma bir gruh. Ama her ne kadar onlar hor grsek ve kmsesek de, pis ve kurnaz hayvanlar gibi Hristiyanlk'm n karartmalar yalnzca bizim suumuz."6 Bu kibirli ve hrsl adam, sama sapan plann ve siyasi fantezilerini amak iin Fransa Kral Charles'dan daha uygunsuz birini seemezdi. Kral o sralar kargaa iindeki lkesini brakp, Batl prensleri arkasna alarak kfire kar bir sefere kamazd. Ayrca byle bir sefer ancak Papa V. Nicolaus'un rzas ve onayyla gerekleebilirdi. Papa ise bunun iin iki kilisenin birlemesini art kouyordu. Oysa imparator Konstantinos buna kendisinden nceki imparatordan bile daha az istekliydi. Zaman, Latinler'le Bizansllar'n Osmanllar'a kar birlemesine hi uygun deildi. Konstantiniyye'deki gl gruplar, Roma ile birleme fikrine kar kyordu. nk bu hem Bizans Ortodoks Kilisesi iin tehlikeli olurdu hem de bu birlemenin sonunda alnacak olan dl -yani Batllar'm Trkler'e kar yardm etmesini- aslnda Bizans dnyasnn bamszlna ynelik en byk teh-

6 Filelfo hakknda bilgi ve kaynaklara ilikin gndermeler iin bkz. Robert Schwoebel, The Shadow of the Crescent: The Renaissance Image of the Turk (New York, 1969), 150-152.

II. MEHMED'N TAHTA SON KEZ DN

77

dit olarak gryorlard. Bizansllar eskiden, gya kfirlere kar dzenlenen bir Hal seferinde Latinler'in Bizans' hedef aldn unutmamt (1204-1261). Bu gl gruplara gre, Roma kilisesiyle birlemek, Osmanl egemenlii yerine Latin egemenliine girmekten baka bir anlama gelmeyecekti. Yani Batllar'n Konstantiniyye'nin kurtarlmas olarak dnd eyi, onlar Bizans mparatorluu'nun yeniden Latin'letirilmesi olarak alglyordu. Napoli kral Aragonlu Alfonso'nun niyeti gerekten de buydu. Alfonso, Sicilyal Vespers'tan sonra (1281) Napoli ile Sicilya'y ilk kez tek bir idare altnda birletiren krald. Gtt Dou siyasetiyle de Anjoulu Charles'm yerini doldurabileceini kantlamt. Tpk kendisinden nceki btn gney talya prensleri gibi, o n u n iin de nihai siyasi hedef Bizans imparatoru olmakt. 1451'de Filelfo, Fransa kraln ikna edip Hal seferi plann kabul ettirmeye alrken, Alfonso Dou ile ilgili projelerini, bu kez eskisinden de byk boyutlarda ele ald. Trkler'e kar dzenlenecek bir sefere nderlik etmek istiyordu. Bu yzden Demetrios ile mttefik oldu. Demetrios, aabeyi Konstantinos'tan sonra Misistire despotu olmutu. A m a Alfonso'nun amac Avrupa'daki Bizans' Trkler'den kurtarmak deil, btn Bizans blgelerini, Konstantiniyye de dahil olmak zere, kendi eline geirmekti. Planlarnn ne kadar byk olduu, ayn yl Arnavutlar'm kendisine yapt ba lordluk teklifini kabul edince anlald. Geri talyan siyasetiyle fazla megul olduu, donanmas bulunmad ve kendi krallndaki durum alkantl olduu iin, Gneydou Avrupa'ya ilikin planlarn uygulayamad. A m a bu planlarn varl bile, Konstantiniyye'deki birleme kart gruplarn Bat'dan yardm almay niye reddettiini anlamaya yeterlidir. Her ne kadar Bat dnyas Edirne'deki hkmdar deiikliini frsat bilerek birleip, Hristiyanlk'n ba dmann Avrupa'dan kovmay planlamasa da, Bizans'taki, tarihi Frantzes gibi basiretli gzlemciler, II. Murad'n lmnn Bizans ve Hristiyan Bat iin ne byk tehlikeler douracann farkndayd. Frantzes, Murad'n yerine geen delikanlnn ocukluundan beri Hristiyanlk'la ilgili her eyden nefret etmi ve tahta geince Dou Bizans mparatorluu ile btn Hristiyanlk' kknden yok edeceini defalarca sylemi biri olduuna dikkat ekiyordu. Eer bu gzpek delikanl hemen Konstantiniyye'ye saldrmak isterse ne olacakt? mparator XI. Konstantinos, en azndan ilk bata, buna pek ihtimal vermemi gibi grnyor. O da hemen Edirne'ye eliler gnderdi, yeni sultana basal diledi ve tahta kn tebrik etti. Ayrca var olan bar anlamalarnn yenilenmesini istedi. Dukas'n sylediine gre, bunun zerine Mehmed Allah, Peygamber ve Kur'an, melekler ve bamelekler zerine yemin ederek, bar koruyacan syledi ve hayat boyunca imparatorun ne bakentine ne de lkesinin baka bir yerine el srmeyeceine sz verdi. Tam tersine, babas gibi kendisinin de Bizans mparatoru ile dostane ilikiler iinde olacan syledi. yi niyetini kantlamak istercesine, imparatora Orhan'n giderleri iin Struma (Strimon) N e h ri'ndeki ehirlerin gelirlerinden yllk 300 bin ake ayrd. O r h a n o srada Bizans saraynda yaayan bir Osmanl ehzadesiydi. Emir Sleyman'n (I. Bayezid'in olu) torunu, yani Mehmed'in akrabas olduu syleniyordu. Bu ehzadenin haya-

78

BRNC BLM

t hakknda pek bilgimiz yok. Zaten ileriki yllarda olaylarn gidiatnda nemli bir rol oynamayacak olsa, ondan sz etmemize gerek kalmayacakt. 7 Artk Mehmed'in Bat'dan kayglanmasna, en azndan imdilik gerek kalmamt. Bylece Anadolu ile rahata ilgilenebilirdi. Tahta geer gemez, Anadolu'daki Karaman Beyi brahim bir kez daha bakaldrmt. Ama brahim bu kez btn Bat Anadolu'yu Osmanllar'dan almak ve eski Anadolu beylerinin soyundan gelen ya da geldii iddia edilen kiilerle birleerek, eski beylikleri en -azndan ksmen tekrar kurmak istiyordu. Plann uygulamak iin Mentee, Aydn ve Germiyan'a delikanl gnderdi. Bunlar eski beylerin soyundandlar ya da yle olduklarn iddia ediyorlard. Ayrca askerlerine baz kaleleri ve kasabalar ele geirmelerini emretti. Kendisi de baz Osmanl ehirlerini ele geirerek yakp ykt. Mehmed, Anadolu Beylerbeyi shak Paa'y bu sorunu halletmekle grevlendirdi. Aslnda ilk bata kumandanlarndan zgrolu sa Bey'i grevlendirmiti. Ama sa Bey'in pasifliiyle ileden kp onu kovdu. Mehmed, Bursa'ya gidip babasnn mezarn ziyaret ederek orada ksa bir sre kaldktan ve baka ileri hallettikten sonra, meseleye bizzat el koydu. Sultann grnmesi bile Karaman Beyi'nin tereddt etmesi iin yeterli oldu. Osmanl topraklarndaki igal edilen kasabalar hzla boaltld. shak Paa direnile karlamadan Akehir ve Beyehir'e kadar ilerledi. Dalara kaan brahim Bey, balanma ye bar iin yalvaran mektuplar gnderdi. Sonunda Akehir'de Mehmed'e ulaan ulaklar, brahim Bey'in mesajn tekrarlayp, sultana brahim'in kzlarndan biriyle evlenmesini teklif ettiler. Sultan, brahim Bey'i balad. brahim Bey srekli hara demeyi ve topraklarnn bacana Sultan Murad tarafndan kendisine verilmi bir armaan olduunu kabul etti. Anadolu Beylerbeyi olarak Ankara'da yaayan shak Paa'ya, Ktahya'ya tanmas emredildi. Bundan sonra Anadolu eyaletinin yneticileri hep orada kalacakt. Bu arada, yllardr hara deyerek Mentee Beyi olarak kalan ve brahim'in tarafnda yer alm olan lyas Bey'in derebeyliini elinden ald ve her tarafta dzeni salad. Sultan Mehmed Anadolu'nun ilerinden Bursa'ya dnnce orada beklenmedik bir olayla karlat. Yenieriler sultanla grmeye gelip cls bahii (donativum) istediler. Oysa ihabeddin Paa ve yal, deneyimli sava Turahan Bey taeplerini komutanlarna iletmiti bile. Yenieriler tekrar ayaklannca Mehmed fkesine hkim olup on kese ake getirtilmesini emretti ve bunlar isyanclara datt. Bylece ilk kez bir Osmanl sultan tahta knca yenierilere armaan vermek zorunda kalyordu. Bu gelenek srdrld. Daha sonraki sultanlar da ayn armaan verdiler. Ama parann deerinin hzla azalmas yznden, verilen mebla srekli artyordu. Mehmed birka gn sonra Yenieri Aas Kazanc (ya da Kurtu) Doan' artt. Onu sert bir biimde azarlad, kulaklarn ekti (ya da baz kaynaklara gre krbalatt) ve grevden ald. Yerine Mustafa Bey'i getirdi. Sultan ayrca pek ok yayabam, hem yenierilerin disiplinsizlii yznden

7 Orhan'n kimlii hl phelidir. Bkz. Alderson, liste 24, dipnot 16. 8 eitli Anadolu beylikleri hakknda bkz. smail. H. Uzunarl, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri (Ankara, 1969; TTK: VIII. seri, no. 2 a ). Karaman hanedan iin zellikle bkz. "Karamanllar" (M. C. . Tekinda), A VI, 316-330.

II. MEHMED'N TAHTA SON KEZ DN

79

hem de iyi tefti yapmadklar iin cezalandrd. Mehmed ayrca bunu frsat bilerek yenieriler arasnda (o zamanlar saylar 5-6 bin kadard), bir daha isyan etmelerini zorlatracak biimde yeni dzenlemeler yapt. Aralarna yedi bin doanc ve sekban (ya da semen) katt. Bunlar eskiden sekbanbanm idaresi altndayd. Mehmed 500 doanc ile 100 sekban kendine ayrd. II. Mehmed Anadolu'dan geerken, yenierilerin kolayca bastrlan ayaklanmasndan ok daha ciddi sonular douracak bir olay oldu. Bizans imparatorunun ulaklar sultann ordughna gelip, ehzade Orhan'n deneinin Konstantinos'a denmediini syleyerek ikyet etti. Hatta tehditler savuracak kadar ileri giderek, eer denek imdiden sonra ikiye katlanmazsa, ehzadenin Trk tahtnda hak iddia etmesine izin verileceini sylediler. Genelde Bizansllar'a dmanca davranmayan sadrazam Halil Paa imparatorluk eli heyetini azarlad. Onlara, adilliiyle tannan rahmetli Sultan Murad'n Bizansllarla anlamak iin elinden geleni yapm olduunu ama imdiki hkmdardan ayn eyi bekleyemeyeceklerini, Mehmed'in Konstantiniyye'ye saldrmaktan ekinmeyecek cesur ve saldrgan bir gen olduunu syledi. Sadrazam konumaya devam ederek, daha iki hkmdarn yapt anlamann mrekkebi kurumadan, elilerin Asya'ya gelip Osmanllar' "her zamanki umacyla" (mormolykia) korkutmaya altn ekledi. Konumalar kelimesi kelimesine aktaran Dukas, Halil Paa'nn slubunu mkemmel bir biimde kaydetmi gibi grnyor. Yazdklar hakikaten geree benziyor. Sultan II. Mehmed, sadrazamdan haddini bilmez Bizansllar'm taleplerini renince, hislerine hkim oldu. Elileri dosta szlerle gnderdi. Edirne'ye gidince bu konuyu hemen zeceini ve onlarla balantya geeceini syledi. Bizans trajedisinin son perdesi balamt. II. Mehmed maiyetiyle anakkale Boaz'na varnca, boazn Hristiyan gemileri tarafndan abluka edilmi olduunu rendi. Gelibolu'ya geemiyordu. Bunun zerine Marmara Denizi'ndeki Kocaeli blgesinden geip, Ake (ya da "Gzel") Hisar (imdiki adyla Anadolu Hisar, 1395'te I. Bayezid tarafndan yaptrlmtr [Resim VIII a]) civarndanBoazii'ni gemeye karar verdi. II. Murad ile askerleri de, Varna savandan nde Cenovallar'n yardmyla buradan gemiti. Sylenene gre, bu kez Sultan Mehmed Anadolu Hisar'nm karsna, Avrupa yakasna bir kale yaptrmaya karar verdi. Bylece Trakya'ya geen askerler korunabilecekti. Mehmed, Edirne'ye vardktan ksa sre sonra (hl 1451 ylyd), Struma'daki ehirlerin Orhan'n masraflar iin ayrlm gelirlerine el koydu ve bu ehirdeki Rumlar'm kovulmasn emretti. Devlet hazinesini doldurmak iin, daha nceden gm paralar bastrmt muhtemelen. 855 tarihli bu paralar (3 ubat 1451-22 Ocak 1452) imparatorluun eitli ehirlerinde; Edirne, Seluk, Amasya, Bursa, Serez ve gm madenleri bulunan Novaberde'de yaptrlmt. Paralarn deerleri muhtemelen tekrar gizlice drlmt. Bu devalasyonu zorunlu klan ey, yenierilerin cretlerinin gnde yanm ake arttrlm olmas ve niformalarnn ylda iki kez yenilenmesiydi tahminen (niformalarnda ipek ve kadife de kullanlyordu). Ska yeni para bastrldnda, gvensizlie kaplan halk her zaman eski paralar biriktirme yoluna giderdi. Oysa eski paralarn deeri azalmt: Yeni paralarda gm miktar azaltlm olmasna karn, on iki eski

*>*'>> r

i \

80

BRNC BLM

para, on yeni paraya denkti. Sonralar, byle para deitirme ilemleri azald, nk zel grevliler, devlet hazinesinin kr elde etmesine izin vermek yerine, daha deerli paralar ellerinde tutanlar bulup cezalandrmaya balad. 9 Yenieriler epey masrafl oluyordu. Sultan onlarn creti ve giysileri dnda, ok ve yaylarnn da parasn dyordu. Btn bunlar yaklak 28 bin altna mal oluyordu. Bu, ordunun toplam masrafnn yalnzca bir ksmyd elbette. Ama dnemin bir tarihisinin sylediine gre, sava hemen her zaman Osmanl ha-zinesi iin bir gelir kaynayd. nk sefer srasnda askerlerin ou kendi arpa ve unlarn buluyordu. Geilen blgeler, orduyu beslemek zorunda kalyordu. Ayrca ordugha gelen her sancakbeyi pahal armaanlar getiriyordu. Elimizde imdilik II. Mehmed'in para politikasna ilikin ayrntl bilgi yok. Ama hkmdarl srasnda parann hem standart deer hem de yasal para olma niteliini yitirdii kesin. Parann srekli olarak deer yitirmesinin nedeni, deerli metallerin azlndan ok, sultann ilk ksa hkmdarl srasnda bile belli olan ama tahta son knda zellikle aa kan hrs ve gelirlerin yetersizlii gibi grnyor. II. Murad'n hkmdarlnda, geleneksel olarak altn ve gm paralara deer verilmesi, parann deerinde istikrarn korunmasn ve bakr para miktarnn makul seviyelerde tutulmasn salamt. Ama yeni sultann dneminde, devlet hazinesi parann devalasyonundan epey kazan salam olsa gerek. Bakr para (mangr) ile gm para (ake) arasndaki iliki srekli deiiyordu. Mehmed on ylda bir, zellikle gm ve bakr paralar bastrsa ve kanuna gre eski paralarn bunlarla deitirilmesi gerekse de, onun tayin ettii gm sarraflar, yerlilerden ve yabanclardan zorla eski paralar alarak byk kazanlar salyordu. Bu karc resmi grevlilerin rezilce gasplar ve dolandrclklar Mehmed'in saltanatndan sonra devam etmedi. nk onun yerine tahta geen olu II. Bayezid, tahta karkan parann deerini drse de, sylenene gre yenierilerin basks yznden, bunu saltanatnn geri kalan boyunca yinelemekten kand. Mehmed'in saltanat, daha en bandan itibaren devlet giderlerini epey arttrm olmal. Yeni sultan atalarnn, zellikle de tutumlu babasnn basit ataerkil geleneklerini reddetmi, tamamen kendisine zg bir ihtiam sergilemeye balamt. Murad, lmnden ksa sre nce Tunca Adas'nda yeni bir saray yaptrmaya balamt. Saray, sylenene gre eski Bizans imparatorlar tarafndan av blgesi olarak kullanlan bir yerde yaplyordu. Mehmed, 1451 yaznda sarayn inasnn kendi arzularna gre geniletilmesi emrini verdi. Bu i iin yabanclarn, muhtemelen talyanlarla Ragusallar'n ie alnd phesizdir. Yeni saray bir dizi binadan oluuyordu. Bunlarn en etkileyici olanlar an odas, konuklarn kald Kum Kasr ve bir ksm hl salam olan Cihan-nma Kasr idi. Haremin yan sra, saray iin on tane kaleye benzer yap ina edildi. Sarayda on tane byk giri kaps vard. Bu bize boyutlar hakknda bir fikir verir, iinde on cami, mescit katnda on kou ve yirmi hamam bulunuyordu. Ama sarayn tamamn

9 H. 885 'te gm para kesimi hakknda bkz. Pere, Osmanllarda Madeni Paralar 90 (# 85) ve resim 7. O sralarda sradan bir yenierinin gnlnn tam alt ake olmas, akenin deeri hakkmda bir fikir verebilir. (Bkz. Halil nalck, "The Policy of Mehmed II toward the Greek Population of Istanbul and the Byzantine Buildings of the City," DOP 23-24 [1969-70], 236),

II. MEHMED'N TAHTA SON KEZ DN

81

II. Mehmed yaptrmad. Daha sonraki sultanlar, zellikle de IV. Mehmed (16481687) ve orada domu olan III. Mustafa (1757-1773) eklemelerde bulundular. Sultann asl kald yer, on odadan, toplant salonundan ve saray mensuplarnn odalarndan oluan Cihan-nma idi. Buraya bir ktphane ve on altnc yzylda hrka-i erif, kutsal sancak ve dier deerli nesneler iin odalar eklendi. Bu sarayn iki yz metre dousunda olan Kum Kasr, ehzadelerin kald yerdi. ehzade Cem burada dodu. Kule odalarndan biri uzun sre onun ismini tad. Saray, binalarnn hl salam olduu 1837 yaznda ziyaret eden Helmuth von Moltke, bize bunlarn grkemini ayrntlaryla tasvir eder: "Btn bu binalarn tam ortasnda tatan, kaln duvarl bir bina ykselir. Bunun tepesinde de garip ekilli bir kule vardr. Bu kulenin duvarlarnn byk bir ksm hl en gzel mermerler ve somakilerle kapldr, fakat binann tavanlar km, duvarlarn ssleyen altn arabeskli gzel ini levhalar hemen hemen tamamiyle sklmtr. Bu bina o kadar salam ve muhkemdir ki daha binlerce yl dayana-bilir; fakat ok byk deildir ve burada da, tpk stanbul saraynda olduu gibi, insan bir sr kk arasnda esas binay beyhude yere arar. Edirne saraynn yle hapishane gibi bir grn yoktur. Burada oturan sultanlar herhalde henz Mslmanlar iin grnmez hale gelmemi olsalar gerek. Haremdeki binalarn hm duvarlar yklm, bu yzden ta damlar ve kubbeleri havada duruyor gibi. Sarayn bu ksmnda imdi bir geyikten baka bannan yok, o da ziyaretileri pek ters karlyor."10 Btn bu ihtiamdan geriye neredeyse hibir ey kalmamtr. Cihan-nma Kasr 17 Ocak 1878'de, Ruslar karsnda gerileyen Trk askerleri tarafndan ykld. Orada yalnzca byk karaaalar ve asrlk narlar kald. Bunlar dnyevi eylerin geiciliini ac bir biimde hatrlatr.- "Komnenoslar'm ayrlarnda" koyun ve srlar otlamaktadr. Adann gneyindeki, kubbeleri ve minareleri, eski duvarlar ve kuleleri, dz krmz atlar, parlak ak yeil allar ve kara selvileriyle Edirne'deyse, bugn eski ihtiamndan ve gcnden eser kalmamtr. II. Mehmed adadaki taht odasnda yabanc elileri kabul ederdi. Cihan-nma Kasr'nda danmanlaryla grr ve limlerle, airlerle ve ilahiyatlarla konuurdu. Gzpek planlarn orada kurard. Bu planlar, genliin verdii cokunluun ve gzpekliin yan sra, yama gre sra d bir zek ve gzlem gcne sahip olduunun kantyd. Askeri ve siyasi adan hem kendisinden nceki hkmdarlara hem de adalarna gre ok stn olduu ksa srede ortaya kmt. Tahta kndan ksa sre sonra etraf Batllar'la, zellikle de talyanlarla evrilmiti phesiz. En sevdii sohbet konusu eski kahramanlard. Onlar gibi olmaya karar vermiti. Ama konuklarna Hristiyan dnyas hakknda sorular sormay da severdi. Ne yazk ki, o yllarda sultanla arkadalk edenlerden yalnzca birinin adtn biliyoruz: Babasnn zel hekimi, Gaetal Maestro Iacopo, Mehmed'in lmne kadar yannda kald ve ileride greceimiz gibi, efendisinin kararlarnda defalarca etkili oldu. Ciriaco de' Pizzicolli de Mehmed'e danmanlk

10 Von Moltke, Briefe ( b b . 1. blm, dipnot 16), 150-151 (mektup#28, 12 Mays 1837). Ayrca b b . "Edirne" adl makale (M. T. Gkbilgin), EI 2 II, 683-686. Edirne Saray stne Trke yazlm bir alma iin bkz. Sheyl Unver, Edirne'de Fatih'in Cihannuma Kasr (stanbul, 1953). [Yukardaki alnt Hayrullah rs evirisindendir.]

82

BRNC BLM

yapm olabilir ama buna emin deiliz. Edirne, Bat mallar iin nemli bir pazard. Orada ok sayda talyan tacir yaard. Mehmed onlarla grmek istemi olabilir. Bunu yapmam olduunu dnmek iin bir sebep yok. Trakya'da k yaklarken Mehmed, Osmanl mparatorluu'na haber salarak bin duvarc ile yine ayn sayda kire sndrc ve iiyi ie alacan duyurdu. Ayrca ilkbahar balarnda Boazii'nin Avrupa yakasnda bir kale ina ettireceini aklayarak, gerekli malzemelerin imdiden hazrlanmasn emretti. Bu endie Verici haber ksa srede Konstantiniyye'ye ulat. Yunan adalarndaki halk bile panie kapld. Dukas'a gre, "ehrin sonu geldi!" diyorlard. "Bu kara alametler, rkmzn sonunun geldiini gsteriyor." "Deccal geldi!" Korkmakta haksz deillerdi. mparator Konstantinos, sultan incelikle uyarmak iin Edirne'ye eliler gnderdi. Bu eliler Mehmed'e, bykdedesinin Boazii'nin Anadolu yakasnda bir kale -yani Anadolu Hisart'n- yaptrmak istediinde, tpk babasndan izin alr gibi mparator II. Manuel'den (1391-1425) izin aldn syleyeceklerdi. Elilerin nasl karland konusunda pheye yer yoktur. Mehmed, Anadolu'da konutuu Bizansl elilerle bir daha uzun sre grmedi. Ne elilerle ne de imparatorla uramak istemiyordu. Aslnda bunu Korstantiniyye'yle balar koparmak iin uygun bir frsat olarak grmt". Mehmed Mart ortasnda Edirne'den ayrlp, alt tam donanml kadrga, on sekiz kalyon ve on alt levazm gemisiyle Gelibolu'dan yola kt. Hali'i geerek 26 Mart'ta Boazii'ne ulat. Yeni kalesinin plann bizzat izmi ve yerini semiti. Pers kral Darius'un kpr yaptrd yerdi buras. Boazn en dar kesimi olan, o zamanlar Asomata denen yere yaknd. Buras yalnzca alt yz doksan sekiz metre geniliindedir ve aknt olduka hzldr. Bizans bakentinin Karadeniz ticaretini kontrol altnda tutmak iin en elverili nokta burasyd. Sadrazam Halil Paa ile vezirler Saruca Paa, Zaanos Paa ve ihabeddin Paa'nn idaresindeki be bin ii, o salam kaleyi 15 Nisan 1452 Cumartesi ile 31 Austos 1452 Perembe gn arasnda tamamlad. 11 Gerekli malzeme drt bir taraftan, hzla getirilmiti: Kire ve sndrme ocaklaryla kiriler Karadeniz'deki Ereli (Heraclea) ile zmit'ten (Nicomedia), talar ise Anadolu'dan getirilmiti. Baz malzemeler Boazii'ndeki manastr harabeleriyle eski tapnaklardan temin edilmiti. Eskiden kalenin ina edildii yerde bulunan St. Michael Kilisesi'nden ta ve stun alnmt. Projeyi yneten imparatorluk soylular yardm ellerini uzattlar. Vezirler, paylarna den birer kuleyi, masraflar karlayarak olabildiince abuk diktirdi. Sultan ise kuleler arasndaki surlar yaptrma iini stlendi. Baz Konstantiniyye sakinleri, iilerle atarak inay engellemeye altlar. Her iki taraftan da baklanp lenler oldu. mparator Konstantinos sultana eliler gndererek, civardaki Bizansl iftileri korumak iin nbetiler grevlendirmesini istedi. Ayn zamanda armaanlar, yiyecek ve iecek gnderdi. Dukas, iki taraf arasndaki konumalar olduu gibi verir. Kalenin civarnda olan olaylar haber

11 Bu vezirler hakknda bkz. Babinger (F. Dlger ile birlikte), "Ein Auslandsbrief des Kaisers Johannes VIII. vom Jahre 1447," BZ 45 (1952), 25-28 ( = A&A 11, 167-169).

BOAZI'NDEK HSAR

83

almmca, Konstantinos bakentin kaplarn kapatt. Civarda bulunan baz Trkler tutukland ama birka gn sonra serbest brakld. Tutuklananlar arasnda, sultann sarayndan ok sayda haremaas da vard. Bunlar imparatorun karsna getirilince yle dediler: "Eer bizi gnbatmmdan nce brakrsanz, size minnettar kalrz. Ama gnbatmmdan nce geri dnemezsek, serbest braklmamzn anlam kalmaz, nk idama mahkm ediliriz. Bu yzden ltfen bize acyn ve hemen serbest brakn. Eer brakmayacaktanz, kellelerimizi uurun. nk dnyann ykcsnn elinde lmektense, sizin tarafnzdan ldrlmeyi yeleriz." En azndan Dukas olay byle anlatr. Yine Dukas'a gre, imparator bar korumak iin Mehmed'e son bir kez ricada bulundu. Mehmed ise, yaptklar iin zr dilemek bir yana, Bizans'a kar sava ilan anlamna gelen bir eylem yaparak, iki imparatorluk elisinin kafalarn kestirdi (Haziran 1452). 12 Gnmzde Rumeli Hisari olarak bilinen [Resim VIII b], inaclarnm Boazkesen, Yunanllarn ise Laimokopia ("Yollar Kesen" ya da Boazkesen) adn verdii dev kale tuhaf bir yapdr. ekli geni andrr. Kelerinde vezirin kuleleri bulunur. Drdnc kule, Halil Paa'nn kulesi ise dou surunun ortasndadr. Kk ve sivri tepeli kuleleri bulunan surlar metrelerce kalnlkta ve on be metre boyundayd. atlar kaln kurun tabakalarla kaplyd. Mimarn Muslihiddin diye biri olduu sylenir. slam'a gemi bir Hristiyan keiti. Temel plannn yer koullarna gre yapld bellidir. Baz yazarlar, surlarn eklinin Muhammed szcnn (hem peygamberin hem de sultann adyd) Arapa yazlna uyacak biimde yapldn sylemise de, bunu ciddiye almamak gerekir. Kale yer yer kayalk olan sarp bir yamacn dibine kurulmutur. 240 metre uzunluunda ve 48-64 metre geniliindedir. En uzun kulesi, deniz seviyesinden 60 metreden fazla yksekliktedir. 13 Mehmed kaleye 400 adamlk bir garnizon koydu ve balarna Firuz Bey'i geirdi. Boazdan her iki ynde geen gemilerin durdurulmasn ve yola devam etmelerine ancak gei paras dedikten sonra izin verilmesini emretti. Eer herhangi bir kaptan buna itiraz ederse, gemisi kaleden alacak top ateiyle batrlacakt. Bu emrin uygulanabilmesi iin, kyya en yakn kuleye pirin toplar konuldu. Dukas'm sylediine gre bu toplar 300 kiloluk ta glleler atabiliyordu. Bu kalenin dibinde hl bulunan, 225 kiloluk mermer top glleleri Dukas' dorulamaktadr. Sultan 28 Austos 1452'de kaleden ayrlp Bizans bakentine giderek hendeklerini ve surlarn dikkatle inceledi. Sonunda, 1 Eyll'de askerleri ve maiye-

12 mparatorun, Konstantiniyye'nin dnden nceki aylardaki bar giriimleri meselesi, M. Carroll tarafndan "Notes on the Authorship of the 'Siege' Section of the Chronicon Maius of Pseudo-Phrantzes, Book III"te farkl bir adan irdelenmektedir; Byzantion 41 (1971), 28-36. rendiimiz kadaryla, yine Carroll'n, Frantzes'in tarihesi zerine yapt ayrntl bir alma ve evirileri yayma hazrlanmaktadr (bkz. Jones, The Siege of Constantinople, xi). 13 Rumeli Hisar'nn inaas ve kuatmayla ilgili olarak Khalkokondilas'm anlattklar, Jones'un evirisiyle (The Siege of Constantinople, s: 42 vd'mda) okunabilir. Boazii'nin Avrupa yakasndaki bu kaleyle ilgili en geni bilgi Ekrem Hakk Ayverdi'nin Osmanl Mimarisi'nde Fatih Devri IV (stanbul, 1974, stanbul Enstits no: 69, s: 626-662) kitabndadr. Anadolu Hisar iin bkz: s: 617-624. [Rumeli Hisar, Babinger'in sylediinin aksine ana kulelidir.]

84

BRNC BLM

tiyle birlikte Edirne'ye geri dnd. Osmanl donanmas da boazdan ayrld ve 6 Eyll'de Gelibolu'ya ulat. Sonradan Kapudan Paa olarak tannacak olan derya beyi Baltaolu Sleyman Bey orada yayordu. Yelkenlerini indirip gei paras demeyi reddeden gemileri batrma tehdidi gerekten yerine getirildi. Kalenin inasnn balamasndan sonra, muhtemelen bir Etdelli olan Urban adl bir top dkmcs Bizans ordusundan kap Trkler'in tarafna geti. Trkler onu memnuniyetle karlad. Sultan ona en .yksek maa balad, byk meblalar armaan etti ve Konstantiniyye surlarn ~ ykabilecek bir top yapp yapamayacan sordu. Urban hi duraksamadan cevap verdi. Hibir surun, ne Bizans ne de "Babil" surlarnn kar koyamayaca bir top yapabileceini syledi. A m a menzilini nceden belirleyemeyeceini itiraf etti. Mehmed ona hemen ie koyulmasn emretti. Menzil meselesine daha sonra bakabilirlerdi. Urban ay sonra, yeni kalenin ky cephesi iin dev bir top ina etti. 1452'nin sonuna doru, Karadeniz'den gelen Venedik ticaret gemisi kaleye yaklat. Kaptanlarn hibiri Trkler'in taleplerini kabul etmeye yanamad. ki gemi boaz sa salim gemeyi baard. A m a kaptan A n t o n i o Erizzo'nun idaresindeki, Konstantiniyye'ye buday gtren nc gemi baaramad. Kaptan yelken indirmeyi ve durmay reddedince, gemisi yeni topun ilk hedefi oldu (25 Kasm). Bylece topun menzili de anlalm oldu. Gemi batrld ve kaptan ile tayfas tutsak edildi. Dimetoka'ya gtrldler. Mehmed o srada oradayd. Denizcilerin kellelerini uurttu, kaptan da kaza oturttu. Cesetler gmlmeden sokakta brakld. Ksa sre sonra Dukas onlar kendi gzleriyle grd. Boazii'nde bir kale ina edildiini haber alan Venedik ile Cenova, mthi bir panie kapld. Kalenin inas, herkes tarafndan Konstantiniyye'ye kar bir sava hazrl olarak yorumlanmt. Gelimekte olan Pera kolonisi, hatta Dou Akdeniz'deki btn ticaret tehlikedeydi. A m a Cenoval yetkililer Hali'e silahl bir gemi gndermeye ancak Kasm'da, telal bir yardm ars aldklar zaman karar verdiler. Fransa kralndan ve Floransa'dan destek istediler. talya'da Cenova ile Venedik ekime halinde olduu srece, o iki byk ticari gcn ibirlii yapmas olanakszd. Sonunda, 26 Ocak 1453'te, yedi yz asker tayan Cenova kadrgalar Konstantiniyye'ye vardmda, mparator Konstantinos komutanlar, Kara Kuvvetleri Bakumandan Giovanni Giustiniani-Longo'yu protostrator (mareal) rtbesiyle onurlandrd ve ona Limni Adas'n armaan etti. Ne Venedik ne de Cenova, bir zamanlar Enrico Dandolo ile Simone Vignosi'nin Dou Akdeniz'de sergiledii sava ruhunu canlandramad. Yaklaan frtnaya yalnzca Bizans imparatoru gerekten hazrlanmaya alt ama bounayd. 1452 yl boyunca, civar blgelerden ehre olabildiince fazla buday getirtilmi, civar sakinlerin ou da ehre snmt. K boyunca, ehrin savunmalarn salamlatrmak iin olabilecek her ey yapld. A m a btn abalara karn, yabanc gler para ve asker gndermiyordu. mparatorun Batl prenslere yapt parlak vaatler, yalnzca rahatlatc bo szlerle karland. Venedik, Bizans'n durmadan yineledii yardm arlar karsnda, tavsiye mektuplar gndermekten baka bir ey yapmad: Bunlar papaya, 19 Mart 1452'de Roma'da ta giymi olan mparator III. Friedrich'e, Macaristan'a, Aragon'a ve son olarak da Fransa'ya yollad. mparator Konstantinos'un Roma'daki

BOAZtl'NDEK.1 HSAR

85

papalk divaruyla yapt grmeler ise, yalnzca tek bir sonu getirdi: Papa V. Nicolaus kiliselerin birlemesi gerektiini bir kez daha tekrarlad. Kasm 1452'de, St. Sabine Piskoposu Kardinal Isidor, bir Venedik kadrgasyla Konstantiniyye'ye vard. mparatorun, kiliselerin Ayasofya'da, hkimler, senato ve st dzey din adamlar huzurunda bir trenle birletirilmesine izin vermekten baka aresi kalmamt (12 Aralk). Birleme yemini edildi. Trk tehdidi sona erdirildikten sonra bu karar tekrar gzden geirilecekti. Ama bu, Bizansllar'n huzursuzluunu daha da arttrd. Birlemeye kar olan alt dzey din adamlarnn basksyla ve zellikle de birleme kart grubun en aktif nderinin etkisiyle, halk ayakland. Keiler sokaklarda Latin aleyhtar sloganlar atmaya baladlar. Manastra doluup, Gennadios'tan talimat istediler. Gennadios onlara yazl bir karlk vererek, kadim dinlerinin utan verici bir duruma drldn ve byle bir din deiikliinin Tanr'nm gazabna yol aacan syledi. Keiler ehir sokaklarnda gezerek, meclisin kararn ve bu karar kabul eden herkesi barmalarla lanetlediler. Halk her zamanki gibi fanatik keileri destekledi. Tavernalara doluup, birlemeye ve destekilerine svp sayarak, tehdit altndaki ehri kurtarabilecek tek g olan Kutsal Bakire'nin onuruna arap itiler. Ayaklanma epey uzun srd. Birlemenin en byk destekileri bile huzursuz olmutu. Halkn saduyulu ve metin olmas gereken o en kritik zamanda, bu nitelikler ypratld. Tantum religio potuit suadere mahrum. Mehmed'in, Boazii'ni denetimi altna aldktan bir sonraki hamlesi, imparatorun kardeleri, Mora'nm ortak hkmdarlar Demetrios ile Thomas'm Konstantinos'un yardmna gelmesini engellemek oldu. 1 Kasm 1452'de, yal kumandan Turahan Bey ile iki olu Ahmed Bey ile mer Bey'e, Selanik ve Makedonya'dan yola karak (Turahan Bey burann u beyiydi), Mora'daki iki despota saldrmalarn emretti. Bu dikkat datma taktii son derece baarl oldu. Tekrar mstahkem hale getirilmi olan Grds ile kstak, hzla ele geirildi. Trk ordular getikleri yerleri yakp ykarak Arcadia'dan ve Tripolis (Tripolitza) platosundan geip Ithomi Da'na, Messenia Blgesi'nin doal akropolne vardlar. Koroni (Coron) Krfezi'ne kadar ilerleyerek, Navarino'yu (Anavarin, Pylos, Neokastron) aldlar. Siderokastron'u da kuattlar ama baarl olamadlar. A h m e d Bey'in idaresindeki bir kol, Leondarion'a (Leondri) saldrmak zere buradan yola kt ama yolda Demetrios'un bacana Mateos Asanes'in komutasndaki Yunanllar'n saldrsna uradlar. Ahmed Bey tutsak edildi ve Misistire'ye, despotun karsna getirildi. Turahan Bey ile askerleri Mora'daki Yunan glerini oyalarken, Mehmed Edirne'de sava hazrlklar yapmakla meguld. Urban'n topundan ok memnun kalan sultan, ona Edirne'de birincisinin iki kat, dev bir kuatma topu yapmasn emretmiti. Bu top yarm tondan ar glleler frlatabiliyordu. Elli kz onu ancak kmldatabiliyordu. Topu nakledip kullanmak iin 700 adam gerekiyordu. Top hazr olduunda, inas yeni tamamlanm olan Cihan-nma Kasr'nn nne getirilip, glkle dolduruldu. Trk bakentinin sakinleri, panie kaplmasnlar diye nceden uyarld. Ertesi gnn afanda, top atelendi. Btn ehri barut duman sard. Topun grlemesi kilometrelerce teden duyuldu. Glle tam bir buuk kilometre tede, topraa neredeyse bir buuk metre gmld. Mehmed'in aklnda hep sava fikri vard. Geceleri sk sk klk deitirerek,

'"Ttt"-"' f rt '

86

BRNC BLM

yanna da yalnzca iki musahibini alarak ehre iniyor, halk ile ordunun durumunu anlamaya alyordu. Biri onu tanyp det olduu gibi "ok yaa" derse, Mehmed bu kiiyi bizzat hanerliyordu. Bu yky anlatan Dukas, Mehmed'in pire ldrr gibi insan ldrmekten zevk aldn yazar. Dukas'n sylediine gre Mehmed bir gece haremaalarn gndererek Halil Paa'y huzuruna artmt. Kaprisli efendisine kar eskiden sergiledii tavr yznden ondan korkmak iin geerli nedenleri bulunan sadrazam, yanna bir tas dolusu altn almt. Sultann yatakta, tama-jjen giyinik halde oturduunu grnce, altnlar ayaklarnn dibine brakt. "Bu da ne demek oluyor lala?" diye sordu Mehmed. "Adetlere gre" diye karlk verdi sadrazam, "bir soylu efendisi tarafndan gecenin ge bir saatinde arlrsa, eli bo gitmemelidir. Size kendi malm deil, sizin malnz veriyorum." "Altnna ihtiyacm yok" dedi sultan. "Senden tekbir ey istiyorum: Konstantiniyye'yi almama yardm et." Gizli bir Bizans dostu olarak tannan ve "gvur orta" lakab verilmi olan sadrazam, sultann talebinden epey rahatsz olmutu. Allah'n zaten sultana Bizans topraklaman ounu vermi olduunu, bakenti de vereceini syledi. Sultann btn kullarnn bu ama uruna servetlerini ve kanlarn feda etmek iin birbirleriyle yartn da ekledi. Sultan "u yatama bak. Btn gece saa sola dnp durdum!" diye karlk verdi. "Altnlar ve gmler seni yumuatmasn. Bizansllarla yiite savaacaz. Allah'n ve Peygamber'in izniyle ehri alacaz." Sonra, artk iyice kayglanm olan vezirine gidebileceini syledi. Kendisi ise o gecenin geri kalan ve daha pek ok gece boyunca planlar stnde alt. ehrin surlarnn, sava hatlarnn ve ileri karakollarn, kuatma makinelerinin, bataryalarn, mancnklarn vb taslaklann izdi. Konstantiniyye'nin vb surlarnn durumunu iyi bilen kiilerle grt. Mehmed bu sralar ya da belki de daha nce, kendini surlar ve kuatma makineleri stne yazlm Batl kaynaklar incelemeye vermi gibi grnyor. Anconal Ciriaco, o sralar Mehmed'in maiyetindeyse (ki genelde yle olduu farz edilir), ona taslaklann iziminde yardm etmi olsa gerek. "Frenkler'in", yani Batllar'n, Konstantiniyye'nin ele geirilmesi iin yaplan ve uygulanan planlardaki katks zerine tarafsz bir aratrma yaplmas ok ilgin olurdu. Mehmed, "ann bilgilerini" (N. Iorga) artc bir hzla renip kavrayamasa ve maiyetindeki ya da en azndan etrafna toplad yabanclarn fikir ve becerilerinden faydalanmasa, Konstantiniyye o kadar abuk dmezdi. (Iorga, Osmanllar'm baarsn tamamen Urban'a balar. Ama Transilvalyal Sakson'u ya da Macar' bile Romen olarak kabul eden Iorga, bu radikal ve mantksz fikri milli gururunun etkisiyle ortaya atmtr phesiz.) ykmzn devamnda greceimiz gibi, "Latinler"in, Konstantiniyye'nin hzl dne epey katks olmutu. Mehmed'in Avrupal danmanlar baka olaylarda da, gerek o srada, gerek daha sonra, Bat tarihinde trajik bir rol oynadlar. Mehmed, Batl danmalaryla tamamen pragmatik nedenlerle ilgileniyordu. Bunu sultann. Hmanizma'ya ve Rnesans'a kar besledii szmona ilgiye dayandranlar, tarihsel gereklere gzlerini k a p a y a n l a r d r . 1 4

14 Babinger, sultan ile talyan danmanlar arasndaki ilikileri "Mehmed II., der Eroberer, und ltalien"de (Byzantion 21 [1951], 127-170) irdeler. Orada, bu kitapta sz geen pek ok yazara ve esere ilikin gndermeler yaplr. Trke ve talyanca evirileri iin bkz. Belleten 17

BOAZ'NDEKI HSAR

87

Bu balantdaki doniluu kantlanm tek gerek, Gaetal hekim Iacopo'nun 1452'de Mehmed'in saraynda yaaddr. H. 856 Rebiylhr ayma (Nisan-Mays 1452) ait birtelge, onun Boazkesen'in inasna katkda bulunduunu gsterir. A m a o zamana kadar gen sultann stnde hatr saylr bir etkisi olup olmad belirsizdir. Murad'n daha nceki Yahudi hekimi shak Paa'nn emekli olmasndan sonra, Iacopo'nun II. Murad'n saraynda nasl bir rol oynadn da bilmiyoruz. 15 Trkler'in askeri adan ok stn olduu gz nne alndnda -imparator Konstantinos'un talebiyle yaplan bir sayma gre, Bizans gleri yalnzca 4:793 yerli ile 2.000 yabanc askerden ibaretti-, sultann Batl danmanlarnn rpl pek nemli grnmyor. Tarihi Frantzes tarafndan verilen bu rakamlar kesinlikle gvenilirdir. mparator bu rakamlar karsnda yle armt ki,-halk daha fazla umutsuzlua kaplmasn diye gizli tutulmalarn emretti. Bu gleri artrmak neredeyse olanakszd. Ne adam ne de para bulabiliyorlard. mparatorun emriyle, kiliselerdeki gm kaplar eritilip para yapld. Bizans ordusuna en son katlanlar, Hali'te demir atm gemilerin tayfalar oldu. Sonunda ordudaki Bizansll a r n says alt bine, yabanclarn (ou Cenoval ve Venedikli'ydi) says ise bine kt. ehrin nfusu ise genelde sanlandan ok daha azd. 1437'de, ehirde yalnzca 40 bin kii vard. 1453'te ise, baz gzlemciler (rnein J. Tedaldi) nfusun 30-36 bin arasnda olduunu, bakalar ise en fazla 50 bin olduunu gzlemlemiti. Yani Bizans bakentinde, fethedildii yl en fazla 45-50 bin kii vard. Eski bir dnya imparatorluunun bakentine ilikin bu rakam, Ortaa'm sonlarna gre bile olduka kktr. Hele civar kentlerdeki hatr saylr nfusun da ehre sndn gz nne aldmzda. 16 Konstantiniyye o sralar karadan bir ifte surla korunuyordu [Resim X b]. Khalkokondilas bu surun uzunluunun 111 stadia, yani on sekiz kilometre civarnda olduunu syler. sur daha yksek ve salamd. A n c a k d sur, n talarla dizili geni bir hendek tarafndan korunuyordu. mparatorun birka gemisi vard ama o srada demir atm halde olan ya da sonradan gelen btn gemilere el koydu. 2 Nisan 1453'te limann giriini kaln bir demir zincirle kapad. Geni, yuvarlak flar sayesinde su yzeyinde duran bu zincir, Galata'dan kar kydaki tahkimatlara kadar uzanyordu. Donanmada toplam yirmi alt gemi

(1953), 41-82 ve Rivista Storica Italiana 53 (1951), 469-505. Bahsettii Romen tarihi Nicolai Jorga (Iorga), Geschichte des Osmanischen Reiches'in yazardr (5 cilt; Gotha, 1908-13). 15 Mehmed'in Yahudi hekimi zerine yaplm en yeni alma iin bkz. Eleazar Birnbaum, "Hekim Ya'kub, Physician to Sultan Mehemmed the Conqueror," Hebrew Medical Journal 1 (1961), 250-222. Burada kaynaklarn ve daha nceki almalarn tam listesi verilmektedir. Bunlarn arasnda Babinger'in "Ja'kub-Pascha, ein Leibarzt Mehmed's II" (Rivista degli Studi Orientali 26 [1951], 82-113) adl almas ile Bernard Lewis'in "The Privilege Granted by Mehmed II to His Physician" (Bulletin of the School of Oriental and African Studies [University of London] 14 [1952], 551-563) adh almas da yer almaktadr. 16 ehrin nfusu hakknda bkz. A. M. Schneider, "Die Bevlkerung Konstantinopels im XV. ]h.," Nachrichten der Akademie der Wissenschafien in Gttingen, phi los.-hist. Klasse (1949), 234244. Trke evirisi iin bkz. Belleten 16 (1952), 35-48.

88

IKINCI BLM

vard. Bunlarn bei Cenova'dan, bei Venedik'ten, Girit'ten ve birer tanesi Ancona, spanya ve Fransa'dan gelmeydi. Geri kalanlar Bizans gemileriydi. 26 ubat 1453'te, alts Girit'ten ve biri Venedik'ten (bunun kaptan Pietro Davanzo idi) gelme olmak zere, toplam yedi gemi, 700 kiiyle birlikte Hali'ten gizlice kamt. Frantzes bunlar dnda yalnzca birka ailenin katn zellikle vurgular. Sava uzun sre nce ilan edilmi olsa da, o k herhangi bir askeri olay yaanmad. Snrlarda Osmanllarla atmalar zaten asla tamamen kesilmemiti. -Kara yolu balants kesilmi olan bakent, kuatma altndaki bir kale gibiydi. Bizansllar, 1453 ubat'na kadar d dnyayla balantlarn ancak deniz yoluyla srdrebildiler. Sultan Ocak ortasnda Dimetoka'dan Edirne'ye geri dnmt. Rumeli Beylerbeyi Day Karaca Bey, blgeyi ordunun geii iin hazrlad. ehrin rahat grlebilmesi iin zm balarn kestirdi. nc kollar hl Bizansllar'n elinde olan, Marmara'daki Studios ve Boazii'ndeki Tarabya (Therapia) istihkmlarn iddetli hcumlarla ele geirdi. Bizans garnizonlar teslim olmay reddettii . iin, tutsaklar Konstantiniyye sakinlerinin grebilecei yerlerde asld. Asya'nn : her yerinden teknelerle azaplar, sipahiler ve eitli ordugh grevlileri geldi. Yeni sahil kalesi sayesinde, btn tekneler rahata kyya yanaabildi. Sonunda Anadolu Beylerbeyi ve II. Murad'n dul einin kocas shak Paa da Trakya'ya geti. Sava arsna uyan Rumeli askerleri batdaki ve kuzeydeki yollardan akn akn geldi. 1500 deneyimli Srp svarisi zaten gelmiti ama fazla kullanlmadlar. Her trden zanaatkr ve tccarn yan sra, ganimetten pay almak isteyen ok sayda insan da blgede topland. Frantzes'e gre, eitli boyutlarda 300'den fazla gemiden oluan, ilk kez grlen ve Bizans donanmasndan ok daha stn bir donanma, Gelibolu sancakbeyi ve Kapudan- Derya Baltaolu Sleyman Bey'in idaresinde geldi. Bir Bulgar olan Sleyman Bey, 1444'te Buda'ya eli olarak gitmek ve 1449'da Midilli'ye saldrmakla gen sultann gzne girmiti. Osmanllar'm silahl gleri hakknda ciddi bir tahmin yapmak olanaksz. Dnemin gzlemcilerinin verdii rakamlar birbirlerinden olduka farkl. Khalkokpndilas 400 bin, Dukas 260 bin (150 bin yenieri de dahil olmak zere), Frantzes 258 bin, Niccol Barbara ise 165 bin kii olduklarn sylyor. Ama bu sonuncu rakam bile abartl olsa gerek. Osmanl mparatorluu o srada 165 bin eitimli asker toplayacak kadar byk deildi. 80 bin kadar askeri vard muhtemelen. Gerisi, kfirlere sava aldnda mutlaka boy gsteren ordugh takipileri kalabal olmal. Yzyllar boyunca, Peygamber'in bir hadisinden yola klarak, Konstantiniyye'nin fethinin slamiyet iin mutlaka ulalmas gereken bir hedef olduu sylenmiti. Bu yzden her tarikattan saysz molla ve dervi, askerlerin cesaretini ve fanatike inanlarn atelemeye, o soylu projeye katlmaya ve elbette ganimetten pay almaya gelmiti. Askerlerin says muhtemelen dnemin sefere kan herhangi bir sultannn ordusundaki askerlerden fazla olmasa da tanacak ok fazla yk olduundan, srf bu yzden binlerce adam gelmi olmal. Osmanl tarihileri, Konstantiniyye'nin fethini anlatrken, usanmak bilmeden o hadisten bahseder. Bu hadis Araplar' en az iki kez Bizans bakentine sa-

KONSTANTNYYE'NN D

89

va amaya itmiti. Peygamber inananlarna "Bir tarafnda kara, iki tarafnda deniz olan ehirden bahsedildiini iittiniz mi?" demi. Onlar, "Evet, ey Allah'n elisi" diye karlk vermi. Peygamber devam etmi: "[Kyametin] son saati, o ehir shak'n- 70 bin olu tarafndan alnmadan gelmeyecek. Oraya ulatklarnda, silahlar ve mancnklarla deil, 'Allah'tan baka Allah yoktur ve Allah byktr' szyle savaacaklar. O zaman ilk deniz suru kecek. kinci seferde, ikinci deniz suru da kecek ve ncsnde kara tarafndaki sur kecek. Ve o zaman sevinle ieri girecekler." Konstantiniyye'nin tarif edildii bu sahih olmayan hadisten daha da nls, "hadisler" kitabndan alnma, yine sahih olmayan bir baka hadistir: "Konstantiniyye mutlaka fethedilecektir. Onu fetheden komutan ne gzel komutan, onu fetheden asker ne mutlu askerdir."1^ [Resim X a] Osmanl silahl.kuvvetlerinin bakumandan Edirne'den 23 Mart 1453'te ayrld. Adamlaryla birlikte 2 Nisan'da, Paskalya Pazartesi'nde Konstantiniyye'ye ulat. Kuatma makineleri ve ar toplar ksa sre nce yerlerine konulmutu. Dev topu Edirne ile Konstantiniyye arasndaki iki gnlk yoldan gtrmek ubat ile Mart'm tamamn almt. Top elli kz tarafndan ekilip, 200 adam tarafndan devrilmesin diye dengede tutulmutu. Yol yapclar ve mhendisler nden gidip yolu hazrlamt. Daha kk iki top da ayn zamanda getirilip byk topun yanna kondu. Byk topu nakletme grevini alan Day Karaca Bey, bunu frsat bilip yolda Marmara Denizi ile Karadeniz kysndaki ok sayda ehri ele geirdi. Misivri, Ahyolu ve Vize (Byzon) bu srada alnd. Yalnzca Silivri ile Epibatos (Bivados, Bigados, bugn Selimpaa), iddetli direni gsterdiklerinden alnamad. Mehmed kararghn ehir surlarndan biraz uzaa, St. Romanus Kaps'na bakan Maltepe'ye kurdu. Savan merkezi bu kap olacakt. Mehmed'in adnmn etrafn 12 bin yenieri sard. Byk top ile dier iki kk top da buraya konuldu.1 Anadolu ordusu sultann sa tarafnda, Maltepe'den Marmara Denizi'ne kadar uzanyordu. Hali'e kadar uzanan sol kanatta Rumeli ordusu vard. Glerin yars, yedek olarak sultann kararghnn arkasnda bekletiliyordu. Mhtedi Zaanos Paa, nc vezir, bir sreliine sultann bacana ve Day Karaca Bey, birka bin adamla birlikte Hali'in tesindeki, Galata'nm arkasndaki tepelere yerletiler. Kasm Paa ise bugn Pera'nm bulunduu yere gitti. Ordu sabahn erken saatlerinde, Konstantiniyye'den yaklak drt kilometre uzakta sraya dizildi. Ertesi gn, 5 Nisan Cuma gn, kuatlm ehrin bir buuk kilometre kadar yaknna geldiler. Cuma namazndan sonra, kuatmann balad ilan edildi. Birlikler belirlenmi konumlarna geti.

17 Konstantiniyye'nin fethiyle ilgili "hadisler" stne bir baka yorum iin bkz. Louis Massignon, "Textes premonitoires et commentaires mystiques relatifs la prise de Constantinople par les Turcs en 1453 ( = 858heg.)," Oriens 6 (1953), 10-17; yeni basm yine ayn yazarn kitab Opera Minora ll'de (Beyrut, 1963), 442-450. 18 St. Romanus Kaps, Trke'de Topkap'dr. Ancak bu, daha sonra ehrin dier ucundaki Osmanl sarayna verilen isimle kartrlmamaldr. Bakentteki eitli ehir kaplarnn adlar iin bkz. Alexander van Millingen, Byzantine Constantinople (Londra, 1899). Bizans ehrinin topografyas zerine yazlm en yeni akademik kitap R. Janin'in Constantinople Byzantine'idir (Paris, 1964).

90

BRNC BLM

Ayn gn mparator Konstantinos sarayndan ayrlp St. Romanus Kaps'na gitti. Byk topun yneltildii kapyd bu. mparator oray sonuna kadar terk etmeyecek, yiite savunacakt. Yannda Giovanni Giustiniani-Longo ve 500 Cenoval askeri vard. Bu tehlikeli ve byk tehdit altndaki mevziyi toplam bin adam savunuyordu. Kk garnizonun geri kalan usuz bucaksz gibi grnen surlara datlmt. Bizans toplar, Osmanllar'nkine kyasla kk olmasna karn, bu surlar iin fazla glyd. Ne zaman bir top atelense, surlar sarslyordu. Bizans toplarnn en by atelendiinde, topuya kar byk -bir hiddet bagsterdi. Sultandan rvet aldndan phelenildi. dam edilecekti ama kant bulunamadndan sonunda serbest brakld. O szde Bizans salvosunu yneten, aslnda bir Alman'd. Adnn Johann G r a n t olduu sylenir. Bizansllar bu salvo sayesinde dev bir kuatma makinesini yakmay baard. i ve d kat kz derisiyle kapl olan bu makine, geceleyin St. Romanus kulesinin yklmasna katkda bulunmutu. Kule bir gecede tekrar ina edilince, sultan bu ie ok armt. Frantzes'e gre, byle bir eyi ne grdne ne de iittiine Peygamber adna yemin etmiti. Sonuta, surlara yaplan ilk saldrdan sonra, yalnzca kara saldrsyla bir yere varlamayaca, Trk donanmasnn da savaa katlmas gerektii anlalmt. A m a o srada denizdeki gelimeler de pek parlak deildi. Sakz Adas'ndan gelen yk gemisi ve Mora'dan yola kp onlarla karlaan bir imparatorluk gemisi, 20 Nisan'da Osmanl donanmasyla saatlerce arpt. Sonunda donanmay yarp gemeyi ve gece vakti Konstantiniyye limanna ulamay baardlar. Bu ilk yenilgi Trkler'e epey pahalya mal olmu olsa gerek. 12 bin adam ve ok sayda gemi yitirdikleri sylenir. Yine sylendiine gre, arpmay karadan izleyen Sultan Mehmed, donanmasnn yol verdiini grnce yle byk bir hiddete kaplmt ki, kendini denize atmt. Beline kadar suyun iinde durup, denizcilere kfrler savurarak, onlara tekrar toparlanmalarn, geit vermemelerini emretmiti. Adamlarn toparlanamamalarndan Kapudan- Derya Baltaolu'nu sorumlu tuttu. Sultan o fkeli haliyle, o n u n kaza oturtulmasn emretti. Baltaolu'nun hayatn ancak araya giren yenieriler kurtarabildi. Grevinden alnd, kamland ve mallar yenierilere datld. Yerine Hamza Bey atand. Burada Bizans'n son savann ayrntlarna girecek deiliz. Bu zaten saysz monografide yapld. Biz yalnzca balca olaylar ele alacaz. Batl askerlerin oynad rol gz nne alndnda Iorga, Konstantiniyye'nin son savunmasna Bizans sofuluundan ok Latin valyelerinin damga vurduunu sylerken hakl gibi grnyor. Bakumandan, yani protostrator, sylediimiz gibi Giovanni Giustiniani-Longo idi. Venedik balyozu Girolamo Minotto ile Dolfin, Gritti, Loredano, Cornaro, Mocenigo, Trevisano ve Venier gibi nl ailelerin yeleri de eitli mevkilerdeydi. Orada bulunan ok sayda Cenoval da epey katkda bulundu. Bunlarn arasnda Girolamo ve Lionardo di Langasco, Maurizio Cattaneo ve Paolo Bocchiardo da vard. Yzba Pere Julia'nm idaresindeki Katalanlar ve sylentiye gre mparator Konstantinos'un bir akrabas olan, "yeni Ail" D o n Francisco de Toledo'nun idaresindeki spanyollar vard. ehzade O r h a n Marmara kysndaki limanlardan birini savunan bir ktay ynetiyordu. Limandaki deniz kuvvetlerinin kumandan Alvise Diedo idi. Karadeniz'de bulunan Tana'daki

KONSTANTNYYE'NN D

91

(Azov, Azak) Venedik ticaret donanmasnn idarecisi olan Diedo'nun iki olu, Marco ve Vettore de yiite savat. Sultan Mehmed ise, romantik kahramanlklardan ok mancnklarna ve toplarna [Resim XI] gveniyordu anlalan. 11 Nisan'da, bir dzine mancn surlann yaknna getirtmiti. Askerlerinden ok bunlar kullanmay planlyordu. Ama sonular ge almyor ve sultann istedii gibi olmuyordu. Trkler bir gece (17 Nisan) karanlkta ehri srpriz bir saldryla ele geirmeye kalkt. Savunanlarn pek zorlanmad drt saatlik bir savatan sonra, saldrganlar geri ekilmek zorunda kald. 20 Nisan'da Trk donanmasnn Marmara kysnda drt yardm gemisi tarafndan yenilmesi Trkler'in moralini iyice drd. A m a 21 Nisan'da surun St. Romanus Kaps'ndaki bir blm ykld. Savunanlar o zamana kadar gedikleri geceleri tonlarca kaya ve molozla dolduruyordu ama top at sklatka btn gedikleri yeterince abuk doldurabilmek olanaksz hale geldi. Bu aamada sultan savunanlar ksa srede ok zor bir duruma dren bir strateji uygulad. Bu stratejiyi bir Hristiyan tavsiye etmiti phesiz. Boazii'nde, gnmzde Beikta denen yerde bir sava divan topland. Bu kurultayda Halil Paa (anlalan Bizansllarla ibirlii yapyordu ve onlara defalarca byk armaanlar karlnda bilgi szdrmt) Mehmed'i imparatorla bar yapmaya ikna etmeye alt. Sylendiine gre sultana, imparatordan Konstantiniyye'deki gvenlik memurlarn atama yetkisini ve yllk 70 bin altn hara istemesini teklif etti. Ama Zaanos Paa, dier vezirler ve zellikle de eyh Ak emseddin (Osmanl ordughna mritleriyle birlikte katlm olan popler dini liderlerin en nde geleniydi) kuatmann devam ettirilmesinde srar etti. Bylece Halil Paa'nn nerisi divanda reddedildi. Tartmalar srasnda, yalnzca karadan yaplan saldrlarn etkili olmad ama limann giriindeki zincir yznden gemilerin denizden saldramad sylendi. Sultann darumanlan bir zm yolu aryor ama bulamyordu. Sonra biri, sylentiye gre sultan, donanmann bir ksmm karadan geirip limana indirmeyi teklif etti. Anlalan o gece planlar yapld ve hi gecikmeden uyguland. Gnmzdeki Dolmabahe Koyu'ndan (Boazii'nin gney ucundadr) balayp, asma baheleriyle kapl tepelerden karak Pera'nn kuzeyine kadar ilerleyip aa inerek gnmzde Kasmpaa denilen yere ulaan bir hattaki yollar al rpdan temizlendi, kalaslar dendi ve en dik yerlere parmaklklar konuldu. Bir frlatma rampasn andran yol, koyun ve kz yayla svand. Gemiler bu rampadan silindirler stnde geirilip, Boazii'nden Hali'e indirildi. nce snama niyetine birka kk gemi geirildi. Sonra bunu byk gemiler takip etti. Sonunda toplam yetmi iki gemi geirilmiti. Tayfalardan bir ksm gemileri ekerken, bir ksm gvertelerde kalp yelkenler ve dmenlerle ilgilendi. Geri kalanlar da davul ve boru alarak alanlar evklendirdi. Yelkenleri rzgrda imi gemilerin, tayfalarn sevin lklar ve davullarn yeri g inleten grlts eliinde ksa srede Hali'e inmesi, Hristiyanlar'n moralini epey bozdu. Bir atma yaanmad. Kuatlanlarn bu davetsiz misafirleri top ateiyle yok etme abalar da sonusuz kald. Daha nce, Osmanl donanmas hl liman giriindeki zincirin dier tarafmdayken, Venedikli bir kaptan olan Iacopo Cocco karanlk bir gece vakti Trk gemilerine saldrp onlar yakmaya almt. Ama Venedikliler tam yangn balatacakken, nbetiler alarm l atnca, btn Trk donanmas stlerine saldrmt. Sylentiye gre Galata'daki Cenoval-

rn

92

BRNC BLM

lar'dan bu saldrnn haberini nceden almlard. Bir gemi batrld, gemiden yzerek kaan otuz iki tayfa ele geirildi ve sultana gtrld. Sultan onlar ertesi sabah, ehirdekilerin grebilecei bir yerde idam ettirdi. Bizansllar bu idamlar karsnda yle fkelendi ki, ehir hapishanelerindeki btn Osmanl mahkmlar srklenerek surlarn dna karld ve ldrld. 5 Mays'ta, top atlar srerken ve surlar eitli yerlerden yklmak zereyken Mehmed, Galata'ya ok sayda top yerletirdi. Sonra bu toplarla limandaki btn gemilere, ayrm gzetilmeksizin ate ald. Limanda gezinen barl bir -Cenova ticaret gemisinin batrlmas zerine, Cenovallar sultana ikyette bulununca, sultan onlar bo szlerle bandan savd. Bu kadar da yetmezmi gibi, sultan Hali'e, ehir surlarnn hemen yukarsna bir kpr ina edilmesini emretti (bu karar 19 Mays'ta verdii sylenir). Kpr, anlalan Cenovallar'm kendisine verdii flardan yapld. Demir kancalarla birbirine tutturulan yaklak bin f, kpr dubas vazifesi grd- Bunlarn stne, be adamn yan yana rahata yryebilecei genilikte kalaslar konuldu. Bizansllar bu kpry defalarca yakmaya alt ama baaramadlar. ehirde ktlk giderek artyordu. zellikle askerlerin morali tehlikeli dzeyde dkt. Osmanl salvosu ne zaman hafiflese, insanlar akn akn surlardan kp evlerine geri dnyordu. eitli noktalarda ekmek datm yaplyordu ama halkn huzursuzluu, provokatrlerin de etkisiyle, dinmek bilmiyordu. Frantzes'in sylediine gre, halk imparatora sk sk yksek sesle hakaretler ediyordu. Sultann ordusu kara tarafndaki hendekleri ele geirmiti bile. Donanmasysa Hali'te, bask altndaki ehrin surlarnn dibindeydi. Mehmed bu aamada imparatora bir kez daha bir eli gndermeye karar verdi. Bazlar bunu kfirlere kar yrtlen cihadn kurallarna uymak iin yaptn dnyor. Ama bu doru deildir. Bu kurallara gre, hasm nce slam'a gemeye arlmaldr. Bunu reddederse, Mslmanlar'n egemenliine girip hara demeyi ya da savamay seebilir. Mehmed'in, uzun saltanat boyunca, bu kurala bir kez olsun uyduu hibir yerde yazmamaktadr. Bu kez de amac muhtemelen Bizansllar'a merhamet edip makul seenekler sunmaktan ok, deneyimli bir gzlemci gnderip, kuatma altndaki ehrin ve onu savunanlarn durumunu renmekti. Gerekten deJMehmed kuatma hazrlklarna byk katkda bulunmu olan bacana Sinop Emiri Isfendiyarolu smail Bey'i Konstantiniyye'ye eli sfatyla deil, Bizansllar'm hmisi ve koruyucusu olarak gnderdi. smail Bey Bizansllar'a sultann fkesini yattrmak ve kle olmaktan kurtulmak iin teslim olmalarn tavsiye etti. Konstantinos ise, sultan tpk atalar gibi bar yapmaya karar verirse, kendisinin bunun iin Tanr'ya kredeceini syleyerek karlk verdi. Mehmed'in atalarndan ehri kuatm olanlarn hibirinin fazla yaamadna dikkat ekti. Sultana hara demeye hazrd ama ehri vermeyecekti. ehirdeki herkes, oray can pahasna korumaya hazrd. 19

19 Sultann sava ama konusundaki yasal ykmllklerinin ayrntlar iin bkz. Majid Khadduri, War and Peace in the Law of Islam (Baltimore, 1955), 96 ve sonras. nalck ise Mehmed'in teslim olma teklifi konusunda kart bir gr savunur; bkz. "The Policy of Mehmed II," D O P (23-24), 231-232.

94

BRNC BLM

Sultan bu cevab almca, 24 Mays'ta, ayn 29'unda karadan ve denizden b ' yk bir saldr balatlacan ilan etti. Komutanlar toplad. Onlara, ordunun ehri yamalamasna izin vereceine, yalnzca surlar ve binalarna kendine ayracana yemin etti. 26 Mays'tan sonra, dev Trk ordughnda saysz ate grld. zellikle de sultann karargh kurduu St. Romanus Kaps'nda. Btn ordu, beklentinin verdii heyecanla sarho olmutu. Tellallar, surlara ilk kanlarn tmarla ve devlette yksek mevkilerle dllendirileceklerini ama kaan herkesin kellesin i n uurulacam haykryordu. eyhler ve derviler ordugh gezip, askerleri kfirlerin bakentinin surlarna slam sancaklar dikmeye tevik ediyor, Peygamber'in ve o n u n yakn dostu, Araplar'n 672'deki Konstantiniyye kuatmas srasnda ehir kaplar nnde lm olan Ebu Eyyub'un adn azlarndan drmyordu. Geceleri ordughn iyice aydnlatlmas emrediliyordu. Her gemide ve adrda fener ve lambalar yaklyordu. Barmalar yle fazlayd ki, kuatlmlar "gn atlamasn" bekliyordu. Bu arada, Dukas'a gre, karanlk ehirden ac lklar ykseliyordu: "Kyrie eleison! Kyrie eeison! [Tanrm bize ac! Tanrm bi. ze ac!] Yce Tanrm, bizi tehdit etmekte haklsn ama bizi dmanlarmzdan : kurtar!" O korkun gecede Giovanni Giustiniani-Longo, surlardaki gedikleri tkamak iin hi uyumadan alt. St. Romanus Kaps'nn yaknndaki sur tamamen yklmt. Oraya aa dallarndan yeni bir tahkimat yaptrd ve bunun arkasna yerleti. Byk Amiral ve Bizans askerlerinin kumandan Lukas Notaras'a bit mesaj gnderip, toplar istedi. Notaas o ksmda topa ihtiya olmad karln verdi. Aralarnda byk bir tartma kt. Giustiniani, Notaras' bir hain ve lkesinin dman olmakla sulad. Sonunda imparator araya girmek zorunda kald. Giustiniani ok gl, dev gibi bir adamd. Bu yzden rakipleri onu ok kskanrd. Yiitliini sultan bile duymu gibi grnyor. O n a rvet vermeye alm ama baaramamt. Ancak surlarn hali berbat olduundan, Cenoval kumandan ile yardmclarnn becerisi ve kararll da ie yaramad. Kuatmadan nce, ehir tahkimatlarn onarmakla grevlendirilen Rum keiler (en azndan Midilli bapiskoposu, Sakzl Leonardo Giustiniani'nin syledii budur), 2 0 kendilerine verilen paray, 70 altn florini bu i iin harcamak yerine gmp saklam, bu para sonradan Trkler tarafndan bulunmutu. 29 Mays sabahnn, St. Theodosia G n ' n n erken saatlerinde, saldr balad. Trk ordular afaktan saat nce harekete geti. Mehmed afak sker skmez, Bizansllar' yormak iin en kt askerlerini yollad. Bu askerler tabaklanmam deriden kamlarla ve demir ubuklarla savaa srld. A k n akn surlara trman a n Trkler, dman tarafndan ldrld. Kuatma makineleri krld. Byk kayplar verdiler. Gnein ykselmeye balamasyla birlikte, ok sayda boru, zurna ve davul h e p birden almaya balad. Btn toplar ayn anda atelendi. Bu kez her taraftan, karadan ve denizden saldr balad. Trkler gemilerini kyya

20 Leonardo'nun ahit olup anlattklar, Jones'un evirisiyle The Siege of Constantinople, 1141'de yer almaktadr.

KONSTANTNYYE'NN D

95

yaklatrmak iin btn gece almt. Seksen krekli kadrga, Odun Kaps'ndan Bahe Kaps'na kadar tek sra halinde uzanyordu. Buradan sonrasnda, gemiler ift sra halinde ehri tamamen kuatmt. Kuatlanlar, asl saldrnn ne zaman balayacan biliyordu. Giovanni Giustiniani-Longo, bin adamla birlikte St. Romanus Kaps yaknndaki d sura gitmiti. Aridk Lukas Notaras, Blahernai'yi koruyordu. Deniz tarafnda ise, Odun Kaps ile Bahe Kaps (Gzel Kap, Horaia) arasnda yalnzca 500 oku ve sapanc bulunuyordu. Surlarn geri kalannda ok az adam vard. Gzc kuleleri ve tabyalarda yalnzca birer adam bulunmaktayd. Sultan saldry bizzat ynetiyordu. Frantzes'e gre elinde demir asasyla, hem tehditler savuruyor hem de tatl szlerle kandrmaya alyordu. ehri kaplayan kara barut duman, parlak Mays gneini rtt. Saldranlarn arasnda, Bursa'daki Ulubat'tan gelme, Hasan adnda bir dev vard. Hasan otuz adamla birlikte surlara trmand. Savunanlar zerlerine ok ve ta yadrd. Trkler'in yarsndan fazlas yere dt. Ban kalkanyla koruyan o dev de sonunda ayn akibete urad. Surlarn iindekiler ehri yiite savunuyordu. mparator aralarnda atla geziyor, onlar szleriyle ve rnek tekil ederek cesaretlendiriyordu. Tam bu srada tuhaf bir ey oldu. Herkesin umut balam olduu gnn kahraman, kolundan ya da kalasndan ar bir yara alm olan Giovanni Giustiniani-Longo umudunu yitirip grev yerini terk etti. Hi kimse, imparatorun yakarlar bile onu kararndan caydtramad. "Kardeim" diye haykrd Konstantinos, "yiite sava! Bizi bu zor zamanda terk etme. ehrimizin kurtuluu sana bal. Yerine geri dn. Nereye gidiyorsun?" Giustiniani'nin buz gibi bir sesle "Tanr'nn bu Trkler'i gtrecei yere" diye karlk verdii sylenir. Sonra hemen Hali'e gidip bir gemiye atlayarak Galata'ya gidip yaralarn sardrd. Trkler, Giustiniani'nin sava terk etmesinin yaratt karmaadan faydalanmasn bildi. Zaanos Paa bir yenieri birliiyle, St. Romanus Kaps yaknndaki surlara saldrd. Savunanlar i kapya kat. Pek ou ezilip yere dt. Ciddi direni tamamen kesildi. Kapnn dev bir ceset ymyla tkandn gren dmann ana gleri, dev topun surlarda am olduu bir gedikten ehre girdi. Bu arada Trkler ehrin dier tarafndaki surlardan da ieri girmiti. Xylokerkos Kaps yaknndaki Kerkoporta Hisar Kaps, dmann ehre ilk oradan gireceine dair bir kehanet yznden o zamana kadar iyi korunmutu. A m a nceki gn bir k hareketi srasnda alm, sonra da ak unutulmutu. Buradan geen elli Trk, savunanlara arkadan saldrp, sura sancaklarn dikti. ehre liman tarafndan girildii haberi duyulunca, imparatoru koruyan kk gruptakiler dehete kapld. mparator Konstantinos Trk sancan grnce, sadk adamlaryla birlikte savan en kzt yere gidip nne gelen dman devirmeye balad. Yaralandnda bile, tek bana umutsuzca savamay srdrd. Her eyin bittiine inanan adamlar, emirlerini dinlemez oldu. Konstantinos daha fazla direnmenin anlamsz olduunu grnce, Osmanllar'n stne saldrd. "Burada kafam kesecek Hristiyan yok mu?" diye haykrd. Sonra iki Trk'n darbeleriyle can verdi. Biri yzne, dieri de srtna vurmutu. Bizans imparatoru ite byle, basit bir asker gibi savaarak ld. Trkler savunanlan bir sre katletti. Sonra, artk onlardan korkmaya gerek kalmadn g-

F -vi , -

96

BRNC BLM

rnce, bu korkun katliama son verip, ehri yamalamaya giritiler. Savunanlarn ordusundan geriye kalanlar limana doru kat. Bazlar Hristiyan gemilerine binerek kurtulmay baard. Ama kaplardaki nbetiler, gelen kalabal grnce, kaplar kapatp anahtarlar surlarn te tarafna frlattlar. Trklet'in ehrin ortasna kadar geleceine ama sonra ehirliler tarafndan geri pskrtleceklerine dair eski bir kehanete gveniyorlard. Ama o yiit savunanlarn ou kamt bile. Felaketin haberini gemisindeyken alan Giovanni Giustiniani-Longo, Sakz'a ulamay baard ama ksa sre sonra kederli bir halde ld. Kardinal Isidor, kle klnda Galata'ya kat. Antonio Diedo birka gemisiyle birlikte Ege Denizi'ne ulat. Kaarken ihanete urayan ehzade Orhan ise yakalanp ldrld. Bu arada kalabalk liman tarafndan Hagia Sophia'ya (Ayasofya) doru kamt. Panik iindeki erkekler, kadnlar, ocuklar, rahibeler ve keiler oraya snmt. Yine bir batl inanca gvenerek, Trkler Konstantinos Stunu'na ulatnda gkten bir melek ineceine, stunun dibinde oturan fakir bir adama bir kl verip "Bu klc al. Tanr'nm halknn intikamn al" diyeceine inanyorlard. Bunun zerine Osmanllar dnp kamaya balayacak, Bizansllar pelerine dp onlar yalnzca Konstantiniyye'den deil, Anadolu'dan srecek, ran snrna, Monodendrion Aac'na kadar kovalayacaklard. Ksa sre sonra btn kiliseden -geitlerden, galerilerden ve ara yollardan- lklar ykseliyordu. "Eer" diye yazar Dukas, "o srada sahiden gkten bir melek inip 'Kiliselerin birlemesini kabul ederseniz dmanlarnz ehirden kovarm' dese, yine de kabul etmez, Roma kilisesine teslim olmak yerine Trkler'e teslim olmay yelerlerdi." 21 Trkler kaplar baltalarla krarak kiliseye girdi ve ieriye snm halk srkleyerek dar kard. Onlar kle yapacaklard. Erkekler iplerle, kadnlarsa eritlerle ikier ikier baland. Ya ya da konum fark gzetilmedi. Tarifsiz dehet sahneleri yaand. Azizlerin heykelleri krld ve stlerindeki mcevherler alnd. Kilisedeki altn ve gm kaplar alnd, ayin masalarnn rtleri atlarn eyer alt rts niyetine kullanld. Han tepesine bir yenieri bal konulup alay edildi. Fatihler, ayin masalarn yemek masas olarak kulland. Yemeklerini yedikten sonra, masalarn stne koyduklar yalaklarla atlarn beslediler ya da bunlar erkek ya da kz ocuklara tecavz ederken yatak niyetine kullandlar. Dukas, ilenen bu sular tasvir ederken Amos peygamberden u alnty yapar (3:14): "nk srail'in cinayetlerini kendi zerinde yokladm gnde Beytel'in mezbahlarm da yoklayacam. Ve mezbahn boynuzlar kesilecek ve yere decekler." Frantzes ayrca kadetralde yaplan korkun eylemleri de ayrntlaryla anlatr. Geree sadk kald bellidir. Gzn hrs brm Trkler, insan avlarnn stne saldrmt. Tutsaklar ellerinden, sakallarndan, giysilerinden eke eke gtrdler. Kiliseler ve evler, saraylar ve manastrlar aranp yamaland. Yamaclar giysileri, hallar, deerli metalleri, incileri, mcevherleri, bulabildikleri her eyi ald. Pek ok Trk, sahipleri lm ya da esir dm evleri seip beenerek el koydu.

21 Trkler'in bozguna uratlmas efsanesi iin bkz. Apostolos E. Vacalopoulos, Origins of the Greek Nation: the Byzantine Period, 1204-1461 (Rutgers, 1970), 202-205; zellikle de dipnot 114'teki kaynaklar.

KONSTANTNYYE'NN D

97

Sultan askerleriyle ehre girmemi, surlarn dnda beklemiti. Sonunda leye doru, Konstantiniyye'nin tamamen ele geirildiini haber ald. Mehmed nnde neredeyse iki aydr ordugh kurduu, imdi ardna kadar ak olan St. Romanus Kaps'nda, mparator Konstantinos'un ldn rendi. Cesedinin aranmasn emretti. Sonunda bir Trk, St. Romanus Kaps'ndaki ceset ynnda imparatora benzer birini grdn bildirdi (sonradan byk bir dl alacakt). Bu haber deerlendirilince, imparator mor ayakkablarndan tannd. Ba kesildi ve ayn gn Augusteum Stunu'na konuldu. Orada geceye kadar kalarak, Bizansllar'a artk bir hkmdarlar olmadn kantlad. Konstantinos'un kellesi ksa sre sonra, deerli bir mcevher kutusunun iine konulup, Mslman hkmdarlar arasnda elden ele gezdirilerek, slam'n glge Bizans imparatorluu karsnda kazand zafer bu ekilde ksaca ilan edildi. Gvdenin nereye gmld bilinmiyor. Rumlar, Vefa Meydan'ndaki, ahap kulbelerle evrili bir avludaki, imparatora ait olduu sanlan mezara yzyllar sonra bile hrmet etti. Geceleri burada imparatorun onuruna mumlar yakyorlard. Sonunda Trkler mezarn oradaki btn izlerini yok ettiler. Geride yalnzca avlunun bir kesindeki, imparatorun ihmal edilmi dinlenme yerini belirten tek bir yal st ve doa koullaryla ypranm bir ta paras kald. 2 2 Artk "Fatih" olarak tannacak olan II. Mehmed, o gn leden sonra birka veziri ve saray mensubuyla birlikte ehre at srtnda girdi. n c e Hagia Sophia'ya gitti. eri girince, fkeden gz dnm bir Trk'n mermer demeyi bir baltayla paraladn grd. Sultan ona demeyi niye paraladn sordu. Trk "Dinimiz adna" diye cevap verdi. Bu barbarlk karsnda fkelenen Mehmed, ona klcyla vurdu. Sonra "Yamalarla ve tutsaklarla yetinin. Binalar benimdir" diye haykrd. Bunun zerine yaral zorba ayaklarndan ekilerek dar karlp atld. Sonra sultan oradakilerden birine, krsye kp L ilhe illallh, Muhammedeti reslallh diye barmasn emretti. manllar ikindi namazna arld. Sylenene gre Mehmed krsye srayp ibadetini orada yapt. Bylece Bizans'n Hagia Sophia's bir Hristiyan kilisesi olmaktan kp, bir Mslman camisine dnerek Ayasofya adn ald. Darda yama sryordu. Kamu binalarndaki ift kartall imparatorluk bayraklar indirildi. Her tarafa Trk bayraklar asld. Dalgalanan Hilal'i gren Trk gemileri kyya yanat. Rahata yama yapabilmek iin silahlarn kyda brakarak, ehre daldlar. Bu amala bir eve giren bir grup, kapya bir flama astyordu. Bunu gren dier yamaclar, o eve girmiyordu. zellikle manastrlar yamaland. Kalabalk bir grup, Khora'daki St. Saviour Kilisesi'ne (sonradan Trkler arasnda Kariye Camii olarak tannacakt) girdi. Tanr'nm Anas'nn "yol gsteren" heykeli kuatma srasnda buraya getirilmiti. Yenieriler heykeli drt paraya ayrp blt. Sultan akama doru aridk ve byk amiral Lukas Notaras'n getirilmesini emretti. Lukas hasta karsyla ocuklarnn yanma gitmeye alrken tutsak edilmi, kendi evine hapsedilmiti. Sultan onu azarlayp, teslim olmad iin

22 Kaynaklar iin bkz. Vacalopoulos, 203, dipnot 113.

98

BRNC BLM

ok sayda insann lmesinden ve esir dmesinden sorumlu olduunu syleyince, Notaras savunanlarn teslim olmasn salama yetkisinin ne kendisinde ne de sultanda bulunmadn, bunun zellikle imparatorun kendisini direnmeye tevik eden mektuplar almasndan sonra iyice olanaksz hale geldiini syleyerek cevap verdi. Sultan, sadrazam Halil Paa'nn kastedildiini hemen anlad. O n u n bir hain olduundan uzun sredir pheleniyordu zaten. Notaras'a iyi dileklerde bulundu, ailesinin her yesine bin ake verdi, onu ehir idare kurulunun bana geireceine sz verdi ve ycegnlllkle sarayna geri gnderdi. Konumalar srasnda adlar geen btn devlet ve saray grevlilerinin adlarn yazarak, bulunmalar iin ordughlara ve gemilere adamlar gnderdi. Her birinin zgrln biner akeye satn ald. Ertesi gn, 30 Mays 1453'te, sylenene gre geceyi Fransisken manastrnda geirmi olan sultan atyla ehre geri dnd. Bu kez Lukas Notaras'n evine gitti. Notaras dar kp onu karlad ve hasta yatan karsna gtrd. Sultann, "Merhaba anne" dedii sylenir. "Olanlara zlme. Allah'n istedii oldu. Sana kaybettiinden daha fazlasn verebilirim. imdilik yapabilecein en iyi ey iyilemek." Sultan, aridkn iki oluyla tantktan sonra ehri gzden geirmek zere oradan ayrld. Bo sokaklarda bir lm sessizlii vard. Evlerin iinde yamaclar hl i bandayd. Sultann yanndan pek ayrlmayan Osmanl tarihisi Tursun Bey'in sylediine gre, Mehmed, Ayasofya'nn kubbesine kt. "Dnyann efendisi" diye yazar Tursun Bey, "kubbenin iindeki muhteem eserleri ve figrleri inceledikten sonra dar, kubbenin stne kt. Oraya, cennetin drdnc katna kan Tanr'nm ruhu [yani sa] gibi kt. Katlardaki i ie gemi galerilerin arasndan, dalgal bir denizi andran demeye baktktan sonra kubbenin tepesine kt. Bu dev yapnn mtemilatlarnn harabeye dnm olduunu grnce, dnyann geici ve dengesiz olduunu, eninde sonunda yok olacan syledi. [Bu duruma] esef eden tatl szler syledi. Bunlarn arasnda, aadaki iir bu fakirin kulana ulat ve kalbine kaznd: Bayku nevbet alar Efrasiyb taknda rmcek perdedrdr kayserin saraynda" Bakalarna gre ise, sultan bu szleri Blahernai Saray'nn bo koridorlarna bakarken sylemiti. Bu dizelerin bir A c e m aire mi, yoksa Mehmed'e mi ait olduu henz bilinmiyor. Her halkrda, Bizans tarihilerine gre Mehmed imparatorluk saraynn yaknnda byk bir len verdi. arap iip sarho olunca, kzlaraasma, aridkn evine gidip en gen, on drdndeki yakkl olunu getirmesini emretti. Bu emri duyan ocuun babas, uymay reddetti. Olunun erefine leke srmektense kellesini yitirmeyi yelediini syledi. Haremaas bu cevab sultana iletti. Bunun zerine sultan celladna, dk ile oullarn getirmesini emretti. Notaras karsna veda ettikten sonra, en byk olu ve damad Kantakuzenos ile cellad takip etti. Sultan nn de kafasnn uurulmasn emretti. U kelle sultana getirildi. Gvdeler gmlmedi. "Rhomaeoi Stunu" olarak tannan Notaras, bir zamanlar "Bu ehre Roma balklar gireceine, Trk sarklar girsin daha iyi" demiti. Sonunda istedii olmutu. Bizans tarihisi; Dukas, Khalkokondilas ve Frantzes, bu olay kederle ve uzun uzadya tlerle anlatr. Kritovu-

KONSTANTNYYE'NN D

99

los ise aridkn trajik sonunun baka bir versiyonunu anlatr. O n a gre Notaras hasmlarnn "kskanlnn ve nefretinin" kurban olmutu. Hasmlar sultan ona kar kkrtmt. fkelenen sultan, Notaras ile iki olunu idam ettirdikten sonra, kendisine yalan sylendiine renince, bu hain ve fesat insanlar huzurundan kovdu, bazlarn idam ettirdi, geri kalanlar da grevlerinden ald. Notaras'n son derece zengin olduu sylenirdi. Belki de ailesinin toptan yok edilmesinin balca nedeni budur. ehrin savunulmasna katkda bulunmu baz nde gelen Batllar da ayn akbete urad. zellikle Venedik balyozu Girolamo Minotto, "huzuru bozmakla" sulanarak oluyla birlikte ldrld. Katalan konsolosu Pere Julia iki oluyla birlikte ldrld. Yine tutsak edilmi olan krk yedi Venedikli soylu ise, Zaanos Paa sayesinde, byk fidyeler deyerek canlarn ve zgrlklerini satn almay baardlar. Bunlarn ou, hretlerine ve mevkilerine gre, bin ile iki bin duka dedi. Studius'u savunan lacopo Contarini'den ise birka bin duka istendi. Ganimetler muazzamd: Binlerce tutsak, pahal giysi ve kumalar, altn, gm ve hepsinden tesi mcevherler. Mcevherlerin deerinin farknda olmayan yenieriler, bunlar yok pahasna satt. Khalkokondilas'a gre, altn bile bakr diye satlmt. En nadide ve muhteem kitaplar, kimse onlara be para demedii iin, ynlar halinde yakld. Yabanc yerleim merkezleri, zellikle de talyan ky devletleri Ancona, Amalfi, Cenova ve Venedik byk zarara urad. Yalnzca Venedikliler'in kaybnn 200 bin altn olduu tahmin ediliyor. Trkler, yllar sonra bile aralanndaki zengin insanlarn, Konstantiniyye yamasna katlm kiiler olduunu sylyordu. Mehmed nc gn yamay durdurdu. Orduya ordugha geri dnmesi emredildi. Donanma ganimetin byk ksmyla birlikte slerine geri dnd. Gemiler ganimetin arlyla neredeyse batacak haldeydi. ehre giri yasakland ve bu yasa ineyenlere ar ceza verilecei bildirildi. Day Karaca Bey'e baanyla direnmi olan Silivri ve Selimpaa kaleleri bakentin dmesinden sonra teslim oldu. Bylece btn Trakya Osmanllar'n eline geti. Ama iki Bizans adas, Limni ve Gkeada igal edilmekten kurtuldu. Kt haber alnnca, Bizansl yetkililer ve pek ok Rum ada sakini kamt ama o sralar Gkeada'da hkimlik yapan Kritovulos, adada kalp sultan saldrmaktan vazgeirmeyi, hkmdarln savamadan ilan etmeye ikna etmeyi, ayrca adalar Gattilusi kardelere verdirmeyi baard. Limni, Midilli lordu I. Dorino'ya, Gkeada ise Enez (Aenos, Inoz) lordu Palamede'ye verildi. kisinin de her yl Trkler'e hara vermesi gerekiyordu elbette. 2 ^

23 Fethin yks pek ok kez ayrntlaryla anlatlmtr. Bunlarn ngilizce'deki en yakn tarihlisi Steven Runciman'm yazd The Fall of Constantinople 1453't (Londra, 1965). Burada belli bal Batl kaynaklarn bibliyografyas vardr. Artk bu kaynaklarn arasna Nicol Barbaro'nun Diary of the Siege of Constantinople 1453 (ev. J. R. Jones; New York 1969 [Konstantiniyye Muhasaras Ruznamesi, ev: . T. Diler, Istanbul, 1953]) adl kitab da eklenebilir. Runciman'm ksaca szn ettii, bu konuyla ilgili Trk kaynaklarndan hibiri ngilizce'ye evrilmemitir. Akpaazade'nin Almanca evirisi iin bkz. dipnot 55. Rum Kritovulos sonradan, sultann 1451-67'de yaadklarn yazmtr: Kritovulos, History of Mehmed the Conqueror, ev. Charles T. Riggs (Princeton, 1954)[Tari/-i Sultan Mehmed Han- Sni, ev: Karolidi, stanbul, 1328 (1912), sadeletirilmi bastm: istanbul'un Fethi, Haz. M. Gkman, stanbul, 1967].

100

IKINCI BLM

Batl gler arasnda, Dou Roma'nn sonunu ve Palaiologoslar'm en cesurunun trajik lmn ilk haber alan Venedik oldu. 29 Haziran 1453'te, meclis toplantdayken Methoni (Modon) kalesi kumandanndan ve Eriboz balyozundan mektuplar geldi. Korkun haberi yksek sesle okuyan kii, Onlar Meclisi'nin ktibi Alvise Bevazan oldu. Bu haber yle byk bir kedere ve aknla yol at ki, kimse raporlarn kopyasn istemedi. Haber Venedik'ten her tarafa yayld. Do, bu haberi 30 Haziran'da Papa V. Nicolaus'a gnderdi. Haber Roma'ya 8 ^Temmuz'da ulat. Btn kaynaklara gre, papa ile kardinaller haberi alnca ykld. V. Nicolaus, talyan glere eliler gnderip, kendi aralarnda ekimeyi brakarak kfirlere kar glerini birletirmelerini istedi. Tarihte bir dnm noktasna varldn herkes hissediyordu. Bu olayn yaratt etki, Konstantiniyye'nin tek bana, lkelerden bile daha nemli olduunu gstermiti. Hristiyanlk'n ba dman iki kta arasndaki snra, imdiye kadar Byk Constantinus'tan sonraki krallarn ynettii Dou Hristiyan dnyasna yerlemiti. Herkese korku salan ve Batl giriimci ruhunu fel eden bu daimi tehdidin, lkelerin i hayatna ok kt bir etkide bulunduu ve dinsel ve sosyal ktlklerin bar yollardan "almasn" nledii, hakl olarak sylenmitir. 1453 yl hakl olarak, Ortaa ile Yenia arasndaki snr izgisi olarak belirlenmitir. 2 ^ Bizans, papa ile Venedik dnda, en ok Macaristan'dan yardm beklemiti. nk Macaristan o sralar Hristiyan dnyasndaki en gl lkelerden biriydi. Ayrca Trk tehlikesinin ok yakmndayd. Bu yzden, o nemli dnemde Macaristan'n oynad rol ksaca ele almamz yerinde olur. Mehmed, Bizans bakentinin kuatlmas iin gerekli hazrlklar yapabilecei zaman bulmak ve planlarn rahata uygulayabilmek iin, Bat'dan srpriz bir saldrnn gelmesini engellemek zorunda kalmt. Tahta kar kmaz hemen illi Kontu Ulrich'e, vey annesi Mara'nm enitesi ve Janos Hunyadi'nin ba dmanna, dosta bir mesaj gndermesinin tek nedeni bu olabilir. Tam o sralar, Hnyadi ile Cillili partizanlar arasnda ihtilaf ba gstermiti. Bu durum, Hunyadi'nin nfuzunu azaltmaya balamt. Sultan kendini Hristiyan lkelere kar tamamen gvenceye almak iin, Macaristan'la arasn ho tutmak zorundayd. Bu yzden, sylediimiz gibi, Eyll 1451'de Macar saltanat naibiyle yllk bir bar anlamas imzalad. ki ay sonra, 6 Kasm 1451'de, bu anlamaya bir madde eklendi. Bu maddeye ge sultan Tuna boyunda tahkimatlar yapamayacakt. Bu anlamann yaplmasna Srp despotu George Brankovic yardm etmiti muhtemelen. nk Mehmed'in Macarlar'la bar imzalamakla grevlendirdii eli heyeti o srada onu ziyaret etmiti. Sultan 1451'de Karaman beyine kar harekete, ancak arkasn, yani Bat'y salama aldktan sonra gemiti.

24 Konstantiniyye'nin dnn Bat'da uyandrd etkinin ayrntlar iin bkz. Schwoebel, The Shadow of the Crescent, I ve sonras. Bu olayn etkileri, fethin 500. yldnmnde, Londra'daki bir sempozyumda be tarihi tarafndan daha geni kapsaml olarak ele alnmtr; bkz. The Fall of Constantinople (School of Oriental and African Studies, 1955). Makalelerin yazarlar S. Runciman, B. Lewis, R. R. Betts, N. Rubenstein ve P. Wittek'tir.

KONSTANTNYYE'NN D

101

1452'nin banda, Bizans'a kar yapt askeri hazrlklarn dikkat ekmemesi iin, bir Macar seferi balatmay planlad sylentisini yayd. Bu haber yalnzca Macarlar' deil, Bizansllar' da dehete drd. Batllar'm Macarlar da dahil olmak zere birleip imparatorluuna saldrmasndan hl kayglanan sultan, eitli Hristiyan lkelere eliler gnderdi. Bu elilerin grevi, oralarda herhangi bir plann uygulanp uygulanmadn aratrmakt. Eliler, Hristiyan cephesinde ayrln hkm srdn ve Macaristan'da her eyin sakin olduunu bildirdiinde Rumeli Hisar'nm inas tamamlanmak zereydi. Bylece imdilik en azndan Karadeniz'den gelebilecek bir saldr tehlikesi nlenmi oluyordu. Sultan, btn abalarna karn, mparator XI. Konstantinos ile Janos Hunyadi arasnda o sralar sren, Konstantiniyye'ye yardm edilmesi yolundaki ciddi grmelerden habersizdi muhtemelen. Bu grmeler muhtemelen 1452'nin ilk gnlerinde, bir Bizans eli heyeti tarafndan srdrlmt. Kasm sonunda bir Macar eli heyeti deniz yoluyla Konstantiniyye'ye ulap, istenen askeri yardmn verileceini, ancak Osmanllar'a kar h e m karadan hem de denizden yeterince gl bir saldr dzenlemek iin, askeri gemilerinin Misivri'ye girmesine izin verilmesi gerektiini syledi. mparator ve sava konseyi bu teklifi marurca reddetti. Kalelerini kendi gleriyle korumak istediklerini sylediler. Bu olaylar iirletirerek anlatan Brescial Ubertino Pusculo'ya gre, Macar eliler hibir konuda anlama salayamadan lkelerine geri dnd. Macarlar'n taleplerinin gerisinde gizli amalar olabilir. Aslnda, tarihi Frantzes'e gre Janos Hunyadi, Misivri ile Silivri'nin kendisine verilmesini istemiti. Oralarda byk bir ordu toplamay ve bir kuatma yaplrsa bakentin yardmna komay planlyordu. Hunyadi'nin yardm teklif ettiinden phelenmek iin bir neden yok ama bunu frsat bilerek eski bir Macar dn gerekletirmeye, yani Akdeniz'e daimi ulam salamaya niyetlenmi olabilir. Byle bir proje, Osmanllar'a Bat'dan yaplacak byk bir saldrdan daha .baarl olurdu muhtemelen. nk aksi takdirde ordu btn Balkan yarmadasn kat etmek zorunda kalacakt. Baarsz Vama seferinden alnan ac ders buydu. Durum giderek ktleince, imparator Macarlar'n teklifini srarla reddetmekten vazgeti. 1453 ylnn ilk haftalarnda, Frantzes tarafndan yazlm bir Altn Emirname (chrysoboullon) yaymlatarak, Misivri'yi Janos Hunyadi'ye verdi. mparatorun grevlendirdii zel bir eli heyeti, belgeyi Hunyadi'ye bizzat teslim etmek zere hemen yola kp Tuna'y geti. A m a artk ok geti! Sylediimiz gibi, Konstantiniyye kuatmasnn balamasndan nce Day Karaca Bey salam surlu Misivri'yi ve Karadeniz'in bat kysndaki dier kaleleri ele geirmiti bile.

25 Hunyadi'nin bu zamandaki konumu Konstantinos'un, onun teklifini son anda gizlice kabul etmesi ve daha sonra Macaristan ile Milano ve Floransa idarecileri arasnda yaplan tartmalar iin bkz. F. Pali, "Byzance la veille de sa chute et Janco de Hunedoara (Hunyadi)," Byzantinoslavica 30 (1969), 119-126. Pusculo'nun iirine yaplan gndermeler iin bkz. oradaki dipnot 2. G. Moravcsik, Byzantium and the Magyars (Amsterdam, 1970) adl kitabnda, zellikle 100-102'de, fetih zamannda Macaristan'n oynad role ksaca deinir. Karlatrmal bir okuma iin bkz. "Ungarisch-Byzantinische Beziehungen zur Zeit des Falles von Byzanz," Acta Antiqua (Budapete) 2 (1954), 349-360, yeni basm yine ayn yazarn Studia Byzantina (Amsterdam, 1967) adl kitabnda yer almaktadr.

102

BRNC BLM

Yine ayn zamanda, Macaristan'da birtakm deiiklikler oluyordu. Aralk 1452'de, mparator Friedrich tarafndan Viyana'da tutsak tutulan V. Ladislas Posthumus serbest braklp tahta karld. Janos Hunyadi'nin saltanat naiplii son buldu. Nisan banda Mehmed, Konstantiniyye'nin kaplarna dayanmken, Hunyadi'nin gnderdii bir eli heyeti sultana yeni durum deiikliini bildirmi ve ayn zamanda, yllk bar anlamasnn (bir buuk yl gemiti) hkmszletiini aklamt. Heyet sz konusu belgeyi iade ettikten sonra, karlnda bir makbuz almak istemiti. Mehmed'e, Macar kralna ne isterse yapabilece i n i sylediler. Dukas'm sylediine gre, Macar elilerden biri, dev toptan sorumlu olan topularn beceriksizliini grnce glmsemi ve ardndan onlara topu doru drst nianlayp atelemeyi retmiti. Baz Macar tarihiler bu yky yalanlar. Dierleri ise, tuhaf bir biimde, nemsiz gibi gstermeye alr. Kosova Sava'ndan sonra, yal bir khinin Hunyadi'ye, Hristiyanlar'm tepesindeki kara bulutlarn ancak Konstantiniyye'nin Trkler tarafndan yok edilmesinden sonra dalacan sylediini anlatrlar. Bu yazarlara gre Hunyadi'nin bar anlamasn bozmasnn nedeni, bu ykmllkten kurtulmak ve khine gvenerek, Konstantiniyye'nin yardmna ancak Trkler tarafndan ele geirildikten sonra komak istemesiydi. Elimizdeki kaynaklardan yola karak, kuatmann son haftasnda sultann yannda olan bir baka eli heyetinin grevinin ne olduunu ve bu heyeti gnderenin Hunyadi mi, yoksa yeni kral m olduunu anlamak gtr. Bu heyetin sultana, Bizansllar'la anlama yapmazsa Macaristan'n sava aaca tehdidinde bulunduu kesindir. Mehmed ile sava konseyi, heyetin gidiini geciktirdi. Bizans alndktan sonra, Fatih onlar serbest brakt. Konstantiniyye'nin hkimi olmutu ya, artk bar ya da sava olmu, onun iin fark etmezdi. G e n sultan, 2 Haziran'da Galata'daki Cenovallar'la ilgilendi. Oradaki Cenoval sakinlerin listesi karld. Deniz yoluyla kaanlarn evlerine girildi ama yamalanmad. Evlerdeki mallarn listeleri karld. ay iinde geri dnmeyenlerin mallarnn devlet hazinesine geecei ilan edildi. Mehmed, Galata surlarnn yklmasn emretti ama deniz tarafndaki surlara dokunmad. Kuatma srasnda Cenovallar sultann adrna eliler gndermiti. Bu eliler, uzun sredir geerli olan bar anlamalarn yenileme yetkisine sahipti. Mehmed onlara bar ve dostluk vaat etmi ama Cenovallar'n Konstantiniyye'deki Bizansllar'a hibir biimde yardm etmemesi gerektiini srarla belirtmiti. Her iki taraf anlamay kabul etmi ve koullara uymutu. Daha domuu Cenovallar en azndan grnte uydular. 29 Mays 1453'te, Galata'daki Cenovallar'n podest's Angelo Lomellino, sultana ehrin anahtarlarn gndermiti. 1 Haziran'da, Galata sakinlerinin haklar ve zgrlkleri, Rumca yazlm resmi bir anlamayla onayland. Bu metnin orijinali Londra'dadr. Tasla Zaanos Paa tarafndan yazlm ve imzalanm olan bu ferman, Galata halknn can ve mal gvenliini teminat altna alyordu. Oullar, yenieriler arasna katlmayacakt. Kiliselerine ve mezheplerine karlmayacakt. A m a yeni kiliseler yapmalar ya da anlar ve ahap gonglar (semantron'laT) kullanmalar yasaklanmt. Trk asker ve sivillerin Galata ehrine girmesi yasaklanmt. Cenoval sakinlerin serbeste ticaret yapmasna izin verilmiti. Cenova'dan gelen tacirler ise vergi demek zorundayd. Va-

OSMANLI MPARATORLUU BAKENTNN YARATILII

103

tandalar seim hakk vergisine tabii idi. Ticarette geleneklere, kanunlara ve adalete uyulup uyulmadn denetleyecek bir yetkili semekte zgrdler. Silahlarn, toplarn ve cephanelerini teslim etmek, ayrca surlarn yklmasna (yukarda sz etmitik) yardm etmek zorundaydlar. 2 ^ Mehmed fetihten sonra Konstantiniyye'de ya da yeni adyla stanbul (Rumca s tin polin'den gelme bu szck, "ehrin iine" anlamna gelir) ya da Stambul'da yirmi drt gn geirdi.2^ Edirne'ye ancak 21 Haziran 1453'de dnd. Yannda bol miktarda ganimet (aralarnda Bizansl kadn ve gen kzlar da vard) getirmiti. Esirler arasnda bulunan, Lukas Notaras'n dul kans, yolda Misinli (Messene) ky yaknlarnda lp gmlmt. Sadrazam Halil Paa'nm da sonu gelmiti. Fetihten gn sonra zindana atld. Edirne'ye nakledildikten sonra, hapisliinin krknc gnnde, 10 Temmuz 1453'te idam edildi. 120 bin dukalk nakdine devlet hazinesi el koydu. ki yardmcs Yakub Paa ile Mehmed Paa'nm da malna mlkne el kondu. Halil'in arkadalarnn, onun ardndan yas tutmas yasakland. Sultan, sadrazamn Bizansllardan rvet aldndan uzun sredir phelenmekteydi. kisi arasnda Edirne saraynda geen, sultann phesini aka gsteren olay anlatmtk- Yine bir gn Mehmed, sarayn kapsna bir tilki balanm olduunu grnce, "Zavall budala, niye Halil'e bavurup zgrln satn almadn?" diye haykrmt. Bu szlerden korkan vezir, Mehmed'in gazabndan kamak iin Mekke'ye hacca gitmeye karar vermiti. Ama ksa sre sonra sultandan rahatlatc bir mesaj gelince, yolculuunu ertelemiti. Ama Mehmed ona kar gizliden gizliye kin ve phe beslemeyi srdrmt. Mehmed'in ii ancak, arka arkaya drt yesi vezir olmu olan andarl ailesinden Halil Paa sulannn cezasn hayatyla deyince rahatlamt. 2 ^ Edirne'den, dost Mslman lkelerin hkmdarlarna zafer mektuplar gnderildi. 2 ^ Fatih'i kutlamak iin sarayna gelen komu Hristiyan lkelerin ve adalarn elilerine, yllk haralarnn artrld bildirildi. Austos 1453'te, despot George Brankovic'in elileri Edirne'deki saraya geldi. Orada esirlere hatr saylr miktarda sadaka verdiler ve despotun talimatyla her yatan 100 rahibeyi, fidyelerini deyerek kurtardlar. Despota ylda 12 bin duka hara demesi emredildi. Mora'daki iki despottan on bin duka, Sakz ve Midilli adalarndaki Cenoval idarecilerin ilkinden alt bin, ikincisinden bin altn yllk hara talep edildi. Trabzon mparatoru IV. oannes Komnenos ile Karadeniz kysndaki dier ehir-

26 Sz konusu belge iin bkz. T. C. Skeat, "Two Byzantine Documents," The British Museum Quarterly 18 (1953), 71-73. Burada fermanla ilgili tartmalarn kaynaklan verilmektedir. Mehmed'in Cenovallar'la yapt anlamann evirisi iin bkz. ev.: Jones, The Siege of Constantinople, 136-137. 27 ehrin adlarna dair gncel tartmalar ve zellikle de "stanbul" szcnn kullanm iin bkz. Steven Runciman, "Constantinople-Istanbul," Revue des etudes sudest europeennes 7 (1969), 205-208. Karlatrmal bir okuma iin bkz. "stanbul," (H. nalck), EI 2 III, 224. 28 Sadrazamn idam tarihi konusunda, kaynaklarda elikili bilgiler var. nalck idamn ancak yaz sonunda gerekletiini ne sryor. Bkz. eletirel makale "Mehmed the Conqueror (1432-1481) and His Time," Speculum 35 (1960), 412 [Ayrca bkz. andarh Vezir Ailesi, 1. H. Uzunarl, Ankara, 1974]. 29 Bu zafer mektuplar ve onlara verilen cevaplar iin bkz. Ahmed Ate, "Fatih Sultan Mehmed Tarafndan Gnderilen Mektuplar ve Bunlara Gelen Cevaplar," Tarih Dergisi (stanbul) 4 (1952), 11-50.

104

BRNC BLM

lerden iki biri duka istendi. Dubrovnik ne eli ne de hara gnderdi. Oysa Bizansl mltecilere kucak amas, Osmanl mparatorluu'nun houna gitmemiti. Bu mlteciler arasnda Komnenos, Laskaris, Kantakuzenos ve Palaiologos ailelerinin yeleri ve Konstantinos Laskaris, Demetrios Khalkokondilas, Theodoras Spandugino ve Paulos Tarchaniotis gibi sekin limler vard. Bu limler sonradan Floransa'ya, Cosimo de' Medici'nin sarayna gnderildi. Venedik hemen uzlama grmelerine balad. Rodos'un efendisi ise hara demeyi reddetti ve bunda baarl oldu. Konstantiniyye'nin dnden sonra kle ticareti iyice artm olmal, zellikle de Edirne'de. Konstantiniyye'nin sakinlerinden yle ok sayda insan kle edilip gtrlmt ki, o kadim bakentin nfusu ciddi biimde azalmt. Mehmed bu durumu hemen dzeltmeye karar verdi. ehirden ayrlrken Kartran Sleyman Bey adl birini ehre suba olarak atam ve geride 1500 yenieri brakmt. Sleyman Bey'in grevi ehri temizlemek, hasar grm surlar onarmak, ehir idaresini Trk modeline uydurmak, Trk memurlar atamak ve zellikle de ehrin eski sakinlerini geri getirmek ve yeni sakinler bulmak yoluyla ehrin nfusunu arttrmakt. Yeniden yerleim iin gerekli hazrlklar hzla tamamland. Bunlarn en nemlisi, fethedilmi ehirlerin sakinlerinin stanbul'a gnderilmesiydi. Her ehrin sakinleri ayr bir semte yerletirildi ve bu semtlere onlara uygun adlar verildi. Bu adlarn bazlar gnmzde hl kullanlmaktadr. Mora'dan getirtilen Rumlar, yeni Ortodoks kilisesinin yaknnda olan Fener (Phanar) semtine yerletirildi. Selanik'ten ok sayda Yahudi aile getirtilmiti, nk ticari becerilerinin, terk edilmi ehrin eski refahna kavumasna byk katkda bulunacana inanlyordu. Bu uygulama yllarca srdrld. Her yeni fethin ardndan, stanbul'a yeni yerleimciler gnderildi. Bylece Osmanl mparatorluu'nun yeni bakenti, fethinden yirmi be yl sonra, 60-70 bin kiiyi barndrr hale gelmiti. 1477'de ehir kads Muhyiddin'in yaptrd nfus saymna gre, ehirde kullanlan 14.548 ev ve 3.667 dkkn vard. 3 0 Mehmed'in 1453 ylnn sonundan nce ald ve uygulamas ertesi yln ilk birka aynda tamamlanan belki de en nemli tedbir, geleneklere uygun bir biimde yeni bir patriin seilip merasimle atanmasyd. ehirde kalm olan az sayda barahip ve vaiz, ksa sre sonra kei Gennadios'ta karar kld. Gennadios eskiden Yorgo Skolarios olarak tannan bir vaizdi. Kuatma srasnda manastrndan kam, Trkler'in eline gemi ve Edirne'de kle olarak satlmt. Mehmed onu Konstantiniyye'ye geri gndertmiti. Gennadios yeni yln banda, 6 Ocak 1454'te -ou tarihi bu tarihi 1453 yaz olarak verir ama yanlyorlar-, Marmara Erelisi bapiskoposu tarafndan trenle patriklie atand. Sultan trenden nce onu huzuruna ard ve byk ilgi gstererek, yemee davet etti. Ayrlrken deerli bir asa armaan etti ve rahibin btn itirazlarna karn, ona avluya kadar elik ederek, oradaki btn yksek rtbeli Trkler'e, Gennadios'a makam yerine kadar elik etmelerini emretti. Gennadios, sultann verdii bir ata bine-

30 Bu nfus saym hakknda daha ayrntl bilgi iin bkz. s. 305. ehrin yeniden canlandrlnn ayrntlar, nalck'm "The Policy of Mehmed II," (DOP [23-24], 229-249) adl makalesinin byk blmnde yer almaktadr.

OSMANLI MPARATORLUU BAKENTNN YARATILII

105

rek Havariyun Kilisesi'ne gitti. Ayasofya artk bir cami olduundan, ona resmi makam yeri olarak bu kilise tahsis edilmiti. Ancak, ksa sre sonra, buraya Fatih Camii'nin yaplmasna karar verilince,. Gennadios resmi makamn Pammakaristos Kilisesi'ne tad. Bu kilise de sonradan (1573'te) Fethiye Camii'ne dntrlecekti. Mehmed, Gennadios'a resmi bir belge verilmesini emretti. Bu belgeye gre "kimse onu rahatsz etmemeli ya da cann skmamalyd. O, tacize uramadan, vergi demeden ve hasmlarla uramadan, emrindeki piskoposlarla birlikte, vergiden tamamen muaf tutulacakt." Ortodoks Kilisesi yelerine ayrcalk tannd: Birincisi, kiliseleri camiye dntrlmeyecekti. ikincisi, kimse onlarn dn, cenaze ve dier kilise trenlerine karamayacakt. ncs, Paskalya'y btn ayinleriyle birlikte kutlayacak ve grt sren kutlamalar srasnda geceleri, Rum semti Fener'in kaplar ak braklacakt. Sultanlar fethettikleri Hristiyan ehirlerinde, piskoposlarn ve bapiskoposlarn tzel ayrcalklarna her zaman sayg gstermi, onlarn gelirlerinin ve mevkilerinin bazlarn korumalarna izin vermiti. Ama Mehmed'in Ortodoks kilisesinin hiyerarik yapsn korumaktaki amacnn, gelenee uymann tesinde, kendi karlar adna kullanmay umduu bir kurumun varln srdrmesine izin vermek ve sivil idarenin o zamanki yetersizliini bir lde telafi etmek olduu kesindir. Mehmed'in Ortodoks patriini setirmesinin bir baka amac daha vard: Bylece yalnzca Bizansllar'm deil, btn Dou Hristiyan dnyasnn en st dzey ruhani yetkilisi, yeni dzeni tamamen kabul etmi oluyordu. Bylece, Trkler'in Bizans stndeki egemenliinin daha balangcnda, yeni kullarn ve vergi mkelleflerinin direni gsterme ihtimali tamamen ortadan kaldrlmt. Gennadios patrik olarak dnem grev yapt. Bunlarn sonuncusu 1465'teydi. Daha sonra uzakta, Serez yaknndaki Menikion (Boz) Da eteinde bulunan, gzel manzaral, sulak bir dere ukurunda yer alan Aziz oannes Prodromos Manastr'na yerleti. Tehlikeli ve maceral bir hayattan sonra ekildii bu inziva yerinde, youn ilahiyat almalaryla megul oldu. Ksa sre sonra, 1472'de, yapayalnz ve unutulmu bir halde ld. 31 Yakn zamanda ortaya atlan bir gre gre, II. Mehmed'in Gennadios'u Bizansl Hristiyanlar'm patrii olarak atamas islam hukukuyla badamamaktadr, nk Konstantiniyye gnll olarak teslim olmam, cebren alnmt. Bu gre gre, II. Mehmed'in Bizansllar' ve kiliselerini korumas, hukuka aykr davrand pek ok durumdan biridir. Yine bu iddiaya gre, Mehmed'in hogrl davranmasnn nedeni, Bat'nn dzenleyebilecei Hal seferlerinin gerekesini ortadan kaldrmak istemesiydi. Mehmed'in hogrl davranrken, gelecei

31 stanbul'da, Osmanl idaresi altndaki ilk patriin hayat iin bkz. C. J. G. Turner, "The Career of George-Gennadius Scholarius," Byzantion 39 (1969), 420-455. Elimizde hi orijinal belge bulunmamasna karn, II. Mehmed'in yeni patrie Ortodoks cemaatinin haklarn belirten bir belge verdiinden phe duyulmamaktadr. Ancak belgenin ierii konusunda farkl grler vardr. rnein bkz. Gibb ve Bowen I, 2. Blm, 216 ! daki tartma. Steven Runciman, Ortodoks Kilisesi'nin uzun tarihini ve fatih Trklerle arasndaki ilikiyi The Great Church in Captivity (Cambridge, 1968) adl kitabnda ele alr.

106

BRNC BLM

gzetmi olmas olduka mmkndr. Amacnn terk edilmi ehrin nfusunu bir an nce arttrmak olmas da ayn ekilde mmkndr. nk devletin btn teviklerine karn, Mslmanlar yeni stanbul'a yerlemeye pek istekli deildi. Roma'ya dmanlyla tannan Gertnadios'un seilmesinin nedeni, kiliselerin birlemesini engellemekti muhtemelen. Bu birleme sultan iin hi de iyi olmazd. Patrie ok byk haklar verilmitir phesiz. Bu haklar, devletin iinde bir Hristiyan devletinin kurulmasyla edeer ldedir. A m a Mehmed'in slam hukukunu inemedii de kesindir. " Mehmed, patriklie byk ayrcalklar tanmasna karn, kiliseleri pe pee camiye dntrd. Bu kiliselerdeki duvar resimlerinin ve mozaiklerin ou svayla rtld. A m a sultan, "bilinmeyen nedenlerden dolay" (per occulta causa), Ayasofya'nn koro apsisindeki yarm kubbede bulunan Tanr'nm Anas mozaiinin olduu gibi braklmasn emretti. Bu mozaik, yz yl sonra bile yalnzca st rtl olarak kalmt. A m a sonunda o da svand. Ancak getiimiz yllarda iiler mozaiklerin stndeki svalar dikkatle kazmaya baladlar. Bunlarn ou btn grkemiyle tekrar ortaya kmtr ve grenlerde hayret ve hayranlk uyandrmaktadr. 32 Kk kiliselerin kurun damlar sklp, sultann yeni saraynn inasnda kullanld. Dukas bunu kederle anlatr. Trkler'in Konstantiniyye'yi ele geirmesi srasnda kurtulmay baarabilmi az sayda ehir sakini arasnda, Balat'ta yaayan Yahudiler de vard. Mehmed, Gennadios'n atanmasndan ksa sre sonra, belki de ayn zamanda, Trkiye'deki btn Yahudi cemaatlerine bakanlk yapacak bir bahaham seti. Setii kii Moe Kapsali idi. Kapsali saygn bir limler topluluunun kurucusu olan, sofu ve bilgili bir adamd. On altnc yzylda, Osmanl mparatorluu'nun tarihini branice yazm olan (bu kitap hl yaymlanmay beklemektedir) Elijah Kapsali onun akrabas olabilir. Sylendiine gre sultan, Kapsali'yi imparatorluk divanna bile ye yapm, onu mftinin yanma oturtarak, patrikten konumca stn olmasn salamt. Dahas, Kapsali'ye Trkiye'deki Yahudi cemaatlarine ilikin birtakm siyasi yetkiler verdi. Yahudiler tarafndan denecek bireysel ve toplu vergileri belirleyen, bunlar toplayacak grevlileri atayan ve gelirleri sultann hazinesine gnderen Moe Kapsali idi. Ayrca Yahudi topluluun u n btn yeleri stnde cezai yetkiye ve hahamlarn atathasn tasdik etme yetkisine sahipti. Ksacas, Osmanl imparatorluundaki Yahudi cemaatinin ba ve resmi temsilcisiydi. Dnemin Yahudiler'inin anlattklarna baklrsa, Fatih'in ynetimindeki Trkiye, Yahudiler iin bir cennetti. Oysa Bat Avrupa'da Yahudiler'e zulmediliyordu. Almanya'dan gelen Yahudi gmenler, Yahudiler'in Trkiye'de ne kadar el stnde tutulduunu grnce byk sevince kaplyordu. Serbeste yaayp ticaret yapabiliyorlard. "Altn peni" vergisi demeleri, kazanlarnn te birini vergi olarak vermeleri gerekmiyordu. Canlar isterse mal mlklerini ve giysilerini (ipek ve saten giysiler de dahil olmak zere) satmakta hrdler. Giriimcilik-

32 Bakentteki ok sayda kilisenin akibeti iin bkz. Runciman, The Fall of Constantinople, 152-153 ve 199 ve sonras.

OSMANLI MPARATORLUU BAKENTNN YARATILII

107

leri sayesinde, zengin kazan kaynaklar buldular ama ksa sre sonra faaliyetlerini ticaret ve tefecilikle snrlandrmak zorunda kaldlar. Almanya'da domu Fransz kkenli bir Yahudi olan zak Sarfati, 1454'te Rhineland, Swabia, Styria, Moravya ve Macaristan'daki Yahudiler'e bir genelge gndererek, Hilal'in egemenliinde yaayan Yahudiler'in Ha'm egemenliinde yaayanlara kyasla ok daha talihli olduunu evkle anlatarak, dindalarna "o dev ikence odasn" terk edip Trkiye'ye gelmelerini syledi. Sonraki yllarda Yahudiler Trk cennetine akn akn g etmeye balad. zellikle Almanya'dan gelenlerin says epey fazlayd. Baz lkeler ise (rnein talya), Yahudiler'in ayrlmasn engelledi. 3 3 . Anlalan Mehmed, Konstantiniyye'de esir edilen insanlardan bazlarn sarayna seip, Edirne'ye yannda gtrmt. Ne yazk ki elimizde bu konuda gvenilir bilgi yok. Pera podest's Angelo Giovanni Zaccaria, "Konstantiniyye'nin D zerine Mektup"ta (Epistola de excidio Constantinopolitano), Mehmed'in "saraynda birka Latin olmasn istedii iin" yeenini alp gtrdnden yaknr. Bu olayn benzerlerinin yaand kesindir ama elimizde tamamen ans eseri bulunmu olan bu belgeden baka bir belge yok. A m a sonuta Osmanl mparatorluu topraklarna ok sayda Bizansl gtrlmt. zellikle de Konstantiniyye'de yksek idari makamlarda bulunmu olanlar. 3 ^ Tarihiler, Trkler'in fetih zamannda Bizansllardan szmona ald kurum ve gelenekleri ok fazla abartmtr. Bu iddialar ounlukla aslszdr. Trkler bu kurum ve geleneklerin ouna zaten yabanc deildi. Bunlar Anadolu Osmanllar', on nc ve on drdnc yzyllarda, Bizansllardan almt. Yine bir baka hayal rn teori, Osmanl mparatorluu'nun Konstantiniyye'yi aldktan sonra bir biimde Dou Roma'nn siyasi emellerini de devrald, zellikle de Akdeniz zerine taleplerini ve projelerini benimsediidir. Bu iddiann dayana, Osmanl mparatorluu'nun corafi yaylmmn Bizans mparatorluu'nunkine ok benzemesidir (tpk snr blgelerindeki kayplarn benzer olmas gibi). A n cak byle bir teori sultann gtt siyaseti pek aydnlatmaz. Oysa bu siyaset kanlmaz olarak corafi koullar ve siyasi olaylar tarafndan biimlendirilmiti. II. Mehmed fetihten sonra, egemenlik sembol olarak hilal ve yldz Bizansllardan almt muhtemelen. Ancak bu kesin deildir. Kan krmzs bir bayraktaki hilal sembol, ok nceden beri kullanlmaktayd. Emir Orhan'n yeni-

33 Sarfati'nin mektubu iin bkz. s. 353. Trk bakentindeki Yahudiler'e dair standart bir anlat iin bkz. Abraham Galante, Histoire des Juifs d'istanbul, 2 cilt (stanbul, 1941-42); zellikle bkz, I, 49 ve sonras. Yahudiler'in 16. yzylda Osmanl mparatorluu'ndaki konumu hakknda bkz. Israel M. Goldman, The Life and Times of Rabbi David Ibn Abi Zimta (New York, 1970). Mayer A. Halevy, "Les Guerres d'Etienne'Ie Grand et du Uzun-Hasan contre Mahomet II, d'apres la 'Chronique de la Turquie' du Candiote Elie Capsale (.1523)," Studia et Acta Orientalia I (1958), 189-198'de; Babinger'in deindii tarihin nemini vurgular. Tarihi Capsali hakknda daha yakn zamanda yazlm bir kitap iin bkz. Charles Berlin, "A SixteenthCentury Hebrew Chronicle of the Ottoman Empire: The.Seder Eliyahu Zuta of Elijah Capsali and its Message"; Studies in Jewish Bibliography, History, and'Literature. In Honor of I. Edward Kiev (New York, 1971). 34 Podest'mn mektubuna ilikin kaynak iin bkz. Schwoebel, Shadow of the Crescent 2, dipnot 11.

IKINCI BLM

erilere verdii ne srlen bu semboln 1453'ten ok nce de kullanld, pek ok belgeden anlalmaktadr. A m a bu bayrakta yldz yoktu. Oysa hilal ve yldz iareti, Sasani ve Bizans resmi paralarnda bulunmaktayd. Bu yzden ay yldzl bayrak, Mehmed'in getirdii bir yenilik olabilir. Asya'daki Trk gebe kabilelerin, nceden beri hilal tek bana arma sembol olarak kulland kesin grnmektedir. A m a hilal ile yldzn birlikte kullanlmasnn ok sonralar gerekletii de ayn lde kesindir. Osmanllar'n ve gnmzde de Trkiye Cumhuriyeti'nin kulland arma sembolnn, Trk ile Bizans geleneklerini birletirdiine inanmak iin geerli nedenler vardr. Mehmed'e, Konstantiniyye'yi fethinden sonra, Fatih unvannn yan sra Arapa Ebu'l-Feth ("Fethin Babas") lakab verilmitir ki, bu lakap eskiden, on nc yzyln balarnda Seluklu sultanlarna da verilirdi.-^ Mehmed, methiyecisi Kritovulos'un yazdna gre, 1453 yaznda otuz be gn Anadolu'da kald. Bir Osmanl vakanvisinin sylediine gre orada nceki aylarn yorgunluunu atmak iin dalara, dinlenmeye ekildi. A m a Austos bitmeden nce Edirne'ye geri dnm gibi grnyor. n k Dukas'a gre, yukarda sz geen Srp eli heyetiyle ayn ay iinde orada grmt. Sultan sonbahar ve k bakentinde geirdi. Muhtemelen Tunca Adas'ndaki saraynn inasyla megul oldu. Bu dev binalarn inasnn Konstantiniyye'nin fethinden hemen sonra da devam etmesi, Mehmed'in o sralar Konstantiniyye'yi bakent yapmay dnmediini akla getiriyor. A m a planlarn abucak deitirmiti anlalan, nk stanbul'daki Eski Saray'n inasna ertesi yl baland.^ 1454 ilkbaharnn banda, arkasn salama aldn hisseden Mehmed, despot George Brankovic'e eliler gnderdi. Brankovic o sralar artk neredeyse seksenindeydi. Elilerin tad mesaj Dukas'a gre yleydi: "Hkmettiin topraklar sana deil, Lazar'm olu Stjepan'a, yani dolaysyla bana aittir. Sana baban Vuk'un payn, ayrca Sofya'y brakabilirim. Reddedersen saldracam." A m a bu saldrgan tavrn ok daha makul bir nedeni, despotun yllk haracn dzenli olarak dememesi ve yakn zamanda Macaristan ile ittifak yapm olmasyd. Mehmed, despottan baz topraklar talep etmiti anlalan. Bunlarn arasnda Tuna'daki Gvercinlik kalesi, A l m a n vakayinamelerinde geen "Taubersburg" ve bakent Semendire vard. Yazlanlara gre, Mehmed elilere taleplerini despota kabul ettirmeleri iin yirmi be gn vermi, baarsz olurlarsa onlar ar bir biimde cezalandraca tehdidinde bulunmutu. Bu arada Brankovic, Tuna'nn

35 Bizansllarn Osmanl gelenekleri ve kurumlarndaki etkisi zerine ada bir yaklam iin bkz. Speros Vryonis, "The Byzantine Legacy and Ottoman Forms," D O P 23-24 (1969-70), 251-308. Burada, konu stne daha nce yazlm eserlere ilikin ayrnt bir kaynaka da verilmitir. Karlatrmal bir okuma iin bkz. ay., The Decline of Medieval History in Asia Minor and the Process of Islamization from the Eleventh through the Fifteenth Century (Berkeley, 1971), zellikle de 463 ve devam. Hilal ve yldzn Mslman toplumlar ve dier Yakn Dou toplumlarndaki etkisi iin bkz. El 2 , cilt III, 381-385, "Hill" (R. Ettinghausen). 36 Tarihilerin, sultann fetihten sonraki aylarda Trkiye'de yapt yolculuklara ilikin olarak syledikleri, birbiriyle elien ifadeler zerine bir yaz iin bkz. nalck, "The Policy of Mehmed II," D O P (23-24), 236-237. nalck burada biraz farkl bir yorumda bulunur.

OSMANLI MPARATORLUU BAKENTNN YARATILII

109

dier yakasna, Macaristan'a kamt. Srplar Osmanl eli heyetini trl bahanelerle oyalayp, tehdit altndaki kentleri glendirip erzak stoku yaptlar. Otuz gn geip de elilerden ses seda kmaynca, sultan ordusuyla birlikte Edirne'den Filibe'ye doru yola kt. Orada, Srbistan'dan dnen elilerle karlat. Dukas'a gre despot cann, ancak Macaristan'a kamakla ve elilerin sultana geri dnmekte gecikmesi sayesinde kurtarabilmiti. Bu arada Macarlar Tuna'y gemi ve yreyi yamalamaya balamt. Mehmed maiyetiyle ordusunun ana kuvvetlerini Sofya'da brakp, batya doru ilerledi. Yanma 20 bin sipahi ald sylenir. Despot danmanlarna, Macarlar'dan yardm gelene kadar kalelere snmalarn tavsiye etmiti. Mehmed ordusunu iki kola ayrd. Bunlardan biri Sivricehisar'a, dieri ise Semendire'ye doru yrd. Maden ehri Rudnik'in kuzeybatsnda, sarp bir kayaln tepesinde (750 metre ykseklikte) kurulu olan Sivricehisar ile Tuna stndeki Semendire, Srplar'm ovadaki en gl kaleleriydi. Osmanl svarileri bu ovay serbeste gezip yamalyordu. Elli bin kii kle olarak stanbul'a gnderildi ve civar kylere yerletirildi. Semendire, d suru hasar grdkten sonra bile iddetle direnmeyi srdrd. Sivricehisar'da ise, garnizonun kar saldrs sonusuz kald ve surlar Osmanl toplaryla yerle bir edildi. ehirdekiler, serbeste geri ekilmelerine izin verilecei szn alnca kaplar atlar. A m a Trkler verdikleri sz tutmayp onlar kle yapt. ehre Srfye Hisar (Sivricehisar) ad verildi. Mehmed, Semendire kuatmasna son verilmesini emretti ve Sofya zerinden Edirne'ye, ok sayda tutsakla birlikte geri dnd. Tutsaklarn bete birine, saraynda kullanmak zere el koydu. 3 ? Mehmed, Srbistan'daki Krusevac'ta (Trkler'in Alacahisar dedii yerde), George Brankovic'e ve gerekirse Janos Hunyadi'ye kar koymak iin Firuz Bey'i ve tam 32 bin askeri brakmt. Bu ikisi saldrmakta gecikmedi. Firuz Bey ve ordusu yenildi. Firuz Bey tutsak edilip Semendire'deki despota gtrld (2 Ekim 1454). Hunyadi, Ni ve Pirot blgesini yamalad, Vidin'i yakp ykt ve bu son derece baarl svari seferinden sonra Belgrad'a dnd. Belgrad yaknnda despot ve damad Cillili Kont Ulrich tarafndan karland. ki Srp ordusundan biri kanl Kosova Meydan'na, dieri ise Glubocica blgesindeki Leskovac civarna yerleti. kinci ordunun kumandan olan Nikola Skobalic, Makedonya'dan gelen Trkler'i Vranje'de yendi (24 Eyll 1454). A m a daha gneyde yapt ikinci bir savata yenildi (16 Kasm), tutsak edildi ve diri diri kaza oturtuldu. Bu savalar srasnda yre harap olduundan, alk eken halk topluca kamaya balad. ou Adriyatik'e kadar gitti. Btn bu savalara bizzat katlamayan Mehmed, Srp seferinin idaresini ubeylerine vermiti. 18 Nisan 1454'te Venedik Sigroria'syla anlamt. Signoria,

37 Bu sefer srasnda ve o dnemde yaanan olaylarn ayrntlar iin bkz. Elizabeth Zachariadou, "The First Serbian Campaigns of Mehemmed II (1454, 1455)," Annali y.d. 14 (1964), 837-84. Srfiye Hisar'n (ou kaynakta Sivri ya da Sivricehisar olarak geer) Ostrovica olup olmad belirsizdir. Sultann ganimetin bete birini almas konusunda bkz. irene BeldiceanuSteinherr, "En marge d'un acte concernant Ie pengyek et les aqingi," Revue des etudes islamiques37 (1969), 21-47.

>.7T". -r.r r n > <. ,

110

BRNC BLM

iki ay nce (12 ubat'ta), daimi asi ve Osmanldar'm can dman Byk Karaman brahim Bey ile bir anlama imzalamt.Venedik ile Osmanl mparatorluu arasnda daha nce imzalanan anlamalara gre, her iki lkenin tacirleri birbirlerinin topraklarnda serbeste ticaret yapabilecekti. Bar grmelerine, Venedik Cumhuriyeti'ne hara deyen Naxos (Naka) Dk de katlmt. Venedik'in Arnavutluk'taki yerleim merkezlerinin vergisi, II. Murad'n zamanndaki vergiyle ayn tutulmutu. Venedikliler'e, stanbul'daki yurttalarnn haklarn gzetmek iin orada bir balyoz bulundurma hakk verilmiti. Ayrca Eriboz'un onlara ait olduu onaylanmt. Koullar ar olmayan bu anlama, Venedikliler iin neredeyse diplomatik bir zafer saylabilirdi. nk sultan, rakipleri Cenovallar'a olduka cimrice davranmt ve ksa sre sonra Cenovallar'n Osmanl topraklarndaki yerleim merkezlerinin ounu acmaszca yok edecekti. Venedik ise konumunu iyiletirmek iin eline geen her frsat deerlendiriyordu. Yeni bir anlamayla sonulanan grmeler 1453'n ikinci yarsnda balam, Bartolomeo Marcello tarafndan srdrlmt. Marcello, yurttalarnn Konstantiniyye'nin savunmasna katlmalarndan dolay Signoria adna sultandan zr dilemek, ancak Venedik vatandalarnn (zellikle de balyoz Girolamo Minotto'nun) ldrlmesi ve mal ve mlklerinin alnmas gibi konulara olabildiince az deinmek gibi sevimsiz bir grevi yerine getirmek zorunda kalmt. Marcello sonradan, Trkler'in yeni ele geirdii ehrin ilk Venedik sefiri oldu. Makamnda 1456'ya kadar kald. Sonra yerine Lorenzo Vitturi geti. Yannda onunla birlikte Niccol Sagundino'nun (l. 22 Mart 1464, Venedik) geldii kesindir. Sagundino, Singoria tarafndan memleketi Eriboz'dan arlp, o zor grmelerde Marcello'ya yardm etmek zere gnderilmiti. 25 Eyll 1453'te, Marcello onu Venedik'e geri gnderdiinde, Sagundino, Konstantiniyye'nin yeni efendilerini artk ok iyi tanyordu. Bu yzden papa onu Roma'ya ard ve Napoli'deki Aragonlu Alfonso'ya da rapor vermesini istedi. Sagundino'nun Roma ve Napoli'de neler anlattn ayrntlaryla bilmiyoruz. A n c a k 25 Ocak 1454'te, Aragon kralyla konuurken, kraln kendisinden bu konuda bir kitap yazmasn istediini biliyoruz. Oratio Nicolai Sagundini edita in Urbe Neapoli ad Serenissimum principem et novissimum regem AIfonsum adl bu kitap, Osmanl N mparatorluu'na dair en eski relazione'dh muhtemelen. Elimizde 1496'dan nceki dneme dair baka hibir benzeri kaynak yok. Marino Sanudo'nun, Signoria'nm yapt btn ileri yazd, altm ciltlik Dtarii'sinde bile bu konuda bilgi yer almyor.^ Ancak Marcello'ya, Gicomo de' Languschi elik etmemiti muhtemelen. Languschi'nin yirmi iki yandaki sultana ilikin olarak yapt, sra d lde canl ve ksa tasvir, Zorzi Dolfin'in Cronaca'smda yer almas sayesinde elimize ulamtr: "Byk Trk hkmdar Mehmed Bey, yirmi alt yanda, iri yar, salam yapl bir gentir. Silah kullanmakta ustadr. Grn olarak, bilge olmak-

38 Sanudo'nun eserleri ve zellikle de Diatii'si iin bkz. D. S. Chambers, The Imperial Age of Venice: 1380-1580, 197. Karlatrmal bir okuma iin bkz. F. Babinger, "Marino Sanuto's Tagebcher als Quelle zur Geschichte der Safawijja,"; A Volume of Oriental Studies, Presented to Professor E. G. Browne (Cambridge, 1922); yeni basm A&A I, 378-395.

OSMANLI MPARATORLUU BAKENTNN YARATILII

112

tan ok, korkutucudur. Pek glmez. Son derece ihtiyatl ve cmerttir. Planlarn uygulamak konusunda kei gibi inatdr. Gzn budaktan saknmaz. Tpk Makedonyal skender gibi, hret peindedir. Anconal Ciriaco adl bir arkada ve bir baka talyan, ona her gn Romal ve baka tarihilerin kitaplarn okur. Onlara Laertius'un, Herodotos'un, Livy'nin, Quintus Curtius'un, papalarn, imparatorlarn, Fransa krallarnn ve Lombardlarm tarihelerini okutur. dil bilir: Trke, Rumca ve Slavca. talya corafyas ile Anchises, Aeneas ve Antenor'un karaya indii yerler, papann ve imparatorun yaad yerler, Avrupa'daki krallklarn says hakknda bilgi edinmek iin ok urar. Elinde, lkeleri ve eyaletleri gsteren bir Avrupa haritas vardr. En ok ilgilendii konular, dnya corafyas ve askerliktir. Hkmetmek arzusuyla yanp tutuur. Koullar deerlendirmek konusunda kurnazdr. te biz Hristiyanlar, byle bir adamla uramak zorundayz." Dahas: "Gnmzde artk ilerin deitiini, eskiden Batllar nasl Dou'ya ilerlemise, kendisinden de Dou'dan Bat'ya doru ilerleyeceini sylyor. Dnyada tek bir imparatorluk, tek bir din ve tek bir hkmdar olmal, diyor." 39 II. Mehmed'in herhalde Bizans'n dnden ksa sre sonra syledii bu sz, ana siyasi hedefinin ne olduunu aka ortaya koyuyor: Bat'ya hkmetmek. Mehmed'in imdi stesinden gelmek zorunda olduu iler, imparatorluunun mstakbel bakentine eski ihtiamn kazandrmak ve merkezi idaresini glendirmekti. Mehmed'in 1454 yaznda, Peygamber'in sancaktar Ebu Eyyub'un mezarnn bulunduuna inanlan yerde, bir caminin temelini att sylenir. Beyaz mermerden yaplma bu caminin tarz son derece sadeydi. Stunsuzdu ve kubbesi drt ta fil aya tarafndan destekleniyordu. Yakn zamana kadar Eyp Camii ve civarndaki dev mezarlk, btn gayrimslimlere yasaklanm bir dinsel blgeydi. Bu cami tahta k trenlerinin gerekletii bir yere dnecekti. Burada yeni sultanlara, Mevlevi dervilerinin ba tarafndan Halife Osman'n klc kuatlacak, Muhammed'in gm ayak izi gibi baz kutsal slam emanetleri burada, kfirlerin gznden uzakta saklanacakt. Uzmanlarn yapt ciddi almalar, mezarn Eri Kap civarndaki bir koruda, mucizevi bir biimde bulunmasnn aslnda bir masal olduunu ortaya -, kard. Sonradan uydurulmu bir hikyeydi bu. Bu efsaneye gre, ordusunun moralinin dmekte olduunu gren Mehmed, dervi eyh Ak emseddin'den Ebu Eyyub'un mezarn bulmasn istemiti. eyh mezar bulmu, bunu renen askerler cesaretlenmi ve evklenmi, bylece ehir ksa srede ele geirilmiti. Oysa bu hikyeden dnemin kaynaklarndan hi birinde sz edilmemekte, ancak ok sonralar anlatlmaktadr. II. Mehmed'in slam dnyasna, hatta Mekke'ye gn-

39 Zorzi Dolfin'in eseri, G. Thomas'm Sitzungsberichte der kriglich bayerischen Akademie der Wissenschaften, philos.-hist. Klasse 2 (1868) adl kitabnda ksaltlarak verilmitir. Trke evirisi iin bkz. ev.: Suat ve Samim Sinanolu, "1453 Ylnda stanbul'un Muhasara ve Zapt" Fatih ve stanbul I, 1. blm (1953), 19-62. Zorzi'nin Cronaaz'smn bir blm ve Languschi'den yaplan daha uzun bir alnt, artk Jones'un The Siege of Constantinople adl kitabnda (125-130) bulunabilmektedir.

112

BRNC BLM

derdii mektuplardan hi birinde Peygamber'in silah arkadandan sz edilmemektedir. Caminin tarz ve ina teknii gz nne alndnda, Mehmed'in camiyi 1454 ya da baka bir yerde, sz getii ekliyle 1458 gibi erken bir tarihte ina ettirmemi olduu anlalyor. Muhtemelen ok sonralar yaplmt. Yalnzca Ebu Eyyub'un mezar ile d avlunun kk bir ksm on beinci yzylda ina edilmi olabilir. Mehmed'in, atasnn klcn kuanan ilk sultan olduu da ayn derecede phelidir. Bat'daki takdis trenine benzeyen bu tren, fetihten ok sonra geleneksellemiti muhtemelen.^ 0 Sultann yine ayn yl iinde stanbul'da, eskiden Theodosius Forumu'nun [Bugn Beyazt Meydan] bulunduu yerde (Byk Leon buraya ehrin hkmet binasn, Tauro'daki Palatiurt'u yaptrmt) bir saray ina ettirmeye karar verdii anlalyor. Mehmed'in imparatorluu iinden idare edecei saray yaptracak yeri, bu nedenle setii farz edilmitir. Ama bu tamamen hayal rndr. ehrin en gzel birka meknndan biri olan o yeri, holuundan ve ihtiamndan dolay semiti muhtemelen. Eski Saray'n inas drt ylda tamamland. Olduka geni bir araziye kurulmu, yksek bir duvarla evrelenmiti. Bu araziye her trden bina yaplmt. Bu binalar birka yl sonra asl yaplma amalarnn dnda kullanlmaya baland. Sonraki yllarda, eski sarayda yalnzca imparatorluk haremi kalmaya balad. Mehmed genelde haftann birka gecesini burada geiriyordu. Mehmed'in byk torunu Muhteem Sleyman (1520-1566), sarayn arazisini, bir ksmn Sleymaniye Camii ile ehzade Camii'nin inasnda kullanarak epey kkt. Sadrazamlarna da arazinin bir baka ksmna kendi saraylarn yaptrma yetkisi verdi. Saray 1714' te yand. II. Mahmud dneminde (1808-1839) yanan binalarn yerine ina edilen binalar, yine tahttan indirilmi ya da lm sultanlarn karlar iin harem olarak kullanld. 1870'de yklmalarndan ok sonra da Eski Saray olarak anldlar. Bugn orada istanbul niversitesi bulunmaktadr. niversitenin binalar, daha nce Harbiye Nezareti (Seraskerlik) olarak kullanlmt. Konstantiniyye fatihinin ilk sarayndan ise eser kalmamtr. andarlolu Halil Paa'nm Temmuz 1453'te idam edilmesinden sonra, sadrazamlk makam bir yl kadar bo kald. Normalde sadrazam tarafndan verilen btn nemli kararlar sultan veriyordu. Mehmed yeni bir sadrazam atamaya karar verdiinde, divan bakanln kendine ayrd. Ordunun bakumandanlnysa sadrazama verdi. Grne gre bu durum Mehmed'in saltanatnn son

40 Gnmzdeki Eyp Camii, 18. yzyln sonlarnda yeniden ina edilmi olsa da, mimarlk tarihileri, Mehmed'in caminin inasna balanmas emrini muhtemelen fetihten be yl sonra verdiinde genelde hemfikirdir. Ayrntlar iin bkz. Ekrem H. Ayverdi, Fatih Devri Mimarisi, 216-217. Yine bkz. Aptullah Kuran, The Mosque in Early Ottoman Architecture (Chicago, 1968), 226 ve Godfrey Goodwin, A History of Ottoman Architecture, 131. Osmanl hkmdarnn kl kuanmasnda Mevleviler'in oynad geleneksel rol iin bkz. E W. Hasluck, Christianity and Islam under the Sdtans II (Oxford, 1929), 604-622. Peygamber'in saygn Arap arkada ve Mehmed'in emriyle mezarn bulduu sylenen Trk eyhi hakknda bkz: "Abu Ayyb" (E. Levi Provencal, J. H. Mordtmann, CI. Huart), El 2 I, 708-709; ve "Aksams al-Dn" (H. J. Kissling), EI 2 I, 312-313; ayrca Hasluck, 714-716.)

OSMANLI MPARATORLUU BAKENTNN YARATILII

113

yllarna kadar srd. Divan, Cumartesi'den Sal'ya kadar, pe pee drt gn toplanrd. Herkesin divann karsna kp isteini dile getirme hakk vard. Ardndan divan gnlk meselelerle megul oluyordu. Bu meselelerle vezirler ilgilenirdi. Mehmed vezirlerin saysn ten drde karmt. Sadrazam, sultann temsilcisi ve devletin btn organlarnn ba yneticisi sfatyla divan ynetirdi. zel ayrcalklar vard. Mehmed dneminde bunlardan en nemlileri, divan toplantdayken hazinenin kaplarn mhrlemekte kullanlan imparatorluk mhrn elinde bulundurmas, kendi saraynda zel ikindi divan toplantlar dzenleme yetkisi, divan ile sultann saray arasnda gidip gelirken ve Cuma'lar camiye giderken bir divan beyi ve avular tarafndan korunmas, her aramba, divann resmi sarn sarm kazasker ve defterdar tarafndan beklenmesi ve Pazartesi gnleri yaplan divan toplantlarnda imparatorluk svari subaylar tarafndan elik edilme hakkyd. Geri kalan ayrcalklar trensel nceliklerle ilgili olduundan, burada saymamz gereksiz.41 Yalnzca Kritovulos'un sylediine gre, shak Paa ksa sreliine sadrazam olmutu. Ama her halkrda, Mehmed 1454 yaznda bu mevkiye Osmanl tarihindeki en dikkat ekici kiilerden birini getirdi. Bu insann baarlar ve trajik sonu hl Trkler tarafndan hatrlanmaktadr. Bu kii Mahmud Paa Angelovic'ti. Kantakuzenoslar dnda, Srp despotluundaki en saygn aile, Selanikli Angeloslar'd. Bizans imparatoru III. Aleksios Agelos Philanthropenos'un (1195-1203) erkek kardei ya da olu, Selanik Despotu Manuel Angelos'un (1230-1240) soyundan gelmeydiler. Angeloslar'n bir baka kolu Epir despotlar olmutu (1204-1318). Ailenin o dnemdeki yelerinden biri olan, Novaberde'de yaayan Mihael Angelos, Srp bir kadnla evlenmiti. Bu kadn muhtemelen 1427'de, Tuna'ya kaarken Trk svariler tarafndan esir alnm ve dier tutsaklarla birlikte Edirne'ye gtrlmt. Oullarndan biri Osmanl saraynda almaya balamt. Orada yetenekleriyle ksa srede dikkat ekmi, slam'a gemi ve veliaht Mehmed elebi ile arkada olmutu. Mehmed ikinci kez sultan olduktan ksa sre sonra, bu delikanly Rumeli beylerbeyliine atad. Mehmed ite bu adama bu kez imparatorluk mhrn emanet ediyordu. Mahmud Paa'nm Srbistan'da kalm olan, Mihail Angelovic adnda bir erkek kardei vard. O da devlet iinde hzla ykseldi ve sonradan, ileride greceimiz gibi, kardeinin ajan olarak nemli bir rol oynad. Hristiyan olarak kalm olan anneleri stanbul'a tand. En azndan bir sreliine sultann gzne girdi ve kendisine arazi armaan edildi.^ 2 Yine ayn zamanda hkmette baka deiiklikler de yaplmt anlalan.

41 II. Mehmed zamannda divan ve yaps hakknda bkz. K. Dilger, Untersuchungen zur Geschichte des Osmanischen Hefzeremoniells im 15. und 16. Jahrhundert (Mnih, 1967) 37 ve sonras. 42 Mehmed dnemindeki sadrazamlarn kronolojisinin farkl bir versiyonuna gre, Mahmud Paa bu mevkiye ancak 1456'da getirilmitir; bkz. nalck, "Mehmed the Conqueror," 413415. Mahmud Paa'nm atalar hl belirsizdir. (Karlatrmal bir okuma iin bkz. Babinger'in kendi syledikleri, s. 180.) Kaynaka iin bkz. "Mahmud Paa" (M. C. S. Tekinda) A VII, 183-188.

t "T > I

KNC BLM

Mehmed'in babasnn ok gvendii ve en sevdii vezir olan ikinci vezir Saruca Paa azledildi ve Gelibolu'ya srld. Zaanos Paa da, her ne kadar Mehmed kzn beenip imparatorluk haremine alm olsa da, gzden dt ve kzyla birlikte Balkesir'e srld. Belki orada epey menkul ve gayrimenkul vard. Kendisine vakfedilen bir cami ile ailesinin mezarlar gnmze kadar kalmtr. Zaanos Paa'nm ikinci kz, yeni atanan Sadrazam Mahmud Paa'yla evlendi. O n a bir erkek ocuk, Ali Bey'i dourdu. Ali Bey, mehur bir aileden gelmesine karn, yalnzca Edirne blgesindeki dini faaliyetlere gelir salamasyla tannd. Komnenoslar'la bile balants olan, grkemli bir soyun son yesiydi anlalan. Konstantiniyye'nin dnden sonra, ok sayda eitimli Bizansl Bat'ya, zellikle de talya'ya kamay baard. talyan saraylar bu bilgili mltecilerle doldu. lk bata sevinle karlandlar ama zamanla prestj ilerini ve poplerliklerini, baz istisnalar dnda, epey yitirdiler. ou kendilerini takdir etmeyen Latinler'in arasnda retmenlik yapmaktansa Trk egemenliindeki vatanlarna dnmeyi tercih etti. nk saylar arttka (ki ou be paraszd), bu szde "Homer'in kahramanlarnn ve eski Atinallar'm torunlarna" duyulan sayg, yerini giderek nefrete brakt. Hayatlarn kendilerine kucak aanlarn yardmseverliine borlu olmalarna karn, Bizansl olarak kibirlerinden vazgeemiyorlard. Altklar konfordan yoksun kalnca, giderek ask suratl ve kederli oldular. Artk oradan oraya gidip, st mevkilerdeki insanlara yaltaklanmak zorundaydlar. Ev sahipleri onlardan yeni evlerinin detlerine uyum salamalann, komik sakallarn kesmelerini ve aptalca caka satmaktan vazgemelerini bekliyordu (Georg Voigt). Dahas, yerel Latince ve talyanca lehesini renmekte tuhaf bir biimde zorlanyorlard. Bu dilleri yalnzca birka iyi renebildi. Yunan edebiyatnn deerli eserlerini okuyabilmek amacyla, Rumca renmek iin ellerinden geleni yapan Latinler, onlarn ounu tembel ve dikkafal insanlar olarak grd. "Ar Bizans kan, hzl akan talyan kanyla uyumuyordu bir trl" (G. Voigt). 4 3 Baz istisnalar da vard elbette. rnein Kardinal Bessarion, oannes Argiropulos, Theodoras Gaza, Konstantinos Laskaris vb. Bu kiiler, talyan niversitelerinde Rumca retmenlii yapan dier Bizansl limlerle birlikte, Yunan kltrnn ve Yunan edebiyatnn klasiklerinin korunmasnda byk rol oynadlar. Mltecilerin ou, zellikle de yoksul Yunanl papazlar (ki aralarnda hatr saylr limler de vard), exemplaria graeca'y kopyalayarak hayatlarn, kt kanaat da olsa srdrmeyi baaryordu. Bu kiilerden bazlar, kitap kopyalamaktan daha nemli iler iin domutu kesinlikle. rnein Aristocu lim oannes Argiropulos, Giritli oannes Rhosos ve Demetrios Sgunopoulos. Bu kiilerin adlar ve srgnde bulunmaktan dolay ikyetleri, kopyaladklar kitaplarn sonunda yer alr. Papa V. Nicolaus ve kuzey talya'daki soylular, zellikle de Mediciler ve Napoli'deki saraylarn soylular, "Erinyes kurbanlarna" (kopyaclardan biri, bir kitabn sonunda kendini byle tanmlamt) ie almaktan dolay sonsuza kadar takdir edilecektir. Pek ok elyazmas zarar grmeden talya'ya gtrld. Kardinal Bes-

43 Babinger, Enefl Silvio de' Piccobmini als Papst Pius der Zwetie und sein Zeiltater'in (3 cilt; Berlin, 1856-63) yazan Georg Voigt'ten alnt yapyor.

BAT'DAK YANKILAR

115

sarion, Venedik Cumhuriyeti'ne miras brakt 900 ciltlik ktphanesinin deerini 15 bin duka olarak hesaplamt. Ama bu deerli mirasa pek sayg gsterilmedi. Bizansllar'm ounun geldii Venedik'te bile -yle ki Venedik sonunda Dou ile Bat arasnda doal bir arac, "ikinci bir Bizans" olarak grlmeye balanmt-, kitaplarn sandklarda rmeye terk edildiinden ikyet eden, 1490'lara kadar yazlm yazlara rastlyoruz. Temeli Bessarion'un el yazmalarndan oluan, dnyaca nl San Marco Ktphanesi'nin bu kltrel mirasa hak ettii saygy gstermesi ancak ok sonralar gerekleecekti. 44 Konstantiniyye'nin dnden sonra Bat'ya, zellikle de talya'ya kaan maceraperestlerle paral askerlerin says, limlerinkinden ok daha fazlayd. Bu konudaki en iyi kaynak, saray hazinedarlarnn kaytlardr. Napoli Krall'nm kaytlarnda, yardm ve destek alanlarn listesinde ok tuhaf adlara rastlanr: "Byk Trk'n akrabas", szde Osmanl ehzadesi Davud, Syracuse limannda yakalanm olan, II. Mehmed'in Tunus sefiri, Bizans imparatorunun gerek ya da sahte ktipleri, rnein "misser Dimitri Caleba", Palaiologoslar'dan Manuel ya da "Palaiolo, Grech; gertilhomen de Constantinoble [!]" gibi kiiler, kiilii su gtrr bir saray mensubu ve soylu olan Giovanni Torcello ile erkek kardei Manuel. Her trden ve hayatn her kesiminden gelen bu insanlar, talyan prenslerinin balangta gsterdii yardmseverlikten hemen faydalanmasn bilmiti. Bizansl limler talya'da Yunan kltrn yayarken, Mehmed de talyan danmanlarnn yardmyla Bat dnyas, corafi ve siyasi durumu, yneticileri, inanlar, ekimeleri, sava sanatlar ve ordular hakknda bilgi toplamakla meguld. Fetihten ya nce ya da hemen sonra evresinde bir grup "Latin'i" toplamt. Bu kiiler ona bu konuda seve seve yardm etmeyi nermiti. Gicomo de' Languschi'ye gre (bu konuda sylediklerini daha nce de vermitik) Mehmed talya corafyasn alyordu ve elinde stnde krallklarn ve eyaletlerin yer ald bir Avrupa haritas vard. Hmanist talyan danmanlarnn yardmyla, almalarnda kullanmak zere klasik eserler toplamt. Bu kitaplar, fetihten sonra Konstantiniyye'de bulmu olabilecei kitaplarla birlikte, saraydaki gizemli ktphanenin temelini oluturur. Bu ktphane yzyllarca Batl limlerin hayal gcn atelemitir. Orada antik klasik eserlerin en deerlilerinin, rnein Livy'nin kayp kitaplarnn bulunduunu sanyorlard ama yanlmlard. ou zaman byk glklere ve tehlikelere gs gererek bu saray ktphanesine girmeye alan Avrupal limlerin bu safa ve bazen de dokunakl romantizmleri, bo mitlere ve sylentilere yol amtr. 4 ^ Saraydaki, Fatih'in ktphanesine ait olduu kesin olan el yazmalar eletirel adan incelendiinde, toplanma amalarnn ne olduu aka grlr. Klasik

44 Bu lim gnn arka plan hakknda faydal bir zet iin bkz. Steven Runciman, The Last Byzantine Renaissance (Cambridge, 1970). Sz geen yedi kii stne daha ayrntl bilgi iin bkz. Schwoebel, The Shadow of the Crescent (zellikle de 6. blm); ayrca bkz. Kenneth Setton'un "The Byzantine Background to the Italian Renaissance"nm (Proceedings of the Ameri' can Philosophical Society 100 [1956], 1-76) son sayfalan. 45 Babinger saray ktphanesini "Mehmed II., derEroberer, und Italien" 128'de ve 136-145'te ele alr. Ayrca bkz. E. Jacobs, "Mehmed II., der Eroberer, seine Beziehungen zut Renaissance und seine Bchersammlung," Oriens 2 (1949), 6-30.)

114

BRNC BLM

Mehmed'in babasnn ok gvendii ve en sevdii vezir olan ikinci vezir Saruca Paa azledildi ve Gelibolu'ya srld. Zaanos Paa da, her ne kadar Mehmed kzn beenip imparatorluk haremine alm olsa da, gzden dt ve kzyla birlikte Balkesir'e srld. Belki orada epey menkul ve gayrimenkul vard. Kendisine vakfedilen bir cami ile ailesinin mezarlar gnmze kadar kalmtr. Zaanos Paa'nm ikinci kz, yeni atanan Sadrazam Mahmud Paa'yla evlendi. O n a bir erkek ocuk, Ali Bey'i dourdu. Ali Bey, mehur bir aileden gelmesine karn, yalnzca Edirne blgesindeki dini faaliyetlere gelir salamasyla tannd. Komnenoslar'la bile balants olan, grkemli bir soyun son yesiydi anlalan. Konstantiniyye'nin dnden sonra, ok sayda eitimli Bizansl Bat'ya, zellikle de talya'ya kamay baard. talyan saraylar bu bilgili mltecilerle doldu. lk bata sevinle karlandlar ama zamanla prestj ilerini ve poplerliklerini, baz istisnalar dnda, epey yitirdiler. ou kendilerini takdir etmeyen Latinler'in arasnda retmenlik yapmaktansa Trk egemenliindeki vatanlarna dnmeyi tercih etti. nk saylar arttka (ki ou be paraszd), bu szde "Homer'in kahramanlarnn ve eski Atinallar'n torunlarna" duyulan sayg, yerini giderek nefrete brakt. Hayatlarn kendilerine kucak aanlarn yardmseverliine borlu olmalarna karn, Bizansl olarak kibirlerinden vazgeemiyorlard. Altklar konfordan yoksun kalnca, giderek ask suratl ve kederli oldular. Artk oradan oraya gidip, st mevkilerdeki insanlara yaltaklanmak zorundaydlar. Ev sahipleri onlardan yeni evlerinin detlerine uyum salamalarn, komik sakallarn kesmelerini ve aptalca caka satmaktan vazgemelerini bekliyordu (Georg Voigt). Dahas, yerel Latince ve talyanca lehesini renmekte tuhaf bir biimde zorlanyorlard. Bu dilleri yalnzca birka iyi renebildi. Yunan edebiyatnn deerli eserlerini okuyabilmek amacyla, Rumca renmek iin ellerinden geleni yapan Latinler, onlarn ounu tembel ve dikkafal insanlar olarak grd. "Ar Bizans kan, hzl akan talyan kanyla uyumuyordu bir trl" (G. Voigt). 4 3 Baz istisnalar da vard elbette. rnein Kardinal Bessarion, oannes Argiropulos, Theodoras Gaza, Konstantinos Laskaris vb. Bu kiiler, talyan niversitelerinde Rumca retmenlii yapan dier Bizansl limlerle birlikte, Yunan kltrnn ve Yunan edebiyatnn klasiklerinin korunmasnda byk rol oynadlar. Mltecilerin ou, zellikle de yoksul Yunanl papazlar (ki aralarnda hatr saylr limler de vard), exemplaria graeca'y kopyalayarak hayatlarn, kt kanaat da olsa srdrmeyi baaryordu. Bu kiilerden bazlar, kitap kopyalamaktan daha nemli iler iin domutu kesinlikle. rnein Aristocu lim oannes Argiropulos, Giritli oannes Rhosos ve Demetrios Sgunopoulos. Bu kiilerin adlar ve srgnde bulunmaktan dolay ikyetleri, kopyaladklar kitaplarn sonunda yer alr. Papa V. Nicolaus ve kuzey talya'daki soylular, zellikle de Mediciler ve Napoli'deki saraylarn soylular, "Erinyes kurbanlarna" (kopyaclardan biri, bir kitabn sonunda kendini byle tanmlamt) ie almaktan dolay sonsuza kadar takdir edilecektir. Pek ok elyazmas zarar grmeden talya'ya gtrld. Kardinal Bes-

43 Babinger, Enea Silvio de' Piccobmini als Papse Pius der Zvetie und sein Zeiltater'in (3 cilt; Berlin, 1856-63) yazar Georg Voigt'ten alnt yapyor.

BAT'DAK YANKILAR

115

sarion, Venedik Cumhuriyeti'ne miras brakt 900 ciltlik ktphanesinin deerini 15 bin duka olarak hesaplamt. A m a bu deerli mirasa pek sayg gsterilmedi. Bizansilar'm ounun geldii Venedik'te bile -yle ki Venedik sonunda Dou ile Bat arasnda doal bir arac, "ikinci bir Bizans" olarak grlmeye balanmt-, kitaplarn sandklarda rmeye terk edildiinden ikyet eden, 1490'lara kadar yazlm yazlara rastlyoruz. Temeli Bessarion'un el yazmalarndan oluan, dnyaca nl San Marco Ktphanesi'nin bu kltrel mirasa hak ettii saygy gstermesi ancak ok sonralar gerekleecekti. 44 Konstantiniyye'nin dnden sonra Bat'ya, zellikle de talya'ya kaan maceraperestlerle paral askerlerin says, limlerinkinden ok daha fazlayd. Bu konudaki en iyi kaynak, saray hazinedarlarnn kaytlardr. Napoli Krall'nn kaytlarnda, yardm ve destek alanlarn listesinde ok tuhaf adlara rastlanr: "Byk Trk'n akrabas", szde Osmanl ehzadesi Davud, Syracuse limannda yakalanm olan, II. Mehmed'in Tunus sefiri, Bizans imparatorunun gerek ya da sahte ktipleri, rnein "misser Dimitri Caleba", Palaiologoslar'dan Manuel ya da "Palaiolo, Grech; gentilhomen de Constantinoble [!]" gibi kiiler, kiilii su gtrr bir saray mensubu ve soylu olan Giovanni Torcello ile erkek kardei Manuel. Her trden ve hayatn her kesiminden gelen bu insanlar, talyan prenslerinin balangta gsterdii yardmseverlikten hemen faydalanmasn bilmiti. Bizansl limler talya'da Yunan kltrn yayarken, Mehmed de talyan danmanlarnn yardmyla Bat dnyas, corafi ve siyasi durumu, yneticileri, inanlar, ekimeleri, sava sanatlar ve ordular hakknda bilgi toplamakla meguld. Fetihten ya nce ya da hemen sonra evresinde bir grup "Latin'i" toplamt. Bu kiiler ona bu konuda seve seve yardm etmeyi nermiti. Gicomo de' Languschi'ye gre (bu konuda sylediklerini daha nce de vermitik) Mehmed talya corafyasn alyordu ve elinde stnde krallklarn ve eyaletlerin yer ald bir Avrupa haritas vard. Hmanist talyan danmanlarnn yardmyla, almalarnda kullanmak zere klasik eserler toplamt. Bu kitaplar, fetihten sonra Konstantiniyye'de bulmu olabilecei kitaplarla birlikte, saraydaki gizemli ktphanenin temelini oluturur. Bu ktphane yzyllarca Batl limlerin hayal gcn atelemitir. Orada antik klasik eserlerin en deerlilerinin, rnein Livy'nin kayp kitaplarnn bulunduunu sanyorlard ama yanlmlard. ou zaman byk glklere ve tehlikelere gs gererek bu saray ktphanesine girmeye alan Avrupal limlerin bu safa ve bazen de dokunakl romantizmleri, bo mitlere ve sylentilere yol amtr. 4 ^ Saraydaki, Fatih'in ktphanesine ait olduu kesin olan el yazmalan eletirel adan incelendiinde, toplanma amalannn ne olduu aka grlr. Klasik

44 Bu lim gnn arka plan hakknda faydal bir zet iin bkz. Steven Runciman, The Last Byzantine Renaissance (Cambridge, 1970). Sz geen yedi kii stne daha ayrntl bilgi iin bkz. Schwoebel, The Shadow of the Crescent (zellikle de 6. blm); ayrca bkz. Kenneth Setton'un "The Byzantine Background to the Italian Renaissance"nn (Proceedings of the Ameri' can Phibsophical Society 100 [1956], 1-76) son sayfalar. 45 Babinger saray ktphanesini "Mehmed II., derEroberer, und Italien" 128'de ve 136-145'te ele alr. Ayrca bkz. E. Jacobs, "Mehmed II., der Eroberer, seine Beziehungen zur Renaissance und seine Bchersammlung," Oriens 2 (1949), 6-30.)

kaynak eserleri gz ard edersek, geri kalanlarn ou Hristiyanlk'tan, Tevrat ve ncil'den vb bahseden dini kitaplardr. Mehmed'in Bat'nn dini olan Hristiyanlk'la ilgilenmi olduu -tamamen pratik nedenlerden dolayyd, hi phesizaktr. Bu alandaki danmanlarnn ou Rum'du muhtemelen. rnein elimizde patrik Gennadios tarafndan 1455-1456'da yazlm olan bir akide kitabnn Trke evirisinin ok sayda nshas ve basks vardr ki, sultann bu kitaptan yararlanm olduu kesindir. Ciriaco de' Pizzicolli fetih ncesi ve sonrasnda sul^ t a n n talyan retmenlerinin en nde geleniydi anlalan. Francesco Filelfo, Mehmed'e yazd rezilce bir mektupta ondan sultann "ktibi" olarak bahseder. Filelfo 11 Mart 1454'te Milano'dan yazd bu mektupta, kaynvalidesi Manfredonia Chyrsoloras ile iki kznn serbest braklmasn ister. Mektup batan sona sultana yaplan tiksindirici yaltaklanmalarla ve akrabalarn kleletirmekle sulad Yahudiler'e ynelik kfrlerle doludur. Oysa sultann Yahudiler konusundaki bu gre katlmad kesindir. 4 ^ Konstantiniyye'nin dnn zellikle talya'da uyandrd derin hayret ve umutsuzluktan sz etmitik. Tehdidi en fazla hisseden lke talya'yd. Bat'nn kaderini tamamen bir kenara atp yalnzca kendi karlarn dnen Venedik, gen Osmanl sultanyla grmelere balayan ilk Avrupal g olmutu. Bu grmeler yle baarl gemiti ki, sultan stanbul'a bir balyoz atanmasna izin vermiti. Bu ihanet yle byk bir fke uyandrd ki, Signoria papaya uzun bir zr mektubu gndererek davranlarnn nedenini aklamaya alt (15 Aralk 1453). Venedik'ten sonra bu konuyla en fazla ilgili talyan devleti olan Cenova, ilk bata bu korkun habere inanmak istemedi. A m a haber ksa sre sonra doruland. ekimelerle ve Napoli'yle yaplan savala zayflam olan, Dou Akdeniz ve Ege'deki topraklarn yitirmekten korkan Cenovallar, Hristiyan lkeler arasnda bar fikrini yaymaya altlar. Ama sonunda akn ve umutsuz bir hale gelince, Karadeniz'de sahip olduklar her eyi bir anlamayla (15 Kasm 1453) Uffizio (sonradan Banco olarak tannacakt) di San Giorgio'ya devretmekten baka are bulamadlar. Giorgio'nun bu zamandaki nemi, East India (Dou Hindistan) irketi'ninkiyle kyaslanmtr hakl olarak. Devlet iinde devlet haline gelmi olan bu dev kredi kuruluu, aresiz kalan Cenovallar'a son umut kaps gibi grnmt. Ama Cenova'nn Astrahan'dan geen, ran ile Hindistan arasndaki en nemli kara ticaret yolunun balca ticaret merkezi olan, Krm'daki Kersonese'de bulunan Kaffa (Trke'de Kefe; imdi Feodosiya), kolay kurtu-

46 Gennadios'un yazd iman ikrarnn ngilizce evirisi iin bkz. ev.: A. Papadakis, "Gennadius II and Mehmed the Conqueror," Byzantion 42 (1972), 88-106. Makalede ayrca Bizans'n slam'a yaklamna ilikin yararl bir kaynaka yer alr. Karlatrmal bir okuma iin bkz. Aurel Decel, "Patrik II. Gennadios Skolarios'un Fatih Sultan Mehmed in Yazd Ortodoks l'tikad-namesinin Trke Metni" Fatih ve stanbul I (1953), 98-116. Filelfo'nun Mehmed'e yazd mektup iin bkz. Schwoebel'in kitabndaki kaynaka, 151, dipnot 13. Mektubun Trke evirisi ve Filelfo'nun at iin (Yunanca metinlerle birlikte) bkz. VI. Mrmrolu, Fatih Sultan Mehmed ve Francesko Filelfo (stanbul, 1956).

BATI'DAKI YANKILAR

117

lamayacakt. 1454 yaznda, elli alt gemiden olutuu sylenen bir Osmanl donanmas Karadeniz'e girip Akkerman'a (talyanca'da Moncastro, Romence'de Cetatea Alba; imdi Belgorod-Dnestrovski) baarsz bir saldrda bulundu. Sivastopol' (Sebastopol; Tatarca'da Aktiar) ald ve sonunda, 11 Temmuz'da Kefe aklarnda belirdi. Osmanllar'm mttefiki olan Krm Han Hac Giray, alt bin atl Tatarla birlikte ebir surlarnn nne geldi. A m a ehri ele geiremedi ve rehinelerle ve 6000 somme'lik, yani 1600 dukalk yllk harala yetinmek zorunda kald. Sonra sultann bir ula gelip 8000 poumf'luk yllk hara talep etti. A m a ulaa bu konuda karar Uffizio di San Giorgio'nun verebilecei sylendi. Ksa sre sonra, her halkrda o yl iinde, Kefe ylda bin duka demeyi kabul etti. Buna karlk Cenovallar Mehmed'den Boazii'nden gemilerle snrl miktarda hububat geirme izni aldlar. Polonya ve Macaristan'dan geen, Kefe'ye giden ulak ve paral askerler tarafndan kullanlan kara yolu, ticari mallarn nakli iin hi uygun deildi. Venedik'ten kr krne nefret eden, condottiere Francesco Sforza'nm ynetimindeki Milano, Konstantiniyye'nin dmesinden hemen sonra Venedik Cumhuriyeti'nin iine dt zor durumu frsat bilip, Brescia blgesini igal etti. Sforza'nm mttefiki Floransa Cumhuriyeti de Venedik ve Napoli'ye kar ayn duygular besliyordu. Aslnda, Floransallar Venedik'in Dou Akdeniz'de urad baarszla ok sevinmiti. Temmuz 1453'te, Milano Dk'nn elisi Nicodemo Tranchedini Floransa'y gittiinde, yle diyecek kadar ileri gitti: "Ben de Venedik'in ilerinin kt gitmesini istiyorum ama bu biimde deil. Hristiyanlk zarar grmemeli. Eminim siz de ayn kandasnz." Napoli'ye gelince: Kral Alfonso 1454 yaznda olduka tmturakl bir aklama yapt. Hristiyanlk'm intikamcs olacan, bir Hal seferini bizzat yneteceini ilan etti. Genelde byle bir iin altndan kalkabilecek bir adam olduu dnlyordu. Aragon'a, Katalonya'ya, Valencia'ya ve Balear Adalar'na (Napoli, Sicilya ve Sardunya'ya kadar) sahipti. Cenovallar'a ait olan Korsika dnda, Bat Akdeniz'in tamamn kontrol ediyordu. Alfonso, Batl prenslerin kendisini rnek alp Trkler'e sava aacan ve kfirleri Avrupa'dan tamamen kovacan umduunu syledi. A m a o hilekr politikac, atp tutmaktan ileri gitmedi. Sakin geen birka aydan sonra, ani bir tehlikeyle kar karya olmadn anlaynca, verdii szleri tutmad. Aragon hkmdarnn asl kaygs, hanedann korumakt. Sonu belirsiz ilere atlarak hanedann geleceini tehlikeye sokmak istemiyordu. Alpler'in kuzeyindeki durum da pek farkl deildi. Bir lke Osmanl mparatorluu'ndan ne kadar uzaksa, Hristiyan dnyasna ynelik tehdidi o oranda az nemsiyordu. Danimarka ve Norve kral I. Christian, Trkler'i ncil'in son faslnda sz geen, denizden kan canavara benzetmi ve bu canavara kar savaacana Tanr akna yemin etmiti. A m a bunlar bo szlerdi! Btn Batl hkmdarlar, Osmanllar'a kar dzenlenecek bir Hal seferine katlmaya hazr olduklarn bildirdiler. A m a hibiri gerekli admlar atmad. skandinav lkelerinden hibir ey beklenemezdi. Fransa kral VII. Charles, Francesco Filelfo'nun kendisine gnderip, bir Hal seferi balatmas arsnda bulunduu mektuba cevap veVmeye bile tenezzl etmedi. ngiltere'yle savamak, ona Dou'daki ortak dmanla savamaktan daha nemli grnyordu. Papalk'm btn Hristiyan

118

BRNC BLM

lkelere yapt arlar sonusuz kald. Hasta ve gncel gelimeler tarafndan hayal krklna uram olan V. Nicolaus'un, bir Hal seferine szlerle destek vermekten baka yapabilecei bir ey yoktu. Hazinesi botu. Ayrca talya'da tekrar barn salanmas her zamankinden de g grnyordu. Oysa bir Hal seferi dzenlenmesi iin bu artt. Papalk elileri Hristiyan lkeleri kendi aralarnda bar yapmaya ve Osmanllar'a kar ortak bir Hal seferi balatmaya ikna etmeye altlar ama bounayd. Ortaa anlayna gre ilk grevi Hristiyan dnyann ortak karlarn savunmak olan mparator III. Friedrich, bir sreliine sanki ciddi bir biimde harekete geecekmi gibi grnd. Bizans mparatorluu'nun ykl ve Palaiologoslar'm hazin sonu onu derinden sarsmt. Bu ekingen, kararsz imparator, nl danman, Siena Piskoposu Enea Silvio Picci'nin (sonradan Papa II. Pius olacakt) etkisiyle, yllardr ilk kez harekete gemeye hazrland. Konstantiniyye'nin dtn haber alnca odasna ekildi, alad ve gnlerce inzivada kald. Dua etti ve insanlarn dnyasndaki belirsizlikler stne dnd. O sralar ona belki de en yakn kii olan Enea Silvio, bunu sonradan imparatorluktaki soylulara dokunakl bir biimde anlatacakt. Son derece zeki ve hezarfen bir adam olan piskopos ve imparatorluk ktibi, imparatoru Hristiyan dnyasnn Trkler'e kar aaca savan ban ekmeye ikna etmek iin elinden geleni yapt. Piccolomini bunu hayatnn amac olarak grr olmutu. Bylece Hristiyan dnyasnn papalk himayesinde birleebileceini umuyordu. "Mehmed imdiden aramzda, bize hkmediyor" diye yazmt Papa V. Nicolaus'a, 12 Temmuz 1453'te: Trkler'in klc imdiden tepemizde asl duruyor. Karadeniz imdiden bize kapand. Eflak imdiden Trkler'in elinde. Srada Macaristan ve ardndan Almanya var. Bu arada biz birbirimizle savayoruz. ngiltere ve Fransa krallar birbiriyle savayor. spanya'ya bar pek gelmiyor. talyan devletleri ise hegemonya iin arpp duruyor. Oysa silahlarmz dinimizin dmanlarna evirsek ok daha iyi olurdu! Sizi bundan daha fazla mutlu edecek bir ey dnemiyorum, Kutsal Peder. Yalnzca birka cmlesini alntladmz bu istek mektubunun yan sra, benzer bir mektup yazan mparator III. Friedrich, imparatorluundaki btn prensleri toplayp, onlar "kurtulu hann" dmanlaryla savatracana sz veriyordu. Bu aklamalardan ok etkilenen V. Nicolaus, iki ay sonra tuhaf bir papalk genelgesi yaymlad. Bu beratta Sultan Mehmed'in Deccal'n ncs olduunu sylyor, onu ncil'in son faslndaki, yedi kafal, yedi tal, on boynuzlu kzl ejderle kyaslyordu. Tpk daha nceki, genel bir Hal seferini ilan eden genelgelerde olduu gibi. Bu kez de Hristiyan dnyasndaki btn prensleri dinlerini btn varlklar ve kanlaryla savunmaya aryor, 1 ubat 1454'ten itibaren Kutsal Sava'a katlacak ya da yerine birini gnderecek herkesin gnahlarndan arnacan vaat ediyordu. Her savann omzunda h a iareti olmalyd. Kilise bu kutsal sefere mali katkda bulunacakt. Papalk hazinesi aidatlardan, bapiskoposluk ve piskoposluklardan, manastrlardan gelen btn gelirin bir ksmn bu ie ayracakt. Kardinallerin ve papalk divanndaki btn resmi grevlilerin gelirlerinin onda biri alnacakt. Hristiyan dnyann her yerinden aar vergisi top-

BAT'DAK YANKILAR

119

lanacak, vermeyenler aforoz edilecekti. Kfirlere silah, cephane ya da yiyecek salayan hainler ar biimde cezalandrlacakt. Hristiyan lkeler birbirleriyle bar yapmal ya da en azndan atekes imzalamahyd. Buna uymayanlar aforozla ya da halklar sz konusu olduunda, dini ayinlerden men edilmeyle tehdit ediliyordu. 4 ? Papann Hristiyan prenslere gnderdii mesaj umulan etkiyi yaratmad. Sk sk sylendii gibi, bu mesajn balca kusuru iin mali ksmn fazla n plana karmasyd. imanllarn czdanlarn tehdit edince, kalplerinin kutsal amatan uzaklamasna yol amt. Mektup oke edici bir kaytszlkla karland. Kutsal Sava'm balamasna ok istekli olan Enea Silvio bile bu genelgeden honut olmamt. Konstantiniyye'nin dnden sonraki aylarn greceli sakinlii, pek ok prensi ve lkeyi, tehlikenin aslnda sandklar kadar acil olmadna inanmaya yneltti. Yalnzca mparator III. Friedrich ile Macaristan tetikte durmay srdrd. Enea Silvio'nun istei zerine papala kar birtakm sorumluluklar stlenmi olan imparator, bu kez eski pasifliine geri dnemedi. Bir keresinde, imparatorun pasiflii karsnda dehete den piskopos, III. Friedrich'in "dnyay oturduu yerden fethetmeyi umduunu" sylemiti. mparator, 1454 ilkbaharnda Regensburg'ta bir toplant dzenleyeceini bildirip, talyan devletlerine ve Burgonya Dk yi Philip'e resmi davetiye gnderdi. Ama toplantya kendisi katlmad. Bahane olarak i ilerindeki sorunlar, Bohemya'daki dinsel kargaay ve Macarlar'n entrikalarn gsterdi. Toplantnn ruhu ve klavuzu, imparatorluk heyetinin banda olan Enea Silvio idi. Soylularn gelmesi epey gecikti. O srada Mehmed'le uzlama grmelerini srdren Venedik elilerinin ge gitmesini salad. Bylece onlar Bavyera snrna ulatnda, toplant bitmiti bile. Burgonya Dk yi Philip, toplantya gelen tek hkmdard. Enea Silvio onun sofuluunu ve ve bitiremedi. Nibolu Sava'nda (1396) ailesinin adma srlen lekeyi temizlemek isteyen Philip, Trkler'e kar dzenlenecek sefere katlmay kabul ediyordu. Ama ordularn bana ya imparatorun ya Macar kralnn ya da bir baka nemli hkmdarn gemesini istiyordu. Bu olmazsa bile, Fransz Charles'm kendisine ynelik saldrgan tavrna karn, olabildiince asker gndereceine sz veriyordu. Enea Silvio, Nisan 1454'te yaplan ve drt hafta sren toplantnn, yi Philip sayesinde tamamen sonusuz kalmadn aklad. Kimse genel bir Hal seferinin gerekliliini ya da aciliyetini sorgulamyordu. Ama bu iin nasl yaplaca konusunda bir anlamaya varlamyordu. Be yllk bir atekesin art koulmas, grmelerde kmaz bir yola girilmesine yol at. talyanlar'n ibirlii yapmas, anakkale Boaz ve Boazii'ni ablukaya alacak bir donanmann gnderilmesi gerektii konusunda herkes hemfikirdi. Kadim ynteme uyularak, tartmalara ikinci bir toplantda devam edilmesine karar verildi. mparator bu toplantnn ayn yln Michaelmas'mda (Eyll sonu), Frankfurt'ta yaplacan bildirdi. 4 ^

47 Papa Nicholas'm genelgesi ve Enea Silvio ile imparatorun arlar zerine ayrntl bilgi iin bkz. Schqoebel, 31 ve 3. 48 Burgonyal Philip'in tavrnn ve rolnn arka plan iin bkz. a.y. 82 ve sonras.

118

BRNC BLM

lkelere yapt arlar sonusuz kald. Hasta ve gncel gelimeler tarafndan hayal krklna uram olan V. Nicolaus'un, bir Hal seferine szlerle destek vermekten baka yapabilecei bir ey yoktu. Hazinesi botu. Ayrca italya'da tekrar barn salanmas her zamankinden de g grnyordu. Oysa bir Hal seferi dzenlenmesi iin bu artt. Papalk elileri Hristiyan lkeleri kendi aralarnda bar yapmaya ve Osmanllar'a kar ortak bir Hal seferi balatmaya ikna etmeye altlar ama bounayd. Ortaa anlayna gre ilk grevi Hristiyan dnyann ortak karlarn savunmak olan mparator III. Friedrich, bir sreliine sanki ciddi bir biimde harekete geecekmi gibi grnd. Bizans mparatorluu'nun ykl ve Palaiologoslar'm hazin sonu onu derinden sarsmt. Bu ekingen, kararsz imparator, nl danman, Siena Piskoposu Enea Silvio Picci'nin (sonradan Papa II. Pius olacakt) etkisiyle, yllardr ilk kez harekete gemeye hazrland. Konstantiniyye'nin dtn haber alnca odasna ekildi, alad ve gnlerce inzivada kald. Dua etti ve insanlarn dnyasndaki belirsizlikler stne dnd. O sralar ona belki de en yakn kii olan Enea Silvio, bunu sonradan imparatorluktaki soylulara dokunakl bir biimde anlatacakt. Son derece zeki ve hezarfen bir adam olan piskopos ve imparatorluk ktibi, imparatoru Hristiyan dnyasnn Trkler'e kar aaca savan ban ekmeye ikna etmek iin elinden geleni yapt. Piccolomini bunu hayatnn amac olarak grr olmutu. Bylece Hristiyan dnyasnn papalk himayesinde birleebileceini umuyordu. "Mehmed imdiden aramzda, bize hkmediyor" diye yazmt Papa V. Nicolaus'a, 12 Temmuz 1453'te: Trkler'in klc imdiden tepemizde asl duruyor. Karadeniz imdiden bize kapand. Eflak imdiden Trkler'in elinde. Srada Macaristan ve ardndan Almanya var. Bu arada biz birbirimizle savayoruz. ngiltere ve Fransa krallar birbiriyle savayor. spanya'ya bar pek gelmiyor. talyan devletleri ise hegemonya iin arpp duruyor. Oysa silahlarmz dinimizin dmanlarna evirsek ok daha iyi olurdu! Sizi bundan daha fazla mutlu edecek bir ey dnemiyorum, Kutsal Peder. Yalnzca birka cmlesini alntladmz bu istek mektubunun yan sra, benzer bir mektup yazan mparator III. Friedrich, imparatorluundaki btn prensleri toplayp, onlar "kurtulu hann" dmanlaryla savatracana sz veriyordu. Bu aklamalardan ok etkilenen V. Nicolaus, iki ay sonra tuhaf bir papalk genelgesi yaymlad. Bu beratta Sultan Mehmed'in Deccal'n ncs olduunu sylyor, onu ncil'in son faslmdaki, yedi kafal, yedi tal, on boynuzlu kzl ejderle kyaslyordu. Tpk daha nceki, genel bir Hal seferini ilan eden genelgelerde olduu gibi. Bu kez de Hristiyan dnyasndaki btn prensleri dinlerini btn varlklar ve kanlaryla savunmaya aryor, 1 ubat 1454'ten itibaren Kutsal Sava'a katlacak ya da yerine birini gnderecek herkesin gnahlarndan arnacan vaat ediyordu. Her savann omzunda ha iareti olmalyd. Kilise bu kutsal sefere mali katkda bulunacakt. Papalk hazinesi aidatlardan, bapiskoposluk ve piskoposluklardan, manastrlardan gelen btn gelirin bir ksmn bu ie ayracakt. Kardinallerin ve papalk divanmdaki btn resmi grevlilerin gelirlerinin onda biri alnacakt. Hristiyan dnyann her yerinden aar vergisi top-

BATI'DAKI YANKILAR

119

laacak, vermeyenler aforoz edilecekti. Kfirlere silah, cephane ya da yiyecek salayan hainler ar biimde cezalandrlacakt. Hristiyan lkeler birbirleriyle bar yapmal ya da en azndan atekes imzalamalyd. Buna uymayanlar aforozla ya da halklar sz konusu olduunda, dini ayinlerden men edilmeyle tehdit ediliyordu. 4 ? Papann Hristiyan prenslere gnderdii mesaj umulan etkiyi yaratmad. Sk sk sylendii gibi, bu mesajn balca kusuru iin mali ksmn fazla n plana karmasyd. manllarn czdanlarn tehdit edince, kalplerinin kutsal amatan uzaklamasna yol amt. Mektup oke edici bir kaytszlkla karland. Kutsal Sava'm balamasna ok istekli olan Enea Silvio bile bu genelgeden honut olmamt. Konstantiniyye'nin dnden sonraki aylarn greceli sakinlii, pek ok prensi ve lkeyi, tehlikenin aslnda sandklar kadar acil olmadna inanmaya yneltti. Yalnzca mparator III. Friedrich ile Macaristan tetikte durmay srdrd. Enea Silvio'nun istei zerine papala kar birtakm sorumluluklar stlenmi olan imparator, bu kez eski pasifliine geri dnemedi. Bir keresinde, imparatorun pasiflii karsnda dehete den piskopos, III. Friedrich'in "dnyay oturduu yerden fethetmeyi umduunu" sylemiti. mparator, 1454 ilkbaharnda Regensburg'ta bir toplant dzenleyeceini bildirip, talyan devletlerine ve Burgonya Dk yi Philip'e resmi davetiye gnderdi. Ama toplantya kendisi katlmad. Bahane olarak i ilerindeki sorunlar, Bohemya'daki dinsel kargaay ve Macarlar'n entrikalarn gsterdi. Toplantnn ruhu ve klavuzu, imparatorluk heyetinin banda olan Enea Silvio idi. Soylularn gelmesi epey gecikti. O srada Mehmed'le uzlama grmelerini srdren Venedik elilerinin ge gitmesini salad. Bylece onlar Bavyera snrna ulatnda, toplant bitmiti bile. Burgonya Dk yi Philip, toplantya gelen tek hkmdard. Enea Silvio onun sofuluunu ve ve bitiremedi. Nibolu Sava'nda (1396) ailesinin adna srlen lekeyi temizlemek isteyen Philip, Trkler'e kar dzenlenecek sefere katlmay kabul ediyordu. Ama ordularn bana ya imparatorun ya Macar kralnn ya da bir baka nemli hkmdarn gemesini istiyordu. Bu olmazsa bile, Fransz CharIes'm kendisine ynelik saldrgan tavrna karn, olabildiince asker gndereceine sz veriyordu. Enea Silvio, Nisan 1454'te yaplan ve drt hafta sren toplantnn, yi Philip sayesinde tamamen sonusuz kalmadn aklad. Kimse genel bir Hal seferinin gerekliliini ya da aciliyetini sorgulamyordu. Ama bu iin nasl yaplaca konusunda bir anlamaya yarlamyordu. Be yllk bir atekesin art koulmas, grmelerde kmaz bir yola girilmesine yol at. talyanlar'n ibirlii yapmas, anakkale Boaz ve Boazii'ni ablukaya alacak bir donanmann gnderilmesi gerektii konusunda herkes hemfikirdi. Kadim ynteme uyularak, tartmalara ikinci bir toplantda devam edilmesine karar verildi. mparator bu toplantnn ayn yln Michaelmas'mda (Eyll sonu), Frankfurt'ta yaplacan bildirdi.4**

47 Papa Nicholas'm genelgesi ve Enea Silvio ile imparatorun arlar zerine ayrntl bilgi iin bkz. Schqoebel, 31 ve 3. 48 Burgonyal Philip'in tavrnn ve rolnn arka plan iin bkz. a.y. 82 ve sonras.

120

BRNC BLM

Pek parlak gemeyen birinci toplantnn sonularndan hayal krklna urayan Enea Silvio, ikincisinden de pek bir ey beklemiyordu. 5 Temmuz 1454 tarihli bir mektupta yle diyordu: Yeni bir toplant yaplacak. Aragon kral, Venedikliler, Cenovallar, Floransallar, Kont Francesco [Sforza] (geri henz Milano Dk olmad), Modern Dk ve hatta Mantova, Montferrat ve Saluzzo markileri tekrar davet edildi. Bakalm talyanlar bu ie ne kadar istekli, greceiz. Fransa, ngiltere, Bohemya, Macaristan, Polonya, Norve ve skoya krallarna, eli gndermeleri iin yazl davet yapld.. Alman prenslerin ve kontlarn ya bizzat gelmeleri ya da temsilci gndermeleri bekleniyor. Btn bunlar hakknda ne dndm, ne beklediimi mi soruyorsun? Hibir ey demesem daha iyi. Umarm tamamen yanlyorumdur. Umarm sahte bir khin olduum ortaya kar... Arzuladm eyin gerekleeceini ummuyorum. yi bir sonu kacan ummuyorum. mparatorluk ktibi yine de kararlatrlan zamanda Frankfurt'a gitti. mparator bu kez de bizzat gelmedi. Siena Piskoposu'nu vekil tayin etti. Bir papalk eli heyeti zamannda geldi ama neredeyse hibir ey yapmad. mparatorluktaki soylulardan ve davet edilmi yabanc hkmdarlardan ou gelmedi. ou temsilci gnderme zahmetine bile girmemiti. Byk bir hayal krkl yaanmt. Sonunda Regensburg toplantsnda alman kararlarn iptal edilmesi ve ilerin olduu gibi braklmas yolunda giriimler yapld. Ama sonra Enea Silvio iki saatlik bir konuma yaparak, Trkler'e kar acilen bir sefer dzenlenmesinin gerekliliini srarla vurgulad ve Friedrich'in verdii szleri tutmaya kararl olduunu bildirdi. Konumasn bitirirken, Aragonlu Alfonso ile Burgonyal Philip'i vd ve imparatorluun gen prenslerinin, bu yal kahramanlar kendilerine rnek almalar gerektiini syledi. Konumasn ikiyzlce alklar eliinde bitirince, bunu frsat bilen Macar temsilciler krallar adna soylulardan, Osmanllar'a kar savamak zere en azndan yardmc kuvvetler gndermelerini talep ettiler. Macar temsilciler, Trkler'in tekrar Macar snrlarna kadar ilerlediini ve eer Macaristan'n yardm arsna karlk verilmezse, Kral Ladislas Posthumus'un Trkler'le her ne pahasna olursa olsun bar imzalamak zorunda kalacan sylediler. mparatorun temsilcileri bu talebi hemen kabul etti ama soylular bu konuda bir karar verilmesini engellemek, en azndan geciktirmek iin ellerinden geleni yaptlar. Macaristan'a 30 bin piyade ve on bin svariden oluma bir destek ordusunun gnderilmesine karar verildi. Ancak buna karlk Macarlar'n savaa ayn gte bir ordu srmeleri art kouluyordu. Eer talyan devletler Dou Akdeniz'e yirmi be kadrgalk bir donanma gnderirse, Osmanllar'n Avrupa'dan kolaylkla kovulacama karar verildi. Ama erken verilmi bir karard bu, Destek kuvvetlerin tehizatlarnn temin edilmesi ya da yola k zamanlarnn belirlenmesi konusunda bir adm atlmadndan, bir k daha pasiflik iinde geti. Herkes bir Hal seferi dzenlenmesinden umudu kesmiti. Papa ile imparatorun yalnzca para toplamakla ilgilendikleri sylentileri yayld. Halklar bu gr benimsedike, kutsal savaa duyulan evk giderek kayboldu. mparator, ubat 1455'de yeni bir toplant dzenlendi. Bu yeni toplant Wi-

BATI'DAKI YANKILAR

121

ener Neustadt'ta yapld. Toplantdaki ruh halinin ne kadar karanlk olduu, bakan seme meselesinde soylularn arasnda kan sama sapan tartmalardan anlalabilir. Bou bouna zaman harcand. Sonunda'asl konuya gelindiinde, Roma'dan Papa V. Nicolaus'un ld (24 Mart 1455) haberi geldi. Toplantdaki herkes aknlktan donup kald. Bir Hal seferi ya da Macaristan'a gnderilecek destek ordusu stne konumaktan vazgeildi. Toplant sona erdirildi. Alnan tek karar, btn nemli konularn gelecek yl halledilmesiydi. 8 Nisan'da, yal spanyol Alfonso Borgia papa seildi ve III. Calixtus adn ald. . 1454 ylnda, Konstantinos'un iki erkek kardei Demetrios ve Thomas tarafndan ynetilen, Dou Bizans'n son kalnts olan Mora'daki durum kayg verici bir hal ald. Despotlar yllk harac demeyi reddedip hemen talya'ya kamaya karar verdi. Ama Arnavut ordular onlara uymay reddetti. Bir isyan patlak verdi. Kardeler, kama planlarndan vazgemek ve sultana harac deyeceklerini sylemek zorunda kaldlar. Bunun zerine Yunanllar arasnda tartma kt. Tartmalar srasnda, Manuel Kantakuzenos, iki Palaiologos'tan uzaklam olan partinin bana geti. Kendini despot ilan etti. Thomas tarafndan Tornese Kalesi'nde (Chlomoutsi, Holumi) hapsedilmi olan iki nfuzlu Yunanl'nn desteini alyordu. Asi Arnavutlarla Yunanllar'm bana geen bu iki Yunanl, Mora'y ele geirme tehdidinde bulundular. ki despotun sonu gelmi gibiydi. Ama Grds kumandan Hasan yardmlarna kotu. Osmanl mparatorluu'ndan, duruma mdahale etmesini istedi. Yal Turahan Bey, Ekim 1454'te isyan kan yere, iki olu ve byk bir orduyla gitti. ki Palaiologos'u artt. kisi de hemen, Trkler'in yannda olmaya hazr olduklarn sylediler. Turahan Bey Arnavutlar' yendikten sonra, despotlara bar ve huzuru korumalarn tenbih ederek kuzeye ekildi. O gider gitmez yeni isyanlar kt. Hatta Mora ehirlerini despotlardan kurtarmak iin bir kumpas dzenlendi. Asiler Hasan'dan yardm istedi; Ama Hasan bu konuya karmay reddetti, nk asiler yllk harac deyebilecek durumda deildi. ki despot ise, hemen bu harac demeyi teklif ettiler. Bunun zerine sultan, 26 Aralk 1454'te stanbul'da Rumca yazlan bir belgeyle, Mora'daki en soylu ailelere dokunulmazlk verdi. Bu belgede, ne onlara ne de mal mlklerine hibir zarar gelmeyeceine ve onun idaresi altnda her zamankinden de iyi yaayacaklarna, "Babasnn ruhu, kuand kl, Mslmanlar'm 124 bin peygamberi ve Kur'an adna" yemin ediyordu. Bu belgede ad geen byk arazi sahipleri, sultana artk despotlara deil, tamamen Osmanl mparatorluu'na bal olmak istediklerini bildirmilerdi. Morali soylularn despotlara srt evirmesinin kanlmaz sonucu olarak, Mora'daki iki kardein mali durumu giderek ktleti. Bylece Palaiologoslar'm oradaki hkimiyeti iyice zayflad. Ksa sre sonra da tamamen sona erecekti. II. Mehmed bunu hibir darbe indirmeden, yalnzca bir yazl emir vermekle yapmt. 4 9

49 II. Mehmed'in Yunanl soylulara verdii gvence iin bkz. Franz Miklosich ve Joseph Mller, Acta et diplomata graeca medii aevi sacra et profara III (Viyana, 1865; yeni basm Darmstadt, 1968), 290.

122

BRNC BLM

Mehmed, 1455 balarnda Bat'ya yeni bir saldr yapmak iin hazrlklara balamt. Geen yl yaplan Srp seferinden tatminkr sonular elde edilememesi, tekrar sava amas iin yeterli bir nedendi. U beyi olarak Gney Srbistan' yneten shakolu sa Bey, sultan sava amaya tevik etmi gibi grnyor. Mehmed her zamanki gibi ordusunu hzla Edirne ovasnda toplayp, bana geti. Ordunun kendisinin altndaki kumandanlar Day Karaca Bey ile Anadolu Beylerbeyi idi. lkbaharda batya doru ilerlemeye balad. Bu kez her zamanki gibi Sofya'dan deil, gneybatda olan Kyustendil'den (Kstendil) geti. skp'n batsmdaki dalarda bulunan Kratova'da sa Bey'in kuvvetleriyle birleti. sa Bey ona dalk Novaberde ehrine h e m e n saldrmasn tavsiye etti. O zamanlar Balkan yarmadasnn i blgesinin en nemli ehri olan Novaberde, Kosova Ovas ile Morava Nehri arasndaki dalk blgede, Pritine'nin on sekiz kilometre kadar gneydousunda bulunur. Yksek bir dan tepesinde (1050 metre), civar vadilerin 300 metre kadar yukarsnda bulunan Novaberde kalesinin kalntlar (Sakson madenciler tarafndan Nyeuberge ve talyanlar tarafndan Novomonte olarak adlandrlr) gnmzde hl grlebilir. Kalesinin dibinde o byk ehir uzanyordu. A m a civardaki madenlerin etrafnda da ok sayda ev vard. Buradaki ana ticaret merkezi Ragusallar'a aitti ama ehirde talyan, zellikle Venedikli tacirler de yayordu. Buraya ok sayda Srp soylusu yerlemiti. ehrin ticaret ilikileri Serez ve Selanik'e, Sofya, Edirne ve stanbul'a, Bat'da ise talya'ya kadar uzanyordu. Ticari faaliyetlerinin younluu sayesinde Novaberde, Gneydou Avrupa lkelerinde olup bitenleri ilk haber alan ehir olurdu. ehir 27 Haziran 1441'de Trkler'e teslim olduktan sonra, Ragusallar burada, Trkler'in idaresinde kalmay srdrm (1441-1444) ama ehrin durumu ktlemeye balamt. George Brankovic, 1444'te topraklarn geri aldktan sonra ehri canlandrmaya alm ama baarl olamamt. sa Bey, bir tabur askerle ehir surlarna sultandan nce varp, ehrin kumandann teslim olmaya ard. Olumsuz cevap alnca, sultan ordunun geri kalanyla birlikte geldi. Kuatma hemen balatld. Krk gn srd. Sonunda surlar, ar top ateiyle yerle bir edildi. 1 Temmuz 1455'te, "ehirlerin Anas" btn altn ve gm madenleriyle birlikte Osmanllar'a teslim oldu. Novaberde'nin grkemli parlts sonsuza kadar snmt. Teslim olma koullarna gre, ehir sakinleri ehirde kalmay srdrebilecekti. A m a sonunda bu hak yalnzca, i gleri vazgeilmez olan madencilere tannd. ehrin ileri gelenleri idam edildi. 320 gen yenierilerin arasna alnd. Bunlarn arasnda Sivricehisarl Mihael Konstantinovic'in oullar ve en nemlisi de, Konstantinos Mihajlovic vard. Mihajlovic sonradan, Lehe yazd Bir Yenierinin Anlar adl kitabyla mehur oldu. Bu kitap, dnemin olaylarn anlatan gvenilir, bir kaynaktr. Yedi yz Novaberdeli kadn orduya verildi. Genelde Sakson kilisesi olarak bilinen St. Nicholas Kilisesi'nin ats skld ve anlar alnd. A m a 1466'ya kadar Saksonlar'n elinde kalmay srdrd. Bu tarihte, bir camiye dntrld. 1467'de h a l k m geri kalan stanbul'a gtrld. Fethedilen ehre yerletirilen Osmanl kolonisi, ehrin gerilemesini engelleyemedi. Bir Osmanl darphanesinin kurulduu Novaberde, IV. Murad devrine kadar nemini korudu. IV. Murad da orada para bastrd. Fethe kadar ylda 120 bin duka kazandran altn ve gm madenleri tkendi.

BATI'DAKI YANKILAR

123

Gnmzde, ehrin o eski neminden ve efsanevi zenginliinden eser kalmamtr.50 Novaberde'nin ele geirilmesinden sonra, Srp destopluunun btn gneybats birka gnde alnd. Fetihlerin ounu, lkeyi yakp ykmak ve yamalamakla grevlendirilen Day Karaca Bey yapt. Osmanl kaynaklarnda ad Novaberde ile birlikte geen Ta Hisar, muhtemelen ya Novaberde'nin kuzeybatsndaki Kamenica ya da Novaberde'nin etrafndaki geni bir blgeye yaylm olan maden ve yerleim merkezlerini koruyan iki kk kaleden, Prizrenac ve Pirlepe'den biridir. Trkler Pritine ve Trepca (Trepe) gibi baz yerlere garnizon yerletirmiti bile. Kosova ovasndaki Prizren (Prizrend) 21 Haziran'da Trkler tarafndan alnd. Novaberde civarndaki ok sayda maden sa Bey tarafndan ele geirildi. Sultan ise, muhtemelen Eyll'de, Kosova zerinden Selanik'e gitti. Orada birka gn kalp atas 1. Murad adna bir adak treni dzenledi. Sonra ilk kez gittii Selanik'ten ayrlp gney Trakya stnden Edirne'ye geri dnd. Edirne'ye sonbaharn balarnda varm olsa gerek. Senenin geri kalann orada geirdi, Balkan Dalar'nda yapt bir tatil dnda. Hristiyan dnyasn koruyan kalelerden biri olarak grlen Novaberde'nin dmesi, Macaristan ve talya'da ok etkisi yaratt. Despot George Brankovic, korkun haberi 21 Haziran'da Macaristan'da, Gyr'deki (Raab, Yamkkale) toplantdayken ald. Hristiyan glerin Trkler'e kar byk bir sefer dzenlemesi yolunda planlarn yapld bu toplantda, Srp prensi on bin svari vermeyi nermiti. Yine bu toplantda, Ortaa'm gerileme dneminin en nde gelen kiilerinden biri olan, belagatli Fransisken Giovanni da Capistrano (1386-1456) Trkler'le mcadeleye ilk kez katlmt. Ksa boylu ve zayf, bir deri bir kemik olan bu kei, papann emriyle Alman topraklarnda yorulmak bilmeden gezindi. Halk onu Tanr'nm bir habercisi olarak deilse de, bir khin ve Hristiyanlk'm en nde gelen simalarndan biri olarak grp hrmet ediyordu. Capistrano bazen Jan Hus taraftarlarna, bazen de Yahudiler'e hakaretler yadryordu. Hemen her gn verdii vaazlar yirmi otuz bin kii dinliyordu. Geri ne sylediini pek anlamyorlard, nk Latince konuuyordu. Minoritler'in yannda kalyor, hastalar ziyaret ediyor, onlara elleriyle ifa veriyor, gecelerini dua ve ibadetle geiriyordu. Vaazlarn dinleyen erkek ve kadnlar genellikle oyun kartlarn ve zarlarn, makyaj malzemelerini, sa taklarn ve dier lks eyalarn pazar meydannda toplayp yakyordu. Bu neredeyse yetmilik adam, Hristiyanlk'm kahraman olmak ve Trkler'e kar bir Hal seferi balatmak iin en uygun kiiydi. Ayrca toplantda George Brankovic'i Katolik kilisesine gemeye ikna etmeye alt ama baaramad. Despot o yana kadar atalarnn dinine sadk kaldn

50 Mihajlovic'in Lehe eseri ve Srpa-Hrvata bir evirisi ii bkz. Djordje Zivanovi, Konstantin Mihailovic d'Ostrovica, Memoires d'un Janissaire ou chronique turque ( = Srpska Akademi' ja Nauka, Spomenilc, no. 107, Belgrad, 1959). Franszca bir zeti 165-166'da yer almaktadr. Novaberde ve oradaki madencilik faaliyetleri zerine ayrntl bilgi iin bkz. Robert Anhegger, Beitrge zur Geschichte des Bergbaus im osmarischen Reich, 3 cilt (stanbul, 1943-45) ve Nicoar Beldiceanu, Les actes des premiers sultans conserves dans les manuscrits tura de la Bibliotheque Natiorale Paris II: Reglements miniers 1390A512 ( = Documents et Recherches VII, ed.: Paul Lemerle; Paris, 1964).

TTrt^-r"- f -n >

124

BRNC BLM

ve halknn onu hep mutsuz da olsa mantkl bir prens olarak grdn, oysa imdi din deitirirse onu yal bir deli olarak greceklerini syledi. Toplantda hayal krklna urayan despot, yardm bulma umuduyla yoluna devam edip Viyana'ya gitti. Ama yalnzca bo vaatler alp, bakenti Semendire'ye dnmek zorunda kald. Hayatnn sonuna yaklayordu. Mehmed, Srbistan'dan Edirne'ye dnnden yalnzca birka gn sonra, yeni bir giriimle ilgilenmeye balad. Bu kez bir deniz seferi dzenleyecekti. Konstantiniyye'nin dnden nceki Osmanl donanmas hakknda elimizde pek gvenilir bilgi yok. Mehmed Bat'nn, zellikle de Venedik ile Cenova'nm deniz gleriyle mcadele etmek ve kazand topraklar gvenceye almak iin byk ve gl bir donanma kurmaya, ancak Bizans bakentini kuatp aldktan sonra karar vermi gibi grnyor. H e m yanda Kritovulos'a h e m de ada Laonicus Khalkokondilas'a gre, sultan, denizlere egemen olmak iin hemen bir sava donanmas kurmaya karar vermiti. Bizans donanmasn m rnek ald, yoksa sava gemilerinin inasna Batllar'n m yardm ettii konusunda henz ortak bir karara varlabilmi deil. Ege ve Karadeniz kylarndaki baz kk Trkmen beyliklerinin (rnein Aydnoullar'nm) ellerinde kk donanmalar bulunduunu, bunlarla Ege Adalar'na ve hatta Yunan anakarasna saldrdklarn, yamalayp dehet satklarn biliyoruz. talyan kaynaklarnda, verdikleri korkun zararlara ilikin ok sayda dehet verici anlat vardr. Bu yzden, yeni donanma Anadolu'dakiler rnek alnarak kurulmu olabilir. Mehmed'in bu dnemde niin Ege Adalar'yla ilgilenmeye baladn, aklamak iin, dnyann bu ksmndaki durumu ksaca anlatmamz gerek. Adalarn ou Venedik'in elindeydi. Ancak buralarda kk, bamsz koloniler bagstermiti. Bunlar neredeyse iki yz boyunca, savaan Frank prenslerinden h e m iyilik hem de ktlk grmelerine karn, varlklarn d dnyann dikkatini ekmeden, bylece rahatsz edilmeden, bamszca srdrebilmilerdi. Bu kk ada devletlerinin en nde gelenleri, Naka Dkl ile Rodos'taki, Grand Master'm ynettii St. Jean valyeleri topluluuydu. Osmanllar Konstantiniyye'yi aldnda, Yal Naka Dk II. Guglielmo yeni baa gemiti. Venedik'in kulu olduundan, Signoria'nn Bizans'n yklndan hemen sonra sultanla imzalad bar anlamasna o da katlmt. Ayrca Mehmed ile zel bir anlama yapmay da baarmt. Bu anlamada takmadalann dk olarak kabul edilmi ve Osmanllarla bar ve uyum iinde geinmeyi kabul etmiti. Dklnde Aziz Markos'un aslanl sancan kullanmasna izin verildi. Tahmin edilecei zere, bu bar ksa srd. Guglielmo ksa sre sonra hara demeye zorland. Sultann taleplerine uymas sayesinde, lene kadar (1463) dkln koruyabildi.. Rodoslular ise politik adan onun kadar akllca davranamad. Kendilerini savunabileceklerinden emindiler. Bu yzden Konstantiniyye'nin dnden sonra hara demeyi reddettiler. Grand Master'm elileri Edirne sarayna ancak 1455'te, pahal hediyelerle gitti. Eit haklara ve karlkl tavizlere dayal bir ticari anlama nerdiler. Bu anlamaya gre St. Jean valyeleri Anadolu'daki Karya ve Likya kylarnda serbeste ticaret yapma hakkna sahip olmalyd. Karlnda Trkler de Rodos'ta ayn hakka sahip olacakt. Osmanl temsilcileri sultann talebi zerine, tpk Sakz, Midilli, Limni ve Gkeada gibi dier Ege Adalar'nn

z g
2 z p

- J J

C O

><

126

BRNC BLM

yan sra Rodoslular'm da yllk hara vermesini isteyince, eliler byle bir karar vermeye yetkili olmadklarn sylediler. Bunun zerine Trkler tehditkrlat. Ya hara vermeyi kabul edersiniz ya da sultann gazabna urarsnz, dediler. A m a bu da ie yaramad. Sonunda tam yetkili bir Trk temsilcisinin, elilerle birlikte Rodos'a gidip Grand, Mas ter'la bizzat grmesine karar verildi. Master Jacques de Milly, Trkler'in taleplerine kulak asmad. Rodos'un papaya ait olduunu, papann ise deil yabanc dinli lkelere, Hristiyan lkelere bile hara vermediini syledi. Rodoslular sayg gstergesi olarak her yl eliler araclyla armaanlar gnderebilir amama eer sultan bununla yerinmezse, kendisi bilirdi. Mehmed hara vermenin reddedilmesini, St. Jean valyeleri'ne sava amak iin bahane olarak kullanmaya karar verdi. n c e Aydn blgesinin ok eskiden beri korsan olarak dehet saan denizcilerini, otuz gemiyle civar adalara saldrtt. Hemen denize alan donanma, yine valyelerin elinde olan Kos'a (stanky) ve Rodos'a saldrarak iki aday da yakp yktktan sonra, ele geirdikleri bol miktarda.esir, sr ve davarla birlikte gizlenme yerlerine geri dnd. Bu arada, Gelibolu'da sultann emriyle 25 adet sra krekli kadrga, 50 adet iki sra krekli kadrga ve 100 kadar tekneden oluma gl bir donanma hazrlanmaktayd. Bu donanma Kapudan- Derya Hamza Bey'in ynetiminde denize ald. Ama Rodos'a deil Midilli'ye gidip, Haziran'm sonlarna doru liman aklarnda demirledi. Prens Domenico Gattilusio'nun ktibi olan tarihi Dukas, efendisinin sultana olan balln gstermek zere, etkileyici armaanlarla birlikte donanmaya gnderildi. Bu armaanlar deerli ipek ve yn giysiler, adann balca rnleri arasndan zenle yaplm bir seme -tayfa iin atlar, 20 kz, 50 ko, 800 litre arap, iki kile mayal ve bir kile mayasz ekmek, 500 kilo peynir ve bol miktarda sebze- ve alt bin gm taler gnderdi. Hediyelerden ve bunlarn ifade ettii tavrdan ok memnun kalan Hamza, iki gn sonra donanmasyla birlikte Sakz'a doru yola kt. Sakzllar'm Osmanllarla aras iyiydi, nk ylda alt bin altn hara veriyorlard. Bu yzden Hamza'y ne hediyelerle ne de saygyla karladlar. A m a bu hata adallara pahalya mal olacakt. Amiral gemisinde Galata'da yaayan ap taciri Francesco Draperio vard. Draperio'nun Osmanl sultanlaryla aras uzun stedir iyiydi. Bu yzden Mehmed'le de iyiydi. Sakzllar'dan kendisine olan 40 bin dukalk ap borlarn alamaynca sultandan yardm istemiti. Draperio'nun hakkn devralan sultan, Hamza'ya gidip paray istemesini emretmiti. Adal eliler, borlar olmadn iddia etti. Adamlar yeterince silahl olmayan amiral, aklllk ederek donanmay Sakz limanndan uzak tutmu, Anadolu sahilinde demirletmiti. Burada balatlan grmeler, Sakzllar'm sultana ya da Cenoval tacire deme yapmay reddetmesiyle ksa srede sona erdi. Hamza askerlerinin bir ksmn adaya indirdi. Askerler ate ve klla civardaki yerleim merkezlerini yakp yktlar. Hamza, Kios (Kastron) ehrini ele geirmeyi baaramad. ehri, bir ksm talyanlar'dan oluan gl bir garnizon koruyordu. Hamza sonunda Sakzllar'm en saygn yurttalarndan ikisini, Draperio konusunu konuarak halletmek zere donanmaya gndermeye ikna etti. Eliler yola ktktan sonra, gemide tuzaa drlp esir edileceklerinden ve rehine olarak kullanlacaklarndan korkarak geri dndler. Ama dn, yolunda bir Trk devriyesine yakalandlar. Onlardan Draperio'nun iddiasna cevap vermeleri istendi.

OSMANLILAR EGE'DE LERLYOR

127

Hamza donanmaya demir aldrp Rodos'a doru yola kt. Ama oraya varr varmaz, o iyi tahkimat edilmi ehri ele geirmek iin byk bir orduya ve yeterli silah donanmna sahip olmas gerektiini anlad. Bouna yolculuk etmi olmamak iin, kk stanky adasna saldrd. Sonra "Rachia" kalesini -Nisiros'un batsndaki ssz ada Rachia deil, stanky'n iindeki Antimachia kalesi olsa gerek- kuatt. ehir sakinleri buraya snmt. Yirmi iki gnlk kuatmadan sonra, baarszl kabul edip gitmek zorunda kald. Donanmas byk kayplar vermiti. Amiral, Gelibolu'ya dnerken Sakz'a urad. Amac Mana'nn -Giustiniani'nin 1346'dan beri sakz tekelini elinde tutan ticaret irketi- Draperio meselesinde uzlamak iin Edirne'ye bir eli gndermesini nermekti. Ama Sakzllar karaya inen Trk grubunu dmanca karlad. kan kavgann sonu trajik oldu. Trkler karaya en yakn kadrgaya doru kat. Bu kadrga amiral gemisiydi. Ama Hamza orada deildi. Trkler gemiye doluunca, gemi yan yatp su ald ve ksa srede iindeki herkesle birlikte batt. Kimse yardm etmeye frsat bulamamt. Korkuya kaplan Sakzllar batan geminin deerinin iki misli tazminat dediler. Ama yine de sultann gazabndan kurtulamadlar. yi huylu, barl bir insan olarak tasvir edilen Hamza, kuzeye doru yola kt. Yine Midilli'ye gitti. Dukas onu mkellef bir ziyafetle arlad. Hamza iki ay sonra Gelibolu'ya dnd. En iyi gemisi artk yoktu. Mehmed, Hamza'nn seferinin ne kadar baarsz getiini renince kplere bindi. Kapudan- derya'y artp ona en ar hakaretleri yadrd. Ona, II. Murad'n saygsn kazanm biri olmasa, kendisini orackta krbalatacan syledi. Mehmed birka gn sonra onu tekrar artt. "Sakzllar o kadrgay nerede batrd?" diye sordu. lk grmede bu konuda suskun kalan Hamza, bu kez geminin nasl battn anlatt. Kendisini susuz karmak iin, zaten geminin sultana deil kendisine ait olduunu, bu yzden sultann deil yalnzca kendisinin zarar grdn syledi. Mehmed bu bahaneden tatmin olmu gibiydi. Ama yine de Hamza'y kapudan- deryalktan azledip, Antalya'ya (Adalia) vali olarak atad. Sonra orada bulunan Francesco Draperio'ya dnd. "Bana krk bin duka borcun var" dedi Mehmed. "Borcunu balyor ama Sakzllar'dan alacan devralyorum. Bana bunun iki misimi deyecekler. Ayrca dktkleri Trk kannn da hesabn verecekler." Draperio minnettarlkla sultann elini pt. Aradan bir saat gemeden, Sakz'a sava ald.^ Bu arada Midilli'de, Osmanl mparatorluu'nu ilgilendiren ciddi gelimeler olmutu. 30 Haziran 1455'te, tam Hamza ynetimindeki Osmanl donanmas denize almak zereyken, I. Dorino Gattilusio lmt. Midilli'nin, zengin ap yatakl Eski Foa'nn (zmir'in kuzeyindeki eski Phocaea'nm civarnda), Taoz'un ve Limni'nin efendisi, byk tehlikelere gs gererek koruduu topraklarn, hayatta kalan en byk olu Domenico'ya brakmt. Domenico, kardei Niccol'yu Limni valiliine atamt. Domenico Gattilusio baa getikten birka haf-

51 Ege'de yaplan bu ve daha sonraki Trk seferlerine ilikin, Batl kaynaklara dayal, daha eski bir ngiliz anlats iin bkz: William Miller, Essays on the Latin Orient (Londra, 1921; yeni basm Amsterdam, 1964), 333 ve sonras.

128

BRNC BLM

ta sonra, tarihi Dukas' hkmdar deiikliini bildirmek ve Midilli iin 3000, Limni iin ise 2325 altn hara demek zere Edirne'ye gndermiti. Dukas scak karland. Sultann elini pmesine izin verildi. Sultanla birlikte le yemei yedi. Ertesi gn Dukas, harac demeye gittiinde, kendisini karlayan yetkili kurnaz bir glmsemeyle, efendisinin salnn nasl olduunu sordu. Dukas efendisinin iyi olduunu, selamlarn gnderdiini syledi. Bunun zerine yetkili eski prensi kast ettiini syledi. Lukas, prensin krk gn nce ld, yerine geen olununsa aslnda prenslii alt yldr ynettii, bu sre iinde defalarca Edirne'ye gelip sultana sayglarn ve iyi dileklerini sunduu cevabn verdi. Bunun zerine yetkili, Sultan Mehmed'den onay almadan kimsenin Midilli Lordu olamayacan syledi. "Haydi git" dedi yetkili kabaca, "git de efendinle gel! Gelmezse bana neler geleceini o ok iyi bilir." Dukas hemen Midilli'ye gidip yanna Domenico Gattilusio'yu ve ok sayda Frank ve Rhomaea soylusunu alarak Edirne'ye golabildiince abuk geri dnd. Ama Gattilusio sultan orada bulamad. Trakya'da sk sk beliren korkun veba salgnlarndan biri, sultann Edirne'den ayrlp temiz haval Balkan Dalar'na gitmesine yol amt. Onu Filibe'de aradlar ama bulamadlar. Sonunda zladi'de buldular. Yannda sadrazam Mahmud Paa vard. Mehmed, prensin elini pmesine izin verdi ama onunla bizzat grmeyi reddetti. Mahmud'la grmesini emretti. Mahmud ve yanndaki dier yksek mevkili kiiler, pahal armaanlar aldlar. Ama efendisi adna konuan Mahmud yine de, kaygl prense ar taleplerde bulundu. nce Taoz Adas'n brakmasn istedi. Prens bunu kabul etmek zorunda kald. Ertesi gn Mahmud, Midilli Adas'nm haracnn iki misline kmasn istedi. Bunun zerine prens, bu kadar para toplayamayacam, Osmanllarn aday almasnn daha iyi olacan syledi. Uzun ve sk bir pazarlktan sonra -Dukas bu heyecanl pazarl btn ayrntlaryla anlatr-, Midilli'nin yllk haracnn bin altndan drt bin altna karlmasna karar verildi. Prens ayrca adann karsndaki Anadolu sahilini Katalan korsanlardan korumay ve orada zarar gren her Trk iin tazminat demeyi de kabul etti. Yeni anlama yapldktan sonra prense muhteem bir ilemeli kaftan, yanndakilere de gml giysiler armaan edildi. Sonra hemen adaya geri dnp, Dukas'm anlattna gre, Tanr'ya o "canavarn" elinden en azndan bu kez sa salim kurtulabildikleri iin dua ettiler. Bu arada, 1455 yaz ortasnda, onar adet sra krekli kadrga ve iki sra krekli kadrgadan oluma kk bir filo, Yunus'un ynetiminde yola kmaya hazrlanmt. Yunus ksa sre sonra Hamza'nm yerine geip Gelibolu derya beyi ve kumandan olacakt. Bu adamn ilgin bir kariyer gemii vard. Bu spanyol ya da Katalan, Osmanl mparatorluu'nda almaya baladktan sonra, sra d gzelliiyle Mehmed'in ilgisini ekmiti. Hzla derya beyliine ykselmesini, gemicilik becerisinden ok fiziksel gzelliine borluydu anlalan. Filosu Troya aklarnda frtnaya yakaland. Yirmi gemiden yedisi batt. Yunus'u ve gemisini, hemerisi olan bir spanyol dmenci kurtard. Gemiyi frtnadan karp, Sakz aklarnda demirletti. Dier on iki gemi ise Midilli limanna snd. Yedi gemisi batm olan derya beyi, Sakz'a saldrmaktan vazgeerek, bir Midilli devriye gemisine saldrmakla yetindi. Sultanla grmeye giden aabeyinin yerine gemi olan Niccol Gattilusio, bu gemiyi Katalan korsanlarn yerini tespit etmek iin

OSMANLILAR EGE'DE LERLYOR

129

gndermiti. Yani aslnda Osmanllar'm hizmetindeydi. Gemide Domenico'nun kaynanas olan, Sakz'dan gelmi zengin bir Yunanl kadn vard. Yunus gemiyi Midilli limanna kadar kovaladktan sonra, bir sava ganimeti olarak kendisine teslim edilmesini talep etti. Midillililer'i, bunu reddederlerse Mehmed'in gazabna uramakla tehdit etti. Sonra Anadolu kysna giderek, 31 Ekim'de Yeni Foa'ya saldrd. ok sayda zengin Cenoval tccar ve ap tacirinin maln mlkn yamaladktan sonra, onlar esir alarak gemiye bindirdi. Halkn geri kalann da vergiye balad. Ayrca en gzel 100 olan ve kz, sultana armaan etmek zere seti. O zengin ehirde iki hafta kalp, bir Trk garnizonu yerletirdikten sonra, Kasm sonlarna doru Gelibolu'ya dnd. Sultan, Sakz seferinin baarsz gemesine ok kzd ama Yunus Paa'nm Edirne'de kendisine bizzat verdii armaan alnca yatt. Domenico, zladi'den dnnce, talihsiz Dukas' tekrar Osmanl mparatorluu'na gnderdi. Dukas'n grevi, Yunus Paa'nm yaptklarn nazike ikyet etmekti. Ama grevini baarabildii sylenemez. Sultann emri zerine Dukas ile gren yeni kapudan- derya, ona efendisinin hemen on bin duka vermezse saldrya urayacan syledi. Bu arada Mehmed, dkn elinde olan Eski Foa'nn alnmasn emretti. Bu emir hemen yerine getirildi. ehrin alndn duyunca (24 Aralk 1455'te), o zamana kadar alkoyduu Dukas', daha fazla talepte bulunmadan adasna geri gnderdi. Bylece Ege'deki Frank topraklar giderek azald. Saldrmaya bile gerek yoktu. Tehdit etmek yeterliydi. Dukas'n efendisine grevinin baarszlkla sonulandn bildirmesinden ksa sre sonra, Franklar'm Dou Akdeniz'de ellerinde bulundurduu bir baka blgenin stnde kara bulutlar toplanmaya balad. Frtna 1456 Ocak'mda koptu. Mehmed bu kez dikkatini Gattilusiolar'm daha gen bir koluna, Ege'deki Enez'in yz yllk hkmdarlarna evirmiti. Enez, Maritsa (Meri) halicinin (o zamanlar hl gemiler girebiliyordu) dousundaki zengin bir liman kentiydi. Ayrca burada ylda 300 bin gm gelir getiren, son derece krl bir tuz endstrisi vard. Ailenin elinde ayrca Samothraki (Semadirek) ve Gkeada vard (II. Mehmed bu aday onlara 1453'te, yllk 1200 altn hara karlnda vermiti). Enez lor-, du ve I. Dorno'nun kardei olan Palamede Gattilusio 1455'te lmt. En byk olu Giorgio da 1449'da lnce, Plamede'nin topraklar kk olu II. Dorino'ya ve Giorgio'nun dul ei ile ocuklarna kalmt. Giorgio salnda babasnn btn topraklarn alm, yalnzca Midilli'deki baz mlkler, vaat edildii gibi II. Dorino'ya verilmiti. Giorgio'nun lmnden sonra, topraklarnn bir ksm dul ei ile ocuklarna gemiti. Ama II. Dorino bu haklar reddedip btn topraklara el koyunca, iki taraf arasnda iddetli atmalar bagsterdi. Dul kadn, ii sultana gtrmeden, enitesiyle uzlaarak halletmek istedi. Ama bu abas boa knca, amcasn Osmanl Imparatorluu'na gnderdi. Gnderdii eli, II. Dorino'yu olabilecek en kt biimde tasvir etti. Onun italyanlarla ibirlii yapan bir hain olduunu, Enez'deki garnizonu silahlandrdn ve glendirdiini, asker topladn, Osmanl egemenliinden tamamen kurtulmak amacnda olduunu syledi. II. Mehmed zaten uzun sredir Enez'i ele geirmek iin bir bahane aryordu. Trk topraklarna komuluu ve zenginliiyle, ekici bir lokmayd Enez.

i'T-TO'-.-r^

f.-

130

BRNC BLM

Dahas, ipsala ve Ferrai'deki (Ferecik) Trk kaddar, sultana Dorino'yu ikyet etmi, onu Trkler'e kar keyfi davranmakla ve Mslmanlr'dan ok kfirlere tuz satmakla sulamlard. 'Sultan harekete gemek iin geerli nedenlere sahipti. 24 Ocak 1456'da, Enez'e doru karadan yola kt. Trakya ovasnda sert bir k hkm sryordu. Ayn zamanda Yunus Paa on kadrgalk bir filoyla Enez'e gidip liman ablukaya ald. II. Dorino ehirde deil, Semadirek Ada( s'ndayd. O sert k babasnn saraynda geirmeyi planlyordu. Enez ile sakinleri, kaderleriyle babaa kalmt. psala'daki sultana bir eli heyeti gnderdiler. Sakinlerine zarar gelmemesi kouluyla ehri teslim edeceklerini sylediler, i Sultan elileri scak karlad, isteklerini kabul ettiini syledi. Sonra sadi razam Mahmud Paa'y, ehri ele geirmesi iin gnderdi. Sultan ertesi gn biz! zat ehre girdi. Dorino'nun saraynda ve hizmetkrlarnn evlerinde (onlar da eI hir dndayd) bulduu btn altn, gm ve deerli mallara el koydu. gn ! j .' sonra, yanna en gzel 150 Enezli ocuu alarak, k sarayna ekildi. ehre su! ba olarak Murad adl biri atand. Yunus Paa'ya ise Gkeada ile Semadirek'i : ele geirmesi emredildi. i Kapudan- derya Gkeada'da karaya indikten sonra, kendisine sadk olan 'I '' Kritovulos'u artt ve onu tutuklanan John Lascaris Rhyndacenos'un yerine 1 j vali yapt. Rhyndacenos nceden II. Dorino'nun adadaki temsilcisiydi. Ayn zaI \ manda, Dorino'yu gzaltna almak iin Semadirek'e bir gemi gnderildi. Kapu dan- deryaya gvenmeyen prens, Osmanl mparatorluu'na kendi bana gite , meyi yeledi. nden kzn, armaanlarla birlikte gnderdikten sonra kendisi gitti. Sultan ilk bata her iki aday da geri vermeye sz verdi. Ama sonra, Yunus ' 1 Paa'nm dkn kullarnn honutsuzluundan sz etmesi zerine, fikrini deitil!1 rip ona denizden uzaktaki, Makedonya'daki Zihne'yi verdi. Dorino ksa sre sonM ra buradaki hayat katlanlmaz buldu. Trk "eref muhafzlar"yla tarttktan 1 ' sonra, onlar ldrtp Hristiyan dnyasna kat. nce Midilli'ye, ardndan ' Naka'ya yerleti. Yeeniyle, mteveffa Dk II. Gicomo'nun kz Elisabetta Crispo'yla evlenip, hayatnn sonuna kadar orada kald. 1 Osmanl mparatorluu hi savamadan Gkeada'y, Semadirek'i ve Enez'i | ele geirmiti. Bu olaylardan etkilenen Limnililer, aabeyi Domenico'nun vekili N j1 | olarak aday istedii gibi yneten otokratik Niccol Gattilusio'yu sultana gizlice ikyet ettiler. Daha da ileri giderek, Mehmed'den adaya bir ynetici atamasn J< istediler. Sultan bunu frsat bilerek, Limni'ye Hadm smail Paa'y -bu arada gzden dm olan Yunus Paa'nm yerine gemiti-, Osmanl valisi olarak Kapuf! | dan- Derya Hamza'nn yerini almas iin gnderdi. smail Paa'nn adaya var| ndan nce, ada sakinleriyle Domenico Gattilusio tarafndan Midilli'den gnJ derilen, Giovanni Fontana ile Spineta Colomboto ynetimindeki denizciler araII snda sava kmt. Denizcilerden bir ksm ldrlm, geri kalanysa tutsak ' 11 edilmiti. Mays 1456'da, grevini tamamlar tamamlamaz Gelibolu'ya geri dnen 1 1 smail, bu krk Midillili'yi efendisine armaan olarak yannda getirdi. Austos'ta, i j ' yllk harac vermek zere Edirne'ye giden Dukas, bu esirlerin serbest braklma, I sm salamaya alt. Ama abalar bounayd. Srbistan'dan yeni dnm olan ! Mehmed, idam edilmelerini istiyordu. Tam daraacma gtrlrlerken, MehI med fikir deitirip canlarn balamaya ve onlar kle olarak satmaya karar ! , verdi. Sattan elde edilen bin altn florini ise kendine ayrd. i1' fi
1; 1

'

BELGRAD KUATMASI

131

Sultan Nisan'dan beri Srbistan ile Macaristan'a kar byk apl bir saldr dzenlemekle megul olmasa, Gattilusio konusunun bu biimde zlmesinden tatmin olmazd muhtemelen. Mora despotlaryla Ege Adalar hkimlerinin pe pee boyun emesi, Cenova'nn tamamen gsz olmas ve Signoria'nrn Osmanl mparatorluu'yla arasn ho tutmaya aka istekli olmas, Bat'dan bir deniz saldrs gelmesi olasln ortadan kaldrmt. Artk tek ciddi tehdit kuzeydeydi. Janos Hunyadi yaad srece, kuzey komularnn Osmanl mparatorluu'yla yaptklar anlamalara sadk kalmalarnn gvencesi olamazd. 1454 ve 1455 seferlerinden sonra, Srbistan siyasi bamszln yitirmi, bunu yalnzca grnte korur olmutu. Mehmed bu grne de tamamen son vermek iin kolayca bir bahane bulabilirdi. Geriye Badan kalyordu. Bodan Prensi III. Petru Aaron'dan, yllk iki bin altn hara istenmiti. Ancak bu talep yle aalayc bir biimde yaplmt ki, prens sultann teklifini kabul etmeden nce evresindeki soylulara danma ihtiyac duymutu. Eyll 1455'te onlarn da rzasn alnca, ksa sre sonra Mihail'i eli olarak Sultan Mehmed'e gnderdi. Mihail, sultan Balkan Dalar'ndaki zladi'de buldu. Belirli bir miktar yllk hara karlnda Bodan'm bamszln garantileyen, Slavca yazlm bir anlama 5 Kasm'da Saruhanbeyli'de (Saranovo ya da Saranbei; gnmzde [Tatar] Pazarck civarndaki Septemvri) imzaland. Anlamann metni yleydi: Yce hkmdar, byk Emir Sultan Mehmed Bey'den soylu, bilge ve saygdeer Mavrovlachia Voyvodas ve Lordu loan Petru'ya. Majesteleri, sizi dosta selamlyoruz. Elinizi, soylu Mihail'i gnderdiniz. Efendimiz, Mihail'in syledii her eyi dinledi. Eer Efendimize ylda iki bin duka altn tutarnda hara [kelle vergisi] demeyi kabul ederseniz, mutlak bar olacaktr. Size aylk gecikme sresi tanyorum. Eer bu sre iinde vergiyi derseniz, Efendimiz'le aranzda mutlak bar hkm srecektir. A m a demezseniz, [ne olacan] biliyorsunuz. Allah sizi mutlu klsn! Ekim'in bei, Saruhanbeyli! Bodan prenslii, bu belgeyle birlikte, bamszln iki bin altn hara karlnda, grnte satn alm oluyordu. Aslnda, zayf bir prens olan 111. Petru Aaron'un, Trkler bu haratan tatmin olduklar srece memnun olmas gerekirdi. Mehmed, Haziran 1456'da, Yeni Derbend'deki (yoksa Rudnik'teki mi?) ordughndan, yine III. Petru Aaron'a ikinci bir mektup yazd. Trke olan bu mektupta, Bodan ile yakn zamanda imzalanan bar anlamasnn sonucunda, Akkermanl tacirlere Osmanl Imparatorluu'nda serbeste ticaret yapma hakk tanyor, bylece aradaki dmanla son vermi oluyordu.^

52 Sultann Petru'ya gnderdii ferman, Friedrich Kraelitz tarafndan tpk basmlar ve ksaltlm evirileri yaymlanm iki dzine belgenin en eskisidir, "Osmanische Urkunden in trkischer Sprache aus der zweiten Halfte des 15. Jahrhunderts," Sitzungsberichte der Akademie der Wissenschaften in Wien, philos.'hist. Klasse, 197 (1921). Bir nceki sonbaharda imzalanan Slav-

132

BRNC BLM

Mehmed'in Rumeli'nin kuzeydou snrndan kayglanmas iin hibir neden yoktu. Eflak dmanlk belirtisi gstermiyordu. Zaten silahl kuvvetleri de zayft. Tek ciddi hasmn Macaristan olduu ortadayd. Bu yzden sultan 1456 yaznda, Konstantiniyye'nin fethinden sonraki ilk byk seferini Macaristan'a kar dzenledi. Atlmas gereken ilk admn Srbistan'a tamamen boyun edirmek olduu akt. Kuzeybatnn daha ilerisinde yaplacak operasyonlar iin, yalnzca Srbistan gvenli bir s olarak kullanlabilirdi. Ayrca Mehmed, tpk babas gibi, Tuna zerindeki Macar kalesi Belgrad'n [Resim XIV] ele geirilmesini art olarak gryordu. Belgrad' ele geirirse Macaristan' iki ayda dize getireceini, byleceBuda'da rahata akam yemei yiyebileceini syledii sylenir. Srp-Macar seferinin hazrlklar k boyunca srd. Bu hazrlklarn gizli tutulmasna byk zen gsterildi ama haber yine de Bat'ya ulat. Sultann ordular imparatorluun her tarafndan gelip, stanbul ile Edirne arasndaki ovalarda topland. Rakamlar her zamanki gibi birbirini tutmuyor. Trk kuvvetlerinin toplam gcne ilikin rakamlar, 150-400 bin arasnda deiiyor. Hepsi de Batl kaynaklar tarafndan verilen bu rakamlar olduka abartldr phesiz. Ancak ksmen de olsa grg tanklarna dayal rakamlardr. Tanklara gre, Osmanl ordusunda en az 150 bin sekin ve tam donanml asker vard. Ancak bylesine byk bir ordunun hem hareket ettirilip hem de btn ihtiyalarnn karlanabildii son derece phelidir. Tpk Konstantiniyye kuatmasnda olduu gibi, Batllar bu kez de Trkler'in gcn olduka abartmtr. Byle abartmalar genellikle, sonu zafer de olsa yenilgi de, ie yaryordu. Mehmed, Belgrad kalesini hem karadan hem de Tuna'dan kuatmay planlyordu. Sylenene gre 200 hafif gemiden oluacak (ama bu rakam yalnzca 60 da olabilir) bir donanma yaplmasn emretti. Bu donanma Tuna boyunca ilerleyip, Vidin'e gitti. Byk gemiler, ar kuatma toplarn tayacakt. Sultan Orta Srbistan'da, Morava'daki Alacahisar'da bir dkmhane kurdurdu. Burada, yabanc ustalar tarafndan toplar yaptrld. Bu esnada (1456'da), Nurembergli bir tfeki olan Jrg adl biri, "Bosna Dk Stjepan'n" hizmetinde almaya arld. Sonradan Mehmed'in emrinde almaya balayan Jrg, Mehmed'in hayatn N ksa, basit cmlelerle yazd. O yllarda ok sayda top yapmcs, zellikle de Almanlar, vatanlarndan ayrlp i bulmak iin Gneydou Avrupa'ya gitmiti.^ 3 Haziran 1456'da, John Thurocz'un deyimiyle iler kzmaya balarken, Osmanllar gneyden akn akn Belgrad'a doru ilerlemeye balad. K ile ilkbahar Edirne'de geirmi olan sultan (yapt ksa Enez seferi dnda), 9 Temmuz'da Srp topraklarndayd. Hibir yerde direnile karlamad. 13 Temmuz Pazar gn, imparatorluk adrn Belgrad kalesine bakan bir tepeye kurdurdu. Etrafnda yenierilerinin adrlar gz alabildiine uzanyordu. Salam surlar ve kaleleriyle son derece beenilen o kale, dnemin talyanlar'n pek etkilememiti. Bun-

ca belge iin bkz. Mihail Gubolu, Pakografia i diplomatica turco-osmana studiu i album (Bkre, 1958), 131 (2. belge). 53 Jrg'n hayat hakknda ksaca bilgilenmek iin bkz. A. Vasiliev, "Jrg of Nuremberg. A Writer Contemporary with the Fall of Constantinople," Byzantion 10 (1935), 205-209.

BELGRAD KUATMASI

133

lardan biri o kalenin "talya'daki kalelerden daha iyi olmadn" sylemiti. Ayn sonuna doru, kuatma toplar (300 taneydiler ve aralarnda 27 dev top ile yedi havan topu vard) mevzilendirildi. Pietro Ranzano'ya gre, byk toplar Trkler ve hatta Mslmanlar tarafndan deil, Almanlar, Macarlar, Bosnallar ve Dalmayallar tarafndan kullanlyordu, kuatma makineleri ise Italyanlar'la Almanlar'a emanet edilmiti. Btn bu sava makineleri Batllar tarafndan yaplmt phesiz. zellikle Kuzey talyan teknisyenler bu ite byk pay sahibiydi mutlaka. Yalnzca Bat'da icat edilip denenmi olan mancnk gibi aletler, Batl mhendislerin yardm olmadan kullanlamazd. Mehmed, Macarlar'n kuatlm ehre deniz yoluyla girmesini engellemek iin, Tuna'nn Belgrad kalesinin hemen yukarsndaki ya da Sava ile birletii yerdeki ksmn, birbirlerine zincirlenmi bir dizi gemiyle kapatt. Gerekten de Janos Hunyadi" tam da bu amala, silahl adamlarla dolu 40 mavna bulmay baarmt. Bu konuda da rakamlar birbirine uymuyor. Kk Macar filosunun gc 40 ile 200 gemi arasnda tahmin ediliyor. Ama bu filoda ie yarar en fazla 40 gemi vard muhtemelen. Macarlar, Belgrad kuatmasna kar yeterli hazrlklar yapmam, ileri ok ardan almt. Kral Ladislas, Trkler'in yaklatn haber alnca bir av seferini bahane ederek geceyars Buda'dan ayrlp Viyana'ya kamt. Macar soylular da hayatlarn tehlikeye atmak istemiyordu. Baronlar askerleriyle birlikte Hunyadi'nin yardmna ancak Belgrad'dan gelen top seslerini duymaya balaynca kotu. Hunyadi tek umutlaryd. Bunun dnda, Bat'daki hi kimse kln bile kprdatmad. Temmuz 1456'da, Belgrad'dan umut kesilmiken, Papa III. Calixtus, elisi araclyla bir bildirge yaymlayarak, kadim dmanlarna kar savaan herkesin gnahlarndan arnacan bildirdi. Sultan, sava hazrlklarn neredeyse benzeri grlmemi bir biimde gizli tutmakla, hasmlarna kar byk bir avantaj kazanmt. Telafisi mmkn olmayan bir durumdu bu. Deve ve dier yk hayvanlar usuz bucaksz kafileler halinde Belgrad'a muazzam miktarda kuatma tehizat, cephane ve yiyecek tarken, Hunyadi 60 bin askerlik bir ordu toplamt. Ama bu orduda doru drst silahlanm askerlerin says ok azd. ounluu gnlllerden, iftilerden, yitirecek bir eyi olmayan yoksul kasaballardan, dilencilik yapan Katolik keilerden, mnzevilerden ve her snftan maceraperestten oluuyordu. ou ya silahszd ya da yalnzca kllar vard. Pek ou yalnzca sopalarla, deneklerle ve sapanlarla silahlanmt. Aralarnda ok az atl vard. Cesur ve Hal ruhuyla evke gelmi olmalarn, byk lde Giovanni da apistrano'ya borluydular. Orduya kendisi gibi dnen birka dost Minorit'le katlm olan Capistrano, Janos Hunyadi ve papa elisi Juan de Carvajal ile birlikte, Hal ordusunun ruhunu tekil etmiti -Enea Silvio onlara " John'lar" der-. Temmuz balarnda, Hunyadi her eit adamdan oluma ordusuyla birlikte yaklarken, kuatma balamt bile. Kale yz top tarafndan gece gndz topa tutuluyordu. Trk svarileri civar yakp ykyor, ordughta kullanlabilecek her eyi alyordu. Capistrano'yla birlikte gelmi bir kei olan Giovanni da Tagliacozzo, Belgrad kuatmasnn her aamasn anlatmtr, tpk bir baka Katolik keii olan Niccol da Fara gibi. Tagliacozzo, dev kayalarn surlara ve ehrin iine frlatln son derece canl bir biimde tasvir eder. Aslnda ok az kii hayatn kaybetmiti. Kuatlanlar, en azndan gndz vakti, gzcler sayesinde kayalar-

n(r'w f-n-

-v v

134

BRNC BLM

dan kaabiliyordu. Bir kayann yaklat grlnce, gzc kulelerinden birindeki bir an almyordu. Bunun zerine herkes oradan kayordu. Bylece kaya yere dtnde ok az hasar veriyordu. Belgrad iki hafta boyunca bombardman edildikten sonra, kk Macar filosu Tuna'da belirdi. Filonun grevi kaleye giden yolu aarak, ordunun gemesini salamakt. lerlemenin tek yolu, Trk gemilerinin oluturduu hatt yarmakt. Krk kk gemiyle bir byk gemi, deneyimli savalarla birlikte Tuna'nm aasna gnderildi. Hunyadi, Trkler'in besin ve tehizat almasn ve geri ekilmesini nlemek iin, svarilerinin bir ksmyla birlikte nehir kylarna yerleti. Capistrano ise savalar cesaretlendirdi. 13 Temmuz 1456 gecesi, Macar filosu saldrmaya hazrland. Karadan ve denizden kuatlan Trkler, umutsuzca direndi. Be saat sren kanl bir savatan sonra -Tuna nehrinin kilometrelerce kana buland sylenir- Macarlar hatt yarp Trk gemilerini datmay baard. Mkemmel ve mutlak bir zaferdi bu. Osmanl kadrgas, tayfalaryla birlikte batrld. Drt kadrgaysa, btn tehizatiyla birlikte galiplerin eline geti. Geri kalan gemilerse (tayfalarnn ou lm ya da can ekiiyordu) kat. Sultan gemilerin dmann eline gemesini nlemek iin, yaklmalarn emretti. 500'den fazla Trk'n boularak ld sylenir. Bu sava, Viyana'nn koruyucusu Belgrad'n kaderini belirledi. Hunyadi eline geen frsat deerlendirip, en iyi askerleriyle birlikte kaleye girdi. Oysa kaleye artk kaybedilmi gzyle baklyordu. Capistrano da onu takip edip, ateli konumalaryla kuatlanlar cesaretlendirdi. Neredeyse tamamen yklm olan surlar hzla onarld ve elde bulunan toplar uygun noktalara yerletirildi. Tuna'daki yenilgiyle ileden kan Mehmed, intikam arzusuyla yanp tutuuyordu. ehrin surlarndan ve kulelerinden ayakta kalanlar aralksz top ateine tuttu. Sultan askerlerini bizzat surlarn nnde toplad. Amac btn gleriyle saldrmakt. Trkler pek ok noktada d surlardaki gediklerden geti ama her seferinde geri pskrtldler. Sonunda Hristiyanlar bu ta ynlarndan ekilip, kaleyi savunmakta odaklanmaya karar verdi. Yenieriler d surlara Trk bayraklar dikti. Tuna savandan yedi gn sonra, 21 Temmuz gnnn ikindisinde, sultan son bir saldr balatt. Yenieriler ehrin i kprsne hcum etti ama orada toplanm Hallar' datmay baaramadlar. Daha ilk hcumda, kuatma ordusunun kumandan olan Rumeli beylerbeyi Day Karaca Bey, bir top gllesiyle parampara oldu. Kanl sava btn gece srd. afaa doru yenieriler surlara pek ok yerden trmanp kaleye girmeyi baard. Hunyadi adamlarn bilerek surlardan ekip gizlemiti. Ganimet peinde koan yenieriler bo sokaklara dalnca, Hunyadi bir iaret vererek adamlarn dmana saldrtt. Bu taktik baarl oldu. Yenierilerin zafer lklar, anszn Macarlar'n sava lklar tarafndan bastrld. Trkler toplanmaya frsat bulamadan, kk gruplar halinde kuatlp ldrld. ok az ana kapdan geip kprye ulaabildi ama onlar daha da korkun bir tuzak bekliyordu. Yenierilerin kk gruplar halinde ilerlediini gren ve onlara kar koyabileceinden phe duyan Hunyadi, belki de Capistrano'nun tavsiyesiyle, umutsuzca bir areye bavurmutu. Gece vakti adamlarna, al rp demetleri toplayp bunlar kkrde batrmalarn emretmiti. Bu al rp demetleri sabahleyin tututurulup, surlarn altndaki hendeklerde kurulmu olan yenieri ordughna atld. Bunun etkisi korkun oldu. Hendeklerdekiler yana-

BELGRAD KUATMASI

135

rak ld. Kamaya alanlar bile tututu. ok az kii kap kuatma toplarnn ardna snabildi. Hristiyanlar'n sevin lklar, yaral ve yanm Osmanllar'm korkun lklarna karyordu. Hendekler yanm, korkun cesetlerle doluydu. Bu arpmada yalnzca altm Hristiyan'n hayatn kaybettii sylenir. Savan seyrinin deiebileceinden korkan Hunyadi, glerinin tamamn kullanmak istemiyordu. Ama Hristiyanlar' dizginleyemiyordu. Hele Capistrano onlar ateledikten sonra, bu olanaksz hale gelmiti. leye doru bin kiilik bir grubun bana geen Minoritler, dman kuatma toplarna doru ilerledi. Arkalarndan baka askerler de geliyordu. Aralarnda Hunyadi de vard. Trkler fazla direnmedi. Toplarn Hristiyanlar'a brakp ikinci hatta ekildi. Hristiyanlar ikinci hatt da ele geirip nc hatta, sultann ordughna doru ilerledi. Bu hat hendeklerle, siperlerle ve toplarla savunuluyordu. fkeden gz dnen Mehmed, savaa bizzat atlp, dman gittii her yerde pskrtmeye balad. Ama sonunda ar bir yara alnca -bir anlatma gre, kalasna bir ok saplanmt- sava meydanndan ekilmek zorunda kald. Mehmed'in son umudu olan yenieriler tkenmiti. Cesaretleri krlmt. Emirlere uymay reddetiler. Sultan, yenierilerin ba Hasan Aa'y iddetle azarlaynca, umutsuzlua kaplan Hasan savan en kzt yere dalp, birka dakika sonra sultann gz nnde can verdi. Artk Macarlar'n zaferi kesinlemiti. Geri Tuna'dan gelen alt bin Osmanl svarisi leden sonra sava meydanna ulap, Hristiyanlar' sultann adrndan ikinci hatta pskrtmeyi baarmt. Ama sultan umudunu yitirmiti. Gece olunca, geri ekilme emri verdi. Ama geri ekilme ii tam bir kargaaya dnt. Hunyadi'nin yeni askerlerle pelerine deceinden ve savan ertesi gn devam edeceinden korkan Trkler, yanlarna yalnzca adamlarn tayabilecei kadar yk ald. adrlar, tehizat, btn toplar (II. Mehmed'in emriyle falya delikleri alelacele tkanmt) ve pahal ganimetler galiplere terk edildi. len Trkler'in saysnn 24 bin olduu sylenir. Ama savaa yalnzca 3-5 bin Hristiyan'n katld doruysa, bu rakam abartldr phesiz. Geri ekili srasnda pek ok Trk'n hayatn kaybettii de sylenir. Tagliacozzo ve Niccol da Fara'ya gre, fkeli Mehmed kumandanlarndan ve yksek rtbeli subaylarndan ounu ya kendi elleriyle ldrd ya da Sofya'ya varnca idam ettirdi. Sultann ald yaralar yznden sava meydannda ya da daha sonra ld sylentisi, uzun sre ortalkta dolat. Despot George Brankovic'in kaan Osmanl ordusunun peine takt krk gzc, sultann hibir iz brakmadan ortadan kaybolduunu bildirdi. Papa III. Calixtus, ilerlemi yama karn bir gencin atlganlyla Osmanllar'a kar mcadele etmeyi srdrse de, daha kuzeydeki baz insanlar, Belgrad zaferini daha saduyulu ve gereki bir adan deerlendiriyordu. Bu kiilerden biri, Salzburg Bapiskoposunun elisi Bernhard von Kraiburg idi (sonradan Chiemsee piskoposu olacakt; l. 17 Kasm 1477, Herren-Chiemsee). Kraiburg, 25 Austos 1456'da Viyana'da yazd bir mektupta, Salzburg Bapiskoposu Siegmund von Volkersdof'a Belgrad'da olanlar ayrntlaryla anlatyordu. Belgrad'da olanlar "gvenilir bir kaynaktan" rendiini belirtiyordu. phesiz Austos'ta kuzeye geri dnen ok sayda askerden biri olan bu kaynaa gre, Trkler yz bin kii civarndayd. Yine bu kaynaa gre, yalnzca yirmi bir gemileri vard ve bu gemiler asker deil, yalnzca "erzak ve gere" tayordu. Ordunun tamam kara-

l-W.fr F<> > <.- ' V \ "*

136

KNC BLM

' -'

~ ! ; -| , |I ji I |i m |i i | j !1

dan ilerlemiti. Kale savanda her iki taraftan 4-5 bin kadar insan lmt. Janos Hunyadi ile Giovanni da Capistrano'nun kalede en fazla 16 bin askeri vard ve bunlarn yars savaa katlmamt. Hristiyanlar toplam 70 bin kiiydi ama h i b i r i " y e n i l m e k istemiyordu". Yalnzca on top ele geirilmiti ve bunlardan "yalnzca biri bykt". Baz Trk gemileri batrlm, bazlar ele geirilmi, bazlar da kap kurtulmutu. Trk imparatoru sol gsnn altndan vurulmutu. Tanr'nn yardm ve bu yara sayesinde, Trkler kamt. Trkler, Belgrad ehrinin yalnzca bir ucunu "hrpalamt". Ancak buradaki hasar da ciddi deildi. Bir vaazdan kan "halktan insanlar", Sava'da iki Trk gemisine saldrp onlar ele geirmiti. Silahsz sekiz bin "halktan insann", yz bin kiilik bir Trk ordusunu yenmesi gerek bir mucizeydi. "Ka kez savald ve Trkler'in nasl yenilip ka. rtld stne ise ok ey yazlabilir." Kraiburg yurduna dnnce bapiskoposa bizzat rapor vereceini sylyordu. Bernhard von Kraiburg, ertesi gn Heinrich Rger von Pegnitz'e yazd bir mektupta ise, Belgrad'da iki Venedik gemisinin "tayfas ve tehizatyla birlikte" ele geirildiini, bu gemilerin Signaria tarafndan Trkler'e yardm olarak gnderildiini syler. Bu konuyla ilgisi olan birka denizci ve tacir, sorguya ekilince, alt geminin yola ktn ve bunlardan ikisinin gerekten de (bunu sylemekten esef duyuyorlard) Trkler'e katldn sylediler. Bu abartsz raporlar, uzun sredir benimsenen bir kany destekliyor: Elimizde bol miktarda belge olmasna karn, Belgrad savann gerekten tutarl bir tablosunu izemeyiz, nk Hristiyan ordusundaki iki taraf da (bir yanda Macarlar ve dier yanda Capistrano'nun ynetimindeki Hallar) zaferi sahiplenmeye almt. Elimizdeki en ayrntl belgeler, pek ok adan birbiriyle uyumamaktadr. Belgrad'n kurtarlnn, elimizde ona ilikin bol bol kaynak bulunmasna karn, hakknda yeterince bilgi bulunmayan tarihsel olaylardan biri olduu sk sk sylenmitir ve bu dorudur da. nk tanklar en bandan beri tarafl bilgi vermitir. Ancak, Batl kaynaklarn birbiriyle uyumamasna karn, Osmanii ordusunun ar kayplar verip katndan kuku duymak iin bir neden yoktur. ^ Hunyadi'nin byk zaferinin haberi Bat'ya ulanca, Hristiyan dnyas rahat bir nefes ald. Bat tarifsiz bir sevin yaad. Hallar'n zaferinden, en uzak ehirlerin tarih kitaplarnda bile sz edilmitir. Baz haberler ise olduka abartlmt. Roma'da Konstantiniyye'nin geri alnd sylentisi dolayordu. Papalk hkmetinin bulunduu ehirlerde byk enlikler dzenlendi. Bu byk olay Floransa ve Venedik'te de kutland. Bologna'daki kutsal emanetler gn boyunca, uzun alaylar eliinde ehirde gezdirildi. Papa Calixtus, Belgrad'n kurtarln "hayatnn en mutlu olay" olarak tanmlad. Roma'daki kilise anlarn aldrd, btn kiliselerde kran ayinleri yaplmasn emretti. enlik ateleri yakld ve

! ' j i !
:

.'

I
1

S jj i ,i li } ; j |i

1
1 :

| 1 ' f. 1' J ' I j1 ' , ' i- 1

]'< ijl

'i'

54 Babinger'in Belgrad kuatmasna ilikin kaynaklar stne yapt bir deerlendirme iin bkz. "Der Quellenwert der Berichte ber den Entsatz von Belgrad am 21./22. Juli 1456," Sitzunsberichte der bayerisehen Akademie der wissenchaften, philos.-hist. Klasse (Mnih, 1957); yeni basm A&A II, 263-310.

r i- : r

BELGRAD KUATMASI

137

bu mutlu olay ehrin her tarafndaki halka ilan edildi. Papa, Hal seferi balatma abalarnn artk Hristiyan prensler tarafndan daha ciddiye alnacandan ve bu prenslerin Hristiyanlar'n ortak kar iin kendilerini feda etmeye daha gnll olacaklarndan emindi. Daha geen yl, Muhammed'in kfir dininin yenilip yok edileceini binlerce kez syleyip yazmam myd? te imdi, diyordu, Belgrad zaferi tahminlerimin doru olduunu aka kantlad. Papa, Hunyadi ile Capistrano'nun Macaristan'dan kendisine gnderdii raporlardan da cesaret alyordu. Bu raporlara gre, eer papa 10-12 bin iyi silahlanm svari gnderebilirse, Hristiyan ordular yalnzca Avrupa'daki Yunan mparatorluu'nu deil, Kuds ile Filistin'i de geri alabilirdi. Bu adamlar Hristiyan dininin yaylmasna, baka zaman 30 bin kiinin yapabileceinden daha fazla katkda bulunabilirdi. Hunyadi'nin yazdna gre, Trkler'in imparatoru tamamen yklm, mahvolmutu. Bu yzden Hristiyanlar ona kar ayaklanrsa, Tanr'nm yardmyla btn Osmanl mparatorluu'nu ele geirebilirlerdi. III. Calixtus'un kardinallerini ve Hristiyan dnyasndaki hkmdarlar glerini birletirip Trkler'e saldrmaya ikna etmeye almasna amamal. Ertesi Mart aynda byk bir Hal seferi balatlmas arsnda bulundu. Bu sefer, yalnzca Konstantiniyye'nin geri alnmas ve Avrupa'nn Osmanl boyunduruundan kurtarlmas iin deil, kfirlerin Filistin'den kovulmas, aslnda topunun yok edilmesi iin yaplacakt. Papa bizzat harekete gemeye ve Ege Denizi'ndeki Gattilusio topraklarnn kaybedilmesinin intikamn almaya karar verdi. Bir yldr Roma'daki Ripa Grande tersanelerinde kk bir filo yaptrmaktayd. 17 Aralk 1455'te, Kardinal Lodovica Scarampo'yu baamirallie tayin etmi ve o srada hazr bulunan on alt kadrgayla denize almasn emretmiti. Enerjik ve mcadeleci biri olan bu kilise prensi, bu grev iin biilmi kaftand. A m a bu ii gnlszce kabul etmiti. Ege Denizi'nde savamaktansa Roma'daki rahat hayatn srdrmeyi yelerdi. Roma'da olduka saylan bir insand. Papa, Scarambo'yu Sicilya, Dalmaya, Makedonya, btn Yunanistan, Ege Adalar, Girit, Rodos, Kbrs ve btn Asya eyaletleri valiliine atad. Ayrca dmandan alaca btn topraklarn da valisi olacakt. Papann sabrszlanmasna karn, kardinalvekil denize ancak 1456 yaznda, bin denizci, be bin asker ve 300 topla ald. Austos'a gelindiinde, sefer harcamalar toplam imdiden 150 bin dukay bulmutu. Seferin amac yalnzca Ege Adalar'ndaki Hristiyanlar' Mehmed'den korumak deil, en nemlisi kfir ordularn denizden saldrarak blmekti. Byle bir grev iin on alt geminin yeterli olmad aka ortadayd. N a poli kral Aragonlu Alfonso'nun, sz verdii gibi donanmaya on be kadrgayla katkda bulunmak yerine, parasn borlarn demek ve grkemli kutlamalar dzenlemek iin kullanmas, baar ansn daha da azaltmt. Lodovico Scarampo kk filonun Napoli'den ayrlmasn erteleyip durdu. Hal filosu sonunda 6 Austos 1456'da, Kral Alfonso'nun verdii birka gemiyle glenmi olarak N a poli'den ayrld. Ama baamiral Sicilya'da durdu. Roma'dan Yunan sularna gitmesi yolunda bir ihtar alana kadar da orada kald. Papann d sonunda gerekleti: 1456 gznde, St. Peter bayra Ege Denizi'nde dalgaland. lk durak Rodos'tu. Orada St. Jean valyeleri'ne para, silah ve buday verildi. Filo daha sonra yoluna devam edip Sakz'a ve Midilli'ye gitti. Scarampo burann yerlilerini, Mehmed'e hara vermekten vazgeirmeye alt ama ikna edemedi. Meh-

138

BRNC BLM

med'den ve gazabndan yle korkuyorlard ki, Hristiyanlar'a destek veremiyorlard. Ama kardinal-vekil Limni, Semadirek ve Taoz'daki Trk garnizonlarn kovup, Rodos'ta karargh kurdu. Hal filosu byk bir zafer kazanmamt. Zaten gemi says ok az olduundan, bu beklenemezdi. Filoyu glendirmekle, papann dnda ilgilenen yoktu. Papann da hazinesi tamtakrd. Kutsal sava arlar yapp duruyordu ama bounayd. Batl prensler onunla glerini birletirmek iin harekete gemedi. Ayrca tam o srada Avrupa ifte felaket yaad: Papann umutlarnn artmasnda en byk paya sahip olan iki kahraman, Belgrad'n kurtarlndan ksa sre sonra ld. Janos Hunyadi 11 Austos 1456'da Zemun'da (Semlin), btn Gneydou Avrupa'y, stanbul'dan Roma'ya kasp kavuran korkun bir salgnda (belki de veba salgnyd) ld. 23 Austos'ta ise, yal silah arkada Capistrano, Ilok'ta (Ujlak) hayatn kaybetti. Seferin heyecan ve zorluu onu ok yormutu. Ama Belgrad zaferinin yeni bir kutsal savan balatlmasn salayaca umudunu asl ykan, Batl glerin ilgisizlii oldu. Yalnzca papa, Hilal ile savama abasnda direndi. Aralk 1456'da Hristiyan Habe kralndan, ertesi yl da Grcistan ve ran'daki Hristiyanlar'dan ve hatta Akkoyunlu hkmdar Uzun Hasan'dan yardm istedi. Uzun Hasan, II. Mehmed'le boy lebilecek tek Doulu Bey'di. Henz yetmiinde olan Hunyadi'nin beklenmedik lm, Macaristan'daki durumu birdenbire deitirdi. Belgrad'n idaresini byk olu Ladislas devrald. Kn banda Macar kral Ladislas Posthumus (henz on yedisinde bile deildi) Belgrad'a bizzat gitti. Yannda amcas, illi Kontu Ulrich vard. Ulrich o sralar Hrvatistan'a giremiyordu. Ladislas Posthumus'un ehre girmesiyle, illi ve Hunyadi taraftarlar arasnda uzun sredir gergin olan ipler kopma noktasna geldi. Kral Ladislas'n kente girmesinden sonra, Ladislas Hunyadi, asma kprnn kaldrlmasn emretti. Bylece Alman Hallar' ve kraln ordusu darda kalm oldu. Sonra iddetli bir tartma patlak verdi. Ladislas Hunyadi tartmalar srerken Kont Ulrich'i alaka ldrtt (9 Kasm 1456). Bir gizlenme ustas ve tam bir korkak olan Kral Ladislas, amcasnn intikamn orackta alamad. Ladislas ' Hunyadi'yi ancak bir sonraki yl, Trkler'e kar bir sefer hazrlndayken, kardei Matthias ile birlikte tutuklatt. Kendisi iin ne kadar tehlikeli olduklarnn ancak farkna varmt. Mart 1457'de Ladislas'n kellesi uuruldu. Kardei ise hapiste kald. mparator III. Friedrich bu kanl entrikalar memnuniyetle karlyordu.nk bunlar bahane olarak kullanp, Macaristan stne uzun sredir besledii emellerin en azndan bir ksmn gerekletirebilirdi. Ladislas Postuhumus ile, soyu tkenmi illi hanedann topraklar stne yapt ekime giderek iddetleniyordu. Bu topraklar sonunda, eski bir anlama uyarnca Habsburglar'a geecekti. Papa Calixtus, Ladislas'a azarlayc bir mektup yazarak onu vazgemeye ikna etmeye alt. Papa mektupta yle diyordu: Eer Trkler'in en yaknnda yaayan ve onlardan en byk zarar gren Ladislas, "kfir Trk devletinin" srekli Hristiyanlk' ykmaya altn bilmezmi gibi, etrafmdakilerle srekli ekiip durursa, ok uzaklarda yaayan Franszlar, spanyollar ve ngilizler, dmana kar sefere kmaya nasl ikna edilecekti? Kral Ladislas'n Fransz Kral VII. Charles'm kzlarndan biriyle evlenmesinin, ileri dzeltecei umuluyordu. Ama Ladislas 23 Kasm 1457'de Prag'da beklenmedik bir biimde ld. Bu yzden im-

BELGRAD KUATMASI

139

paratorluun prensleri arasnda yaplmas planlanan toplant gereklemedi. ki ay sonra ise (24 Ocak 1458'de), Janos Hunyadi'nin on alt yandaki ikinci olu Matthias Corvinus, Macar tahtna oturdu. Bir baka beklenmedik gelime de Srp despotluunda yaanmt: 1456'nm Noel arefesinde, Srp Prensi George Brankovic seksen bir yanda hayata gzlerini yumdu. Hristiyan ordusunun baarl olacandan phe duyan yalnzca oydu. lmnden ksa sre nce George Golemovic'i pe pee iki kez Edirne'ye gndermiti. lmnden yalnzca hafta sonra (15 Ocak 1457'de), olu ve tahtn paylaan Lazar (Brankovic olunu Trk ilikileri konusunda eitmiti) Mehmed ile arasn ho tutmak iin, onunla bir anlama imzalam ve yllk hara olan 20 bin dukay (baz kaynaklara gre 40 bin) gndermiti. Grmeler iki erkek karde tarafndan (biri Osmanl ordughnda, dieri ise Srbistan'dayd) yrtlmt. -Bunlar sadrazam ve Rumeli beylerbeyi Mahmud Paa j l e Srbistan'n en yksek yarg mevkisi olan bavoyvodala ykselmi, "Yce Celnik" (bir tr palatin kontu) Mihail Angelovic idi. Bu iki karde hep ok iyi geinimdi. Yeni despot karlarna uygun bir bar anlamas yapabilmise, bunu ksmen onlara borludur phesiz. Ancak Mehmed'in Srbistan'daki siyasi durumu yakndan takip etmesinin etkisi de bykt. illi Kontu Ulrich ile kaynpederi George Brankovic'in lmnden sonra, despot Lazar'm Macarlar'la aras ald. Janos Hunyadi'nin bacana ve Belgrad kumandan Mihael Szilagyi, onu hemen her gn bir biimde rahatsz ediyordu. Dahas, mteveffa despotun ocuklar da kendi aralarnda tartp duruyordu. Despotun dul ei rene, yaad srece aralarndaki bar koruyabildi. A m a 3 Mays 1457'de, Rudnik'te ld. O gece despotun en byk olu kr Gregor, kzkardei, merhum sultan Murad'm dul ei Mara ve rene'nin erkek kardei Thomas Kantakuzenos, btn mallaryla birlikte Edirne'ye katlar. Trkler onlar scak karlad elbette. Yalnzca kr Stjepan geride, Srbistan'da kald. Her ne kadar Kritovulos, Mehmed'in kala yarasnn nemsiz olduunu sylese de, sultan 1457 yl boyunca hibir askeri harekta katlmad. Askeri meseleleri, yerel koullarn elverdii lde, u beylerine brakmay yeledi. Srp seferinde yardm etmi olan Mihalolu Ali Bey'e byk yetkiler verdi (en azndan Kritovulos byle diyor). Mihalolu Ali Bey'in Pleven'de (Plevne) ve civarnda arazileri vard. Osmanl tarih kitaplarnda ad gemez. Baarsz Belgrad seferinden ve Trk ordusunun urad utan verici hezimetten de pek sz edilmez. A m a 1456'da grlnce batl inanllar arasnda byk heyecana yol aan ifte kuyruklu yldzdan bol bol sz edilir. Sonradan Edmund Halley'in ad verilecek olan bu yldzn bir kuyruu douyu, dieriyse baty gsteriyordu. Sultan, Belgrad seferinden sonraki yln tamamn Edirne'deki saraynda geirmiti anlalan. 17 Mart'ta Venedik Dk Francesco Foscari'ye bir mektup yazarak, oullan Bayezid ile Mustafa'nn snnet dnne davet etti. Mektubu Signoria'ya "klesi" Caracoxo ( = Kara Hseyn, Hasan?) ile gnderdi. Daha nce de Doulu emirlere benzer mektuplar yazmt. Bunlarn arasnda bacana, Sinop emiri smail Bey de vard. Venedik'e gnderdii, bir talyanca evirisi korunmu olan mektup yledir:

-K'-.-TM- F -RI

KNC BLM

Yce hkmdar ve byk emir Sultan Mehmed Bey'den en mkemmel, en anl, en soylu, en basiretli, en gl, en takdire ayan ve muhterem, sevgili sayn babamz, nl Venedik Signoria's Dk'e. Hkmdar olarak Hametmeablarn ve danmanlarn saygyla selamlyoruz. Hametmeablarma, Allah'n yardmyla oullarmzn snnetini (nozze, dn) kutlayacamz bildirmek istiyoruz. Hametmeablarma kar barl ve dosta hisler besliyoruz. Buradaki klemizden sizin de bize kar ayn eyi hissettiinizi rendiimizden, klemiz Kara Hasan' ["Caracoxo"] gndererek, sizi geleneklerimize uygun bu trene katlmaya, sevincimizi paylamaya davet ediyoruz. On Yedi Mart 1457. Francesco Foscari'den bu daveti uygun bir bahaneyle reddetmesinin beklendii akt. Foscari de bunu yapt zaten. Bu, Edirne'deki Tunca Adas'ndaki artk tamamlanm olan sarayda yaplan kutlamalarn ihtiamna glge drmedi, iki ehzade de henz on yanda bile deildi. Bayezid Amasya'da, Mustafa ise Manisa'da yayordu. Btn maiyetleriyle ve muhtemelen anneleriyle gelmilerdi. Osmanl mparatorluu'nun drt bir yanndan davetliler gelmiti: Hukuk limleri, kadlar, din adamlar ve en ok da enlikleri msralara dkmekle grevlendirilmi airler. Elimizde, sonraki dnemlerde yaplm benzeri snnet dnlerine ilikin ok sayda ayrntl tasvir var. Bunlarn bir ksm Bat dillerinde yazlm. Ama elimizde on beinci yzyila ilikin bamsz bir kaynak yok, Osmanl tarihisi Akpaazade'nin yazdklar dnda. Snnet dnne 1457'de katlan Akpaazade, bunu yazd tarih kitabnda tasvir etmiti. Tunca Adas adrlarla dolmutu. Sultann adrnda bir taht vard. Sultann karsnda nce ulema topland. Mehmed, limlere ok dknd. Tahtnda oturuyordu. Sanda mfti (eyhlislm) Fahreddin Acem, solunda ise ran'daki Tulu Molla Ali oturmaktayd. Molla Ali, II. Murad zamannda gelmi ve nce Bursa'da ders vermiti. Mehmed'in gzne girdikten sonra, yeni bakentte ders vermeye balamt. Sultann karsnda, fethedilmi stanbul'un ilk kads Hzr elebi Bey ile ranl hekim ve tarihi irvanl krullah duruyordu. Sultan Kur'an'dan baz ayetlerin okunmasn emretti. Sonra limler bunlar stne yorumlar yapt. stlerinde tartld. Sonra snnet dn iin yazlm iirler okundu ve ykler anlatld. Alimlerle yardmclarna tatllar ikram edildi. Akpaazade, kendisine deerli bir para kuma (futa) verildiini, ancak bunu uana verdiini anlatr. Konuklar, para ve giysi armaanlarna boulduktan sonra gnderildi. Ertesi gn yoksullar davet edildi. Onlar da ok iyi arland. Mehmed'in ok keyifli olduu sylenir. nc gn sra imparatorluktaki soylulara gelmiti. Silh atlar, at yarlar ve bir okuluk yarmas yapld. Drdnc gn halka para datld. Sonra btn ileri gelenler sultana armaanlar verdi. Sadrazam Mahmud Paa'nmki dierlerinin armaanlarn glgede brakmt.^ Bylece o bahar Trakya'da byk enliklerle geti. Mehmed yazn Kapudan-

55 Akpaazade'nin tarihesinin Almanca evirisi iin bkz. ev: Richard F. Kreutel, Vom Hirtenzelt zur Hohen Pforte (Graz, 1959). Snnet dn iin bkz. 208-210.

BELGRAD KUATMASI

141

Derya smail Paa'y, nceki yl Scarampo'nun Taoz'u, Limni'yi ve Semadirek'i almasnn intikamn almak zere Midilli'ye sefere gnderdi. Bu adalar Gattilusiolar'a geri verilmemiti. Papa onlara el koymutu. Mehmed bu kayplardan hl Midilli Lordu olan Domenico Gattilusio'yu sorumlu tutuyordu. A m a sefer baarsz oldu. Midillililer iddetli bir direni gsterince, smail 9 Austos'ta geri ekilmek zorunda kald. O ada, papann elinde iki yl daha kalacakt. Sultan bunun dnda barl faaliyetlerle megul oldu. Yazn ounu bakentinde geirdi. Hem yeni saraynn inasn denetlemek, hem de ehirde yaplan almalarla ilgilenmek iin sk sk stanbul'a gitti. Kritovulos'un sylediine gre, nceki yl h e m ehre giden yollar onarm h e m de yeni yollar, eitli yerlere de kervansaraylar yaptrmt. Ayrca byk bir kapal arnn inasna balanmt. Bu ar tahtadan deil, ta kaplamal tulalardan yaplyordu. Hamamlar ve emeleri besleyen su kanallar yaplmt. Mslmanlar suyu hep hayat sembol olarak grmtr. Byk emelerinin hemen hepsinde Kur'an'dak' "Canl olan her eyi sudan yarattk" (XXl:31 [30 olmal. Ayetin asl:"Ve cealna min el-ma'i klle ey'in hay."]) sz yazldr. Btn ehirlerinde ok sayda hamam ve eme vardr. Bunlarn inas son derece hayrl bir i olarak grlr. O yln sonuna doru, sultann stanbul'da inas yeni tamamlanan sarayna tanmasndan ksa sre nce, kadim imparatorluk bakenti Edirne'de byk bir yangn kt. Bylece Edirne'nin bakentlii korkun bir biimde sona ermi oldu. Bu ehir artk yava ama kanlmaz bir biimde gerileyecekti.

nc

'BdCm

OSMANLLAR'N ARNAVUTLUK, SRBISTAN VE YUNANISTAN SEFERLERI. PAPANN BAT'Y BIRLETIRME ABALAR. PALAIOLOGOSLAR'N SONLNCUSU. DOGU'DAKI MACERALAR VE TRABZON'UN D. PAPA ILE SULTAN. KAZKL VOYVODA VLAD.

Janos Hunyadi'nin beklenmedik lmnden sonra, Mehmed'in gneydou Avmpa'daki giderek artan gcne ya da batdaki ilerleyiine kar koyacak kadar gl bir hasm kalmamt. A m a yine de Balkan yarmadasnn batsnda ciddi bir dman vard. Bu dmann yalnzca Osmanl geleneklerini ve kurumlarn deil, Mehmed'in zihniyetini ve niyetlerini de ok iyi bilmesi, onu daha da tehlikeli klyordu. Bu kii, skender Bey olarak tannan Arnavut prensi George Castriota idi. Daha nce sylediimiz gibi, genliini rehine olarak sultann saraynda geirmiti. A m a 1443'te Arnavutluk'a geri dnmt. Vatanna hizmet etmeye hazrd. 1444'te Aa Debre'de Osmanllar' ilk kez yenmiti. lkesinin zgrl ve bamszl iin verdii sava iyi balamt. Ksa sre iinde Bat Avrupa'da bir efsane haline geldi. lmnden uzun sre sonra, ok sayda kii tarafman hayat hikyesi yazld. Bunlardan biri bir yalanc, bir dieriyse bir dolandrc tarafndan yazlmtr. Elimizde hl hayatna dair fazla bilgi yok. skender Bey, byk askeri yeteneinin ve artc cesaretiyle direnliliinin yan sra, Trklerle boy lecek kadar kurnaz ve ihtiyatlyd. Ayrca vatannn corafi koullar da son derece lehineydi. Trkler onunla sradan yntemlerle baa kamaynca hile ve kumpaslara bavurdular. Nikola ve Paul Dukagin gibi Arnavut kabile eflerini kendi taraflarna ekmeyi baardlar. skender Bey'in "Aragon kralnn bakumandan" olarak atanmasna (Ocak 1451) pheyle bakan Venedik Signoria's da ona kar kumpas kurmu gibi grnyor. Napoli sarayyla yakn iliki iinde olduu kesindi. Napoli'den srekli asker, yiyecek ve para yardm alyordu. Bunlar Dra ve Himare (Chimara) zerinden geliyordu. Venedik bazen skender Bey'in akrabalarn ve zayf komularn kkrtmay baaryordu. Bunlar yal George Arianit'i, kodra'dan Dra'a kadar "btn Arnavutluk'un kumandan" ilan edip (1456), skender Bey'in karsna kardlar. A m a bu klan savalarnda genellikle kazanan skender Bey oluyordu. 1456 M a r t ' m m sonlarnda amcas Moses (Musa) Komninos Golem ile emrindeki yardmc Trk kuvvetlerini yenip Debre, Zenevisi ve Balsides blgelerini ele geirmeyi baard. 5 Nisan'da Aka-

144

NC BLM

hisar'a girdi. Yeeninin yanma kaan Komninos, Osmanllar'a kar savamaya hazr olduunu syleyince skender Bey onu balad. skender Bey'in yandalar btn yukar Arnavutluk'u ellerinde tutuyordu. Ayrca Tomor Dalar'nm her iki tarafndaki btn kabile efleri de ona sadkt. Arnavutluk'taki savan ayrntlar hakknda pek bilgimiz yok. Khalkokondilas'm sylediine gre; Belgrad seferi srasnda eski Alacahisar Valisi Firuz Bey ile Arnavutluk meseleleriyle ilgilenmek zere atanm Mihalolu Ali Bey ynetimindeki bir Osmanl ordusu batya gnderilmiti. Bunun nedeni dmann dikkatini datmakt muhtemelen. Osmanl ordusu Akahisar', Kocack' ve Berat' ele geirmek iin Arnavutluk dalarnda skender Bey'le iddetli atmalar yapmt. Trkler 1457'de baz Arnavutluk vadilerini ele geirdi. skender Bey, sa Bey ile skender Bey'in Mslman olmu yeeni Hamza karsnda Yukar Arnavutluk'taki Le'e kadar geri ekilmek zorunda kald. skender Bey, 2 Eyll 1457'de Gney Arnavutluk'taki Tomorrit'te (Tomoritsa) en kanl ama en byk zaferini kazand. sa Bey'in ordusunu tuzaa drd. Kaamayan Trkler ldrld. 15 bin ya da baz abartl raporlara gre 30 bin Trk ldrlmt. On be bin tutsak ve Osmanl paalarnn yirmi drt tuu ele geirildi. Tutsaklar arasnda Hamza da vard. Amcas cann balad ama onu Napoli'ye gnderip gzetim altna aldrd. skender Bey, yeeninin dininden dnmesine ve vatanna ihanet etmesine, Komninos'un ihanetinden bile daha ok fkelenmiti. skender Bey'in askeri harektlar olduka pahalya mal oluyordu. Napoli kralnn yardmlar btn giderleri karlamaya yetmiyordu. "Hristiyanlk'm savunucusu", Papa Calixtus'tan yardm istedi. Ama papa da mali sknt iindeydi. Hal donanmasnn giderleri muazzamd. Ayrca papann art kotuu aar vergisi olduka az ve dzensiz deniyordu. Papann elinden, skender Bey'e tek bir kadrga ve biraz para gndermekten fazlas gelmedi. Gelecekte daha fazla gemi ve para gndereceine sz verdi. Ama Dubrovnik, Dalmaya'da Hal seferi iin toplanan ve Macaristan, Bosna ve Arnavutluk arasnda eit olarak paylatrlmas gereken fonlar demeyi reddetti. Hatta Ragusallar Mehmed'le anlama grmeleri yapacak kadar ileri gittiler. Aralk 1457'de Calixtus, Dubrovnik'i dini ayinlerden men etmekle tehdit etti. e yaramayan bu tehdidi, ubat 1458'de yineledi. Trklerle talya arasnda yalnzca skender Bey'in lkesi ile Bosna kalmt. skender Bey Batl prenslerden yardm istedi. Yardm etmezlerse, bu zor mcadeleyi baaramayacan aklad. Aralarndaki nemsiz ekimeleri bir kenara brakp, Hristiyanlk'm zgrl ve gvenlii iin glerini birletirmelerinin zamannn oktan geldiini yazmt. Ancak onun ars da papannkinden fazla ie yaramad. Yalnzca Napoli biraz asker gndermeyi kabul etti. 23 Aralk 1457'de papa skender Bey'i Trkler'e kar srdrlen savata papalk divannn bakumandan olarak atad. Ama Arnavutluk'ta ilerin yolunda gitmesine bir kez daha Venedik, yeni taleplerde bulunarak engel oldu. skender Bey yurdunda Levkas (Santa Mavra) Dk III. Leonardo Tocco'yu komutanla atad. Vaktiyle Arta prensi ve "Romen despotu" olan Tocco, gney Epir dnda tannmayan biriydi. 1

1 Osmanllar'n Mehmed dneminde Arnavutluk'u fethinin atka plan iin bkz. H. nalck'n

OSMAN LI LAR'IN ARNAVUTLUK, SIRBSTAN VE YUNANSTAN SEFERLER

145

skender Bey giderek Arnavut kabile eflerim birletirip Osmanllar'a en azndan imdilik kar koyabilecek bir g haline getirirken, Srbistan'daki ve Bosna'daki i ekimeler ve mezhep atmalar, fetih planlar yapan Mehmed'in ok iine yaryordu. Brarkovic ailesindeki ekimelerden memnundu. Despot Lazar'm Trkler'e kaan olu ve kz Gregor ile Mara'ya, konumlarna layk bir biimde yardm etmeye sz verdi. Karlnda da, Srbistan'daki kukla krallnda olan hisselerini, istedii zaman devralma hakkn istedi. Lazar hayatnn son gnlerini yayordu. 20 Ocak 1458'de, erkek vris brakmadan ld. lmnden drt gn sonra Matthias Corvinus, Macar tahtna kt. Bylece Srp despotluu Macaristan ile Osmanllar arasndaki dmanln kurban oldu. lk bata (3 ubat 1458'de), Lazar'n dul ei Helena Palaeologova (Balyabadra despotu Thomas'n kz), kr Stjepan ve Mihail Angelovic'ten (Srp bavoyvodas ve sadrazamn kardei) oluma bir naiplik kuruldu. Bu kiilerden ilk ikisi lkeyi Macaristan'la birletirmek isterken, Osmanllar'm ajan olan Mihail Angelovic ise Osmanllar'm karlarn savundu. Ama Bosna Kral Stjepan Tomas da Srp Despotluu'nu ele geirmek istiyordu. Srbistan' igal etti ve Srebrnica (Srebrenie) ile blgedeki on bir kaleyi ele geirdi. Sonra, 1 Nisan 1459'da, olu Stjepan' Lazar'm kz Jelena ile evlendirmek iin grmelere balad. Bosna kral ubat 1458 sonunda sultanla bir bar anlamas yapt. Yllk uygun bir miktar hara demeyi kabul etmiti elbette. Macarlar'm despotluk stnde hak iddia etmesi, papann buray himaye altna almaya kalkmas ve partizanlarn ekimeleri ciddi bir karmaaya yol at. illi taraftarlar ve Srp soylular, Srbistan'n papaln idaresi altna girmesini istemiyordu. Srplar, Katolikler'den yle nefret ediyor ve korkuyordu ki, Batllar'dan gelecei bile pheli yardmlar karlnda atalarnn dininden vazgemektense Trkler'e kucak amay yeliyorlard. Bu srada Semendire'de, hi phesiz Osmanllar'm parma bulunan bir olay yaand. ehirdeki birka nfuzlu boyar*, Trkler tarafndan atanm bir idareciyi yeleyerek, Mihail Angelovic'i lider seti ve ona kalenin efendisi olmasn nerdi. Angelovic bu teklifi kabul etti. Ancak kale hl Helena ile taraftarlarnn elindeydi. Helena onu kandrp kaleye soktuktan sonra zinciri vurup tutsak olarak Macaristan'a gnderdi (31 Mart 1458). Malna mlkne el kondu ve galip tarafn yeleri arasnda paylald. Mihail Angelovic'in bana ne geldii bilinmiyor. 1458 gznde hl Macaristan'da gz altndayd. Despotluun bana kr Stjepan geti. Stjepan despotluu bir yl daha, hrsl baldzyla birlikte ynetti. Mehmed onlar tutmuyor, George Brankovic'in yine kr olan en byk olu Gregor'u destekliyordu. Gregor Nisan'da gl bir Trk ordusuyla Alacahisar'a saldrd. Bu ordunun banda, kardeinin intikamn almak isteyen Mahmud Paa vard. Bu srada Mehmed, Yunanistan'daki Palaiologoslar'm sonuncusuna sefer dzenleme hazrlklar yapyordu. Baz tarihilere gre, Mehmed'in Yunan seferinin

makalesi "Arnawutluk", El21, zellikle de 653-656. Bkz. a.y. Avrupal ve Doulu kaynaklarn bibliyografyas. * Ayrcalkl bir aristokrat stnf - N .

5 .

B A L K A N L A R

148

NC BLM

bana sadrazamn ve en gzde kumandann getirmemesinin nedeni, Mahmud Paa'nn yar-Rum olmasndan dolay, ona Yunanllarla savama konusunda gvenmemesidir. Ama bu durumda Srp seferi iin de ayn eyin geerli olmas gerekildi, nk Mahmud'un. annesi Srp't ve stanbul'da lm olmaldr. Bu yzden, Mahmud'un Srp seferini ynetmeyi isteyerek setiinden phe duymamak gerek. 10 Mays 1458'de, Resava nehrinin stndeki, ayn ismi tayan mstahkem manastr Trkler'in eline geti. Trkler ksa sre sonra Tuna boazmdaki Visevac kalesini de ald. Yakndaki Belgrad'da panik balad. Tuna'daki Gvercinlik iddetli bir arpmadan sonra teslim oldu (Austos 1458). Artk despotluun elinde bakent Semendire'den baka pek bir yer kalmamt. Sadrazam, Ni'te ordugh kurmutu. Ragusal eliler burada onu defalarca ziyarete geldi. Merhum Sultan Murad'm dul ei Mara ile kr Gregor'un tavsiyesiyle sultana gnderilmiler, sultan da onlar Mahmud Paa'ya gndermiti. Dubrovnik'in 1457 sonunda Osmanl mparatorluu ile anlama yapmaya almas, Mehmed'in byk basks sonucunda olmutu. 1439'da, Murad'm Srbistan' ilhak etmesinden ksa sre sonra, Dubrovnik'e sultana eliler gndermesi teklif edilmiti. Ama hara demeyi reddettii zaman, eliler tutuklanm ve yllk bin dukalk haracn kabul edildii bir anlama imzalanana kadar (1442) serbest braklmamt. 1457'nin sonlarna doru, Mehmed, Dubrovnik Senatosu'na gnderdii bir mesajda, senatonun Osmanl mparatorluu'na hemen bir eli heyeti gndermemesi ve yllk 1500 duka hara demeyi kabul etmemesi halinde, Osmanl mparatorluu'ndaki btn Ragusal tacirlerin tutuklanaca ve bu cumhuriyetin igal edilecei tehdidinde bulunuyordu. Bununla da yetinmiyor, borlarn da denmesini istiyordu. Mahmud Paa ile konuan Ragusallar, ona hara vererek borlar demekten kurtuldular. Ama yllk 1500 dukalk haratan kurtulamadlar. Bu meblan yan sra, vezirlere ve devletin nde gelenlerine pahal armaanlar (peke) vermeleri de gerekiyordu. Sonunda imzalanan anlamayla, Murad'm 1442'de bu cumhuriyete verdii haklar ve tand ticaret serbestlii yenilendi. A m a Ragusallar'a verilmi olan, Trk topraklannda yaanan anlamazlklarda kendi mahkemelerine bavurma hakk yenilenmedi. Bylece Dubrovnik'in altn ann ve sette bandiere (yedi bayrak) diplomasisinin sonu gelmi oldu. Oysa ustaca kullanlan bu diplomasi sayesinde, Osmanl mparatorluu ile iyi geinmeyi baarabilmiti. A m a Mehmed 1500 altn dukalk harac aldn ve bu cumhuriyete kar iyi niyetler beslediini ancak 23 Ekim 1458'de, skp'teki (Bizansllar'n Skopos'u, Skopoi'si; Krkkilise'nin [gnmzdeki Krklareli] dousunda, Istranca Dalar'ndadr) ordughndan Dubrovnik senatosuna gnderdii bir mektupla bildirdi. 2 Mahmud Paa'nm ne zaman douya dnd ve neden Semendire'yi alma-

2 Dubrovnik'in Osmanllar'la ilikileri hakknda bkz. yukarda, 1. blm, dipnot 12; zellikle de ilk anlamalar iin bkz. Biegman, The Turco-Ragusan Relationship, 26 ve 49. Le sette bandi' ere teriminin kullanlmasnn nedeni, Dubrovnik'in yedi gcn (spanya, Papalk, Napoli, Venedik, Macaristan, Osmanllar ve Berberiler) himayesi altnda baaryla srdrd-diplomatik politikadr. Karlatrmal bir okuma iin bkz. Carter, Dubrovnik, 333. Mehmed'in mektubu iin bkz. Truhelka, "Turkso-slovjenski spomenici," G Z M B H 23 (1911), 15. Yine karlatrmal bir okuma iin bkz. IED I'deki zet eviri (1955; 46-47, II. belge). nalck, skp zdeletirmesini sorgular ve szkonsu yerin Trakya'daki Skopos deil, Yukar Makedonya'daki

OSMAN LI LAR'IN ARNAVUTLUK, SIRBSTAN VE YUNANSTAN SEFERLER

149

d ya da alamad belirsizdir. Osmanllar Sava'y geip Srem'i (Sirem, Syrmia) yamalaynca ve Mitrovica'nm aasn yakp yknca, Kral Matthias, kardinaleli Juan de Carvajal'la birlikte hemen oraya gidip Trk ordusunu yendi (muhtemelen Ekim 1458'in balarnda). Matthias birka gn sonra Semendire'ye girip amcas Mihaly Szilgyi'yi ibirlikilik sulamasyla tutuklad (15 Ekim 1458). Ocak 1459'da, Segedin'de yaplan toplantda, Srp Despotluu'nun, mteveffa despot Lazar'm kznn mstakbel kocas Bosna Prensi Stjepan'a verilmesine karar verildi. Kral Matthias hkmdarl tand ve Bosna'nn Trkler'le yapt ittifak iptal edildi. Macar kral, Bosna'y savunmay stlendi. Ama btn bu anlamalara karn, Srbistan'n sonu yakndk Mahmud Paa Srbistan'daki sorunlar zmeye alr ve net sonular alamazken efendisi, Yunanistan' tamamen ele geirmeye hazrlanmaktayd. Konstantiniyye'nin dnden beri iki despot, Misistire'deki Demetrios ile Balybadra'daki Thomas, birbirleriyle srekli tartm ve konumlarn ancak sultann himayesi sayesinde koruyabilmilerdi. Durmadan kan kargaalar (Mora'daki isyankr Arnavutlar'm bunlarda pay bykt) burada ele almamza gerek yok. Dukas'm sylediine gre, iki despotun haralarn yllarca aksatmasndan sonra, 1457'de Mehmed onlara u mesaj gnderdi: Beni hor grdnz ve imzalanm anlamalara aldrmadnz ortadayken, yllk on bin altn hara demeye nasl sz verebiliyorsunuz? imdi size iki seenek veriyorum. Hangisini isterseniz sein: Gereken harac dersiniz, ki o zaman aramzda ban olur ya da hemen ekip gider ve lkenizi bana brakrsnz! Ama bu mesajdan sonra bile deme yaplmad. Mehmed, iki kardee aralarndaki sorunlar halletmeleri iin zaman tandktan sonra, tahmin edilecei gibi bu srenin sonunda da bir deiiklik olmaynca, duruma bizzat mdahale etmeye karar verdi. Bat'da det olduu gibi, aile planlaryla ya da veliahtlarla ilgilenmek yerine, fetih yapmay tercih etti. Zaten ne zaman Bat detlerine uygun davranr gibi grnse, bunun nedeni ya zaman kazanmak ya yanl umutlar uyandrmak ya da asl niyetlerini gizlemekti. Gicomo de' Languschi'nin syledii gibi "Dnyada tek bir imparatorluk, tek bir din ve tek bir hkmdar olmal" inancndan, tahta ikinci kez geiinden sonra asla sapmamt. Bylece Mehmed, Nisan 1458'de, Rumeli ve Anadolu'dan toplanm bir ordunun banda Edirne'den yola kt. Ksa sre nce Bosna kralnn gnderdii bir eli kendisini ziyaret edip, ona dokuz bin altnlk yllk demeyi teslim etmiti. O byk ordu, Trakya ve Makedonya'dan geip Selanik'e gitti. Sultan orada birka gn kalp despotun tam yetkili elilerini beklemeye karar verdi. Eliler gelmeyince, ordu ilerlemeyi srdrd. Yunanistan' boydan boya kat etti. Trkler hibir

Skoplje olduunu ne srer ("Mehmed the Conqueror [1432-1481] and His Time," Speculum. 35 [19601, 420). 3 nalck, Osmanllar'm Srp seferlerini ele alr ve Gvercinlik kalesinin teslim olma koullarnn ksmi bir evirisini verir: "Mejmed the Conqueror," 415-421.

tof-wr" r "1

1
150 NC BLM

yerde ciddi direnile karlamad, nk Yunanllar'n milliyetilik ruhu lmt ve en nemlisi, ortak bir liderleri yoktu. Sultann Germehisar surlarna (uzun sre nce onarlmt) ulamasndan ksa sre nce, Palaiologoslar'm gnderdii bir eli heyeti geldi. 4500 altnlk hara getirmilerdi. Karlnda bir bar ve sadakat anlamas imzalamay umuyorlard. Ama artk ok geti. Sultan paray aldktan sonra, horgryle konuarak, grmeleri Mora'ya gittikten sonra bizzat yneteceini syledi. Ordu 15 Mays'ta direnile karlamadan Mora'ya girdi ve Grds civarnda ordugh kurdu. ehrin gl sur ve kaleleri yznden, hemen saldrmak mantksz grnyordu. Mehmed, yiyecek ktl eken Grdsller'i a brakmak umuduyla Anadolu askerlerinin bir ksmna ehri kuattrdktan sonra, yarmadann ilerine doru ilerlemeyi srdrd. Eski Phlius (Polyphengon) blgesindeki bir da ehri olan ve yerel Arnavutlar tarafndan savunulan Tarsos, ksa bir direniten sonra dt ve Trkler'e 300 gen adam verip bir Osmanl idarecinin baa gemesini kabul etmekle, sultann merhametini kazand. Daha yksekte bulunan Phlius ise ok iyi korunuyordu. Trkler ehrin tek su kaynan surlarn dndan kesti. Garnizondaki Yunanllar ve Arnavutlar, aresizlikten yk hayvanlarn kesip kanlarn unla kartrarak ekmek piirmeye altlar. Ama sonunda bar istemek zorunda kaldlar. Grmeler srerken, yenieriler surlarda savunmasz bir blm kefetti. Buradan ehre girerek, ehirdeki neredeyse herkesi acmadan ldrp, ehri yamaladlar. Sonra Akribe (Akrivi) ehri alnd va Rupela (Rouvali) kuatld. Pek ok Yunanl ve Arnavut, aileleriyle birlikte buraya snmt. ehir iki gn boyunca kahramanca savunuldu. Sonunda sultan geri ekilme emri verdi. Ama sultann sonradan intikam alacandan korkan ehirliler,, kaderlerine raz olup teslim oldular. ehre dokunulmad ama ehirdeki herkes, kadnlar ve ocuklar da dahil olmak zere, kalabalk muhafzlar eliinde, uzaktaki stanbul'a gtrld. Sultan yalnzca yirmi Arnavut'u ldrtt. Bu Arnavutlar'n Tarsos'tan serbeste gitmesine izin verilmiti ama verdikleri sz tutmayp Rupela'da tekrar silaha sarlmlard. Sultan, organlarnn demir gllelerle ezilmesini emretti.^ Gneye doru ilerlemeyi srdren Trkler, Pazeniki (imdiki Vlakherna) da kalesini ald. Ama kaleyi savunan Arnavutlar, arka tarafta gvenli bir geide sahipti. 1454'teki Arnavut ayaklanmasn ynetmi olan Manuel Kantakuzenos'a bile teslim olmamlard. Mehmed yarmadaya girer girmez, bu kurnaz Yunanl, ordughna gelip ona arac olmay teklif etmiti. Ama onu iki yzl bir alak olarak gren Mehmed, ordughndan kovmutu. Kantakuzenos ksa sre sonra Macaristan'a kap orada ld. Sultan kuatmadan vazgeip, i blgelere doru ilerledi. Despot Thomas, Mantineia'ya, kardei Demetrios ise Monemvasia'ya (Meneke, Meneve) kamt. Sultann ordusu Tegea civarnda ordugh kurduktan sonra, gnmzdeki Tripolis'e yakn olan surlu Muchli ehrini kuatmaya giriti. ehri savunanlarn banda Demetrios Asanes vard. A m a baa-

4 Babinger'in Mora seferine ilikin olarak sz ettii yerlerden ounu belirlemek zor olmasa da, birka hakkndaki belirsizlik srmektedir. Bkz. Kenneth Setton, Renaissance News 12 (1959). Setton, Akribe'nin Karitaina civanndaki Akova olduunu syler (s. 198). Aynca bkz. W. McLeod, "Castles of the Morea in 1467," BZ 65 (1972), 353-363.

OSMAN LI LAR'IN ARNAVUTLUK, SIRBSTAN VE YUNANSTAN SEFERLER

151

rl olamad. nk Trkler bir kez daha ehrin su kaynaklarn keserek, ehri teslim olmak zorunda brakmt. Belki de yiyecek bulmann gl ve giderek engebelileen dalk blge yznden, II. Mehmed, Temmuz 1458'de btn ordusuyla kuzeye ynelip, yarmadann merkezi olan Grds'e saldrmaya karar verdi. Kalenin kumandan Mateos Asanes'ti. Asanes, Venedik'in yardmyla bir miktar yiyecek ve destek kuvvet temin etmeyi baarmt. Bunlarn ou Kenchreai limanndan gelmiti. Sultan, dev topun kalenin karsna yerletirilmesini emretti. Yzlerce kiloluk glleleri, eski Grds'n harabelerinden alman mermerden yapld. Mehmed ehre saldrma emrini vermeden nce, yine islam geleneine uyarak, ehirdekilere teslim olmalarn teklif etti. Ama bu teklifi yaparken ne bu kez ne de baka bir zaman karsmdakileri Mslmanlk'a gemeye zorlamamt. Asanes'e haber gnderip, eer Grds' teslim ederse hem onun h e m de Grdsller'in Osmanl mparatorluu'nda istedikleri yere yerleebileceklerini, ama eer reddederlerse, hem onun hem de adamlarnn sonunun geleceini bildirdi. Surlarn salamlna ve garnizonunun cesaretine gvenen Asanes, bu teklifi marurca reddetti. Trk sultann gcn ok iyi bildiini ama onun bile surlu Grds ehrini ele geiremeyeceini ve kendisinin, yani Asanes'in ehri savamadan teslim etmektense lmeyi yeleyeceini syledi. Bunun zerine Mehmed byk toplarn devreye soktu. En d sur (surlarn en zayfyd) birka gn iinde yerle bir oldu. Asanes bir kar saldrdan sonra ikinci surun ardna ekildi. Ancak bu surun da pek ok ksm mermer gllelerle ykld. ehirde yiyecek ktl bagstermiti. Ama bu bile savunucularn teslim olmasna yetmezdi. Ancak ehrin baz ileri gelenleri, sultana halkn durumunun giderek ktletiini bildirerek, onu bombardman srdrmeye tevik ettiler. Mehmed teslim olmalar teklifini bir kez daha yineledi. Garnizonun byk ounluu teslim olma yanlsyd. Bu yzden Asanes ve Nikeforos Lukanes (Frantzes onlar "Mora'nm ykclar" olarak tanmlar) sultann ordughna gitti. Mehmed'in koullar ard elbette. Getii topraklar ve ayrca Balyabadra'y, Grds', Aiyion'u, Kalavrita'y ve civarn -ksacas despot Konstantinos'un Bizans tahtna kmadan nce ynettii hemen her yeri- istiyordu. Despotlara brakt kck blge karlnda, ylda bin altn hara istiyordu. Asanes hemen Tripolis'e gidip, o srada orada bulunan iki despota Mehmed'in artlarn iletti. Topraklarnn en azndan bir ksmn kurtarmaktan memnun olan despotlar, artlar kabul etti. Hemen bar anlamas imzaland ve iki taraf da bu anlamaya uymaya yemin etti. Yunanllar ehirleri ve blgeleri "sebze baheleri" gibi (Frantzes'in deyimiyle) teslim ettiler. Trkler'in ald btn dier kale ve ehirler gibi, Grds'e de yenierilerden oluma bir garnizon brakld. Babas 1456'nn ortalarnda lm ve Uzunkpr'nn (Trakya) yaknndaki Krkkavak'a gmlm olan Turahanolu mer Bey, Mora'da sultann valisi olarak kalrken, Mehmed (Kritovulos'un yazdna gre) 250 Yunan yerleim merkezini ele geirdikten sonra ordusuyla hemen kuzeye yneldi. Yolda, mer Bey'in davetiyle Atina'ya urad. Atina da alnmt.^

5 Mehmed'in 1458'deki Mora seferine ilikin, Batl kaynaklara dayal daha eski bir anlat iin bkz. William Miller, The Latins in the Levant (New York, 1908), 13. blm, zellikle 426-435.

152

NC BLM

1204'ten beri bamsz bir Latin dkl olan ve 1385'ten beri Floransa'daki Acciajuoliler'in elinde bulunan Atina, Dk II. Franco tarafndan ynetiliyordu. mer Bey 1456'da ehrin aa ksmn ele geirince, ehir sakinleri ve dkleri Akropol'e kamt. Burada dklk saray vard. Neredeyse iki yl boyunca yiite direndikten sonra, Haziran 1458'de teslim olmulard. Dke bir yol izni belgesi balanm ve Boeotya'y, Teb de dahil olmak zere, Osmanl mparatorluu'nun kulu olarak ynetmesine izin verilmiti. Sultan imdi, Austos 1458'de ehre giriyor ve bylece neredeyse 330 yl srecek Trk igalini balatm oluyor- du. 6 Savunucusu Kritovulos'un yazdna gre Mehmed "filozoflar ehrini" ([medinet'l-hkema] Osmanllar Atina'y byle adlandryordu) ve manzarasn ok seviyordu. "Bilge bir adam, Yunanllar' seven biri ve byk bir kral olarak", ehrin klasik antik dneminin kalntlarn, zellikle de Akropol' takdir ediyordu. Khalkokondilas da, Mehmed'in Piraeus limann, Atina ehrini ve Akropol' grdkten sonra, gemiten kalma btn bu harikalar karsnda bylenip, mer Bey'e yapt fetih iin borlu olduunu haykrdn anlatr. ehir o sralarda, ticaretinin ve dier kaynaklannn Osmanl seferleri ve zellikle de mer Bey'in tahribatlar yznden epey azalm olmas nedeniyle, Mihael Choniates'in on ikinci yzyln sonunda yapt tasvire benzer bir biimde sefil bir hale dm olsa gerek. II. Pius, Atina'nn artk yalnzca kk bir kaleye benzediini ve btn Yunanistan'a yaylm nn yalnzca Akropol'e ve buradaki grkemli Pallas A t h e n a tapnana borlu oluunu sylerken belki biraz abartmtr ama grg tanklarnn sylediklerinden yola kt kesindir. ehrin 1458'deki nfusunun 50 bin kii olduu iddia edilmise de, bu pek mmkn grnmemektedir. Mehmed, Atinallar'a merhametli davrand. Kendisinden istedikleri eyleri verdi. mer Bey'in onlara tanm olduu zgrlkleri onaylad. Onlar cizye vergisine balad ama pek ok aileye kendilerini vergilerden ve zorunlu hizmetlerden muaf tutan belgeler verildi. ehir sakinlerinin ou, para deyerek erkek ocuklarn yenierilere vermekten kurtulabiliyordu. Hymettus Da'ndaki Kyriani manastrnn bakeii de (ehrin anahtarlarn teslim etmiti) vergiden muaf tutuldu. Bir ballk gstergesi olarak, ylda bir altn demesi yeterli grld. Halkn, Trk valinin denetiminde bir gerousia, yani yallar konseyi (vecchiades) semesine izin verildi. Atinallar, daha nce denetimi elinde tutan Latin kilisesi ile papazlarnn gcn yitirmesinden son derece memnundu. Ortodoks din adamlar Fatih'e yaltaklanarak, kiliselerinin urad zarar karlnda himaye ve ayrcalklar almay baardlar. Ne de olsa ona ehrin anahtarlarn bir Yunan bakeii vermiti. Atinallar' kendi tarafna ekmek isteyen Mehmed, onlara mutlak din serbestlii tand ama Katolik kilisesine zarar vermeden. Akropol h e m Yunanllar'a h e m de Latinler'e yasakland. Oradaki kiliseler kapatld. Sultan Atina'da drt gn geirdi. mer Bey Propylaea'daki boaltlm Acciajuoli kalesinde kalrken, efendisi Akademi'nin yanndaki zeytinlikte ya da Ilissus kysnda ordugh kurmay yelemiti anlalan. ?

6 Atina kalesi kuatmasnn sresine ilikin farkl bir gr iin bkz. Setton, 198-199. 7 Mehmed'in devirmelikten muaf tutulma konusunda Atinallar'a tand btn ayncalklar,

OSMAN LI LAR'IN ARNAVUTLUK, SIRBSTAN VE YUNANSTAN SEFERLER

153

Sonra Boeotya'ya giderek, eski Plataiai'yi ve stifa'y ziyaret etti. Orada kendisini Franco arlad. Mehmed civardaki Eriboz'u grmek istiyordu. Lombard baronlarnn neredeyse 300 yldr ynettii, sahiplii iin ok ekiilen bu ada, Mehmed'in Nisan 1454'te yapt bar anlamasndan sonra Venedik'in eline gemiti. Venedikliler bu aday, zellikle de Konstantiniyye'nin dnden sonra, "Yunan Denizi'ndeki mcevherleri" olarak gryordu. Buras onlarn en nemli ticari kolonisiydi. Sultan ziyarette bulunacan balyoz Paolo Barbarigo'ya haber verdi. Eriboz sakinleri nce dehete kapld. Ama Mehmed 2 Eyll'de Euripos kprsn bin atlyla geince, onu hurma dallaryla karlamaya geldiler. Mehmed ada sakinleriyle dosta konutuktan sonra, atyla ehri gezdi. Gelecekteki askeri planlarn gz nne alarak, ehri civardaki bir tepe yamacndan incelemiti phesiz. Bu ehre fatihi olarak girmesine daha on iki yl vard. Mehmed hu ksa geziden sonra stifa'ya geri dnd. Sonra kuzeye doru ilerledi. Uzun bir esir kafilesi de ayn yoldan gitmekteydi. Aralarndaki zanaatkarlar stanbul'a, geri kalanlarysa stanbul civarna yerletirilecekti. Sultan yolculuu srasnda despot Demetrios'a haber gndererek, gzelliiyle n salm on alt yandaki kz Helena'y gndermesini, onu haremine katacan syledi. Dubrovnik'ten yazlm bu mektuptan anlald zere, Mehmed 23 Ekim 1458'de Istranca Dalar'ndaki skp'teydi. Bu mevsimde Balkan Dalar'nm taze havasn solumay severdi. Burada, dnnden hemen sonra, Trabzon imparatoru IV. oannes'in en kk kardei David Komnenos'la grt. Komnenos bu ehrin 1456'da Hzr Paa tarafndan ksa sreliine kuatlmasnn sonucunda balanan yllk harac getirmiti. Bu konuyu aada ele alacaz. 1459 baharna gelindiinde, Mora'nn iki despotunun birbirlerine kar gz dnme srdrd ykc sava, blgelerindeki btn dzeni ortadan kaldrmt. Enerjik ama gvenilmez biri olan Thomas, sultanla yapt anlamann koullarn iine sindiremiyordu bir trl. Yeminini krlkten mi, yoksa ar gururdan m bozduunu bilmiyoruz. Onu batan karan kii, hrsl bayarg Nikeforos Lukanes idi. Lukanes onun g hrsn yle besledi ki, Thomas yalnzca Osmanllar' Mora'dan kovmaya deil, ayn zamanda miskin ve korkak kardeinin topraklarn da almaya karar verdi. Thomas ve danman, ubat 1459'da Trkler'in elindeki ehirlere saldrd. Lukanes, Grds' srpriz bir saldryla ele geirecekti. Thomas ise Balyabadra'ya saldrmay semiti. Her iki saldr da baarsz oldu. Ama Lukanes, Grdsller'in hogrsn kazandn iddia etti. Yalnzca az bir kuvvetle korunan Kalavitra ele geirilebildi. ki asi daha sonra btn halk, hem Amavutlar' hem de Yunanllar! ayaklanmaya ard. Ancak Thomas imdilik yalnzca Osmanllarla deil, Demetrios'la da savayordu. Demetrios, bacana Mateos Asanes'i Mehmed'e gndererek yardm istemiti. ki kardein korkun sava btn yarmaday etkiledi. Thomas, Demetrios'a ait olan baz yerleri, rnein Karitaina, Bordonia, Kastritsa, Kalamata (Kalamai), Zarnata ve Leuktron kalelerini ve Maina'nn (Mani) neredeyse tamamn, ksmen hileyle, ksmen de asker gcyle ald. Demetrios sonunda cesaretini toplayp kar koyma-

ertesi yzyln ortalarnda geri alnmtr. (Bkz. El1II, 211). ehirdeki talyan egemenliinin sona erii Miller tarafndan anlatlmtr, 435-443.)

fia^n' f -n

154

NC BLM

ya balad. Komutanlar Manuel Bochalis ve Georgios Palaiologos, kardeinin bakenti Leondarion'u ve dier birka ehrini ele geirdi. Ama Thomas hemen ordusuyla gelince ar kayplar vererek ekilmek zorunda kaldlar. Bu arada Morallar'm korkulu ryas olan Arnavutlar lkeyi boydan boya yamalyor, karlarna gre taraf deitiriyor ve yarmadann gney ksmnda Yunan halkna kar en korkun sular iliyordu. Kuzeyde ise Balyabadra, Grds ve Muchli'deki Osmanl garnizonlar civar yakp ykyor, karlarna kan herkesi ya ldryor ya da esir ediyordu. Kritovulos'un yazdna gre sultan kn byk blmn Edirne'deki ada saraynda geirdi. O sralar bu saray hl stanbul'dakinden daha ok sevdii anlalyor. Her halde, hareminin bir ksmn eski bakentte brakmt. O yllarda nerede kalmay yeledii konusunda kesin bir bilgimiz yok. rnein sultann 7 Mart 1459'da Ragusallar'la imzalad, onlara yllk 1500 altn hara karlnda hem sultann hem de kullarnn blgelerinde serbeste ticaret yapma hakk tanyan anlamann (Slavca deil Rumca yazld sylenir) Edirne'de mi, yoksa stanbul'da m imzalandn bilmiyoruz. Mehmed birka hafta sonra vey anne; si Mara'ya, Selanik'teki onun eline gemi olan Ayasofya Manastr'na ilikin bir belge gnderdi (mektubunda 'mennes' olarak "emire", "Hristiyan soylu kadnlarnn efendisi" ve "anne" szcklerini kullanmtr). Bir ordughta yazlm olan bu belgeden, sultann o srada batya doru yola km olduunu anlyoruz.^ Mart ortalarna gelindiinde, sultann dmanca niyetleri Buda saraynda bilinmekteydi. Mays'n sonuna doru Ferrara'nn sarayna gelen Milanolu bir sefir, Macarlar'dan rendiine gre sultann 9 Nisan'da Sofya'ya gittiini syledi. Mehmed'in Srbistan' ve belki Macaristan' da igal etmeyi planladndan ' kimsenin phesi yoktu. Genel bir alarm durumu balad. "Hristiyan dnyas en byk tehditle kar karya" diye yazd Pietro Tommasi Buda'dan, Venedik Dou Pasquale Malipiero'ya. Despotlukta hkm sren kargaa, sultann bizzat mdahele etmesi olasln arttryordu. Matthias Corvinus'un Bosna ile Srbistan' Stjepan Tomasevic'in idaresinde (Tomasevic 21 Mart 1459'da, Bobovac'ta Trkler tarafndan hapsedilmekten klpay kurtulmasndan ksa sre sonra, Paskalya'dan nceki haftada, 21 Mart 1459'da Srp tahtna oturmutu) birletirme abasnn olumlu bir sonu vermesi pek muhtemel grnmyordu. Tomasevic 1 Nisan'da, Paskalya'dan sonraki ilk Pazar gn, Lazar'n kz Jelena Brankovic ile evlendi. Trkler Bosna prensinin tahta gemesine haklarnn ihlali olarak bakyordu, nk Srp Despotluu onlara bal bir lkeydi. 8 Nisan'da, Stjepan'n tahta gemesinden birka gn sonra, kr ve aresiz despot Stjepan Brankovic kendi maiyeti tarafndan tahttan indirilip lkeden kovuldu. Kuzeye kaarak nce Buda'ya, sonra Hrvatistan'a gidip, en sonunda da hayatn kaybetmekten korkarak, Dubrovnik zerinden Arnavutluk'a gitti. Bosna kral Stjepan Tomas,

8 Bu belge iin bkz. Babinger, "Ein Freibrief Mehmeds II., des Eroberers, fiir das Kloster Hagia Sophia zu Salonik, Eigentum der Sultanin Mara (1459)," BZ 44 (1951), 11-20; yeni basm A&A I, 97-166.

OSMAN LI LAR'IN ARNAVUTLUK, SIRBSTAN VE YUNANSTAN SEFERLER

155

Trk ordularn oyalamak iin, Saraybosna'nn gneyindeki Hodiced kalesini (uzun sredir Trkler'in elindeydi) kuatmay denedi ama ele geiremedi. Sonunda Macarlar'dan yardm istemek zorunda kald. Bu arada Mehmed ordusuyla birlikte hibir direnile karlamadan ilerleyerek, Semendire'ye yaklayordu. Kimse ehri korumay ciddi olarak dnmyordu. Osmanl ordusu uzakta belirince, ehrin ileri gelenleri kaplar ap sultana ehrin anahtarlarn vermek ve himayesine girmek iin yalvarmak zere dar kt. O nl Srp ehri 20 Haziran 1459'da, hi direnmeden sultana teslim oldu. Semendire'nin d Bat'da Konstantiniyye'nin fethi kadar sarsc bir etki yaratt. Yal III. Calixtus'un 6 Austos 1458'de lmesinden sonra St. Peter tahtna II. Pius adyla oturan Enea Silvio Piccolomini, Semendire'yi "Rascia'nm (Rascia ya da Rashka, Srbistan'n eski ad) kaps" olarak tanmlamakta haklyd. H e m o hem de Kral Matthias, bu ehrin utan verici bir biimde teslim olmasn Bosnallar'm, kraln, kardeinin ve olunun ihanetine baladlar. Ceza olarak, Srp Despotluu'nun Macar topraklarndaki btn mallarna el kondu. Yalnzca Lazar'n dulu Helena Brankovic'in, nceden yaplm bir anlama uyarnca lkeden servetiyle birlikte ayrlmasna izin verildi. Stjepan Tomas ksa sre nce kamt. Helena ile kz nce Macaristan stnden Bosna'ya, sonra da talya'ya gittiler ve orada eitli yerlerde yaadlar. Helena 7 Kasm 1473'te, Levkas (Santa Mavra, Ayamavra) adasnda bir rahibe olarak ld. Semendire'nin sultana yardm etmi olan ileri gelenleri, para ve toprakla cmerte dllendirildi. Yalnzca Macar garnizonu ile itaatsizlik belirtileri gsteren vatandalar tutuklanp gtrld. Kuzey Srbistan'daki kk kaleler, Osmanl sancaklarn grr grmez teslim oldu. 1459'un sonunda, btn Srbistan Osmanllar'm eline gemiti. Bir zamanlarn gururlu krall, ite byle rezilce bir biimde sona ermiti. Kr Gregor, kei Germanos'a dnerek ortadan kaybolmutu. 16 Ekim 1459'da, muhtemelen kutsal Athos Da'ndaki Chindalar'da ld. Herhalde oraya gmld. Yalnzca kzkardei hayatn huzur iinde srdrebildi. Rahatsz edilmeden ve vey olu Mehmed ile arasn ho tutarak, Athos Da'nn yaknndaki Eziova'da, Srp soylularnn ve keilerinin arasnda yaad. stanbul'a pek gitmedi ama sultanla ii olan Hristiyanlar "Byk Trk'n vey annesi" (maregna del Gran Turco) Mara'ya sk sk bavurdu. Osmanl mparatorluu'na giden eliler genellikle yolda tavsiye almak iin o sofu amirissa'ya uruyordu. Yaad yerin harabeleri, yamalanm mezar da dahil olmak zere, hl grlebilir. Nfuzuyla pek ok dindana yardm etmiti. stanbul'daki birden fazla patriin atanmasnda-ve azledilmesinde etkili oldu. 14 Eyll 1487 Cuma gn, yetmiindeyken -ya da pek ok yazara gre "seksen beinden fazlayken"- ld ve sadk taraftarlar tarafndan, Eziova'daki saraynn yaknma gmld. ^ Srp despotluu kerken Hristiyan nfusunun ounu yitirdi. 200 bin

9 Mara'nm mezan hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Babinger, "Witwensitz und Sterbeplatz der Sultanin Mara", A&A I, 340-343. Mara'nm hayatnn son yllaryla ilgili ayrntl bilgiler ve ld ya zerine yorumlar iin bkz. I. A. Papadrianos, "The Marriage-arrangement between Constantine XI Palaeologus and the Serbian Mara (1451)", Balkan Studies 6 (1965), 131138).

160

NC BLM

Srp'tn kle edilip ya Trk ordusuna gnderildii ya da Osmanl mparatorluu'nun uzak blgelerine yerletirildii sylenir. Yklan lke, zamanla tekrar kalabalklamaya balad. Bunda ksmen Osmanllar'm etkisi olmutu. Osmanllar'm getirdii yeni kurumlar, geride kalan Slav halkn canlln ve bamszln ksa srede yok etti. Mehmed'in Semendire'nin dnden sonra nereye gittiini belirlemek kolay deil. Yaz sonuna doru stanbul'a dnm gibi grnyor. Her halde, Moxa'daki kargaayla ilgilenme iini yerel koullar iyi bilen kumandanlarna brakt. Demetrios'un elileri ona despot Thomas'n anlamay ihlal ettiini ve yarmadadaki isyanlar haber vermiti phesiz. Bunlar dyunca fkeden kprd, Selanik Valisi Hamza Paa'ya elindeki btn askerlerle hemen Mora'ya gidip sulular cezalandrmasn emrettii sylenir. En ok da Mora Valisi Turahanolu mer Bey'e kzmt. Kargaadan en ok onu sorumlu tutuyordu. Ancak, Khalkokondilas ve baz kiilerin varsayd gibi, isyan onun balattndan phelenmi olmas pek mmkn grnmemektedir. Sultan muhtemelen onu zayflkla ve ilerin bu noktaya gelmesine izin vermekle sulamt. mer Bey hem grevden alnd hem de Selanik'teki topraklarna el kondu. Yerine damad Ah med Bey, Mora valiliine atand. Hamza 1459 ortasnda Ahmed Bey ile birlikte Mora'ya girdi. Felaketin yaklatn gren Thomas, aresiz papadan yardm istedi. Bir eli heyetini, muhtemelen Kalavrita'da ele geirmi olduu on alt Trk esirle birlikte ona gnderdi. Papa II. Pius, o srada Mantua Kongresi'nde bir Hal seferi balatmaya alyordu. Kendisine "tipik Bizans palavraclyla", Trkler'i Mora'dan kovmak iin bir blk talyan askerin yeterli olaca sylendi. Bu konu kilise meclisinde tartldnda, papa bu kadar az sayda askerin Trkler'i kovmaya yeteceinden phe duyduunu ifade etti. Ama fanatik ve gerekilikten uzak Kardinal Bessarion, onu bu istei kabul etmeye ikna etti. Askerlerin te birini Milano Desi Bianca-Maria Sforza verdi. Ama Papa'nn kayglarnda hakl olduu ortaya kt. Sefer byk bir baarszlkla sonuland. Gnderilen 300 piyade, Thomas'n Balyabadra'y tekrar kuatmasna yardm etmek iin Mora'ya zamannda yetiemedi. Osmanl destek glerinin yolda olduunu renen Themas, kuatmay yarda keserek hemen bakenti Leondarion'a ekildi. Burada Trklerle meydan sava yapt ve byk bir yenilgiye urad. Tepelere beceriksizce datlm olan askerleri (papann gnderdii askerler de dahil olmak zere), sipahilerin kumandan Yunus Bey'in ynetimindeki Osmanl svarilerinin ilk saldrsnda dalarak, daha gneydeki dalara katlar. yle hzl kamlard ki, pelerine den Trk aknclar ok azn yakalayp ldrebildi.. Trkler zaferlerinden hemen kazan salamadlar. Leondarion'u kuatm olan Hamza, Muchli'ye doru yola kt. Ama zaten pek byk olmayan ordusu, hastalklar ve yiyecek azl yznden ar kayplar verdi. Sultandan destek kuvvetleri istemek zorunda kalnca, Demetrios'a kk bir yardmc kuvvet brakarak hemen Selanik'e ekildi. Hamza'nn gidiini frsat bilen Thoms, Balyabadra'y nc kez, bu kez papann gnderdii askerlerle birlikte kuatmay denedi. Ama despot, kuatma silahlarn kullanmay bilmediinden ve papann gnderdii askerler de son derece beceriksiz ktndan, o gl surlar amay bu kez de baaramad. Thomas'n emriyle geri ekilme borusu alnnca, askerleri

PAPANIN BAT'Y BRLETRME ABALARI

157

dald. talyanlar, tpk Arnavutlar gibi o yoksullam yreyi yamaladktan ve yakp yktktan sonra, hibir iz brakmadan ortadan kayboldu. Sava meydannn gerek efendileri Arnavutlar'd. Yarmadann Trkler'in elinde olmayan ksmlarn yneten gl liderleri Peter Bua'nm nderliinde son derece baarl olmulard. Thomas yarmadann gney ucunda, eski Lakonya'da ordusunun bir ksmn toplamay baard. Hl kardeine ait olan ky ehirlerime, zellikle de Kalamata'ya tam saldracakken, birden fikir deitirip sultanla'bar yapmaya karar verdi. Yunanistan'n bu cra ve sorunlu kesindeki kargaay sona erdirmek isteyen Mehmed, bu teklife scak bakt. Ama ar koullar ne srd. Despot Thomas'n her yerdeki askerlerini geri ekmesini, ald btn ehirleri geri vermesini, hemen bin altn deme yapmasn ve dahas, yirmi gn iine bizzat Grds'e gidip sultann tam yetkili elisiyle bar imzalamasn talep etti. Thomas btn bu artlar kabul etti. Hatta kardei Demetrios'la uzlamak stediini bile belirtti. ki despot kk Kastritsa ehrinin kilisesinde bulutu. Burada Misistire bapiskoposu her zamanki gibi gzalc giysiler iinde deil, pimanlk belirtisi olarak uval bezleri iinde ve kle bulanm halde ayin yapt. Bundan ok etkilenen iki karde birbirlerine sarlp, artk sonsuza kadar bar iinde yaamaya yemin ettiler. Ama bu "sonsuzluk" yalnzca birka hafta srecekti. Bu kez yeminini bozan Demetrios oldu. Mehmed'in dostluuna ve yardmna ok gveniyordu anlalan. En azndan olaylar geree sadk kalarak anlatmaya alan Frantzes'in gr budur. Ertesi k, iki karde arasnda tekrar korkun bir sava balad. Bu yzden Thomas sz verdii harac deyemedi. Kalamata ile Demetrios'un Messina'daki dier topraklar bir kez daha gerilla savayla yamaland. Anadolu'daki Palaa'dan gelen Trk korsanlar Mani'yi yamalad, Manililer'in gemilerini hatrdlar ve ok sayda tutsa Anadolu'ya gtrdler. Mora'nn tamam, hatta Venedik yerleim merkezleri bile sefil oldu. Navplion (Naupila, Napoli di Romania, Anabolu) hazinesi yle borland ki, memurlarna maa veremez ve ehri koruyamaz hale geldi. II. Mehmed'in Mora'daki kargaaya uzun sre tepkisiz kalmayaca belliydi, 1459-1460 knda, Anadolu'da yapmay planlad seferi iptal ederek, toplayabildii btn askerleriyle birlikte hemen Mora'ya gitti. Gneydou Avrupa'dan pe pee gelen, Osmanllar'm kayg verici ve durdurulamaz ilerleyiine ilikin haberler, II. Pius'un ta giyme trenine (3 Eyll 1458) glge drmt. Roma'ya yerleen yeni papann aklnda tek bir dnce vard: Trkler'le savamak. 12 Ekim'de papalk divanmdaki kardinallere, piskoposlara ve bapiskoposlara yapt bir konumada (dinleyiciler arasnda yabanc lkelerin elileri de vard), Trkler'in imdiye kadar Hristiyanlar'a verdii zararlar anlatt ve bu gz dnm dmana sonuna kadar direnmeye kararl olduunu bildirdi. Ayrca bir genelge yaymlayarak, btn Batl prensleri, bir Hal seferi dzenlenmesi konusunu grmek zere toplantya ard. "Sahte peygamber Muhammed'in" yandalarnn ve "zehirli ejderin" kana susam ordularnn, Hristiyan dnyasna ynelttii tehditten sz etti. Bunun, atalarnn gnahlarndan dolay Tanr'nn verdii bir ceza olduunu, Tanr'nn kendisini, dnyay bu beladan kurtarsn diye papalk mertebesine ykseltmi olduunu syledi. nemsiz devlet-

158

NC BLM

leri, prensleri ve ehirleri bile, Mantua'da yaplacak olan toplantya katlmaya srarla ard. 10 talya'da huzur salanmad srece Trkler'e kar etkili bir direni sergilenemeyecei akt. Bu yzden papann ilk kaygs, talya'da huzuru tekrar salamakt. Her eyden nce, kendisinden nceki papadan devralm olduu Napoli'deki ekimelere son vermeliydi. Pius Ocak 1459'da Mantua'ya doru yola kt. Yola kmadan nce, Rodos adasndaki St. Jean valyelerini rnek alarak, yeni bir valye tarikatnn temelini att. Bu valyeler, Yunan sularndaki Hristi~yanlar' Osmanllar'm giderek artan deniz gcne kar savunacakt. Ama adn Beytllahimli Bakire Meryem'den alacak ve Limni Adas'nda karargh kuracak olan bu tarikatn, gerekten kurulup kurulmad belirsizdir. Papa Pius ile maiyeti Mantua'ya 27 Mays 1459'da vardnda, pe pee mesajlar gndererek srarla arm olduu Hristiyan krallardan ve prenslerden hibiri ondan nce gelmemiti. Eli gndermeye bile gerek grmemilerdi. Belirtilen tarihten nce gelmi olan papaya kar sergilenen bu saygszlk, onun en byk korkularn dorular nitelikteydi. Toplant 1 Haziran'da baladnda, herhangi bir kararn alnamayaca ortadayd. Orada bulunan kardinaller, Mantua'nn pis havasndan ikyetiydi. Kurbaa vraklamasmdan baka ses iitilmiyordu. Papa Trkler'i tek bana yenebileceini mi sanyordu? Roma'ya geri dnse daha iyi ederdi, nk elinden geleni yapmt. Trk tehlikesini, yaad ac tecrbeler yznden ok iyi bilen Kardinal Bessarion, papaya sadk kalan neredeyse tek kiiydi. Her tarafa yeni mektuplar gnderildi. Uzun, ok uzun bir sre sonra birka eli geldi. Avrupal hkmdarlarn ilgisizlii, topraklarnn Trk tehdidinden uzaklyla doru orantlyd. En kt tavr sergileyen ise mparator III. Friedrich oldu. Oysa Ortaa detlerine gre, Hristiyanlk'm koruyucusu olmas gerekirdi. Gerek siyasi emellerini rezilce hilelerle gizleyip, Bat'y slam'n saldrsndan koruma grevinden kat. Asl niyeti, papann Trkler'e kar bir Hal seferi balatma plannn tam tersiydi. O n u n asl istedii, Macar kraln devirmekti. Oysa Avusturya'nn ve btn Bat'nn bu son kalesini savunmas gerekirdi. Matthias Corvinus'a dman olan kodamanlarla ibirlii yaparak, Mantua Kongresi srasnda kendini Macar kral ilan ettirdi. II. Pius olaylarn bu ekilde gelimesi karsnda dehete kaplmt. Alman imparatoruna gerekeni yapmas iin bir kez daha yalvard. Onu yakndan tanyordu. Kendisine imparatorluk kanlaryasnda memurluk ve daha sonra danmanlk yaparak be yl hizmet etmi, hatta hayat yksn yazmt. Ama btn abalar bounayd. III. Friedrich ile Matthias Corvinus arasndaki ekime patlak verdi. mparator sonunda Mantua'ya birka nemsiz eli gnderdi ama gerek bir imparatorluk eli heyetini ancak ertesi gz gndereceini bildirdi. Dier Alman prensleri de, hem sofu hem de laik olanlar, ayn ekilde ilgisizdi. Papann Alpler'e gnderdii mesajlar cevapsz kald. Sanki bir lde tek bana haykryordu. Sonunda Mantua'ya giden birka eli de, ne sofuluktan ne de Trk korkusundan yola kmt.

10 II. Pius'un papalnn ayrntlar iin bkz. Pastor, The History of the Popes III. Papann ilk yllarn da anlatan ada bir biyografi iin bkz. R. J. Mitchell, The Laurels and the Tiara, Pope Pius II 1458-1464 (Londra, 1962).

PAPANIN BAT'Y BRLETRME ABALARI

159

Fransa'nn taknd aka dmanca tavr ise, neredeyse Almanya'nn kaytszlndan bile daha korkuntu. Napoli'deki gelimeler Kral VII. Charles' kayglandrmt. Kral Alfonso'nun 27 Temmuz 1458'de lmesinden sonra Papa Calixtus, son birka gnnde Napoli'yi kilise topraklarna katmaya almt. Ancak Alfonso'nun pi olu Ferdinand (Don Ferrante) hemen tahta km ve ksa sre sonra yeni papa II. Pius tarafndan tannmt. Anjou hanedannn Napoli tahtna gemesi gerektiini syleyen Fransa kral, bir Hal seferine katlma koulu olarak Ferrante'nin tahttan indirilmesini ve papann A n j o u hanedanna iltimas gemesini talep etmiti. Venedik ve Floransa da Napoli meselesini, Trkler'e kar bir sefer dzenlemek konusundaki gnlszlklerini -bunun balca nedeni ticari kayglard- gizlemek iin bahane olarak kulland. Floransa, defalarca yaplan ihtarlara kaytsz kalarak, Mantua'ya yakn olmasna karn eli gndermedi. Bu arada, Dou'daki giderek yaklaan tehlikenin ahitleri Mantua'ya geldi. Arnavutluk'tan, Dubrovnik'ten, Rodos'tan, Midilli'den ve hatta Kbrs'tan ulaklar geliyordu. Despot Thomas'n gnderdii eli heyetinden sz etmitik. Temmuz sonunda Macar eliler geldi. Bosna'dan gelen eliler, Semendire'nin dtn haber verdi. "Artk" dedi papa ac ac, "Trkler'in Macaristan' fethetmelerine engel kalmad." Asl grmeler balamadan nce, her zamanki gibi mertebe ve oturma sras stne tartmalar yaand. Papa sonunda kimsenin alnmayaca bir dzenleme yaparak, bu tartmalara ustaca son verdi. Austos ortasnda, Burgonya Dk'nn gnderdii ihtiaml bir eli heyeti kageldi. Dk bizzat gelmese de, yeeni Cleve Dk Jean' 400 atlyla birlikte gndermiti. Hal seferine katlacaksa, o da bu iten siyasi kazan salamak istiyordu. O n u n meselesi Soest'te son gnlerde yaanan sorunlard. Kongrede fazla kalmad. Burgonya'nn Macaristan'a iki bin svari ve drt bin piyade askeri gndereceine cimrice sz verdikten sonra, Mantua'dan hemen ayrld. Eyll sonunda, Milano Dk Francesco Sforza bizzat geldi. Altn taklaryla gz kamatran kalabalk Milanolu maiyeti grenlerde takdir ve gven uyandrd. Kibirli Francesco Filelfo, efendisi adna konuarak, "kana susam kfirlerle" savamak iin elinden gelen her eyi -talya'daki durumun elverdii lde tabii- yapacana sz verdi. Bylece Napoli meselesi bir kez daha ortaya atlm oldu. G n getike, baka devletler ve ehirlerden de eliler gelmeye balad. Dou Akdeniz ticareti nedeniyle Trkler'e kar bir sefer dzenlenmesine kesinlikle kar kan Venedik Signoria's bile, Eyll sonunda iki eli gnderdi: Orsato Giustiniano ve nl hukuk bilgini ve diplomat Foscarini. Bu elilerin gnderilmesi, II. Pius'un sonunda umudunu yitirip planndan vazgeecei beklentisiyle srekli ertelenmiti. Venedik, Dou Akdeniz'deki krl ticaretini riske atmak istemiyordu, zellikle de rakipleri ve sultanlar Floransallar'm sultanla aras ok iyiyken. Venedik'in kendi karlarn gzetme politikasn titizlikle ve sebatla srdren Do Pasquale Malipiero, Mehmed'le arasnn iyi olmasndan byk gurur duyuyordu. Kurnaz bir devlet adam ve iyi bir hatip olan Luigi Foscarini, papaya yazd bir mektupta, Venedik'in btn Avrupa lkelerinin dzenleyecei bir sefere katlmaya hazr olduunu sylyordu. A m a Hrisiyan glerin ounun taknd olumsuz tavr karsnda, Pius btn Hristiyan lkelerinin bu sefere katlacandan umudu kesmek zorunda kalmt. Venedik'in tavrnn belki de en iyi

-vr-nr F -rr s- , s , , ..

160

NC BLM

gstergesi, korktuklar dmanlarn kzdrmaktan ekindikleri iin, papaya toplantnn Mantua yerine Udine'de yaplmasn teklif etmeleridir. Byk bir sava balatlacaksa, bunun ancak yeterli kaynaklar toplandnda ve hemen deil, bir sre sonra yaplmas gerektiini sylyorlard. lk oturum 26 Eyll 1459'da, Mantua katedralinde yapld. Papa iki saat sren konumasnda, Osmanllar'm Hristiyanlar'a imdiye kadar vermi olduu zararlardan sz etti: Dou'nun bakenti Konstantiniyye'nin Trkler'in eline gemesine atalarmz deil, biz gz yumduk. Biz yurdumuzda miskin miskin otururken, o barbarlar Tuna ve Sava'ya doru ilerliyor. Dou imparatorluk ehrinde Konstantinos'un vrisini ve halk katlettiler, Tanr'nn tapmaklarn kirlettiler, Iustinianus'un soylu retisini Muhammed'in diniyle lekelediler. Tanr'nn Anas'nn ve dier azizlerin heykellerini krdlar, adak masalarn devirdiler, din ehitlerinin kutsal emanetlerini domuzlarn arasna attlar, rahipleri ldrdler, kadnlar ve gen kzlar (kendini Tanr'ya adam olanlar bile) kirlettiler, sultann verdii ziyafette ehrin soylularn ldrdler, armha gerilmi Kurtarcmzn heykelini horgryle ve "te Hristiyanlarn Tanrs bu!" diye haykrarak ordughlarna gtrdler ve ona tkrp amur attlar. Btn bunlar gzlerimizin nnde olup bitti ama biz hl derin bir uykudayz. Hayr, birbirimizle savaabiliyoruz ama i Trkler'e gelince klmz bile kprdatmyoruz. Canlar ne isterse yapyorlar. Hristiyanlar ufak kkrtmalar yznden bile silaha sarlp nice kanl savalar yapmtr. Oysa Tanr'mza kfreden, kiliselerimizi ykan ve Hristiyanlk' yok etmeye alan Trkler'e kimse el kaldrmak istemiyor. Herkes sinmi. Kimse ie yaramyor. yi iler yapan kimse kalmam. Kimse. Belki artk olan oldu, imdiden sonra bar iinde yaarz diye dnyorsunuz. Sanki kanmza susam bir lkeden, Yunanistan' ele geirdikten sonra imdi de Macaristan'a saldrm olan Sultan Mehmed gibi bir dmandan bar beklenebilirmi gibi! Bu inantan vazgein, nk Mehmed tamamen kazanmadka ya da kaybetmedike savamaktan asla vazgemeyecek. Kazand her zaferden sonra, bir yenisini arzulayacak. Bat'nn btn prenslerini boyunduruu altna almadka, Hristiyanlk' yok etmedike ve btn dnyaya sahte peygamberinin kanununu zorla kabul ettirmedike asla durmayacak.

Papann bu etkileyici iddialarndan sonra, sz Kardinaller Heyeti adna konuan Bessarion ald (Dou Akdeniz'deki durum hakknda oradaki herkesten daha bilgiliydi). Hristiyanlk'm ve klasik dnemin kurallarna uygun, etkileyici bir konuma yaparak, Hristiyan dnyasndaki btn prenslere ve lkelere, kfirlerle savamalar ars yapt. Sonunda oybirliiyle Trkler'le savama karar alnd. Karadan ve denizden yaplacak olan Hal seferinin ayrntlar ve organizasyonu, daha sonraki oturumlarda ele alnacakt. Ama papa son olarak, yllk masraflarn karlanmas iin rahiplerin gelirlerinin onda birini, laiklerin gelirlerinin on te birini ve Yahudiler'in ise gelirlerinin yirmide birini katk pay olarak vermeleri nerisinde bulununca, buna en ok en zengin devletler olan Venedik ve Floransa kar kt. Oradakilerden, papann sava giderlerinin paylalma-

PAPANIN BAT'Y BRLETRME ABALARI

161

s nerisini imza atarak kabul etmeleri istenince, buna yalnzca Venedik kar kt. Yerine getirilmesi olanaksz koullar ne srd: Btn donanmann kumandas Venedik'te olmal, btn ganimetleri Venedik almal, masraflar karlanmal, dier katlmclar Venedik gemilerine tayfa olarak en az sekiz bin asker vermeli ve Macar snrnda 20 bin piyade ile 50 bin svariden oluma bir ordu toplanmalyd. II. Pius bu koullara iddetle kar kt: Mttefikleriniz ve size baml lkeler uruna Pisallar'a, Cenovallar'a, imparatorlara ve krallara savalar atnz. imdi ise, kfirlere kar sa adna savamanz istendiinde, para istiyorsunuz. Sava kmasn diye bahaneler buluyorsunuz. Ama sava kmazsa, bundan ilk pimanlk duyacak sizsiniz. Papann szleri bounayd. Venedik hibir ey vermemekte srarlyd. Huysuz, kaba ve acmasz hukuk bilgini Gregor von Heimburg'un idaresindeki Alman eli heyeti, papaya arka arkaya naho srprizler yapt. Von Heimburg, Almanlar arasnda tartma karmak iin elinden geleni yapt. neleyici konumalar yaparak papaya ve hatta efendisi imparatora saldrd. Almanlar sonunda 32 bin piyade ve on bin svari vermeyi kabul etti. Ama ayrntlar daha sonraki iki toplantda (biri Nuremberg'te, dieri Avusturya'da) konuulacakt. III. Friedrich, Alman Hal ordusunun lideri seildi ama savaa bizzat katlmazsa, yerine Kutsal Roma mparatorluu'ndan bir prensi vekil tayin etmesi artyla. Kongre, katlmclarn ounun yreksizlii ve ikiyzl yznden baarsz oldu. Hi kimse btn engelleri aacak ve kendini politik durumu dzeltmeye adayacak kararll gstermedi. Mantua'da en ok sesini duyuranlar, vasat insanlar oldu. talyanlar bara ara itirazlar edip durdu. Kongrenin son haftasnda, asl ama (yani Trkler'e kar dzenlenecek Hal seferi) unutulup, Napoli meselesi konuuldu. Bylece 1459 yl geip gitti. Eliler, Milano Dk'nn papaya armaan ettii semiz srlar bayla bayla yedikten sonra drt bir yana daldlar. En son giden Papa II. Pius oldu. 19 Ocak 1460'da Mantua'dan ayrld. Sal ktlemiti. Yeni genelgeler ve tamimler yaymlayarak, ayrca eliler gndererek, Avrupal hkmdarlar evklendirmeye ve aralarndaki ekimeleri sona erdirmeye alt. Ancak abalarnn karl, daha fazla vaatler ve daha fazla hayal krkl oldu kanlmaz olarak. Bu arada Mehmed, stanbul'daki saraynda yeni projelerle uramakla meguld. talyan casuslar ona kongrede olup bitenleri ve nemli bir sonu alnmadn anlatmlard muhtemelen. Batllar'n kendisi aleyhinde ald ama uygulanaca pheli kararlar onu hi kayglandrmam olsa gerek. Scarampo'nun 1456'da ald ada (Taoz, Limni ve Semadirek), papalk donanmasnn 1458 yaznda talya'ya dnmesinden sonra savunmasz kalmt. Mehmed'in dostu Kritovulos'un Limni valisi olarak Trk egemenliini geri getirmesi hi zor deildi, nk adalarn Ortodoks halk, papann idaresi altnda olmaktan honutsuzdu. smail Paa'dan sonraki Kapudan- Derya Zaanos Paa, Austos 1459'da Taoz ile Semadirek'i sultan adna geri ald. Mehmed 7 Ekim 1459'da stanbul'da, Ragusallar'n o yl iin verdii 1500

*t*H<w r * *

162

NC BLM

dukalk haracn makbuzunu imzalad. Bu harac Jaketa adl bir eli getirmiti. Birka gn sonra, 18 Ekim'de Trk devriyeleri, Lim stndeki Prijepolje'nin civarnda bulunan nl kadim Srp rahibe manastr Mileseva'y yakp ykt. Trkler bu kez Srp ulusal kahraman Aziz Sava'nm cesedine ilimedi. Ama daha sonra, 1594'te, Srp milliyetilik hareketinin direncini krmak iin cesedi Belgrad'a gtrp Vracar'da yakacaklard. 22 Aralk 1459'da Mehmed'in nc olu dodu. Sultan Cem'in masals, -4iaceral hayat, hem babasnn hem de kendisinin lmnden ok sonra bile Avrupa saraylarnda ilgi eken bir konu olarak kalacakt. Yurdundan ok uzakta, Gney talya'daki Capua'da zehirlenerek uzun sre can ekitikten sonra lecekti (25 ubat 1495). 11 Tarihilerin ou annesinin bir Srp prensesi.olduunu iddia etse, bu kantlanamamt^ Daha gvenilir kaynaklara greyse, bir Trk olan iek Hatun Mslman bir kadnd. Mehmed ikinci Mora seferini balatmadan nce Arnavut Hamza Zenevisi'nin (skender Bey'in yeeniyle kartrlmamaldr) yerine Zaanos Paa'y geirdi. II. Murad'm kz Fatima Hatun'un kocas olan Zaanos Paa, bir sreliine Mehmed'in hem bacana hem de kaynpederi olmutu. Sultan onu Anadolu'daki srgnnden arp, Selanik ve Mora valisi yapt. Zaanos Paa 1460 Mart'mda, Trk ordusunun nc koluyla birlikte yarmadaya girdi. Sultan ise ordusunun ana kuvvetleriyle birlikte gney Yunanistan'a doru ancak Paskalya Pazar'nda (13 Nisan 1460), muhtemelen Edirne'den 1 2 yola kt. Yirmi gnlk bir yryten sonra Mays banda Grds'e ulat. Grds nnde ordugh kurarak gn kald. Daha nce imzalanm bir anlamaya gre, sultann ordusu geldiinde despot Demetrios'un sultan karlamas gerekiyordu. Ama Epidhavros'tan (Epidaurus) Misistire'ye kam olan despot, sultann ordughna bacana Mateos Asanes'i, pahal hediyelerle birlikte gndermeyi tercih etti. Sultan buna ok kzd. Asanes'i rehine alp, Sadrazam Mahmud Paa'ya despotluun bakenti Misistire'ye yrmesini syledi. Mahmud bu emre uyarak New Sparta'y kuatt. Kuatlan Demetrios'la grmek zere, sultann daha nce de eitli diplomatik grevler alm olan Rum ktibi Thomas Katavolenos (Mslman olunca Yunus Bey adn almt) ve Hamza Zenevisi seilip gnderildi. Demetrios biraz durakskdktan sonra, bakentini terk edip Trkler'in eline brakmay kabul etti (30 Mays). Sultan ertesi gn ordusuyla gelip, Lakonya'dan gelen askerleri de orduya katt. Ama despot Thomas'a saldrmak yerine, hemen Venedik Argos'una doru ilerlemeye balad. Demetrios sultann huzuruna arld. Kritovulos, bu grmeyi olduka canl bir slupla ve belki de geree sadk kalarak anlatr: Demetrios sultann adrna girince, Mehmed ayaa kalkp sa elini uzata-

11 Mehmed'in nc olu hakknda bkz. EI2, II, 529-531, "Diem" (H. inalck). Sultan unvan, Osmanl hanedanndan ehzadelerin adlarnn nnde kullanlrd. Byk sayg gren popler ahslara, zellikle mistik hocalara da verilen bu unvan, byle durumlarda addan sonra kullanlrd. Mehmed'in olu Cem bu yzden hem Sultan Cem hem de lmnden sonra Cem Sultan olarak tannmtr. 12 Mehmed'in 26 Nisan'da yaymlad bir ferman iin bkz. Elizabeth A. Zacharadou, "Early Ottoman Documents of the Prodromos Monastery," Siidost-Forschungen 28 (1969), 7.

PALAOLOGOSLAR'IN SONUNCUSU

163

rak elini skt ve oturmasn syledi. Sonra ona aralarndaki bartan sz etti. Tatl ve dosta szler sarf etti. Ne kadar korktuunu anlaynca, korkmamasn syledi. Ona gelecek iin umut verdi. Kendisinden istedii her eyi alabileceini syledi. Sonra ona pahal armaanlar, gmler, eref giysileri, atlar, katrlar ve daha pek ok ey verdi. Bunlar sonradan Demetrios'un ok iine yarayacakt. Ama Mehmed yine de Demetrios'a bir rehine olduunu ve Misistire'deki Yunan egemenliinin artk sona erdiini aka belli etti. Sultan ayn zamanda Demetrios'tan kz Helena'y teslim etmesini bir kez daha istedi. Helena o srada annesiyle birlikte Meneke'deydi. Demetrios sultann huzurundan gtrlrken, kzn vermeye ve Meneke ehrini teslim etmeye ar bir hevesle sz verdi. Bunun zerine, Makedon u beyi shak Bey'in olu sa Bey, yanma Demetrios'un elilerini alarak o kaleye gitti. Despotun ailesi onlara hi direnmeden teslim edildi. Ancak kalenin kumandan Manuel Palaiologos, halkn itirazlar zerine ehri teslim etmeyi reddetti. ehrin gerek sahibinin asl prens Thomas olduunu, bu ehri savunmak iin elinden geleni yapacan syledi. Trkler geri ekildiler ama yerlerine Katalan korsan Lope de Baldaja geldi. Manuel Palaiologos ondan yardm istemiti. Baldaja ehri ele geirince, Thomas ehri gnll olarak papaya armaan etti. Buna ok sevinen Pius, Menekeliler'in Katolik kilisesine balln verek ehri ald. Katalan korsanlara, blgeyi Trkler'in elinden alabilirlerse kendilerine Yunan topraklarnda ok sayda blge vereceini syledi. Ama Meneke'deki papalk rejimi uzun mrl olmad. nk 1462'de, savunmasz kalan halk Venedik'e kucak at.1-* Misistire Despotluu yklmt. Mehmed ehirde drt gn geirdikten sonra Thomas'a kar sefere kt. Ciddi bir direnile karlamad. Gittii her yerde halk sultana ballk yemini ediyordu. nce Bordonia alnd. Halk kamt. Sonra Kastritsa, ksa bir direniten sonra dt. ehir kolayca alnp yamaland. Kaleyi ele geirmek ise ok daha zor oldu. Surlara trmanmaya alan ok sayda yenieri dp ld. 300 adamdan oluan garnizon sonunda teslim oldu. Mehmed onlar ldrtt. Kumandanlar Proinokokkas testereyle ikiye biildi. Daha sonra teslim olan ehir Leondarion'du. ehrin sakinleri kap, ele geirilmesi neredeyse olanaksz olan Gardiki'ye snmt. Ama bu kale de, garnizondaki askerlerin cannn balanmas karlnda teslim olunca Mehmed, Kastritsa'daki katliam tekrarlamaktan ekinmedi. Alt bin insan kk bir alanda toplanp el ve ayaklarndan zincirlendikten sonra, ikenceyle ldrld. Bu kez aralarnda kadnlar ve ocuklar da vard. Gardiki, Bochalis ailesine ait bir ehirdi. Manuel Bochalis'in kars Eguenia'nm (Mahmud Paa'nn vey kardei olan bir

13 Meneke'nin Osmanl saldrsna kar Yunan direniindeki yeri ve adnn Trk kaynaklarnda deitirilmesi konusunda bkz. Paul Wittek, "The Castle of Violets. From Greek Monemvasia to Turkish Menekshe," Bulletin of the School of Oriental and. African Studies 20 (1957), 601-603. Kenneth Setton, Venedikliler'in Meneke'yi 1462'de deil, 1464'te ele geirdiini ne srer. (Bkz. Babinger'in kitab hakkndaki makalesi, Renaissance News 12 [1959], 198.)

wwv t -n; - <*

164

NC BLM

Arnavut'tu) nfuzunu kullanmas sayesinde, Manuel Bochalis ye Georgios Palaiologos serbeste Korfu'ya ekilebildi. Oradan da Napoli'ye gittiler. Korkodeilos Kladas, Arcadia'daki Frank kalesi St. George'u sultana teslim etti (Kladas, 1480'de Mani'de tehlikeli bir isyan karnca Mehmed'i fkelendirecek ve Venedik Signoria's ile sert yazmalar yapmasna yol aacakt). ehirler kaplarn pe pee igalcilere ayordu. Yakn zamana kadar despot Thomas'n bakenti olan Kiparissia, Karitania, Androusa ve Ithomi ksa srede Trkler'in eline geti. Yaljwzca Kiparissia'dan bile on bin kiinin alnp kle olarak stanbul'a gnderildii sylenir. Thomas, despotluunu savunmaya almad. Mehmed'in Misistire'yi ele geirdiini duyunca hemen Messenia Krfezi'ndeki Mantineia'ya gitti. Gerekirse oradan kamas kolay olacakt. Her eyini kaybettiini ve yalnzca Venedik blgesinin bar iinde olduunu grnce, savaarak Anavarin'e (Navarino) gitti. Bu arada sultan, Messina'daki Venedik ehirleri olan Methoni ile Koroni'ye gitti. Bu ehirlerin idarecileri, diplomatik sorunlar kmasndan korktuklarndan, Thomas'a Pilos'ta kalmamas iin bask yapmaya baladlar. Korkan despot, emrine iki gemi verilince Marathos'a kat. Sultann Pilos'a yaklat grlnce, Thomas kars, ocuklar ve birka soyluyla birlikte denize alp civardaki Porto Longo'dan geerek, 28 Temmuz'da Korfu'ya vardlar. Adann Venedikli rettore'si kaaklar byk bir trenle karlad. Venedik hemen sultanla bar ve dostuk anlamalarn yenilemeye giriti ama bu sultann askerlerinin btn blgeyi yakp ykmasn ve ok sayda Venedikli'yi ldrmesini engelleyemedi. Bu arada Zaanos Paa komutasndaki ordu yarmadann kuzeybatsnda zaferler kazanmay srdryordu. Salam surlu Holumi, Osmanllar tarafndan ksa srede alnd. Kalavrita ehri, sakinleri tarafndan teslim edildi. Frantzes, ehrin Arnavut kumandan Doxas'm (ya da Doxies) ne despota ne sultana, hatta ne de Tanr'ya bal olduunu syler. Doxas ile adamlar zalimce ldrld. Yalnzca Grevenon kalesi yiite direnince, kuatanlar geri ekilmek zorunda kald. A m a bir baka Frank kalesi olan St. mer (Santimeri) Trkler'in eline geti. Blgenin soylular ve zenginleri, ehrin gvenli bir yer olduunu sanarak servetlerini buraya gtrmlerdi. Katliamdan kurtulan ehir sakinleri kle edilerek gtrld. Zaanos'un mezalimi, Morallar'm direnmesine yol at. Morallar onun eline gemektense lmeyi yelediler. Venedikliler'in topraklarn ziyaret ettikten sonra Elis'ten giderek Zaanos ile glerini birletiren sultann, Zaanos'un yaptklarna ok kzd ve bu yzden St. mer'de alman tutsaklarn hemen serbest braklmasn emrettii sylenir. Zaanos Paa grevinden alnd ve yerine Hamza Zenevisi getirildi. A m a sultann bu merhamet gsterisini yerlileri etkilemek iin yapt bellidir. Yerlilerin bir ksm Korinthos Krfezi'ni geerek kamay baard. Mehmed, Achaea ele geirilene kadar Mora'da kalmaya karar verdi. Daha nceki btn saldrlara direnmi olan Grevenon atosu, Uskp u beyi shakolu sa Bey tarafndan alnd. Halkn te biri tutsak olarak gtrld. Aiyion, Kastrimenon ve Listraina gibi baka kaleler de ksa srede alnd. Balyabadra ile Aiyion arasnda bulunan gl da kalesi Salmenikon, Graitzas Palaiologos tarafndan savunuluyordu. Graitzas, saf kraliyet kan tamasa da soyadn iki despottan daha fazla hak ettiini kantlad. Sultann teslim olma arsn reddetti.

PALAOLOGOSLAR'IN SONUNCUSU

165

Mehmed kaleyi top atma tuttu ama bunlar ie yaramad. Yenierilerin surlara yapt saldrlar da ie yaramad. Ancak yedi gn sonra, su kaynaklar kesilince, ehrin aa ksmnda bulunan Yunan ve Arnavut kaaklar teslim oldu. Alt bin tutsak alnd. Sultan olanlar kendine ayrd. Geri kalanlar da subaylar arasnda paylald. Ama kale hl Graitzas'tn elindeydi. Graitzas ancak sultan geri ekilirse teslim olacan bildirdi. Mehmed bu art kabul ederek Aiyion'a geri dnd. Sava meydann Hamza Zenevisi'ye brakmt. Ama St. mer'de yaananlardan sonra, Graitzas'n Trkler'in verdii szlere gveni kalmamt. Hamza'y snamaya karar verdi. Da garnizonun bir ksmn, eitli mallarla birlikte gnderdi. Hamza hemen adamlarn stne saldrp mallar ele geirdi. Bylece kumandannn verdii yemini utanmazca bozmu oldu. Bunun zerine Graitzas herhangi bir biimde teslim olmay reddetti. Sultan, Zaanos Paa'y tekrar Selanik ve Mora- valiliine atad. Ama Salmenikon yiite direndi. Kalenin kahraman kumandan, ancak bir yl sren bir kuatmadan sonra teslim oldu (1461) ama Venedik topraklarna ekilmesine izin verildi. Dmanlarnda bile yle byk bir sayg uyandrmt ki, Mahmud Paa'nm "Mora'da bir sr kle ruhlu insan grdm ama o gerek bir erkekti" diye haykrd sylenir. Venedik senatosu, o cesur askeri hafif svari kumandan yaparak onurlandrd. Mehmed, Aiyion'dan sonra, Pheneos Gl ve Phlius zerinden geerek Grds'e gitti. Pek ok Arnavut mallarn Phlius'a ymt. Bu yzden Osmanllar ehri hemen ele geirip, verdikleri sz bozarak ehir sakinlerini acmadan ldrdler. Mehmed, Zaanos Paa'y geride brakarak, Mora'nn ilerine doru ilerlemeyi srdrd. Amac oraya bir dzen getirmek ve idari atamalar yapmakt. Osmanllar'm Mora'da ilk yapmak istedii ey, oraya kendi feodal sistemlerini getirmekti. Bu sistem, Franklar'n sisteminden pek farkl deildi muhtemelen. Morallar'n bir ounun din deitirmelerine izin verilmiti. Ayrca Trk igalinden ksa sre sonra yarmada sakinlerine tannan siyasi ayrcalklar (bunlarn en nemlisi kendi cemaatlerini serbeste ynetme izniydi), Rum Ortodoks Hristiyanl'nn ayakta kalabilmesine byk katkda bulundu. Yine de ok sayda soylu ve kasabal (bunlarn ou Frank't), mal ve mlklerini gvence altna almak iin Mslman olmay seti. Ayn durum daha sonra Bosna'da da yaanacakt. Bu blgede ayrca Mslman olmalarna karn, gizliden gizliye Hristiyan olarak kalmay srdrenler de vard. Trk egemenliinin etkisini en az hissedenler, dalk ve ulalmas g blgelerde yaayan Manililer olacakt. Mani kabileleri 1460'tan 1821'e kadar btn yabanc egemen glere kar srekli ayaklandlar. Mehmed, tehlikeli grd btn tahkimatl yerlere saldrd ve buralarn sakinlerini ovalara nakletti. Bir ksm da stanbul'a gtrld. Sultan yaz sonuna doru kstak zerinden geerek kuzeye geri dnd. mer Bey tekrar Mora valiliine atand. Sultana tahtndan indirilmi Demetrios elik ediyordu. Kars ve kz ok nceden Selanik'e gnderilmiti. Elde edilen ganimetler muazzamd. ok sayda insan ve her trden hazine ele geirilmiti. Mehmed yolda Atina'ya tekrar urad. Akropol'deki yenieriler ona, Franklar'n II. Franco lehinde bir kumpas kurduunu haber verdi. O sralar istifa civarndaki harap St. mer kalesinde yaayan II. Franco, eski bakentini geri almak gibi beyhude bir hayal kuruyordu anlalan. Atina'daki yandalar bu kumpas

gizli tutmay m baaramad, yoksa bu tamamen yenierilerin mi uydurmasyd bilemiyoruz. Ama her halkrda, bu haber Mehmed'i ok kzdrd. nce btn ehri ar biimde cezalandrmak istedi. Ama sonra ehrin en zengin on sakinini tutsak edip, stanbul'a gndererek oraya yerletirmekle yetindi. ehre 1458'de tand ayrcalklar geri almad. Ama Zaanos Paa'ya, gelecekte byle kumpaslara meydan vermemek iin dkn iini bitirmesini emretti. Mora'ya arlan Franco, hibir eyden phel e n m e d e n oraya gitti. Paann adrna girince dosta karland. Paa onu bir prens gibi arlad. Gecenin ge vaktine kadar sohbet ettiler. Sonra Zaanos Paa prense lme zamannn gelip attn syledi. Bunn zerine Franco Acciajuoli'nin kendi adrnda lmek istedii ve bu isteinin kabul edildii sylenir. Birka dakika sonra idam edildi. Bylece, Atina Dkl'nn son kalnts olan stifa ile civar, Mora yarmadasyla ayn yl iinde kolayca Osmanllar'm eline geti. Mehmed gz ortasnda ksa sreliine Edirne'de kald. Ama yln geri kalanm ve btn k stanbul'da geirdi. Orada Sadrazam Mahmud Paa ile shak Paa'ya dantktan sonra -Kritovulos'un sylediine gre- despot Demetrios'a Gkeada'nn ve Limni adasnn yllk toplam gelirleri (300 bin ake civarndayd) ile Semadirek ile Taoz'un gelirlerinin bir ksmn vermeye karar verdi. Ayrca Enez'i de ynetmesi iin ona verdi. Burada zengin tuz madenleri vard. Dahas, II. Dorino Gattilusio'dan ald btn vergileri ona devretti. Bunlar da 300 bin ake tutuyordu. Kendisine Edirne darphanesinden de ylda taksit halinde denecek 100 bin ake baland. Bylece Demetrios ylda 700 bin akelik gelire sahip olmutu. Demetrios, Enez'e yerleip zamann avlanarak ve holand dier eylerle uraarak geirdi. Ama 1467'de gelirleri birden kesildi ve Dimetoka'ya gnderildi. O zamanlar det olduu gibi, grevini ktye kullanmakla sulanmt. Hayatn, araya giren Mahmud Paa'nn kurtard sylenir. Bir sylentiye gre, Mehmed sonralar bir gn avlanrken Demetrios'u grm ve sefil haline acyp, ona hububat vergisinden 50 bin ake balamtr. Bu tutar, daha nceki gelirine kyasla ok az olsa da, en azndan geinmesi iin yeterliydi. Demetrios ksa sre sonra David adn alarak kei oldu. 1470'te Edirne'de bir manastrda ld. Ama kz Helena asla sultann haremine girmemi olabilir, nk sultan onun tarafndan zehirlenmekten korkuyordu. Helena babasndan nce ld. Palaiologoslar'm bu kolu ite byle sefilce son buldu. Hl tetikte duran Mehmed, Korfu'ya kam olan despot Thomas' kontrol altnda tutabilmek iin elinden geleni yapt. Ona bir ulak gndererek, Osmanl mparatorluu'na bir bar anlamasn grmek zere bir eli gndermesini syledi. Ayrca ona yllk bir denek de ayrlacakt. Mehmed'in bunu niye yaptn anlamak zor. Mehmed'in,Thomas'n Batl gleri Osmanl mparatorluu'na kar kkrtmasndan korktuunu iddia edenler olmutur. Ama sultann ele geirdii lkelere ve bunlarn hkmdarlarna kar tavrlar hakknda (bu olayn hem ncesinde, hem de sonrasnda) bildiimiz her ey, byle bir yorumun

14 kinci Mora seferi iin bkz. Miller, 444-452. Miller, Yunan kaynaklarna bavurmutur.

PALAOLOGOSLAR'IN SONUNCUSU

167

aleyhindedir. Despotun ula sultann sarayna gelip, efendisi adna Meneke'yi bir baka ky kentiyle takas etmeyi teklif edince, Mehmed onu hapse attrd ve daha sonra serbest brakp, Thomas'a gitmesini ve ona ya bizzat gelmesi, ya da oullarndan birini gndermesi gerektiini syledi. Thomas bunlarn hibirini yapmad elbette. Bu arada, Kilise'nin gerek bir adam olarak, Papa II. Pius'tan yardm istemiti. 16 Kasm 1460'ta maiyetiyle birlikte Ancona'ya doru denize ald. Papa kendisinden Hristiyan dnyasna Aziz Andrew'n ban getirmesini istemiti. Uzun sre Balyabadra'da korunan bu kutsal emanet, Trkler yaklanca Thomas'a verilerek karlmt. Hristiyan prensler bu deerli kutsal emanete karlk byk meblalar teklif ediyordu. Thomas papadan bunun karlnda hatr saylr bir yllk maa temin etmekte glk ekmedi. Mora'nn eski iki hkmdarndan biri olan bu adam 7 Mart 1461'de Roma'ya girdi. Ellilerinin ortasnda, hametli bir adamd. Yznn, eskiden San Pietro Kilisesi'nin nnde duran Aziz Paul heykelinin yzne ok benzedii sylenir. stnde uzun bir siyah ceket ve beyaz bir apka vard. Papa ona bir saray verdi. Altn Gl nianyla onurlandrd. Ayrca kardinallerin yardmyla yllk alt bin duka maa balad. Yoksulken bile kendini Bizans imparatoru olarak gren bu Palaiologos, kaybettii topraklar sonradan talyan devletlerinin yardmyla geri almay denedi. Ama baaramad. Yaad hayal krkl saln bozdu. 1462'de ei Catherine'i kaybetti. Kendisi de 12 Mays 1465'te, Roma'daki Santo Spirito Hastanesi'nde, unutulmu bir halde ld. Thomas'n, Srp despotu Lazar'n dulu Helena'nm dnda ikinci bir kz daha vard. Zoe adl bu kz, Kardinal Bessarion'un himayesinde yaayp, 1472'de Papa IV. Sixtus'un balad bir eyiz sayesinde Rus Grandk III. van Vasiliyevi'le evlendi. Bylece Bizans tahtna varislik hakk Rus arlarna geti. Zoe'nin iki erkek kardei vard. Papa'dan "Mora despotu" unvann alan Andreas, Romal bir fahieyle evlenince gzden dt ve 1502'de sefalet iinde ld. Manuel ise stanbul'a g etti. Orada Mslman olmu olabilir. Osmanl mparatorluu'ndan ald maala yaayp, II. Bayezid dneminde unutulmu bir halde ld. Bir Bizans kaynana gre, Sergentzion Kilisesi'ne gmlmtr. Buras muhtemelen, Istranca Dalar'ndaki (stanbul'un kuzeybatsndaki), gnmzde Istranca denilen yerdir. Mora despotlarnn ve kadim imparatorluk hanedan Palaiologoslar'm ackl sonu ite byledir. Bu trajediyi yazan tarihi Frantzes, Thomas ile birlikte Korfu'ya kamt. Onun kaderini paylamakta kararlyd. Orada kei oldu ve zc, skntl yaam St. Elias Manastr'nda tek bana kald bir hcrede son buldu. Boazii'nin Rumeli Hisar'nm yapmyla kapatlmas, Cenevizler'in Karadeniz ticaretine inen ar bir darbe olmutu. Gney kysndaki balca ticaret merkezleri olan Amasra (Amastris) gerilemeye balamt. Kara yolu uzun ve tehlikeliydi. Tacirler asker ve cephanelerle yolculuk etmek zorunda kalyordu. Cenevizler bu yzden Galata'y tamamen ellerine geirmek istiyor ama sultan buna ikna edemiyorlard. Mehmed onlara, Galata'y silah gcyle deil, bar anlamalaryla aldn syledi. Oray alrken kimseyi incitmemi, hatta Cenevizler'e iyilik yapmt. Cenevizler'in bir sredir silahl bir mdahale yapmay dndn bildiinden, onlardan nce davranmak iin 1460 yaznn sonunda sadrazam

5 -m

168

NC BLM

Mahmud Paa'ya Amasra'ya hem karadan, hem de denizden saldrmasn, bylece Cenevizler'in gney Karadeniz'deki varlna lmcl darbeyi indirmesini emretti. 1 ^ Amasra dou ve batdaki iki krfez arasnda, adaya benzer iki kayalk burnun stnde bulunur. Bu burunlar iki dar, kumlu ve dmdz kstakla birbirine baldr [Resim V b]. ehir denizden bakldnda bir takmada gibi grnr. koylarnda iki liman vardr. Bunlar kuzeye ve gneybatya bakar. Kuzey liman -ayrca kayalk bir ada tarafndan korunur. Gneydekinin yannda ana karann sahili uzanr. En ndeki yarmadann gneybatsnda, koyun stnde sarp, neredeyse dimdik kayalklar ykselir. Kale buraya kurulmutur. Sonraki yzyllarda bu kaleye sk sk asi beyler ve gzden dm valiler gnderilecekti. Bugn nemsiz bir yer olan bu ehir, Cenova dneminden kalma etkileyici binalarn harabelerine, zellikle de o kaleye sahip olmasa daha da nemsiz grnecekti. Cenoval tacirler ve denizciler bu kale sayesinde btn Karadeniz ticaretine hkim olmutu. Cenevizler eski ehrin etrafna surlar ve kuleler ina etmilerdi. Bunlar yeni ehri de hl evrelemektedir. Kaplarnda hl Cenova'nn ve eitli Cenova ailelerinin armalar bulunur. Ama llyada'da Sesamos olarak geen (II, 853) Amasra ok eski zamanlarda bile Karadeniz ticaretinde nemli bir merkezdi. Hristiyanlk dneminde bir piskoposluk blgesine dnt. Bir kilise yazar oradan Paflagonya'nn, hatta btn dnyann incisi diye sz eder. Marur kralie Amastris ok eskiden burada yaamt. Soyluluu, erkekler stndeki egemenlii ve mimariye olan tutkusu nedeniyle Anadolu'nun Semiramis'i olarak tannmtr. ehrin her tarafnda, zellikle Bizans dneminden kalma etkileyici ve imdiye kadar pek az incelenmi tarihi eserler vardr. Etraftaki, koyu yeil ormanlarla kapl dalar, manzaraya pikaresk ve romantik bir nitelik katar. Blgenin tipik manzarasdr bu. Daha gzeli belki ancak Sinop ile civarnda vardr. Sylediimiz gibi, Amasra'nn tamam kuzeye bakar ve anakaraya yalnzca dar bir kstakla baldr. Bu yzden Osmanl saldrlarna karadan ok denizden akt. ehrin 1460 Eyll'nde (ya da belki de o gz iinde daha sonra) yaplan saldrya kar ciddi bir direni gstermi olmas pek muhtemel deil. nk koulsuz teslim oldu ve halkn te ikisi (aralarnda en yakkl olanlar da vard) sarayda i olanl yapmak zere stanbul'a gtrld. Halkn geri kalan ise surlarn iinde kald. Sultan Amasra'nn fethine bizzat katlmamt muhtemelen. 1 6 Mehmed yln geri kalann stanbul'daki saraynda geirdi. 3 Kasm 1460'ta orada Dubrovnik'ten bir eliyi kabul edip, ondan o yln harac olan 1500 dukay ald. 1 ? Muhtemelen sultan Mora'dan dndkten ksa sre sonra, Floransal casus

15 Cenova'nn ticari faaliyetlerinin ayrhtl bir aratrmas iin bkz: Genes au XV e Siecle, Heers. Karadeniz'in kar kysyla ticaret iin zellikle 363 ve devam. 16 Amasra'nn fethi zerine alternatif bir tarihe iin bkz. nalck, "Mehmed the Conqueror," 421-422. nalck'a gre ehir H. 863'te (1458/59) teslim olmutu. 17 Sultan Mehmed'in verdii makbuzun metni ve yorumu iin bkz. Friedrich Giese, "Die osmanisch-trkischen Urkunden im Archive des Rektorenpalastes in Dubrovnik (Ragusa)", Festschrift Georg Jacob (Leipzig, 1932), 46-47. Karlatrmal bir okuma iin bkz. Elezovic, Turksi spomenici 1,1. blm (Belgrad, 1940), 26-27; I, 2. blm (1952), 4.)

PALAOLOGOSLAR'IN SONUNCUSU

169

ve maceraperest, tacir ve tarihi Benedetto Dei (1418-1492) ile tuhaf bir grme yapt. Belki de onunla yapt ilk grmeydi bu. Bu grmeler yllarca srd. Floransa ile Osmanl mparatorluu 1460-1472 arasnda yakn iliki iinde oldu ve bu ilikide, Dei'nin deyimiyle "pratiche e intelligenze" nemli rol oynad. Bu sre boyunca Osmanl ordusunda srekli Floransallar vard. Cumhuriyet, bu casusluk hizmetine byk paralar harcad. Benedetto Dei, sultanla yapt bu grmeyi bize olduka canl ve belki de biraz abartl bir biimde anlatarak, her iki tarafn sylediklerini dorudan aktarmtr. Sylediine gre, stanbul'da karaya iner inmez, yannda ok sayda nfuzlu kiilerden ald tavsiye mektuplar bulunmasna karn, Byk Trk onu hemen artp bir tr sorgulamaya tabi tuttu. Mehmed zellikle talya'daki siyasi ortam ve oradaki eitli saraylardaki durum hakknda ayrntl sorular sordu. Leonardo da Vinci, Benedetto Dei ile Sforzalar'm saraynda tantktan sonra, bir yalanc olduuna karar vermitir. A m a eer Dei'nin anlattklar doruysa, sultana talya'da ok sayda gcn bulunduu syledi ve bunlar teker teker sayd: "Para, prestij ve silah sahibi" drt g -Milano Dkal, Kral Ferrante'nin ynetimindeki Napoli, Venedik ve Floransa-, on alt bamsz devlet (adlarn verdi) ve son olarak da iki byk ehir olan Bologna ve Perugia. "Eer" diye devam etti, "bu gler kara ve deniz glerini birletirebilirlerse, gnmzdeki talyanlar atalarndan ok daha baarl olur." Bun u n zerine Byk Trk yle karlk verdi: Sevgili Floransal, sylediin her eyi dinledim... ve hepsine inanyorum... ama sana unu syleyeyim ki, talya gemite yapt byk ileri artk baaramaz. nk byk iler yapt gnlerde, bunlar Romallar'm gc sayesinde yapyordu... Romallar o zamanlar talya'nn tek hkimiydi... ama gnmzde lken yirmi deiik devlete ve eitli g odaklarna blnm durumda... ayrca birbirinizle savayorsunuz... birbirinizin can dmansnz... yaptm plana yardmc olacak pek ok ey biliyorum ve gen, zengin ve talihli olduumu grdmden Sezar', skender'i ve Kserkses'i amak niyetindeyim. Byk Trk bunlar syledikten sonra Benedetto Dei'ye srtn dnp saakl tahtna doru yrmeye balad. Ama kurnaz Floransal, kesilmi konumay devam ettirerek (en azndan bunu iddia ediyor), talya'nn mthi deniz gcn tasvire balad: Ne zaman talya'ya sava amaya kalksanz, btn Hristiyanlar'n size kar birletiini greceksiniz. Venedikliler'e yardm etmediler, nk talya'nn drt devleti bu devlete dmandr ve yok olmasn ister. A m a talya'ya saldrrsanz, hepsi size kar birleir. Benedetto Dei'ye inann. "Onunla yaptm konuma" der Dei, "bu szlerle son buldu." Venedik'in ba dman olan Dei'nin, Peu'da yaayan, ap madenleri ileten zengin Venedikli Girolamo Michiel'in yannda veznedar ya da ynetici olarak almay baarabilmi olmas, onun ikna yeteneinin ne kadar gl olduunun ve ok sevdii vatan Floransa'nm lehine siyasi planlar kurduunun kantdr. El-

r-KV-.-T"- r-m > ,: , %

170

NCO BLM

deki btn veriler, Dei'nin Floransa tarafndan ekonomik ve siyasi casusluk yapmak ve efendilerine rapor vermek zere gnderildiini gsteriyor. Mehmed'in Floransa'ya ynelik dosta tavr (Benedetto Dei, 6 Austos 1460'ta yazd bir mektupta bunu sevinle dorular), on iki yl daha srecekti. Bu tavr, Byk Trk ve sadrazam Mahmud Paa'ya ynelik pratich'e e intelligenze faaliyetlerinin sonu verdiini gsteriyor. Benedetto Dei, Floransa'nm Osmanl mparatorluu'nda srekli casus bulundurduunu ve bu i iin ylda be bin duka harcadn aka ve gururla syler.*^ Sylediimiz gibi, Mantua'dan en son ayrlan II. Pius oldu (19 Ocak 1460). Hayal krkl iindeydi ve ar .hastayd. Damla hastaln iyiletirmek umuduyla Macerata ve Petriolo kaplcalarn ziyaret ettikten sonra, doum ehri Siena'ya geri dnd. Orada, Napoli taht iin yaplan ekimelerin srdn ve bunun Papalk Devleti iin ne kadar kt sonular dourduunu grnce, tekrar kaygya kapld. Batl prensleri, zellikle de talya'y Trkler'e kar ortak bir Hal seferi dzenlemek iin birletirmeye alrken, Aragon ve A n j o u arasndaki atma ciddi boyutlara ulamt. Fransa Kral VII. Charles, Angeva grubunu destekliyordu. 1459 gznde, Mantua Kongresi hl devam ederken, Kral VII. Charles Kardinal Alainn'un Trkler'le savata kullanmak zere Marsilya'da toplad yirmi drt kadrgay Aragonlu Ferrante'yle savamakta kullanmaktan ekinmemiti. Yalnzca kadim Angeva grubuyla deil, birka gl feodal lordla da savaan Aragon, g durumda kalmt. Franszlar'm talya'da zafer kazanmas ve Napoli'yi etki altna almas, talya'nn siyasi bamszln tamamen sona erdirirdi. Bu yzden papa, Ferrante'yi desteklemeye karar verdi. Bylece 1460 baharnda sava balad. Ama papann umduu gibi Balkanlar'da deil, talya'da balamt. Bu gelimeleri anlatmamza gerek yok. u kadarn syleyelim ki, Napoli taht zerine yaplan korkun ekime, Roma'da tarifsiz bir terr -cinayet, yama ve tecavz- ortamnn domasna yol at. Bu yzden papa hemen geri dnmek zorunda kald (Ekim 1460). Papann Napoli Sava'nda taraf olmasndan memnun olmayan halk isyan etmi, Papalk Devleti'nin varln bile tehdit ediyordu. Hal byleyken, Osmanllar'a kar bir Hal seferi balatmak olanakszd. N Papa II. Pius 1460 Nisan'mda, hl Siena'dayken, Antakya badiyakozu Moses Giblet'le grmt. Bu lim, Yunan ve ayrca zellikle Suriye edebiyat hakkndaki engin bilgisiyle nlyd. Gibletler, Suriye'nin en saygn soylu ailelerinden biriydi. Badiyakoz, yalnzca Kuds, skenderiye ve Antakya'daki Yunan patriklerinin deil, ayn zamanda Karaman ehzadesi brahim Bey'in ve dier Dou hkmdarlarnn elisi sfatyla geldiini syledi. Hepsi de II. Pius'un onlar Osmanl boyunduruundan kurtaracan umuyordu. Moses Giblet, papaya yukarda ad geen hkmdarlardan mektuplar verdi. Bu hkmdarlar mektuplarnda Floransa birliine sadakat yemini ediyordu. II. Pius, Dou'dan gelen bu

18 Benedetto Dei'nin faaliyetlerine ilikin, kaynaklara dayal aynntl bilgi iin bkz. Babinger, "Mehmed II., der Erober, und Italien," Byzantion 21 (1951), 151 ve sonras. Osmanl sularnda giderek artan Floransa ticareti iin bkz. Michael E. Mallett, T h e Florentine Galleys in the Fifteenth Century (Oxford, 1967).

DOU'DAK MACERALAR VE TRABZON'UN D

171

eliyle hem zel olarak hem de bakalarnn yannda grt. 21 Nisan 1460'ta, bu ittifak resmiletiren bir belge hazrlatt. Kzl Kitap ad verilen bu belge, patriklerle prenslerin mektuplarnn Latince evirileriyle birlikte papalk arivlerinde gnmze kadar korunmutur. Bu mektuplarn gerek olup olmadn henz bilmiyoruz, nk asllar bulunamad. Ama II. Pius'un daha sonra bu olaydan hi sz etmemi olmas dikkat ekicidir. Her halde, Doulu elilere olan gveninin, ayn yl iinde, Noel'den ksa sre nce Roma'ya grkemli bir biimde gelen bir baka eli yznden ciddi ekilde azaldn biliyoruz. Dou'da da, tpk Bat'da olduu gibi, ortak dman Mehmed'in en yakn tehdidi altndaki prensler, ona kar birlemek iin bir plan yapmt. Bat'da bu projelerin ban papalar, zellikle de III. Calixtus ve II. Pius ekerken, Dou'da Trabzon imparatoru IV. toannes Komnenos (Kalo oarmes) topraklarn korumak iin Anadolu'da Osmanllar'la savamaya hazr olan herkesin nderi olmak istiyordu. Elimizde bu birlik hakknda bir belge olmasa da, en azndan ciddi bir proje olarak tasarlandn ve sultann bacana Karamanl ibrahim Bey, Sinop Beyi sfendiyarolu ismail, Diyarbakr'daki (eski Amid ya da Kara Amid) Akkoyunlular'm beyi Uzun Hasan ve Hristiyan prensleri Grcistan ile Mingrelia arasnda bir tr anlama olduunu biliyoruz. Uzun Hasan, IV. oannes ile yakn siyasi ilikiler kurmu ve 1458'de oannes'in gzel kz Catherine'le evlenmiti (Catherine evlendikten sonra Despina Hatun adn ald). Ama imparator ksa sre nce lm ve hasta kardei David, mteveffa imparatorun ocuk yataki olu V. oannes'in hmisi olarak imparator olmutu. IV. oannes daha uzun sre yaam olsa, gl Uzun Hasan ile yapt ittifak (Uzun Hasan'm dedesi "Kara Ylk" de bir Komnenos'la, IV. Aleksios'un [1417-1429] kzyla evlenmiti), Osmanl mparatorluu iin byk bir tehdit olabilirdi: zellikle de Avrupal ve Asyal gler ortak hareket etse. imparator David 22 Nisan 1459'da Trabzon'dan gnderdii bir mektupta (gereklii kesin deildir), Burgonya Dk'ne Asya devletlerinin Mehmed'e kar birletiini ve bu birliin Bat'daki benzer bir giriimi destekleyebileceini sylyordu. 19 Papa V. Nicolaus ile III. Calixtus, Yakn Dou hkmdarlaryla temas kurmak iin bir Minorit keii olan Fra Ludovico da Bologna'dan yararlanm, onu Hristiyan dnyasnn ortak dmanna kar asker toplamas iin Trabzon'a, berya'ya, Grcistan'a, Kk Ermenistan'a, Karaman'a ve hatta Diyarbakr'daki Uzun Hasan'a tam yetkili eli olarak gndermiti. Bu abalarn balangc ok eskilere dayanyordu. nk Calixtus'un papalk tahtna oturmasndan hemen sonra, Trkler'e kar bir sava balatmak iin btn gcyle urarken, Fra Ludovico'nun Kuds, Habeistan ve Hindistan'dan Roma'ya dndn biliyoruz. Buralara, V. Nicolaus adna siyasi bir grevle gitmiti. Dou'yu ok iyi bilen biri

19 Bu olaylarn arka plan iin bkz. Walther Hinz, lrans Aufsaeg zum Nationaktaat imfnfzehnten Jahrhundert (Berlin, 1936); Trke evirisi iin bkz. ev.: T. Byklolu, Uzun Hasan ve eyh Cneyd (Ankara, 1948; TTK: IV. dizi, no. 5); Bekir Stk Baykal, "Fatih Sultan MehmedUzun Hasan rekabetinde Trabzon meselesi," Tarih Aratrmalar Dergisi 2 (1964), 67-81. Yine bkz. "Ak Koyunlu" (V. Minorsky), El2 I, 311-312. mparatorun mektubu hakknda bilgi iin bkz. William Miller, Trebizond, The Last Greek Empire (Londra, 1926; yeni basm Amsterdam, 1968), 98.)

f -m *

172

NC BLM

olarak tannyordu. Yal papa oturup onu saatlerce dinledi. Anlattklar korkun yalanlarla doluydu muhtemelen. Sonra Calixtus onu tekrar Dou'ya gnderdi. Gondar'da Hristiyan Habe Kral Zara Jacob'la (1438-1468) ve ayrca baz Hint prenslerle grmesini istiyordu. Fra Ludovico bu ikinci yolculuktan ancak bir yl sonra dnd. Szmona gittii lkelerin ne kadar uzak olduunu gz nne alrsak, unlardan hangisinin daha artc olduuna karar vermekte zorlanrz: Fra Ludovico'nun o uzak diyarlarda Hristiyanlk'm davasnn ba savunucusu old u u n u hi istifini bozmadan iddia edebilmesinin mi, yoksa o papann Habeistan'a ve Hindistan'a bir maceraperest ve arlatan gndermekle, Trk tehdidine son verebileceklerine bir an olsun inanabilmi olmalarnn m. Avrupa ve Asya corafyas zerine ana gre son derece baarl bir kitap yazm olan II. Pius bile Ludovico'ya kanmt. 4 Ekim 1458'de Ludovico'yu papaln Dou elisi olarak atad ve ona Nicolaus ile Calixtus'un vermi olduu yetkilerin ve ayrcalklarn aynsn verdi. Ludovico 1460 Noel'inde Dou'dan tekrar dnd. Bu kez yalnz deildi. Yannda ok sayda Doulu eli vard. Giysileri ve tavrlar yle tuhaft ki, sokaklardaki insanlar onlar birbirlerine gsteriyor, ocuk srleri pelerine taklyordu. Bu adamlardan biri hametli bir valyeydi. Kendisini Trabzon imparatoru David'in elisi olarak tantt. Imereti Kral VIII. George'un (kendisine Iran kral dense de, aslnda yalnzca Kartli'ye sahipti) elisi saygn grnl, yal bir adamd. Dikkat ekmesinin tek nedeni, valye olduunu iddia etmesine karn bann tepesinin bir kei gibi tral olmasyd. Zamtche Dk -ancak kendisinden "Grcistan ya da Byk Iberya prensi" olarak sz ediliyordu- Prens II. Qwarqware'in ("Gorgora") temsilcisi, iri yar ve gl kuvvetli bir adamd. Gnde on kilo et yedii syleniyordu. Topluluktaki en ilgin kiiydi. Bann tepesi tral ve tam ortasnda uzun bir sa demeti bulunan, kpeli ve gr sakall bir adamd. Pek ok adla tannan Kk Ermenistan Lordu, kibar bir valye gndermiti. ok sayda mzik aleti alabilen bu valye geni bir pelerin ve uzun bir apka takmt. Maiyetinin ortasnda yryordu. Son olarak da, "Kk Trk" Uzun Hasan'n elisi vard. Bu eli Byk Trk'e kar 50 bin adamla savaabileceklerini syledi. Bir sre sonra, iyi bir ilahiyat ve mneccim olarak tannan efsanevi Papaz John'm elisi geldi. Ludovico'ya gre bu eliler Colchis, iskit Topraklar, Don ve Tuna, Macaristan, Almanya ve Venedik'ten geerek gelmiti. Ekim'de imparatorun karsna ktlar. Ancak bu kez grupta yalnzca Ludovico, "Acem" ve "Grc" vard anlalan. Trkler'e kar savaa en az 150 bin savayla katkda bulunabileceklerini sylediler. III. Friedrich de gl bir ordu vermeye sz verdi. "Acem" eli, efendisi adna imparatorun ayaklarn pmeye kalknca, imparator buna izin vermedi. Ama eli bunu yapmadan vatanna dnmeye cesaret edemeyeceini syledi. III. Friedrich, 17 Ekim 1460'ta "Acem kralna" yazd ve tasla gnmze kadar ulam olan bir mektuptan anlald kadaryla, Doulular'a gvenmiti. Bu ilgin konuklar Roma'da imparatorluk elileri gibi arland. Yksek rtbeli rahipler onlarla tanmaya geldi. Onurlarna bir resmi ziyafet dzenlendi. Hristiyan hkmdarlarn elileri Kilise Meclisi'nde II. Pius'a efendileri adna sadakat yemini etti. Sonra Doulular'n Mehmed'e kar yapt byk ittifaktan sz edildi. Eliler ksa konutu. evirmenleri ve szcleri Fra Ludovica (kendisine "Doktor" diye hitap edilmesini istiyordu), Dou'da geirdii uzun sre zarfn-

DOU'DAKI MACERALAR VE TRABZON'UN D

173

da Latin dilini unuttuunu iddia etti. Rumca ya da Farsa konusa anlalmayacandan, talyanca konumaya karar verdi. Doulu eliler, btn mektuplarnda ve konumalarnda, gl Dou birliinin Ludovico'nun eseri olduunu srarla vurguluyordu. Prensler papaya haber gndererek, ona ve elisine duyduklar saygdan dolay aralarndaki ekimelere son verip ortak dmanlarna kar birletiklerini belirtmiti. A m a byk Dou birliinde, Roma'ya ulak gndermemi olan birka prens daha vard. Bunlar Mingrelia hkmdar Dadian Liparit, Abhazya yneticisi Rabia, Sinop Beyi smail ve Karaman Beyi idi. II. Pius 16 Ekim 1459'da Karaman Beyi'ne, kendisinden nceki papa III. Calixtus'a verdii szleri hatrlatarak, gerekirse 40 bin adam verebileceini dndn bildirmiti. Birlikteki dier prensler ise yle farkl unvan ve adlarla belirtilmitir ki, kimliklerini tespit etmek gtr. Gotlar ve Alan kabileleri (byle bir ortamda onlarn adna rastlamak artcdr) "Acemler'in" sanca altnda savamak istiyordu. Ad geen btn devletler byk ordular vermeyi vaat etti. Glerine ve lkelerinin boyutlarna bakldnda, abarttklar akt. Trabzon Kral David (imparatorluu son zamanlarda yalnzca bakentine indirgenmi olmasna karn) 20 bin asker ve 30 iki sra krekli kadrga vermeyi vaat etmiti, mereti yneticisi ve ondan da nemsiz olan Mingrelial Dadian ise 60 biner adam vermeyi, Uzun Hasan 50 bin adam vermeyi vaat ediyordu. Bylece Asyallar, eer Avrupal gler papann nderliinde birleip Bat'da ellerinden geleni yaparsa, Trkler'i Karadeniz'e kadar yeneceklerini sylyordu. Trk ad yeryznden silinecekti. Doulu prenslerin Batllar' Osmanl belasndan kurtarmak iin birlemesi ne kadar rahatlatc olurdu! Bu fikir uzun sredir akllardayd. Doulular'n verdii szler, Mantua'da gnlszce toplanm ya da kongreye uzaktan katlm olan prenslerin verdii szlerden daha cesaretlendiriciydi. Yine de, II. Pius Trkler'e sava amadan nce bu yabanclarn Fransa kral ile Burgonya Dk'ne sayglarn sunmalarn bekliyordu. Bu kral ile dkn onay olmadan bir Hal seferi balatlmas anlamszd. Yabanclar onlarla grmeyi seve seve kabul etti. Tek istedikleri, papann onlara yol paras vermesi ve Ludovico'yu Dou'daki btn Katolik Hristiyanlar'm piskoposu olarak atamasyd. II. Pius her iki art da kabul etti. Ancak Ludovico'yu, ancak yetki blgesinin snrlar tam olarak belirlenince piskoposlua atayacan syledi. Papa her ne kadar Asyal prenslerin byk vaatlerine pek inanmam olsa da, o sralar misyonerin drstlnden ya da getirdii Doulular'n gerekliinden phelenmiyordu anlalan. Doulular' ok iyi tanyan Venedik Senatosu ve elilerin yaz ortasnda ziyaret etmi olduu Floransa Sigroria's bile onlar gerek Doulu sanmt. Eli heyeti 1461 Ocak aynn ortasnda Roma'dan ayrlmadan nce II. Pius, Fra Ludovico'ya onun iki hkmdarn lkelerindeki papa elisi olduunu gsteren belgeler verdi ve ona bu iki hkmdar cennete ve papaln gzne girme vaatleriyle ikna ederek, Hristiyanlk iin savamalarn salamas talimatn verdi. Ludovico yanndaki Asyallar'la birlikte Mays 1461'de Fransz sarayna vardnda, bariz bir phecilikle karland. Geri yanndaki o tuhaf grnl insanlara yemek ve kalacak yer verildi ve onurlarna enlikler dzenlendi. Yabanclar, VII. Charles ile kraliyet konseyinin huzuruna knca, VII. Charles'a "kral-

wvw r >-,' - \ V

174

NC BLM

larm kral" diye hitap ettiler ve kendisine, zambak biimli kraliyet armasn tayan bir bayrak ve bir subay gndermesinin, yz bin askerden daha etkili olacan sylediler. A m a bu tuhaf eliler, efendilerinin zenginliinden ve askeri gcnden srekli vnle sz etmelerine karn, dilenci gibi davranyorlard. VII. Charles'm, 22 Temmuz 1461'de lmesi onlar adna bir talihsizlik oldu. Olu XI. Louis, elilerin parlak teklifleri ve vaatleriyle pek ilgilenmiyordu. Avularn yalayan eliler St. mer kalesine, Burgonya Dk Philip'in sarayna -gittiler. Orada, Altn Post Tarikat'nm bir toplants yeni bitmiti. Elilerin geliini, enlik yapmak iin bahane olarak kullandlar. Eliler, papann bir mektubunu ve Doulu prensin (Trabzon imparatorunun, "Acem'in" ve Grc'nn) yazd mektuplar gsterdiler. Grcistan Kral Komnenos, Burgonya Dk ile arkada olmak ve onun gzne girmek istediini, nk en byk arzusunun Hristiyanlk uruna lmek olduunu ve Burgonyal'nm Filistin'i kfirlerin elinden kurtarmaya en ok istekli adam olduunu iittiini sylyordu. Komnenos eer bu gerekleirse, Burgonya Kral'nn Kuds tahtna oturmasn destekleyeceini sylyordu. Yazlm btn mektuplarda (birbirlerine yle ok benziyorlard ki, ayn elden km gibiydiler), Ludovico'dan piskopos sfatyla bahsediliyordu. Burgonya sarayndaki Latince konumay kimin yapt bilinmiyor. Ancak Latince'yi unutmu olan doktor-piskopos ya da yanndaki Asyallar'dan biri olmad kesin. Burgonya Dk Philip, Robert Guiscard ile Godefroy de Bouillon'un eski sancan Boazii'nden geirmeye kararl olduunu yineledikten sonra, Ludovico ile yanndakiler Roma'ya geri dnmek zere yola kt. Ne Fransa'da ne de Burgonya'da n grmeler yapmann tesinde bir adm atlmamt. Bu arada, Papa II. Pius o Asyallar'n kimliklerinin gerekliinden phelenmeye balamt. Ludovico'nun emirlerine uymayp kendisini piskopos olarak tanttn ve daha da nce, Macaristan ve Almanya'da, aslnda sahip olmad haklara sahipmi gibi davrandn iitmiti. Eli heyetindekiler artk maceraperest ve arlatanlar olarak grlyordu. Roma'ya dndklerinde, daha nceki gibi hrmetle karlanmadlar. II. Pius onlara yol paras verip gnderdi. Aslnda o utanmaz Ludovico'yu hapse attrmak istiyordu. Ksa sre sonra, Ludovico'nun Venedik'te kendisini piskopos olarak tanttn duyunca, ehrin piskoposuna o shtekr tutuklatmasn syledi. Do tarafndan uyarlan Ludovico kat. Pius'un mehur hatratndan (Commentarii) rendiimiz kadaryla, Ludovico ile elilerinden bir daha haber almad ama artk Dou'dan gelen btn haberlere pheyle bakmaya balad. 20 II. Mehmed'e kar birleen Doulu hkmdarlarn ve Ludovico da Bologna adl arlatann yks budur. Eer o mektuplar ve verilen szler sahici olsa, o prenslerin lkelerindeki btn erkekleri askere almas gerekecekti. Ancak ertesi

20 Anthony Bryer, "Ludovico da Bologna and the Georgian and Anatolian Embassy of 146061," Bedi Kartlisa 19-20 (1965), 178-198'de, Ludovico'nun grevini bir kez daha ele alrken, elinin yapt turda zellikle Michele Alighieri'nin (mehur airin torunu ve Karadeniz kysnda yaayan Floransal bir tacir) oynad role deinir. Papann hatrat ngilizce'ye Florence A. Gragg tarafndan evrilmi, Leona C. Gabell tarafndan dipnotlandrlm ve Smith Col' lege Studies in History, XXII, XXV, XXX, XXXV, XLIII adyla yaymlanmtr. Yukarda sz edilen Asyal eliler iin bkz. XXX, 371-374.)

DOU'DAK MACERALAR VE TRABZON'UN D

175

yln olaylarnn kantlad gibi, bu Kafkas hkmdarlarndan hibiri Komnenoslar' savunmak uruna rak Osmanl mparatorluu'na sava amak niyetinde deildi. II. Mehmed 1461'de, sanki Dou komularnn gerek ya da sahte vnmelerini yalanlamak istercesine, Karadeniz blgesiyle ilgilenmeye karar verdi. Uzun Hasan ile akrabas Komnenoslar'n tavrlar onu uzun sredir rahatsz etmekteydi. Trkmen devleti ile Trabzon'un ittifakn, tehlikeli boyutlara varmadan sona erdirmeye ve bylece Yunan ve Anadolu topraklarndaki, Osmanl boyunduruundan kurtulmak isteyen halklarn son umutlarn tek bir darbede yok etmeye karar verdi. Mehmed, Trabzon mparatoru IV. loannes'i de salnda tehlikeli bir rakip olarak grmt. IV. oannes, ordularnn gcyle olmasa bile en azndan Yunan halk stndeki etkisiyle, Mehmed'in gcnn tadn tam olarak karmasn engelleyebilecek biriydi. Komnenoslar'n imparatorluu bir sredir bamsz deildi. Haziran 1456'da, Mehmed Belgrad' kuatrken, ikinci Amasya valisi Hzr Paa, Trabzon'a kara ve denizden saldrmak iin emir almt. Trkler ehrin banliylerine kadar ilerlemiti. O sralar bir veba salgn ehri kasp kavuruyordu. mparator felaketi geciktirmek ve en azndan rahat bir nefes almak iin, ylda iki bin altn vermeyi nermi, sultan ise bu tutar hemen bin altna karmt. mparatorun o sralar despot olan kardei David, bu tutarla Osmanl mparatorluu'na gidip sultana bar anlamasn onaylatmak istemiti. Bu srada hem sultann niyetini hem de ordusunun gcn ve disiplinini renme frsat bulmutu. David yurduna dnerken, aabeyinin kukla imparatorluunu ancak bir mucizenin kurtarabileceini dnmt phesiz. Bu mucize gereklememiti elbette. David 1458'de imparator olunca btn umutlarn yeeni Catherine'in kocasna, Diyarbakr'daki Uzun Hasan'a balamt. Oysa kendisini Tmurlenk'in tek gerek torunu olarak gren bu Mslman beyin, bir Hristiyan devleti kurtarmaya can atmayacan bilmeliydi. AkkoyUnu beyinden yardm isteyerek, araclk yapmasn, Mehmed'e bir eli gndererek yllk harac kaldrtmasn rica etmiti. Trkmen beyinin elileri 1459 ylnda Mehmed'e gitmi ve efendileri adna yalnzca David'in haracnn kaldrlmasn deil, ayn zamanda sultann dedesi I. Mehmed'in her yl Akorda'ya gnderdii iddia edilen ve son altm yldr gnderilmeyen biner adet at rtsnn, sark bezinin ve halnn gnderilmesini talep etmilerdi. Ayrca Kapadokya'nn teslim edilmesini talep ediyorlard, nk-Uzun Hasan bu blgeyi kars Despina Hatun'un eyizinin bir paras olarak Komnenoslar'dan almt. Akkoyunlu beyinin ar taleplerde bulunmakla en azndan bir eyler koparmay m umduunu, yoksa barbarca bir kabadaylkla sultan kkrtmak m istediini bilmiyoruz. Mehmed belirgin olmasa da aka tehditkr bir cevap verdi. Khalkokondilas'a gre, Komnenoslar'n Osmanl mparatorluu'ndan ne beklemeleri gerektiini yaknda reneceklerini, Dukas'a gre ise (ki bu versiyon daha akla yakndr), elilere bar iinde yurtlarna dnmelerini, nk ertesi yl kendisinin bizzat gelip bu hara meselesini akla kavuturacan sylemitir. Kapudanpaalk karargh olan Gelibolu limanndaki Osmanl filolar, 1461 ba-

t-wrw r "<r * r - v

176

NC BLM

mdan itibaren gzden geirilip onarld ve glendirildi. Dukas'n sylediine gre bu hazrlklar, kendilerine kar yapldn sanan Ege Adalar sakinlerini dehete drd. Ancak Mehmed ksa sre sonra donanmann Karadeniz'e doru yola kmasn emretti. Toplam 300 gemiden olutuu sylenen donanmann Kapudan- Derya Kasm Paa idi. Kasm Paa'dan sonraki en yetkili kii, deneyimli bir denizci olan Yakub'du. Mehmed, kara ordusuyla yola kp piyade ve svarilerini anakkale Boaz'ndan geirerek Bursa'ya gnderdi. Bu ordu 60 bin atl, 80 bin piyade ile ayrca toplardan ve levazm kafilesinden oluuyordu. Sultan bunun ardndan, bizzat Rumeli askerlerinin banda Anadolu'ya geti. Akyaz stnden giderek Bursa'ya vardnda, Anadolu askerlerinin tm orada toplanmt bile. Mehmed, babas ile atalarnn kabirlerini ziyaret ettikten sonra, btn orduyla birlikte douya doru ilerlemeye balad. Niyetini kimseye sylemedi. Kazasker ona nereye gittiklerini sorunca, sultan fkeyle "Niyetimi sakalmn kllar biliyor olsa, onlar yolup yakardm" diye karlk verdi. Sultan bacanana, sfendiyar ailesinden, Sinop Emiri smail Bey'e Bursa'dan bir mektup ya- zarak, donanmaya yiyecek temin etmesini ve gerekirse blgenin zengin madenlerinin gelirlerini vermesini emretti. smail Bey'e yazd ikinci bir mektupta da, olu Hasan' (sultann yeenini) kendisiyle bulumas iin Ankara'ya gndermesini syledi. sfendiyarolu veliaht bu emre hemen uydu. Hasan, amcasndan nce Ankara'ya vard. Sultan, Hasan' iyi arlad ama sonra hemen Sinop'taki babasnn yanma, u mesajla gnderdi: "Babana syle, Sinop ehrini almak iin yanp tutuuyorum. Ona karlnda Filibe blgesini vereceim. Eer kabul etmezse, ksa sre sonra bizzat oraya geleceim." Bunun zerine bir belge hazrlanp, smail Bey'in topraklarnn byk bir ksm -Kastamonu blgesi-, sultan kendisine kar kkrtm olan kardei Kzl Ahmed Bey'e devredildi. Bunun zerine Mehmed Sinop'a doru yrd. Sadrazam Mahmud Paa, ehrin efendisine, direnmenin faydasz olduunu, hele topraklarnn yarsndan fazlas kardeinin eline gemiken, iyice faydasz olduunu h e m yazyla h e m de szle syledi. smail Bey kaderine boyun eerek bacanann karsna kt. Gelenee uyarak sultann elini pmek isteyince, Mehmed bunu kabul etmedi ve Bizansllar'm saray geleneine uyarak ona "aabeyim" dedi. Bylece Sinop hi ^direnmeden teslim olmutu. Oysa hem doa hem de insanlar tarafndan (zellikle de iki bin topu ile 400 top tarafndan) korunduundan, uzun sre direnebilirdi. Sultan, tahtndan ettii emire nce Anadolu'daki Yeniehir, negl ve Yarhisar' verdi ama daha sonra bunlar yerine Filibe ile civarn verdi. Burada, kendi topraklarnda yaayan smail, slam detleri stne ok okunan Hulviyat- Sultani adl bir kitap yazd. 1479'da ld. Kendi yaptrm olduu, artk var olmayan Bey Camii'ne gmld. Olu Hasan Bey'e (Mehmed ona nce Anadolu'daki Bolu'yu vermiti) Filibe civarndaki Markovo maliknesi, dier olu Mahmud Bey'e de Edirne civarndaki bir emlak miras kald. 2 1 Sinop limanndaki gemiler arasnda, 900 pilsoi'lik (tonluk?) bir gemi vard. Sultan bunu hemen stanbul'a gnderdi.

21 Sinop'lu smail Bey hakknda bkz. Yaar Ycel, "Candar-oullar Beylii (1439-61)," Belleten 34 (1970), 373-407.

DOU'DAK MACERALAR VE TRABZON'UN D

177

Sultan, Sinop'tan ayrlp yamurlu havada ilerlemeye balad. Sahilden deil, Amasya ve Sivas zerinden Erzurum'a giden askeri yoldan ilerliyordu. Trabzon'a deil, Uzun Hasan'm topraklarna doru gittii izlenimini uyandrmak istiyordu besbelli. Tokat'n, gneyinde, Erzurum'a giden yolda Sivas'tan yaya iki gnlk uzaklkta, Koylu Hisar (Koyunlu Hisar, gnmzde Koyulhisar) da kalesi vard. Uzun Hasan bu kaleyi Hseyin diye birinden zorla alarak, topraklarn Anadolu'dan gelebilecek bir saldrya kar koruyacak bir snr kalesine dntrmt. Sultan, Kk Rum (yani Amasya ve Sivas blgesi) valisi arabdar Hasan Bey'i kaleyi almak ya da en azndan civarn yakp ykmakla grevlendirdi. arabdar Hasan Bey her iki grevi de baaryla yerine getirdi. Sultan douya, Erzincan'a doru ilerledi. Yolda karsma Uzun Hasan'm annesi Sara Hatun (muhtemelen Diyarbakrl bir Hristiyan Arami'ydi) kt. Sara Hatun'un yannda Krt beyi eyh.Hseyin ve ok sayda Trkmen beyi vard. Pahal armaanlarla gelen Sara Hatun, olu adna bir bar anlamas yapmakla grevlendirilmiti. II. II. Mehmed, Sultanla eyhi son derece kibarca arlad. Birine "anne", dierine de "baba" diyerek hitap etti. Onlar araclyla Uzun Hasan'la bir anlama yapt. Bu anlamada Uzun Hasan, Komnenoslar'a daha fazla yardm etmeyeceine sz veriyordu. Mehmed daha sonra Sara ve Hseyin'le birlikte Trabzon'a doru yola kt. Ky eridindeki sarp dalardan getiler. Mehmed, Zigana Da'nm ounu yaya kmak zorunda kald. "Evladm" dedi Sara, sultana, "Trabzon iin niye bu kadar zahmete giriyorsun?" Sultann "Anne, elimde slam'n klc var. Bu ileleri ekmezsem gazi adna layk olamam. Bugn ve yarn, Allah'n karsnda utantan yzm kapamak zorunda kalrm!" diye karlk verdii sylenir. Sara Hatun'un, Erzincan bar anlamasna Trabzon imparatorunu da dahil etme abalar sonusuz kald, tpk yolun glklerini (almaz dalar, geit vermez aal yarklar ve levazm yetersizliini) anlatarak onu David'e saldrmaktan vazgeirme abalar gibi. David'in sonu gelmiti. Bar grmeleri srasnda, Sinop'tan gelen Osmanl donanmas Trabzon'a ulap ehri kuatmaya balamt. Ky eridindeki banliyler kolayca yakld. ehre yaplan saldr ise (gemi toplar fazla zarar vermiyordu) otuz ikinci gnndeyken, sadrazam Mahmud Paa ordunun nc koluyla gelip Trabzon'u karadan kuatt. Ky tepelerinde bir amfiteatr gibi ina edilmi olan Trabzon, sk bir bitki rtsyle kapl geni bir kuakla evriliydi. ehir, grkemli saraylar, kubbeleri ve kuleleriyle, zellikle denizden ve sabah gneinde bakldnda Pontus'un kraliesi gibi grnrd. Komnenoslar dneminde iinde saysz kilise, dkkanl geit, pazar yeri ve ev vard. Tepelerin dibinde ve ky eridinde, zengin tacir, denizci ve ehirlilere ait evler, uzun sralar halinde uzanrd. Bu eski Bizans ehri balangta yalnzca imparatorluk dneminde Akropol olarak bilinen ksmdan ibaretti. Buras, yksek bir kaleyle evrili bir platformdu. Mimariye dkn olan Komnenoslar, Akropol'n etrafna yksek yuvarlak surlar, derin hendekler ve mstahkem kuleler ina ettirmiti. Surlarn iinde dar parke sokaklar ve ok katl evler uzanrd. Bu evlerin dz atlarnda meyve ve iek baheleri ve amal ardaklar bulunurdu. Bu mstahkem kesimin dnda, ky eridinde uzun, geni caddeli banliyler vard. Bu kesimde, zellikle de kalenin dousunda, tacirlerle zanaatkrlarn evleri ile pazarlar uzanrd. ehrin snrnda iki kale vard. Bu kaleler imparatorun izniyle, biri Cenovallar, dieri ise Venedikliler tarafndan, de-

-ri . : ,

178

NC BLM

erli mallarla dolu depolarn korumak iin yaplmt. Platformun yukarsna, kayalklarn stne kurulmu olan imparatorluk kalesi, hem Akropol'un h e m de ehrin aa kesiminin tepesinde ykselirdi. inde hazine, arivler, hkmet binalar ve saray mensuplarnn evleri bulunan bu saray, derin hendekler, surlar, kuleler ve demir kaplarla korunurdu. Yksek bir merdiven, ehrin merkezindeki "Komnenoslar'n altn sarayna" alrd. Bu sarayn beyaz mermer stunlarla desteklenenen byk holnn demesi beyaz mermerle kaplyd ve duvarlarnda Komnenoslar'n portreleriyle armalar aslyd. Holn evresinde-konuk-odalar, balkonlar, galeriler ve teraslar vard. Saraym her cephesinde bulunan bu teraslar ova ile dalarn, ehir ile denizin muhteem manzaralarn 1 sergiliyordu. nsan bu ykseklikten baknca, gzel vadilerle dolu o blgeyi tamamen grebilirdi. Her yerde korular, otlaklar, baheler, zeytinlikler, zm balar, dereciklerle ve pnarlarla dolu, iinden patikalar geen sk ormanlar vard. Gney yamalarndaki en gzel yerlere manastrlar ve dinadamlar tarafndan ynetilen misafirhaneler kurulmutu. 1404'te, Semerkand'a giderken Trabzon'a urayan Kastilya sefiri Don Ruy Gonzalez de Clavijo, ehrin o altn ann en sadk ve tarafsz tandr muhtemelen. ehri, saray ve en deerli Dou mallarn alp satan yerel talyan tacirlerinin faaliyetlerini incelemitir. Ayrca ehrin yerlisi olan Kardinal Basil Bessarion'un (l. 1472, Ravenna) ehre ilikin olduka ayrntl bir tasviri de gnmze ulamtr. Bessarion, Trabzon'un bana gelen felaketten birka yl sonra ld. Trabzon'u dnyadan soyutlanm, her trl hazineyle dolu bir cennet olarak gryordu ve bunda haklyd. 2 2 David Komnenos, akrabas ve en yakn mttefiki Uzun Hasan'm sultanla bar yaptndan henz habersizdi. Osmanl kara ordusunun Akkoyunlu beyiyle savatna inandndan, Trk filosunun saldrsn geri pskrtrken ii rahatt. nk ehirde bol miktarda yiyecek ve cephane vard. A m a sultann btn ordusuyla birlikte dalardan ehre yaklat, amacnn aka Trabzon'u karadan kuatmak olduu haberi gelince, cesaretini yitiren David, ehri olmasa bile en azndan hayatn ve servetini kurtarmak iin uzlama yoluna gitmeye karar verdi.'Oyle zayf ve korkak bir insand ki, onursuzca bir hayatn sahte parlts uruna utan verici bir bar anlamas yapmaktansa, ailesi ve mlkleriyle birlikte imparatorluunun harabesi altna gmlmenin daha iyi olacan akl edemedi. Bu yzden Mahmud Paa (ksa sre nce bir Trk suikastisi tarafndan yznden yaralanm ve sultann zel hekimi Maestro Gaetal Iacopo de tarafndan hayat kurtarlmt) David'e teslim olma ars yapnca, imparator h e m e n ehri birtakm koullar altnda teslim etmeye hazr olduunu bildirdi. Sadrazam, akrabas olan hain protovestiarius (anneleri kuzindi) Georgios Amirutzes ile konutuktan sonra, onun araclyla imparatora bir mesaj gnderdi. Bu mesaj Dukas tarafndan kaydedilmitir:

22 Kastilyal'nm Trabzon -tasviri iin bkz. Narrative of the Embassy of Ruy Gonzales de Clavijo to the Court oflimour, at Samarcand, A . D . 1403-6, ev. (ayrca dipnotlar ve nsz yazan) C. R. Markham (Hakluyt Society, 1. dizi, XXVI, 1859; yeni basm New York, 1963). Ayrca bkz. A. A. Vasiliev, "The Empire of Trebizond in History and Literature," Byzantion 15 (1940-41), 316-373; Bessarion'tn almasna yaplan gnderme iin bkz. s. 365.

DOU'DAK MACERALAR VE TRABZON'UN D

179

Yce hkmdar Mehmed, Kraliyet hanedan Helenler'in yesi Trabzon mparatoru'na unu bildirmektedir: Topraklarn igal etmek iin ne kadar uzaktan geldiimi gryorsun. Bakentini hemen teslim edersen, sana toprak veriririm. Tpk Mora'nn Yunanl prensi Demetrios'a verdiim gibi. Demetrios'a hazineler, adalar ve gzel Enez ehrini verdim. imdi huzur ve mutluluk iinde yayor. Ama teklifime kulak asmazsan ehrini yok edeceim, bilmi ol. ehrin surlarn yerle bir edip btn sakinlerini ldrene kadar buradan ayrlmayacam. Bu tehditler karsnda dehete kaplan ve mttefikleri tarafndan yzst braklm olan imparator David, belirttii koullar altnda teslim olmaya raz olduunu syledi. Sultana evlenmesi iin ikinci kzn teklif etmeyi ve ondan Trabzon imparatorluununki kadar yksek bir gelir getiren bir blge istemeyi de ihmal etmedi. Mahmud Paa'dan bu teklifleri renen sultan, ilk bata David'in kaytsz artsz teslim olmasnda srar etmeye karar verdi. Filosunun geliinden nce, imparatorie Helena'nn Trabzon'dan ayrlm olduunu renmesinin bunda etkisi bykt. Ancak Sara Hatun sonunda Mehmed'i David'in koullarn kabul edip bar imzalamaya ikna etmeyi baard. Mehmed, imparatorun ehirden maiyeti, menkul eyalar, altnlar, gmleri ve mcevherleriyle ayrlmasna izin verdi. David, btn ailesi ve imparatorluun btn st dzey yetkilileriyle birlikte gemiyle stanbul'a gnderildi. Komnenoslar'n kalesi, yenieriler, ehir ise azaplar tarafndan igal edildi. Kasm Paa valilie atand. Hzr Paa'ya ise blgenin geri kalann ele geirmesi emredildi. Trabzonlu erkekler kle edildi. Bazlar Osmanl imparatorluu'na datld, bazlarysa sultann yksek rtbeli adamlarnn hizmetine verildi. Sekiz yz gen seilip yenierilerin arasna katld. ok sayda aile yerletirilmek zere istanbul'a gnderildi. Bylece kadim Roma mparatorluu'nun Bizans imparatoru VIII. Mihail tarafndan yeniden kurulmasndan tam 200 yl sonra, 15 Austos 1461'de, Komnenoslar'n imparatorluu son buldu. 2 ^ Mehmed, neredeyse tamamen kansz geen iki sefer yaparak, Anadolu'nun kuzey kysn, Ereli'den Ermenistan snrna kadar tamamen ele geirmiti. Ele geirdii yerler arasnda, blgenin en nemli ve en zengin liman ehri olan Amasra, Sinop ve Trabzon da vard. Komnenoslar'n sonuncusu bir sava olsa, sultan Trabzon'u o kadar abuk ele geiremezdi muhtemelen. Kuatma toplar ve svarileri yoktu. Sarp ve almas g Zigana Dalar'n on sekiz gnde gemiti. Yiit askerlere ve gl toplara sahip olan, ayrca savunmaya elverili bir arazide bulunan Trabzon, Trkler iin kolay bir lokma olmazd. Mehmed'in ordusu leva-

23 William Miller, Trebizond adl almasnda, Komnenoslar ynetimindeki Karadeniz devletinin sonunu, Batl kaynaklara gnderme yaparak anlatr. Karlatrmal bir okuma iin bkz. Babinger'in makalesi, "La date de la prise de Trebizonde par les Turcs (1461)," Revue des etudes byzantines 7 (1950), 205-207; yeni basm A&A I, 211-213.. Ernest H. Wilkins, Latince bir elyazmasnm son ksmna dayanarak, Trabzon'un d tarihinin 1461 olduunu kantlamtr, bkz. "The Harvard Manuscript of Petrarch's Africa", Harvard Library Bulletin 12 (1958), 321322.

r-TTT-.-Tt-

180

NC BLM

zm eksiklii ekiyordu. Bu husus, Bizans ve Osmanl tarihileri tarafndan vurgulanmtr. Bu tarihilere gre Mehmed, ordusuyla karadan ilerlerken, levazm ktl yznden yolda pek ok kaleye ve mstahkem mevkiye saldramamt. Bu ktlk, sonunda ya onu ve ordusunu yok edecek ya da geri ekilmek zorunda brakacakt. Ama ehrin teslim edilmesinde, David'in korkaklnn yan sra Georgios Amirutzes'in ihanetinin de pay vard. mparatorluun nde gelenlerinden biri olan Amirutzes, nfuzu sayesinde btn savunma glerini fel etmeyi ve ehre umutsuzluk yaymay baarmt. zellikle son yllarda, Georgios Amirutzes'i aklama giriimlerinde bulunuldu. Ancak daha sonraki yllarda kendisine ve oullarna Osmanl mparatorluu'nda her trl ayrcaln tannmas (bu ayrcalklar onlar dnda hibir Trabzonlu'ya tannmamt) ve imparatorluun dier soylular idam edilirken kendisinin sultana mide bulandracak kadar ar methiyeler dzmesi, Amirutzes'in sultann gzne girmi olduunun ak kantdr. Bunda yar Srp, yar Rum sadrazam Mahmud Paa'nn pay byktr. Yunanistan'n nde gelen aileleriyle akraba olmas, bu nfuzlu adam sultana son derece yararl klyordu. Muhtemelen Trabzonlu olan annesi, Komnenoslar'dan bir prensesin (muhtemelen despotun bir akrabasnn) maiyetiyle birlikte Srp sarayna gitmi ve orada soylu ya da zengin bir Srpla evlenmiti. Yalnzca bu gerek bile, Mahmud Paa'nn Trabzon'daki balantlarn ve Komnenoslar'n imparatorluu sultana teslim etmesindeki roln kantlamaya yeterlidir. Pek ok yazda, Mehmed'in Trabzon'u fethettikten sonra k orada geirdii ve ehirden ancak 1462 baharnda ayrld sylenmitir. Ancak bu doru deildir. Aslnda Karadeniz kysndan 1461 yaz bitmeden nce ayrld. Yannda muhtemelen Sara Hatun da vard. Sara Hatun'u Trabzon kraliyet hazinesinden ald en deerli mcevherlerle dllendirdii sylenir. Geldii kara yolundan giderek Bursa'ya ulamas yirmi sekiz gn srd. Sonra stanbul'a geri dnd. Bunun kant, o sralar stanbul'da bulunan Hmanist Angelo Vadio'nun^ Rimini'deki lim hemehrisi Roberto Valturio'ya yazd bir mektuptur. Bu mektupta, Mehmed'in 6 Ekim 1461'de stanbul'a dndn sylyor. Ancak Mehmed o yln geri kalann ve kn tamamn Edirne'deki Tunca Adas'nda geirdi. Buras en sevdii yerdi anlalan. 2 ^ Baz Ermeni tarihilerin iddia ettii gibi, sultann Bursa'nn Ermeni bapiskoposu Hovagim 1461'de stanbul'a gnderdii ve onu patrik sfatyla imparatorluktaki btn Hristiyan Ermeniler'in ba yapt doruysa, bu olay muhtemelen ya sultann Anadolu seferi srasnda ya da Trabzon'dan dnnde gereklemitir. Yeni patriin haklar ve grevleri Rumlar'nkiyle aynyd. En azndan Ermeni kaynaklarna gre, Patrik Hovagim -faaliyetleri, hatta cemaatinin boyutlar hakknda ok az ey biliyoruz- 1478'e kadar, iki dnem grev yapt. Bursa'da ok sayda Ermeni vard. Orada ticaret yapyorlard. Bakentte, zellikle Galata blgesinde de bir miktar Ermeni vard. Galata'da gnmzde de ok sayda Ermeni tacir

24 Angelo Vadio hakknda bkz. Babinger, "Mehmed II., der Eroberer, und Italien," 163, dipn o t 3. Valturio hakknda bkz. aada, s. 183, 423.

PAPA LE SULTAN

181

yaamaktadr. Osmanl devletinin geri kalannda ise, zellikle de "Romania"da (Rumeli), Edirne, Filibe, Varna gibi byk ehirlerle baz liman ehirlerinin dndaki yerlerde pek az Ermeni bulunuyordu. Fatih dneminde Osmanl mparatorluu'nda muhtemelen en fazla yarm milyon Ermeni vard. Bu rakam ok daha dk de olabilir. Patrie Psamathia'daki (Samatya) Bizans Kilisesi Sulu Manastr verilmiti. Patrikler burada 1644'e kadar kald. Sonra Kumkap'ya tandlar. Sinop ile Trabzon'un dt haberi Bat'ya 1461'in Eyll sonunda ya da daha muhtemelen Ekim balarnda, Venedik zerinden yayld. Papa, Apulia Sava'yla, Roma'daki huzursuzlukla ve mali skntlarnn en ktsyle meguld. Kimse Trkler'e kar sefere kmak iin kln kprdatmad. Geri mparator Friedrich Eyll 1460'da Viyana'da bir toplant dzenlemiti. Bu toplantda Papa II. Pius'un datt 150 bin dukadan, iki yz prense ve devlete gnderilen resmi mektuplardan, Juan de Carvajal'n Macaristan'daki grevinden, Kardinal Sant'Angelo ve dier yksek rtbeli rahiplerin Fransa, ingiltere ve spanya gibi, Osmanllar'a kar potansiyel mttefiklerle gnderilmesinden sz edilmi ama net bir sonu alnamamt. Alman temsilciler, Mantua'da alman kararlarn "Alman ulusunu" balamadn bildirmi ve verdikleri szden dnmelerine bahane olarak, Maiz ve Trier bapiskoposlarnn lmn, Macaristan'daki kral deiikliini, Latin ve Dou komularna gvenmemelerini, ayrca ellerinde Trkler hakknda gvenilir bilgi bulunmamasn gstermilerdi. Papa, 11 Ekim 1460'ta imparatora gnderdii bir mektupta, "Almanya'nn onuruna" hitap ediyordu. Sonra Wittelbasch Kontu ve Palatini I. Friedrich'in bakumandan olmasn nerdi. A m a btn bunlar bounayd. Bu arada Ferrara, Rimini ve baka yerlerdeki Hmanistler, t veren iirler yazd. Bazlar, rnein Modenal "Tribrachius"un Carmen de apparatu contra Turcum'da yapt gibi, "zaruri" askeri tedbirler konusunda aptalca grler ileri srerken, bazlar ise Riminili "eccelente astrologo" Teodore'un yolundan giderek, "Dou'dan masum Hristiyan kan dkmek iin gelen vahi hayvan" lanetliyordu: Quel fiero animal che d'Oriente Par venga a spargere sangue cristiano Delia meschina chismatica ente. Aklsz ama etkileyici bir ada sahip, Donato Belloria di Serravalle adl birinin, Fransa'da papaya verdii tler de ayn lde anlamszd. O yllarda talya'daki Hmanistler'in yazd Trk kart edebi yazlardan daha aptalca ya da utan verici bir ey bulmak zordur. Dou Akdeniz'den gelen korkun haberlerden ksa sre sonra, Papa II. Pius sultan din deitirmeye ikna etmek gibi tuhaf bir fikre kapld. Bu fikrin aklna nereden geldii konusunda ancak tahmin yrtebiliriz. Sultann, Patrik Gennadios'tan ncil'in yirmi blmnn evirisini isteyip aldn duymutu mutlaka. Bu olaydan sonra, sultann slamiyet'ten phe duymaya balad ve iinde Hristiyan dinine ynelik bir eilim belirdii sylentisi yaylmt. Dou'dan gelen yolcular, Mehmed'in Hristiyan diniyle yakndan ilgilendiini syleyip duruyor-

'W' r -m'

182

NC BLM

du. Mehmed'in Hristiyan annesinin, o daha ocukken bu ilginin tohumlarn att, Mehmed'in Pater noster'i ezbere okuyabildii, hatta gizlice slam' reddedip Hristiyanlk'a gemi olduu syleniyordu. Byle iddialar, aslnda olduka ciddi ve gereki olan awisi'de ve Venedikli diplomatlarn raporlarnda bile yer alr. Cusal lim kardinal Nicholas'n (1401-1464; papann Mantua Kongresi'ne katlmas srasnda Roma'da papa vekillii yapmt) bir "Kur'an ncelemesi" (Cribratio Alehorani) yazmas rastlant deildi. II. Pius'a ithaf edilmi bu kitapta, Muhammed'in doktriniyle etkili bir biimde savamann yollar anlatlyordu. Yani, papa bir yandan btn Hristiyan dnyasn Hristiyanlk'm ba dman II Mehmed'e kar birletirmeye alrken, dier yandan da onu sa'nn retisinin slam'dan daha stn olduuna inandrmaya alyordu. Bu abalarn son derece dnyevi sebepleri olduu sylenmitir. Bunlarn en bata geleni, tekrar papaln ruhani nderliinde bir Dou imparatorluu kurmakt. Bu imparatorluk ksmen dier Batl glerin aleyhine olacakt. Papann sultana o tuhaf mektubunu tam olarak hangi tarihte yazdn bilmiyoruz. Aslnda bu, bir mektuptan ok bir denemeydi. Yazar baz yerlerde Cusal Nicholas'n Cribratio Alchorani'sirden harfiyen alnt yaptndan ve Sinop ile Trabzon'un fethinden sz ettiinden, bu yaz 1461 yazndan sonra, en erken Ekim sonlarnda yazlm olmaldr. Papann el yazs tasla birka yl nce bulundu. Ama bu bile kesin tarihin belirlenmesini salayamad. Her ne kadar mektubun stanbul'a gnderilmedii neredeyse kesin olsa da, yine de Mehmed'in salnda defalarca yaymland. lk kez muhtemelen 1469'da Kln'de, daha sonra ise gzden geirilmi bir versiyonu 1475'te Treviso'da yaymlanmtr. Mektup, papann toplu mektuplarnn ve el yazmalarnn bulunduu derlemelere a l n d . 2 ^ II. Pius bu mektupta sultana kendisinden nefret etmediini, nk Tanr'snn ona dmanlarn sevmesini ve zalimler iin dua etmesini emrettiini sylyordu. Sonra slam'n klcnn Latin dnyasn Asyallar', Yunanllar', Srplar' ve Eflakllar' (btn o kfirleri ve ayrlklar) fethettii kadar kolayca fethedeceini ummasnn bir hayal olduunu belirtiyordu. Ama eer Mehmed, Hristiyanlar' da ynetmek ve adn yceltmek istiyorsa, bunun iin paraya, silaha, orduya, donanmaya ihtiyac yoktu. Kck bir ayrnty halledersen dnyann en yce, en gl, en nl insan olabilirsin. Bunun ne olduunu mu soruyorsun? Bulman ok zor deil. Aramak iin ok uzaklara gitmene gerek yok. Onu her yerde bulabilirsin: Biraz suyla [aquae pauxillum] vaftiz olup Hristiyanlk'a gemek ve ncil'in retisini kabul etmek. Bunu yaparsan, dnyann en nl ve gl prensi olursun. Seni Yunanllar'n ve Dou'nun yasal imparatoru yaparz. iddet

25 Giuseppe Toffanin, mektubun metnini talyanca evirisi ve bir nsz ile verir, bkz. Pio II: Le.tte.ra a Maometto II (Epistola ad Mahumetem) (Napoli, 1953). Ayrca bkz. Pastor'n yorumu, The History of the Popes III, 256-257. Papa Pius'un, Cusal Nicholas'n ve 15. yzyl ortalarnn dier balca figrlerinin ele alnd daha geni bir tarihsel bak as iin bkz. R. W. Southern, Western Views of Islam in the Middle Ages (Cambridge, Mass., 1962); zellikle de 83109.)

PAPA LE SULTAN

183

yoluyla alp adaletsizce elinde tuttuun yerler, doal hakkn olur. Btn Hristiyanlar sana sayg duyar. Anlamazlklarnda sana bavurur. Zulm gren herkes, ortak hmileri olarak sana snr. Dnyann her lkesinden insanlar senden yardm ister. ou sana gnll olarak boyun eer, hkmlerine uyar ve sana vergi der. Tiranlar yenme, iyileri koruma ve ktlerle savama grevi sana verilir. Eer doru yolda gidersen, Roma Kilisesi sana kar kmaz. Bu ruhani taht, seni dier krallar kadar sevgiyle kabul edecektir. Hatta onlardan da fazla, nk senin konumun daha yksek. Bu koullar altnda pek ok krall hi savamadan ve kan dkmeden, kolayca ele geirebilirsin... Dmanlarna asla yardm etmeyiz. Tam tersine, Roma Kilisesi'nin haklarna el koymaya, boynuzlarn z analarna kar kullanmaya kalkanlara kar, senden yardm isteriz. Bu uzun, zenli mektubun kltrl yazar, daha sonra Eski ve Yeni ahitlerin tarihiyle Hristiyanlk'm temel ilkelerini anlatmaya giriir. Bir yandan da, Cusal Nicholas'n fikirlerini kullanarak Kur'an'm doktrinlerini rtmeye aln Hristiyanlk ile slam'n en nde gelen temsilcileri arasnda bir ortaklk kurulmas fikri, o dnemde yaam pek ok kiinin hayal gcn atelemi gibi grnyor. Dnemin edebiyatndaki "Trk modasnn" nedenlerinden biri de budur muhtemelen. Yz yldan fazla bir sre sonra Cervantes, Don Quixote'ye yazd nszde bu moday hl alay edilecek kadar nemli grmtr. Papann mektubu hedefine ulasa da etkili olmayacakt elbette. A m a -baka tarihilerin de syledii gibi-, o sralar Arnavutluk tahtn skender Bey'e vermeyi ve Burgonya Dk'nn karlar uruna Kuds' almay ciddi olarak dnen II. Pius'un, bir yandan da kfir Osmanllar'm sultann bir Dou Katolik imparatoruna dntrmeye almas, Hristiyanlk'm slam'n giderek artan gcne kar tepkisine olduka iyi bir rnektir. Kk talyan tiranlarnn en korkulan ve Rnesans'n ilk dneminin belki de en korkun figr olan Rimini Lordu Sigismondo Pandolfo Malatesta (14171468), tam o sralar Mehmed'e bir mektup gnderdi. Bu mektubun taslan ktibi ve danman, Hmanist Roberto Valturio yazmt. Sultan, Malatesta'dan, uzun sredir saraynda kalmakta olan ressam Matteo de' Pasti'yi portresini yapmak zere stanbul'a gndermesini istemiti anlalan. Malatesta, saray ressamn h e m e n gndereceini syledi. Ayrca bir de hediye gnderecekti: Valturio'nun silahlar ve askeri taktikler stne yazd resimli bir kitap olan De re militan1 n i n muhteem bir elyazmas. Matteo, Eyll 1461'de yola kt. Yanma sultana vermek zere ayrntl bir Adriyatik Denizi haritas (el colfo designate) ald sylenir. A n c a k Matteo, Girit aklarnda Venedikliler'in eline dt. Yanndaki kitaba ve dier yazlara el kondu. Onlar Meclisi'nin karsna karld. iddetli bir sorguya tabi tutuldu. Sultana gnderilmesinin asl nedenini sylemezse ikence grmekle tehdit edildi. Sarayda, masumiyeti oylamaya konuldu. On lehte ve drt aleyhte oy kullanld. U kii oy kullanmad. Bylece masum kabul edilip, Aralk 1461'de serbest brakld. A m a Rimini'ye dnmeden nce, kendisine eer Signoria'nm gznden dmek istemiyorsa Trkiye'ye gitmekten vazgemesi ve sultanla herhangi bir biimde balant kurmaktan kanmas gerektii sylendi. 18

184

NC BLM

Ocak 1462'de Malatesta'nn sarayna geri dnd. A m a Venedik'te de, bu yolculuun haber alnd baka her yerde de, her trl ihaneti yapabilecek olan Malatesta'nn sultan ile yakn politik balar kurma niyetinde olduu syleniyordu. Hatta sultan talya'ya davet etmeyi ve ona cordottiere olarak hizmet vermeyi planladna inanlyordu. 2 Temmuz 1461'de ordusuyla Malatesta'y yenen II. Pius, Rimini Lordu'nu, Trkler'i italya'ya ekmek istemekle sularken tamamen haksz deildi muhtemelen. Malatesta, Matteo de' Pasti'nin o yln Eyll aynda Osmanl imparatorluu'na doru yola kmasndan ksa sre nce, eer Napoli "Kral Ferrante, skender Bey'i yardma arrsa, kendisinin de Trkler'i yardma aracan sylemiti. Dnemin tarihilerinden Forlli Giovanni di Pedrino, o sz konusu Adriyatik haritasnn aslnda btn talya'y kapsadn ve sultan ilgilendirebilecek her ayrnty ierdiini syler. Malatesta'nn, Valturio'nun kitabn gndermeye almas da, onun pek masum olmadn gsterir. Geri o muhteem elyazmas sultann eline ulamad. II. Pius'un eline geti. Gnmzde Vatikan Ktphanesi'nde bulunmaktadr. Cesur ve kurnaz Sigismondo Malatesta (talihi genellikle yaver giderdi ve tilki ile aslann zelliklerine sahipti, bu yzden Machiavelli'in kusursuz prenslik anlaynn btn koullarna uyuyordu), Mehmed ile daha fazla temas kurmad anlalan. Daha sonra onunla savat: "Io servo che mi paga" ("param verene hizmet ederim"). Yine de Valturio'nun hemerisi ve arkada Angelo Vadio'nun o srada (Ekim 1461'de) istanbul'da bulunmas, Rimini ile Osmanl bakenti arasnda yakn ilikiler bulunduu konusundaki pheleri glendirmi olabilir. 26 Mehmed, Trabzon'a doru yola kmadan nce, aknclarn lideri (bu sfat babadan oula geerdi) Mihalolu Ali Bey'in (Tuna snr blgelerine yapt saldrlarla Macarlar'a rahat vermiyordu) Macar kralnn amcas Mihaly Szilgyi'yi ele geirdiini haber almt. Szilgyi, yirmi sekiz adamyla birlikte Tuna'nn Bulgar kysndaki Trk blgesine girmiti. Tutsaklar stanbul'a gtrld. Orada, sultann emriyle acmaszca idam edildiler. Szilgyi, adamlarndan gn daha uzun yaad. Mehmed bu sre iinde ondan Belgrad ve Macaristan hakknda bilgi almaya alt. Amac bu bilgileri bu lkelere kar yapaca saldrlarda kullanmakt. Daha sonra Szilgyi de ldrld. Bu cinayetlerden sonra, son zamanlarda amcasyla uzlam olan Kral Matthias'a kar saldrlar balad. Ancak Matthias, Ali Bey'in Temevar eyaletine yapt yeni bir akna misilleme yapmakta duraksad. Tuna'da sultann bana dert ama iini, emrindeki Eflak Prensi III. Vlad'a brakt. III. Vlad, zalimlii ve

26 Matteo'nun baarsz yolculuu ve Valturio'nun kitab hakknda bkz. Babinger, "Mehmed II., der Eroberer, und Italien," 164 ve sonras. Ayrca bkz. Babinger, "An Italian Map of the Balkans, Presumably Owned by Mehmed II, the Conqueror (1452-53)," Imago Mundi 8 (1951), 10, dipnot 6 ( = A S A II, 173, dipnot 5). Valturio'nun eserinde Leonardo Bruni'nin daha nce yazm olduu kitaptan yararlanmas konusunda bkz. Charles C. Bayley, War and Society in Renaissance Florence (Toronto, 1961), 216-218. Sigismondo Malatesta hakknda bkz. Geoffrey Trease, The Condottieri (Londra, 1970), 310 ve sonras. Malatesta zerine yeni yazlm, geni kapsaml ama Mehmed'den ya da Trkiye'den sz etmeyen bir alma iin bkz. P. J. Jones, The Malatesta of Rimini and the Papal State (Londra, 1974).)

Gen II. Mehmed'in nian. Matteo de' Pasti ile Burgonyal bir sanat olan Jean Tricaudet tarafndan yapld dnlmektedir.

' " w - r w i - i

186

NC BLM

insanlar kaza oturtmaktan zevk almas yznden Tepe, Kazkl ve Dracul (eytan) lakaplanyla tannyordu. Vlad, 1456'da tahta gemesinden itibaren, kullarna, komularna ve hatta Osmanllar'a dehet samt. Korkun zalimlii ve hayvans kana susaml o barbarlk ana gre bile aryd. Kendisini sinirlendiren binlerce insan kaza oturtmu, parampara ettirmi ya da diri diri yaktrmt. lmnden ok sonra bile Bat Avrupa'da hreti srd. Bnu Augsburg, Bamberg, Nuremberg ve Starsbourg'da tahta kalplarla baslm basit -ama etkileyici oyma resimlerden anlayabiliyoruz. 2 ? Vlad'n en byk elencesi saraynda, yeni kaza oturtulmu ok sayda Trk'n yannda yemek yemekti. Adamlarna tutsaklarn taban derilerini yzmelerini, yaralarna tuz basmalarn ve sonra bunlar yalamas iin keiler getirmelerini emrederdi. Eer sultann elileri huzuruna karken balarn amay reddederse, sarklar daha salam dursun diye kafalarna er ivi aktrrd. Bir gn lkesindeki btn dilencilere bir ziyafet verdi. Onlarla birlikte yiyip itikten sonra, iinde bulunduklar salonu yaktrd. Btn dilenciler yanarak ld. Bebeklerin kafalarn kazkla annelerinin gslerine aktrrd. ocuklar annelerinin kzartlm etlerini yemeye zorlard. nsanlar halamak ya da kzartmak zere doramak iin zel yntemler gelitirmiti. Bir eein stnde giderken grd bir keii, eeiyle birlikte kaza oturtmutu. nsanlarn bakalarnn malna el koymamas gerektiini sylemesine karn, yemek masasnda Vlad'n kendisine kesmi olduu bir dilim ekmei alan bir rahip, hemen orackta kaza oturtulmutu. Cariyelerinden biri hamile olduunu iddia edince (aslnda deildi), Vlad kadnn karnn elleriyle yarmt. Scak bir yaz gn, kaza oturtulmu insanlar arasnda gezinirken, karsna kan bir soylu ona bu pis kokuya nasl katlanabildiini sorunca, Vlad adam oradaki en yksek kaza oturtmutu pis kokuyu almasn diye. Toplu katliamlara baylrd. Erdel ve Macaristan'dan Ulah dilini renmek zere gnderilen drt yz delikanly topluca yakmt. Burzenlandl (Burzeland; Burcia) 600 tacir pazar meydannda kaza oturtulmutu. pheli grd 500 Eflakl yarg ve soyluyu, blgelerindeki nfusu doru bildirmedikleri gerekesiyle kaza oturtmutu. Mehmed, Eflakllar' II. Murad'm belirledii yllk harac dedikleri srece rahat brakmt. Aslnda Vlad'n tahtta hak iddia eden bir rakibini yenmesine yardm etmi, Vlad'n kardei Radu'yu rehine olarak Osmanl mparatorluu'na gtrmekle yetinmiti. Ama Vlad tahttaki yerini salamlatrmca hara demeyi kesmi, Osmanl topraklarna saldrmaya ve Trkler'i ldrmeye balamt. 1461'de akrabas Macar Kral Matthias'a gizlice mektup gndererek, ona Trkler'e kar hem savunma hem de saldr amal bir ittifak teklif etmiti. Vlad'n Erdel'e ve dier Macar blgelerine srekli saldrmasna karn, Matthias bu teklif kabul etmiti. Ama bu ittifak anlamas tamamlanmadan nce, Mehmed casuslar sayesinde Vlad'n kendisine saldrmay planladn haber alm ve bu yzden planlarn erteleyip, onu ele geirmeye almaya karar vermiti. Kurnaz zel ktibi Rum Thomas

27 Vlad zerine Bat'da yaplm en yeni alma iin bkz. Florescu ve McNally, Dracula (bkz. yukarda, I. blm, dipnot 40).

KAZIKU VOYVODA VLAD

187

Katavolenos (Yunus Bey adyla tannrd) Vlad' sultan adna Osmanl mparatorluu'na davet etti. Kendisine, ok iyi arlanaca ve eitli armaanlar alaca konusunda gvence verdi. yi niyetini kantlamak iin, Vlad'dan 500 sekin Eflakl'y almak ve yllk iki bin dukalk harac (be yldr denmediinden, toplam mebla on bin dukay bulmutu) stanbul'a getirmek zere Osmanl mparatorluu'na gndermesini istedi. Vlad bu daveti kabul etmezse, Katavolenos onu hileyle ele geirecekti. Yunanl, bu i iin akrcba Hamza Paa ile plan kurdu. Hamza Paa o sralar Vidin ve Tuna blgelerini ynetiyordu. Kurnaz Katavolenos, Eflak prensini tuzaa drme giriimi tamamen baarsz oldu. Vlad, sultann elisine, harac hazrladn ama Osmanl mparatorluu'na 500 delikanl gndermeyi ya da oraya bizzat gitmeyi asla kabul etmeyeceini bildirdi. Sonunda Rum'a elik etmeyi kabul etti. Ama yanma ok sayda muhafz almay ihmal etmedi. Tuzan kurulduu yere geldiklerinde, iddetli bir atma patlak verdi. Vlad ile askerleri galip geldi. Trkler kat. Hamza Paa ile Katavolenos esir alnd. Elleri ve ayaklar kesildi. Kaza oturtuldular. Hamza Paa, mevkisinin yksekliinden dolay en uzun kaza oturtuldu. Vlad bir ordu toplayarak Tuna'y geti ve geni bir blgedeki Osmanl topraklarn yamalad. Btn kyleri yakp ykt. Savunmasz halk, kadnlar ve ocuklar da dahil olmak zere katletti. Btn tutsaklar (saylarnn en az 25 bin olduu sylenir) kaza oturtuldu. Vlad'n bir eliye el srecek kadar ileri gitmesi, sarnn kafasna iviyle aklmasn emretmesi Mehmed'i o kadar artt ki, bir fke krizine kaplp, kendisine bu haberi getiren sadrazam Mahmud Paa'y dvd. "Sultann" der Khalkokondilas, "toz topran arasndan karp en yksek mertebeye getirdii kleleri iin, dayak yemek utanlacak bir ey deildir." Baka kaynaklara gre, daya yiyen yalnzca atl bir ulakt. Sultan duyduu haberlerin gerek olduuna inannca, gzn intikam hrs brd. Sonunda, ertesi ilkbaharda Eflak'a saldrmaya karar verdi. "Kazkl Voyvoda"nn (Trkler'in Vlad'a verdii ad buydu) iledii sular, 1461-1462 knda gereklemi olmal. II. Mehmed her tarafa ulaklar gnderip, bir ordu toplamaya balad. Bu ordu neredeyse Konstantiniyye'nin fethinde kulland ordu kadar byk olsa gerek. Dukas 150 bin askerden sz eder. Khalkokondilas ise bu rakama 100 bin daha ekler. Olduka abartl olduu besbelli bu rakamn doruluunu desteklemek iin, Tunal gemi sahiplerinin Mahmud Paa kumandasndaki bu orduyu kar kyya tama ayrcalna sahip olmak iin 300 bin altn demelerine karn, yine de epey kr ettiklerini anlatr. Ayrca 25 kadrgadan ve 150 tekneden olutuu sylenen bir destek filosu Karadeniz'den Tuna'ya gnderilmiti. Bu filonun Vidin'e kadar gittii sylenir. Sultann kendisi bu teknelerden biriyle stanbul'u 26 Nisan 1462'de terk etti. Kaytlardaki rakamlar abartl bulsak bile, yine de mutlaka son derece byk olan bu ordu, Mehmed'in yalnzca bir prens deiiklii yapmak deil, tpk Srbistan ve Yunanistan gibi Eflak' da almak niyetinde olduunu gsteriyor. Geri yanna Radu'yu almt. Gerekirse onu bir kukla kral olarak Eflak tahtna oturtabilirdi. Ama asl niyetinin lkeyi tamamen fethetmek olduu anlalyor. Bu Eflak seferi Fatih'in daha nceki btn savalarndan farkl olacakt. Osmanllar gl kalelerin ve surlu ehirlerin bulunduu blgelere sefer yapmaya

188

NC BLM

alknd. Byle yerleri ele geirmek her zaman kolay olmasa da, bir kez ele geirildikten sonra Mehmed civar blgeyi en azndan bir sreliine kontrol altna alm oluyordu. Eflak'taki durum ise ok daha farklyd. Buradaki az sayda ehir (ou Saksonlar ve Macarlar tarafndan kurulmutu) da eteklerinde bulunuyordu. Ovalarda genelde kyllerle obanlar vard. Bunlar kk saldrlara kar yaplm itler ya da kazlm hendeklerle korunan kylerde ya da birbirine uzak iftliklerde yayordu. Mehmed bu durum karsnda ne yapacan armt do~|al olarak. Oysa Vlad obanlaryla iftilerini kurnazca kullanabiliyordu. Nehirden gelen askerler karaya inip blgeye saldrrken ve lkenin o zamanki en byk liman olan, neredeyse tamamen ahap evlerden kurulu brail'i yakarken, kara ordusu Edirne'den yola karak Filibe'den geti. Tuna'y gemekte zorlanmadlar, nk ne kylarda ne de civardaki tamamen sszlam ovalarda en kk bir direnile karlamadlar. Vlad btn halka, sr ve davarlar ve tanabilir mallaryla birlikte, youn ve geilmesi g mee ormanlarna ekilmelerini emretmiti. Kendisi de ordusuyla birlikte (en fazla on bin askeri vard) oraya snd. Macarlar'dan yardm beklese de, Bodanllar'dan beklemiyordu anlalan. Bodan Voyvodas Byk Stephen, hemen Tuna deltasndaki Macarlar'n elinde olan Kiliya'ya (Kilia, Kili) gitmiti. Stratejik adan bu kaleyi ele geirmesinin art olduunu dnyordu hakl olarak. Haziran 1462'de, ehrin surlar nne gelince, Vlad bu nemli liman savunmak iin hemen oraya kotu. A n cak Vlad'n geliinden nce ayandan yaralanan Stephen, ehri ele geirmeye almaktan vazgeti. Vlad, Kili'ye yerleti. Bu halici ve kaleyi ele geirmek iin Tuna'ya giren Osmanl filosu ise geri ekilmek zorunda kald. 2 Vlad bunun ardndan hemen Macar kralna bir mesaj gnderdi. Macar kral, kendisine ynelik tehdidin farkndayd ama imdilik papa ile Venedik Signoria'sna zel bir eli gnderip acil yardm ars yapmakla yetindi. Venedik sefirinin Buda sarayndan gnderdii raporlardan anlald kadaryla, Macarlar'n Eflak'ta olanlardan pek haberi yoktu. Tek bana kalan Vlad, ormanlardan yapt ani saldrlarla Trkler'i elinden geldiince ypratt. O mee ormanlarnda ve almas g geitlerde, saylar nemini yitiriyordu. nemli olan araziyi iyi tanmakt. Mehmed ormanlarda askerlerine dzenlerini bozmadan yrmelerini emretti. O ssz blgede yedi gn boyunca, dmanla hi karlamadan dolatlar. Casuslarndan Macarlar'n destek gndermeyeceini haber alan Mehmed, bu yzden kendine fazla gvenmeye balam ve dikkatsizlemiti. Bir gece Vlad ile adamlar, iyi korunmayan ve yeterince tahkimatlandrlmam Trk ordughna saldrd. Osmanllar'm dalp kamas glkle engellendi. lk toparlanananlar Anadolu svarileri oldu. Eflak saldrsn geri pskrtmeye altlar ama baaramayp katlar. O kargaada Vlad svarileriyle sultann ordughna girmeye alt ama yolunu arp sadrazam ile shak Paa'nn adrlarnn nne geldi. Orada bir ey baaramad. Pek ok deve, katr ve atn l-

28 Voyvoda Stephen, Kiliya'y 1465'te topraklarna katmay baard. Osmanllar'm 1368'den itibaren Eflak'a yaptklar saldrlarn arka plan hakknda bkz. N. Beldiceanu, "Eflk," El2 II, 687-689.

KAZIKLI VOYVODA VLAD

189

myle sonulanan o saldrnn nemli bir sonucu olmad. Yenieriler ve Osmanl svarileri toparlannca, iler deiti. Ali Bey, geri ekilen Eflakllar'm peine dt. ounu ldrd ve ordugha bin tutsak getirdi. Mehmed tutsaklar orackta idam ettirdi. Dukas ile Khalkokondilas, sultann ar bir yenilgi aldn syler. Bunun doru olup olmad belirsizdir. Baka kaynaklarda iddia edildii gibi, Trkler'in hzla Eflak'tan ekilmesinin nedeninin bu srpriz saldr olup olmad da belli deildir. Mehmed'in asl niyeti, Eflak bakenti Trgovite'ye saldrmakt phesiz. Bu ehir salam surlarla ve etrafn eviren bataklklarla korunuyordu. Ovalarda yaayan halkn ou bu ehre snmt. Ama sultan ehrin surlar nne varnca, burada ne asker ne de top olduunu grd. ehrin kaplar ardna kadar akt. ehir terk edilmiti. Mehmed hemen ilerlemeyi srdrd. Ksa sre sonra korkun bir ormandan geti. Yolda, tam yarm saat boyunca, kaza oturtulmu 20 bin kadar Bulgar ile Trk'n cesetlerinin yanndan geti. Bunlarn arasnda, Vidin kumandan Hamza Paa da vard. stnde resmi giysileriyle, en uzun kaza oturtulmutu. ki Bizansl tarihinin sylediine gre, bu manzara karsnda II. Mehmed bile rpermiti. Vlad Osmanl ordusunun peini brakmad. Kk basknlar dzenlemeyi srdrd ama byk bir saldr yapmaya cesaret edemedi. Sonunda ordusunun bir ksmn Bodan'a ekip, Eflak'ta yalnzca alt bin asker brakt. Ordunun sa kanadnn kumandan Turahanolu mer Bey, bu mfreze ile savap neredeyse tamamn yok etti. iki bin Eflakl'nn kellesini, sultannn ayaklarnn dibine koydu. Buna ok sevinen sultan, onu tekrar Selanik valisi yapt. Eflak ordusunun geriye kalan tekrar toparlanabildiyse de, artk Osmanllar karsnda tamamen gszdler. Osmanllar yreyi ellerinden geldiince yakp ykt. Gney ynnde ilerlerken, yanlarnda kleletirdikleri ok sayda tutsan yan sra 200 bin ba sr, davar ve at gtrdkleri sylenir. Sultan Tuna'y geerek, 11 Temmuz 1462'de stanbul'a dnd. Pvomanya'dan ayrlmadan nce, Mihalolu Ali Bey'i Eflak Valisi yapt. Ona Vlad'n kardei Radu'yu, Osmanl mparatorluu'nun himayesinde hkmdar olarak tahta geirmesini emretti. Radu, zalim ve saldrgan aabeyinin tersine, zayf ve zevk dkn biriydi. Yakkllyla n salmt. Sultann saraynda yllarca rehine olarak kalm, Mehmed'in zel ilgisini kazanmt. Khalkokondilas, aralarnda getiini syledii bir olay ayrntlaryla anlatr. Radu'ya ilgi duyduu kesinlemi olan Mehmed, onu elde etmeye kalknca, Radu klcn ekip bu tacizci yaralamt. Ancak sonra sultann intikamndan korkarak, en yakndaki aalardan birine trmanmt. Ama sonunda sultann ilgisine karlk verince, tekrar gzne girdi. Hatta Mehmed'in kendisine duyduu ilgiyi srdrmeyi baarp, onunla birlikte Eflak'a gitti. Eflak'taki baz yerel soylular onu yeni kral semiti. Radu, kendisine hl kar kan boyarlar da kolayca kendi tarafna ekti. Bu boyarlar Vlad' desteklemekten vazgetiler ve Austos 1462'de, tehditlere ve paylamalara boyun eerek, Radu'yu liderleri olarak tandlar. 29 Herkes tarafndan terk edilen Vlad, Erdel'e snd. lkesini geri almak ve

29 Bu anlatdaki Eflak Seferi zerine kritik yorumlar iin bkz. M. Guboglu, "A propos de la

her eyden te tekrar sultann gzne girmek iin son bir giriimde bulundu. 7 Kasm 1462'de, Sighioara civarndaki "RhoteV'den (muhtemelen Almanca'daki Rauthel ve Macarca'daki Rudaly) Mehmed'e Slavca bir mektup yazd. Bu mektubun Latince bir evirisi gnmze ulamtr. Ancak son zamanlarda Romanyal tarihiler bu mektubun gerekliini nedensiz yere sorgulamaya balamtr. Vlad bu mektupta sultana yardm etmeyi teklif ediyor ve onun adna yalnzca Erdel'i deil, Macaristan' da fethedeceini vaat ediyor. Ancak bu mektup hedefine asla ulamad. Muhtemelen Braov'da, Macar Kral Matthias'm eline geti. Matthias, akrabasn hemen yakalatp Buda'da hapse attrd. Vlad orada 1476'ya kadar kald. O hapisteyken, kardei ylda 12 bin dukalk hara karlnda Trkler'in kukla hkmdar oldu. Sonra Vlad tekrar tahta geip talihsiz lkesine dehet samaya balad. Ama bu yalnzca iki yl srd. Sultann stanbul'daki sarayna dnmesinden bir sre sonra, yabanc lkelerle yaplan haberlemelere ar kstlamalar getirildi. Osmanl mparatorluu'ndaki Venedik balyozu Domenico Balbi, Temmuz 1462 sonunda stanbul'da yazd bir raporda, hkmetine bu raporu ancak byk glklere ve masrafa girerek gnderebildiini, nk ok az kiinin bakentten kara ya da deniz yoluyla ayrlmasna izin verildiini bildirir. Darya Trkiye'deki olaylarla ilgili haber gnderilmesi yasakland. Bu yasan cezas yle ard ki, kimse darya gizlice haber gndermeye cesaret edemiyordu. Ayrca btn bakr, kurun ve deri mallara el kondu. Tacirlere inen ar bir darbeydi bu. Btn bunlardan anlald kadaryla, Mehmed ya gizli tutmak istedii yeni bir sefer planlyordu ya da bekledii bir saldrya kar savunma tedbirleri alyordu. Her halkrda, 1462'de anakkale Boaz'n korumak iin Boaz'm Avrupa ve Asya kylarnda Kilid l-Bahreyn (ki Denizin Anahtar) ile Kal'a-i Sultaniye'yi ("Sultan Kalesi", eski Abydos civarndadr) ina ettirmeye balad kesindir. Byk bir hzla ina edilen bu byk ve gl kaleler gnnmzde bile olduka etkileyici grndne gre, o ada ok daha etkileyici grnm olmaldr. Bu iki kale sayesinde, stanbul'a batdan, Marmara Denizi'nden ulalmasn kolayca engellenebilirdi. Rumeli Hisar ile Anadolu Hisar da Karadeniz'den Boazii'ne girilmesini nleyebilirdi. Bir yandan da ok sayda gemi ina ediliyordu. Ancak gemi yapmnn zellikle 1462-1463 knda hzland anlalyor. stanbul'u Osmanl mparatorluu'nun ana liman kenti haline getirecek byk limann yapmna da yine kn balanmt muhtemelen. Bu "kadrga liman", zellikle byk sava gemileri iin yaplmt. Bu sava gemilerinin ounun yapm ayn k iinde tamamland. Donanmann glendirilmesinin ve bakent yaknlarnda bir deniz ss kurulmasnn ana sebebi, Midilli'ye sefer dzenlemekti. Bu sefere, Eflak Seferi'nden hemen sonra baland.-*0

monographie du professeur Franz Babinger," Studia et Acta Orientalia 2 (1959), 225-226. Romanyal tarihi burada Osmanl mparatorluu'na borlanlan harac ve Vlad'n karakterini, meslektalarnn almalarna gndermeler yaparak ele alr. ' 30 Osmanllar'm deniz kuvvetlerini ve boazlar glendirmeleri konusunda bkz. H. nalck,

KAZIKLI VOYVODA VLAD

191

Midilli'ye kar sefer dzenlemek iin bir bahane kolayca bulundu. Niccol Gattilusio, Osmanllar'm 1456'da Limni'yi elinden almasndan sonra, Gattilusiolar'm elinde kalan son toprak paras olan Midilli'ye yerlemiti. Kardei Domenico hl orada hkmdard. Hrsl Niccol, 1458 sonunda kardeini aday Trkler'e teslim etmeyi planlamakla sulayarak, kuzeni Luchino'nun yardmyla Domenico'yu devirip hapse attrarak bodurdu ve adann hkimi oldu. Tahta geer gemez yapt ilk i kendi kardeini bodurmak olan Mehmed, ilahi intikamc rolne soyunarak, bu cinayeti duruma mdahele etmek iin bahane olarak kulland. Aslnda prense dman olmasnn asl nedeni, Niccol'nun Katalan prensleriyle su ortakl yapm olmasyd. Mehmed'e kar, kylarn korsanlardan temizlemek ve civardakilerin Anadolu kysna gelmelerini engellemekle ykml olmasna karn, bu korsanlara Midilli limann am, karlnda ise ganimetlerinin byk bir ksmn istemiti. stelik, Kiklad Adalar korsanlar da Katalan korsanlara katlmt. Birlikte Anadolu kysn yamalamaya, yre halkn karp kle yaparak Midilli'ye gtrmeye balamlard. Mehmed, Austos 1462'de, kk bir yenieri birliinin banda Asya'ya geti. nce Maeander (Menderes) ovasna giderek, Troya harabelerini, efsanevi Akhilleus tepesini ve Ajax tepesini ziyaret etti. Dnemin tarihilerinin detine uyan Kritovulos, Fatih'in yaptn iddia ettii bir konumay verir. Fatih bu konumada Troyal kahramanlar ver ve Yunanllar' -Makedonlar', Selanikliler'i ve Morallar'- muhteem Ilium'u yok ettikleri iin eletirir. Ama bu insanlarn torunlarn, atalarnn "Asya halklarna" kar iledii sulardan tr cezalandrdn syler. talyan retmenlerinin etkisi burada aka grlmektedir. retmenleri Mehmed'i, ilk Troya kral ve Teucri hkmdar Tecros'un torunu olduuna ikna edebilmilerdi, nk dnemin Latince bilginleri Trkler'e "Teucriler" diyordu. Mehmed'in kt neredeyse btn seferlerde, yanna ald maiyetinde talyan Hmanistler'in bulunduu kesindir. Bu uzmanlar ona bu kez Homeros'un epiklerindeki kahramanlar ve Troya'mn ihtiamn anlatmlard.^ 1 Mehmed daha sonra Baba Burnu'ndan (eski Lectum Burnu) geerek, muhtemelen Midilli adasnn kuzey kysnn karsndaki Assos (Behramky yaknnda) civarnda durdu. Bu arada Mahmud Paa idaresindeki bir Osmanl donanmas denize almt. Bu donanma 60 ektiriden ve yedi kk tekneden (Dukas) ya da baka yazarlara gre 125 irili ufakl tekneden oluuyordu. Gemilerde kuatma makineleri, mancnklar, toplar ve iki bin kadar ta glle vard. Donanma gn sonra, 1 Eyll'de hedefine vard. Mehmed askerlerini adaya gnderdi. Askerler yreyi yakp yktlar ve orada yaayan az sayda insan St. George limannda demirlenmi gemilere gtrdler. Ama bu saldryla Niccol Gattilusio'nun gzn korkutup teslim olmasn

"Gelibolu," Efl II, 983-987. anakkale kaleleri hakknda bkz. Ayverdi, Osmanl Mi'mrisinde Fatih Devri IV, 790-804. Osmanllar'm deniz kuvvetlerinin glenmesi konusunda bkz. A. C. Hess, "The evolution of the Ottoman seaborne empire in the age of the oceanic discoveries," American Historical Review 75 (1970), 1892-1919. 31 Trkler ve Troy ahlar stne yazlm en son yaz iin bkz. Steven Runciman, "Teucri and Turci," Medieval and Middle Eastern Studies in Honor of Aziz Suryal Atiya, ed: Sami A. Hanna (Leiden, 1972), 244-48.

192

NC BLM

salama umudu boa kt. Sultan ona haber gnderip, hemen teslim olursa kendisine uygun baka bir yer vereceini syledi. Prens ise, surlarnn salamlna, adamlarnn cesaretine ve halkn Trkler'e kle olma korkusuna gvendiinden, Midilli ehrini dmanlarna teslim etmektense, halkyla birlikte savaarak onurlu bir biimde yenilmeyi yeleyecei karln verdi. Garnizonunda be binden fazla asker vard. Aralarnda 70 Rodos valyesi ve 110 Katalan paral askeri bulunuyordu. Asker olmayan nfus ise 20 bin civarndayd. Drt gn sren nemsiz atmalardan sonra, alt dev top ehir surlarn on gn boyunca dvd. Surlar byk ta gllelere dayanyordu, ama sonunda d surlar yklmaya balaynca, savunucular i kaleye ekilmek zorunda kald. ehirde panik kt. atlayan surlarn tamir edilmesi, bu i iin byk paralar teklif edilmesine karn, olanaksz hale geldi. Askerler byk arap mahzenlerini ve yiyecek ambarlarn yamalad. Yenieriler en sonunda ehre girdiklerinde ciddi bir direnile karlamadlar. Niccol Gattilusio yenildiini kabul etmek zorunda kald. Adadaki dmanlar Mahmud Paa'ya surlarn zayf noktalarn gstererek, ehri hzla ele geirmesine yardm etmilerdi anlalan. Niccol tek bir teslim olma koulu ne srd: Adann geliri kadar gelir getirecek baka bir yer istiyordu. Kuatmay ve saldry yakndaki anakaradan izlemi olan Mehmed, adaya geip orada drt gn kald. Prens, peinde ehrin ileri gelenleriyle birlikte sultana ehrin anahtarlarn getirdi. Ayaklarna kapanp alamaya balad. Osmanllar'm yce efendisinin kendisini balamasn diledi. Hkmdarl sresince Osmanllar'la yapt anlamalara hep uymu olduunu syledi. Anadolu'dan kle getirildiinde, onlar hep asl sahiplerine teslim etmiti. Bazen Katalanlar'm limanna girmesine izin verdiyse, bunu korsanlarn adasn yamalamasn engellemek iin yapmt. K o r s a n l a r n anakaraya saldrmasna yardm ettii ise kesinlikle yaland. Sultann ilk teslim ol arsnda ehri teslim etmediyse, bunun sorumlusu cahil danmanlaryd. nk kendisine teslim olmamasn tavsiye etmilerdi. te imdi sultana yalnzca bakentini deil, btn aday sunuyordu. Mehmed o sefil yarat budalalndan dolay fena halde azarladktan sonra, onunla bir anlama imzalad. Niccol'ya, ehri teslim etmekte aptalca gecikmesine karn, ne kendisinin ne de bir bakasnn canna ya da malna zarar gelmeyeceini syledi. Niccol'ya adadaki dier ehirleri de teslim etmesini emretti. Bunun zerine Niccol, Trk kumandanlarla birlikte aday gezerek onlara tahkimatlar gsterdi ve gittii her yerdeki halka teslim olmalarn syledi. Trkler her yerde garnizonlar oluturdu. Bakente 500 yenieri ve azap yerletirildi. Sultan bu askerlerin komutasn, Musannifek (Kk Yazar) olarak tannan Acem eyhi Ali el-Bistami'ye verdi. yz talyan tutsak ikiye biildi. Mehmed'in bunu iki nedenle yaptrdn syledii iddia edilir: En ac verici lm biimi olduu iin ve alayla syledii gibi, Mahmud Paa'nn verdii ve kendisinin de onaylad sz, yani yenilenlerin canna ve malna sayg gsterme szn tutmann en iyi yolu bu olduu iin. Mehmed teslim olma anlamasn kendine gre yorumlayarak, halk gruba ayrd. Sradan halkn, yani en yoksul ve ie yaramaz olanlarn, surlarn iinde kalmasna izin verdi. Daha gl ve ie yarar olanlar ise yenierilere verdi. ehrin en zengin ve soylu sakinleriyse stanbul'a, yerletirilmek zere gnde-

Edime ve erefeli Cami. II. Murad tarafndan 1437 ile 1447 arasnda yaptrlm olan cami, adn en yksek minaresindeki erefeden almtr. Bu cami Osmanl mimarisinde bir dnm noktas olarak kabul edilir. Edirne, imparatorluun ikinci bakentiydi (1453'e kadar). Civardaki av hayvanlarnn bolluu, buray sultanlarn gzde mekn yapmt.

Bursa. Osmanllar n ilk byk fethi (1326) ve ilk bakentleri. Bu ehir, Konstantiniyye'nin fethinden sonra bile byk bir din ve ticaret merkezi olarak kalmay srdrd. Solda I. Mehmed'in trbesi (Yeil trbe), sada ise camisi (Yeil Cami) grnyor.

"Tt^i" r -n

Manisa camileri. Osmanl ehzadelerinin balca yerlerinden biri olan Manisa, dini mimari eserler asndan zengindir. Bu resimde Sultaniye Camii (1522) ve arkasnda Muradiye Camii (1586) grlmektedir.

Fatih'in ilk kars (1449) Sitti Hatun. Anlalan sonradan kocas tarafndan reddedilmi ve 1467'de lene kadar unutulmu halde yaamtr. Bu ve aadaki portre Venedik'teki bir yazma eserden alnmtr. Sitti Hatun'un kardei Melik Arslan. Babas Sleyman'dan sonra, gneydou Anadolu'daki Trkmen Dulkadir Beylii'nin hkmdar olmutur (1454-1465).

-f H.-AtJUau C'CT: e?
V

. d

Semendire. George Brankovic (1428-1430) tarafndan yaptrlm olan, Belgrad'm dousundaki, Tuna stndeki bu byk surlar, kinci Dnya Sava'nda yklmtr. ' Son Ortaa Srp devletinin bakenti olan Semendire nce 1439'da ve ikinci kez 1459'da Osmanllar'm eline geti.)

Mistra. 13. yzylda Hallar tarafndan ina edilmi ve ardndan Palaiologoslar'm despotluunun merkezi olmutur. Mora (Peloponnesos), nce II. Murad'm sultanl srasnda Osmanllar'm ynetimine gemi, ardndan da 1460'ta II. Mehmed tarafndan fethedilmitir.

IV

Amasya. Anadolu'da, Yeilrmak'n stnde kurulu olan ehir, 15. yzylda Osmanl ehzadelerinin daimi ikamet yeriydi.

CCI

Amasra. Karadeniz'deki dar bir yanmada stnde kurulu olan eski Amastris ehri, II. Mehmed'in Asya'da ilk fethettii yerlerden biriydi.

Tuna stndeki Golubac. Bu Srp kalesinin 1427'de Trkler'e kaybedilmesi, Semendire'nin yaplmasyla (IVa) ksmen telafi edildi. George Brankovic tarafndan ksa sreliine geri alndysa da, Konstantiniyye'nin fethinden ksa sre sonra tekrar Osmanllar'm eline geti.

1; I

II. Mehmed'in fildii sapl klc. imdiki uzunluu tam 81 santimdir. Ksaltl-

Anadolu Hisar (rekonstrksiyon A. Gabriel). 1395'te II. Mehmed'in buyk-biykbabas I. Bayezid tarafndan, Boazii'nin Asya yakasna yaptrlmtr. Mehmed'in yaptrd kalenin ok daha byk olmas (bkz. altta), fethi yapmaya ne kadar kararl olduunun bir gstergesidir.

VIII

Rumeli Hisar (rekonstrksiyon A. Gabriel). II. Mehmed'in Kostantiniyye kuatmas iin yaptrd ilk byk kaledir. 1452 yazndan hzla ina edilmiti. Rumeli Hisar ile dar boazda, onun apraznda bulunan daha eski kale (bkz. stte), II. Mehmed'in boazda Karadeniz'e kadar hkimiyet kurmasn salamt.

s. : ,( - * { V V i* ( " - s - 'v. '.l V ; ?T > l

.

> I? cif?, :..>: . , ? j/? 'jvkfvr-'?* - .r

i- '-5i- \: r ft.

".V. 1 , v
\ t. --.

V.i'

"

r^-J v.

h. i" --^j ' . i - .

Rumeli Hsan'nm 1453'ce Venedikli bir casus tarafndan izilmi kabataslak plan. Mi lano'da, bir yazma kitabn iinde bulunan bu plan, Mehmed'in kalesine ilikin elimizdeki en eski plandr. Buradaki kale izimi Gabriel'inkinden (VIII b) farkldr

Konstantiniyye'nin kara surlar. Bizans imparatoru II. Theodosius (408-450) tarafndan yaptrlmt. Bizans mparatorluu'nun corafi genilemesi bu surlarn inasndan sonra durmutur. Surlar Bizansllar' ok sayda saldrya kar korudu. Ykseklii, hendek ile kule tepeleri arasnda, otuz metreden fazlayd.

Fatih Sultan Mehmed'in topu. Daha sonra gtrld yerden dolay imdi "anakkale Topu" adyla bilinmektedir. 1464'te yaplmt. Doldurulmas kolaylasn diye kuyruu ve namlusu ayr paralar halinde yaplmtr. Gllesi tam 295 kilodur. 1868'de ngiltere'ye gtrlen top, halen Londra Kulesi'ndedir.

"anakkale Topu"nun stndeki yaz: "Allah'm, Murad olu Sultan Mehmed Han'a yardm et. Mnir Ali tarafndan, H. 868 ylnn Recep aynda [10 Mart-8 Nisan 1464] yaplmtr.
XI

-vw F "rt fl,

v\

16. yzylda stanbul. Matrak Nasuh'un yapt bu minyatr, dneme ait bir yazmadan alnmtr. Ressam, Kanuni Sultan Sleyman'n 1534-1536'da yapt Irakeyn seferinde ona elik ederek, ordunun izledii yolun topografik bir tasvirini ieren yzden fazla minyatr izmitir.

Bizansllar'm Konstantiniyye'si (1422 civarnda). Cristoforo Buondelmonti'nin bir el yazmasndan alnmtr. Bu Floransal gezgin, 1420'de Bizans bakentine geldikten sonra bu ehrin ok sayda plann, eitli alardan izmitir.

-vr . ,

Trkler'in Belgrad' kuatmas, 1456. Dnemin bir el yazmasnda bulunan, pek bilinmeyen bu resimde Mehmed'in baarsz olan ehri alma giriimi tasvir edilir. Tuna ile Sava nehirlerinin birleme noktasnda bulunan bu ehir, ardndaki Macar ovalarn koruyordu.

XIV

Topkap Saray'nm birinci kaps. Bu gravr, 18. yzylda Osmanl mparatorluunda sefirlik yapan Comte de Choiseul-Gouffier'in seyahatnamesinden alnmtr. Resimde sarayn o zamanki hali grlmektedir. st kat sonradan bir yangnda yok oldu. "

Eski Osmanl imparatorluk saray olan Topkap Saray. Arkada, Marmara Denizi'nin ardndaki Anadolu tepeleri grlmektedir.

Fatih'in kaftan. Bu ilemeli giysi bol miktarda altn srmayla sslenmitir.

XVI

lif-:
-."-i'-. : i "v-' :j. ri'.-jjt-r.; - :

15. yzyldan kalma, gm savatl Osmanl demir miferi. Yiv biimli ssler, Trk kaftanlarnn kvrmlarna benzetilmitir.

XVII

w w w r n ' --i -

Fatih Camii'nden bir ini deseni. Bir avlu penceresinin stnde bulunan bu mavi, sar ve beyaz renkli panelde, Kitr'an'm al cmlesi yazldr: "Rahman ve rahim olan Allah'n adyla."

Fatih Klliyesi'nin gnmzdeki hali. 1766 depreminde ar hasar grmtr. Yenilenirken byk deiiklikler geirmitir.

XVIII

7v"

I W.

^ 6 . X ''-s ^ _LT-

~>ii

T^SlU.

C O T ^Hi'-; fK

jWf*

^ju - V * A

i
A

Fatih Camii. stanbul'un yedi tepesinden drdncsnn stnde bulunan bu cami, evresindeki binalardan daha yksektir. Bu resim, ehri 1606'da ziyaret etmi olan Melchior Lorichs tarafndan yaplmtr. Fatih'e en uzun sre hizmet etmi olan sadrazam Mahmud Paa'nn trbesi. Mahmud Paa bir hasmnn kurduu kumpas sonucu gzden dnce, H. 878'de (1473/1474) idam edildi.

r~ -

^ -

XIX

inili Kk. Topkap Saray bahesindeki en eski binalardan biridir. Gnmzde hl ayakta duran bu yap restore edilerek, 15. yzyldaki grnmnn neredeyse ayns haline getirilmitir.

Kar sayfada: Fatih Camii'nin kndekri kap kanatlan. Bugn Topkap Saray Mzesi'nin hazinesindedir.

XX

'

'

"

a Yenieri. b Gen kadn. Bu izimlerin, Fatih'in hkmdarlnn son yllarnda dolayl yoldan yapt davet zerine stanbul'a giden Gentile Bellini tarafndan yapld dnlmektedir.

l>
\

XXII

Bellini'nin Fatih portresi. Bu tablo daha sonraki ressamlar iin bir model olmutur. imdi Londra'daki National Gallery'dedir.

XXIII

'T-TO'-T"- jr -n

II. Mehmed ile kimlii bilinmeyen bir gen. Bu ifte portrenin Bellini tarafndan yapld dnlse de, bu iddia henz kantlanmamtr.

XXIV

KAZIKLI VOYVODA VIAD

193

rildi. Mehmed kendisine hizmet etmesi iin 800 olan ve kz seti. Dnemin en gzel kadn olarak kabul edilen, Niccol Gattilusio'nun kzkardei ve Alexander Komnenos'un (Trabzon mparatoru David'in kardelerinden biriydi) dulu Maria'y haremine ald. Maria'nm olu Aleksios'un ise, saraynda i olanl yapmasna karar verdi. II. Mehmed, prense vaat ettii tazminat ksa srede unuttu. Prens ile kuzeni Luchmo, donanmayla birlikte 16 Ekim 1462'de stanbul'a getirildi. Orada esir tutuldular. Ama Mslman ve snnet olup, sark takp kaftan giymeye baladktan sonra serbest brakldlar. Yln geri kalann geirmek zere sarayna dnm olan Mehmed, birka hafta sonra Luchino'nun tekrar tutuklanmasn emretti. Bahanesi, Luchino'nun kuzeniyle su ortakl yapm olmasyd. Ama asl neden, sultann yendii prensleri ortadan kaldrmay ilke edinmesiydi. Ksa sre sonra Niccol Ja tutukland. kisi de yay kirileriyle bouldu. Baz kaynaklarda, bu idam hkmnn ksmen nedeni olabilecek bir olaydan bahsedilir. Mehmed'in tacizine urayan bir iolan, sultann sarayndan kap Midilli'ye gitmi, orada nce Hristiyan sonra da Niccol Gattilusio'nun gzdesi olmutu. Midilli'nin fethinden sonra, stanbul'a gnderilen ocuklar arasnda grlnce, bu durum sultana bildirilmiti. Bu olay, son Midilli prensinin idamnn asl nedeni olmasa da, idam abuklatrm olabilir.-52 Tutsak edilip stanbul'a gnderilenler arasnda Midilli bapiskoposu Leonard da vard. Leonard 1453'te stanbul'un savunulmasna yardm etmi ama ehir dnce kamay baarmt. Papa II. Pius'a yazd bir mektupta, adadaki son haftalarn anlatm ve ona Dou'nun "Cerberus"una kar bir Hal seferi balatmak zere talya'ya bar geri getirmesi iin yalvarmtr.3-5 Trk donanmas Midilli'deki St. George limannda dururken, Venedikli kaptan Vettore Capello, bir Venedik donanmasyla birlikte Sakz'dayd. Capello bir yl sonra Venedik Cumhuriyeti'nin gtt lml bar politikasna aka kar kp, doduu ehirdeki sava yanls partinin bana geecekti. Niccol Gattilusio'dan yardm ars alnca, yirmi dokuz kadrgayla birlikte Midilli'ye doru yola kt. Tayfasz Trk gemilerini kolayca yok edebilirdi. A m a bunu yapmad, nk Signoria kendisine sultan kkrtmaktan kesinlikle kanmasn emretmiti. Midilli'nin dmesinden sonra, St. Theodore kalesindeki insanlar Venedik'in himayesine girmek iin yalvarmca bile, yardm etmeyi reddetti. Cenova da "Midilli'nin bana gelen felakete" kaytsz kald. Vettore Capello hayatnn geri kalan boyunca, o srada harekete gemedii iin pimanlk duydu. Cumhuriyetin Dou Akdeniz politikasnn ba dman oldu. A m a olan olmutu bir kez. ler hzla ktleti. Venedik Cumhuriyeti ile Osmanl mparatorluu arasnda on alt yl srecek olan sava yaklayordu. Midilli'de kazanlan kolay zafer stanbul'da byk enliklerle kutland. Sultan Pera ve Galata'daki Floransallar', "iyi dostlarn" enliklere katlmaya, en-

32 William Miller, Lesbos'un fethini Yunan ve Batl kaynaklara dayanarak anlatr: Essays on the Latin Orient, 340-349. 33 Bapiskopos Leonard hakknda bkz. Steven Runciman, The Fall of Constantinople, 69 ve eitli sayfalar. Karlatrmal bir okuma iin bkz. yukarda, 2. blm, dipnot 20.

ft--s v

194

D R D N C BLM

lik atelerini yakmaya ve elenceleri dzenlemeye davet etti. Hali'te demir atm olan Floransa gemisinin tayfalarna bile enliklere katlmalar emredildi. Sadrazam Mahmud Paa'nn ailesi Floransallar'n kesesinden giydirildi. Benedetto Dei'nin sylediine gre, Pera ile "Romanya"nn baka yerlerinde yaayan Venediklilerle Cenovallr, rakiplerinin byle el stnde tutulmasna fena halde ierlemilerdi. Her ne kadar bu ayrcalk Floransallar'a epey pahalya mal olsa da. Gelibolu sancak beyi Kapudan- Derya Yakub Paa, 1463 baharnda anakkale Boaz'ndaki iki kalenin inaatn tamamlad. Yeni limann k boyunca sren inaat da tamamlanmak zereydi. Sultan k stanbul'daki. 3raynda geirmiti. Gemi inas hzla sryordu. H e m Dukas hem de Khalkokondilas, ok sayda byk kadrgann ina edildiini ve bunlardan zellikle Bat ve Trabzon modellerine dayanlarak yaplm birinin son derece etkileyici olduunu syler. Yine btn tarihilerin sylediine gre sultan, o k ve bahar boyunca ehir dnda etkileyici ina projeleriyle ilgilendi. skp civarnda, Vardar'da tahkimatl bir kulenin ina edildii sylenir. Mehmed daha nce de Silivri'nin kuzeyindeki, hl Fener Ky (Rumca phanari'den ["deniz feneri"] gelir) olarak bilinen kasabada bir gzc kulesi yaptrmt. Bu kuledekilerin grevi, haydutlar gelirse ya da Rum ' halk isyan ederse, ate yakarak Silivri'deki garnizonu uyarmakt. Tunca adasn1 daki sarayn da tahkimatlandrld sylenir. Midilli'nin dmesi ve Mehmed'in her tarafta aka Bat'ya kar dzenlemeyi planlad bir seferin hazrlklarn yapmasyla, Osmanllar'm denizlerin denetimini ele geirmemesi ve Rodos ile zellikle de Eriboz gibi byk Ege adalarnn Midilli'nin akibetine uramamas iin ciddi nlemlerin alnmas gerektii, zellikle Venedikliler iin aklk kazanmt. Sultann 1462-1463 kn hzla gemiler ve tahkimatlar yaptrarak geirmesi, muhtemelen Ege Deriizi'ndeki Venedik adalarn ele geirmeyi planlad anlamna geliyordu. Cumhuriyet ile Osmanl mparatorluu arasndaki bar, uzun sredir sallantdayd. Sultan yeterince glenince her zamanki gibi bir bahaneyle saldrya geecekti. Mehmed btn bu hazrlklarn yan sra kendi camisinin yapmyla da urayordu. Bakentindeki en byk ve en grkemli kiliseleri zaten camiye dntrmt. slam kanununa gre, ancak fatih sultanlarn cami yapmasna izin vard>Bu i iin kendi kullarnn parasn harcayamazlard. Yalnzca sava ganimetlerini, haralar, fidye paralarn vb harcayabilirlerdi. Sultan, yeni caminin mparator Iustinianus'un eski Havariyim Kilisesi'nin kuzeyine yaplmasna emretti. Bu kilise Ayasofya'dan sonraki en byk ve grkemli kiliseydi. Kiliseyi ilk haliyle ina ettirmi olan Byk Constantinus'un gml olduu yerdi. Iustinianus, kilisenin eklini tamamen deitirmiti. Kraliyet mezarl heron de buradayd. Bizans mparatorluu'nun l hkmdarlar bu mezarlkta somaki, granit, ylanta ve rengrenk mermerlerden yaplma lahitlerin iinde yatyordu. ehrin Latin idaresinde olduu dnemde (1204-1261), imparatorlarn mezarlar alp yamalanmt. Iustinianus'un yaptrd kilisenin altndaki yer alt lahdinde bulunan cesedi karlp, stndeki btn mcevherler alnmt. ubat ya da Mart 1463'te, tam bu yerde dev bir caminin inasna baland. Bu cami Ayasofya'nn kastl olarak yaplm bir taklidiydi. Bizans kubbeleri taklit edilmiti. Bu camiden, mimarndan ve mimarn caminin yapmndan sonraki trajik sonundan ileride ayrntlaryla bahsedeceiz.

(Drdnc

'BCm

BOSNA'NN FETHI. VENEDIK'LE KAN SAVA. PAPANN BIR HAU SEFERI BALATMA ABALAR. OSMANLLAR ADRIYATIK'TE. ANADOLU SEFERLERI. ERIBOZ'UN D. FATIH CAMII.

Mehmed, 1463 Mart'nr sonundan nce ordusuyla batya doru yrmeye balad. Ordusuna Balkanlar'da ordugh kurdurduktan sonra stanbul, Petra'daki Aziz oannes Prodromos Manastr'n sadrazam Mahmud Paa'nn Hristiyan kalm olan annesine baladn bildiren bir belge imzalad. 1 26 Mart 1463 Cumartesi gn, muhtemelen yola kmasndan birka gn nce, Komnenoslar'm sonuncusu David'in Edirne'de hapsedilmesini emretti. David'in kuzini, Uzun Hasan'm kars Despina Hatun'un amcasna bir mektup yazarak, oullarndan birini ya da Alexander Komnenos'un olu Aleksios'u kendisine ziyarete ard sylenir. Bu mektup sahte de olsa gerek de, sultann eline gemiti. Sultan, David'in zgrln kazanp imparatorluunu geri almak iin Uzun Hasan ile kumpas kurduundan pheleniyordu. Dedesinin mparator David'in ikinci karsnn erkek kardelerinden biri olduu sylenen Theodoras Spandugino, Trkler stne yazd tarih kitabnda, sz konusu mektubun Roma'dan gnderilmi sahte bir mektup olduunu, imparatora Trkler'e kar bir Hal seferi dzenleneceini haber verdiini syler. Mektubun ierii ne olursa olsun, David ile ailesinin ou yesinin sonunun gelmesine yol at. 2 Sultan, mparator David'in tutuklanmasndan hemen sonra yeni seferini balatt. Arlklar ile azaplarn, yani hafif svarilerin dnda ordusunun 150 bin svariden olutuu sylenir. Her zamanki gibi bu rakam da phelidir. Meh-

1 Bu belge iin bkz. VI. Mrmrolu, Fatih Sultan Mehmet II devrine ait tarihi vesikalar (stanbul, 1945), 89-93. 2 Theodoras Spandugino'nun (Spandounes) hayat ile eserleri stne ksa bir anlat iin bkz. Donald M. Nicol, The Byzantine Family ofKantakouzenos (Cantacuzenus) (Washington, 1968), zellikle de xv-xvi ve 232-233. Trkler stne yazd .tarih kitab C. Bcheffer tarafndan yaymlanmtr: Theodore Spandouyn Cantacusin, Petit traicte de l'origine des turcqz (Paris,

1896).

.i-Wvm- f

, , ,

196

DRDNC BLM

med ordunun bakumandanyd. Sadrazam Mahmud Paa ise nc kolun kumandanyd. Seferin amac, imparatorluun nde gelen kiileri dnda herkesten gizlenmiti. Bosna kral Stjepan Tomasevic, sultann bir sonraki seferinin kendisine ynelik olacan bir sredir bilmekteydi. 1461 Kasm'nm banda tahta kmasndan ksa sre nce, bir eli araclyla papaya "Trk imparatorunun ertesi yl bir orduyla kendisine saldrmay planladn, ordusu ile toplarnn imdiden hazr ^olduunu" haber vermiti. II. Pius'tan yardm istemi, byk taleplerde bulunmaya niyetli olmadn ama hem vatandalarnn hem de dmanlarnn papann kendisinin yannda olduunu bilmesini istediini sylemiti. Bu, Macar kraln etkileyecek ve Stjepan'm yannda savaa girmesini salayacakt. Trkler krallmda ok sayda kale ina etti. Kyllerle aralar ok iyi. Aralarna katlan her kylye zgrlk vaat ediyorlar. Kyller pek akll olmadklarndan, Trkler'e kanyor. zgrlklerinin sonsuza kadar sreceini sanyorlar. Beni desteklemezseniz, halkm byle yalanlara kanp bana kar ayaklanabilir. Soylular kyllerin desteini almadan kalelerini uzun sre koruyamaz. Mehmed yalnzca krallm istese ve daha ileri gitmeyecek olsa, krallm kaderine terk edebilirdim. Sizden Hristiyan dnyasnn geri kalann rahatsz etmenizi istememe gerek kalmazd. Ama Mehmed'in iinde snrsz bir g arzusu var. Benden sonra Macaristan'a ve Venedik eyaleti Dalmaya'ya saldracak. Krain ve Istria zerinden talya'ya gidecek. Amac talya'y ele geirmek. Sk sk Roma'dan sz ediyor. Oraya gitmek istiyor. Hristiyanlar'm kaytszl yznden krallm fethederse, lkemi hedeflerine ulamak iin kullanacak. lk kurban ben olacam. Ama benden sonra sra Macarlar'a, Venedikliler'e ve dier uluslara gelecek. Dmanmzn niyeti bu. Aldm bu bilgileri size, gnn birinde bunlar size haber vermemekle, ihmalkrlkla sulanmamak iin veriyorum. 3 II. Pius, Bosnal'nm yardm arsn karlksz brakmad. Stjepan Tomasevic'i kral ve temsilcisi ilan etti. Matthias Corvinus'u onunla uzlamaya ikna etti. Macar kral, Stjepan ile 1462 yaznda, ykl bir mebla ile Bosna'daki birka kale karlnda uzlat. Ama bu anlama, lkedeki i kargaay sona ermedi. Tam tersine, kraln papayla ilikilerini glendirmesi, bu kargaay daha da arttrd. Bosna din konusunda uzun sredir ikiye blnmt. Bir tarafta Katolik Hristiyanlar, dier taraftaysa ayrlk Bogomiller (Patarinler) vard. Kral, tpk babas gibi, Katolik Hristiyanlar' destekliyordu. Kral Stjepan Tomas'm hkmdarl srasnda yurtlarn terk etmeye zorlanan ayrlklarn pek ou ise Trk blgelerine snmt. Soylularn ou bile, mallarn mlklerini yitirmekten korktuklar iin Katolik Hristiyan'm gibi davransalar da, Bosna saraynda olup bitenleri Trk araclarla Sultan Mehmed'e haber veriyordu. Sultann bir gn, Bosna'nn durumu ve savunma gc hakknda bilgi almak iin oraya tacir ya da ke-

3 Bosna kralnn bu szlerinin yorumu iin bkz. The Commentaries of Pius 11, Smith College Studies in History XLIII (1957), 740-742.

BOSNA'NIN FETH

197

i klnda bizzat gittii, Bosnallar'n eline dt ama Kral Stjepan'm Trkler'in intikamndan korkarak onu serbest brakt sylenir. Bu, kraln dmanlarnn onun ne kadar gvenilmez olduunu gstermek iin uydurduklar bir yalandr muhtemelen.^ Sonuta Mehmed, casuslar ve Bogomil soylular araclyla, Bosna ile Macar kral arasndaki anlamay haber ald. Bunun gerek olup olmadn bizzat renmeye karar verdi. Yaya'daki Bosna kralna bir eli gnderek, babasnn dedii miktarda hara istedi. Khalkokondilas'n anlattna gre; Stjepan Tomasevic, eliyi hazine odasna gtrp ona hara iin ayrlan mebla gsterdi ama srf Osmanl mparatoru'nu memnun etmek iin bu hazineyi veremeyeceini syledi. Sultan ona saldrrsa, bu paraya ihtiyac olacakt. Ayrca, eer bana bir felaket gelir de Bosna'y terk etmek zorunda kalrsa, bu para sayesinde yurt dnda daha rahat yaayabilecekti. Eli ona anlamalarn kutsalln hatrlatarak, hazinesinin tadn fazla karamayacan syledi. Mehmed, kraln hara demeyi reddettiini renince hiddete kaplm olsa gerek. Ama Eflak Seferi yznden intikamn bir yl ertelemek zorunda kald. Yine de bir yl sonra, yitirdii zaman telafi etmek istercesine, azimle harekete geti. Sava hazrlklarn Stjepan Tomasevic'ten gizleyemezdi elbette. Stjepan hemen Venedik'e eliler gndererek, Osmanl mparatorluu'ndaki bir memurdan rendii kadaryla, sultann Bosna ile Hum ve Dubrovnik'i fethettikten sonra Istria zerinden giderek Venedik'i igal etmeyi planladn rendiini bildirdi. Signmia, 28 ubat 1463'te Stjepan'a verdii cevapta, Bosna kralnn ittifak teklifini ve askeri yardm isteini souk bir slupla reddederek ona Matthias Corvinus'tan, mparator III. Friedrich'ten ve zellikle de Papa II. Pius'tan yardm istemesini tavsiye etti. Dubrovnik de herhangi bir yolla destek vermeyi reddetti. aresiz kalan Stjepan, Mehmed'den af diledi. On be yllk bir bar anlamas yapmalarn teklif etti. Bir Srp mhtedisi olan Sivricehisarl yenieri Konstantinos Mihajlovic, Bosna elisinin ziyaretini bir grg tan olarak ayrntlaryla anlatr. Szleri olduka inandrcdr: Bosna Kral, mparator Mehmed'e on be yllk bir bar anlamas imzalamalarn da teklif etti. Bunun zerine imparator hemen ordusuna haber gndererek, hazrlanp Edirne'ye yrmelerini emretti. Ama ordusuyla nereye gideceini kimse bilmiyordu. Bosna elisi beklemek zorunda kalmt. Bu ordunun niye toplandn ben de bilmiyordum. Sarayn mahzenlerinden birinde, hazine odasmdaydm. Hazine kardeime emanet edilmiti. Oradan ayrlamyordu. Ama yapayalnz olduundan korkmu ve beni artp, yannda oturmam istemiti. Hemen .yanna gittim. A m a benden hemen sonra imparatorun ba danmanlar Mahmud Paa ile shak Paa kageldi. Kardeim geldiklerini grnce bana haber verdi. Odadan onlara grnmeden kamayacamdan, bir sandn arkasna gizlendim. Ba danmanlar ieri girince, kardeim yere onlar iin bir hal serdi. Yan yana otu-

4 Bogomiller hakknda bilgi iin bkz. Dimitri Obolensky, The Bogomils. A Study in Balkan NeoManichaeism (Cambridge, 1948).

198

DRDNC BLM

rup, Bosna Kral hakknda konumaya baladlar. Mahmud Paa "Ne yapsak? Bosna Kral'na ne cevap versek?" dedi. shak Paa "Ne mi yapalm? Onlara on be yllk bar anlamas sz verip, ardndan elilerin peine delim. Yoksa Bosna'y asla fethedemeyiz. nk oras dalk bir lkedir. stelik Macar Kral, Hrvatlar ve dier krallar onlarn yardmna koar. Hazrlanmaya frsat bulurlarsa onlara zarar veremeyiz. Bu yzden onlara [elilere] bar anlamas sz verelim. Bylece Cumartesi gn yola karlar. Ama onlarn peinden gidip, Sitnica [Sjenica?] civarndan Bosna'ya girelim. stelik imparatorun oradan nereye gitmeyi planladn hl kimse bilmiyor olacak!" Bylece bu plan uygulamay kararlatrdktan sonra, imparatorun yanma gitmek zere mahzenden ktlar. Ertesi Perembe sabah, imparator onlara [elilere], on be yllk bar anlamas yapma teklifini kabul ettiini, bu anlamaya sadk kalacan bildirdi. Ertesi gn elilerin odasna gidip sordum: "Efendiler! mparatorla bir bar anlamas yaptnz m?" "Tanr'ya krler olsun! Her ey istediimiz gibi oldu" diye cevap verdiler. Ben de onlara "nann bana, anlama filan yapmadnz" dedim. Elilerin yals bana sorular sormak istedi ama gen olan bunu engelledi. Kendileriyle dalga getiimi sanmt. Onlara "Ne zaman yola kacaksnz?" diye sordum. "Cumartesi" dediler. Onlara "aramba gn peinize decek ve sizi Bosna'ya kadar takip edeceiz. Gerei sylyorum. Bunu unutmayn!" dedim. Ama yalnzca gldler. Bunun zerine yanlarndan ayrldm. O Srp kkenli yenierinin anlatsnn bu ksm, bize Osmanl mparatorluu'nun hara ald devletlere kar tavrn olduka etkileyici bir biimde sergiler. Bu tavr lkenin ba ve ikinci vezirleri arasndaki konumaya yansmtr. Ciddi bir durumla karlaldnda, verilen hibir szn nemi kalmyordu.^ Yaplan bar anlamas ve Mehmed ile ordusunun ilk bata gittii yn, Bosnallar'm bu yeni seferin kendilerine kar dzenlendii konusundaki korkularn ortadan kaldrmt. Sultan nce batya, skp'e, sonra Kosova zerinden Vucitrn'e (Vuletrin) gitmi, Sitnica Nehri'ni geerek Mitrovica'ya varm, ardndan ise eski Sjenica (Senie) ticaret yolu stnden kuzeye, Bosna'ya ynelmiti. Artk seferin amac iyice belli olmutu. Sadrazam Mahmud Paa'nn kumandasndaki, 20 bin hafif svariden olutuu sylenen nc kolun ardndan sultan, asl ordusuyla birlikte geliyordu. Bosna snrn getikten sonra, nce Drina blgesine girdiler. Burann feodal voyvodas olan, soyunun son ferdi Tvrtko Kovacevic birka kaleye sahipti. Direnmeye hazr deildi. Cann kurtarma umuduyla hemen sultana teslim oldu. Teslim olur olmaz kafas kesildi. Mehmed, Podrinje blgesini igal ettikten sonra asl Bosna'y, yani Yukar Bosna'y ele geirdi. Sefer boyunca Osmanl ordusunda hizmet vermi olan ve bu yzden bir grg tan olarak konuan Konstantinos Mihajlovic, buradan "kraln lkesi" olarak sz eder. Buradaki en gl ve nemli kale Bobovac idi. Kraliyet taht eskiden burada bulunurdu. Bir zamanlar imparatorluun en gl kalesi olan bu kalenin harabeleri, Sutiska'nm dousundaki, iki derenin birletii yerde bulunan yksek

5 Srp kkenli yenierinin anlatsndan yukarda, s. 123'te sz edilmitir.

BOSNA'NIN FETH

199

dadan bakldnda grlebilir. Bu kaledekiler, o zamana kadar btn Trk saldrlarna yiite kar koymutu. Mahmud Paa'nm kumandasndaki nc kol, 19 Mays'ta Bobovac surlar nne vard. Bobovac, eskiden ateli bir Bogomil olan, ancak sonradan zorla katoliklik'e geirilmi Knez Radak tarafndan savunuluyordu. Ertesi gn sultan, ana ordusuyla geldi. Bir kuatmann uzun sreceini anlayan Mehmed, surlar ykmaya karar verdi. Orada byk toplar dktrd. Ama bombardmann nc gnnde Radak kaleyi teslim etti. Kendisine byk bir dl vaat edilmiti. Bobovac'n dmesinden sonra, sultan halk her zamanki gibi e ayrd: Bir ksmn ehirde brakt, bir ksmn paalarna verdi, geri kalanlar da stanbul'a, ehrin nfusunu arttrmak iin gnderdi. Tutsaklar arasnda, sultan Edirne saraynda ziyaret etmi olan eliler de vard. Sivricehisarl Konstantinos onlara bu felaketi haber vermi olduunu hatrlatt. Ama artk i iten gemiti. Knez Radak dln almak isteyince, Mehmed onu serte azarlad. Onu efendisine ihanet etmekle sulayp, kellesinin uurulmasn emretti. "Kendi dininden olan bir krala sadk kalamyorsan bana, bir Trk'e nasl sadk kalabilirsin?" dedii sylenir. Yerel efsaneye gre Radak'n idam edildii yer olan dev Radakovica kayas, gnmzde bile Sutiska'dan Borovica'ya giden yolculara gsterilir. Sultann Bobovac'a ulatn haber alan Kral Stjepan Tomasevic, ailesini ve btn hazinesini yanna alarak Yaya'daki, Pliva Nehri'nin Vrbas'a boald yerdeki gl kraliyet kalesine ekildi. Buradaki byk, kadim, tahkimatl ehir, konik bir dan tepesinde kuruludur. Mazgall siperli burlar olan drtgen kaleleri vardr. Kaplar tahkimatl sarp kale surlar, yamatan aa uzanr. Solda Vrbas'm derin, tal kayalk yata, sada da Pliva ile glleri vardr. Bu gller giderek ykselir. Btn bunlarn etrafnda piramit eklinde, ormanlk dalar bulunur. Dalar blgeyi tamamen evreler. Uzaklarda, mavi ufukta sradalar grlr. Priva, piramit eklindeki ehri saran almaz bir hendekten geerek, ehrin dier tarafnda 18 metre geniliinde ve 30 metre yksekliinde bir alayan halinde, grleyerek aa, Vrbas Nehri'ne akar. Etrafa sat sular gnnda bir gkkua oluturur. Yaya ite byle bir yerdir. Bu eski kraliyet ehri, Fatih Mehmed ile son Bosna kral arasnda iddetli atmalara sahne olmutur. Bobovac'n direneceine gvenen Stjepan, ordusunu Yaya'da toplayp Bat'dan yardm gelmesini beklemeyi planlyordu. Bobovac'n dt haberi gelince hem o hem de adamlar dehete ve umutsuzlua kapldlar. Kral ne bir ordu toplayabileceini ne de ciddi bir direnite bulunabileceini anlaynca, ya Hrvatistan'a ya da Venedik'in elindeki Dalmaya kysna kamaya karar verdi. Ama bunun iin bile ok ge kalmt. Genel kargaay frsat bilen Mehmed, Bosna'y tamamen yok etmeye kararlyd. Mahmud Paa'ya Yaya'y ve en nemlisi kral ele geirmesini emretti. Sadrazam nc kolla birlikte yola kt. Ama Yaya'ya varnca, kraln kam olduunu rendi. Kraln peine derek, Dolnji Kraji'yi geti. Stjepan buradan sonra Hrvatistan'a ynelmiti. Takip edilen kral, sonunda mstahkem Kljuc ehrine ulat. Kljuc'un yksek, grkemli bir kalesi vard. Trk takipiler kraln bu ehirde olduundan phelenmediler. Ama tam surlarn etrafndan geip gideceklerken, yanlarna gelen bir adam, para karlnda onlara kraln nerede saklandn syledi. Mahmud Paa ehri kuatt. Drt gnlk kuatmadan sonra, ehri almaktan umudu kesince, krala ulaklar gndererek,

200

DRDNC BLM

teslim olursa kendisine bir zarar gelmeyeceine sz verdi. Sadrazam krala hayatn ve zgrln garantileyen bir belge verecek kadar ileri gitti. Yiyecei ve cephanesi azalan Stjepan Tomasevic, sonunda garnizonuyla birlikte sadrazama teslim olmaya karar verdi. Elindeki belgeye ve sultann merhametine gveniyordu. Mahmud Paa, Stjepan Tomasevic'i, amcas Radivoj'u ve on yandaki olu Tvrtko'yu sultana gtrd. Bu arada II. Mehmed, Bobovac'tan Yaya'ya gitmiti. ehir sakinleri, kral _ j l e maiyeti tarafndan terk edildiklerini anlaynca umutsuzlua kapldlar. Kendi balarnn aresine bakmaya karar verdiler doal olarak. Sultann adrna ok sayda soylu gnderip, merhamet dilediler. Tek istedikleri kadim geleneklerini srdrmek ve ehri eskisi gibi ynetmekti. Mehmed, byle bir jest yaparsa Bosna'daki geri kalan ehirleri savamak zorunda kalmadan kendi tarafna ekebileceini dnerek, bu istekleri kabul etti. Yaya ile sakinlerine zarar verilmedi. Fatih, soylu ailelerin oullarn tutsak almakla yetindi. Birkan kendine ayrp, geri kalanlar vezirlerine datt. Bobovac, Yaya ve Kljuc'un (Kliacza) dmesi, Bosna krallnn sonu oldu. Kritovulos, Mehmed'in 300 kadar Bosna ehrini ele geirdiini sylerken abartmtr elbette. Ama uras gerek ki, can derdine den Stjepan Tomasevic, sultann lkenin geri kalann fethetmesine yardm etti. Btn kumandanlarna emir gndererek, ehirleri ve kaleleri sultana teslim etmelerini istedi. Bylece bir hafta iinde kkl bykl yetmi Bosna ehri Osmanllar'm elirte geti. II. Mehmed en nemli kale ve ehirlerde garnizonlar brakt. rnein Konstantinos Mihajlovic, Vrbas uurumunun ucunda, Yaya civarnda bulunan Zveaj Grad'daki yenierilerin bana getirildi. Mahmud Paa, Bosna kralnn cann balayan bir belgeyi sultan adna imzalamakla sultan g durumda brakmt anlalan. A m a bu glk ksa srede ald. O seferde, Acem limi Ali el-Bistami de yer almt. Mehmed, maiyetinde olan Ali el-Bistami'ye fethettii Midilli'nin idaresini vermiti. Bu arada, Floransal Benedetto Dei de sultann maiyetinde olduunu iddia etmitir. Sultan Bosna'dan ayrlmadan nce (1463 Mart'nn sonunda) Kral Stjepan' yanma artt. Bu arnn hayra alamet olmadndan kayglanan Stjepan, sadrazamn derdii belgeyi yanna ald. Ama Molla Ali bu belgenin geersiz olduu yolunda bir fetva verdi, nk sultann bir ua bu belgeyi sultandan habersiz imzalamt. Bylece son Bosna kral idama mahkm edildi. Bunun zerine yal Ali el-Bistami'nin klcn ekip kraln kellesini bizzat uurduu sylenir. A m a Benedetto Dei'ye gre sultan, kraln kellesini bizzat uurmutur. 1888 ylnda H u m ' u n gneydousunda, kraliyet mezar olduu iddia edilen bir mezarda bulunarak, Yaya'daki bir Fransisken Kilisesi'nin sa ara geidine, bir cam tabutun iine konulan kemiklerin Kral Stjepan Tomasevic'in kemikleri olduu kesin deildir. Gnmzde bile yolculara Yaya'nn kuzeyindeki, Mehmed'in ordusuyla birlikte ordugh kurmu olduuna inanlan tepelik "imparator arazisi" (carevo polje) gsterilir. Mehmed'in adrnn gen bir mee aacnn altndaki aldayan bir pnarn yanma kurulduu sylenir. Szkonusu aa artk yalanm, boum boum olmu ve rmtr. Efsaneye gre Stjepan Tomasevic burada idam edilmiti, "imparator" ad, btn Bosna halknn hafzasnda tatan ve bronzdan bir ant gibi yer etmitir.

BOSNA'NIN FETH

201

Mteveffa kraln kardei Ban Radijov ile gen olu da ayn ekilde idam edildi. Stjepan Tomasevic'in kk yar-z kardei Sigismund ile yar-z kz kardei Katharina (biri yedi, dieri yandayd) tutsak alnp gtrld. kisi de Mslman yapld. shak Bey adn alan Sigismund, sultann masasna oturan, avlarna katlan ve onu sk sk kaba akalarla elendiren bir arkada oldu. Kralolu adyla tannarak, sonradan Anadolu'daki Bolu'nun sancakbeyi oldu. Muhtemelen hayatnn sonuna kadar orada yaad. Katharina'ya ne olduu belirsizdir. Uskp civarnda, ovann ok uzaklarndan bile grlebilen bir trbe vardr. Yre halk bu trbeye "kral kznn mezar" der. Prenses Katharina'nm bu mezarda yatt sylenir. lmeden nce ne aclar ektii bilinmemektedir. Kralln tamamn ele geirmek isteyen Mehmed, seferi srdrmeye karar vererek ordusunu kola ayrd. Birinci kolun kumandasn Selanik Valisi Turahanolu mer. Bey'e, ikincisininkini ise sadrazam Mahmud Bey'e verdi. Ordunun bu kollarn Bosna'nn dou ve bat blgelerine gnderdi. Kendisi de ana orduyla birlikte gneye ilerleyip, Kral Stjepan'n kaynpederi Dk Stjepan Vukcic'in topraklarn istila etti. Amac Herzegovina (Hersek) ile Dubrovnik'i fethetmekti. Yukar Bosna, Dolnji Kraji ve Usora sultana hi direnmeden teslim olurken, Dk Stjepan ile olu direnmeyi seti. Dk Stjepan, Dubrovnik Meclisi'nden yardm istedi. Ama Dubrovnik Trk istilasndan ok korkuyordu. Dk 6 Haziran 1463'te, btn ailesiyle birlikte oraya snmaya karar verdi. ehirde bir Trk kuatmasna kar hazrlklar yaplyordu. D hendekler hzla derinletirildi. Surlarn dndaki btn binalar, bahe duvarlar ve aalar ykld. Btn sarnlar dolduruldu. Mehmed Haziran'm ortasnda Hersek'e girdikten sonra, savan seyri deiti. Trk svarileri, sarp kayalklarla dolu o dalk arazide tahkimatl kalelere saldrmakta zorlanyordu. Ak araziler ve bereketli vadilerdeki yerleim merkezleri yok edildi ama kayalk Hersek, Fatih'e kar koydu. Sultann ordusu, dar da geitlerinde gerilla gruplarnn saldrsna urad. Sultan lkeyi tamamen ele geirmenin kolay olmayacan anlamt. Son olarak, dkn Mostar'n gneydousundaki bakenti Blagay' kuatmay denedi. A m a gnlerce saldrlardan sonu alamaynca, hayal krkl iinde douya ekildi.^ Sultan geri dn yolculuunda pek ok soylunun topraklarn igal etti. Aralarnda Pavloviciler'in de bulunduu bu feodal lordlar acmaszca katledildi. 7 Temmuz'da Senie'de, 17 Temmuz'da ise skp'te ordugh kurdurdu. Yolda, Fojnica (Foynia) Manastr'ndaki Fransiskenler'e bir belgeyle zgrlklerini balad. Bunu, Angelus Zvjezdovic adl cesur bir papazn ona yeni ele geirdii blgenin nfusunun tehlikeli bir biimde azaldna dikkatini ekmesi zerine yapt sylenir. Bu belgeyle Hristiyanlar'a dinlerini serbeste uygulama hakk verilmitik Nfusun ou (iddialara gre 100 bin kii) Trkler tarafndan esir

6 Osmanllar'n Bosna ile Hersek'i ele geirmeleri konusunda ayrntl bilgi iin bkz "Bosna" (B. Djurdiev), El2 I, 1263-66. Yugoslav tarihi Sima Cirkovic'in yakn zamanda yazd, Osmanllar'n ilk dnemini de kapsayan Bosna tarihi hakknda bkz. J. V. A. Fine'm eletirel makalesi, Speculum 41 (1966), 526-529. 7 Temmuz'da imzalanan bu belge iin bkz. Truhelka, "Tursko-slovjenski spomenici," GZMBH 23 (1911), 21. Karlatrmal bir okuma iin bkz. IED I, 49-50 (belge 17).

fftpvnr f m - , v

202

DRDNC BLM

edilmi ve bir ksm istanbul'a, geri kalanlar da imparatorluun Asya'daki ehirlerine yerletirilmiti. En az 30 bin gen Bosnal Trk ordusuna alnmt. Minnet Bey, harap edilmi blgenin ilk valisi olarak orada kald. 8 Blgede yalnzca alt kale salam kalmt. Bunlara gl garnizonlar yerletirildi. Dier btn ehirlerle kaleler yaklp ykld. Dubrovnik'tekiler ok korkmutu. Bu ehir, Dalmaya kysndaki btn ehirler gibi, Bosnal mltecilerle doluydu. Bunlarn ou Adriyatik'i geip Venedik'e gitti. Bazlar ise Roma'ya kadar gitti. Bu mlte^ ilerden hibiri bir daha vatann gremedi. Mehmed, Ragusallardan, Bosna'nn ana kraliesi, Kral Stjepan Tomas'm dulu ve Dk Stjepan Vukcic'in kz Katharina'y teslim etmelerini istedi. Ama neyse ki Katharina italya'ya kamt bile. Roma'da papaln cmerte desteiyle yaayp, 25 Ekim 1478'de, elli drt yanda ld. Hkmet Binas'ndaki Ara Coeli Kilisesi'ne gmld. Vasiyetinde, olu Sigismund slam'dan vazgeip tekrar Hristiyan olmazsa, Bosna'y papaya brakyordu. Bosna'nn gen prensesi Jelena (Bosna'da Maria adyla tannyordu) Dubrovnik'ten yardm istedi ama sonra Split (Spalato) surlarnn dndaki St. Stephen Manastr'na ekildi. Sonunda sultann sarayna gitti. Orada yakn akrabalar aleyhinde konuarak ve kumpaslar kurarak, kendi adna kara ald. Sultan stanbul'a dndkten sonra, Pera'daki Floransa Meclisi'nderi vatandalarna tekrar bu zaferi kutlamak iin enlik ateleri yaktrmalarn istedi. Bunu ksmen kt niyet ve hilekrlktan dolay istemi olabilir. Her halkrda, Pera'daki Floransa kolonisinde yaayan hi kimse enlikler dzenlemeyi, evleriyle sokaklara duvar rtleri ve ipek rtler asmay, kiliselerini sslemeyi, enlik ateleri yakmay, havai fiekler atelemeyi reddetmedi. Sultan, Capelliler ve Capponiler gibi en zengin Floransal ailelerin evlerine bizzat giderek enliklere katld. "Gl bir Trk ordusunun Bosna'y igal edip imparatorluun byk blmyle en nemli ehirlerini ve yerleim merkezlerini ele geirdii, kraln bile Trkler'e esir dt" korkun haberi 10 Haziran 1463'te Venedik'e ulat. Haber talya'ya ayr atei gibi yayld. Duyan herkes dehete kaplyordu. Venedik 14 Haziran'da, nefret ettii Floransa'dan yardm istedi. Yal Do Cristoforo Moro, Floransallar'a yle diyordu: "Hristiyanlk'm en azl ve amansz dman Trk beyi, arzularnn ve Katoliklik'e duyduu sonsuz nefretin etkisiyle yle ileri gitti ki, Hristiyanlk dnyasnda onun planlarna kar koymak isteyen, hatta buna cesareti olan tek bir prens bile yok." Mektupta, sultann Bosna zaferinden sz edildikten sonra, yle deniyor: "Bu zaferle yetinmedi. Daha byk zaferler kazanma arzusu ve umuduyla, ordusuyla kstaha ilerlemeyi srdrd. Segno [Senj] kysna, yani neredeyse talya'nn kapsna ve giriine kadar ilerledi." Do daha sonra, Osmanllar'm ilerlemeyi srdrmesi durumunda Batllar', zellikle de Venedik'i bekleyen tehlikelerden ac ac sz ediyor. Btn Hristiyan dnyasna, bu tehlikenin artk farkna varmalar ve onunla savamak zere birlemeleri iin yalvaryor. Floransallar mektubu kaamak bir cevap verdiler.

8 Bosna'da daha nce ksa bir sre valilik yapm bir Osmanl beyi hakknda bkz. nalck, "Mehmed the Conqueror (1432-1481) and His Time," Speculum 35 (1960), 423.

VENEDK'LE IKAN SAVA

203

Trklerle savaa girerlerse, Trk topraklarndaki Floransallar'a kt davranlacamdan korkuyorlard. A m a Noel'den nce ticaret yapma bahanesiyle stanbul'a byk kadrga gnderip, oradaki btn Floransallar' mallaryla birlikte alp gtreceklerdi. Verecekleri tek taviz bu olacakt. Cristoforo Moro'nun Floransallar'a gnderdii mesaj, bartan ve kendi karndan baka bir ey dnmeyen bir ihtiyarn hayal gcnn rn deildi kesinlikle. Mehmed'in Mora ile Midilli'yi almasndan sonra, asl hedeflerinin ne olduu artk aka belli olmutu. talya'nn ve Hristiyan dnyasnn nndeki son siper olan Bosna kralln yok ettikten sonra, imdi Ege Denizi'ni ele geirmekte kararlyd. Bu yzden Venedik'in hayati bir karar vermesi gerekiyordu. Ya savaacak ya da Yunanistan ile Dou Akdeniz'de sahip olduu her eyi terk edecekti. Oysa gcnn ve refahnn temelleri bunlard. Eskiden yarmada kysnda Dalmaya'dan Vardar aznn tesine kadar dzenli aralklarla kurulmu olan gl savunma noktalarnn bazlar yllar nce yitirilmiti, geri kalanlar da yllardr tehdit altndayd. lkbahardaki Bosna seferi srasnda, Mora'da Venedik ile Osmanl mparatorluu arasnda anlamazlklar kmt. Aslnda nedenleri nemsizdi. 1430'da imzalanan bar anlamas uyarnca, her iki lke de bir dierinin kaan klelerini iade etmeyi kabul etmiti. Ama sultan bu anlamaya yalnzca gayrimslimler sz konusu olduunda uymutu. Skarminga civarndaki Grisumpsa blgesinden gelme bir Arnavut kle, 1459'da esir alnp Atina'daki Osmanl valisine verilmiti. Bu kle Mart 1463'te efendisinden 100 bin ake alarak, Venedikliler'in ynetimindeki Koroni'ye kamt. ehirdeki Venedik elilii mstear Girolamo Valaresso onu kabul etmi ve iddiaya gre ald parayi blmt. Klenin efendisi hem parasnn hem de kaan iadesini talep etti. Venedikliler ise, klenin Hristiyan olduunu syleyerek bu talebi reddettiler. 9 Bunun zerine Trkler, yine o sralar Venedik'in elinde olan Argos'a yrd. Bir Yunan papazn ihaneti sayesinde -Ortodoks fanatiklerin Roma kilisesine kar duyduu nefret, Osmanl boyunduruuna kar duyduklar korkuyu hl bastryordu- ehri 3 Nisan'da, neredeyse hi savamadan ele geirdiler. Ayn zamanda Trk askerleri nebaht ile Methoni civarndaki Venedik blgesini igal ederek yakp ykt. Venedik donanmasnn baamirali Alvise Loredano, on dokuz kadrgasyla birlikte Ege Denizi'ndeydi. Argos'un geri verilmesini talep etmek iin emir ald. Bu talep reddedilince, Loredano Midilli'ye saldrmak iin asker istedi. Bunun zerine, Venedik'teki pregadi'ler meclisinde sava konusu gndeme geldi. 1 0 Sava yanls partinin lideri olan Vettore Capello, Signoria'nm gtt zayf siyaseti serte eletirdi. Sultanla uzlamaya almann bouna olduunu savundu. Sava silahlarla yaplmalyd, szcklerle deil. Osmanl mparatorluu'na tekrar eli gnderilmesi, sava aamayacaklarn kabul ettiklerini gsterecekti, o

9 Uzun Trk-Venedik savann balamasyla sonulanan bir dizi olay balatan bu nemsiz konu, Setton tarafndan irdelenir. Setton bu sorunun bir yl nce, 1462'de gereklemi olduunu syler (Renaissance News 12 [1959], 199-200.) 10 Loredano'ya 1463 banda verilen talimatlar konusunda bkz. Thiriet, Regestes des deliberations du Senat de Venise, 247 ve sonras, (dipnot 3172 ve sonras).

204

DRDNC BLM

kadar. Sultan Argos'u igal etmekle, ne kadar ileri gidebileceini anlamak istemiti aka. Eer Venedik bu tavr karsnda sessiz kalrsa, sultan Mora'daki dier Venedik ehirlerini, hatta Eriboz'u da alacakt. Eriboz'u almaya niyetli olduu belliydi. Bu barbara artk gcmz gstermeliyiz, diye devam etti Capello. Sava erteleye erteleye Konstantiniyye'yi, Mora'y ve en sonunda da Bosna'y yitirdik. Dou Akdeniz ticaretimiz iin kayglanyorsak, kt seenekler arasndan en iyisini semeliyiz. Ayrca Avrupa'da, Venedik'in din, gelenek ve kar balamyla yakn iliki iinde olduu Batl lkeleri, ticari avantajlar ve pis karlar uruna yz st braktnn sylenmesine meydan vermemeliyiz. Bu utan verici olur. Papa ve Macaristan'la temasa geip, kara ve deniz kuvvetlerimizi glendirip, Mora'daki zaten huzursuz olan halk onlar ezen Trkler'e kar ayaklandrmalyz. Mora'y, ardndan da Osmanl Imparatorluu'nu fethetmeliyiz. Macarlar da kuzeyden ayn eyi yapmal. Hibir ey yapmazsak, Venedik ehirlerini sonsuza kadar yitirecek ve halk kle olacak. Bu konumadan sonra, bar yanls taraf yenilgiyi kabul etti. Her ne kadar bu mesele oylamaya konulduunda, sava yanllara ak bir farkla kazanmasa da, 28 Temmuz 1463'te sava ilan edildi. Zafer dlnn Mora olaca umuluyordu. Mora ylda 300 bin dukalk ticari kr getiriyordu. Loredano, glendirilmi donanmasyla birlikte Mays ayndan beri Yunan adalar arasnda gezinmekteydi. 1 Austos'ta Anabolu'ya dndnde; Venedik kara kuvvetlerinin bakumandanlna atanan, korkulan bir adam olan Este Lordu condottiere Bertoldo, askerleriyle hazr beklemekteydi. Savunmas zayf olan Argos, ksa bir direniten sonra 5 Austos'ta teslim oldu. Loredano'nun bir sonraki hedefi Grds't. Eyll'n ilk yarsnda, kstaktaki (Germehisar, Ekzamil) uzun sredir harabe halinde olan sur yeniden ina edildi. buuk metre yksekliinde olan sur, civarda bulunan byk ta bloklarndan yaplm, har kullanlmamt. Surda 136 gzc kulesi ina edilmiti. Surun her iki tarafnda derin hendekler uzanyordu. Ortaya bir altar konulup, stne San Marco sanca dikilmiti. Btn bu ilerin iki hafta iinde, 30 binden fazla ii tarafndan yapld sylenir. Grds kuatmas artk ciddi olarak balayabilirdi ve balad da. 1 1 Bosna'dan arlan Turahanolu mer Bey, 25 Eyll'de kuzeyden gelip dev surlara 300 adm kadar yaklat. A m a civarna iki top gllesi dnce h e m e n geri ekildi. Sonraki gnlerde, Grds civarnda Venediklilerle Trkler arasnda hafif arpmalar yaand. Asl darbe 20 Ekim'de indirilecekti. A m a saldrganlarn ans yaver gitmedi. En iyi askerlerini, ayrca liderleri Esteli Bertoldo'yu yitirdiler. Bertoldo bandan yaralandktan iki hafta sonra ld. Venedikliler kuatmay kaldrp geri ekilmek zorunda kaldlar. Glerinin bir ksm sura, bir ksm ise Anabolu'ya ekildi. Trkler savata stnlk salam, ehirlerini korumutu. mer Bey sultandan destek kuvvetleri istedi. Bunun zerine Sadrazam

11 Venedikliler ile Trkler arasndaki uzun savaa ilikin baz kaynaklar iin bkz. V. L. Menage, "Seven Ottoman Documents from the Reign of Mehemmed II," Documents from Islamic Chanceries, ed: S. M. Stern (Oxford, 1965), 101. Avery D. Andrews, yaymlanmam bir denemesinde, Osmanl-Venedik savann arka plann yalnzca Batl kaynaklara dayanarak anlatr: The Turkish Threat to Venice, 1453-1463 (University of Pennsylvania, 1962).

VENEDK'LE IKAN SAVA

205

Mahmud Paa Bosna'daki Rumeli ordusunun askerlerinden alabilecei kadaryla birlikte Gney Yunanistan'a yrme ve kstaktaki tahkimatl siperleri yarma emri ald. Bosna'dan stanbul'a gney Srbistan stnden dnm olan Mehmed, muhtemelen sal nedeniyle, arpmalara bizzat katlmad. Mahmud Paa henz Selanik'teki Larisa'ya (Yeniehir) kadar ilerlemiken, mer Bey kstan iki binden fazla (!) topla gl bir ordu tarafndan savunulduu haberini gnderdi. Kstan alnamayacan ve civarnda ordugh kurmann budalalk olduunu syleyerek, sadrazama daha fazla yaklamamasn tavsiye etti. Mahmud Paa sultandan destek kuvvetleri istedi. Bu arada stifa'nm krk kilometre kuzeybatsndaki Livadya'ya gitti. Venedikli komutanlar -Bertoldo'nun yerine Bettino da Calzina bakumandan olmutu- Grds yenilgisi karsnda yle arm ve hayal krklna uramt ki, kuzeyden yeni Osmanl askerlerinin geldiini haber alnca, ksta terk edip ordularndan geri kalan askerleri (bir dizanteri salgn ordunun gcn ciddi olarak azaltmt), toplar, levazm ve silahlar kurtarmaya karar verdi. Piyadeler dalarak Anabolu'ya kat. Bu gelimeler Morallar'm kaderini belirledi. Venedikliler'in geri ekildii sabah Mahmud Paa, Germehisar'da belirerek, yoluna kan tahkimatlar ykt. Svarileri ve yenierileri, kaanlarn peine dt. Argos ilk saldrda geri alnd. Trkler'in saldrs ancak Anabolu'da, oraya yeni gelen paral askerlerin sayesinde durdurulabildi. A m a bu geici baarszlk, Mahmud Paa'nm gneye yryp yarmadann ilerine girmesini engellemedi. Trkler'in tarafndan Venedikiler'inkine gemeye istekli olduklarn belli etmi pek ok kale, hemen tekrar Trkler'e boyun edi. n a Trk ordusu, hi savamadan Leondarion'a ulat. mer Bey Venedikliler'in elindeki blgelere aknlar dzenledi, Methoni ve Koroni blgelerini igal etti ve hatta Lakonya Dalan ile Mani'deki Arnavutlar' teslim olmaya zorlad. K gelip atmasa, Trkler'in kazand baarlar srecekti kukusuz. Yazd tarih kitabn bu seferin hikayesiyle sonlandran Khalkokondilas, u olay anlatr. (Bu olayn gerek olup olmad hususundaki sorumluluk yalnzca kendisine aittir): mer Bey, Methoni civarna aknlar dzenlerken, civardaki bir ehrin 500 sakinini tutsak alp sadrazama gnderdi. Mahmud Paa da onlar stanbul'daki II. Mehmed'e gnderdi. Sultan bu tutsaklar en sevdii yntemle, yani ikiye bime yntemiyle ldrtt. Anszn bir kz, bir cesedin birbirinden epey uzakta duran iki parasn yan yana getirdi. Bu olay duyan sultan, batl inanlarna dayanan bir yorum yapt. dam edilmi adamn ait olduu ulusun geleceinin ok parlak olduuna inand. Ancak adamn Venedikli mi, Arnavut mu olduu anlalamad. Mehmed cesedin gmlmesini, kzn ise sarayn hayvanat bahelerinden birine alnp, bakmnn en iyi biimde yaplmasn emretti. 12 Eyll 1463'te, Venedikliler'in askeri giriiminin Yunanistan'n gneyinde trajik bir hal almasndan bile nce, Signoria ile Macar kral, Petrovaradin'de (Peterwardein, Petervaradin) Trkler'e kar bir ortak savunma ve saldr anlamas imzalamt. Her iki taraf da ortak harekete geerek bir Hal seferi balatmak istiyordu. Venedik ayrca krk kadrga gndermeye sz vermiti. Daha nce, 19 Temmuz'da, Matthias Corvinus yllardr ekitii mparator III. Friedrich'le bir anlama imzalam, btn silahl kuvvetlerini Trkler'e kar kullanacana yemin etmiti. Janos Hunyadi'nin kibirli ve kendini beenmi olu, ok sayda

baarszla ve yenilgiye uradktan sonra, babasnn inancnn yanl olduuna, Balkan Yarmadas'nn tek bir byk saldryla Osmanllar'dan temizlenemeyeceine karar verdi. 1463 Eyll'nn sonunda, drt bin kadar askerle Sava'y geerek Bosna'ya girdi. Dorudan Yaya'ya yrd. Trkler o ak arazide hibir yere tahkimat yapmamt. Hibir direnile karlamadan eski bakente ulat. Varndan yalnzca drt gn sonra, 1 Ekim'de, ehrin zayf korunan aa ksmn ele geirdi. Halkn hemen onun tarafna gemesi, iini iyice kolaylatrmt. 430 kiilik bir - "Osmanl garnizonu tarafndan savunulan kalenin ele geirilmesiyse ok daha zor oldu. Trkler azimle direndi. Yenierilerin banda Haramba lyas Bey [Hurrem Bey] vard. Neredeyse aylk bir kuatmaya dayandlar. Havann soumasnn direnilerini iki kat zorlatrm olmasna karn. A kalan garnizon 16 Aralk 1463'te yaplan saldrya kar koyamayacak kadar bitkin dtnden, Macar kralna teslim olmak zorunda kald. Tutsaklara Macar ordusuna asker olarak katlma ya da serbeste geri ekilme seenekleri verildi. lyas Bey, 400 seme tutsakla birlikte Macaristan'a gtrld. Kral Matthias, Macaristan'a Noel gnnde, hametle girdi. Osmanl tutsaklarn halkn arasnda gezdirilmesi gnn konusu oldu. Bosna'da altmtan fazla savunmasz ya da mstahkem yer Macarlar'a teslim olmutu. Kral ele geirilen btn garnizonlardaki askerlerin cann balad. Bosna krallnn Macaristan'n eline gemesi olarak grlen bu zafer her yerde kutland. Matthias Corvinus 6 Aralk'ta hazinedar Zapolyal Ban Emerich'i yeniden fethedilen topraklarn valiliine atam ve baz byk derebeylikleri sadk yandalarna datmt. Hersek'te Dk Stjepan Vukcic (en byk olu Vladislav bu derebeyliklerden alanlardan biriydi), sultann geri ekiliinden hemen sonra btn dkln geri almt. Dkn ikinci olu da, Macar kralnn zel bir gzdesi olduundan, Mehmed tarafndan ldrlen feodal lordlar Kovacevic ile Pavlovic'in topraklarnn bir ksmn ald. Dk Stjepan'n oullar arasnda kan tartmalar toprak paylamn geciktirmese, Hersek hemen eski haline dnecekti. Bu olaylarn, zellikle de Yaya'nm dmesiyle, Bosna'nn byk blmnn fethedildikten hemen sonra yitirilmesinin Mehmed'in byk bir hiddete kaplmasna yol aacan, bu yzden de uzlamaya asla yanamayacan tahmin etmek zor deildi. Mehmed fkesini nce Trabzon mparatoru David ile Komnenos ailesinden kard. 1 Kasm 1463'te David, yedi olundan alts, kardei Alexander ve Alexander'm olu Aleksios, II. Mehmed'in 1457-58 knda ina ettirmi olduu Yedikule zindannda idam edildi. Sultan Komnenoslar'a, ldrdkten sonra da zulmetmeyi srdrd. Cesetlerinin gmlmemesini, kpekler ye yrtc kular tarafndan paralanmaya braklmasn emretti. David'in ikinci kars imparatorie Helena, ailesinin katledilmesini vakarla izledi. Gndzleri cesetlerinin banda bekleyip, onlar kendi elleriyle azar azar gmd. Arkasndan satan bir gmlek giyip, sazdan bir kulbede inzivaya ekildii ve ksa srede ld sylenir. David'in en kk olu olan yandaki Yorgi (Mslman olarak yetitiriliyordu) ile kz Anna (babas tarafndan sultann haremine verilmek istenmise de kabul edilmemiti) idamdan kurtulmutu. A n n a Komnenos bir Hristiyan olduundan Zaanos (Mehmed) Paa'nn himayesine verildi. Daha sonra Ms-

VENEDK'LE IKAN SAVA

207

lman olmaya zorland ve Elvan Bey'in oullarndan biriyle, muhtemelen Sinan Bey'le evlendirildi. Dnemin tarihilerinin sylediine gre, sultann saraynn harem blmnde ld. 12 Pek ok soylunun oullar ve kzlar, sultann sarayndaki ve stanbul'daki en nfuzlu Trkler'in haremlerindeki ok sayda adsz kle ve askerin arasna kararak kayboldu. Yalnzca Georgios Amirutzes ile iki olu, kurnazlklar ve belki de Mahmud Paa'nn akrabas olmalar sayesinde, canlarn kurtarp sultann gzndeki itibarlarn koruyabildiler. 1463-1464 knda stanbul'daki saraynda kalan Mehmed, bu srada ilk ciddi hastaln geirmiti anlalan. O srada henz otuz iki yanda olmasna karn, tuhaf bir biimde imanlamt. Ata binmekte zorlanyordu. Ayrca Osmanl hkmdarlarnn kaltmsal hastal olan damla illetine sahipti. Yllarca savatan savaa koarak bnyesini acmaszca yprattndan, acl bir damla nbeti geirmiti. Hekimleri, zellikle de Gaetal Maestro Iacopo, aclarn dindirmek ve hastal iyiletirmek iin ellerinden geleni yaptlar. Bir lde baarl olmulard anlalan, nk ertesi ilkbaharda Mehmed kendini yeni bir sefere kacak kadar iyi hissediyordu. 1464 Haziran'mm balarnda Venedik'e, sultann ordusunu Edirne'de toplayp nden Sofya'ya gnderdii sylentisi geldi. Sylentiye gre byk miktarlarda her trden cephane ve sava malzemesi, zellikle de top tuncu ve cevheri toplanmt. Bu yeni seferin amac bilinmiyordu. Bat'daki genel tahmin, Macaristan'a yaplacayd. Ksa sre sonra, Istria ve Zadar'dan gelen gezginler 40 bin askere sahip bir subamn Bosna'y ele geirip btn lkeyi yakp yktn, Macar kralnn ise buna kar kln bile kprdatmadn sylediler. Bu haber her zamanki gibi abartl ve yanlt. Sonradan btn ordunun (sultan bu kez de Bosna seferini bizzat ynetiyordu) yalnzca 30 bin askerden olutuu ama her trl kuatma makinesiyle donatld anlald. Sultan dorudan Yaya'ya ynelmiti anlalan. Zapolyal Emerich tarafn-* dan savunulan kale 1464'n 10 Temmuz'undan 24 Austos'una kadar kuatld. Mehmed byk toplaryla kaleyi ykmay umuyordu. Aziz Bartholomeus Gn'nde (24 Austos) yaplan ve bir gn bir gece sren son saldr, sultann yenilgisiyle sonuland. Pek ok Trk ld ve yaraland. Mehmed'in kaleyi ancak uzun, iddetli bir arpmadan sonra, ok ar kayplar vererek ele geirebileceini anlaynca ve gzclerinden Kral Matthias'm ok sayda svari ve piyade ile Sava'da ordugh kurmu olduunu ve savaa katlmay planladn haber alnca, be metre uzunluunda ve bir buuk metre geniliinde be ar kuatma topunu Vrbas Nehri'ne attrd sylenir. Bu toplar orada, Yaya kuatmas iin yaplmt. Nurembergli dkmc Jrg ise yalnzca drt dev toptan bahseder ve bunlarn Drina'ya atlm olduunu syler. Btn Trk ordusu, levazmlar geride brakarak kat. Macarlar toplardan birini nehirden glke kardlar. Sylenene gre Trk cesetlerinin says o kadar fazlayd ki, kokularndan boulacak gibi olan

12 Komnenos hanedannn sonuna ilikin kaynaklar iin bkz. Donald M. Nicol, The Byzantine Family of Kantakouzenos, 188-190.

'.Ci'"

j '

208

DRDNC BLM

Yaya halk, Austos'un 24'nden 28'ine kadar durmadan alarak btn cesetleri Vrbas'a atmt. Sultann seferinin sonu ise, balangcnn tersine, Macarlar iin pek iyi gemedi. Kral Matthias, Sava'y ancak 1464 Eyll'nde, sultann ordughn toplatp gneydouya gitmesinden ok sonra, on bin adamla geebildi. Zapolyal Emerich, ksa bir arpmadan sonra Srebrenie kalesini alabildi. Zengin gm madenleriyle nl bu ehir sarp dalarn arasndaki dar bir vadide kuruluydu. _ Ama aa Drina'daki (Yaya'nn yz elli kilometre dousundaki) Zvornik ^ T r k e ' d e zvornik) kuatmas o kadar baarl gemedi. O byk kaledeki Trk garnizonu azimli bir direni sergiledi. Kuatmaclar Zapolyal Emerich'ten yardm istedi. Ama gznden ciddi bir ok yaras alm olan Emerich, sava evkini yitirmiti. Kn yaklamas da kuatmann srdrlmesini ve moralleri bozulmu askerlerin doyurulmasn epey gletirdi. Bu srada, Mahmud Paa'nn 40 bin askerlik bir orduyla yaklat haberi geldi. Bu giriimin balatlmasnn ayrntlar, Osmanl tarihisi Neri tarafndan verilmitir. 13 Mehmed geri dn yolculuunda Sofya'ya urayp, burada yeni askerler toplad. Drt bir yandan gelen bu adamlar, sadrazamn kumandasna verilip hemen Bosna'ya gnderildi. Neri'nin sylediine gre, bu yeni askerler henz Yaya'ya ulamadan, Hristiyanlar arasnda panik bagsterdi. Eldeki veriler, Neri'nin bu sylediinin gerekten de doru olduunu gstermektedir. Macar kralnn askerleri, yeni bir Osmanl ordusunun geldiini haber alnca zaptedilemez hale geldi. Panik iinde Sava'y geip geri ekilmeye baladlar. Btn toplar ve mhimmatn ou geride brakld. Kaanlarn peine den Trkler, ounu ya ldrd ya da tutsak ald. Kral Matthias ordusunun geri kalann sa salim Sirem'e gtrmeyi ancak Kasm sonunda, byk glklerle bouarak baa. rabildi. Neredeyse tamamen yaklp yklm olan lke Yaya'nn, Macarlar'n igal ettii birka baka nemli merkezin ve baz kuzey snr blgelerinin dnda Osmanllar'm elinde kald. Macarlar'n Bosna'y ele geirmek iin Trkler'le yapt- altm drt yllk sava srasnda Yaya (1472'de, Nicholas Ujlky'nin hkmdarlnda yeniden kurulan Bosna krallnn bakenti yapld), Bosna tarihinin en nemli sahnesi olacakt. Mehmed ile ondan sonraki Osmanl sultanlar, geri dnleri Bosna'daki Macar askerleri tarafndan engellenebilecei srece, deil Almanya'y tehdit etmek, Macaristan'a bile giremeyecekti. Osmanllar'm pe pee dzenledii Yaya seferleri, burann stratejik deerini ve sultann 1464 Austos'unda ald yenilginin nemini gstermektedir. Bu defaki seferin baarsz olmasnda ve abuk sona ermesinde, Macarlar'n daha gl olduu yolundaki korkunun yan sra, her eyden te Mehmed'in salnn bozuk olmasnn etkisi vard phesiz. Mehmed, 1464 yaznn sonuna doru stanbul'daki sarayna geri dndkten sonra yle ar hastaland ki, tahta geiinden beri ilk kez sarayda bir yldan fazla kald. 1464 yl Mehmed iin talihsiz bir yld. Bu ylda, onu sevindiren yalnzca iki olay oldu. 4 ya da 5 Austos'ta, azl hasm ve Asya topraklarndaki en tehli-

13 Osmanl tarihisi Neri ve eserlerinin ilk dnem Osmanl tarih almalarndaki yeri hakknda bkz. V. I. Menage, Neshri's History of the Ottomans (Londra, 1964)-

PAPANIN BR HALI SEFER BALATMA ABALARI

209

keli dman, Karaman beyi brahim Bey, Konya civarndaki eski da kalesi Kevele'de (ya da Gevele; Bizansllar Kavalla [K/MAa] derdi) ld. 15 Austos'ta da Papa II. Pius, tam Osmanllar'a kar bir Hal seferi balatmak zereyken ld. II. Pius, geceler boyunca uyumayp, Osmanllarla savamak iin yeni bir plan kurduunu anlatr. Yal ve hasta olmasna karn, Kutsal Sava'm lideri olmak istiyordu. 1462 Mart'mda, plann yalnzca en gvendii alt kardinale at. Papa olarak ("herhangi bir kraldan ya da imparatordan daha byk") bizzat savaa katlrsa, dier btn Batl prenslerin, hatta ngiltere, spanya ve Almanya'nn ama zellikle de Burgonya ile Fransa'nn destek vermek zorunda kalacan umuyordu. Bosna'nn dmesiyle, Macarlar'm dahili atmalar hemen sona ermiti. mparator, Wiener Neustadt bar anlamasyla (24 Temmuz 1463), Corvinus hanedanna Macaristan'n daimi ynetimini vermiti. Ancak Matthias Corvinus geride meru veliaht brakmadan lrse, bu hak Habsburglar'a geecekti. Venedik Osmanllarla eninde sonunda yapaca savaa balamt. Geri bunun nedeni Hristiyanlk! savunmak deil, Dou Akdeniz ticaretine ynelik tehdidi yok etmekti. Ancak Hal seferine yalnzca Macaristan ile Venedik'in katlmas papay tatmin etmemiti. Planna yalnzca imparatora, Fransa'y ve Burgonya'y deil, btn talya'y da dahil etmeyi art olarak gryordu. Ama Fransa kral XI. Louis buna olumsuz yaklayordu. nk Hal seferi plann, dikkatleri Napoli konusundan uzaklatrmak iin bir bahane olarak gryordu. 1461'de Trklerle bir bar anlamas yapm olan skender Bey, papa ile Venedik tarafndan cesaretlendirilince hemen onlara sava at. O srada talya'daki politik durum, bir Hal seferi balatlmasna son derece elveriliydi. Napoli'deki hanedanlk ekimesi sona ermi, azl Sigismondo Malatesta'ya haddi bildirilmi, btn talya'ya bar hkim olmutu. Macaristan ile Venedik bir askeri ittifak anlamas yapmt. Yalnzca zengin Floransa ikili oynuyor, papann planlarna kar kumpas kuruyordu. Bunun nedeni, ksmen Floransallar'n Venedik'e kar uzun sredir besledii dmanlk ama en nemlisi iki devlet arasndaki Dou ticareti rekabetiydi. Floransallar, Venedik'in eninde sonunda Trklerle yapt savatan ar yara almasn umuyordu. Bu yzden de, btn Batllar'm bu savaa katlmasn istemiyordu. Floransallar'a gre Venedik ile Osmanl mparatorluu arasndaki sava ok uzun srecek ve her iki tarafn da kyle sonulanacakt. Bu hem talya hem de Hristiyan dnyas iin ok iyi olacakt. Bir Floransal eliyle yapt zel bir konumada bu fikirleri iiten papa, bylesine kk hesaplar karsnda dehete kaplarak, kendi plann aklad. Belki de trnn ilk rnei olan bu plana gre Trkiye, Venedik'in aslan payn almasn engelleyecek biimde bltrlecekti. Venedik Mora'y, Soeotia'y, Attica'y ve Epir'deki ky ehirlerini, skender Bey ise Makedonya'y alacakt. Ama Macarlar'a Bulgaristan, Srbistan, Bosna, Eflak ve Karadeniz'e kadarki btn blge verilecek, Bizans mparatorluu'nun dier blgelerini ise saygn Yunan soylular alacakt. 1 4

14 Floransal ile papa arasnda yaplan bu diyalog iin bkz. The Commentaries, Smith College Studies in History XLIII (1957), 812-817.

T-Krvro- r

'

>-!">

210

DRDNC BLM

Papa 23 Eyll 1463'te dzenledii gizli bir meclis toplantsnda, planlarn btn kardinallere aklad. Kilise prenslerinin ou planlar olumlu karlad. Yalnzca Franszlar itiraz etti. Daha sonra silah ve para konusu konuuldu. Kfirlere ynelik operasyonlarn bir bakumandan tarafndan ynetilmesine ve fethedilen topraklarn katlmc devletler arasnda, katlm paylarna eit oranda paylalmasna karar verildi. Her katlmc devletin verecei kuvvetler, ertesi yln (1464) Mays aynda, bir yllk erzakla birlikte yola kacak ekilde hazr olmalyd. Anlamazlklarn nlenmesi iin, para birimleri arasnda sabit bir kurun belirlenmesine karar verildi. Roma'da toplanm olan btn eliler, Venedik elisi dnda papann plann kabul ettiler. Venedikliler'in bakumandanln papalkta olmas ve ganimetlerin paylatrlmas konularnda itirazlar vard. Bitmek tkenmek bilmez tartmalardan sonra (baz katlmclar papay kaamak szler ve bo vaatlerle atlatt) genel bir uzlamaya varld. Gerekli parann, Papalk hkmetinin koyaca onda, yirmide ve otuzda birlik vergilerle temin edilmesine karar verildi. Kilise hazinesindeki fazlaln tm bu ama iin kullanlacak, ayin kadehleri ve dier ayin nesneleri satlacak, btn manastrlar vergiye balanacakt. Papa ile Venedik, 19 Ekim 1463'te Burgonya Dk'yle bir anlama imzalad. Bu anlamaya gre, taraflar yl boyunca birbirine yardm edecek ve bar iinde yaayacakt. Papa ayn tarihte yaymlad bir bildiride, yalnzca dualarla deil klla da savamaya niyetli olduunu ilan etti. Hristiyan dnyasna rnek olmak istiyordu. nk Aziz Petrus'un halefi olan kendisi, yal ve hasta olduu halde kardinalleriyle birlikte savaa katlrsa hangi valye, kont, dk, kral ya da imparator yurdunda bo bo oturmaya raz olabilirdi ki? Birka gn sonra Hal seferi bildirisi yaymland. Bu bildiride, bir yl ya da en az alt ay boyunca masraflarn kendi cebinden karlamak suretiyle savaa katlan herkesin, ruhani adan bol bol dllendirilecei vaat ediliyordu. Bildirinin bir yerinde yle deniyordu: Macarlar'a yardm etmeyen Almanlar, Franszlar'dan yardm beklemeyin! Ve siz Franszlar, Almanlar'a yardm etmezseniz spanyollar'dan yardm beklemeyin. Ne kadar yardm ederseniz, o kadar yardm alrsnz. Olaylara seyirci kalp bekleyenlerin akbetinin ne olduunu renmek iin Konstantiniyye ve Trabzon imparatorlarnn, Bosna ve Srbistan krallarnn ve dier prenslerin akbetine bakmanz yeterlidir. Bunlar birer birer yenilip yok oldu. Mehmed, Dou'yu fethettikten sonra, imdi de Bat'y fethetmek istiyor. Hal seferi fikri ilk bata her yerde pheyle karlansa da, bu phe yerini giderek zgvene brakt. Bildiri btn lkelere datld. Papann elileri, vaizler ve fon toplayclar Avrupa'nn her yanma dald. Hal seferinin en ateli savunucusu Minoritler'di. Orta ve alt snflar, zellikle Almanya'da evke gelirken, prenslerle soylular bu meseleye ok daha ekimser ve ilgisiz kalyordu. Pek ok yerde, hatta Almanya'nn cra kuzey kesiminde bile insanlar yle byk bir cokuya kaplmt ki, o yllarda yaam Hamburglu bir tarihinin dedii gibi, "insanlar Trkler'le savamak iin at arabalar ve sabanlaryla akn akn Romp'ya gidiyordu". Papa II. Pius, 1463 Kasrn'nda doduu ehirdeki bir temsilcisine yazd bir mektupta, "Hal seferinin lideri olmak istiyorum" diyordu. "imdiye ka-

PAPANIN BR HALI SEFER BALATMA ABALARI

211

dar yaptmz gibi Trkler'in ilerlemesine izin verirsek, yaknda hepimize boyun edirecekler. Elimden geleni yapacam. Tanr yardmcm olacak." 1464 balarnda, gemileriyle birlikte Yunan adalar arasnda gezinmekte olan Alvise Loredano, Limni Adas'na baarl bir saldr yapt. Amac geen ylki baarszlklarn telafi etmekti. A d a hl Demetrios'un elindeydi ama ksa sre nce Morali bir korsan ehri ve kaleyi ele geirmiti. Korsan fethettii yerleri koruyamayacan anlaynca, Loredano'nun btn aday Venedik adna ele geirmesine yardm etti. Ada on be yl boyunca Venedik'in elinde kalacakt. Venedikliler'in olduka zayflam olan kara kuvvetleri, k geirmek iin kaldklar Anabolu'da, h e m e n oraya komu olan Rumeli beylerbeyi Davud Paa'nm saldrsna direnmeyi baardlar. Ama etin hava koullar, yiyecek ktl ve Trkler'in-art arda saldrmas; savama glerini tketti. Mahmud Paa, Latinler'in gelmesiyle ayaklanp Osmanl garnizonlarn ve kumandanlarn kovmu olan btn kale ve ehirleri geri almay baard. lkbaharda donanmann bana Loredano'nun yerine Orsato Giustiniano geti. Sigismondo Malatesta ise Mora Valisi ve kava kuvvetlerinin bakumandan oldu. Giustiniano 32 kadrga toplamay baarmt. Bu filoyla Midilli'ye saldrd. Midilli'nin bakenti 1464'n Nisan ve Mays aylar boyunca, alt hafta sreyle kuatld. 18 Mays'ta bir Osmanl filosuyla gelen Mahmud Paa (filoda 45'i sra krekli kadrga olmak zere toplam 150 gemi vard) Venedik amiralini kuatmay kaldrmaya zorlad. Ege seferinden elde edilen tek kazan, Eriboz'a gtrlen yz Trk esir ve bir miktar Hristiyan oldu. Giustiniano, Haziran'da Midilli'ye tekrar inmeyi denedi ama bu kez de ncekinden daha baarl olamad. Temmuz banda filosuyla birlikte Methoni'ye geri dnd ve orada birka gn sonra, hayal krkl ve umutsuzluk iinde ld. Yerine geen Iacopo Loredano da ondan daha baarl olamad. Dou A k deniz'e yapt seferde Rodos, Sakz, Limni ve Tenedos'a (imdiki Bozcaada) saldrd. Ayrca stanbul'a saldrmak iin cretkr bir plan da yapmt anlalan. Loredano'nun gemileri yeni anakkale kalelerinin yaknnda demir atm dururken, kaptanlarndan biri olan lacopo Venier kadrgasyla birlikte anakkale Boaz'na girdi. Kydaki kaleler gemisine ate at. Trkler'in ta glleleri, Venier'in on be adamn ldrd. A m a yine de gecenin karanlndan faydalanarak, geri dnmeyi baard. Geri dnn btn filo kutlad. Bu gzpek giriimi keif amacyla m yaptn bilmiyoruz. Her halkrda, bunun h e m e n ardndan Venedik filosu Bozcaada'ya geri dnd. Venedikliler iin sava karada da denizde olduundan daha iyi gitmiyordu. 8 Austos 1464'te Methoni'ye varan zalim, dikkafal ve serke Sigismondo Malatesta, orada ordusundan 1400 askerin, ayrca 400 atl oku ile 300 piyadenin kendisini beklemekte olduunu grd. Signoria ile srekli tartyor, o n u n ya kendisinden ok fazla ey istediinden ya da ok az destek verdiinden ikyet ediyordu. Ama en ok tartt kii Mora provveditore'si Andrea Dandolo idi. Onunla hibir konuda anlaamyordu. Bu koullar altnda kara savann baarl olmas olanakszd. Malatesta birka ehir ele geirdikten sonra, sonunda Misistire'ye saldrd. ki d suru amay baard ama btn abalarna karn, yksek bir kayaln stnde bulunan kaleyi tamamen ele geiremedi. Blgeyi tanmayan ve zellikle

>-W!'-M- R -TY '

212

DRDNC BLM

de levazm tedarikinin kesilmesinden kayglanan condottiere, kuatmay kaldrp hemen gvenli Anabolu'ya geri dnmeye karar vermiti ki, mer Bey'in 12 bin adamla birlikte Trk kuvvetlerine destek vermek iin yolda ktn haber ald. Malatesta'nn savamadan geri ekilmek istemeyen birka subay, Misistire civarnda Osmanl svarileriyle att. Hepsi askerleriyle birlikte ld. 1464 senesindeki sefer, bu byk baarszlkla sona erdi. Malatesta, Nisan 1466'da talya'ya geri dnd. Getirdii tek ganimet, Misistire'de gmlm olan Georgius Gemistus Pletho'nun kemikleriydi. Malatesta, kemikleri Rimini'ye gtrd. Tempio Malatestiano'ya tadilat yaptrarak, kemikleri buraya, Roberto Valturio'nun lahidinin yanma gmdrd. Malatesta'nn ad bilinmeyen ktibi, efendisinin Mora seferini gn gnne, ayrntlaryla anlatmtr. Bu yazlar gvenilir gibi grnyor, her ne kadar seferin en baarsz ynlerinden hi bahsedilmemise de. Venedik Dou Cristoforo Moro, yalln bahane ederek Hal seferine katlmamaya alt. Ama sava yanls radikal partinin lideri Vettore Capello, ona gemiye binmeyi reddederse zorla bindirileceim, nk Signoria'nm karlarnn onunkilerden daha nemli olduunu syledi. Bylece Do, Enrico Dandolo roln oynamak zorunda kald. Ama bu role hi uygun deildi. 15 Btn dnya Venedik'in Hristiyanlk' kurtarmasn ve Osmanl mparatorluu'nu abucak ykmasn bekliyordu. lim Francesco Filelfo, bir kez daha kendi lsz kibrinin ve hayallerinin kurban olarak, olaylarn gidiatnda etkili oldu. Birini nl hukuku Alvise Foscarini'ye, dierini ise Cristoforo Mora'ya yazd iki uzun mektupta (15 Mart 1464), Hal seferinin Venedik'in nderliinde yaplmasnn ne kadar isabetli olduunu, "alak haydut Mehmed'in iledii korkun sularn cezasn ekeceini" uzun uzadya anlatyordu. Konstantiniyye'nin Latinler'in eline geeceinden phesi yoktu. Ama yakn evresini aka kayran II. Pius'un Bizans imparatorluu'na "bir Palaiologos'u deil, bir Piccolimi'yi geireceinden" (a Palaeobgis in Piccobminos) korktuunu aka ifade ediyordu. Verdii siyasi tavsiyelerde, dilencilikle ve mthi bir hatrlanma arzusuyla, adnn kuaktan kuaa geip sonsuza kadar hatrlanmas isteiyle yorulmu karmak bir teknik kullanmtr. Venedikliler 1463'n sonlarna doru, Kardinal Bessarion araclyla Filelfo'yu aralarnda yaamaya ikna etmeye almlard. Filelfo, her ne kadar bilimin deeri asla parayla llemese de, kendisine 1200 zecchini verirlerse geleceini sylemiti. Filelfo btn hayat boyunca fakirlikten utand ama dilenmekten hi utanmad. Papalk seferinin hazrlklar yava ilerliyordu. Bu arada Mora'daki gelimelere ilikin kt haberler papann umutsuzlua kaplmasna yol amt. Ama hl ana bir plan yaplmam ya da tek bir komuta altnda birleme gereklememiti. Prensler her gn yeni bahaneler icat ediyordu. Bu arada her taraftan akn eden aylaklar, Hal ordusu gemilerinin bekledii Ancona'ya geliyordu. Be parasz gelip de donanmann henz hazr olmadm grnce isyan karyor ve papadan para istiyorlard elbette. Sonunda aresiz kalnca silahlarn satp ehri srler halinde terk etmeye baladlar. Bunun zerine Papa tecrbeli ama yal ve hasta

15 13. yzyl balarnda yaam Venedik Dou Dandolo, drdnc hal seferinde Konstantiniyye'nin Latinler tarafndan ele geirilmesinde en nemli etken olmutu.

PAPANIN BR HALI SEFER BALATMA ABALARI

213

Sant'Angelo kardinali Juan de Carvajal't nden Ancona'ya, sabrszlanan Hallar' toplamaya ve gemilere bindirmeye balamas iin gnderdi. Papa, San Pietro'daki bir ayine katldktan sonra, 18 Haziran 1464'te Roma'dan ayrld. Hasta ihtiyar, tahtrevanla Ponte Molle'ye gtrld. Oradan da, Dou yolculuunun ilk aya olan Tber'e doru gemiyle yola kt. Yolculuk, dayanlmaz scak ve papann hastal yznden yava yapld. Spolete'de aralarna II. Mehmed'in yar kan kardei olduu iddia edilen Bayezid Osman (Calixtus Ottomanus) katld. Vaftiz babas III. Calixtus (gen prensi 8 Mart 1456'da vaftiz etmiti) bu gencin gelecekte Osmanl hkmdar olacan umuyordu. Bu tuhaf kii ve italya, Macaristan ve Avusturya'da yaadklarndan daha sonra sz edeceiz.1^ Yolda, yurtlarna geri dnen kalabalk Hal gruplaryla karlatlar. Pavia Kardinali Iacopo Ammanati, zaten iddetli fiziksel ve zihinsel aclar eken papann btn talya'nn bana bela olabilecek bu sava kaknlarn grmemesi iin, bu gruplardan birinin her karlarna knda tahtrevann perdelerini kapattrd. Bitkin ve ar hasta olan Papa Pius, 19 Temmuz'da Ancona'ya vard. Hekimleri ona gemiye binerse iki gn iinde leceini sylediler. Ama kararndan vazgemedi. Oradaki kardinaller, can ekien papadan oktan umudu kesmi, yeni papann seilmesi iin yaplacak toplantyla ilgileniyorlard. Austos'un banda kan ve vebaya benzeyen bir salgn pek ok insan ldrd. Hallar'n panik iinde dalp kamasn engelleyen tek ey, hastaln komu lkelere ve hatta btn talya'ya da yaylm olmasyd. Adriyatik'in tesinden korkun bir haber, muazzam bir Trk ordusunun Dubrovnik zerine yrd ve demesini geciktirdikleri harac vermezlerse ve papaya vermeyi vaat ettikleri kadrgalar ona gerekten gnderirlerse ehri yerle bir edecekleri tehdidinde bulunduklar haberi gelince, panik daha da byd. Her ne kadar Dubrovnik'ten gelen elilerin verdii bu haber phesiz aslsz ve ok belirgin bir ama uruna uydurulmu bir yalan olsa da, safdil papa hemen kendi muhafzlarndan 400 okuyu ve bir gemi dolusu buday Adriyatik'in dier tarafna gndermeyi kabul etti. Drt gn sonra dmann szmona geri ekildii haberi geldi. Sregelen hayal krc olaylara byle aslsz haberler de eklenince, papann gerginlii iyice artt. Ama ona asl lmcl darbeyi indiren, Venedik'in tavr oldu. Hallar' tayacak olan Venedik kadrgalar hl grnrde yoktu. Her ne kadar Do, uzun tartmalardan sonra 2 Austos'ta denize almaya raz olsa da, dorudan Ancona'ya gitmek yerine, askerlerinin donanmn tamamlamak izin Istria'ya gitmiti. Sonunda 12 Austos'da papaya gemilerin yaklat haber verildi. Piskoposun saraynda kalan papa, denize bakan bir pencereye gtrlmesini emretti. Filo limana girerken "imdiye kadar denize alacak bir filom olmamt! irndi ise filomun bensiz yola kmas gerekiyor" diye haykrd. Gerekten de yle oldu. 15 Austos 1464'te gece te, papann ruhsal ve fiziksel aclar son buldu. Enea Silvio'nun lmnn, gerekletirmek iin abalad plann kendisi iin ne kadar nemli olduunu aka gsterdii sylenmitir ve bu dorudur da. Drt gn nce de dostu ve danman Cusal Kardinal Nic-

16 Osmanl hkmdar yaplmas planlanan gen hakknda daha fazla bilgi iin bkz. aada, s. 280.

214

DRDNC BLM

holas lmt. Cristoforo Moro 18 Austos gecesi Ancona'dan ayrld. Venedik'e varnca, Hal filosunun hemen datlmas emri verildi. II. Pius'un lm, Osmanllar'a kar evrensel bir Hal seferi dzenlenmesi projesinin de sonu oldu. Neredeyse tamamen gerekd umutlara kaplan papa, bu projenin geleceini ve olaslklarn fazla abartmt. Yalnzca Osmanllarn byk gcn ve Sultan Mehmed'in Bat'daki olaylar hakkndaki derin kavrayn kmsemekle ve Hristiyanlk'm o dnemdeki niteliini, etkisini ve ^gcn abartmakla kalmam, her eyden tesi, byle bir giriimin artk Hristiyan dnyasnn ruh haliyle rtmeyeceini anlayamamt. Bu yzden hayatn adad giriimi, son derece trajik bir biimde baarsz oldu. A m a Papa II. Pius'un salnda bile Kardinal Iacopo Ammanati (yazd Commentaria Jacobi Cardinalis Papiensis, Papa II. Pius'un yazd Commenta'nin gerek ncl olarak kabul edilebilir) khin ve yarg rolne soyunanlar iddetle eletirmi, papaya baarsz Hal seferi planndan dolay acmaszca saldrmt. Bat tarihindeki bir dnm noktasnda yaam olan II. Pius, dnemin hkmdarlarnn zihinlerinde gerekleen deiiklii alglayamam ve hesaba katamamt. Batl hkmdarlar stndeki etkisini fazla abartm, Hal seferine bizzat katlrsa onlar da evke getireceini hayal etmiti. Dt bu temel hata, II. Mehmed gibi kullarnn hayatlarn kolayca gzden karabilen bir despota kar gzpeke savama giriimini daha en bandan baarszla mahkm etmiti. Venedik bu kez Trkler'le yalnz savamaya balad ve baarl da oldu. Yeni Papa II. Paulus Venedikli'ydi. Pietro Barbo adnda, ihtiam seven, zengin bir soyluydu. Papa IV. Eugenius, annesinin kardeiydi. A m a Barbo'nun papala seilmesi doduu ehirde sevinle karlanmad. Venedik, 1459'da Barbo'nun Padua Piskoposluu'na atanmasna iddetle kar kmt. imdi ise onu papa olarak kabul etmek zorundayd. II. Paulus kardinalken Trk meselesiyle yakndan ilgilenmiti ama pragmatik bir adam ve bir tacirin olu olarak, bir Hal seferi zerine ciddi planlar kurmadan nce mali skntlar ortadan kaldrmak istiyordu. "Trk vergisinden", gnah arndrmasndan ve ap tekelinden gelen paralar, Trkler'le savamak iin kullanlacak ve kardinallerden kurulu zel bir komisyon tarafndan datlacakt. (Konstantiniyye'nin 1453'te dmesinden nce orada byk bir boyahanenin yneticiliini yapan ve Dou Akdeniz'deki ap ticareti stne epey bilgilenmi olan Padual Giovanni de Castro, 1462 Mays'mda papalk topraklarnda, Civitavecchia civarnda zengin ap yataklar kefederek, papalk hazinesine yllk 100 bin duka ek gelir girmesini salamt.) Fonlar temelde Macaristan'a verilecekti. Venedik'in ad gememiti. Signoria, yurtta olan papann doduu ehre kar ne kadar ilgisiz kaldndan ikyet ediyordu zaman zaman. 1464 Eyll' balarnda, on kiilik bir Venedik eli heyeti Roma'ya gitti. Amalar hem hemerilerinden birinin papala seilmesini kutlamak h e m de Trkler'e kar yardm almakt. talyan devletlerine yeni bir vergi konmas kararlatrld. Bu verginin en ar ykn Papalk ile Venedik ekecek, her biri yzer bin duka verecekti. Daha sonra srasyla Napoli kral (80 bin), Milano Dk (70 bin), Floransa (50 bin) vb geliyordu. En az vergi verecek olan, Montferrat Lordu idi (be bin duka). Kimse byle masraflara girmek istemiyordu, zellikle de para vermek dnda her eye raz olan Venedikliler. Umutsuzlua kaplan papa, kardinaller toplantsnda bu durumu anlatt. Macaristan yeterince destek almaz-

PAPANIN BR HALI SEFER BALATMA ABALARI

215

sa, sultanla bar imzalamak zorunda kalacakt. Venedik'in durumu da farkl deildi. Mehmed, Venedik'e makul anlama koullar sunmutu bile. Papa mektubu bizzat grmt. Bu iki lke sava brakrsa, talya'ya giden kara ve deniz yollar dmana alacakt. Ancak Signoria'nn ans vard. 1464-1465 knda sultann saraynda gerekleen tuhaf olaylar, imdilik ondan ciddi bir tehdit gelmeyeceini gsterir gibiydi. doln ktlemekten her zaman zenle kaman Kritovulos, Mehmed'in o k stanbul'daki yeni bitmi ve grkemli bir biimde denmi saraynda, ertesi bahar iin yeni sava planlar yaparak geirirken, ordusunun ard arkas kesilmez savalardan bkp tuhaf bir biimde huzursuzlandn haber alnca, cannn ok skldn yazar. Mehmed'in zel muhafzlar bile isyan etmiti. Uzun yrylerden ve seferlerden, evlerinden uzak kalmaktan, imparatorluun snrlar dnda mallarn, atlarn, aralarn ve canlarn tehlikeye atmaktan bkmlard. Ksacas, durmadan savamaktan bkmlard. Tarihinin son derece zenle seilmi cmlelerle bahsettii bu gerekler, sultann ordularnda -zellikle de hep azl olan yenierilerde phesiz- ciddi bir isyan tehlikesinin yaandn aka ortaya koyuyor. Kritovulos ayrca sultann da fiziksel ve zihinsel adan yorgun olduunu, bu yzden 1465 yln kendisi ve ordusu iin dinlenme yl olarak kabul ettiini yazar. Askerlerinin ounu terhis etti, onlara at, giysi, para vb trnden armaanlar verdi. zellikle zel muhafzlarna verdii hediyelerde ve payelerde olduka cmert davrand. Kritovulos'un sylediine gre, Mehmed btn dikkatini stanbul'un nfusunu yeni yerleimcilerle arttrmakta ve felsefede younlatrd. 1 ? 1465 ylnda bakentten gnderilen ok sayda haberde, sultann salnn bozukluundan bahsediliyordu. "Honutsuz ve biraz da umutsuz" (malcontento a mezzo disperato) olduu syleniyordu. Venedik'le yaplan arpmalar ona epey kayglandrm olmal. Ne de olsa bu blgelerdeki Trk otoritesi henz salamlatrlabilmi deildi. Ayrca Venedik'in 1463'teki sava ilann biraz erken bulmutu phesiz. Mora'daki sava giderek Trkler'e yaplan srpriz saldrlara, aknlara ve kk atmalara dnyordu. Yunanllarla Arnavutlar'dan byk destek alan Sigismondo Malatesta, Sigroria'ya bu yarmaday ele geireceine sz vermiti. Ancak imdi iki taraf da belirleyici bir hamle yapmyordu. Btn bu olaylar srasnda, Ege Denizi'ndeki Venedik filosu, Trk gemilerinin denize alaca haberi gelince anakkale Boaz'n kapatmak dnda pek bir ey yapmamt grne gre. Mehmed, Mora'daki sava pek nemsememi olabilir. Oysa Venedik bu sava ok ciddiye alyordu. H e m byk masraflara girmi hem de en iyi kalelerini yitirmiti. Mehmed muhtemelen yarmadadaki birka kale uruna ne savaa bizzat katlmay ne de vezirlerinden birini gndermeyi gerekli grmemiti. A m a Venedik Cumhuriyeti'yle "makul bir bar anlamas" stne yaplan ve 1465'te balayp aylarca sren grmeleri olduka ciddiye ald -her ne kadar bunlar balatan kendisi olmasa da-, sadrazamnn duruma defalarca mdahale edip bylece sultann o sralar ne kadar aresiz ve kararsz olduunu sergilemesinden anlalyor.

17 Bkz. Kritovoulos, History of Mehmed the Conqueror, 207-209.

216

DRDNC BLM

- Osmanl mparatorluu, henz 1945'in Ocak aynda skender Bey aracly' la bar grmeleri yapmt. skender Bey, 1461 Haziran'nda, Ferrante'yi desteklemek iin talya'ya sefer yapmadan ksa sre nce, bazen iddia edildii gibi Mehmed'le on yllk bar anlamas deil, en fazla ksa sreli bir mtareke yapmt. Resmi bar anlamas ise ancak 1463 ilbaharmda ya da yaznn balarnda imzalanmt. skender Bey, yalnzca birka hafta ya da ay sonra, Vatikan'n isteiyle bu "dinsizce anlamay", bu "impium foedus"u iptal etmi ve Trkler'le tekrar savamaya balamt. skender Bey'in anlamay bozmasndan sonra Sultan Mehmed bar korumak iin bir giriimde daha bulunmu olsa da, 1465 balarnda onunla "Hristiyanlk'n savas" arasnda hl dostane ilikiler bulunmas pek mmkn grnmyor. Fakat Venedikliler'in en ge Nisan sonunda Osmanl mparatorluu'yla ciddi bar grmeleri yapt kesin, nk o srada Onlar Meclisi bir dizi toplant yaparak, Venedik balyozu Paolo Barbarigo (o sralar hapiste deil, serbestti) ile Santa Mavra Dk III. Leonardo Tocco araclyla stanbul'dan iletilen koullar uzun uzadya tartt. Meclis'teki ounluk uzlamadan yanayd, nk yelerin ou "sultanla savamaktan" bkmt ve tamamen Venedik'in stlenmi olduu muazzam sava giderleri, zellikle de filonun masraflar konusunda olduka kayglydlar. Dier "Hristiyan lordlar", kullarndan "Trk vergisi" almalarna karn bu paray yalnzca kendi amalar iin harcyordu. Paolo Barbarigo 13 ubat 1465'te stanbul'dan Signoria'ya bir mektup yazarak, sadrazam ile bar olasl stne bir grme yaptn syledi. Yazdna gre Mahmud Paa "insanca konumu" aria Venedik'in bu sava saldrya uramadan balatm olmasndan esef duyduunu aka belirtmiti. A n c a k Osmanl mparatorluu'nun yine de bar yapmak istediini bildirmiti. Signoria'nn sadrazamn sitemine karlk vermesi zor olmad: Venedik hem Argos'taki olaylar hem de Venedik himayesindeki Morallar'a kar srekli yaplan zulm ve iddet eylemleri yznden savamak zorunda kalmt. Ayrca Venedik mttefiki Macaristan'a yardm etmek zorundayd. Ama btn bunlar Venedik'in "iyi bir bar" (buonapace) arzulamasna engel deildi. Yaz banda, Dubrovnikli tannm bir ailenin yesi olduu iddia edilen Jakob Bunic' de (Gicomo de Bona) bar grmelerine katld. Geri balangta kimin adna hareket ettii belli del i l d i . stanbul'da sadrazamla konutuktan sonra Venedik'e geldiini sylyordu. Signoria 3 Temmuz 1465'te ona Venedik'in bar istediini ama Cumhuriyet'in onurunu korumak iin birtakm talepleri olduunu syledi: Venedik btn Mora'nm ve Midilli'nin sahibi olmal, Bosna'nn geri kalan ise Macaristan'a verilmeliydi. Bunic"e, bir mtarekeyi kabul ettirmeyi baarrsa on bin duka alaca vaat edildi. Ona imdilik masraflarn ve stanbul'a gidi geli yolculuunu karlamas iin 100 duka verildi. Signoria, sadrazamn grmelerin srdrlmesi iin stanbul'a bir sefir gnderilmesi talebini, bunun deti olmadn syleyerek reddetti. Birka hafta sonra, Austos sonunda, Venedik'te bir sylenti dolamaya balad. Bu sylentiye gre sultan, Matthias Corvinus'a bar yapmak iin bir eli gndermi ama Macar kral btn armaanlar ve nerileri reddetmiti. Oysa Trkler Bosna ve Srbistan' geri vermeye raz olmutu. Yine bu sylentiye gre, Trk elileri kralla grtrlmeden lkelerine geri gnderilmiti. Ayn anda stanbul'dan eitli kanallar araclyla gelen haberler de giderek daha karmak

PAPANIN BR HALI SEFER BALATMA ABALARI

217

ve kayg uyandrc bir nitelie brnyordu. Sylendiine gre Byk Trk hastayd. yle imanlamt ki ata binemiyordu ve etin koullara dayanacak durumda deildi. A m a bir baka sylentiye gre, Mehmed ehirde drt atl eliinde dolap resmi grmeler yaparken grlmt. Do, "Trk"n imanl ve bacaklarmdaki damla illeti yznden savaamayacan, dahas, Trkiye'de korkun bir ktlk olduunu" sylemiti. Baka kaynaklar da bunu dorulamaktadr. Bu kaynaklardan rendiimize gre, stanbul'da zellikle arpa ktl vard. A n cak Cenova'dan yaplan ithalat ktl biraz hafifletiyordu. H e m Ragusal'nm hem de Leonardo Tocco'nun ulann muhtemelen Trk casusu olduu, Noel'e kadar aklk kazanmad. kisi de Venedik'e gelmi ve Signoria'ya ayn teklifleri yapmt. Bunlardan en nemlisi, Mora'nn o cumhuriyete verilmesiydi. ki eli de iyi arlanmt. Hatta birine, baar kazanlmas durumunda ylda bin duka alan bir Venedik soylusu yaplaca sz bile verilmiti. Sonra ikisi de ortadan kayboldu. Bar anlamas yaplmas ihtimali giderek azald. Anlalan Mahmud Paa Venedikli ve Macar elilerle grrken giderek daha kstah ve tepeden bakar olmutu. Bosna kralnn bana gelenleri hatrlatmay ihmal etmiyor, o n u n "bir mum gibi sndrldn" sylyordu. Sonunda grmelerden hibir sonu alnamad. Bunun nedeni, muhtemelen Signoria'nn Osmanl mparatorluu'nun asla kabul etmek istemedii talepleriydi. Ancak bir kaynaa gre, sultan bar yanlsyd nk hasta olduundan savamak istemiyordu. Ayrca olu Mustafa'nn Rumeli kazaskerinin karsyla Anadolu'ya kam olmasnn ve kadn geri vermeyi reddetmesinin de sultan ok zd syleniyordu. Signoria 1465 Kasm' ortalarnda, sultanla, "dinimizin o hain dmanyla" yapt btn bar grmelerini sona erdirmeye karar verdi. A m a Suriye ve Msr sultannn o sralar gndermesi beklenen bir eliye byk umutlar balamt. Venedikli kaynaklardan rendiimize gre bu, Sultan Hokadem (14611467) Morali bir Arnavut'tu. Eskiden kleyken, nce sava bakan, sonunda da bir Memlk Sultan olmutu. Ne yazk ki bu elinin gnderilme nedeni ya da gemii konusunda elimizde bilgi yok. Mehmed ile Kahire'deki bu Memlklu arasndaki iliki hakknda da ok az ey biliyoruz. Aslnda bildiimiz tek ey, Konstantiniyye alndnda, Kahire'de Bizans bakentinin dn kutlamak iin gnlerce enlik ateleri yaklddr.1 Kritovulos, Msr sultannn Osmanl hkmdarna onunla savamaktan korktuu iin hara verdiini iddia etse de, elimizde bu konuda kant yoktur. Her halkrda, iki Mslman devlet arasndaki ilikiler yllar getike gerginlemi olsa gerek. Konstantiniyye dtnde, Kahire sultan hl Mehmed'in babasnn bacana olan, seksenlik akmak't. A m a Hokadem, Uzun Hasan ile ittifak yapmt. Uzun Hasan, Suriye ve Msr sultanndan, Karakoyunlu hkmdarlar ve Dulkadir ailesi ile arasndaki anlamazlklarda kendisine destek olmasn istiyordu. Karaman beyi de Memlk sultannn mttefikleri arasndayd. Yani en azndan Memlk sultannn Osmanl

18 Konstantiniyye'nin d haberinin Kahire'ye ulamas bir Memlklu tarihi tarafndan anlatlmtr, bkz. Abu'l-Mahasin ibn Taghri Birdi, History of Egypt, 1382-1469 A.D. (6. blm, 1453-1461 A.D. [bn Taribird, en-Ncm'z-Zhira fi Mlki Msr ve'l-Kahire])., ev: William Popper (University of California Publications in Semitic Philology XXII, Berkeley, I960), 38-39.)

218

DRDNC BLM

hanedannn iki ba dmanyla arasndaki yakn ilikiler, Mehmed'in Kahire ile ilikilerini ciddi biimde zedelemi olmalyd. Bu gergin ilikilerden ileride birden fazla sz edeceiz. Ak husumete dnmeleri ise ancak Buret Memlk Kaytbay (1468-1495) zamannda gerekleti. 1465 gznde Venedik'e bildirildiine gre, o sralar Mehmed'in devlet urasnda birka italyan vard. Aralarnda Floransal, Cenoval ve Ragusallar'm da bulunduu bu italyanlar ona nerilerde bulunuyordu. Sultann o yln sonlarna doru Bosna'ya bir kral atamasnda bu danmanlarla yapt bir grmenin et~kisi olabilir. stanbul'dan gnderilen haberlerde, seilen kiiden "Kral Matthias" olarak sz ediliyor. Sylenene gre, son Bosna kralnn zamannda bir "baron" iken, sonradan Mslman olmutu. Karisi stanbul'da yayordu. Sylentiye gre, "kafasnda krk tilki dolaan" Mehmed'in bu kral atamasnn nedeni, geeri yl Yaya'y alamam olmas ve bu kaleyi ele geirmeden Bosna'y elinde tutamayacak olmasyd. Bylece Yaya'y bu kraln araclyla ynetecekti. Kraln Macar dman olmas iini daha da kolaylatracakt. Bu gibi sylentilerden anlalyor ki, kral tahtta hak iddia eden Radivoj'un olu deil, muhtemelen Bosna'nn soylu ailelerinden Sabanciciler'in bir yesiydi. "Kral Matthias" sultana nankrlk etti. Mehmed'in hkmdarln reddederek, tekrar Hristiyanlk'a geip, Macar kral Matthias'tan Trkler'e kar yardm istedi. Matthias Corvinus, bu krala kin duymuyordu. ok sonralar, Trkler Bosnal'y ihanetinden dolay cezalandrmak iin onu kalelerinden birinde kuatnca, Kral Matthias onu bu tehlikeli durumdan kurtarsn diye Stephen Bathory'yi gnderdi (1476). "Kral Matthias"n daha sonra neler yaad hakknda hibir bilgimiz yok. Elimizdeki kaynaklardan anlayabildiimiz kadaryla Mehmed'in 1465'te ald tek siyasi nlem, bu kral atamak oldu. Zamann tamamen mimariye ve edebiyata adad. Bunun nedeni, hem zihinsel ve fiziksel durumunun ktl hem de ordusundaki kayg verici huzursuzluktu phesiz. Yakn zamanda edinilen bulgulara gre, yeni sarayn inasna muhtemelen 1465'ten sonra balanmt. Bu Yeni Saray (imdiki ad Eski Saray ya da Topkap Saray'dr, bu ad deniz kenarndaki, artk yklm olan kiz Top Kaps'ndan almtr), balangta muhtemelen yalnzca yazlk bir sarayd. Mehmed bu saray eskiden yerleim merkezlerinin ve eski Bizans'n akropolnn bulunduu havadar tepeye ina ettirmiti. Gnmzdeki saray ise [Resim XV b]; halka halka surlar, geni baheleri, avlusu ve ats kurun kapl ok sayda binasyla, bu tepenin tamamn kaplar ve pek ok sultann yllar boyunca gsterdii abalarn rndr. Gnmze kalm olan bina-: larn ancak ok az bir ksm, Konstantaniyye'nin fethinden hemen sonraki dnemde ina edilmitir. Sultan Muhteem Sleyman (1520-1566), Yeni Saray' asl saray yapan ilk sultand. Mehmed, hkmdarlnn ikinci yarsnn byk ksm boyunca Yeni Saray stnde alt. Onun yaptrd bilinen binalar ancak 1479'da tamamlanabildi. mparatorluk Kaps'nn (bb- hmayun) [Resim XV a] stndeki, gnmze kadar kalm olan yazdan da anlald gibi, geni saray arazisinin gney ksm ise bir sene nce (1478'de) tamamlanmt. 1839'a kadar btn sultanlar orada yaad. Abdlmecid Boazii'ndeki Dolmabahe sarayn ina ettirip oraya tand. Sultan 1465'te (H. 870), muhtemelen ranl olan Kemaleddin adl bir mimarn yardmyla, inili Kk' [Resim XX] yaptrmaya ba-

PAPANIN BR HALI SEFER BALATMA ABALARI

219

lad. Trnde esiz olan bu yap, adn eskiden hem i hem de d yzeylerinde bulunan mozaikler ile yeil ve mavi inilerden almtr. Ama ilk ad Sra Saray'd. Gnmzde slam sanat mzesi olarak kullanlan kkn koridorlarndaki kk oyuklarda hl Bursa'dakilere benzer muhteem yeil inilerin kalntlarn grmek mmkndr. Hem ha biimli zemin plan, hem de btn n cephesini kaplayan iki katl revaklarn detaylar, yapda Iranllar'm parma olduunu aka gstermektedir. Yapnn tamamlanmas (Eyll 1472) yedi yl srmt. inili Kk'te Batl mimarlarn parma olmad kesindir, nk mimarisi aka Dou tarzdr. Ama Batl mimarlarn Fatih'in dier binalannm, zellikle de surlarnn yapmnda alm olduu phesizdir. Ancak adlar bilinmemektedir. Rumlar'la Ermenilerin byk bir katks olmamt anlalan. Asl etkiyi talyanlar yapmt. Filarete adyla tannan Antonio di Pietmo Averlino'nun 1465 ylnda Trkiye'ye gidip sultann hizmetinde mimarlk yapmay planlad doruysa, ki elimizde o tarihten itibaren kendisiyle ilgili hibir bilgi bulunmamaktadr, bu durumda stanbul'a gitmi olduunu varsayabiliriz. Bu doruysa, bu Floransal heykeltra ve ina ustas, o srada stanbul'da yapacak ok i bulmutu muhtemelen. 1 ^ Mehmed, 1465'teki "yaratc duraanlk" dneminde, bilime belki mimariden de fazla destek vermiti. Kritovulos, Mehmed'in felsefe stne abalarndan evkle bahseder. Sultan tannm limlerle her gn sohbet etmekten byk haz alyordu. Anlalan zellikle stoaclar ve Aristotelesiler'i yeliyordu. Bu iddialarn ne kadarnn doru olduunu bilemiyoruz. Ama sultann Rum methiyecisi, sultann retmeninin Trabzonlu Georgios Amirutzes olduunu aka sylediine gre, sultann Aristoteles felsefesine -daha dorusu Yeni-Platonculuk'agiri yapmasn salama abalan, o dinlenme ylnda yaplmt muhtemelen. Pek ho denemeyecek, deiken bir figr olan Amirutzes -sylediimiz gibi, Sadrazam Mahmud Paa'nn kuzeniydi, kendisinin ve iki olunun cann Mahmud Paa sayesinde kurtarmt muhtemelen- farkl biimlerde tasvir edilmitir. 1475'te zar oynarken kalp krizinden ld. ou kez vicdanszca davranmak ve kibirle klelik etmekle sulanmtr. Geri baz limler onu bu sulamalardan aklamaya almtr. Her halkrda kesin olan bir ey vardr ki, Amirutzes'in Mslman olmad doru olsa bile, iki olu Mehmed ile, skender'i Mslman olarak yetitirmitir. Ayrca II. Mehmed'e yazd methiyede, tamamen ikiyzl ve karaktersiz biri olduu aka grlmektedir. te yandan, felsefe ve ilahiyat konulannda ama gre olduka bilgiliydi. Her halkrda, o ve iki olu eski efendisi Komnenoslar'dan uzun yaayp, yeni koullara abuk uyum saladlar. Bu kle ruhlu limi seven sultan, onu maiyetine ald. Oullar ise Arapa'y hzla renip, slam'n ruhani ynnde huzur buldular. Sultana ilgisini eken Rumca eserleri okumasna yardm etmekte babalarndan bile daha etkin davrandlar. 20

19 Mehmed'in gnmzdeki Topkap Saray'mn temelini atmas konusunda bkz. Goodwin, A History of Ottoman Architecture, 131-135; inili Kk hakknda bkz. ay., 137-138. Fanny Davis, The Palace ofTopkapi in Istanbul (New York, 1970) adl kitabnda, konuyu ayrntlaryla ele alr ve sarayn Osmanl dnemleri boyunca geliimini sergileyen ok sayda fotoraf gsterir. 20 Amirutzes hakknda bkz. Vacalopoulos, Origins of the Greek Nation, 226-228; Yunanl limin iirlerine yaplan bir gnderme iin bkz. dipnot 77.

220

DRDNC BLM

1465 yaznda sultan, kendini ihtiyar Amirutzes'in rehberliinde corafi almalara adad. Pek ok eyin yan sra Ptolemaios'un diyagramlarnn el yazmasn da alt. Bu el yazmasnda dnyann szde tarifi (periegesis) ve haritas (periodos) vard. Bu eserde bulunan ok saydaki ksmi haritadan genel bir izlenim elde etmek g olduundan, onlar birletirmek daha mantkl grnd. Amirutzes bu zor iin stesinden gelerek, oikoumene'nin (insanlarn yaad dnyann) tamamn temsil veden tek bir harita yapt. Dnyay fethetmek isteyen sultan, bu mappa mundi'den fazlasyla honut kalmt phesiz. Amirutzes'in oullarndan biri haritann stne Arap harfleriyle lkelerin, ehirlerin ve kasabalarn isimlerini yazd. Haritaclar cmerte dllendirildi ve yazmann Arapa evirisini yapmaya tevik edildi. Kendilerine karlnda byk para dlleri ve unvanlar vaat edildi. Arapa eviri sonunda tamamland ve iki nsha halinde sakland. Bundan ksa sre sonra o Amirutzes'in izini kaybediyoruz. Ancak sylenene gre, Amirutzes'in oullarndan biri, muhtemelen Mehmed Bey, mstakbel patrik III. Maximos'tan (1476-1482) efendisine Hristiyan dinini anlatacak bir kitap yazmasn istemi, sultann Hristiyan olmak istediini sylemitir. Anlalan sultann maiyetinde kalmay srdrd ve onun tarafndan, Kitab Mukaddes'i Arapa'ya evirmekle grevlendirildi. Bu eviri yaplmsa bile el yazmas kaybolmutur. En azndan imdiye kadar ortaya karlmamtr. Sultann Hristiyanlk retisine byk ilgi duyduuna phe yoktur ama buna dayanarak onun Hristiyan olmay dndn farz etmek, onu tamamen yanl anlamaktr. Temelde dinsel balar olmayan bir insand. O n u mutlaka ok yakndan tanyan olu Bayezid, babasnn dinsiz olduunu syleyecek kadar ileri gitmiti. Katolik inanc hakknda genel bir bilgi sahibi olmak istediyse, bunun nedeni Hristiyan zihniyetini anlarsa Batl dmanlaryla daha etkili savaabileceini dnmesiydi kukusuz. Bir kaynakta, Mehmed'in Hristiyan olduu sanlan annesinin ona Pater noster'i rettii ama Mehmed'in Hristiyan olmamakta direndii sylenir. Bu yky dorulayan en kk bir kant bile bulamadmzdan, uydurma olduu aktr. Gaetal Iacopo'nun Venedik balyozuna Mehmed'in Hristiyan olduunu sylemesinin kiisel nedenleri vard. Sultan batl inanl, zellikle de astrolojiye dkn biriydi. Birbirinden ok farkl kltrlerin, alarn ve milletlerin fikirleri ve bak alar zihninde birbirine karmt. Bu konudan ileride yeniden sz edeceiz. Mehmed bu srada Batlamyos'un kendi adn tayan kozmik sisteme ilikin temel eseriyle de yakndan ilgilenmeye balamt. Bu kitap on ikinci yzyldan itibaren Latince'ye defalarca, Almagest (Arapa harf-i tarifin ardna Rumca megiste'nin, yani "en byk"n getirilmi hali; Kitab el-mecisti'nin ksaltlm) adyla evrilmiti. Ancak bu kitap konusunda ona yardm olan bu kez Amirutzes deil, bir baka lim olan (geri limlii phelidir) George Trapezuntios (do. 4 Nisan 1395) olmutu anlalan. Trabzon'dan gelme bir Giritli olan Trapezuntios, o sralar istanbul'a gelip sultanla temasa gemiti. 1465 Kasm'nda stanbul'a, 18 Mart 1466'da ise oradan Roma'ya yolculuk ettiini biliyoruz. Bu tuhaf ve kuku uyandrc yolculuun asl nedenleri belirsizdir. Grnte bu yolculuu papann arzusuyla, Trkiye'deki durumu incelemek iin yapmt. Ama Roma da tutuklandnda stnde bulunan belgeler, bunun tam tersini yaptn gsteriyordu. Grne gre sultana "Bat'daki gelimeleri ve halkn huzursuzluunu" bildir-

PAPANIN BR HALI SEFER BALATMA ABALARI

221

mi, "Trk" talya'y bir an nce fethetmeye tevik etmiti. ddiaya gre, sultana imdiden "Romallar'm ve dnyann imparatoru" diye hitap etmeye balam ve sultann saraynda trl trl "iler" yapmt. Orada kendisine ok iyi davranlm ve armaanlara boulmutu anlalan. Her halkrda Giritli, Roma'ya geri dnnce tutukland ve Castel Sant'Angelo'da drt ay mahkm olarak kald. Sonunda eski gzel sanatlar ve gramer rencisi Papa II. Paulus tarafndan serbest brakld. Yarglar, stnde bulunan belgelerin onu mahkm etmeye yeterli olduuna emindi anlalan. Bundan emin olamasak da, Mehmed'e iki mektup yazdn biliyoruz. Bunlarn birini 25 ubat 1466'da Galata'da yazmt. Dierini ise bundan ksa sre sonra Roma'da yazm olsa gerek. Ama bu mektuplar gndermi miydi bilmiyoruz. Her iki mektup da iren yaclklarla doludur. Trapezuntios, sultan ve-ve gklere karr, onun Keyhusrev'den, Byk iskender'den ve Sezar'dan daha yce olduunu syler; askeri zaferlerini en ar szlerle ver ve onun dier btn hkmdarlardan daha byk olduunu syler. "Konumalar" (orationes) adn verdii bu yazlar, iren yaltaklanma rnekleri olarak sz edilmeye bile deer olmasa da, yazarn bilimsel almalar hakknda nemli bilgiler ierir. Birinci mektubun sonunda, byk abalar harcayp gecelerce uykusuz kaldktan sonra, en sonunda Almagest'in Latince evirisini tamamladn ve bunu sultana ithaf ettiini syler. Bu kitab sultana gstermeyi ve ardndan, kendi yorumlaryla birlikte ona armaan etmeyi planlyordu, ikinci mektupta ise, sultan grp onunla konutuu iin ne kadar ansl bir insan olduundan sz eder. Roma'da papaya, kardinallere ve dierlerine, Mehmed'in drstln, zeksn, Aristoteles felsefesi ve btn dier bilim dallar stne ne kadar bilgili olduunu anlattn syler. Sylediine gre, yeryznde Tanr'nm yardmyla btn insanlar tek bir din ve tek bir imparatorluk atsnda toplamay en kolay baarabilecek insann Mehmed olduunu -ve bunun yalnzca gnmz deil, gemi ve gelecek iin de geerli olduunu-, Latince bilen herkese anlatmtr. Trapezuntios daha sonra Konstantiniyye'nin fethinden beri sultana den misyonu yceltir. "Onun meru Roma imparatoru olduundan kimse phe duymasn. nk imparatorluun bakentini elinde bulunduran kii meru imparatordur. Roma mparatorluu'nun bakenti ise Konstantiniyye'dir. Bu yzden bu ehir kimin elindeyse imparator odur. A m a siz bu taht insanlardan deil, Tanr'nm yardmyla, savaarak aldnz. Bu yzden, meru Roma imparatoru sizsiniz... Roma imparatoru olan kii ise btn dnyann imparatorudur." Bu ikinci mektubun geri kalannda sultana felsefi almalarndan sz eder. Buna Georgius Gemistus Pletho'yu iddetle yererek balar. Pletho'nun insan m hayvan olduunun belli olmadn ama her halkrda Platoncu samalklara kaplp Aristoteles'e saldran bir kitap yazdn syler. George Trapezuntios, mektubunun devamnda kendisinin Latince'yi Rumca'dan daha iyi bildiini ve Platon ile Aristoteles'i karlatran kitap yazdn anlatr. Bu kitaplarn sonuncusunu iki filozofun hayat yklerine, dier ikisini ise doa bilgilerine ayrm, Platon'un bu konudaki cehaletinden uzun uzadya sz etmitir. Yazd bu kitaplar sultana ithaf etmek istediini belirtir. Almagest'e gelince, onu oktan Latince'ye evirmi ama evirisini henz yaymlamamtr. Bu kitaplarn uzunluu ve diyagramlar kopyalamann gl yznden, onlar tamamlamas beklediin-

222

DRDNC BLM

den daha zor olmu ve uzun srmtr. Bu yzden "soylularn yardmna" ihtiyac vardr -George Trapezuntios, Francesco Filelfo'nun yakn arkadayd, Filelfo, Trapezuntios'a Trabzon'dan stanbul'a dner dnmez mektup yazmtr- ve eer sultan kendisine bu konuda yardm edebilirse, ona hayatnn sonuna kadar minnettar kalacaktr. Bu arada, Georgios Amirutzes'in tavsiyesine uyarak, sultana Almagest't yazd Rumca nsz gndermektedir. Son olarak da, Arap ve Hristiyan kanunlar arasndaki farklar stne bir kitap yazdn ama Rumca'snn yetersizlii yznden kitab Latince yazdn syler. Ama Konstantiniyye'de, sultann yannda bir adam vardr ki, Trapezuntios'a gre Yunanistan'da son bin yl iinde hem btn bilimleri, hem de Rumca'y onun kadar iyi bilen bir bakas kmamtr. Latince de bilen bu adam, yani George Scholarios, Trapezuntios'un kitabn sultan iin evirebilecek kapasitededir. Ama yine de sorun karsa, Trapezuntios bundan sonraki yazlarn elinden geldiince Rumca yazmaya alacaktr. 21 Bu mektuptaki mide bulandc yacl ve yaltaklanmalar bir kenara brakrsak -Francesco Filelfo'yu hatrlatyor, Filelfo kendisine yardm edenlere karlk olarak adlarnn sonsuza kadar hatrlanacan vaat edecek kadar arszd-, ondan en azndan u gerekleri reniyoruz: George Trapezuntios 1465 gznde stanbul'a gitti, orada drt ay kald, sultanla tant ve onun cmertliini fark ettikten sonra, Ptolemaios'a olan ilgisini kendi maddi karlar iin smrmeye alt. Grne gre, Almagest'in baz ksmlarndan baka, Mehmed'e almalarnda yardmc olabilecek hibir ey vermedi. Yalnzca vaatlerde bulundu. Platon'a, Aristoteles'e ve en ok da Yeni-Platoncu Pletho'ya saldrd yazlar ve zellikle de slamiyet ile Hristiyanlk' karlatrd kitab, sultan pek etkilememi olsa gerek. Bu kitapta, Rumca yazd ve 1453 Temmuz'unda, Konstaritiniyye'nin ele geirilmesinden birka hafta sonra sultana gndermeyi planlad "Hristiyan Dininin Gerei" adl kitapkta sylediklerini tekrarlamtr muhtemelen. Orijinal el yazmas muhafaza edilen bu kitapta Trapezuntios (kitabnn Trke'ye evrilip Mslman limlerce okunmasn istemiti) slam ile Hristiyanlk arasnda temel bir fark olmadn kantlamaya soyunmutu. Sultann her iki din arasndaki uzlamay kolayca salayabileceini, bylece her iki dinden uluslar da ynetebileceini sylyordu. 1465 ylnda, eitli kanallardan Venedik'e gelen, sultann saraynda olup bitenlere ilikin haberler, yakn gelecek iin kayg verici nitelikte deildi. O yaz, ap tekelini elinde tutan zengin Venedikli tacir Girolamo Michiel, vergilerini zamannda demedii iin sultann emriyle tutuklanmt. Michiel eskiden sultann saraynda olduka nfuzlu biriydi. Benedetto Dei onun adna casusluk yapmt. dam edildi ama o zaman m yoksa daha sonra m bilmiyoruz. Aslnda devlet hazinesinin genelde vergi toplamak konusunda byk sorunlar vard. Pek ok Trk tacir, deme yapamaymca kayordu. Bazen Bat'ya kayorlard. Bunu ya-

21 George Trapezuntios hakknda bkz. Vacalopoulos, 257 ve orada verilen kaynaklar (dipnot 7 ve 8). Ayrca bkz. Angelo Mercati, "Le due lettere di Giorgio da Trebisonda a Maometto II," Oriencalia Christiana Periodica 9 (1943), 65-99.

OSMANLILAR ADRYATK'TE

223

pan birka Floransal bile oldu. Yanlarnda 50 bin duka altn gtrdler. Oysa sultan onlara Pera'daki dier btn tacirlere davrandndan daha iyi davranmt. 1466 balarnda, Venedik balyozu Paolo Barbarigo'nun baktibi; Kandiyeli Eli Mavrogonatos'un olu olan David adl bir Yahudi'yle birlikte kara stnden yurduna doru yola kt (bu arada Barbarigo tutuklanm ve hapiste lmt). 25 ubat'ta stanbul'dan yola ktlar. Filibe'de karlarna, ordularyla birlikte batya yryen sultan kt. Baktip 9 Mart'ta yola devam etti ama sultann nereye gittiini renenemiti. Bazlar Arnavutluk'a, bazlar Eriboz'a, bazlar ise Belgrad'a gittiini sylyordu. Yalnzca bir tek kii Bosna'ya gittiini syledi. Signoria bu haberi h e m e n Papalk'a ve 28 Nisan'da da Buda'daki Papalk elisine iletti. Eli, cumhuriyetin tetikte bulunduundan emin olduunu sylyor ama Macaristan'n muhtemel tehlikeleri nlemek iin her eyi yapabilecei uyarsnda bulunuyordu. Mehmed'in hem karada hem de denizde yapt muazzam hazrlklardan, ok yakn zamanda byk apl bir saldr yapmay planlad anlalyordu. Mays'n ortasna gelindiinde, Venedikliler hl neler olacan bilmiyordu. Bu tarihte stanbul'dan Roma'ya dnen George Trapezuntios, stanbul'un surlarnn "mkemmel" olduunu ve Belgrad'a karadan ve Tuna stnden saldrmay planlayan Trk'n kilo vermeye baladn haber verdi. Venedikliler, saldrnn Arnavutluk'a kar dzenlendiini ve sultann oraya oktan gitmi olduunu ancak Haziran ortasnda rendiler. Bu gelimeler ve Venedik'in Arnavutluk'taki topraklarn korumak iin ald nlemler Macaristan sarayndaki Venedik Elisi Francesco Venier'e bildirildi. Sefire ayrca, Matthias Corvinus'un sultanla ibirlii yapp yapmadn ve eer yapyorsa bu i iin kimleri kullandn olabildiince diplomatik yollardan renmesi emredildi. Bu konu stne yaplan meclis toplantsnda, krk alt yeden krk bei kabul oyu verdi. Bir tanesi ise oy pusulasnn stne "dolere cogimur" yazd. Mehmed'in ajanlarnn stanbul'da ve baka yerlerde, Mehmed'in Belgrad ve Macaristan'a saldraca sylentisini yaydklar neredeyse kesindir. Bunu yaptrmaktaki amac asl niyetini gizlemek, bylece savunma tedbirleri alnmasn nlemekti. Romenler ise, Mays sonundan ok nce bu kandayd. zellikle de Dubrovnik'ten "Trk"n 30 bin askerle birlikte yaklat haberinin gelmesinden beri. Geree en yakn rakam budur muhtemelen. Sultann ordusunun 200 bin askerden, Balaban Bey'in komutasndaki nc kolun ise 80 bin askerden olutuunu syleyenler her zamanki gibi abartmtr. Mehmed ile ordusu Monastr (Manastr, Bitola) stnden geerek Arnavutluk dalarna ynelmiti. Geitleri, iddetli direnile karlamalarna karn ele geirdiler. Artk i blgeye giden yol almt. Balaban'n komutasndaki (gemiteki yenilgilerine karn sultan ona hl gvenmekteydi) nc kol, skender Bey'e gzda vermek umuduyla yreyi yakp ykt. Balaban sonunda, muhtemelen ubat balar gibi erken bir tarihte, ald emirler dorultusunda Akahisar nnde ordugh kurdu. Da kalesi bin adam tarafndan korunuyordu. Venedik provveditore'si GianMatteo Contarini, kalenin savunmasn bizzat ynetmek iin Signoria'dan emir almt. Akahisar'n kumandan Baldassare Perducci idi. Kalede Arnavutlar'n ve Venedikliler'in yan sra, Napoli kralnn kiralam olduu birka paral asker de vard muhtemelen. Mehmed ana ordusuyla birlikte Akahisar'a ulanca kuatma balad. A m a

-Sr^-T-

224

DRDNC BLM

pek baar salanamad. Surlarn salaml ve savunanlarn yiitlii btn saldrlar baarsz klyordu. Ayrca ehrin aa ksmnn yaknndaki tahkimatl bir ordugh ele geirmi olan skender Bey, kuatmaclara arkadan gece gndz saldryordu. Trkler ok sayda adam ve sava aleti yitirdi. Ayrca harap .olmu bl-, gede yiyecek bulmak her geen gn zorlayordu. Sultan, Haziran'da bu giriimden vazgeerek, hiddetle Dra'a doru yola kt. Seferin baarszlnn acsn, savamadan teslim olan talihsiz Cedhin sakinlerinden kard, sekiz bin erkei ve ok sayda kadn ve ocuu ldrtt sylenir. Balaban' Akahisar nnde brakm, kaleyi ya silah zoruyla ya da iindekileri a brakarak ele geirmeden oradan ayrlmamasn emretmiti. A m a bu da ie yaramad. Kardei Yunus'un yardm iin getirdii bir mfreze, skender Bey tarafndan bir gece saldrsyla tamamen yok edildi. Yunus ile olu Hzr tutsak dt. Bundan ksa sonra, Akahisar'a umutsuzca son bir saldr yapan Balaban boynundan ar bir yara alnca, orduya yle bir panik dalgas yayld ki, kuatmaya hemen son verildi. Trk ordusu geri ekilirken Tirana civarnda iki kez durdu. Alk ve korkunun yol at gnlk bir gecikmeden sonra Arnavutluk'un zayf korunan dou snrn geen ordu, Makedonya ilerine doru dald. II. Mehmed geri ekilmeden nce, Haziran ile Temmuz'daki otuz gnlk bir srede, lkenin i blgesinde, Shkumbi Nehri'nin stndeki Valma ehrinde Elbasan kalesini ina ettirdi. Bunu hem kale duvarndaki yazdan, h e m de Batl kaynaklardan biliyoruz. Ayrca skender Bey tarafndan kyda, Dra civarnda kurulmu olan Chorlu kyn yerle bir etti. Kritovulos, Elbasan kalesini ayrntlaryla tasvir eder. Osmanl tarihileri ise, sz edecek baka kayda deer askeri olay olmadndan, bu kalenin inasnn o Arnavut seferinden elde edilen tek sonu olduunu syler. Ama Elbasan gibi temelleri ve surlarnn ou hl salam olan ylesine byk bir kalenin inas, ok sayda ii kullanlm olsa bile, o kadar ksa srede tamamlanm olamaz. Kale, daha eski ve byk bir yapnn kalntlar stne ina edilmi olmal. Mslmanlar'n bu yeni kalesinin inasnn haberi kisa srede Hristiyan dnyasna ulat. Venedik Senatosu, 14 Austos 1466'da skender Bey'den Arnavut Venedik provveditore'si ile birlikte bu yeni ehre sal-' durmalarn ve yerle bir etmelerini istedi. Osmanl kaynaklarndan rendiimiz kadaryla, skender Bey bu talebe ertesi ilkbaharda uyduysa da baarl olamad. ^ehrin aa ksm ykldysa da, kaledekiler Arnavutlar'n saldrsna kar koydu. Sultann bin Arnavut tutsakla birlikte geri ekilmesinden sonra, srpriz saldrlara ok uygun olan bu lkenin her yerinde gerilla sava devam etti. 2 2 Mehmed bakentine geldii yoldan dnmedi. Yolda Selanik'te korkun bir veba salgn ktn ve salgnn yaz ortasnda Makedonya ve Trakya'ya yaylarak btn ehirleri kasp kavurduktan sonra, en sonunda Anadolu'ya da yayldn rendi. Bu korkun salgn btn anakkale Boaz ve Karadeniz kylarna yaylmt. zellikle Bursa'da durum ktyd. Blgenin nfusu ciddi lde azalmt. A m a Kara lm stanbul'da da tarifsiz aclara yol amt. Pe pee lm-

22 Babinger'in Arnavutluk'ta bir Osmanl kalesi kurulmas stne yazdklar iin bkz. "Die Grndung von Elbasan," Mitteilungen des Seminars fiir orientalische Sprachen, XXXIV. Jahrg., II. Abt., Wesmsiatische Studien (Berlin, 1931), 94-103; yeni basm A&A I, 201-210.)

OSMANLILAR ADRYATK'TE

225

ler yaanyordu. Bazlar drt gn, bazlarysa bir hafta korkun aclar ektikten sonra lyordu. Scak hava, salgnn yaylmasn hzlandrmt. Hastalarn ouna baklamyordu, nk herkes kendisinin ve yaknlannn can derdine dmt. Rahipler can ekienlerle ilgilenmiyordu. Cesetler genellikle iki gn evlerde kalyordu. Her gn 600'den fazla ceset gmlyordu. Mezar kazclar bu ie yetiemez olmutu. ehir le dnmt. Gidebilenler gitmi, geri kalanlarsa hastaln bulamasndan korkarak evlerine kapanmlard. Kritovulos'un yazdna gre, insanlar Tanr'ya olan inanlarn yitirip kendilerini olaylarn akna braktlar. Sanki Tanr'nn yerini kr talih almt. Dnyalar tamamen deimiti. 23 stanbul'dan her gn gnderilen zel ulaklar araclyla durumu takip eden Mehmed, askerleriyle birlikte Kuzey Bulgaristan'daki dalara gitti. Vidin ile Nibolu arasndaki, salgnn ulamad blgeye varnca, gz orada geirmeye karar verdi Bakente" doru yola ancak kn, istanbul'dan salgnn sona erdii haberi gelince kt. Venedik'in dikkatli Milano sefiri, 9 Ekim 1466'da Signona'ya yazd bir raporda, Mehmed'in vebadan korktuu iin k Sofya'da geirmeyi planladn ve Edirne'ye ya da stanbul'a dnmeyi dnmediini, bir dan tepesine yerletiini ve ordughna bir gnlk mesafeye kimsenin yaklatrlmadn bildirmiti. Mehmed baarsz Arnavutluk seferinden sonra bakentine dner dnmez bir dehet havas estirdi. Durumu en tehlikeli olan, Venedik kolonisiydi. A m a imparatorluun en nfuzlu kiileri de, ki aralannda Mahmud Paa da vard, kellelerini yitirmekten korkuyordu. Mahmud sadrazam olarak kalmay srdrd ama sultan ikinci vezirlie Mehmed Paa adl bir Rum'u (yani "Rhomaeal", Yunanl) atad. Bunun son derece talihsiz bir seim olduu ileriki yllarda belli olacakt. Osmanl tarihileri onun hrsn ve alaka kumpaslarn lanetlemekte ender grlen bir biimde szbirlii etmi gibidirler. Elimizde ikinci vezirin kt etkisinin yol at olaylarn belgeleri bulunmasa, bu tarihilerin abarttndan phelenebilirdik. Ailesi ve genlik yllar hakknda neredeyse hibir ey bilinmiyor. Kariyerine bir saray memuru olarak balamt anlalan. Dimetoka blgesinden ya da Anadolu'dan gelmi olabilir. Floransal casuslar ya da tacirler, Sakz limannda birtakm mektuplar ele geirince, Venedikliler'in durumu daha da ktleti. Venedik'in ba dman olan Benedetto Dei, bu mektuplar Pera'daki meclisine ve meclisin araclyla Osmanl Devleti'ne ulatrmay baard. Mektuplar alnca Floransal danmanlarna evirten sultan, Pera'daki Floransa kolonisinin drt saygn yesini (Mainard Ubaldini'yi, Iacopo Tedaldo'yu, Niccol Ardinghelli'yi ve Carlo Martelli'yi) artp durumu onlarla konutu. Bu drt kii ona anakkale Boaz'nda "Castelb del Vitupero"yu (Utan Kalesi) yaptrp otuz topla (bomharde) donatmasn tavsiye etti. Benedetto Dei'nin yazdna gre, kendisi sultann resmi ula olarak bizzat Kahire'ye gnderilip, Memlk sultanna Venedikliler'in planlarn bildirdi. Ayrca, ele geirilen mektuplarn kopyalar Floransa'ya gnderildi. Dnemin Venedik kaytlarnda bu olaylardan hi sz edilmemektedir.

23 Trkiye'deki veba salgnlar stne yazlm bir kitap yoktur. 14. yzyldaki byk veba salgnna ilikin eitli anlatlar iin bkz. Philip Ziegler, The Black Death (New York, 1969). [Daniel Panzac, Osmanl mparatorluu'nda Veba (1700-1850), ev: S. Ylmaz, stanbul, 1997.]

226

DRDNC BLM

Benedetto Dei, Mehmed'in bu dnemde Venedik'e kar mthi bir hiddete kapldn syler. Yine Benedetto Dei'ye gre Mehmed, Arnavutluk'tan dndkten sonra Yedikule'de tutuklu olan Venedikli tutsaklarn, yine ayn yerde hapsedilmi olan "Trabzon ve Midilli hkmdarlar" ile birlikte idam edilmelerini emretmiti. Kronolojik adan bakldnda, Dei'nin bu syledikleri, en azndan prenslerle ilgili syledii, doru deil gibi grnmektedir. Ancak Komnenoslar'n idam tarihi -1 Kasm Cumartesi- gerekten de 1463'e (Sal) deil, 1466'ya uymaktadr. Floransal tacir ve casusun Cronaca'sndaki (Vakayiname; 14531479) kronolojik elikiler, bu vakayinamenin ou ksmn gvenilmez klmtr. Bu yzden bu vakayinameye tedbirli yaklamak gerekir. Yine de, Dei'nin sultann fkesini zalimce Venedikli tutsaklardan kard iddias temelde gerek olabilir. Cesetleri Yedikule kalesinin kulesinden sokan ortasna atlm ve sultann emriyle onlara kimse dokunanamt. Gnlerce sokan ortasnda kaldlar. Sonunda geride yalnzca iskeletleri kald. Etleri kpekler, kuzgunlar ve vahi hayvanlar tarafndan yenmiti. Zaman ne abuk deimiti. Venedik 1463 Temmuz'unda sava ilan etmeden nce, Mehmed Venedikliler'e ayrcalklar tanmt. Benedetto Dei'nin kskanlkla belirttii gibi, Venedikliler'e Foa'daki ap madenlerini kiralam, bakr madenlerinin iletmesini vermi, ayrca onlar sabun ve para retimi ile tketim vergisinin toplanmasndan sorumlu klmt. Ama savan kmasyla birlikte, imparatorluktaki btn Venedikliler canlarndan endie eder hale gelmiti. ntikamc sultann ya da adamlarnn ele geirebildii herkes ya hapse atlm ya da yargsz infaz edilmiti. mkn olanlar Bat'ya kayordu. A m a yalnzca birka zengin tccar kamay baarabildi. Bunlarn arasnda ap madenlerine sahip Bartolomeo Zorzi ile Girolamo Michiel de vard. Arkalarnda toplam 150 bin altn dukalk bor brakmlard. Osmanl mparatorluu bu borcun denmesini Signoria'dan 1479'da ve 1482'de talep etti. stanbul, Edirne, Gelibolu, Foa ve Bursa'daki Venedikliler'e ait ok sayda ticari iletme batt. Batarken baz Floransa ailelerini de yanlarnda gtrdler. stanbul'daki ticari Venedik kolonisi ufald. Ama her eyin yitirildii artk aka belli olsa da, baz sadk kiiler ilerine eskisi gibi devam etmeyi srdrd. ehrin sakini olan ya da uzaktaki Mora'dan getirilmi Venedikliler kamusal alanlarda idam ediliyordu. Ama bu bile, onlarn cesaretini krmad. damlara ve korkun ikencelere tank olmalarna karn, ileriyle ilgilenmeyi srdrdler. Bu adamlardan biri, Pera'daki nde gelen ap tacirlerinden biri olan Antonio Michiel idi. Michiel yalnzca krl ticaretiyle ilgilenmekle kalmyor, cumhuriyetin yerel karlarn da gzetiyordu. Signoria, Aziz Markos bayra tayan btn byk ticaret gemilerinin Hali'e giriini yasaklamt. Bylece Venedik'ten ithalat yapmak olanaksz hale gelmiti. Osmanl mparatorluu'ndaki Venedik ticareti yava ama kanlmaz bir biimde lyordu. Bu yzden, Signoria'nm bar imzalama abalarnda ciddi olmas artc deildi. Mehmed nceki yl Venedik'le bar imzalamay istemi olsa da, imdi oyalamay yeliyordu. Mart ya da Nisan banda Venedik'e ulaan David Mavrogonatos, ivereni Mahmud Paa'dan bir mesaj getirmiti. Sultan bar imzalamaya hazrd. Bu yzden Venedikliler, Osmanl mparatorluu'na bir eli heyeti gndermeliydi. Sultan bulamazlarsa, Giritli David'e sultann zel hekimi Iacopo'yla konumasn sylemeliydiler. Iacopo ona sultan tarafndan imzalanm bir yol iz-

OSMANLILAR ADRYATK'TE

227

ni belgesi verecekti.2** Yine bu mesaja gre, Gaetal Iacopo ile aras iyi olan A n tonio Michiel ona hem Signoria'nm hem de Macar kralnn herhangi bir zamanda sava brakmaya hazr olduunu bildirmeliydi, nk imzalanacak herhangi bir bar anlamasnda, Venedik'in mttefeki olan Macaristan da mutlaka yer almalyd. 1466 Nisan'mda pregadi'lerin bir grubu bar grmeleri iin Eriboz'a iki temsilci gndermeye karar verdi. Ancak, 1466 Ekim'inde Antonio Michiel doduu ehrin balyoz yardmcs olarak atandnda -yllk 300 duka maala-, grmelerde hl mesafe kaydedilememiti. Btn bu giriimler baarszla mahkmdu, nk cumhuriyet nemli tavizler vermeye raz olmuyor, Mora ile Midilli'yi istemekte srar ediyordu. Ekim sonunda, "Adriyatik kaptan" (capitano del golfo) Iacopo Venier'e, yol izni belgesi gelir gelmez hemen istanbul'a gidip resmi sfatn belgeleyen belgeleri gsterdikten sonra mtareke grmelerine balamas emredildi. Glklerle karlarsa, yeni talimatlar almas'gerektiini bahane ederek ya Limni'ye (hl Venedikliler'in elinde olan Stalimeni'ye), ya da Eriboz'a geri dnmeliydi. Signoria adna armaan olarak sunmas iin ona bin yz elli parmaklk altn ilemeli kuma ve ayrca paalara vermesi iin kzl kadifeler verildi. Her eyden nemlisi, yanma iki gvenilir evirmen almas sylendi. Biri Rumca'y, dieriyse Trke'yi ok iyi bilmeliydi. Ama bu tam yetkili Venedik elisi, Osmanl mparatorluu'ndaki hi kimsenin mtareke grmeleri yapmak istemediini ksa srede anlad. Venedikliler'e kar aka dmanlk beslendiini fark etti.. Raporunda, Galata ile Pera'daki Cenovallar'la Floransallar'n Venedik'e kar kkrtma faaliyetlerinde bulunduunu, sadrazam Venier'in istanbul'a bar yapmak iin deil, baka niyetlerle geldiine ikna etmeye altklarn yazd. Her iki lkenin de vatandalar ama zellikle de Floransa Meclisi, Venedik ile Osmanl Imparatorluu'nun anlama yapmasn olanaksz hale getirmiti. Dahas, iki saygn Venedikli tacir (Domenico Veglia ile A n t o n i o Trevisano), sultann emriyle Floransa meclis binasnda hapis tutulmaktayd. Yani Mehmed Nisan'da btn teklifleri reddetmiti. Oysa grnene gre Venedik o srada elinde bulundurduu topraklara sahip olmay srdrmekten baka bir ey istememiti. Mehmed, Limni adas ile Gkeada'nn iadesini (yakn zamanda Venedik tarafndan alnmt) ve ayrca yllk hara talep etmiti. "Buraya bedavaya kurtulmaya gelmisin" diye grlemiti Mehmed, Venedik oratore'si Giovanni Capello'ya. "Oysa hkmetin Macar kralna avu dolusu para verdi ve karlnda hibir ey alamad." Marur Venedik'in bu koullar asla kabul etmeyeceini biliyordu elbette. Aslnda, muhtemel her kanaldan yaplan grmelerin -sonunda Rumeli beylerbeyi bile araclk yapmak zorunda kalmtOsmanl mparatorluu tarafndan ciddiye alnd bile phelidir. Trkler bar grmelerini yalnzca Venedikliler'in sava yorgunluunun boyutlarn (Venedikliler gerekten de savamaktan yorulmutu) ve ne kadar taviz verebileceklerini renmek iin zaman kazanma arac olarak grmlerdi muhtemelen.

24 Bkz. Babinger, "Johannes Darius (1414-1494), Sachwalter Venedigs im Morgenland und sein griechischer Umkreis," Sitzimgsberichte der bayerische Akademie der Wissenschaften, phibs.hist. Klasse (Mnih, 1961), 56 ve sonras.

228

DRDNC BLM

1466'da sava sahnesinde olanlar, Venedik'in onuruna glge drmeyecek herhangi bir bar anlamasn memnuniyetle kabul edeceini ortaya koyuyor. Osmanllarla savamann btn ykn tamamen bu cumhuriyet srtlanmt. Ticarete getirilen engellemeler Venediklilerin yllk gelirini bir milyon duka altnna kadar indirmiti. Ayrca sava cumhuriyet iin ne karada ne de denizde iyi gitmiyordu. 1466'nn banda, ylmaz direnii ve Trkler'e kar srdrlen savan ba savunucusu baamiral Vettore Capello'nun yerine Iacopo Loredano atanmt. Loredano ylda en fazla 100 duka altn maa alacakt. Bylece fel olmu deniz faaliyetleri tekrar balatlabildi. ^ \ m a donanma onun idaresindeyken bile byk bir baar kazanamad. Yirmi ba kadrgayla Eriboz'a doru yola kan Caprello, srpriz saldrlarla Gkeada, Taoz ve Semadirek adalarn ald, deerli ykler tayan birka Trk gemisini ele geirdi ve hatta Atina'ya baarl bir saldr dzenledi. Buray ele geirdiyse de, Trkler'i tamamen kovmay baaramad. Btn bu giriimler belirgin bir sonu getirmedi. Karada iler daha da ktyd. Morea provveditore'si Iacopo Barbarigo, Malatesta'nn gidiinden sonra kara kuvvetleri bakumandan oldu. 1466 yaz balarnda, iki bin silahl adamla Balyabadra'ya saldrd. A m a blgeyi iyi bilen Turahanolu mer Bey, kuatlan garnizonun yardmna geldi. ehir surlar uzun sren bombardmann etkisiyle yklmak zereyken yetien mer Bey, Venediklil e r i n ehre girmesini engelleyip onlar denize pskrtt. ok sayda Venedikli bouldu. Kara kuvvetlerine yardm etmesi gereken krk gemi aresiz kald. Trkler 100 tutsak ald. Savata 600 Venedikli ld. mer Bey Grds'e kadar geri ekildikten sonra, tutsaklarla birlikte istanbul'a gitti. Orada memnuniyetle karland ve kendisine btn tutsaklarn acmaszca idam ediliini izleme ayrcal verildi. Iacopo Barbarigo da Trkler'in eline dmt. O n u Balyabadra'ya gtrp orada kaza oturttular. Bunun intikamn almak isteyen Capello, askerleriyle birlikte karaya inip Trkler'e saldrd. Ama bu korkun sava ona ok sayda adamna (bir iddiaya gre 1200 kiiye) mal oldu. Cann zor kurtararak, askerlerinin geri kalanyla Eriboz'a kamay baard. Orada Mart 1467'de, moral bozukluu iinde ld. s, 2 Kasm 1466'da Dubrovnik Meclisi, soylunun "anl lord" skender Bey'e (illustri domino Schenderbegh) grmeye gitmesi ve ondan "tedbirlilie ynelik nedenlerden tr" (ob bonum respectum) ehir snrlarna girmemesini istemesi kararn ald. Bir baka deyile, Arnavutlar'n kahraman olan o zgrlk savasn ehre alrlarsa, Trkler'in gazabna uramaktan korkuyorlard. Yine o zamanlarda, 29 Kasm'da Venedik'te, skender Bey'in geri pskrtlmesinden beri, blgede yalnzca Akahisar'n Hristiyan egemenliinde kaldndan ve bu ehri savunanlarn parasn da Venedik Cumhuriyeti'nin dediinden yaknlyordu. skender Bey, bu yzden talya'ya gidip, zellikle papadan yardm istemeye karar verdi. 12 Aralk'ta Roma'ya vard. Orada Papalk'm ileri gelenleri tarafndan byk bir trenle karland. Bir grg tan yle yazmtr: "Altmndan fazla bir adam. Birka atla geldi. Fakir birine benziyor. Anlalan yardm istemeye gelmi." skender Bey'e zor durumdaki lkesini Trk saldrlanndan korumak iin be bin dukalk denekten baka yardm yaplmad. Mantua Kardinali Francesco

OSMANLILAR ADRYATK'TE

229

Gonzago, 12 Ocak 1467'de babas Marki Ludovico'ya yazd mektupta, skender Bey'in kendi bann aresine bakmak zorunda olduunu sylyordu. Birka gn sonra Venedik'e, Balaban'm byk bir orduyla Arnavutluk'u yakp ykt ve Akahisar' kuatt haberi geldi. Bu arada skender Bey, Kral Ferrante'yle grmek iin Napoli'ye gitmiti. Ferrante ona kk bir denek ve bir miktar levazmat verdi. skender Bey daha sonra Arnavutluk'a geri dnd. Mart sonunda Napoli'ye "Arnavutluk paas" tarafndan, muhtemelen Vlore'den (Valona, Avlonya) gnderilmi resmi bir ulak geldi. Bu ulak h e m e n stanbul'a bir eli gnderilmesini neriyor, nk Osmanl mparatorluu'nun onlara phesiz kabul edecekleri eyler syleyeceini bildiriyordu. Aragon Meclisi, muhtemelen bir spanyol olan ktip Bernardo Lopez'i (Lopis) sultann sarayna gndermeyi kabul etti. Nisan banda yola kan Lopez, nce Arnavutluk paasna giderek ulann Napoli Kral Ferrante'ye verdii hediyeler iin teekkr ettikten ve ondan "iyi tavsiyeler" ile bir muhafz aldktan sonra, stanbul'a doru yoluna devam etti. Napoli'nin Osmanl mparatorluu'na gnderdii muhtemelen ilk eli olan bu kiinin yolculuun u n sonu hakknda ne yazk ki henz bir bilgi edinebilmi deiliz. A m a gnderilmi olmas gerei bile, Ferrante'nin sultan ile temasa gemeye istekli olduunu gsteriyor. Mays sonunda Venedik'e gelen haberlere gre, skender Bey, Akahisar' savunurken Balaban' ldrmt. Trkler ar kayplar vermi, Akahisar kurtulmutu. H e m e n ardndan ise, "Trk"n Arnavutluk'a doru bir kez daha yrd haberi geldi. Bir nceki yl Elbasan kalesinin ina edilmesinden, Mehmed'in artk Dra' ele geirmek iin elinden geleni yapaca anlalmt. Bylece Adriyatik'e yerleebilecek ve talyan yarmadasnn karsnda gl bir sse sahip olacakt (Akahisar ile Brindisi aras 75 deniz milidir.) Ancak Haziran'n ilk haftasnda sultan, Venedikliler'in sandnn tersine, Arnavut topraklarna girmemiti. 8 Temmuz 1467'de Brindisi'ye gelen ok sayda mlteci -Adriyatik'in tesinden gelmi paavralar iindeki, be parasz erkek, kadn ve ocuklar-, Mehmed'in 3 Temmuz C u m a gn dev bir ordunun banda "Argenta" nehrine (Erzan, Ortaa kaynaklarnda "Arsenta" adyla geer; Dra'm on drt kilometre kuzeyinden denize dklr) ulatn bildirdi. Sultan bu ehre sekiz kilometre uzaklkta ordugh kurmutu. Ertesi gn (4 Temmuz'da) Dra'a ulamas bekleniyordu. Dra'ta yeterince erzak ve silah vard ama yine de halknn ou kamt. Brindisi'ye tam dokuz gemi dolusu umutsuz mlteci gitmiti. "Trk"n intikamndan korktuklarndan ve o n u n tamamen acmasz biri olduundan emin olduklarndan, mallarn mlklerini brakm, canlarnn derdine dmlerdi. Apulia'da bir salgnn yaylmasndan korkuluyordu ve bunun iin geerli nedenler vard. Dra neredeyse bombo kalmt. Civar kylerin sakinleri dalara kamt. Trk ordular geri ekilir gibi yaptlar ama kyllerle obanlar geri dnnce onlar ya acmaszca ldrdler ya da kle yapp gtrdler. Btn bronz anlar, Trkler'in eline geip top yapmnda kullanlmasn diye gtrlmt. Bat'ya gelen haberler giderek ktleiyordu. nsanlarn dalara akn ettii, dmann eline den herkesin katledildii syleniyordu. Yedi yandan byk olan h i kimse sa braklmyordu. Signoria dehete kaplmt. zellikle ky ehirlerinin,

T f v r -n

230

DRDNC BLM

en ok da Dra'm akibeti konusunda kayglyd. nk "Trk" oray ele geirirse, talya'ya geebilecekti. Ancak Mehmed, Temmuz sonunda Akahisar nndeydi anlalan. Orada iki hafta kald sylenir. skender Bey, 8 Temmuz'da Ikodra'dan Venedik Meclisi'ne mektup yazarak yardm istemiti. Kendisine verilen cevapta, Venedik rettori'sine, ona elinden geldiince yardm etme talimat verildii ve bin piyade ile 300 svarinin tehdit altndaki blgelere gnderildii syleniyordu. O sralarda stanbul'daki grevinden dnm olan Bernardo Lopez, Napoli'de verdii raporda Mehmed'in "Venedik Signoria'smdan nefret ettiini ve Arnavutluk'un o taraflarnda uygun bir liman bulabilirse, sava o n u n topraklarna tayacan" sylediini bildiriyordu (sultanla Arnavutluk'ta deil, bu lkeye gitmek zere yola kmasndan nce konumutu muhtemelen). A n cak Dra imdilik tehdit altnda deil gibi grnyordu. Sultan liman blgesine 12 bin svari gndermiti ama Signoria'ya gnderilen raporlardan anladmz kadaryla, Dra ile civarna yaplan saldrlar baarsz olmu, hl ehir surlar iinde kalan askerler Trk svarilerine kar srarla direnerek ehri almalarn engellemiti. Atllar daha sonra Akahisar'a doru ilerledi. Venedik'te, Napoli kralnn "Trk" ile mttefik olduu ve skender Bey'in onun araclyla Akahisar' Mehmed'e teslim edecei sylentisi dolayordu. Ancak grne gre Osmanllar Akahisar' almadan douya ekildi. skender Bey'in Mslman olmu bir yeeni (kzkardelerinden birinin olu), geri ekilen Osmanllar tarafndan karlarn kollamak zere geride brakld. Bu yeen Dra'n kuzeyindeki Rodoni Burnu'na yerleti. Bir gece denizden Venedik gemilerinin ve karadan skender Bey'in saldrsna urad. Kaptan gemisine bindirilip, amcas tarafndan kellesi uuruldu. Austos banda Venedik'e ulaan bir rapora gre, skender Bey o sralarda btn topraklarnn hkimiyetini geri almt. kodra'dki Venedik provveditore'sinin Signoria'ya yazdklarna baklrsa, sk sk lm haberi gelen Balaban aslnda ksa sre nce gerekten ldrlmt ve skender Bey hem onu hem de ok sayda Trk' ldrdn kantlamak iin Balaban'm yzn takyordu. Ancak halk arasnda Balaban'm Hekali kynde (Priska yaknlarnda) ld ve bugn hl Petrele civarnda bulunan bir trbeye gmld sylenir. Yaz ortasnda Arnavutluk'a dzenlenen ikinci Trk seferi (sultan bu sefere fazla katlmamt) baarszlkla sonuland. Bunun zerine btn lke halk rahat bir nefes ald. Kaanlar ve kovulanlar evlerine geri dnd. ok gezmi biri olan mehur Venedikli diplomat Giosafat Barbara (1413-1494) kodra'nm Arnavutluk provveditore'lime atand. ran'da yerine getirdii nemli grevlerden ileride sz edeceiz. Ayn sralarda, kodra rettore'si Leonardo Boldu stanbul'a Venedik sefiri olarak atand. Yukar Arnavutluk'taki Venedik liman San Sergio zerinden Drisht'e (Drivasto) gitmesi, sonra douya saparak i blgelere girmesi ve sultann kararghn bulmas bekleniyordu. Boldu'ya, Osmanl mparatorluu ile Venedik arasnda araclk yapmay teklif etmi bir feodal, Yukar Arnavutluk Lordu olan Aleksios Span'dan bir yol izni belgesi almas talimat verilmiti. Ancak bu plan hemen uygulanmad. Bunun nedeni ya Osmanl mparatorluu'nun hemen rza gstermemi olmas ya da Aleksios Span'n Osmanl mparatorluu ile ara-

OSMANLILAR ADRYATK'TE

231

smdaki ilikiyi abartm olmasdr. Leonardo Boldu ancak 1468 Ocak'nn sonunda yola k a b i l d i k Signoria, Trkler'le bar imzalamaya bu kez her zamankinden de fazla ihtiya duyuyordu, nk sava btn Dou Akdeniz ticaretini baltalamt ve her taraftan felaket sinyalleri geliyordu. Bosna'daki yerel Trk kumandanlar Dalmaya kysna kadar aknlar dzenlemeye balamt. 1467 Eyll'nn ortasnda Dalmaya'dan bir yardm l geldi: Trkler Zadar ile Sibenik'e (Sebenico) bir gnlk uzaklktayd. nsanlar ve davarlar alp gtrmlerdi. Btn halk kamt. Signoria'ya "Trkler'in talya'ya iki gnlk uzaklkta olduu ve Pula'dan da [Istria'da, talya snrndan yalnzca doksan kilometre tede] fazla uzakta olmadklar" acilen bildiriliyor, "sanki Hristiyanlar mahvolduklarnn farknda deiller. Trkler her yl biraz daha yaklayor" deniyordu. Gneyde de durum pek parlak deildi, zellikle de o sralar Dk Stjepan Vukcic tarafndan ynetilen Hersek'te. shak Bey'in olu sa Bey, dk ailesinde sregelen ekimeyi frsat bilerek, 1465'te "Herzog'un lkesinden" serbeste gemi, Ragusa snrna yaklamt. Dubrovnik kylleri ky kalelerine ve adalara karld. Ancak ok sayda mltecinin ehre girmesine izin verilmedi. Sonra dkn ikinci olu Vlatko'nun yardm istedii Macarlar harekete geti. Aa Neretva'y (Narenta) igal ettiler. Gzel Pocitelj'i (Potel) ele geirip Aziz Markos bayraklarn indirdiler. Orada yirmi yldan fazla kalacaklard. Venedik de 1465 Kasm'mda Makarska civarndaki Krajina blgesi ile Neretva nehir azn igal ettiinden, yal dk Stjepan Macarlar'a da, Venedikliler'e de pek gvenmiyordu. 1466 baharnda Signoria'ya sultann neredeyse btn topraklarn igal ettiinden ve Trkler'i lkeye en byk olu Vladislav'n soktuundan yaknd. Ksa sre sonra, 22 Mays 1466'da lerek aclarndan kurtuldu. ki byk olu babalarnn topraklar iin kendi aralarnda ekimeyi, Osmanllar'm izin verdii lde srdrd. En gen olu Stjepan ise tamamen Osmanllar'm tarafna geecekti. Kendisi de muhtemelen gayri meru olan Bavyera prensesi, Landshutlu Barbara'nm olu olan, 1459 Haziran'mda domu bu ocuun ileride parlak bir kariyeri olacakt. Hersekolu Ahmed Paa adn alarak, Sultan II. Bayezid'in damad oldu ve hem onun iin hem de yerine geen I. Selim iin en az drt kez sadrazamlk yapt. Trkler artk Bosna ile Hersek'e iyice yerlemeye balamt. Bosna'ya atan a n Trk valisi Saraybosna'da kalyordu. Hersek sancakbeyinin karargh ise Drina'daki Foa'dayd. Osmanllar Bosna'daki slerinden Kuzey Dalmaya ile Hrvatistan'a serbeste aknlar yapp duruyordu. O zamana kadar haracn aksatmadan deyen Dubrovnik'e imdilik dokunulmamt. A m a snrlarnda 1464'da yaplan Osmanh tahkimatlarnda artk srekli atmalar oluyordu. 1467'de sultan bir mesaj gndererek yllk harac

25 Ay. 58-59. 26 15. yzyln sonlan ile 16. yzyln balarndaki bu sadrazam hakknda bilgi iin bkz. "Hersek-zade Ahmed Paha" (H. Sabanovic), EI 2 III, 340-342. Karlatrmal bir okuma iin bkz. Erdmute Heller, Venedische Quellen zur Lebensgeschichte des Ahmed Pasa Hersekoghlu (Mnih, 1961).

'"ii" T"

232

DRDNC BLM

1500'den be bin duka altnna kardn bildirdi. 2 ? Dubrovnik'in Bat'daki Trk kartlna katlmamaya zen gstermi olmasna karn, Mehmed harac giderek arttryordu. Hkmdarlnn son yllarnda harac, "bu yl iin" on bin duka altnna karmt. Buna ayrca gmrk harcamalar iin 2500 duka eklenmiti. ehir artk bu harac veremez hale gelmiti. Cumhuriyet, istenen haracn en azndan bir ksmn verebilmek iin ithalat ve ihracat vergileri ile i vergileri arttrmak ve memur maalarn azaltmak zorunda kalmt. Osmanllar dehet verecek kadar ksa bir sre iinde talya'ya komu oluvermiti. Dalmaya'da, talya ile aralarnda yalnzca dar Adriyatik vard (110165 km). Trkler Avlona (Avlonya) limannn yan sra (1435'ten beri ellerindeydi) o zamanlar hl gemilerle geilebilen Shkumbi Nehri'ndeki yeni Elbasan kalesini de kullanabiliyordu. Bylece Adriyatik'in efendileri olmulard. Buray istedikleri zaman Venedik gemilerine kapayabilirlerdi. Neredeyse yz yl sonra Pleiade airi Joachim du Bellay, Do'un denizle yapt evliliin kutland nl Venedik festivali Sensa stne yazd bir iirde, bu konudan yle sz eder: Ces vieux cocus von t espouser la mer Dont ib sont les maris et le Turc l'adultere. (Bu yal keratalar denizle evlenecek. Onlar denizin kocas, Trk ise .) Bu dizeler buram buram Gal fesatl kokmaktadr elbette ama yine de Osmanllar'm giderek artan deniz gcn gereki bir biimde yanstr. Mehmed 1467 yaznn ortalarnda Arnavutluk'tan ekildi. Yanma muhtemelen, kendisine bu seferde elik ettii sylenen sadrazamn da ald. Ancak Makedonya ile Trakya'da tekrar veba salgn bagstermiti. Bu salgn Mehmed'in Edirne'ye ya da stanbul'a dnn geciktirdi. Bu kez btn k Balkan Dalar'nda geirmi olsa gerek, nk "Trk"n salgn sona erdii iin stanbul'a gittii haberi Venedik'e ancak 1468 Mart'na doru geldi. 28 Mart 1468'de, sultann bakentteki saraynda olduu Venedik'e gvenilir bir kaynaktan bildirildi. Mahmud Paa o yl daha da sessiz kalmt. Slavonic'te bulunmu bir mektup olmasa, 1467'de yaptklar konusunda elimizde hibir gvenilir bilgi olmayacakt. 15 Nisan 1467'de, ona ait Hasky'n bulunduu Sazl Dere'de (Edirne civarnda) yazlm olan bu mektup, marurca belirtildii gibi, "btn Batl lordlartn efendisi Paa ve Sadrazam'dan, Dubrovnik Cumhuriyeti rettore'si ve senatosuna" gnderilmiti. Mahmud Paa bu tuhaf mektupta Dubrovnik Meclisi'nin kendisine gnderdii tbbi el yazmas iin teekkr etmi ve nl tbbi eser daha (zellikle de bn Sina'nn [Avicenna] el-Kanun fi't-tbb'mm stne yazlm iki Latince tefsiri) istemiti. Ayrca birtakm bakr, gm ve altn nesneler de istemi, ancak bunlarn ne olduu henz tesbit edilememitir. Btn bunlar "imparator" iin istemiti: Tp kitaplari Gaetal Iacopo'ya, metal nesneler ise byle

27 Biegman, The Turco-Ragusan Relationship, 49'da hara artnn ertesi yl, yani 1468'de gerekletiini yazar.

OSMANLILAR ADRYATK'TE

233

eyleri ok seven sultana verilecekti. El yazmalarn bulmak bir yldan fazla srm olsa gerek, nk Dubrovnik'e ilk talep mektubu 1466 ilkbaharnda gnderilmiti. Iacopo bunlar hasta efendisinin tedavisinde faydalanmak iin istemiti phesiz. Ayrca Mahmud Paa da bunlar bulmakla sultanla arasn dzeltmeyi ummu olsa gerek.2 Arnavutluk'a yaplan ikinci sefer Osmanllar'n umduu gibi gememiti. Talih bir kez daha Mehmed'in yardmna komasa, o dalk lke ve zgrle tutkun sakinleri bana ksa zamanda byk belalar aacakt phesiz. Stmaya yakalanan skender Bey, ksa bir hastalk dneminden sonra 17 Ocak 1468'de, Yukar Arnavutluk'taki Le'te bulunan kalede ld. lm deinde, yetim kalan vatann "en sadk ve gl mttefiki" Venedik Cumhuriyeti'ne, kk olu John'u ise Signoria'ya emanet etti. Yasn tutan yurttalar onu Le'te, uzun zaman nce yklm olan St. Nicholas Kilisesi'ne gmdler. Ancak kalntlar sonsuza kadar huzur iinde yatmayacakt. Mehmed 1478'de, kodra kuatmas srasnda ehri ele geirdiinde, trbeyi atrp bir zamanlar ok korktuu adamn kalntlarn halka sergiledi. Marino Barlezi birden fazla Mslman'n kemikleri alp altn ya da gmle kaplattn ve bunlar tslm niyetine yanlarna aldn, bylece o yiit, sebatl ve neredeyse yenilmez kahramann kalntlaryla temasa gemekle onun cesaretine sahip olmay umduklarn bir grg tan sfatyla iddia ederken, belki bu kez doruyu sylemektedir. II. Mehmed'in skender Bey'in lm haberini alnca, "Sonunda Avrupa da Asya da benim oldu! Hristiyan dnyas yas tutsun! nk klcn ve kalkann kaybetti" diye haykrd uydurmadr phesiz. A m a George Castriota'nn [skender Bey] lm haberine ok sevinmiti mutlaka. skender Bey'in lmnden sonra, Arnavutluk'un savunmasn Venedik Cumhuriyeti stlenmek zorunda kald. lkede ksa sre sonra tam bir kaos patlak verdi. nce Yukar Arnavutluk feodal lordlar -Musachiler, Spanlar, Dukaginler, Skuralar, Zaccarialar- kayplarn toprak ele geirerek telafi etmeye altlar. Sonra Osmanllar Arnavutluk'un her tarafndan girerek, kodra, Le ve hatta Dra kaplarna kadar ilerlediler ve binlerce insan zorla alp gtrdler." Arnavutluk'ta Trkler'den baka bir ey grmyoruz" deniliyor o dnemde yazlan bir raporda. Kabile efleri birbirleriyle ekiiyordu. Bazlar Trkler'in tarafna geti ve Osmanl devletinde yksek mevkilere geldi (rnein Skuralar ve Dukaginler). Yalnzca Akahisar dayand, nk Venedik, skender Bey'in bu balca kalesini himayesi altna alm ve garnizonunu epey glendirmiti. Crnojeviciler'in kfirlere kar yiite savunduu Karada da hl tek bana direnebiliyordu. A m a Epir'de despot III. Leonardo Tocco'nun (1448-1479) durumu giderek ktleiyordu. "Kk Yunanistan" (Akarnania) (Trkesi Karleli; "Carlo'nun [Tocco] lkesi") dkl (despotluu), Osmanllar'm 24 Mart 1449'da Arta'y imparatorluklarna katmalarndan bu yana, yalnzca Angelokastron, Vonitsa ve Epir anakarasndaki Varnatsa ile Santa Mavra, Cephalonia (Kefallinia, Kefalonya) ve Zakinthos (Zante) adalarndan ibaret kalmt. Leonardo Tocco

28 Bu belge iin bkz. Ciro Truhelka, "Tursko-slovjenski spomenici," GZMBH 23 (1911), 26-27 (belge 23); zet evirisi iin bkz. 1ED I (1955), 51-52.

234

DRDNC BLM

sonunda yalnzca Venedikliler'den yardm umabilir hale geldi. Zaman zaman onlarn szcs olarak Avlonya'daki Trk paalaryla grmeye alt. Sonunda bu kukla despotluk da Trkler'e yem oldu (1479). Sultan yeni bir darbe indirmeden nce, muhtemelen Mart'n ilk gnlerinde, tam yetkili Venedik elisi Leonardo Boldu ile grt. Boldu sultana, drt para altn ilemeli ipek de dahil olmak zere eitli pahal hediyeler getirmiti. Eli olduka iyi arland. En azndan Venedik'e byle yazd. Signoria ise biraz aceleci davranarak, bundan sultann ciddi bar grmelerine balamaya istekli olduu sonucunu kard. A m a bu grmeler asla yaplmad. Kurnaz Milanolu diplomat Gherardo de Colli, 26 Mart 1468'de Dk Galeazzo Sforza'ya yazd mektupta, bu konudaki geree epey yaklamt muhtemelen:."Umarm Trk'n ona yol izni vermesinin ve davet etmesinin nedeni, o altn ilemeli kumalara sahip olmak ve kendini pohpohlanm hissetmek deildir. Ne de olsa gemite de ayn eyi yapmt!" Mektubun devamnda, Leonardo Boldu'nun kodra'dan yola kmasndan beri iki ay getii, amac dnyay ele geirmek (monorchia del mondo) olan Mehmed'in muhtemelen bar grmeleri yapmaya yanamayaca syleniyor. Gherardo de Colli ertesi gn Do Cristoforo Moro ile konutu. Moro ona kendisine farkl kaynaktan, Dubrovnik ve Novaberde'den (geriye kalan son sakinleri 1467'de stanbul'a gtrlmt) gelen raporlara gre, Osmanl mparatorluu ile bar anlamas yapldn syledi. Normalde bu raporlara inanmazd ama Buda'dan da mektuplar almt. Bu mektuplara gre, Matthias Corvinus bar grmeleri yapmak zere 400 atlyla birlikte Oradea'ya (Grosswardein, Nagyvarad, Vrad) gelen bir Trk elisiyle Venedik hakknda konumutu. Trk elisi bu konuyu tartmaya yetkili olmadn ama Leonardo Boldu'nun birka gn iinde Osmanl mparatorluu ile bar anlamas imzalayacana inandn sylemiti.Vrad'daki konumalara tank olan biri, Venedik'e geldikten sonra hazrlad raporda unlar sylyordu: Trkler'le Macarlar arasnda nemli fikir ayrlklar yoktu, Mehmed kendine ait olarak grd Yaya'y almakta srar ediyor, Macar ise oray fethettii iin kendi hakk olduunu sylyordu. Sultan oraya karlk Tuna'daki nemli merkez Semendire'yi vermeye hazrd ama bu pek inandrc gelmiyordu, nk o ehir bin eve, salam tahkimatlara sahipti ve ayrca "Belgrad'n brnde bir dikendi". "Trk"n Yaya'y istemesinin asl nedeni, orann Macaristan'a deil Bosna'ya ait olmas ve en nemlisi de oray elinde tutarsa Istria'ya rahata ulaabilecek olmasyd muhtemelen. "eytani planlarn" uygulamay srdrmek isteyen "Trk", Signoria ile Macaristan arasna bir kama sokmaya alyordu. Novaberde'den gelen haberleri Venedikliler deil, ehrin Trk subas yayyordu. Ayrca, yine bu grg tannn yazdna gre, Signoria'nn elisi, Venedik'in bir ordu toplamasn ya da Arnavutluk'un savunmalarn glendirmesini engellemek iin stanbul'da oyalanyordu. Btn bunlarn tamamen doru olduu ortaya kt. "Trk" "her zamanki dikkafallnda ve kstahlnda" srar etmi, Leonardo Boldu birka gn sonra stanbul'dan kodra'ya eli bo dnmt. Signoria, Buda sarayndaki sefiri Francesco Diedo'ya bunu bildirerek (2 Mays 1468), ondan Macar kralna Trkler'le yapaca herhangi bir mtarekeye Venedik'i de dahil etmesi iin bask yapmasn istedi. Mesajn devamnda Trk'n btn Hristiyan dnyasnda barn h-

OSMANLILAR ADRYATK'TE

235

kim olduunu ve Papa II. Paulus'un Aziz Markos yortusunda syledii gibi (25 Nisan 1468), bir italyan sava kmas olaslnn kesinlikle ortadan kalktn renince, bunu kabul etmeye daha da istekli olaca yazyordu. Birka gn sonra (12 Mays), Francesco baka talimatlar ald: Anlamaya daha nceki ou anlamada yer alan bir maddenin, yani Osmanl donanmasnn ne olursa olsun anakkale Boaz'ndan dar kmamas artnn eklenmesinde srar etmeliydi. Bu art iermeyen hibir anlamay Venedik adna kabul etmemeliydi. Vrad'daki elinin Osmanl mparatorluu'na byle bir koulu kabul ettirmesi kolay olmayacakt ama neyse ki bunun iin urama skntsndan kurtuldu. Sultan Venedik'le bar anlamas yapmad gibi, Macaristan'la da mtareke anlamas imzalamad. Aslnda bunu yapmas iin pek neden de yoktu, nk Matthias Corvinus 31 Mart 1468'de, Papalk'm srar zerine Bohemya'ya sava ilan etmiti. Sultann ula avu hl Macar topraklarndayken, kendisi Mahmud Paa'yla birlikte, bu kez Anadolu'da yeni ber sefere kmt bile. Avrupa'daki, Trk imparatorluunun kuzey ve bat snrlarndaki durum, Karaman'a bir sefer dzenlemeye uygundu. Geri Papa II. Paulus kfire kar savalmas iin elinden geleni yapyordu ama bu konu onun iin kendisinden nceki papada olduu gibi bir saplant boyutunda deildi. O, daha nceki papann tersine, kendisini Hal seferine adamamt. "Trk vergisinden" toplanan gelirin neredeyse tamam Macaristan'a gidiyordu. Macaristan ayrca ap vergisinin byk blmn de alyordu. Yalnzca 1465'te, Matthias Corvinus'a 80 bin ve 57.500 altn florin v e r i l m i t i . 2 ^ H. Paulus'un Mehmed'in yar-kardei olduu ileri srlen Calixtus Ottomanus'u Buda sarayna gndermekteki (Haziran 1465) amac, bu tuhaf prensin Osmanl mparatorluu'nda huzursuzluk karmasn salamak idiyse bu, Trklerle savamakta Macarlar'dan ne kadar az umutlu olduunun kantdr. Gerekten de ksa sre sonra Matthias Corvinus paral askerlerinin ar pahalya geldiini bahane ederek, Trkler'e saldrmad. talya'daki durum da daha iyi deildi. Venedik, Osmanl mparatorluu ile bar imzalamak iin elinden geleni yapyordu. Milano ile Napoli (Napoli, Osmanllarla eliler araclyla grmeler yapmaya balamt bile, arada srada da olsa) ne olursa olsun Osmanl mparatorluu'yla ilikilerini tehlikeye atmak istemiyordu. Floransa ile Cenova, rakipleri Venedik'in yitirdii Dou Akdeniz ticaretini sahiplenmek niyetindeydi. Papa II. Paulus, Venedik'e, sultanla bar anlamas yapmay ertelemesi iin byk meblalar teklif etti. Hayatn Trkler'e kar sava kkrtcl yapmakla geirmi olan Venedik'teki papalk elisi Kardinal Juan de Carvajal, Signoria'y bar imzalamaktan vazgeirmeye alt. 1466'da Almanya'da, Nuremberg'de byk lde papann arzusuyla, Trk sava meselesini tartmak iin yaplan bir toplantda, Janos Hunyadi'nin Belgrad kuatmas zamanndan arkada olan Ulrich von Grafeneck, Macaristan' kurtaracak yeni kumandan olmay teklif etti. Be yllk i barn srecei Kutsal Roma mparatorluu'nda, her yz adamdan birinin Hal seferi iin yllna askere alnmas kararlatrld. Kral Matthias 1466 gznde Tuna'ya yirmi drt gemilik bir filo gnderilmesini istemiti. Bu'gemiler Regensburg'da yaplacakt -ancak Trklerle savata asla kullanlmadlar-.

29 Bkz. Pastor, History of the Popes IV, 83.

234

DRDNC BLM

sonunda yalnzca Venedikliler'den yardm umabilir hale geldi. Zaman zaman onlarn szcs olarak Avlonya'daki Trk paalaryla grmeye alt. Sonunda bu kukla despotluk da Trkler'e yem oldu (1479). Sultan yeni bir darbe indirmeden nce, muhtemelen Mart'm ilk gnlerinde, tam yetkili Venedik elisi Leonardo Boldu ile grt. Boldu sultana, drt para altn ilemeli ipek de dahil olmak zere eitli pahal hediyeler getirmiti. Eli olduka iyi arland. En azndan Venedik'e byle yazd. Signoria ise biraz aceleci davranarak, bundan sultann ciddi bar grmelerine balamaya istekli olduu sonucunu kard. Ama bu grmeler asla yaplmad. Kurnaz Milanolu diplomat Gherardo de Colli, 26 Mart 1468'de Dk Galeazzo Sforza'ya yazd mektupta, bu konudaki geree epey yaklamt muhtemelen: "Umarm Trk'n ona yol izni vermesinin ve davet etmesinin nedeni, o altn ilemeli kumalara sahip olmak ve kendini pohpohlanm hissetmek deildir. Ne de olsa gemite de ayn eyi yapmt!" Mektubun devamnda, Leonardo Boldu'nun kodra'dan yola kmasndan beri iki ay getii, amac dnyay ele geirmek (monorchia del mondo) olan Mehmed'in muhtemelen bar grmeleri yapmaya yanamayaca syleniyor. Gherardo de Colli ertesi gn Do Cristoforo Moro ile konutu. Moro ona kendisine farkl kaynaktan, Dubrovnik ve Novaberde'den (geriye kalan son sakinleri 1467'de stanbul'a gtrlmt) gelen raporlara gre, Osmanl mparatorluu ile bar anlamas yapldn syledi. Normalde bu raporlara inanmazd ama Buda'dan da mektuplar almt. Bu mektuplara gre, Matthias Corvinus bar grmeleri yapmak zere 400 atlyla birlikte Oradea'ya (Grosswardein, Nagyvarad, Vrad) gelen bir Trk elisiyle Venedik hakknda konumutu. Trk elisi bu konuyu tartmaya yetkili olmadn ama Leonardo Boldu'nun birka gn iinde Osmanl mparatorluu ile bar anlamas imzalayacana inandn sylemiti.Vrad'daki konumalara tank olan biri, Venedik'e geldikten sonra hazrlad raporda unlar sylyordu: Trkler'le Macarlar arasnda nemli fikir ayrlklar yoktu, Mehmed kendine ait olarak grd Yaya'y almakta srar ediyor, Macar ise oray fethettii iin kendi hakk olduunu sylyordu. Sultan oraya karlk Tuna'daki nemli merkez Semendire'yi vermeye hazrd ama bu pek inandrc gelmiyordu, nk o ehir bin eve, salam ^tahkimatlara sahipti ve ayrca "Belgrad'n brnde bir dikendi". "Trk"n Yaya'y istemesinin asl nedeni, orann Macaristan'a deil Bosna'ya ait olmas ve en nemlisi de oray elinde tutarsa Istria'ya rahata ulaabilecek olmasyd muhtemelen. "eytani planlarn" uygulamay srdrmek isteyen "Trk", Signoria ile Macaristan arasna bir kama sokmaya alyordu. Novaberde'den gelen haberleri Venedikliler deil, ehrin Trk subas yayyordu. Ayrca, yine bu grg tannn yazdna gre, Signoria'nn elisi, Venedik'in bir ordu toplamasn ya da Arnavutluk'un savunmalarn glendirmesini engellemek iin stanbul'da oyalanyordu. Btn bunlarn tamamen doru olduu ortaya kt. "Trk" "her zamanki dikkafallnda ve kstahlnda" srar etmi, Leonardo Boldu birka gn sonra stanbul'dan kodra'ya eli bo dnmt. Signoria, Buda sarayndaki sefiri Francesco Diedo'ya bunu bildirerek (2 Mays 1468), ondan Macar kralna Trkler'le yapaca herhangi bir mtarekeye Venedik'i de dahil etmesi iin bask yapmasn istedi. Mesajn devamnda Trk'n btn Hristiyan dnyasnda barn h-

OSMANLILAR ADRYATK'TE

235

kim olduunu ve Papa II. Paulus'un Aziz Markos yortusunda syledii gibi (25 Nisan 1468), bir italyan sava kmas olaslnn kesinlikle ortadan kalktn renince, bunu kabul etmeye daha da istekli olaca yazyordu. Birka gn sonra (12 Mays), Francesco baka talimatlar ald: Anlamaya daha nceki ou anlamada yer alan bir maddenin, yani Osmanl donanmasnn ne olursa olsun anakkale Boaz'ndan dar kmamas artnn eklenmesinde srar etmeliydi. Bu art iermeyen hibir anlamay Venedik adna kabul etmemeliydi. Vrad'daki elinin Osmanl mparatorluu'na byle bir koulu kabul ettirmesi kolay olmayacakt ama neyse ki bunun iin urama skntsndan kurtuldu. Sultan Venedik'le bar anlamas yapmad gibi, Macaristan'la da mtareke anlamas imzalamad. Aslnda bunu yapmas iin pek neden de yoktu, nk Matthias Corvinus 31 Mart 1468'de, Papalk'm srar zerine Bohemya'ya sava ilan etmiti. Sultann ula avu hl Macar topraklarndayken, kendisi Mahmud Paa'yla birlikte, bu kez Anadolu'da yeni ber sefere kmt bile. Avrupa'daki, Trk imparatorluunun kuzey ve bat snrlarndaki durum, Karaman'a bir sefer dzenlemeye uygundu. Geri Papa II. Paulus kfire kar savalmas iin elinden geleni yapyordu ama bu konu onun iin kendisinden nceki papada olduu gibi bir saplant boyutunda deildi. O, daha nceki papann tersine, kendisini Hal seferine adamamt. "Trk vergisinden" toplanan gelirin neredeyse tamam Macaristan'a gidiyordu. Macaristan ayrca ap vergisinin byk blmn de alyordu. Yalnzca 1465'te, Matthias Corvinus'a 80 bin ve 57.500 altn florin v e r i l m i t i . 2 ^ II. Paulus'un Mehmed'in yar-kardei olduu ileri srlen Caiixtus Ottomanus'u Buda sarayna gndermekteki (Haziran 1465) amac, bu tuhaf prensin Osmanl mparatorluu'nda huzursuzluk karmasn salamak idiyse bu, Trkler'le savamakta Macarlar'dan ne kadar az umutlu olduunun kantdr. Gerekten de ksa sre sonra Matthias Corvinus paral askerlerinin ar pahalya geldiini bahane ederek, Trkler'e saldrmad. talya'daki durum da daha iyi deildi. Venedik, Osmanl mparatorluu ile bar imzalamak iin elinden geleni yapyordu. Milano ile Napoli (Napoli, Osmanllar'la eliler araclyla grmeler yapmaya balamt bile, arada srada da olsa) ne olursa olsun Osmanl mparatorluu'yla ilikilerini tehlikeye atmak istemiyordu. Floransa ile Cenova, rakipleri Venedik'in yitirdii Dou Akdeniz ticaretini sahiplenmek niyetindeydi. Papa II. Paulus, Venedik'e, sultanla bar anlamas yapmay ertelemesi iin byk meblalar teklif etti. Hayatn Trkler'e kar sava kkrtcl yapmakla geirmi olan Venedik'teki papalk elisi Kardinal Juan de Carvajal, Signoria'y bar imzalamaktan vazgeirmeye alt. 1466'da Almanya'da, Nuremberg'de byk lde papann arzusuyla, Trk sava meselesini tartmak iin yaplan bir toplantda, Janos Hunyadi'nin Belgrad kuatmas zamanndan arkada olan Ulrich von Grafeneck, Macaristan' kurtaracak yeni kumandan olmay teklif etti. Be yllk i barn srecei Kutsal Roma mparatorluu'nda, her yz adamdan birinin Hal seferi iin yllna askere alnmas kararlatrld. Kral Matthias 1466 gznde Tuna'ya yirmi drt gemilik bir filo gnderilmesini istemiti. Bu' gemiler Regensburg'da yaplacakt -ancak Trkler'le savata asla kullanlmadlar-.

29 Bkz. Pastor,

History of the Popes

IV, 83.

236

DRDNC BLM

Kral Matthias'm elileri krallarnn be bin sava vermeye, Kutsal Sava'm erefine altn ve gm paralar bastrmaya ve Tuna stndeki ve civanndak baz kaleleri savan bitimine kadar bu yeni kumandana vermeye hazr olduunu bildirdi. Bu byk giriimin baarl olmas iin her kilisede haftada gn dua okunacakt. Saldrlara 1468 ilkbaharnda balanacakt. mparatorluun gmrk gelirleri sava masraflarna ayrlacakt. mparatorluktaki Alman prensler, rnein Bavyeral Otto ve Wrttembergli Eberhard, Brandenburglu Albrecht ile Friedrich, sefere katlmay (bazlan bizzat katlmay) teklif etti. Papann temsilcisi olarak konuan Girit bapiskoposu Fantino de Valle, Papalk'm Macaristan'a imdiden 140 bin duka altn vermi olduunu syledi. II. Paulus'un din ayrlks bir Jan Huss taraftar olmakla sulayp iki kez aforoz ettii Bohemya Kral George Podiebrad (1420-1471) bile, talyan gzdesi hayal gc kuvvetli ve yapmackl A n tonio Marini'nin bir Hal seferi plan yapp onaylamas iin papaya sunmasn salad. mparatorun ertesi yln 15 Haziran'nda dzenledii ikinci bir toplantda, eitli katlmc devletlerin verecei askeri glerin boyutlan ele almd. iyice gszlemi olan III. Friedrich, 20 Mays 1467'de btn dahili ekimelere ara verilmesini ve Regensburg'da yeni bir toplant yaplmasn istedi. Baz Macar eliler bir toplantnn bir baka toplanty dourduunu (semper dieta dietam parat) sylemekte haklydlar. Papa II. Paulus 1468'de Aziz Markos yortusunda talya'da bar ilan etti. 1468 ilkbaharnda Nuremberg'de yaplan baarsz bir toplantdan sonra, ayn yln 1 Ekim'inde yaplacak yeni bir toplantdan sz edilmeye baland. Bu arada Jan Huss'u kral George Podiebrad, Roma ile arasndaki sorunu (Bohemya kilisesinin dini olmayan glerle ibirlii yapmas sorununu) halletmeye alm ama baarl olamamt elbette. Sonunda, papann ve Bohemya Katoliklerinin mttefiki olan Kral Matthius Corvinus, 31 Mart 1468'de George' sava at, Bohemya'y igal etti, Moravya, Silezya ve Lusatya'nm byk blmn fethetti ve kendisini Bohemya kral olarak setirip ilan ettirdi (3 Mays 1469). Snrlarnn ok tesinde olup bitenleri bile mkemmel gizli servisi sayesinde renebilen Mehmed, Macar kralndan korkmas iin hibir neden olmadn biliyordu. Mehmed'in en iyi mttefikleri her zamanki gibi Hristiyan dnyasndaki zayflk, aresizlik, dalmlk ve karlkl kskanlklard. talyan devletleri onun tarafndayd. Macar kral Bohemya'da, onu bir sre megul edecek bir savan iindeydi. Arnavutluk'ta ise skender Bey lmt. Dahas, 1468 ylnda -bu yln sonuna doru mparator III. Friedrich papadan kutsal klc alarak onu, Kilise'yi yiite savunacan gstermek iin, alr almaz kez sallad- sa Bey'in yamaclar tekrar Bosna'ya ve ayrca Venedik'in elindeki Zadar, Split ve Skradin'e (Skardona) saldrarak ok sayda Dalmayal'y esir alm, en sonunda da Sibenik kaplarna dayanmt. Yine ayn zamanda Trk yamaclar Andros'a (Andra) saldrp adann lordu Giovanni Sommaripa'y ldrd. Bylece arkasn salama alan sultan, en ge 1468 Nisan'nm ilk gnlerinde Boazii'ni geti. 13 Nisan'da zmit Krfezi yaknndaki Gebze'de ordugh kurup, Anadolu seferi iin ordusunu toplad. Burada Ragusa elileri Stjepko Lukarevic ile Vlahusa Gundulic'e 1468 ylnn harac olan be bin dukann makbuzunu verdi. 6 Mays'ta Afyonkarahisar'da Ragusa Meclisi'ne Slavca bir mektup yazarak, bir Ragusa vatandann borcu olan bin altnn denmesini istedi. Sultan daha sonra ordusunun nc koluyla birlikte buradan ayrlarak Akehir ve Kon-

ANADOLU SEFERLER

237

ya'ya (Seluklular'n eski bakenti, imdi ise Karaman beylerinin bakentiydi) 3 gtt. JU0 Karaman hkmdar brahim Bey (Ortaa slam dnyasnn en ilgi ekici karakterlerinden biri olmasna karn, ne yazk ki epey ihmal edilmitir), frtnal bir hayat srdkten sonra 1464 Austos'unda lmt. II. Murad'm bir kzkardeiyle yapt evlilikten alt olu olmutu: Pir Ahmed, Kasm, Karaman, Nuri Sufi, Alaeddin ve Sleyman. O daha hayattayken bile oullar babalaryla ve kendi aralarnda ekimeye balamt, nk bir kle kadndan olma olu shak' dierlerinden stn tutmutu. lmnden ksa sre nce Akdeniz'deki Silifke (Seleucia Trachea) ehrini, hazinesiyle birlikte shak'a verince, brahim Bey'in meru oullar buna ok fkelenip brahim Bey'i Konya'ya hapsetmi, fikrini deitirtmeye almlard. Ksa bir kuatmadan sonra, brahim Bey kap Takyeli (Takkeli) dandaki Kevele Kalesi'ne snmt. Orada ksa sre sonra lm ama lm kardeler arasndaki kavgay daha da iddetlendirmiti. 31 Oullarn en by olan Pir Ahmed, Konya ile beyliin en iyi ksm olan kuzey blgesini ele geirdikten sonra, yar-kardei shak' dalk Kilikya'ya srd. z kardelerinden ikisi, haklar onunkilerle eit olan Sleyman ye Nuri Sufi, kuzenleri Sultan Mehmed'den yardm istedi. Mehmed onlara sancakbeylii verdi. Kasm nce Suriye'ye, ardndan da Memlk sultannn Kahire'deki sarayna kat. Geride tehlikeli bir rakip olarak yalnzca shak kalmt. Gl Akkoyunlu beyinden yardm isteyen shak, Uzun Hasan'a asker karlnda byk bir mebla vaat etti. shak, Erzincan'dan yola karak Sivas stnden Karaman'a giden hamisiyle buluup, onu ve ordusunu lkeye soktu. Uzun Hasan ksa sre sonra douya geri dnerken, ardnda eski Kastamonu Beyi sfendiyarolu Kzl Ahmed'i brakt. Eskiden Mehmed'i Sinop'ta kendi z kardeini devirmeye ikna etmi olan bu kii, Yeniehir sancak beyliiyle dllendirildikten sonra (imdi oras smail Bey'in elindeydi), en sonunda kap Akkoyunlu hkmdarna snmt. shak, Osmanllar'm bu yeminli dmannn desteini alarak glendikten sonra, sultann kendi hkmdarln tanmasn istedi. Bu yzden Anadolu'daki en kltrl insanlardan biri olan, Molla Sar Yakub'un olu A h m e d elebi'yi Osmanllar'a gnderdi. O n u n araclyla Mehmed'e Akehir ve Beyehir'i vermeyi teklif edip, karlnda bunlarn gelirinin o srada sultann saraynda yaamakta olan iki vey kardeinde verilmesini istedi. Mehmed'in verdii tek cevap, aramba Suyu'na kadarki btn blgeyi hemen Osmanl topraklarna katmak

30 1468 ilkbaharnda yazlan belgeler iin bkz. Kraelitz, "Osmanische Urkunden," 48-50 (3. belge) ve Truhelka, 27-28 (24. ve 25. belgeler); karlatrmal bir okuma iin bkz. IED I (1955), 52. 31 Bu da kalesi hakknda bilgi iin bkz. Babinger "Kavalla (Anatolien)," Der islam 29 (1950), 301-302; yeni basm A&A II, 90-91. Karlatrmal bir okuma iin bkz. I. H. Uzunarl, Anadolu Bellikleri, 30. dipnot 2. Bu sonuncu almada Karaman ailesi stne Osmanl kaynaklarna dayal daha fazla bilgi yer almaktadr (zellikle 28-38'de.) brahim ve ondan sonraki hkmdarlar hakknda, Doulu kaynaklara dayal daha ayrntl bilgi iin bkz. M. C. ehabeddin Tekinda, "Son Osmanl-Karaman mnasebetleri hakknda aratrmalar," Tarih Dergisi 13 (1962-63), 43-76.

wwvi- r ir * , , v

238

DRDNC BLM

oldu. Ahmed elebi araclyla shak'a, byle armaanlar teklif etmenin kambur bir kleyi azat etmekle ayn ey olduunu syledi. ki vey kardeiyle arasn dzeltmek istiyorsa, iki devlet arasndaki Sultn I. Bayezid dneminde belirlenmi olan snrlar kabul etmeliydi. shak bu talebi marurca reddedince, Mehmed eski Kapudan- Derya, imdi ise Antalya sancakbeyi olan Hamza Paa'ya Karaman' igal etmesini emretti. Ermenek'te (eskiden Germanicopolis) ya da baka kaynaklara gre Mut'un kuzeyindeki Da Pazar'nda yaplan bir savata, shak yenildi. Karsn ve ocuunu Silifke'de savunmasz halde brakarak kat. Hamza Paa ile snr askerlerine elik etmi olan Pir Ahmed bu ehri yenilen shak'm gen oluna verdi. Pir Ahmed lkenin geri kalann ise kendisine ayrd (baz istisnalar dnda: Akehir ile Beyehir'i sultana sundu, lgn ile "Saichlan" [Saklan?] kalelerinin anahtarlarn ise kuzeni Mehmed'e gnderdi). Kayseri'deki bir kitabeden de (H. 870=1466) anlalabilecei gibi Pir Ahmed kendini Osmanllar'm kulu olarak gryordu. Ama ksa sre sonra o da Karamanlar'n zellii olan bamszlk ruhunun belirtilerini gstermeye balad. Bylece sultann bu tehlike kaynan ksa zamanda yok etmesi gerektii ortaya kt. 32 Btn bunlar 1464 ile 1465 yllarnda, Mehmed'in belki de askeri seferlere kamayacak kadar hasta olduu iin bir yldan fazla bir sre stanbul'daki saraynda kald bir zamanda gereklemiti. Daha sonraki iki yl boyunca Mehmed ve Mahmud Paa Arnavutluk seferleriyle fazlasyla megul olduklarndan, Karaman'la ilgilenemezlerdi. Sultan her zamanki gibi bir bahane bulmakta zorlanmad. shak'm (o da bir kle kadnn oluydu) Mehmed'in Asya topraklarndaki en tehlikeli dman olan Uzun Hasan' korumas ve onunla ibirlii yapmas, Mehmed'in Karaman' igal etmesi iin yeterliydi. Pir Ahmed'in Karaman beyi ile Batl gler, zellikle de Venedik ile papa arasnda gizlice araclk yapmas ve Bat ile kurulan bu balarn giderek daha tehlikeli bir hal almas da kkrtc bir sebepti. Karaman Beylii yz elli yldan fazla var olmutur. Osmanl mparatorluu'nun tehlikeli bir dmanyd. ki devlet defalarca savam, ancak ana tarafndan akrabalklar nedeniyle bu savalar bar anlamalaryla sonulanmt. Ama Mehmed yeni bir ayaklanmaya, nedeni her ne olursa olsun, hogr gstermemekte kararlyd. Sultan, da kalesi Kevele'yi aldktan sonra hi direnile karlamadan Konya'ya girip hemen bir kale ina ettirdi (H. 872=1468). Mahmud Paa'y Larende'ye (Karaman) gnderdi. shak oradan kamt. Burada iddetli bir arpma yaand. Karaman beyi yenildi, ama ele geirilemedi. shak'm kamasna ok sinirlenen Mehmed, fkesini tutsaklardan kararak, hepsini acmaszca idam ettirdi. Sonra Mahmud Paa'ya Karaman civarnda bulunan sapkn Trkmen aireti Turgutlular' yok etmesini emretti. Sadrazam kaanlar Bulgar Dalar (Toroslardaki, Bozolan Dalar adyla da bilinir) boyunca, Tarsus yaknlarna kadar takip etti. Burada onlar yakalayp zincire vurdurarak kumandanna gnderdi. Kumandan ise, eski Osmanl tarihilerinin deyimiyle "onlarn kaydn grd", yani onlar ldrtt. 33

32 Pir Ahmed'in kitabesi iin bkz. Albert Gabriel, Monumeints tura d'Anatoliel (Paris, 1931), 18. 33 Konya kalesindeki kitabe iin bkz. brahim Hakk Konyal (Abideleri ve kitabeleri ile) Konya tarihi (Konya, 1964), 110.

3 ,-4 O O < z <

M D

240

DRDNC BLM

Daha sonra sultandan ald emirlerle, Konya ile Karaman ehirlerindeki btn zanaatkrlar ve sanatlar toplayp, yerlemek zere stanbul'a gnderdi. Bu ehirler yzyllarca seramik, mimari, halclk, minyatr boyama ve hattatlk ustalarnn yuvas olmutu. Mehmed onlar bakentine yerletirmeyi ok istiyordu phesiz. Bu emir, ciddi sonular douracak bir olaya yol at. Mahmud Paa stanbul'a gnderilecekleri seerken, yoksullar seip zenginleri grmezden gelmiti. Bunu gren kskan rakibi ikinci vezir Mehmed Paa, onu sultana ikyet etti. Mehmed hemen bu konuda Rum Mehmed Paa'y tam yetkili kld. Rum Mehmed Paa, Mehmed'in emirlerini yle acmaszca uygulad ki, halkta fke uyand. Dnemin manzum ve mensur vakayinamelerinde bu olay anlatlrken, Rum Mehmed'den byk bir horgryle sz edilir. O n u n Kostantiniyye'nin fethinin cn almak iin en saygn ve hali vakti yerinde Mslmanlar' insafszca setii sylenir. Bu sulama defalarca yaplmtr. in gerei udur: kinci vezir, her iki ehirdeki varlkl yurtalar, sanat ve zanaatkr olduklar bahanesiyle stanbul'a gnderdi, evlerini ykt ve mallarna el koydu. Hatta nl eyh ve air Mevlana Celaleddin Rumi'nin torunlarndan biri olan Ahmed elebi'ye de ayn eyi yapacakken, durumu renen sultan, o zavall adam hediyeler ve zrlerle evine geri gnderdi. Ama Rum Mehmed Paa asl amacna ulamt: Mahmud Paa sadrazamlktan azledilmiti. Muhtemelen eski bir Trk gelenei olan tuhaf bir tren yapld: Sultan, Mahmud Paa'nn adrnn anszn stne yklmasn ayarlad. mparatorluk mhr mhtedi Rum Mehmed Paa'ya, Karaman Eli'nin valilii ise sultann ikinci olu Mustafa elebi'ye verildi. Gzden den eski sadrazam Edirne'nin yirmi be kilometre dousunda, Hasky'deki evine srgn edildi. Bu devlet adam ve komutann parlak kariyeri imdilik son bulmutu. Oysa onun sadakati ve yaratc dehas olmasa, efendisi en byk zaferlerini asla kazanamazd. shak Bey, Uzun Hasan'n yanna kamt. Btn Karaman, Silifke haricinde (shak Bey'in kars ve olu, onun lmnden sonra bile burada yaamay srdrd), Osmanl mparatorluu'na k a t l m t . - 5 ' * Sefer, 1468 Kasm'nda sonu erdi. O ayn sonunda Mehmed, veba salgnna karn stanbul'a girdi. 20 Aralk'ta, yllarca mftlk yapm olan ranl Fahreddin stanbul'da, muhtemelen vebamdan lp, Edirne'de gmld. Yerine sultann hocas ve danman Molla Hsrev geti. Yeni sadrazam devletin st dzey kadrolarn tamamen deitirdi: Kazaskerlik Kpeliolu Muhyiddin'den alnp Vildan Mehmed'e verildi. Sultann hocas Molla Sinan, Palaiologoslar'n soyundan olan ve sultann gzdesi Has Murad, Gedik Ahmed ve Arnavut Skuralar'dan olan zgrolu sa Bey vezir ve paa yapld.^

34 nalck, o dnemde yazlm Arapa bir vakayinameye dayanarak bu yllarda Osmanllarla Karamanlar arasnda yaanan olaylar farkl bir biimde yorumlar ("Mehmed the Conqueror," 423-424). 35 Babinger, R. Hartmann Festshrift'ine iin yazd "Eine Verfgung des Palaologen Chss Murd Pasa"da vezir Has Murad'tan ayrntlaryla sz eder; Documenta Islamia lnedita, ed: J. Fck (Berlin, 1952), 197-210; yeni basm A<SA I, 34f-354.

ANADOLU SEFERLER

241

Venedikliler 1468 Haziran'nm sonunda, sultann Anadolu ilerinde ok fazla ilerledii iin geri dnmesinin alt ay alacam duyunca ok sevinmiti. Ama Batllar'n Karaman seferinin nedenleri konusunda bilgisi yoktu. 2 Austos 1468'de Venedik'e verilen raporda, be yldr ne Venedik'e ne de Macaristan'a kar nemli bir saldrda bulunmam olan Mehmed'in Suriye'ye saldrmaya karar verdii syleniyordu. Sylentiye gre Suriye tac Mart ve Nisan'da kez el deitirmi, her hkmdar bir ncekini lkeden kovmu ve bunun zerine sultan ordusunu Karaman'a ve Alanya'ya (Alaiye; talyanca ad Candeloro) gndermiti. Ayrca Kk Ermenistan' Karaman Bey'inden alm ve Halep civarnda bir Memlk ordusunu yok etmiti. Yine ayn sylentiye gre, Suriye ve Msr sultan bu haberleri alnca stn ban para para etmi, klcn yere saplam ve Suriye'ye yrmeye karar vermiti ama Trk oktan geri ekilmiti. 10 Austos'ta Venedik'e Mehmed'in Suriye'yi ele geirmi olduu haberi geldi. Btn bu abartl ya da yanl raporlar, Dou Akdeniz'deki Venedik istihbarat servisinin o sralar iyi ilemediini ortaya koyuyor. Mehmed'in Anadolu'dan dndkten sonra nereye gittiini de saptayamamlard. O yl boyunca ne yaptn hi bilmiyoruz. Gneydou Avrupa'y yllardr kasp kavuran ve giderek yaylan veba salgn, sonunda sultann o k bakentini terk edip Balkan Dalar'na gitmesine yol amt anlalan. En azndan 1469 ubat'nn banda Venedik'te, Mehmed'in Sofya'dan geerek Tuna stndeki Nibolu'ya katna inanlyordu. Ama Venedikliler Dou Adriyatik sahilinde gerekleen korkun olaylardan ok iyi haberdard. 1469 Ocak'mda, Bosna sancakbeyi sa Bey'in komutasndaki Trk yamaclar bir kez daha Dalmaya'y igal ederek, Zadar ve Sibenik limanlarna kadar ilerlediler. Alt bini akn Trk'n blgeyi yamalad sylenir. stanbul ve Gelibolu'da veba salgnndan lenlerin yerini almak zere, ok sayda tutsak oralara gnderilmiti. Tez davrananlar ise ky aklarndaki adalara kaabilmiti. Saldrlarn hi beklenmedik olmas, onlar daha da korkun klmt. Hamsin yortusunda (21 Mays), on bin atldan olutuu sylenen byk bir yamac grubu anszn Carniola'daki Metlike (Mottling) civarnda belirip burada bir hafta ordugh kurdu. Ama karlarnda dman gremeyince kk gruplara ayrlp btn blgeyi, Ljubljana (Laibach) kaplarna kadar yakp yktlar. Pazarl kasabalar ve kyler yakld, sakinleri katledildi ya da tutsak alnd. Yamaclar ancak kendilerine kar bir ordu toplanmaya baladnda (her ailenin bir silahl erkek vermesi zorunlu klnmt) geri ekildiler. Snra kadar gerileyip, orada geldikleri gibi bir anda ortadan kayboldular. Trkler'in Avusturya'nn ilerine yapt bu ilk saldr yalnzca iki hafta srm ama Carniola'nn nfusu 2024 bin kii eksilmiti. Btn kaynaklarda, mlklere verilen zararn muazzam olduu sylenir. Venedik ve Roma alarma geti. Her yerde, Hrvatistan'da, Istria'da, Dalmaya'da ve hatta Avusturya'nn ilerinde, insanlar artk kendilerini Osmanl aknclarna kar gvende hissetmiyordu. mparator III. Friedrich, ehirlerin tahkimatlarnn glendirilmesini emretti. Papalk'm, Trkler'e kar koyabilecek tek g olan Macarlar' Jan Hus taraftarlaryla savatrma politikas, bu talihsiz politika sonunda ac meyvelerini vermeye balamt. Venedik'e Osmanllar'm Dou Akdeniz'de yenildii haberi gelince, mthi bir coku yaand. Btn cumhuriyette gn boyunca anlar alnd. Her yer-

TTrprr"- r -n >

242

DRDNC BLM

de enlikler ve kutlama trenleri dzenlendi. Kulelerin tepelerinde ve meydanlarda enlik ateleri yakld. Nefret ettikleri Trkler'e en azndan ciddi bir darbe indirilmi olduunu duyan btn ehir halk sevince kapld. Ama ne olmutu? Yazn banda, yeni Eriboz provveditore'si Niccol da Canale ("denizci olmak iin deil, kitap okumak iin domu bir adam"), o sralar Venedik donanmasnn Ege'deki ss olan Eriboz'a varnca, hemen yirmi gemiyle birlikte Makedonya kysna saldrp oradaki, zellikle de Selanik blgesindeki Trk yerleim merkezlerini yakp ykm ve yalam, ardndan da filosuna alt gemi daha katarak Limni'ye ve Gkeada'ya gitmiti. 14 Temmuz 1469'da, Meri Nehri az yaknndaki Enez'e saldrmt. Denizcileri, neredeyse tamamen savunmasz olan surlar ap ehir kaplarn ykar ykmaz, yle korkun bir katliam yapmlard ki, Hristiyan halka bile acmamlard. Hristiyanlk'a ar lekeler sren korkun eyler yapmlard. Ama Niccol da Canale sonsuza kadar Enez'de kalamayaca iin, adamlar ehri iyice yamaladktan sonra oray atee vererek yakp kl etmiti. Muazzam bir ganimetle, iki bin tutsak ve 200 Rum kadnla (aralarnda ok sayda rahibe de vard) Eriboz'a dnmt. Savata ok sayda ehir sakini ldrlmt. Bundan hemen sonra, ayn felaket Anadolu'daki liman ehri Yeni Foa'nn da bana geldi (da Canale'nin Eski Foa'ya dzenledii, baarsz geen ve ar kayplar vermesiyle sonulanan bir saldrdan sonra). Provveditore daha sonra gemileriyle Mora civarnda gezinerek Koroni ve Methoni'ye saldrd ve ardndan kuzeye saparak Balyabadra Koyu'ndaki Aiyion'u igal etti. Trkler'in oktan terk etmi olduu bu ehri hemen tahkimatlandrd. Venedikliler'i pskrtmek iin hemen oraya koan Trkler kayplar vererek geri ekilmek zorunda kald. Da Canale savunma amacyla Balyabadra sularnda alt kadrga brakt. Venedikliler'in sevinmesinin nedeni, Yunan sularnda gerekleen bu olaylard. Oysa kalc bir sonular yoktu elbette ve sultan fkeden ldrtmaktan baka bir ie yaramamlard. Austos'ta Signoria, Niccol da Canale'ye Uzun Hasan'a bir ulak gnderek ona Venedik Cumhuriyeti'nin kendisinin son zamanlarda elde ettii zaferlere (son iki yl iinde Karakoyunlu ittifakn yenip btn ran' imparatorluuna katarak olduka glenmiti) ne kadar sevindiini bildirmesini, onu Osmanllarla savamaya tevik etmesini ve ona karsnn her ikisi de Venedik soylusu olan Naka Dk ve Kbrs Kral'yla akraba olduunu hatrlatmasn emretti. Ksa sre nce, Venedikliler sultanla anlama konusunda bir kez daha umutlanmt. Bu kez Cillili Ulrich'in kars, Kantakuzena adyla tannan Kontes Catherine, muhtemelen gney Makedonya'daki evinden -nk 1487'de orada lm ve Strumica (Usturumca) civarndaki Kona Manastr'na gmlmt- Venedik Senatosu'na bir mektup yazarak, o srada Trkler'in elinde olan sa'nn giysisini ve dier kutsal emanetleri satn almalarn teklif etmi ve kzkardei Mara'nm araclyla sultanla (Mara'nm vey oluydu) bar grmeleri yapmalarn nermiti. Bilgeler Heyeti (Savi) her iki teklifi de olumlu karlam, kontesin her zamanki gibi kzkardeine. "keiini" gnderip onu sultan bar imzalamaya ikna etmek iin elinden geleni yapmaya raz etmesini tavsiye etmiti. Ama bu plan en azndan imdilik ie yaramayacakt, tpk ondan ncekiler gibi. Mehmed'i hibir ey Venedikliler'in Enez'e yapt saldr kadar fkelendirmemiti. Signoria'nin denizden yapt saldnlar ona giderek daha fazla rahatszlk

ANADOLU SEFERLER

243

veriyordu. Bu yzden btn dikkatini donanmasn bytmeye ve glendirmeye odaklad. Donanmasna Trkler'in yan sra Rumlar' (o zamann en iyi denizcileriydiler) ve Yahudiler'i ald. Sultan srgne gnderdii eski sadrazam Mahmud Paa'y Trakya'dan arp, kapudan- deryal ona verdi. 1469'daki veba salgnnn yol at muazzam insan kayplar (zellikle de stanbul'da), sultan tekrar nfisu arttrmak gibi g bir ile kar karya brakmt. zellikle Floransa kolonisi kayg verecek kadar ufamt. Salgn hemen her aileye yaylmt. Elimizde bulunan ller listesinde, Pera'da yaayan pek ok saygn tccar ailenin yeleri de vardr. Kurbanlardan biri de Mehmed'in dostu, Francesco Capponi'nin olu Vermiglio idi. Floransa kolonisi zaten byk bir kriz dneminden geiyordu. 1466'da Benedetto Dei r Venedikliler'in mektuplarn ele geirip sultana ilettiinde, Floransal tacirler Galata'daki Cenovallar'la birleerek Osmanl mparatorluu'nun Venedik'e kar besledii dmanl smrmeye balam ve, daha nce grdmz gibi, kullandklar yntemler konusunda fazla titiz davranmamlard. Floransa kolonisi ile sultan arasndaki ilikilerin gelimesi dier talyan devletlerini hakl olarak son derece rahatsz etmi ve onlarn ticaretine byk zarar vermiti. Bu duruma talya'da verilen tepki yle iddetliydi ki, 1467 gznde Floransa cemaati gemilerinin stanbul'a gitmesini yasaklad ve sz konusu ticari irketlerin yneticilerini hemen geri ard. Bu yneticiler hesaplarn abucak kapayp, btn servetleriyle birlikte Anconita gemilerine bindiler. Bu gemiler Methoni aklarnda Venedik gemileri tarafndan ele geirilip tamamen yamaland. Signoria bunun iin bir bahane bulmakta zorlanmad elbette. Floransal tacirlerin sultana Venedik'le yapt savata silah temin ettiini aklad. Bu sulama muhtemelen yaland. Floransa ile stanbul arasndaki deniz ticareti ciddi olarak azald ve bu durum 1472'ye kadar devam etti. Ancak bu ylda, iki Floransa ticaret gemisi tekrar Hali'e doru yola kt. Ticaretin byle aklamasz bir biimde kesilmesi sultan ok fkelendirmiti. A m a itirazlarna verilen cevapta, yalnzca Trkiye'deki Floransa kolonilerinin deil, Floransa gemileri tarafndan kullanlan limanlarn da vebadan etkilendii sylendi. Aslnda ticaretteki bu durgunluk geiciydi. Pera'daki Floransa kolonisi (hep alkan konsller tarafndan ynetilmiti: Eyll 1472'ye kadar Mainardo Ubaldini, Nisan 1476'ya kadar Carlo Baroncello, Eyll 1477'den sonra Lorenzo Carducci tarafndan) veba ve dier olaylar yznden ciddi olarak ufamt. Pek ok Floransa vatanda mlklerini brakarak kamt. Bu mlkleri korumak iin gerekli tedbirler alnmt, ne de olsa pek ok irket faaliyet gstermeyi srdryordu. 1469'da o zamanki konsl Mainardo Ubaldini, Osmanl mparatorluu'nda en az elli tane Floransa ticari irketinin bulunduunu bildirdi. lkelerine geri arlan yneticilerin yokluu srasnda yerlerine geen kiiler anlalan pek baarl olamamt, nk Floransa cemaati 22 Mart 1474'te Gran Turco'dan yardm istemek zorunda kald. 1469'da yaanan karmaa srasnda, Floransa Konsl bile ciddi bir biimde zan altnda kald. O yln 29 Nisan'nda, lkesinin hkmeti ona kendisine gvenlerinin tam olduunu bildirdi. Ayn zamanda bana buyruk kiilere kar harekete gemesini ve kargaann (o zamanlar dinmeye balamt) yaylmamas

244

DRDNC BLM

iin gerekli tedbirleri almasn da syledi. Bu g duruma karn, hzl ve abuk kazan olasl Floransa vatandalarn Osmanl imparatorluu'na ekmeyi srdryordu. Sultann gznden hi dmediler. Mehmed 1469'da onlara nemli ticari ayrcalklar tanmt anlalan. nk bu cemaat sultana kar "sonsuz bir minnet" beslediini ifade ederek, onu "hamisi" olarak vd. Sk sk yapt askeri ve diplomatik grevler srasnda pek ok nemli olay konusunda bizzat bilgilenen Venedikli kaptan ve tarihi Domenico Malipiero'ya . gre, 1469 ylnn tamam, donanmann hzla hazrlanmasyla gemiti. 3 ^ Sultan ok sayda gemi yaptrmt. Niyeti bu gemilerle bir ordu tamakt besbelli. Aralk 1469'da gemiler iin peksimet yapm yle hzlandrlm ve arttrlmt ki, un ktl ekilmi ve halk ekmeksiz kalmt. fkelenen halk bu durumu protesto edince, onlara ihtiyalarnn karlanaca sz verilmiti. Bursa'da barut yapmnda kullanlmak zere byk miktarda odun kmr hazrlanyordu. 29 Ocak 1470'te Gelibolu'dan Sakz Adas'na giden bir ulak, Maona'ya Kapudan- Derya Mahmud Paa'nn Gelibolu'ya altm kalafat ve blgedeki btn krekli gemilerin gnderilmesini emrettiini bildirdi. Her be azaptan biri donanmaya alnd. Pera'dan gnderilen mektuplarda, Osmanl donanmasnda muazzam sava hazrlklar yapld syleniyordu: Donanmaya 100 bini akn adam alnmt. Byk yiyecek depolan kurulmutu. Dehete kaplan Maona alanlar hemen adalarn savunmak iin tedbirler almaya giritiler ve Osmanl mparatorluu'na bir eli araclyla yllk haralarn gnderdiler. Saldrya uramaktan korktuklarndan (geen yl da ayn korkuyu yaamlard) hemen tahkimatlarn salamlatrdlar, halk silahlandrdlar, hendekler kazdlar ve zarar grm surlar onardlar. Sakzllar gerekten de savunma tedbirleri almak ve en kt ihtimalin gereklemesini beklemek iin geerli nedenlere sahipti. Mehmed, 1469'da aday kumpas yoluyla ele geirmeye almt anlalan. Geri bu olay yeterince aydmlatlamamtr. Sultan, Pera'da yaayan Callimacho Romano adl bir Venedikli'yi kullanmt. Romano, Sakz'daki Marcantonio Perusin diye biriyle ortak almt. Sultan, Karadeniz'e 120 kadrga da dahil olmak zere toplam 250 gemiden oluma bir filo gnderecei sylentisini yaymt. Sakzllar bu hazrlklar haber "alnca byk kaygya kaplmt. Gemilerin ve insanlarn adadan ayrlmas yasaklanmt. Bir gn liman aklarnda demirleyen bir gemi, Pera'dan mektuplar getirmiti. Maona alanlar, mektuplarn elilerinden geldiini sanarak, onlar almak zere bir filika gndermilerdi. Ama mektuplar elinin gndermedii, Callimacho Romano'nun bu mektuplar gizlice Sakz'a sokmaya alt anlal mt. Mektuplar ona geri verilmi ve ierikleri konusunda sorguya ekilmiti. Sakzllar bylece onun evirdii dolaplar ve sultann niyetini rendiler. Marcantonio Perusin ile ibirlikilerine ikence yapld. Her eyi itiraf ettikten sonra asldlar. Yine bu meseleye karan Galeazzo Giustiniani adl biri halk tarafndan paraland. Sultan plannn baarsz olduunu haber alnca gemilerini geri ekti ve bu giriimden tamamen vazgeti. Bu Galeazzo'nun Giustiniani ailesinin

36 Cronaca'mn yazar ayrca Annaii Veneti'yi de yazarak, 1457-1500 arasnda gerekleen olaylar ayrntlaryla anlatmtr; Archivio scorico italiato 7 (Floransa, 1843).

ERBOZ'UN D

245

ok sayda kolundan hangisine mensup olduunu bilebilseydik (muhtemelen Giustiniani-Longo'lardand, nk onlarda Galeazzo ad ok yaygndr), belki de bu kumpas hakknda daha fazla bilgi sahibi olabilirdik. nk bu konuda Giustiniani ailesinden en az bir kii nemli bir rol oynam olmaldr. Byle huzursuzluk ve belirsizlik dnemlerinde her zaman olduu gibi, Bat'ya en farkl, bazen de en gvenilmez kanallardan trl trl sylentiler ve bazen de birbirleriyle elien raporlar geliyordu. Bunlar ounlukla hayal rnyd. rnein Anadolu'daki ok sayda kabilenin Osmanllar'm geleneksel dman Uzun Hasan ile, Trabzon'u (Trebizond) geri almak iin birletii sylenmiti. Yine bir baka yk: Mehmed'in ilk olu, Amasya Valisi ve snr kuvvetleri komutan ehzade Bayezid, babas tarafndan lalas ve Amasya ehri kumandan Hayreddin Hzr Paa'y, Uzun-Hasan'n elileriyle grt gerekesiyle idam ettirmeye zorlanmt. Bu eliler Uzun Hasan'n kzlarndan biri ile Osmanl ehzadesi Bayezid elebi'yi evlendirmek iin, pahal hediyelerle birlikte Amasya'ya gelmiti. Mehmed kendisine haber verilmedii ve Akkoyunlu beyinin armaanlar kendisine verilmedii iin fkelenmiti. Bir baka versiyona gre ise, sultan Hzr Paa'ya kendi olunu zehirlemesini emretmiti, nk ondan "pheleniyordu". Bu phenin temelsiz olduu anlalnca, emrini geri alm, Trabzon ehrini Bayezid elebi'ye vermi, ona Uzun Hasan'a saldrmasn emretmi ve Hzr Paa'y ldrtmt. Bu konuda Osmanl kaynaklarndan karlabilen tek ey, Amasya'daki Hzr Paa'nm o sralar ortadan kaybolduudur. Ksa sre sonra Uzun Hasan'n Sivas ile Tokat' tehdit ederek Osmanllar'a Anadolu'da byk apl saldrlar yapmak iin bahane verdii de doruluu kantlanm bir tarihsel gerektir. ehzade Bayezid'in valilii srasnda Amasya'da gerekleen baz olaylar, sultanla arasndaki ilikinin srekli gergin olduunu gstermektedir. rnein 1476'da Bayezid elebi babasndan, lim Meyyedzade'yi ldrmesi emrini aldnda, mollay bu tehlikeden haberdar etmi, ona para vermi ve kamasna yardm etmiti. Baba ile oul karakter itibaryla birbirlerinden yle farklyd ki, olumlu bir biimde ibirlii yapmalar olanakszd. Aralarndaki srtmenin Mehmed'in son yllarnda, zellikle de ani lm srasnda iyice aa kt kesindir. 3 ? Rumeli kysnda sultann sava hazrlklar yle hzl ve yle byk apta ilerliyordu ki, kimsenin byk bir deniz seferine klacandan phesi yoktu. Venedikliler, "Venedik'in gururu ve ihtiam" Eriboz'a (eski ad Chalcis, imdiki ad Khalkis, dnemin Alman ehir tarihileri bu ehrin "Konstantiniyye'den drt kat daha gzel" olduunu syler) bir saldr yaplacan ok nceden grmlerdi zaten. Ksa sre sonra, Selanik'te dev toplarn yapld haberi geldi. Bu durum, sultann "Avrupa'ya sefer dzenlemeyi" planladn aka gsteriyordu. Hazrlklarn tamamlanmas yaklatka, Mehmed gizlilii elden brakt. Venedikliler, E-

37 Bayezid ile babas arasndaki ilikiler hakknda daha fazla bilgi iin bkz. aada, s. 347 ve sonras. Karlatrmal bir okuma iin bkz. H. J. Kissling, "Aus der Geschichte des Chalvetijje-Ordens," Zeitschrift der Deutschen Morgenlndischen Geseschaft 103 (1953), 245-251.

246

DRDNC BLM

riboz'u yitirirlerse Dou Akdeniz'deki dier topraklarnn byk tehlike altna gireceinin ok iyi farkndaydlar. Signoria, Trkler'in donanma hazrlklar hakknda srekli bilgi almt. Henz 1466'da, ap tekelini elinde bulunduran Antonio Michiel, Pera'dan haber gndermiti. 1469-1470 knda, cumhuriyetin donanmasn glendirmek iin her ey yaplmt. K Eriboz'da geiren filodaki sra krekli kadrgalarn says 35'e ykseltilmiti. Bir gn, Bozcaada aklarnda 100'dan fazla sra krek-v. li Osmanl kadrgasnn topland ve saylarnn her geen gn artt haberi geldi. Yeni amiral Niccol da Canale, gzcler gndererek durumu rendi: Trk donanmas Gkeada aklarna kadar gelmiti ve gemileri artk saylamayacak kadar oktu. Bir denizci evine yazd mektupta, "Deniz ormana dnm. Buna inanmak g, biliyorum ama grmek korkun" diyordu. Venedik amirali bu raporlarn doru olup olmadn denetlemek iin nce Ege sularna on gemi gnderdi. Ancak dman kuvvetleri sra krekli 60 kadrgadan fazla deilse savaacaklard. Aksi takdirde kendisi hemen filosunun geri kalamyla birlikte gelecekti. nden gnderilen hzl bir genii, ksa srede adallarn sylediklerini dorulad. Venedikliler bu devasa gemi orman karsnda hemen katlar. Trkler on kadrgay Eriboz'un dousundaki Skiros Adas'na kadar kovalad. Orada bir ky kalesine saldrdlar. Venedik gemileri sra krekli Osmanl kadrgalarna ancak uzaktan birka top at yapmakla yetindi. Bunun dnda bir direnile karlamayan Osmanl gemileri Eriboz'a ulap bakent Khalkis civarndaki pek ok ky ehrini (rnein Stira ve Vasilikon'u) yerle bir etti. Bu ilk ve ufak atmalar (imdiden Eriboz Adas'na kadar uzanmt ve hayati nem tayan bu Venedik ssn tehdit ediyorlard), o srada hl dou Ege Denizi'nde bulunan ve yaknda harekete geecek olan ana Trk donanmasnn ne kadar gl olduunu gsteriyordu. Neredeyse yapayalnz kalan ve mali sknt iindeki Venedik, aresiz kalmt. Adalardan gelen bir rapora gre, deniz on kilometre boyunca Trk gemileriyle kaplyd. Mehmed'in ordusu ve donanmasnn ana filosu 1470 Haziran'nm banda batya doru yola kt. Sultan dev bir ordunun banda Teselya'dan Boeotya'ya doru giderken, Kapudan- Derya Mahmud Paa, anakkale Boaz'ndan yola N karak 5 Haziran'da Gkeada'ya indi. Gkeada rettore'si Marco Zeno savata ld. Mahmud Paa gn sonra Limni'ye saldrd ama ne bu aday ne de hamsin yortusunda (10 Haziran) saldrd Skiros'u alabildi. Trk donanmas 15 Haziran'da direnile karlamadan Eriboz sularna girdi. Elinde 36 kadrga ve alt yk gemisi olan Niccol da Canale, 300 gemiyle -baka kaynaklara gre 450- savama riskine girmek zorunda kald ki, bu gemilerden 108'i byk kadrgalard. Eriboz'un gney ucunda, Mandili (Mandhelo) Burnu aklarnda demirledi. Mahmud Paa'nn gemilerinde 70 binden fazla askerin bulunduu, sultann ise kara yoluyla Eriboz civarna 120 bin asker getirdii sylenir. Bu rakamlar her zamanki gibi epey abartldr phesiz ama Osmanllar'm sayca byk stnl tartlmaz bir gerektir. Bakent Khalkis'in kuatlmas ksa sre sonra balad. ehrin tahkimatlar, zellikle de deniz tarafmdakiler, glyd. Venedikliler ehrin savunmalarn iyice salamlatrmt. ehirde yeterli sayda birlik vard ve askerler direnmekte kararlyd. Ayrca yeterli yiyecek ve mhimmat da vard. Bakumandanlar bal-

ERBOZ'UN D

247

yoz Paolo Erizzo idi -burada bakumandanlk rtbesi en yksek rtbeli idari memura verilirdi-. Signoria ona yardm etmek iin ksa sre nce Kaptan Alviso Calbo'yu gndermiti. Calbo, ksa sre nce ad deimi olan Giovanni Badoer ile birlikte kara kuvvetlerini ynetiyordu. Her ikisi de son derece basiretli ve cesur adamlard. Ancak daha dk rtbeli subaylar, ileride greceimiz gibi, onlar kadar gvenilir deildi. Sultan oraya varr varmaz, aday ana karadan ayran kanala bir kpr ina ettirdi. nk Yunanistan'n dou kys boyunca uzun bir siper gibi uzanan bu adaya ancak batdan saldtrlabilirdi. Bu adadaki btn limanlar bat tarafndadr. Dou taraf ise tamamen sarp kayalklardan ibarettir. Ne yazk ki, bu kpr ina edilirken bakumandan filosunu Girit'teki Candia'ya (Kandiye, Herakleion), levazm almak ve muhtemelen yeni asker toplamak iin gtrmt. Osmanllar 25 ve 30 Haziran'da yapt iki saldrda ar kayplar vererek geri ekildi. En az 16 bin adam ve otuz kadrga kaybettikleri sylenir. 5 ve 8 Temmuz'da yaplan saldrlar da baarsz geti. Bunlarda da binlerce Trk'n ld sylenir. Ancak direniiler her ne kadar btn tedbirleri alm olsalar da, savamaktan yorulmulard. Niccol de Canale'nin donanmasnn yardma gelmesini umuyorlard ama bu yardm en kritik anda gelmedi. Khalkis'in dmesini ancak o engelleyebilirdi, nk Trkler'in gelii haber alnnca Venedik'te yaptrlan yeni gemiler yola kmakta ok ge kalmt. Kuatlanlar sonunda lkelerinin donanmasnn son hzla yaklatn ve birka Girit gemisiyle glendirilmi olduunu grnce ve 11 Temmuz'da on drt Venedik sra krekli kadrgas ile iki yk gemisi ehrin bir buuk kilometre kadar yaknma gelince kurtulduklarn sandlar. Niccol da Canale'nin kpry ykacana ve bylece Trkler'in ana karadan levazmat getirmesini engelleyeceine inanyorlard. Ama de Canale byle bir ey yapmad. Gemilerine Santa Chiara aklarnda demir attrp beklemeye balad. Umutsuzlua kaplan savunmaclar surlardan ona iaretler gnderdi. Hisarn en yksek kulesine kara bir bayrak ekildi. Ama her ey bounayd. Da Canale, kendi kaptanlar ondan harekete gemesini istediinde, donanmasnn geri kalann toplayana kadar hibir ey yapamayaca cevabn verdi. Bunun zerine gemilerinden biri (Antonio Ottoban komutasndayd) dman gemilerinin arasna dalarak sa salim limana ulamay baard. Ama bu cesurca eylemin kuatlm olan ehirdekilere bir faydas olmad elbette. Girit gemileri onu takip etmeye yeltenince, amiral btn donanma toplanana kadar kimsenin harekete gememesini emretti. "Messer Niccol da Canale, Dottor"un bu emri, Khalkis'in felaketi oldu. Saldrlarnn baarsz olmas ve verdii ar kayplar Mehmed'in cesaretini krmt. Venedik donanmasn grnce (ki boyutlarn gznde fazla bytmt phesiz) kuatmadan vazgemeyi dnd. Ancak Mahmud Paa'nn srarlar zerine son bir saldrda bulunmaya karar verdi. 11 Temmuz'da balayan bu saldr, 12 Temmuz sabah Khalkis'in ele geirilmesiyle sonuland. Burada da yine ihanet etkili olmutu. Uzun sredir kumpaslar evrilmekteydi. Daha birka gn nce, Tommaso Schiavo adl Dalmayal bir kaptan ile arkada Curzolal Lua, Trkler'i ehre sokmaya alrkan bir kadnn mdahalesiyle yakalanmt. kisi de hemen aslmt ve cesetleri uyar niteliinde rettorenin saraynn nnde sergilenmiti. Ama Floransal bir ibirliki Trkler'e tam zamannda yar-

n-wvw

. , >

248

DRDNC BLM

dim etti. Son saldn gnnde, ehir surlarnn en zayf noktas Osmanllar'a garnizondaki bir baka subay, Fiorio di Nardone tarafndan bildirildi. Mehmed her zamanki gibi surlar ilk aan kiiye byk dller vaat etmiti. Bu kez savaa btn halk katld. htiyarlar, kadnlar ve ocuklar silahlara sarlmt. Daha sonra cesetler arasnda l kadn ynlar bulundu. Bu kasaplk tam be saat srd. Yenieriler 12 Temmuz sabah Porta Giudecca ile Porta Burchania'dan ehir sokaklarna girince, attklar her admn bedenini oluk oluk kanla demek zorunda kaldlar. Saylar azalan ve bitkin den garnizon sonunda teslim olunca hepsi ldrld. Paolo Erizzo, Alvise Calbo ve Giovanni Badoer ldler. Trkler balyoza, ona kellesini uurmayacaklarma dair sz verdiklerini ama gvdesi konusunda bir sz vermediklerim syledikten sonra karnn yardlar. Savatan sa kurtulan talyan savunmaclar acmaszca katledildi. Yunanllar kle edilip stanbul'a gtrld. Bakentin dmesinden sonra btn ada ve civarndaki daha kk adalar da ksa srede Osmanllar'm eline geti. Kurtulan ok az kii arasnda Vicenzal Gian-Maria Angiolello da vard. Kardei savata ldrlmt. Sultanla birlikte kara yoluyla stanbul'a gtrld. Osmanl mparatorluu'nun o frtnal dnemine ilikin pek ok bilgiyi ona borluyuz. Anlattklar her ne kadar eksiksiz olmasa da pek ok adan esizdir.38 Khalkis'in fethinin haberi Mora'ya ulanca, btn halk dehete kapld. Ksa sre nce Venedikliler tarafndan igal edilmi olan Aiyion boaltld ve merhamet diledi. Khalkis'in surlarnda hilalli sancaklarn dalgalandn gren Venedik donanmas hemen geri ekildi. Trkler Anabolu'ya da saldrd ama baarl olamad. Eriboz'un dt haberi 30 Temmuz'da Venedik'e ulanca byk bir kargaa yaand. Ayinler yapld, dualar okundu ve umutsuzlua kaplan, cumhuriyetin sonunun yakn olduunu dnen halk cesaretlendirmek iin meydanlarda konumalar yapld. Pregadi Meclisi, Trkler'le savamay her ne pahasna olursa olsun ve mmkn olan her yolla srdrmeye ama Niccol da Canale'yi amirallikten alp yarglamaya karar verdi. Meclisin ortak kararyla baamirallie Pietro x Mocenigo getirildi. Mocenigo'nun, Signoria'nm kullarnn ve mttefiklerinin ona kar duyduklar sarslm gveni tazeleyecei umuluyordu. Grevine hemen balamas ve, Onlar Meclisi'nin kararyla, kendisinden nceki amirali zincire vurdurup Venedik'e getirmesi emredildi. Tekrar sahneye giren Francesco Filelfo, Bernardo Giustiniani ile Alvise Foscarini'ye iki mektup yazarak (Eyll 1470 ve Mays 1471'de) arkada Dr. Niccol da Canale'yi kurtarmaya alt ama baaramad. Eski baamiral korkaklnn bedelini (Friuli blgesindeki) Portogruaro'ya mr boyu srgne gnderilerek dedi. Venedik donanmas gerekten de savata onurlu bir rol oynamamt. Eriboz'dan kaarken Methoni ve Koroni limanlarnda saklanmt. Ayrca denizcilerin bazlar paralar denmedii iin Trkler'in tarafna geme tehdidinde bulunmutu.

38 Babinger, Agiolello'nun Historia turchesca'sndan sz etmektedir (bkz. yukarda, I. blm, d. 47).

ERBOZ'UN D

249

Venedik'teki Milano sefiri Gherardo de Colli, 7 Austos'ta dkne yazd mektupta, ehrin gururlu soylularnn sanki kendi kadnlar ve ocuklar ldrlmesine aladn grdn sylyordu. "Btn Venedik" diye yazd birka gn sonra, "dehete kaplm halde. Korkudan neredeyse lecek hale gelen ehir sakinleri 'Keke ana karadaki btn topraklarmzdan vazgeseydik, daha iyi olurdu' diyorlar." "Venedik'in gururu ve prestiji ayaklar altna alnd" diye yazd vakanvis Domenico Malipiero. "Burnumuz srtld." Cumhuriyetin, Dou Akdeniz'deki en nemli, en zengin ve en krl blgesini yitirmesinden ve en iyi kara ve deniz kumandanlarndan bazlarn kaybetmesinden, Osmanllarla yedi yldr savamakla ylda 700 bin duka altn zarara uramasndan ve bu zararlarla kayplarn daha da artacak gibi grnmesinden sonra, sava kazanma umudu kalmamt. O d krkl ve aresizlik dolu gnlerde gstermelik mahkemeler, edebiyatlarn gzn kan brm Byk Trk'e ettii sama sapan kfrler ve Hristiyan dnyasnn bir Hal seferine katlmaya arlmas, Signoria'nn iine yaramazd. Sultan hl Roma'syla, papazlaryla talya'y ele geirmek istiyordu. Ama Floransa cemaatinin 8 Austos 1470'te papaya gnderdii bir mektupta da sylendii gibi, onun asl istedii "yalnzca talya ile Urbs'u [Roma'y] deil, btn dnyay ele geirmekti." Ancak bu bilgece gzlemleri yalnzca szde kalmt. Oysa Eriboz'un dmesiyle yalnzca Floransallar bile Trk dostlar yznden 700 vatandalarn ve 400 bin florin kaybetmiti. 39 Mehmed, Khalkis'ten hemen ayrlmad. ehrin ele geiriliinin ertesi gn, sakall btn tutsaklarn huzuruna getirilmesini emretti. Saylar 800' buluyordu. Grg tan Gian-Maria Angiolello'ya gre (yakalayan kii onu sultana kle olarak hediye etmiti) Mehmed hepsinin elleri bal halde bir ember halinde diz kmelerini emretti. Sonra kafalar uuruldu. Kadnlar, kzlar ve on sekiz yandan byk delikanllar satld, armaan olarak verildi ya da kendilerini yakalayanlar arasnda dei toku edildi. Fethin ikinci ve nc gnnde ehrin ve adann her taraf aranp kaaklar ve deerli mallar bulundu. Sultan 16 Temmuz'da blgenin temizlenmesini emretti. ller denize atld, hendekler temizlendi ve zarar grm ehir surlar onarld. Kimse kar koymaya cesaret edemedi. skender Bey (belki de Mihalolular'dand) adann kumandan olarak, yeterli sayda askerle birlikte orada brakld. 26 Temmuz'da ordu kuzeye doru ilerledi. Sultann Santa Chiara Kilisesi civarnda kurulmu olan kzl adr topland. Angiolello kendisinin de katld geri dn yolculuunu ayrntlaryla anlatr. Sylediine gre ordu her gn otuz kilometre kat ediyordu. Oysa sultan Eriboz'a giderken adamlarnn ve atlarnn yorulmasn istemediinden gnlk yryleri on iki-on be kilometreyle snrl tutmutu. Ordu stifa'ya (28-29 Temmuz'da), Atina'ya (29-30 Temmuz'da), Livadya'ya, Salona'ya (gnmzdeki Amfissa), Bodinitza'ya (Mendenitza; 1 Aus-

39 Eriboz'un dmesine ilikin, temel kaynaklara dayal daha aynntl bilgi iin bkz. V. I. Menage, "Eriboz" (adann Trke ad), El211, 691. Papann Khalkis'in kuatlmasna ve fethine gsterdii tepki iin bkz. Pastor, History of the Popes IV, 174-183. Ayrca bkz. Schwoebel, The Shadow of the Crescent, 157-159 ve 167-168.

-V T

250

DRDNC BLM

tos'ta) urad. Zeytun'dan (gnmzdeki Lamia) ve Neopatras'tan (gnmzdeki Batra) getikten sonra Thermopylae ovasnda ordugh kurdu. 3 Austos'ta Dhomokos kalesine, ertesi gn de oradan Selanik ovasna gitti. 5 Austos'ta "La Phersa" (Farsala, Pharsalos?) kalesine urad. 6 Austos'ta Yeniehir'e, ertesi gn ise Kstenje'ye ulat. 9 Austos'ta Platamona'da, 10 Austos'ta Kitros'ta, 11 Austos'ta Selanik'te ordugh kurdu. Trkler ertesi gn Bodanos Da'ndan geerek (orada da ordugh kurdular) Serez'e (13 Austos) ulat. Sonra "ok sayg duyduklar" Kutsal Da'dan geerek 15 Austos'ta Filibecik'e (eski Philippi) ve 16 Austos'ta Kavala'ya vardlar. 19 Austos'ta Gmlcine'den (Komotini) geerek, 22 Austos'ta Dimetoka'ya ulatlar. Angiolello'nun anlattna gre oradaki eski Bizans kalesinde Sultan Mehmed'in srgne gnderdii bir kzkardei yayordu. ok sonralar sve Kral XII. Kari takipilerinden kaarken orada neredeyse iki yl (1713-1714) kalacakt. Angiolello'ya gre, Mehmed'in kzkardei sadist bir deliydi. Bir keresinde, sa kalp kalmayacaklarn anlamak iin yirmi kle kzn kafasn kestirmiti: imdi bile, gcn kardeininkiyle kyaslamak iin [kelleler] uurmak istiyordu. Ayrca fahienin tekiydi. Arzularn tatmin etmek iin gen kleler satn alrd. Sonra kendisini sulamasmlar diye onlar ldrtrd. Eer Byk Trk bunlar rense, onu ldrrd. Babas sultan Murad bile son vasiyetinde onu grmezden gelmiti. Bu yzden kardei Mehmed'e bal kalmak, ona itaat etmek zorundayd. Byk Trk Eriboz zaferini kazandktan sonra, baz lordlar ona kzkardeini hatrlattlar. Kzkardei onu kendisini serbest brakmaya ve Konstantiniyye imparatorlar Palaiologoslar'dan olan Esebeg [sa Bey] adl klesiyle evlendirmeye ikna etti. Bu geni aileden ok sayda mhted kt gz nne alndnda, bu onurun (!) hangi Palaiologos'a nasip olduunu bulmak olanakszdr. Bu sultancm, Mehmed'in z kardei mi yoksa vey kardei mi olduunu saptamak ise, Mehmed'in psikolojisinin kaltmsal ynn anlamak asndan ok daha nemlidir. Mehmed, Dimetoka'da fazla kalmam olsa gerek, nk 24 Austos'ta irmen'de, 25 Austos'ta ise Edirne ovasndayd. Orada birka gn dinlendi. 30 Austos'ta gittii Havsa'da nemli bir olay gerekleti. ehrin yabanc bir sakininin baz kitaplar alnmt. Hrsz yakalanp kaza oturtuldu ama Havsa'nm btn sakinleri, kadn erkek, oluk ocuk hep birlikte stanbul'a gnderildi. ehir bir sre bo kaldktan sonra, sultan Karaman'dan yeni yerleimciler getirtti. 1 Eyll'de Babaeski'ye, ertesi gn Stlce'ye, nc gn ise Kartran'a urad. Burada sultan hiddetlendiren yeni bir olay oldu. Bakumandanlarndan biri, "Nasufbeg" (Nasuh Bey) adl bir Arnavut (kendisinden, baka hibir kaynakta sz edilmemektedir) elleri arkasndan balanm halde sultann huzuruna getirildi.. Son derece saygn biri olduu sylenen Nasuh Bey'in, Dou Anadolu'da, Uzun Hasan'n lkesinin yaknnda topraklar vard. Birileri onu sultana kar ayaklanp Uzun Hasan'n tarafna gemeyi planlamakla sulamt. Yalnzca bu sulama, Mehmed'in Nasuh Bey'in kendisinin ve btn ordunun gzleri nnde para para edilmesi emrini vermesine yetti. Ellerinden ve ayaklarndan tutulan Nasuh Bey, ksa bir palayla dorand.

ERBOZ'UN D

251

Sultan 5 Eyll'de, ekmece zerinden stanbul'a gitti. 1470 yl sona ermeden nce, Mehmed sadrazam Rum Mehmed Paa'nn "kaydn grd". Bunun kesin tarihi bilinemese de, yaklak tarihi bulunabilir, nk sultann ana ordusu Eriboz'a yrrken, Kasm Bey'in kard bir ayaklanmay bastrmak iin Karaman'a bir akn yaplmt. Kahire'ye kaan Kasm, Karaman' geri almak iin giriimlerde bulunmutu. Sadrazama bu ayaklanmay bastrma grevi verilmiti. Sadrazam Karaman ve Ereli ehirlerini utanmadan yamalad ve sakinlerini katletti. Karamanllar Mahmud Paa'ya camilerine ve okullarna dokunmamasn, nk bunlarn Arabistan'daki, Peygamberin gml olduu yer olan Medine'ye adanm bir vakf desteklediini syleyince, Mahmud Paa kendisinden bunu isteyenleri katletti. Sonra hrs yznden Trkmen Varsak airetine saldrd. Svarileri Kilikya'nn kayalk geitlerinde Varsak aireti efi olan Uyuz Bey komutasndaki gebeler tarafndan pusuya drld ve yarsndan fazlas ldrld. Sa kalanlar Karaman'dan elde ettikleri ganimeti brakarak kuzeye kamak zorunda kald. Rum Mehmed Paa'nn yaptklarna fkelenen sultan, onu muhtemelen 1470 gznde azledip idam ettirdi. Rum Mehmed Paa kendisi tarafndan yaptrlm ama inas muhtemelen lmnden bir yl sonra tamamlanan, stanbul'un karsndaki skdar'n civarndaki kk bir caminin yanndaki trbeye gmld.^ 0 Osmanl tarihileri bize Rum Mehmed Paa hakknda, gaddarl ve agzll dnda, resmi faaliyetleriyle ilgili neredeyse hibir ey anlatmaz. Bir mukataa sistemi gelitiren bir maliye uzman olduu anlalyor. Bu sistem krl olmasna karn, kurbanlarn fkelendirmiti doal olarak. Fatih, Konstantiniyye'nin fethinden hemen sonra, boalm ehre her taraftan yerleimciler getirtirken, yeni gelenlere ayrlm btn evlere bir vergi koymutu. Bunun sonucunda gelen Mslmanlar'm ou ksa sre sonra tekrar ayrlmt. Sultan daha sonra bu hane vergisini kaldrmt ama Rum Mehmed Paa'nn sadrazamlk dneminde geri getirilmiti. Bunu yapmas, paray seven sultann houna gitmiti. Ama bu vergiden etkilenen yeni yerleimcilerin hi houna gitmemiti elbette. Grne gre bu mlk vergisi Mehmed Paa'nm lmnden sonra da kaldrlmad. Sultan Mslman yl 875'te (30 Haziran 1470-19 Haziran 1471) yeni gm akeler bastrd. 1470 ylndaki Osmanl vergi sicillerinin kopyaland bir Venedik resmi kaydna gre, Avrupa'da 29 bin ev vergiye tabi tutulmutur. Yarm yzyldan az bir sre sonra bu listede milyon vergi mkellefinin yer ald (geri bu btn Osmanl mparatorluu'nu kapsyordu) gz nnde alndnda, ufak bir rakamdr bu.^ 1

40 Sadrazamn kariyerinin aynntlar iin bkz. "Mehmed Paa, Rm" (M. C. ehabeddin Tekinda), IA VII, 594-595. Cami iin bkz. Ayverdi, Fatih devri mimarisi, 219-222. 41 Osmanl mparatorluu'nun 15. ve 16. yzyln sonlarndaki ortalama nfusu iin bkz: mer Ltfi Barkan, "Essai sur les donnees statistiques de registres de rencensement dans l'empire ottoman aux XV e et XVI e siecles", Journal of Economic and Social History of the Orient I (1957), s: 9-36. Ayrca bkz: Ayn yazardan, "Research on the Ottoman Fiscal Surveys", Studies in the Economic History of the Middle East, haz: M. A. Cook (Londra, 1970), s: 163-171. Mukataa zerine daha fazla bilgi iin bkz: s: 383.

rtnrtl'm- f ">

252

DRDNC BLM

II. Murad dneminde sadrazam shak Paa, Murad'n dullarndan biriyle evlenmeye zorlanp Anadolu'ya srgn edilmiti. Mehmed ona bazen danm, bazen de hi ilgilenmemiti. shak Paa negl'deki (Bursa'nm gneydousunda) srgnnden stanbul'a geri arld ve kendisine imparatorluk mhr emanet edildi. shak Paa'nm ne kadar yal olduu gz nne alndnda, bu zmn kalc olmas pek mmkn grnmyordu.''''2 "Btn talya ve Hristiyanlk dnyas ayn gemidedir" (In eadem navi, ut ajunt, ""omnis Italia et omnis Christianitas est) diye yazyordu Venedik Dou Cristoforo Mora, 22 Austos 1470 tarihli bir mektubunda. Yazar herhalde o zamanlar darbmesel olan bu szle, Milano Dk Galeazzo-Maria Sforza'ya, Eriboz'un yitirilmesiyle btn Hristiyanlk dnyasnn dt korkun durumu gz nne almas iin yalvaryordu. "Hepimiz banda ayn bela var" diye devam ediyordu mektup. "talya'daki hibir ky, hibir blge, hibir yer bir dierinden daha gvenli deil. Ne kadar uzak ya da tecrit edilmi halde olursa olsun. Bu salgn hastalk, bu yangn srekli yaylyor. Hemen tedbir alnmazsa, belki de btn Hristiyanlk dnyasna yaylacak." Byle ikna edici szlerin etkili olaca dnlebilir. Ama Sforza cevap olarak cumhuriyetin topraklarn igal etmek istedi. Maiyetindeki gl bir grup ona Venedik'in dt g durumdan yararlanp Milano'dan 1454'te alm olduu blgeyi geri almas iin bask yapyordu. Milano askerlerinin Bergamo'yu, Cremona'y ve Brescia'y istila edeceinden zaten korkulmaktayd. Ama Signoria'nn ans vard. Napoli Kral Ferrante, Milano elisine, Trk tehdidi gz nne alndnda Venedik'e kar bir sefere katlmay reddettiini syledi. Ama Venedik ne dier talyan devletlerinden ne de Macaristan'dan yardm bekleyemezdi. Papa II. Paulus 25 Austos 1470'te btn Hristiyan devletlerine Eriboz'un dtn bildirdi ve Dou'dan gelen tehditlere ilikin karamsar bir tablo izdi. Acil yardm arsnda bulundu ve talyan devletlerini, zellikle de Venedik ile Milano'yu bartrmaya alt. 18 Eyll'de yanmadann btn hkmdarlarn, Trkler'e kar bir ittifak zerine konumak zere Roma'ya olabildiince abuk eli gndermeye ard. Bylece btn talyan devletleri bamszlklann koruyabilecekti. Lodi Ligas binasnda yaplan bu grmeler haftalarca srd. Pek ok kez yarda kesilmenin eiine geldi. Sonunda 22 Aralk 1470'te Trkler'e kar ortak bir saldr ve savunma ittifak yapma karar alnd. Roma'da bu kararn erefine toplu kran dualar yapld ve enlik ateleri yapld. Ama papa biraz aceleci davranmt. yimser beklentileri ac bir hayal krklyla sonuland. Bunun sulusu, aslnda Trkler'e kar bir sefere katlmay asla ciddi olarak dnmemi olan Milano ile Floransa'yd. Anlamann metnini eletiren Galeazzo-Maria Sforza, ittifaka katlmaktan vazgetiini bildirdi. Floransa sefiri Roma'y anlamay imzalamadan terk etti. Bu iki devletten hibiri byle zor ve pahal bir maceraya atlmak istemiyordu.^3 Fransa ve Almanya'nn tavr da daha parlak deildi. II. Paulus'a dman olan Kral XI. Louis, onunla herhangi bir grme yapmak istemiyordu. Almanya'da ise, 1471 Haziran'nm sonunda Regensburg'ta dzenlenecek olan "Byk

42 nalck, sadrazamn hayat hikyesini tamamen farkl bir biimde anlatr; bkz. "Mehmed the Conqueror," 414-415. Bu versiyon da gz nnde tutulmaldr. 43 Papann yazd ok sayda mektupla ilgili bilgi iin bkz. Pastor, History of the Popes IV, 178.

ERBOZ'UN D

253

Hristiyan Toplantsndan nce hibir ey yaplamazd. Papa, II. Pius'un kuzeni kardinal Francesco Piccolomini'yi eli olarak gnderdi. Piccolomini imparatorluk saraynda hl saygyla hatrlanan biriydi. Regensburg Toplants'nda Trkler hakknda bir karara varlamad. Drt hafta boyunca tartmalar yaplmasna karn, nceki toplantlardan daha belirgin bir sonu alnamad, imparatorluk gcn oktan yitirmiti ve eyaletlerin bencilce ayrlk politikalarna kar koyamyordu. Regensburg Toplantsndaki, son zamanlarda dzenlenen bu en byk toplantdaki gelimeleri casuslar araclyla yakndan takip eden Mehmed'in, Almanlar'n gerekten sava bir millet olmasna karn, toplantdan bir sonu kmayacan ifade ettii sylenir. 26 Temmuz 1471'de Papa Paulus beklenmedik bir biimde ld. Kardinal Francesco della Rovere, IV. Sixtus (1471-1484) adyla onun yerine geti. Onun papalnda, dnya apnda bir Hal seferi fikri son kez ele alnacakt. Sultan, Eriboz'un dnden sonra Hristiyan glerin kendisine kar birleeceinden hi kayglanmam olsa, 1470 Ekim'inin ilk yarsnda Venedik'le bar yapma yolunda sergiledii sylenen giriimleri ciddiye almamak gerekirdi. Ama uras bir gerektir ki, Mehmed vey annesi Mara'nm ve geen yl Venedik'le balant kurmu olan kzkardei Catherine'in yardmna bavurdu. Ekim balarnda, iki Srp kadnn elileri Signoria ile grt. Her biri, hanmlarnn sultann Eriboz zerine yrmesinden nce onu bar yapmaya ikna etmek iin elinden geleni yaptn, nk Hristiyan olduklarn ve bu yzden btn Hristiyanlar'a, zellikle de Signoria'ya ballk duyduklarn syledi. Mehmed bar iin zamann uygun olmadn, nk bir askeri saldr iin byk harcamalar yaptn sylemiti. Hanmlar Eriboz'un fethinden sonra sultana isteklerini yinelemilerdi. Bu kez sultan, Venedik Osmanl mparatorluu'na eli gnderirse bar yapmaya hazr olduunu sylemiti. Bunun zerine senato Niccol Cocco ile Francesco Capello'yu stanbul'a gndermeye ve Eriboz'un geri verilmesini talep etmeye karar verdi. Sultan buna raz olursa, Venedik be yllk taksitler halinde 250 bin duka altn demeye hazrd ama Osmanltlar'n hl Venedik'in elinde olan adalara saldrmayacan garanti altna, almak kaydyla. Sadrazam ise iki art ne srd: Venedik, Limni ile dier Ege Adalar'n vermeli ve ayrca ylda 100 bin duka altn kelle vergisi demeliydi. Tam yetkili iki Venedik elisi, cumhuriyetin herhangi birine hara vermektense btn topraklarn kaybetmeye raz olduu karln verdiler. Trkler'in taleplerine fkelen Niccol Cocco istanbul'dan hayal krkl iinde ayrld. Dier eli Francesco Capello ise onun ayrlmasndan hemen nce stanbul'da ld. Cocco.bir balk teknesiyle Limni'ye gittikten sonra orada bir kadrgaya binerek Venedik'e dnd.44 Venedik, bu bar grmelerinin ortasnda, anakkale donanmasnn derya beyi Mesih Paa'dan tuhaf bir teklif ald. Mesih Paa'nn teklifini Venedik'e,

44 Cocco ile Capello'nun stanbul'a gnderilmelerine yol aan konu hakknda ayrntl bilgi iin bkz. V. L. Menage, "Seven Ottoman Documents from the Reign of Mehemmed II," 8283 ve 101-106. Bu belgelerin ilki olan, sultann Venedik Dou'na gnderdii 24 Mays 1471 tarihli talyanca mektupta, sultan Limni'nin, Mora'nm gneyindeki Mani'nin ve Akahisar'n geri verilmesini ister. Yllk nakit demelerden sz etmez.)

254

DRDNC BLM

Aleksios Span'n daha nce Osmanl mparatorluu ile yaplan grmelere katlm olan damad iletmiti. Mesih Paa 40 bin duka altn karlnda anakkale Boaz'n ve kumandasndaki Trk donanmasn teslim etmeyi neriyordu. Ama Onlar Meclisi, Mora'nn hkimi olmak isteyen bu hain Trk'e ancak on bin duka altn verebilecekleri cevabn verdi. Bylece Mesih Paa'nm gcn sultana kar kullanp kendine Bat'da salam bir yer edinme plan baarsz oldu. Ama Venedik hainlerle asla i yapmayacak bir devlet deildi. Osmanl mparatorluu ile yaplan bar grmelerinden bir sonu kmaynca, Onlar Meclisi bu konuyu halletmenin daha kolay bir yolunu buldu, yani onu zehirlemeye karar verdi. Bunu akl eden tek talyan devleti onlar deildi ama bu konuda en fazla kurnazlk ve kararllk gsteren onlar oldu. u rakamlar bunu aka ortaya koymaktadr: Venedik Nisan 1456 ile Temmuz 1479 arasmda, sultan zehirlemek iin tam on drt kez plan kurdu, her ne kadar bu planlardan hibiri uygulanmasa da. Onlar Meclisi bu yirmi yl boyunca sultan ortadan kaldrmak iin her yolu denedi ve hibir masraftan kanmad. Hibir teklife hayr demediler ve hibir kiralk katili geri evirmediler. En tuhaf maceraclardan sutan ldrme teklifi aldlar. Bu teklifi yapanlar arasnda Trogirli (Trau) bir denizci, San Bruno tarikatndan bir kei, Francesco Baroncello adl Floransal bir soylu, Krakowlu bir Lehli, bir Katalan, Arnavut bir berber ve ayrca sultann hekimi ve mali danman Gaetal Yahudi Maestro Iacopo da vard. Iacopo, insanlardan abuk sklan sultann maiyetinde otuz yl kalmay baarm ve hatta vezirlik ve paalk mevkilerine ykselmi biriydi. Maestro Iacopo'nun sultann saraynda ne kadar nfuzlu olduu Venedik'te uzun sredir bilinmekteydi. Gaeta'da 1425-1430 arasnda doduu tahmin ediliyor. Yurdu talya'dan niye ayrld bilmiyoruz. A m a on beinci yzyln ortasnda talya'daki Yahudi hekimlerin halini dndmzde (Papa V. Nicolaus btn Yahudiler'in ve Mslmanlar'm" meslek sahiplerinin ayrcalklarndan faydalanmasn ve Katolikler'in Yahudiler tarafndan tedavi edilmesini yasaklam, yoksa ocuklarnn sapk olacan sylemiti), tbb muhtemelen talya'da renmi olan o gen stadn almak iin yurt dna gitmesi artc grnmyor. II. Murad dneminde Edirne'de saray hekimi oldu. Bu mevkiini Mehmed'in hkmdarlnda da korudu. Sultanla birlikte stanbul'a gidip, tbbi ve mali yetenekleri sayesinde orada ksa srede nl oldu. Sultann ilk mabeyincisi olarak, ona seferlerinde elik etti. stanbul'da Mehmed'in yanndan hi ayrlmyordu. talyan hemerileriyle, zellikle de Venediklilerle srekli grmeyi srdrd. Venedikliler ona 1457'de, kendileriyle Osmanl mparatorluu arasnda araclk yapmas iin en kalitelisinden 1440 arn kzl kadife kuma gnderdi. Iacopo, Pera'daki balyozlarn evine sk sk giderdi. Onlarn Signoria'ya gnderdii pek ok rapora kaynaklk etmi olsa gerek. Geree sadk kalmaya dkn biri deildi: rnein 1465'te balyoza Mehmed'in Hristiyan olduunu sylemiti. Benedetto Dei ile de grrd. Hatta onunla birlikte, muhtemelen 1468'de kara yoluyla Dubrovnik'e gitmiti. Maestro Iacopo orada sultan tedavi etmek iin, temel Arapa tp kitaplarnn Latince evirilerini bulmaya almt.^

45 Iacopo zerine yakm zamanda yaplan almalar iin bkz. 2. blm, dipnot 15. Suikast planlan hakknda zellikle bkz. Babinger, "Ja'qub Pascha, ein Leibarzt Mehmeds II," Rivisto degli Stu Oriental! 26 (1951).

FATH CAM

255

Venedik, Maestro Iacopo'ya Mehmed'i zehirleme teklifini ilk kez 1471'de yapt. Bu ie Floransal bir siyasi mlteci olan Lando degli Albizzi araclk etmiti anlalan. Albizzi, o sralar Mediciler'in dman olarak byk zulmlere urayan byk ve soylu bir aileye mensuptu. Lando stanbul'a kam, parasz kalnca da bir gelir kayna aramaya balamt. (Yine o sralar bir baka Floransal, Pera'daki Floransa konsolosu Carlo Baroncello'nun kardei Francesco Baroncello, sultann sava donanmasn yakmay teklif etmi, karlnda ise yalnzca 400 duka altn istemiti. demenin bir banka tarafndan garantilenmesini talep etmiti.) Maestro Iacopo tarafndan gnderilen Lando degli Albizzi Venedik'e 1471 Eyll' ortalarnda vard. Orada Mantua dknn sefirinin evinde saklanarak, Onlar Meclisi'yle ile temas kurdu. Sultann hekimi, Lando araclyla yapt teklifte, 1472'nin Mart ila Mays aylar arasnda Mehmed'i ldrmeyi denemeyi neriyordu. Bunun iin on bin duka altn ve ayrca eer cinayette baarl olursa 25 bin duka altn daha istiyordu, nk stanbul'daki varn younu brakp kamas gerekecekti. Teklifi hemen oybirliiyle kabul edildi. Lando degli Albizzi'ye, plan baarl olursa ylda 500 duka altn ve eer sultann lm haberini Venedik'e bizzat getirirse ayrca bin duka altn vaat edildi. Signoria ayrca Floransa hkmetiyle, zellikle de Lorenzo de' Medici ile grerek, Lando'nun Flo- ransa'ya geri dnmesini ve el konulmu servetini geri almasn salayacan vaat etti. Lando, Onlar Meclisi'yle grmeyi uzun sre srdrd. Konsey kesenin azn giderek daha fazla ayordu. Sonunda Maestro Iacopo'ya, cinayetin baarl olmas halinde bir ay iinde Venedikliler kendisine olan vaatlerini (ona ve ailesinin btn yelerine Venedik vatandal verilmesi ve vergilerden muaf tutulmalar) yerine getirmezse, 260 bin altn vermeye sz verdi. Floransal arac ise, yukardaki dllerin yan sra bir Venedik vatandann btn haklarna sahip olacakt. Dk Cristoforo Moro hem Iacopo'ya hem de Lando'ya mhrl mektuplar gnderdi. Bu mektuplar gnmze kadar ulamtr. Bu belgeler hem dkn yazd son resmi belgeler arasndadr -10 Kasm 1471'de ld- hem de Lando degli Albizzi'ye dair bilinen son belgedir. stanbul'a ulat m, yoksa yolda sultann casuslar tarafndan ldrld m bilemiyoruz. Bildiimiz tek ey, Maestro Iacopo'nun Venedikliler'in plann uygulamaddr (belki de buna zaten niyetli deildi). Daha sonra, 1475'te Maestro Valco (Vlaco) adl bir baka Yahudi hekim de benzer bir plan uygulamayacakt. Sultan 1471'in neredeyse tamamn bakentinde geirdi. Muhtemelen salnn bozukluu yznden yolculuk edemiyordu. Byk olaslkla o senenin yaznda, adn tayan "yeni cami" tamamland [Resim XIX a]. Sylediimiz gibi, bu caminin inasna 1463 ilkbahannda, Mehmed'in harap durumdaki Havariyun Kilisesi'ni patrikten alp yanndaki Konstantinos Lips kilisesiyle birlikte ykmasndan sonra balanmt. Cami iki kilisenin harabelerinin ok yaknma, sekiz ylda yaplmt. Mimarnn Hristodulos adl Hristiyan kkenli biri olduu sylenir. A m a bu mimar her halkrda sonradan "Atik" Sinan olarak tannacakt. Mimar, kendi yetenei ve sultann paras sayesinde, Mehmed'in byk taleplerine karlk vererek, o dneme gre muhteem bir yap ina etti. Bu yap Bizans sanatndan Osmanl sanatna gei dnemini ya da bir baka deyile Bizans mimarisinin lmnden sonraki rnesansn yanstmaktadr. Daha sonraki btn Trk mi-

256

DRDNC BLM

marlar stnde muhtemelen en fazla etkiye sahip olmu bu camide, Ayasofya'ntn slam dininin gereklerine gre tadil edilmi olduu bir dnemde Hristiyan mimarisinin izlerini buluruz. Fatih Camii, ok sayda eklentisiyle birlikte dev bir dikdrtgen tekil eder. Gnmzde iinden ok sayda sokak geen byk bir parkn ortasndadr. nnde dikdrtgen biimli bir avlu vardr. Bu avlu asl halini korumu gibi grnmektedir. eitli kalnlklarda ama hepsi de antika olan toplam on sekiz mermer ve granit stun, yirmi iki kubbeyi destekler. Avlunun parmaklkl ve mermer ereveli pencerelerinin stnde bir friz vardr. Bu frizde, Kuran'n ilk suresi (slam'n gcnn sembol olarak kabul edilir) zarif bir yazyla kaznmtr. eride, ana giriin sanda laciverttayla erevelendirilmi mermer bir kitabe bulunur. Bir Mslman hattat, bu kitabeye altn harflerle Peygamber'in u szn yazmtr (Peygamber'in bunu sylemi olduu kesin deildir): "Konstantiniyye mutlaka fethedilecektir. Onu fetheden komutan ne gzel bir komutan, onu fetheden asker ne mutlu askerdir." Caminin ii son derece etkileyici bir sadeliktedir. st ste alt sra halinde dizili ok sayda pencereden ieri bol k girer. Ayasofya'nn taklit edildii aktr. Ama uzmanlarn grne gre Fatih Camii, plannn grkemlilii, tasarmnn kusursuzca uygulan ve sadelii asndan, en nl stanbul camilerinden bile daha stndr. Etrafnda, sultan tarafndan yaptrlm ok sayda klliye binalar vardr. Caminin tamam byk bir alana yaylmtr: ki avlusu, sekiz medresesi (snflaryla birlikte), iinde Fatih'in sekizgen trbesi ve sandukas bulunan bir baheli mezarl, kars Glbahar'n trbesi, darifas ve darlcezesi, imareti ve tabhhanesi; camiye etkileyici, neredeyse esiz bir grnm kazandrr. Bir Hristiyan ad olan Hristodoulos adn tad sylenen, caminin ilk mimarna ilikin ok sayda sylenti ve efsane yzyllardr anlatlmaktadr ama bunlarn hemen hibirinin doru olmad kantlanmtr. Mehmed'in ona mkfat olarak, her ikisi de Fener'in yukar ksmnda bulunan Kk Cafer Soka'n ve Kutsal Bakire Muhliotissa Kilisesi'ni verdii sylenir. Bir baka sylentiye greyse, mimarn yeni camiyi Ayasofya'dan daha alak yapmasna ve kolonlardan en byk ve gzel iki tanesini kesmesine kzan sultan, adamn ellerini kestirmi, bunun zerine sakat kalan mimar sultan mahkemeye vermitir. Neyse ki, neredeyse o zamanlarda yazlm bir Osmanl vakayinamesi bize daha doru bilgiler verir. Sinan, 12 Eyll 1471'de sultann emriyle ldrld. Nianc Mehmed Paa Cami'nin yaknndaki Kumrulu Mescid'in avlusunda bulunan mezar gnmze kadar kalmtr. Anlalan byk masraflarla ok uzaktan getirtilen iki stunun boyu fazla uzun gelmi, bu yzden kesilmeleri gerekmiti. Fatih Camii'nin nndeki byk meydan yakn zamanda yass kaldrm talaryla kaplanrken, tepesi kesilmi o iki stun bulundu. O eski Osmanl vakayinamesi bize mimarn bu stunlar kestii iin mi katledildiini sylemiyor. Ama tarihi, anda eine az rastlanr bir akszllkle, "yeni caminin" inasnn muazzam maliyetinin phe uyandrc olduundan bahsediyor: Stunlarn o uzak diyarlardan nasl getirildiini ve nakliye masraflarnn ne kadar olduunu Allah bilir. stanbul'daki yeni caminin yapmna ne kadar para harcandn, hele btn stunlarn ve talarn hazrlanm olduu gz nne alndnda, kim bilebilir? Onlar yalnzca bir yerden bir yere naklet-

FATH CAM

257

mek bile yle masrafl olmutu ki, bu ie ne kadar para harcandm Allah bilir... O gnlerde, binalar zorlamayla yaptrlmazd. Harcanan btn emeklerin paras denirdi. Bugn bir bina ina etmeye kalksak, btn eyaletlerden ve ehirlerden para toplar ve btn eyaletlerden zorla mimar ve zanaatkarlar getirtiriz. Bu getirtilen mimar ve zanaatkarlardan hibiri de bir daha yurduna geri dnemez. Mimara ve iiye yap malzemesi ve szmona aylk maa verdikten sonra, onlar be alt ay altrr, bylece halktan daha fazla para toplayabiliriz. Mimar ve iiler zorla getirtilebilir... Sultan Mehmed'in yeni camiyi, sekiz medreseyi, darlcezeyi, imareti ve darifa yapan Mimar Sinan' uzun sre cezalandrdktan sonra nasl hapse attn grdnz. Byle lmeyi hak edecek ne gnah ilemiti? Eskiden ustalara, onlar ereflendiren giysiler verilirdi. imdi ise neler giydiriliyor gryorsunuz. On beinci yzyln sonunda, btn vatandalarn, snrsz gce sahip hkmdar karsnda tir tir titredii bir lkede yazlm olan bu dnceler alacak kadar dobracadr. Neredeyse ada toplumsal eletirileri andrr. Her halkrda bu vakayiname, Fatih Camii'nin mimannm sultan kzdrdn (muhtemelen o esiz eserini tamamladktan hemen sonra) ve sakatlanp hapse atldktan sonra ldrldn aka ortaya koymaktadr. Eskiden bir Hristiyan ya da her halkrda gayrimslim olduu, Sinan adndan anlalmaktadr. O zamanlar bu ad yalnzca mhtedilere verilirdi. Osmanllar'm Michelangelo'su olan Sinan ibn Abd'lMennan Rum'du ya da daha muhtemelen Anadolu'daki Kayseri civarndan gelme bir Ermeni'ydi. Daha yal olan Sinan'dan nceki saray mimar da -yas ibn Abdullah, mesleine Fatih'in yannda balam ama gnmze kadar kalm olan mezar tanda yazlana gre, 1487 Mart'nn sonunda, II. Bayezid'in hkmdarl dneminde stanbul'da lmt- Hristiyan kkenliydi. Nisan 1475'te yazd vasiyetnameye gre, Afyonkarahisar'da domutu. yz yl sonra, 22 Mays 1766'da, kurban bayramnn nc gnnde, btn istanbul'u sarsan korkun bir deprem Fatih Camii'nin byk blmnn yklmasna yol at. Sylenene gre Sultan III. Mustafa (1757-1774) camiyi temelinden yktrarak, Hac Ahmed Dayezade adl bir mimar onu yeniden yapmakla grevlendirdi. Bu i 1767'den 1771'e kadar srd. On beinci yzyl mimarisinin izlerinin avluda ve caminin yer plannda hl aka grlebilmesi, bu iddiaya kukuyla yaklamamza yol aar. Ama her halkrda caminin byk bir ksm yeniden ina edilmiti [Resim XVIII b]. On altnc yzyl gezginleri, zellikle de Holstein'l Melchior Lorichs ve Wilhelm Dillich (1606, 1609) tarafndan yaplm tasvir ve izimlerden anladmz kadaryla, caminin ortasnda bir kubbe vard ve bunun iki yannda iki sra halinde drt daha kk kubbe bulunuyordu. Caminin dousunda, yarm bir kubbeyle rtl bir mihrap vard.^^

46 Fatih Camii hakknda bkz. Goodwin, A History of Ottoman Architecture, 121-131. Ayrca bkz. Ayverdi, Fatih devri mimarisi, 125 ve sonras. Caminin bamimarnn kimlii meselesi iin bkz. yukardaki eser ve ayrca 1. H. Konyal, Azadh Sinan (Sinan- Atik): vakfiyeleri, eserleri, hayat, mezar (stanbul, 1953).

'Tir-T- f ~rt V t,;,. ,

258

DRDNC BLM

Sultan yeni camiye ilk hatip olarak bir Trk' deil, bir ranl olan Molla Siraceddin'i atad. Molla Siraceddin'in gemii ve yaptklar hakknda hibir ey bilmiyoruz. Zaten sz edilmeye deer tek yn, sultann bir Acem'i yelemi olmasdr. Fatih dneminde ran'dan Osmanl mparatorluu'na akn etmi air, yazar ve en ok da ilahiyatlarn oynad srad rolden ileride bahsedeceiz. Vaiz Siraceddin bunlarn arasnda, sessiz sakin ve dikkat ekmeden yaayan ok az kiiden biriydi. 1492 ya da 1493'te ldnde tannmyordu. Cuma hutbesini kimin okuyacandan ok daha nemli olan ey, Fatih'in camisiyle birlikte yaptrd, sekiz [avlulu] medreseden, oluan vakft. Sekiz okulu birbirine balayan zel binalarda (tetimmat), rencilere (softa) yemek ve kalacak yer veriliyordu. Mfredatlar on bilim zerine tam eitimi ieriyordu: Gramer, szdizimi, mantk, retorik, geometri, gkbilimi ve drt hukuk-ilahiyat dal (akideler, hukuk, hadis ve Kur'an tefsiri). Bir renci eitimini tamamlaynca danimend unvann alarak daha alt dzey bir okulda almaya balyor, orada yeni balayanlara yeni ustalat bilim dallarnn temellerini retiyordu. Fatih Camii'ne eklenmi olan sekiz stn okuldaki ("renim cennetindeki") retmenlere gnde 50-60 ake veriliyordu. Ayrca Osmanl mparatorluu'ndaki dier btn okullardaki retmenlere gre, hatta Bursa ve Edirne'deki nl eski medreselerdeki retmenlerine gre bile daha prestijliydiler. Mehmed daha nce Eyp Camii'nin yaknnda, retmenlerine yine ayn miktarda maa verilen bir medrese ina ettirmiti. Ayasofya Camii'nin yanna ise bir medrese daha ina ettirmiti ki, burada retmenlerinin maa gnde altm akeye kadar kabiliyordu. retmenlerin maa ve mertebesi verdikleri dersin nemine gre deiiyordu. Ulemalarn hiyerarisi sistemi (burada anlatamayacamz kadar ayrntldr), limlerin snflandrlmasna ve konumlandrlmasna kar zel bir ilgi besleyen sadrazam Mahmud Paa'nm eseriydi. O eski zamanlarda pek az Osmanl sultan limlerle airlerin geimi ve eitimiyle Mehmed kadar yakndan ilgilenmitir. Mehmed limlerle ve airlerle birlikte olmay ok severdi. Elinde btn retmen adaylarnn niteliklerini ve kusurlarn ieren.bir liste bulundururdu. Bu liste sayesinde "isim, sfat, zamirlerin ekiminden sfahani'ye", yani alfabeden filolojinin doruuna kadar btn renim dallarnda atamalar yapard. Sultan sk sk o sekiz okuldan herhangi birine srpriz ziyaretler yapar, dersleri dinler ve retmenlerin bilgileriyle pedagojik yeteneklerini smard. Sultann limlere ve airlere olan dknl bilindiinden, pek ok kii bundan faydalanmaya alr ama genellikle baarl olamazd. rnein bir gn bir dervi ondan 124 bin peygamber adna sadaka istemiti. "Peki" diye alay etmiti sultan, "adlarn teker teker say bakalm. Sana her biri iin bir ake vereceim." Dervi K u r W d a geen yirmi drt peygamber adndan bile yalnzca on ya da on iki tanesini sayabilince, Mehmed ona bu say kadar gm ake vermiti. Ama Mehmed gerek yaratc dahilere kar son derece cmertti. Zaten bu cmertlii sayesinde limlerin hamisi olarak tannmtr. Bilimle uramay brakm yal limlere kar da cmertti. kacak sefer yoksa ya da sal sefere katlmasn engelliyorsa, btn ilgisi limler topluluuna ynelirdi. Camisinin ve ona bal okullarn tamamland yl ise, yeni bakentindenki entelektel hayat zenginletirmek iin uramaya her zamankinden de fazla uygundu.

FATH CAM

259

1471 ylnda sultan, bu uralarn yan sra bir bunalm geirmiti anlalan. Bu bunalm, Mora seferinden geri dn yolculuunda bile kendini keyfi kararlar ve sk sk yinelenen fke nbetleriyle belli etmiti. Ayrca o sralar Dou ile Bat arasnda sren diplomatik grmelere de giderek daha fazla sinirlenmi olsa gerek. Biraz ileride greceimiz gibi, Uzun Hasan Venedik'le yllarca eli dei tokuu yapmt. imdi ise Papa ve Napoli, Macaristan ve Polonya ile de temasa gemiti. Mehmed bu faaliyetlerin farkndayd elbette. Bunlar ona Bat'y umduu kadar, belki de zaferlerinin onu ummaya sevkettii kadar, abuk fethedemeyeceini dndrm olsa gerek. Angiolello bir keresinde sultana re dea fortuna ("felein efendisi") demiti (daha sonra tarihi, hekim ve Nocera Piskoposu Paolo Giovio da ayn eyi syledi). O gce tutkun hkmdar, zaten ar hasta olduundan, o sralar dnyay fethetme planlarnn gerekleeceinden kuku duymaya balam olabilir. Belki de yalnzca bir avu sadk adamla hedefine ulamas mmkn olmayacakt. Ayrca eer Bat ile Uzun Hasan arasnda bir ittifak kurulursa, onu kskaca alabilirlerdi, ki bu Bat'daki fetihlerinin sonu anlamna gelirdi. Mehmed'i 1471 yaznn banda, belki de vey annesi Mara'nm istei zerine, Venedik'le bar yapmak iin yeni bir giriimde bulunmaya iten ey, byle dnceler olabilir. 3 Temmuz 1471'de Venedik'teki Milano sefiri Gherardo de Colli'nin dkne yazd bir mektupta verdii u artc habere, ancak byle bir aklama getirilebilir: O sabah yu bir gemi (fusta) eliindeki hafif bir kadrga beklenmedik bir biimde Venedik limanna girmiti. Gemide bir Trk bar elisi vard. Dou'dan gelen bu elinin varl gizli tutulsa da, haber ayr atei gibi yayld. Ksa sre sonra, bu eliyi sultann vey annesinin, Signoria'y sultann nerdii yeni bar koullarn kabul etmeye ikna etmek iin gnderdii anlald. Mehmed Anabolu'yu, Arnavutluk'taki Akahisar', Girit'i (Kandiye), Korfu'yu, Limni'yi ve baz kk Ege adalarn (rnein Andra ve Tnos'u), son olarak da yllk 50 bin Venedik altn dukas yllk hara istiyordu. Gherardo de Coli'ye gre, Venedikliler bar yapmaya yle istekliydi ki Signoria, Mehmed'in teklifini kabul etmeye eilimliydi. Tek istedii, o aalayc haracn kaldrlmasyd.^ Milano sefiri, 18 Temmuz'da yazd bir baka mektupta ise "Trk"n aslnda ok daha fazlasn istediini ama Venedikliler'in eer Akahisar' ellerinde tutabilirlerse ve Braccio di Maina da Meneke'yi elinde tutabilirse, bar imzalamaya hazr olduklarn belirttiklerini syler. Gherardo de Colli'nin 3 Austs'ta yazdna gre Akahisar, Signoria'nn elinde kalmalyd nk elinde o n u n dmda yalnzca kydaki Le ve Dra kalmt ki, "Trk" buralar almay artk istemiyordu ve zaten istese imdiye kadar on kez almt. Venedikliler, Mehmed'in "Valma"nn (Elbasan) yan sra Arnavutluk'ta da tutunacak bir yer elde ederse, blgenin geri kalann aknlar (scorrerie) dzenleyerek kolayca ele geirebileceinin ok iyi farkndaydlar. Mehmed bar zamannda bile dzenli olarak aknlar yaptran biriydi. Bunlardan ikyet edildiinde, sorumlunun kendisi deil paalar olduunu

47 Bu bar teklifi hakknda bkz. yukarda, dipnot 44, Menage tarafndan yaymlanan belge ve zellikle de yorumlan, 103, dipnot 12.

260

DRDNC BLM

sylerdi hep. Gherardo de Colli'nin gnderdii raporlarda, grmelerin nasl sonuland yazmyor ama belirgin bir sonu getirmedikleri kesin. Gherardo de Colli "Herkes bar istiyor ve umuyor" (cadauro spera e brama pace) diye yazmt Mays'ta. Temmuz sonunda Venedikliler, 12 Mart'ta Osmanl mparatorluu'na ulam olan sefirlerinin ne kadar aalandklarn haber aldlar. Sultanla grmek istediklerinde kendilerine sultann "dmann elileriyle" grmek istemedii, onlarla ancak araclar yoluyla konuabilecei sylenmiti. Sultann ileri srd artlar yle abartlyd ki, en kt beklentilerinin bile tesindeydi. Bu yzden sefirler istanbul'dan hemen ayrlmak istemiti. Birka gn sonra sultann gnderdii bir bar elisinin gelii, Venedikliler'i bu yzden iyice artm olsa gerek. Hele Venedik'in nabzn yollamak, yedi yllk savatan sonra nasl durumda olduunu grmek zere gnderilmi bir casus deil de, gerek bir eli olduuna inanmlarsa. Sultann kat ve ar taleplerine bakldnda, Venedikliler'in taviz vermeye hazr olma durumlarn ok fazla abartt daha en bandan anlalmt. Ama Venedik'e bir eli gndermesinin nedeni, Sigroria'nm bar yapmay ne kadar istediini anlamak da olabilir. Venedik, Uzun Hasan ile bir askeri anlamaya varma konusundaki umutlarn tazeledi. Rialto'da Trkmen beyinin askeri gcne ilikin trl trl sylentiler dolayordu. 1471 Nisan' balarnda "Re Costanzo de Zorziana" da (Grcistan) Venedik'e sefirler gnderdi. Bu sefirler, hkmdarlarnn akrabas Uzun Hasan ile bir anlama imzaladn ve Akkoyunlu beyinin 30 bin askerle Mehmed'e sava atn sylediler. Oysa tarihsel gereklere baktmzda grdmz udur: Uzun Hasan Grcistan'a kar en az be kez sefere km (1458, 1463, 1466, 1472 ve 1477), Grcistan hkmdarlaryla asla iyi geinmemi, ayrca hibir Grcistan hkmdar da Costanzo (Constantius) ya da benzeri bir ad tamamtr. Yine bir Doulu arlatan safdil Batllar' smrme yolunu semiti phesiz. Gherardo de Colli 12 Nisan 1471'de Milano'ya yazd bir mektupta umutlu konuur, bu konumalarn meyve vermeye balamasnn harika bir ey (une grande faccenda) olacan syler.
N

Mehmed 1471 yl boyunca Dubrovnik dnda hibir Batl gcn elisiyle grmeyi kabul etmedi. Osmanl mparatorluu'na iki kez Ragusal eliler gelip yllk harac teslim ettiler (dokuz bin duka altnna ykselmiti). Elimizdeki Slavca belgelerden (24 Nisan ve 15 Mays tarihli), sultann bahar stanbul'da geirdiini ama gzn sonlarnda (30 Kasm'da), belki de yeni bir veba salgnndan kamak iin, Krklareli'nin dousundaki Vize'ye gitmi olduunu, Istranca Dalar'nm temiz havasnn tadn kardn reniyoruz. Bu blgeler uzun sredir sultanlarn gzde bir meknyd. Istranca civarna bir saray ina edilmiti. Sultanlar buraya geldiklerinde kendilerini genellikle avlanmaya verirlerdi. Mehmed daha sonraki yllarda dinlenmeye ihtiya duyduunda sk sk bu blgeye g i t t i k 8 Yine ayn yl iinde, yani 1471'de, ehzade Cem, Abdullah ye ehin-

48 Sultann o yl boyunca nerede olduunu kantlayan belgeler iin bkz. Truhelka, "Turksoslovjenski spomenici," 32-33; Trke evirisi iin bkz. IED I (1955), 55-56.

FATH CAM

261

ah'm snnetlerinin nerede yapld henz bilinmemektedir. Bu olaydan yalnzca eski Osmanl vakayinamelerinden birinde sz edilir. Bu artcdr, nk o zamana kadarki snnet dnleri hep byk enliklerle kutlanmtr. Abdullah ile ehinah, Bayezid'in en byk iki olu, yani Mehmed'in torunlaryd. Mehmed, onlar birlikte snnet ettirmiti. Karaman seferlerinin 1472'deki son savatan nceki kronolojisini belirlemek ok zordur. Ama anlald kadanyla 1471'de, Rum Mehmed Paa'nn baarsz giriiminden sonra, onun yerine sadrazam olan shak Paa bir Karaman seferine kmt. O sralar Kasm Bey halk ayaklandrp kendi tarafna ekmeye alyordu. Yeni sadrazama bu karmaaya son verme grevi verilmiti. Toros Dalar'nda, Mut yaknlarnda bir sava yapld. Kasm Bey yenilip kat. shak Paa Mut'un ve Nide'nin tahkimatlarn onardktan sonra, muhtemelen asi kaleleri, Varky, Hisar ve Orta Hisar kalelerini ve Aksaray ehrini ele geirdi. Aksaray'n btn halk sultann emriyle stanbul'a getirildi ve gnmzde Aksaray olarak bilinen semte yerletirildi. Domenico Malipiero'nun sylediine gre, ayn yl iinde (1471) Gney Anadolu'da bir baka sefer, bu kez Antalya krfezindeki Alanya limanna yapld. Alaiye olarak da bilinen bu yerleim merkezi adn kurucusu Seluklu hkmdar Alaaeddin Keykubad'dan (1220 dolaylarnda) almt. Keykubad ehre sur ve tahkimatlar yapmt. Daha da eski zamanlarda orada bir kale vard. Gzel manzaras yznden oraya Kalon Oras (Gzel Da) denmiti. Ortaa'daki ad Candeloro (ya da Scandeloro) bundan tremitir. Anadolu Seluklu Devleti'nin knden ok sonra, ehrin kurucular oraya yerleti. Bunlarn sonuncusu olan Kl Arslan'n artk sonu gelmiti.^ Sultan aknlar artrma iini vezir Gedik Ahmed Paa'ya verdi. Gedik Ahmed Paa ehrin kaplarna vardnda, Kl Arslan ailesiyle birlikte yksek kaleye snmt. Vezir onu savamadan teslim olmaya ikna etti ve kars ile oluyla birlikte stanbul'a gnderdi. Sultan ona acyp, Rodop Dalar'nn gney yamacndaki Gmlcine'ye gnderdi. Domenico Malipiero, bunlar anlatrken ackl bir olaydan sz eder. 1471'de Scandeloro (yani mstahkem Alanya ehri) Trkler tarafndan kuatldnda, o zamanki Kbrs kral, Lusignanlar'dan II. Jacques yakndaki adasndan Kl Arslan'a yardm etmek iin 300 oku gnderdi. Ama bu okular hedeflerine ulamlarsa bile, son Seluklu beyine yardm edememilerdir. Kral Jacques daha sonra Mehmed'e zel bir eli gndererek tutsan serbest braklmasn istedi. stei horgryle reddedildi. Anadolu Seluklularnn muhtemelen son ferdi olan bu beyin daha sonra bir gn, ava kma bahanesiyle Msr'a kat, karsn ve olunu geride brakt sylenir. Oradan Gedik Ahmed Paa'ya, Mehmed'in, hazinesine yapt bir ziyaret srasnda kendisine verdii deerli bir mcevheri marurca geri gnderdi. Vezir mcevheri Mehmed'e iade ederken ok sayda mcevherin arasna koyarak

49 Bu salam surlarla evrili ky ehri hakknda bkz. "Alanya" (F. Taeschner), EI 2 1, 354-355. Seton Llyd ile D. S. Rice'm bu konuda mkemmel bir almas vardr; Alanya ('Ala'iyya) (Londra, 1958). [Trkesi N. Senemolu evirisiyle 1964'te (Ankara) yaymlanmtr.]

J-W-m- t-m- <> % v *

262

DRDNC BLM

verdi. Mcevherlerden iyi anlayan sultann Kl Arslan'a verdii hediyeyi hemen tand sylenir. Kaan kars ve olu hayatlarnn sonuna kadar Gmlcine'de kald ve orada gmld (olu 1508'de ld). Mezarlar oktan kaybolmutur elbette. Karamanl shak Bey'in, lkesinden kovulduktan sonra Uzun Hasan'a sndn sylemitik. Daha sonra fazla yaamam gibi grnyor. nk muhtemelen 1471'in sonundan nce, Silifke'deki dul kars Osmanl sultanna kendisine ^ ve kk olu Mehmed Bey'e acmas iin yalvard. Gedik Ahmed Paa Silfike kalesini ele geirme emrini muhtemelen Alanya seferi srasnda deil, 1472 ilkbaharnda ald. Vezir nce kaak Pir Ahmed'in ailesinin snd Mokan Kalesi'ne gitti ve yalnzca kale zindanlarndaki hazineleri deil, gzelliiyle nl Karaman sultann da ele geirdi. Sonra Alara, Manavgat ve Lula'y (Bizansllar'n Loulon'u, muhtemelen Araplar'n Hsn's-Sakalibe'si [Slavlar Kalesi]) ele geir-, di. Bunlar savunanlarn bir ksm kltan geirildi, geri kalanlar da surlardan aa-atld. Gneybat Anadolu'nun geri kalann temizlemesini ancak Uzun Hasan'n yaklamas engelleyebildi. Bunu renen Gedik Ahmed Paa Konya'ya ekilmek zorunda kald.

N.

(Beinci

(BCm

UZUN HASAN BAT'YLA ITTIFAK YAPYOR. DOU'DA UZUN HASAN'LA SAVA. MAHMUD PAA'NN SONU. CENOVA'NN DOU AKDENIZ TICARETINE LM DARBESI. OSMANL AKNCLAR VENEDIK VE AVUSTURYA KAPLARNDA. . MEHMED, EFLAK VE BODAN'DA. AKAHISAR VE IKODRA KUATMALAR.

nceki blmde sz edilen Anadolu seferleri, Byk Trk ile en byk ve (Karaman'n kmesinden sonraki) en tehlikeli dman Uzun Hasan arasndaki son savan balangcyd. Eskiden bir airet reisi olan Akkoyunlu hkmdar Uzun Hasan, son yllarda lkesini epey geniletmi ve ran hkmdar olmu, Tebriz'de oturmaktayd. Osmanllar'm doudaki en gl komusuydu. Onunla eninde sonunda arpmalar kanlmazd. Mehmed, Bat'daki fetihlerini srdrmek ve orada ele geirdii yerleri korumak uruna, bu arpmay ertelemeyi tercih edebilirdi. Sava balatan muhtemelen Uzun Hasan olmutur. Giderek kkrtc olan tavrlar, kendi gcne ve Bat'nn desteine duyduu gvenden kaynaklanyordu phesiz. Sultann Uzun Hasan'n Karaman "kuzenlerine" kar kurduu kumpaslar (birer birer ortadan kaldrlmt)-ve Osmanl ordularnn dou A n a dolu'da kazand baarlar, onu sultana saldrmaya itmi olsa gerek. Mehmed, ran ile Bat arasndaki diplomatik ilikilerden habersiz kalm olamaz. Papa ile Venedik Uzun Hasan'la yllarca diyalog kurmutu -Venedikliler'in bu yolda harcad abalara biraz ileride deineceiz- ama bunlar genellikle yoklama amal yaplan, balayc olmayan grmelerdi. Ancak 1471'de sultana kar daha ciddi bir ittifak yaplmt anlalan. Ne yazk ki bu yl iinde Uzun Hasan ile Papa ve Venedik arasnda yaplan anlamalara ilikin, belgelere dayal almalardan yoksunuz. Viterbo tarihisi Niccol della Tuccia'ya gre, Byk Karaman bile papaya bir eli gndererek bu grmelere katlmt. A m a bu konuda elimizde gvenilir bilgiler yoktur. Mehmed'in arka tarafndan gelen bu beklenmedik yardm, Bat'da Mehmed'e kar lmcl bir darbe indirebilme umudunu uyandrnca, dnya apnda bir Hal seferi dzenleme fikri yeniden gndeme gelmiti. 1471 Noel'inde yaplan gizli bir kilise meclisi toplantsnda papa, kardinaller arasndan be de latere eli seerek, onlara btn Hristiyan dnyasn dinlerini "sa'nn dman kahrolas Trk'e kar" savunmaya tevik etmekle grevlendirdi. Bunu, toplantnn kaytlarndan reniyoruz. Yal Bessarion Fransa, Burgonya ve ngiltere'ye, Rod-

r "T , i-!;:-

264

BENC BLM

rigo Borgia spanya'ya, Angelo Capranica talya'ya, Marco Barbo Almanya, Polonya ve Macaristan'a gidecekti. Oliviero Caraffa ise papalk donanmasnn amiralliine atanmt. Sixtus'un doru adamlar seip semedii phelidir, nk o sralar bile bu seim alayc yorumlara yol amt. Seilenlerden bazlar, rnein lim Bessarion fazla yalyd. Hatta Roma'ya asla geri dnemeyip, 18 Kasm 1472'de Ravenna'da, yetmi yedi yanda ld. Geri kalanlar da uzun yolculuklarn ve zor grevlerin altndan kalkamayacak kadar keyif dknyd. Hibiri ^gittikleri lkeleri Trkler'e kar savamaya tevik etmeyi baaramad. Papa birka gn sonra bir genelge yaymlayarak, Trkler'in Hristiyan dnyasn dize getirme yolunda yaptklarn anlatp, herkesi onlara kar silahlanmaya ard. Ama bu ar da baarsz oldu. 1 Avrupa lkeleri arasndaki uyumsuzluk, birlemelerini olanaksz klyordu. Her zamanki gibi kararsz davranan mparator III. Friedrich, ar hevesli ve kendine fazla gvenen Kardinal Marco Barbo'ya destek konusunda umut vermedi. Almanya'daki hem dinle ynetilen hem de laik blgelerin bencillikleri snr tanmyordu. Hepsi de szbirlii etmiesine Dou'dan gelen ve Almanya snrlarna giderek yaklaan tehdide gzlerini kapyordu. Elilerinin baarszlndan cesareti krlmayan IV. Sixtus, talya'da bar salamak iin uramaya devam etti ve bir donanma kurmak iin elinden geleni yapt. 9 Austos 1471'de greve baladnda, papalk hazinesinde yalnzca yedi bin, hatta baz kaynaklara gre be bin duka altn kalmt. Yine de muhasebe kaytlar, Sixtus'un 1471 ile 1472'de sava gemileri yaptrmak iin toplam 14 bin duka harcadn gsteriyor. Venedik ve Napoli'nin sefer iin asker vermesi kararlatrlmt. Herkes bu deniz seferinden son derece umutluydu. Karadan savama fikrine ancak yal Francesco Filelfo gibi tuhaf kiiler scak bakyordu. Filelfo ateli resmi mektuplar yazarak dikkatleri stne ekmekten hl geri durmuyordu. 1471 sonunda Dk Niccol Tron'a bu yararsz deniz sava hazrlklarndan vazgeip Trkler'le karada adam adama savaarak "kolay bir zafer" kazanmasn tavsiye etmiti. Sixtus'un evki, papalnn ikinci ylnda azalmaya balad. 1472 yaznda gemilerini denize amay baard ama sonra pahal jestler yapmakla ve bo szler sylemekle yetindi. 1 Haziran 1472'de, son Bizans imparatorunun yeeni Prenses Zoe'nin Rus grandk III. van'la yapt evlilii kutsad. Siyasi nedenlere dayanan bu evlilii bizzat ayarlamt. Grandk kfire kar yaplacak savaa ekmek ve Roma ile Rus Ortodoks kiliselerini birletirmek umuduyla, hatr saylr bir tutarda drahoma verdi. Ama papa, gelinle Rus maiyeti Sonsuz ehir'den (Roma) ayrldktan ksa bir sre sonra hayal krklna urad. Zoe, Rusya'ya gidince Ortodoksluk'a dnd. Eriboz felaketinden sonra Venedik donanmasnn baamiralliine Canale'nin yerine Pietro Mocenigo geince, hemen gemileri onararak Ege Denizi'nde devriye gezmeye ve mttefikleri ziyaret ederek Osmanl topraklanna nemsiz

1 Elilerin giriimleri hakknda daha fazla bilgi iin bkz. Pastor, History of the Popes IV, 219224.

UZUN HASAN BATI'YLA TTFAK YAPIYOR

265

aknlar yapmaya balad. Trk donanmasyla arpmad. Mocenigo ciddi bir eylemde bulunmak yerine, 1472 banda Sicilyal Antonello'yla anlat. Eriboz'un fethi srasnda Trkler'in eline dp kle yaplm olan Antonello, Gelibolu liman yaknndaki cephanelii havaya uurmay teklif ediyordu. II. Mehmed oray uzun sre nce gl bir ekilde tahkim etmiti. Bu cephanelikte o sralar 300'den fazla kadrgaya yetecek kadar silah ve cephane, ayrca katran, kenevir ve zift trnden bol miktarda yanc madde vard. Antonello btn bunlar yakmay teklif ediyordu. Blgeyi avcunun ii gibi bildiini syleyen bu gzkara Sicilyal'nm tek istedii bir mavna ve alt cesur adamd. Gemisine gstermelik mallar ykleyip aralarna giriimi iin gerekli gaz ve gereleri gizledikten sonra, 13 ubat 1472'de anakkale Boaz'ndan kolayca geerek, geceleyin zayf korunan cephaneliin on be deposuna kilitlerini krarak girdi ve ounu atee verdi. Trkler ne olduunu anlayamadan btn cephanelik alev almt. Birka saat iinde, iindeki her eyle birlikte kl oldu. Kontrol altna alnamayan yangn on gn srd. Toplam zarar 100 bin duka altnyd. Ancak bu cesur kundak kurtulmay baaramad. Kamaya alrken, gemisindeki bir barut uval alev alnca gemi batt. Antonello ile adamlar karaya ulamay baard ama yakalanarak sultann karsna karldlar. Antonello ikenceye gerek kalmadan yapt eyi itiraf etti. Bunu duyan sultann bile onu takdir ettii sylenir. Venedikli vakanvis Domenico Malipiero yle der: "Ve byk bir cesaretle sultana onun dnyada bir veba salgn gibi olduunu, btn komularn yamaladn, kimseye sadk kalmadn ve sa'nn adn yeryznden silmeye altn syledi. Yapt eyi bu yzden yaptn syledi... Byk Trk onu sabrla ve takdirle dinledi. Ama sonra onun ve adamlarnn kellelerinin uurulmasn emretti." Gelibolu'daki donanma cephaneliinin uurulmasnm byk bir etkisi olmad. Bunun nedeni belki de ana cephanenin daha nceden Boazii'ne nakledilmi olmasdr. Yine de anakkale Boaz'nn yaknnda.olan Venedik donanmas, hemen harekete gese bu durumdan yararlanabilirdi. Signoria ile Uzun Hasan arasndaki diplomatik balarn aydnlatlmasna talihli bir tesadf yardm etmitir. Lazzaro Querini, Caterino Zeno, Ambrogio Contarini, Giosafat Barbara ve Paolo Ogniben gibi nde gelen Venedik sefirlerinin re/afonilerinin ou ya el yazsyla ya da baslarak gnmze kadar korunmutur. Onlar gzden geirmek, o gnlerde Hristiyan dnyasn Osmanl tehdidinden kurtarmak iin neler yapld hakknda genel bir fikir sahibi olmamza y e t e r i Akkoyunlu hkmdar ile Venedik arasndaki grmeler, 1463-1464 knda balamt. 2 Aralk 1463'te senato bir ittifak teklifi yapmaya karar vermi ve ksa sre sonra Tebriz sarayna ilk elisini, Lazzaro Querini'yi gndermiti. Qu-

2 Contarini ile Barbaro'nun anlatlarnn ngilizcesi iin bkz. Josafa Barbaro ve Ambrogio Contarini, Travels to Tana and Persia, ev: W. Thomas ve B. A. Roy; ed: Alderleyli Lord Stanley (Hakluyt Society, 1. dizi, XLIX; Londra, 1873; yeni basm New York, 1963). Zeno'nun anlats ilk kez Charles Grey (ed. ve ev.) tarafndan verilmitir; A Narrative of Italian Travels in Persia in the Fifteenth and Sixteenth Centuries (Hakluyt Society, 1. dizi, XLIX, 2. blm; Londra, 1873).

266

BENC BLM

erini yllarca geri dnmeyecekti. O n u n yokluu srasnda Uzun Hasan'n sefirleri iki kez Venedik'e geldi. Baz anlamalar yapld ama harekete geilmedi. Signoria kararszlna ancak Eriboz'un dnden sonra son verdi. Lazarro Querini ubat 1471'de ran'dan Venedik'e dnd. Yannda Uzun Hasan'n elisi Murad vard. Querini, Signoria'ya Uzun Hasan'n imparatorluu hakknda gvenilir bilgiler veren ilk insan oldu. Yanndaki Trkmen, hkmdarndan bir mektup getirmiti. Bu mektupta Akkoyunlu hkmdar gemite kap a n d zaferlerden sz ediyor ve Signoria'ya Mehmed'le savamaya karar verdii~ ni, ancak Bat'nn, zellikle de Venedik'in yardmna gvendiini sylyordu. Senato 148'e kar 2 oyla Uzun Hasan'n sarayna bir sefir gndermeye karar verdi. nerilen iki kii, Francesco Michiel ile Gicomo Medin bu grevi reddedince, Caterino Zeno seildi. Bunun nedeni, belki de kars Violante'nin Uzun Hasan'n karsnn kuzini olmasyd. Uzun Hasan'n kars da mteveffa Trabzon imparatoru IV. oannes Komnenos'un kzyd. Komnenos hanedanndan bu prensesin (Despina'nm kzkardeinin) ve kocas, Adalar Denizi Dk Niccol Crespo'nun dier kz da Cornaro, Priuli ve Loredano ailelerinden Venedik soylularyla evlenmilerdi. Bu yzden Uzun Hasan Venedik'e akrabalk balar ile balyd. Caterino Zeno Dou'ya doru yola kmadan nce ikinci bir eli kageldi. Bu eli Trabzon'dan Karadeniz'i geerek Akkerman'a gitmi ve sonra Polonya zerinden, yanma Kral IV. Casimir'in bir elisini alarak yoluna devam etmiti. nce Signoria ile grt. Signorifl ona "yardma kar yardm, teklife kar teklif' vaadi verdi. Eli daha sonra Roma'ya gitti. Papann dier Batl glerin efendisinin giriecei savaa destek vermesini salayacan umuyordu. Burada da iyi arland. Papa ona eitli vaatlerde bulundu. Daha sonra eli yanma bir Fransisken keiini alarak yurduna geri dnd. Caterino Zeno, Dou'nun detlerini ok iyi biliyordu, nk babas Draconeyle birlikte yllarca am'da kalmt. H e m bu h e m de Uzun Hasan ile akraba olmas onu bu greve son derece uygun klyordu. A m a yola k srekli ertelendi. nce Venedik, Mehmed ile bar yaplamayacandan emin olmak istedi. Bar grmeleri (yukarda anlatmtk) baarszlkla sonulannca, Signoria sonunda Iran kozunu oynamaya karar verdi. Caterino Zeno, 1471 gznde Murad'la birlikte yola kt. Yanna pahal hediyeler almt. Bunlarn arasnda Despina Hatun'a verilecek ilemeli kumalar da vard. Zeno, cumhuriyetin niye nce sultanla bar grmeleri yaptn kolayca aklayabilecek durumdayd. Tebriz'deki sarayda, bu grmeleri sultann istediini ve Venedikliler'in o sralar Iran hakknda gvenilir bilgiye sahip olmadn, zaten kendisinin de byle bilgiler almak iin geldiini syleyecekti. Geri dndnde Uzun Hasan'n gc (potenza), ya, gelirleri, lkesinin snrlar, komular, ksacas Signoria'ya gndermi olduu relazioni'de ksaca belirtmi olduu her ey hakknda rapor verecekti. Bylece Caterino Zeno Venedik'ten yola kt. Rodos'da birka ay kaldktan sonra Karaman'a geti. Yolda hibir tehlikeyle karlamadan, 30 Nisan 1472'de hedefine, Tebriz'e vard. Orada olabilecek en iyi biimde arland. Hemen kralienin huzuruna karld. Kralie yeenini olduka iyi arlayarak, sarayda kalmasna ve kraliyet sofrasnda yemek yemesine izin verdi. Despina Ha-

UZUN HASAN BATPYLA TTFAK YAPIYOR

267

tun kendini Venedik Cumhuriyeti'yle akraba olarak gryordu. Venedik elisine, elinden gelen btn yardm yapacana sz Verdi. Caterino Zeno, 30 Mays'ta Rodos'daki amiral Pietro Mocenigo'ya bir mektup yazarak, Anadolu kysndaki Osmanllar'a saldrmasn syledi. Amiralden ayrca Uzun Hasan'n Venedik'e gnderecei bir baka elinin geiine izin vermesini istedi. Gerekten de Austos sonunda Venedik'e Hac Muhammed adl biri geldi. Toplar istiyordu, nk Uzun Hasan'n elinde hi top yoktu. Signoria'ya deerli bir armaan getirmiti. Bu armaan hl Tesoro di San Marco'daki en deerli nesnelerden biridir: Son derece byk bir turkuazdan oyulmu, yirmi iki buuk santim apnda, ii ve d mcevher kapl bir kse. Hac Muhammed'den hemen sonra, bir baka eli kageldi. Kara yoluyla, Kefe zerinden gelmi olan bu eli, bir Sefarad Yahudisi idi. Ama tek syledii, efendisinin byk bir orduyla batya doru ilerledii ve stanbul sultann yenene kadar Anadolu'dan kmayaca oldu. Eli daha sonra yoluna devam ederek Roma ve Napoli'ye gitti. Orada vaftiz edildi ve kendisine pahal armaanlar verildi. Caterino Zeno becerikli bir grmeciydi. Uzun Hasan'n Anadolu'daki mttefikleriyle (ran hkmdarnn sarayna kamlard, aralarnda son Trabzon imparatorunun bir kuzeni de vard) temasa gemek iin elinden geleni yapt. Zafer zamannn geldiine ilk inanan bu Komnenos oldu. Mays 1472'de Uzun Hasan ile Grcler'in onayyla, Trabzon blgesine girip bir iddiaya gre ehri kuatmaya balad. Ancak erzak yetersizlii, Trkler'in gsterdii iddetli direni ve Osmanllar'm dokuz kadrgas ile yirmi be yelkenlisinin kagelmesi zerine bu projeden vazgemek zorunda kald. Trabzon'u geri alma plan baarsz oldu ve sultan alarma geirmekten baka bir ie yaramad. Bu arada papa ile Kral Ferrante'nin gemilerinin yapm tamamlanmt. kisinin gemileri ayr ayr Ege Denizi'ne ald. Orada, Haziran 1472'de Venedik donanmasna katldlar. Samos aklarnda duran bu birleik donanma seksen be kadrgadan oluuyordu: Krk drd Venedik'e (on iki Dalmaya ehrinden gelmeydiler), on sekizi papaya (Oliviero Caraffa'nn idaresindeydiler), on yedisi Napoli kralna, ikisi Rodos valyeleri'ne aitti. Baamiral cesur bir savayd ama bir deniz kahraman deildi. Yannda son derece becerikli iki provveditore, Luigi Bembo ile Marin Malipiero (tarihinin babas) vard. Donanma, Uzun Hasan ile temasa gemek amacyla Rodos'a gitti. Osmanl donanmas anakkale Boaz'ndan ayrlmad iin bir arpma yaanmad. Deneyimli sava, provveditore Vettore Soranzo'nun da iinde bulunduu bir sava konseyi toplanarak, Karaman blgesi kysndaki, iyi savunulan Antalya limanna saldrlmasna karar verdi. 1472 Austos'unda karaya indirilen askerler evreyi yakt, baharat ve deerli mallarla dolu depolar yamalad ama d surlar aamaynca sonunda Rodos'a geri dnmek zorunda kald. Burada Mocenigo'yu Uzun Hasan'n gnderdii bir baka eli karlad. Efendisinin elinde mzrak, kl ve ok kullanmakta usta yeterli sayda svarinin olduunu ama dmana uzaktan saldrp ehirleri ele geirmesini salayacak silahlardan yoksun olduunu sylemeye gelmiti. Uzun Hasan bir kez daha ar toplar, bunlar kullanacak adamlar ve cephane istiyordu. Amiralden de saldrya gemesini istiyordu. Ama bunun zerine Mocenigo'nun Arnavut kiralk askerle-

l'-Tlr

268

BENC BLM

rinirt Likya, Karya ve Kilikya kylarna yapt aknlar, byk apta korsanlktan baka bir ey deildf. Sonunda, 13 Eyll 1472'de zmir'e kar gaddarca bir saldr dzenlediler. Suru zayf olan ve iyi savunulmayan zmir'i ele geirip yamaladlar ve Osmanl garnizonuyla kanl bir atma yaptktan sonra, yaktlar. ehir birka saat iinde kl ynna dnmt. ki yz elli Trk kellesi gemilere ganimet olarak gtrld. Osmanllar srann stanbul'a geldiinden korkmaya balamt. Sultan, ileride greceimiz gibi, Dou Anadolu'ya sefer dzenleme hazrl k l a r n a henz yeni balamt. Donanma tam o srada anakkale Boaz'ndan geerek stanbul'a saldtrsa, byle bir saldr, sultann ran'daki dmannn hzla batya doru ilerledii gz nne alndnda, son derece etkili olurdu. Ama byle bir ey yaplmad. Donanma, zmir'in yamalanmasndan ksa sre sonra k geirmek zere Anabolu'ya gitti. Napoli gemileri yaz sonunda lkelerine dnmt. Havalar souyunca (Ocak 1473'te) papa elisi de filosuyla birlikte talya'ya dnd. Seferin hatras olarak, Roma'ya Antalya limannn giriini kapayan demir zincirin paralarn gtrd. San Pietro Kilisesi'ne aslan bu zincir gnmzde hl ariv odasnn kapsnn stnde asl durmaktadr. stne kaznm olan son derece tumturakl Latince yazda, o deniz seferinin tuhaf bir biimde arptlm bir versiyonu anlatlr. Bu arada, 24 Austos 1472'de, Venedik Senatosu, Mocenigo'ya donanmasn Kbrs'a gtrp btn nemli limanlar igal etmesi emrini gndermiti. Uzun Hasan'm mttefikleri Dou Anadolu'da saldrya gemiti. Mehmed bu saldry durdurmak iin ikinci olu, Karaman Valisi ehzade Mustafa'y kumandanla atamt. 1472 Temmuz'u ortasnda stanbul'da yazlm olan atama mektubu gnmze kadar kalmtr. inde, Uzun Hasan'm Mehmed'e hakaretlerle dolu baz mektuplar gnderdiinden ama Mehmed'in cevap vermeye tenezzl etmediinden sz edilir. Gelibolu'daki Kapudan- Derya Mahmud Paa bu atamaya kar kt. Ama Mustafa'y sevmedii iin mi, yoksa askeri becerisinden phe duyduu iin mi itiraz ettiini bilmiyoruz. Her halkrda, sultan Karaman' Trkmen haydutlara, zelikle de Varsakllar'a kar savunma grevini yal ve gvenilir Davud Paa'ya vermeye ikna etti. Davud, Karaman'a gnderildi ve imparatorun karar Mustafa'ya bildirildi. Bu arada Karamanl iki karde, Pir Ahmed ile Kasm Bey, Uzun Hasan'm kuzeni Yusufa Mirza ile birleerek, Uzun Hasan'm veziri mer ibn Bekta'm bakumandanlnda Karaman topraklarn yakp yktlar. Bu ordunun 50-100 bin askerden olutuu sylenir. Bir grg tan olan'Caterino Zeno, 50 bin askerden olutuunu syler, ki bu muhtemelen dorudur. Vezir mer ksa sre sonra Diyarbakr'a dnd. Yusufa Mirza ile iki Karamanl ise eski topraklarna doru ilerlediler. Davud Paa ile ehzade Mustafa'ya, bu ilerleyii durdurmalar emri verildi. Ordularnda 60 bin asker olduu sylenir. ehzade Mustafa'nn babasna gnderdii zafer mesajnda sylediine gre, iki ordu 19 Austos 1472'de, Beyehir Gl yaknndaki Kreli'de (Carallia; eski ad Caralis) arpt. Yusufa Mirza esir alnp Mehmed'e gnderildi. Mehmed onu hapse att. ki Karaman ehzadesi kaarak kurtuldu. Pir Ahmed hemen Uzun Hasan'm yanna gitti. Kasm Bey ise Kilikya'daki Silifke'ye yerleti. 1472 yaznda stanbul'u bir kez daha veba salgn kasp kavurmutu. II. Mehmed
N

DOU'DA UZUN HASAN'LA, SAVA

269

maiyetiyle birlikte, Hali'in kuzeydou ucundaki Tatlsu'ya gitti. 25 Austos'ta, veba salgnna karn stanbul'a geri dnd ve Boazii'nde, skdar'n karsndaki Beikta'ta (aile Colonne) bir ahap rhtm yaptrd. Amac askerlerinin filikalarla Asya yakasna geirilmesini hzlandrmakt. Ertesi gn vezirleriyle bir toplant yapan sultan, onlarla durumu grt. Ertesi gece, azledilmi eski sadrazam Mahmud Paa fikri alnmak zere Gelibolu'dan apar topar arld. Mahmud Paa, imdilik Anadolu yakasna geilmemesini, Dou Anadolu'dan daha ayrntl bilgiler gelmesinin beklenmesini tavsiye etti. Sonraki gnlerde ok sayda rapor geldi ama bunlarn hepsinde de Uzun Hasan'n hl kendi lkesinin snrlar iinde hareket ettii syleniyordu. Eyll banda haberler daha kayg verici bir hal ald. n c e Byk Trk'n komularnn Uzun Hasan'a katlm olduu ve Tokat yaknlarnda en az 60 bin svarinin belirdii haberi geldi. 5 Eyll'de, eski Kastamonu Beyi Kzl Ahmed ile Karamanl Kasm Bey'in ehri ele geirip yamalam olduu kesinlikle anlald. Halkn tamam tutsak edilip Erzincan'a gnderilmiti. Akkoyunlu beyinin karargh o srada Erzincan'dayd. Osmanl snr muhafzlar da yok edilmiti. Bu yzden imparatorluun dou snrlar tehlikeli bir biimde savunmasz kalmt. Sultan artk harekete gemek zorundayd. mparatorluk mhr bir kez daha Mahmud Paa'ya verildi ve btn Avrupa eyaletlerine ulaklar gnderilerek, Rumeli ordusunun 20 Eyll'de Edirne nnde toplanmas emredildi. Askerlere o gn deme yaplacakt. 7 Eyll'de dmann Amasya'ya saldrd haberi geldi. Amasya sancakbeyi veliaht ehzade Bayezid idi. ehzade Bayezid acil yardm arsnda bulundu. Yeni sadrazam bu durumu frsat bilerek, yenierilerin yevmiyelerine rtbelerine gre bir ile on ake arasnda zam yaptrd. Ayrca morallerini yksek tutmak ve artk kanlmaz olan savaa katlmalarn garantilemek iin onlara eitli demeler yaplmasn ve yeni kyafetler datlmasn salad. Kzl A h m e d ile Kasm Bey Tokat'ta kazandklar baardan tatmin olmamt. Doudan gelen raporlara gre, svarilerini aralarnda eit olarak paylatrmlard. Kzl Ahmed eski beylii Kastamonu'ya saldrmay, Kasm Bey ise Karaman' igal etmeyi planlyordu. Yine ayn mesaja gre, Uzun Hasan Erzincan'da dev bir orduyla sava hazrlklar yapyordu. 100 bin kiilik ordusuna 100 bin askerin daha katld syleniyordu. Bu kayg verici haberler zerine, Osmanllar hummal sava hazrlklarna giriti. Sultan 11 Eyll'de irili ufakl btn gemilere el koyduunu bildirdi. Mehmed ertesi gn hazinesinden iki bin yk akenin (1,2 milyon duka altn deerinde) alnp, sefere katlmak isteyenlere datlmasn emretti. Yine ayn gn bir ferman kararak, "Yunanistan"daki (Grecia) her kyn yaklaan sava iin iki erkek vermesini emretti. 13 Eyll'de sultann karsna iki adam getirildi. Bunlar Uzun Hasan'n Kral Matthias Corvinus'a yazd mektuplar tayan iki elisiydi. Macaristan'a giderken yakalanmlard. Sultan onlara, sorularn cevaplarlarsa canlarn balayacan syledi. Uzun Hasan'n Mehmed'le "her ne olursa olsun" savamaya kararl olduunu, Macar kralyla ve Venedik Signoria'syla gizli anlamalar yaptn ve bu lkenin sultana kar ayn anda saldrya geeceini sylediler. Anadolu'dan stanbul'a gelen sylentiler giderek daha karmak bir hal alyordu. Kzl Ahmed ile Kasm Bey'in svarileriyle Karaman' igal ettikleri ve

"Wro- f -n- <v --

270

BENC BLM

Osmanllar'a ar kayplar verdirdikleri syleniyordu. Ekim banda, o iki topraksz beyin Karaman' igal ederken Kayseri civarn ele geirdikleri ve bu ehirde ordugh kurduklar haberi geldi. ehirdeki Osmanl kumandan ve ordusu katledilmiti. Bu arada Rumeli'nin her tarafndan Edirne'ye askerler akn ediyordu. Onlara aylk ulufeleri, cmerte ikramiyeler ve kadife kumalar veriliyordu. 27 Ekim 1472'de Pera'dan mektup yazan bir kii (btn bu ilgin ayrntlar o n u n saniyesinde biliyoruz), 3 Ekim'de sultann ordughnda olduunu, o gn yenieri aasna askerlere datmas iin 100 yk [1 yk= 100 bin ake] (gordeni) ya da 19 bin ake verildiini, bu demenin zaml maalarnn dnda yapldn syler. 3 Yenierilere ve ordunun tamamna art arda verilen bu armaanlar, o zamanlar bile bir seferin baarsnn askerlerin itaatkrlna ve savamaya hazr olmasna ne kadar bal olduunun ve onlarn sadakatine asla gvenilemediinin gstergesidir. 5 Ekim 1472'de askerler Anadolu yakasndaki skdar'a geirilmeye baland. Bir hafta sonra, 12 Ekim Pazartesi gnnn afanda, sultan da maiyetiyle birlikte Anadolu'ya geti. Bu vakti saray mneccimlerinin tavsiyesiyle semiti. Sultan onlara sk sk danrd. Biraz ileride greceimiz gibi, Uzun Hasan da en nemli kararlarn yldzlara bakarak verirdi. Sava blgesinden gelen haberler ktyd. Dman btn Ankara blgesini yakp ykm, geride plak topraklardan baka bir ey kalmamt. 24 Ekim'de Boazii'nde kopan korkun bir frtna drt gn srerek muazzam tahribat yapt. Aralksz yaan yamur ve iddetli esen rzgr sultann ordughnn byk ksmn yok etti. Karadeniz'de ok sayda gemi batt. Bunlarn arasnda askerlere arpa getiren be byk gemi de vard. Frtna srasnda gemilerle erzak ikmali olanaksz hale gelince, tamam Anadolu'ya gemi olan ordu alk ekmeye balad. Fiyatlar artt. Eskiden bir akeye alnabilen eyler artk on akeye bile alnamyordu. Saanak devam etseydi, iki gn iinde ordunun drte biri alktan ve kt koullardan lecekti. Bu talihsiz balang, genelde kt bir iaret olarak algland. Allah'n bu savaa kar olduu dnld. ok sayda kii, Allah'n gazabndan korkarak, sultan izlemekten vazgemeyi dnd. Ya hava souk kalrsa ne olacakt? Askerler Dou Anadolu'nun buzlar ve karlar arasnda nasl beslenecekti? Arpann fiyat, lek bana akeden on akeye kmt ve ykselmeyi srdryordu. Uzun Hasan'm askerleri Tokat, Amasya, Ankara ve Karaman'daki zahire ambarlarn yakmt. Herkes, sert geecei belli olan ka korkuyla bakyordu. Frtna sonunda 28 Ekim'de dindi. Bylece erzak gemileri yola kabildi. Bu arada tayfalar kendilerine evler bulup yerlemilerdi. Evlerinden zorla alnp gemilerine gtrlmeleri gerekti. stanbul'da Mehmed'in on iki yandaki olu Cem^ babasnn saltanat kaymakam olarak, gvenilir danmanlarla birlikte brakld. ehzade Mustafa ile ehzade Bayezid ise Anadolu'da, babalaryla glerini birletirmeyi bekliyordu.

3 Bkz. Monumenta Hungariae Historica (Hungarian Academy of Sciences, Historical Section IV, 2. blm [Budapete, 1877]), 239-244 (belge 170). 4 Sultan Cem iin bkz. yukarda, 3. blm, dipnot 11.

DOU'DA UZUN HASAN'LA, SAVA

271

Sultann o k nerede geirdii, Trk ve Batl kaynaklardan net olarak anlalmyor. Sultann yanndaym gibi yazan Gian-Maria Angiolello, Osmanl ordusunun k Amasya'da, engin Kaz Ovas'nda geirdiini syler. Herhalde, btn askerler orada toplanmt anlalan. Bayezid elebi ile kardei Mustafa da oraya arlmt.^ Ordu be blme ayrlmt. 30 bin askerden oluan ilk blm sultann komutasmdayd. Yine 30 bin askerden oluan ikinci blm ehzade Bayezid'in komutasna verilmiti. 30 bin kiilik nc bir grup (12 bini Basarab adl birinin ynetimindeki Eflakllar'd) ehzade Mustafa'ya verilmiti. Bu grup sultann yannda yer alyordu. Drdnc grubu Palaiologoslar'dan olan Rumeli beylerbeyi gen Has Murad Paa ynetiyordu. Has Murad Paa, kariyerindeki hzl ykselii sultann gzne girmi olmasna borluydu. Has Murad gen ve deneyimsiz olduundan, yanna danman olarak Sadrazam Mahmud Paa verilmiti. Bu grubun 60 bin kiiden olutuu ve aralarnda ok sayda Hristiyan Rum'un, Arnavut'un ve Srp'm bulunduu sylenir. Bunlar sultann nnde yer alyordu. Sultann arkasndaki ise imdiki Anadolu Beylerbeyi Davud Paa, 40 bin piyade ve svariden oluma beinci kolun banda bulunmaktayd. Yani Mehmed'in ordusu ortadayd ve drt kolla evriliydi. Ordu toplam 190 bin askerden oluuyordu. Ancak savaacak askerlerin says 100 bin civarndayd. Geri kalanlar topu ve yardmc snflardan askerlerdi. Bu dev ordu, Kaz Ovas'nda anlattmz dzen iinde topland. Orduya Mahmud Aa'nn komutasndaki aknclar da eklendi. Orduyu besleme ii iki "arpa eminine" verildi. Ordu kn byk blmn (Dou Anadolu'da klar hep sert geer) Amasya civarnda, dman tarafndan saldrya uramadan geirdi. Angiolello'nun sylediine gre, sultann ordughnn bakente ok uzak olmas, stanbul'da tuhaf ama tipik bir olay yaanmasna yol at. Dzenli haberleme salanamyordu. ehzade Cem krk gn boyunca haber alamaynca, danmanlar onu sultann ordusunun yok olduuna ikna etti. Bunun zerine ehzade Cem ya kendi kendine ya da danmanlarnn tavsiyesiyle, askeri ve sivil yneticilerin desteini alarak kendi ynetimini kurmaya karar verdi. Sultan geri dndnde, hizmetinde yllarca alp yalanm olan bu danmanlar (aralarnda Nasuh Bey ile Kartranl Sleyman Bey'de vard) acmaszca grevden ald. ehzade Cem'in tahta bu ilk el koyuunun hangi boyutlarda olduunu bilmiyoruz. Daha sonra bir kez daha ayn eyi yapacakt. Ama o ikinci sefer hakknda ok daha fazla bilgiye sahibiz ve onu hangi gruplarn desteklediini biliyoruz. Her halkrda, bu olay Mehmed'in kendi atad yneticilerin mutlak sadakatine de gvenemez durumda olduunu aka ortaya koyuyor. Bunlarn arasnda onu devirmek iin frsat kollayan dmanlar vard mutlaka. Sultann ordusu ubat ya da Mart 1473'te harekete geti. Btn ordu Tokat'tan geerek kuzeydouya, Niksar'a (Neocaesarea, Pontus) doru ilerledi. Oradan da, Koyunlu Hisar zerinden ebinkarahisar'a gitti. Sultan ordusuyla

5 Argiolello'nun Uzun Hasan'a kar yaplan Osmanl seferi hakkndaki anlats iin bkz. "Short Narrative of the Life and Acts of the King Ussun Cassano", Grey, 1. blm, 73-138. Bu anlaty yine ayn ciltteki Zeno'nunkiyle karlatrabilirsiniz, 21-26.)

.-i- r,.- j

.s . A

272

BENC BLM

birlikte Erzincan ovasna ulanca durdu. Aknclarn kumandan, Mihalolulardan Ali Bey nc kolla birlikte nden gnderildi. Ali Bey Erzincan'n gneybatsndaki, Frat kysndaki Kemah' yamalad. Sefer srasnda aknclarn karsna bir Ermeni kilisesi kt. Kilisede el yazmalarna gmlm yal bir papaz oturuyordu. Askerler onu dar ard. Yerinden kmldamaynca ve karlk da vermeyince ldrp kiliseyi yaktlar. phesiz ok sayda benzeri yaanm olan bu olaydan sz etmeye deer, nk sultan ldrlen papazn byk bir lim olduunu renince mthi bir fkeye kaplmt. Uzun Hasan ordusuyla birlikte yola ktktan sonra, 11 Temmuz'da, kendisiyle birlikte gelmi olan Caterino Zeno'ya imparatora ve Macar kralna ok sayda mektup yazdrarak, onlara "Osmanllar'm Avrupa'daki topraklarn yakp ykmalarn, nk Tanr'nn izniyle sultan yenmek zere olduunu ve sultann her taraftan saldrya uramasn istediini, bylece yenilgiden kurtulamayacan ve sonunun geleceini" syledi. Bu mektuplar hedeflerine ulat m bilmiyoruz ama ne Kral Matthias Corvinus'un ne de mparator III. Friedrich'in Osmanllar'a kar parmaklarn bile kprdatmad kesindir. Uzun Hasan 1473 Temmuz'unun sonunda Erzincan blgesine varp, Frat'n solundaki dalarda karargh kurdu. Pek ok kaynakta yazlana gre, oradan Osmanl ordularn grnce Trke "Vay kahb'olu, ne deryadr!" diye haykrmtr. Has Murad Paa genliin verdii cokunlukla 4 Austos aramba gn nehri geince, ordusuyla birlikte Uzun Hasan tarafndan sarlp yok edildi. Osmanllar 12 bin adam kaybetti. Murad Paa o azgn nehirde bouldu. Sultan bu yenilgiye, zellikle de gzdesi Murad Paa'nn lmne ok fkelendi. Bu lmden dolay sadrazamn asla balamad. Onu, o gen beylerbeyinin yardmna komamakla ve Frat sularnda lme terk etmekle sulad. Ancak o srada koullar Mahmud Paa'y cezalandrmasna el vermiyordu, yoksa bunu mutlaka yapard. Bu yenilgi Mehmed'in sefere ksa sreliine ara verip hemen stanbul'a gitmesine yol at. Tercan blgesindeki sava meydannn boaltlp, Bayburt zerinden Trabzon'a gidilmesini emretti. Osmanllar oradan batya doru gitmeyi srdrecekti. Ancak bu arada Caterino Zeno ile teyzesi, Uzun Hasan' Osmanllar'a helmen saldrmaya ikna etti. Uzun Hasan harekete gemeden nce sultann kararghna bir ulak gndererek, ona Akkoyunlu beyinin kaynpederine ait olan Trabzon'un ve kzkardeinin oullarna ait olan Sinop'un hemen teslim edilmesini talep ettiini bildirdi. Ayrca "kuzenleri" Karamanoullar'mn topraklar da geri verilmeliydi. Mehmed bu talepleri kabul etmezse, Uzun Hasan sultan dman kabul edecekti. Sultana taleplerini zorla kabul ettirecek gcnn olduunu gstermek iin, elisine, Mehmed'e bir torba dar verdirtti ve sultan ona kar savamaya kalkacaksa, en az o torbadaki dar tanelerinin says kadar askere sahip olmas gerektiini syletti. Sultan bir ey sylemedi ama ulan huzurunda darlarn bir tavuk srsnn nne dklmesini emretti. Tavuklar darlar hemen yiyip bitirdi. "Efendine syle" dedi sultan marurca, "bu tavuklar torbadaki darlar nasl abucak bitirdiyse, yenierilerim de onun adamlarnn iini abucak bitirecek. Adamlar kei gtmekte usta olabilir ama savatan anlamazlar." Osmanllar muhtemelen Erzincan'n kuzeyindeki dalarda bulunan U Azl blgesinde ordugh kurmuken, Uzun Hasan anszn ordusuyla birlikte

DOU'DA UZUN HASAN'LA, SAVA

273

Osmanllar'm sa tarafnda, Otlukbeli tepelerinde beliriverdi. Osmanllar savatlar ve yine bir aramba gn, 11 Austos 1473'te, Akkoyunlu beyini Bakent yaknlarnda yendiler. Uzun Hasan'm aramba gnn seme nedeni, bunun uurlu gn olduuna inanmasyd. En nemli devlet ilerini ve savalarn hep aramba gnleri yapard. Ama bu kez ans yaver gitmemiti. Sultan, ordusundaki ateli silahlar sayesinde byk bir zafer kazand. Bu zaferin ok nemli sonular olacakt. Uzun Hasan'n ordusunun sol kanadna kk olu Zeynel, sa kanadna ise byk olu Uurlu Mehmed kumanda etmiti. Mehmed'in iki olu onlarla Osmanl sava dzeninde savamt. Sol kanatta ehzade Mahmud, Davud Paa, Anadolu ordusu ve aknclar, sa kanattaysa ehzade Bayezid, Avrupa ordusu ve yenieriler vard. Mustafa cesurca dmann sa kanadna saldrm, arpmada Zeynel lmt. Aknclarn lideri Mahmud Aa, Zeynel'in kellesini ehzadenin ayaklar dibine brakmt. ehzade de kelleyi babasna gtrmt. Bayezid dmann sol kanadn geriletmiti. Btn Trkmen ordusu panie kaplmt. Uzun Hasan bir Arap atma binerek kat. Sava sekiz saat srmt. Akkoyunlular'm on bin, Osmanllar'm ise yalnzca bin adam kaybettii sylenir. Dman ordugh ve arlklar tamamen ele geirildi. Sultan sava meydannda gn geirerek, tutsaklar ldrtt. Yalnzca birka nemli limin -sanatlarn ve bilim adamlarnn hmisi olan Uzun Hasan'm maiyetinde hep ok sayda lim bulunurdu- cann balad. U bin Trkmen korkun bir biimde ldrld. Geri dn yolculuunda, her gn 400 tanesi ldrld. Tutsak edilen zanaatkrlar ve limler istanbul'a gtrld.^ , Ama Mehmed Uzun Hasan'm peine dp zaferinden tam anlamyla yararlanmak yerine, sadrazam Mahmud Paa tarafndan istanbul'a dnmeye ikna edildi. Bu iyi bir tavsiyeydi, nk fethedecei topraklar elinde tutmas ok g olurdu. Ancak sultan batya ilerledike bu kararndan pimanlk duymaya ve sadrazamna iyice kzmaya balad. Yry srasnda, Trkmen kalesi ebinkarahisar'n kumandan Darab Bey, kaleyi oradan geen sultana teslim etti. Darab Bey, Edirne yaknlarndaki irmen'e sancakbeyi yaplarak dllendirildi. Bu arada son derece zengin ganimetler de paylatrld. Sultan ayrca seferin banda askerlere vermi olduu avans onlara balad. Ayrca btn klelerini (her iki cinsiyetten toplam 40 bin kiiydiler) azat etti. ebin Karahisar'dan Horasan Beyi Sultan Hseyin Baykara'ya ve Mehmed'in olu Cem'e zafer haberi gnderildi ve imparatorluun btn valilerine zafer enlikleri dzenlemeleri emredildi. Ama sultann Karahisar'dan gnderdii en ilgin mektup, Anadolu sakinlerine Uygurca yazlm, 30 Austos 1473 tarihli yarlk'tr (ferman). Mehmed bu mektupta Anadolulular'a Uzun Hasan'a kar zafer kazandn bildiriyor ve savan ayrntlarn veriyordu.? Mehmed istanbul'dan ayrlmadan ksa sre nce, Buda'daki Macar kral Matthias'a Hasan Bey adl bir eli gndererek, Macaristan ile anlama yapmaya hazr ol-

6 Otlukbeli sava hakknda karlatrmal bir okuma iin bkz. Angiolello, 89-93 ve Zeno, 27-30. 7 Mektubun tpkbasm, metni ve ada Trke evirisi iin bkz. Rahmeti Arat, "Fatih Sultan Mehmed'in 'Yarlii'," Trkiyat Mecmuas (stanbul), 6 (1936-39), 285-322.

274

BENC BLM

duunu, iki lkenin fazla uzun sredir ztlatn, aralarndaki soruna artk kkl bir zm bulunmas gerektiini sylemiti. Mehmed, Matthias Corvinus'tan anlama grmeleri yapmak zere Osmanl mparatorluu'na bir sefir gndermesini istiyordu. Kral Matthias hemen baronlarndan birini gnderdi. Sultann emriyle barona yolda sayg ve hizmette hi kusur edilmedi. Baron bakente vardnda Mehmed oktan Anadolu'ya gitmiti. Sefirin sultann peine dmekten baka yapabilecei bir ey yoktu. Kendisine, sultann onu merakla bekledii ama dman Uzun Hasan'n saldrlar yznden sefere erken kmak zorunda kald sylendi. Macar baronu skdar'a getiinde, Mehmed sekiz yry gn uzaklkta, Dou Anadolu'dayd. Macar, yolculuunu hzlandrd. Ankara'ya ulatnda, Mehmed'in kendisine muhafz olarak krk soylu verdiini ve onun mm-^ kn olan her yolla elendirilmesini emrettiini rendi. Sonunda sultann temsilcisiyle grmeyi baardnda, bar anlamas hakknda tek kelime edilmedi ama Macar'a gz kamatrc hediyeler, pahal atlar, eerler vb armaan edildi ve saray maiyetine Sivas'a kadar elik etmeye davet edildi. Orada konuun onuruna avlar ve ahincilik gsterileri dzenlendi. Kendisine sultann ksa sre iinde Sivas'a dnecei sylendi. Ama Macar tam ay bekledi. Bu arada Uzun Hasan yenildi. Macar baron zafer kutlamalarna, tutsaklardan alman intikamlara ve sultann ordusunun geri dnne tank oldu. Elinin sultann vezirleriyle grmelere balamasna izin verildi. Sultandan kral adna Belgrad civarndaki iki kaleyi (Avala ile Gvercinlik'i) isteme gafletinde bulundu. Ald karlk hi de bekledii gibi olmad. Mehmed bu kaleleri vermeyi reddetmekle kalmayp, Kral Matthias'tan baka kaleler istedi. rnein Yaya'nn kendisine ait olduunu, nk Bosna kraln kendisinin kovmu olduunu syledi. Grmelerden bir sonu kmasa da, politik zeks keskin olan sultan amacna ulamt. II. Mehmed Dou Anadolu'dayken Matthias ile mttefikleri Rumeli'ye kolayca saldrabilirdi. Rumeli'de ok az asker kaldndan, oray kolayca ele geirebilirlerdi. Hatta stanbul bile, salam surlarna karn fazla dayanamazd. Mehmed sefer boyunca Macar elisini oyalayarak, kuzeyden bir tehdit gelmesini engellemiti. Matthias, Uzun Hasan'a da bir eli gndermiti ama ona ne olduunu bilmiyoruz. Sultan, bakentine o yln sonuna kadar dnmedi muhtemelen. Maiyetiyle birlikte Amasya'dan geti. Orada drt hafta kald. Ardndan Ankara ve Ktahya'ya gitti. K Bursa'da m, stanbul'da m geirecei konusunda kararsz kalmt anlalan ama sonunda stanbul'u tercih etti. Payelere boduu oullar -zellikle de gzdesi Mustafa- Amasya ve Konya'daki grevlerinin bana dndler. stanbul'da, ehzade Cem'i baa geirmeye alm olan st dzey yetkililer iddetle cezalandrld. Sadrazam Mahmud Paa, ordunun bir ksmyla birlikte sultandan alt gn sonra gelmiti. stanbul'a geliinden gn sonra, efendisinin bir fke patlamasna maruz kald. Bu olaydan ileride ayrntlaryla bahsedeceiz. Sultann yokluu srasnda, Avrupa'daki topraklar ve hatta bakenti ele geirilebilecekken bu frsat karlmt. Oysa sultan bu igalin yaplmasn bekliyordu. stanbul'da alelacele alnm olan savunma tedbirleri bunu gstermektedir. Tercan yenilgisi bakentte haber alnnca, ehir kaplarnn stne hemen duvar

DOU'DA UZUN HASAN'LA, SAVA

275

rlmt. Yalnzca tanesi ak braklmt. Domenico Malipiero'ya gre, sur yapm ve hendek kazmmda on bin ii kullanlmt. Devasa zincirler yaplm, bunlardan biriyle Hali gemilere kapatlm, bylece dman gemilerinin stanbul'a ve Hali'e ulamas nlenmiti. Saray Burnu'ndaki St. Demetrios yaknlarnda, yirmi adm uzunluunda bir sur ina edilmi ve on drt topla donatlmt. Btn Galata kysna da havan toplar yerletirilmi ve bu semtin etrafna yeni surlar rlmt. Eriboz'dan btn Rumlar karlm ve 150 aile stanbul'a yerletirilmiti. Ancak kayglarn bouna olduu anlald, her ne kadar Venedikliler 1473 yaznda saldrmay planlam olsa da. Beler Konseyi, Savi agli Ordini'nin yesi olan ve kurnazl ve tecrbeliliiyle tannan Girolamo da Mula cretkr bir plan nerdi. Bu plan sayesinde Pietro Mocenigo'nun stanbul'u ele geireceine inanyordu. Meslektalar bu plana kar kt. Da Mula, konsey toplantsnda plann aklarken, Venedik donanmasnn 100 kadrgayla glendirilmi olduunu, Uzun Hasan'n Osmanl snrlarna yaklatn ve sultan btn askerlerini savaa gtrmek zorunda kald iin Balkanlar'n savunmasz kaldn syledi. Ksacas, Osmanl bakentine saldrmann zaman gelmiti. Plan uydu: Baamiral, 200-300 f barutla ykl bir gemiyi atee vererek, anakkale Boaz'nn giriinde, Castello della Gracia [Eski Hisarlk] yaknlarnda kyya gnderecekti. Girolamo da Mula, kaledeki toplarn scaklk yznden kendiliinden patlayacana inanyordu. Bylece Trkler toplar tekrar doldurmadan nce soumalarn beklemek zorunda kalacandan, Hristiyan donanmas boaza rahata girebilecekti. nerisi 25 Haziran 1473'te senato tarafndan kabul edildi. Pietro Mocenigo'ya bu plan, papa temsilcisi ve Neapolita donanmasnn amirali de onaylarsa, uygulamas emri gnderildi. Ama Mocenigo'nun mektubu 24 Temmuz 1473'te Rodos aklarnda almasndan nce, Kbrs kralnn ld haberi geldi. Bu haber zerine, o cretkr plan rafa kaldrld ve Mocenigo hemen Kbrs'a gitti. Uzun Hasan'a kar kazanlan zaferden sonra bile, Rumeli'deki durum gvenli bir hale gelmemiti. Ekim 1473'te Edirne'den ayrlan casuslar, Dubrovnik Meclisi'ne, Dou Anadolu'da gerekleen arpmalarn ayrntl raporlarn verdi. Sylediklerine gre, sultan halk yattrmak iin Srbistan ve Bosna'ya ulaklar gndererek, kazand byk zaferi haber vermiti. O gnlere ait ok sayda gvenilir kaynaktan rendiimiz kadaryla, sefer srasnda (ki bu sefere eli silah tutan her gen erkek katlmt) Rumeli'de baz tehlikeli huzursuzluklar bagstermiti. eteer kasabalar ve kyleri yamalam, karmaa yaratm, vatanlarn koruma grevini alm olan ihtiyar adamlara dehet samlard. Rumeli naibi Cem, kurnaz ve deneyimli shak Paa'dan tavsiye almasna karn, bu kargaay bastramamt. Ancak sultan yola kmadan nce, shak Paa ona dman lkeyi igal ederse ne yapmas gerektiini sorduunda, Mehmed u cevab vermiti: "Burada tacirler ve zanaatkrlar var. Kendini onlarla savunabilirsin. Geri kalanlarn hepsini yanma almak zorundaym." Venedik Meclisi, Hac Muhammed'in istei zerine 25 Eyll 1472'de Uzun Hasan'a onu desteklemeyi srdrdn haber vermeye, istedii toplar gndereceini vaat etmeye ve Mocenigo'ya kendisini ve donanmasn Uzun Hasan'n komutasna teslim etmesini emretmeye karar verdi. Tebriz'e bir eli gndererek

''""1C

f i-, v

276

BENC BLM

bu kararlan haber vermek gerekiyordu. Meclis 27 Eyll'de Giosafat Barbara'yu gndermeye karar verdi. O n a ylda 1.800 duka altn maa balanacak ve yanna koruma olarak on adam verilecekti. Bu iyi bir seim gibi grnyordu, nk Barbara Karadeniz'deki Azak'ta uzun sre Venedik konsolosluu yapm, daha sonra da Arnavutluk kumandan (provveditore) olmu, Dou dillerini ok iyi bilen biriydi. Meclis 11 Ocak 1473'te Uzun Hasan'a alt adet byk, on adet orta boy ve otuz alt adet kk havan topu gndermeye karar verdi. O n a ayrca baka sava aletleri ve armaan olarak pahal kumalar da gnderilecekti. Giosafat Barbaro'ya hem ak hem de gizli talimatlar verildi. Yolda Pietro Mocenigo'ya urayarak, ona saldrya gemesini syleyecekti. Ayrca Kbrs kral ve kraliesi ve Rodos valyeleri'yle de grerek, gemileriyle savaa katlma arsnda bulunacakt. Gizli emirler ise yleydi: Signoria sultanla bar yapmaya ancak sultan Anadolu'yu Uzun Hasan'a vermeyi, anakkale Boaz'nm tesindeki ve ' Yunanistan'n karsnda bulunan ky eridindeki btn topraklarndan vazgemeyi ve bir daha asla kendi kylarnda kaleler ina etmemeyi kabul ederse raz olabilirdi. Bylece Venedikliler Karadeniz'de rahatlkla ticaret yapp seyahat edebilecekti. Ama te yandan, eer Uzun Hasan sultanla bar yaparsa, bar anlamasna mttefiki Venedik Cumhuriyeti'ni de dahil etmeli ve Mora, Midilli ve Eriboz'un ya da en azndan Eriboz ile Argos'un geri verilmesini talep etmeliydi. Signoria'nn bu ar taleplerinin en azndan bir ksmn bile gerekten kabul ettirebileceini umup ummadn bilmiyoruz. A m a mttefikleriyle birlikte Osmanllar' tamamen ezmedike bu taleplerini asla kabul ettiremeyecei ortadayd. Giosafat Barbara bu talimatlar aldktan sonra, 18 ubat 1473'te Venedik'ten ayrld. Yannda Hac Muhammed vard. Zadar'da papann ve Napoli saraynn elileriyle karlat. Birlikte yolculuk etmeye baladlar. Korfu'dan, Methoni'den ve Koroni'den geerek Rodos'a ve 29 Mart'ta da Kbrs'taki Famagusta'ya (Magosa) gittiler. 8 Burada yolculuklarna beklenmedik bir biimde ara vermek zorunda kaldlar. Osmanllar'm Anadolu kylarn ele geirmi ve Tebriz'e giden kara yolunu kapam olmas, Giosafat Barbaro'nun Kbrs'ta bir yldan fazla kalmasna yol at. Zamann Pietro Mocenigo'yla sohbet ederek geirdi. Mocenigo tahtndan olmu Karaman Beyi'ne daha etkin bir biimde yardm etmek istemiyordu. Barbara, Lusignanlardan Kral II. Jacques'la da bol bol konutu. Kral adadaki durum yznden Hristiyanlar'dan ok Osmanllar'a yakn duruyordu. Oysa kraliesi, Venedikli Caterina Cornaro, Uzun Hasan'm karsyla akrabayd. Kasm Bey Karaman'dan acil yardm arlar gnderince, Hristiyan donanmas sonunda harekete geti. Haziran ve Temmuz aylarnda Sighino, Korykos ve Silifke kaleleri ele geirilip Kasm Bey'e verildi. Kasm Bey teekkr niyetine bir leopar, muhteem bir cenk at ve ok sayda gm tabak verdi. 8 Haziran 1473'te Giosafat Barbara, Korykos'tan Uzun Hasan'a bir mektup yazarak, kendisinin Hac Muhammed ve papa ile Napoli kralnn elileri ile birlikte ondan emir beklediini ve Hristiyan devletlerin Konstantiniyye'ye bile sal-

8 Barbaro'nun yolculuk anlar iin bkz. Travels to Tana and Persia, 37 ve sonras.

DOU'DA UZUN HASAN'LA, SAVA

277

drmaya hazr olduklarn bildirdi. Trkmen prensi bu iyi haberi btn ordusuna ilan ettirince, Venedik ad boru ve ziller eliinde defalarca haykrld. Kbrs Kral II. Jacques 6 Temmuz'da ld. Geride on dokuz yanda bir dul ve kk bir erkek ocuk brakmt. Kral bir sredir hastayd ve lmesi bekleniyordu. Doutan Venedikli ve bir "cumhuriyet kz" olan dul ei Caterina Cornaro naip oldu. O sralar herkes Venedik'in bu ada stnde baz emelleri olduundan pheleniyordu. Hem papa, hem de Napoli kral gelimeleri kskanlkla, yakndan takip ediyordu. Mocenigo'nun belirleyici bir saldrdan kanmasnn, civardaki kyya kk aknlar yapmakla yetinmesinin ve adann yaknndan ayrlmamasnn nedeni buydu. Kraln ldn haber alnca, anakkale Boaz'na saldrmaktan vazgeip hemen Kbrs'a gitti. Napoli'nin ve papann donanmalar o yaz dou sularna geri dnmlerdi, ama artk Mocenigo'nun komutasnda deillerdi. Bamsz olmay yeliyor, Mocenigo'nun hareketlerini ve Kbrs'taki gelimeleri yakndan takip ediyorlard. Uzun Hasan'n harekete geme arlarna kimse kulak asmad. Uzun Hasan'n Bakent'te yenilmesinin ardndan, Friuli'de Osmanl aknlarna urayan Venedik, nce.Kbrs meselesinin halledilmesi gerektii gerekesiyle donanmasn geri ekti. Bu yzden Mocenigo, Adriyatik'e ancak ertesi yaz, Caterina'nn kralieliini salama aldktan (olu III. Jacques 1475'te, iki yandayken lnce, Lusignan hanedan sona erdi) ve nemli ehirlere Venedikli valiler atanmasn saladktan sonra alabildi. Caterina, Trk tehdidine ve Venedik basksna bir sre kar koyabildi. Ancak sonunda, 1489'da basklara boyun eerek aday Venedik'e teslim etti. Uzun Hasan yenilmi de olsa kazanmaktan umudu kesmemiti. Sahip olduu muazzam topraklarn byk blmnde, yenildii haber alnmamt bile. Hemen Signoria'ya "Osmanllar'a birlikte saldrmay" nerdi. Ayn zamanda, Hristiyan prensleri kendisinin sava brakmadna, eer Hristiyanlar'dan yardm alabilirse ertesi ilkbaharda gl bir ordu toplayp mcadeleyi srdreceine ikna etmek iin Caterino Zeno'yu Venedik'e geri gnderdi. Polonya ve Macaristan sefirlerini de lkelerine geri gnderdi. A m a ortak bir Hal seferiyle zaten pek ilgilenmeyen ou Batl prens, artk bu konuya ilgilerini tamamen yitirmiti. Yalnzca Papalk ve Signoria Akkoyunlu hkmdaryla ittifak devam ettirmeyi srdrd. Varn younu yitirmi ve ruhsal sal bozulmu olan Caterino Zeno, nce Kefe'ye ulaarak oradan Signoria'ya Uzun Hasan'n planlar konusunda bir rapor gnderdi. Giosafat Barbara henz silah ykyle birlikte hedefine ulamam olduundan, meclis Caterino Zeno'nun raporunu alnca Paolo Ogniben'i Tebriz'e gnderip Uzun Hasan'a Venedik'in kendisiyle olan ittifakna sadk kalacan bildirmeye karar verdi. Noel'den (10 Ekim 1473) ksa sre nce bir baka eli, Ambrogio Contafni seildi. 20 Aralk'ta Giosafat Barbaro'ya bir mektup gnderilerek, yolculuuna devam etmesi emredildi. Ambrogio'ya ak ve gizli talimatlar verildi. Dmann eline gememesi iin yazlmayan bu talimatlar ezberlemek zorunda kald. Bunlar, nceki mesajlarn tekraryd. Meclis bir kez daha donanmasn vermeyi vaat ediyordu. Uzun Hasan istedii zamanda ve yerde saldrya gemekte serbestti, elini abuk tutmas kaydyla. Paolo Ogniben ile Ambrogio Contarini ran'a giderken, Caterino Zeno Polonya'dan geerek yurduna dnd. Matthias Corvinus ile savamakta olan Kral

fW-TM- r vt - 4

278

BENC BLM

Casimir Venedik elisini iyi arlad, onu byk vaatlerde bulundu ve kendisini valye yapt (20 Nisan 1474). Zeno Venedik'ten sonra h e m e n Roma ve Napoli'ye giderek papa ile Kral Ferrante'ye yaadklarn anlatt. 9 Giosafat Barbaro ile Hac Muhammed, papann ve Neapolita kralnn elilerinin yanlarndan ayrlmasndan sonra, 11 ubat 1474'te hac klna girerek Kbrs'tan ayrld. Korykos'tan sonra Silifke, Tarsus, Mardin, Hasankeyf (Hsnkeyfa) ve Siirt'ten (Tgranocerta) getiler. Sonra Krt etelerinin blgesine girdiler. Bu eteler tarafndan acmaszca saldrya urayp soyuldular. Aralarndan yalnzca Giosafat Barbara, atnn hzl olmas sayesinde kaarak cann kurtarabildi. Sonunda, 12 Nisan 1474'te Tebriz sarayna ulatnda, o sralar ellisinde olan Uzun Hasan'm ok zor durumda olduunu grd. z olu Uurlu Mehmed ona ba kaldrmt (Uurlu Mehmed sonradan II. Bayezid'e snd ve o n u n sekiz kzndan biriyle evlenerek Anadolu Beylerbeyi oldu). Uzun Hasan Hristiyan dnyasnn ilgisizliine fena halde ierlemiti. Ksacas, yeni bir sefere kmas olanakszd. Paolo Ogniben 17 ubat 1475'te Venedik'e dnd. Uzun H a s a n n o sralar (Kasm 1474'te) kalmakta olduu Ishafan'da Giosafat Barbaro ile grm olan Ambrogio Contarini, Haziran 1475'te ran'dan ayrld. Hazar Denizi'nden Tataristan'a, oradan da Moskova, Litvanya, Polonya ve Almanya'ya geerek, 9 Nisan 1477'de Venedik'e ulat. Elilerden en son geri dnen Giosafat Barbaro oldu. Barbaro, ancak Uzun Hasan'm 9 Nisan 1477'de lmesinden sonra yola kt. Beyrut'a giden bir kervana katlp, oradan bir Girit gemisine binerek Venedik'e gitti. Pietro Mocenigo 1474'te yurduna dnd ve 15 Aralk'ta dk seildi. 23 ubat 1476'da ld. Mezar tana, Asya'y anakkale Boaz'ndan Kbrs'a kadar ate ve klla kasp kavurduu ve Osmanllar'dan zulm gren Venedik mttefikleri Karaman krallarna topraklarn geri verdii yazld (...qui Asia a faucibus Hellesponti usque ad Cyprum ferro ignique vastate, Caramanis regibus, Venetorum .sociis, Othomano oppressis, regno restituto). Bu iddialar -biraz abartl olmakla birlikte dorudur-, aslnda Mocenigo'nun yapamad asl nemli ileri gizlemektedir. 1473'te II. Mehmed'in imparatorluuna lmcl bir darbe indirmek mmknd. Zaten daha nce de sylediimiz gibi, Osmanl imparatorluu da byle bir darbenin inmesini bekliyordu. Her ne kadar Macaristan ile Almanya da Rumeli'yi igal etmeye kalkmam olsa da, bu meseledeki asl sulu Venedik'tir. Venedik, politikasn tamamen ticari kayglara gre belirlemiti. Btn o aylar boyunca, baamiralleri elindeki byk donanmaya karn dmanla arpmaktan kanmt. Osmanllar neredeyse yz elli yl boyunca, Gelibolu savandan (29 Mays 1416) nebaht savana (7 Ekim 1571) kadar denizlerde yenilmediler. Filelfo'nun dke verdii Trkler'e karadan saldrma tavsiyesi, sylemesi kolay olsa da yapmas zor bir iti. Venedik'in kara kuvvetleri paral askerlerden oluuyor-

9 Zeno'nun yurduna yapt yolculua ilikin anlats iin bkz. A Narrative of Italian Travels in Persia, 30 ve sonras.

DOU'DA UZUN HASAN'LA, SAVA

279

du. Onlara Trkler'den elde edilecek ganimetin byk ksmn vaat etmek bile ilerinde sava evki uyandramazd. Dou Akdeniz ticaretinin sekteye uramasndan sonra tehlikeli bir biimde boalan Venedik hazinesi donanmann masraflarn bile zor karlyordu. Venedik tek bana Osmanllarla karada savaabilecek durumda deildi. Batllarn kaytszl ise ortak bir saldry olanaksz klyordu. Oysa sultann aknclar hemen her yl saldrlarda bulunup, Kutsal Roma mparatorluu'nun korumasz snrlarn neredeyse hi engellenmeden geecek kadar ilerleyebiliyor, getikleri yerleri yakp ykyorlard. slam, blnm Bat'ya doru azgn bir nehir gibi ilerliyordu. Trkler'in Carniola, Styria ve Carinthia'ya yapt ani aknlar 1469'da balad ve Mehmed'in hkmdarl boyunca her yl tekrarland. Daha sonra ise, on altnc yzyln ilk yarsna kadar aralklarla srd. Bu dehet saan, lm ve ac getiren aknlarn boyutu giderek byd. Sanki sultann askeri giriimleriyle paralel olarak, sistematik bir biimde dzenleniyordu. Osmanl kaynaklarna gre bu aknlara aknclarn babadan kalma lideri Mihalolu Ali Bey, karargh Semendire'de bulunan Malkoolu Bali Bey ve Bosna valisi shak Paa nderlik etmitir. Styria'ya ilk akn 1471'de, Pentecost'a yapld. Ancak o yaz Regensburg'da yaplan toplantya gnderilen korkun raporlar ve acil yardm arlar bir sonu vermedi. Kimse Osmanl ordularna ciddi bir direni gstermeyi dnmedi. Her yerde kiliseler, manastrlar ve yerleim merkezleri yakp yklyordu. Aknclar en cra vadilere kadar ilerliyor, saldrlarn sarp dalar bile engellemiyordu. Macaristan'a saldryorlard. Sonunda saylan 40 bini bulduu sylenen (bu rakam abartl olabilir) bir apulcu svariler ordusu Venedik nlerine kadar geldi. Liderleri, zel. likle de Malkoolu Bali Bey ok sayda tutsak alarak gneydouya gnderdi. Gvenilir bir kaynaa gre, Macaristan seferinin baarl getiini kantlamak iin Osmanl mparatorluu'na kafa, burun ve kulaklarla dolu ok sayda uval gtrd. U beyleri 1470 ve 1471'de, kuzey ve kuzeybatya dzenlenen byk ve kk apta aknlarda s olarak kullanlmak zere yeni kaleler ina ettirdi. Bunlarn en nemlisi Sava zerindeki, Belgrad'n elli be kilometre batsndaki Sabac'ta (Sabacz, Trke'de Brdelen) yaplan kaleydi. Bir sylentiye gre 20 bin askerin korumas altnda yle abuk ina edilmiti ki, kuzeyde Bohemyallar'la savamakla megul olan Kral Matthias Corvinus, bunu engelleyememiti. Sonunda Sava'ya gnderdii ordu Trk iilere defalarca saldrdysa da her seferinde baarsz oldu, nk Trkler nehrin dier yakasndaki yksek toprak siperin ardna gizlenebiliyordu. Kale yaplr yaplmaz shak Paa kumandasndaki ilk Osmanl svari aknclar Hrvatistan'dan geerek Carniola'ya gittiler ve Laibach surlarna kadar ilerlediler. O gelimekte olan ama savunmasz blgeyi le evirip binlerce insan esir ettiler. Bu vahice aknlar her sene ok sayda insann kle edilmesine neden oldu. ou grg tan olan rahipler ve memurlar, Trk ordularnn gaddarlna ve insanlara ektirdikleri zulme dair i paralayc yazlar yazmlardr.^3

9a Bu kaynaklarn bazlarra ilikin gndermeler iin bkz. Iorga, Geschichte des Osmanischen Reiches II, 156-159.

. < *

- ,

280

BENC BLM

Osmanllar'm yorgun ve blnm Hristiyan dnyasna ynelik tehdidinde bir azalma olmamt. Sultann Dou'daki gerekten tehlikeli tek dman olan Uzun Hasan'm iini bitirip Dou snrlarnda gvenlii salar salamaz tekrar Bat'ya, bu kez iki misli iddetle saldracan tahmin etmek iin bir siyaset uzman olmaya gerek yoktu. Bat'da ise, hele Alman lkelerinde, ciddi ve tutarl bir direniten pek sz edilmiyordu. Regensburg'da ilan edilmi olan "imparatorluk yardmndan" bir daha bahsedilmemiti. mparator III. Friedrich o sralar, belki de 1473'te, II. Mehmed'in yar-kardei olduu ne srlen o tuhaf insan, Calixtus Ottomanus'u sarayna ard. Calixtus Ottomanus o sralar Buda'da, Matthias Corvinus'un saraynda yayordu. "imparator Bayezid Osman" (en azndan bir sreliine bu nvanla tannd) hamisi imparator tarafndan eitli eyaletlerde gezdirildi ve halka gerek Osmanl sultan olarak tantld. Bu izlenimi glendirmek iin sark ve zengin ilemeli kaftanlar giydirilen Calixtus Ottomanus, halkta hayret uyandrd. Pek ok imparatorluk toplantsnda akn kalabalklarn karsna karld. mparator Friedrich onlara bu tuhaf rehine sayesinde Osmanl tahtn avcunun iinde tuttuunu sylyordu. 10 Treves'de yaplan bir toplant iin dzenlenen resmi bir ziyafette (1473), imparator ile Burgonya kral Yiit Charles, ocuklar Burgonyal Mary ile Habsburglar'dan Maximilian' evlendirmek zere konumak iin bir araya gelmilerdi. Bu ziyafette Trk ehzadesi imparatora su getirmi ve bardan doldurmutu. Daha sonra da imparatora imparatorluktaki btn gezilerinde elik etti. mparator Burgonya Dk'ne kar sefere kp onu Neuss'da kuattnda, Calixtus hl yanndayd. Savaan iki lke arasnda, Papa IV. Sixtus'un araclyla 28 Mays 1475'te bir mtareke anlamas imzaland. Bylece imparator sonunda Viyana'ya dnebildiinde, yannda hl Calixtus vard. Calixtus'a Avusturya'da pe pee ok sayda derebeylik, rnein Perchtoldsdorf, Viyana yaknndaki Baden ve Schwechat'taki Rauhenstein verildi. Ama bundan sonra hayat ilginliini giderek yitirdi. Avusturya'da gzelliiyle mehur yoksul bir soylu kadn olan Lucia von Hohenfeld ile uzun sre nianl kald ama evlenmediler. Matthias Corvinus 1481'de Avusturya'y igal ettiinde, Bayezid N Osman onun tarafnda yer ald. Ayn yl iinde "kardei" Mehmed lnce, Rodos'daki St. Jean valyeleri'nin ba idarecisine bir mesaj gndererek, Osmanl tahtna kmak iin yardmn istedi. 1490'da, Kral Matthias lnce, Calixtus Almanya Kral Maximilian'm yanma gitti ve ona gney Almanya'da yapt yolculuklarda elik etti. Daha sonra muhtemelen Viyana'ya yerleti. Leitha zerindeki Bruck'da bulunan Prugg Kalesi'ne birka haftalna sahip oldu ama sonra yitirdi ve ksa sre sonra, 1496 gznde gzard edilmi ve unutulmu bir halde ld. Onunla ilgili gerekleri asla bilemeyeceiz ama on beinci yzylda Avru-

10 Babinger'in o sahte imparator hakknda yazdklar iin bkz. "Zur Lebensgeschichte des Calixtus Ottomanus," KPHT1KA XPONIKA 7 (Heraklion, 1953), 457-461; ve "'Bajezid Osman' (Calixtus Ottomanus), ein Vorlaufer und Gegenspieler Dschem Sultans," La Nouvelle Clio (Brksel, 1951), 349-388 (yeni basm A&A I, 326-328 ve 297-325).

DOU'DA UZUN HASAN'LA, SAVA

281

pa'da yazlm baz yazlardan ve Papa III. Calixtus'un szlerinden karlan versiyon ilgintir. Buna gre, Bayezid Osman 1448'de domutu. Babas II. Murad'd. Babas olunun ldrlmesinden korkarak onu Konstantiniyye'ye gndermiti. Bayezid Osman orada "bir valye" tarafndan gizlice bytlmt. ehrin dmesinden sonra valye ve adamlar kle olarak satlm ve eitli maceralardan sonra Papa tarafndan satn alnarak kurtarlm ve Roma'ya gtrlmt. Elimizdeki kantlar, bu "valyenin" Giovanni Torcello olduunu gsteriyor. Torcello, ocuu eitmek iin yl boyunca papadan maa almt. Bylece Calixus krallarn, imparatorlarn ve papalarn elinde bir kukla oldu. Neredeyse btn komularyla aras bozuk olan III. Friedrich, imparatorluunun gneydou blgesinin savunmasn soylularna ve yerel derebeylerine emanet etmek zorunda kalmt. Ancak bu kiilerin silahl kuvvetleri paral askerlerden ve iftilerden oluuyordu. Bu yzden apulcu Trk aknclarla ba edebilecek gte deillerdi. Imparator'un Bat'nn kaderine kar taknd korkun kaytszln en iyi gstergesi, Domenico Malipiero'nun Croraca'da sz ettii gibi, "Trk"n Signoria'ya kar savanda daha baarl olmas iin, Regensburg toplantsnda Uzun Hasan'a yaplmak istenen btn yardmlar engellemesidir. Venedikli tarihinin bu ite Galeazzo-Maria Sforza ile Floransallar'n da parma olduu iddiac konusunda bir aklama yapmak gerekir. Her ikisi de, btn italyan devletler arasnda yalnzca Venedik'in Uzun Hasan'n ordularyla birlikte gezen bir sefire sahip olmasna ve eer Yunanistan fethedilirse oray tamamen Venedik'in ele geirecek olmasna fke duyuyordu. Macaristan'n yaklam da daha dosta deildi. Kurnaz ve hesap Macar kral, kiisel karlarndan baka hibir ey dnmezdi. Bohemya ile yapt sava sona erince, Matthias Corvinus ordularn Osmanllar'm stne gnderebilirdi. Brdelen'deki Osmanl kalesi, iindeki en az be bin askerlik garnizonla, Macar snrlar iin srekli bir tehdit oluturuyordu. Matthias Corvinus, Brdelen Osmanllar'm elinde olduu srece imparatorluunun asla gvende olmayacan biliyordu. Burgonya Kral Yiit Charles ise Venedik, Papalk ve Napoli ile ortak hareket etmeyi kabul etmi olsa da, Burgonya'nn gcn arttrma arzusu ve Fransa tahtnda gz olmas (bu emelini gerekletirmek iin imparatorun yardmna ihtiyac vard), Trk tehdidini ikinci plana atmasna yol at. Trkler'le aradaki mesafe arttka, onlarn tehdidine kar duyulan kayg azalyordu. Fransa ile ngiltere bu meseleye kar tamamen ilgisizdi. talya da blnmt. Art arda ve amaszca siyasi ittifaklar kuruluyordu srekli. "Balarn srekli deimesi, dostlarla dmanlarn bir olmas, her devletin her anki durumunun aka grlememesi. Btn bunlar giderek italyan siyasi hayatnn temel nitelikleri halini alyor." IV. Sixtus'un Hristiyan ordular Hilal'a kar birletirme arzusuyla yanp tututuu inkr edilemez. Ama bylesine byk bir giriim iin gerekli gce sahip miydi, oras tartlr. Papalnn balangcnda Bat'y savunmak iin canla bala uramt ama ok saydaki ve ou da deersiz akrabalarna neredeyse rastgele yapt muazzam yardmlar, bu konudaki abalarn giderek engellemeye balamt. Roma'da dzenlenen son derece byk resmi ziyafetler, tenperver Rnesans dneminde daha nce grlm her trl arln tesindeydi. Bunlarn zellikle bir tanesinden, papann ihtiama ba-

"TTITm- r -vr

282

BENC BLM

ylan ve o sralar yirmi yedisinde olan yeeni kardinal Pietro Riario'nun 1473'te dzenledii karnavaldan sz etmeye deer. Bu muhteem resmi ziyafete drt kardinal, o srada Roma'da bulunan btn sefirler ve tam yetkili eliler ve II. Mehmed tarafndan Mora'dan kovulmu olan Mora despotunun oullar katlmt. Novara Piskoposu Giovanni Arcimboldi'nin Galeazzo-Maria Sforza'ya yazd bir mektupta sylediine gre, ziyafet salonunun duvarlar en deerli duvar hallaryla kaplyd. Muhteem bir kyafet iinde olan "Makedonya kral", salonun ortasndaki, yksek bir platform stndeki bir masaya oturmutu. erisini her tarafa aslm mealeler aydnlatyordu. Gm tabaklarla dolu masalarda ekilen ziyafet, tam saat srmt. Her servisten nce atl bir khya, her seferinde farkl bir kyafetle, mzik eliinde beliriyordu. Yemekten sonra bir Fas dans yaplm ve baka eitli elenceler dzenlenmiti. Sonunda sultann gnderdii bir Trk elisi bir evirmenle birlikte kagelip, Kardinal Riario'nun Byk Trk'n imparatorluunu Makedon kralna verdiinden ikyet etmiti. Eer kral zorla eline geirdii krallndan vazgemezse, Byk Trk onu savaa aracakt. Kardinal ile kral bu meydan okumay kabul etti. Ertesi gn Piazza dei Santi Apostoli'de bir turnuva dzenlendi. Sonuta Byk Trk Makedonya kralnn komutan -Uzun Hasan!- tarafndan esir edildi ve zincire vurularak Roma sokaklarnda dolatrld. eitli talyan devletlerinin Osmanllar'a kar savataki rolleri konusunda eksiksiz bilgiye sahip deiliz. Jacob Burckhardt, talyan devletlerinin Trkler'den ok korkmalarna ve Trk tehdidinin gerekten ok byk olmasna karn, belli bal hemen hemen btn talyan devletlerinin zaman zaman II. Mehmed ve ondan sonraki sultanlar ile, dier talyan devletlerine kar anlama yaptn sylemitir hakl olarak. "Bunu yapmadklar zamanlarda da, dierlerinin yaptndan pheleniyorlard." O dnemden bir rnek verelim: Venedik, Papalk ve Napoli donanmalar, Osmanllar'a kar bir Hal seferi balatmaya alrken, Floransa ehri II. Mehmed'e iki mektup gndererek (3 Eyll ve 5 Kasm 1472), onu insancll ve Osmanl mparatorluu'ndaki Floransallar gzettii iin vm ve ona yeni bir konsolos, Carlo Baroncello'yu gnderdiklerini sylemiti. Bu mektuplardaki vgleri yalnzca bir slup olarak, iten olmayan szler olarak grmek mmkn olabilir ama Eriboz'un dnden sonra Floransa'nn savat a n uzak durmay baard, ama bir yandan da Venedik'in yannda olduunu iddia ederek, o cumhuriyeti "Trk gazabna" (furor turcus) "Venedik yiitliiyle" karlk vermeye tevik ettii de (30 Austos 1470 tarihli bir mektupta) bir gerektir. Bu kurnazca politikann, mdaheleden kanma politikasnn II. Mehmed'in dneminde nasl sonular dourduunu ileride greceiz. Venedikliler'in Arno'daki rakiplerinden medet umamayacaklar aka ortadayd. 1 * Mehmed, Dou Anadolu'daki baarl seferinden sonra 1473 gz sonunda stanbul'a dndnde; hemen hem sulular hem de masumlar gaddarca cezalandrma-

11 Burckhardt'n szlerinin balam iin bkz. The Civilization of the Renaissance in Italy, ev: S. G. C. Middlemore (Londra, 1950 [talya'da Rnesans Kltr, I-II, ev: B. Stk Bayka, stanbul, 1957-58]), 59. Babinger, Floransa'dan gnderilen mektuplarn bibliyografik ayrntlarn verir, bkz. Spatmittelalterliche frankische Briefschaften aus dem grossherrlichen Seraj m Stambul ( = Sdosteuropaische Arbeiten 61, [1963]), 9-10).

MAHMUD PAA'NIN SONU

283

ya giriti. Sultann gazabna ilk urayanlardan biri, Sadrazam Mahmud Paa oldu. Bakentte henz gn kalmt ki, efendisi onu bir divan toplantsna ard. Konunun yenierilerin durumu olduu sylendi. Toplant bittikten sonra Mahmud Paa alkonuldu, tutukland ve Yedikule Zindan'na atld. Bir versiyona gre, orada bana ne geleceini bilemeden alt ay kald. Bir bakasna gre ise, bu alt aylk sreyi Hasky'deki kr evinde geirdi ve ancak ondan sonra bakente gtrlp Yedikule'ye atld. Orada istanbul bazindancs Sinan ve birka adam tarafndan, kement ile bouldu. lm tarihinin 18 Temmuz 1474 olduu kesindir. Baz kaynaklara gre, idam edilmesinin nedeni sultann gzdesini, Palaiologoslar'dan Has Murad Paa'y Frat'ta boulmaktan kurtaramam olmas, bazlarna greyse Mehmed'i Bakent'te Uzun Hasan'm peine dmekten alkoyarak zaferini tamamlamasn engellemesidir. Ayrca, sultann intikamyla birka hafta nce ehzade Mustafa'nn anszn lmesi arasnda balant kurulmutur. imdi bundan sz edeceiz. Mahmud Paa nasl lm olursa olsun, Fatih dneminin belki de en byk devlet adam olan bu kiinin idamnn asl nedenleri muhtemelen asla renilemeyecektir. Bu nl adam hakknda hl saysz hikye anlatan halk, onun yaamn ve lmn efsaneletirmitir. Veli Mahmud Paa'nn menakb nce saysz elyazmasyla, sonra da tabasmayla oaltlmtr ve hl okunmaktadr. Ancak ne tuhaftr ki, Mahmud Paa'ya ilikin efsaneler zamanla Sultan I. Mahmud'a (1730-1754) atfedilir olmutur. Sultan I. Mahmud da tpk sadrazam gibi doast bilgelie sahip olduuna, hayvanlarla konuabildiine ve topran srlarn bildiine inanlan biriydi. Mahmud Paa, lkedeki en yksek konuma iki kere ykselmi olan bu byk devlet adam ve komutan, kurduu ok sayda hayr vakfyla halkn sevgisini kazanmt. Bunlardan biri, trbesinin bulunduu bir cami [Resim XIX b] gnmzde hl istanbul'daki Kapal ar'nn yaknnda salam durmaktadr. Ayrca limlerle zanaatkrlara hmilik yapmasyla ve Farsa ve Trke iirler yazmasyla da (Adn [Cennetlik] mahlasyla yazmtr) hatrlanmaya deerdir. Haftada bir gn, Cuma gnleri le yemeinde, yaptrd okulun rencileriyle grrd. Bu yemeklerde, pilavlarn iine altn bezelyeler katlrd. Bylece sadrazam dllerin yeteneklilerden ok talihlilere verildiini anlatmaya alrd. Herkesle, hatta sultanla bile dobraca konumasyla tannr, bu yzden ondan korkulurdu. Sylenene gre, bir gn Molla Ahmed'e vatan Krm'n neden gerilemekte olduunu sormu. Molla, bunun tek sorumlusunun son Han'n veziri olduunu, onun yznden "saraylarn ilerinde baykularn tt harabelere dntn, pencere erevelerinde kuzgunlarn yuva yaptn, koridorlarda rmceklerin a rdn, kubbedeki atlaklardan yldz ve ay klarnn girdiini" sylemi. "Grdn m?" demi sultan Mahmud Paa'ya. "mparatorluklarn k nedeni vezirlerdir." Mahmud Paa ise hi szn saknmadan, "Molla yanlyor. Asl sulu adil bir insan ve kurnaz bir devlet adam olan vezir deil, lkesini ynetmesini bilemeyen Han'dr" demi. Bu akszll ve halk tarafndan sevilmesi, Mehmed'i kskanla ve gvensizlie iterek, sadrazamn sonunu getirmi o l a b i l i r . ^

12 Mehmed'in sadrazam zerine bir monografiye en yakn olan alma, "Mahmud Paa" adl makaledir (M. C. . Tekinda), A VII, 183-188. Bu "velinin" halk arasnda hl takdir gr-

"Wl"-

284

BENC BLM

Sultann gzde olu ehzade Mustafa'nn ani lmyle ilgili olaylarn ayrntl bir anlats, ans eseri ele geirilmitir. ehzadenin maiyetinde bulunan GianMaria Angiolello onun son hastaln, gmln, ailesinin yaadklarn ve lmnn babasn ne kadar perian ettiini anlatmtr. 13 Sultan 1474 yl boyunca hibir askeri sefere katlmamtr (bu yl iinde sultann muhtemelen srekli bakentte bulunduunu yalnzca iki belgeden [8 Temmuz ve 24 Eyll tarihli] reniyoruz).^ Osmanl ailesinde yaanan trajedinin (Sadrazam Mahmud Paa'nn hzla ortadan kaldrlmasyla balants olabilir) arka plann ve etkilerini bilmiyoruz. Bunun nedeni ksmen, lm sebebinin hl bir sr olmasdr. ehzade Mustafa, vey kardei Bayezid'in grev yeri Amasya'ya geri dnmesinden sonra, maiyetiyle birlikte sava meydanndan ayrlarak Kayseri, Aksaray, Nide ve Bor stnden Konya'ya, Karaman valisi olarak yaad ehre gitmiti. 1473 Eyll'nn sonlarnda sal olduka yerindeydi. Kendini ahin avna ve dier elencelere vermiti. Beyehir glnde yelkenliyle geziyor ve arkadalaryla birlikte sk sk ava karak, balk tutarak ve blgedeki Rumlar'la Ermeniler'in yapt araplar ierek vakit geiriyordu. Elenme tarz Hristiyan halkn pek houna gitmiyordu, nk sarho olunca her trl fesatl yapabiliyordu. U ay sonra, o yln sonunda, subaylarndan biri olan Koi Bey'i Devel Karahisar' (bugn Yeilhisar) almakla grevlendirdi. Kayseri'nin krk kilometre gneybatsnda bulunan bu da kalesi hl Karamanl Pir Ahmed'in adamlarnn elindeydi ve Taeli'deki dier mstahkem yerlerle birlikte Osmanllar'a direniyordu. ehzade Mustafa, Koi Bey'in yola kmasndan sonra birden hastaland. Hekimlerin verdii ilalarla iyileir gibi oldu ama sonra kendini her zamanki gibi sefahata verince hastal nksetti. Hastal inili kl olarak alt ay kadar srd. Devel Karahisar kumandan kaleyi Koi Bey'e teslim etmeyi reddederek, ancak ehzade Mustafa ile anlama grmeleri yapacan bildirdi. Organlar tutmaz olmu olan ehzade yola kp, on iki gn sonra hedefine vard. Bu arada durumu iyice ktleince, adamlar tarafndan Konya'ya geri gtrld. Sultan askeri durumdan haberdar edip yardm istediler. Mehmed hemen o sralar ok gvendii Gedik Ahmed Paa'y, 30 bin kiilik olduu iddia edilen bir orduyla Karaman'a gnderdi. Ayn zamanda zel hekimi Maestro Iacopo'yu da olunu tedavi etmesi iin gnderdi. Hekimler Mustafa'nn salnn lman Nide ikliminde dzeleceini umuyordu ama bir hafta sonra ehzadeyle maiyeti Maestro Iacopo'yu bulma umuduyla Konya'ya doru yola kt. ki gnlk bir yolculuktan sonra Bor'a ulatklarnda, ehzade scak bir banyo yapt. Ancak bu banyodan sonra kendini her zamankinden kt hissetti. Atei kt ve geceyars ld. ehzadenin danmanlar, ldn gizlemeye karar verdi. ehzadenin gece havasnn kendisine iyi ge-

dnn bir kant, onun hakknda yazlm olan en son "ksa" biyografidir, bkz. N. Ahmed Banolu, Mahmud Paa Hayat ve ehadeti (stanbul, 1970). Vezirin camisi ve trbesi zerine bilgi iin bkz. Goodwin, A History of Ottoman Architecture, 190 ve sonras (burada onun adna yaplm baka yaplarn da listesi yer almaktadr). 13 Angiolello'nun anlats iin bkz. Historia turchesca, 62-71. 14 Bu belgeler iin bkz. Truhelka, "Tursko-slovjenski spomenic," GZMBH 23 (1911), 38-40; Trke evirisi iin bkz. ED I (1955), 59 (40 ve 41 nolu belgeler).

MAHMUD PAA'NIN SONU

285

leceini dnd bahanesiyle ordugh toplattlar. Angiolello'nun sylediine gre, daha nceden lnn i organlarn karp vcudunu bal ve arpa ile doldurduktan sonra dikerek bir tabuta koyup, tabutun kapan mhrlediler. organlar ise ykandktan sonra tuz dolu bir kutunun iine konuldu. Daha sonra cenaze alay Konya'ya doru yola kt. ehzadenin cesedinin bulunduu arabada iki adam vard. Biri Nasuh ("Nasuf") adl bir cce, dieri ise smail adl daha iri bir adamd. smail'e efendisinin sesini taklit etmesi emredildi. Bazen ehzadenin maiyetinden ve ldn bilen birileri arabaya yaklap konumaya balyor, smail de arabann iinden karlk veriyordu. Bylece herkes Mustafa elebi'nin sa ve salkl olduuna inand. Cenaze alay alt gn sonra Konya'ya vard. Konya'da valinin ld haberi oktan yaylmt. Yeni Osmanl yneticilerini desteklemeyen halkn ayaklanacandan korkuluyordu. ehzadenin annesine olunun lm haberi verilmemiti. Olunun cesedini tayan araba sarayn nnde durunca, o ve maiyetindeki kadnlar alamaya balad. Mustafa'nn tek ocuu olan, on drt yalarndaki kz Nergisah da bykannesinin acsn paylat. Gnlerce yas tutuldu. Ksa sre sonra Gedik Ahmed Paa ile ordusu Meram'da ordugh kurdu. O zamanlar Konya'nn baheli bir banliys olan Meram'da yalnzca Hristiyan Rumlar [Karamanllar] yaard. Ancak bunlarn ok az Rumca biliyordu. Angiolello'nun sylediine gre, neredeyse tamam Trke konuuyordu ve dini kitaplar Arap harfleriyle yazlm Trke [Karamanlca] kitaplard. Mustafa'nn cesedi bir camiye konuldu ve bu ac haberi sultana vermek zere stanbul'a atl bir ulak gnderildi. 15 Ulak bakente ulanca haberi sultana vermeye korktu. Aslnda sultann yal danman ve retmeni Hoca Sinan Paa dnda kimse buna cesaret edemedi. Hoca Sinan Paa sultan defalarca fkelendirmi biri olmasna karn, onu neredeyse herkesten fazla idare edebiliyordu. Hoca Sinan kara yas giysileri giyip sultann yanna gitti. Sultan onu grnce, hemen ne olduunu anlayp, oturduu sedirden aa indi. Yerdeki hallar tutup, Dou detlerine uygun olarak olunun lmnn yasn bara bara tutmaya balad. ektii acnn simgesi- olarak demedeki atlaklardaki tozlar alp bana sat, elleriyle yzn, ardndan da gsn ve kalalarn dvd. Bir yandan da yksek sesle inliyordu. Angiolello'ya gre, gn gece boyunca bu umutsuz halde kald. Sonra ada son vererek, bakentteki btn dkknlarn gn sreyle kapatlmasn emretti. "Mustafa babasnn ve onu tanyan herkesin gzdesiydi, bu yzden btn ehir at yakt." Angiolello'nun verdii tarihler doruysa, ehzade Mustafa 1474 Haziran'nda ld. Sadrazam Mahmud Paa'nn 18 Temmuz'da idam edildiini hatrladmzda, iki olay arasnda bir balant olduunu dnyoruz ister istemez. Gvenilir yazarlarn sylediine gre Mustafa baka erkeklerin haremlerine her zaman sayg gstermeyen biriydi. Daha 1465'te Venedik'e ulaan bir raporda, Mustafa'nn o zamanki Rumeli beylerbeyinin karsyla birlikte olduu sylenmiti. Gedik Ahmed Paa'nn kars da (shak Paa'nn kzlarndan biriydi) ehzade-

15 Trke konuan Hristiyan cemaati hakknda bkz. Vryonis, The Decline of Medieval Hellenism, 452-462.

'TI'vtw

-n

286

BENC BLM

nin gzne girince boanmt. Mustafa'nn bir sreliine Rumeli beylerbeyi olan Mahmud Paa'nn karsyla da birlikte olduu syleniyordu. Bu yzden, ehzadenin lmn Mahmud Paa'yla ilikilendiren bir sylenti yayld. Atia Angiolello'nun da gsterdii gibi azledilmi vezir tamamen susuzdu. Bir baka sylentiye gre ise, ehzadenin ld srada hl Hasky'de yaamakta olan ve Bursa'ya yalnzca cenaze treni iin giden Mahmud Paa, yas dneminde uygunsuz davranlarda bulunarak sultan kendinden nefret ettirmiti: Btn saray maiyetine kara giysiler giymeleri emredilmi olmasna karn, Mahmud Paa satran oynarken beyaz bir kaftan giymiti. 16 Sultann olunun lm haberini almasndan hafta sonra, ehzadenin Bursa'da gmlmesi emredildi. Ayn zamanda Gedik Ahmed Paa'ya Taeli blgesindeki isyan bastrmas emredildi. ehzade Mustafa'nn annesi olunun cesedi ve btn maiyetiyle birlikte Anadolu'daki eski bakente gitti. ehzade orada atalarnn mezarlna gmld. Cenaze treninde babas yoktu. Mustafa'nn annesine (sultann gznden dmt hi phesiz) artk Bursa'da yaamas emredildi. Maiyetinin ou stanbul'a gnderildi. Kadnlar her zamanki gibi eski saraya gtrld ve yalnzca birka gn sonra aralarndaki evlenebilecek durumda olanlar saray mensuplaryla ve bakalaryla evlendirildi. Mehmed'in torunu Nergisah, ehzade Bayezid'in ilk ocuu olan kuzeni Ahmed elebi ile evlendirildi. Ahmed elebi'ye evlilik treninde sancakbeylii verildi. Karaman Valilii ise Mehmed'in nc olu ehzade Cem'e verildi. Bu arada Gedik Ahmed Paa Karaman'da ordugh kurmu ve yreyi igal etmeye girimiti. Blgedeki eitli airetlerin reisleriyle anlamas ve onlar sultana boyun emeye ikna etmesi tam iki ay srd. Vezir stanbul'a dnmeden nce binicilik oyunlarnn oynanaca bir enlik dzenleyerek, btn Karaman soylularn davet etti. Hepsi toplanp, hibir ktlk beklemeden bir masada otururken, Ahmed Paa adamlarn onlara arkadan saldrtt. Hemen hepsi ldrld. Ahmed Paa blgeden ok sayda erkek, kadn ve ocuu esir edip yanma . alarak kuzeye gtrd. Bunlar Trakya'ya, Srbistan'a ve Bosna'ya yerletirildi. Bylece Karaman'da yllarca baka bir isyann kmas nlenmi oldu. Karamanllar bundan sonra Fatih'e kar gelmediler. Bylece 1474 yl nemli askeri giriimlerde bulunulmadan geti. Mahmud Paa'nn i dzeni salamak iin ok uram olduu imparatorlukta, sultan kendini iyice glendirdi. Hibir st dzey grevlinin dikkat ekici bir rol oynamad bu dnemde, idam edilen vezirin yerine kimin getiinin kesin olarak belirlenememesi artc deildir. Genellikle sadrazamla Gedik Ahmed Paa'nn getii kabul edilir ama elimizdeki Batl kaynaklardan hibiri bunu onaylamamaktadr. Hzr Bey'in (stanbul'un ilk kadsnn) olu Hoca Sinan Paa'nn iki yllna sadrazam olduunu iddia edenler de olmutur. Bu doruysa bile, grev sresi iinde adndan hi bahsettirmemi. Oysa Gedik Ahmed Paa'dan birden fazla sz edildiini biraz ileride greceiz.

16 Sadrazam ile ehzade Mustafa arasndaki ilikinin kt olmasnn nedenlerinden biri iin bkz. I. H. Uzunarl, "Fatih Sultan Mehmed'in Vezir-i Azamlarmdan Mahmud Paa ile ehzade Mustafa'nn Aras Neden Almt?," Belleten 28 (1964), 719-728.

MAHMUD PAA'NIN SONU

287

Bir Osmanl kaynanda sylendiine gre Mehmed'in 1474 sonlarnda yaptrd bir uygulamadan sz etmeliyiz, nk bu uygulamann sultann hkmdarlnn daha sonraki yllarnda kendini byk lde adad siyasi yasamaya ve kurumlara etkisi olmutur phesiz. Sultan, boyutu ne olursa olsun herhangi bir tmarn mlkiyeti devredildiinde, hazinedeki kaytlara artk yalnzca tmar veren kiinin adnn deil, ayn zamanda her kyn gelirini ieren belgenin bir kopyasnn verilmesini emretti. Mehmed'in ok saydaki fetihlerinin doal bir sonucu olarak, giderek daha fazla sayda askere savalardaki hizmetlerinden dolay tmar veriliyordu. Bu ferman, tmar alan kiilerin saylarnn okluundan doabilecek istismarlar nlemek iin karlmt. zellikle Rumeli topraklarndaki ynetimde tutarszlklar ve hatalar n plandayd. Bunlar sultan iin gnlk be vakit namazn ihmal edilmesi kadar fkelendiriciydi muhtemelen (gnde be vakit namaz klnmas, zellikle yakn zamanda Mslman olmulara art kouluyordu). II. Mehmed ne zaman fethettii topraklardan ordusuyla gese, memurlar ona istismarlar haber veriyor, o da bunlar h e m e n ortadan kaldrmaya giriiyordu. Bu konuyla ilgili olarak, ok sayda tarihede yer alan bir hikye, Mehmed'in bazen bize sama gelecek kadar u noktada kararlar verdiini gsterir. Mehmed, Bodan'a gitmek zere Bulgaristan'dan geerken, yannda gitmekte olan Anadolu Beylerbeyi Davud Paa ona Yambol'un (Yanbolu) sekiz kilometre kuzeybatsndaki Tavanl'da (gnmzde Tavantepe), bir dzine yn taraksnn bir tilkiyi atlyelerinde kapana kstrm olduunu, ama peinden komalarna karn bir trl yakalayamadklarn syledi. Mehmed bu baarszln cezas olarak, bundan sonra Tavanll yn taraklarnn yerel subaya be ake ceza demesi gerektiini syledi. Bir gezginden rendiimize gre, bu uygulama yzyllar sonra bile hl yrrlkteydi. Mehmed 1474 yl sonlarnda (o sralar krk iki yandayd), Dou Anadolu seferinin etin koullarndan kaynaklanan iddetli damla nbetleri geirdi. Sonraki yllarda ise, damla hastalna kaltmsal olarak yatkn olmas, imanl ve zevk dknl vcudunun hemen her blgesinde kayg uyandrc rahatszlklarn belirmesine yol at. Herhalde, 1474 ylnda bozuk sal yznden bizzat sefere kmad. Zamann saraynda geirdi. Bu byk ve dzensiz yaplar topluluu, 1472 Eyll'nde inili Kk'n tamamlanmasyla geniletilmiti, Saraynda yeni seferlerin planlarn yapt. Bu seferlerin ynetimini gzne girebilmi olan kiilere verdi. Sultann Uzun Hasan' yendikten sonra dikkatini Bat'ya yneltecei, bu konuyla dorudan ilikili olanlar, zellikle de Venedikliler iin aka ortadayd. talya'da genel kan, Mehmed'in ilk saldraca yerlerden birinin, uzun sredir ondan saknabilmi olan Arnavutluk olacayd. Ayrca Mehmed'in talyan kylarnn dousundaki son direni merkezi olan Arnavutluk'u, talya'ya saldrmadan nce mutlaka almas gerektiine inanlyordu. Bu yzden Venedikliler Arnavutluk'u her ne pahasna olursa olsun savunmaya karar vermiti. Venedik ordusun u n balca grevi Arnavutluk kylarn korumak ve byk nehirlerin, zellikle de Drina ile Bojana'nm (Buene, Boyana), azlarn kollamakt. Pietro Mocenigo'nun Kbrs'taki durum yznden oradan ayrlmas mmkn olmadndan, Signoria o n u n yerine seksen drt yandaki Triadan Gritti'yi atad. Gritti ailesi

288

BENC BLM

daha sonraki yllarda Osmanl mparatorluu ile yaplan bar grmelerinde birden fazla rol oynayacakt. Gritti 1474 Mays'nm balarnda alt kadrgayla Arnavutluk sularna gitti. Pietro Mocenigo sonunda o yaz, Caterino Cornaro'nun kralieliini gvence altna aldktan sonra Kbrs'tan ayrlabildi. Vatanna geri dnerken, Korfu yaknlarnda donanmay Arnavutluk'a gtrp orada Gritti'yle g birlii yapma emrini ald. Bu arada, btn Arnavutluk'un provveditore'li grevi, lkeyi ok iyi tanyan ve kendini baz nemli diplomatik grevl e r d e kantlam olan Leonardo Boldu'ya verildi. Dnemin en cesur ve sebatkr Venedikliler'inden biri olan Antonio Loredano, Yukar Arnavutluk'taki kodra'nn kumandan yapld. kodra, hem konumu hem de kalesi itibaryla lkenin balca ehri olarak grlyordu. Ancak yalnzca 2500 asker tarafndan korunduundan, gl bir Trk saldrsna kar koyamazd. 1 ? Venedikliler'in bu tedbirleri almakta hakl olduklar ksa srede anlald. Signoria'nn casuslar, bir Arnavutluk seferi iin muazzam hazrlklar yapldn haber vermiti. Bu giriim baarl olursa, sultan Adriyatik'i geerek talya'y fethedebilecekti. Seferin ynetimi Mehmed'in bir gzdesi olan Rumeli Beylerbeyi Hadm Sleyman Paa'ya verilmiti. Bosna doumlu olan Hadm Sleyman Paa, baz kaynaklara gre kkken tutsak alnp hadm edilmi ve gzel biri olduu iin Mehmed tarafndan taciz edilmiti. Daha sonra yllarca sarayda hizmet vermiti. Uzun sredir sultana sadkt. Sultan da onu seviyor ve ona gveniyordu. Hadmlarn aile balar olmadndan, bencilce hedefler peinde komaya daha az yatkn olduklarna inanlr ve bu yzden onlara sk sk yksek idari mevkiler verilirdi. Sleyman Paa ise, yalnzca iyi bir Rumeli beylerbeyi olmakla kalmam, iyi bir asker olduunu da kantlamt. 80 binden fazla askerden (sekiz bin yenieri de dahil olmak zere) oluan bir ordunun bakumandanlna getirildi. Yenierilerin orduda yer almas bile, sultann Arnavutluk seferine ne kadar nem verdiini gsterir. Toplar iin gerekli metali tamak iin tam 500 deve gerekmiti. Mehmed toplarn saldraca kalenin surlar nnde dktrme detindeydi. Her zamanki gibi, orduda ok sayda usta top dkmcs vard. Sade ama fazla zet niteliindeki kitab Geschicht $>on der Turckey (Memmingen, 1482-1483 dolaylarnda yaymlanm, ayrca ok sayda yeni basm yaplmtr) ile tannan Nurembergli Meister Jrg de, Sleyman Paa'nn maiyeti arasndayd. 18 Trk kumandan Srbistan ve Makedonya'y geerek, hibir direnile karlamadan dalardan Arnavutluk'a girip, Mays banda kodra nnde ordugh kurdu. ehri her taraftan sarp kuatma hazrlklarna balad. Boyana'da, denize yakn bir yerde bir kpr yaptrp, ehrin ky aklarnda gezinen Venedik gemilerinden levazm desteini engellemek iin buray askerlerle korudu. Birka gn iinde drt byk top ve bir dzine kk top yapld. Kale surlarna durmadan

17 Askeri kariyerine balamadan nce Filistin'e hac tayan gemilerde kaptanlk yapm olan Loredano'nun hayat hikyesinin ayrntlar iin bkz. R. J. Mitchell, The Spring Voyage (New York, 1964), 54-55, 58 ve 128-129. 18 Jrg ile ksa tarihesi iin bkz. yukars, s. 132 ve sonras.

7. ARNAVUTLUK

290

BENC BLM

ta yadrlmaya baland. 140 metre yksekliindeki bir kayaln stne kurulmu olan ve yalnzca tek bir taraftan girilebilen bu kale, ehri ok eski zamanlardan beri korumutu. Venedik donanmas, titizce hazrlanm bir plan uyarnca Arnavutluk kys aklarna dizilmiti. Drt kadrga Kotor (Cattaro) aklarnda, be kadrga ise Drina'nn aznda bekleyerek, Le'i ve yre sakinlerinin tehlikeli zamanlarda genellikle snd, kum ve amurdan oluma byk aday koruyordu. Drt kadrga Dra aklarnda, dierleri ise Budva, Bar (Antivari) ve Ulcinj (Dulcigno, lgn) aklarnda demir atmt. Geri kalan gemiler ise, iki amiralin kumandasnda Boyana'ya girmi, ama gney kysndaki Benedikten manastrnn, Sts. Sergius Kilisesi'nin ve Bacchus'un yaknnda, nehir azndan yirmi yedi kilometre, kodra'dan ise dokuz kilometre uzakta demir atmak zorunda kalmt. Venedikliler yetmi balk kayyla kaleye kodra Gl'nden malzemeler gndermeye alt. Atalar uzun sredir kodra Gl ile Kotor Krfezi arasndaki o blgenin (gelecekteki Karada'dan daha kkt) voyvodaln yapm olan Venedik mttefiki Ivan Crnojevic, adamlaryla birlikte Venedikliler'in deniz ve gl arasndaki iletiim olanaklarn korumaya alt. 15 Temmuz ile 28 Austos 1474 arasnda sren kuatma srasndaki arpmalarda, kodra kalesinin durumu giderek ktleti. Boyana aznda yaplan kanl ama sonusuz atmalar srasnda, yal Triadan Gritti ile provveditore'si Luigi Bembo stmaya yakaland. Kotor'a gtrlp orada ldler. ki taraftan yaplan top atlar, kodra'nn surlarnn ounu ykt. A m a kuatmaclarn toplar yksekteki toprak tabyalara kar etkisiz kalyordu. Sleyman Paa Antonio Loredano'ya bir mesaj gndererek, kaleyi teslim etmesi iin elverili koullar ve byk bir dl vaat etti. Gururlu Venedik kumandan ise bu teklifi horgryle reddetti. Bir Trk klesi deil, kkl bir Venedik ailesinin yesi bir soylu olduunu, lkesine duyduu sevgi ve balln onun gznde sultann tm hazinelerinden daha deerli olduunu, eer Sleyman gerek bir erkekse surlar oktan yklm olan ehri ele geirebileceini syledi. Bunun zerine Sleyman tam sekiz saat boyunca kodra siperlerine saldrd. Ama sonunda Trkler btn abalarndan vazgemek zorunda kaldlar. A n N cak demir ubuklar zoruyla saldrya getikleri sylenir. Yedi bin (baka kaynaklara gre alt ya da bin) kii ld ve ok daha fazlas yaraland. On drt subay ldrld. Paa felaketle sonulanan bu giriimi bir daha tekrarlamaya cesaret edemedi. Zaten askerleri hastalktan krlyordu ve ime sular da azalmt. A m a ehir sakinleri de yiyecek ve taze su ktl ektiklerinden, teslim olmaktan sz etmeye balamlard. Bu kritik zamanda, halk savan sona ermesi iin ayaklanrken, Loredano bir konuma yapp Trkler'in elinde kle olmann nasl bir ey olduunu ayrntlaryla anlatarak durumu kurtard. Bu konumadan sonra, en korkak insanlar bile kurtarlmay beklemeye karar verdi. 28 Austos'ta, Leonardo Boldu'nun kumandasnda bir Venedik ordusunun yaklat haber verilince (doru deildi), Sleyman Paa kuatmay kaldrd. Toplar paralanp metalleri develere yklendi. Sleyman Paa ordusuyla Prizren'e giderken, Drina'nn gney kysndaki an biimli bir tepenin stnde bulunan Dajino (Dagno) kalesini (Venedikliler Dagno diyordu) yerle bir etti. Bu kalenin harabeleri ve aasmdaki St. Mary Kilisesi'nin harabeleri hl grlebilir. Dubrovnik'in yllk harac

MAHMUD PAA'NIN SONU

291

dokuz bin duka altnndan (1471) on bin duka altnna karld. Buna gereke olarak, iki Ragusal subayn kodra'nm savunmasna yardm etmesi gsterildi. 19 Kuatmann kalkmas ve dmann geri ekilmesi, Ikodra'da tarifsiz bir sevince yol at. Susuz kalm halk, susuzluklarn dindirmek iin ehir kaplarndan kp Boyana'ya akn etti. ok sayda kii "lmcl titremelere" kaplarak, fazla su imekten dolay ld. Boyana'nn bataklk aznda stmann krp geirdii Venedik donanmas hemen kuzeye ekildi. Ar hastalanan Pietro Mocenigo hemen Dubrovnik zerinden Venedik'e gitti. Venedik'de kodra ile Arnavutluk'un kurtarlmas muhteem bir askeri zafer olarak kutland. kodra sakinlerinin sadakati ve yiitlii ansna, San Marco Kilisesi'ne stnde bunu anlatan bir yaz bulunan altn bir sancak asld. Signoria, A n t o n i o Loredano'nun kzna, babasnn baarsndan dolay eyizi iin bin duka altn verdi. Loredano ise mteveffa Triadan Gritti'nin yerine baamiral yapld. O srada yetmi yanda olan Pietro Mocenigo dk yapld ama on drt ay sonra ld. Ancak kutlamalara glge dren bir ey vard. Trkler, Yukar Arnavutluk'tan yalnzca geici olarak ekilmiti. Kimse sultann kodra'da ald yenilgi yznden Arnavutluk stndeki emellerinden vazgeeceini beklemiyordu. Venedikliler, Mehmed'in ordusunun yenilgisinin intikamn ksa sre iinde almaya alacandan emindi. Gelen yeni raporlarda, Osmanl ordusunun hazrlkta olduu syleniyordu. zellikle Trk tersanelerindeki hummal faaliyet, Signoria'y son derece kayglandryordu. Sultann 300 gemiyle birlikte anakkale Boaz'n gemek zere olduu rapor edilmiti. Venedikliler donanmalarnn gcn 100 kadrgaya karmaya karar verdi. Yeni gemilerin bir ksm Dalmaya, bir ksm da Girit limanlarnda yapld. Filolar Anabou limannda birleip, gerekirse lmcl bir darbe indirmeye hazrlanacakt. Signoria'nn Dou Akdeniz'deki ehirlerine olabildiince silah, cephane ve para aktarld. Bylece Trkler'in saldrsna urarlarsa kendilerini savunabilecekleri umuluyordu. Bu uzun sava, Venedik Cumhuriyeti'nin direncini her yl biraz daha kryordu. H e m hazinesini tketiyor hem de Dou Akdeniz ticaretini sekteye uratyordu. Signoria 1474 gznn sonunda yeni mttefikler aramaya balad. Tam o srada, papa ile arasndaki ilikiyi gzden geirmek zorunda kalan Lorenzo de' Medici kuzeyde bir mttefik aryordu. Bu yzden Venedik'e yaklat. Venedik, Lorenzo'nun niye ittifak istediinin farkndayd. Bu yzden, iinde bulunduu g duruma karn, balangta gnlsz davrand. Trkler'e kar Napoli ve Papa IV. Sixtus (kodra kuatldnda oraya para ve mhimmat gndermiti) ile yapm olduu ittifaka sadk olduunu belirten Signoria, herkesin istedii zaman bu birlie katlabileceini syledi. Anlama grmeleri Roma'da devam ettirildi. Bylece Papa IV. Sixtus, btn talyan devletlerinin Hilal'e kar birlemesini bir kez daha ummaya balad. Tam herkese uygun bir anlamaya varlmt ki, Napoli Kral Ferrante anszn desteini ekiverdi. Bunun zerine, 2 Kasm

19 demenin yapldn onaylayan bir belge iin bkz. Elezovic, Turski spomenici I, 1. blm, 167-168 ve I, 2. blm, 44 (belge 21).

292

BENC BLM

1474'te Venedik, Floransa ve Milano yirmi be yllk bir ittifak yaparak, Osmanllar'a kar birlikte savamaya karar verdi. Papaya, Napoli kralna ve Ferrara Dk'ne de bu ittifaka katlmalar ars yapld. Bunu yalnzca Ferrara Dk kabul etti. Papa bu teklifi reddetmesinin gerekelerini ayrntlaryla aklad: Bu pakt Papalk'a kar kurulan bir kumpas, onu kuatmak ve "tiranlarn bencilce politikalarna alet etmek" iin bir giriim olarak gryordu. Bunun yerine Napoli ile ittifak yapt. Kuzeydeki yeni ittifakn sonucu olarak, Milano, Venedik'e on kadrgann donatlmas iin 30 bin duka altn vermek zorunda kald. Papayla yaplan grmenin sonucu Venedik'i son derece fkelendirmiti. Roma'daki sefirini geri ekti, "srsnn yenmesine gz yuman ve ona yardm etmeyen bu obann nasl biri olduunu btn dnya grsn diye". Macar kraln ittifaka katma abalar ise, ona ok sayda eli gnderilmesine karn sonu vermedi. Macaristan o sralar g bir durumdayd. Osmanllar tarafndan saldrya urama sras ondayd. Semendire u beyi Malkoolu Bali Bey, St. Dorothea Gn'nde (6 ubat 1474) Macaristan' igal ederek lkeyiVrad'a kadar yakp ykt, Aziz Ladislas'm mezarn yakt, blge sakinlerini ldrd, yallarn ve ocuklarn kafalarn kesti ve olanlarla kzlar kle yapp Tuna'nn tesine gtrd. Ama hepsi bu kadarla da kalmad. Haziran'm banda, Bosna'dan akn akn gelen Trk svarileri Hrvatistan'a girip Krizevci'ye (Krs, Kreutz), Koprivnica!ya (Kapronca, Kopreinitz) ve Varazdin'e (Varasd, Warasdin), hatta Ptuj (Pettau) ve Metlike nlerine kadar ilerledi. mparator Friedrich, Carinthia eyaletlerine Camiolallar ve Styriallar'la birleerek eyaletlerinin snrlarn korumalar, zellikle de Carinthia'ya alan geitleri savunmalar ars yapt. Avusturya'nn i blgelerinde bile hemen tahkimatlar, ta ve toprak siperler (bunlara Trke tabur'dan gelen tabor ya da taber deniyordu) yapld, kaleler ina edildi ya da onarld ve haberci atelerinden oluma bir alarm sistemi (Kreutefeuer) kuruldu. 1474 Austos'unda, on bin svarilik olduu sylenen bir aknc grubu Srbistan'dan gelerek Tuna'y geip Aa Macaristan', Krs Nehri'ne kadar igal etti. Bir Macar taburu Trkler'e kar koyup onlar yendi. Gz sonlarnda, Bosna'dan gelen aknclar Hrvatistan'a ve ky eridine saldrd. Krallnn srekli kar karya bulunduu bu tehdit ve halknn Trkler'e car savamasnda srar etmesi, Matthias Corvinus'u Kasm aynda Polonya Kral IV. Casimir ile mtareke imzalamaya ve Bohemya ile savamaya ara vermeye yneltti. En ateli Macar vatanseverler bile, Matthias Corvinus'un Bohemya taht iin savamasn eletirmeye balamt. Kraln lkesinin snrlarn Hristiyanlk'm dmanlarna kar savunmasn istiyorlard. Napoli ve Aragonlu Ferrante de (kz Beatrice'i [1457-1508] ksa sre sonra [1476 gznde] Macar kralyla evlendirecekti) mstakbel damadnn siyasi planlarn etkiledi. 1474 gznde ve 1475 yaznda Buda'da yaplan toplantlarda, Macaristan'n savunulmas iin byk fonlar ayrlmasna (ancak yalnzca Osmanllar'a kar kullanlmas artyla) oylamayla karar verildi. Hazrlklara h e m e n baland ama buna uygun zaman oktan gemiti. 1473'te, Bodan'n sava voyvodas Byk Stephen, sultann Asya'ya gitmesini frsat bilerek Eflak' igal etmiti. Kadnslyla tannan Gzel Radu'nun (cel frumos) zayfl, bu hrsl prensi eitli blgeleri arka arkaya ele geirmeye yneltmiti. Radu 18-20 Kasm 1473'te Cursul Apei'de (Rimnicu Sarat) yenil-

MAHMUD PAA'NIN SONU

293

mi, yerine Eflak tahtna Basarab (Laiot olarak da tannrd) geirilmiti. Osmanllar, sultann gzdesi olan Radu'yu 28 Kasm'da tekrar tahta geirmeye alm ama baaramamlard. Mihalolu Ali Bey ile aknclarnn yapt savata, Trkler ar kayplar vererek Tuna'nm te yakasna kamt. A m a Laiot'nn hkmdarl drt hafta sonra sona erdi. Bodan'a giren 17 bin Trk, 31 Aralk 1473'te Barlad (Birlad) yaknlarnda ordugh kurdu. Basarab' kardlar ve btn blgeyi yakp yktlar ama atmaya girmekten kanarak Tuna'nm dier yakasna geri dndler. Basarab 1474 baharnda tekrar tahta kt. Bodan prensi bu kez planlarn uygulayabilecek gibi grnyordu. Ama Basarab Haziran'da sultann tarafna gemeye karar verererek kukla krallndan vazgeti. Ancak Stephen, o zaman bile Eflak'a kendisinin kuklas bir prens yerletirme sevdasndan vazgemedi. Erdel'deki, Tepelu ("kk kazk") olarak da tannan Gen Basarab' Eflak tahtna geirdi. Ama Gen Basarab'm hkmdarl yalnzca birka hafta srd. 5 Ekim 1474'te iki "Basarab" arasnda bir sava yapld. Yal Basarab sava kazand ama Voyvoda Stephen iki hafta sonra (20 Ekim'de) onu yenerek kovdu. Bu sama sapan hanedanlk dalalarndan sz etmemizin nedeni, sultanla Eflak prensi arasndaki bir savaa nclk etmi olmalardr. Her zamanki gibi, mdahale iin hemen bir bahane bulunmutu. Sultan, Stephen'a bir eli gndererek, yllardr verilmeyen haralarn denmesini ve gneydou Bodan'daki Kili limannn geri verilmesini istedi. Aa Tuna'daki bir adada bulunan bu liman, korunakl konumu sayesinde ok eski zamanlardan beri nemli bir ticaret merkeziydi. Her iki talebin de reddedilmesi, haddini bilmez Bodan kralna hemen saldrmak iin yeterli sebepti. 20 Sleyman Paa Arnavutluk yenilgisine ramen sultann gznden dmemiti. Oysa onun yerinde bir bakas olsa, byle bir baarszlktan sonra en iyi ihtimalle srgne gnderilirdi. Hadm'a, 1474 gznn banda, Tuna tesine sefere kmas emredildi. O k son derece sert geecekti. Oysa o byk ordunun (tarihiler 100 bin, hatta 120 bin askerden sz etse de, bu rakamlar abartldr kukusuz) yiyecek ve mhimmat ak dzensizdi. Ancak byle sorunlar sefere klmasna engel olmad. Sleyman Paa Ocak 1475'te, Basarab ve baz dk rtbeli subaylarla birlikte Tuna'y geti. Prens Stephen onu Barlad ile Racova nehirlerinin kesiimindeki Vaslui'nn yaknlarnda bulunan sk ormanlara ekti. Btn ordusunu orada toplamt. Ordusu Polonyal yardmc kuvvetler ve gneydou Erdel'deki sava bir kabile olan Szekler'den gnderilmi askerlerle glendirilmiti. Tepelerle, karanlk ormanlarla, derin nehirlerle ve bataklklarla dolu olan, youn sisli o blgede bir yabancnn kaybolmas iten bile deildi. galcileri a brakmak iin, Trk ordusunun ilerledii hat zerindeki "herkes kendi evini yakmt". 10 Ocak 1475'te Bodanllar, yaklaan Trkler'e gizli siperli ordughlarndan ok yadrmaya balad. Blgeyi tanmamak Osmanllar iin byk bir dezavantajd. Ksa srede dalp kamaya baladlar ama ok az kurtulabildi. ou ya sava alann-

20 R. Rosetti, "Stephen the Great of Moldavia and the Turkish Invasion (1457-1504)", Slavonic and East European Review 6 (1927-28), 87-10, hl yararl bir almadr.)

""ISI'V-m-

E H

294

BENC BLM

da ya da Bodanl svarilerden kaarken Tuna'da boularak ld. Stephen sava alanndaki cesetlerin gmlmesini emretti. Tutsaklarn da ounu kaza oturttu. Bodan prensi, kazand bu zor zaferi kylleriyle birlikte drt gn boyunca ekmek ve suyla oru tutarak ve Ordularn Efendisi, Savalarn Kral Tanr adna yeni bir kilise yaptrmaya yemin ederek kutlad. Savata len Hristiyanlar'm gmld tepedeki mezarlara halar dikildi. Savata drt paa ldrlm ve yz kadar sancak alnmt. Stephen, Polonya kralna yardmndan dolay teekkr etmek iin ona drt Trk subay ile otuz alt sancak gnderdi. Kral Matthias Corvinus'a ve hatta papaya da tutsaklar ve sancaklar gnderdi. 25 Ocak 1475'te Suveava'dan Hristiyan dnyasna yazd bir mektupta, "Hristiyan dnyasnn kaplarnda" kazand zaferi anlatt, sultann bu yenilginin cn almak iin ertesi Mays aynda Tuna'y bizzat gemeyi planladn bildirdii ve herkesi bu tehdide kar birlemeye ard. 21 Bu yenilgiden sonra, Bodan ve Besarabya'daki, Osmanllar'm elinde olan btn kalelerin ve snr karakollarnn garnizonlar kat. Bodan prensi buralar hi savamadan ele geirdi. Stephen, byle bir zaferin insan ii deil, Tanr'nn iradesi olduunu sylyordu. Hristiyan lkeler onun kran duasna katld ama onun zaferinden gerekli dersi almay baaramadlar: Sultann yenilmez olmadn ve eer dmanlar birleirse, yenilmesinin daha da kolay olacan anlayamadlar. 1475 baharnda, Macar kralnn bir elisi olan Ladislas Vetesius (Lszl Vitez), eitli Batl hkmdarlara, zellikle de papaya Trkler'e kar h e m e n harekete gemeleri arsnda bulundu. Bu ar hemen yaymland ve ayrca el yazmas kopyalar da Avrupa'nn pek ok yerine datld. Bu belgede Mehmed'in talya'y igal etmeye karar verdii, askerlerinin imdiden "AhlaMachmet, Machmet, Roma, Roma!" (L ilahe illallah, Muhammeden reslullah, Roma, Roma) diye haykrmaya balad yazyordu. Trk askerlerinin ahadet getirirken Kutsal ehrin adn sylediinden Venedikli kaynaklarda da sz edilir. Oysa II. Mehmed o sralar Venedik'le uzlamaya ve bar yapmaya alyordu. vey annesi Mara araclyla, bir Venedik elisi olan Girolamo Zorzi'ye (Giorgi), istanbul'a gelip Osmanl mparatorlu'yla bar anlamas grmelerine balamas iin yol izni belgesi vermiti. Zorzi 24 Mart 1475'te grmelere balad, ancak sultann taleplerini kabul etmedi. Sultan yalnzca 150 bin duka altn tutarndaki eski bir borcun denmesini deil, ayn zamanda savan bandan beri Venedik'in ele geirmi olduu her yerin geri verilmesini ve ayrca Arnavutluk'taki da kalesi Akahisar' istiyordu. 22 Girolamo Zorzi bu tavizleri vermeye ne yetkili ne de istekliydi. stanbul'dan eli bo ayrlmasndan nce, kendisine Venedik'le savamak iin yaplan muazzam askeri hazrlklar gsterildi ve Signo-

21 Bu dnemdeki Moldavya-Osmanl atmasnn ve Stephen, Vlad ve Matthias Corvinus arasndaki ilikilerin ayrntlar iin bkz. Florescu ve McNally, Dracula, 111-118.) 22 Babinger daha sonra, Zorzi'nin stanbul'a 27 Mart'ta vardn ve hasta olan Mehmed tarafndan iyi karlanmadn yazmtr; "Johannes Darius (1414-1494), Sachwalter Venedigs im Morgenland und sein griechischer Umkreis", Siczjmgsberichte der ba^erische Akademie der Wissenschaften, phibs.-hist. Klasse (Mnih, 1961), 81.

CENOVA'NIN DOU AKDENZTCARETNE LM DARBES

295

ria'ya kararn vermesi iin alt aylk atekes sresi tannd. Mehmed bunu yalnzca szle syledi, yazl bir belge vermeyi reddetti. Bu atekes kabul edildi ve bakumandana btn atmalara son vermesi emredildi. Ama bar teklifleri de reddedildi. Bu alt aylk atekes, stanbul'daki kurnaz savann o ilkbahar ve yaz boyunca Venedik'in saldrsna uramayacan garanti altna almasn salamt. Ar taleplerinin kabul edilmeyecei bandan beri belliydi. Zaten bar grmeleri yapmasnn asl nedeni rahat bir nefes almakt muhtemelen, ki Venedikliler'in de istedii buydu. Tam bu srada IV. Sixtus talyan devletlerinden Trkler'le savata destek almak iin art arda giriimler yapyordu. 16 Nisan 1475'te, Floransallar'dan Uzun Hasan'n gndermi olduu yeni bir eliyle grmelerini istedi. Bat hl Uzun Hasan'dan olduka umutluydu. Kuzeyden yardm almalar sz konusu deildi. Burgonya Sava, Orta Avrupa devletleri arasnda tehlikeli bir gerilim yaratmt. 23 Sultan btn k ve ilkbahar stanbul'daki saraynda geirmiti. Dou Anadolu'dan dnnden beri ona ikence eden damla hastalndan hl muzdaripti phesiz. Nisan aynda (21 Nisan'da) hl bakentte olduu kesindir. Birka hafta sonra yeni bir veba salgn balaynca, btn saray dalara tand. Sultan Mays'ta Edirne'de, muhtemelen yazlk sarayn yaptrd adadayd ve damla illetinden muzdaripti. Batl casuslar onun bir nceki k urad yenilginin cn almak iin Bodan'a yrmek zere olduunu yazyordu. Rumeli Beylerbeyi Sleyman Paa da eski bakentteydi ve raporlara gre 40 bin svarilik Rumeli ordusunu topluyordu. Sultann Batl lkelere gvenmediinin ve srpriz bir saldrya kar hazrlkl olma gereini hissettiinin bir gstergesi, anakkale Boaz'ndaki kalelerin, zellikle de Eski Hisarlk'm garnizonlarn glendirmi ve Gelibolu yarmadasnn ucunun yaknnda bulunan Altepe'ye be bin asker gndermi olmasdr. Salk sorunlar yznden Bodan' bizzat igal etmeye gidemiyordu. Durumu yle ktlemiti ki, stanbul'a geri dnerken tanmas gerekmiti. Bylece yeni seferden tamamen vazgeildi. Sultann hastaland haberi Bat'ya eitli kanallardan hzla ulat. Batllar onun her an lmesini beklemeye baladlar. Napoli sarayndaki Milano sefiri Francesco Maletta 23 Haziran 1475'de Milano'ya yazd bir mektupta, sultann durumunun kt olduuna bizzat Kral Ferrante'den iittiini syledi. Mektupta ayrca halkn Mehmed'in can ekitiine inand syleniyordu. Huzursuzlanan halk saray yamalamaya kalkm ama "Trk", danmanlarnn sraryla pencereye kp gruha hl sa olduunu gsterince kargaa hemen bastrlmt. Signoria'nm Napoli sefiri, Trogir'den bir mesaj aldn, bu mesaja gre iki Venedik gemisinin Venedik'e geri dnmekte olduunu, birinde Uzun Hasan'n gnderdii bir elinin, dierinde ise "Trk'n olunun" gnderdii bir sefirin bulunduunu, "Trk'n olunun" babasnn can ekitiine inand iin Venedik'le bar grmelerine balamak istediini bildirdi. Raporun sonunda "Her taraftan Trk'n lmek zere olduu haberi geliyor" deniyordu.

23 Papann abalar hakknda bkz. Pastor, History of the Popes IV, 285. 24 Truhelka, "Tursko-slovjenski spomenici," 42; Trke evirisi iin bkz. I ED I (1955), 60 (beige 44).

'"'"If

296

BENC BLM

Ancak her ne kadar Bodan seferi iptal edilse de, bir baka sefer yaplacak, bylece Karadeniz'in kuzey kysndaki nl Cenova yerleim merkezi Kefe'nin uzun sredir sallantda olan varl son bulacakt. Kefe yaanmaz bir yer haline gelmiti. Cenova ile yapt deniz ticareti, Trkler'in Boazii'ni kapamasyla kesilmiti. Ayrca Karadeniz'in Anadolu kysndaki Amasra Trkler'in eline geince, ehrin ihtiyalar ancak kara yoluyla, olduka etin koullar altnda temin edilebilir olmutu. Mehmed "Batl tacirlerin anakkale'nin tesindeki hkimiyetlerinin bu son kalntsn" yok etmeye ve bu Cenova yerleim merkezinin "ekonomik nemini kendi lehine kullanmaya uzun sredir niyetliydi muhtemelen. 2 5 Mehmed bu kez de saldrmak iin bahane bulmakta zorlanmad. ehirdeki Cenova hkmeti, komu Tatar Han'yla itilaf halindeydi. Kefe ve civarnda yaayan Tatarlar, tzel meselelerde tudun (vali) ad verilen kendi memurlarnn yarglarna tabiiydi. Krm han t udun atamalarn ancak Cenova Meclisi'ne dantktan sonra yapard. Olduka nfuzlu bir tudun olan Mamak 1473'te lnce, yerine kardei Eminek gemiti. Ancak Eminek'in yengesi (Mamak'm dul ei), kocasnn yerine olu Sertak'n atanmasn istemiti. ki taraf arasndaki ilikilerin ksa srede iddetli bir dmanla dnmesi, Cenova kolonisi asndan talihsizlik olmutu. Anlama grmeleri srasnda, tudun seiminde son karar verecek olan Uffizio della Campagna'nn drt yesinden biri olan Oberto Squarciafico, giderek tiksindirici bir tavr sergilemeye balamt. Komite sonunda Krm Han Mengli Giray' (Hac Giray'n oluydu), Eminek'in Trkler'le ibirlii yapt gerekesiyle Sertak'n atanmasn kabul etmeye ikna etmiti. Ancak h a n son dakikada Sertak' deil, Karay Mirza adl birini setiini aklamt. A m a Kefe'de Karay Mirza'nn atanmasna kar iddetli bir direnile karlamt. Sertak'n annesinden iki bin duka altn vaadi alm olan Oberto Squarciafico, Karay Mirza'ya en iddetle kar kanlardan biriydi. Hana, o sralar Sudak'ta (Soldaya) tutuklu bulunan erkek kardelerini serbest braktrma tehdidiyle bask yapmt. Mengli Giray sonunda Sertak'n tudun olmasn kabul etti. A m a tartma bununla sona ermedi. Nfuzlu Tatarlar'm ou Eminek'in tarafn tutuyordu. Sonunda Mehmed'den bu anlamazl zmesini istediler. Mehmed bunu h e m e n kabul etti elbette. Yeni Kapudan- Derya Gedik Ahmed Paa'ya, 19 Mays 1475'te stanbul'dan denize almas emri verildi. Verilen rakamlar her zamanki gibi birbirinden farkl olsa da, filosunda 180 kadrga, kalyon, 170 yk gemisi ve at tayan 120 gemi vard anlalan. Filo nce Boazii'nin azndaki deniz fenerinin aklarnda durdu ama sonra kuzeye doru ilerleyip Karadeniz'e girdi. 1 Haziran'da Kefe surlar nnde demirledi. O sralar Kefe'de sekiz bin h a n e ye 70 bin insan vard. Ahmed Paa elinde bol miktarda bulunan toplar surlara evirtti ve 2 Haziran'da bombardman balad. ehir yalnzca gn direndi, nk Tatarlar'm ou Emi-

25 Cenovallar'n Karadeniz'deki varl hakknda bilgi iin bkz. Heers, Genes au XVe siecle, 364 ve devam. Georges Bratianu'nun almas La M er noire'da (Mnih, 1969, Soetas Academica Dacoromam-Acta Historica 9), Osmanllar'm fethinden yalnzca son blmde, ksaca sz edilir.

CENOVA'NIN DOU AKDENZTCARETNE LM DARBES

297

nek'in nderliinde Trkler'i tutuyordu. Destekileri tarafndan terk edilen bakenti Kerkri'yi kaybedeceinden korkan Mengli Giray, kendisine sadk 1500 svariyle birlikte Kefe'ye gelmiti. Kuatlanlar 6 Haziran'da kendilerini dmann insafna terk etti. Ahmed Paa, ba vergisi derlerse canlarn balayacana sz verdi. Galiplerin keyfi zulmne ilk urayanlar Kefe'deki yabanclar -Eflakllar, Polonyallar, Ruslar, Grcler, erkesler- oldu. Toplam 250 bin duka altn civarnda olduu sylenen servetlerine el kondu. Kendileri de ya kle olarak satld ya da zincire vuruldu. 9 ve 10 Haziran'da, ehrin dier sakinlerine -Latinler'e, Yunanllar'a, Yahudiler'e, Ermeniler'e vb- kiisel ve ailevi durumlaryla mali varlklarn yazl olarak ayrntlaryla bildirmeleri sylendi. Trkler bu bilgilerin ba vergisi iin gerekli olduunu ne sryordu. Sonraki gnlerde kii bama 15 ila 100 ake arasnda vergi kondu. 12 ve 13 Haziran'da btn gen kzlar ve erkekler Trkler'in nne getirildi ve aralarndan sultann saraynda hizmet etmeye uygun olanlar seildi. 1500 -baz kaynaklara gre bin, hatta be bin- kii acmaszca ailelerinden koparld. Tam Kefeliler artk gndelik hayatlarna dnebileceklerini dnmeye balarken, yeni bir emir aldlar: Herkes beyan ettii servetinin yarsn gn iinde vermeliydi. Bunu yapamayanlara ya da yapmak istemeyenlere korkun ikenceler yapld. Sonunda 8 Temmuz'da, Latin kkenli olan herkese btn servetlerini yanlarna alarak kendilerini tamak iin ayrlm olan gemilere binmeleri emredildi. Gemiler 12 Temmuz'da bilinmeyen bir hedefe doru yola kt. Gemilerden birinde isyan kt. syanclar tayfay ldrp servetleriyle birlikte katlar. Kili'de -baz kaynaklara gre ise Akkerman civarmda- karaya indiler ama ehrin kumandan servetlerini ellerinden alp onlar Suceava'ya gtrerek kle olarak satt. Tutsaklar ve muazzam ganimeti tayan dier gemiler 3 Austos 1475'te stanbul'a yaklat, ancak bakenti hl kasp kavuran veba salgn yznden yklerini boaltamadlar. talyanlar ve Ermeniler nce skdar'a gtrld. Salgn dindikten sonra da gnmzdeki Edirnekap ile Hali arasndaki, o zamana kadar oturulmayan bir blgede yeni evlere yerletirildiler. Burada 267 evde oturdular (bunu 1477'deki nfus saymndan biliyoruz). Bizans kilisesi Kutsal Bakire (imdiki Odalar Camii) ile Manuel Manastr (Kefeli Mescidi), yeni gelenlere verildi. Bu korkun olayda byk pay sahibi olan Oberto Squarciafico ksa sre sonra ld. Karaya indikten birka gn sonra, muhtemelen Eminek'in istei zerine idam edildi. Mengli Giray son anda baland ve hatta sultann kukla hkmdar olarak Krm'a geri gnderildi. Bu arada Osmanllar oradaki fetihlerini fazla kayp vermeden srdryordu. Sudak kuatlm ve alk yznden teslim olmutu. Ayn ey nl Mankup'un da (Theodoras) bana gelmiti. Burann hkmdarlar, Trabzonlu Komnenoslar'm son fertleriydi. Ellerinde yalnzca bir kale ile civardaki, toplam 30 bin haneden oluan ok sayda kasaba vard. Ksa sre nce Bodan sarayna yapt bir ziyaretten dnm olan Alexander Komnenos -kzkardei Maria, Prens Stephen'n karsyd- Mankup'u savunmaya alt. Ahmed Paa'nn gidiine kadar direnmeyi baard ama ksa sre sonra ihanet edilerek yenildi (Aralk 1475). Fatihler ona, ailesine ve Bodanl korumalarna acmaszca davrand. Bu acmaszlktan kadnlar bile paylarn ald. Sultann stanbul'daki haremine gtrldler.

F "/f > J,-.- -s - v

298

BENC BLM

Krm'daki Cenova gcnn yok edilmesi, Azak'n ele geirilmesiyle tamamland. Ancak orada birka Cenova ailesi -rnein Spinolalar- varln srdrm olabilir. Cenovallar'dan geri kalanlar ise bir sreliine Kefe civarndaki Bahesaray'da yaad. Bu, Cenova'nn Krm'daki grkemli gnlerinin sonuydu. Eskiden ne kadar zengin olduklar Osmanllar'm ele geirdii muazzam ganimetlerden, zellikle de depolardan anlalmaktadr. Artk Yakn Dou'da Cenovallar'm elinde yalnzca Sakz Adas'ndaki ve bunun yaknndaki Anadolu kysnda- ki yerleim merkezleri kalmt. 26 Bu olaylar olurken, sultan bakentinden uzaktayd. Vebadan kurtulmak iin, Haziran ya da Temmuz bandan itibaren aydan fazla bir sreyi Edirne ile Krklareli arasndaki bir tepede inzivada geirmiti anlalan. Yaz bitince batya, nce Filibe'ye, ardndan da Sofya'ya gitti. Kasm ay boyunca orada kald. K balaynca Vize'ye, Istranca Dalar'nm temiz havasna gitti. Burada btn saray maiyeti souk havaya karn ordugh kurarak istanbul'daki veba salgnnn gemesini bekledi. Ktalar ortas, Suriye ve Msr arasndaki yol, dou ile bat arasndaki tek balant olma zelliini yllar nce yitirmiti. Karadeniz ticaret yolunun gelimesi, Kefe'yi balca ticaret merkezlerinden biri haline getirmiti. Bat ve Dou Avrupa mallar Karadeniz'e her zaman anakkale Boaz'ndan gitmiyordu. Viyana ve Buda'dan, Tuna'dan ve Karpat geitlerinden ya da Polonya ile Bodan'daki ilek yoldan da gtrlyordu. Bu ticaret yolunun Bat'nn kapitalizm ncesi ve kapitalizm balangc dnemlerindeki nemi sk sk vurgulanmtr. Avrupa'nn her trl i atmalarna kar dayanan ekonomik btnl, Osmanllar'm Krm' ele geirmesiyle paralanmt. Dou Akdeniz'deki ticaretin giderek zorlamas ve Karadeniz'in bir Trk glne dnmesi (bu gelimenin ncs Mehmed'in anakkale Boaz'n kapamas olmutu), pek ok tarihinin syledii gibi Avrupa'da muazzam etkiler yaratmt. On altnc yzylda geni arazili mlklerin belirmesinin, kyllerin saysnn artmasnn ve ehirlerin bymesinin anszn durmasnn bir nedeni de Trkler'in Karadeniz kysn igal ediidir. Bunun btn Avrupa zerindeki etkileri Henri Pirenne'nin yorumuyla, Araplar'n Akdeniz'i ele geirmesinin Bat Avrupa'ya olan etkisine ya da Alexander Eck'in yoN rumuyla, Kumanlar'm ve daha sonra Tatarlar'm aknlarnn Rusya'ya olan etkisine benzetilebilir. Osmanllar Karadeniz'i kapamak ve Yakn Dou'daki ticareti engellemekle, baz nemli bat ticaret yollarn ksmen kapam, bazlarnysa tamamen yok etmiti. Cenova ile Venedik, zellikle Yakn Dou'daki en nemli baz ticaret merkezlerini yitirmiti. Yeni Atlas Okyanusu ticaret yollarnn kefedilmesi bile (ki Bat'nn ekonomik hayatnda ok nemli rol oynayacak bir gelimeydi), ksmen Osmanllar'm Karadeniz blgesine yaylmasnn bir sonucu-

26 Kefe seferi hakknda bkz. Angiolello, Historia turchesca, 72-83. Mehmed ile Tatar Hanlar arasndaki yazmalar iin bkz. Fevzi Kurtolu, "lk Krm Hanlarnn Mektuplar," Belleten III (1941), 641-655. nalck, Osmanllar'm Krm'daki hkimiyetinden sz eder: "Yeni Vesikalara Gre Krm Hanlnn Osmanl Tabiliine Girmesi ve Ahidname Meselesi," Belleten VIII (1944), 185-229. Karlatrmal bir okuma iin bkz. A. N. Kurat, IV.-XVIII. Yzyllarda Karadeniz Kuzeyindeki Trk Kavimleri ve Devlederi (Ankara, 1972).

OSMANU AKINCILARI VENEDK VE AVUSTURYA KAPLARNDA

299

dur. Yeni Dnya'ya yaplan keif yolculuklarnn nedeni, Hindistan'a ve Orta Asya'ya yeni bir alternatif yol bulma arayyd.2? 1475 ylnn bitiminden nce, Hrvatistan'n krsal kesimleri ile Carniola ve Carinthia'nn snr blgelerindeki halk Trk atllarnn saldrlaryla bir kez daha ar can ve mal kayplar verecekti. Austos'ta, Bosna'dan gelen aknclar Hrvatistan'a saldrd. Yreyi ciddi bir direnile karlamadan yamalayarak, Ptuj'a kadar ilerlediler ve oraya ar hasar verdiler. Ancak Styria ile Carinthia askerleri halkn yardmna kounca, Trkler Lemberg zerinden geerek Sava vadisine ekildi. Brezice (Ram) yaknlarnda Carniolallar'la karlatlar ve 24 Austos 1475'te Sotla'da, Radkersburg ordusunda subay olan Polheimli Sigismund'un saldrsna uradlar. Sigismund'un 450'er askerden oluma birlii vard. Ama sava Hristiyanlarn aleyhine sonuland. Otuz bir soylu ld. Polheimli yiit Sigismund ile dier soylular esir alnd. Trk aknclar Hrvatistan' yakp ykarken, Kral Matthias Corvinus Osmanllarla savamak iin byk apta hazrlklar yapyordu. Szn asla saknmayan biri olarak, Venedik oratore'si Sebastiano Badoer'e 60 bin askerlik bir ordu kurmaya ve orduyu bin at arabas ve 100 gemi ile desteklemeye karar verdiini syledi. Ar toplarn ve kuatma makinelerinin yaplmasn emretti (byle aletlere byk ilgi duyuyordu. Bu konudaki talyanca el yazmalarn okumutu). Macar kral gcnden yle emindi ki, muhtemelen 1475 Kasm' sonunda sultann iki elisi sarayna gelip atekes grmesi yapmak isteyince, onlar kovdu. Sultann hangi koullar altnda mtareke, hatta belki de bar imzalamak istedii bilinmiyor. Ama 1473'te, Macaristan'n sultann oradan geerek Almanya'ya gitmesine izin vermesi karlnda btn Bosna'y vermeyi kabul ettii doruysa, Matthias Corvinus'a byk tavizlerde bulunmaya hazrd muhtemelen. Mehmed'in iki eli gndermesinin nedeni belliydi: Bodan seferine kmadan nce sol tarafn salama almak istiyordu. Matthias Corvinus, sultann tekliflerini reddettikten sonra, komusu Bodan kral Stephen'm hemen Trkler'e kar saldrya geeceini umduunu syledi. Kendi planlar konusundaysa pheye yer brakmayacak kadar netti. 12 Ekim'de, saraynda bulunan sefirlere, sava amaya kararl olduunu ve temel amacnn Brdelen'i almak olduunu aklad. Oradaki Trkler tahkimatlarn salamlatrm ve byk miktarda silah ve cephane stoku yapmlard bile. Ksa sre sonra kral ordusunun on bin askerlik bir blmyle, drt kol halinde gneye yrd. Aralk'ta Belgrad'da ordugh kurdu. 1476 Ocak'mm ilk gnlerinde Brdelen nnde belirdi ve hemen kuatma hazrlklarn balatt. Kalenin etraf, Sava'nm sularyla beslenen hendeklerle evriliydi. Bunlarn arkasnda stleri ince odun ve dal demetleriyle kapl sarp toprak tabyalar ykseliyordu. Ufak surlu hisar ikinci bir savunma hatt vazifesi gryordu. Kalede ok sayda top ve 1200 askerlik bir garnizon vard.

27 Karadeniz ticaret blgesinin Osmanllar iin nemi hakknda genel bir deerlendirme iin bkz. Carl Max Kortepeter, Ottoman Imperialism during the reformation: Europa and the Caucasus (New York, 1972), 3-13.

'""tii".-;.-- f

300

BENC BLM

Toprak tabyalara yaplan bombardman pek zarar vermedi. Ayrca, kuatlanlara yardma gelen bir Trk taburu civarda ordugh kurmutu. Ancak Macarlar'a saldrmaya ekiniyordu. Moralleri yle dkt ki, ksa sre sonra geri ekilerek kuatlanlar kaderleriyle ba baa braktlar. Bu olay, bizzat krallar tarafndan kumanda edilen saldrganlarn evkini iki misli glendirdi. Matthias'n basit bir asker klna girerek kaleye, en zayf noktasn bulmak iin bir sandalla yaklat sylenir. Gemilerin kale hendeine girmesine bizzat klavuzluk etti. . Umutsuzca savaan garnizon ar kayplar verdirdi ama sonunda direnileri zayflad ve 15 ubat 1476'da ehir kaplarn atlar. Kuatma otuz gn srmt. Matthias Corvinus orada bulduu muazzam miktarda cephane zerine, istihkamlar yktrmak yerine onartmaya karar verdi. Sava'dan bir hendek kazld. Bylece Brdelen neredeyse ulalmaz bir adann stnde kalm oldu. Daha sonra ordusuyla Sava ile Tuna boylarndan aa ilerleyerek, karsna kan btn Osmanl garnizonlarn yok etti ve sonunda Semendire'nin kuleli surlarnn nne geldi. Kuatma aletlerinin ve ar toplarnn bulunmamas yznden, bu salam surlu kaleye saldrmad. A m a Semendire'ye daha sonra saldrmaya niyetli olduunu gstermek istercesine, civarda (Omoljica? Kovin?) ahap kale ina ettirdi ve bunlar bir hendekle, sra toprak tabyayla ve ok sayda sra kazk setlerle evreletti. Bu kalelere gzc askerler brakt. Matthias Corvinus, Brdelen'n alnd haberinin btn Hristiyan dnyasna hzla yaylmasn salad. Roma'daki ve Venedik'teki kiliselerde halk kran dualar okudu. Signoria ile IV. Sixtus Macar kralna zel eliler gndererek onu yalnzca tebrik etmekle kalmayp, Trkler'e kar savamay srdrmesi iin 93 bin duka altn verdiler. "Ama birka yz bin altnn, Asya'nn ve Avrupa'nn bir ksmnn gl hkimine kar savaan yoksul bir krala ne faydas olabilir?" diye yazacakt Kardinal Iacopo Ammanati bir yl sonra (Mart 1477). Haklyd phesiz. Matthias, beklenmedik bir biimde gelen bu paray, Tuna'da savamay srdrmek iin, hesaplca kulland. Regensburg'da, dman casuslarnn gznden olabildiince uzakta, yirmi drt gemiden oluma kk bir filo yaptrd. Bu gemileri Almanya'da yaplm her trl kuatma makinesiyle, zellikle de toplarla donatt. Bunlar daha sonra yapaca saldrlarda, zellikle de SemendiN

re'ye kar kullanmay planlyordu. Henz savamad Friedrich'ten, gemileriyle askerlerinin geiine izin vermesini istedi. Friedrich bunu reddetti. Hatta imparator Alman apulcu baronlarnn Macaristan'n kuzey snr blgelerine saldrmasna da seyirci kald. Macarlar'n Viyana sarayna yapt ikyetlerden sonu gelmedi, nk Friedrich Macar kralnn Aragonlu Beatrice ile evlenmeyi planlamasn hazmedemiyordu. O n u n bu kk kiisel hesaplar yznden, gemiler Semendire'ye ok ge ulatndan kullanlamad. Brdelen'in yitirilmesi ve Macarlar'n Tuna boyunda verdii zararlar, Trk u beylerini harekete geirmiti doal olarak. Ama Kral Matthias 1476 yaz boyunca, Trk aknlarn durdurmak iin hibir ey yapmad. mparatorla arasndaki ekime, papay kendisiyle ittifak yapmaya ikna etme ve zellikle de evlilik planlar yznden -Ekim aynda evlenecekti- Trkler'le ilgilenmez oldu. Bu ilgisizliin sonucu kanlmazd. Mihalolu ailesinden iki karde, Ali Bey ile skender Bey, be bin askerle Semendire civarndan Tuna'y geip Temevar'daki Banat'a saldrd. Blgedeki subaylar, Albert ile Ambrose Nagy, Belgrad kuman-

OSMANL AKINCILARI VENEDK VE AVUSTURYA KAPILARINDA

301

danyla ve yine blgedeki baka subaylarla (aralarnda yine iki karde, Ferenc ve Peter Dczy de vard) birleerek Trkler'i geri pskrtt. Trkler, Bela Crkva'nn (Weisskirchen) gneydousundaki, Tuna stndeki Pojejena'nn da yamacnda ar bir yenilgiye urad. Ali Bey ile skender Bey Tuna'y geerek kat. Aknclarn yanndaki tutsaklar bunu frsat bilerek ayaklanp ordugh ele geirdi. Ele geirilen ganimet yle fazlayd ki, atl kadn ve ocuklar bile yanlarna ganimet ykl birer at daha alabiliyordu. Buda'daki Kral Matthias'a iki yz elli tutsak ve be sancak gnderildi. Yine de Trkler Macaristan'n gneybat snrna saldrmay srdrd. 1476 Haziran' balarnda Bosna'dan gelen 4500 adam Hrvatistan' igal edip Carniola'ya girdi. Rann'dan Sava'y geemeyince, Krka (Gurk) vadisine yryp Postojna'ya (Adelsberg) gittiler ve Vipava (Wippach) vadisinden geerek Gorizia civarna vardlar. Sonra kuzeye dnerek Loka'dan geip Laibach eteklerine gittiler. Orada San Pietro Kilisesi'ni yaktlar. Sonra Hrvatistan'a geri dndler. Bu arada ikinci bir mfreze Krsko (Gurkfeld) yaknlarndan Sava'nn sol yakasna geerek 15-25 Temmuz 1476'da btn Montpreis (Planina), Rogatec, Krapina ve Zagrep blgesini yamalayarak yakp ykt. Ardndan Sava vadisine dnp Sevnica'ya kadar ilerledi ve orada Carniola'dan dnen ilk mfrezeyle birleti. Her iki mfreze de Kocevje ile Kulpa vadisinden hibir direnile karlamadan geerek, Hrvatistan'a dnd. Bu, aknlarn sonuncusu deildi. 10 Ekim'de aknclar tekrar Carniola'y igal etti. Orada fazla kalmayp, Bela Pec (Weissenfels) zerinden Carinthia'ya gittiler. Svarilerin aamayaca dnlen dalar cesurca getikten sonra Tarvis'e (gnmzde Tarvisio) ve Arnoldstein'e giderek halkn panie kaplmasna yol atlar. Sonra mfrezelerden biri Villach'tan geerek Ossiacher See zerinden Krka Vadisi'ne girdi ve banliyleri atee verdi. Lavant Vadisi'ndeki St. Paul'a ve St. Andr'ya kadar ilerlediler. Carinthia be gn boyunca yamaland ve yaklp ykld. Sonra aknclar, yanlarna her trden ganimetler alarak Slovenjgradec'ten (Windischgratz), Celje'den (illi) ve Krsko'dan geerek hzla Hrvatistan'a ve Bosna'ya dnd. Ne imparator ne de Avusturya'nn i blgelerindeki eyaletler, snr blgelerini korumak iin hemen hibir ey yapmad. Ovalarn halk, mstahkem yerlere snma olana bulunmayan kyller lordlarm ilgisizliine yle kzdlar ki, onlar Trkler'le ibirlii yapmakla sulayp soylulara kar ayaklandlar. Glan Vadisi'ndeki birka kyn sakinleri, yneticilere kar ayakland. Matthias Corvinus'un Hrvatistan'da savunma nlemleri almas gerekirdi. Oysa tpk imparatorun topraklarnda olduu gibi, burada da hemen hibir ey yaplmad. Bu ikinci Trk igaliyle, Aragon Prensesi Beatrice'in Macaristan'a yapt yolculuk arasnda bir balant var gibi grnyor. Beatrice, 2 Ekim 1476'da maiyetiyle birlikte Manfredonia'dan bir gemiye bindi. Dalmaya'ya gitmeyi planlyordu ama Trkler'in o srada kyy igal etmesi yznden bu plandan vazgeildi. Gemi uzun sre denizde gezindikten sonra talya'nn dou kysna yanat. Prenses ve maiyeti buradan Venedik'e geerek, yolculua Carniola ve Styria zerinden devam etti. Trk aknclar bunu renince, on dokuz yandaki prensesi karmaya altlar. Prensesin gemek zorunda olduu blgeye saldrdlar. Prenses korkun bir manzaraya tank oldu: nsanlar ve davarlar akn akn kayor, ki-

302

BENC BLM

liseler ve manastrlar yanyordu. Mabetler krlm, rahipler ldrlmt. Dehete kaplan prenses, yanm kylerin ve cesetlerle dolu meydanlarn arasndan geerek, Kasm banda Ptuj'a, ksa sre sonra da Macar snrna ulat. Dn ve ta giyme treni (15 Aralk 1476'da) Szekesfehervr'da ve Buda'da, ei benzeri grlmemi bir ihtiamla yapld. Oysa halk ar vergiler altnda eziliyordu. Yeni kralie, Buda'daki saraya talyan Rnesans saraylarnn sanatsal grkemini tamak iin hibir zahmetten ve masraftan kanmad. O yln bitiminden nce, Macar bakentinde resmi ziyafetler ve enlikler dzenlenirken, sultan sular donmu Tuna da bizzat belirip, Matthias Corvinus'un yeni yaptrm olduu ahap kaleleri yerle bir etti. Mehmed'in sal dzelmiti anlalan. Fatih 1476 Mart'nm sonunda btn maiyetiyle birlikte Edirne'ye gidip, oradaki adada krk gn kalarak ordusunun hazrlanmasn bekledi. Sonunda ordu geni Sofya ovasnda topland. Sultanla Bodan prensinin arasn dzeltmek iin son bir giriimde bulunmak iin gelen bir Polonya elisi, sultann ordusuyla birlikte 22 Mays'ta Varna yaknlarnda kuzeye doru yrdn grd. Bundan ksa sre nce, Mora sancakbeyinin gnderdii 100 tutsak sultann karsna getirilmiti. Bunlarn hemen kelleleri uuruldu. Brdelen'in dmesiyle kaan ve Edirne'de sultann ordusuna katlmaya alan 200 yenierinin de sonu kt ld. Merhamet dileyip, Brdelen'in Macarlar'n eline nasl getiini akladlar. Vezirler de onlardan yana kt ama Mehmed kam olmalarn affetmedi. Kollarnn balanmasn ve boyunlarna ta balanarak nehre atlmalarn emretti. Ordu Varna'dan geerek (1444'te burada lm olanlarn ynlar halindeki iskeletleri hl grlebiliyordu) Karadeniz kys boyunca kuzeye yryp, bir hafta sonra Tuna'ya ulat. Askerler Dobruca'dan geerken su ktl ekmiti. Ayrca byk ekirge srleri atlarn stne inip onlar kulaklarna kadar kaplaynca, askerler gndzleri adrlara kapanp geceleri ilerlemek zorunda kalmt. Sultan Tuna'da gnlk mola verdi. Bu arada nehri gemekte kullanacaklar yelkenliler Vidin'den ve Simistria'dan geldi. Mehmed, Eflak kysna ilk geenlerden biri oldu. Voyvoda Stephen geen yl da bu ylki yntemini kullanmt. Btn yrenin yaklmasn emretmi, ardndan da kyl ve ehirlilerle birlikte geit vermez mee ormanlarna snmt. Ksa sre nce Akkerman civarinda, doudan gelerek Bodan' igal etmi olan on bin kiilik bir Tatar ordusunu yenmiti. Stephen sakland yerden, yava ilerleyen Osmanl ordusuna ar darbeler indirdi. Sonunda, 26 Temmuz 1476'da ikindi vakti, Beyaz Vadi'deki (Valea Alba, Paraul Alb) Cetatea Neamtzului civarnda, her taraftan kuatlnca, dmanla savamak zorunda kald. Bu sava tarihe Rsboieni (Aadenizi) sava olarak geti. Osmanllar'm nc kolunun kumandan Hadm Sleyman Paa'yd. Sleyman, ald btn yenilgilere karn sultann gznden dmemiti. Yine yenildi ama Mehmed tarafndan ynetilen ana ordu dayand. Sultan elinde kalkanyla atn ormana srnce, aalarn arasndan gelen top atlar yznden cesaretlerini yitirip yere kapaklanm olan yenieriler yreklendi. Oysa kumandanlar Trabzonlu Sekbanba Mehmed Aa bunu baaramam, yenieriler ancak balarna Mehmed geince cesaretlenmiti. Voyvoda kamak zorunda kald. Oysa 20 bin kiilik olduu iddia ettii ordusundan yalnzca 200 asker yitirmiti. Trk-

II. MEHMED, EFLAK VE BODAN'DA

303

ler'in 30 bin l verdii sylenir ama bu son derece abartl bir rakamdr kukusuz. Mehmed kazand zaferin ardn getiremedi, nk dman lkede, daha da gl bir dmann karsnda aresizdi: Aln. Karadeniz'den gelip Tuna'dan yukar karak erzak ve sava malzemeleri getirecek olan kk nakliyat filosunun neredeyse tamam, bir frtnada batmt. llerin kafataslar piramit eklindeki ynlar halinde st ste dizildi. Ganimetler askerlere datld. Osmanl tarihilerinin yazdna gre, ele geirilen byk domuz srleri, Basarab nderliinde sultann yannda savam olan Eflakllar'a verildi. Btn yre yaklp ykld. Bodan'n kuzey snrnn yaknndaki Hotin kalesi ile neredeyse tamamen terk edilmi olan Suceava kalesine saldrld ama alnamad. Bu arada ok ge yardma gelen Macarlar, Muntenia'ya girdikten sonra Vlad Tepe adl o canavar Eflak tahtna oturtmak (geri orada fazla uzun sre kalmad) ve Basarab' kovmak dnda pek az ey yaptlar (16 Kasm 1476). 28 Bu arada erzak tayan gemiler Tuna'ya girerek a askerlere ekmek, un, arpa ve buday getirmiti. Ordu geri dn yolculuunda Dobruca'dan deil, daha kuzeyden, Nibolu (Tuna ile kesitii yerden), Telish ve Balkan Dalar zerinden gitti. Eski bir gelenek uyarnca, ordunun Edirne'ye varnca dalmas gerekiyordu. Ama sultan Macar kralnn Srbistan' igal ettiini ve aka Semendire'ye saldrmaya hazrlandn, bu i iin kale yaptrp silahlandrdn renince hemen buna kar harekete gemeye karar verdi. Alktan lme noktasna gelmi ve bitkin haldeki askerler ve atlar, yalnzca on gnlk bir dinlenmeden sonra tekrar yola kt. II. Mehmed, ordunun bana bizzat geti. irmen zerinden batya ilerlediler. Mehmed, irmen'de, ok ksa bir dinlemeden sonra bir k seferine kmak zorunda kalm olan askerlerin moralini ykseltmek iin onlara para armaanlar datt. Adamlarn bazlar bu sefere kar kmt. Mehmed'in cevab, homurdananlar krbalatmak oldu. Sonra onlara bu sefer srasnda maa alamayacaklarn bildirdi. Huzursuz ordu Konu ve Filibe zerinden Sofya'ya gitti. Orada hava imdiden soumutu. Yine de kuzeye doru ilerlemeyi srdrerek, Ni'ten Alacahisar'a ve Tuna Nehri'ne gittiler. Tuna Nehri donmu olduundan, almas kolay oldu. Ahap kalelerdeki garnizonlar dman grr grmez kamaya balad. Yalnzca bir kale direndi ama ksa srede alnd. Macarlar tabyalar savunamayacaklarm anlaynca, Nibolu sancakbeyi Mihalolu skender Bey'e eliler gnderdiler. skender Bey 600 adamn Belgrad'a sa salim gitmesine izin vermeye sz verdi. Szn gerekten de tuttu. Sultan Mehmed sava meydannda deildi anlalan. Bunu hem Macar garnizonlarna insanca davranlmasmdan hem de 12 Aralk'ta, Aleksinac'n kuzeydousundaki Bolvan kalesinde ya da civarnda iki Ragusal eliyle, Jakov Bunic ile Paladin Lukarevic'le grm olmasndan anlamak mmkn. Eliler yllk hara olan on bin duka altnn getirmiti. 29

28 Bodan'a kar da yaplan bu sefer hakknda bkz. yukarda, dipnot 20'de sz geen makale. 29 Bkz. Elezovi, Turski spomenici I, 1. blm, 173-174; I, 2. blm, 48 (25. belge). Karlatrmal bir okuma iin bkz. Truhelka, 46 (Trke evirisi: lED I [1955], 62), 51. belge.

" i i w f "e; < <> * .

304

BENC BLM

Bolvan kalesi, Moravica Nehri'nin muhteem manzaral boaznn bir yanndaki yksek bir tepenin stnde bulunmaktadr. Bu kale Ortaa'da, nehrin kar tarafnda bulunan bir baka kaleyle birlikte, o dar vadiye hkimdi. Bu vadi ancak Kraljevo (gnmzde Rankovicevo) civarnda geniler. Felix Kanitz, 1869 gibi ge bir tarihte bile boazn sandaki Ozren Da'nm eteinde harap haldeki camilerden ve baka binalardan oluma "byk bir ehrin" kalntlarn grmtr. 30 Sultan on gn sonra, 22 Aralk 1476'da, bir buuk yllk ayrln ardndan stanbul'a girdi. Kuzey seferleri srdrlrken, Osmanllar Venedik Cumhuriyeti'yle yaplm atekes anlamasnn sresinin dolmasndan ksa sre sonra, 1475 gznde d eyaletlere tekrar saldrmaya balamlard. Rumeli beylerbeyi 1476 Mays'mda, sylenene gre 40 bin askerle birlikte Yunanistan'a, Venedik'in oradaki en nemli kalesi olan, Korinthos Krfezi'ndeki nebaht'y almaya gnderilmiti -sanki imdiye kadar savata ok baarl olmu gibi-. Anabolu'daki ssnden Anadolu kylarna saldrlar dzenlemekte olan baamiral Antonio Loredano, tehdit altndaki ehre on bir kadrgayla erzak ve cephane gtrmt. Osmanl filosu ancak gn sonra geldi. nebaht surlarna yaplan ok sayda baarsz saldrdan sonra, Sleyman Paa bir kez daha geri ekilmek zorunda kald (25 Temmuz). Bu kez sultann gznden biraz dt. Rumeli Hisar kalesinde ksa bir sre tutuklu kald. Daha sonra Arnavut mhtedi Davud Paa ile beylerbeyilikleri dei toku ettirildi ve ksa sreliine Anadolu beylerbeyilii yapt. Trkler Limni Adas'ndaki Kokkinos kalesine saldrmay planlyordu, ancak Antonio Loredano kk komu ada Psara'ya (Psyra) asker indirince bundan vazgetiler. Ancak o srada Osmanl kadrgalar, Venedik'in kukla hkmdarlarndan biri olan Kiklad Adalar Dk'nn yaad Naka adasndaki ehri yerle bir ettiler ama aday daimi olarak igal etmeye cesaret edemediler. Osmanllar, Sakz'da denmemi haralar toplad. Venedikliler'in Arnavutluk'taki durumu pek i ac deildi. 1476 ilkbaharnn sonlarnda, Gedik Ahmed Paa'nn komutasndaki sekiz bin asker da kalesi Akahisar'a saldrd ama provveditore Pietro Vetturi, btn Arnavutluk'un valisi Francesco Contarini yardma koup Trk kuatmaclar civardaki dalara geri pskrtene kadar dayanmay baard. Daha sonra Venedik paral askerleri (aralarnda Nikola Dukagin nderliindeki Arnavutlar da vard), Trkler'in terk ettii ordugha girdi. Ama Osmanllar gece vakti geri dnp yamaclara saldrd. ok sayda talyan ldrld. Yalnzca blgeyi iyi tanyan Arnavutlar kaabildi. Francesco Contarini ile sekiz subay tutsak edilip ldrld. Akahisar kuatmasna devam edildi. Her ne kadar kale dayanmay srdrse de, oraya yardm gnderilemiyordu, nk yeni atanan Arnavutluk provveditore'si Francesco Michiel'in bin svarisi, komu blgeyi savunmakta kullanlyordu. kt bu son seferlerde iyice yorulmu olan Mehmed'in artk bir sre dinlen-

30 Kanitz'in yolculuklar iin bkz. Kanitz, erhten (Leipzig, 1868); Moravica vadisindeki gezisi iin bkz. 269 ve sonras.

II. MEHMED, EFLAK VE BODAN'DA

305

mesi gerekiyordu. 1477 Mays'mda ksa sreliine Bykada'da kaldktan sonra, o yln geri kalann stanbul'da geirerek, yalnzca i politikayla ve bakentini geniletip gzelletirilmekle ilgilendi. Konstantiniyye'nin fethinden beri neredeyse yirmi be yl gemiti. Srekli yerleimciler getirilmesi ve kaaklarn geri dndrlmesi sayesinde, ehrin nfusu 60-70 bine kmt. 1477'de ehir kads Muhyiddin'in yaptrm olduu bir nfus saymnn sonular, ans eseri gnmze kadar kalmtr. Bu belge bize u rakamlar verir: Dokuz bin hanede Trkler, bin hanede Yahudiler, 1500 hanede Rumlar oturuyordu. 267 hanede Kefe'den getiriltilmi Hristiyanlar, 750 hanede Karaman'dan getirtilmi insanlar ve yalnzca 31 hanede ingeneler (muhtemelen Anadolu'daki Balat'tan gelmilerdi) yayordu. Listede toplam 3667 dkkn bulunmaktadr. Bir hanede drt be kiinin kaldn varsayarsak, nfusun yaklak 60-70 bin olduu sonucuna varrz. Sk sk gerekleen depremler, yangnlar ve salgnlar nfusun artmasn engelliyordu. 1453'teki Bizans bakentinin nfusu 40-50 bin civarndayken, ehrin aradan geen zaman iindeki demografik geliimi, ancak yeni yerleimcilerin getirilmesi sayesinde olmutu. II. Mehmed zamannda giderek younlatrlan bu yeni yerleimci gnderilmesi faaliyeti bir sonraki yzylda, Muhteem Sleyman dneminde dorua ulat. Her mahalle bir caminin etrafnda kurulduundan (cami imam baz hukuki ayrcalklara sahipti), nfusun younluunu on beinci yzylda yaptrlm camilerin, camiye dntrlm Hristiyan kiliselerin ve eski fonksiyonlarn srdren kiliselerle sinagoglarn saylarndan yola karak az ok tahmin edebiliriz. En youn nfis Hali etrafndayd. ehrin merkezine ve snrlarna doru azalyordu. Galata'daki (Pera) Hristiyan nfusunu, o dneme ilikin aadaki yaklak rakamlardan bulabiliriz: 535 Trk ve 572 Hristiyan hanesi ve toplam 1781 dkkn vard. Bu da nfusun alt bin civarnda olduunu gsteriyor. 31 Fatih'in bakenti grkemli bir yer deildi. Bizans'n son izolasyon aamasnda, dnden ksa sre nce muhteem kiliseleri ve saraylar vard ama dier alardan aka k dnemindeydi. Bu durum on nc yldan itibaren, Latin fatihlerin barbarlnn ehre damgasn vurmasndan sonra srmt. Sokaklardaki stunlardan ounun yerini aa dizileri almt. On drdnc yzylda nfis yle azalmt ki, bombo kalan baz mahalleler baheli ve zm bal byk manastrlara dntrlmt. Gnmzdeki Sarayburnu'nun bulunduu yerde bir zeytinlik bile vard. Bu zeytinlik sultann saray yaplrken kesilmiti. Ruy Gonzalez de Clavijo 1403'te, Bizans mparatorluu'nun yklndan yarm yzyl nce, Konstantiniyye'de baheler, zm balar ve hatta buday tarlalar grmt. Yalnzca Marmara Denizi kys ile Hali boyunca uzanan dar blgenin nfusu youndu. Dier semtlerde genellikle harap kiliseler ve st dzey yneticilerin malikneleri bulunuyordu. Buralarda ayrca kk kiliseler, st dzey yetki-

31 ehre yerleimciler gnderilmesi konusunda bilgi iin bkz. nalck, "The Policy of Mehmed II," DOP 23-24 (1969-70), 231-249; 1477'deki nfis saymnn belgesi hakknda bkz. dipnot 42. ehrin Trkler tarafndan alnd zamanki hali iin, yukarda sz geen almalarn yan sra (2. blm, dipnot 18) bkz. Ali S. lgen, Constantinople during the Era of Mohammed the Conqueror, 1453-1481 (Ankara, 1939); Trke basks: Fatih Devrinde Istanbul, 1453-1481.)

306

BENC BLM

lilerin ocuklarnn evleri, atlyeler ve havuzlu ve zm bal devasa parklar vard. Eski imparatorluk saray, hipodrom ve byk meydanlar; bakmszlktan harabeye dnyordu. Patrik Gennadios can ekien Bizans iin "Bir zamanlar bilgelik ehriydi, imdiyse bir harabe" demiti. Osmanllar'm fethi bu i karartc tabloyu temelde deitirmedi. Bunun balca nedeni, devletin gelirlerinin byk ksmnn sultann giderek daha masrafl olan seferlerine harcanmasyd. 32 ehir surlar (sekiz kilometrekarelik bir alan evreliyordu muhtemelen) fetih srasnda ar hasarlar alm (zellikle de kara tarafndakiler) ve pek onarlmamt. Batdan ya da kuzeybatdan saldrya urama tehdidi bagsterince, sultan gedikleri zamansal ve mali koullarn elverdii lde doldurtmutu. Surlar ilk kez 1477'de geni apl bir onarmdan gemi gibi grnyor. Geri eski Osmanl tarih kitaplarnda yalnzca, yine o yl yaplm olan "yeni sarayn" duvarlarndan sz edilmektedir. Bu i iin kullanlan malzemelerin ou Bizans binalarnn harabelerinden temin edilmiti. Bu harabelerden cami yapmnda da yararlanlmaktayd. Mehmed'in gemiin kalntlarn korumaya alt iddiasn destekleyen hibir kant yoktur. ehirde brakn Hellenistik dnemi, Bizans dneminin kalntlarnn bile ok az olmas, bu iddiay rtmektedir. Bu durumu yalnzca yangnlarla, depremlerle ve drdnc Hal seferine katlm valyelerin vandallklaryla aklayamayz. ehirde fetih ncesi dnemden geriye, kara tarafndaki sur dnda yalnzca camiye dntrlm kiliseler kalmtr, istanbul'da, Bat Avrupa ehirlerine kyasla Ortaa'dan kalma ok az tarihi yap vardr. Oysa aa yukar ayn yata olan Roma yalnzca bir tek byk sarsnt geirmi (paganlktan Hristiyanlk'a geerken), bu srada pagan dnemin kalntlar ya yok edilmi ya da en iyi ihtimalle gz ard edilmiti. Konstantiniyye ise byle iki din deiiminden gemi, Hristiyanlk'a geiinden bin yl sonra bir slam ehrine dntrlmt. Dahas, burada rnein talya'da olduu trden, gemii kefetme ya da gemile tekrar ilgilenmeye balama dnemi de yaanmamtr, nk Palaiologoslar byle eylerle ilgilenecek insanlar deildi. Fatih'in ehirdeki sanat eserlerine kar olan tavrn ise, on alt yzyl ortasnda orada yaam olan Fransz Pierre Gilles'in (Gyllius) szleri, her ne kadar bunlar bir sonraki yzylda sylemi olsa da, olduka iyi yanstmaktadr: "Mermer tanrlardan tebeir yapyorlar, bronz heykelleri eritip top yapyorlar, heykellerin bronz altlklarndan bozuk para yapyorlar, byk stunlar kesip yeni camilerin duvarlarnda ya da Trk hamamlarnn demelerinde kullanyorlar... Trkler daha iyi bir ey yaptklarna inanyorlar. ehre yeni bir ehre, Muhammed'in ehresini vermek istiyorlar." Eer II. Mehmed hipodromdaki ylanl stunu, o nl Plataea adak tan korumak iin altlnn iinde byyen bir dut aacn kzgn demirle yaktrmsa, bunun nedeni antik eserlere duyduu ilgi deil, anlam veremedii bu gizemli esere kar batl bir huu beslemesiydi. Bu sultan bir Rnesans prensi gibi,

32 Bu spanyol'un o yzyln banda yapt Konstantiniyye tasviri iin bkz. The Narrative of the Embassy of Ruy Gonzalez de Clavijo, ev.: C. R. Markham, 29-49 (yukardaki s. 178 ile karlatrn). Bizansllar'm ve Trkler'in bakenti stne yazlm saysz kitap iinde, David Talbot Rice'm son derece iyi grsellettrilmt kitab Constantinople: From Byzantium to Istanbul (New York, 1965), her iki gelenei de ciddi olarak ele alan az sayda almadan biridir.)

II. MEHMED, EFLAK VE BODAN'DA

307

gemiin mirasn korumaya ve halkna Roma ve Yunan kltrlerini aktarmaya kararl biri gibi gstermek, onun karakterini tamamen arptmak olur. On beinci yzylda, eski dnyann yeniden douu yalnzca Bat Avrupa ile snrl kalmt. Bu konuda aada daha fazla ey syleyeceiz.33 Aadenizi Sava ile Trkler'in hzla Tuna'nn ardna ekilmesi, Bat'da bir zafer olarak kutlanmt. Bu zaferin ksmen Macar kral sayesinde kazanldna inanlyordu. Papa IV. Sixtus byle dnyor ama yanlyordu. Macar kralnn Semendire civarnda yapt hafif saldrlar, Osmanllar'm geri ekilmesini hzlandrmt. Papa, eitli italyan prensleriyle birlikte, Matthias Corvinus'a tebriklerini ve yardm olarak 200 bin duka altn gnderdi. Oysa Kral Matthias'm, zellikle de Beatrice ile evlendii yl iinde, Mehmed'le zahmetli ve pahal bir savaa tutumaya niyeti yoktu. Mehmed'den ileride "aabeyim ve yakn akrabam" diye sz edecekti. Babasnn valye ruhuna ve Hristiyanlk evkine sahip deildi. On drdnc yzylda Macar tahtnda oturan Angevinler'in siyasi bilgeliinden de yoksundu. "Kk hesaplar peinde kotuu" iin hedefleri srekli deiiyordu, bu yzden uzun vadeli bir askeri plan yapmas olanakszd. Bat'nn Osmanllar tarafndan ciddi olarak tehdit edildii o yllarda kendisinin ya da maiyetinden insanlarn yazd yazlardan, onun kibirli, vnmeye dkn ve tutarsz bir insan olduu anlalmaktadr. Mehmed onun tehlikeli bir dman olmadn anlam olmalyd. Genileme konusunda yapt titiz planlarda, Macaristan'a sava amak nemli bir yer tekil etmiyordu muhtemelen. Venedik'e ok daha fazla nem verdiini defalarca gstermiti. Venedik'in Arnavutluk'taki kalesi, onun batya ilerleyiinin karsndaki son engeldi. Ordular net bir zafer kazanana kadar, Venedik'e ve onun elindeki kentlere rahat yz gstermemekte kararlyd. Trk ordular St. Leonard Gn'nde (26 Kasm 1476), Istria'ya srpriz bir saldr dzenlemiti. Koper (Capo d'Istra) ehrine kadar ilerleyip, halkn ounu tutsak ederek gtrmlerdi. Eyll 1477'de ise ayn felaket 1420'den beri Venedik'in elinde olan Friuli'nin bana geldi. Trk svarilerinin saldrlarna kar uzun sredir nlemler alnmaktayd: Aquileia civarndaki Isozo (Soco) azndan Gorizia'ya kadar bir toprak tabya hatt ekilmi ve Fogliana ile Gradiska'da iki mstahkem karargh yaplmt. Ancak bu savunma nlemleri, 1477 gznde yaplan gl saldr karsnda yetersiz kald. Bu seferi Bosna sancakbeyi skender Bey ynetti. skender Bey'in babas Cenoval bir talyan, annesi ise Trabzon'dan gelme bir Rum'du. skender Bey'in erkek kardelerinden biri, Pera'da yaayan Cenoval bir tacir Hristiyan'd ve bir baka Cenoval tacirin kzyla evlenmiti. Ama skender Bey Mslman olmu ve Osmanl mparatorluu'nda giderek daha yksek mevkilere gelerek, byk bir servet edinmiti. Trkler'in yaklat Gradiska'da haber alnmadan nce, skender Bey ve Turahanolu mer Bey Gorizia kprsn ele geirmiti. mer Bey'in komuta-

33 Bakentte alt yl kalm olan Gyllius'un ehirdeki antlara ilikin sylediklerinin ngilizce evirisi iin bkz. The Antiquities of Constantinople (Londra, 1729). Gzlemleri ve yarglar son zamanlarda tekrar kefedilmi ve Hilary Sumner-Boyd ile John Freely tarafndan yeniden ele alnmtr, bkz. Strolling Through istanbul (stanbul, 1972).

308

BENC BLM

sndaki bin kadar svari Isonzo'y geip pusu kurdu. Veronal Venedik subay Girolamo Novella, arpma teklifini kabul etti. Babasnn tavsiyesini dinlemeyip Trkler'in peinden gidince tuzaa dt ve yenilgiye urad. Askerleri panik iinde dald. O ve babas arpmada ldrld. Trkler ok sayda esir ald. Bunlarn arasnda Kont A n t o n i o Caldora, Kont Iacopo Piccinino ve Mantual Filippo da Navolin vard. Osmanl svarileri daha sonra Tagliamento ile Isonzo arasndaki ovay yakp ykt. Aalardan, kalelirden, ahrlardan ve evlerden ykselen alevler Udine'den bile grlebiliyordu. Trkler Tagliamento'yu ciddi bir "direnile karlamadan geti. Tagliamento ile Piave arasndaki blgeyi bir alev denizine dntrdler. Alevler Venedik'teki San Marco kilisesinin an kulesinden ak seik grlebiliyordu. Sonunda 2 Kasm'da, Venedik'in btn silahl kuvvetleri, ehre iyice yaklam olan dman geri pskrtmek iin Vettore Soranzo'nun komutasnda harekete geti. A m a o paral askerler ve kk filo Friuli'ye vardnda, yamaclar ordusu muazzam ganimetler ve ok sayda esirle birlikte oktan ortadan kaybolmutu. Esirleri stanbul'da ac bir son bekliyordu. Haklarnda bilgi toplayan skender Bey, Mehmed'e hepsi hakknda teker teker bilgi verdi. Sultan, her esirin "fidye gcn" gsteren bir liste hazrlanmasn emretti. 100 duka altn ya da daha fazla olan fidyeleri deyemeyen ya da demek istemeyenlerin (toplam otuz be kiinin) kellesi uuruldu. Geri kalanysa hapse atld ve orada fidyelerinin denmesini beklemeye baladlar. "Dman kapmza dayand!" diye haykrd Celso Maffei, Dk Andrea Vendramin'e. "Balta kke indi, Tanr yardm etmezse, Hristiyanlk'n sonu gelecek." Bu szler Venedik halknn hislerini ifade ediyor olsa gerek. A m a bu cumhuriyet, dier talyan devletleriyle aras ak, yorgun ve yalnz olmasna karn, kk hesaplar uruna gerilla savan srdrd. Kimse ciddi bir direni gstermedi. Matthias Corvinus, gzn nefret ve hrs brd iin, Osmanllarla savamak yerine, Bohemya taht iin yaplan ekimeyi bahane ederek imparatora sava at. O n u savunanlar, Matthias'm amacnn Habsburglar' yenip kralln batya doru genileterek bytmek, bylece Trkler'le savamak iin glenmek olduunu syler. Ama bu pek inandrc deildir. Papann ve Venedik'in bu berbat ekimeyi sona erdirmeye ynelik btn araclk abalar sonusuz kald, iink Matthias ar taleplerinde srar ediyordu. 1477 Austos'unun balarnda Aa Avusturya'y igal etti. Ksa sre sonra da birka ehir dnda btn eyaleti ele geirdi. Ama IV. Sixtus ve Signoria, Matthias' Trkler'e savaa amazsa verdikleri btn mali destei kesmekle tehdit edince, bu kral ve imparator, muhtemelen Trkler'in Friuli'ye yapt saldrdan rkm olduu iin, Aralk'ta bar imzalad. Ancak bu bar ksa srecekti. Matthias askerlerim Avusturya topraklarndan ekince, 1478 ubat'nda Buda'da yaplan bir diyet toplantsnda ona ei benzeri grlmemi fonlar ve Macar ordusunu gerekirse her dmana kar kullanma hakk verildi. Bu karardan en az zarar grecek olan kii Fatih Sultan Mehmed'di. Muhtemelen 1477 sonlarnda ya da 1478 balarnda, Matthias Corvinus'un kaynpederi, Napoli ve Aragonlu Ferrante, sultanla bar grmelerini balatt. Bu yknn ayrntlarn bilmiyoruz, nk elimizdeki bilgiler yalnzca Venedik tarihilerinin kitaplarna dayanyor, ki bu konuda onlarda yazlanlara temkinli

AKAHSARVE KODRA KUATMALARI

309

yaklamak gerekir. Yine de onlardan rendiimiz bir gerek var: Napoli kral Venedik'le savaan Trk gemilerine limanlarn at. Bu fikrin kimden ktn bulmak ilgin olurdu. Kral Ferrante, Osmanl mparatorluu'yla yapt bu anlamay sultann gnderdii bir sefir araclya resmiyete dkt. Bunun ardndan bir Napoli elisi, pahal armaanlarla birlikte stanbul'a gitti. Napolililer'in gtt bu Trk politikas Venedik'ten gizlenemezdi elbette. Venedik'te, Ferrante'nin damad Matthias Corvinus'un da II. Mehmed ile benzer bir pakt imzalayacandan korkuluyordu. Matthias Corvinus'un bunu yaptna ilikin kesin bir kant bulunmasa da, Trkler'e kar saldrya gemek iin eline geen frsatlarn hibirini kullanmam ve lkesinin snrlarn savunmakla yetinmitir. Signoria'nn durumu gn getike ktleiyordu. Venedik savan muazzam giderlerini tek bana karlayamazd. talya'daki gerginlik gz nne alndnda, gvenilir mttefiklerden de yoksundu. Bu yzden Osmanl mparatorluu ile bar yapmak istiyordu elbette. Bunun iin ar tavizler bile vermeye hazrd. A m a Serenissima'nin gururu, bar grmelerini balatmasn engelliyordu. nk Trk'n aalayc koullar ne srecei akt. Venedikliler ilk adm sultann atmasn bekliyordu. Sultan gerekten de bunu yapt. Akahisar'a Yahudi bir ulak gnderdi. Sultann artlarn iletmekle grevli bu ulak, A n t o n i o Loredano'nun salad bir kadrgayla Venedik'e gnderildi. A n c a k hedefine ulaamadan, Koper'de ld. Sultann talepleri konusunda ise renilebilen tek ey, nebaht'nn verilmesini art komasyd. Mecliste uzun tartmalar yapld. Sonunda sava yanls parti yenildi ve bar grmelerine balanmasna karar verildi. 3 ^ Venedik Cumhuriyeti, sultann elisinin ani lmne ne kadar zldn ifade etmek iin, 1478 Ocak ay balarnda, donanma provveditore'si Tommaso Malipiero'yu muazzam yetkilerle donatarak Osmanl mparatorluu'na gnderdi. Malipiero sultana yalnzca Venedik'in savan balangcndan beri (1463) alm olduu her yeri deil, ayn zamanda anakkale Boaz aklarndaki Limni adasn, dalk Mani blgesinin tamamn, Akahisar' ve ap vergisi meselesi iin de 100 bin duka altn vermeye yetkiliydi. Sultan bu byk tavizler karsnda, Venedik'in acilen bar imzalamak istediini anlayarak, taleplerini arttrd ve daha nceki artlarna ek olarak yllk on bin duka altn hara ve savatan nceki duruma dnlmesini istedi. Malipiero bu talepleri kabul etmeye yetkili deildi. Bunlar Signoria'ya iletmesi ve zerlerinde dnlmesi iin iki aylk mtareke imzalanmasn istedi. Bu istei kabul edilince, Malipiero 15 Nisan'da Osmanl bakentinden ayrld. 3 Mays'ta kodra'ya ulat. Buraya kara yoluyla, Kstendil (Bulgaristan) ve Srbistan zerinden gelmiti. Hemen yola devam ederek, Venedik'e gitti. Sultann bir Arnavutluk seferi dzenlemeyi planladnn, Miha- lolu Ali Bey'in akmclaryla birlikte Srbistan'a doru yola km olduunun, Rumeli ve Anadolu beylerbeyilerine orduyu toplamalarnn emredildiinin ve ordunun bana bizzat sultann geeceinin farkndayd. Bu mesele Consiglio dei

34 Bu noktadan sonra Venedik'le Osmanl mparatorluu arasnda geen bar grmeleri srecinin ayrntlar, ilgili belgelerle birlikte Menage tarafndan ele alnmtr (bkz. yukarda, 4blm, dipnot 11).

310

BENC BLM

Pregadi'de iki gn boyunca tartld. Sonunda sultann artlarnn kabul etmekten baka are olmadna karar verildi (5 Mays). Gerekli talimatlar alan Malipiero, yanma sultan ile vezirleri iin pahal armaanlar alarak ikinci kez yola kt. Bu kez bar imzalanaca kesin gibiydi. Ama Tommaso Malipiero hedefine asla ulaamad. Mtareke sresinin dolmasna gn kala, yolda gl bir orduyla birlikte Arnavutluk'a doru gitmekte olan II. Mehmed'le karlat. Venedik elisi Mehmed'e Signoria'nn artlarn ~kabul etmeye karar verdiini, bar imzalamaya hazr olduunu syledi. A m a sultan, artlar hemen kabul edilmedii iin fikrini deitirmi olduunu syledi. Artk durum deimiti. Daha nce bilmedii eyler renmiti. Kendisine A k ahisar'n teklif edilmesi anlamszd, nk o kale zaten elinde saylrd. A m a eer Signoria onun yerine kodra'y, Drivasto'yu ve Le'i vermeyi kabul ederse, bar imzalamaya hazrd. Malipiero byle bir teklifi kabul etmeye yetkili deildi elbette. Bu yzden Venedik'e eli bo dnmek zorunda kald. Bu arada Mehmed Bosna sancakbeyi skender Bey'e bir ulak gndererek, ona Friuli'yi almasn emretti. Bu emre hemen uyuldu. O talyan mhtedi, sylenene gre 20 bin svariyle birlikte Friuli'ye girdi. Bu kez Kont Carlo da Braccio'nun ban ektii iddetli bir direnile karlat. A m a Trk ordusu Bosna'ya geri ekilmeden nce ehre byk zarar verip, yannda ok sayda esir ve davar gtrd. Signoria, bu daimi tehditlere ve Venedik'i kasp kavuran veba salgnna karn, Fatih'in yeni bar koullarn kabul etmedi. Malipiero'ya h e m e n sultana tekrar gitmesi ve ona Venedik'in ancak zerinde daha nce anlalm koullarn kabul edilmesi halinde bar imzalayacan sylemesi emredildi. A m a artk bun u n iin ok geti. Neyse ki Malipiero tekrar sultanla konumak gibi utan verici bir duruma dmedi. Venedik bir kez daha ansn denemek zorundayd. Oysa savan sonucu belliydi. Mehmed'in ordusu batya doru ilerlemiti. Hedefi sonunda kodra'y Signoria'nn elinden almakt. Osmanllar daha nce bir kez o blgenin hkimi olmu ama bu ksa srmt. 1360 dolaylarnda, N e m a n j a hanedanndan son kraln hkmdarl srasnda Srplar'n gc azalnca, Arnavutluk Balsici hanedannn eline gemiti. 1392'de Trkler II. George Balsic'i esir alm ve onu ancak kendilerine kodra'y vermeyi kabul edince serbest brakmt. Osmanl kumandan ahin daha sonraki yl boyunca kaleyi elinde tutmutu. 1395'te George Balsic tarafndan kovulmutu. Ama Balsic, ertesi yl kodra'y, Drivasto'yu, Dagno'yu ve St. Sergius'u Venedik'e vermek zorunda kalm, bir daha da geri alamamt. kodra (Rosfa) kalesinde seksen yl San Marco sanca dalgaland. Sonra Trkler oray drt yzyldan fazla bir sre boyunca, 1913'e kadar ellerinde tuttu. Venedik, durumunun kt olmasna karn, Dou'daki bu son kalesini savamadan brakmak istemiyordu. Dmann yaklat haber alnnca, ehirdeki askerler, halk ve Boyana'ya girmi olan kadrgalarn tayfalar gece gndz alarak yklm surlar onard ve tabyalar yapt. Bunun tam srasyd, nk 14 Mays'ta Mihalolu Ali Bey komutasndaki sekiz bin kadar aknc kagelip, nlerine kan kyleri yamalayp yaktlar. Ykselen dumanlar ok uzaktan, kodra hisarndan bile grlebiliyordu. Aknclarn arkasndan drt bin atlyla skender Bey ve bin atlyla Semendire Valisi Malkoolu Bali Bey geliyordu. ehir halknn erkek nfusu gruba ayrlmt: Bir grup istihkamlarda grev yapyor, bir

AKAHSARVE KODRA KUATMALARI

311

grup siper kazyor, nc grup ise (aralarnda rahipler de vard) surlarn iinde bekliyordu. ocuklar ve yallar civardaki ky kentlerine gnderilmiti. A m a o sekiz bin aknc ile yedi bin hafif svari, Osmanl ordusunun yalnzca nc koluydu. Sultan, Evrenosolu A h m e d Bey ile Turahanolu mer Bey'i yollar iyiletirmek ve kprler yapmakla grevlendirmiti. Gian-Maria Angiolello'ya gre, kuatma kuvvetlerinin bakumandan Gedik A h m e d Paa idi. Gedik Ahmed Paa ksa sre nce sultann gznden dm ve belki sadrazamlktan azledilmiti. Hangi tarihler arasnda sadrazamlk yapt konusunda kesin bilgimiz yok. 1476 Mays'nda bakumandan "Sinan Bey" diye biriydi. Bu kii, II. Mehmed'in kzkardelerinden biriyle evli olan Hoca Sinan Paa'yd muhtemelen. Eer bu Sin a n Bey sadrazam olduysa, sadrazaml ok ksa srm ve yerine Gedik A h m e d Paa gemi olmal. Her halkrda, ikodra kuatmasndan nce Gedik A h m e d Paa mevkisizdi ve Rumeli Hisar'nda tutukluydu. Bunun nedeninin, Arnavutluk'u herkesten iyi bilmesine karn, sultana Arnavutluk seferlerinin ne kadar zor getiini syleyerek onu kzdrmas olduu iddia edilir. 1478 Mays'nda, ordu Arnavutluk'a giderken, Gedik Ahmed Paa serbest brakld ve nce Selanik'in, sonra da Arnavutluk'taki Avlonya'nm sancakbeyi yapld. Osmanl tarihileri bunu yle anlatr: Mehmed, batya yrrken, yollarn bozukluu yznden epey bir mesafeyi yaya olarak kat etmek zorunda kalmt. Buna fkelenerek, ksa bir mola srasnda yannda oturan Mr-i alem Hersekolu Ahmed Bey'e, iini bilen bir veziri olsa byle glklere katlanmak zorunda kalmayacan syledi. Bunun zerine Ahmed Bey, Gedik A h m e d Paa'dan bahsetti. Sultan bu meseleyi dndkten sonra, sonunda istanbul'a bir ulak gndererek tutukluyu serbest braktrp onu Avlonya valiliine atad. 3 5 Bu srada sadrazamla byk mutasavvf Celaleddin Rumi'nin torunlarndan biri olan Karamani Mehmed Paa getirildi. Karamani Mehmed Paa savatan hi anlamasa da son derece entelektel biriydi. Danman, hkmet tekilatlandrcs ve kanun koyucu olarak nemli bir rol oynad. Ancak alaka siyasi kumpaslara olan dknl, kariyerinin sonunu getirdi. Fatih Mehmed'in son sadrazamyd. O n d a n bir gn sonra ld. Sultan nce Akahisar'a gitti, ikodra nnde toplanm olan askerlerinin komutasn geici olarak Rumeli Beylerbeyi Arnavut Davud Paa'ya vermiti. Da kalesi Akahisar tam bir yldr kuatma altndayd. ehir sakinlerinin artk dayanacak gc kalmamt. Alktan kedi, kpek ve fare yiyorlard. Sultan dan eteinde bizzat belirince, kurtulma umutlar tamamen tkenen kuatlanlar; 15 Haziran'da Mehmed'e uzlamak iin eliler gnderdiler. Mehmed'in onlara canlarn balama ve Akahisar'da Osmanl ynetiminde yaama ya da isterlerse mallaryla birlikte ehri serbeste terk etme seeneini sunma szn yazl olarak verdii iddia edilir. Halk bu teklifi tedbirsizce kabul ederek, Osmanl kumandanna teslim oldu. Ama ovaya iner inmez zincire vurulup sultann karsna gtrldler. Aralarnda zengin ve nfuzlu kiiler, rnein provveditore ve ailesi, byk fidyeler karl serbest brakld. Geri kalanlarn ise acmaszca kel-

35 Gedik Ahmed Paa hakknda bilgi iin bkz. aada, 6. blm, dipnot 15.

312

BENC BLM

leleri uuruldu. Sultan daha sonra kalenin anahtarlarn teslim ald. Kalenin ad [Kruje] deitirilip, Akahisar yapld. 1913'e kadar Osmanllar'm elinde kald. Sultan bu sorunu zdkten sonra btn gazabn ve kuvvetlerini kodra'ya yneltti. Davud Paa 18 Mays'ta ehir surlarnn nne varmt. 12 Haziran'da ise, Palaiologos ailesinden olan, Has Murad Paa'nn kardei, yeni A n a dolu Beylerbeyi Mesih Paa Anadolu ordusuyla birlikte geldi. Kuatma 22 Haziran'da balad. Deve srtnda byk zorluklarla getirilmi toplar atelendi. Sultan JL Temmuz'da Akahisar'dan dnp, btn maiyetiyle birlikte Drivasto ovasnda ordugh kurdu. Buras dmann top at menzilinin dmdayd (topularn kumandan Monte Santa Veneranda idi). Davud Paa'nn ordugh ise yamatayd. kinci kodra kuatmasnn, Dou ile Hilal arasndaki mcadelenin en ilgin olaylarndan biri olduu sylenmitir hakl olarak. Bunun nedenlerinden biri, kalenin umutsuzca sergiledii direnitir. Kuatma ordusunun gc hakknda verilen rakamlar her zamanki gibi birbirini tutmamaktadr. Kalenin civarn ve etraftaki tepeleri elinde tutan Rumeli beylerbeyinin emrinde 300 bin askerin (Mesih Paa'nn getirdii 30 bin asker de dahil olmak zere) olduu iddia edilmitir. Ancak ordusuna her gn yeni askerler katlm ve bu rakama btn levazm grevlileri de dahil edilmi olsa bile, 300 bin, son derece abartl bir rakam gibidir. adrlar, ykleri, toplar ve kuatma makinelerini tamakta en az on bin devenin ve saysz katrn kullanld sylenir. Osmanllar'm deti uyarnca, ar toplar orada, kuatlan kentin nnde yaplmt. Surlara arlklar yz elli ila sekiz yz kilo arasnda deien ta glleler frlattklar sylenir. Trkler'in elinde on bir adet dev top vard. Bu savata ilk kez ate toplar kullanlmtr. Bunlar balmumu, kkrt, gaz gibi eitli yanc maddelerle kapl bezden gllelerdi. kodra Sava, bir rahip olan Marino Barlezio tarafndan, ciltlik Latince kitab De Scodrensi Oksidi one'de anlatlmtr. Zamannda byk takdir toplayan bu metin, konuya tarafl yaklat ve klasik bir teknik kullanarak karakterlere asla sylemeyecekleri trden szlerle dolu ateli konumalar yaptrd iin, uzun sredir gvenilmez kabul edilmektedir. Kitapta Osmanllar'm kuatma makinelerinin tasvirlerine ve yerletirildikleri konumlara geni yer verilir. Ancak silah tarihinde uzman olan kiilerin takdir edebilecei bilgiler sunulur. Dokunduklar her eyi tututuran ve kuatlanlar btn evlerin atlarn indirmek ve bir itfaiye kurmak zorunda brakan ate toplar, son derece etkili oluyordu. Kullanclar yeterince usta olmayan ve beklenenden daha az zarar veren kk ve byk toplardan daha etkiliydiler. Sonunda surlarda byk bir gedik ald ama Osmanllar yine de ehre giremedi. 22 Haziran'da yaplan byk bir saldr (150 bin askerle yapld iddia edilir) baarsz oldu. Kuatma toplar, saldrganlarn paralanm d tahkimatlar geip i surlara ulamalarn salamt. Surlara hilalli sancaklarn diktiler ama savunucular onlar kritik bir anda geri pskrtp San Marco ile ehrin koruyucu azizi St. Stephen'n sancaklarn tekrar dikmeyi baardlar. Bu saldr Osmanllar'a en iyi askerlerinden 12 binine mal oldu. Garnizonun ise yalnzca 400 adam kaybettii sylenir. Be gn sonra (27 Temmuz) ikinci saldr yapld. Sabahn erken saatlerinde balayan bu saldr, ertesi gnn le vaktine kadar devam etti. Bu kanl savaa yalnzca garnizon deil (iki gruba ayrlm, altar saat arayla nbetlee sa-

AKAHSARVE KODRA KUATMALARI

313

yayorlard), kadnlar da dahil olmak zere btn halk katld. Giovanni Capistrano'nun bir benzeri olan Epirli Dominiken rahibi Fra Bartolomeo (skender Bey'in emrindeyken, iyi bir sava ve vaiz olduunu kantlamt) ile svari komutan Niccol Moneta, ehirde drt bir yana kouturarak halka moral aladlar ve savunmay organize ettiler. Sava bir saldranlarn, bir savunanlarn lehine dnyordu. Sonunda iyice fkelenen sultan, on bir dev topu ayn anda kalenin ana kapsna ateletti, o kapdan gemi olan Trkler'in bana gelecekleri umursamadan. Byk bir kargaa yaand ve muazzam kayplar veren (ordunun te birinin yitirildii sylenir) saldrganlar h e m e n geri ekildi. Bu ikinci saldrnn da baarsz olmasndan gn sonra, sultan bir sava konseyi toplad. Gedik Ahmed Paa'nn, sultann isteini kabul ederek bombardmann kesilmesini tavsiye ettii sylenir. Ordunun yalnzca bir ksmnn orada kalmasna, ehri kuatp her trl sevkiyat engellemesine karar verildi. Ardndan, ok sayda mfreze civardaki kaleleri ele geirmek zere yola kt. Bataklk Moraca blgesinde, sarp bir tepenin stnde bulunan; iinde "Zeta lordu" I v a n ' Crnojevic'in (1465-1490) yaad Zabljak kalesi, Rumeli beylerbeyine neredeyse hi savamadan teslim oldu. Ancak kodra'nm on kilometre dousunda, Kjiri vadisinde bulunan, blgenin en gl kalesi olan Drivasto, tam on alt gn yiite direndi. Bu direniin bedeli olarak, ehir alndktan sonra btn halk ldrld. Sakinlerinden -be yz kadar, zincire vurularak kodra'dan grlebilen bir tepeye gtrlp, orada idam edildi. Bylece ehir sakinlerine, eer direnmeyi srdrrlerse balarna ayn eyin gelecei mesaj verildi. skender Bey'in lm yeri olan, sakinleri tarafndan terk edilen Le yakld. Dmann saldrsna yalnzca, podesta Luigi da Muta tarafndan yiite savunulan Antivari kar koyabildi. Arnavutluk seferinin sonucundan hayal krklna urayan Mehmed, 7 Eyll 1478 gecesi mealeler nda geri dn yolculuuna balad. Yanna 40 bin adam ald. Ayn ay iinde Anadolu beylerbeyi de oradan ayrld. Aralk banda, k o dman lkede geirmek istemeyen Rumeli ordusu ordugh toplayarak gneye doru yola kt. Geride yalnzca Gedik Ahmed Paa, on bin askerle birlikte -baz versiyonlara gre 40 bin-, kuatmay srdrp ehri a brakmak zere kald. Kuatlanlar inanlmaz glklerle bouuyordu. Yalnzca ekmek ve suyla besleniyorlard, nk dier btn hayvanlar (fareler de dahil olmak zere) oktan tkenmiti. kodra provveditore'si Antonio da Lezze, Signoria'ya acil mesajlar gnderip, yaknda erzak tkeneceinden ehrin teslim olmak zorunda kalacan bildirdi. Bunun zerine Signoria 18 Kasm'da Arnavutluk'a kuatmay kaldrmak iin alt bin svari ile sekiz bin piyade askeri gndermeye karar verdi. Ayrca o yaz Kbrs' korumak zere oraya gnderilmi olan filo Arnavutluk sularna geri arld. A m a drt gn sonra, Consiglio dei Pregadi'de yaplan tartmal bir toplantnn ardndan, bu karar iptal edildi. O sralar gneydou Avrupa'nn byk blmn kasp kavuran veba salgn Venedik'e de ulam, gnde krk kiiyi ldryordu. O yazn balarnda balam, sonbaharda dorua ulamt. Kn bile tamamen sona ermedi. ehrin varlkl sakinlerinin ou dalara kamt. ehir neredeyse boalmt. Pregadi'nin hl haftada iki gn, Pazartesi ve Sal gnleri toplanmay srdrmesinin tek ne-

314

BENC BLM

deni, katlmayanlarn ar biimde cezalandrlmasyd. Uzun sredir yeni sava hazrlklar iin para bulunamyordu. 1474'te yaplan iki anlamann -biri Venedik, Floransa ve Milano arasnda, dieriyse papa ile Napoli kral Ferrante arasnda yaplmt- yaratt gerginlik iyice artmt. talya'daki bu i atma, herhangi bir yardm alnmasn engelliyordu. Fransa kral XI. Louis, Burgonya ile Venedik'in ittifak yapma tehlikesi ortadan kalknca, Venedik sefiri Domenico Gradenigo'nun teklifini kabul ederek, Venedik ile bir dostluk ve ticaret pakt imzalamt (9 Ocak 1478). Ancak Venedik'in mttefikleri Milano ve Floransa'dan ciddi bir yardm beklenemeyeceinden, bu anlamann Signoria'ya yarar olmamt. Floransa'yla savamakta olan papa ile Napoli kralna yaplan, Osmanllar'a kar srdrlen savata daha aktif rol oynamalar ars sonu getirmemiti. Artk ran'dan da yardm beklenemezdi, nk Venedik'in son umudu olan Uzun Hasan 6 Ocak 1478'de lmt. Arnavutluk'un neredeyse tamam Osmanllar'm eline gemiti. Venedik'in zayf ordusunun Ikodra'nn evresindeki kuatmay yarabilecei pheliydi. Venedik'in gc tkenmek zereydi. Mehmed'le bar yaplmasna kar olan bir avu kii, grkemli gemilerinin ansyla yaayan o gururlu adamlar bile, artk ac ve bariz gerei grmezden gelemiyordu: Paras tkenmi olan cumhuriyet, artk sultana kar askeri baarlar kazanmay umamazd. Venedikliler ayrca bir kez daha, San Marco Kilisesi'nin an kulesinden baknca, Trk "yamaclar" (saccomanni) tarafndan atee verilmi Tagliamento ve Isonzo vadilerinden ykselen dumanlar grmekten ok korkuyorlard. Korkmakta hakl olduklar, 1478 yaznda, hasat zamanndan ksa sre nce anlald. skender Bey komutasndaki bir Osmanl ordusu (30 bin akncdan olutuu sylenir), Carniola, Carinthia, Styria ve Friuli'den getikten sonra Isonzo'da belirdi. Kimse bu azl orduya direnmeye cesaret edemedi. Savunucular iki tahkimatl ordugha ekildi (izleri gnmze kadar kalmtr). galcilerin blgeyi gnlerce yakp ykmasna izin verdiler ve Canale Vadisi'nden gemesine seyirci kaldlar. galciler 26 Temmuz'da Predil Geidi'ni getikten sonra, yollarn kaybetmi olacaklar ki, geri dnp 28 Temmuz'da Bela Pec'e gittikten sonra Tarvis'e ulatlar. Aknclar Carinthia'ya girip, Gail ve Yukar Drava vadilerini haftalar boyu yakp yktlar. Krka ve Metnitz vadilerinden geerek, Friesach'a kadar ilerleyip, Zollfeld ve Worther See zerinden geri dndler ve sonunda Styria, illi ve Hrvatistan'dan geerek Bosna'ya gittiler. Hrvatistan Valisi Peter Zrinyi, geri dnen atllara Yaya yaknlarnda saldrp ounu ldrd. Yamaladklar blgelerin insanlar iin kk de olsa bir teselliydi bu. Aknclarn hemen hemen btn seferlerinde saldrdklar blgeyi ve halk ok iyi tanyor olmalar, insan hayrete dryor. Avusturyallar tarafndan yazlm anlatlarda, aknclarn Carinthia Alpleri'ndeki Loibl Geidi'nin en dik yamalarna atlaryla ktklarndan bahsedilir. Osmanllar'm casus a neredeyse Almanya'nn ilerine kadar yaylmt. Bu casuslar son derece gzpek ve etkiliydi. Osmanl mparatorluu, komularnda olup biten her nemli eyden haberdar oluyordu. Alman ya da Macar topraklarnda dzenlenen btn ortak toplantlarn ayrntlar, Trk ajanlar tarafndan stanbul'a gnderiliyordu. Matthias Corvinus Venedikliler'e onlar iin ne kadar vazgeilmez olduunu gstermek arzusuyla, Hrvatistan'daki bat snr kalelerinde bulunan btn

AKAHSARVE KODRA KUATMALARI

315

garnizonlarn geri ard. Signoria'y yalnz brakmakla ve komu lkelere ynelik Trk tehdidiyle savamak iin hibir ey yapmamakla sulandndaysa bahanesi hazrd: Venedik'le ve IV. Sixtus'la aras gergindi. Bunlar, kendisiyle imparator arasndaki ekimeyi bahane ederek mali destei kesmilerdi, imparatorun topraklarn savunmas beklenemeyecek biri varsa, o da kendisiydi. Gz sonunda Mehmed, Yeni Saray'na gitti. Bu sarayn gney tarafndaki mparatorluk Kaps (bb- hmayun) o yl tamamlanmt. kodra seferi istedii gibi sonulanmam olsa da, yakn gelecekte korkaca bir ey yoktu. stihbarat servisi onu Bat'da olup biten her eyden haberdar ediyordu. 1478 Aralk'nn sonunda, kk meselelerle uramaya frsat buldu. rnein, Trkiye'nin Avrupa'daki blmndeki kadlara ynelik bir ferman kartarak, onlara Marin adl bir Ragusal'y, Ragusal bir vergi toplaycsn soymak suundan tutuklatmalarn, mallarna el koymalarn ve ald paralar sahiplerine geri vermelerini emretti. 3 6 Hicri 882 ylnda (15 Nisan 1477-3 Nisan 1478), sultan ilk kez stanbul'da bir altn para bastrd. Parann bir yznde marurca bir yaz vardr: "an yce / Sultan Mehmed H a n bin Murad!" Dierinde ise u yaz bulunur: "Altndan para basan / Gcn ve Zaferin / Karalarn ve Denizlerin Hakan." A m a bu altn para muhtemelen ertesi ilkbaharda baslmt. O ilkbaharda durum anszn Osmanl mparatorluu'nun lehine dnm ve Venedik'le yaplan bir bar anlamas, beklenmedik bir altn ak salamt. Para basm H. 883'te (4 Nisan 1478-24 Mart 1479) ve H. 885'te (13 Mart 1480-1 Mart 1481) yinelendi. Osmanl mparatorluu'nda, II. Murad zamannda bile "Venedik kalbyla" (in stampa veneziana) baslm "Trk altn dukalarnn" tedavlde olduu kesindir. Bundan sz eden Olim de Campis Gicomo da Promontorio, 1475'te bu paralarn yapmndan bin duka altn kazanldn syler. Deeri her geen yl azalan Osmanl gm akesi, yalnzca i ticarette kullanlyordu. Yabanc lkelere, zellikle de Batl lkelere, yalnzca altnla deme yaplyordu. Nasl on drdnc yzylda, Bat Anadolu'daki baz nemsiz Trkmen beyleri, Hristiyan lkeleriyle ticaret yapmak iin Napoli gigl/ato'sunun taklidini yaptysa, bu kez de Venedik zecchino'su. eitli emirlikler, zellikle de Osmanllar tarafndan taklit ediliyordu. II. Murad dneminde, zecc/u'no'nun damgasn tayan bir "Trk dukas" vard. Bu phe uyandrc prosedr Mehmed'in saltanatnn son yllarna kadar srdrld. Bu son derece nemli mali konular hakknda yakn zamana kadar kesin bilgimiz yoktu. Artk Mehmed'in impartorluundaki btn altna el koyduunu, koyduu mali kurallar ineyenlere ar cezalar verdiini, Venedik dukasn taklit etmek iin Edirne'de ve bakente zel kalplar bulundurduunu biliyoruz. Fatih'in mali politikasnn ksa sre iinde tamamen aydnlatlmas umutla bekleniyor. Ne de olsa verdii ok sayda nemli siyasi kararn ve ald ekonomik tedbirlerin temelinde kukusuz bu yatmaktadr. 3 ?

36 Sz konusu ferman iin bkz. Kraelitz, "Osmanische Urkunden," 62-64. 37 Altn paralarn tasviri iin bkz. Pere, Osmanllarda Madeni Paralar, 90 (#79, 80 ve 81) ve bkz. Resim 7. Ayrca bkz. Babinger'in u makaleleri: "Reliquienschacer am Osmanenhof im XV. Jahrhundert. Zugleich ein Beitrag zur Geschichte der osmanischen Goldpragung unter Mehmed II., dem Eroberer", Sitzungsberichte der bayerische Akademie der Wissenschaften, philos.-

316

BENC BLM

Venedik artk sultanla yapt bu ykc savan sona ermesi iin her tavizi vermeye razyd. 1478 ylnn bitiminden nce, o zamanki Dileri Bakan olan, Osmanl mparatorluu'nu ok iyi tanyan, cumhuriyetin en baarl devlet adamlarndan biri olan, eitli diller ve hukuk bilimi konusunda bilgi sahibi, 1464'ten beri Signoria'nn hizmetinde alan Hrvat Giovanni Dario, snrsz yetkiyle Hali'e gnderildi. Gerekli tavizler verilirse sultann bar kabul edecei biliniyordu. Giovanni Dario'ya, Venedik'in Dou ticaretine ilikin karlarn elin;-den geldiince savunmas ama dier btn konularda Byk Trk'n taleplerini kabul etmesi emredildi. Venedik tarihinde ilk kez bir bar elisine bylesine byk yetkiler veriliyordu ama te yandan cumhuriyetin tarihinde belki de ilk kez bir Signoria kendisini bylesine korkun bir durumda buluyor, ilk kez btn gururunu bir kenara brakp, gemiin ihtiamn unutmak zorunda kalyordu.

his. Klasse (Mnih, 1965); "Zur Frage der osmanischen Goldprgung im 15. Jahrhundert unter Murad II. und Mehmed II.", Sdost-Forschungen 15 (1956), 550-553; "Contraffazioni ottoman dello zecchino veneziano nel XV secolo", Annali dell'istituto iuliano di-numismatica 3 (1956), 83-99. Bu son ikisi A&A Il'de yeniden yaymlanmtr; 110-112 ve 113-126.

M i m a

(BCm

SONUNDA VENEDIK'LE BAR. OSMANLLAR GNEYDOU ITALYA'YA INIYOR. RODOS'A YAPLAN BAARSZ SALDR. . MEHMED'IN SON SEFERLERI VE LM.

25 Ocak 1479'da, Osmanl mparatorluu ile Venedik arasnda bir bar anlamas imzaland. Cumhuriyet ar koullar kabul etmek zorunda kalmt. Yaplan anlamann temel maddeleri unlardr: Venedik kodra ile civarn, Limni adasn ve dalk Maina (Mani) blgesini (Braccio di Maina) Osmanl mparatorluu'na veriyor ve Akahisar ile Eriboz stnde hak iddia etmekten vazgeiyordu. Venedik on alt yllk sava boyunca alm olduu her yeri iki ay iinde geri verecekti. Ama Signoria buralardaki garnizonlar, silahlan ve cephaneyi almakta serbestti. Mehmed ise Mora, Arnavutluk ve Dalmaya'da igal ettii btn ehir ve blgeleri geri verecekti. Her iki taraf, iki devlet arasndaki sava ncesi snrlan belirlemek iin ortaklaa bir hakem atayacakt. Signoria 150 bin duka altn ap borcuna karlk olarak iki yl iinde sultana 100 bin duka altn deyecekti. Venedik, Osmanl mparatorluu'na mallarn imparatorluun btn ehirlerine ve limanlarna sokabilme ayrcalnn bedeli olarak ylda on bin duka altn deyecekti. Signoria, sava ncesinde olduu gibi, stanbul'da Osmanl mparatorluu'ndaki btn Venedikliler'in sivil yargln yapma yetkisine sahip bir bailo, yani eli bulundurma hakkna sahip olacakt. Bu anlamaya, her iki tarafn btn vatandalar ve mttefikleri dahildi. Ayrca savatan nce San Marco sancan kullanan ve Osmanl hkimiyetinde olmayan btn ehir ve limanlar, isterlerse bu sanca kullanabilecekti. . Bu metnin Rumca orijinali ve Latince evirisi hl Venedik'in devlet arivlerinde bulunmaktadr. Sultan 25 Ocak 1479'da, geleneksel yemini ederek ("yerin ve gn Tanr's adna, yce Peygamberimiz Muhammed adna, biz Mslmanlar'm sahip olduu ve uyduu yedi Kur'an kopyas adna, Allah'n 124 bin peygamberi adna, inandm din adna ve kuandm kl adna") bu anlamay imzalad. 1

1 Anlamann Rumca metni iin bkz. Franz Miklosich ve Joseph Mller, Acta et diplomata groecca medii aevi sacra et prafana III, 295-298. Karlatrmal bir okuma ve metnin Trke evirisi iin bkz. VI. Mrmrolu, Fatih Sultan Mehmet II Devrine Ait Tarihi Vesikalar (stanbul, 1945), 19-24.

wvm- f ~ i t r -s

318

ALTINCI BLM

Giovanni Dario, trl payeler ve altn ilemeli kaftan verildikten sonra gnderildi. Hayatna ait renebildiimiz birka ayrnt (1414'te Girit'te domutu), Trkiye'de epey kalm olduunu ve oradaki koullar iyi bildiini gstermektedir. Gnmzde onu hatrlatan tek ant, Venedik'teki, Byk Kanal'daki saraydr. Bu saraya u tipik yazt kaznmtr: VRBIS GENIO OANNES DARIVS (ehrin koruyucu ruhuna, Giovanni Dario). Venedik Cumhuriyeti'ne hizmet etmeyi yllarca srdrd. 7 Mart 1487'de Onlar Konseyi'ne ktip yaplarak onur_ landrld. 1485, 1487, 1490 ve 1493'te baz nemli grevleri yerine getirdi. Dou'da iran'a kadar gitti (13 Mays 1494'te orada ld). 1479'da istanbul'dan geri dnnce Signoria, kz Marietta'ya eyizi iin bin duka altn armaan etti. A m a Marietta, Gicomo Barbaro'nun olu Vincenzo ile ancak 1492 ya da 1493'te evlendi. San Vio semtindeki, Giovanni Dario'nun saraynn yaknndaki sarayn sahibi muhtemelen Vincenzo'dur. Giovanni'nin lmyle, Dario ailesinin son erkek ferdi lm oldu. 2 Giovanni Dario'nun istei zerine, Akahisar'm alnmas srasnda ailesiyle birlikte tutsak edilmi olan provveditore Pietro Vetturi serbest brakld. Pietro Vetturi istanbul'da kalarak, Signoria'nn Osmanl Imparatorluu'ndaki ilk balyozu oldu. A m a ayn yl iinde yerine Battista Gritti geti. 25 Nisan'da, bar haberi kodra'ya ulatnda, ehir sakinlerine, Trk ynetimi altnda yaama ya da mallaryla birlikte ehirden serbeste ayrlma seenekleri verildi. Hepsi istisnasz g etmeyi seti. Kuatmann balangcnda surlarn iinde olan 1600 kiiden geriye 450 erkek ile 150 kadn kalmt. On bir ay inanlmaz skntlar ektikten sonra, provveditore Antonio da Lezze'nin nderliinde, yanlarna ev eyalarn, silahlarn ve kilise kaplarn alarak Arnavutluk'tan ayrldlar. Venedik'te Signoria onlar iyi karlad, maa balad ve kendilerini Kbrs'a yerletirmeyi nerdi. Bunu kabul etmediler. Bunun zerine ounu Gradiska civarna yerletirdi. Birka Venedik'te kendilerine uygun iler buldu. Provveditore Antonio da Lezze'nin akibeti ise ikodra sakinlerininkinden ok daha kt oldu. Yapt hizmetlerden dolay valye (cavalier) payesi alm ve 100 duka altn deerinde bir altn zincirle dllendirilmiti. A m a daha sonra kodra'dan g etmi baz kiiler onu grevlerini ihmal etmekle ve elinde daha uzun bir kuatmaya dayanacak kadar erzak bulunduunu gizlemekle suladlar. Onlar Konseyi bir soruturma balatt. Soruturmann sonucunda, iddialardan en azndan bir ksmnn doruluu kantlannca, valye payesi geri alnd ve ar bir ceza demeye mahkm edildi. Cephanelikte (camera dell'armamento) bir yl hapsedildikten sonra on yllna Capo d'Istra'ya gnderildi. Ayrca hayatnn geri kalan boyunca resmi bir mevkiye gelmekten ya da resmi bir paye almaktan men edildi. Signoria, Osmanllar'm Venedik'e vermeyi kabul ettii ehirler ve serbest brakmay kabul ettikleri tutsaklar konusundaki karlarn savunmak zere Giovanni Dario'yu seti. Ancak anlamaya gre yalnzca Hristiyan tutsaklar ser-

2 Bar grmelerine katlan Venedik elisi hakknda bkz. Babinger, "Johannes Darius (14141494) Sachwalter Venedigs im Morgenland, und sein griechischer Umkreis", Sitzungsberichte der bayerische Akademie der Wissenschaften, phibs.-hist. Klasse (Mnih, 1961).)

SONUNDA VENEDK'LE BARI

319

best braklacak, Mslman olmu kiiler ise bu uygulamann kapsam dnda tutulacakt. Osmanl mparatorluu'ndaki, tutsaklar satma ve yerleimci olarak kullanma gelenei gz nne alndnda, bu tutsaklardan ok aznn serbest brakld kesinlik kazanr. Anabolu, Meneke, Koroni, Methoni, nebaht, Korfu, Dra, Kotor, Budva, Bar, lgn ve Split blgeleri Venedik'e ancak 1480'de, Giovanni Dario'nun bir kez daha Signoria adna grmeler yapmasndan sonra verildi. Giovanni Dario 16 Nisan 1479'da Venedik'e dndnde yannda bir Osmanl elisi (Lutfi Bey) ve yirmi kiilik maiyeti vard. Lutfi Bey, 29 Ocak 1479'da stanbul'da yazlm olan ve kendisinin dk Giovanni Mocenigo'ya (1478-1485) eli olarak gnderilmi olduunu belirten Rumca bir mektup tayordu. 3 Lutfi dke hkmdar adna pek ok pahal armaan verdi. Mocenigo'dan bar anlamasnn onaym alma yetkisine sahipti. ki lke arasnda yaplan bar anlamas ve kurulan yakn ilikiler, bir kemerle simgelendi. Trk elisi dke bu kemeri "efendisinin sevgisi akna" takmas gerektiini sylemeyi ihmal etmedi. O zamana ait belgelerde, Osmanl eli heyetinin kyafetleri ve tavrlar ayrntlaryla anlatlmtr. Halk Dou'dan gelen bu konuklara, ksa sre ncc Hindistan'dan Venedik'e getirilen, hayatlarnda ilk kez grdkleri bir fil karsnda kapldklar aknlkla bakmt. Btn anlatlarda, o bar habercisinin tuhaf bir kstahlkla davrandn, dkn ve meclis yelerinin kendisine gsterdii saygya karlk vermeye tenezzl etmedii sylenir. Kabul treni srasnda ayaa kalkmam, yannda tad kk bir altn kadehle biraz arap itikten sonra, kadehi Signoria'ya ve nde gelen on iki senatre armaan etmiti. Sofu bir Mslman iin tuhaf bir davrant bu. Venedik, bu bar anlamasyla denizlerde serbeste gezinme hakkn geri alm, bylece Dou ticaretini gvenli hale getirmi oluyordu. Baz yazarlar Venedik'in her yl dedii on bin duka altnna hara dese de, bazlar bu tutarn Venedik'in yalnzca Karadeniz'de ticaret yapmasna olanak verdiini syler. Oysa bar anlamasnn metni, btn bu iddialarn aslsz olduunu gstermektedir. Sz konusu on bin duka altn, Venedik'in Osmanl mparatorluu'nda ticaret yapabilmek iin dedii bir vergiydi, o kadar. stelik yalnzca birka yl alndktan sonra, 12 Ocak 1482'de II. Bayezid tarafndan kaldrld. Venedik artk denizlerde daha serbest gezinebilirdi. Aynca stanbul'daki varln da glendirmiti. t e yandan, Arnavutluk tamamen sultann eline gemiti. Arianit, Dukagin, Castriota, Musachi ve Topias gibi kkl Arnavut aileleri Napoli'ye, Venedik'e ya da kuzey talya'ya gitmek zorunda kald. Bazlar ise bunu yapmayp Mslman oldu ve bunlarn bir ksm sonradan Osmanl mparatorluu'nun en nde gelen devlet adamlar ve komutanlar arasna girdik Bar anlamasyla Venedik'e verilmi olan Arnavut ehirlerine, yani Antivari, Budva

3 Bu belge iin bkz. Miklosich ve Mller, 298. Karlatrmal bir okuma iin bkz. Mrmrolu, 27-28. 4 Bu Arnavut ailelerden biri hakknda daha ayrntl bilgi iin bkz. Babinger, "Das Ende der Arianiten", Sitzungsberichte der bayerische Akademie der Wissenschaften, philos.-hist. Klasse (Mnih, 1960).

320

BENC BLM

ve lgn'e gelince (lgn 17 Nisan 1501'de Trkler tarafndan alnd), bunlar kodra'nm yitirilmesini telafi etmiyordu. Signoria, Trkler'in zorla almay baaramad bu ehrin Hristiyanlk'm son direni kalesi olduunu defalarca sylemiti. 1480 yaznda, yonya'daki Kefalonya ve Zakinthos adalar Osmanllar'm eline geti (geri Zakinthos uzun sre ellerinde kalmad). nemli liman ehri Avlonya da Trkler'in elinde olduundan, bu durum Venedik'in Adriyatik'teki varlna ynelik tehdidi iyice arttryordu. 1479'da yaplan anlama, Avrupal glerin Hristiyanlk'm can dmanna kar gttkleri politikada bir dnm noktas olarak deerlendirilmitir hakl olarak. Bu anlamadan nce, Batllar'n Osmanllar'a kar yaklam dinsel temelliydi. Ancak bu anlamayla birlikte dnyevi karlar n plana kmt. Hristiyan prensler ve devlet adamlar, Mehmed'in saltanat srasnda bile, ortak dmanlaryla bar iinde kalmann ve hatta onunla iyi ilikiler kurmann kendilerine birtakm siyasi avantajlar salayacan dnmeye balamt. Osmanllarla dier Hristiyan lkelerden destek almadan uzun ve zorlu bir mcadeleye girmekle iyice ypranm olan Venedik'in durumu, btn dier devletlere, zellikle de talyan devletlerine kalc bir ders olmu, onlarn yaklamlarn ve tavrlarn deitirmiti. stanbul bar anlamas her yerde Avrupa iin bir felaket olarak grlyordu. Venedikliler bu ar artlar kabul ettikleri ve daha fazla dayanmadklar iin sulanyordu. Ama ilk bata Venediklileri Hristiyan davasna ihanet etmekle sulayan Papa IV. Sixtus bile, sonunda Signoria'nn bu "ar ve ayplanacak" koullar kabul etmesinin nedeninin, uzun sren korkun aclar olduunu kabul etmek zorunda kald. Venedik'e en fazla kzan Matthias Corvinus oldu. Bunun gerekesi artk sultann gazabnn ve ordularnn kendisine ynelecek olmasndan korkmasyd hakl olarak. Venedik'in izledii yoldan gitse, Sultan Mehmed ile ok uzun sre nce krl bir anlama yapabileceini, Mehmed'in son yldr kendisine son derece cazip anlama koullar teklif ettiini, karlnda askerlerinin Macaristan'dan serbeste geiinden baka hibir ey istemediini syledi. Kendisi, yani Matthias Corvinus, iyi bir Hristiyan olduundan bu teklifleri reddetmiti, dier Hristiyan lkelerin kendisini rnek alacan umarak. Oysa sultan Venedik'e son derece ar koullar kabul ettirmeyi baarmt v'e imdi Macaristan'n yalnz prensine saldrp onu hzla yok edebilecek durumdayd. Eer sultan bunu baarrsa, lkesinin snrlarn kuzeye ve batya doru geniletmesine hibir engel kalmayacakt. Roma'daki kardinaller Kral Matthias'a uzun bir mektup yazarak, IV. Sixtus'a kar besledii fkeyi dindirmeye ve Papa'nn Venedik'e olan yaklamn mazur gstermeye altlar. Papann Trklerle savarken korkun aclar ekmi olan Venedik!, pimanlk duyan oullarn barna basan bir baba gibi kucakladn sylediler. Venedik belki de artk talyan prenslerin o kfire kar kurduu ittifaka katlmaya tenezzl ederdi. Macar kralnn korkular beklediinden de nce gerekleti. O yaz, Osmanl aknclar Carniola'ya saldrd ve bir yandan da Macar ovasn igal etti. 1479 Austos'u sonunda (muhtemelen ayn 24'nde), Varazdin yaknndaki Nedeljanec'te bir enlik dzenlenirken, Bosna'dan gelen bir Trk svari grubu belirip, toplanm halkn stne saldrd ye gmrk dairesi vazifesi gren, elli askerlik bir garnizonu olan bir gzc kulesini ele geirdi. Sonra Ptuj'un aa-

SONUNDA VENEDK'LE BARI

321

smdan Drava'y geip Ljutomer'e giderek oray yaktlar. Ardndan Carniola stnden Macaristan'a geerek, Yankkale Nehri'ne kadar ilerlediler. O yamac ordu orada kovaland. U bin askerden oluan bir tabur yakaland ve yenildi. Ancak igalcilerin ou, yanlarnda binlerce tutsakla birlikte, o mevsimde neredeyse tamamen kuru olan Drava ve Sava'y geerek gneye kat. Bu Trk saldrs, ksa sre sonra Macar topraklarnn, zellikle de Erdel'in urayaca saldrlara kyasla olduka nemsizdi. Bu kez dzenlenen sefere ok sayda nde gelen kumandan katld. Seferi yapan ordunun 43 bin kiilik olduu sylenir. Bu byk apl seferin hedefi Erdel'deki zengin altn ve gm madenleri ile tuz yataklaryd phesiz. Askerler Semendire civarnda topland. On iki paa tarafndan kumanda edildikleri sylenir: ki Mihalolu, Ali Bey ile skender Bey, Evrenosoullar'ndan Hasan Bey ile sa Bey ve Malkoolu Bali Bey 5 . Geri kalan yedi "voyvodann" ad bilinmiyor. Kumandanlarn okluu, genellikle birbirleriyle ekitikleri iin, ordunun gcn azaltan bir etkendi. Aknclarn kumandam Ali Bey, Demir Kap yaknndaki Orova'dan Tuna'y geerek, Varhely ve Demir Kap Geidi zerinden Erdel'e girdi. Getikleri yerleri yamalayan aknclar, Hatszeg Dalar ile Strel (Streiul) nehri vadilerinden, Broos yaylasndan ve Maros (Mareul) vadisinden yle abuk getiler ki, Erdel voyvodas Stephen Bathory, ordusunu ibiu'da toplamaya ancak zaman bulabildi. Temevar Valisi Paul Kinizsi, Trk istilasn renince, Stephen Bathory'ye destek vermeyi vaat ederek, hemen ordusuyla birlikte Erdel'e doru yola kt. hreti kendisinden nde gidiyordu. Geldiini duyan dman korkuya kapld. Eskiden bir deirmenci kalfas olan Paul Kinizsi, mthi fiziksel gc sayesinde Kral Matthias'm dikkatini ekince orduya alnmt. Yiitlii ve yetenei sayesinde hzla ykselmi, nce Belgrad kalesinin bakumandan, ardndan da Temevar Kontu ve Macaristan'n btn gney eyaletlerinin bakumandan olmutu. Sonunda, feraseti ve zalimlii sayesinde, okuma yazma bilmemesine karn, bayarg yaplmt. Bathory, ebe Alba (Mhlbach, Szaszsebes) zerinden yaklarken, Ali Bey ykl ganimetler ve ok sayda tutsakla birlikte geri ekiliyordu. Kinizsi'nin Maros Vadisi'nden yaklatnn farknda deildi. Ali Bey Maros'tak, Broos (Szaszvaros) ile ebe Alba arasndaki, Cugir deresinin batsndaki geni ve verimli bir ova olan Kenyermez'de (Ekmek Tarlas) ordugh kurdu. 13 Ekim 1479 sabah (St. Koloman yortusu), Bathory'nin ordusu derenin ardndaki tepelerde belirdi. Ali Bey savunmay elden brakmadan geri ekilmek ve daha da nemlisi elindeki ganimetleri oradan karmak iin, ovada kalmak zorunda kald. Stephen Bathory, bin Erdelli Sakson'dan oluan ordusuna, Baliendorf civarnda saldr emri verdi. Ordu sama Maros Nehri'ni almt. Erdelli Eflakllar'dan oluma ikinci bir hat, orduya destek veriyordu. Sol kanatta Macarlar vard. Ortada Stephen Bathory ile ar svarileri bulunuyordu. Osmanl kumandanlar arasndaki tartmalar, Trkler'in sava hazrlklarn geciktirdi. Bathory saat bekledikten sonra saldr emrini verdi. Paul Kinizsi'nin

5 Aknclara katlm olanlardan bazlarnn, zellikle de bu saylanlarn aileleri hakknda bilgi iin bkz. Babinger, "Beitrage zur Geschichte des Geschlechtes der Malqoc-oghlus," A&A I, 359-360.

ww

, ,

322

BENC BLM

her an gelebileceine gveniyordu. Saksonlar sava balattlar ama Trkler'in iddetli saldrlarna dayanamayarak katlar. Eflakllar da yenildi. Ya sava alannda ldler ya da yaralandlar ya da Maros Nehri'nde bouldular. Bathory'nin sol kanad da Trkler tarafndan kuatlp ar kayplar verince, merkeze doru ekildi. Bunun zerine Macar kumandan ar svarileriyle birlikte kanatlarn kurtarmak zere harekete geti. Atn mahmuzlaymca, at tkezleyip yere dt. Yanndakiler bunu kt bir alamet olarak alglayp, ona yeri geri dnmesini ya da dalara ekilmesini tavsiye etti. Bu tavsiyelere kulak asmayan Bathory, svarilerinin banda dmana yle iddetli saldrd ki; Trkler'in n saflar dald. Bunun zerine Ali Bey ok sayda atlsyla dman ordusunun merkezine saldrd. Yaanan kanl arpma saat srd. Bathory alt yara alm, kan iinde kalmt. At lmt. Etraf ceset ymlaryla evriliydi. Yardm gelecek gibi grnmyordu. Tam Osmanllar'm kazanaca kesinlemiti ki, Kinizsi'nin ordusu sonunda dmann arkasndaki bir tepede belirdi. Kinizsi'nin ar svari taburu, ok sayda saray mensubu ve Demeter Jaksic kumandasndaki 900 Srp, yamatan aa, davul ve boru alarak ve haykrlarla saldrya geti. Beklenmedik bir biimde arkadan uradklar bu saldrdan akna dnen Trkler, bir sre neredeyse hi direnmeden katledilmeyi beklediler. Dman ordusunun iine dalan dev csseli Paul Kinizsi, tepeden trnaa kan iinde kald. O karmaada silah arkada Bathory'ye seslendi. Bathory'nin durumu umutsuz gibi grnyordu. Ama Kinizsi yeni bir saldryla onu kurtarmay baard ve vahi zafer lklar atarak Bathory'nin askerlerine cesaret verdi. Bylece sava Macarlar'n lehine dnd. Trkler her taraftan saldrya uradklarn grnce ordugh ve ganimetlerini terk edip kamaya balad. Korkun bir katliam yaand. Galipler Trkler'in peine dt. Ekmek Tarlas'nda lmeyip dalara kaan Trkler, halk tarafndan ldrld. Yalnzca iyi bir fidye getirebilecek olduu klk kyafetinden anlalan Trkler sa brakld. Blgenin dilini bilen Ali Bey, ifti klna girerek Eflak'a kat. Sava meydann 30 bin kadar Trk'n cesedinin kaplad sylenir. Ama Macarlar da sekiz bin adam yitirmiti ve iki bin kadar Sakson ve Eflakl Maros sularnda boulmutu. Cesetleri daha sonra karlacakt. Trkler'in esirleri, zincirlerinden kurtulunca Osmanl ordughnn yamalanmasna katldlar. Karanl n basmasyla takibe son verildi. ki kumandan geceyi sava meydannda geirmeye ve askerlerine, kuvvet tazelemeleri iin, dman ordughnda bol miktarda bulunmu olan yiyecek ve iecekleri vermeye karar verdiler. arap ktl ekilmediinden, herkes ksa srede sarho oldu. Askerler Trk cesedi ynlarna oturup ember oluturarak ark sylediler. Kinizsi, silah arkadalarnn istei zerine, o barbarca savalar ana uygun bir dans yapt. emberin ortasna atlayp, dileriyle bir Trk'n cesedini kaldrarak dans etmesi lgnca alk toplad. Ertesi sabah Stephen Bathory ile Paul Kinizsi Alba Iulia'ya (Weissenburg, Karlsburg) girdiler. Eskiden, savata len Hristiyanlar genellikle arpmann en etin getii yere gmlrd. Stephen Bathory'nin savata lenlerin ansna yaptrd kk kilise yzyllar getike harabeye dnd ve sonunda tamamen ykld. 1479'da yaplan ve her yl St. Kolomon Yortusu'nda yinelenmesine karar verilen l Ayini, artk oktan nutulmutur. Ekmek Tarlas savann ans yalnzca yre trklqrinde korunmutur. Bu zafer Kral Matthias' ok sevindirmiti. Ele geirilip Buda'ya gtrlm

olan Osmanl sancaklarnn ve resmi rtbe alametlerinin bir ksm, an detleri uyarnca, dost lkelerin hkmdarlarna gnderildi. Papa IV. Sixtus da kendi payna deni, Macar kralnn gnderdii uzun ve tumturakl bir mektupla birlikte ald. Kral bu mektupta Hristiyan davasna bal olduunu ifade ediyor ve papay aka sulayarak, Hristiyanlar' Osmanl boyunduruundan kurtarmaya almak yerine talya'daki i atmay krklediini sylyordu. Matthias gerekten de papadan yardm yerine yalnzca vaatler almt. Bu yzden artk kendi bana hareket etmekte kararlyd. Bu yndeki ilk adm, mparator III. Friedrch'e tekrar sava amak oldu. II. Mehmed 1479 ylnn tamamn stanbul'daki yeni saraynda geirdi. Bu saray, belki byk binalarn i dekorasyonlar dnda, Ocak 1479'da tamamlanmt. Bu arada geni arazisi yksek bir surla evrilmiti. Bu sur sarayn iini d dnyadan gizliyor ve saray sakinlerinin gvenliini salyordu. Kukusuz ar hasta olan sultan, gnlerini burada geiriyordu. Osman hanedannn yakn nesillerdeki fertleri uzun yaamamt. Son bir yzyl iinde ellisini geen yok gibiydi. Mehmed, vcudunu onlarn hepsinden daha fazla yormutu. Gen yata, ailesinde kaltmsal olan damla illetine tutulmu ve ayrca baka hastalklara da yakalanmt. Keskin bir gzlemci ve parlak bir diplomat olan Philippe de Commynes (Comines, 1445-1509), prensler zerine zengin bir bavuru kayna olan an kitab Memoires'da, ada Mehmed'den de sz eder. Mehmed'in, XI. Louis ve Matthias Corvinus ile birlikte, son yz yln en byk hkmdarlarndan biri olduunu syler. Mehmed'in "les phisirs du monde"a (dnyevi zevklere) olan dknlnden bahseder. Her trl dnyevi hazza dkn olduu iin, gen yatan itibaren hastalklardan kurtulamadn syler. O yazn banda bacanda km olan bir ban tuhaf bir biimde bym, sonunda da yarlmadan inmiti. Hekimlerinden hibiri bu bana bir aklama getiremeyince, Mehmed'e ar oburluundan (grande gourmandise) dolay Tanr'nn verdii bir ceza olduuna karar vermilerdi. Commynes'in yazdna gre, Mehmed bu ban yznden saraynda kalarak, halini grmesinler diye halkn gznden olabildiince uzak durmaya almt. Philippe de Commynes'in grg tanklaryla destekleyerek anlatt bu Mehmed'in bacandaki ban yks, dnemin Osmanl tarihileri tarafndan da dorulanmaktadr. 6 Mehmed'in insanlarn gznden ve kamusal hayattan uzak kalmay giderek daha fazla istemesi, saray tam zevkine gre tefri ettirmeye karar vermesinde etkili olmu olabilir. Eskiden en gzde uralarndan biri -1480 ylma dair bir anlatdan rendiimiz kadaryla- sarayn iindeki bahelerden biriyle ilgilenmekti. Ayrca el sanatlaryla da urar, yay halkalarn, knlar, baklar ssler ve kemerlere nak atard (Osman hanedannda geleneksel bir urat bu). Tablolara zel bir ilgi beslerdi. Saray tamamlandnda, odalarn duvar resimleriyle sslenmesi balca uralarndan biri haline gelmi olabilir. Sonunda, Venedik'le bar yaplan yl olan 1479'da, nl bir Batl ressam stanbul'a davet etmeye karar

6 Commynes ve kitab iin bkz. Michael Jones'n evirisi, Philippe de Commynes: Memoirs (Londra, 1972).

324

ALTINCI BLM

verdi. Ksa sre nce stanbul'da kalm olan Giovanni Dario onu bu konuda tevik etmi olabilir. nl Venedikli usta Gentile Bellini'nin (1429-1507) Fatih'in sarayn ziyaret ediine baka bir aklama bulmak gtr. 1479 Eyll'nde balayan bu ziyaret, muhtemelen 1481 Ocak'nm ortalarna kadar srd. 1 Austos 1479'da, Mehmed'in yar-resmi elilik grevlerinde kulland bir Yahudi kara yoluyla Venedik'e ulat.Venedik ksa sre nce iddetli bir depr e m l e sarslmt (23 Temmuz). Eli, dk Giovanni Mocenigo'ya sultann torunlarndan birinin snnet dn iin davetiye getirmi ve ayn zamanda da sultann bir talebini iletmiti: Venedikliler'den, sarayna "iyi bir ressam" (un buon pittore) gndermelerini istiyordu. Signoria, Gentile Bellini'yi seti. Gentile Bellini son be yldr Dkler Saray'ndaki Byk Toplant Salonu'nu onarmakla meguld. Buradaki duvar resimleri ok eski olduklarndan ve rutubetten epey ypranmt. Bu i Gentile'in kardei Giovanni'ye devredildi. Ressam, 3 Eyll'de Melchiorre Trevisano'nun kadrgasyla stanbul'a doru yola kt. Sultan dke gnderdii mektupta bir heykeltra ve tun dkmcs de istemiti. Bunu bulmak daha zor oldu. Donatello'nun rencilerinden olan Bartolomeo Vellano (. 1492) seildi. Bunun zerine o ihtiyatl, ekingen sanat vasiyetini yazd. A m a stanbul'a gitmeyi hep erteledi ve anlalan asla gitmedi. Ancak iki yardmcs, yanlarna kendilerinin iki yardmcsn da alarak, Bellini'yle birlikte gitti. Yolculuk masraflarn hkmet karlyordu. Eyll sonunda stanbul'a sa salim vardlar. Bartolomeo Vellano'nun daveti kabul etmediinin en ak gstergesi, sultann 7 Ocak 1480'de Signoria'ya bir mektup daha gndererek, acilen bir tun dkmcs ve mimar istemi olmasdr. Rumca yazlan bu mektup Osmanl sefiri Hasan Bey tarafndan iletilmiti. Hasan Bey Venedik'e 8 Mart 1480'de, Signoria ile "Slavonya"da yaanan snr sorunlar stne grmek zere gelmiti. Grmeler arzulanan sonular, vermedi. Sonunda stanbul'a Giovanni Dario'nun, 3 Nisan 1480'de Osmanl mparatorluu'na sefir olarak atanm Niccol Cocco ile birlikte gnderilmesine karar verildi. Sultann iki sanat isteinin karlanp karlanmadn bilmiyoruz ama Mehmed'in hayatnn son yllarnda sarayna Gentile Bellini'den baka bir talyan sanatnn gnderilmi olmas pek mmkn grnmemektedir. Ustann stanbul'da geirdii sre hakknda, elimizde yalnzca doruluklar pheli anektodlar var. Bu yklerin bazlar bir grg tan olan Gian-Maria Angiolello tarafndan, dierleriyse bunlar yllarca sonra yazm olan ve onlar ancak bir bakasndan iitmi olabilecek Vasari tarafndan yazlmtr.? Bellini yalnzca sultann ve maiyetinin portrelerini yapmakla kalmad, sarayn odalarn da erotik ve muhtemelen mstehcen tablolarla (aslnda bu tablolar aka "cose di lussuria"dr [ehvet nesneleri]) donatt. Bu tablolardan az bir ksm tesadf eseri gnmze kadar kalmtr. Geri kalan ise sofu, putkran Sultan II. Bayezid tara-

7 Bkz. Angiolello, Historia turchesca, 1.10 ve sonras. George Vasari (1511-74) Floransal bir ressam ve yazardr. Bellini'nin Trkiye ziyareti konusunda syledikleri iin bkz. E. H. ve E. W. Blashfield ve A. A. Hopkins, Lives of Seventy of the Most Eminent Painters, Sculptors and Architects II (New York, 1902), 159-62.

SONUNDA VENEDK'LE BARI

355

fndart elden karld. II. Bayezid tahta knca babasnn sarayndaki tablolarn ounu stanbul pazarnda yok pahasna sattrd. Bylece Mehmed'in nl portresi [Resim XXIII] (stndeki yazya gre 25 Kasm 1480'de tamamlanmt) Pera'daki Venedikli bir tacirin eline geti ve daha sonra Venedik'e gtrld. Orada ngiltere'nin stanbul elisi (1877-1880) ve Ninova kifi Sir Austen Henry Layard (1817-1894) tarafndan satn alnd. Dul ei tabloyu 1917'de Londra Ulusal Mzesi'ne balad. Muhtemelen Gentile Bellini tarafndan ya da en azndan atlyesinde yaplm olan ikinci bir portre 1933'te gnma karld. Rusya'da bir Rus tacir tarafndan satn alnp Paris'te Amerikal bir koleksiyoncuya satld. Boyutlar kktr (21 x 16 santim.) Ban tuhaf bir biimde sol omza dnk olmas, bu resmin canl modelle deil, Bellini'nin Venedik'e dnnden sonra yaplm olabileceini dndrr. svireli oryantalist mteveffa Rudolf Tschudi, yakn zamanda svire'deki bir zel koleksiyonda nc bir portre kefetti. Bu portrede Fatih sol profilden grlmekte ve sa profilden grlen yirmi yalarndaki gen bir adama bakmaktadr [Resim XXIV]. Tahta panelin arkasndaki eski bir yazda, ressamn Gentile Bellini, resimdekilerin ise "Maometto Secondo i suo Figlio" olduu yazldr. Ancak gen adamn kim olduu bulunamamtr. Mehmed'in oullarndan biri (Mustafa) 1474'te lmt. Dier iki olu (Bayezid ile ehzade Cem) ise Bellini'nin stanbul'da kald srada, bildiimiz kadaryla, ok uzakta, Anadolu'daki grev yerlerindeydiler. Bellini'nin stanbul ziyaretine ilikin olarak anlatlan anektodlardan edinilen izlenim, sultann ona ok iyi davrand ve ak konumaya tevik ettiidir. Eer bu ykler doruysa, Bellini bu izinden sk sk faydalanmt. Bu konuya daha sonra farkl bir balamda deineceiz. Mehmed'in 15 Ocak 1481'de yazd Latince bir mektupta, Venedikli tacirin iine son verdii ve onun saray palatinliine ve valyeliine atanmasn onaylad sylense de, buna pheyle yaklamak gerekir.8 Yine de mektubun tarihi dorudur. Bellini vatanna doru o sralar yola km olmal. Sultann kendisine armaan ettii altn bir zincir, on altnc yzyla gelindiinde ailesi tarafndan hl saklanmaktayd. Ustann stanbul'daki almalarndan geriye kalan tek yadigr budur muhtemelen. Bellini'nin stanbul'da yapt on be-on alt aylk almalardan geriye yalnzca sultann panel portreleri, bir madalyon ve yedi adet mrekkepli izim [Resim XXII] (bunlar Bellini'nin tuhaf dou kostmlerine olan ilgisini sergiler) kalmtr. Bu Venedikli tacirin orada geirdii greceli olarak ksa zaman iinde bir

8 Babinger, Bellini portrelerini pek ok makalede ele almtr. Bunlardan biri "Ein Weiteres Sultansbild von Gentile Bellini?"dir, Sitzungsberichte der scerreichische Akademie der Wissenschaften, philos.'hist. Klasse CCXXXVII, 3. blm (Vienna, 1961). Daha nce yazlm ngilizce makalelerin bazlar ise unlardr: Basil Gray, "Two Portraits of Mehmed II," Burlington Magazine 61 (1932), 4-6; A. Sakisian, "The Portraits of Mehmed II," Burlington Magazine 74 (1939), 172-181. Karlatrmal bir okuma iin bkz. Esin Atl, "Ottoman Miniature Painting under Sultan Mehmed I," Ars Orientals 9 (1973), zellikle de 110-113. Daha eski bir alma I. Thuasne tarafndan yaplmtr: Gentile Bellini et Sultan Mohammed II (Paris, 1888). 8a Aslnda ressama bu payeleri imparator III. Friedrich vermiti.

326

ALTINCI BLM

okul at, hatta yerel ressamlardan bir tekine bile Batl resim tekniini retebildii phelidir. Bellini'nin resimlerinin nerelere asld, ancak sarayn i odalarnn duvarlarnn titizce incelenmesiyle anlalabilir (geri Mehmed tarafndan yaptrlp kullanlan binalardan herhangi birinin byk bir ksmnn gnmze kald phelidir). Sultann sarayna bir tun dkmcsnn gidip gitmediini bilemesek de, bu olasl dnnce akla Costanzo da Ferrara geliyor. Costanzo da Ferrara h e m -sultann kendisine Bellini'ye verdii payeleri -yani o sralar Osmanl mparatorluu'nda bilinmeyen unvanlar- verdiini syleyerek vnmtr, hem de sanat tarihine II. Mehmed'in hatrasna bir madalyon yapan ve belki de onun suluboya bir portresini yapm bir sanat olarak gemitir. 8 ' 3 Kars Ferraral olduu iin ve kendisi de orada yllarca yaam olduundan, kendisini "da Ferraro" olarak adlandran stat Costanzo'nun sultann saraynda bir sre kalm olduu ortadadr. Anlalan oraya Napoli Kral Ferrante tarafndan gnderilmiti. Sultan Ferrante'den bir ressam gndermesini istemiti. Yine ayn gvenilir kaynaa gre Costanzo, Byk Trk tarafndan valye (cavaliare) yaplm ve onun saraynda "yllarca" (molti anni) kalmt. Costanzo'nun kariyerindeki bilinen tarihler arasnda uzun boluklarn olmay, orada ok az kaldn gstermektedir. stanbul'a Bellini ile ayn zamanda gittiyse, Mehmed'in ani lmnden sonra orada Venedikli ressamdan daha uzun sre kalm olmas pek mmkn grnmemektedir. Ancak madalyonun yksne gemeden nce, 1479'da olan dier olaylara ksaca deinelim. Dubrovnik 9 Ocak'ta stanbul'a h e m e n iki eli gndererek, o yln harac olan 12.500 dukay demiti. 9 Venedik'le yaplan bar anlamasndan sonra deniz Trk filolarna alnca, Rodos adasndaki St. Jean valyeleri yaklaan tehlikeyi grerek, bir Trk istilasna kar olas btn hazrlklar yapmaya balamt. Birka yl nce Giovanni Orsini'nin (1467-1476) yerine gemi olan ba idareci Pierre d'Aubusson (1476-1503) tahkimatlar glendirmi ve tarikatn nde gelenlerine arda bulunarak, Hristiyanlk'm bu kalesini savunmalarn istemiti. 1479 yaznda, Karaman Valisi ehzade Cem'in gnderdii bir eliyle grmt. ehzade Cem, muhtemelen babasnn isteiyle, valyelere yllk hara demeleri karlnda kalc bir bar yaplmasn teklif ediyordu. Dimitrios Sofianos adl Rum bir mhtedi olan bu eli, Eriboz'un soylularndan, eski bir ailenin ferdiydi. Grevi muhtemelen tarikatn durumunu incelemek ve gzlemlerini Osmanl mparatorluu'na bildirmekti. Ancak Pierre d'Aubusson, stanbul'daki ajanlar sayesinde sultann niyetlerini renmiti. Bat'dan arlan valyelerin adaya geliine kadar

8b Dipnot 8'de sz edilen makalelerde, Babinger elinizdeki kitabn bandaki [ngilizce ve Trke basklarn kapandaki] resmin, II. Mehmed'in minyatr suluboya portresinin, Costanzo da Ferrara'ya ait olduunu ne srer. Ancak genel kan bu minyatrn Sinan adl bir yerel Trk ressama ait olduudur. Karlatrmal bir okuma iin bkz. Encyclopedia of World Art'taki u makaleler: Albert Gabriel, 10. cilt (1965), s. 869; B. M. Alfieri, 11. cilt (1966), s. 502. 9 Makbuz iin bkz. Truhelka, "Tursko-slovjenski spomenici," GZMBH 23 (1911), 52-53 (60. belge). Trke zet evirisi iin bkz. ED I (1955), 65. Karlatrmal bir okuma iin bkz. Elezovi, Turski spomenici I, 1. blm, 178-79 ve I, 2. blm, 51.

SONUNDA VENEDK'LE BARI

327

zaman kazanmak iin, eliye inanm gibi yapt, hara demek istemediini belirtti ve bu konuda nce Vatikan'a ve Batl glere danmas gerektii bahanesiyle aylk sre istedi. Daha sonra Dimitrios Sofianos Rodos'a tekrar gelerek, yllk hara talebini yineledi. Ancak bu kez hara deil armaan szcn kulland. Ba idareci talebi bu kez de reddetti. Bir mtareke yapld, ticaret serbestlii verildi ve bu anlamann geerli olduu ikinci bir Trk eli tarafndan onayland. Rodos valyeleri, Osmanllar'm bu szde bar grmelerini yapmasnn tek nedeninin ordu ile donanmay saldrya hazrlamak iin zaman kazanmak olduunu ok iyi biliyordu. Ba idareci hemen Msrn Memlk sultan Kaytbay'la bir bar anlamas imzalad (28 Ekim 1479) ve Tunus hkmdar Ebu A m r Osman (1435-1488) ile gerekirse vergisiz buday ithal etmek zere anlat. Bat'dan yeni gelenlerle birlikte saylar iyice artm olan tarikat yelerinin yapt bir toplantda, Pierre d'Aubusson'a ada sakinleri stnde diktatrlk yetkisi verildi. Ba yardmclar, capitaines de secour'lan olarak amirali, hastane yneticisini, kanlarya Guillaume Caoursin'i ve tarikat hazinedarn seti. Brandenburg bakeii Rudolf von Wallenberg; svari generalliine, Pierre'in aabeyi, Vicomte de Monteil Antoine d'Aubusson ise piyade bakumandanlna atand. Gl kalenin d tahkimatlar arasndaki balant, ehir dndaki tepelerin stnde bulunan iki kilisenin yklmasyla kesildi. Baarl bir direnie katkda bulunabilecek hibir ey ihmal edilmedi. 1 0 Rodos'da yaplan bu hazrlklar Mehmed'in gznden kamamt elbette. stanbul'da, Gelibolu'da ve Anadolu'da St. Jean valyeleri'ne kar balataca seferin hazrlklarn hzla srdryordu. Orduyu anakkale Boaz'ndan gemilerle geirme zahmetine girmemek iin, kara kuvvetlerini bakentin karsnda, skdar yaknlarnda toplatp tedrici olarak gneye gnderdi. Altm kadrga Gelibolu limannda, donanmann geri kalanysa stanbul'daki ana limanda hazr bekliyordu. Donanmada eitli boyutlarda toplam 160 gemi vard. Kara ordusu skdar'dan yola karak zmit, Bursa, Bergama, Manisa ve Alaehir zerinden Marmaris koyuna (Fisco) giderken, kapudan- deryala ve bakumandanla atanm olan, Palaiologoslar'dan Mesih Paa, donanmasyla birlikte denize ald (4 Aralk 1479). Ele geirilemez olarak grlen Rodos ehri ve kalesinde, yllk erzak stou vard. Rodos'u yedi bin askerlik bir garnizon (ou valyeler ve kalkanclaryd) savunuyordu. Kadnlar, ocuklar ve yallar, ksacas halkn savaamayacak kesiminin ou i blgeye, St. Peter (Castello) kalesine gnderilmiti. Limana kundak gemileri gizlenmiti. Savunucular bunlar sayesinde dman donanmasn yok etmeyi umuyordu. Mesih Paa adann kuzeybat sahilinde, Fane (Phanaes) kalesi yaknlarnda birka adamyla birlikte karaya indi ama Brandenburg bakeii tarafndan saldrya uraynca gemilerine geri dnmek zorunda kaldlar. Sonra Rodos'un kuzeybatsndaki, Rhodiotlar'a ait olan kk Tlos adasna inmeyi denedi. Bu adadaki kaleyi ele geiremeyince, donanmas iin iyi bir snak.olan

10 St. John valyeleri hakknda bilgi ve ilk Trk kuatmasnn arkaplanmn Batl bir bak asndan deerlendirilmesi iin bkz. Eric Brockman, The Two Sieges of Rhodes 1480-1522, (Londra, 1969).

wwm-

rN ...

328

ALTINCI BLM

Marmaris Koyu'na dnd. Burada ilkbaharda stanbul'dan gelecek olan destek deniz kuvvetlerini beklemeye karar verdi. Rodos'a srpriz bir saldr dzenleme giriimi baarsz olmutu. Ama Pierre d'Aubusson'un kurnazl, cesareti ve yiitlii henz son snamadan gememiti. Oysa talih bir baka ada kumandanna, yonya Denizi'ndeki Santa Mavra, Kefalonya ve Zakinthos Lordu olan III. Leonardo Tocco'ya glmedi. Bu adalar 1353'ten beri, Epir'deki Arta despotlarnn elindeydi. Onlara bu adalar Konstantiniyye'nin son lafzi Latin imparatoru Tarantolu II. Robert (1346-1364) vermiti. Leonardo Toccolar'dan biri -bu Hristiyan ad neredeyse bir yzyl boyunca babadan oula geti- o sralar Kefalonya Kontu ve Santa Mavra Dk olmutu. A m a talih Toccolar'n yzne uzun sre glmedi. II. Mehmed zamannda, minik krallklarn korumak iin ona hara vermek zorunda kaldlar. Bu haraca ilikin anlamada tuhaf bir madde vard. Ne zaman bir Yanya (1431'den beri Osmanllar'm elindeydi) sancakbeyi Arta kentine urasa, ona yol harl olarak 500 duka altn verilmeliydi. Bu ar vergi iddetli tartmalar dourdu ve sonunda Osmanl mparatorluu ile yaplan anlamann bozulmasna yol at. Bir gn yeni bir Yanya sancakbeyi oraya urad. in kts, III. Leonardo Tocco'nun akrabasyd. Leonardo'nun amcas I. Carlo Tocco'nun (. 4 Temmuz 1429) be pi olundan biriydi. Uzun sre nce Trkler'in tarafna geerek Karlzadeler adn alm ve Trk siyasetinde yer almt. Arta despotu ona 500 altn yerine bir gemi dolusu meyve verdi. Eskiden paa iken sultann gazabna urayp sancakbeyi yaplan Karlzade buna fkelenip meseleyi Osmanl mparatorluu'na bildirdi. Yapt ikyet, uzun sredir prense saldrmay planlayan sultan iin bir bahane oldu. Yine ayn sancakbeyinin sultana, Leonardo'nun Venedik savanda Sigroria'nn gemilerine Zakinthos'a girme izni vererek, bylece oradan Osmanl topraklarna rahata saldrmalarna olanak saladn bildirdii sylenir. Ayrca Mehmed, Tocco'ya eskiden beri kin besliyordu. Bu yzden Venedik'le yaplan bar anlamasna onu dahil etmemiti. Bir sylentiye gre, bunun nedeni Tocco'nun ikinci kars, Napoli prensesi Aragonlu Francesca Marzano ile evlenirken (1477) sultandan izin almam olmasyd. lk kars, Lazar Brankovic'in kz, son Bosna kraliesi Maria'nn (. 1474, Santa Mavra) kzkardei ve George Brankox vic'in kz Mara'nm yeeni Milica, 1464'te lmt. Saldr iin bahane bulununca, yeni Avlonya sancakbeyi Gedik Ahmed Paa'ya 1479'da yirmi dokuz gemilik bir filoyla yonya adalarna doru yola kmas emredildi. Bu seferin haberi Venedik'de byk bir fkeyle karland. Venedik ile Osmanl mparatorluu arasnda az daha yeni bir sava kyordu. Leonardo Tocco ile kendisi de anlaamayan Signoria, 500 atlyla Zakinthos'u igal etmiti. Civar sularda gezinip Osmanllar'm hareketlerini yakndan izleyen baamiral Antonio Loredano'ya, en azndan Trkler'in adaya inmesinden nce garnizonun oray terk etmesine izin verilmesini talep etmesi emredildi. Bu konu sultana iletildi. Sultan, yeni balyoz Benedetto Trevisano'nun ustaca mdahelesi sayesinde, yalnzca 500 atlnn adadan ekilmesine izin vermekle kalmad, Venedikliler'in gemileriyle istedikleri kadar ada sakinini de gtrmesine izin verdi. Binlerce kii adadan ayrlp, Venedik'in Mora'daki topraklarna, San Marco'nun hmiliinde yerletirildi. Leonardo Tocco ciddi bir direni sergilemeyi dnmemiti. Osmanl filosu gelir gelmez, hemen ailesi, maiyeti ve hazinesiyle birlikte Napoli'ye doru deni-

SONUNDA VENEDK'LE BARI

329

ze ald. Oraya ulanca, yeni akrabas Kral Ferrante ona Calimera ve Briatico derebeyliklerini verdi. Bu iten krl kmt, nk zorbal yznden uzun sredir Ionica adalarnda kendisinden nefret edilmekteydi. A m a ada halkna hi hak etmedikleri, sert bir darbe indirildi. Trkler despotun ele geirebildikleri btn memurlarn katletti. A d a halk ise, erkek kadn ayrt edilmeksizin stanbul'a gtrlp, Marmara Denizi'ndeki adalara yerletirildiler ve -pek gvenilir biri olmayan Theodoros Spandugino "Cantacuzino"nun sylediine gre-, orada Habeliler'le evlenmeye zorlandlar. Bu iddiaya gre, Mehmed melez bir rk yaratmak iin deney yapmak istiyordu ve doan ocuklar kle olarak kullanmt. Miraslarn korumak isteyen Leonardo, Antonio ve Giovanni Tocco kardeler papaya bavurdular. Onlara baz ayrcalklar verildi. Leonardo Sixtus'u kendisine papalk hazinesinden bin duka altn vermeye ve ylda iki bin duka altn maa balamaya ikna etti. Ayrca gelecekte daha fazlasn alaca vaadini de ald. A n t o n i o Tocco 1480'de Katalan paral askerlerinden oluan bir orduyla Kefalonya ile Zakinthos'u ksa sreliine igal etti ama ksa sre sonra Venedikliler tarafndan kovuldu ve Kefalonya'da ldrld. 1 1 Bat'da, zellikle de talya'da, Venedik'in Trkler'le ok abuk bar imzalad iin ar bir biimde knandn ve ksa sre sonra Signoria'nin aka ya da gizlice Trkler'le ibirlii yapmakla sulandn sylemitik. Osmanl mparatorluu'nun iyice artm olan gc gz nne alndnda, Batl glerin sultana giderek daha fazla tavizler vermi olmas artc deildir. Srada Floransa Cumhuriyeti vard. Ascension'dan [Paskalya'dan 40 gn nceki Perembe] nceki Pazar gn, 26 Nisan 1478'de, Giuliano de' Medici Floransa katedralinde ldrld. Sevilmeyen kardei Lorenzo ise (Pazziler'in kurduu kumpas ona ynelikti) ans eseri cann kurtarabildi. Katil Bernardo Bandini Baroncello idi. Yakalanmasna karn, muhafzlarndan kurtulup stanbul'a kamay baard. Orada yakn akrabalar vard. Bunlardan biri olan Carlo Baroncello, Pera'da drt yl Floransa konsolosluu yapmt (1472-1476). 1471'in banda ise, kardei Francesco Venedikliler'e 400 duka altn ve demenin bir banka tarafndan garantilenmesi karlnda, sultann donanmasn kundaklama teklifinde bulunmutu. Bu kiiler Floransal bir aristokrat ailenin fertleriydi. Bu ailenin en azndan baz fertleri Medici dnemindeki siyasi karmaada rol oynam ve g etmilerdi. Bernardo'nun stanbul'da sakland yer ksa srede bulundu. 1479 ilkbaharnda II. Mehmed katili tutuklatt. Bunun haberi Floransa'ya Haziran ortalarnda ulat. Floransa konsolosu Lorenzo Carducci haberi dorulaymca (8 Mays), Floransa Cumhuriyeti bir eli gndererek sulunun iadesini istemeye karar verdi (sultan onu Austos'un ortasna kadar hapiste tutmaya sz vermiti). Bu i iin A n t o n i o de' Medici seildi. Yanma Floransallar'a kar her zaman "sevgiyle ve snrsz bir yardmseverlikle" yaklam olan "en yce sultana" vermek zere he-

11 Bkz. Babinger, "Beitrage zur Geschichte von Qarly-eli vornehmlich aus osmanischen Quellen", A?A I, 370-377. Karlatrmal bir okuma iin bkz. William Miller, The Latins in the Levant, 438 ve sonras. Burada Batl kaynaklara gndermeler yaplmaktadr.

-Tfm"-

ir> s

330

ALTINCI BLM

diyeler alarak, 14 Temmuz'da kara yolu zerinden Hali'e gitmek zere yola kt. Yannda sultan ile grrken taknaca tavra ilikin yazl talimatlar tayordu (11 Temmuz 1479 tarihli). Ondan tutuklunun acilen teslim edilmesini isteyecekti. Antonio de' Medici ile grld ve Bernardo Bandini ona teslim edildi. Antonio 7 Aralk'ta Venedik'e ulat ve 24 Aralk'ta Floransa'ya dnd. Venedik'de niye iki hafta geirdiini bilmiyoruz. Birka gn sonra, Giuliano de' Medici'nin katili podest saraynn Bargello pencerelerinden birinden aslarak idam edildi. 1 2 Leonardo da Vinci'nin yapt, idama ilikin bir ini mrekkepli resim gnmze kadar kalmtr. Byk Lorenzo o sralar yurt dndayd. Napoli'deki Aragonlu Ferrante ile bir bar anlamas zerine gryordu. Bu anlama 13 Mart 1480'de imzaland. Lorenzo, Antonio'nun grevini baaryla tamamladn renince, sultana olan minnetini ok zel bir ekilde ifade tmeye karar verdi: O n u n adna bir madalyon yaptrarak. Bu i iin kurulan komisyonun bakanlna, pek tannmayan bir Floransal heykeltra ve madalyon yapmcs olan Bertaldo di Giovanni getirildi. 19 santim apnda olan madalyonun, Gentile Bellini'nin madalyonunun kopyas olduu dnlmektedir. Ancak bu pheli grnmektedir, her ne kadar sultann o iki sarkl bst arasnda bir benzerlik olsa da. Ancak ikisinin de ortak bir modelden yola klarak yaplm olduu olasl gz ard edilmemelidir. Mehmed'i sol profilden, boynunda asl bir zincirin ucunda, gsnn stnde duran hilalli bir madalyonla gsteren -bu tamamen Bertoldo'nun icaddr ve stanbul'a hi gitmediinin ve sultan grmediinin kantdr- bu portreden ok daha. nemlisi, madalyonun dier yzdr. (Bkz. kar sayfadaki fotoraflar.) Floransa, 11 Mays 1480'de sultana Bernardo Bandini'yi teslim ettii iin resmi bir teekkr mektubu yazd. Ertesi gn de Pera'daki Floransa konsolosu Lorenzo Carducci'ye bir baka mektup yazld. Her iki mektup da Mehmed'in gndermi olduu bir eliye verildi. Eli mektuplar aldktan hemen sonra kara yolu zerinden stanbul'a doru yola kt. Muhtemelen yannda Lorenzo de' Medici'nin ishak Bey adl nfuzlu bir Osmanl'ya yazd mektubu da tayordu. shak Bey, Lorenzo de' Medici'ye ssl bir eyer armaan etmiti. Mektuplarn hibirinde Trk elisinin Floransa'da bulunu nedeninden bahsedilmez. Mehmed'e gnderilen mektupta ad bile gemez. Konsolosa gnderilen mektupta ise ona olduka genel bir biimde deinilir. Bu ketumluun bilinli olduu sylenmitir hakl olarak. 12 Mays 1480 tarihli mektuptan, ad belirtilmeyen o "soylu elinin" Floransa'ya Lorenzo Carducci'nin mektuplarn gtrd ve bu mektuplarda sz edilen sultann talebini szl olarak yineledii anlalmaktadr. Floransa bu talebi kabul ettiini bildirir. Ayrca elinin Floransa'da bir sre kaldndan, Floransallar'm ona ok iyi davrandndan, imdi bu mektupla yurduna geri dndnden ve baard eyleri sultana bizzat anlatacandan bahsedilir. Benedetto Dei olmasa, Trk elinin grevi hakknda yalnzca tahminlerle yetinmek zorunda kalacaktk. Daha nce de sylediimiz gibi, Benedetto Dei

12 O zamanlar yaam bir Floransal'nm katedral cinayeti ve bunun ardndaki siyasi ekimeler zerine yorumlar iin bkz. Francesco Guicciardini, The History of Florence, ev.: M. Domandi (New York, 1970), zellikle de 29-36.

Bertoldo di Giovanni'nin yapt, II. Mehmed madalyonu (1480).

332

BENC BLM

1462'den 1468'e kadar stanbul'da ve Yakn Dou'da yaam, siyasi ajanlk, casusluk ve tacirlik yapm, Mehmed'le balantlar kurmutu. Yazd tarihede, Trk elisinin Floransa'ya gitmesine deindikten sonra, birtakm ayrntlar verir. Sylediine gre, sultann ulann Floransa'ya gelmesinin nedeni, cumhuriyetten tahta oymacs, mozaiki ve tun dkmcs ustalar istemekti. Ancak asl grevi, sultann yapt "byk apl askeri hazrlklardan" (grande apparecchio) bahsederek, Lorenzo'nun tepkisini lmekti. Trk elinin Floransa'da kald srada, bu hazrlklar gerekten de son hzla srdrlmekteydi. Elimizde, Lorenzo de' Medici'nin bunu duyunca sultana ne cevap verdiine ilikin bir belge yok. Gvenlik yznden, verdii cevap yazya dklmemi, Trk elisine szl olarak verilmi olabilir. Son zamanlarda, Bertoldo'nun efendisi iin yapt madalyonun bu konuda bir ipucu salayabilecei ne srlmtr. Madalyonun n yznde Mehmed'in profilden ba grlr. Ama arka yznde, iki at tarafndan ekilen bir arabann stndeki muzaffer bir plak galip vardr. Drt nala koan atlar, omzunda bir zafer hatras tayan sava tanrs Mars tarafndan ekilir. Arabada, galibin ardnda, yenilmi imparatorluklar simgeleyen plak kadn vardr. Her birinin kafasnda be sivri ulu bir ta bulunur ve hepsi ucu galibin elinde olan bir iple balanmtr. simleri rahata okunabilmektedir: Asya, Trabzon, Yunanistan (ASIE TRAPESVNTY GRETIE). Ama dier yzdeki yaz yledir: Asya, Trabzon ve Byk Yunanistan imparatoru Mehmed
(MAVMBET ASIE AC TRAPESVNZIS MAGNEQVE GRETIE IMPERAT[OR]). i m p a r a -

torluu yenmi olan Mehmed, muzaffer bir edayla drdncsn fethetmeye gitmektedir. Bu imparatorluun sembol, arabann yan tarafnda kazldr: ki aslan penesi tarafndan tutulan bir iek elenginin stndeki bo bir taht. Aada iki plak insan vardr. Bunlardan biri erkektir ve elinde atall bir zpkn vardr. Dieri ise elinde bolluk simgesi olan ii iek dolu bir boynuz tutan bir diidir. Bu ikisi denizin ve karann sembolleridir. Muzaffer Mehmed sol elinde tuttuu bir olana bakmaktadr. Bu olan Bolluk (Bonus Eventus) Tanrs'dr. Sol ayan ne atm koarken, havaya kaldrd sol elindeki kseden bir armaan dkmektedir. Yani bu trinfo'nun temas yeni savalarda baarl olmaktr. Bu hem Mehmed'in hem de madalyonu ona veren Lorenzo de' Medici'nin umuduydu. Bu madalyonun ok az bask rnei yaplm -muhtemelen Nisan ya da Mays 1480'de- ve bunlardan da ok az gnmze kadar kalmtr. Bir tanesi Weimar'daki Goethe koleksiyonundadr. Bu madalyonun yorumu Ludwig Deubner ile Emil Jacobs tarafndan yaplmtr. Emil Jacobs yazd zel bir monografide gelitirdii teoride, Lorenzo'nun Osmanllar'm yakn gelecekte gney talya'ya ineceini bildiini, nk sultann ona niyetini atn, madalyonun arka yzndeki yazda ise Trkler'in talya'da zafer kazanacann sylendiini ne srer. "Magna Gretia" ile (ok eski zamanlarda sylendii biimiyle) Gney talya'nn kast edildiini iddia eder. Ancak bu madalyonun Osmanllar'm yaklaan Apulia istilasyla hibir ilgisinin olmad aka ortadadr. Bunun tersini dnmek, Floransa hkmdarnn Trkler'in talya'ya inmesini talihli bir olay, bir bonus eventus olarak grdn farz etmek olur. Dei'nin tarihesinde sylediine gre ise, "grande apparecchio" Osmanllar'm yapt Rodos seferine ilikindir. Bu sefer o sralar srmekteydi. Yine ayn biimde, "Magna Gretia"dan kast edilen Gney talya deil, "btn Yunanistan",

Constanzo de Ferrara'nm yapt, II. Mehmed madalyonu (1481).

t-m-* *r*

334

ALTINCI BLM

yani Rum-eli'dir. Madalyonda geen "Magna Gretia"dan kast edilen, ancak Byk Yunanistan (k Trabzon'du), yani Bizans ve i blgelerdeki muazzam genilikteki topraklar olabilir. Yoksa orada yalnzca Gretia denirdi. Yani bu madalyon, sultana "tanto nefario parricida"y iade ettii iin duyulan minnettarln bir " ifadesidir. 13 Costanzo da Ferrara'nn madalyonunun (elimizde iki versiyonu vardr, biri 1481 tarihini tar) aa yukar Floransa madalyonuyla ayn zamanda, Aragonlu Ferrante'nin isteiyle yapldna inanmak iin elimizde geerli nedenler vardr. Bu madalyonun n yznde, sultann sol profilden ve sarkl bir bst bulunur. Arka yznde ise Mehmed sol profilden, at srtnda ve elinde bir krbala grlmektedir. Sanda ve solunda yapraksz aalar grrz. Daha arka planda plak tepeler vardr. Ortadaki tepenin stnde bir bina, belki de bir cami bulunur. Bu madalyonun bir versiyonunun n yznde u yaz bulunur: SVLTANI*MOHAMMETH*OCTHOMAM*VGLVI*BIZANTI1*INPERAT0RIS*1481. Dier versiyonun n yznde ise u yaz vardr: SVLTANVS*MOHAMETH*OTHOMANVS*TWCORVM*IMPERATOR. Birinci versiyonun arka yznde Mohammeth*Asie et Gretie*inperatoris ymago*eqvestris*in exercitvs*, ikincisinin arka yznde ise Hic belli fvlmen popvbs prostravit et vrbes yazldr. Burada ilgi ekici olan tek ey Ochtomani vglvi ("Osman-olu") denmesidir. Bunu Trkiye'yi ve dilini iyi bilen biri, belki de Benedetto Dei nermi olsa gerek. Hic belli fvlmen popvbs prostravit et vrbes'e (Sava yldmm burada [ya da imdi] insanlar ve ehirleri mahvetti) gelince, bunu yorumlamak g. Belli fulmen "kar konulmaz sava" anlamna geliyor olabilir. Constanzo'nun madalyonunun iki farkl versiyonu birbirinden farkl amalar iin yaplm ve kullanlmt muhtemelen. (Bkz. 333. sayfadaki resim.) II. Mehmed 9 ubat 1480'de Leonhard'a (Cillili Catherine'nin yeenine) stanbul'da bir mektup yazp mhrledi. Son Gorizia kontu olan Leonhard, ani dman saldrlarndan korktuundan, aylak hayatn lkesinden ok uzakta, Lienz'deki Bruck kalesinde geiriyordu. 12 Nisan 1500'de orada lecekti. Mektup, Simon adl bir kii tarafndan iletildi. Osmanl mparatorluu'nun hizmetinde bir Yahudi olan Simon -Domenico Malipiero ondan yalnzca orator Judeo olarak sz eder-, sultann verdii bir grev iin Venedik'e gitmiti. Friuli'deki bir gayri menkulle ilgili bir grevdi bu. Leonhard 1465'te halasna rehin verdii byk, harap bir kaleyi, Udine civarndaki Castello Belgrado'yu geri almak istiyordu. Bu niyetini bir ulak araclyla ("soylu ve erefli bir Kazak", yani eski ad Stjepan Koaca olan Hersekolu Ahmed Bey) sultana bildirmiti. Sultan Kont Leonhard'a kalenin zerinde anlalm fiyat olan 5.400 altn Venedik dukasn Bosna askeri valisi Ayas Bey ile gndermesini syledi. Leonhard karlnda kalenin tapusunu alacakt. Tamam elimizde olan bu yazmalar, Mehmed'in ya da danmannn, o parasz kontun mlkn geri almasn engellemek iin fiyat iki misline kardklarn aka gstermektedir. Bunun zerine Simon, muhtemelen Gorizia'nn feodal derebeyi "Signoria'nn tevikiyle, kaleyi bir bakasna yalnzca

13 Bkz. E. Jacobs, "Die Mehemmed-Medaille des Bertoldo", Jahrbuch der preussischen Kunstsammlungen 48 (1927), 1-17.

OSMANLLAR GNEYDOU TALYA'YA NYOR

33S

3.200 altna satt. Sultann bu anlamadan bir biimde kar salamam olmas mmkn grnmemektedir. Nedense bu Castello Belgrado ile ilgileniyordu. 1477'nin sonunda, Dubrovnik'le bu mlkn sat zerine yazmalar yapt. Sultan tarafndan eziyet edilmi olan Kontes Catherine, 1480 gznn sonunda, yallk yllarn kzkardei Mara ile birlikte geirdii Makedonya'daki Eziova'dan, yeeni Leonhard'a bir mektup yazarak, Mehmed'in kendisine kar olan zalim tavrndan yaknd. Srpa yazlm olan bu mektubun tercme edilmek zere Venedik'e gnderilmesi gerekti, nk onu kimse okuyamyordu. Catherine taciz edildiini, ikence grdn ve dayak yediini, tek isteinin Trkiye'yi terk edip ok uzaklardaki vatannda lmek olduunu yazmt. Ancak bundan sonrasnda iki misli panie kaplacakt, nk yeeni gvenilir bir ulak kullanmak yerine, sultana ok sayda mektup gnderdi. Bunun zerine Catherine, belki de hakl olarak, ikisinin canna kast ettiinden-korkmaya balad. Osmanl mparatorluu ona lkeyi terk etme iznini vermi olsa da, hayatnn geri kalann vatanndan uzakta, korku ve sefalet iinde geirdi. 1487 dolaylarnda ld ve Usturumca civarndaki Kona manastrna gmld. ^ Venedik 1479'da kendini frtnadan kurtarmt -her ne kadar asla iyilemeyecek ar yaralar alsa da- ama Venedik'in urad yenilginin sonular ksa sre iinde btn talya'da hissedilecekti. Osmanllar eski Arta despotuna ait olan yonya adalarn ele geirince, paralanm ve aresiz haldeki talya'ya saldrma fikri iyice cazip gelmeye balad. Byle bir seferin balca etkeni Venedikliler'in Napoli kraln kskanmas olabilir. Genel kan, Napoli kralnn btn talya'y ele geirmeyi planladyd. Bir Venedik imparatorluunun kurulmasnn -o cumhuriyetteki hibir siyasi liderin gz ard etmedii bir olaslkt bu-, talya iin, Gney talya'nn spanyollar'n elinde olmasndan ok daha iyi olacan dnenler vard. Yabanclarn hkimiyetinin yarmadann kuzeyine kadar uzanmasna zellikle Venedik karyd. Bunu kendi siyasi varlna ynelik ciddi bir tehdit olarak gryordu. Bu yzden Signoria'nm Byk Trk'e yardm ve deniz destei vermeyi vaat ettiinden, hatta onu talya'ya ardndan phelenilmesi son derece doald. uras kesindir ki, Osmanllar 1479 yaznda Venedik'e ittifak teklif ettiinde, Signoria bu teklifi ar bir nezaketle geri evirdi, bu da aslnda gizliden gizliye byle bir pakta girmek istediinin gstergesi olabilir. Yine kesin olan bir ey, Venedik'in sultan ile bar yapar yapmaz hemen eski dman Floransa'nm yardmna komu olmasdr. Gvenilir Venedik kaynaklarna (rnein Andrea Navagero) gre Signoria, yeni stanbul balyozu Battista Gritti araclyla sultana, Brindisi, Taratno ve Otranto'yu almaya hakk olduunu, nk bunlarn eski Bizans mparatorluu'nun paras olduunu ve artk Konstantiniyye imparatoruna ait olduklarn dndn sylemitir. Byle szlerin uzun zamandr talya'ya inmeyi planlayan Mehmed'in kararn ne kadar etkilediini bilmek olanaksz elbette. Kesin olarak bildiimiz tek ey, hzla ve kararllkla harekete getiidir. 1480 yaznn banda, eski Avlonya valisi Gedik Ahmed Paa (artk kapu-

14 Daha fazla bilgi iin bkz. Babinger, "Le estreme vicende di Paola di Gonzaga, ultima contessa di Gorizia", Studi Gorimni 20 (1956), 8-19.

336

ALTINCI BLM

dan- deryala atanmt) sultandan Avlonya'dan yola kp Otranto Boaz'n geerek yalnzca yetmi kilometre tedeki Apulia'ya gitme emri ald. Yannda Mehmed'in bir erkek kardeinin, Rumeli beylerbeyinin, yenieri aasnn ve Eriboz sancakbeyi Hayreddin'in ("Ariadeno") de bulunduu sylenir. Donanmasnda 140 gemi -40 kadrga, 60 tek direkli yelkenli ve 40 yk gemisi- ve 18 bin asker (baz anlatlarda 100 bin gibi abartl rakamlar verilir) ile 700 attan oluma bir ordu vard. Yerel Apulia kaynaklarnda, bu ar istilann akla gelebilecek - her ayrntsndan bahsedilir. Gedik Ahmed Paa "zayf, esmer tenli, iri burunlu, seyrek sakall, orta boylu, son derece gaddar ve cimri, alak ve ahlaksz" biri olarak tanmlanr -o gl adama ilikin gnmze kadar kalm tek tasvir budur muhtemelen-. Eskiden bir hizmeti ya da i olanyken (staffiere), srf aka olsun diye paala terfi ettirildii sylenir. 15 Yine bu kaynaklara gre, talya seferine kacak olan ordu kara yoluyla Avlonya'ya gtrlm, oraya Haziran balarnda varm ve sonra yk gemileriyle bin at, ok sayda top ve bol miktarda cephane getirilmitir. 60 gemiden oluma bir Venedik gzlem filosu Korfu aklarnda durmasna karn, Osmanllar'm boaz gemesini engellemek iin hibir ey yapmad. Son derece titiz bir tarihi olan Marino Sanudo'nun sylediine gre, Venedik gemileri srf grn kurtarmak iin Trk donanmasn birka kilometre takip ettikten sonra, Trkler'in Apulia'ya indiini duyunca usulca Korfu'ya geri dnmt. lk plan Brindisi'ye inmekti. Ancak Gedik Ahmed Paa Otranto'dan Dra'a giderken yakalanan bir tacirden daha gneydeki kylarn tamamen savunmasz olduunu renince, orduyu Otranto yaknlarnda karaya indirmeye karar verdi. nce 18 Temmuz Cuma sabah bir svari alay Roca kalesi yaknlarnda gizlice kaleye indirildi. Svariler yreye yaylp, Otranto'ya kadar giderek ok sayda yre sakinini ve davar ele geirdi. Otranto garnizonunun bir ksmnn yapt bir saldr, Trkler'le Alimini glcnn yannda iddetli bir arpma yaanmasna yol at. ok sayda Trk ldrld ve ok sayda tutsak kurtarld. Gedik Ahmed Paa ehre bir tercman arac olarak gnderip, her zamanki talepte bulunarak, savamadan teslim olmasn istemiti. Bu kez ehir sakinlerine serbeste ehri terk etme ya da ehirde can gvenlii iinde kalma seenekleri verildi. Bu teklif reddedilince paa fkelenip "ate, alev, ykm, yok olu ve lm" tehditleri savurmaya balad. Tehditlerini gerekletirmesi uzun srmedi. Osmanllar'm karaya indirdii toplar atelendi. ehrin surlarna ve i ksmna ta glleler yamaya balad. Bunlarn bazlar alacak kadar byk ve etkiliydi. Yllar sonra bile ehrin iinde ve dnda bunlardan bazlarn grmek mmknd. Tahkimatlar gl olmayan ve yalnzca topsuz kk bir garnizonla cesur halk tarafndan savunulan Otranto, bylece 11 Austos Cuma gn Osmanllar'm eline geti. Galipler, d surlardan birindeki gs gse arpmadan sonu alamaynca, surlardaki bir gedikten geerek savunmasz ehre girdiler. ehirdeki btn erkekler ldrld. 22 bin ehir sakininden ancak on bini sa kalabildi. Otranto kalesini savunan Francesco Burlo ile olu da lenler arasndayd. Btn rahiple-

15 Sadrazamlk da yapm bu Osmanl komutan hakknda bilgi iin bkz. "Ahmed Pasha Gedik" (H. nalck), El2 I, 292-293.

OSMANLLAR GNEYDOU TALYA'YA NYOR

33S

riyle birlikte dua edip Tanr'dan yardm istemeye hazrlanan seksen yandaki bapiskopos Stefano Pendinelli, katedralin ana krssnde can verdi. 14 Austos Pazartesi gn 800 Otranto sakini, Mslman olmay reddedince paann emriyle zincire vurulup civardaki Minerva Tepesi'ne (gnmzde ehitler Tepesi) gtrlerek ldrld. Cesetleri kpekler, kular ve vahi hayvanlar tarafndan yenmek zere akta brakld. Bu kurbanlar on sekizinci yzylda Papa XIV. Clemens tarafndan ehit ilan edildi. Otranto ile gl hisarn ele geiren Osmanllar, civar kilometreler boyunca yakp ykt. Silah tutacak yataki btn erkekler kam, geride yalnzca kadnlar, ocuklar ve yallar kalmt. Kuzeydeki Lecce ve Brindisi ile batdaki Taranto'ya aknlar yapld. Btn bunlar Trkler'in fetihlerini srdrmeyi ve ele geirdikleri yerleri elde tutmay planladklarn gsteriyordu. Sultann fethedilen yerlerin derebeyliini Gedik Ahmed Paa'ya vermeye sz verdii sylenir. Gedik Ahmed Paa saldrnn plann yapmam olsa bile, istilann zamann belirlemi gibi grnyor, istilaclar kam olan halk geri dndrmek iin cazip vaatlerde bulundular. rnein gnll olarak teslim olan hi kimsenin din zgrlne karlmayacak ve on yl boyunca kimseden vergi alnmayacakt. Ancak fatihler, bu vaatlere karn hemen aile bana bir duka altn vergi koymaktan ve an kulelerindeki btn anlar eritilip top yapmnda kullanlmak zere toplamaktan geri durmad. Sekiz bin kii yk gemilerine bindirilip kle olarak Arnavutluk'a gtrld. Otranto ile civarnn sakinleri Trkler'in tatl vaatlerine kulak asmadlar. Haftalar getike, erzak tedarikinin gecikmesi ve civar halknn kfirleri ykl meblalar karlnda bile beslemeyi reddetmesi, igalci kuvvetlerin durumunun giderek ktlemesine yol at. Bu arada Napoli Kral, Ferrante Krall'nm istila edilmesinin okunu zerinden atmt. Byk bir ordu toplad. Bu ordu 8 Eyll 1480'de Napoli'den yola kt. Kraln olu, Calabria Dk Alfonso askerleriyle birlikte Toscana'dan ekilmiti. Ayn ayn sonunda o da Otranto'ya doru yola kt. Napoli ordusu ka kadar saldrya geemese de, Otranto'nun civarndaki varl Osmanllar'n batya doru ilerlemesini engelledi. Trkler Kasm'da Otranto surlarnn ardna ekildi. Geride yalnzca italyanca bilen kumaz ve atlgan bir Rum olan Eriboz sancakbeyi Hayreddin (Mustafa) Bey komutasndaki 6.500 piyade ile 500 atl kalm, ordunun geri kalan gemilerle Avlonya'ya geri gtrlmt. Rzgnn tersten esmesi Kral Ferrante'nin donanmasnn Apulia kysna ulamasn geciktirmese, yolda saldrya urayabilirlerdi. Ama Otranto kumandan destek kuvvetlerinin ve yeni erzaklarn geliiyle cesaretlenince, ehrin teslim edilmesini ve krallna verilen zararn tazminat olarak 800 bin duka altn denmesini isteyen Napoli Kral'yla anlama grmeleri yapmay reddetti. Trk kumandan yalnzca para vermeyi reddetmekle kalmad, barn bedeli olarak Otranto'nun yan sra Brindisi, Lecce ve Taranto'yu da isteyerek, Ferrante'nin bu talebi reddetmesi halinde sultann gelecek ilkbaharda 100 bin asker ve 18 bin svariden oluma, toplarla donatlm bir ordunun banda bizzat gelerek btn italya'y fethedeceini syledi. Trk garnizonunun glendirilmesi ve yeni erzak tedariki yaplmas ( yl iin yeterli olaca syleniyordu), sultan ile Gedik Ahmed Paa'nn yapt bir grmenin sonucunda gereklemi olabilir. Gedik Ahmed Paa durum raporu

'Ti^T^

-fi ,

338

ALTINCI BLM

vermek zere stanbul'a arlmt. Avlonya'dan kara yoluyla stanbul'a gittiinde, Mehmed'in ar hasta olduunu grd. Sultann yapt ne srlen tehdidin haberi btn talya'ya ayr yangn gibi yayld. Sonunda Mehmed'in imdiden 200 bin kiilik bir orduyla birlikte Avlonya'da olduu, Kasm'da Apulia ile Sicilya'y igal etmeyi planlad sylenmeye balad. Oysa bu tamamen aslszd. Hmanist ve tarihi Sigismondo de' Conti'ye gre, Roma'da sanki dman surlarn dibine ordugh kurmu gibi bir panik havas vard. Yaanan dehet ve karmaa ylesine iddetliydi ki, papa bile kamay planlyordu. Napoli kralnn hali ise belki daha da ktyd. H e m e n papadan ve dier talyan devletlerinden yardm istedi. Hemen yardm almazsa, kimsenin karlarn gzetmeksizin Mehmed'in btn taleplerini kabul edeceini bildirdi. Yine Sigismondo'nun (papann sadk bir destekisiydi) yazdna gre, "Ferrante'nin karsnda baka bir dman olsa, IV. Sixtus o hain mttefikinin mahvolmasna gz yumard. Ama Hristiyanlk'n dman ve kutsal yerlerin ykcs talya'ya ayak basmt ve hzla kovulmazsa papal da, Roma'y da yok edebilirdi. Bu yzden Sixtus btn gcyle Ferrante'nin yardmna kotu. n c e elinden geldiince ok para gnderdi. Napoli krallmdaki btn rahiplerin halktan para toplamasna izin verdi ve kfire kar Hal sanca altnda savaacak olan btn Hristiyanlarn gnahlarnn balanacan vaat etti." Sigismondo fkesini byle aka ifade ettiine gre, papa ile Napoli kralnn aras epey akt demek ki! 1 6 Trkler'in Apulia'ya inmesinden ksa sre nce papa btn talyan devletlerine mektuplar gndermiti -rnein 27 Temmuz ve 5 Austos 1480'de Floransa'ya-. Trkler'in iniinden sonra yardm arlarn daha da arttrarak, imanllar silahlanmaya ard. Btn talya'y tehdit eden bu tehlike karsnda, 16 Eyll 1480'de Papalk, Napoli kral, Macar Kral, Milano ile Ferrara dkleri ve Cenova ile Floransa cumhuriyetleri arasnda bir ortak savunma ittifak yapld. Venedik de bu ittifaka katlmaya davet edildi ama Signoria hemen verdii karlk.ta, Trkler'le on be yldan fazladr savarken hibir talyan devletinin ona yardm etmediini, bu yzden son derece ar artlar pahasna bar yapmak zorunda kaldn ve artk Trkler'le yapt anlamay bozamayacan syledi. Kasm banda, talyan devletleri Roma'da yaplacak bir toplantya eliler gndermeye arld. Yalnzca Venedik eli gndermedi. Signoria, oratore Zaccaria Barbaro'ya Trkler'e kar yaplacak herhangi seferin konuulaca hibir toplantya katlmamas talimatn verdi. IV. Sixtus Floransa ile uzlaarak iyi bir rnek sergilemiti. Papaln verdii bir karara gre, artk her 1 Kasm'da btn Hristiyan dnyas, yardm etmesi iin Tanr'ya dua edecekti. Bir donanma kurulmas iin hazrlklara baland. Bazlar Cenova'da, bazlarysa Ancona'da olmak zere toplam yirmi be kadrgaya el kondu. Tkenmi olan papalk hazinesine destek olsun diye Papalk Devleti'ndeki her "ocaa" bir altn dukalk vergi konuldu. Btn kiliselere ve manastrlara iki yllk aar vergisi kondu. Savaa katlacak olanlara yeni ayrcalklar tannd.

16 Ayrntl bilgi ve Batl kaynaklara yaplan gndermeler iin bkz. Pastor, History of the Popes IV, 333 ve sonras.

OSMANLLAR GNEYDOU TALYA'YA NYOR

33S

Bu abalarn baz evrelerde uyandrd ar iyimserliin bir gstergesini, Giovanni N a n n i ' n i n Gbssa super apocalipsim (Aklamadan lahi faya) adl kitapnda bulmak mmkndr. Viterbolu bir Dominiken keii olan Narini, ksa sre iinde pek ok basks yaplan krk sekiz folyoluk bu tuhaf almada, Napoli Kral Ferrante'yi Hal seferinin kahraman olarak ver ve Konstantiniyye'nin Hristiyanlar'ca fethedileceini syler. 1480 ylnda, morali bozuk Bat dnyasn evklendirmek amacyla bunun gibi ok sayda kitapk yazlmt. Bunlarn ounu yazanlar falclar ve kara bycler (rnein Ferrareli doktor ve gkbilimci Antonio Torquato) ve baz Dominiken keileriydi. Papann abalar talya ile snrl kalmad. Hilal'e kar btn Bat prenslerini birletirmeye alt. ngiltere'deki otokrat IV. Charles Trkler'e kar sefere kmay reddetti. Alman imparatoru da buna pek scak yaklamad. Ama Fransa Kral XI, Louis Hal seferine katlmaya istekli gibi grnyordu. Ancak 1480 Austos'unda Vendome'da Fransa kral ile papa elisi Kardinal Giuliano della Rovere (mstakbel papa II. Julius) arasnda yaplan grmelerin imdiki durumla ilgisi yoktu ve sonular da bu kitabn kapsamna girmemektedir. Batllarn yapt bu geni apl sava hazrlklar karsnda, Trkler'in O t ranto'yu btn talya'y fethetmek iin bir s olarak kullanma umutlar giderek hayale dnyordu. Osmanllar'm Napoli ordusu ile Blasius Magyar kumandasndaki 500 piyade ile 300 atldan oluma Macar paral askerlerinin saldrlarna kar gsterdii direni giderek zayflad ve sonunda, 10 Eyll 1481'de yenildiler. Ama bu arada Mehmed lm, Batl lkelere ynelik tehdit byk lde kalkmt. IV. Sixtus ile Ferrante'nin yapmay planlad Avlonya seferi asla gereklemedi. Bat'y kaplama tehdidinde bulunan Osmanl dalgas geri ekildi. Venedik'in Trkler'in talya'y igal etmesinden dorudan sorumlu olup olmad asla bilinemeyecek. Ancak Venedik'in bu ar sulamayla kar karya kalm olduu kesindir. Otranto seferi srasnda ok sayda Venedikli'nin Trkler'in tarafnda olduunu biliyoruz. Venedik gemileri Trk yedek kuvvetlerini Dra'tan Otranto'ya tadlar ve geri dnen Trk kadrgalarn ektiler. Venedik donanmas ba amirali bu hizmetler yznden defalarca ar ekilde eletirildi. Venedik balyozu Niccol Cocco'nun Osmanl mparatorluu'nu Venedik'in siyasi dmanlarna saldrmaya tevik ettii de kesindir, her ne kadar bu tavr yznden Signoria tarafndan azarlanm olsa da. Bu yzden Venedik gemilerinin Otranto'daki Osmanllar'a levazm gtrd sylentisinin kmasnda alacak bir ey yoktur. Venedikliler Trkler'i talya'y igal etmeye aka tevik etmeseler de, byle bir istilay memnuniyetle karlayacaklar izlenimini uyandrmamak iin hibir ey yapmadlar. Signoria'nn resmi tavr buydu. 1479 Austos'unda, Gedik A h m e d Paa'nn gnderdii bir eli Signoria'ya eer Venedik isterse sultann Napoli'ye ya da papaya saldracan sylediinde, ald karlk Delf khinlerine yakr nitelikteydi. 23 Austos'ta eliye, btn talya iin ykc olan savan sebebinin sultana zaten aklanm olduu, bu yzden sultann durumu bizzat deerlendirebilecei sylendi: Mehmed, Venedik'in onunla tamamen bar iinde olmaya en byk nemi verdiinden emin olabilirdi. Anlalan Gedik Ahmed Paa bu mesaj Napoli'ye saldrmak iin bir davet olarak yorumlamt. Ancak Signoria 15 Mays 1480'de sultana yazd bir mektupta, byle bir niyeti olduunu reddetti. Ayn gn Niccol Cocco'ya, Signoria, sultann geen ylki so-

-t

340

BENC BLM

rusuna olumsuz cevap vermemise, bunun nedeninin Venedikliler'in daha nceki szleriyle elierek tutarszlkla sulanmaktan ekindikleri olduu, Cocco'nun sultan niyetinden caydrmaya ya da en azndan Venedik Cumhuriyeti'ne saldrmamaya ikna etmeye almas gerektii sylendi. Venedikliler Mehmed'i kzdrmamak iin bo ve beylik szler sylemekle yetindi. Venedik Cumhuriyeti'nin o dnemde gtt diplomasi, Osmanl mparatorluu'nu fkelendirmekten korktuunu gstermektedir. Hem gl hem de kltrl bir condottiere olan Urbine . Dk III. Federigo, Signoria'ya kendisine Otranto'yu kuatan bir Napoli ordusun u n kumandanlnnm teklif edildiini syleyerek, bunu kabul edip etmemesi gerektiini sorduunda, Signoria ona ak bir cevap vermek yerine, istediini yapmasn syledi. Venedik, Otranto'nun geri alnmasndan sonra bile tedbiri elden brakmad. 21 Eyll 1480'de, Apulia'daki Venedik konsolosu Domenico Contareno, Napoli Kral'n kazand baardan dolay Serenissima adna tebrik etme emrini ald ama bunu yalnzca szl olarak yapmas, emrin yazl olduu mektubu ise, Trkler'in kulana gitmesin diye yakmas talimat verildi.16 1480 Mays'nn balarnda, Osmanl donanmasnn byk blmnn italyanlar tarafndan Apulia kysnda ve Arnavutluk'ta kstrlmasndan bile nce, ona yakn byklkte bir donanma anakkale Boaz'ndan geti ve ayn ortalarnda Rodos aklarnda belirdi. Bu kez de Kapudan- Derya Mesih Paa idi. Donanmann 86-100 gemiden olutuu tahmin ediliyor. O olayl senenin yaz balarnda tm Trk donanmas Osmanl limanlarndan ayrlm olsa gerek. Bu donanmaya yalnzca Venedik kar koyabilirdi, ancak onun da byle bir niyeti yoktu. K Anadolu kysnda geirmi olan askerler hemen gemilere alnd. 22 Mays 1480'de Rodos ehrinin ve kalesinin kuatmas balad. Bu kuatma seksen dokuz gn srecekti. O dnemde yazlm olan anlatlar sayesinde, o hatrlamaya deer kuatmann eitli safhalarnn btn ayrntlarn biliyoruz. O sralar en byk ilgiyi grm olan ve gnmzde hl bu konudaki ana kaynaklar olarak kabul edilen anlatlar, Tarikat'n grevlisi Guillaume Caoursin tarafndan yazlmt. Bir tanesi basl bir kitapk (1480), bir bakas ise btn Bat'ya datlm olan bir mektup eklindeydi. 1 ? kaak (iki Yunanl ve Meissenli bir N Sakson), adaya yaplan saldrda esef verici bir rol oynadlar. Birincisi, daha nce de szn ettiimiz gibi, by ve benzeri okltist bilimlerle urat sylenen Eribozlu Dimitrios Sofianos idi. ikincisi, yurtta olan Rodoslu Antonios Meligalas't, kkl bir ailenin mensubuyken, kendisine kalan serveti har vurup harman savurmutu ve imdi eski gnlerine geri dnmek iin sultann yardmna gveniyordu. ncs, Meister Georg adl bir Alman top dkmsyd, eskiden Rodos'ta yaarken, sultann hizmetine girince kars ve ocuuyla birlikte stanbul'a tanmt. Nurembergli top dkmcs Jrg'n hemerisi ve adayd. Mehmed, Jrg' Msr'daki skenderiye'ye gndererek, oraya "bir gz atp" nasl fethedilebilecei konusunda bilgi toplamasn emretmiti. Sultan gnderdii aja-

16a Osmanllar'm talya seferinin arkaplanntn ayrntlar iin bkz. A. Bombaci, "Venezia e l'impresa turca di Otranto", Rivista storica italiana 66 (1954), 159-203. 17 Caoursin'in anlatsnn ngilizce evirisi iin bkz. Brockman, 2.

RODOS'A YAPILAN BAARISIZ SALDIRI

341

nin baz Fransisken keilerinin yardmyla dorudan Roma'ya gidip Papa IV. Sixtus'un yannda tfekilik yapmaya balayacan bilemezdi. Bu kii sultana ve ayrca belki de Kapudan- Derya Mesih Paa'ya, Rodos'un kolayca fethedilebileceini, surlarnn harap halde olduunu ve iyi korunmadn, adada yiyecek ve cephane sknts ekildiini defalarca sylemilerdi. Alman Meister Georg, adadaki kalenin o zamana kadarki en iyi haritasn izmiti. Bu kale her zamanki gibi dev toplar stne kurulu saldr plannn hazrlanmasnda kullanlmt. Garnizonun sergiledii iddetli direnie karn, donanma Rodos ehrinin batsna, Santo Stefano Da'nm (gnmzde Sidney Smith Da, bu ad orada bir evi olan ngiliz amiralinden almtr) yamacna asker ve top indirmeyi baard. Trkler da yamacnda mevzilendiler. iki gn sonra ise dev toplar surlarn karsna, St. Antoine Kilisesi yaknlarna yerletirildi. Toplarn kumandas Alman'dayd. Dier iki hain ise lmt. Meligalas gemilerden birinde lekeli hummadan lm, Dimitrios Sofianos ise karaya initen sonraki ilk birka gn iinde, surlarn nnde gerekleen bir atmada ldrlmt. Sakson, piman olmu bir asker kaa gibi davranarak surlarn nne gidip ieri alnmak istedi. Bu istei kabul edildi ve ba idarecinin huzuruna karld. O n a dininden dndn itiraf etti ama artk piman olduunu da ekledi. Trkler'in sava makinelerinin ne kadar korkun olduunu anlatt. Ellerinde on alt adet dev top olduunu, ordularnda ise 100 bin asker bulunduunu syledi. Toplarn karadan frlatt dev ta glleler gerekten de d tahkimatlara ve zellikle de kalenin dndaki en byk yap olan St. Nicholas kulesine byk zarar veriyordu. Alt gn iinde en az alt yz glle atlmt. Kale temellerinden sarslyordu. Bin kadar ii hasar grm kalenin etrafn bir hendek ve toprak tabyalarla evrelemese, ehir muhtemelen yitirilecekti. Bylece ilk Trk saldrs 700 kadar adam kaybyla geri pskrtld. kinci saldr onlara daha da pahalya mal oldu. St. Nicholas kulesi, denizde yarm kilometre kadar uzanan ve limann giriini koruyan bir dalgakrann ucunda bulunuyordu. Trkler kar kyya inmiti. stnde bulunduklar kyyla kale arasnda dubalardan oluma bir kpr yapmaya giritiler. Kprnn denizin stnde uzanmas iin, kalenin dibindeki kayalara bir apa takp, ucuna salam bir halat baladlar. Ama Gervas Roger adl bir ngiliz denizci -"iyi bir yzcyd" denir, Caoursin'in John Kay tarafndan evrilen anlatsnda- bir gece vakti denize atlayp halat kesti. Trkler halat ekmeye balaynca, oyuna geldiklerini anladlar. Sonunda kpry kayklarla kuleye kadar ekerek, 19 Haziran gecesi saldrya getiler. Ama kpr toplarla kuatma makinelerinin arln kaldramayp kt. Kprnn stndeki herkes dalgalarn arasnda yitti. Birka saat iinde iki bin be yz Trk'n ld sylenir. Bu yenilgiden sonra, o taraftan saldrmak iin yeni bir giriimde bulunulmad. Mesih Paa btn toplarn ehrin en zayf yeri olarak grlen Yahudi mahallesine evirdi. Savunucular oraya dev bir mancnk gtrerek, Osmanllar'm stne alayla "hara" adn verdikleri dev kayalar yadrdlar. Ama saldrganlar da toplarn gece gndz altryordu. Surlara ve ehre 3.500 gllenin frlatld sylenir. Saldrganlar geri pskrtmek iin her trl abada bulunuldu. Savunucular son are olarak, harap haldeki kale surlarnn tepesine kkrt ve zift gibi yanc maddeler ile barut ve demir paralaryla dolu uvallar ve kaya paralar -

m i F "t; 'S - S VF

342

BENC BLM

kardlar. Bu umutsuz saatlerde, Pierre d'Aubusson yeni bir mancnk yapmay teklif eden Meister Georg'u artt. Ancak yapt mancnn frlatt glle dman siperi yerine kalenin surlarna arpnca, ihanet ettiinden phelenildi. kence yaplnca suunu itiraf etti. Bu kez gerekten sulu muydu bilemeyiz ama her halkrda asld. Yine ikenceye tabii tutulunca Mesih Paa tarafndan ba idareciyi zehirlemesi iin gnderilmi olduunu itiraf eden bir baka asker kaann da kellesi uuruldu. O sralar, kaleye her zamanki gibi teslim olmalan karlnda vaatler sunmak zere bir Rum eli gnderildi. Osmanl askeri kanununa gre, bir kaleye saldrlmadan nce dmana slam'a gemesi iin bir frsat tannmas gerekiyordu. Ama bu kez, Palaiologoslar'dan Mesih Paa'nn bu teklifi yapmak iin baka bir nedeni vard. St. Jean valyeleri teslim olursa, ehirdeki ganimetlerin ordunun eline gemeyeceini ve bylece onlara kendisi ve sultan adna el koyabileceini dnyordu. Eli hibir sonu alamadan dnnce, mthi bir fkeye kaplan kapudan- derya hemen yeni bir saldrya geilmesini emretti. Trkler'in yanlarnda ganimetleri toplamak iin uvallar, gen kzlarla erkekleri balamak iin urganlar ve sylenene gre, zerlerine dman askerlerini oturtmak iin sekiz bin kadar kazk vard. Gece boyunca Trk ordughndan "Allahu ekber!" (Allah en ycedir) haykrlar ykseldi. Trkler yama zaman yaklat iin sevinliydi. Toplar gn boyunca Yahudi mahallesinin surlarn dvmt ve bunlarn hzla onarlmas olanakszd. 28 Temmuz Cuma sabah, tam Apulia aklarndaki Trk donanmas demir alrken, afakta yaplan bir top atyla saldr balad. Sk Trk saflar, kar konulmaz bir biimde surlarn kalntlarnn arasndan geti. 40 bin kadar askerden oluan btn Osmanl ordusu hendekleri ve kumsallar aarak ehri kuatt. Ganimete susam olan yenieriler surlardaki gediklerden geti. lk saldr baarl oldu. Rodoslular geri pskrtld ve ele geirilen sura kapudan paann altn ve gm saakl sanca dikildi. Ba idareci ile adamlar, stnde sa resmi bulunan byk tarikat sancann etrafnda toplanmt. ki saat boyunca gs gse arpldktan sonra, Mesih Paa'nn verdii son derece kt bir emir savan seyrini deitirdi. Surlarn tepesine tellallar kartarak, yamann yasak olduunu ve Rodos hazinesinin sultana ait olduunu ilan ettirdi. Bu emrin etkisi hemen grld. Bu koullar altnda savamak istemeyen saldrganlar, hemen ordughlarna geri dndler. Geride, surlarda ve hendeklerde bin kadar Trk cesedi kald. Geri ekilen askerlerin peine den valyeler ise, daha da fazlasn ldrd. Trkler dokuz bin l ve 15 bin yaral verirken, St. Jean valyeleri de zaferin ve zgrln bedelini pahalya demiti. Bu yeni baarszlktan sonra Rodos kuatmasn srdrmeye cesaret edemeyen Mesih Paa, ordughn toplanmasm ve kuatma makinelerinin yaklmasn emretti. Tam askerlerini gemilerle Anadolu kysna geirtecekken, zor durumdaki Rodoslular'a yardm etmek zere Kral Ferrante tarafndan gnderilmi olan iki Napoli gemisi limann giriindeki Trk filosuna saldrd. Trkler Napoli kadrgalanntn geiini engellemeye alt ama bir tanesi, hasar grmesine karn, gemeyi baard. Dieri de ertesi gn geti. Osmanl ordusunun geri kalan Marmaris Koyu'na gtrld. Oradan kara yoluyla stanbul'a dnmek zorunda kaldlar. Mesih Paa yolda Bodrum'a (1402'den beri St. Jean valyeleri'nin elinde olan, eski Halicarnassus) saldrd. valyelerin nl Mauseleum'un talarndan yapm olduu gl San Pietro ka-

V "rT

344

ALTINCI BLM

leine saldrd ama ele geiremedi. Sonra Hali'e gitti. Rodos'taki baarszl yznden sultann gazabna uramas uzun srmedi. Grevinden azledilerek, basit bir sancakbeyi olarak Gelibolu'ya gnderildi. Ancak II. Bayezid'in tahta kyla ans ald. 1493'te Rumeli beylerbeyi ve 1499'da Mekke'den, hacdan dndkten sonra sadrazam yapld. Fatih Sultan Mehmed'in ordusunun Rodos'ta urad utan verici yenilgiye misilleme olarak ne yapmay planladn bilmiyoruz. Mesih Paa'nn yerine Manisa elebi vezir yapld. Bundan sz etmeye de^er, nk daha nce ayn anda hem Rumeli hem de Anadolu kazaskerlii yapmt. Ancak bu kez, belki bir tedbir olarak, bu iki mevki ayr kiilere verildi. Molla Muslihiddin Mustafa yeni Rumeli kazaskeri oldu. Lakab Kesteli (Bursa'nn dousundaki Kestel'den gelme) olan Mustafa nl bir ilahiyat ve hukukuydu. O srada, nl hukuk bilgini ve eyhlislam Molla Hsrev ld. Ksa sre sonra hocas da lecekti. Trk aknclar, 1480 ylnn bitiminden nce Carniola'ya, Carinthia'ya ve Styria'ya bir kez daha saldracakt, imparator III. Friedrich ile Kral Matthias Corvinus Avusturya ilerinde birbirleriyle savarken ve halk her iki taraftan da eit zulm grrken, 16 bin aknc neredeyse hi mola vermeden Hrvatistan' ve Carniola'nn neredeyse tamamn kat etti. 29 Temmuz 1480'de Laibach'n gneybatsndaki Cerknica blgesini ve Logatec'i yakp yktlar. 5 Austos'ta Sava'y geerek Carinthia'ya girdiler. Mchling civarndan Drava'y geerek kuzeye, 1.500 Macar asker tarafndan ele geirilmi olan Neumarkt'a yneldiler, imparatorluk ve Macar askerleri hemen bir mzakere yaptlar, ama Trkler atmaya girmeyip, 6 Austos'ta Neumarkt'tan uzaklaarak Mur vadisine gittiler ve 7 Austos'ta Judenburg'da ordugh kurdular. Orada gruba ayrldlar. Birincisi gneye giderek Carinthia'y yakp ykt. kincisi Mur'u takip ederek Leoben'e doru ilerledi. ncs ise Hohe Tauern'den geerek Rottenmann ve Wald zerinden ilerleyip, muhtemelen Leoben'de ikinci gruba katld. Trkler daha sonra Mur vadisinden Bruck ve Graz'a gidip, Radkersburg yolunda gzden kayboldular. Bir baka grup Judenburg'dan gneye, Carinthia'ya gitti (17 Austos) ve Drau Vadisi'ni yamaladktan sonra Mchling civarndan Carniola'ya gidip, Hrvatistan zerinden Bosna'ya dnd.
N

Bu kez alman ok sayda tutsan arasnda 500 rahip de vard. Osmanl mparatorluu'nda uzun sre yenierilik yapm bir Trk asker kaa igalin 50 bin askerlik.bir orduyla baladn, bunlardan 16 bininin Carinthia'ya girdiini, geri kalannn ise Friuli'ye saldrmaya ayrldn syledi. Ancak byk apta bir istila gereklemedi. Bu yzden, o 34 bin askerin Trkler'in 1480'de yapt seferlere mdahale edebilecek Venedikliler'e kar hazr bekletildiini dnmek makul gibi grnmektedir. Her halkrda, o sralar byk bir Trk ordusunun Carso (Kras) yaylasna ve Friuli'nin baz blgelerine girerek Canale vadisine kadar ilerledii ve ayrca Bosna sancakbeyi skender Bey'in Venedikliler'e anlamalarna sadk kalmalar yolunda gz da vermek iin Dalmaya'y yamalad kesindir. 34 bin asker bu ilerde kullanlm olabilir. O sralar Ragusallar'm politik becerileri byk bir snamadan geiyordu. Osmanllar Hersek'in gneybat snrndaki tahkimatlarn geniletmeyi srdryor, bunu yaparken de Ragusa blgesindeki yollardan uzak durmak iin aba harcamyordu. Dubrovnik bu mesele konusunda bir yl kararsz kaldktan sonra,

II. MEHMED'N SON SEFERLER VE LM

345

1479 Mays'nda Mehmed'den zorbaca bir emir ald: Mehmed, Dubrovnik ehrinin dnda, cumhuriyetin btn topraklarnn (ky aklarndaki adalar da dahil olmak zere), yerli bir mhtedi olan, Hersek sancakbeyi yas Bey'e teslim edilmesini emrediyordu. Bu talebin reddedilmesi zerine, 1480 balarnda, sancakbeyinin askerlerinin kumandan Yunus Bey Val Canale'yi (Konavle Vadisi) igal etti ve bol miktarda ganimet toplad. Ragusal soylularn maliknelerinin bulunduu bu bereketli ve youn nfuslu vadi, uzun sredir Osmanl aknclarnn gzde av sahalarndan biriydi. Senato verdikleri harac 2.500 duka altn arttrmay kabul ederek -Dubrovnik civarndaki krsal blgelere dokunulmamasnn karl olarak-, felaketi bir kez daha savuturmay baard. 18 Yine 1480'de yaplm olmas gereken iki seferden ise Osmanl tarihileri ancak ok sonralar, o. zaman da son derece stnkr bir biimde sz eder. O zamann sadrazam Karamani Mehmed Paa, yazd son derece ksa tarihede, Mehmed'in o sralar Amasya Sancakbeyi olan olu Bayezid'e kk bir orduyla Grcistan'a giderek oradaki iki kaleyi almasn emrettiini yazar. Adlar doru drst okunmaz hale geldii iin (Torul, Turul? [Gmhane]; Matsahilit, Macahel? [Artvin'de bugnk ad Camili]), bu kalelerin yerini bilemiyoruz. Muhtemelen Kafkasya'da deil, Sivas yaknndaki snrdaydlar. Bu kalelerin beyleri muhtemelen Uzun Hasan'm Osmanllarla yapt savata ondan yana karak sultann gazabn stlerine ekmilerdi. Ancak burada asl ilgin olan nokta, sadrazamn Kuban kabilesini ve Anapa civarndakileri cezalandrmak zere erke topraklarna ikinci bir ordunun gnderildiini sylemesidir. Amasya ile Kuban stepleri arasndaki mesafe ok byk olduu iin, bunu bizzat sadrazam sylememi olsa byle bir seferin yapldna inanmazdk. 19 Bu seferler, 1480'de sultann emriyle dzenlenen bir baka seferin yannda nemsiz kalyor. Bu seferin hedefi gneydou Anadolu'ydu. Oras ok uzakta olduundan, Dulkadir Beylii orada hl varln srdrebiliyordu. Elbistan ile Mara hkmdarlarnn Osmanl hanedanlyla eitli akrabalk balar olduunu da unutmamalyz. II. Mehmed 1449'da Elbistanl bir prensesle evlenmiti. 1467'de kuzini Aye Hatun ehzade Bayezid'le evlenmiti. Mehmed'in kaynpederi, kadnlara ve cins atlara baylan Sleyman Bey, bar iinde geen on iki yllk hkmdarlndan sonra lm, yerine drt olu pe pee gemiti. nce Arslan Bey lkeyi bar iinde ynetmiti (1454-1465). Sonra kardei ahbudak onu Mara Camii'nde namaz klarken ldrmt. Kahire'deki Memlk Sultan Hokadem'in gzne girmeyi baarm olan ahbudak onun yanna kam ve Msrl hmisi tarafndan veliaht yaplmt. Ancak lkenin soylular bu karde kati-

18 Biegman, yazl makbuzlara dayanarak, haracn aslnda 1478'de 12.500 duka altnna karldn ve miktarnn iki yl sonra 15 bin altna karldn syler (The Turco-Ragusan relationship, 49, ancak bu daha nce syledii bir szle elimektedir, bkz. a.y. 27). Ancak ne Carter ne de Kreki haracn 15 bin altna karldn kabul etmez, 2.500 altnlk artn ise 1481'de yapldn syler. 19 Bu Osmanl veziri ve yazd tarihe hakknda bkz. Franz Babinger, "Die Chronik des Qaramani Mehmed Pasha, eine neuerschlossene osmanische Geschichtsquelle", Mitteilungen zur osmanischen Geschichte 2, 242-247; yeni basm A&A II, 1-5.

346

ALTINCI BLM

line kar karak, kardei ahsuvar'm baa gemesini istemilerdi. Bu yzden Mehmed'den yardm istediler. Mehmed onlar destekleyerek, ahsuvar'm Dulkadir ve Bozoklu kabilelerinin beyi olduunu resmen ilan eden bir ferman kard (4 Aralk 1465). lkeden kovulan ahbudak, Kahire'deki mttefikinin yanma gitti. Msrl askerler ile ve Dulkadir'in askerleri arasnda atmalar yaand. Sonunda Memlk Sultan stanbul'daki sultana bir eli heyeti gnderdi. Ancak orada yaplan diplomatik grmeler ahsuvar'm lehine sonulanmad. Destekileri tarafndan terk edilen ahsuvar, 1470'te Zamant Kalesi'ne (Tsamando, gnmzde Elba) kat. Sonra Msrllar tarafndan Kahire'ye gtrld. Sultan Kaytbay'm istei zerine Zuvele Kaps'nda asld. Mehmed bacanann lmne aldrmayacakt ama ordusunu Dulkadir topraklarna sokmu olan.Memlk Sulta n ahbudak' tekrar veliaht ilan etti. Bunun zerine Mehmed drdnc kardei, Ala'd-devle'yi (Aye'nin babas) desteklemeye balad. 1480'de ona yardm etmesi iin bir ordu gnderdi. Dulkadir Beylii'ne gnderilen ordunun kumandannn kim olduu bilinmiyor. Bir kez daha lkesinden kovulan ahbudak Msr'a geri dnd ve Ala'd-devle, bacanann mdahelesi sayesinde tahta geti. A n cak Osmanllar'a pek minnettar kalmad. Damad II. Bayezid'e ve torunu I. Selim'e sava ilan etti. Sonunda hem tahtn hem de hayatn yitirdi (1515). Dnya meseleleri asndan nemsiz olan bu olaylardan sz etmemizin nedeni, Mehmed ile Kahire'deki sultan arasnda ciddi bir ekimeye yol amasdr. Osmanl sultannn saldrgan tavrnn ilk belirtileri muhtemelen on be yl nce, Mekke'ye giden yol stndeki su kanallarn haclar faydalansn diye onarmay teklif etmesiyle ortaya kmt. Bu grnte sofuca ve kar kaygs gdlmeden yaplm teklifin ardna muhtemelen kutsal Mekke ve Medine ehirlerini koruma altna alma arzusu vard o kadar. Aslnda bu, artk kendini btn slam dnyasnn ba olarak gren Mehmed'in Memlk sultanlarnn yzyllarca yararland bir ayrcal talep etmesi anlamna geliyordu. Ancak Memlk sultanlar bu ayrcalktan seve seve vazgemeyeceklerdi elbette. Her halkrda bu neri, nedenleri ne olursa olsun, Hokadem tarafndan reddedildi. Hokadem, Suriye ve Msr hkmdarlarnn bu kutsal yerlerin bakmn yapma onurundan vazgemeyi gururlarna yediremex yeceklerini syledi. mparatorluun gney Anadolu snrlarnda durmadan yaanan olaylar ve trmanan gerginlik, eninde sonunda savala sonulanacakt kanlmaz olarak. Bu an artk yaklayordu. Ancak Mehmed'in sal iyi deildi. K stanbul'daki saraynda, sessiz sedasz geirdi. Gentile Bellini, gnmzde Londra'da korunan portreyi [Resim XXIII] Kasm sonunda bitirdikten sonra, stanbul'da birka hafta daha kald. lkbahar yaklatnda ise, sultan son seferini balatacak kadar iyilemiti. Tulu sancaklar stanbul'un karsndaki Anadolu kylarna dikildi. Herkesin bildii gibi, bu Asya'ya yrneceinin iaretiydi. Ama bu yeni seferin hedefini hi kimse, sultana en yakn olan kiiler bile bilmiyordu. Rumeli ordusu bakumandanla aa yukar ayn zailanda anakkale Boaz'n geti. Anadolu ordusuna Mays ortalarnda Konya yaknndaki geni ovada toplanmas emredilmiti. Ordunun boyutlar, byk bir sefere klacan gsteriyordu. Grne baklrsa gneye, Memlk sultannn topraklarna gidilecekti. Ayrca zellikle Bat'da, Mehmed'in Rodos'taki St. Jean valyelerine bizzat saldracandan korkuluyordu.

II. MEHMED'N SON SEFERLER VE LM

347

Mehmed'in 25 Nisan aramba gn skdar'a gemesiyle sefer balad. Gebze civarndaki Hnkar ayr'nda konakland. Buras Hannibal'n mezarna yaknd. Sultan burada 1 Mays'ta iddetli karn arlar ekmeye balaynca hekimler arld. Eski hastalklarnn, yani damla ile romatizmann yan sra yeni hastalklar da bagstermiti. Sultan ilk tedavi etmeye alan hekim, Laristanl Acem Hamideddin el-Lari oldu. Fatih'in hayatnn son gnlerinde oynad rol, ondan phelenilmesine yol at. stnde younlaan pheleri datmakta yle baarsz oldu ki, drt yl sonra Edirne'de ldnde (22 ubat 1485), Edirneliler, ona II. Bayezid tarafndan zorla verdirilen ar dozda afyon yznden ldne inandlar. El-Lari'ye ilikin yklerin en lml olan, sultana istemeden yanl bir ila vermesidir. Bu yzden el-Lari'nin ldrlmesinin nedeni ya sultan ldrme giriimine tanklk etmi olmas ya da Mehmed'in lmnden bizzat sorumlu olmasdr muhtemelen. El-Lari baarsz olunca, sultann hasta yatana eski dostu Maestro Iacopo arld. Ancak Iacopo elinden bir ey gelmeyeceini, nk daha nceki hekimin yanl bir ila kullanm olduunu ve bu ilacn etkilerini gidermenin artk mmkn olmadn syledi. Sultan dayanlmaz aclar ekiyordu. Can ekien sultana verilen ila, barsaklarn tkamt anlalan. Fatih Sultan Mehmed, 3 Mays 1481 Perembe gn, ikindi namaz vaktinde, leden sonra drt civarnda 49 yanda ld. Osmanl tarihilerinin belirttii gibi, Mars'n etkili olduu bir saatti bu. Mehmed'in lm nedeninden emin deiliz. ok sayda dmannn oluu ve lmne ilikin baz ayrntlar, muhtemelen zehirlendiini gsteriyor. Mehmed lmnden bir hafta nce yeni bir sefere kmt. Oysa nceki yl ve daha ncesinde, hastalklar hareket etmesini gletirdiinde, nemli seferlerinde kumandanl vezirlerine vermiti. rnein Rodos adasna ve talya'ya yaplan saldry iki mhtedi ynetmiti. Bu yzden, 25 Nisan'da bakentinden ayrldnda sal yerinde olmalyd. Zaten grg tanklar da o lmcl barsak sanclarnn ertesi Sal gn anszn baladn sylemitir. Btn bunlar, Mehmed'in yola ktktan hemen sonra zehirlendii ve hibir ilacn hayatn kurtarmaya yetmedii iddiasn desteklemektedir. Eer zehirlenmise, bunun kimin ii olduunu bilmiyoruz. Venedikliler'in daha nce yapt bir dizi zehirleme giriiminin tamamen baarsz olduu gz nne alndnda, bu ite Venedikliler'in parma olduu pek muhtemel grnmemektedir. Sultan olu Bayezid zehirlemi olabilir. O ak grl baba ile mistisizme meyilli, yobaz olunun aras pek iyi deildi. Aslnda pek ok kii sultann Amasya'ya, Bayezid'in sancakbeyi olduu ehre yrd grndeydi. Sultan ile olu arasndaki ekime giderek iddetlenmi ve tam o sralar dorua kmt. Amasya'daki ehzade Bayezid, 1481 Nisan'mn ilk yarsnda istanbul'dan baz mektuplar almt. Bu mektuplarda sadrazam Karamani Mehmed Paa'nn sultan tahtn yasal veliahtn gz ard edip ehzade Cem'i mstakbel sultan olarak ilan etmeye ikna ettii yazlyd. Bu yzden Bayezid, Halveti dervilerinin yardmyla en azndan sadrazam ldrmeye alm olabilecei gibi, ayn eyi babasna da yapmak istemi olabilir. Bu iddia, byk gkbilimci Ali Kuci'nin yeeni ve Halvetiler'in eyhi Muhyiddin Mehmed'in szleri tarafndan da desteklenmektedir. Byk bir ne kavutuktan sonra 1514'te orum'daki iskilip'te len Muhyiddin Mehmed, Fatih'in lmn-

348

YEDNC BLM

den ksa sre nce Mekke'ye hacca gitmiti. Amasya'da Bayezid'in yanndan ayrlrken (Bayezid sultan olunca ona ok iyi davranacakt) ona geri dndnde ehzadenin sultan olmu olacan syledi. Bu gizemli sz, daha sonra dervilerin gelenei uyarnca, eyhin kehanet yeteneinin ve dolaysyla kutsallnn kant olarak yorumland. Bayezid'e gelince, o u nl Arab zdeyiini defalarca yinelemiti: "Hkmdarlar arasnda acma olmaz" (La arhama beyne'l-mluk). Otuz bir yl sonra kendisi de bu acmasz kuraln kurban olacakt: 26 Mays 1512'de, doum yeri olan Dimetoka'ya giderken, olu ve kendisinden sonra tahta geecek olan Selim'in emriyle Yahudi bir hekim tarafndan zehirlenerek ldrld. Herhalde, Fatih Sultan Mehmed sefere ktnda damla illetinden muzdaripse de, ar hasta deildi. Yaplan hazrlklara baklrsa, byk apl bir sefer olacakt bu. 2 0 Ordughta, sultann en yakn maiyeti dnda hi kimse onun ldn renmedi. Sadrazam Mehmed Paa ile etrafndakiler, Fatih'in iddetli bir damla krizi geirdii iin stanbul'a dnmek zorunda kald sylentisini yaydlar. Sultann cesedi hemen bir tahtrevanla skdar'a gtrlp, gemiyle bakente geirildi. 21 Orduya Anadolu kysndan ayrlmamas emredildi. Hibir geminin Boazii'nden stanbul'a gemesine izin verilmedi. Eski efendisi ile anlam olan sadrazam, ehzade Bayezid'in tahta gemesini her ne pahasna olursa olsun engellemek istiyordu. Bu yzden hemen Konya'daki ehzade Cem'e, tahta olabildiince abuk gemesini sylemek iin atl gnderdi. Ancak bu arada sultann ld haberi yaylm ve byk bir huzursuzlua yol amt. Askerler, zellikle de yenieriler tehditkr bir hal almt. Sahile koup balk kayklaryla Avrupa yakasna getiler. Vahice haykrarak, efendilerini grmek istediklerini sylediler. Bu olmaynca, sarayn kapsn krp ieri girdiler. Sultann cansz bedenini grnce, fkelerini sadrazamdan kardlar. Onu (ve muhtemelen Maestro Iacopo'yu) orackta ldrdler. Karamani Mehmed Paa'nn kellesini bir mzraa geirip sokaklarda dolatrdlar. Ayaklanan halk evlere ve dkknlara, zellikle de Yahudiler'e ve Hristiyanlar'a ait olanlara saldrd. Venedikli ve Floransal tacirlerin dolu depolar yamaland. Cem Sultan'a gnderilen ulakn talihi yaver gitmedi. de tutukland . Bayezid'in orduda iki damad vard. Biri yenieri aas, dieri ise Anadolu beylerbeyi idi. Muhtemelen onlar sayesinde olanlar haber alarak, hemen stanbul'a doru yola kt. Sadrazamn korkun lm ve Cem Sultan' armay baaramam olmas, merhum sultann en byk olunun halk tarafndan destek-

20 Sultann lm hakknda bkz. yukarda, 2. blm dipnot 15'te sz geen Babinger'in makalesi. Daha ayrntl bilgiler de eklenmi Trke evirisi iin bkz. Feridun N. Uzluk, Fatih Sultan Mehmed Zehirlendi mi Eceli ile mi ld? (Ankara, 1965). M. C. ehabeddin Tekinda, Babinger'in sultann zehirlendii savm iddetle eletirir, bkz. "Fatih'in lm Meselesi," Tarifi Dergisi 16 (1996), 95-108. Karlatrmal bir okuma iin bkz. Kissling'in Halveti dervilerinin bu konudaki rol hakknda syledikleri (bkz. yukars, 4. blm, dipnot 37). Yine karlatrmal bir okuma iin bkz. Tahsin Yazc, "Fetih'ten Sonra stanbul'da lk Halveti eyhleri: elebi Muhammed Cemaleddin, Smbl Sinan ve Merkez Efendi," ED 2 (1956), 87-113. 21 Sultann cesedinin gtrl ve ne yapld hakknda bkz. 1. H. Uzunarl, "Fatih Sultan Mehmed'in lm," Belleten 34 (1970), 231-234.

II. MEHMED'N SON SEFERLER VE LM

349

lenmesini kolaylatrmt. Yenieri aas Sinan, ayaklanan askerlerine, ehzade Bayezid tahta geince maalarn iki katma karma sz verdi. Grg tanklarnn sylediine gre, bunu duyan askerler "Yaasn Bayezid!" diye haykrmaya balad. Bu arada eski -ve gelecekteki- Sadrazam shak Paa, Sinan Aa ile ibirlii yapmt. Sinan'n onayyla ehzade Bayezid'i sultan ilan etti ve sultan gelene kadar yerine gen olu ehzade Korkud'un naiplik yapacan aklad. ocuk, halkn sevin nidalar arasnda sokaklardan geirildi. 22 Drt bin atl korumasyla yola kan Bayezid, 20 Mays'ta skdar'a vard. Orada kendisini sevin iindeki yenieriler karlad. Yenieriler o durumda bile maalarnn artrlmasn talep etmeyi ihmal etmedi. Yeni sultan siyah giysiler ve siyah bir sarkla bakente girdi. nce babasnn cenazesini kaldrd. Cenaze treni, daha ok (bni) Vefa adyla bilinen eyh Mustafa tarafndan ynetildi. Balangta sadrazam Karamani Mehmed Paa'nn en ateli taraftarlarndan biri olan eyh Vefa, onun lmesiyle birlikte hemen yeni sultann tarafna gemiti. Zeyniye tarikatndan olan eyh Vefa, hayat boyunca yoksullarn dostu olduunu ne srmesine karn byk bir servet edinmi ve stanbul'da medreseli bir cami yaptrmt. 1491'de bu caminin nne gmld. Yas giysileri iindeki II. Bayezid, imparatorluun nde gelenleriyle birlikte tabutu Fatih'in yaptrm olduu camiye tad. Mehmed'in cenazesi muhtemelen daha sonra bir trbeye tand. Cenaze treninden sonra, Bayezid'in otuz bir yl srecek saltanat balad. Mehmed'in lmnn hemen ardndan gerekleen baz heyecan verici olaylara ilikin ilgin ama doruluu pheli baz ykler vardr. Ortaaa ait yirmi drt sayfalk bir Franszca el yazmas, bir ara IV. Edward'm (1461-1483) kzlar olan iki ingiliz prensesi Elizabeth ile Cecily'nin eline getikten sonra defalarca el deitirmi ve en sonunda Princeton niversitesi Ktphanesi'ne gitmitir. Testament de Amyra Sulthan Nichhemedy Empereur des Turcs adl bu elyazmas, aslnda yazarn bir arkada olan Giovanni (Jehan) diye birine 12 Eyll 1481'de yazlm, Bayezid'in tahta geiinden h e m e n nce ve sonra Osmanl bakentinde olan" olaylar anlatan talyanca,bir mektubun Franszca evirisidir. Bu mektubun, Philippe de Comines'in Memoirs'nda ad geen "anlat" olup olmadn bilmiyoruz. Mektup, II. Mehmed'in veliahtna, cenaze trenine, klelerine ve kullarna ilikin szde vasiyetiyle balar ki, bunlar hi inandrc deildir. Gece vakti yaplan cenaze trenine 20 bin kiinin katldn sylemesi, yazarn zellikle saylar konusunda hayal gcn dizginsiz brakt izlenimini uyandrr. afaa kadar sren trene en az iki bin derviin katldn syler. 23 Hristiyanlk'm can dmannn ld haberi Bat'ya ancak iki hafta sonra

22 Cem'in imparatorluun en azndan bir blmn ele geirme abalar (aabeyinin hkmdarl dneminde yllarca srmtr) hakknda bkz. Sidney N. Fisher. "Civil Strife in the O t toman Empire 1481-1503", Journal of Modem History 13 (1941), 448-466. Yine bkz. ayn yazardan, The Foreign Relations of Turkey 1481-1512 (Illinois Studies in the Social Sciences XXX, no. I; Urbana, 1948). 23 Bu belgenin tpkbasm, dizilmi metni, ada Franszca ve Trke evirileri iin bkz. A. Sheyl Onver, Fatih Sultan Mehmed'in lm ve Hadiseleri zerine Bir Vesika (stanbul, 1952). Comines "Mehmed bir vasiyetname yazmt ve ben onu grdm" diye yazmtr (Memoirs, 417).

350

ALTINCI BLM

ulat. Mays sonunda Roma'da Mehmed'in artk yaamad sylentisi yaylmt. Yine o sralar Venedik Signoria's bu konuda stanbul'daki sefiri Niccol Cocco'dan ve balyoz Battista Gritti'den gvenilir bilgi alm ve bu bilgiyi Vatikan'a iletmiti. Bu sevin verici haber patlayan toplar ve alan anlar eliinde Roma sakinlerine verildi. Sixtus, Tanr'ya teekkr etmek iin Santa Maria del Popolo Kilisesi'nde bir ayin dzenledi. Bu ayine btn kardinaller ve sefirler (bu kez Venedikli magnifico messer Zaccaria Barbara da dahil olmak zere) katld. Gece olunca her taraftan havai fiekler frlatld. 3 Haziran'da grkemli kran duas ayinleri dzenlendi. Papa bunlara bizzat katld. talyan tarihileri, btn talya'da benzer kutlamalarn yapldn yazar. Mthi bir sevin yaanyordu. Matthias Corvinus, sultann lmnn douraca sonular konusunda ihtiyatlyd. IV. Sixtus'a yazd uzun bir mektupta, II. Mehmed'in 1481'deki Aziz Yuhanna Yortusu'nda (24 Haziran), yakn zamanda Macarlar karsnda urad yenilginin intikamn korkun bir biimde almak iin Macaristan' igal etmeyi planladn kantlamaya alt. Geri bu iddias gereklemi olaylara dayanmyordu ama yine de bu Macar kralnn Hristiyan dnyasna krallnn sahip olduu kilit niteliindeki konumun ne kadar tehlikeli olduunu anlatmaya almasn engellememiti. "F fortuna della Cristianita e dell' Italia, che la morte domasse ilferoce ed indomobile Barbaro" diye yazacakt Venedik'teki San Marco savcs ve valye, iki yzyldan fazla bir sre sonra: "Hristiyanlk'n ve talya'nn ans varm ki, lm o vahi ve dizginlenemez barbar durdurdu." Bat'nn ilk kapld his buydu phesiz. La grande aquila e mortal (Byk kartal ld) diye sevinle haykrmt bir eli Signora'ya, 19 Mays 1481'de. Kimse gelecei dnmyordu. Avrupa'nn kapld ruh halinin en iyi gstergesi, glkle canlandrlm olan Hal seferi ateinin hemen tekrar snmesidir. Bolognallar "Trk tiran" ldne gre artk sz verdikleri mali yardm yapmalarna gerek kalmadn sylediler. Gerekten de artk talya Trkler'in tehdidine ve saldrlarna maruz kalmayacakt. Tedbirli ve gvensiz bir yapya sahip olan Fatih'in olu Bayezid ciddi bir tehdit deildi. Olu I. Selim ise ran, Suriye ve Msr'la savat. Osmanllar haris gzlerini Bat'ya ancak Selim'in olu Muhteem Sleyman'n saltanat dneminde tekrar evirdiler. Macaristan, Muhteem Sleyman tarafndan alnd ve 150 yldan fazla bir sre boyunca Osmanllar'm elinde kald (1541-1699). Ordusu Viyana surlarna dayand (1529) ve btn Avrupa'y tehdit etti. Fethedilen yerler zamanla yitirildi. On dokuzuncu yzyla gelindiinde, geride ancak II. Mehmed'in gneydou Avrupa'da ald blgeler ve adalar kalmt. Gnmze ise yalnzca Asya'da ele geirdii topraklar kalmtr.

24 Mehmed'in lmne ilikin Latince bir ark iin bkz. Babinger, "Eine Lateinische Totenklage auf Mehmed II", Studi Orientalistici in onore di Giorgio Levi della Vida I (Roma, 1956), 1531; yeni basm A&A II, 151-161.

yedinci

'BCm

FATIH SULTAN MEHMED'IN KIILII VE IMPARATORLUU.

I. HKMDAR VE NSAN

Fatih Sultan Mehmed'in kendi halknn ve Bat dnyasnn tarihinde oynad rol nasl deerlendirirsek deerlendirelim, Ortaa'm en nde gelen figrlerinden biri olduu inkr edilemez bir gerektir. Bir hkmdar ve insan olarak kiilii hakknda, Batl kaynaklarla Osmanl tarihilerinin yorumlar farkldr. Batllara gre, o zamana ve hatta daha sonrasna ait ok sayda yazdan anlald kadaryla, II. Mehmed hayat boyunca bir ykc, kana susam canavar bir hkmdar, Hristiyanlk'm ba dman, bir Deccal'd. Hristiyan Bat, II. Mehmed'in lm haberiyle birlikte rahat bir nefes almt. Bu en azimli dmann lmnn ardndan yaplan kutlamalarn sonu gelmeyecek gibiydi. St. Jean tarikatnn kurnaz ve uzak grl viskanlaryas Guillaume Caoursin, Rodos valyeleri'nin yapt bir toplantda, II. Mehmed'in aslnda mezarnda olmadn, lmnden sonra gerekleen byk depremin nedeninin cesedinin yerin dibine, cehenneme inmesi olduunu sylemiti. Sonra sultann iledii insanlk sularn sralamaya girimiti. t e yandan, Fatih gnmzde bile Trkler tarafndan sultanlarn en ycesi, dnya tarihinde esiz biri olarak grlmektedir. II. Mehmed zerine yazm olan Trkler ondan ne kadar sonra yaamsa, yurttalarna izdikleri portre o kadar gz kamatrc olmutur. Gnmzde, normalde ok uzak gemiin olaylarnn ve kiilerinin iyice siliklemi ve yerlerini imdin i n ya da yakn zamann baarlarnn alm olmas gerekirken, Fatih Sultan Mehmed ok sayda kitapta Trk halkna Trk tarihinin en parlak ve masum figr olarak tantlr. Bunun tek aklamas ateli bir milliyetiliktir. Her ne kadar uzak tarihe snmann psikolojik aklamalar olsa da, tarihsel olaylar derinlemesine inceleyen bir gzlemci byle aklamalarla tatmin olmaz. II. Mehmed'in tarafsz bir gzle deerlendirilmesini son derece g klan ey, elimizde kiiliine ilikin gvenilir bilgilerin bulunmaydr. Venedik relazione'leri bizi on altnc yzyl ve sonras iin bilgilendirse de, on beinci yzyl hakknda elimizde bu trden bilgiler yoktur. Gicomo de' Languschi ya da Niccol Sagundino gibi kiilerin Fatih'in saltanatnn ilk yllarnda Osmanl imparatorluu'na yaptklar yolculuklar srasnda yaptklar ksa tasvirler, bizi en azndan Fatih'in hkmdarlk yn konusunda biraz olsun aydnlatr. Bylece, daha

-Ww r -n;

sr> ,

v,

352

YEDNC BLM

o zamanlar bile dnya tarihinde yer edinmeyi planladn anlarz. Mehmed Byk skender ve Julius Caesar gibi byk bir imparator olmak, hatta onlar amak istiyordu. Bu yzden hedefi bir imparatorluk, istikrarl bir dnya gc yaratmak ve onu yeni bakenti stanbul'dan ynetmekti. Btn dnyay egemenlii altna alma arzusu snr tanmyordu. Makedonyal skender'in Asya'ya daha kk bir orduyla girdiini sylemiti, oysa imdi iler deimiti, nk eskiden Batllar Dou'ya sefere karken, imdi o Dou'dan Bat'ya yryordu. Dnyada yalnzca bir evrensel imparatorluk, bir din ve bir hkmdar olmalyd. Bu birlii salamak iin en uygun yer Konstantiniyye idi. Bu ehir elindeyken Hristiyanlar' egemenlii altna alabilirdi. Hibir kanun, ve Allah'tan baka hibir g tanmadn sylyordu. Bunlar Konstantiniyye'nin ele geiriliinden hemen sonraki dnemde yazm olmas gereken Venedikli, Mehmed'in bu bak asn babasndan edindiini eklemeyi de ihmal etmiyor. Bu balamda, Mehmed'in slam dinine olan yaklamn olabildiince aa kavuturmak yerinde olur. Zor bir itir bu. ran'a ilikin olan, yani sapkn her eye kar duyduu tutku -eski bir Osmanl deyimi "Kim ki okur Faris/ Gider dinin yars" der-, ocukluundan itibaren ii doktrinlerine ve serbest fikirli insanlara aka eilim gstermesi, ktphanecisi Molla Ltfi gibi sapknlarla sk sk grmesi, onun en azndan hayatnn baz dnemlerinde kat Snni ilahiyatna dorudan ters den dini fikirlere eilimli olduunu gsterir. Sultan bazen Hristiyanlk'm ilkelerini renmeye almtr. Ktphanesinde bulunan el yazmalarnn da gsterdii gibi, Hmanist danmanlarndan, zellikle de Patrik Gennadios'tan, kendisine Hristiyanlk'm tarihini ve doktrinini retmelerini istemiti. Ayrca Bat'ya sultann Katoliklik'e getii yolunda tuhaf raporlar birden fazla kez gnderildi. Hatta Hristiyan annesinin ona Pater Noster gibi popler dualar rettii ama sonradan bunlar unutup Hristiyanlk'tan uzaklat bile syleniyordu. Byle ykler ciddiye alnamaz elbette. Ancak, Gennadios'un "itikatxme"si belki de daha nemlidir. Orijinal Rumca metni korunmu olan bu belge, Karaferye kads Ahmed Bey tarafndan Trke'ye evrilmitir. Hristiyanlk stne bu yaz muhtemelen Fatih'in emriyle yazlmt. A m a Mehmed'in din deitirmeyi aklndan geirdiini bile dnmek hata olur. Bizans bakentinin fethedilmesi ve ^Osmanllar'm Hristiyanlar'm yaad geni topraklan fethetmesi, sultann yeni kullarnn dini hakknda bilgi edinmesini zorunlu klmt, nk artk Osmanl devletinin ynetimi ve savunmas yalnzca Osmanl st snflarna ve birka mhtediye emanet edilemezdi. Bunlarn sorumluluu, yeni fethedilen blgelerdeki, Hristiyanlk' brakarak sultann siyasi makinesinin paras olmay istediklerini gsteren herkes arasnda paylatrlmalyd. Mehmed'in kiisel sohbetlerinde sapkn fikirlere kar byk sempati sergilediini biliyoruz. Ama devletin ba olarak slam'n Snni mezhebini kat bir biimde dayattn ve halk arasndayken kendisinin de bu kurallara uyduunu da biliyoruz. Ayrca yllar getike farkl dinlere ilgi duymaya balam olabilir. Sultann saraynda yllarca kalm olan Gian-Maria Angiolello'nun, II. Bayezid'in, babas hakknda "otoriterdi ve Muhammed peygambere inanmazd" dediini sylerken yalnzca saray dedikodusu yapmad kesindir. Angiolello, II. Bayezid'in bu konuda gerekten hakl olduunu, bu yzden herkesin Mehmed'in hibir dine inanmadn dndn syler. Oulun babasyla ilgili bu kat yargsn, II. Ba-

I. HKMDAR VE NSANZ

353

yezid'in sofuluuna yorsak bile (slam'n kat kurallar dndaki her eyi sapklk sayyordu), syledii eyde doruluk pay byktr phesiz. te yandan Theodoras Spandugino, Mehmed'in lmnden ksa sre nce kutsal Hristiyan emanetlerine tapmaya baladn ve bunlarn nlerinde her zaman yakl mumlar bulundurduunu sylese de, onun da gvenilir bir gzlemci olmadn itiraf etmeliyiz. Mehmed'in saraynda Bizans kiliselerinin hazinelerinden alnm kutsal emanetleri bulundurma alkanlnda olduu kesindir. Venedikliler ona sa'nn stnde doduuna inanlan kaya paras iin 30 bin duka altn teklif ettiinde, bunu horgryle reddetmi, byle bir kutsal emaneti 100 bin duka altnna bile satmayacan sylemiti. Olu II. Bayezid ise kendisine miras kalan bu kutsal emanetleri kullanmaya alt (elimizde bunlarn ksmi bir katalou bulunmaktadr). Bunlar kardei Cem Sultan'm iadesi karlnda Fransa Kral VIII. Charles'a vermeyi nerdi. Sarayda toplanan bu kutsal emanetlerin ou Mehmed'in ve zellikle de olu Bayezid'in saltanat dneminde dei toku aralar olarak Bat'ya gnderildi. Mehmed'in dinsel adan hogrl olduu kesindir. zak Sarfati'nin 1454'te Trkiye'den Orta Avrupa'daki Yahudiler'e yazd ve onlara Hilal'in altnda yaayan dindalarnn durumunun ne kadar iyi olduunu anlatt mektubunda sylediklerinin bir ksm bile doruysa, Mehmed'in imparatorluu gayrimslimler (reaya), zellikle de Yahudiler iin bir cennet olmalyd. Sarfati, Trkiye'de her eyin olduunu yazyordu. Herkes incir aalarnn ve asmalarn glgesinde zgrce yaayabiliyordu.1 Osmanl mparatorluu'na ge davet eden bu mektubu deerlendirirken, on beinci yzylda Orta Avrupa'da yaayan Yahudiler'in durumunun ne kadar berbat olduunu da gz ard etmemeliyiz elbette. Srekli zulm gryorlard. Bu koullar altnda, kimsenin dini yznden zulm grmedii Trkiye onlara gerek bir cennet gibi gelmi olsa gerek. Ayrca Mehmed ticari ilerde ve mali politikasnda Yahudiler'in yardmna bavuruyordu. Bunlarn arasnda Maestro Iacopo da vard. Bazen mali konularda ona danmas Mslmanlar' rahatsz ediyordu. Ama Hristiyan mahallelerinde de herkes "istedii dini seebiliyordu". Bunun birden fazla kant vardr. Tamamen dinsel zgrlk vard. Kimse dini yznden byk sorunlar yaamyordu. mparatorluun cra yerlerindeki Hristiyan sakinler ou zaman zulm gryor ve hakszla uruyordu phesiz ama bunda devletin bandakilerin parma olmad da kesindir. Mehmed'in dneminde Osmanl mparatorluu'ndaki gayrimslimlere gerekten son derece anlayl davranlm olmasnn nedeni, Mehmed'in dinsel konulardaki lmlldr byk lde. Bu zellii din konusundaki kendi serbest fikirleriyle yakndan ilgiliydi muhtemelen. Ancak Mehmed bir konuda hogrszd. Geri bunun nedeni dinsel olmaktan ok siyasiydi anlalan. Tasavvufi hareketlere aka dmand. Bu hareketler on beinci yzyln banda Osmanl blgelerine, Rumeli'ye ve hatta Arnavutluk'a dek yaylmt. Halktan byk destek gryorlard ve belirgin bir siyasi nfuzlar

1 Sarfati'nin mektubunun ksaltlm bir evirisi iin bkz. Franz Kobler (ed.), A Treasury ofjewish Letters I (Londra, 1952), 283-285.

" T i i l l " r "/T

>

354

YEDNC BLM

da vard phesiz. Halktan sultan kayglandracak kadar sayg grmelerinin nedeni, din konusunda ar ulara kaymamalaryd. Bylece iilik'in etkisi altnda olan Anadolu halkyla yaknlaabiliyorlard. Sultann yoksul kullar, onlarn hem yoksullar idare tarzndan, hem de pastoral yeteneklerinden etkileniyordu. Yerleik slam'da ve imamlarnda bulunmayan niteliklerdi bunlar. Dogmatik dini liderler genellikle pek ruhani deildi. Halktan kopuk yaadklar iin, halka hitap etmeyen dogmalar ve kanunlar (hiyal) tekrarlamaktan baka bir ey yapmyorlard. Derviler onlarn yerini almaktan, bu dnya ile dieri arasnda araclk yapmaktan mutluydular. ounlukla eski inanlar yanstan ayinlerinin ve detlerinin mistik karakteri sradan insanlara ok ekici geliyordu, nk dogmatik slam'n mant onlar tatmin etmiyordu. Dogmatik slam'n hep kar kp savat azizlik kavram, baz dervi tarikatlarnda zellikle n plana kyordu. Bu, sradan insanlara karmak ve ou zaman da anlalmaz gelen dini kanunlardan ok daha fazla hitap ediyordu. Ayrca dervilerin tekkelerinde yaptklar hayr ilerini de unutmamalyz. Dervilerin inanlarnn temelde panteist olmas, gayrimslimlere kar daha akgrl olmalarn salyordu. Bylece Hristiyan nfus tarafndan bile seviliyorlard. yle ki, bazen Hristiyanlar'la Mslmanlar ayn azizin tarikatna katlyordu. 2 Mehmed'in babasnn Konya'daki Mevlevilik'e byk sempati besledii, Edirne'deki camiinin yanna onlar iin muhteem bir zaviye yaptrd ve kendisinin de muhtemelen bu tarikata bal olduu bilinmektedir. II. Murad'm bu tarikat yenierilerle yakn balar olan Bektai dervilerine kar durmak iin mi desteklediini bilmiyoruz. II. Bayezid'in son derece gl Halveti tarikatna kar besledii zel ballk da kolayca aklanamaz, her ne kadar ortak politik hedefler iin ibirlii yapm olmalar mmkn grnse de. Anlalan Mehmed genliinde dervilere ve eyhlerine kar daha az dmanlk besliyordu. Genken iranl sapknlarla konumaya can atar, onlar saraynda arlard. Ayrca Konstantiniyye'nin fethinden nce ve o srada gereklemen baz olaylarn eyhlerle ilgisi olduu, Mehmed'in onlar ok iyi arlad sylenir. Ebu Eyyub'un mezarn bulan Ak emseddin'den sz etmitik. Sonradan baz taraftarlarnn eyhin Bizans'n fethediliindeki roln abartmak iin, nl mutasavvf eyh Shreverdi'nin (. 1234, Badat) ruhani veliahtmm biyografisini birtakm hayal rn olaylarla ssledikleri izleniminden kurtulmak gtr. Ne tuhaftr ki, Mehmed'in otokrat tavrlarna kar kan ve gen hkmdara kibrini yenmeyi retmek iin onunla arasndaki mesafeyi koruyan biri olarak gsterilir. Sultan Konstantiniyye surlar nnde kurduu adrda ziyaret ettii ve ona karanlkta sk sk sarlnca Mehmed'in "tir tir titredii ve neredeyse dp baylacak hale geldii" sylenir. eyh sultan sakinleene kadar brakmamt. Bu

2 Tarikatlarn yeri hakknda ksaca bilgi iin bkz. H. J. Kissling, "The Sociological and Educational Role of the Dervish Orders in the Ottoman Empire", Studies in Islamic Cultural History, ed.: G. E. von Grunebaum ( =The American Anthropobgist 56, no. 2, 2. blm [Nisan, 1954], no. 76), 23-35. Ayrca bkz. Gibb ve Bowen, Islamic Society and the West I, 2. blm, 179-206. Hristiyan trbelerinin Islamlama'syla ilgili belgeler iin bkz. E W. Hasluck, C/ristianity and Islam under the Sultans, zellikle de I, 3-118.

I. HKMDAR VE NSANZ

355

tuhaf olayn sonucunda, eskiden o dnya ilerinden uzak mistii hi sevmeyen sultan, ona derin bir sevgi beslemeye balamt. Ancak Mehmed daha sonralar bu dilenci dervilerin halkn sevgisini kazanmasndan rahatsz olmaya, hatta korkmaya balad. Onlarn lkenin her yanna yaylp yerlemesinden huzursuz oluyordu. Faaliyetlerini kstlamak ve yasaklamak iin elinden geleni yapt. Kaynaklarda, baz tarikatlarn mallarna el ^koyduundan sz edilir. Mehmed'in saltanatnn sonlarna doru, tarihi eyh Akpaazade, sadrazama bu basklardan yakmdysa da bir sonu alamad. Bir eyh ne kadar poplerse, sultan onunla herhangi bir biimde temasa gemekten o kadar srarla kanyordu. Fanatizmleri, lgnca davranlar ve giysilerinin hrpanilii yznden eyhleri deli ilan etmiti ve onlar sk sk imparatorluundan kovuyordu. Bu insanlardan bazlarnn biyografik tasvirleri, Mehmed'in kanlarn destekler niteliktedir. Tasvir edilenlerin hemen hepsi Halveti tarikatnn yeleriydi. Sultan zellikle bu tarikata pheyle bakyordu. Bunun nedeni ya Amasya'daki olu Bayezid'le kurduklar yakn ilikiler ya da poplerlikleri ve siyasi meselelere karmalaryd. Bu tarikat Mehmed'in dneminde henz btn imparatorlua yaylp, kat bir tekilatlanma iine girmemiti. Yalnzca Dou Anadolu'da ve dou snr blgelerinde etkiliydi. Halveti dervileri ancak Bayezid dneminde byk bir gce sahip oldu. Bu g on alt yzylda daha da artt. Ancak Mehmed'in dneminde Anadolu'da younlamalar ve Dou ile, zellikle de Bak ve Tebriz (Uzun Hasan'n bakenti) ile yakn iliki iinde olmalar, en azndan bir sreliine sultan kayglandrm olabilir. rnein Bursa'da Alaeddin adl bir Halveti eyhi, dokunduu ve hatta bakt insanlar vecd haline sokabilmesiyle mehurdu. Bir gn bakente gitti. Bu yeteneinin ifa verici zellii de vard anlalan, nk aralarnda toplumun ve devletin nde gelen kiileri de olmak zere pek ok insan ona danmaya geliyordu. eyhin anszn poplerlik kazanmasndan rahatsz olan Fatih, ona lkeyi terk etmesini emretti. Alaeddin Karaman'a g etti. Larende'de ld. Mezar orada yllarca kald. Aydmelili eyh mer (Rueni) adl bir erkek kardei vard. Kaynaklarda, onunla ayn ehirde yaam olan mzisyen Molla emseddin'le kartrlsa da, Rueni'nin de Osmanl mpratorluu'nu terk edip nce irvan'a, ardndan da Uzun Hasan'n sarayna gittii ve orada iyi arland kesindir. 1487'de ran'da ld dnlmektedir. Rueni de bir Halveti idi. Bu yzden sultann phesini ekmi olsa gerek. Bu tarikata giren bir baka dervi de Alaeddin (el-Arabi, yani "Arap") idi. Alaeddin, Halep blgesinden Anadolu'ya gidip Bursa'ya yerlemi, orada adayla temasa geerek mridi olmutu. Zahitlii ve psiik gleri sayesinde ok sayda taraftar toplamt. nsanlar akn akn ondan tavsiye almaya geliyordu. Hakknda anlatlanlar saraya ulanca, Mehmed onu da srgne gnderdi (muhtemelen dier eyh Alaeddin ile ayn sralarda). Alaeddin nce Manisa'ya gitti. O sralar Manisa sancakbeyi olan ehzade Mustafa elebi'nin gvenini kazand. Bylece gen ehzade, babasn eyhi oradaki bir medreseye hoca olarak atamaya ikna etti. 3

3 Halveti tarikatnn Mehmed'in dnemindeki gc hakknda bkz. 6. blm, dipnot 20'de sz geen makaleler.

356

YEDNC BLM

Bir dervite kutsama gc olduuna (baraka) inanlyorsa, sultan her ne kadar serbest grl biri olsa da, yine de bazen byle insanlardan yararlanmaya alrd. Uzun Hasan'a kar kt sefer srasnda Bursa'da byle bir dervile tanmt. Molla Muhyiddin Mehmed ibn Hzrah adl bu dervi Sultaniye Medresesi'nde hocayd. Bu molla son derece sade giyinir, eski bir yn hrkayla gezerdi. Halk onun dualarnn kabul olunduuna inanyordu. Sultan atyla geerken molla ona selam verip yoluna devam etti. nn duymu olan sultan arkasndan seslenerek, Dervi Mehmed olup olmadn sordu. Sultann yannda at sren Sadrazam Mahmud Paa, gerekten de o olduunu syledi. Bunun zerine sultan sadrazama mollaya yetiip ona hkmdar iin dua etmesini rica etmesini emretti. Ancak derviin eitli tuhaf davranlarla ifade ettii szde kutsall, onu bir gn evinin atsndan dp lmekten kurtaramad. dam edilen sadrazam andarl Halil Paa'nn olu, II. Bayezid dnemindeki sadrazam ibrahim, Mehmed'i fkelendirince, dervilere katlarak sokaklarda kldan bir giysiyle gezmeye balad. Dmanlarndan biri, sultana ibrahim'in aka delirmi ve tehlikeli olduunu, tuhaf giysiler giydiini syledi. brahim Bursa'dan stanbul'a dnnn ertesi gnnde (orada mucizeler yaratan eyh Hac Halife'yle grmt) Fatih'le karlat. Fatih drt hasekiyle birlikte sokaklarda yryordu. brahim onu grnce hemen atndan inerek saygyla kenara ekildi. Sultan onu grnce, Halil Paa'nn olu brahim olup olmadn sordu. Cevap "evet"ti. Fatih, Allah tarafndan delilii iyiletirilmi olduu iin onu kutlad ve ertesi gn divanna gelmesini syledi. Divanda ona hangi mevkiyi istedii soruldu. brahim Amasya kads olmak istediini syleyince -orada ehzade Bayezid sancakbeyiydi-, talebini yinelemesi istendi. Daha sonra vezirler bu talebi sultana iletti. Sultan ok armt. "Deliliiyle bize rahat vermeyecek, biliyorum. Bu yzden lkedeki en yksek mevkiyi bile istese veririm" dedi. Bu hikye, Mehmed'in en azndan hayatnn son yllarnda dervileri ve tavrlarn anlamaktan ne kadar uzak olduunu gsterir. brahim gerekten de Amasya'daki Bayezid'in yanma gitti ve buna piman olmad. nk II. Bayezid tahta kar kmaz onu sadrazam yapt. O sralar 600'den fazla dervi brahim Paa'nn mutfandan besleniyordu. Mehmed, kendini Bizans imparatorlarnn vrisi olarak grmekte haklyd, nk Bizans devletinin ykntlarndan, Mezopotamya'dan Adriyatik'e kadar uzanan bir imparatorluk ina etmeyi baarmt. Mehmed ve ondan sonraki birka padiah sayesinde, eski Bizans devletleri yzlerce yl boyunca tekrar birleik bir siyasi birim haline geldi. Bizansllar'm eski bir sz vard (on birinci yzylda bile, Kekaumenos'un Strategkon'unda bahsedilir): Byzantium'u ele geirenin imparatorluu da ele geirdii sylenirdi. Bu Osmanllar iin de geerliydi. Osmanl devleti Konstantiniyye'yi almakla Dou Roma mparatorluu'nun siyasetiyle birlikte, o imparatorluun Akdeniz havzasn ele geirme emellerini de devralm oluyordu. Mehmed'in dneminde Osmanl mparatorluu'nun snrlarnn Bizans mparatorluu'nun doruk dnemindeki snrlarna ok benzediinden sz etmitik. Her iki imparatorluun gerilemesi de benzer bir biimde, snr blgelerinin yitirilmesiyle balamt. Osmanl mparatorluu'nun on altnc yzylda Arap dnyasn ele geirmesinden nce, boazlarn her iki taraf, Balkan yarmadas ve Anadolu, imparatorluun iki kanadn oluturuyordu. Osmanllar fethet-

I. HKMDAR VE NSANZ

357

tikleri lkeleri kltrlerinden soyutlamaya almadklar iin, zellikle gneydou Avrupa'daki halklar neredeyse 500 yl boyunca Osmanl hkimiyetinde kalmalarna karn dillerini ve milliyetilik duygularn koruyabilmilerdi. Bu Arnavutluk ve Bosna gibi, halkn ounun slam'a getii yerler iin de geerliydi. II. Mehmed'in gtt bu siyaset, yarmadadaki Trk gcnn azalmasnn ve sonunda tkenmesinin tohumlarn atmtr phesiz. Bylece Bizans mparatorluu'nun tarihi tuhaf bir biimde tekrarlanmtr. Bizans mparatorluu dneminde, btn Anadolu Hristiyanlk'm etkisiyle en azndan yzeysel olarak Helenletirilmi, Balkan yarmadasnda ise bu sre yalnzca Yunanllarla yakn akraba olan Makedonlar'la Trakyallar'a uygulanmt. Yunanistan'da gebe Slav nfusun Yunanllar'a karmasna karn, Bizansllar'n Bulgaristan, Makedonya ve Srbistan'daki Slavlar'a etkisi olmamt. Mehmed bu adan da Bizansllar'n vrisi olduunu-gsterdi. Bat dnyas Fatih'in emellerinin ve gcnn boyutlarnn ok iyi farkndayd. II. Pius'un sultana gnderdii o tuhaf mektup (biraz suyla [aquae pauxillum] vaftiz olmas karlnda onu Yunanllar'm ve Dou'nun yasal imparatoru yapma teklifinde bulunduu mektup), Mehmed'in bu hkmdarlk unvann zaten, papann rzas ve ibirlii olmadan aldnn itirafdr. Batllar'm bu meseleye bak as Signoria'nn gnderdii mesajda belki daha da aka sergilenir. 1480'de Battista Gritti tarafndan sultana iletilen (Andrea Navagero'ya gre) bu mesajda, Mehmed'in talya'daki eski Yunan kolonileri stnde hak sahibi olduu kabul ediliyordu. Yarm yzyldan ksa bir srede edinilen bylesine byk bir imparatorluu ynetmek iin, eski gebelik gnlerinin anlarnn ve detlerinin yetmeyecei akt (bunlar on beinci yzyla kadar resmi protokolde ksmen korunmutu). Bu yzden pek ok sivil ve siyasi Bizans tekilatnn kopyalanmas gerekli olmutu. Palaiologoslar'n saraynda ve brokrasisinde olduka karmak bir hal alm olan detler, fetihten sonra Osmanl mparatorluu'nda devam ettirilerek eitli meyveler verdi. Bu konudan ileride, farkl bir balamda bahsedeceiz. Nasl Konstantiniyye'nin fethinden sonra sultann saray giderek eski Bizans sarayna benzemeye baladysa, ayn biimde Mehmed'in ynetim tarznda da belirgin bir deime oldu. Yllarca uygulanan neredeyse valyemsi eski detler kayboldu. Batl gzlemcilerde hayranlk uyandran mtevaz saray trenleri, II. Murad'dan sonra olunun dneminde de bir sre srdrld. A n c a k sonunda bunlardan vazgeildi. II. Murad fermanlarn mtevaz "Bey" sfatyla imzalard. En eski Trke antlarda -O sekizinci yzyl- bile geen bu szck, halktan (budun) olmayan soylular ifade eder. Olu ise, "sultan" sfatnn yan sra, "yce lord" (megas a/thentis, afthentis kelimesi sonradan efendi olmutu) ve "yce emir" (megas amiras) sfatlarn da benimsemiti. Mehmed balangta beg i de (ada Trke'de bey) kullanmasna karn, Konstantiniyye'nin fethinden sonra bunu kullanmay brakt, en azndan Rumca belgelerde. Bu modas gemi unvan artk Dou Roma mparatoru'nun vrisi iin yeterli grnmyordu. Bu yzden imparatorluun soylular tarafndan kullanlmaya baland. Ksa sre sonra ortadan kalkacak olan eski basit yntemler, Mhlenbachl Birader George'un yirmi yl Trkler'in elinde esir kaldktan sonra yazd Tracta-

358

YEDNC BLM

tus de moribus conditionibus et nequitia Turcorum (Trkler'in gelenekleri, kurallar ve adaletsizlikleri stne bir risale) adl kitapta btn arpclyla sergilenmitir. Erasmus, Marthin Luther ve Sebastian Franck tarafndan evrilmi ya da yaymlanm bu eserde, Osmanl mparatorluu'nda o yllardaki hayat ak ve sade bir dille anlatlr. Yazar, insann etrafta 100 bin at varken tek bir at sesi bile iitmediini syledikten sonra -bu gzlem, o dnemde yaam baka gzlemciler tarafndan dorulanmtr, rnein Burgonyal valye Bertrandon de la Broqu^ iere bir Trk ordughndaki sessizlii tasvir eder- yle devam eder: Eyer ve koumlar son derece sadedir. Bunlar kibir ya da gsteri kaygsyla yaplmamtr. Burada hibir ey koum takmlarndan daha sade deildir. Ancak ordughn dna klacaksa silah tanr. Silahlar uvallarda tutulur. Ortalkta gezinen kk kpekler ya da katrlar yoktur. Hristiyanlar'n tersine, burada kimse at srtnda gezinmez ya da grlt yapmaz. Buradaki byk lordlarn ve prenslerin her eyi yle sadedir ki, kalabalk iinde halktan ayrt edilemezler. Hkmdar grdm. Peinde yalnzca iki delikanlyla sarayndan ok uzaktaki camiye gidiyordu. Hamama da ayn biimde gittiini grdm. Camiden sarayna dnerken, kimse peine taklmaya, yanma yaklamaya ya da lkemizde olduu gibi "Yaasn kral!" tezahrat yapmaya cesaret edemiyordu. Sultan camide namaz klarken grdm. Koltukta ya da tahtta deil, dier insanlarla birlikte yerde, halnn stnde oturuyordu. Etraf trl sslemelerle donatlmamt. Sultann kyafetinde ya da atnda, dier insanlardan farkl olduunu belli eden bir iaret yoktu. O n u annesinin cenazesinde grmtm. Bana gsterilmese tanyamayacaktm. zinsiz yanna yaklamak kesinlikle yasaktr. Hosohbet biri olduunu defalarca iittim. Kararlarnda olgun ve hogrl. Sadaka verirken cmert, yapt her eyde hayrsever. Pera'da yaayan Fransisken biraderlerim bana sultann kiliselerine geldiini, koronun arasnda oturup yinlerini izlediini anlatt. Merakn gidermek iin, ona komnyon ayini srasnda kutsanmam su vermiler. Ne de olsa domuzun nne inci atlmaz. Birader George'un gzlemleri Bertrandon de la Broquiere ile, Sivricehisarl Mihael Konstantinovic'in olu olan ve Srp olduunun sylenmesine karn muhtemelen Rum olan yenieri Konstantinos tarafndan dorulanr. Bir Yenierinin Anlar adl Lehe kitabnda (Fatih'in hayat hakkndaki balca kaynaklardan biridir), Osmanl mparatorluu'nda geirdii olayl yllar iinde lkenin durumunu canl bir dille anlatr.^ Hem i hem de d meselelerde btn nemli kararlar Mehmed alrd. Otuz yl boyunca kararlar veren tek kii o oldu. Sarayda ve orduda bizzat yksek mev-

4 Birader George ile Broquiere hakknda bkz. yukars, 1. blm, dipnot 18 ve dipnot 25. Yenieri Konstantinos'un Memoirs' hakknda bkz. 2. blm, dipnot 50. Artk ngilizce bir basks da vardr: B. Stolz, S. Soucek, Memoirs of A Janissary, Konstantin Mihailovic ( A n n Arbor, 1975; Michigan Slavic Translations).

I. HKMDAR VE NSANZ

359

kilere getirdii insanlarn tavsiyelerine pek kulak asmyordu anlalan. Onun hkmdarl dneminde, sonradan zellikle on yedinci ve on sekizinci yzyllarda sk sk belirleyici rol oynayacak olan harem rejimine dair bir belirti bulamyoruz. vey annesi Mara dnda, sultana sz geiren ya da hatta sz geirmeyi deneyen herhangi bir kadnn sz gemiyor kaynaklarda. Kamuoyunun Mehmed'in despotluunu herhangi bir biimde denetlemeye altna dair bir belirti de yok. Mehmed'in plan kurarken en azndan bazen gz nne ald tek devlet gc yenierilerdi. leride yenierilere deineceiz. Elimizdeki kaytlarda, st dzey devlet grevlileri ya da komutanlar arasnda, devletin gvenliini tehlikeye atacak lde ekimeler yaandna dair hibir belirti yok. mparatorluk geniledike, Mehmed bu kiilerin sadakatine giderek daha fazla gvenmek zorunda kalyordu. Herhangi bir huzursuzluk yaandnda ya da yaand sanldndaysa, hemen cezalandrmaya ve intikam almaya giriiyordu. II. Murad Hristiyanlar'la meydan savalar yapmt. Bireysel becerilerin belirleyici olabildii savalard bunlar. II. Murad iin sava sinir bozucu ve zaman kaybyd. O n u n istedii halknn bar ve huzur iinde yaamasn salamakt. II. Mehmed'in dnemindeyse sava Osmanl devletinin varlk nedeni ve en byk ura haline geldi, nk herkesi bir biimde savaa katlmaya zorlad. Sultann temel kaygs yabanc lkeleri kalc olarak boyun edirmek, onlar imparatorluuna katmak, ynetmek ve topraklarn gvendii savalar arasnda paylatrmakt. Bu son derece sra d sava tarz, mstahkem ehirleri ve kaleleri hzla ve acmaszca ele geirmeyi ve her eyden nemlisi yabanc hkmdarlar yakalayp yok etmeyi zorunlu klyordu. II. Mehmed saltanatnn balangcnda btn fethedilmi eyaletleri ve adalar haraca balad. Haracn miktar, sz konusu yerin refah dzeyine, boyutlarna ve verimlilik dzeyine balyd. stenen haracn miktar bin-30 bin duka altn arasnda deiebiliyordu. Eer hara zamannda denirse ve sultanla vezirlerine uygun armaanlar verilirse, eyaletler ve adalar kendi ynetim tarzlarn, sivil kurumlarn ve hatta hanedanlklarn koruyabiliyordu. Ama ilk geveme belirtisinde sultan sert bir azar gnderiyor, ayrca o yeri igal etme ve hkmdarn devirme tehdidinde bulunuyordu. Eer birikmi haralar hzla denmezse, sultan tehdidini gerekletiriyordu. Ama byle saltanatlara anszn son vermek iin pek ok baka neden ya da bahane de bulabiliyordu. Sa solu belli olmayan sultann kaprisleri ya da kiisel bir fke duymas, dmanlarn yayd iftiralar, szkonusu blgenin konumu ya da zenginlii, btn bunlar, blgenin prensinin hi beklenmedik bir anda tahtndan indirilmesi ya da kovulmas ya da stanbul'a getirilmesi iin yeterliydi. stanbul'a getirilirse, nce iyi arlanyor ama te yandan ayrlmasna izin verilmiyor, sonra da yarglanmadan idam ediliyordu. En iyi olaslkla, sultan tahtndan olmu hkmdara bir ehri ya da krsal blgeyi vermeyi vaat ediyor ama bu vaadini yerine getirse bile, ok ksa sreliine uyguluyordu. Tahtndan olan prenslerin hemen hibiri huzur iinde ihtiyarlayacak kadar yaamad. Genliklerinde sultann gzne girmi olanlar bile, uzun vaadede ondan merhamet grmedi. len bir hanedann yerine geenler ya da veliahtlar, haberi bizzat stanbul'a giderek vermek, yanlarnda pahal hediyeler gtrmek ve sultann sadrazamn elinden verdii resmi tevcih belgesini almak zorundayd. Bu kabul grmeleri srasnda yeni hara belirleniyordu. Genellikle mebla arttr-

360

YEDNC BLM

lyordu. Sonunda yeni kukla hkmdar, bir onur giysisi alyordu. Ancak eer sz konusu eyalet, ehir ya da ada fethedilmise, eer halk kendi rzasyla boyun ememise, uygulanan prosedr ok farkl oluyordu tabii. O zaman hi acma gsterilmiyordu. Var olan hkmet tamamen devriliyor ve blgeye geleneksel Trk hkmet modelini gtrmek zere st dzey bir Osmanl memuru atanyordu. Ancak halk bu iten her zaman zararl kmyordu. Bu yeni siyasal ve sivil dzen, genellikle eskisinden (rnein Palaiologoslar'm ya da eitli nemsiz hanedanla. rn ya da Yunanistan'daki feodal Frank lordlarnn ynetiminden) daha kt olmuyordu. Osmanl mparatorluu'ndaki Hristiyan nfusun, II. Mehmed dneminde bile her zaman ve her yerde mutlaka kendi eski hkmdarlarnnkinden daha kt bir ynetime maruz kald dncesi yanltr, Voltaire'in deyiiyle bir fable corvenue'dir. Fatih Sultan Mehmed "son derece despot bir Doulu" (J. W. Zinkeisen) diye tanmlanmtr. Bu iddia ancak baz alardan dorudur. Btn slam devletlerin^ de, dini ve dnyevi ilkeler arasnda yakn iliki vardr. Bu iliki kendini cami ile devlet arasndaki kopmaz ba ile gsterir. Muhtemelen bu nedenden dolay, slam lkelerinde tamamen fethe dayal olan siyasi g her zaman mutlak despotlua dnmtr. Dahas, Bat tarihinin Ortaa'n sonlar dnemini, rnein talyan ehir devletleri dnemini biraz olsun bilen herkes, Fatih'e alacak kadar benzeyen pek ok despotu kolayca hatrlayacaktr. rnein Napolili Hmanist Giovanni Pontano, Aristoteles'in Etik'ine dayanarak yazd De magnanimitate (licenaplk stne) adl risalesinde, ideal ve kusursuz insann zttn tasvir ederken, her ne kadar Aristoteles'in despotlarn kiilii stne yapt analizden byk lde yararlanm olsa da, ann canl rneklerinden de epeyce malzeme toplam olsa gerek. Pontano kendi hkmdar Aragonlu Ferrante'nin ahlakszlklarna, korkun gaddarlna, kana susamlma, dizginsiz cinsel arzularna, hayvans arlklarna, intikam ve iddet dknlne, tutarszlna gn be gn tank oluyordu. Jacob Burckhardt, Ferrante'nin dnemin en korkun prensi olduunu, kusursuz bir hafzaya sahip ve son derece iki yzl, kendini tamamen dmanlarn yok etmeye adam iblis ruhlu biri olduunu sylemitir. Ferrante ikenceye baylrd. Muhafzlarla dolu olan zindanlarmdaki mahkmlarn, sonlarnn ne olduunu bilemedikleri iin ac ektiklerini dndke, zevkten ellerini ovutururdu. Baronlarn kurduu kumpastan sonra, hasmlarn birer birer ldrmekten iblise bir haz almt. talyan siyasetinde, sonraki bir dnemde yaayacak olan Cesare Borgia dnda, Machiavelli'in teorisine Aragonlu Ferrante kadar uyan bir bakas grlmemitir muhtemelen. Ancak, Ferrante'nin dneminde baka rnekler de vard, rnein talyan Quattrocento despotlar, zellikle de Rimini'deki Sigismondo Pandolfo Malatesta. Bir keresinde Mehmed'i kandrp talya'ya getirmeye alan bu adam, insan klna girmi bir canavard. Bir hain, ehvet dkn ve hayvans bir suluydu. Bar zamanlarnda, savan heyecann saray festivallerinde, turnuvalarda, av partilerinde ve limler ile airlerle yapt sohbetlerde arard. Zalim, acmasz ve dinsizdi. Hibir ahlaki kural tanmaz, hibir suu ilemekten kanmazd. Viscontiler'in ve daha pek ok kk ehir hanedanklarnn tarihi, bunun gibi ok sayda rnekle doludur. Bu yzden, ann talyan hkmdarlaryla (ve phesiz baka ok sayda

I. HKMDAR VE NSANZ

361

hkmdarla da) pek ok ortak zellik tayan Mehmed'i, dneminde benzersiz bir Doulu despot olarak tanmlamak yersizdir. Mehmed'i (gerek hkmdar, gerek insan olarak) dneminden soyutlamak ve bize bugn itici gelen zelliklerinin o zamanki Hristiyan dnyasnda bulunmadn dnmek samadr. Ayrca, Hristiyanlk ve slam, Avrupa ve Asya gibi hasmlar arasndaki atmann son derece iddetli olmas, Fatih'in vahi bir insan olarak tannmasnn nedenlerinden biridir. Mehmed'in fetihleri srdke, hayatna ynelik tehditler giderek artt. Eskiden canayakm olan sultan giderek ihtiyatl, gvensiz, neredeyse insanlardan kaan birine dnt. Eski bir Osmanl geleneine bile kar gelerek, vezirleriyle ayn masada yemek yemekten vazgeti. Tek bana yiyor ve zehirlenmemek iin akla gelebilecek her_ tedbiri alyordu. Kendisinden sonra kimin tahta geeceinden emin olmak arzusuyla, kardej katlini yasallatrd. Balangta, geleneklere uyarak divana bakanlk ediyordu. Ancak sonralar, toplantlar vezirlerine brakt. Anlatlan bir hikyeye gre, divan toplantsna herkese ak olduu bir saatte giren hrpani klkl bir Anadolu Trkmeni, airetinin kaba ivesiyle "Devletl hnkr kangunuzdur?" diye barnca Fatih kplere binmi. Bunun zerine vezir, sultana byle sevimsiz olaylara tank olmamak iin divan meselelerini vezirlerine brakmasn tavsiye etmi. Mehmed bu teklifi kabul etmi. Bu olay gerekten olmusa bile (ki olabilir), Fatih bunu muhtemelen dnyayla temasn olabildiince azaltmak iin bahane olarak kullanmt. Sultan, sadrazamn sedirinin arkasndaki divan odas duvarna yaplm parmaklkl bir kafesten, toplantlar grnmeden izleyebiliyordu. Ne tuhaftr ki, sultana yaklaan herkesin silahlarn brakmasn ve dahas her ziyaretinin iki yannda birer mabeynci bulunmasn -Batl eliler on dokuzuncu yzyla kadar bu kurala uymak zorunda kaldlar- zorunlu klan kurallar Fatih deil, olu II. Bayezid, bir gezgin derviin kendisini Gney Srbistan'daki Manastr ile Pirlepe arasndaki bir dere ukurunda ldrmeye kalkmasndan sonra (Haziran 1492) koymutur. Mehmed'in huzuruna ise baz insanlarn, bir iltimas olarak, palalaryla kmalarna izin veriliyordu. Oysa Fatih'in, kendini korumak amacyla byle tedbirler almak iin son derece geerli nedenleri vard, sava olmayan ve popler II. Bayezid'in tersine. Sylediimiz gibi, yalnzca Venedik Signoria's bile Mehmed'e bir dzine suikast giriiminde bulunmutu. Mehmed bu planlarn aa karlmasn son derece gelimi bir istihbarat servisine sahip olmasna borluydu. Bu servis Osmanl mparatorluu'nun snrlarnn ok tesinde bile faaliyetlerde bulunuyordu mutlaka. Bu tekilat hakknda elimizde fazla gvenilir bilgi olmasa da, ok sayda casus kullandn ve istihbarat kapasitesinin muazzam olduunu biliyoruz. Bunun tek bir aklamas olabilir: Yabanc su ortaklarna ykl meblalar dyorlard. Mehmed'in zellikle talyan devletlerinde ok sayda casusu vard mutlaka. Bu casuslar hkmetin en st dzeylerine kadar szmt. Faaliyetlerine ilikin sylentiler, uzak kuzey lkelerinde bile panie yol ayordu. Yukar Bavyera'daki Wasserburg ve Sachrang gibi uzak yerlerde bile, masum insanlarn Trk casusu diye idam edildii kaytlarda yazldr. Fatih bunca tedbir aldna gre, suikaste urama olasln iyice azaltmt muhtemelen. Yanma birka kle alarak stanbul sokaklarnda, salnn el-

-..-vr-'"

.., ,

- ,

362

YEDNC BLM

verdii lde gezinirdi. Bazen at srtnda, iki atl muhafzn eliinde bakentini gezer, tandklarnn yanma gidip salk durumlarn sorard. Yllar getike, bu yaya ya da at srtnda gezintilerden giderek vazgeti, nk damla illeti ve dier hastalklar iyice iddetlenmiti. Saraynn yksek surlar ardnda gizlenip, halkn iine giderek daha ender kar oldu. nsan Mehmed'in gvenilir bir portresini bulmak, hkmdar Mehmed'inkini bulmaktan bile daha gtr. adalarnn yazdklarn okuyarak Mehmed'in karakteri ve kiilii hakknda bilgilenmeye almak riskli bir itir. Hayatta olduu srada yaplan tasvirlerde ya klece bir hayranlk ve putlatrma ya da nefret ve horgr vardr. Yurttalarnn Mehmed'in d grn hakkndaki tasvirleri bile birbirini tutma?. Kurduklar ssl cmlelerde pek az gerek bilgi vardr. III. Murad'n (1574-1595) saray airi Seyyid Lokman, Fatih'in lmnden sonra yazd emailname-i Ai-i Osman (Osmanl Hanedan Mensuplarnn Tasvirleri) adl eserinde, Mehmed'i yle tanmlar: 5 Kalar gr, kara ve uzundu. Dnyaya bakt gzleri dnyann yd. Soylu sultann gzbebekleri k saard. Burnu koyun burnuna benzerdi. Teni sarmtrak ve beyazd. enesi yuvarlak ve biimliydi. Yeni terlemi sakalnn kllar altn teller gibiydi. O kahramann by, bir gl goncasnn stndeki taze fesleen gibiydi. Dudaklar am fst rengiydi. Omuzlar geni, boynu uzundu. Kollar glyd, bir savann kollaryd. At stnde bir kahramann edasyla otururdu. Ban gururla havaya kaldrrd. Gian-Maria Angiolello'nun yapt tasvir ise ok daha makuldr. Bu tasvirde muhtemelen Fatih hayatnn son on yl iindeki halinden bahseder: Sylediim gibi Byk Trk olarak tannan, Mehmed denen bu imparator, orta boylu, iman ve etliydi. Geni alnl, iri gzl, kaln kirpikli, kanca burunlu, kk azl, yuvarlak, gr ve kzla alan sakall, kt boyunlu, soluk tenli, kalkk omuzlu ve gr sesli biriydi. Bacaklarnda damla illeti vard. Mehmed'i stanbul'un fethinden ksa sre sonra grm olan Gicomo de' Languschi ve Niccol Sagundino gibi talyanlar, onu "salam yapl, iri yar, pek glmeyen bir adam" (di poco riso) ya da "melankolik yapl, orta boylu, soylu yzl, samimi ve iten ifadeli biri" olarak tasvir ederler. Bunlar Fatih'in salkl olduu zamanlara ilikin tasvirlerdir. Sonralar, zellikle de hayatnn son yllarnda, hastal ve sefahatla geirdii yllar yznden kamburu kt ve grn iren bir hal ald. Mkemmel bir gzlemci olan Fransz diplomat ve tarihi Philippe de Commynes (Comines), hasta Fatih'in neredeyse tyler rpertici bir portresini izer: Onu grenlerin sylediine gre, bacanda korkun bir yumru belirmi.

5 Babinger, Lokman ve eserlerinden Die Geschichcsschreiber der Osmanen und ihre Werke'de (Leipzig, 1927) sz eder; 164-167.

I. HKMDAR VE NSANZ

363

Yaz banda bir insan gvdesi kadar bym ve kesilemiyormu. Sonra inmi. Bunun ne olduunu hibir doktor syleyemedi ama Mehmed'in hayvans pisboazlnn bir sonucuydu phesiz. Tanr onu cezalandrm olmal. nsanlar o korkun halini grmesin ve dmanlar onunla alay etmesin diye, pek insan iine kmyor. Saraynda inzivada yayor.6 Bellini'nin sultann lmnden be ay nce yapt, imdi Londra'da bulunan mehur portrede, Mehmed'in kanca burnu st dudann stne uzanmtr. Bir Trk airinin deyiiyle "kirazlarn stnde duran bir papaan gagas" gibi. Ama bu portrenin aslna sadk olduundan artk emin olamyoruz. Basil Gray portrenin epey hrpalanm olduuna ve stne bol miktarda boya srldne dikkat ekmitir. 1935'te ekilen rntgen fotoraflarnda, orijinal sarktan geriye neredeyse hibir ey kalmad anlald. Basel'deki ifte portre aslna sadksa bile, bize Mehmed'in salksz grnd dnda pek bir ey sylememektedir. ^ imanl arttka ve muhtemelen hastalndan dolay vcudunda beliren ilikler hareketlerini engellemeye baladka, giderek daha seyrek dar kar oldu. Zamannn ounu saraynda, airlerle, limlerle ve kendisini sevdinden emin olduu kiilerle geirmeye balad. Bu hastalk dnemlerinde savaa kamadndan gelecee ilikin planlar kuruyor, gemii inceliyor ya da henz saldrmad yabanc lkeler hakknda bilgi topluyordu. Gicomo de' Languschi'nin 1453'te onun hakknda syledikleri -hayatta en sevdii eyin corafi ve askeri meselelerle uramak olduu-, Mehmed'in olgunluk yllar iin de geerliydi. "Hkmetmek arzusuyla yanp tutuur. Koullar deerlendirmek konusunda kurnazdr." Venedikli gzlemci, tasvirini bu szlerle tamamladktan sonra, bir uyarda bulunuyor: "te biz Hristiyanlar, byle bir adamla uramak zorundayz." Mehmed'in annesinin kkenleri, kiilii ve ocuu stndeki etkisi hakknda biraz bilgimiz olsayd, Mehmed'in insan ynn ok daha iyi grebilirdik. Osmanl hanedannn deti uyarnca, gen yata babasnn sarayndan alnp, Anadolu'nun ilerinde yaayan annesinin yanma gnderilmiti. ocukluu nce Amasya'da, ardndan Manisa'da gemiti, O serke, ele avuca smaz ehzadeyi yetitirmek ok zor bir iti mutlaka. Onu davran kurallarnn ve dnemin detlerinin temelleri konusunda eitmenin ne kadar g olduuna deinmitik. Annesinin Trk ya da Mslman kkenli olmad kesin olduuna gre -Rum, Slav ya da belki de talyan'd ama her halde Hristiyan Bat'nn bir rnyd-, Mehmed'in kk yataki eitiminde Batl unsurlarn yer aldn varsayabiliriz. Ayrca genliinde talyanlarla temasa gemeye balamt muhtemelen. Onlarla yapt grmeler, Hristiyan dnyas hakkndaki fikirlerinin biimlenmesinde epey etkili olmu olsa gerek. 1446'da tahttan indirilmesi ve 1451 ubat'nda tekrar, bu kez kalc olarak tahta kmas, karakterinin biimlenmesinde son derece etkili olmutu mutlaka. Mehmed'in o yllar hakknda Ciriaco de' Pizzicolli'nin notlarnda yazandan fazlasn renebilsek, onun geliimi hakknda epey

6 Michael Jones'm evirisinde (bkz. yukarda, 6. blm, dipnot 6), Mehmed'den s. 414 ve s. 416-417'de bahsedilir. 7 Basil Gray'in makalesi iin bkz. yukarda, 6. blm, dipnot 8.

rtWVIw f -ri ,.-

364

YEDNC BLM

bilgimiz olurdu phesiz. Otokratla eilimi ve byk tarihsel olaylara kar besledii tutku, Konstantiniyye'nin bakent olduu bir dnya imparatorluu kurmaktaki kararll, btn bunlar o be yl iinde gelimi olsa gerek. D etkilere kar neredeyse tamamen kaytsz bir otokratla uramak, vezirler ve devletin dier nde gelenleri iin epey g olmu olsa gerek. Yllar getike, Fatih giderek sa solu belli olmayan ve neredeyse hastalkl denebilecek kadar huysuz biri haline geldi. Fatih'in yanna yaklamak, insann cann riske atmas anlamna geliyordu. Fatih bir kez birinden phelenmeye balad m, ondan her an intikam alabilirdi. Sadrazam bile gvende deildi. Kendisine yaplan bir yanl asla unutmaz, mutlaka intikamn alrd. Fatih'in ne kadar amansz ve kindar olduu, sadrazam Halil Paa'nn ya da imparatorlua byk hizmetlerde bulunmu Mahmud Paa'nn korkun lmlerinden anlalmaktadr. O yllarda dinsel akfikirlilii de olgunlam olsa gerek. Bunda talyanlar etkili olmutur phesiz. Bir baka etken de, Fatih'in doastne eilimli olmasyd. Bu batl yan yllar getike belirginleti. Hatta verdii nemli askeri kararlar bile etkiledi. zellikle yldzlara baklarak geleceinin sylenmesinden holanrd. Bu yzden ranl mneccimleri ie almt. Bu insanlar, Fatih'in umutlar ve arzularyla kesien yldz haritalar izmeye zen gsteriyordu. slam'n resimleri yasaklamasna aldrmayarak, sarayndaki din adamlarna gzpeke kar gelmiti. Ama yine de Batl ressamlarn tablolarna bakarken huzursuz, neredeyse rahatsz olurdu. Gentile Bellini gibi bir lmlnn, tablolarnda canl varlklar oluturabilme gibi doast, neredeyse ilahi bir yetenee sahip olabilmesine hayat boyunca at. Bellini portresini yapmay bitirdiinde, bu tabloyu bir mucize olarak grd. Bellini'nin ani gidiinin nedeni tutucu Mslman din adamlarnn basks olabilir, her ne kadar baka aklamalar da ne srlm olsa da. Fatih'in zel hayat hakknda ok az ey biliyoruz. Bu hayat dnyann gzlerinden gizleniyordu. Kendisine oullar douran kadnlarla olan ilikisi hakknda hemen hibir ey bilmiyoruz. Ernst Kantorowicz'in mparator II. Friedrich hakknda syledii gibi, aile hayatnda yaknlktan ya da eflcatten tamamen kanan bir adamd o. Bir kadnn serbeste yaayabilecei bir ortam oluturmamt. "O N gergin atmosferde, ondan baka kimse soluk alamazd, ne bir kadn ne bir dost." Fatih'in yasal elerinden biri olan Sitti Hatun hakknda elimizde biraz bilgi var. Sitti Hatun uzak bir diyar olan Elbistan'dan gelmi bir prensesti. Babas Fatih'i onunla evlenmeye zorlamt. Fatih onun saraydaki varlna bir sre katland. Daha sonra ise, onu boamadysa bile en azndan Edirne'ye gnderdi. O ocuksuz ve mutsuz kadn Edirne'de kendini hayr ilerine verdi. Fatih'in, en byk olu Bayezid'in annesi Glbahar'la aras muhtemelen daha iyiydi. Geri Glbahar'n mezarnn Fatih'in trbesinin yannda olmas bunu kantlamaz. Fatih'ten birka yl sonra ld. Mezarn yaptran ise muhtemelen kocas deil, oluydu. Cem Sultan'm annesi olabilecek iek Hatun'a gelince, nereden geldiini ya da sonunun nasl olduunu bilmiyoruz. Angiolello'nun sylediklerin-

8 Karlatrmal bir okuma iin bkz. E. Kantorowicz, Frederick the Second 1194-1250, ev: E. O. Lorimer (New York, 1957), zellikle de 334 ve 407.

I. HKMDAR VE NSANZ

365

den anlald kadaryla, Mustafa'nn annesi, olunun lmnden sonra Fatih'in gznden dmemiti. Anlalan bu yal kadn olunu ok seviyordu ve onun ani lmnden sonra hayatnn geri kalann yas tutarak geirdi. Mehmed'in brakn herhangi bir kadnn buyruuna girmeyi, bir kadn uzun sre sevdiine dair bile kantmz yoktur. Kadnlar (ve bildiimiz gibi olanlar da) bir hobi ve haz kayna olarak gryordu. Bundan daha fazlasn hissedebildii yolunda hibir kant yoktur. Souk, hesap bir adamd. Bakalarna kar olan tavrlarndaki tek belirleyici etken, iine ne kadar yarayabilecekleriydi. Anlalan bunun tek istisnas Yahudi hekimi Yakub Paa (Maestro Iacopo) idi. Bellini ile ayn srada sultann saraynda bulunmu olan Gian-Maria Angiolello, ressamn stanbul'da yaptklarndan sz etmenin yan sra, sultann ne kadar zalim, vahi ve insafsz olduuna rnekler verir (sylediimiz gibi, bu zellikler ann dier tiranlarnda da vard). Bu rneklerden birka bahsedilmeye deerdir. Angiolello, Fatih'in bazen nasl kana susadna rnek olarak, gzel Irene'nin mehur yksn anlatr (bu hikyenin doru olup olmad sk sk tartlmtr): Konstantiniyye'nin ele geiriliinden sonra alman ok sayda tutsan arasnda, on alt-on yedi yalarnda gzel bir Bizansl kz vard. Fatih'in karsna getirildi. Fatih kz grnce ona k oldu. O n u n yznden dnyevi konular yle ihmal etti ki, danmanlar onu uyarmaya balad. Fatih onlarn bu cretkrlndan hi alnmayarak, hl kendi kendisinin efendisi olduunu kantlamaya giriti. Danmanlarn saraynn byk salonunda toplayarak, onlar gzel giyinmi, ba dndrc irene ile birlikte karlad. Etrafndakilere dnerek, hayatlarnda bundan daha gzel bir ey grp grmediklerini sordu. Hepsi de hayr diyerek, sultann seimini vmeye balaynca, Mehmed "Dnyada hibir ey beni Osmanl hanedannn gcn korumaktan alkoyamaz!" diye haykrarak, Bizansl kz sandan tutup kendisine ekti ve hanerini kararak boazn kesti. Bu yk Matteo Bandello tarafndan ksa bir roman formunda anlatlr. Bandello yky Angiolello'dan okumu olabilir. Ancak Piedmonteseli bu Boccaccio, bize sultann sonradan iledii suun vicdan azab yznden hastalandn ama giderek yapt ie kar duyduu deheti ve putlatrd kadna besledii sevgiyi yendiini anlatmay ihmal eder. Bu yk, Kazak kabile efi Stenka Razin (. 1671) hakknda bestelenmi halk trksyle poplerletirilmi bir efsaneye ok benzer. Bu yzden, doruluu epey phelidir. Bu korkun olay, 1455'te gereklemi olabilir. Gvenilir ve drst tarihi Mustafa Ali'nin sylediine gre, Mehmed o yl savatan dndkten sonra "gecelerini gzel gzl, peri gibi kle kzlarla sefahat lemleri iinde, gndzlerini ise meleklere benzeyen i olanlarla iki ierek" geirmiti. Bu tarihi, ince bir alayla yle der: "Mehmed dtan baknca kendini sefahata vermi gibi grnse de, aslnda lkedeki kullarn rahatlatmak iin alyor, adalet akyla yanp tutuuyordu."3 Fatih baheleri ok severdi. Yeni saraynn geni bahelerinde sebze yeti-

8a Mehmed'in eski biyografyacs Guillet de Saint-Georges, Irene^in yksn Histoire du regne de Mehmed II adl kitabnda anlatr (I, 295-298). Mustafa Ali'nin tarihesi Knh'lAhbar'm Mehmed'in dnemine ilikin olan ksm yaymlanmamtr.)[Sz edilen blm 1977'de Kayseri'de yaymland: Kitab't'Tarih-i Knh'l-Ahbr, haz: A. Uur, A. Gl, M. uhadar, . H. uhadar.]

366

YEDNC BLM

tirmekten holanrd. Bahelerindeyken devlet ilerini unutabiliyordu. Salatalklar ekmi, bymelerini sevgiyle izlemiti. Bu salatalklardan zellikle birini ok sevmi, bostanclarna ona dokunmalarn yasaklamt. Bir gn salatalna baktnda, artk orada olmadn grd. Ksa sre nce bahede alm olan adamlara, salatal hangisinin yediini sordu. Mehmed gerei renmek iin gen bahvanlardan birinin karnn yardrd. Dierlerinin ans varm ki, salataln paralar adamn karnnda bulundu. Venedikli ressam ve heykeltralar stne yazd^biyografilerle tannan Carlo Ridolfi (1648), Gentile Bellini'nin sultann saraynda kald srada gerekleen ve o byk ressamn saraydan apar topar ayrlmasyla ilgisi olabilecek bir baka olaydan sz eder. Bellini bir gn sultana Vaftizci Yahya'nn kellesinin uurulmas stne yapt bir resmi gstermiti. Sultan resme uzun uzun baktktan sonra ressam vd ama bir hata yaptn, nk kafas kesilmi adamn boynunun fazla uzun olduunu ekledi. Kafas kesilen insanlarn boyunlarnn bzldn syledi. Bunu kantlamak iin bir kle getirtip ressamn gzleri nnde kellesini uurttu. Ridolfi'nin sylediine gre, Bellini yle dehete kaplmt ki, hemen Venedik'e dnd. Bu yk de bir topos'u yanstmaktadr, nk Seneca buna ok benzer bir olaydan, Zeuxis'in rakibi Yunanl ressam Parrhasios'la ilgili olarak sz eder. Bu yk Michelangelo hakknda bile anlatlr, her ne kadar kaynann gvenilirlii phe gtrse de. 9 Gian-Maria Angiolello'dan sonra, Fatih dnemindeki Osmanl mparatorluu'nda gerekleen olaylar hakkndaki belki de en gvenilir kaynak, sonradan Jacopo de Promontorio adyla tannacak olan Cenoval Jacopo de Campi(s)'dir. Osmanl mparatorluu'nda tacir olarak yirmi be sene geirmiti (on sekizi II. Murad, yedisi ise II. Mehmed dneminde). Gzlemlerini Govemo ed ertrate del Gran Turco adl bir kitapta toplad (1475 civarnda). Bu kitapta, II. Mehmed'in verdii cezalar canl bir dille tasvir eder. Bu noktada bir alnt yapmak yerinde olabilir, ancak unu da unutmamak gerekir ki Don Jacobo gibi akl banda bir tacirin bile zaman zaman abartya kam olmas mmkndr. Bu cezalardan bazlar, rnein hrszlarn el ve ayaklarnn kesilmesi, o sralar uygulanan slam hukuku ve Osmanl yasalar uyarnca verilen cezalard ama bu gerek Jacobo'nun izdii tablonun korkunluunu azaltmaz. 10 Byk Trk'n cezalar, adaletsizlikleri ve zalimlikleri trl trl ve korkuntur. Cannn istedii insana (sulu olsun ya da olmasn) verdii en sk ceza, cezalandrmak istedii adam yere yatrtmaktr. Adamn ansne uzun ve sivri bir kazk yerletirilir. Sonra cellat, kaz iri bir tokma iki eliyle kullanarak akar. Bylece pah olarak bilinen kazk adamn vcuduna girer. Talihsiz adam, kazn ilerleyi ynne gre hemen lebilir ya da can eki-

9 Ridolfi'nin anlatt, doruluu phe gtrr yk iin bkz. Vasari'nin Lives of the Painters adl kitabnn editrlerinin yazdklar, II, 161, d.2. 10 bkz. Babinger, "Die Aufzeichnungen des Genuesen Iacopo de Promontorio-de Campis ber den Osmanenstaat um 1475", Sitzungsberichte der bayerische Akademie der Wissenschaften, philos.-hist. Klasse iinde (Mnih, 1950).

I. HKMDAR VE NSANZ 397

367

ebilir. Daha sonra kazk dorultulup topraa saplanr. Bylece talihsiz adam in extremis bir halde kalakalr. Fazla yaamaz. Bir baka korkun ve zalimce ceza ise, daha ar sular ileyenlere verilir: Kurban elleri bal halde ayakta durur. stnde dikenli kancalar olan ve tahta bir sra balanm olan iki atall bir bel, kurbann ensesinden nefes borusunu delmeyecek biimde, enenin hemen altnn hizasndan saplanr. Srk srtna dayal halde kalr ve atallarn ular genellikle kulaklarn yaknndan kar. Sonra kurbann elleri zlr. Talihsiz adam cann kurtarmak istediinden, kancalardan kurtulmak iin ellerini havaya kaldrr. A n cak ksa sre sonra indirmek zorunda kalr ister istemez. Bu byle srp gider. Bazen bu talihsiz kurbanlarn bir ya da hatta iki gn boyunca bu biimde ikence ektii olur. Sonra korkun bir biimde lrler. Daha da iddetli ceza vermek istediinde, bir kasap misali, insanlar koyun gibi bacaklarndan astrr. Kurbann bal ellerinin arasndan kaln bir kiri geirilir. Bylece kprdayamaz olur. Sonra kafasna kadar derisi yzlr. Sonra boynu ve elleri kesilir. Ama bu yle bir biimde yaplr ki, kafa ve eller deriden ayrlmaz. Sonra deri ykanr ve ii samanla doldurulduktan sonra, ayaklar dikilir. Bylece ii doldurulmu deri, normal ve salkl bir insan grnts verir. Bir mzran sapna geirilerek havaya kaldrlr. Mehmed bunu zellikle horgrd talihsizlere yapar. Pek ok haini, onlara eitli vaatlerle kullanmasna karn, onlar sayesinde eyaletler, blgeler, kaleler ele geirdikten sonra hemen hepsinin kellesini uurtmutur. Tutsak ald btn dman askerlerini de ldrmtr, bir anlama yaparak teslim olmularsa ve onlara canlarn ve mallarn balayacana sz vermise bile. Byle durumlarda, dklen Mslman kannn cn almaya hakk olduunu syler. Deniz seferleri srasnda, baz talihsiz Hristiyanlar kamaya kalkrsa, onlar tahta dolu bir sandala koyup ellerinden ve ayaklarndan sralara ve kpeteye ivilerdi. Sonra sandal atee verilirdi. Bazlarn ise, iledikleri sua gre, bellerle iletir. Bazlarnn ellerini, bazlarnn ayaklarn, bazlarnrsa h e m ellerini h e m ayaklarn kestirir. Bazlarnn gzlerini oydurur ya da burnunu ya da kollarn kestirir. Bazlarnn yzlerini paralatr. Eer biri ondan bor alp da zamannda geri deyememise, o adam hi acmadan astrr. lenen kabahat daha nemsizse ya da keyfi yerindeyse, suluyu bir eee tersten bindirir ve kafasna bir hayvan ikembesi geirterek ortalkta dolatrr. Sonra adam eekten indirilip yere yatrlr ve elli ya da yz kere krbalanr. Sultann insanlar diri diri gmdrdn ya da hatta fillere ve baka hayvanlara yedirdiini iddia eden ok kii olmutur. A m a Iacopo Usta byle bir zulme tank olmadn sylyor. Ancak en kts udur: zellikle nefret ettii insanlar, zel bir yntemle cezalandrr. Cellatlarnn arasnda drt tanesi vardr ki, bunlar hayvandan farkszdr. Mehmed onlara iyi para der. Birinden intikam almak istediinde, bu cellatlarn adam ruhunu teslim edene kadar diri diri yemesini izler. imdiye kadar duyulmu en korkun lm eklidir bu.

368

YEDNC BLM

Bir beyin, vezirin, subayn, askerin ya da sradan bir kulunun su ilediinden phelenmeye grsn, onu hi acmadan ldrr, mevkisi ne olursa olsun. Bir ehrin kadsna bir kle araclyla bir mektup gnderdii zaman, bu ehir ne kadar uzakta olursa olsun, kad mektubu almca iinde ad geen insanlar hi soruturma yapmadan idam ettirir, en yksek rtbeli kiiler olsalar bile. Ksacas, bu hkmdar korku ve dehet salmada, acmaszlkta ve zalimlikte Neron'u bile gemitir. Bu pasaj, daha nce anlattmz salatalk yksnden hemen nce gelir. Bu yzden, eitli kiiler tarafndan anlatlm olan o olay gerekten olmu olabilir. Belki o da efsanelerden alnmtr. Gerekten de, iinde tandk bir peri masal motifi vardr. Bu olaylar hakknda yazlanlarn ne kadar doru bilemiyoruz. A m a ok sayda gvenilir kaynaa dayanarak unu biliyoruz ki, Mehmed can istediinde ve lkenin gvenlii asndan gerekli olduunda binlerce insan ldrmekten ekinmiyordu. Ancak bunu yapan tek hkmdar o deildi. Dante'nin Cehennem'ini dolduran btn o eitli gnahkrlardan, sonraki yzyllarda da bol bol vard. Bir rnek olarak, intikam dkn Aragonlu Ferrante'yi bir kez daha hatrlamamz yeterlidir. Theodoras Spandunigo, Mehmed'in 873 bin kiinin lmnden sorumlu olduunu iddia eder. Ancak, genellikle abartmaya dkn biri olan Spandunigo, bu rakama nasl ulatn sylemez. A m a otuz yl neredeyse hi ara vermeden savaldm dnrsek, bu rakam ok da gerekd gelmemektedir, nk yl bana ortalama 29 bin kii der. Bu rakama, Fatih'in seferlerinin hemen ardndan balayan ve imparatorluunun byk blgelerinin nfusunu tamamen krp geiren korkun Kara Veba'nm ldrdkleri dahil deildir. Eer sultann imparatorluunun iindeki faaliyetleri olmasa (organizasyon yeteneini kamu binalarnn yaptrlmasna, hayr kurumlarnn kurulmasna, ilahiyatn ve bilimin gelimesine, hkmetin ve devletin daha iyi iler hale getirilmesine adamam olsa), yaad srece drt bir yana soukkanllkla ve srarla saldrm olmas; onu btn Ortaa'n en korkun figrlerinden biri olarak grmek iin yeterli olurdu. Belki Napolyon'unkine benzeyen gl kiiliiyle, yalnzca Avrupa'nn byk bir blmnn ehresini deitirmekle kalmad, ayn zamanda adalarnn insan ve dnya hakkndaki fikirlerini de derinden etkiledi. O, szde iblise bir kiiliin gizemini sergileyen tarihsel figrlerden biriydi. Pek ok byk insanda olduu gibi, onda da kendine zg yasalarla ileyen "doal bir g" grmek mmkndr. Eylemleri yapan aslnda kendisi deil, onun araclyla ve onun iinde faaliyet gsteren bu g olduuna gre, byle bir insan etik standartlarla yarglamak anlamszdr. Goethe, "Yalnzca gzlemcinin vicdan vardr, eylem adam her zaman vicdanszdr" derken, ksmen de olsa doru sylemitir. Ama, eer Hegel'in dedii gibi, etiin gerek ierii bireyin kendi hedeflerini bilmesindeyse, Mehmed'e tarihsel bir figr olarak bakan bir Batl gzlemci, btn tarihe yaylm bir elikiyle, dahileri btn etik sorgulamalardan soyutlayan bak asyla dahilerden en byk etik taleplerde bulunan dier bak as arasndaki elikiyle karlar kanlmaz olarak. Fatih Mehmed, kaderin kendisine verdii rol deerlendirse, muhtemelen yalnzca ilk bak asn deerlendirirdi.

II. DEVLET VE TOPLUM

369

Mehmed salnda yalnzca Hristiyan dnyas tarafndan deil, kendi kullarndan ou tarafndan da kana susam bir tiran olarak grlyordu. A n c a k Trk halknn zihninde kalan imge bu deildir. Zaman getike, sradan insanlar onu kutsal bir insan (veli) olarak grmeye balad. Gnmzde bile trbesinin penceresinin nne cahil insanlar, zellikle de kadnlar toplanp, mucizeler yaratabildiine inandklar Mehmed'e, Allah'n sorunlarn zmesine arac olmas iin yalvarmaktadr.

11. DEVLET VE TOPLUM

Neredeyse btn Dou lkeleri gibi, Osmanl mparatorluu da bir askeri teokrasiydi. Mslmanlar'n kutsal kitab olan ve iinde Peygamber'in hayatnn eitli dnemlerinde syledii szlerin Allah'n mesaj olduu inancyla topland Kur'an, h e m dinsel hem de siyasi hayatta en stn ve deimez k a n u n kitab olarak kullanlyordu. Sultan imparatorluunun tepesinde oturuyordu. Peygamber'in szleri dnda hibir eye uymak zorunda deildi. Atalar, Anadolu'da Seluklu devletinin harabeleri stnde bir imparatorluk kurmutu. Mehmed ise Konstantiniyye'yi alarak Bizans mparatorluunun kalntlarn yok etti ve Osmanl devletinin snrlarn ran'dan Adriyatik'e kadar byk lde geniletti. Bylesine muazzam bir blgeyi ynetmek iin ok iyi bir siyaseti olmak gerekiyordu elbette. II. Murad bir kanun sistemi stnde almaya balamt ama bu sistemi gelitirip tamamen yeni koullara uyarlamak ii oluna kalmt. Kur'ar'n hkmleri, Peygamber'in syledii, yapt ve yapmad eylerden yola karak belirlenen snnetler tarafndan desteklendiinde bile yetersiz kalyordu. Snnetler Kur'ar' la edeer tutulan hadisle aktarlrd. Osmanl topraklarnda hadis, kanun (Rumca Kava v'dan gelir) olarak bilinen yasalarn temelini oluturuyordu. I. Murad bunlar birletirip bir devlet yasalar sistemine dntrmt. A n cak son yz yl iinde olan deiimler, ynetim tekilatnn giderek karmaklamas, eski kanunlara bavurulmasndan ok yeni kanunlarn karlmasn gerekli klyordu. Bu kanunlar belirlenince kanun kitaplarna (kanun-name) geiriliyordu. Mehmed'in hkmdarlnn son yllarnda koyduu kanunlarla, o n u n byk-byk torunu Muhteem Sleyman'n (Osmanllar ona Kanuri der) koyduklar kyaslandnda, Sleyman'n Mehmed'in kanunlarnn pek ounu yrrlkten kaldrmak ya da gelitirmek zorunda kalm olduu grlr. Yeni bir fethin hemen ardndan, bir tahrir (toprak mlkiyeti yazm) yaplr ve bu daha sonra otuz krk ylda bir yinelenirdi. Bu, var olan mlk ilikilerini byk lde gzeten ynetimin yeniden yaplandrlmasnn temelini oluturuyordu. 1 1 Ancak yeni blgelerin asimilasyonu bazen krizlere yol ayordu. Toplam ekonomik faaliyetin giderek karmaklat gz nne alndnda, baz dallarn dierlerinden hzl gelimi olmas artc deildir. zellikle ticaret hayal bile

11 Osmanllar'm fethettikleri topraklan imparatorluun paras haline getirmek iin izledikleri yol hakknda bkz. nalck, "Ottoman Methods of Conquest", Studia Islamica 2 (1954), 103-129.

1 V)

370

YEDNC BLM

edilmeyen lde gelimiti. Bunun en byk nedeni, imparatorluun genilemesiyle ok sayda snrn ve gmrk engellerinin ortadan kalkmas, bylece ortaya dk ithalat/ihracat vergili muazzam genilikte bir blgenin km olmasyd. C. J. Jirecek, bu yeni Mslman imparatorluunun ilk yllarnda, gneydou Avrupa'daki neredeyse btn ana yollarn, Eski Srbistan ve Bosna'nn soyguncu baronlarnn idaresindeki zamanlardakinden ok daha gvenli olduuna dikkat eker. 12 Fatih dneminde, gemiteki muhteem Bizans mparatorluu'nun salad gvenlik, pax romana, neredeyse geri gelmiti ve bundan herkes yararlanabiliyordu. Hibir yerin detlerine ve geleneklerine karlmyordu. Mslman olmayan insanlarn bu yzden zarar grmekten korkmasna gerek yoktu. Szde Srp yenierinin sylediine gre, avular (Merovenjler'in missi dominici'sinin ya da Charlemagne'm missi cameraii'sinin bir benzeri) ylda drt kez reayalarn engin blgesini gezerek, ynetimi denetliyor ve halka zulm edilip edilmediini kontrol ediyordu. En azndan II. Mehmed dneminde, Osmanl egemen snf fethedilen lkelere pek gitmezdi. Yalnzca kalelerdeki ve mstahkem yerlerdeki Bizans kumandanlarnn yerini Osmanl kumandanlar almt, o kadar. Srbistan'n ve Bosna'nn demografik yaps tamamen deiti. Osmanllar'm geliinden nce, buralardaki ehirler kurulurken askeri kayglar n planda tutulmutu. ehir sakinlerinin evleri ehrin aa ksmnda (Srpa'da varo; Macarca'da vros), kalenin etrafna kurulurdu. Kale genellikle yksek bir yere kurulur ve iyi korunurdu. Oysa Osmanllar iin bu kaleler gereksizdi. Bazlar ykld, bazlarysa bakmszlktan harabeye dnmeye brakld. Bu ehirlerin ounun halk ovaya gtrlp, ilek yollarn civarna yerletirildi. Dman blgelerdeki neredeyse btn byk ehirler madenlerin civarnda kurulmutu. rnein Bosna'da bin metreden yksek yerlerde yaayan pek az insan vard. 1080 ile 1200 metre ykseklikte bulunan on be yerleim merkezinden Foa blgesinde, geri kalanysa bir maden blgesi olan Vares'teydi. Osmanl devletinin her yerde uygulad politika, barl Hristiyan sakinleri rahat brakmakt. Trk memurlarnn anlamsz otorite gsterilerinde bulunmalarndan ok, ba vergisi gibi vergilerin zamannda denmesine dikkat ediliyordu. Zaten byle gsterilere gerek yoktu. Sultann ordusu ne zaman Avrupa'da yeni bir blge fethetse, burann halk mutlaka ulusal ve dinsel ayrlklarn yol at atmalardan perian hale gelmi oluyordu. Heinrich von Treitschke'nin syledii gibi, Yunanllar'n Srplar'a besledii nefret, Trkler'e beslediinden bile fazlayd. Dou kilisesine mensup bir Ortodoks iin, bir Latin mabedinin stnde asl duran sa heykelinin ayaklannn yan yana deil de birinin dierinin stnde durmas, bir Mslman'n namaz klarken Mekke'ye dnmesinden daha rahatsz edici bir manzarayd. Reayalarn bu hisleri, farkl uluslar ve dinler arasndaki atmalar tevik etme sisteminin temellerini atmt. Egemen Osmanl aznlk, gvenliini bu sisteme borluydu. 13

12 Jirecek zellikle stanbul'dan kan ana kuzeybat yoluna deinir, bkz. Die Heerstrasse von Belgrad nach Ccmstantinopel (Prage, 1877). 13 Bkz. Treitschke'nin Politik adl kitabnda yazdklar (Leipzig, 1913), ngilizce basks Politics II, ev.: B. Dugdale ve T. de Bille (New York, 1916), 33-40.

II. DEVLET VE TOPLUM

371

Ancak Treitschke, Osmanllar'm Hristiyan reayalara kar gsterdii bu hogry bir "kleletirme sanat" olarak adlandrmakla olduka keyfi ve abartl bir yorum yapmtr. Treitschke'ye gre, bunda baarl olmalarnn nedeni, Bizans mparatorluu'nun vatandalarnn klelie alkn olmasna ve ayrca Dou siyasi hayatnn en eski geleneklerine dayanr. Dou'da asla ulus devletler olmad, yalnzca kuvvet yoluyla bir arada tutulan ulus paralarnn bir karm olduu iin, burada "bl ve ynet" taktiinin Batllar'm kavramakta zorlanaca kadar mkemmel bir biimde baarl olduunu ne srer. Hristiyanlar dinsel inanlarn paylamayan insanlar yakarken, hilalli sancan altnda herkes istedii inanca gre yaamakta serbestti. A m a Treitschke'ye gre, Trkler'in bu geni hogrs yalnzca klelik sistemlerini ne kadar kusursuzlatrdklarnm kantdr: Trkler kullatrdklar halklarn Mslman olmasn istemiyordu, nk Mslmanlar'm mutlak efendiler olmas, ancak reayalarn olduklar halde, "kfir kpekler" olarak kalmasyla mmknd. Baka lkelerde kat bir snfsal yap sradan insanlar aada tutarken, Boazii'nde en adi kle bile talihi ve etkileyici bir karakteri varsa devletin en st mevkilerine kadar ykselme ansna sahipti. Bu yzden, ona altnc yzylda yar-hr, yar-kle olan kyller Peygamb e r i n sancann yaklamasn sevinle karlamt, tpk daha sonra Fransz Devrimi ordularnn yaklamasn sevinle karlayacaklar gibi. A m a her yerde Dou despotizminin temelini oluturan bu kusursuz sosyal eitlik, ancak egemen Mslman rk iin geerliydi. Onlarla reayalar arasnda engin bir uurum vard. Arap halifelii zamannda, egemen Mslman snf ile gayrimslim halk arasnda Treitschke'nin syledii tarzda bir iliki olduu dorudur. Bu yzden, ayn durum baz alardan Osmanl mparatorluu iin de geerli olabilir. Aslnda reayalarn klelerden ya da serflerden daha fazla hareket serbestliine sahip olmadn kantlayan belgeler vardr. zinsiz gler, zellikle de parasz almaktan kurtulmak iin yaplmsa, iddetle cezalandrlyordu. in iinde ok sayda insan varsa, hepsinin i Anadolu'ya gnderilmesi ve askerlik ya gelmi oullarnn sultann muhafz yaplmas gibi ar cezalar verilebiliyordu. Her blgede, tmarclar ya da kiraclar ile halk, reayalarla .kleleri alma yerlerinde tutmann sorumluluunu eit olarak paylayordu. Ama reayalar vergilerini aksatmadan dyor ve Mslmanlarla temasa gemekten kamyorlarsa, durumlar eskisinden kt olmuyordu. Hatta eski efendilerinden grdkleri zulme kyasla, durumlar iyilemi oluyordu. Kyller ve ehirliler huzur iinde yaayabiliyordu. Egemen devletler tarafndan benimsenmi sistem uyarnca, Hristiyan kiliselerinin balarna, kendi dinlerinden olan kiilere kar yarglk ve polislik yetkisi verilmiti. Ayrca kendi cemaatlerinin vergilerinden sorumlu tutuluyorlard. Bylece, Ortodokslar ve patrikleri Osmanl devletinin iinde baml bir Yunan devleti kurmulard. Bu devlette piskoposlar cemaatlerini ve hatta rahiplerini istedikleri gibi ynetebiliyordu. leri gelen din adamlar, Trk efendileri iin tehdit oluturmadklar srece serbesttiler. Ancak bir kstlama vard. Hristiyanlarn yeni kiliseler yapmas, eskilerini onarmas ve kilise anlar kullanmas yasaklanmt. Rumeli'de, Trk egemenliinin ilk yllarnda, kilise ayinleri ancak tahta bir gongun (Rumca'da simantrot, Trke'de amandra, Romence'de geamandur ya da toaca) bouk sesiyle haber

372

YEDNC BLM

verilirdi. ngiliz kilisesinin on dokuzuncu yzyla kadar Katolikler'e an kullanmay yasaklandn ve gnmzde bu yasan spanya ve ili'deki Protestanlar iin hl srdn gz nne aldmzda, bu pek ar bir dayatma gibi gelmiyor. Fatih'in zamannda, Rum Mileti'nin dini liderlerinin hepsi Rum kkenli deildi. Her halde, siyasi, kltrel ve ulusal roller oynayacak kapasitede deildiler. Ortodoks kilisesi, ancak ele geirilmemi ok az sayda byk ehrin sakinlerini ve keilerini kullanabiliyordu. Uzun bir sre boyunca, pek az soylu ailenin men-subu Kilise'nin hizmetine girme teklifinde bulundu. Kilisenin st dzey mevkilerine gelebilecek, logotheti ve skevrophylaki (ynetici) olabilecek kapasitede ok az yarg ve tacir vard. Mehmed tarafndan yerinden edilmi ya da srgne gnderilmi eski Ortodoks soylularndan hibiri "byk kilisenin" (megali ekklisia) hmisi olarak stanbul'a gelmeye raz olmuyordu (belki George Brankovic'in kz Mara dnda). Bu koullar altnda, Kilise'nin o dnemde herhangi bir biimde siyasete karmas olanakszd. Yakn zamanda, Mehmed'in Gennadios'u patriklie atamasnn slam hukukuna uymad, nk Konstantiniyye'nin teslim olmad, cebren alnd sylenmitir. Bu bak asna gre, II. Mehmed Rumlar' ve kiliselerini korumakla kanuna pek ok kez yapt gibi kar gelmiti. Yine bu iddiaya gre, Mehmed hogrl olmakla Bat'nn Hal seferleri dzenlemesini engellemeyi umuyordu. Mehmed'in hogrl davranmasnda uzun vadeli planlar etkili olmu olabilir. Mslmanlar'm resmi teviklere karn stanbul'a yerlemeye pek hevesli olmad bir zamanda, o boalm ehrin nfusunu hzla arttrmay istemi olmas da ayn lde mmkndr. Roma'ya dmanlyla tannan Gennadios'u semesinin nedeni, kiliselerin birlemesi fikrinin uyanmasn engellemekti muhtemelen. Sultan byle bir eyin gereklemesini istemezdi phesiz. Patrie muazzam haklar tannmt. yle ki, bu haklar devletin iinde bir Hristiyan devleti kurulmas anlamna geliyordu. Ama Mehmed'in bunu yaparken slam hukukunu inememi olduu kesindir. Bir kere (ve en nemlisi), bir Hristiyan devletin silah gcyle alnmas tamamen merhametsiz olmay zorunlu klmyor, yalnzca bu hakk veriyordu. Ayrca bu hak savan sona ermesiyle birlikte ortadan kalkyordu. nk sava bitince fethedilmi blge dar'l-Islam'm, yani slam blgesinin bir paras haline geliyordu. slam hukukunda, bir hak mutlaka kullanlmaldr diye bir yasa yoktur. Hogrl yorumlara snrlama getirilmemiti. Bu balamda, slam hukukunun temel ilkelerinden biri olan kyas olduka nemlidir: slam kkleriyle ilgili yasa ile sava tutsaklaryla ilgili yasa ayndr. Kle bir nesne olarak grldnden, teorik olarak bir Mslman klesini nedensiz yere ldrebilir ama kanun bunu onaylamaz. Sava ve ganimetler kanunu da dier dinlerin mensuplarn koruma ilkesini geersiz klmaz. Adli konularda pratik, ounlukla teoriden farklyd elbette ama bu durum yalnzca Mslman dnyasna zg deildi. Mehmed'in hogrsn onun insancllna balamak kesinlikle hata olur. Gennadios'u atamasnn ardnda souk ve hesap bir raison d'etat [hikmet-i hkmet] vard. A m a bunu yapmakla eriata kar gelmemiti. Mehmed'in hkmdarl srasnda atanan dier patriklerin hemen hepsi de nemsiz kiilerdi. Ksa patriklik dnemlerini ya rastlantya ya kumpaslara ya da byk rvetler vermelerine borluydular. Symeon'dan itibaren (1472-1475),

II. DEVLET VE TOPLUM

373

Rum patrikleri hazineye bin-iki bin altn dukalk yllk hara (peke) vermeye baladlar. Ayrca patrik olmak isteyen kimselerin Osmanl mparatorluu'ndki st dzey yetkililere en az 500 duka altn armaan etmesi dettendi. Sultan kilisenin balarna mlklerini canlarnn istedii biimde elden karma iznini vermiyordu. Trabzonlu Georgios Amirutzes'in olu olan mhtedi skender Bey, 1475'te vasiyet brakmadan len patrik Symeon'un btn mlklerine el koymakla kalmam, kilisenin mlklerine de bin duka altn karlnda el koymutu. Kilisenin yeni lideri, Symeon'un yeenlerinden birini vsi tayin edince grevinden alnm ve vasiyete tank olan keiin burunlar kesilmiti. Kendisinden talep edilen mebla deyemeyen patrikler yanyordu. En kk drc aalamalara ve cezalara maruz kalyorlard. Patrikliin tarihilerinden birinin anlattna gre, Mara'nm gzdelerinden biri olan Srp Raphael, patrik olduunda sultana iki bin, imparatorluun nde gelenlerine ise 500 duka altn demi olmasna karn, boynuna bir ta balanarak stanbul sokaklarnda dilenci gibi gezmek zorunda braklmt. Sonunda rvetilerin ve vatan hainlerinin atld bir hapishanede ld. Patrik olmak isteyenlerin verdii rvetler, sultann kararnda ok etkili oluyordu. Dionisios'un patrikliine (1467-1472) dair bir tarihede, onun nasl seildii anlatlr. O n u destekleyen Mara, vey oluna iinde iki bin altn para bulunan tahta bir tabak vermi ve ikisi arasnda u konuma gemiti: "Ne var anne?" diye sordu Fatih. "Keilerimden birini patriklie ataman istiyorum" dedi Mara. "ki rakip arasnda, ncs kazanmal." "Peki anne, sen nasl istersen" diye karlk verdi sultan. Bylece Filibe bapiskoposu ve Mara'nn ruhani danman Morali Dionisios, Mark Xylokarabes'in yerine patrik oldu. Mark Xylokarabes ise Ochrida (Ohri) bapiskoposluuna atand. Ama Dionisios'un talihi fazla yaver gitmedi. Elbette ok sayda olan rakipleri ksa sre sonra onu bir Hristiyan kleyken snnet olmu olmakla sulad. Mara'nm mdahelesi sayesinde Makedonya'daki Pangaios Da'nn eteindeki Kosinitza Manastr'na geri dnmesine izin verildi. Hayatnn sonuna kadar orada kald. Bu fiyasko, Mara'nm patrik seimlerine karmay srdrmesini engellemedi. Daha nce de sylediimiz gibi, yurtta Srp Raphael'in Kilise'nin bana gemesine yardm etti. A m a Rumlar "yabanc dil konuan" bu patrikten nefret etti. Sonunun ne kadar korkun olduunu yukarda anlatmtk. Her ne kadar Balkan kavimlerinin can ve ibadet gvenlii olsa da, kkl ve anl gemilere sahip gururlu insanlar olan Yunanllar, Bulgarlar, Srplar, Bosnallar ve Arnavutlar artk tarihsiz yaamak zorundayd. Atalarnn parlak baarlar artk yalnzca blk prk anlarda ve koruyabildikleri kahramanlk iirlerinde yer alyordu. Genleri "devirme" ad altnda alnp gtrlm ve sultann hizmetine sokulmutu. Evlerinden ve yurtlarndan koparlan bu Hristiyan ocuklar saraya ve Osmanl Devleti'ne hizmet ederek byd. O yabanc lkede tamamen asimile olarak, geri dnme anslar olmayan vatanlarn unuttular. II. Murad'm ya balatt ya da tekrar uygulatmaya balad devirmelik, Mehmed'in dneminde her be ylda bir yaplyordu. ounlukla imparatorluun Avrupa'daki blgelerinde (Bulgaristan, Makedonya, Yunanistan, Srbistan, Arnavutluk, Bosna ve Hersek) uygulanyor, adalarda ve istanbul ile Anabolu gibi baz ehirlerde uygulanmyordu. Sultan olanlarn toplanmas emrini verir vermez, yeni-

374

YEDNC BLM

gerilerin bu ile grevlendirilen memuru, grevlendirildii blgeye srclerle birlikte giderek her kasabann en yalsna (protoieros), on ila on be ya arasndaki btn erkek ocuklar kendisine getirmesini emrediyordu. Hizmet etmeye uygun olanlar (kaynaklara gre toplam 2-12 bin arasnda ocuk) stanbul'a gtrlp orada datlyordu. zellikle yakkl, gl, zeki ya da yetenekli olanlar, sultann sarayna veriliyordu. Burada zel okullarda renim gryor ya da sultann saraynn bahesinde almak zere eitiliyorlard. Geri kalan paalave lkenin dier ileri gelenlerine, toprak sahiplerine ya da zanaatkrlara veriliyordu. Birka yl sonra, Trkler'in dilini, dinini ve detlerini rendiklerinde, tekrar bir araya toplanp silah kullanmay renmek zere klalara gnderiliyordu. Eitimlerini tamamlaynca yenieri oluyorlard. Enderun'da yetienlerin en parlak olanlar i olan yaplyor ve ya sultana ya da sarayn ileri gelenlerine hizmet etmek zere eitiliyordu. Enderun'dan mezun olduktan sonra, ynetimde grev alyorlard. Aralarndan saysz vezir ve devlet adam kmtr. II. Mehmed dneminden on altnc yzyla kadar, eski Osmanl vezir ailesi andarlzadeler'in . dndaki btn st dzey devlet grevlileri ya da paalar kariyerlerini devirme sistemine borluydu. Onlar Osmanl devletine taze kan getiriyordu. Bylece hem Mehmed hem de ondan sonraki birka sultan, dur durak vermeden yaptklar seferlerde verdikleri muazzam can kayplarn telafi edebiliyordu. Devirmeler sayesinde yenierilerin saflar srekli y e n i l e n i y o r d u . En zor hayat onlarnkiydi muhtemelen, nk sert bir disipline tabi tutuluyor, cinsel ilikiye giremiyor ve genelde tam bir kei hayat yayorlard. Tek umutlar yeteneklerine ve baarlarna gre ykselebilmekti. Osmanl ordusunun ekirdei olan ve slam adna gz kapal savaan bu amansz savalar yerli Trkler'i aralarna almak istemiyordu. Bu balamda Mehmed'in, yabanclarn, imparatorluundaki Mslman kleler stne ticaret yapmasn kesinlikle yasakladna deinmek yerinde olur. rnein Venedikliler imparatorluun herhangi bir yerindeki Mslman kleleri nakledemiyorlard. Ancak Hristiyan kleleri nakletmelerine izin vard. Bu tedbirler kle ticaretine byk darbe indirmiti. 1459 gibi erken bir tarihte bile, Venedik senatosunda klelerin azlndan ac ac yaknlyordu. Fatih dneminde, Osmanl siyasetinin temel hedefi btn glerin etkili bir biimde tek bir odakta younlatrlmasyd. Bu byk lde ynetim mekanizmasyla yaplyordu. Mehmed bu mekanizmay, hkmdarl srasnda muhtemelen Bizansllardan ald eitli sivil ve siyasi kurumlarla ve ynetim hiyerarisindeki grevleri, ayrcalklar ve maalar net bir biimde belirlemekle glendirmiti. Protokoln tamamnn eski gebelik gnlerine dair anlara dayand sylenmitir ki, bu dorudur. rnein uzun sre boyunca divana sultan bakanlk etmiti. Divan bakanln ancak saltanatnn sonlarna doru sadrazamna devretmiti. Ynetimin drt dal, "imparatorluun drt stunu" olarak bilinirdi. Bu tanmda emirin adrn ayakta tutan drt diree gnderme yaplyordu. 1477'de sultann emriyle, nianc Leyszade Mehmed ibn Mustafa'nn yazd kanunna-

14 Saraya gtrlen ocuklarn eitimi hakknda bkz. Barnette Miller, The Palace School of Muhammedi the Conqueror (Cambridge, 1941; yeni basm 1973).

II. DEVLET VE TOPLUM

375

mede, ayan- devlet ve erkn- devlet mevkileri getirilmiti. Yine ayn kanunnamede, eitli devlet fonksiyonlan, bunlarn kullanmlar ve her mevkiye dair maalar ve cezalar da net olarak belirlenmiti. Btn devlet ilerinin gerek diktatr, dnyevi konularda sultann snrsz yetkili temsilcisi sadrazamd -yani devlet ynetiminin btn dallar ona tabiydi-. mparatorluk mhr ve be tuu onda dururdu (bu, o atseven milletin gebelik gnlerinden kalma bir gelenektir phesiz). Dier vezir gibi, yllk maa iki milyon alt yz bin akeydi. "kinci stun (rkn)" kazaskerdi. Kazaskerin her trl adli konuda son karan verme yetkisi vard. Ayrca ehirlerdeki ve krsal kesimlerdeki kadlarla imamlarn atamalarn yapard. Balangta yalnzca bir kazasker vard. Sonradan, Mehmed saltanatnn sonlarna doru Rumeli ve Anadolu iin ayr kazaskerler atad. Yllk maalar 600 bin akeydi. "nc stun (rkn)" defterdard. Defterdar devletin en yksek mevkili mali otoritesiydi. Mehmed'in dneminde tek bir defterdar vard ve temelde Rumeli ile ilgilenirdi. II. Bayezid, Anadolu iin ikinci bir defterdar atad. Her birinin yllk maa 600 bin akeydi ama ayrca eitli armaanlar alyorlard ve kendilerine eitli konularda iltimas geiliyordu. "Drdnc stun (rkn)" olan nianc ise, sultann emirlerini ilan ediyor ve her fermana kendi imzasn (tura, nian) atyordu. Yllk geliri 400 bin akeydi. Bu "drt stun (rkn)", divann en nde gelenleriydi. Sadrazamn sanda dier vezirler, solunda ise iki kazasker otururdu. Kazaskerlerin altnda, onlarla dik a tekil edecek biimde defterdarlar, onlarn karsnda, vezirlerin altnda ise nianclar bulunurdu. ^ Hem sarayda hem de st dzey yetkililer arasnda, muhtemelen Bizans modelinden alnma bir det vard ki, Mehmed bunu btn ayrntlaryla tanmlamt. Her yetkilinin grevi ve mevkisi kyafetinin renginden (astar, yen ve krk sslerinin renkleri de dahil olmak zere) ve en nemlisi sarnn (ngilizce'deki trban, -tlbent'ten gelmedir) ve sakalnn biiminden anlalabiliyordu. Yazlk ve klk kyafetler farklyd. Klklar krklyd. zellikle sara ok nem verilirdi, nk Dou'da Mslmanlk'n karakteristik simgesi olarak grlyordu. Mehmed yuvarlak, beyaz, spiral eklinde, altn sslemeli bir sark sarard. Bir mcevveze'ye benzeyen bir tacn stnde bulunan bu sark, Mehmed'in btn portrelerinde grlr.

15 Osmanl kanunnameleri hakknda bkz. F. Kraelitz-Greifenhorst, "Kanunnme Sultan Mehmeds des Eroberers", Mitteiiungen zur osmanischen Geschichte 1 (1921-22), 13-48. Babinger kanunnamenin tpkbasmn, bir nszle birlikte yaymlamtr; bkz. Sultanische Urkundet zur Geschichte der Osmanischen Wirtschaft und Staatsverwaltung am Ausgang der Herrschaft Mehmeds II., des Eroberers. I. Teil: Das Qnn-nme-i sultan ber mdscheb-i 'rf-i 'osmni ( = Sdostreuropaische Arbeiten 59; Mnih, 1956). Metnin transkripsiyonu iin bkz. Robert Anhegger ve Halil nalck, Knnnme-i sultan ber mceb'i rfi 'osmn (Ankara, 1956; TTK: XI. seri, no. 5). Karlatrmal bir okuma iin bkz. daha yakn bir zamanda yaymlanan Code de lois coutumieres de Me/med II: Kitb-i qvnn-i 'fiyye-i 'osmn (ed.: Nicoar Beldiceam, Wiesbaden, 1967). Bu sonuncu alma stne bir eletiri yazs iin bkz. V. L. Menage'nin Bulletin of the School of Oriental and African Studies 32'deki (Londra, 1969) makalesi, 165-167. Dnyevi kanunlar ve bunlarn dinsel kanunlarla ilikisi hakknda bkz. Uriel Heyd, "Knun and Shar'a in Old Ottoman Criminal Justice", Proceedings of the Israel Academy of Sciences and Humanities III (1969), 1-18. Ayn yazarn bir baka makalesi lmnden sonra yaymlanmtr: Stues in Old Ottoman Criminal Law, ed.: V. L. Menage (Oxford, 1973).

376

YEDNC BLM

Bir st dzey yetkili, giysisinin rengi sayesinde ok uzaktan bile tannabilirdi. rnein mftiler beyaz, vezirler yeil, kapucubalar kzl, ulema mor, mollalar ak mavi giyerdi. Koyu yeil imrahorlarn rengiydi. Ayakkablarn da rengi deiirdi. Devlet grevlileri sar, saray memurlar ak krmz ayakkablar giyerdi. Sar her zaman iin yalnzca Mslmanlar takabilirdi. Gayrimslimler takke giyerdi. Bunlarn rengi, rnein Franklar'da ve Rumlar'da krmz, siyah ya da saryd. II. Mehmed dneminde, gayrimslimlerin orap ve ayakkablar da -^muhtemelen Mslmanlar'nkinden farklyd. Rumlar, Ermeniler ve Yahudiler siyah, meneke rengi ve mavi terlik ya da ayakkab giyerdi. Sultann maiyetinde d ve i hizmetliler vard. D hizmetler, sultann ahsna ilikin btn hizmetleri kapsard. hizmetler ise hareme, yani sarayn nc kapsndan bb's-saade itibaren balayan dr's-saade blgesine ilikindi. D hizmetlerin ba sorumlusu, beyaz harem aalarnn ba olan kapu (bb's-saade) aasyd. O bakhyayd, i olanlarn ve dier saray hizmetlilerinin bayd. Ayrca ok sayda hayr kurumunun yneticisiydi ve bu iten byk kazan salard. Sultanla d dnya arasnda bir aracyd. Hi kimse ondan izin almadan sultan ziyaret edemezdi. Srekli sarayda yaard. Emrinde 340 kii vard. Bunlarn hepsi de seferler ve aknlar srasnda karlm olan Hristiyan kkenli insanlard. Sarayda alan ocuklar asla on sekizinden byk olmazd. ki tecrbeli retmen tarafndan eitilir, okuma yazmay, grg kurallarn ve detleri renirlerdi. Hizmetli personeli iinde sofraclar, eczaclar, bahvanlar, frnclar, amarclar, alar vb vard. Bunlarn hepsinin maalar belirliydi. hizmetlerin ba sorumlusu, kzlarla kadnlarn aas ve zenci harem aalarnn bayd (dr's-saade ya da kzlar aas). saraydaki btn kadn hizmetilerin miriydi. Ayrca sultan vakflarnn da yneticisiydi. Gn iinde saray drt saatliine terk edebilirdi ama geceyi orada geirmek zorundayd. Emrinde yirmi kadar harem aas alrd. Mehmed'in dneminde sarayda 300 kadar kz ve kadn vard. Bunlarn hepsi de istisnasz Hristiyan kkenliydi. Her biri gnde drt ake alrd. Kzlar Aas sultann yanndan pek ayrlmazd. Sultan ona ok gvenirdi. Bizans saraynda hadmlarn kullanld kantlanm bir gerektir. Sultann saraynda da kullanlm olmalar, Bizans'tan alnm bir uygulama olarak yorumlanmtr ou kez. Ama bu yorumlara karn (rnein Alfred von Kremer'inkiler), bu konuda aslnda Bizansllar'n bir Dou sistemini benimsemi olmalar daha mmkn grnmektedir. Bu hadmlarn hepsi de Hristiyan lkelerinden getirtilirdi, nk slam herhangi bir canlnn hadm edilmesini kesinlikle yasaklar. Eski Osmanl mparatorluu'ndaki haremaalarnm ou Etiyopya, Suriye, Ermenistan vb'den gelirdi. Fatih Sultan Mehmed'in dneminde, hadm ve kle ticareti byk lde Yahudiler'in elindeydi. Ama halifeliin Emevi dneminden beri yaygnd. O dnemde, Karolenj zamannda, bu ticaretin ana merkezlerinden biri Verdun idi. Mehmed'in kanunnamesi yalnzca tahta kimin geeceini deil, sultann sofrasna ve divana ilikin kurallar da belirliyordu. Atalar vezirlerle birlikte yemek yerken, o "imparatorluk kan" tayanlar dnda hi kimseyle yemek yemek istemiyordu. Yalnzca ba defterdarn sadrazamla birlikte yemek yemesine izin vard. Dier btn defterdarlar ve nianc dier vezirlerin masalarnda yerdi. ki kazasker nc bir masada yalnz balarna yemek zorundayd. eitli divan sofralarndaki artklarla ne yaplacana ilikin belirgin kurallar vard.

II. DEVLET VE TOPLUM

377

Sultan genel grmelerini Cumartesi'den Sal'ya kadar drt gn arka arkaya yapard. Grme srasn avu ba sfatyla divan beyi belirlerdi. Sultan dier gnler nce kazasker ile grr, ondan makamna ilikin bilgi alrd. Sylediimiz gibi, kazaskerlik mevkii ancak Mehmed'in saltanatnn son ylnda ikiye ayrlmt. Kazasker gittikten sonra, drt vezir ile defterdar gelirdi. Defterdar nce yaptklarndan sz eder, talimatlar aldktan sonra giderdi. Vezirler sultanla yalnz kalnca gizli devlet meselelerini konumaya balard. Karmak saray personeli organizasyonu, Gian-Maria Angiolello tarafndan ayrntlaryla anlatlmtr. Biz burada ayrntlara giremeyeceiz ama tarihelerde en sk sz geen baz kategorilere birka szckle deinmemiz yerinde olur. Birbirinden ok farkl kkenlere ve mesleklere sahip 200 kadar kiiden oluma mteferrika grubunun zel bir rol vard. Bazen bu gruba boyun edirilmi hkmdar ailelerinin oullar da dahil edilirdi. Bunlarn pek ou sultanla zaman geirmek ayrcalna sahip olurdu. Son Bosna kralnn yar-kardei, Mslman olunca Kralolu shak Bey adn alan Sigismund'dan sz etmitik. Nktedanl sayesinde sk sk Fatih'i elendirmek zere masasna arlrd. Fatih onu zellikle ok seviyordu anlalan. Mteferrikalar arasnda hekimler, "filozoflar", mneccimler, trl trl khinler, sanatlar, mhendisler, ressamlar, kuyumcular ve altnclar vard. Gnlk yevmiyeleri, mevkilerine ve nemlerine gre 20 ile 400 ake arasnda deiirdi. Bazlarna bir iki ky armaan edildii bile olurdu. Sultan sefere ktnda, onun biraz nnden yolculuk ederlerdi. Kapuclar da iltimas sahibiydi. Her biri 200 adamdan oluan iki gruba ayrlrlard. Divan toplantlar srasnda, iki kapucba ellerinde birer asayla divan odasnn kapsnda durup, gelenlerin adlarn ilan eder ve sultandan onlar ieri kabul etmek iin izin alrd. Kapuclar sarayn kaplarnda gece gndz nbet beklerdi. Ayr bir grup olan avular da onlar kadar nemliydi. Grme gnlerinde avu ba elinde asayla vezirlerin karsnda dururdu. Grevi ad sylenen herkesi karlayp onlara elik etmekti. Gndelii 60 akeydi. Altnda on onba altrrd. Bunlarn her biri 25 ake alrd. Geri kalan 30 kadar adam ise gnde 15 ile 20 ake alrd. Sultan savaa ktnda, her a t m a biniinde avu bararak hayr duas niyetine birka szck sylemek zorundayd. Baz yazarlar, vezirlerin de sylemek zorunda olduu bu actj'larla (Allah mrler vere efendimize!) Bizansllarn polychronizeini (ok yaa) arasnda balant kursa da, bunun doruluu kesin deildir. Saray avuunun yan sra, baka ok sayda sivil ve askeri avular da vard. Bunlarn saray grevlileriyle hibir ilgisi yoktu. Onlarn grevi, sultann verdii nemli grevleri yerine getirmekti. Reayalarn topraklarn dzenli olarak kontrol ettiklerinden sz etmitik. Ayrca bir sonraki yln tohumunun bekisiydiler. En nemlisi de, yabanc hkmdarlara mesajlar iletirlerdi. II. Mehmed'in zamannda da, nceden olduu gibi, Hristiyan devletlere eli deil, yalnzca avular ya da bazen kapuc balar gnderilirdi. enicilere de (enigir) nem verilirdi. Bunlarn says on ikiydi. Grme gnlerinde, sultan bakalaryla birlikte yemek yediinde, onlar sultann masasnda beklerdi. Vezirlere, kazaskerlere ve defterdarlara da, sarayda yemek yedikleri zaman hizmet ederlerdi. Ordunun organizasyonu Osmanl Imparatorluu'nun organizasyonuyla ya-

'nm

,,

378

YEDNC BLM

kndan ilikili olduundan, bundan biraz sz etmek yerinde olur. Mslman kanununa gre dnya, sava blgesi (dar'l-harb) ile Mslmanlar'm ynetimindeki blge (dar'l'sbm) olmak zere ikiye ayrlrd. "Sava blgesi", btn gayrimslim lkeleri kapsyordu. Kur'an bunlarn ele geirilmesini emrediyordu. Yani bir baka deyile, bu lkeler Mslmanlar'm sava alanyd. Teorik olarak, Mslman devletler btn gayrimslim dnyayla srekli sava halindeydi. Temel hedef, cihad yoluyla gayrimslim dnyay Mslman blgesine dntrmekti. Bu Jjak as devletin Mslman halk srekli sava halinde tutmasn ve ordusunu olabildiince gelitirmesini zorunlu klyordu. Bu yzden, Osmanl mparatorluu'ndaki blgesel ayrmlar askeri ihtiyalara gre belirleniyordu. Bu blgeler, pek ok adan Roma Cumhuriyeti'nin provinciae'sine benziyordu. Osmanllar'm blgesel valilerinin ilevleri, eski ran mparatorluu'ndaki valilerin ya da Roma prokonsllerinn ilevlerine benzetilmitir hakl olarak. mparatorluun iki eyaleti olan Anadolu ve Rumeli, iki tua sahip iki beylerbeyi tarafndan ynetiliyordu. Bunlara birer tua ve sancaa sahip sancakbeyleri hizmet ediyordu. Her sancak ise ok sayda Jc'tan oluuyordu. Fatih dneminde imparatorlukta krk sekiz sancak vard. Bunlarn yirmisi Asya'dayd: Trabzon, Amasya, Sinop, Kastamonu, znik,. Kayseri, Nide, Karaman, Konya, Antalya, Teke, Ankara, Ktahya, Mentee, Aydn, Saruhan, Midilli, Biga, zmir ve Bursa. Yirmi sekizi ise Avrupa'dayd ("Grecia"): stanbul, Vize, Malkara, Silistre, Kefe, Vidin, Nibolu, Semendire, Bosna, Hersek, kodra, Avlonya, Karaferia, Arta, Santa Mavra, Angelokastron, Mora, Atina, Ohri, Trhala, Eriboz, Selanik, Gmlcine, skp, Sofya, Filibe, Edirne ve Gelibolu. Sancakbeyleri bu blgelerin silahl kuvvetlerini ve gvenlik grevlilerini ynetiyor, halkn gvenliini ve vergilerin dzenli toplanmasn salyordu. JI. Bayezid dneminde sancakbeylerinin says artmaya balad. Muhtemelen Sibenikli olan Felix Petancius (Petancic), dnemin Osmanl meselelerini ok iyi bilen ve Buda saraynda Kral Matthias Corvinus ile sonradan yerine geen II. Ladislas'a (1490-1516) uzun sre danmanlk yapm biri olarak, Trkler'in askeri gc hakknda yazd ksa ama bilgilendirici kitapta (Augsburglu rahip ve Hmanist Konrad Adelmann von Adelmannsfelden tarafndan yaymlanmtr) ve henz yaymlanmam olan "Genealogia Imperatorum Turcorum" adl kitabnda, 4.500 tmara ve 22.500 silahl adama (hricati, Trke'de cebeli) sahip yirmi be Rumeli sanca ile 5.500 tmara ve 37.500 "zrhl askere" sahip otuz alt Anadolu sancandan, yani toplam on bin tmar ile 60 bin sipahiden (Petancius'un iddia ettii gibi 50 bin deil) sz eder. 1 6 Btn bu rakamlar yaklak olma izlenimini uyandrmaktadr elbette. II. Bayezid'den sonra sancaklarn says daha da artt. mparatorluun snrlarnn en geni olduu Muhteem Sleyman dneminde, Osmanl mparatorluu'nda en az 250 sancak ve 25 vali vard. mparatorluun iten ve dtan mkemmel bir biimde savunulmasn ve srekli yeni fetihlere hazr tutulmasn salayan bu salam organizasyon, hane-

16 Petancius'un (Felice Petanzio) iki yaymlanm eseri hakknda bkz. Cari Gllner, Turcica (Berlin, 1961), 97 ve 319.

II. DEVLET VE TOPLUM

379

damn kumcusu Osman'n zamanndan beri istikrarl bir biimde kusursuzlatrlan feodal sistemle yakndan ilikiliydi. Daha nce grdmz gibi (s. 287 ve sonras), Mehmed topraklarn paylamna ilikin yeni kurallar koymutu. Her sancak kkl bykl toprak paralarndan (zeamet ve tmar) oluuyordu. Tmarlar ylda 20 h i n ake ya da daha az gelir getiriyordu. Yerli Trk atllar olan sipahilere (yenierilerle birlikte Osmanl ordusunun saldr gcn tekil ediyorlard), imparatorluk fermanlaryla tmar verilirdi. Yeni fethedilen topraklar tmar olarak alr, bu topraklardaki kyller stnde hak sahibi olurlard (bu kyllerin hemen hepsi bulunduklar topraklara bamlyd). Ayrca toplanan vergilerin tamamn ya da bir ksmn kendilerine alrlard. Fetihten nce bu topraklarn sahibi olanlar, bu haklarn yitirmi, topraklarnn mlkiyeti devlete gemi olurdu. A n c a k topraklar yine onlarda kalrd. Artk onlar yeni Osmanl derebeyleri iin ilemek, hasatlarnn bir ksmn (te birini ya da bete birini) onlara vermek zorundaydlar. Sipahilerin dnda, toprak yasal yollardan ancak askerlik yapma zorunluluu olmayan az sayda st dzey devlet grevlisine verilebilirdi. Bunlar Osmanl devletine ait olan zel (hass) arazilerdi. Boyutlar en az belirli bir byklkte olmas gereken bu araziler, kural gerei mevkiyle ilikilendirilirdi, dier tmarlarda olduu gibi derebeyinin ahsyla deil. Bir sipahinin balca sorumluluu tmarnda yaamak ve sultandan emir alr almaz silahl askerler toplamaya hazr olmakt. Tmarnn gelirine gre, her sipahinin sefere sabit bir miktar silahl atlyla (cebeci) katkda bulunma ykmll vard. bin ake geliri olan bir derebeyi, Osmanl devletine bir atl vermek zorundayd. Ayrca her be bin ake iin bir atl daha vermesi gerekiyordu. Byk bir tmarn on be atl, kk bir tmarnsa en az iki atl vermesi beklenirdi. Bu ykmlln yerine getirilmemesi, tmarn geici ya da kalc olarak yitirilmesine yol aard. Sultan bir ordu toplamak istediinde, tek yapmas gereken valilere emir gndermekti. Onlar da bu emri sancakbeylerine, sancakbeyleri de sipahilere iletirdi. 1 ? Bu tmarlar Bat'da olduu gibi miras yoluyla intikal etmezdi. Bu yzden ortaya sultan iin tehlikeli olabilecek bir soylular snf kmyordu. Bir derebeyi ldnde, bazen olunun ya da erkek kardeinin onun yerine geirildii oluyordu ama nce devlet topra geri alyordu. Bu yzden, pratikte tmar oluna gese bile, kanun ona miras hakk tanmyordu. Kural olarak, byk tmarlara sahip sipahilerin oullarna bile yalnzca en fazla be bin ake getirecek kk tmarlar verilirdi. Daha fazlas iin almak, askeri baarlar kazanmak zorundaydlar.

17 Blgesel ynetimlere ilikin daha ayrntl bilgi iin bkz. nalck, The Ottoman Empire, The Classical Age 1300-1600, 104-118. Karlatrmal bir okuma iin bkz. Gibb ve Bowman, I, 1. blm, 137 ve sonras. Osmanl devletindeki toprak mlkiyetlerini ayrntlaryla veren ariv belgeleri, son yllarda giderek daha fazla ilgi ekmeye balamtr. rnein bkz. Saraybosna Dou Enstits'nn yaymlad metin dizileri; Monumenta turcica. Historiam slavorum meridicmalium illustrantia. Bunlarn en yakn tarihli olan (1972), Vlk ilinin 1455 ylna ait defterinin tpkbasmn ve Srpa-Hrvata evirisini ve ngilizce zetini ierir: Oblast Brankovica. Obsimi katarstarski popis iz 1455. Godine, 2 cilt, ed.: H. Hadzibegic (II, v-xiv).

-e/-

380

YEDNC BLM

Mehmed, belki de bir gelenee uyarak, kendilerini kantladklarn dnd baz Hristiyan kullarna da sk sk askeri tmarlar vermitir. Bunlar ounlukla nemsiz yerli soylular olsa da, aralarnda deerlerini kantlam kiiler de olurdu. Bu insanlar, Hristiyan sipahi olurlard. Bu tuhaf durum, Mehmed'in siyasi karlar her eyden nde tuttuunu gsterir. Koullar uygun geldiinde dinsel kanunun ilkelerine aka kar kmas, akgrllne ve otokratlma tamamen uygundur. zellikle Arnavutluk ve Srbistan gibi srekli gvenliksiz ^ yerlerde, ok sayda Hristiyan sipahi vard (ancak bunlarn says Mslman sipahilerinkini am olamaz elbette). Bunun nedenlerinden biri, sultann mlk sahiplerine ve hayr kurumlar (vakf: oulu evkaf) alanlarna (yani din adamlarna) duyduu gvensizlik olabilir. 18 Mehmed bu gruplarn gcn ve etkisini denetim altnda tutmak iin mlk ve vakflar askeri derebeyliklere dntrme yolunda elinden geleni yapmt. Bu durum en azndan vakflar konusunda slami kanunun tamamen inenmesi anlamna geliyordu. Sipahilerin yalnzca asker vermekle deil, kendi blgelerinden ba vergisi toplamakla da ykml olmalar dikkat ekicidir. 19 Osmanl mparatorluu'ndaki bu askeri aristokrasi, sava zamannda daha az varlkl insanlarn salad dzensiz atl askerlerle destekleniyordu. Bunlarn arasnda aknclar da vard. Aknclarn kumandanl Mihalolu ailesine aitti ve miras yoluyla intikal ediyordu. Aknclar aknlar srasnda elde ettikleri ganimetlerle geiniyordu. Daha nce sylediimiz gibi, uzak diyarlara, Avusturya'ya kadar dehet sayorlard. Bir baka dzensiz asker snf da azaplard. Azaplar sava srasnda vergilerden muaf tutulurdu (msellem). Piyade, tabya yapmcs ya da kreki olarak grev yapan bu blgesel askerler, uzun sre yenierilere tehlikeli bir rakip oldu. Aralarnda hemen her zaman ekime vard. Ordunun temel gcn oluturanlar, feodal svarilerin yan sra yenierilerdi ("yeni asker"). Sylediimiz gibi yenieriler devirmelerden oluurdu. Yenieriliin kkeni yeterince incelenmemitir. Bektailikle balam gibi grnse de, bu konudaki bilgimiz yetersizdir. Yenieri askerleri, hem organizasyon hem de kyafet asndan ayn tarzda davranan sk bir rgt andryordu. Yenierilerin balklar Bektailer'inkine benziyordu. Bektailer gibi onlar da beyaz kee balklar giyiyordu ama onlarnki tahta bir kakla ssleniyordu. Yenieri ocann bakumandan, neredeyse her konuda tam yetkili olan Yenieri Aas'yd. Aann kendi saray ve bakentte zel bir kanlaryas vard. Ayrca stanbul'da dzenin salanmasndan sorumlu zabta efiydi. Yenierilerin saysna gelince, bu konuda

18 Hristiyan tmar sahipleri hakknda bkz. nalck, "Stefan Duan'dan Osmanl imparatorluuna", Fuad Kprl Armaan, ed.: Osman Turan ve di. (stanbul, 1953), 207-248; gzden geirilmi versiyonu iin bkz. nalck, Fatih Devri, 137-184. 19 Mehmed'in toprak sahipliinin yasal statsnde yapt deiiklik konusunda bkz. Nicoara Beldiceanu, "Recherches sur la reforme fonciere de Mehmed II" Acta Historica (4 (1965) (Societas Academica Dacoromana), 27-39. Ayrca bkz. aada, s. 385. Muhammed Ahmed Simsar, 16. yzyln balarna ait bir Osmanl Trk vakfiyesinin ngilizce evirisini yapmtr; The Waqfiyah of Ahmed Pasa (Philadelphia, 1940). Sz konusu vakfn kurucusu, Babinger'in yukarda szn ettii Ahmed Paa'dr (bkz. s. 231).

II. DEVLET VE TOPLUM

381

ok farkl rakamlar sylenmitir. Ancak saylarnn II. Murad dneminde bini gemedii, II. Mehmed dneminde be bine kt ve daha sonra (1472 civarnda) on bine kadar ykseldii kesindir. Fatih'in saltanatnn sonlarna doru, saylar yalnzca sekiz bindi. Joseph von Hammer-Purgstall, yenieriler iin vatan, yuva ve aile sevgisinin yerini dinsel lgnln, fanatike itaatkrln ve ganimetler ile yakkl olanlara duyulan arzunun aldn sylemekte hakldr. Vatanseverliin yerini alan bu hisler, "maksatlarn soyluluu asndan olmasa bile boyut asndan Roma komutanlarnn ve ordularnn en grkemli baarlaryla kyaslanabilecek" sonular getirmiti. Ebeveynsiz ve akrabasz olan, yuvalarna ve kkenlerine yabanclam bu yerli Hristiyanlar hayatta savamaktan baka ama, stlerine kr krne itaat etmekten baka grev bilmiyordu. Ortak iradeleri yalnzca dman deil, kendi sultanlarn bile korkudan titretiyordu. Pek ok kez bir hkmdarn, hatta bir hanedann kaderi tamamen onlarn arzusuna ya da tehdit ettikleri hkmdarn onlara ne kadar byk bir armaan verebildiine bal olmutur. Saylarnn greceli azl gz nne alndnda, zellikle saltanat deiiklikleri ve dier siyasi krizler srasndaki etkililikleri hayret vericidir. Yenieriler bakentteki tek dzenli asker grubu olduklar ve onlara kar baka bir grup, en azndan zamannda toparlanamayaca iin, bu haddinden fazla glerini sk sk suistimal ediyorlard. II. Mehmed dneminde gndelikleri en fazla be akeydi. Ayrca kanun gerei onlara her yl be arn mavi kuma, yakalk iin otuz iki ake, sarklar iin elli arn keten, yn bir kaftan, bir gmlek ve yay ile oklar iin otuz ake veriliyordu. Sultan zaman zaman baka armaanlar da veriyordu. Her sefer srasnda, her mangaya bir onba kumanda ediyordu ve her mangann kendi yk at, adr ve hazinesi var. Yenieriler ordughlarnn dzenliliiyle nlyd. Ahlaki adan kesinlikle btn hasmlarndan daha stndler. Kfr etmeleri ve tartmalar kesinlikle yasakt. Temizlik, grevlerinden biriydi. nanlar aptes almalarnn yan sra ayk kalmalarn da salyordu, nk arap ve dier ikileri imeleri yasakt. Kumar nedir bilmezler, fahielerle dp kalkmazlard. yi beslenirlerdi, nk sultan onlara yiyecek ve cephane salamaya byk zen gsterirdi. Subaylar, unvanlarn mutfak yetkilerine gre alrd: rnein aba, orbacba gibi. Ordudaki en nemli mal kazanlard. Yemeklerin yan sra, toplantlarda da kazanlarn etrafnda toplanrlard. Kazan ters evirmek, isyan iaretiydi. II. Mehmed, toplara zel ilgi gsteren ilk Osmanl hkmdaryd muhtemelen. Onun hizmetine giren yabanc top dkmclerinden defalarca sz ettik. Ne kadar yararl olduklar nce Konstantiniyye kuatmasnda ortaya kt ve Mehmed'in girdii sonraki btn savalarda da belli oldu. Top dkmclerinin ou muhtemelen Almanlar ya da Erdelliler'di. Bunlardan yalnzca birkann adn biliyoruz ama sultann saltanat boyunca yabanc top uzmanlarndan yararland kesindir. Sava donanmasn kurarken de yabanclardan etkilenmiti muhtemelen. Mehmed birka yl iinde donanmasn muazzam lde bytt ama donanmasn asla tek bana kullanlacak bir saldr gc olarak grmemiti anlalan. Donanmann faaliyet sahas sonunda talya kylarna kadar uzand. Venedik gibi deniz gc kuvvetli bir lke bile Trk donanmasndan korkuyordu.

382

YEDNC BLM

Cenoval Jacopo de Promontorio sayesinde Fatih'in donanmasnn gcn yaklak olarak biliyoruz. Her ne kadar verdii rakamlar muhtemelen Fatih'in hkmdarlnn son yllarna ilikin olsa da (1475 civar). Denizcilik konusunda bilgili olan Don Jacobo'ya gre, Osmanl donanmas o sralar 500 kadar byk gemiden oluuyordu. Bunlarn arasnda ok sayda kadrga vard. Kefe'nin fethi srasnda (1475), 380 gemi kullanlmt ve bunlardan 120'si kadrgayd. Ancak bu rakama sultann para vermeden ve sahiplerinin rzasn almadan zorla el koyduu Rum kadrgalar da dahildir. Cenoval tarihi, Osmanl kadrgalarnn "deniz savama uygun olmadn" syler ve "byle beceriksiz denizciler tarafndan kullanlan drt kadrga, bizim bir kadrgamz bile etmez" diye ekler. Sultan bu gemileri yalnzca askerlerini fethetmek istedii yerlere nakletmek iin kullanyordu. Don Jacopo'nn sylediine gre, her ne kadar Trkiye'de "gemi yapm iin kullanlmaya uygun byk ormanlar" bulunsa da, Mehmed donanmann glendirilmesiyle pek ilgilenmiyordu. Cenoval, bu isteksizlii elinde fazla gvenilir denizcinin bulunmayna balar. "Btn Trkiye ve Yunanistan'da" -yani Anadolu ile Rumeli'de- yalnzca iki bin Trk ailesi (case) vard (bu, o yazmadaki bir lapsus calami'dir aka) ve bunlarn pek aznn birden fazla olu vard. Geri kalanlarn hepsinin Hristiyan mhtedilerin soyundan gelme melezler olduunu syler. Has Trk nfusunun azln, "kleleriyle ve gen olanlarla durmadan dp kalkmalarna" balar. Yine Don Jacopo'ya gre, 1475 civarnda sultann btn ordularndaki (il suo preforzo) toplam asker says 76 binden fazla deildi. "ok acil durumlarda" buna savamaya uygun oymayan 20 bin adam daha eklenebilirdi. Bu, sultann elinde neden iyi denizciler olmadn ve deniz savalarna girmekten neden kandn aklar. II. Mehmed'in otuz yllk saltanatnda, tek bir byk deniz sava bile yaplmamtr. "in gerei," der Don Jacobo, "o deniz savalarndan hep saknmt." Jacopo de Promontorio, bu gzlemlerden yola karak, Hristiyanlk'm ba dmanyla yaplan mcadele hakknda bariz sonulara varr. "Eer" diye yazar, "sultann saysz Hristiyan kulu kendi blgelerine yiit bir beyin ya da kaptann gnderildiini grseler, hemen silaha sarlp esarete bakaldrr ve sultan Yunanistan ile komu blgelerden kovarlard. Bu Hristiyanlar, o lkelerdeki en zeki ve en sava insanlardr. Sultan sefere karken onlar asla yanna almaz, nk onlara gvenmez ve en kk bir olay kmasndan bile korkar." Don Jacobo Batl donanmalarn muhtemelen Fatih'i yeneceini sylemekte hakl gibi grnmektedir. Zayf Osmanl donanmas, birleik Bat donanmasna kar koyamazd. imdiye kadar hi kimse Fatih'in imparatorluunun devlet maliyesini incelemeyi baaramamtr, nk elimizde bu konuda belgelere dayal ok az bilgi vardr. Devlet gelirleri hakknda gvenilir bir rakama ulamak neredeyse olanakszdr, nk Fatih'in otuz yllk saltanat srasnda srekli yeni blgelerin ele geirilmesi, gelirlerin srekli deimesine yol am olmal. Mhtediler de, yerli Trkler de hi vergi demediinden -devletin onlardan tek talebi, savan blgelerine kadar gelmesi olaslna kar mlklerinin onda birini almakt-, devletin temel gelir kayna reayalara koyduu ba vergisi, imparatorluun arazilerinden ve madenlerinden toplanan kiralar, liman ileri, devlet tekelcilii vb idi.

II. DEVLET VE TOPLUM

383

Her reaya ailesinin reisi bir duka altn (krk ake) demek zorundayd. Bu vergi toplam 900 bin duka gelir getiriyordu. 1470'te Trke orijinalinden kopya edilmi bir Venedik katalogunda, Avrupa'da 29 bin Hristiyan ve Yahudi ailesinin ba vergisine tabi olduu yazldr. Yarm yzyl sonra, imparatorluktaki vergi mkelleflerinin says milyona kmt. Eer bir kydaki, da geidindeki ya da ormandaki bir ehir Avrupa'daki snrlarn korunmas asndan nem tayorsa, sakinleri (onlara voynuk denirdi ve ou Bulgar'd) btn vergilerden muaf tutulurdu. Ykmllkleri geitleri korumak, ormanlarla ilgilenmek ve yollarn bakmn yapmak gibi, devlete yararl olan ilerle snrlyd. Sava zamannda sipahilere ii, src ya da seyis olarak yardm etmek zorundaydlar. Bu hizmetlerin karlnda dzenli maa alrlard. Her trden hayvan iin denen aar vergisi, ylda en az 300 bin dukalk gelir salyordu. Tahl aar da epeyce para getiriyordu. eltik tarlalarndan ve hatta ar kovanlarndan bile vergi alnyordu. ok sayda belgeden anlaldna gre, btn mesleklerde ve ekonomik faaliyetlerde kat bir tekelcilik ve amzdaki otoriter rejimlerin kurallarn andran kat kurallar hkm sryordu. Devlet, yani sultan tuz, susam ve zellikle de eltik (Balkanlar'n fethinden beri eltik yetitirmek Mslmanlar'm ayrcal olmutu) gibi mallara byk nem veriyordu. Ekonomik sular, karmak bir ynetmelikler sistemindeki ar hkmlerle cezalandrlyordu. Krbalanmaktan organlarn kesilmesine ve idama kadar uzanan eitli cezalara ek olarak, tehir, yani halk iinde kk drlme cezas da sk sk verilirdi. Sulu, verilen ceza uygulanmadan nce sokaklarda kk drc bir biimde gezdirilirdi. Bu konudaki kurallar, sultann ne kadar zalim olduunu aka gsterir. Sulularn burunlarna geirilmi tel halkalardan ekilerek gezdirildiini, bir atn ya da eein srtna ters oturtulduunu, salarnn ya da sakallarnn kesildiini, kurumla kaplandklarn vs. okuruz. Devletin temel gelir kaynaklarndan biri de mukataa sistemiydi. Bu sistem II. Mehmed dneminde iyice gelitirilmitir. Bu adlandrma, kiralama trn kapsyordu: Devletin elindeki iletmelerin ve kurumlarn kiralanmas, vergi toplayclarndan, gmrklerden, demirleme ve arlk bedellerinden elde edilen gelir ve tekellere izin verilmesi. Baz blgelerde sivil kiiler sabit ve muhtemelen byk bir mebla demek karlnda vergi toplama, her trl toprak rnlerinden faydalanma ve devlet iletmelerini kendi karlarna kullanma hakkn elde edebiliyordu. Ne yazk ki bu kiralara ilikin rakamlar hakknda elimizde fazla bilgi yok. Bildiklerimizi ise dnemin tarihilerinden rendik. rnein Khalkokondilas bize Tuna geitlerinin her yl binlerce dukaya kiralandn ve kiraclarn (ounlukla Rumlar'd) yksek kira bedeline karn iyi krlar elde edebildiklerini syler. Rumeli kylarndaki, Ahyolu'daki ve zellikle de Enez'deki tuz imalathaneleri ylda 90 bin duka gelir getiriyordu. Enez'deki tuz yataklarn genellikle Yahudiler kiralyordu, istanbul ile Gelibolu'daki liman hizmetlerinin geliri 1470'de 42 bin dukayd. Ocak 1476'nn balarnda ok sayda Yunanl'ya Gelibolu ve Galata iskeleleriyle ilgili kira makbuzu verilmiti. Bunlarn arasnda Andreas Khalkokondilas, Manueal Palaiologos ve bir baka Palaiologos vard. 1468 gznde, Yani Palaiologos ile Thomas Kantakuzenos'a baz madenler kiraland. Srbistan'daki Kratova ile Teselya'daki Sidrekapsa madenleri-

384

YEDNC BLM

nin ba ve tutuklu vergileri (ispence, penik) Kantakuzenos ailesinin dier iki yesine, Cillili Catherina'nn yakn bir akrabas olan Yani'ye, Yorgi'ye ve ortaklar Nikola "DanjoviP'e (?) kiralanmt. Ancak 1476 Eyll ya da Ekim'inde de btn aileleriyle birlikte stanbul'da, sultann emriyle idam edildi ve cesetleri Galata'ya gmld. 2 0 Edirne, Filibe, Sofya, Aydos ve Selanik'teki gmrk hizmetleri devlet hazinesine 90 bin duka altn kazandryordu. Anadolu'da kiralanan yerler arasnda Kastamonu (10 bin duka) ve Bursa'dakilerden ve Hdavendigr da geitlerinden (16 bin) ve baka yerlerden sz edilir. Bunlarn toplam kira getirileri 29 bin dukayd. Khalkokondilas, stanbul'daki deniz feneri ile nehir geitlerinin kira getirilerinin 200 bin florin olduunu syler. Anadolu'daki nl ap madenleri ylda 50 bin duka getiriyordu. Kastamonu ile Sinop'taki demir madenlerin i n getirii de aynyd. Devletin madenlerin kiralanmasndan elde ettii toplam gelir 200 bin duka civarndayd. Bunun yars Rumeli madenlerinden, zellikle de Novaberde ile Srebrenie'dekilerden (Srbistan) elde ediliyordu muhtemelen. 2 1 Gvenilir bir kaynak olarak grlen Jacopo de Promontorio, 1475 civarna ilikin daha fazla bilgi verir. O ylda, devlet maden kiralarndan ancak 120 bin duka elde etmiti. Kiralar yllkt ve kiraclar ylda 360 bin duka kazanyordu. Ayrca gm madenlerinden toplanan aar vergisin ylda 120 bin duka olduunu syler. Mora'daki hizmet ve kira tekellerinden ("comerchio," Latince'de commercium, ada Rumca'da koumerki, Trke'deki gmrk kelimesi bundan gelir) ylda 31.500 duka elde ediliyordu. Avlonya'nm balklk haklaryla birlikte kiralanmas ylda 445 bin duka, Eriboz tekeli (btn hizmetler -gabelle- ve ba vergisiyle birlikte) ise 12.500 duka getiriyordu. Promontorio dier kiralar iin aadaki rakamlar verir (duka altn ve her biri yllk olarak): Edirne kiralar, klelerin gei vergileri ve ehir vergileri dahil olmak zere: 36.500 bin btn "Yunanistan"daki ve komu blgelerdeki imparatorluk hamamlar: 27 bin, "Yunanistan"daki ve komu blgelerdeki Filibe, Zagora (Zara) ve Serez gibi yerlerin pirin vergisi: 45 bin, btn imparatorluun otlak vergisi: 30 bin, btn "Yunanistan"daki ve komu blgelerdeki tuz vergisi: 276 bin, gm ake darphanex leri (ounlukla Venedikliler'e kiralanrd): 360 bin. "Venedik damgal" altn dukalar ylda bin duka getiriyordu. ingene tekeli (comerchio di cingali) ise ylda dokuz bin altn getiriyordu. Kantariye resmi byk gelir getirmi olmal. 1478 sonunda, devlet hazinesi Muslihiddin diye birinin stanbul, Bursa, Amasya, Tokat ve Kastamonu'da toplad kantariye resminin toplam olan 1.926.000 akeyi talep etmiti. Ertesi ilkbaharda (14 Mart 1479), sultan bir ferman kararak ehzade Bayezid'in gelirinin artk kantariye resminden deil, baz kk tmarlardan elde edileceini bil-

20 Gayrimslimlerden alnan ba vergisi hakknda bkz. "Ispendie" (H. nalck), E fi IV, 211. 21 Bu rakamlar iin bkz. N. Iorga, Geschichte des Osmanischen Reiches II (Gotha, 1909), 216217. Karlatrmal bir okuma iin bkz. N. Beldiceanu, Les Actes des premiers sultans I: Actes de Mehmed II et de Bayezid II du ms. fonds turc ancien 39 ( = Documents et Recherches III, ed.: P. Lemerle; Paris, 1960), 113.

II. DEVLET VE TOPLUM

385

dirdi. Sabun tekeli de krlyd anlalan. 14 Temmuz 1479'da, sabun yapp satma hakk A n t o n i o Uberto (Oberto) adl bir talyan'a verildi ama 200 dirhemden daha hafif kalplar satmas yasakland. Bu, yabanclarn da i haklarn kiralama hakkna sahip olduunu gsterir. 22 Bu kiralama sisteminin sosyal sonular felaket oldu. Devlete denmesi gereken meblalarn sorumluluu ve toplanma ii bir komisyoncudayd (emin). Komisyoncu bazen devlet adna toplad mukataay kendi hesabna transfer edebiliyordu. Bunun karlnda belirli bir miktar para ya da mal demesi yapmas gerekiyordu elbette. Bir mukataann tamamnn ya da bir ksmnn haklarnn kiralanmas ilemine iltizam, kiracya ise mltezim denirdi. Kiralar mutlaka yllk olur, ancak zel bir deme karlnda mr boyu yaplabilirdi. Bu durumda kiralanan yere malikne denirdi. Byle bir sistemin dezavantajlar ortadadr. Bat'ya bakmamz yeter: rnein Fransz Devrimi'nin patlak vermesinden nce uygulanan benzer bir sistem, halkta derin bir fke uyandrmt. Mehmed'in ard arkas kesilmeyen savalar ok pahalya mal oluyordu ve gerekli parann yalnzca bir ksm haralardan, ba vergisinden, parann deerinin drlmesinden vb toplanabiliyordu. Osmanl devleti tarafndan seilen mltezimler, hem kendilerinden istenen muazzam meblalar demek, hem de kr etmek istiyorlarsa halk acmaszca soymak zorundaydlar. Yine benzer bir biimde, devlet iletmelerini kiralayanlar da, hem gerekli demeleri yapmak hem de kra gemek istiyorlarsa iilerini acmaszca altrmak zorundaydlar. Bunun sonucu olarak, Osmanllar'm en gl dnemlerinde bile Trk eyaletleri asla Bat'dakiler kadar refaha ulaamad. nsan kaynaklarn ya da doal kaynaklar daha verimli hale getirmek iin hibir abada bulunulmad. Vergi toplayclarndan arta kalan ok az kazanc, ziyankr tarm yntemleri tketti. Osmanl Devleti'nde kuruluundan beri ayaklanmalar olmutur. Dnemin tarihileri bunlardan sz etse de, nedenlerine hi deinmezler. Nedenleri ekonomik olsa gerektir. Ne yazk ki elimizdeki kaynaklarn yetersizlii, bu isyanlarla feodal sistemdeki ya da kira sistemindeki smr arasnda kesin bir iliki kurulmasn engellemektedir. A m a rnein Fatih'in lmnden h e m e n sonra bakentte kan ve yabanclarn dkknlaryla depolarnn yamalanmasna yol aan isyann nedeni, kesinlikle bu sistemdeki smrdr. Fatih'in son sadrazam Karamani Mehmed Paa, arazi sahiplerine ve zellikle de din adamlarna kar uygulad mali politikayla halk fkelendirmiti, nk bu kiiler vakflardan ve dier kaynaklardan aldklar parann azalmasn, sradan halk smrmenin yeni yollarn icat ederek telafi etmiti. Yakup Paa'nn (Maestro Iacopo) halk tarafndan ldrlmesi tesadf deildi. Yllarca dindalarna aka iltimas gemesi, onlara kazanl imtiyazlar tanmas, dervi Akpaazade gibi bamsz

22 Burada sz geen belgeler iin bkz. Halil nalck, "Bursa e'riye Sicillerinde Fatih Sultan Mehmed'in Fermanlar," Belleten II (1947), 698-700 (belge 4, 5 ve 9), ayrca zet bir Almanca evirisi de vardr (704-705). Karlatrmal bir okuma iin bkz. Marie Magdeleine Lefebvre, "Quinze firmans du Sultan Mehmed le Conquerant", Revue des etudes islamiques 39 (1971), 152, 159 ve ksaltlm Franszca evirileri iin 160-161.

"Tin-w f-fi- e

386

YEDNC BLM

eletirmenlerin onun ve Trkiye'deki Yahudiler'in faaliyetleri hakknda ac szler sylemesine yol amt. Yine benzer bir biimde, dnemin btn tarihileri, saraydan geinenler bile, szbirlii etmiesine, idam edilmi Rum Mehmed Paa'y ayn ekilde Rum hemerilerini kayrmakla sulamtr. Btn bunlar daha da arpc klan ey udur ki, normalde resmi tarihiler byle eylerden sz etmez, yalnzca sultann yaptklarn, nemli ve nemsiz baarlar, evlilikleri, yangnlar, depremleri ve salgn hastalklar tarafszca, vgde ya da sulamada bulunmadan ve her eyden te kiisel fikirlerini belirtmeden anlatrd. nk Osmanl saraynda, tpk daha nceki Bizans ve Dou saraylarnda olduu gibi, hkmdar dnda hi kimse kiisel bir fikre sahip olma hakkna sahip deildi. Bir avu gayri resmi (ve ou anonim) tarihi ile kpaazade iin durum farklyd elbette. kpaazade, tarihesini temelde tarikat yeleri ve sradan halk iin yazm olmaldr. Bu yzden bu yazarn halka zarar dokunduu iin fkesini kabartan baz olaylardan sra d bir akszllkle bahsetmesinde alacak bir ey yoktur. Ba vergisi dnda, devlet hazinesi Eflak, Bodan, Ragusa Cumhuriyeti ve Sakz adalarndan toplad haralardan da iyi gelir elde ediyordu. Osmanl devletine ait bir makbuzun bir Venedikli tarafndan karlan kopyasnda, haraca balanm devletlerden alnan ba vergisine ayrlm stunda unlar yazldr: Bosna ve Hersek 18 bin duka, Eflak 17 bin, Bodan alt bin, Trabzon bin Kefe, bin, Amasra ve Sinop 14 bin. Bu listede, Venedikliler'in Mora ve Arnavutluk'taki topraklan iin dedikleri hara yoktur. Khalkokondilas, devletin ald toplam hara miktarnn drt milyon duka altn olduunu syler. Bu olanaksz gibi grnmektedir. Venedikliler'in verdii rakam yalnzca 1.196.000'dir, yani Bizans tarihisinin syledii rakamn te birinden azdr. Kardinal Bessarion, sultann ylda en fazla iki milyon duka topladn tahmin ediyordu. Her trden sava ganimetinin bete biri sultana verilirdi. Mslmanlar'm inancna gre, bu pay aslnda Allah'a aitti (Kur'an, VIII, 42) ama sonradan imam'a, cemaatin geici liderine verilir olmutu. mam bunu "Allah adna", devlet iin, elinden geldiince akllca kullanma yetkisine sahipti. II. Mehmed'in her sefere knda, lkenin ileri gelenlerinin Mehmed'e 200 bin duka vermek zorunda olduu iddia edilir. Devlet harcamalar daha makuld. Ylda 810 bin dukay gemiyordu anlalan. Bu parann 300 bini yalnzca orduya gidiyordu. Yenierilere her yl datlan kumalar ve yay ve ok paras, toplam 28 bin dukalk bir giderdi. Bu meblaa yenierilerin maa dahil deildi. Tpk Bizans mparatorluu'nda olduu gibi bu maa genellikle aylk ve pein denirdi. Sultann hazinesi ayn zamanda saray ile maiyetinin (toplam 1.500 kiiydiler, klelerle birlikte 5.000 kii) giderlerini de karlamak zorundayd. Kapclara, berberlere, hekimlere, glge oyuncularna (karagz) 48 bin duka gidiyordu. Sarayda eitilen 200 soylu gen ile drt retmenine harcanan mebla 17 bin dukayd. Maiyetin kyafetlerine (29 bin duka), ipek ve altn ilemeli kumalara (50 bin), ithal edilen pahal mallara (Floransa'dan, 60 bin), ve davetler ile kk bayram enliklerinde datlan onur giysileriyle trensel kaftanlara (25 bin)

II. DEVLET VE TOPLUM

387

byk meblalar harcanyordu. Bu yzden, sultann btn gelirleri ya sultann maiyetine ya da savaa harcanyordu. 2 3 Mehmed'in mali politikasndan sz etmitik. Burada bir ekleme yapmalyz: Gm ihracatn kesinlikle yasaklayan bir ferman karmt, ki bu yasak sonradan kurunu da kapsayacak biimde geniletildi. Byk byk babas I. Bayezid, yalnzca eski paralar tedavlden ekip yeni parann deerini dren deil, ayn zamanda gm ihracatn da yasaklayan ilk sultand muhtemelen. Bu tedbirin alnmasnn balca nedeni, din kurallarnn slam'n dmanlarna silah ve sava malzemeleri yapmnda kullanlacak hammaddeleri vermeyi yasaklamasndan ok, Osmanllar'm kendi kaynaklarn kendi amalar iin kullanmak istemeleriydi phesiz. II. Murad dneminde, Osmanllar henz Srbistan'n elinde olan Trepe madenlerinden yararlanmaya balamt bile. Bundan zarar gren taraflarn iddetli itirazlarna karn, Trkler oradan Ragusa'ya gm gnderilmesini engelleyip, bu gm kendi paralarn yapmakta kullanmt. Mehmed eski gelenek uyarnca her on ylda bir gm ake yaptrmay srdrd ama her seferinde gm orann azaltarak. Mehmed'in paralarndan ilki H. 855'te (1451), tahta ikinci ve son kez kmas erefine basld. kinci ve nc paralar 865'te (1460/61) ve 875'te (1470/71) basld. Daha sonra Fatih aradaki sreyi deitirdi, nk 880'de (1475/76) tekrar ake basld. Bunun nedeni Uzun Hasan'a kar kt seferde para ihtiyacnn artmasyd muhtemelen. Fatih'in adn tayan son para ld yl, 886'da (balangc 2 Mart 1481) basld. Bir keresinde, 875'te (1470/71), gm bir on ake yalnzca stanbul'da basld. Sultann kendi adna yaptrd ilk ve son altn para da stanbul'da, 882'de (1477/78) piyasaya srld ve sonradan iki kez daha basld. stanbul dnda Edirne, Bursa, skp, Tire, Amasya, Seluk, Serez ve Novaberde'de de darphaneler vard. Bol miktarda bakr para (mangr) baslrd. Bunlarn basmnda geleneksel zaman snrna uyulmazd. Bu yzden stanbul'da 867'de (1462/63), 875'te (1470/71), 878'de (1473/74) ve 886'da (1481), Edirne'de 861'de (1456/57) ve 875'te (1470/71), Amasya'da 859'da (1454/55) ve Bursa'da 861'de (1456/57), 865'te (1460/61), 867'de (1462/63) ve 868'de (1463/64) mangr baslmt. Bir keresinde, 886'da (1481) Eski Tire'de (Anadolu) gm ve bakr paralar ayn anda baslmt. Bir baka seferde ise yalnzca bakr para baslmt (865). Ankara'da ve Bolu'da baslan bakr paralarn tarihleri belirtilmemitir. Bunun nedeni, acil bir zamanda baslmalar olsa gerek. Genelde yalnzca akelerin basld Seluk'ta, 865'te (1460/61) bakr para da baslmt. nl gm madenlerinin bulunduu Serez ve Novaberde'de bakr para baslmamt. Her yeni parann iindeki gm miktar azaldndan, akenin satn alma gc giderek azalyordu. Mehmed'in ilk saltanatnn balarnda, parann deerinin bu biimde dmesi, akenin arlnn alt krattan be krata dmesi yznden yenierilerin Edirne'de ayaklandn, maalarnn arttrlmasn talep edip bunu kabul ettirdiklerini sylemitik. Mehmed piyasadaki paralar defalarca "toplatmtr" (revocationes, renovationes), tpk Bat'da Karolenjler'in zamanndan beri det olduu gibi. Devletin krn arttrmak amacyla yaplan bu zo-

23 Iorga, 220.

388

YEDNC BLM

runlu deitokuun nedeni, herhangi bir ekonomik ilkeden ok anlk mali skntlar ya da sava masraflaryd anlalan. 1478 ylma (1 Nisan) ait bir belge, bize byle bir toplatmann net bir tasvirini v e r i r . 2 4 Eski ake tedavlden kaldrlmt. Geni yetkilerle donatlan bir memura, eski gm paralar ve zel ahslarn elindeki btn gmleri toplamas emredilmiti. O n a verilen yetkiler, halkta sknt yaratacak kadar aryd. Yolcularn eyalarn, para kutularn ve pansiyon odalarn arama yetkisi bile vard. Bir dirhem gmten, iki yeni ake yaplyordu. Hibir kuyumcunun elinde 200 dirhemden fazla gm bulundurmaya hakk yoktu. O zamanlar zellikle gm sarraflarndan (takaslarndan) korkuluyordu. Bu insanlar lkeyi gezerek on iki eski para karlnda on yeni para veriyordu. Topladklar eski paralar darphaneye teslim etmek zorundaydlar. Bu kural ihlal edenlere ar cezalar veriliyordu. Gm takasl ii devlet tarafndan kiralanyordu. Theodoras Spandugino'nun sylediine gre, devlet bundan 800 bin duka altn kazanyordu. Btn lkede nefret uyandran bu sistem II. Bayezid tarafndan kaldrld. II. Bayezid, paradaki gm oranyla oynanmasna son verdi. Bu tedbirlerin sonucunda, akenin Bat dukas karsndaki deeri srekli oynuyordu. Ortaa'm sonlarnda, gneydou Avrupa ticaretinde kullanlan para birimi Venedik dukasyd. Kaliteli altndan darp edilen bu para, Floransa altn floriniyle (fiorino d'oro, florin, adn bir yznde bulunan ehrin amblemi fleurde-lis'ten -flo- almt.) ve o sralar hl gl olan Macar altn guldeniyle edeerdi. Osmanl akesinin devalasyonu, duka ile olan ilikisinden kolayca anlalr. Bu oran balangta ona birdi. Mehmed'in zamanmdaysa bir duka krk, ardndan elli, on altnc yzyldaysa elli drt ve nihayet seksen akeye eit oldu. Bir ake eyrek Arap gm dirhem'ine (Rumca drachme'den) eitti. U dirhem, Arap altn paras olan bir dinar'a (Latince denarius' tan, yaklak 1/7 onsluk saf altnd) eit olduuna gre, on iki ake bir dinara eitti. On yedinci yzylda, akenin yerini para aldnda, iindeki gm miktar 1/350 onsdan fazla deildi. Muhtemelen Mehmed'in salnda bile bylesine dk ve deiken deerli bir para artk altn ile bakr paralar arasndaki tek para birimi olarak yeterli gelmemeye balam ve Bat lkelerinin gm paralar tarafndan desteklenmiti. Osmanl bakr parasnn deeri akeninkinden bile dkt. Bir zamanlar sekiz bakr bir akeye eitti. Spandugino'nun sylediine gre, sonradan bu rakam on ikiye, on altya, yirmi drde, otuz ikiye, krka ve krk sekize kt. II. Mehmed 1477-1478'de altn para bastrrken model olarak talyan altn florinini alm ve suitani'sinin Bat parasyla boy lebilmesini istemiti anlalan. A m a Bat'yla yaplan ticarette talyan altn florini (efrenk ya da firenk filori'si) standart para birimi olmay srdrd. Bu yzden Mehmed'in altn paras yalnzca i pazarda kullanlmtr phesiz.

24 Bu belge nalck tarafndan aktarlr: "Bursa er'iye sicillerinde," 697-698 (belge 2). nalck ayrca zet bir Almanca eviri de verir (704). Karlatrmal bir okuma iin bkz. M. Lefebvre, 150-151. Halil Sahilliolu, yenierilerin huzursuzluuyla mali dengesizlik arasnda bir balant olduunu ne srer; "Svt Year Crises in the Ottoman Empire", M. A. Cook (ed.), Studies in the Economic History of the Middle East iinde (Londra, 1970), 230-252.

II. DEVLET VE TOPLUM

389

Elimizdeki Trk ve hatta yabanc kaynaklarda Fatih'in imparatorluundaki ticaretten hi sz edilmez. Sultann zellikle bakentindeki el ileri, endstri ve d ticaretle yakndan ilgilendiini, 1461'de yaptrd bedesten (yani keten pazar) adl ahap ar binalarndan anlayabiliriz. Bu binalar Muhteem Sleyman'n saltanat srasnda yenilendi (yeni binalar da ahapt). 1651'de bunlarn yerini ta arlar ald. On altnc ve zellikle de on yedinci yzy metinlerinde sz geen esnaf loncalar hakknda elimizde henz hi bilgi yok. Btn tacirlerin ve zanaatkarlarn, kuma ticaretinin ve zellikle de bakente yiyecek aknn denetiminde stanbul Kads yetkiliydi. Kadya dk mevkili memurlar yardm ediyordu. Grevleri yiyeceklerin arlklarn, llerini ve fiyatlarn ve un, ya ve gaz ambarlarn denetlemekti. Genellikle bir yenieri "oda'snn" yneticisi olan ihtisab aas, ayrca ehirde adaletin uygulanmasndan da sorumluydu. Yiyeceklerinin arl hakknda yanl beyanda bulunan ya da bozuk mal satan satclar hemen tutuklatr ve ounlukla kulandan pazar kapsna iviletirdi. Pazarlar sk denetlenirdi, tpk sultann insani abalara ilikin her sahay denetledii gibi. Bu almada, korkun veba salgnlarnn btn imparatorluu ve zellikle de stanbul'u birden fazla kez kasp kavurduunu anlatmtk. Sultan, Kara lm'den katnda hep Balkan Dalar'na giderdi. Anlalan o korkun salgnlarla mcadele etmek iin hibir ey yaplmamt ve Allah'n iradesine terk edilen halkn salgnlarn dinmesini beklemekten baka yapabilecei bir ey yoktu. O sralar kamu sal tedbirlerinin eksiklii yalnzca Osmanl mparatorluu'na zg deildi. Sultan, genellikle byk boyutlarda olan insan kayplarn telafi etmek iin imparatorluunun batsndaki baz ehirlerin btn nfuslarn stanbul'a getirtip yerletirirdi. Batl raporlarda bazen ktlktan ya da fiyatlarn ani artndan sz edilir. Halkn isyan etmesinden korkan Mehmed, bu gibi durumlarla hemen mcadele etmeye giriiyordu. Balca kayglarndan biri, yeterli sayda ve dzenli ekmek teminini salamakt. Tp bilimi asndan durum pek parlak deildi. Hekimlerin pek az yerliydi. ou Yahudi ya da ranl'yd. Sultan tek bir istisna dnda saln tamamen Trk olmayan hekimlere emanet etmiti. Bu istisna, Altuncuzde olarak bilinen Necmeddin'di. Anlalan baarl bir pratisyendi. Sonda kullanan ilk hekimlerden biri olduu sylenir. Sultann dier zel hekimleri arasnda u kiiler vard: irvanl (ran) krullah'n saray tarihilii daha n plandayd, yukarda sz geen Hamideddin el-Lari (gneybat ran'daki Laristan'dan) sultan lm deinden kurtarmay baaramaynca onun da sonu kt olmutu. Kudsl "Arap", Fatih tarafndan ie alnmadan nce skp u beyi sa Bey'in yannda alyordu. Kirmanl (ran) Kutbeddin Ahmed muhtemelen ondan daha nemliydi. Kutbeddin saygn bir vezir ailesinden geliyordu ve belki de tbb Uzun Hasan tarafndan idam edilen babas Hekim-i Kirmani'den renmiti. stanbul'a giden Kutbeddin 1497 ya da 1498'de orada lp Eyp'e gmld. Necmeddin'in tp rencilerinden biri Tebrizli A h i elebi Mehmed ibni Kemal'di. A h i elebi sonradan Mehmed tarafndan stanbul'da kurulan hastanenin (darifa) bahekimliine atanacakt. Onun mesane talar stne yazd on blmlk bir yazma g-

390

YEDNC BLM

nmze kadar kalmtr. Ama Fatih'in zel hekimlerinin en tuhaf ve en ilginci hi phesiz sonradan Yakub Paa adn alan Gaetal Maestro Iacopo'dur (geri onun tp becerisi konusundaki bilgimiz, tamamen anektodlara dayaldr). Eer bu anektodlarda sylenenler doruysa, Yakub Paa ilk kez 1855'te Thomas Addison (1793-1860) tarafndan tanmlanan st bbrek rahatszl Addison hastaln tedavi eden ilk hekimdir. Ktphanesinde tam on drt nl tp kitab bulunduran hasta sultann tbba duyduu bu ilgi Yakup Paa'dan kaynaklanmt phesiz. 2 ^ 3 Fatih'in zamannda Osmanl devletindeki askeri ve teokratik organizasyonda kastlar deil, yalnzca grev rtbeleri vard. Hizmeti snf ynetimin bir tr uzantsyd. Devlette yksek mevkilere gelmek iin stn bir eitim almak ya da zel bir bilgiye sahip olmak gerekmiyordu. Bir hizmeti kamu hayatna katlmakta serbestti. Yoluna engeller ya da kstlamalar karlmazd. Biraz olsun prestij kazanan her Osmanl, hizmeti tutmak ve her yere seyisi eliinde gitmek zorunda olduundan, hizmeti snf halkn byk bir kesimini oluturuyordu. Bir kiinin hizmetilerinin says, onun mevkisiyle doru orantlyd, nk gcn tek gelir ve mal mlk kayna olduu bir toplumda, yksek mevkide olmak zengin olmakla edeerdi. Her blgenin ynetimi, mali sistemi, ordusu ve adliyesi valinin ellerine teslim edilir, vali istedii atamalar yapard. G mevkiden deil, kiilikten gelirdi. O sralar ve daha sonralar, ileri gelen yneticilerin ou altlartndakilerin zenginlemesine ve ykselmesine kar kmad. Mtevaz.kkenli kiiler, sultann gzne girmilerse, ansn da yardmyla devlette yksek mevkilere gelebiliyor, eski efendilerinden daha gl ve nfuzlu olabiliyordu. stler ve altlar farkl kastlardan deil, ayn topluluktan kyordu. Trkiye'deki ve btn Mslman Dou'daki toplumsal sistemin Hristiyan Bat'daki toplumsal sistemden temel fark buydu. Devlet ve sivil hizmet kavramlar, eski ataerkil Osmanllar'a yabancyd. Sultan mevki verip geri alabilirdi. Devlet hizmeti, sultann gzne girenlerin elde edebildii ve gznden dtkleri anda hemen yitirebilecekleri bir ayrcalk olarak grlrd. Gzden dtklerinde, yerlerini daha talihli kiiler alrd. Kamusal mevkiler belirsiz bir sreliine verilirdi. Osmanl mparatorluu'nda soyluluk miras yoluyla intikal etmediinden, Osmanl Trkler'i soylarnn gemiine nem vermezdi. En alt dzey sosyal tabakadan kp yksek bir komutan ya da vezir olmak ya da bir evlilik yoluyla sultanla akraba olmak son derece doal kabul edilirdi. Bir zamanlar lkenin ileri gelenlerinden olan kiilerin torunlarnn geimlerini zanaatkrlkla ya da hizmetilikle salamas da tuhaf karlanmazd. Her ne kadar II. Mehmed'in tahta oturmasndan Glhane Hatt- erifi'nin ilanna (3 Kasm 1839) kadarki vezirlerin sonu genellikle ldrlmek olsa da, bu mevkiye gelmesi teklif edilenlerden pek az bunu reddetmiti. Ne kadercilikle ne de an ve prestij arzusuyla yeterince aklanabilecek bu durumun nedenini eski Osmanllar bile anlayamamt. Bir

24a Trkler'in on beinci yzyldaki tp bilgisi hakknda bkz. Pierre Huard ile Mirko Drazen Grmek'in erefeddin Sabuncuolu'nun almasndan yapt eviri, Kitb al-Cerrhiye-i L haniye: he premier manuscrit chirurgical turc (Paris, 1960).

III. SANAT. EDEBYATVE BLM

391

keresinde, yeni atanan bir sadrazam bir dervi eyhine en aptal insann kim olduunu dndn sorduunda, dervi szn saknmadan cevap vermiti: "Sizsiniz, ey ulu vezir. nk bu mevkiye gelebilmek iin elinizden gelen her eyi yaptnz. Oysa sizden nceki vezirin kanayan kalbinin yanndan getiniz. O kalp ki, ondan ncekinin kalbinin bulunduu yerde yatyordu." Osmanl mparatorluu'ndaki dier her ey gibi, idamlar kat bir geleneksel kanuna gre. yaplrd. Kurbann mevkiine ve kimliine gre, idamn btn ayrntlar batan belli olurdu. U tua sahip bir vezir stanbul'da idam edilirse, kellesi sarayn orta kapsndaki mermer bir stunun stndeki gm bir tabakta sergilenirdi. Daha dk mevkili bir yneticinin kellesi birinci kapnn nndeki tahta bir tabaa, onun da altndaki birinin kellesi hibir zel hazrlk yaplmadan yere konurdu. Eyaletlerde idam edilen memurlarn kelleleri tuzlu suda muhafaza edilerek bakente gnderilirdi, sultann emrinin yerine getirildiinin delili olarak. Ulema snfnda, yani Mehmed'in ilk kez organize bir hiyerari iine soktuu ilahiyat eitimi alm snfta ise ykselme koullar ok farklyd. Mehmed onlarn grevlerini yarglk (kadlk), kanun yorumculuu (mftilik) ve namaz liderlii (imamlk) olarak tanmlamt. Ulema hiyerarisinin tepesinde iki kazasker vard. Buna sonradan stanbul mftisi de eklendi. Bu mevkiden eyhlislamlk treyecekti. Yani ulemada yalnzca din adamlar yoktu, nk slam hukuku ve ilahiyat Kur'a tarafndan belirlenmi tek bir disiplindir. Mehmed, Konstantiniyye'nin fethinden hemen sonra Ayasofya ile camiye dntrlm yedi baka kilisede medreseler yaptrarak ilahiyat ve hukuk eitiminin temelini att. Kendi camisini yaptrdktan sonra, ayn anda sekiz ilahiyat okulu birden aarak ulema tekilatn byk lde deitirdi. Bu okullarn retmenleri (mderris) iyi cret alyordu. Kendi camisinin yannda bir medrese am olan sadrazam Mahmud Paa buradaki deiikliklerle ve retmenlerle yakndan ilgileniyordu. Ancak ilerleme mmkn deildi. Her Mslman Kur'an' Tanr'nn ifas olarak grdnden ve orada gerekli bilgilerin zaten verildiine inandndan, bu inan ilahiyatn ve bunun araclyla da hayatn gelimesini sekteye uratyordu. Mslmanlar'm dnyaya bak as yzlerce yldr deimemiti ve hl son derece kat geleneksel kurallar erevesinde retiliyordu. Uzun sredir yalanm bir bak ayd bu. Yalln geleceindeyse yalnzca lm vardr. 25

III. SANAT, EDEBIYATVE BILIM

Mehmed'in otuz yllk saltanat boyunca, onun ve genelde Osmanllar'm balca ii savamak olmutu. Sava onlarn hayatnda, eski Romallar gibi sava bir kaviminkinden bile daha nemli rol oynuyordu phesiz. lke ii yaantyla il-

25 Sultann camisinin etrafna yaptrd okul binalar ve onun zamanndaki nde gelen ulema liderleri hakknda bkz. A. Sheyl Unver, Fatih Klliyesi ve Zaman lim Hayat (stanbul, 1946). Karlatrmal bir okuma iin bkz. Richard Repp, "Some Observations on the Development of the O t t o m a n Learned Hierarchy", Scholars, Saints and Sufis iinde, ed.: Nikki R. Keddie (Berkeley, 1972), 17-32).)

392

YEDINCI BLM

gilenilmeye ancak sultann son yllarda hastalk ve fiziksel bitkinlik nedeniyle barl uralarla megul olmak zorunda kalmasyla baland. Mimariye olan ilgisi babas, yerine geecek olan II. Bayezid ya da byk byk torunu Muhteem Sleyman'mki kadar fazla deildi anlalan. rnein yaptrd tek dinsel bina Fatih Camii gibi grnmektedir. II. Murad yalnzca Edirne'yi camiyle sslemekle kalmam (aralarnda grkemli erefeli Cami de vardr), ayrca eski ikamet yeri Bursa'da da bir klliye ina ettirmi, ldkten sonra oraya, atalarnn mezarlarnn arasna gmlmt. II. Bayezid stanbul'da, Ayasofya'nn temel formlarna dayanarak sade ve etkileyici bir cami yaptrmt. Edirne'de de (saray oradan tanal ok olmutu) kendi adn tayan o esiz klliyeyi yaptrmt (1484-1488). Bu klliyedeki muhteem hayr kurumu binalar -bir medrese, yoksullar iin bir mutfak, bir hastane ve bir akl hastanesi-, btn slam dnyasndaki en gzel binalar arasnda yer almaktadr. II. Bayezid bu eserle, Mslman lkelerinde Osmanl sultanlarnn en hayrseverlerinden biri olarak tannmt. Mehmed, Iustinianus'un harap haldeki Havariyun Kilisesi'nin yerine bir cami yaptrmakla yetindi. Ayasofya'yla boy lebilecek nitelikte olan bu yapnn temel tasarm yalnzca kopyalanmam, ayn zamanda gelitirilmitir de. San Pietro'nun talyan mimarlarmnkiyle kyaslanabilecek bir baardr bu. Mehmed'in dneminde yaptrlan dier camiler ise varlklarn ona deil, emrinde alan st dzey yetkililere borludur. Ancak bu camilerin bile says azdr: Eyp Camii (1458?), sadrazam Mahmud Paa'nn camisi ve trbesi (1463), sadrazam Rum Mehmed Paa'nn skdar'daki camisi ve trbesi ve son olarak da Has Murad Paa'nn camisi (1466). Hali'teki Zeyniye dervi tarikatnn eyhi Mustafa Vefa'nm kk ve gsterisiz camisi, bazlarnn ne srd gibi II. Bayezid dneminde deil, 1476'da yaplmtr. Bu camiden sz etmeye pek demez. Edirne'de Fatih dneminde yaplm olan tek nemli cami, kars Sitti Hatun tarafndan yaptrlmtr. Bursa'da Fatih dneminde nemli bir bina yaplmamtr. Annesinin mezarnn bulunduu kk kilise bile son derece gsterisiz ve sradandr. Osmanl mparatorluu'nun baka herhangi bir yerinde, Mehmed'in yaptrd sylenebilecek dinsel bir yap yoktur. Hristiyan kiliselerinin deitirilmi N hali olan ve fethi kutlamak iin yaplan nemsiz Fethiye camilerini saymazsak. 26 Fatih yalnzca bir kez bina yapmcs olarak nlendi, o da kendi adna yaptrd caminin Ayasofya'dan byk olmasn salad zaman. Kendisinden sonraki yzyllarda yaayacak baz sultanlarn, rnein Muhteem Sleyman'n tersine, Fatih bu konuda imparatorluun nde gelenlerine rnek olmuyordu. Mehmed hibir yerde gzel camilerin ya da hayr kurumlarnn yaratcs ya da hatta dneminde bol miktarda bulunan yoksullarn yardmsever bir dostu ve hamisi olarak tannmamt. Fatih'in eitli stanbul camilerine yapt balarla ilgili belgeler gnmze kadar kalm ve yaymlanm olsa da (bunlarda baz eitli

26 Ayverdi, Mehmed'in dneminde yaptrld belgelerle kantlanm olan btn binalarn ayrntl bir listesini verir, bkz. Fatih Devri Mimarisi, 11-86. Ayrca bkz. ayn yazarn eletirel makalesi, "Prof. F. Babinger'in Fatih Devri Mimarisi Hakknda Mtalaalar," ED 1 (1955), 145-151.

III. SANAT. EDEBYATVE BLM

393

kylerden ve blgelerden yararlanma hakk onlara verilir), bu belgeler aksi ynde bir karmda bulunmaya yetmez. 2 ? Benzer biimde, Fatih'in devrinden kalan ve dinle ilgili olmayan binalarn says da pek azdr. Pek ok ehirde, zellikle de askeri yollar stnde olanlarda kervansaraylar yaptrlmt doal olarak, nk yolculuk olanaklar bylesine byk bir lkenin ynetilmesinde ve btnlnn korunmasnda hayati nem tayordu. Ancak yalnzca nemli yerlere ve trafik merkezlerine yollar yaptrmakla yetindi. Fatih iin en nemli yol, Dou ile Bat arasndaki tek kara yolu olan ve Boazii ile Macar Tuna havzasnn gney ucu arasndaki, Balkanlar' aprazlamasna kesen askeri anayoldu. Yarmadadaki dier btn yollar, ok eskiden yaptrlm olan bu ana yolun dallaryd o kadar (belki ky yollar ve Bizans ile Dra arasnda uzanan, Selanik'ten geen eski Via Egnatia dnda). Sultann askerleri bu askeri yoldan yl be yl batya doru yryordu. Hkmdarlar sal elveriyorsa onlara nderlik ediyordu. Fatih'in methiyecisi Kritovulos, Konstantiniyye'nin fethinden h e m e n sonra Fatih'in ilk yapt ilerden birinin yeni bakentinin yaknndaki askeri yolu onarmak olduunu syler. Rhegion (Byk ekmece) ve Athyras (Kk ekmece) gllerindeki nemli kprleri onard. Burada ilgin olabilecek bir nokta, gnmzde Byk ekmece Gl'nde bulunan kprnn Muhteem Sleyman ile olu II. Selim tarafndan yaptrlm olmasdr. O kpry yaptrmalarnn nedeni, Mehmed'in onard eski Roma-Bizans kprsnn onlarn zamannda artk onarlamayacak hale gelmi olmasyd. Mehmed ayrca artk askeri adan ie yaramaz hale gelmi yollar da yeni talarla kaplatp zerlerinde yolcular iin hanlar yaptrd. A n c a k onun saltanat dneminde, bu onarmlar ounlukla stanbul ile Edirne arasnda yaplyordu (Fatih bu iki ehir arasnda sk sk yolculuk ederdi). Anayolun geri kalanna pek ilgi gsterilmiyordu. Btn yol onarm ilerinde Hristiyanlar parasz altrlyordu. Ama Edirne'den batya gidildike, yollarn bakmna gsterilen zen azalyordu. Sonralar bile, grkemli camiler, hamamlar, okullar, pazarlar ve su kemerleri ounlukla stanbul ile Edirne arasndaki blgede yaplmt. mparatorluun ileri gelenleri, sultanlarn ikamet yeri olan bu iki ehir arasnda byle binalar yaptrmak suretiyle hem adlarn ebediletirebiliyor h e m de en nemlisi sultann dikkatini ekebiliyordu. II. Murad ile torunu II. Bayezid, yzyllarca dayanan ve hatta bazlar gnmzde bile kullanlan kprler yaptrarak, halklarnn hafzalarnda lmszletiler. II. Mehmed ise tek bir tane yaptrmad. Baz vezirleri ise byle eserlerle adlarn ycelttiler (rnein shak Paa 1469-1470'te gnmzde hl kullanlan Kadn Most'u -Kad Kprs, Dupnica'daki Struma stndedir-, Saruca Paa ise Edirne'de bir kpry yaptrd). Biri Edirne, dieri stanbul'daki iki saray olmasa, Fatih yaptrd dini ilevi olmayan binalar hakknda anlatacak pek bir ey bulunmayacakt, iki bakent-

27 Bu yaymlanm belgeler aadaki almalarda yer almaktadr: Tahsin z (ed.), Zweii Stif tungsurkunden des Sultans Mehmed II. Fatih (stanbul, 1935, Istanbuler Mitteilungen, no. 4); Fatih Mehmed II Vakfiyeleri (Ankara, 1938, Vakflar Umum Mdrl Neriyat: Trk Vakfiyeleri no.l); Osman Ergin (ed.), Fatih mareti Vakfiyesi (stanbul, 1945).)

394

YEDNC BLM

teki bu saraylarda, dnemin Batl prenslerinin ve soylularnn, zellikle talya'dakilerin yaptrd ok sayda sarayla boy lecek grkemli binalar yoktur. Bu iki sarayda da ok farkl ilevler tayan binalar vard. Bazlar muhtemelen ta deil ahapt. 1714 yangnnda yok olan Eski Saray ahapt. Yeni Saray'da Fatih'in dneminden hemen hibir ey kalmam olmas da, yalnzca sonraki yzyllardaki sultanlarn mimari evkiyle aklanamaz. Bu binalar da muhtemelen ahapt ve ya yangnda yanm, ya da zamanla yklmt. Fetih srasnda ehirdeki eski Bizans saraylar (rnein mparatorluk Saray -Ayasofya yaknnda-, Blahernai Saray, Konstantinos Poryphyrogenitus'un saray) harabeye dnmt. Hibiri yeniden yaptrlmaya deecek halde deildi. G e n sultan byle atafatl binalardan holanmayacak kadar lml zevklere sahipti. Onlarn yok olmasna biraz zlmt o kadar. ehre girdikten sonra Latin Fransiskenler'in manastrnda kald. Fatih daha sonra Hali ile Boazii arasndaki kara dilinde, Ayasofya'nm kuzeyinde, eski akropoln arazisinde "yeni sarayn" (Topkap) yaptrmay planladnda, nce kapl, yksek, kaim, mazgall bir sur (sur- sultani) ina ettirdi ve bu almaz surun ardna kendisinin ve hkmetinin kalaca yeri yaptrd. Burada bir Doulu hkmdar tavryla, dnyann gzlerinden uzakta yaad. Fatih'in mimariye olan yaklamn en iyi sergileyen rnek, bildiimiz kadaryla Bat'dan tek bir mimar bile armam olmasdr. Sarayna nl ressamlar ve tun dkmclerini davet etmi ama dnemin byk mimarlarndan hibirini davet etmemiti. Francesco Filelfo, 30 Temmuz 1465'te Georgios Amirutzes'e yazd Rumca bir mektupta, Floransal Filarete'nin (1400 civar-1469 civar) o yln yaznda "yalnzca bir ziyaret" amacyla stanbul'a gideceini syler. A m a doruyu sylemi olduu son derece phelidir. Geri o byk heykeltra ve mimar, yakn zamanda Ospedale Maggiore (hamisi Francesco Sforza'nn yaptrd hastane) zerinde almay brakmt. Belki ansn stanbul'da denemeyi dnmtr. A m a o tuhaf dahinin plann gerekletirdiini ve hayatnn geri kalann Roma'da deil Hali'te geirdiini dnmek iin yeterli neden yoktur. Her halde, II. Mehmed onu artmad ve Osmanl mparatorluu'nun hibir yerinde onun mimari faaliyetlerine ilikin bir iz yoktur. Edirne'deki Tunca Adas'nda bulunan byk saraya bakan herkes, mimarisindeki bariz Bat (muhtemelen talyan) etkisini fark edebilir. Ancak stanbul saraynda byle bir etki yoktur. Fatih Camii'nde bile Bizansl mimarlarn etkisi grlr. Bu mimarlardan hibirinin adn bilmiyoruz. Yukarda sylediimiz gibi, "yeni caminin" mimar olarak Hristodulos diye birinden sz edilmektedir. Osmanl kaynaklar ise mimarn Sinan adl bir azatl kle olduunu syler. Sinan bir mhtediydi phesiz. Rum kkenli olup, Mslman olunca Sinan adn ald dnlmektedir. Bu mimarn sonunun ne kadar kt olduunu biliyoruz. Dnemin yerli tarihilerinin bu konuda syledikleri, mezartamdaki yazyla onaylanr. Ancak bu mezarta gnmzde epey zarar grm haldedir. Sonu olarak, idamnn hikyesini yalnzca geleneksel bir topos olarak grmemiz gleir. Traianus'un ve Iustinianus'un hizmetinde alan mimarlara ilikin benzer hikyeler anlatlmtr. Fatih'in dneminde yaam bir baka mimarn ise ismi verilir: Abdullah'n olu yas Aa (o da mhtediydi phesiz) muhtemelen Afyonkarahisar'da domutu. Her halde, oraya kk bir cami ve eitli binalar yapmt. On beinci yzylda Osmanl mparatorluu'ndaki sanat ve mimarinin geliimi hak-

III. SANAT. EDEBYATVE BLM

425

knda ok az biyografik aratrma yaplmtr. Bu konuda kesin bir ey sylemek olanakszdr. Fatih Sultan Mehmed tarafndan yaptrlan dikkat ekici binalarn azl, hizmetinde ok sayda nemli mimar altrmadn gsterir. Kemaleddin adl birinin inili Kk'n mimar olduundan sz edilir. inili Kk'n plan dengelidir ve her ayrntsnda ran ve Seluklu etkisi grlr. Kemaleddin phesiz Karamanl ya da ranl'yd. Bir mimari ant olan inili Kk, Fatih'in yaptrd binalar arasnda, baz sanat dallarnda Trk ve Orta Asya tarzlarnn birbirine ne kadar benzediini gsteren belki de en iyi rnektir. Seramik tarznn Uzak Dou kkeni, inili adndan anlalr (yani in iiyle, Osmanllar seramie bu ad vermiti, ngilizce'de de "china" denir). Bu yzden, bu sanatn kkenlerini eski Yunan ehirlerinde ya da Bizans'ta aramamak gerekir. Bizans mparatorluu'nun yklndan sonra, genelde "Bizans tarz" olarak bilinen Yunan formlar bakentten ve'btn Anadolu'dan hzla silindi. Yunan zanaatkrl ya tamamen terk edildi ya da ok uzakta, Athos Da'ndaki manastrlarda uyguland. Bat'da seramik sanat gler dneminde bitmiti. Ama slam uluslar eski bir Dou sanat olan kil tabak ve anak mineciliini neyse ki koruyup daha da gelitirmilerdi. Bu sanat, O ikinci binylda Msr ve eski Mezopotamya imparatorluklarnda artc bir kusursuzlua ulatrlmt. slam bu sanat muhtemelen Hindistan'dan alm ve zellikle ran ve Anadolu'da, bir yenilik olarak, srl inileri getirmiti. Bu blgelerde srl iniler, eski Roma mparatorluu'nun mermer ta tabakalarnn yerini almt. Bu sanat kalay srlamacl, ran mozaik inilerinin esiz renkleri ve Osmanllar'm yar-srl ini ve vazolaryla dorua ulat. Bursa, Edirne ve stanbul'daki camilerde byle inilerin gzel rnekleri vardr. Solmayan renkleri, a biimli zengin ta ilemeleri, iek tasarmlar ve giriik bezemeleriyle muhteemdirler. Demeler mutlaka beyaz, sslemeler ise trkuaz, kobalt mavisi, parlak metalik kahverengi, yeil ve ok nadiren zincifre krmzsdr. Mehmed dneminde, seramik sanatlar grkemli bir biimde yeniden canland. Ancak babasyla dedesinin camilerine baktmzda, bu canlanmann onlarn zamannda balam olduunu grrz.. Ancak, zellikle Bursa ve Edirne'deki Seluklu binalarnn ve eski Osmanl camilerinin balca zellii olan srl killerin yapm teknii Trk topraklarnda giderek geriledi ve hatta baz yerlerde kaybolduysa da, eski Seluklu mparatorluu'nun bulunduu topraklarda gelimeyi srdrd. Ayrca Ktahya'da ve zellikle de znik'te seramik retimi azalmadan sryordu. Bu tamamen kaybolmu olan sanatn Mehmed dnemindeki durumu hakkndaki en iyi fikri, sultann 1466'da o srada sadrazam olan Mahmud Paa'ya verdii bir emirden edinebiliriz. Mehmed ona Konya ve Karaman'daki sanat ve zanaatkrlar stanbul'a yerletirmesini emretmiti. Ksa sre sonra inili Kk'n yapmna balanmas tesadf olamaz. Bu benzersiz yapnn tasarm tamamen Karamanl ustalarn eseri olabilir. Odalarn biimi ve inilerle ve renkli, srl kiremitlerle kaplanmalar onlarn ii olsa gerek. Kitap yapm sanatndaki ran etkisi tartmaya yer veremeyecek kadar belirgindir. Fatih bu sanat olabildiince desteklemiti. O dnemden kalan muhteem sslemeli kitap rneklerine baklrsa, ranl hattatlarla minyatrcler bir tr okul amt. Bu kitaplar arasnda yalnzca Kur'an nshalar deil, dnyevi ierikli elyazmalar da vardr. Dnemin ciltiliinde de ran etkisi aka belirgin-

'-Tn--r"- f -w (-.- ,

396

YEDNC BLM

dir. Osmanllar'm deliksiz ve altn mein ve deri telkri ileme tekniinin, on altnc yzylda uygulanmaya ya da kusursuzlatrlmaya baland doru deildir. Ancak o yzylda, Herat'tan g eden sanatlar sayesinde, bu teknik daha nce grlmemi lde ilerledi. Atlye sahibi heykeltralarn ve ressamlarn yokluunun nedeni dini kayglardr. Eski zamanlarn ve Hristiyan dnyasnn sanatlar kendilerini en ok canl varlklarn, zellikle de insanlarn resimlerini izmeye verirken, Mslman lkelerde bu tr sanat bitmiti. Bu yasak Kur'ar'dan deil, yalnzca bir hadisten gelir. slam'n kurucusu, yalnzca Tanr'nm resminin yaplmasn yasaklamt, canl varlklarnkini deil. Ayrca bu yasak yalnzca camilerde ve o dinle ilgili dier binalarda tam anlamyla uygulanyordu. Yasak boyutlu resimler zerine olduundan, figrler derinlikten yoksun braklyordu. Ressamlar kabartmasz ya da glgesiz, dz figrlerle yetinmek zorunda kalyordu. Bu durum duvar resimlerinde, renkli ve yaldzl harf sslemeciliinde ve ilgili sanatlarda ilgin sonular dourdu, zellikle de kendilerini bu gelenee asla bal hissetmeyen ii Acemler arasnda. Fatih'in grsel tasvirleri ve zellikle de bol resimli el yazmalarn sevmesi, bakentindeki ressamlarn saysnn artmasna yol am olabilir. Orada ve Bursa'da bir resim akm gelimiti anlalan. Bat etkisini reddetse de Bat rehberliinde gelitii iddia edilen bu akm, etkileyici eserler retmiti. Ancak bunlarn ne yazk ki pek az gnmze kalmtr. 28 Bizans imparatorlar zamannda kurulan zanaatkar atlyeleri onlarla birlikte yok oldu. Bizansllar'n mermer ve cam mozaiklerinin yerini muhteem seramik duvar kaplamalar ald. Baz meyve ve iek sslemelerinin benzersiz bir doallkla kullanlmas, Fatih dneminde srd (Dou nar, karanfil ve smbl sslemelerini Trkler'e borludur), zellikle de camilerin i dekorasyonunda. Bunlar resimlerin ve heykellerin yerini almt. Dinamik izgisel sslemeler sanatsal ilevini koruyordu. Duvarlardaki, Kur'at'dan yetler ve binay tasvir eden iirler, hattatlk sanatnn eski grkemini koruduunu gsterir. st gzel yazlarla ssl bu pervazlar ve levhalar, Bizansllar'n deiken monogramlarnm son safhas olarak grmek yanl olur. Bunlar ustaca gelitirilmi yerel bir ifade biiminin rnyd.
s

Osmanl mparatorluu'nun o dnemindeki hal dokumacl ve kuma yapm hakknda ok az bilgimiz var. Ama bu sanat zellikle Anadolu'da srm olsa gerek. Temelde duvar rts olarak kullanlan gzel dml kilimler Flanders'a ve talya'ya bol miktarda ihra ediliyordu. Bunlar dnemin resimlerinde grrz. Konya dekoratif hallar kullanan ilk ehirlerden biriydi anlalan ama balangta yalnzca gebe Trkmenler'in urat hal dokuma sanat, ehir medeniyetiyle temasa geilince ksa srede eski kyl karakterini yitirerek yle kusursuz bir dzeye ulat ki, Fatih'in dneminde bile Uak, Grdes, sparta, Demirci, Ladik vb'de yaplan hallar Bat'da en ok deer verilen hazineler arasndayd. Dokumacla gelince, i pazar ve Bat pazarndaki talep gz nne alndnda, gzde bir ura olsa gerek. zellikle Bursa'daki atlyelerde pahal, ile-

28 Fatih dnemindeki bilinen sanat eserleri hakknda bir inceleme iin bkz. Esin Atl, "Ottoman Miniature Painting under Sultan Mehmed II", Ars Orienmlis 9 (1973), 103-120.

III. SANAT. EDEBYATVE BLM

397

meli kadife ve ipek kumalar retiliyordu. O sralar Bursa'ya giden talyanlar, vatanlarnda berzer bir endstri kurmay dnm olabilir. Fatih, suret yasana aldrmazd. Bu, saraynn iini talyan resimleriyle sslemesinden anlalmaktadr. Sylediimiz gibi, bu eserlerin hibiri gnmze kalmamtr, nk II. Bayezid tahta knca onlar ya yok etti ya da bazlarn pazarda sattrd. Hipodromdaki (At meydan) nl bal ylan stununun (otuz bir Yunan ehri tarafndan Delfi'deki Apollo tapma iin yaptrlmt, O 480) Konstantiniyye'nin fethi srasnda yobazlarn kurban olmamasn gen Fatih'in mdahalesine borluyuz. Fatih, o bronz stunun kaidesinden ykselen bir dut aacn kzgn demirle dalatmt. O gizemli antn yok edilmemesinde batl inanlarn da etkili olduu phesizdir. Sultan ayrca Augustaion adyla bilinen meydandaki yksek bir stunu evreleyen atl Iustinianus heykelinin de zenle alnp tanmasn emretmiti. Bunun nedeni yobaz askerleri tarafndan yok edilmesini nlemekti phesiz. Bu iki olay, Fatih'in genken bile dinsel nyarglara sahip olmadn gsterir. Bir baka gsterge de, Konstantiniyye'nin fethinden hemen sonra, Ayasofya'daki resimlerin st svandnda, koro apsisindeki yar-kubbede bulunan Meryem A n a mozaiine dokunulmamasn emretmesidir. Hayatnn sonlarna doru, resimlerin yasaklanmas gibi konulara tamamen ilgisiz kald. Sofu olunun, onun bu serbestliini dinsizlik olarak grmesi nedensiz deildir. Quattrocento talya'stndaki prensler, adlarnn sonsuza kadar anlmasnn dnemin yazarlarna bal olduunu dndklerinden, kendilerini lmszle kavuturanlara destanlar, mersiyeler, lirik iirler, methiyeler, mektuplar ve mezar kitabeleri karlnda nakit para, maa ya da payeler verirdi. Mehmed'in saraymdaysa geimini sultana yaltaklanarak salayan tek bir air ve hatta tarihi bile bulamayz. Geri gayrimslimler methiyeler dzerek anslarn denemiti ama sultann teviki olmadan. Bizans'ta ve en ok da talya'da, edebiyatlarn en byk hedefi saray limi ve airi olmakt. Hem saygn hem de kazanl bir meslekti bu. stanbul'daki Osmanl hkmdarnn aklna ise nn kabalatrmak iin yazarlar ve airleri kullanma fikri hi gelmedi. Bir eylem adam, "felein efendisi" (re della fortuna) olarak, gelecek kuaklarn takdirini bu yolla kazanmakla ilgilenmiyordu. Saray mensuplarnn edebi yeteneklerini, gelecekte unutulmaktan kurtulmann en iyi yolu olarak grmyordu. Ancak buradan yola karak Mehmed'in iirden ya da tarihten holanmadn sylemek hata olur. Babas II. Murad haftada iki kez limlerle buluup bilimsel ve dinsel meseleler stne konuurdu. Atalar gibi o da btn byk ehirlerde, zellikle de Bursa ve Edirne'de medreseler amt. Mehmed, Konstantiniyye'nen fethinden sonra bu gzel gelenei srdrd. Edebiyatn ve bilimin hmisi ve koruyucusu oldu kendi tarznda. Saltanatnn otuz ylnn neredeyse tamamn savamakla ve byyen imparatorluunun giderek karmaklaan sorunlaryla uramakla geirdiini dnrsek, onun lham Perileri'nin dnyasna besledii ilgiyi takdir etmemek imknszdr. stelik sanat hamiliini, ismini yceltmek iin de kullanmamt. Baz air taslaklar sultann kazand zaferleri ycelterek gzne girmeye alm olabilir. rnein ilk Osmanl lirik airi A h m e d Paa'nn Bursa'daki grubun u n bir yesi olan Kifi, Fatih'in kazand zaferleri kutlad Gaza-name-i Rum adl Farsa bir iir yazmtr. A m a bu airlerden h e m e n hepsinin eserleri kaybol-

* n r n r "T ! <,

398

YEDNC BLM

du. amzda yaymlanm ok sayda Osmanl iir antolojisinde, ilerinde genellikle en nemsiz air bozuntular bile yer ald halde, bu airlerin adlar gememektedir. Hibir sultann hayat ve yaptklar, Fatih'inkiler kadar destans deildir. A m a yine de hibir air kendini bu ie girimeye yeterli ya da istekli grmemitir. Ayn ey tarih yazarl alannda da geerlidir. On altnc yzyln banda II. Mehmed stne, o gnlerdeki halkn anlayamayaca kadar karmak bir tarz ieren bir tarihe yazm ve ayn tariheye II. Bayezid'in saltanatnn ilk alt yln da eklemi olan Tursun Bey'in kitab, bunu rten bir kant deildir. Her ne kadar Mehmed'in seferlerine katlm ve divannda ktiplik yapm biri olarak mutlaka Fatih'e ok yaknsa da, kitabn sultann lmnden ok sonra yazmt. Ayn ey Kvami tarafndan ancak 1488 Nisan'mda -tamamlanan ve Trke dzyaz ve iir halinde yazlm olan "Sultan Mehmed'in Fetihleri Kitab" iin de geerlidir. Bu kitap eskiden II. Bayezid'in ktphanesindeyken, sonunda Almanya'ya gitmi ve yakn zamanda bulunmutur. 2 9 Mehmed'in saltanatnn sonlarna doru ortaya kan ve anlalan halk tarafndan yaygn ekilde okunan anonim eser Tevrih-i Al-i Osman, yukardaki pek dikkat ekmemi ve yalnzca st snflar elendirmeye yaram olan biimci denemelerden ok farkldr. Sade bir dille yazlm bu tarih kitabnda, Osmanl tarihinin balca olaylar kronolojik srayla anlatlr, ancak Osmanl Hanedan'nn adna leke srebilecek her ey zenle es geilir. Anlat yer yer Ahmedi'nin (13341413) skender-name'sinden alnma iirlerle kesilir. Byle popler tarihelerde, olaylar btnlk iinde aktarma ya da dizililerine aklama getirme, ksacas anlatlan olaylarn btnsel anlamn arama abasna girilmezdi. Sradan insanlar ve belki de askerler iin yazlmlard. Fatih'in dneminde yazlm ve yazarlarn bildiimiz -rnein Oru b. Adil ya da Akpaazade olarak tannan Dervi A h m e d Aki- eski Osmanl tariheleri de dnemin anonim tarihelerinden pek farkl deildir. Fatih'in son sadrazam olan ve efendisinin lmnden sonra ldrlen Karamani Mehmed Paa da Osmanl mparatorluu'nun Arapa bir tarihesini yazmtr. Bu kitap ne bu konudaki bilgimizi arttrm ne de yazarna bir slupu olarak hret kazandrmtr. Bu tarihelerin hibirinde II. Mehmed dneminden fazla sz edilmez, yazarlarn bizzat tank olduklar olaylar dnda. 3 0

29 Kifi'nin eseri hakknda bkz. Adnan S. Erzi, "Trkiye Ktphanelerinden Notlar ve Vesikalar ii.", Belleten 14 (1950), 596 ve sonras. Kvami'nin eserinin tpkbasm, Babinger'in nszyle birlikte verilmitir; Fetihname-i Sulum Mehmed (stanbul, 1955). Tursun Bey'in eseri, Tarih4 Osmani Encmeni Mecmuas'nm eki olarak, Ta'rih'i Ebu'l-Feth adyla yaymlanmtr (stanbul, H. 1330 [1911/12]). Metnin bir kopyas Mertol Tulum tarafndan yaymlanmtr: Tursun Bey, Trih-i Eb'l-Feth (stanbul, 1977). nalck bir tpkbasm basks stnde almaktadr.) 30 15. yzylda yazlm Osmanl tariheleri hakknda bkz. Halil inalck, "The Rise of Ottoman Historiography" ve V. L. Menage, "The Beginnings of Ottoman Historiography". Her ikisi de Historians of the Middle East'te yer almaktadr, ed.: Bernard Lewis ve R M. Holt (Londra, 1962), 152-167 ve 168-179. Akpaazade'nin tarihesinin Almanca evirisi iin bkz. yukarda, 2. blm, dipnot 55. Karamani Mehmed ile eseri iin bkz. 6. blm, dipnot 19. Babinger Oru'un tarihesini bizzat yaymlamtr: Die frhosmanischen Jahrbcher des Urudsch (Hanover, 1925). Karlatrmal bir okuma iin bkz. yeni ada versiyonu: Oru Be Tarihi, ed.: Atsz (stanbul, tarihsiz).

III. SANAT. EDEBYATVE BLM

399

Mehmed'in dneminde saray edebiyatlnn saygn bir meslek olmadn sylemek abart olmaz. Ayn sultann ok uzaklardaki Herat'ta bulunan air ve slupulara bile armaanlar gnderdiini renmek daha da artcdr. rnein, ok fazla beenilen slup Sanatndan Panoramalar kitabnn yazar nl slupu ve vezir Gilanl Ebu'1-Fadl Mahmud ibn eyh Muhammed'e (daha ok lakabyla, Hce-i Cihan olarak tannr) her yl bin altn gnderiyordu (eyh Muhammed 1481'de sultan II. Muhammed ah Behmen'in emriyle idam edildi). Son klasik ranl yazar ve dnemin en nl Doulu airi olan Cmi'ye de (14141492) her yl ayn tutar gnderiyordu. Mehmed onlar sarayna ekebilmeyi mi umuyordu bilemiyoruz. Sultann Molla Cmi'ye Horasan'dan Mekke'ye hacca gitmesi iin be bin duka altn gndermi ve ayn zamanda Hoca Ataullah elKirmani araclyla onu sarayna davet etmi olmas, byle bir kany desteklemektedir. Ancak bu mesaj am'da aire ulamad. Uzun Hasan'n topraklarndan geerek (orada ok iyi arlanmt) Horasan'a geri dnmt bile. Sultan ayrca filozof Celaleddin ed-Devvan'ye de (1427-1501) armaanlar gndermiti. Belki de amac, en nemli eseri olan, ahlak zerine yazd kitab Uzun Hasan'a ithaf etmi olan filozofu stanbul'a ekerek Uzun Hasan'm etkisinden kurtarmakt. Anlalan, Osmanl sultan aka Farsa'y ve edebiyatn ve genelde Acem ruhunu yelemiti. Bu ruh ona Araplar'n sadeliinden ok daha fazla hitap ediyordu kukusuz. ranllar' yelemesi, onlar devlet iinde yksek mevkilere getirmesi ve hayatnn sonuna kadar saraynda en ok onlarla yakn olmas, yerli Trkler'de kskanlk ve rahatszlk yaratmt doal olarak. Elimizde insann sultann gzne gitmek ve imparatorlukta ykselip zengin olmak iin Acem, Yahudi ya da "Frenk" olmas gerektiini anlatan birka hiciv iiri var. Ama bu A c e m gzdelerinin hepsinin kaderi kskanlacak kadar talihli olmuyordu. Bunun bir rnei Le'ali adl, kukusuz sradan bir airdir. Dou Anadolu'daki Tokat'ta domu olan Le'ali, Cmi ve dier mehur ranllarla yaknlk kurarak Farsa renmiti. stanbul'a dervi olarak getirilince sultann huzuruna karld. Sultan onu Acem sanarak, Yedikule civarndaki harap bir Rum kilisesini tekke olarak kullanmas iin armaan etti ve muhtemelen maa da balad. Ama kskan insanlar onun aslnda Acem olmadn ortaya karnca, sultan manastrn geri ald ve maan kesti. Le'ali hayatnn geri kalann Yiannitsa'da (Yenice-i Vardar) mali sknt iinde geirdi ve dmanlarna kar ac bir hiciv yazd. Bu hicivde kendi soyadna da (Le'ali=inci) gnderme yapar: Sarayda sevilmek istiyorsan, Acem ya da Krt [?] olmalsn. Madendeki mcevher, denizin karanlndaki inci deersizdir. "Mum dibine k vermezmi" derler. Ne kadar doru. nemli olan insann zeksysa, hangi lkeden geldiinin ne nemi var? Evet, mcevher tatan gelir ama kimse hangi tatan geldiini merak etmez. Acemler Rum'a gitmeli, deil mi? Orada onlar hret ve servet bekliyor. Acemler sancakbeyi, hatta vezir bile olabilir.*

* "Olmak istersen itibara mahal / Ya Arap'tan yahud Acem'den gel / Gevhere kymet olmaya kande / Drr bahasn bula m ummanda / Sylenir nkte v meseldir bu / K'olur elbet er dibi krn / Eer demde marifetse murad / Ne fazilet virrmi an bild / Tadan sdr oldu

ixwvw r "T * r v v

400

YEDNC BLM

Mehmed dneminde Farsa uyakl iirlerin says dorua kmtr. Farsa yazmayanlar Acem tarzn taklit ediyor ya da onlar Trkeletirmeye alyordu. Bunlarn en nllerinden biri olan, Nizami'nin (1141-1209) yazd, be uzun epik iirden (mesnevi) oluma Hamse (Beli) adl eseri, defalarca evrilmi ve taklit edilmiti. Firdevsi'nin (941-1021) Araplar'n fethine kadarki btn efsanevi ran tarihini anlatt ehname'si de birok kere taklit edilmi ya da Trke'ye uyarlanmt. rnein, Fatih'e ran'dan getirttii pahal armaanlar vererek onunla konumay baarm zengin ama tannmam bir air olan Kastamonulu ehdi'nin, sultannn zaferlerini Firdevsi'nin ehnamesi'ni rnek alarak yazaca Farsa bir iirle kutlamay planladn biliyoruz. Arap Acem dillerini mkemmel konuuyordu. iiri yazmaya giriti, ancak drt yz kadar beyit yazdktan sonra brakt. Bunun ne dnemin Osmanl edebiyat ne de Fatih'in hreti asndan bir kayp olmad kesindir. Dnemin belki de eri beenilen airi, aatay edebi dilinin kurucusu olan Doulu Trk Ali i r N e v a (1441-1501) idi. Yazlar ran edebiyatnn ustalar tarafndan ok tutulurdu. 3 1 O gnlerde Osmanl tarihilerinin ou Farsa yazyordu. Yalnzca limler, zellikle de ilahiyatlar Arapa yazard. Eskiden ok sayda Mslman kltr ve bilimi merkezine sahip olan doulu slam lkeleri, Mool istilasndan en byk zarar grmt. O blgelerde Arapa'nn yerini giderek Farsa almt. Farsa zellikle iir ve tarih alanlarnda kullanlan dildi. lahiyat dnda, yalnzca matematiksel bilimlerde Arapa kullanlyordu. Bu konudan ayrca sz edeceiz. Mehmed artc bir biimde, Avni (yani "yardmc") takma adyla, sekiz iirden oluma tamamen Trke bir divan yazmtr. Aradaki birka ran iiri, ranl air Hafz'm gazellerinden alntlardr, o kadar. Avni, Osmanl airlerinin en byklerinden biri olarak gsterilse de, gazellerini stnkr incelemek bile byle bir vgy hak etmediini ortaya karmaya yeter. Sultann divanndan bir rnek, bu izlenimi kukusuz destekleyecek ve sultann imge ve metafor kullanmnda, fikirlerinde ve dilinde hi de zgn olmadn ortaya koyacaktr. Bu dizelerde anlatlanlar daha nce bin kez, ok daha iyi biimlerde sylenmitir. Hibir tarafsz eletirmen, bunlar Trk iirinin bir bayapt olarak gremez. 32

geri gher / Muteberdik veli niteki hner / Rum'da kellelenmesn mi Acem / Old bu izzet ile n ekrem / Acem'in her biri ki Rm'a gelr / Ya vezaret ya sancak uma gelr" Latifi, Tezkiret'-u'ara ve TabsratU'n-Nuzam, Haz. Rdvan Canm, Ankara 2000, s: 474-5. 31 Acem bilginlerinin ve yazarlarnn Osmanl mparatorluu'ndaki etkisi hakknda bkz. Hanna Sohrvveide, "Dichter und Gelehrte aus dem Osten im osmanischen Reich (14531600)-Ein Beitrag zur trkisch-persischen Kulturgeschichte", Der islam 46 (1950), 263-302. Osmanl Trk iiri hakknda yazlm tek ngilizce inceleme -iindeki bilgilerin ou geerliliini yitirmi olmasna karn yenisi yazlmamtr- Elias J. W. Gibb'in kitabdr, A History of Ottoman Poetry, 6 cilt (Londra, 1900-09, yeni basm 1958-63). Yazar ilk cildin yaymlanmdan sonra ld, eserin geri kalan E. G. Browne'nin editrlnde yaymland. 15. yzyln ikinci yarsna 2. ciltte deinilir. 32 Sultann divan Kemal Edip Unsel tarafndan yaymlanmtr; Fatih'in iirleri (Ankara, 1946, TTK: XI. seri, no. 1). Daha yakn zamanda yaplan bir alma iin bkz. A. Karahan, "Fatih, air Avni," Trk Dili ve Edebiyaa Dergisi 6 (1954), 1-38. Ayrca bkz. E. J. W. Gibb'in

III. SANAT. EDEBYATVE BLM

401

Bahedeki gl aac gmleini giydiinde Dmeleri gl goncalarndandr. Dil konuurken glleri ve goncalar birlikte dokuduunda Syledii szler onun tatl dudaklarna kyasla hitir. Bahede yzlerce naz ile gezindiinde Yasemin dallar bu grntye yle arr ki, dallarda sallanp kalr. Nesteren iei, yoluna serilen glleri grnce O da varm younu senin nne saar. O gl yanakl gzel, baheyi gezmeye gelinceye kadar ' Gl bahesinin yeillikleri hep gzyalarnla slansn, ey Avni! * Elimizdeki kaynaklardan ikisi, Latifi ile Knalzade, Fatih'in otuz Osmanl airinden her birine ayda bin ake gnderdiini syler. 33 Bu doruysa, Fatih'in cmertliinin bir kant olabilir ama iire eletirel adan yaklatnn kant olamaz. Otuz yllk saltanat srasnda, tek bir nemli Osmanl airi km ve o da sultandan srekli destek almamt. Bu air, A h m e d Paa idi. Kkleri Hz. Ali'nin olu Hseyin araclyla Peygamber'e kadar uzanan nl bir aileden geliyordu. Babas Veliyddin, II. Murad'a kazaskerlik yapm ve byk payeler elde etmiti. Olu Ahmed'in nce sultann atrd bir medresede retmenlik, sonra Edirne'de kadlk yapt sylenir. ok saydaki yetenei, canayaknl ve en nemlisi keskin zeks sayesinde ksa srede Mehmed'in gzne girmi, o n u n gvendii biri olmutu. Hzla kazaskerlie ykseldi ama sonra sultann zel retmenliine seilince, onun deiken ruh hallerine maruz kald. Sultann gzne girmenin kalc bir durum olmadn ksa srede rendi. Mehmed onu nce vezir yapt ve paa nvanm verdi. A m a sonra Mehmed'in gznden dt. Bunun nedeninin saraydaki bir i olanyla ilgili bir kskanlk olduu sylenir. Mehmed'in erkeklere cinsel ilgi duyduuna ilikin bol bol kant vardr. Sultan, A h med Paa'y sarayda hapsettirdi. Sonra onu serbest braksa da, saraydan uzakla-

ksaca syledikleri. Ancak kendisi almadaki hibir yazmay grme olanana sahip deildi (II, 22-39). Burada verilen iirin ilk evirisi von Hammer tarafndan yaplm ve onun Geschichte der Osmanischen Dichtkunst I (Pete, 1836) adl kitabnda yaymlanmt (138). Trke metni nsel tarafndan evriyaz halinde verilmitir; 65-66, no. 58. 33 "air tezkirecileri" Latifi ve Knalzade, Osmanl airlerine ilikin biyografik szlklerin derlemecileri tarafndan tannan iki dzine air zgemiisinden ikisidir. lkinin Almanca evirisi (O. Rescher tarafndan) iin bkz. "Latifi's Tezkere (Tbingen, 1950). Bu tr ve temsilcileri hakknda bkz. J. Stewart-Robinson, "The Ottoman Biographers of Poets", Journal of Near Eastern Studies 24 (1965), 57-74. * hid-i gl bda n giydi glgn prehen Dmeler taknd ana ziynet iin goncadan Geri kim az bir etdi gller ile goncalar Ol eker-leb sze gelse anlara demez shan Saln seyr-i glistan eylesen yz nz ile hlarda salm kalr gricek ysemen Gricek gller yoluna dklp saldm Varn ol dem nisr etdi nnde nesteren Ta ki ol gl-ruh gelip seyr-i glistn eyleye Avniy dim ter olsun ek-i eminle emen

402

YEDNC BLM

tirdi. nce ynetici olarak Tire'ye, sonra bir kurumun yneticisi olarak A n k a ra'ya, en sonunda da Bursa'ya gnderdi. Bekr Ahmed Paa, Bursa'da ho bir hayat srmedi. Ancak II. Bayezid'in tahta kmasyla orann valisi yapld ve 149697'de lene kadar bu grevde kald. Yaptrm olduu medresenin yanndaki bir trbeye gmld. Ahmed Paa, tartmasz ilk ve en nemli Osmanl airi olsa da, iirde A c e m airlerini, zellikle de Hafz' ve Cmi'yi rnek ald ve sonradan Mir Ali ir Nevai'nin iirlerini kopyalad uzun sre nce anlalmtr. Bu Doulu Trk airin II. Sultan Bayezid'e otuz gazel armaan ettii, bunun zerine A h m e d Paa'dan bu iirlerin benzerlerini yazmasn istedii sylenir. air bu emri yerine getirdi ve bunu frsat bilerek mevkiinin ykseltilmesini ve maann arttrlmasn istedi. Ahmed Paa'nn akc slubu ve artc dil hkimiyeti, kolaylkla iir yazabilmesini salyordu. Baz kiisel avantajlarn bu yeteneine borluydu. Sylendiine gre, bir gn Mehmed arkadalaryla birlikte, Dou'da popler olan ve sortes Virgiliarae'nin Mslmanlar'daki karl olan fal oyununu oynarken, Ahmed Paa da oyuna katlmt. Bu oyunda Kur'an -ya da Acemler oynuyorsa genellikle Hafz'm iirlerinin bulunduu bir kitap- kapal gzlerle alr, yedi sayfa geriye gidilir ve sonra ilk paragraf okunup, kehanet olarak kabul edilir. Sultan, Hafz'm divannda u drtle rast gelmiti: Topraa kimya gzyle bakanlar Acaba bize de gz ucuyla bakarlar m? Bunun zerine Ahmed Paa hemen doalama yaparak, ikinci dizeyi sultann son derece houna giden bir ekilde* deitirmiti. Mehmed airin yeteneinden yle holanmt ki, azn mcevherlerle doldurmutu. Ahmed Paa'nn yaratcl ve ana dilindeki ustal iirlerine, A c e m ve hatta eski Osmanl airlerinin iirlerinden aka etkilenilmi olmalarna karn, bir zgnlk ve adalarn duygulandracak bir hava vermiti. Ancak ad uzun sredir baka airler tarafndan glgede braklmtr. Hatta salnda bile, Bursa'daki arkadalarndan biri ve kendisinden gen olan Necati (. 17 Mart 1509) ondan daha ok tannm ama on altnc yzylda, Baki ve Fuzuli gibi byk airler knca o da unutulmutu. Necati en iyi eserlerini II. Bayezid dneminde yazmsa da, Mehmed tarafndan tannyor ve air kabul ediliyordu. Fatih'in hayatnn sonlarna doru, Necati ona kendisini ven bir iiri, sultann maiyetindekilerden birinin sarna gizleyerek gndermiti. Mehmed satran oynarken kt parasn fark edince iiri okumu ve o ustaca yazlm dizeleri beenerek, airi yedi ake gndelikle divana ktip yapmt. Necati muhtemelen Hristiyan kkenliydi, nk ocukken kle olarak satlmt, bu yzden Trk kkenli olmas olanakszdr. Ahmed Paa'nn ve hatta Necati'nin gazelleri ve kasideleri oktan ekiciliklerini yitirmitir ve gnmze alntlar bile kalmamtr. Mehmed'in dne-

* ["Senit bastn yerin deerli topran srme yaparlar", Ltifi, Haz. Rdvan Canm, Ankara

2000.]

III. SANAT. EDEBYATVE BLM

403

mirideki dier yazarlarn da sonu ayn oldu. Oysa bu dnem, on altnc yzyl yazarlar tarafndan altn a olarak vlr. A d n i mahlasyla Farsa ve Trke iirler yazm olan sadrazam Mahmud Paa'nn dnda, o dnemden vasatn stnde bir air kmamtr. 3 ^ O dnemin airleri arasndaki iki kadn airden bahsetmek ilgin olabilir. Onlarn da iirleri vasatt. Zeynep Hatun Dou Anadoluluydu. Baarsz bir evlilikten sonra hafifmerep bir hayat srd sylenir. Hayatnn sonuna kadar air olmaya abalad. Farsa ve Trke bir divan yazp II. Mehmed'e ithaf etti. ada Mihri Hatun'un ("Osmanllar'm Safo'su") daha erdemli bir hayat srd sylenir. Mehur adalaryla, rnein Kazasker Meyyedzde Abdurrahman'la son derece erdemli ilikiler kurmutu. Meyyedzde Amasya'daki ehzade Bayezid'in yakn dostu olduundan, ehzadenin yardmyla Suriye'ye kamasa (1476) sultann katilleri tarafndan ldrlecekti. Mihri H a t u n ' u n ona ve Sinan Paa'nn olu gen skender elebi'ye besledii sevgi tamamen platonikti. "Erdemliliini hibir bulut karartmamt." airlerin tezkirecisi, Uskpl k elebi, "bu 'grm geirmi kadn', airane akna karn kimsenin arzularna teslim olmamt. Bekret hazinesine hibir n eli dememi, saf boynuna amber kokulu kolyesinden baka hibir kol dolanmamt. Bakire yaayp bakire ld" diye yazar. iirlerinden pek az gnmze kalmtr. Bunlar ise, son derece doal bir sadelikle yazlm olmalarna karn, erdemli hayatnn iirinden daha takdire ayan olduunu gsterir: Zeynep Hatun 1444-75'te (H. 879) ld. Mihri Hatun ise 1506-07'ye (H. 912) kadar yaad, ikisi de Amasya'da ld. Onlar belki de erkek adalarndan stn klan taraf, sluplarnda Acem modellerini kullanmam, ilerinden geldii gibi yazm olmalardr. Ancak divanlar elimizde bulunmadndan kesin bir yargya varamyoruz. 35 Eer zel derlemelerde (ina) yer alan resmi mektup yazarlarn da sayarsak, dnemin nesir yazarlarnn says airlerinkinden az deildi. Mahmud Paa byk bir slupu olarak tannrd. Btn yazlarnda byk bir dil ustal ve derin dnceler olduu sylenir. Ancak henz elimize rnekleri gememitir. Ayrca sonradan yerine geecek olan Karamani Mehmed Paa, edebiyatta Mahmud Paa'y glgede brakmt. A m a zevkler ve sluplar hzla deitiinden, onun iirleri de daha sonraki kuaklarn eletirmenleri tarafndan beenilmedi. Osmanl nesrinde kalc olan ilk ad, Trke ve Farsa yazd resmi mektuplarla nlenen, 1515'te I. Selim tarafndan idam edilen Kazasker Cafer elebi'dir. 3 6

34 Mehmed'in dnemindeki iki balca air hakknda bkz. Ali Nihat Tarlan, Ahmed Paa Divan (stanbul, 1966) ve Necati Beg Divan (stanbul, 1963). Gibb her ikisinin de iirlerinden rnekler vererek bir deerlendirme yapar (II, 40-69 ve 93-122). 35 Bu iki kadn air hakknda bkz. Gibb, II, 123-137. 36 Yazd belgeler toplu halde yaymlanmtr; bkz. Necati Lugal ve A d n a n Erzi, Taci-zade Sa'adi elebi: Mneat (stanbul, 1956). Bu lim ve airin hayat hakknda daha fazla bilgi iin bkz. "Dja'far C elebi" (V. L. Menage), EI Z II, 374. [Hickman'm kaynak gsterirken yanlarak szn ettii ve Mneat' yaymlanan Sadi elebi, sz geen Cafer elebi deil onun kardeidir. Ancak EI 2 'deki kaynak dorudur.]

404

YEDNC BLM

Dnemin bilimsel yazn hakknda da daha iyi eyler syleyemeyiz. Geri temel eserler yazlmam olmasnn yeterince sebebi vardr. Mool istilalar Dou'daki btn kltr kaynaklarn yok etmi ve slam'n ruhsal birliini bozmutu. Bundan en ok zarar gren, eskiden Mslman bilginleri iin ok sayda nemli merkeze sahip olan dou slam lkeleri olmutu. O zamandan beri Buhara, Semerkand ve Herat'm nemi ok azalmt. O blgelerde Arapa yerini giderek Farsa'ya brakmt. Artk iir ve tarih alanlarnda neredeyse tamamen Farsa kullanlyordu. Yalnzca ilahiyatlar ve bilim adamlar Kur'an'm dilini kullanmay srdryordu. Osmanl mparatorluu'ndaki limlerin temel kltrel besin ve ilham kayna ran'd. Bunun balca nedenlerinden biri, ok sayda ilahiyatnn doudaki ran'dan Anadolu'ya ve hatta Rumeli'ye g etmi ve ksa sre etraflarnda ok sayda taraftar toplam olmasyd. Osmanl ehzadeleri kltrel faaliyetlere asla kaytsz deildi. Atrdklar medreselere tannm limler geliyordu. Bylece yazacak zaman da buluyorlard. Geri hareket sahalar olduka kstlyd. O dnemin balca zelliklerinden biri, Mslman bilim adamlarnn kendilerini neredeyse tamamen ayrntc ve iddetli akademik tartmalara ve safsatalara vermi olmalardr. Bunun nedeni ise, bilimsel almalarn yalnzca gndelik pratik meselelerle snrlandrlmas ve bilim adamlarnn kat bir hiyerarik resmi brokrasi iine sktrlmasdr. nl filozof Gazali'den (10581111) beri itihad kaplar kapanm olduundan, kendilerini bilime adayanlarn ou, zellikle de ilahiyatlar, dilbilimciler ve hukukular; meslekleri (mderrislik, kadlk ya da mftilik) iin gerekli bilgileri renmekle yetiniyorlard. Bu bilgileri de temelde az sayda ada metinden ve el kitabndan ve bunlar stne yazlan erhler, hiyeler ve ta'likatlardan reniyorlard. Arada srada bir limin baka alanlarla da (rnein tarih, slup ya da iir) ilgilenmeyi denedii oluyordu. Ancak bu edebi abalar resmi mfredatn sahasnn dnda kalyordu elbette. Dogmalar ve gndelik hayat, bilimin ve uygulamalarnn sahasn giderek daraltmt. Yine de giderek artan tefsirlerle erhler, devasa bir literatr birikimi oluturmutu. Ancak her eserin elyazyla yazlmas gerekiyor ve bunlarn fiyat epey pahal oluyordu. Eldeki kaynaklar okumak uzun zaman alan bir iti. Bu yzden bir limin zgn fikirler gelitirmesi g oluyordu. Yaratc projeler iin zaman ve ortam yoktu. Koullar ve zellikle de gndelik hayatn monoton, rutini, arpc kiiliklerin ya da byk limlerin yetimesini engelliyordu. Bunun en ak rnei Fatih'in himayesinde yetien bilim adamlardr. Geri onun dneminde mutasavvflarn ampirik bilimlere kar dmanl henz youn deildi ve medrese bilimleriyle savap yok etme eilimini henz kontrol altnda tutuyorlard. Bu sra d durumun en nemli sebebi Fatih'in tarikatlar sevmemesidir. Onlarn kendi akgrllne dman olduundan pheleniyordu muhtemelen. Gene de, sultann liberal fikirlerini ancak dostlarna at, hkmdar olarak ise hem ilahiyatta hem de hukukta Ebu Hanife'nin (Osmanl mparatorluu'ndaki hkim snni doktrinin kurucusuydu) dogmalarn destekledii ve kamusal hayatta bunlardan saplmasna hogr gstermedii kesindir. Fatih, Gazali'nin mehur eseri Tehft't-felsife (Filozoflarn Tutarszl) ile felsefenin kendisinin karlatrld bir tr yarma dzenleyerek, ilahiyatlar ile filozoflar arasndaki, uzun zamandr kllenmi olan kartl tekrar alevlendirmiti. Dnemin Osmanl mparatorluu'ndaki az sayda bamsz dnrden biri olan

III. SANAT, EDEBYAT VE BUM

405

Mustafa ("Hocazade" olarak tannr), Gazali'ninkiyle ayn ad tayan bir almasyla dl kazanmt. Hocazade sultana retmenlik yapan ve onu kltrel gelimelerden haberdar eden limlerden biriydi. Mehmed'in dneminde bu zel retmenlik ii kalc hale, ilmiye hiyerarisinin bir paras haline gelmiti. Sultann retmeni mevki olarak ulemann ba mftinin hemen altndayd. Balca grevlerinden biri (en azndan Fatih dneminde) uygun ilahiyat metinlerini seip yksek sesle okumak ve yorumlamakt. Mehmed'in zel retmenlerinden ou, sultann deiken ruh hallerinin kurban oldu. Bu tehlikeli mevkide ok az uzun sre kalabildi. Aralarnda en nemlisi, Grani adyla tannan Molla A h m e d ibni smail idi. O n d a n daha nce sz etmitik. Arabistan'dan Kahire'ye gidip orann medresesinde retmenlik yaptktan sonra, Yegn adyla tannan Molla Mehmed ibni Armaan'la karlat. Yegn onu Anadolu'ya gitmeye ikna etti. Orada ksa srede II. Murad'm dikkatini eken Molla Grani, onun tarafndan Bursa'da eitli mderrislik grevlerine atand. Sultan onu olunun retmeni yapt. Olu o srada Manisa'da yayordu ve pek ok retmeni umutsuzlua srklemiti. Korkusuz ve enerjik Molla Grani bu grevi kabul etti. Mehmed elebi temel eitimini, zellikle de Arap edebiyat konusundaki bilgilerini ondan almit anlalan. Mehmed tahta ikinci kez knca, Grani'yi vezir yapmak istedi. Ama molla bu teklifi kurnazca szlerle reddetti: Sultann saray memurlarnn ona yalnzca gelecekte ykselme umuduyla hizmet ettiini, dardan biri vezirlie atanrsa bunun devlette sorun yaratacan syledi. Bu cevab beenen gen sultan, onu kazaskerlie atad. Molla Grani, bu mevkiyi eitimsel ve hukuksal alardan uygun bulduu adaylar semekte kulland. Sultan oha kar kmaya cesaret edemiyordu ama vezirlerine dantktan sonra onu Bursa'ya kad olarak atad. Dedesin i n kurduu kurumlarn acil ilgiye ihtiyac olduunu ne srd. Aradaki uzakla karn, Grani ile sultann arasnda tartma kt. Grani'nin Mehmed'den kanuna aykr bir emir alnca, ula dvd, bu yzden aralarnn ald sylenir. Daha sonra molla Osmanl mparatorluu'nu terk ederek Msr'a dnd. Orada Sultan Eref tarafndan iyi arland. II. Mehmed daha sonra Grani ile arasnn bozulmasndan pimanlk duyarak, onu stanbul'a ard. Molla, sultanla kendisi arasnda baba-oul ilikisi olduunu syleyerek, daveti kabul etti. Memlk sultan gitmesini istemiyordu ama sonunda hem kendisi hem de Osmanl sultan iin pahal hediyeler vererek gnderdi (1458). Grani bir sre tekrar Bursa'da kadlk yapt. Sonra stanbul'da mfti oldu. Orada eski rencisinin gzdesiydi. Her iki cinsiyetten ok sayda klesi vard. Ho ve tasasz bir hayat srd. Kur'an stne ok sayda kitap yazd. Ayrca Kur'an ve Hz. Muhammed'in hadisleri stne ok sayda rencinin katld dersler verdi. Uzun boylu ve uzun, boyal sakall bir adam olan Grani, hayat boyunca hkmdarlarn huzuruna marurca kt ve hi szn saknmadan gerekleri syledi. Yalnzca vezirleri deil, sultan da yalnzca adyla arrd. Sokakta sultana rastlarsa, selam verirken tevazu gstermezdi. Yalnzca elini uzatr ama det olduu zere sultann elini pmezdi. Ziyafet gnlerinde saraya yalnzca davet edilmise giderdi. Hibir meslektan kskanmazd. Molla Grani, II. Bayezid dneminde, 1488'de stanbul'da ld ve gmld. lm deindeyken, vezir Davud Paa'ya "Bayezid'e

'"'"*- : f "it t- s

406

YEDNC BLM

selam syle. Ondan son arzum cenazeme gelmesi ve borlarm devlet hazinesinden demesidir" dedi. Sultan II. Bayezid gerekten de cenaze namazna katld ve 180 bin gm akelik borcu devlet hazinesinden, senetlerini bile grmek istemeden dedi. Cenaze gn btn ehir yasa bouldu. zellikle kadnlar ve ocuklar yksek sesle alad. Byk bir limin lmnden ok etkileyici bir karakterin lmne yas tutuyorlard phesiz. Molla Grani'nin halk etkileyen yn faal ve salam karakterli olmasyd. Gen ehzadenin daha yal akl hocalar onun yannda snk kalyordu. bn Temid adyla bilinen Mustafa ibn brahim et-Temid hakknda, adndan ve temel slam dilinde kafiye yazabilme zelliinden baka pek bir ey bilmiyoruz. 1451'de ldne gre, Mehmed'in genliindeki retmenlerinden biri olsa gerek. Sultana ders vermi ve nkteli konumalar ve cana yaknlyla onun sevgisini kazanm olan bir baka retmen, Hoca Hayrfeddin hakknda da fazla bilgimiz yok. nemsiz bir limdi. Kopyaclyla tannrd. Sultann bir baka retmeni olan, Hatipzade adyla tannan Molla Mehmed ise daha nemli bir limdi. ehzadelerin karsndaki marurluuyla tannrd. Sonunda akszll rencisini fkelendirdi. Kovuldu ama Molla Grani'nin mdahelesiyle iine geri dnd. Ancak bir gn Mehmed ona mehur Molla Hocazade'yle bir tartmaya girip giremeyeceini sordu. Molla Mehmed buna olumlu cevap verdi. Ne de olsa sultann retmeni olduunu syledi. Bunun zerine kalc olarak gzden dt. Geinmek iin tekrar bir medresede almak zorunda kald. Gururu ve bamsz ruhu yznden, kendisine ok daha anlayl davranan II. Bayezid'le bile defalarca tartt. Eserlerinde, rnein nl Arap filozof ve ilahiyat Seyyid Crcani'nin eseri stne yazd erh-i Mevakfta, bamsz olmasa bile eletirel bir zihne sahip olduunu gsterir. Sultann btn bu retmenleri (hepsi de en fazla kiilikleriyle n plana kabiliyordu) Hocazade (yani tccarn olu) olarak bilinen Molla Mustafa tarafndan glgede braklr. Elimizde onunla ilgili ok sayda anekdot vardr. Bunlarda dnyadan soyutlanm, payelere ve dnyevi hazlara aldrmayan, zihinsel yetenekleri asla yeterince takdir edilmemi biri olarak tasvir edilir. Babas Bursa'da zengin bir tacirdi. Hrpani klkl olunun bilimle ilgilenmesinden holanmyordu. Belki doasnn yan sra parasnn azlndan da kaynaklanan hrpani kl, sonunda hmilerin dikkatini ekti. Hayatn ve almalarn srdrmek iin gerekli paray kitap nshas oaltarak kazanmaya balad. II. Murad, saltanatnn sonlarna doru onu kadla atad ve sonunda da Bursa'daki bir medresenin bana geirdi. Daha sonra II. Mehmed bu zeki ve bilgili mollay fark ederek onu zel retmeni yapt. Sylendiine gre onu kskanan Sadrazam Mahmud Paa, kendisini sultann gznden drmek iin her yolu denedi. Bir gn sultan Hocazade'nin kazasker olmak istediine ikna etti. Sultan imdiki iini neden brakmak istediini sorunca, Mahmud Paa nedenini bilmediini ama mollann arzusunun bu olduunu syledi. Molla'ya da Mehmed'in kendisini kazaskerlie atadn bildirdi. Hocazade bundan holanmasa da, sonunda grevi kabul etti. Ancak bu mevkide uzun sre kalmad. Ksa sre sonra, en sevdii yer olan Bursa'ya giderek Sultaniye Medresesi'nde mderrislik yapmaya balad. Ama bir sre sonra sultan, belki de zlediinden, onu stanbul'a geri ard. Sonunda kad yapld. Ancak Karamani Mehmed Paa sadrazam olunca, sultan Is-

III. SANAT, EDEBYAT VE BUM

407

tanbuPun havasnn Hocazade'ye yaramadna ve znik'e gnderilmesinin daha iyi olacana ikna etti. Sultan sadrazamna inand ve mollaya vezirlik grevinin yan sra znik medresesinde mderrislik grevi verdi. II. Mehmed ile Karamani'nin lm, mollay o uzak yere srgn edilmekten kurtard. Bayezid ona yeni bir mderrislik grevi verdi ve daha sonra da doum yeri olan Bursa'ya mfti olarak gnderdi. Molla orada 1488'de ld. Kadlnn bilimle ilgilenmesine zaman brakmadndan sk sk yaknrd. Yine de birka eser retmitir, zellikle de eski ilahiyat yazlar stne yorum ve aklamalar yazd. Arkasnda ok sayda taslak brakmt anlalan ama bunlar ok uzaklara kadar dald. Biyografyaclarndan biri, "Bir ksmn bat rzgr ald gtrd, bir ksmn dou rzgr" der. Mustafa Hocazade gibi zgn ve bamsz bir dnrn kariyeri boyunca kabul etmek zorunda kald grevler, sultann kaprisleriyle sadrazamn kumpaslar yznden rahat yz grememi olmas, Fatih'in dneminde bir lim olmann ne kadar riskli olduunun kantdr. Resmi bir kariyerin alarna yakalanm olan Hocazade, belki Molla Hsrev'in dnda adalarnn hepsinden daha retken bir yazar olma potansiyelini tamasna karn, adn lmszletirecek hibir eser yazmad. zgnln sultanla yapt tartmalarla ve efendisinin tehlikeli fke nbetlerini yattrma abalaryla harcad. Saray ortamndan uzakta ders verip alanlar daha baarl oldu. Ama onlarn arasnda bile dikkat ekici biri yoktur. Bu konuda dikkat ekici bir nokta, engin bilgi birikimi ve etkileyici konumalaryla Fatih'in sevgisini kazanan Molla elebizade Abdurrahman'm bana gelenlerdir. Molla Abdurrahman, sultann gzne girmenin nimetlerinden uzun sre faydalanrken pek ok meslektanda kskanlk ve dmanlk uyandrmt. Bir gn "uygunsuz davrantan" dolay saraydan kovuldu. fkeli sultan elebizade'ye, babas Molla Mehmed eskiden kendisine retmenlik etmi olmasa, onun iini hemen bitireceini syledi. Abdurrahman kad olarak Ktahya'ya gnderildi. Orada eski hmisinden yirmi yl daha fazla yaad. Anadolu'daki smanda edebiyatla uramaya frsat buldu. Sultann gznden dmenin en sk rastlanan sebebi, kukucu vezirlerin, zellikle de Mahmud Paa ve daha sonra Karamani Mehmed Paa'nn kurduu kumpaslard. Sz geen rneklerin yan sra, Ispartal Molla Abdlkadir'in bana gelenlerden de sz edebiliriz. Molla Abdlkadir bir sre Mehmed'e retmenlik yapmt. Aralar ok iyiydi. Onu bir hasm olarak gren Mahmud Paa, kumpaslar kurarak sultanla arasn amay baard. Molla memleketine dnerek hayatnn geri kalann dnmekle geirdi. Henz gzden dmedii zamanlarda, sultan onun espri anlayna baylrd. Bir gn efendisinin yannda Konya'dan at srtnda geerken, ehrin ulemas sultan selamlamak iin byk bir kalalabalk halinde toplanmt. Sultan "u sadk limlere bakn! Siz de yorulmusunuz!" deyince, Molla Abdlkadir, ranl air Sa'di'den bir alntyla karlk vermiti: "Bir Arap at, bir deri bir kemik kalsa bile bir eek srsnden daha deerlidir." Mehmed bu zekice cevaba glmt. Mehmed'in ne zaman keyifli olduunu bilen ve ona gre davranan baz mollalar, hi de uygun olmadklar mevkilere atanmay baarmt. Bilgisinden ok sofuluu ar basan, Ummi Veled adl Tebrizli Molla Hseyin (eyhlislam Fahreddin Acemi'ye ait bir kle kadnla evliydi), drstl ve salam karakte-

408

YEDNC BLM

riyle sultann saygsn kazanarak, Fatih Camii'ndeki sekiz medreseden birinde retmen olmay baarmt. Mehmed bazen, Ebu Eyyb'n trbesine giderken ranl mollann evinin nnden geer, onunla sohbet eder ve belki de sunduu bir bardak iecei kabul ederdi. Bir gn sultan ona pmesi iin elini uzatnca molla uzatlan eli evirerek "Nereyi gsteriyorum?" diye sordu. Sultan cevap veremeyince, mmi Veled sorusunu kendi cevaplad: "Ayasofya'y [medresesini]." Trke'de aya avu demektir. Sultan bu gndermeyi anlad ve onu sz geen okula mderris olarak atad. Sultan eyaletlerdeki retmenlerin atamalarn bile olabildiince bizzat yapmaya alrd. Kzl Katr gibi tuhaf bir ad olan Molla Mustafa diye biri, Bursa'dan Edirne'deki Yeni Medrese'ye yeni atanmt. Sultan onu sekiz medreseden birinde yeni boalan bir kadroya getirmeye karar verdi. Yanndaki sadrazam, mollay daha yeni Edirne'ye atam olduunu syledi. "Bunun nemi yok" diye kestirip att sultan. "O bu greve layktr." Yine bir baka hikye, sultann bu konularda anlk kararlar verdiini gsterir. Mehmed'in eski retmeni, Efdalzade adyla tannan Molla Hamideddin, Bursa medresesinde retmenlik yaparken, II. Mehmed'in tahta kmasyla iini kaybetmiti. Bunun zerine istanbul'a geri dnd. Sokakta giderken sultanla karlat. Sultan deti olduu zere hasekileri eliinde ehri geziyordu. Molla onu hemen tanyp atndan indi ve saygl bir edayla ayakta durdu. Sultan ona selam verdi ve Efdalzade olup olmadn sordu. Molla olumlu cevap verince, sultan onu ertesi gnk divan toplantsna davet etti. Sultan toplant salonuna girer girmez mollay sordu ve huzuruna ard. Sonra ona babas Murad'm medresesinde yksek maal bir mderrislik grevi verdi. Bu iyilikten ok duygulanan molla, hmisinin elini pt. Sultan ona kendini bilime adamasn syledi ve onunla ilgileneceine sz verdi. Gerekten de molla ksa sre sonra sekiz medreseden birinde mderrislik yapmak zere istanbul'a arld. Orada grevini baaryla yerine getirdi. Bir salgn srasnda kars ve ocuklaryla birlikte istanbul dna gittiyse de, her gn mderrislik yapmak iin ehre geri dnd. Sultan o srada seferdeydi. Bakentine geri dndnde, kendisini karlamaya gelenler arasnda Molla Efdalzade de vard. Yokluu srasnda mollann davran tarzn haber alm olan sultan, kalabaln iinde onu grnce yanna ard, bol bol vd ve ona iki sava esiri verdi (ulemann geri kalanna ise yalnzca birer tane verdi). Ayrca onu istanbul kadlna atad. II. Bayezid onun mevkiini ykselterek, eyhlislam yapt. 1502'de bakentte ldnde hi dman yoktu, nk sknetini asla yitirmez ve btn insani meselelere sabr ve hogryle yaklard. Bir lim olarak nemli bir alma yapmadysa da, baz temel slam kitaplar stne yazd erhler sayesinde salnda ok nl oldu. Mehmed'in saltanatnn sonuna kadar ulemasnn sorunlaryla yakndan ilgilendiinin bir baka rnei, Manisazade adl Molla Muhyiddin'in hayatdr. Molla Muhyiddin, genliinde Ayasofya medresesinde Molla Hsrev'in en gzde rencisiydi. Sylenene gre, Muhyiddin'in medresenin en st katndaki odasnn sabahlara kadar yanard. Bir gece sultan yakndaki sarayndan bakarken lamba n fark etmiti. Ertesi gn Molla Hsrev'e en iyi rencisinin kim olduunu sordu. Ald cevap "Manisazade" oldu. "Peki ya ondan sonraki?" diye sordu sultan. Molla Hsrev yine "Manisazade" diye cevaplad. "ki farkl ren-

ill. SANAT, EDEBYAT VE BLM

409

ciden mi sz ediyorsun?" diye sordu Fatih. "Hayr" dedi Molla "ama o tek bana bin renciye bedeldir." "Sakn geceleri yanan o odada kalyor olmasn?" diye sordu sultan sonunda. Buna olumlu cevap alnca, o gen alime sempati beslemeye balad. Muhyiddin'in geleceinin parlak olduu kesin gibiydi. Bir sre sekiz medreseden birinde mderrislik yaptktan sonra kadla, en sonunda da kazaskerlie terfi edildi. Ama ksa sre sonra o da efendisinin fkesinin kurban oldu. Bir gn, Rumeli'den bakente dnerlerken, sultan mollaya bir Arap dizesi hakknda soru sordu. Ne cevap vereceini bilemeyen Manisazade, bu konuyu evinde dnmek istediini syledi. Bunun zerine Fatih "Gen beynini tek bir dize stnde o kadar yormak zorunda msn?" dedi ters ters. aran adam suskun kalnca, sultan divan ktibi Molla Siraceddin'i artt (Molla Siraceddin eskiden sekiz medreseden birinde mderrislik yaparken, mkemmel hafzas ve istatistik yetenei sayesinde divan ktipliine ykselmiti ama hayatnn en verimli dneminde lecekti) ve dizeyi ona da sordu. Siraceddin hi duraksamadan airin kim olduunu, iirin adn ve veznini bir rpda sralad. Bununla da yetinmeyip, bir nceki ve sonraki dizeleri de syledi. Bunun zerine siltan, perian haldeki Manisazade'ye onu rnek bir lim olarak gsterdi. O talihsiz adam stanbul'a dnnden hemen sonra kazaskerlik mevkiini yitirdi ve biraz daha almas talimatyla sekiz medreseden birine geri gnderildi. Sonradan tekrar sultann gzne girerek vezirlie ykseldi ama ardndan bu mevkiyi de yitirdi. A m a babasnn gznden dm kiileri eski konumlarna ykseltmeyi seven II. Bayezid onu tekrar Rumeli kazaskerliine atad. Manisazade 1483 Ekim'inde, hl kazaskerken beklenmedik bir biimde ld. Devlet meseleleriyle uramaktan limlii ihmal etti ve ardnda nemli bir eser brakmad. 3 ? Fatih bo zamanlarn airler ve limlerle geirmeyi severdi. Onlar tartmaya tevik ederdi. Bu tartmalar genellikle gnlerce srer, sultan dinlemekten hi bkmazd. Bu tartmalardan birinde, Zeyrek (keskin zekl) denilen Molla Mehmed, Molla Hocazade'yle tartmak zorunda kalmt, nk o sultann huzurunda kendisinin Seyyid e-erif Crcani'den ok daha bilgili olduunu iddia etmiti. Tartma tam alt gn srd. Molla Hsrev hakemdi. Sonunda Fatih her iki tartmacnn birbirlerinin notlarna bakmasn emretti. Bunun zerine Molla Zeyrek kendisinin not tutmadn syledi. Ancak Hocazade rakibine kendi notlarnn bir kopyasn vermeye hemen raz oldu. Ama Zeyrek'in dikkafall ve zellikle de dinsel fanatizmi yznden bu asla gereklemedi. Tartmann sonucundan hi memnun kalmayan Molla Zeyrek Bursa'ya ekildi. Orada zengin bir tacirin himayesine girdi. Tacir ona daha nceki maan garantiledi. Mehmed ksa sre sonra tartmada taknd sert tutumdan piman olarak, ona bir baka kazanl mevki teklif etti. Ama molla sultannn artk Hoca (Tacir) Hasan ile birlikte olduunu syleyerek bu teklifi reddetti. Zeyrek 1502 civarnda Bursa'da ld ama ad yalnzca stanbul'da varln srdrd. Bunun nedeni de nemli bir

37 Btn bu alimler iin bkz. Takprlzde'nin yukarda sz geen eseri, 1. blm, dipnot 23. A. A d n a n Advar da Mehmed dnemindeki limleri ve almalarn ele alr; bkz. La Science chez les turcs ottomans (Paris, 1939). Trke basm Osmanl Trklerinde lim'dir (stanbul, 1943, yeni basm 1970).

410

YEDNC BLM

lim olmas deil, Partocrator Bizans Kilisesi'nin malzemesini kullanarak yaptrd cami ile medresedir. Cami hl onun adn tasa da, Zeyrek dier her adan unutulmutur. Btn bu kiiler, en zgn olanlar bile, mehur Molla Hsrev'in glgesinde kalmtr. Zamannn ounu ders vermekle geiren ve Mehmed'in gznden neredeyse hi dmeyen Molla Hsrev'le kimse boy lememiti. Dierlerinin ou onun rencisiydi. Gerek ad Mehmed'di. Dou Anadolu'daki Karkin'de domutu. Babas Feramurz'un Trkmen aireti Varsak'a mensup olduu sylenir. Bir "Rum emirin" mhtedi olu olduu teorisini destekleyen pek kant yoktur. Aslnda ailesi "Rum"dan, yani Anadolu'dan gelmeydi. Bu kelime yanllk eseri "Rhomaeal"ya, yani Yunanl'ya/Rum'a dnm olsa gerek. Eransz kkenli olduu bile sylenmitir. Molla Hsrev, II. Murad'n dikkatini ekince, oluna ders vermeye balad. Mehmed, ilk ksa saltanat srasnda onu kazasker yapt. A n c a k Murad tekrar sultan olunca Hsrev bu grevi brakmak zorunda kald. G e n Mehmed elebi Manisa'ya srgn edilince, Molla Hsrev dndaki btn eski adamlar ona srt evirdi. Molla Hsrev ise drst bir adamn grevinin dostlarna hem iyi hem de kt gnlerinde sadk kalmak olduunu syledi. Mehmed bu sz asla unutmad ve 1451'de ikinci ve son kez tahta ktnda, ona payeler ve maddi dller yadrd, istanbul'un ilk kads Hzr Bey lnce, yerine Hsrev geti ve yetki sahasna Galata ve skdar da dahil edildi. Ayn zamanda Ayasofya medresesinde hoca oldu. Molla'nm ne kadar bilgili olduunu bilen Fatih, bu bilgilerden olabildiince fazla rencinin yararlanmasn istiyordu. Hsrev'in dersleri hep kalabalk geerdi. rencileri sabahlan evine gelir, onunla birlikte kahvalt yapar ve sonra hocalarna okula kadar elik ederdi (onlar yaya, Hsrev ise katr srtnda giderdi). Molla Hsrev'in orta boylu ve uzun sakall biri olduu sylenir. Hrpani giyinmekten holanrd ama Cuma'lar namaz klmak iin Ayasofya Camii'ne gittiinde, herkes ayaa kalkar ve o mihraba ulancaya kadar gzlerini yerden ayrmazd. Bir keresinde, o dua okurken mahfilden bakan sultan "Ona iyi bakn. O amzn Ebu Hanife'sidir" demiti. Molla Hsrev alakgnll ama onurlu bir adamd. Her yerde sayg grrd. Geliri ok sayda hizmeti tutmasna yeterli olsa da, alma odasn bizzat toplayp temizler, oca ve mumlar kendi yakard. Fatih'in planlad bir resmi ziyafet konusunda yapt bir tartma, onun asndan kt sonular dourdu. Fatih Molla Grani'ye nerede oturmak istediini sorunca, Grani kendisini saray maiyetinden biri olarak grdn, bu yzden bir misafir gibi arlanmaktansa misafirlerin arlanmasna yardm etmeyi yelediini syledi. Bu cevaptan memnun kalan Fatih, Grani'yi sana, Molla Hsrev'i ise soluna oturtmaya karar verdi. Ancak Hsrev bu zm kabul etmeyerek, sultann nezdine bir mektup yazd. Mektupta, kendisine verilen yer Molla Grani'ninkinden daha aa olacaksa, dine ve bilime duyduu sevginin ziyafete katlmasn engelleyeceini bildirdi. Hemen bakentten ayrlarak Bursa'ya gitti. Orada elindeki geni olanaklar sayesinde bir medrese aarak mderrislik yapmaya balad. Yapt eye piman olan Mehmed onu istanbul'a geri ard, eyhlislam yapt ve saygda hibir biimde kusur etmedi. Molla Hsrev sultandan ksa sre nce ld (1480). Vasiyetinde stanbul'da deil, Bursa'da gmlmek istediini yazmt. Molla Hsrev, dnemin kalc nemde Arapa eserler yazan belki de tek

III. SANAT, EDEBYAT VE BUM

411

Trk limiydi. Byk tefsirciler Taftazani ve Beyzavi stne nl yommlar yazd. En ok slam hukuku stne yazd kitaplarla tannr. Bu konuda ayrca geni bir erh de yazmt. Hukukun ilkeleri stne olan bu eseri pratik amal yazmt. Kahire'de defalarca yaymland ve yine ok sayda basks yaplan bir dogmatik almayla birlikte, gnmzde bile poplerliini korumaktadr. Molla Hsrev salnda nl bir kadyd. Dneminin ilahiyatlarnn hemen hepsi onun rencisiydi. Bir retmen olarak onunla ancak Hzr Bey, o da biraz olsun kyaslanabilir. Ancak Molla Hzr Bey'e baka bir nedenden dolay deinmek yerinde olur. Fatih'in dneminde bile hakknda ok konuulan bir limler ailesinin kurucusuydu. Sarayda byk itibar vard. Hzr Bey de Orta Anadolu'dan [Eskiehir] gelmeydi (Sivrihisar). Trk Till Eulenspiegel'i Nasreddin Hoca'nn soyundand. Molla Yegn'n rencisi olmu ve onun kzyla evlenmiti. Hzr Bey, Kuzey Afrikal bir bilinemezciyle yapt bir tartmadan galip knca, Mehmed'in dikkatini ekti. Tartmaya bizzat tank olan sultan, kullarndan birinin, hem de gen bir limin o yabancy susturmasndan ok holanmt. O n u hemen dedesi I. Mehmed'in Bursa'daki medresesine ynetici olarak atad. Pek ok rencisi ileride nl ilahiyatlar oldu. Bunlardan biri Molla Muslihddin Mustafa idi. Kesteli ya da daha tumturakl biimiyle Kestellani diye de bilinir. Kestellani, aa yukar o zamanlarda yaam byk bir Hadis limiydi. Molla Kesteli sonradan ok sayda medresede ders verdi, 1480'de Rumeli kazaskeri oldu ve olduka beenilen Arapa kitaplarla, eitli nl temel eserler hakknda aklamalar yazd. Hzr Bey'in BurSa'da iki yardmcs vard: Daha nce sz geen Hocazade ile Hayali mahlasl Molla emseddin. Molla emseddin bilgi birikimiyle sultann dikkatini ekti ama gen yata ld. Hzr Bey daha sonra negl'de, Edirne'de ve son olarak da Yanbolu'da (Bulgaristan) mderrislik ya da kadlk yapmaya balad. Derslerine hep ok sayda renci gelirdi. Alanndaki engin bilgisi ve neredeyse mkemmel hafzas, o ufak tefek adama "ayakl ktphane" denmesine yol amt. Konstantiniyye'nin fethinden sonra, ehrin ilk kads oldu. Hzr Bey'in slam dilinde yazd iirler dnda bilinen bir edebi baars yoktur. En baarl olduu alan retmenlikti. n n n srmesini byk lde yetenekli oluna, Ahmed, Sinan ve Yakub'a borludur. de paa oldu. Ayrca stanbul boaznn karsndaki bir kasabaya da adm verdi: Kadky (eski Khalkedon, Halkedon), adn ("Kad'mn Ky") Hzr Bey'in orada ok sayda mlk olmasndan alr. Sinan Paa bir sre Mehmed'e retmenlik yapt. Ksa srede vezirlie ykseldi ve sultann danman ve srda oldu. Sultana saray ktphanecisi olarak eski rencisi Tokatl Molla Ltfi'yi neren odur. Bir gn sultan ile Sinan Paa arasnda tartma kt ve paa hapse atld. Sonra beklenmedik bir ey oldu. Bakentin ulemas divana gelerek, Sinan Paa hemen serbest braklmazsa kitaplarn yakp lkeyi terk edeceklerini sylediler. Tehditleri etkili oldu. Sultan Sinan Paa'y serbest brakp ulemaya teslim etti. Sonra ondan kurtulmak iin, Sinan Paa'y uzaktaki atalarnn ehri Sivrihisar'a kad ve hoca olarak atad ve ona stanbul'u ayn gn iinde terk etmesini emretti. Sinan Paa yolda znik'e vardnda, Mehmed'in zihinsel durumunu lmek ve onu tedavi etmek iin gnderdii bir hekim orada kendisini bekliyordu. Hekimin tedavi yntemi, Dou'da zihinsel hastalklar iin sk kullanlan bir yntemdi: Reetesine bol miktarda ila ve gnde elli so-

. ' - T y -j-i .

-^

412

YEDNC BLM

pa yazd. O srada Bursa'da mderrislik veya belki de mftilik yapan Hsam (eddin) adl Molla Mustafa, bu utan verici olay duyunca sultana bir mektup yazarak, Sinan Paa'ya kt davranmaktan hemen vazgemezse lkeyi terk edeceini syledi. O talihsiz adam, bu sayede yolculuuna devam ederek Sivrihisar'a ulaabildi. Ama zaman zaman melankoli nbetleri geiriyordu. Daha sonra kendisine iyi davranan ve ona Edirne'de mderrislik makam veren II. Bayezid sayesinde, bu nbetlerden kurtulmu olabilir. stanbul'da ld ve Eyp'e gmld. ki kardeinin taihi daha yaver gitti. Yakup Paa 1486'da Bursa'da kadlk yaparken ld. Yoksullarn ve talihsizlerin dostu olarak tannan Ahmed Paa da hayatnn sonuna kadar kadlk yapt. Doksanndan fazla yaad ve o da Bursa'da ld (1521). kisinin de oullar vard ve soylar uzun sre devam etti. Bir baka saygn limler ailesi olan Fenarizadeler, Fatih'in dneminde Molla emseddin'in torunu Ali el-Fenari sayesinde eski hretlerini tekrar yakaladlar. Ali el-Fenari, I. Bayezid tarafndan da el stnde tutulmutu. Fenari Herat, Semerkand ve ran'da almalarn tamamladktan sonra, Molla Grani II. Mehmed'i onu Bursa'ya armaya ikna etti. Orada nce mderrislik, ardndan kadlk yapt ve sonunda kazaskerlie ykseldi. Bu nemli mevkide on yl kald. Bu sayede pek ok lime yardm etti ve hak ettiine inand kiilere retmenlik ileri verdi. Onun grev sresini, bilimlerin dorua ulat bir tarihsel dnem olarak grmek det haline gelmitir. Sonra o da sultannn gznden dt ama yeterli bir maala emekli oldu. ocuklarna da iyi gelirler baland. Molla Fenari toplad bir grup ilgili renciye Sal ve Cuma gnleri dnda her gn ders veriyordu. Bursa'da Olimpos Da'nn (Kei Da, Uluda) eteine tanarak orada kara aldrmadan almalarn srdrd. Tuhaf alkanlklar olduu sylenir. Yatakta uyumaz, bitkin dtnde bir duvara yaslanrd. Okuduu kitaplar nnde durur, uyanr uyanmaz onlar okumay srdrrd. Matematik de dahil olmak zere pek ok bilim daln ok iyi anlamasna karn, yazl bir eser brakmad. Hayatnn sonlarna doru bilimle uramay tamamen brakp tasavvufla ilgilenmeye balad. nl eyh Hac Halife'den (. 1489 Mays' sonlar, Bursa) etkilenmiti. Hayat boyunca, sultanla genliinde kurduu yaknlkla vnd. Biri ona hayatnn en gzel olaynn ne olduunu sorarsa, bir k gn sultanla yapt gezinti olduunu sylyordu. Yolda mola vermilerdi. Her zamanki gibi, sultann adr kurulana kadar stnde oturup beklemesi iin yere bir hal serilmiti. Halya oturmadan nce genellikle ayakkablarn karan bir uaa yaslanrd. Bu kez yanlarnda uak olmadndan, Fatih Molla Fcnari'ye yaslanmt. Molla Fenari, sultann kendisine duyduu bu gvenin onunla arasndaki iletiimin en gzel yan olduunu sylerdi. II. Bayezid'in de bu limi, 1495/96'da lmeden nce, huzuruna artt sylenir. Sylenene gre, ok scak bir gnde istanbul yaknndaki bir daa birlikte kmlar. Gne batmaya balarken, daha hzl batmasn isteyen Fenari "Byle bir gnde gne bile ilerleyemez!" diye haykrm. Mollann bunun gibi pek ok aka yaptn biliyoruz ama elimizde hibir kitab yoktur. 3 ? 3

37a Molla Fenari ile ailesi hakknda daha fazla bilgi iin bkz. J. R. Walsh'm makalesi "Fenarzde", EI 2 , II, 879.

ill. SANAT, EDEBYAT VE BLM

413

Yine tuhaf detleri olan bir baka kii, kuzeni Hasan elebi el-Fenari idi. Edirne'deki Halebiye medresesinde retmenlik yaparken bile kldan giysiler giyerdi ve yksek mevkili dier herkesin tersine ata binmeyi reddedecek kadar alakgnllyd. O da tasavvufla ilgileniyordu ve maan yoksullara datrd. Kuzeni kazaskerken, ondan sultandan kendisine Kahire'ye yolculuk etme iznini almasn istemiti. Hasan elebi orada, bir bilimsel eser stne en bilgili kii olan Kuzey Afrikal (Maripli) bir limle grmek istiyordu. Mehmed ona gitme iznini verdi ama Molla Ali'ye kuzeninin deli olduunu syledi. Bunu sylemesinin nedeni, Molla Hasan elebi'nin Mehmed'e deil ehzade Bayezid'e bir kitap adam olmasyd. Hasan elebi, Msr'dan ve Mekke'ye yapt hac yolculuundan dndkten sonra, hemen sultana da bir kitap adad. Bylece sultann onun hakkndaki kanaati dzeldi. Bir gn sadrazam Mahmud Paa'nn evindeki bir toplantya katlmt. Davetliler arasnda nl yazar ve eyh Ali el-Bistami de vard. ok sayda kitap yazm olan el-Bistami, halife mer'in soyundan gelmekle vnrd. Konuma srasnda Hasan elebi onun kitaplarndan birini eletirdi. indeki herhangi bir blm rtebileceim ne srd. Mahmud Paa eyhle tanp tanmadn sordu. Hasan elebi tanmadn syleyince, sadrazam ona el-Bistami'yi gsterdi. Molla Hasan elebi ok utanmt ama ev sahibi eyhin sar olduunu, sylediklerinin tek kelimesini bile iitmediini syleyerek onu rahatlatt. Kendisi de Crcani ile Taftazani'nin artk oktan unutulmu olan eserleri stne ok sayda erh yazm olan Molla Hasan, 1486'da Bursa'da inzivadayken ld. Mehmed doudaki, ran'daki nemli entelektelleri sarayna ekmek iin sk sk giriimlerde bulundu. Onlara pahal hediyeler nerdi ve iyi arlanacaklarn syledi. Bu denemelerinden yalnzca birinde baarya ulat. Babasnn saltanat srasnda ok sayda ilahiyat, zellikle de ran'n ve Ortadou'nun dier yerlerinden gelen Sufi eyhleri Edirne'ye yerlemi, faaliyetlerini orada srdrmt. Bunlarn ou yksek mevkilere gelmiti. Bu eyhlerden ou, rnein Fahreddin Acem ve Molla Alaeddin et-Tusi (Horasan'daki Tus'ta domutu) Mehmed dneminde de Osmanl mparatorluu'nda kald. Ancak et-Tusi bir anlamazlk zerine ran'a ve en sonunda da Semerkand'a dnd. Orada kendini tamamen tasavvufa adad. 1482'de ld. Semerkand'dan Osmanl mparatorluu'na retken ve ok ynl bir bilim adam geldi. Orta Asya'nn kadim bilgilerinin belki de son vrisi olan bu adam, Molla Alaeddin Ali idi. Lakab Kui idi, nk babas ahruh'un olu ve Tmurlenk'in torunu Ulu Be'e (1394-1449) ahincilik yapmt. Gkbilim ve geometri uzman olan ve sonradan Semerkand'da yaptrd bir rasathane o sralar dnyann harikalarndan biri saylan ehzade Ulu Be'den ilham alan Ali Kui, kendini gen yatan itibaren doa bilimlerine adamt. retmeni Bursa'dan Semerkand'a g etmi olan, Kadzade-i Rumi lakaplt Molla Mahmud ibn Musa idi. Ama bilimsel geliiminde en ok emir Ulu Be etkili olmutur muhtemelen. Bir gn Ali gizlice ran'a giderek orada gnlerce alma yapt. Semerkand'a dndnde, emite yolculuu srasnda yazm olduu, ayn devreleri stne bir denemeyi verdi. Emir denemeyi ilgiyle okudu. Ulu Be 1420'lerde rasathanesini yaptrrken, Ali inaat iini ynetti, nk bu grevi alan daha nceki iki lim de lmt. kisinin yapt gkbilimsel gzlemler, Emir tarafndan kaydedilip,

""Tn^-T"- f ~K < [: ,

V,

414

YEDNC BLM

nl almas Zyc-i Cedd-i Sutnfde (Ulu Beg'in Yldz Haritas) topland. Ulu Beg 1449'da ldrlnce, Ali onun yerine geenlere hizmet edip etmemek konusunda kararsz kald. Mekke'ye hacca gitme bahanesiyle Semerkand'dan ayrld. Tebriz'de Uzun Hasan'a gitti ve onun tarafndan iyi arlanarak saraynda kald. Orada II. Mehmed'e sefir olarak gnderildi. II. Mehmed bu sefirin kiiliinden ve bilgi birikiminden yle honut kald ki, onu yalnzca muhteem bir biimde arlamakla kalmayarak, istanbul'da dolgun cretli bir i teklifinde bulundu. Molla Ali teklifi kabul ederek, Tebriz'de grevini tamamlar tamamlamaz geri dneceine sz verdi. Szn tuttu. Sultan ona elik etmesi iin adamlar ve yolculuu iin ykl bir mebla gnderdi. Ali Kui etkileyici bir maiyetle -ona 200 kiinin elik ettii sylenir- Osmanl bakentine girdi. Sultana armaan olarak yolda yazd 194 sayfalk Muhammediye adl kitab getirmiti. Bu kitapta g matematik problemlerini ele alyordu. Kitabn son cmlesinden anlald kadaryla, 1472 ubat'mn ortalarnda tamamlanmt. Bu da yazarn stanbul'a 1472 ilkbahar balarnda geldiini gsterir. Mehmed ertesi yl Uzun Hasan'a kar sefere karken, Ali'yi yanna alarak Dou Anadolu'ya gtrd. Ali orada 140 sayfalk, bu kez gkbilim stne bir risale daha yazd. Kitabn sonunda sylendiine gre, 1473 Austos'unun ilk yarsnda, savan kaderini belirleyen arpmadan hemen sonra tamamlanmt. Bu yzden kitaba Risalet'l-Fethiye (Fetih Kitab) adn verdi. Kitabn birlikte ciltlenmi olan iki yazma orijinali Ayasofya Ktphanesi'nde korunmaktadr (no. 2733). Sultan bakentine geri dnnce mollay Ayasofya medresesinde hoca yapt. Ald ykl maa, hayatn ocuklar ve kalabalk maiyetiyle birlikte, tasaszca srdrmesini salad. A m a ertesi yl, 17 Aralk 1474'te ld. Hocazade ve Kadzade aileleriyle evlilikler yapm olan ailesinden mehur gkbilimci Molla Mahmud Mirem (Mirim) elebi gibi saygn bilim adamalar kt. Ali Kui, Fatih dnemindeki, kalc bir n kazanm birka bamsz limden biridir. Gkbilim ve matematik stne yazd risaleler dnda ilahiyat, gramer ve hukuk zerine eserler brakt. Uzmanlar tarafndan ok deer verilen bu eserler lmnden uzun sre sonra bile kullanld. Osmanl Imparatorluu'ndan iki yldan az bir sre faaliyet gsterdikten sonraki erken lm, hmisini slam dnyasnn en mehur limlerinden birini daha da byk apta eserler yazmaya tevik etme gururundan mahrum brakt. O n u n lmyle birlikte, klasik Osmanl gkbiliminin son da snd. 3 8 Mehmed yalnzca gkbilimle deil, astrolojiyle de ilgilendiini gizlemiyordu. Dou'nun kadim by geleneklerine inanmas iin Ptolemaios'un Tetrabiblos'unu okumasna gerek yoktu (geri muhtemelen okumutur). nemli kararlar vermeden, zellikle de bir askeri sefere kmadan nce, saray mneccimlerine danrd. Mneccimler gezegenlerin birbirlerine gre konumlarna ve zodyak burlarna dayanarak ona tavsiyeler verir, btn giriimlerinin gnn ve saatini belirlerler-

38 A. Adnan Advar, Semerkandl bu gkbilimci hakkndaki kaynaklarn adlarn bir makalesinde verir; bkz. "Ali b. Muhammad al-Kushdji," El2 1,-393. Karlatrmal bir okuma iin bkz. A. S. Unver, Ali Kui. Hayat ve Eserleri (stanbul,1948).

ill. SANAT, EDEBYAT VE BLM

415

di. Bu durum bizi artmamaldr, nk daha aydn grnen Bat'daki papalar, on altnc yzylda bile astrolojiye inanmay srdrmt. II. Pius az saydaki istisnadan biriydi. Ayrca Mehmed'in alametlere inandna ve hem kamusal hem de kiisel konularda nsezilere dayanarak hareket ettiine inanmak iin nedenler de vardr. Btn bu sahte bilimlerde ran etkisi n plandayd anlalan. Gilanl (Kuzey ran'da) Hat' diye birinin 24 Mays 1480'de -Mehmed'in hayatndaki nemli bir dnemdi- sultana bir yldz haritas izerek verdii astrolojik tavsiyeler, sultann saraynda khinlerin ne kadar etkili olduunu gsterir. Ancak o ranl mneccimin sultann gazabndan korktuu iin tavsiyelerini yldzlardan ok siyasi alglaya ve hesaplara gre verdiini gz nnde bulundurmak gerekir. Kendi can onun iin yldzlarn dilinden daha anlamlyd muhtemelen. Mehmed'in mzik hakkndaki grlerine ilikin baz kesin bilgiler edinmek ilgin olabilirdi. Bildiimiz tek ey, Aydnelili Molla emseddin diye birinin (ran'da ve Arabistan'da renim grd dnlmektedir) sultan mzik bilgisiyle etkiledii ve uzun sre onun yakn arkadalarndan biri olduudur. Bir gn, "dncesizce" bir davranta bulununca sultann maiyetinden kovuldu. O tuhaf adam Bursa'ya giderek evine kapand ve yiyecekleri tkenene kadar dar kmad. Sonra tekrar halkn iine knca, mzik tutkunlar onunla grmek iin can atmaya balad. Geimini mzik dersleri vererek salamaya balad ama sonra tekrar inzivaya ekildi ve hayatnn sonuna kadar tuhaf bir insan gibi davranmay srdrd. Yalnzln yalnzca kz Yetime ile paylayordu. lmnden ksa sre nce delirdi. Buna sultann gznden dmesinin yol at sylenir. Paranoyak olmutu. Kendisine verilen yiyecek armaanlarn, zehirli olduklarna inandndan geri eviriyordu. Yrenin ileri gelenlerine vg dolu iirler gnderiyor, ancak bu iirlerin ilk ve son satrlarnda baz deiiklikler yapldnda, vgler hakaretlere dnyordu. Molla emseddin mzik bilimleri stne ok sayda risale yazd. lahiyatlar arasnda elden ele dolaan bu almalar ok beeniliyordu. Son olarak, Mehmed'in ktphanecisi hakknda birka sz syleyelim. Mehmed'in gzne giremeyen kiiler nasl olu tarafndan himaye edilmise, yine ayn biimde onun tarafndan sevilen kiiler de II. Bayezid tarafndan gz ard ediliyordu. Bazen ldrldkleri de oluyordu. Bunun en sarsc rnei, genellikle Molla Ltfi ya da Deli Ltfi adyla bilinen, zeki ama sapkn, Tokatl Molla Ltfullah ibn Hasan idi. Hoca Sinan Paa ile Ali Kui'nin rencisiydi. Sinan Paa srgne gnderilince onunla birlikte Sivrihisar'a gitmiti. Sinan Paa onun kitaplar stne engin bilgisini sultana vnce, sultan Ltfullah'a imparatorluk ktphanesinin sorumluluunu verdi. Sivri dilli molla ksa srede birka dman kazand. II." ayezid'in tahta kmasyla dmanlarnn says daha da artt. Sonunda Molla Muhyiddin Mehmed Hatibzade tarafndan sapknlkla sulanarak, stanbul'daki At Meydan'nda kellesi uuruldu (28 Aralk 1494). Bu haksz hkm, kibirli ihtiyar Hatibzade'nin intikamyd. Molla Ltfi'nin kendisinin limliini yeterince takdir etmediine inanyordu. Verdii zalimce karar, Osmanl mparatorluu'ndaki en zeki ve zgn dnrlerden birinin lmesine yol at. Molla Ltfi'nin Fatih'in edebi zevkinde hayli etkili olduu sylenebilir. Sultann baz limlere verdii eitli grevler, rnein en tannm alt szln bir arada toplanmas ya da Sibeveyh'nin (753-793 dolaylar) byk Arapa eseri el-Ki-

416

YEDNC BLM

tab'm metninin dzeltilmesi, muhtemelen ktphanecisi tarafndan tavsiye edilmiti. 39

IV. FATIH SULTAN MEHMED VE BATI

Mehmed'in Bat dnyasna ilikin emelleri aktr. Byk skender on bir yl gibi ksa bir sre ikide byk seferlerle, btn Dou dnyasnn ehresini, Pencap'tan " Fergana'ya kadar deitirmiti. Dou ve Yunan-Makedon sistemlerini birletirmeyi ksmen baarm ve yzlerce yl ayakta kalacak bir yap kurmutu. Mehmed kendini yeni bir skender olarak gryordu. Ancak onun fark, Dou'dan ok Bat'yla ilgilenmesiydi. Ordulann en azndan Roma'ya kadar ilerletmenin ve hilalli sanca muzafferce Hristiyan kiliselerinde dalgalandrmann hayalini kuruyordu. Kral Matthias Corvinus'un Papa IV. Sixtus'a gnderdii sefir Ladislas Vetesius'un sylediine gre, Osmanl ordular talya'ya ayak basmadan ok nce bile "Roma! Roma!" diye haykryordu. Onlara nihai hedef olarak papalk devleti gsterilmiti. Sultann en byk hedefiydi bu. Saysz ykde yer alan ve eitli biimlerde yorumlanm olan Trk efsanesi "kzl elma", Fatih'in adalar iin Kutsal ehir (Roma) anlamna gelir olmutu. Eski bir kehanette, "bir Trk padiahnn" Roma'y kfirlerin elinden alp "kzl elmay" elinde tutacandan sz edilir. talyanlar, Fatih'in lkelerine dair besledii emellerin farkndayd. 31 Ocak 1454'te, yakn zamanda stanbul'dan Napoli'ye dnm olan ve Dou'yu iyi bilen Niccol Sagundino, Aragon kral I. Alfonso'ya, Konstantiniyye fatihinin eski kehanetlere ve alametlere dayanarak Roma'nm ve btn talya'nn efendisi olmaya karar verdiini sylemiti. Nasl kz, yani Bizans' aldysa, anneyi, yani Roma'yi da alacakt. Sagundino'nun sylediine gre sultan casuslar araclyla talyan devletleri arasndaki btn ekimeleri renmiti. Dra'tan Brindisi'ye gemesi ok kolayd. Mehmed onu byle giriimlerde bulunmaktan caydrmaya alan devlet adamlarnn tavsiyelerini fkeyle kulak arkas ediyordu. Ama Dou mparatorluu'nun vrisinin dlerinde yalnzca talya yoktu. Macaristan' fethetmek iin sk sk giriimlerde bulundu. Gneydou Avrupa'daN ki hi kimse onun emelleri hakknda en ufak bir phe duymuyordu. Son Bosna kral ve son Semendire despotu Stjepan Tomasevic, Papa II. Pius'a umutsuzca yazd bir mektupta (sefirleri mektubu kardinaller toplantsnda okumutu), papann dikkatini Mehmed'in Hristiyan dnyasna ynelttii tehdide ekiyordu. Bosna kral, daha nceki bir blmde metnini verdiimiz (s. 196) bu neredeyse tekinsiz denebilecek kadar kehanetimsi belgede, kendi kaderini ve mahvolmasnn komularn ne kadar g bir duruma dreceini aka gryordu. Matthias Corvinus'a gre, on yl sonra, 1473'te, Mehmed Macaristan'a bir kez daha mtareke ya da bar anlamas teklifinde bulundu. Hatta Macaristan'dan Almanya'ya gemesine izin verilmesi karlnda Bosna'ya saldrmamay teklif et-

39 Ltfi'nin eserlerinden birinin ada basks iin bkz. Abdlhak A d n a n (Advar), Henry Corbin ve . Yaltkaya, Moll Lutfl Maqtl: La duplication de l'autel (Platon et la probleme de Delos) (Paris, 1940). [Ksa ama zl bir biyografisi iin bkz. Molla Ltf, Haz. O r h a n aik Gkyay, Ankara, 1987.]

IV. FATH SULTAN MEHMED VE BAT

417

ti. Ayn yl iinde imparator III. Friedrich Osmanl aknclarn durduramayacan gsterdi. Aknclar Camiola'y, Carinthia'y ve Styria'y igal etmi, savunmasz halk katlediyordu. II. Mehmed, Uzun Hasan ile savamakla megul olmasa, o srada Avusturya zerinden Avrupa'nn ilerine kadar ilerleyebilirdi muhtemelen. Hayat boyunca byle emeller beslediinden phe duymak gtr. En azndan bir sreliine, casus ebekesi Almanya'ya kadar uzand. Casuslar Trkler'e kar alnacak tedbirlerin grld toplantlarn yapld ehirlerde faaliyet gsteriyordu. Alman eyaletlerinde, rnein Bavyera dukalklarnda, yerli ajanlarn hizmetlerinden faydalanyordu. Bunlarn bir ksm rahipti. Carinthial rahip Jakob Unrest, 1472 gznde tamamlad Chronicon Austriacum adl kitabnda, "Trk imparatoru bu lkelerdeki btn ehirleri haritasnda belirlemi. Srgn edilmi bir rahipten ve iki yksek rtbeli rahipten bilgi alyor" diye yazmt. Bu faaliyetler Avusturya'da ve Gney Almanya'da ancak zaman zaman yaplyordu muhtemelen. Ama Osmanllar'm btn talyan yarmadasnda daimi bir istihbarat servisleri vard. Sultann oradaki ajanlarnn h e m e n hepsi talyan'd. Bu ii ksmen kazan iin, ksmen de eitli talyan devletlerinden nefret ettikleri iin yapyorlard. Bazlar Trkler'e yaptklar hizmetleri aka sylyordu. Osmanl mparatorluu iin altn hi gizlemeyen casuslarn belki de en arpc rnei, Venedik'in can dman olan Floransal Benedetto Dei idi. O n u n faaliyetlerinden yukarda sz etmitik. O n u n kariyerine baktmzda, bir talyan'n komu bir devlete kar besledii nefret yznden neler yapabileceini grrz. Benedetto Dei, Peral bir Venedikli tacirle i yapmaktan kanmamt. O tacirin nfuzundan faydalanmay umuyordu. Yine ayn biimde, Hristiyanlk'm dmanna hizmet etmekten de ekinmemiti. Oysa onun Floransa'ya ilikin planlarnn da Venedik Cumhuriyeti'yle ilgili planlarndan daha dosta olmadnn farkndayd mutlaka. Sylediklerinin ou abartma ve kendini vme huyuna yorulabilir elbette. Ama yine de, ounlukla kafas kark olan bu kibirli ve vnmeye dkn adamn notlar, o dnemdeki Osmanl mparatorluu'na ilikin nemli bilgi kaynaklardr bizim iin. Mehmed'in Benedetto Dei'yi casuslukta kullandn kesin olarak biliyoruz. Hizmetleri karlnda para ald da neredeyse kesindir. Ama dier yurttalarnn neden Fatih'le kiisel iliki kurduu belli deildir. Ancak sultann hepsini kendi emelleri iin kulland kesindir, hatta eskiden yalnzca onun szmona klasik eserlere olan dknln tevik ettii sanlan kiileri bile. Bu balamda, ilk akla gelen kii Ciriaco de' Pizzicolli'dir. II. Murad'la bizzat tanyordu. II. Murad o Anconital'ya yle gveniyordu ki, ona imparatorlukta serbeste dolaabilmesini ve para demeden istedii ehre, kasabaya ve kye girmesini salayan bir yol izni belgesi vermiti. O da salnda gvenilmez bir ykc, vnmeye dkn bir arlatan olarak tannmt. Yzylnn karakteristik zellii olan kurnazca kendini yceltmesi sayesinde, saygn adalarndan dzyaz ve iir biiminde vgler almt. Olduka saylan biriydi. Prensler onu iyi arlard. nemli kiiler (aralarnda Niccol Niccoli, Leonaro Bruni, Ambrogio Traversari ve hatta genelde kendisinden baka kimseye sayg duymayan Francesco Filelfo vard) onu sk sk ziyaret eder ve onunla konuurdu. Yorulmak bilmeden gezer, eski dnyann kitabelerini ve antikalarn toplard. Dnyann cra kelerine gitmeyi youn bir biimde arzuluyordu. Yeni keifler iin para bulmas

y "rV

418

YEDNC BLM

gerektiinde, ticari bilgisi ie yaryordu. Btn geliiminin, hayatnn btn d koullarnn anahtar tek bir ilkeydi: Kimseden yardm ya da tavsiye almadan, her eyi bizzat yapmak. Uzman olduu klasik dillerde bir retmenden ders almamt. Hibir ustadan hibir ey renmediini sk sk sylerdi. Dzenli bir eitim almam olsa da hezarfen, cesur ve renmeye hevesli biri olarak, kendi izdii karmak yollardan giderdi. Ciriaco btn Yunanistan', Ege Adalar'n, Msr' ve Anadolu'yu aratrarak eski medeniyetlerin kalntlarn arad. Arkadalarna birka kere, en uzak burunlara ve Thule Adas'na kadar gitmeye giritiini bildirmiti. 1443 gznden itibaren, yorulmak nedir bilmeden Achaea'y ve Eriboz'u, Delos'u ve Kiklad Adalar'n, Konstantiniyye'yi (o zamanlar Byzantine idi), Anadolu kylarn, Trakya'y, Kuzey Yunanistan', Teselya'y, Makedonya'y, Ege Adalar'n ve Girit'i gezdi. Gittii her yerde yerel hanedanlarla grt. Diplomatik konulara ve kumpaslara da karmtr phesiz. Bir Dou uzman olarak, nemli Dou meselesiyle ilgili toplantlara davet ediliyordu. Ondan Palaiologos imparatoru, papa ve elilerinin Trkler'e kar srdrd savaa yanda toplamas ve siyasi konularda bilgi vermesi bekleniyordu. Ne yazk ki, lmnden nceki on iki yl boyunca Yunanistan ve Yakn Dou'da yapt geziler hakknda ok az bilgiye sahibiz. 1455'te Cremona'da lmt anlalan. Yine anlald kadaryla, eski medeniyetlerin kalntlarn bulmak zere yapt, 1443 Ekim'inin sonunda kt ilk byk yolculuu, 1448 sonlarnda yurduna dnerek noktalad. 1449 yaznda tekrar yurtdna kt. Bu yolculuk iin Cenova'dan ald yol izni belgesinin tasla gnmze kadar kalmtr. Ama 1452'ye kadar yapt yolculuklar hakknda hibir bilgimiz yoktur. Ancak muhtemelen yol izni belgesini Osmanl mparatorluu'ndaki Cenova yerleim merkezlerine gitmek iin kulland. Muhtemelen faal bir tacirdi. Belki de ap ticareti yapyordu. Manisa'da mstakbel sultan Mehmed elebi'yle yakn temasa geti. Mehmed'in 1451 ubat'mda ikinci kez tahta gemesinden sonra, Ciriaco'nun sultann maiyetine katld,' Konstantiniyye kuatmas srasnda onun yannda olduu ve 1453 Mays'nda fethedilen ehre onunla birlikte girdii kesindir. Gvenilir bir kaynak olan Gicomo de' Languschi, Ciriaco'nun sultann yakn maiyetinden olduunu syler. Yukarda sylediimiz gibi, Byk Trk onun tarih kitaplarn ve uzak gemile ilgili ykleri yksek sesle okumasn dinlemekten holanrd. Hatta yemek yerken bile bunlar dinlerdi. Ciriaco'nun nce Edime, ardndan da stanbul sarayndaki konumu talya'da biliniyordu. Bunu Francesco Filelfo'nun Mehmed'e gnderdii, yukarda alntladmz mektuptan anlamak mmkndr. Filelfo bu mektupta Ciriaco'dan sultann "ktibi" olarak bahseder. Ciriaco de' Pizzicolli'nin 1454'e kadar, tarih ve corafya konularnda sultann danman ve retmeni olarak, belki de gnlszce oynad roln ayrntlar hl bilinmemektedir. O Anconital ile bir baka talyan'n Mehmed'e tarih dersleri verdii kesindir. Ama o sa solu belli olmayan maceraperestin neden stanbul'dan ayrlp hayatnn geri kalann Cremona'da geirdiini bilemiyoruz. Maceral hayatnn geri kalan bizim iin bir sr. Belki de hastalanm ya da Fatih'in gelecee ilikin planlarndan rkm, bu yzden artk yurt dnda kalmaya dayanamayarak hayatnn geri kalann vatannda geirmeye karar vermiti. Gaetai Maestro Iacopo'nun II. Murad'm hekimi olduu doruysa, Osmanl sara-

IV. FATH SULTAN MEHMED VE BAT

419

yndaki ilk talyan danmanlardan biriydi muhtemelen. Ancak saraydaki nfuzu en az otuz yldan fazla srd ve Fatih'in en nemli kararlarndan bazlarnda etkili oldu. Niccol Sagundino'nun II. Mehmed'in gzdesi olduunu syledii iki hekimden biri oydu muhtemelen. Bu hekimlerden birinin Rum, dierininse Latin olduu biliniyor. Yahudi hekimler uzun sredir sultann saraynda nemli bir rol oynamaktayd. Onlar h e m hekimlie kaltmsal olarak yetenekliydiler hem de eski lkelerin bilgileriyle tecrbelerinden yararlanyorlard. Iacopo'nun neden yurdundan ayrldn ancak tahmin edebiliriz. II. Murad'n lmnden sonra Mehmed'in ba hekimi oldu. Konstantiniyye kuatmas srasnda gen ehzadeye elik etti. O sralar artk efendisinin gvenini iyice kazanmt. Fatih'in 1452 ilkbaharnda kard bir fermanla, onu ve her iki cinsiyetten akrabalarn her trl vergiden muaf tuttuu sylenir. O n d a n sonra Maestro Iacopo efendisinin yanndan hi ayrlmad. Ksa sre sonra defterdarla atand. Grevlerinin ne olduunu bilmiyoruz ama bir tr mali danmanlk yapmt herhalde. Her halkrda, mevkii Mslman evrelerde kskanlk uyandrd. Fatih'e seferleri srasnda elik ederdi. Birka baarl tedavi yapmas, sultann gzndeki itibarn arttrd. Sultann damla illeti, patolojik imanl ve dier hastalklar arlatka, yllar getike ona daha baml hale geldi. Maestro Iacopo istanbul'da ksa srede talyan hemerileriyle, zellikle de Venediklilerle temas kurdu. Venedikliler onun tavsiyelerine deer veriyor ve onu armaanlarla dllendiriyordu. Balyoz'la ile sk sk gryor, ona saray dedikodularn anlatyor ve phesiz Balyoz'un ona anlatmay uygun grd bilgileri topluyordu. Bazen geree ok sadk kalmad oluyordu. rnein Venedik sefirine Mehmed'in gizlice Hristiyanlk'a getiini sylemiti. Venedik Cumhuriyeti'nin sava ktye gitmeye balaynca, bar grmelerine katkda bulundu. Yukarda grdmz gibi, Maestro Iacopo ile Signoria arasnda giderek gizli balar kurulmutu. Signoria onu sultan ldrmekte kullanmak istedi. Ayrntl bir plan hazrland ve ie ikinci bir Yahudi saray hekimi de katld. Ancak plan henz belirleyemediimiz nedenlerden dolay uygulanmad. Sultann hekiminin Venedik'le kurduu ilikiyi rendii iddias inandrc deildir, nk bu doru olsa, Iacopo gibi biri bile cann kurtaramazd. Ya Maestro Iacopo ift tarafl oynuyordu ve aslnda efendisini ldrmek niyetinde deildi ya da bir noktadan sonra fikrini deitirip projeden vazgemiti muhtemelen. Her halde, olduka zeki bir adam olsa gerekti. Arka planda kalmay ve efendisinin fke nbetlerinden kurtulmay iyi becermiti. Vezirlie ykselmesi halkta fke uyandrmt. Baz kaynaklar, onun Mslman olduunu syler. Ancak bunun tersi ynde gstergeler vardr. rnein baz ocuklar ve torunlar Hristiyan'd ve on alt yzylda baz vergilerden muaf tutulmulard anlalan. Ancak ailenin bir baka dal Mslman olmu olmal, nk 1489 tarihli bir belgede, "yal hekim Yakub"un torunlarndan, yani hekim Yakub'un olu olan Ali'nin oullar A h m e d , Mahmur, shak ve Bayezid'den bahsedilir. Mehmed ile ilikisi olan Batllar'm neler yaad, ilgin bir aratrma konusu olabilir. Mslman olan Srplar', Bulgarlar' ve Arnavutlar' saymazsak, bu Batllar'n hemen hepsi talyan ve Rum'du. Byle bir aratrmaya, Osmanl mparatorluu'nda ou ksa sreli olmak zere hizmet vermi ve sultana danmanlk yapm eitli dallardaki uzmanlarn tmn dahil etmek gerekir. imdilik

*rt*Wm- j -m;

-v

420

YEDNC BLM

yalnzca birkann adn biliyoruz.ama bunlar Fatih'in ald Bat etkisinin doas ve boyutu hakknda fikir sahibi olmamz iin yeterlidir. Btn kaynaklar, gen sultann eski Yunan/Latin dnyasnn kahramanlarna ilgi duyduunda hemfikirdir. Byk skender, rnek ald ve boy lmeyi planlad biriydi. O n u n hayat ve yaptklar hakknda, slam efsanelerinden bilgilenmiti muhtemelen. Doulular iin "ifte boynuzlu" (Z'l-kameyn) Byk skender- yalnzca dnya fatihi ve ehirler kurucusu deil, ayn zamanda dnyann en u noktalarna kadar gitmi bir kahramand. Yaptklarn fetih deil renme arzusuyla yapmt. Btn yolculuklarnda yanndan filozoflar ayrmazd. zellikle doann harikalarna ve gizemlerine byk ilgi duyard. skender efsanesinden sz eden en eski Farsa eserler Firdevsi ve Nizami'ye , aittir. Doulu Trkler ve Osmanl Trkler'i bu temay ranllar'dan alarak ilemitir. Emir Sleyman'n Edirne'deki saraynda yaam olan Ahmedi'nin skendemame adl kitab, Byk skender'in yaptklarnn destan formunda anlatlmaya alld ilk batl Trk almasdr. Mehmed ocukken bile bu eserlerden haberdard phesiz. Ayrca skender'in kahramanlklarn Yunan/Latin literatrnden de rendiini biliyoruz, nk Fatih'in stanbul sarayndaki kitaplar arasnda Flavius Arrianus'un yazd Byk skender Tarihesi de (bu konudaki gnmze ulam en iyi eski tarihedir) vardk 0 Gelecekteki aratrmaclar, II. Mehmed'e ait olduu kantlanm Rumca ve Latince elyazmalarn inceleyerek, talyan retmenlerinin bunlara ekledii dipnot ve ekleri aramaktan hem haz alacak h e m de kazanl kacaklardr phesiz. Fatih Sultan Mehmed tarafndan kurulduuna inanlan saray ktphanesine ilikin ok sayda sylenti vardr. Baz hayalperestler, Mehmed'in bir tr Rnesans prensi ve Dou ile Bat kltrleri arasnda bir arac olduu izlenimini glendirmitir. Topkap Saray'ndaki kitaplar inceleyen baz hayal gc kuvvetli kimseler, bunlar "laik bir adamn miras ve imgesi" (Adolf Deissmann) olarak tanmlamtr. Ancak bunlarn hibiri doru deildir. Sultann saraynda Palaiologoslar'm eski ktphanesinden kalntlarn bulunduu, Mehmed'in bunlar nem ve deerini bildii iin koruduu ve bir araya getirdii varsaym, Konstantiniyye'nin fethinden hemen sonra deil, yzyllar sonra yaplmtr. Elimizdeki kaynaklara gre, on beinci ve on altnc yzyllarda hi kimse bu hazinelerin varlnn farknda deildi. Osmanllar'm 1526'da Buda'y ele geirmesinden sonra yamalanan Kral'Matthias Corvinus'un nl kitap koleksiyonundan rastgele seilmi eserler stanbul'a gtrlp saray ktphanesine katlmt anlalan. Batllar bu hazineleri paylama ve inceleme arzusuna ancak ok sonralar kapldlar. Bunlar arasnda Livius'un kayp kitaplarnn da bulunduu dnlyordu elbette. Hatta Matta ncili'nin orijinalinin de stanbul'da olduu dnlyordu ve bunun peine dlmt. Ancak her ikisi de bulunamad. Corvinus'un ktphanesindeki el yazmalarnn ne zaman ve nasl saraya gittii bugn bile bilin-

40 Mehmed'in Byk iskender'e duyduu ilginin Batl kaynaklardaki yansmalar hakknda bkz. Babinger, "Mehmed II., der Eroberer, und Italien", Byzantion 21 (1951), 136 ve sonras, zellikle de 142, dipnot 1.

IV. FATH SULTAN MEHMED VE BAT

421

memektedir. Ayrca imdiye kadar bulunmu kitaplarn, nakledilen kitaplarn ne kadarn tekil ettiini de bilemiyoruz. Mehmed'in Palaiologos ktphanesini kurtardna ve Corvinus ktphanesine ilikin efsane, ancak on sekizinci ve zellikle de on dokuzuncu yzyllarda, Batl aratrmaclar bu konuyla gerekten ilgilenmeye balaynca yayld. Sultann saray Birinci Dnya Sava'ndan sonra yeni sahipleri Trk cumhuriyeti tarafndan aratrmaclara aldnda, Trk ve Batl aratrmaclarn yapt ortak almalar, gemiteki abartl beklentileri karlayacak sonular vermemitir.41 Bunun zerine, aratrmaclar Fatih'in ktphanesindeki "otantik kalntlar" stne byk beklentilere kapld. Sarayda bulunan Islami dillerdeki el yazmalar yllarca nce gtrlmt. ou Ayasofya Ktphanesi'ne nakledilmiti. Bu ktphane de Fatih tarafndan kurulmu ama sonradan nemini yitirmiti. 1473'te I. Mahmud tarafndan tekrar almt. Buradaki baz hazineler, rnein ranl air Cmi'nin Mehmed'e gnderdii kitaplar, Ankara'ya gtrlmtr. Batl dillerde yazlm eserlerin ou ise Rumca'dr. imdiye kadar yalnzca baz Latince eserlerin tek tk ciltleri, rnein Seneca'nn Epistolae'si (Mektuplar) ve Ptolemaios'un Cosmograpfia'smm bir evirisi bulunmutur. Elimizdeki baz kaynaklardan anladmz kadaryla, sultan zellikle ilgisini eken baz eski eserleri Trke'ye evirtmiti: Leonardo Bruni, Polybius'un ilk kitaplarnn bir adaptasyonu olan ciltlik Commentaria de Bello Pmico'dan sz eder. Ancak bu evirilerin hibiri bulunamamtr. Polybius'un btn orijinal eserlerinin (imdiye kadar yalnzca beiyle ilgili bilgi edinebildik) sarayda kefedilecei umutlar boa kmtr. Fatih'in ktphanesindeki, slami olmayan ve onun orijinal elyazmas koleksiyonuna dahil olduu kesinlik kazanan bu eserler, onun zevklerini ve eilimlerini aka ortaya koyar. Burada tarih, corafya, askeri bilim ve din (temelde ncil evirileri) stne kitaplar buluruz. Bu bulgulara dayanarak Fatih'i Batl bir Hmanist ruhuyla evke gelmi bir Rnesans prensi olarak grmek iin, insann epey hayalperest ve kahramanlara tapma eiliminde olmas gerekir. talyan retmenleri, onun hret kazanma arzusunu krklemiti muhtemelen. O n a eski Yunan/Latin dnyasnn parlak modellerini tantm olabilirler. Bu dnyann insanlar iin, hret belki de en soylu ve derin eylem gds, tarihlerindeki en temel motivasyon faktryd. Ama bu konuyu yakndan incelersek, Mehmed'de rnein Petrarca'nn diriltip ada dnyada yeni bir g haline getirdii trden bir hrsn olmadn grrz. Fatih, dnyay sarsan zaferler kazanan Byk skender, Kserkses, Sezar ve Ptolemaios gibi insanlarn bunu nasl baardn merak ediyordu. Ama Batl akl hocalar ona bir eyi retmemiti: Tarih boyunca, savalarn ve siyasi baarlarn, zaferlerin ve yenilgilerin zamanla hzla unutulduunu, oysa ruhsal eylemlerin ve yaratlarn alar boyunca kaldn. Oysa Byk skender kazand askeri zaferlerin ancak kendine koyduu hedeflerin ikincisi ve belki de daha g olan sayesinde, yani bar korumak ile hakl gsterilebileceini ksa srede anlamt.

41 Topkap Saray Ktphanesi zerine yazlm balca incelemeler: Emil Jacobs, Untersuchungen zur Geschichte der Bibliothek im Serai zu Konstantinopel (Heidelberg, 1919); Adolf Deissmann, Forschungen und Finde im Serai (Berlin, 1933).

422

YEDNC BLM

Mehmed'in talyan retmenlerinden renmek istedii ey, Batl lkeler (zellikle de talya) ve askeri gleri hakknda bilgi almakt. zellikle onlarn siyasi atmalar, karlkl dmanlklar ve rekabetleri stne bilgi toplamak istiyordu. O n u n dnce tarzn zetleyen en iyi cmle, "Bl ve fethet"tir. Bu szckler belki de hatal olarak Fransa kral XI. Louis'ye atfedilmise de, o an ruhuna kesinlikle uygundu. Sonradan Niccol Machiavelli, bu sz politik blnml ortadan kaldrabilecek virtii'ya, gce sahip olduu srece istedii kadar zalim ve sadakatsiz olma hakkna sahip olan bir prensi tasvir ederken kullanmtr. Fatih'in, Machiavelli'in ideal hkmdar ve despot tanmna ne kadar uyduu, biyografisinin her sayfasnda grlmektedir. Btn eylemlerinin, btn dncelerinin ve tutkularnn ardnda byk ve kalc bir ey yapma arzusu, bastrlmaz bir an istei ve hrs vard. Sultanla iyi geinmek isteyen Batl glerin banda Venedik ve Floransa geliyordu. 'Milano ile Napoli onlar kadar n plana kmasa da, ileride greceimiz gibi, Aragonlu Ferrante hayatnn sonlarna doru Fatih ile temasa gemiti. Dou Akdeniz ticareti zayflamaya balam olan Cenova ilk bata sultanla arasn iyi tutsa da, sonradan onun daimi kin ve dmanlna maruz kalmt. Amasra'nn ve daha sonra Kefe'nin ele geirilmesi, uzlama yolundaki son umutlar da tketmiti. Kk talyan devletleri arasnda, Rimini ve Ancona sultann dostluunu ve yardmn kazanmaya altlar ama giriimleri siyasi sonular vermedi. Btn bu devletler rekabet halindeydi. Her biri dierlerini ktlyor ve onlarn stanbul'daki saraydaki konumlarn ktletirmek iin elinden geleni yapyordu. Bu abalara saray airlerinin, limlerin, ressamlann ve heykeltralarn da katlmas, on beinci yzyldaki, sanat ve bilim rencilerinin kafasn kartrm, hayal glerini ateleyerek, durumu tarafsz deerlendirmelerini engellemiti. Sultann sarayna, eldeki kaytlardakinden daha fazla sayda talyan edebiyatlar ve ressamlar, ksa sreli ziyaretlerde bulunmutu phesiz. Bu ziyaretleri Galata'daki, Pera'daki ya da Anadolu'nun bat kysndaki talyan kolonilerinin Mehmed'le kiisel ilikiler ya da i ilikileri iindeki yeleri ayarlyordu muhtemelen. Venedik ile Osmanl mparatorluu arasndaki uzun savan patlak vermesinden nce, sultan baz Venedikliler'e kesinlikle olumlu yaklayordu. Niccol Sagundino'nun Fatih'e Trabzon seferinde elik ettii ve Komnenoslar'n dne tank olduu (Austos 1461) sylenir. Bundan ksa sre sonra Venedik'te, Mehmed'in Floransallar'la, Cenovallar'la ve Ragusallar'la, muhtemelen Venedik'e kar alnacak nlemleri tartmak zere grt renildi (1465 gz). ki devlet arasnda on alt yl boyunca sren sava boyunca, Venedik ile II. Mehmed arasndaki hem resmi hem de gayri resmi btn balar kopmutu anlalan. Bu balarn yerini ksmen Ragusa, ksmen de sultann vey annesi Mara araclyla kurulan gizli temaslar ve en ok da suikast giriimleri almt. Carthusial bir keiten Arnavut bir berbere ve sultann zel hekimine kadar pek ok kii, suikasti olma teklifinde bulunmutu. Sava srasnda, sultann saraynda yalnzca tek bir nemli Venedikli faaliyette bulunmay srdrmt anlalan. Bu kii Vicenzal Gian-Maria Angiolello idi. Eriboz'un d srasnda (1470 yaz) Trkler'e esir dm olan Angiolello, II. Mehmed'in lmnden sonra bile sultanlara hizmet etmeyi srdrd. Gzde ehzade Mustafa elebi'ye yl hizmet ettikten sonra, onun lmnn ar-

IV. FATH SULTAN MEHMED VE BAT

423

dndan babasnn maiyetine katld. Notlan (hl tatminkr bir basks yaplmamtr), dnemin tarihi ve zellikle de sultann karakteri ve kiilii hakknda son derece aydnlatc bilgiler sunar. Bu notlar, Fatih'in hayatnn son on ylndaki koullara ve olaylara ilikin, elimizde bulunan en aydnlatc Batl kaynaktr. Asla dininden vazgemek zorunda kalmayan Angiolello, 1490'da Vicenza'ya dnd. 1525'te hl hayattayd ve ktipler kolejinin (Collegia deiNotai) mdryd. Floransa Signoria'snn ustaca diplomatik manevralar ve eitli Floransallar'm bireysel abalar sayesinde sultann saraynda sahip olduu nfuz hakknda ise ok daha fazla ey biliyoruz. Tacirlik maskesi altnda Floransa iin casusluk yapan Benedetto Dei, Cronaca'snda yle yazar: "Floransa 1460'tan 1472'ye kadar, Byk Trk ve Sadrazam Mahmud Paa'yla dostane ilikilerini hep korudu. Kararghlarnda yanlarnda hep Floransallar vard. Ylda be bin duka altn bouna harcanmyor." Sylediklerinin bir ksmn kibirliliine ve vnme dknlne yormak yerinde olur. Bu yzden notlarndan -zellikle de 1453-1479 arasnda Trkiye'de yaad deneyimleri ve gzlemlerini anlatt, henz pek ele alnmam olan Cfronide'mdan- yararlanmak tehlikeli bir itir. Yine de Fatih'le ayrcalkl bir iliki kurmu olduundan kuku duymak iin geerli bir neden yoktur. Ancak bu konuda da abartmtr kukusuz. "Eer bu doruysa" diye tehdit savurmutu bir keresinde, "intikam almak iin Osmanolu'na [yani II. Mehmed'e] bavururum." Venedikliler, Lorenzo de' Medici'ye yazd baz mektuplar ele geirip Signoria'larma gndermiti. Venedik Cumhuriyeti'nin Dei'yi gz hapsine almak ve Floransa'ya gnderdii mektuplara el koymak iin geerli nedenleri vard. Dei, istanbul'a gelince Fatih'le yaptn iddia ettii ilk konumay ayrntlaryla yazmt (bkz. yukarda, s. 169). Pera'daki Floransa kolonisinin sultan ile arasnn iyi olduundan ve bu durumu Venedikli rakiplerine kar her frsatta kullandklarndan baka bir yerde sz etmitik. Bildiimiz kadaryla, sultan hayatnn son yllarnda ziyaret eden talyan Hmanistler'i arasnda nemli biri yoktu. Daha nceden ise byle biri, Cesanal Angelo Vadio onu ziyaret etmiti. Vadio 1461'de stanbul'dan vatanna, Roberto Valturio adl bir hemerisine mektup yazmt. Valturio'nun De re militan adl kitabnn Fatih'in hayatnda bir lde etkili olduunu bilmesek, Angelo Vadio'nun neredeyse ayn zamanda tuhaf bir tesadf eseri sultann saraynda belirmesini dikkat ekici bulmazdk. Bu bizi Mehmed'in Bat ile ilikilerinin en karmak ve hassas noktasna getirir: Sanata. Fatih'in saraynda zaman zaman talyan sanatlarn, zellikle de ressamlarn ve tun dkmclerinin faaliyet gsterdii uzun sredir bilinen bir gerektir. Bu gerek, sultann talyan sanatna hmilik ettii gibi hayalci bir kanya yol amtr. Oysa yakndan bakarsak, bu Batl ustalara nasl grevler verdiini incelersek, ok daha farkl kanlara varrz. Fatih'in talyan sanat dnyasyla temasa gemesinin ilk rnei, 1461 sonlarnda gerekleen tuhaf bir olaydr muhtemelen. Bu olay Angelo Vadio'yla ilintilendirmek iin geerli nedenler vardr. Rimini Lordu Sigismondo Pandolfo Malatesta'nn, o Hmanist'in stanbul'da geirdii sre iinde Mehmed ile mphem ilikilere girmesi tesadf olamaz. Malatesta yaptklarndan ok airleri sayesinde an kazanmay umuyordu. Saray limlerine ve airlerine ok iyi bakt

nrnn- r -n > m - , ,

424

YEDNC BLM

iin, Rimini'ye yazarlar, ressamlar ve airler akm akn geliyordu. Orada armaanlara ve payelere bouluyorlard. Malatesta'nm en gzde edebiyats Roberto Valturio idi. Valturio ona Rimini'den ve baka yerlerden insanlar nerirdi. Bunlardan biri de civardaki Cesena'da yaayan Angelo Vadio'ydu muhtemelen. Mehmed'in Sigismondo Malatesta'da portresini yapmas iin uygun bir ressam gndermesini istediini, Malatesta'nm ona Matteo de' Pasti'yi tavsiye ettiini, Roberto Valturio'nun bu durumu frsat bilerek sultana yazd Latince bir jmektupta ona sava stne yazd mkemmel bir eseri hmisi adna hediye etmeyi teklif ettiini, Matteo de' Pasti'nin bu kraliyet armaanyla birlikte stanbul'a doru yola ktn ama yolda Venedik gemileri tarafndan esir edildiini ve Venedik'teki Onlar Konseyi'nin karsna karldn, Konsey'in 1461 Aralk'nn banda onu Rimini'ye geri gndermeye karar verdiini, btn bunlar yukarda anlatmtk. Fatih'in Malatesta ile hangi nedenlerle temas kurduu aktr. Kendisine gnderilen ressam yannda ister Adriyatik'in, ister btn talya'nn haritasn tayor olsun, sultan bylece yarmadann corafyas hakknda bilgi edinmek istiyordu phesiz. Konstantiniyye'nin fethinden ksa sre sonra, Floransal Iacopo Tedaldo, Mehmed'in kurduu bir sava planndan sz etmiti. Bu plann uygulanabilmesi iin gnmzdeki Forte Marghera ("Malghera") ile Venedik arasnda bir kpr yaplmas gerekiyordu.^ 2 Dou'daki bu zeki stratejist, "Adriyatik'in anahtar" olarak tanmlanan Fort Marghera'nm ve o glcn stnde kurularak Venedik'i anakarayla balayacak olan kprnn nemini daha o zamandan kavramt. Bu bilgiyi yalnzca italyan danmanlardan renmi olabilir. stanbul'a giden talyan ressamlarn says, elimizdeki kaytlardan edinebildiimiz saydan daha byktr muhtemelen. Benedetto de Maiano'nun (14421497) bile Mehmed'le temasa getiinden sz edilir. Daha az nemli olan dierleri, Ragusal "Maestro Paolo" ve mhtedilere verilen yaygn bir ad olan Sinan adn tayan bir talyan'dr. Costanzo da Ferrara'nm stanbul sarayndaki faaliyetleri hakknda pek az ey bilinmektedir.^ 3 Orada yllarca kald tahmin edilmektedir. Bu Fatih'in hayatnn sonlarna doru gereklemiti phesiz. Grne gre oraya gidii, Napoli Kral Ferrante'nin bir Osmanl elisinin gnderilmesine karlk olarak 1478 ilkbaharnda stanbul'a gnderdii ve Venedik ile Osmanl mparatorluu arasndaki bar grmeleri srecini kukusuz hzlandran eli heyetiyle balantlyd. Sultann resmini tayan madalyon o sralar yaplm olsa gerek. Costanzo'nun stanbul'da kald sre iindeki faaliyetlerine ilikin tek kantmz budur. II. Mehmed'in madalyon portreleri arasnda aslna en benzer ve en baarl olan bu madalyondur. Bertoldo di Giovanni'nin yapt Mehmed madalyonunda model olarak kullanlmtr muhtemelen. Costanzo eitli payeler aldktan sonra, 1489 civarnda stanbul'dan ayrlp Napoli'ye geri dnd. imdiye kadar Osmanl bakentinde alma yaptndan emin olduumuz tek talyan ressam Gentile Bellini'dir. Bu konuda, yukarda sylediklerimizin (s.

42 Tedaldo, Konstantiniyye ehrinden, fetihten hemen sonra kat. Yazd anlat iin bkz. J. R. Melville Jones'un evirisi, The Siege of Constantinople, 3-10. 43 Costanzo de Ferrara ve (bir baka?) Sinan hakknda bkz. yukarda, s. 326, dipnot 8b.

IV. FATH SULTAN MEHMED VE BAT

425

324 ve sonras) yan sra, unu belirtmek yerinde olur: Angielolleo'nun sylediine gre, Gentile Bellini'den Venedik'in bir haritasn (Venezia in disego) yapmas istenmiti. Venedikli ressam Osmanl saraynda geirdii on alt ay boyunca en ok bu ile ve Topkap Saray'ndaki cinsel temal duvar resimlerini yapmakla uram olsa gerek. Bu dnemde yapt eserlerden gnmze kalanlar yalnzca birka taslak ve yukarda bahsettiimiz iki Fatih portresidir. Yine Gian-Maria A n giolello'nun sylediine gre sultan, Bellini'ye gzelliiyle nlenmi baz insanlarn resimlerini yaptrmt. Bir portre tamamlannca sultan bunu modelle karlatrp, aradaki benzerlii lerdi. A m a btn bu tablolar kaybolmutur. . 1480'lerin balarnda, nl Floransal Francesco Berlinghieri, Geographia adl eserinin muhteem bir elyazmasn sultann sarayna, tipik Rnesans devri ithaf cmleleriyle birlikte gndermiti. Bu eser ksa sre nce saray ktphanesinde bulunmutur. Geri o srada l olan Mehmed'e deil, yerine geen II. Bayezid'e gnderilmiti ama yine de aslnda babas iin hazrlanm olsa gerek. Berlinghieri'nin bu armaan gnderme amac neydi -sultandan karlnda bir ey mi bekliyordu, bu armaan gndermesini Lorenzo de' Medici mi sylemiti, yoksa Berlinghieri yalnzca bir Hmanist olarak tannmak m istiyordu- bilmiyoruz. Francesco -Filelfo'nun olu Giovanni-Maria'nn durumu ise daha nettir. Ancona'da yaarken O t h m a n di Lillo Fredducci'yle (Ferducci) tant. Fredducci onu Amyris'i yazmakla grevlendirdi ve kukusuz para verdi. Drt bentten ve 4-706 dizeden oluan bu Latince iir, Mehmed'e yazlm bir methiyeydi. Bir kolu 1430'lardan beri Ege Denizi'ndeki Tmos Adas'nda yaamakta olan Anconital Freducci ailesi, sonradan Gelibolu'ya tannca II. Murad'la yakn ilikiler kurmutu. Filelfo'nun dostu ve hmisi, adn Osmanl hanedannn kurucusundan almt. Kzkardei, Angelo Boldoni'yle evliydi. Boldoni, Konstantiniyye'nin fethi srasnda Trkler'e esir dm ama Fredducciler'in akrabas olduunu syleyince Mehmed tarafndan hemen serbest braklmt. Sonralar Pera'da vatann konsolos olarak temsil etmeye balad. A m a sultana kar dzenlenen bir kumpasa karnca kamak zorunda kald. Babas gibi kurnaz biri olan air, Amyris'in (enirden, sultandan gelir) drdnc bendinde Milano Dk Galeazzo-Maria Sforza'ya hitap ederek, onu Hristiyan Bat'nn hkmdarlaryla birleerek ortak dmanlar olan Trkler'i yenmeye arr. Bu ani dnten anlald kadaryla, Gian-Maria Filelfo aslnda sultana yazd eseri bir nedenden dolay Milano Dk'ne adamaya karar vermi, bylece babasnn kurnazca ve srarla smrd Sforza ailesinden kar salamay ummutu. Alaca parann azalmas, onu sultan ycelterek kendi nn arttrma frsatn karmaktan daha ok rahatsz etmiti kukusuz. Amyris artk oktan unutulmu bir eserdir. Yalnzca tek bir el yazmas kopyas vardr. Bu emeki air, kahramanlklar anlatrken ortaya ne kadar zavallca bir eser koymutur! Mehmed'in emrinde altrd mimarlarn ve kale yapmclarnn (ou

44 Berlingiheri hakknda bkz. Babinger, Sptmittelalterliche frankische Briefschaften aus dem grossherrlichen Seraj zu Stambul ( = Sdosteuropische Arbeiten 61, Mnih, 1963), 19 ve sonras. 45 Amyris ve yazar hakknda daha fazla yorum ve kaynaklarla ilgili bilgi iin bkz. Schwoebel, The Shadow of the Crescent, 148-149.

" " W W f -VT , s

426

YEDNC BLM

talyan'd muhtemelen) adlar ve eserleri hakknda henz hi bilgimiz yok. Kprleri kimlerin yaptn da bilmiyoruz. Bunlarn yapmclarnn genellikle Rum ya da Bulgar olduu dnlse de, tarzlar ounlukla talyan tarzn andrmaktadr. O dnemdeki talyan kprleriyle aralarndaki benzerlik, yapmlarnda talyan mimarlarn kullanldn aka gstermektedir. Sultann sarayyla talyan tacirlerle ticari irketler arasndaki i ilikileri hakknda da hi bilgimiz yok, palavrac ve geveze Benedetto Dei'nin verdii, Pera'daki Floransal tacir ve banketlerin adlarn saymazsak tabii. Krl Dou Akdeniz ap ticareti Venedikli tacirlerin, zellikle de Michiel ailesinin elindeydi, 1462'de Tolfa'da zengin ap yataklar kefedilene kadar. Venedikli tacirler.ithalattan kazan salyor, sabun ticaretini ellerinde tutuyor, bakr tekelinden yararlanyor, hatta btn Osmanl darphanelerinde para bastrma ayrcalndan faydalanyordu. talyan ehir-devletleri Cenova, Venedik, Floransa ve belki de A n c o n a ' n m dnda, Avrupa'daki baka hibir lke II. Mehmed ile diplomatik ya da baka trl ilikilere girmemiti. Bu balamda hemen hibir Alman'm, Fransz'n ve spanyol'un ad verilemez. skandinav lkelerinin ve ngiltere'nin hibir balants yoktu. Bu lkelerin hibir vatanda da ihtida ederek olarak sultann hizmetine girmemiti. Ancak ok sayda talyan dinlerinden dnp Osmanl mparatorluu'nda zengin olmu ve payeler kazanmt. Bu konuda da elimizde ad yok, tek ,bir tane dnda: Babas Cenoval, annesi ise Trabzonlu bir Rum kadn olan skender Paa. skender Paa kez Bosna Sancakbeylii yapt ve bir sre Rumeli Beylerbeyi oldu. II. Bayezid dneminde ld. Torunlar hkmdar ailesiyle evlilikler yapt ve Rumeli'de geni arazilerin sahibi olarak gl konumlarn uzun sre korudu. Birka kuak sonra Bat'daki vatanlarn terk ederek anslarn Osmanl imparatorluu'nda denemeye giden ve ounlukla da baar kazanan insanlarn -Almanlar'm, Franszlar'n, Macarlar'n, Gney Slavlar'm ve talyanlar'm- says, Mehmed'in dneminkinden ok daha fazladr. Mehmed'in Mslman kullarnn, Batllar'n kamusal hayatn ve sanatn her alannda giderek daha fazla etkili olmalarndan rahatszlk duymalar ve sultan yalnzca ranllarla Yahudileri deil, Hristiyan "Frenkleri" de kayrmakla sulamalar artc deildir. ikyetleri, muhtemelen Fatih'in dneminde yaam^olan anonim bir yazarn iirinde dile getirilmitir: Sultann kapsnn eiinde iyi karlanmak istiyorsan, Ya Yahudi olacaksn ya Acem ya da Frank, Adn ya Hbil yapacaksn ya Kabil, ya da Hmidi, Ve Zorzi gibi davranacaksn: Cahilce A6

46 Bu iir iin bkz. Babinger, "Mehmed II., der Eroberer, und Italien," 167, dipnot 4.

EKLER
"l"

iTI-'fl-

-n

HKMDARLAR VE PAPALAR LSTES

A . O S M A N L SULTANLAR 1

1299-1326 1326-1360 1360-1389 1389-1402 1402-1413

Osman Orhan I. Murad I. Bayezid Fetret Devri 1520-1566 I.

1413-1421 I. Mehmed 1421-1451 II. Murad2 1451-1481 II. Mehmed 1481-1512 II. Bayezid 1512-1520 I. Selim Sleyman

B . B I Z A N S IMPARATORLAR ( P A A I O L O G O S H A N E D A N )

1391-1425 II. Manuel 1425-1448 VIII. oannes (Manuel'in olu) 1448-1453 XI. Konstantinos (Manuel'in olu)
C . PAPALAR

1417-1431 V.Martinus 1455-1458 III. Calixtus 1431-1447 IV. Eugenius 1458-1464 II. Pius 1447-1455 V. Ncolaus 1464-1471 II. Paulus 1471-1484 IV. Sixtus
D . V E N E D I K DKLERI

1414-1423 1423-1457 1457-1462 1462-1471

Tommaso Mocenigo 1471-1473 Nicolo Tron Francesco Foscari 1473-1474 Nicolo Marcello Pasquale Malipiero 1474-1476 Pietro Mocenigo Cristoforo Moro 1476-1478 Andrea Vendramin 1478-1485 Giovanni Mocenigo

1 Sultanlk on yedinci yzyln balarna kadar babadan oula aksamadan geti. Tek istisna, I. Mehmed'in babasnn yerine gemesinden nce bir i sava yaanmas, tahtndan indirilmi ve lene kadar hapis tutulmu olan Bayezid'in sa kalan drt olunun birbirleriyle mcadele etmesidir.) 2 Murad 1444'te tahtndan kendi rzasyla inerek devletin dizginlerini on iki yandaki olu Mehmed'in eline verdi. Mehmed babasnn vezirlerinin danmanlnda bir buuk yl "saltanat srdkten" sonra, Murad tahtna geri dnd.

' P ' K , y -m-

^ ,

430

EKLER

E. KUTSAL R O M A IMPARATORLARI

1410-1437 Sigismund3 1438-1439 II. Albrecht (Sigismund'un damad) 3 1440-1493 III. Friedrich
F. M A C A R KRALLARI

1387-1437 Sigismund 1437-1439 II. Albrecht 1440-1444 VI. Vladislav* 1444-1457 V. Ladislas Posthumus (Albrecht'in olu)5 1458-1490 Matthias Corvinus (Janos Hunyadi'nin olu)
G. SLRP DESPOTLAR

1402-1427 Stephen Lazarevi 1429-1456 George Brankovic (Stephen'tn kuzeni) 1456-1458 Lazar Brankovic (George'un olu)
H . FLORANSA'NIN MEDICI HKMDARLARI

1434-1464 Cosimo 1464-1469 Piero (Cosimo'nun olu) 1469-1492 Lorenzo (Piero'nun olu) 6
I. M I L A N O DKLERI

1402-1447 1450-1466 1466-1476 1476-1494

Filippo Maria (Visconti) Francesco Sfrorza (Filippo'nun damad) Galeazzo Maria Sforza (Francesco'nun olu) Gian Galeazzo Sforza (Galeazzo Maria'nm olu)

J. N A P O L I VE SICILYA KRALLARI

1435-1458 Aragonlu V. Alfonso 1458-1494 Ferrante (Ferdinand adyla da tannr, Alfonso'nun gayri meru olu)

3 Ayn zamanda hem Bohemya hem Macaristan kralyd. 4 Ayn zamanda Polonya kralyd. 5 1444'te yalnzca drt yanda olan Ladislas, Macaristan' ynetmeye 1452'de balad. Bu tarihe kadar, gen kraln naipliini Erdel Voyvodas Janos Hunyadi yapt. 6 1469-1478 arasnda lkeyi erkek kardei Giuliano'yla birlikte ynetti.

TALYANCA TERMLER

bailo podest pregadi pratastrator provveditore rettore savi Signoria

Konstantiniyye'deki Venedik cemaatinin ba. Venedik tarafndan atanr ve konsolos grevi yapard. Konstantiniyye'deki Cenova cemaatinin ba. Venedik senatosu. Mareal ya da kumandan (Bizans nvan). Bir askeri kumandana danmanlk yapmakla grevli Venedik memuru. Venedik'in otoritesini tanyan, bir ehirdeki Venedik valisi. Venedik senatosunun gndemini hazrlayan ve alman kararlarn belgelerini koruyup saklayan alt kiilik grup. Onlar Konseyi'ni, dk de dahil olmak zere yneten kii.

FATH SULTAN MEHMED (1432-1481) VE ZAMANI

Halil nalck Konstantinopolis'in Osmanl Trkleri tarafndan fethinin be yznc yldnmnde, Bizans'n son gnleri ve Osmanl mparatorluu'nun ykselii stne baz almalar yaymland. (Bat dillerinde yaymlanm almalarn bibliyografyas Byzantirische ZeitschriJV'm 1950-1956 arasnda km saylarnda, Trke'de yaymlanm almalarn listesiyse stanbul Enstits Dergisi'nin 1955-1956 arasnda km saylarnda bulunabilir.) Bu yeni almalarn en nde geleni, nl A l m a n oryantalist Profesr Fr. Babinger'in eseridir 1 Babinger'in almas, gerek boyutlar gerek faydalanlm pek ok kaynan ve incelemelerin rn olmas asndan zellikle dikkate deerdir. imdiye kadar bu kitabn ayrntl bir eletirisini yapmam olmamzn sebebi, yazarn nsznde ileride yaymlanacak ikinci bir ciltte, kulland kaynaklarn ve bibliyografyann yer alacana sz vermesiydi. Ancak, sz konusu dnemle ilgilenen kiilerin kitapta hangi kaynaklarnn kullanlp hangilerinin kullanlmadn bulmakta zorluk ekeceini sanmyorum. Profesr Babinger'in en tannm kaynaklara, rnein Dukas'a, Frantzes'e, Khalkokondiles'e, Kritovulos'a, G. M.-Angielello'ya, Ragusa, Venedik ve Vatikan arivlerindeki belgelere, ayrca Jirecek, Kretschmayr, von Pastor, Zinkeisen ve Iorga'nm klasik eserlerine bavurduu ortadadr. Ancak, dneme ait en temel Osmanl kaynaklarndan bazlarn, stelik uzun sredir basklarnn bulunabilmesine ve kendisinin de bunlardan Osmanl, kaynaklan stne yazd kitab Geschichtsschreiber der Osmanen und ihre Werke'de (Leipzig, 1927) sz etmi olmasna karn, tamamen grmezden gelmesini aklamak kolay deildir. Oysa, bu kaynaklara bavursa, baz hatalara dmekten kurtulabilirdi. Kitabn eletirisini yaparken h e m bu kaynaklardan faydalanacak, hem de onlar destekleyici baz ariv materyallerine bavuracam. nce, yazarn ulaabilecei, ancak kendisi tarafndan yeterince ya da hi kullanlmayan Osmanl kaynaklarn inceleyelim. Bunlarn balcalar Tursun Bey'in Tarih-i Eb'l-Feth (1910'da TOEM'de yaymland), Enver'nin Dstrnme (ed. M. Halil Yinan, stanbul, 1928) ve Keml Paazde'nin Tevrih-i Al-i Osman (elyazmasmn tpkbasm Dr. . Turan tarafndan yaplm olup (Ankara,

1 Franz Babinger, Mehmed der Eroberer und seine Zeit, Weltenstiirmer einer Zeitenuende. Mih, F. Bruckmann, 1953, 592 s. - Mahomet II le Conquerant et son temps (1432-1481), La Grande Peur du Monde au toumunt de l'histoire. ev: H. E. del Medico, revue par l'auteur, Paris: Payot, 1954, 636 s. - Maometto il Conquistatore e il suo tempo (Torino, 1957).

434

H A L L NALCIK

1954), Ftih Ktphanesi'nde bulunmaktadr [No. 4205]) adl almalardr. 2 zellikle, Tursun'un eseri olduka ilgintir. Son derece nfuzlu bir ailenin mensubu (amcas Bursa valisiydi) ve maliye uzman olan Tursun, nce stanbul ev tahririnde ktiplik, ardmdansa sadrazam Mahmud Paa'nn ktipliini yapt. Daha sonra Anadolu'da tahrir emini olmasnn ardndan, nihayet defterdar oldu. Tamamen kiisel deneyimlerine dayanarak yazd eseri Mehmed'in dnemine dair birincil dereceden bir kaynaktr. Konumu itibariyle hem askeri hem de ma"Mconularda deerli bilgilere ulaabilen biriydi. Konstantinopolis kuatmas stne yazd anlat, o dnemde bir Osmanl tarafndan yazlm en ayrntl Trke anlatdr. Tursun, sadrazam Mahmud'a Srbistan (1458), Trabzon (1461) ve Bosna (1463 ve 1464) seferlerinde elik ettiini aka belirtir. Mahmud'un ktibiyken Kastamonu hkmdarna ltimatom eklinde bir teslim ol ars yazm, ayrca 1463'te Mora'da Cenevizliler'e kar kazanlan zaferi bildirmek zere Mahmud tarafndan Sultan'a gnderilmiti. Mahmud Paa'ya 1462'de Midilli'deki Venedikliler'e kar klan seferde de elik etmiti. Tursun'un zellikle 1458-1464 aras Srbistan ve Bosna'daki askeri operasyonlar hakknda verdii ok sayda ilgin ayrntlar baka hibir kaynakta yer almamaktadr. Bu devlet adamnn yannda yllarca alan Tursun, st dzey devlet adamlar arasndaki rekabet hakknda ilgin bilgiler veren tek kaynaktr. II. Mehmed'in lmnden sonra hayat hikyesini yazan Tursun, onu eletirmekten kanmamt (Mehmed'in yerine geen sultan ona taban tabana zt politikalar gden biriydi). Tursun'un bu nemli kitab daha sonraki Osmanl tarihileri tarafndan pek rabet grmedi. Keml Paazade Tursun'un anlatsn, Neri'nin nl eserini, anonim tariheleri ve gvenilir kiilerden alnm szl bilgileri ustaca harmanlad. Bu . gvenilir kiiler arasnda II. Mehmed'in vezirlerinden olan kendi babasnn yan sra, Sultan'n seferlerine katlm memur ve askerler de vard (rnein talya'daki Otranto'nun fethini sefere katlm bir askerin azndan anlatr). Keml Paazde'nin yakn zamanda baslm olan ve ad Babinger tarafndan bilinen (bkz GOW, 61-63) eseri, II. Mehmed'in saltanat stne yazlm en nemli Osmanl tarihesidir phesiz. Bir baka nemli derleme ise, Bayezid'in drs'i Bidls'ye yazdrd Het Bi' hit'tir. Bu alma, her ne kadar byk blm Ner'ye, anonim tarihelere ve Rh'ye (ya da daha muhtemelen Rh'nin kulland bir kaynaa) dayansa da, zellikle Anadolu'da geen baz olaylara dair orijinal anlatlar ierir. Het Bihit'in uzun bir blm, Mehmed'in ordusuna ve devletine ayrlmtr ki, dnemin dier kaynaklarnda bu blmn bir benzeri yoktur. Saadeddn'in Tc't-Tevrih adl eserinde bavurduu temel kaynaklar drs, Ner ve anonim tarihelerdir. V. Bratutti tarafndan italyanca'ya evrilen bu eser, Bat'da standart bir Osmanl kayna olarak kabul edilse de, derlemesinde yer alanlar orijinal kaynaklaryla mutlaka karlatrlmaldr (ayrca Saadeddn, Tursun, Keml Paazde ve Enver'yi hi kullanmamtr). Enver'nin Dstmme'si de (bkz. I. Melikoff-Sayar, be destan d'Umur Pacha
N

2 imdiden sonra srayla ksaca Tursun, Enver ve Keml Paa adlaryla anlacaklardr.

FATH SULTAN MEHMED (1432-1481) VE ZAMANI

435

[Paris, 1954], s. 23-42) Mahmud Paa'ya adanmtr ve II. Mehmed dneminden sz eden son blmlerinde Enver bizzat tank olduu ve baka kaynaklarda yer almayan baz olaylara yer verir. Rh'nin eseri de (bkz. J. H. Mordtmann, MOG, II, 129) II. Mehmed dnemi asndan byk nem tar, nk bamsz ve bilinmeyen bir kaynaktaki bilgileri, ou doru olan kronolojik verilerle birlikte aktarr. Bu eserde Ner, drs ve Keml Paazde'den yararlanlmtr. Ayrca on beinci yzyln ortalarnda Sultan'n kullanmas iin hazrlanm olan Takvm-i Hmyn adl resmi takvimlere sahibiz, ki bunlarda daha nceki nemli olaylarn kronolojileri yer almaktadr (bkz. Ftih Devri adl almam [Ankara, 1954], s. 23). Ner, kpaazde'nin Osmanl tarihinin ilk iki yzylna dair temel derlemesini ana kaynak olarak alp, buna R h f n i n tarihesini ve Takvim'lerdeki bilgileri yedirmitir. Ancak bunu yapmakla kpaazde zaten karmak olan kronolojisini iyice karmaklatrmtr. Anlalan Keml Paazde, Rh'yi ancak Ner'nin derlemesinden tanyordu (kar. Fr. Taeschner'in edisyonu, 1. Cilt, Leipzig, 1951). Niyetim, bu dneme ait btn Osmanl kaynaklarndan sz etmek deil. 3 Babinger'in kitabnda es getii temel kaynaklarn nemini vurgulamaktr. Babinger'in temel Osmanl kaynaklar, Ner, Sadeddn, Oru ve anonim tarihelerdir. Tursun, Enver, Keml Paazde, Rh ve Idrs'tense hi yararlanmad anlalmaktadr. Babinger'in kulland tarihelerde bunlardan ilk ikisinin ad hi gemez. kpaazade, Ner, Rh, drs ve Keml Paazde'nin eserlerinin hepsi de, II. Bayezid dneminde yazlm, Osmanl Hanedanna dair genel tarihelerdir. Bayezid, yaygn sosyal ve politik tepkilerin ardndan tahta getiinde, kendini yeni bir dnemin balatcs olarak gstermek istediinden, ann limlerine tahta kndan nceki Osmanl Hanedan'nm genel bir anlatsn yazmalarn emretmiti. Bu, Rh, Keml Paazde ve drs'in eserlerine koyduklar nszlerden aka anlalmaktadr. Bu kiiler II. Mehmed'in politikalarna duyulan tepkileri aynntlaryla belirtmilerdir, zellikle de mali konularda ve andarl ailesinin itibarnn iadesi konusunda. Osmanl tarihinde 1444 ile 1453 arasnda grlen btn belli bal politik gelimelerdeki belirleyici etmenlerden biri, 1436 ya da 1437'den beri sadrazamlk yapmakta olan nfuzlu andarl Halil Paa ile aralarnda ihbeddin hin, Zaanos ve Turahan gibi isimlerin yer ald ve gen Sultan'n (1444'te henz on ikisindeydi) haklarn koruma iddiasyla devletin denetimini ele geirmeye alan hrsl askeri bir grup arasnda yaanan iktidar ekimesiydi. Bu askeri liderler, andarl'nn barl siyasetini reddetmekle, II. Mehmed'in saldrgan genilemeci siyasetine en batan n ayak olmu ve Konstantinopolis'in fethi fikrini

3 rnein, Babinger'in GOWda yer verdii eserlerin yan sra, Kifi ve Mu'l tarafndan yazlp Sultan'a sunulmu manzum tarihlerden sz edilebilir. Bu kaynaklarda yer yer dier kaynaklarda yer almayan olduka nemli bilgilere rastlanr (bkz. Ftih Devri, s. 107), ancak sistematik bir biimde hi kullanlmamlardr. Byle eserler arasnda Babinger tarafndan kefedilip editrl yaplan Kvmi'nin almasndan (stanbul, 1955) sz edilebilir.

'"^K" '-' j -T t-*

436

H A L L NALCIK

canlandrmlardr. Bu siyaset sayesinde, gen Sultan'n otoritesinin yan sra kendi iktidarlarn salama almay umuyorlard. 1446'da andarl'nm II. Murad' tahta geri getirmesiyle baarszla uramalarna karn, II. Mehmed'in 145l'de tahta dnyle tekrar avantajl konuma geerek, andarl'nm 1453'te Konstantinopolis fethinin hemen ardndan sadrazamlktan affna ve idam edilmesine yol atlar. Babinger, andarl'nm gya dmanla ibirlii yaptna dair halk masallarndan sz etse de, olayn gerek kaynana ve nedenine inmez. Oysa, bu dedikodularn andarl'nm hasmlarnn iine yarad ortadadr. Sultan Mehmed'in kiiliinin ve emperyalist siyasetinin geliiminde hin'in ve zellikle de Zaganos'un etkisi yadsnamaz. Babinger, Macaristan'la Osmanllar'n Belgrad'la Kilya arasndaki aa Tuna zerinde yaptklar mcadeleye geni yer vermekte hakldr. nk, bu mcadele sadece blgenin deil, Bizans'n da kaderini belirlemitir. A n c a k Babinger, Eflak'n bu ekimedeki konumundan aka sz etmemitir. 1443-1448 yllarnda dorua varan Osmanl-Macaristan ekimesinde, Eflak btn bu sre boyunca ok nemli bir rol oynamtr. andarl siyasetinin ve 1444'te kazanlan Varna zaferinin, Srp despotunun en azndan tarafsz kalmasn saladn biliyoruz. Ancak hep Macar etkisi altnda olan Eflak, Osmanllar iin srekli bir tehdit unsuru olmay srdryordu. 1445 knda Giurgiu'yu (Yerg) Osmanllar'dan alm olan I. Vlad'n 1446'da Dvd Bey'i yenmesi, Edirne'de ok ciddi bir olay olarak grlmt. Osmanllar, Macarlar' 1448'de Kosova'da yendikten sonra, Tuna'nn sol yakasndaki Yerg'n geri alp tahta kukla voyvoda olarak II. Vlad' oturttular (bkz. Ftih Devri, s. 98). Bylece Osmanllar, aa Tuna'nn denetimini ele geirmekte bir adm daha atm oldu. Babinger, Mehmed'in Sitti Hatun'la .yapt evlilik zerine olduka etrafl bir aratrma yapmtr (bkz. "Mehmed's II. Heirat mit Sitt-Chatun, 1449", Der Islam, XXIX, 2, 1949). Enver, dn treninin Hicri 854 ylnn evval-Zilkade aylarnda (1450-1451 knda) yapldn syler (Dstrnme, s. 93), ayn tarih Dukas, Khalkokondyles ve anonim Osmanl tariheleri tarafndan da verilmektedir. Babinger, Tursun'un Konstantinopolis'in fethi stne yazd anlaty da es gemitir. Osmanl ordusunun 20 Nisan 1453'te denizde uranlan baarszla gsterdii tepkiye, kuatma srasnda Bizansllar ve Latinler arasndaki anlamazln etkisine, yaral Giustiniani'nin geri ekilmesinin yol at panie ve Osmanl toplarnn fetihteki belirleyici rolne dair Tursun'un anlattklar, Bat ve Bizans kaynaklaryla tamamen uyum iindedir. andarl ile hasmlarnn kart grleri, kuatma srasnda iki dramatik ekimeye yol amt. Bunlardan birincisi 20 Nisan 1453'te denizde yaanan baarszlktan sonra, ikincisiyse 26 Mays'ta orduda bir Bat ordusunun mdahele edecei sylentisi yayldnda ba gstermiti. kinci kriz Sultan'n genel saldr emri vermesine yol at, ki bylece fetih gerekleti. Aada eyh Ak-emseddn'in Sultan'a yazd bir mektubun ksm evirisi yer almaktadr (mektubun orijinali Topkap Saray Mzesi'ndedir [No. 5584]; ayrca bkz. Ftih Devri adl almam, s. 217). Mektubun bu blm, 20 Nisan'da Osmanl ordusunda yaanan mkl durumun kantdr: Donanmann baarszl byk hayal krklna ye kedere yol at. Elimi-

FATH SULTAN MEHMED (1432-1481) VE ZAMANI

437

ze bir frsat gemiken bunu yitirmek, Hristiyanlarn sevin gsterilerinin yan sra ordumuzdaki insanlarn sorumluluu sizin yanl kararlarnzda ve otorite eksikliinde aramalarna sebep oldu... Bu koullar altnda muhalefetin ve ihmalkrln sorumlularn bulup ar ekilde cezalandrmaksnz ki, surlara saldrp 'hendek doldurmalu olcak tehvn ederler' vakti geldiinde ayn hatay yapmasnlar. Bu belgenin kefinden nce bile, bu zamann kritiklii Tursun tarafndan yle vurgulanmtr: "Bu hdise [denizde baarszlk] ehl-i slm arasna ftur ve perin sald..." (bkz. Ftih Devri, s. 127). Babinger'in kitabmdaysa, II. Mehmed'in Konstantinopolis'in fethiyle 1454'teki Srbistan seferi arasnda yaptklar, karmak bir biimde verilir. Bu kronolojik sorunlar ele almaya, Babinger'in andarl'nn idamna dair szleriyle balayaym: "andarl fethin nc gnnde tutukland ve tutuklannn drdnc gnnde, yani 10 Temmuz 1453'te, gnderilmi olduu Edirne'de idam edildi" (Almanca basm, s. 108, ancak Franszca basmnda 10 Haziran denir, s. 128). Oruc'un tarihesindeyse yle yazar: "Halil Paa Enez'in fethinden krk gn sonra idam edildi (Babinger yayn [Hanover, 1925], s. 66-67). eitli kaynaklardan (Dukas ve Kritovulos) rendiimize gre Enez, 1456 Ocak'nm sonlarna doru fethedilmitir. Acaba andarl'nn idam sahiden bu kadar geciktirilmi miydi, yoksa Oruc'un cmlesinde Enez'in yerine Konstantinopolis adn m koymamz gerekmektedir (Babinger'in yapt gibi)? Bu tutarszlk, Oruc'un 1456'daki Enez'in fethini, daha nce 1453 yaznda tbilik altna alnmasyla kartrmasndan kaynaklanmaktadr. A n o n i m bir Osmanl tarihesi (Topkap Saray, Revan Kk Yazmalar [No. 1999]) bu konuda bize daha ayrntl bilgi verir: "Konstantinopolis'in fethinden sonra Sultan Mehmed Enez'e tekrar saldrmaya karar verdi. Kalenin tekfuru bunu renince hemen Sultan'a Enez'in anahtarlarn gndererek teslim oldu." Bu meseleyle bire bir ilikili olan Kritovulos, bize 1453'te stanbul'un fethinden sonra Sultan'n "hasat vakti" Edirne'ye dndn ve orada Gattilusi idaresindeki adalardan gelen bir delege heyetiyle grp, mroz'un idaresini Enez tekfuru Palamedes'e verdiini syler. Kritovulos bir sonraki blme yle balar: "Sultan, Halil'in tutuklanmasn emredince, en st rtbeli ve ok nfuzlu adamlarndan biri onu hapse att. O n a eitli ikenceler yaptktan sonra da ldrd" (ev. Ch. T. Riggs [Princeton, 1954], s. 87.) Dukas'a gre ise (Bonn basks, s. 313-314), II. Mehmed 18 Haziran 1453'te stanbul'dan Edirne'ye doru yola kt ve 21 Haziran gecesi ehre girdi. Bu tarih yalnzca Kritovulos'un "hasat zamanyla" rtmekle kalmayp, ayn zamanda dnemin Osmanl tmar kaytlarnda da verilmitir ki, bu kaytlara gre Rumeli Beylerbeyi Karaca Bey 18 Haziran'da stanbulEdirne yolundaki bir kasaba olan nceiz'deydi. Enez'e boyun edirilmesi bu tarihten sonra, 1453 yaznn ortalarnda gerekleti. Oruc'a greyse andarl Halil'in idam Austos ya da hatta daha sonra, Eyll'de gereklemitir. Babinger, Sultan'n Edirne'ye 21 Haziran 1453'te (Almanca basks, s. 107; Franszca basks, s. 127)* vardn syledikten sonra, II. Mehmed'in o yaz Ana-

4 imdiden sonra sayfa numaras verirken birinci rakamla Almanca basky, ikincisiyle de Franszca basky belirtecek ve ikisini bir noktal virglle ayracam.

y -.T

438

H A L L NALCIK

dolu'da 35 gn geirip Edirne'ye Austos'ta dndn syleyerek kendisiyle eliir (s. 112; s. 132). Mehmed, 1453'teki fetihten sonra Konstantinopolis'ten ayrlmadan nce lkenin drt bir yanma haber salp "...ehre olabildiince gmenin getirilmesi" gerektiini sylemiti (Kritovulos, s. 93; Dukas'a gre 1453 Eyll'ne kadar be bin yerleimci gnderilmesini istemitir, s. 313; kar. Iorga, Notes et extraits, IV, 67.) Kritovulos'a gre (s. 89), Sultan Edirne'den Konstantinopolis'e 1453 gznde dnd. O srada temel kaygs yeni bir Bat seferine kma:dan nce Konstantinopolis'in nfusunu artrmak ve savunmalarn glendirmekti anlalan. 1453 gzn ehirdeki onarm ve nfus arttrm almalarn denetleyerek geirmi gibidir. ehrin nfusunu arttrmak iin Rumlar' ekecek biimde davranarak, 6 Ocak 1454'te Gennadios'u patriklie atad (Kritovulos, s. 93-95). "Bylece ehrin (Konstantinopolis'in) ilerini halleden Sultan Asya'ya geti." Bursa'ya gidip Asya'daki ileri de "yalnzca otuz be gnde" (Kritovulos, s. 95) hallederek yeni valiler atad. Bu yolculuun nedeni Babinger'in iddia ettii gibi 1453 fethinin yorgunluunu atmak iin dinlenmek deildi (s. 112; s. 132). Babinger'in Kritovulos'un szlerini yanl anlam olduu bellidir. Bir kere yolculuk 1454 knda yaplmt. A l m a n sert tedbirlerin nedeni, oradaki grevlilerin istanbul'a istenen miktarda yerleimci gnderememi olmalaryd. Tursun, varlkl gmen adaylarnn stanbul'a yerlemeye direndiinden bahseder (s. 60). Mehmed'in dnemindeki Bursa kadlarnn sicil defterleri, bu ehirden stanbul'a gerekten g yapldn dorulamaktadr. Her halde, II. Mehmed, Bursa'dan stanbul'a dnnde orada ok az kalp 1454 knda Edirne'ye doru yola kt (Kritovulos, s. 95). Edirne'de 1454 ilkbaharnda kaca Srbistan seferinin hazrlklarn, stanbul iin fazla kafa yormadan yapabilirdi. andarl'dan sonra sadrazamla kimin getii, tarihiler arasnda tartmal bir konudur. Babinger bu tartmaya yeni bir ey eklemez. nce yle der: "...Sadrazam andarlolu Halil Paa'nn idamndan sonra en yksek devlet mevkii bir yl boyunca bo kald" (s. 117; s. 138). Ancak baka bir yerde unu ekler: "Kritovulos bo kalan sadrazamlk makamn ksa sreliine shak Paa'nn doldurduunu syleyen tek kaynaktr. II. Mehmed 1453 yaznda sadrazamla Osmanl tarihinin nde gelen simalarndan biri olan Mahmud Paa'y atad" (s. I t 8 ; s. 139). unu hemen belirteyim ki, Mahmud Paa'nn atanndan nce sadrazam Zaanos Paa'yd. Mahmud sadrazamla ancak 1456'da terfi ettirildi. Bu tarih Osmanl kaynaklarnda net bir biimde yer almaktadr. Sadrazamlk makamnn bir yl boyunca bo kald iddiasn destekleyecek temel kantlar yoktur. yleyse andarl'dan hemen sonra sadrazamla kim getirildi? shak m Zaanos mu? 1446'da II. Mehmed'in tahttan indirilmesinde Zaganos'la ibirlii yapm olan shak, II. Mehmed'in 1451'de tahta yeniden kndan hemen sonra vezirlikten alnp (o srada nc vezirdi; bkz. Ftih Devri, s. 102-103) beylerbeyi olarak Anadolu'ya gnderilmiti (bkz. Dukas, s. 227). shak'n 1453'teki Konstantinopolis kuatmasnda (bkz. Kritovulos, s. 41; Keml Paazde, s. 46), 1454 ve 1456'da (bkz. Keml Paazde, s. 112-122; Oru, s. 72) Anadolu Beylerbeyi olduundan bahsedilir. Btn bunlar andarl'nm 1453'te sadrazam olduu teorisini desteklememektedir. Kritovulos yle yazmtr: "Sultan bu adamn [andarl'nm] yerine, son derece bilge ve pek ok konuda deneyimli ama zellikle de iyi bir asker lider ve cesur bir adam olan shak Paa'y geirdi. Birka gn sonra Zaganos'u da grevinden ald" ve Mahmud'u sadrazamla atad (Riggs

FATH SULTAN MEHMED (1432-1481) VE ZAMANI

439

ev., s. 88). Burada atanmdan, grevden almndan ve yerine Mahmud'un geirilmesinden srayla sz edilen kii mantken tek bir kii olmaldr, ki bu ya shak 'tr ya da Zaanos. (Yunanca'da shak ile Zaanos adlarnn m kartrld, yoksa bunun yalnzca editrn hatas m olduu ancak stanbul'daki Topkap Saray Mzesi'ndeki orijinal elyazmasm incelemekle anlalabilir.) Keml Paazde 1456'da Zaganos'un sadrazam, Ahmed Paa'nmsa (Veliyddnolu) ikinci vezir olduunu syler (s. 114, 122, 146). Yine ayn kaynaa gre, Mahmud, ancak 1456'daki Belgrad seferinden sonra Zaganos'un yerine sadrazam olmutur (kar., Oru, s. 72). Zaganos'un andarl'nn 1453'teki idamndan sonra 1456'ya dek sadrazamlk yapt aadaki gereklerden de anlalabilir: 1453'e doru Zaanos ikinci vezirdi (Frantzes, s. 286; Ftih Devri, s. 134) ve Osmanl devletinde gelenek, sadrazamlk makam boaldnda vezirleri birer rtbe terfi ettirmekti. Bu yzden andarl grevden alndnda ikinci vezir Zaganos'un birinci vezir, yani sadrazam olmas doald. Ayrca, andarl'nn ba dman olan Zaganos'un Konstantinopolis'in fethinde herkesten ok yararl olmas (bkz. Ftih Devri, s. 128-133), onu andarl'nn yerine geecek en uygun kii klmt. 1 Haziran 1453'te Pera Cenevizlileri'ne verilen amannme'nin (imparatorluk gvence fermannn) altnda Zaganos'un imzasnn bulunmas da dikkat ekicidir. (Bu belge imdi British Museum'dadr; bkz. Echos d.'Orient, XXXIX [1942], 161175; T. C. Skeat, The British Museum Quarterly, XVIII [1952], 71-73; bunun bir szleme olmad unutulmamaldr.) Ner ile Sadeddn'i hep temel kaynak olarak kullanan Babinger (s. 291; s.327) Mahmud'un grevden alnndan sonra (1468) sadrazamla Rum Mehmed Paa'nn atandn ve daha sonra 1470 civarnda grevden alnarak idam edilince yerine Ishak'n getiini syler (s. 306; s. 343). 1468'de Mahmud Paa'nn yerine sadrazamla Rum Mehmed deil, shak getirilmiti. shak 1461 ve 1464'te ikinci vezirlik yapmaktayd (Tursun, s. 125 ve Ftih Mehmed II Vakfiyeleri, II [Ankara, 1938], s. 339). Ruh ve Keml Paazde shak'n 1470'te Eriboz seferi srasnda ve sonrasnda sadrazam olduunu syler (s. 325; ayrca bkz. H. Hsmeddin, Amasya Tarihi, III, 227). Osmanl ordusu Eriboz'a saldrnca, Karaman beyi Ksm Bey saldrya geerek Ankara'ya kadar ilerledi. 1471'te stne Dstr- zam (sadrazam) shak gnderildi (Keml Paazde, s. 307). shak, Ksm Bey'i yenemeyince azledildi (Keml Paazde, s. 332) ve yerine vezir Rum Mehmed geirildi (1471). Rum Mehmed 1470'teki Eriboz seferinde kazand baaryla sivrilmiti (Fetihname, Fatih ve stanbul Dergisi, I, 281). Oysa Babinger'e gre, kendisi o srada yaamyordu bile. Yaptrd binalarn stnde Hicri 876 (.S. 1471-1472) tarihi yazldr. (E. H. Ayverdi, Fatih Devri Mimarisi, s. 210). 1472 yaznda Akkoyunlu ordusunun Tokat' ele geirip yamalad haberi gelince, Rum Mehmed Paa azledildi (Keml Paazde, s. 350). Babinger'in yanlgs kpaazade ve Ner'nin anlatlarna gvenmesinden kaynaklanmaktadr anlalan. Oysa, bu kaynaklardaki kronolojiler ounlukla yanltcdr, zellikle de Karamanla ilgili olaylarda. Karaman'daki olaylar iyi bilen bir kaynak olan Het Bihit'e gre, Rum Mehmed 1474'e kadar Karaman Valisi gen C e m Sultan'n atabeyliini yapmaktayd. Babinger'in kayna Ner ise (s. 205), bu seferi Rum Mehmed'in orada daha nce yaptklaryla birbirine kartrr. Rum Mehmed'in Toros Dalar'ndaki Varsaklara kar yapt ve fel-

""VTH- f "*r ,

.,

440

H A L L NALCIK

ketle sonulanan seferi 1474'te gereklemiti (Het Bihit), onun grevden alnp idam edilmesine yol aan da budur. Babinger ayrca Akpaazde'nin Rum Mehmed'le ilgili, kanmca son derece nyargl olan fikirlerini de benimsemitir. 1472'de Akkoyunlu-Karaman istilas zerine II. Mehmed, devleti yine deneyimli vezir Mahmud Paa'ya emanet etmesi gerektiini grd. A m a Mahmud Akkoyunlu seferinin sonunda tutukland ve yerine geirilen Gedik A h m e d Paa, Karaman direniini sonunda krarak, Osmanllar'n orta ve gney Anado;4u'daki hkimiyetini gvence altna ald (1474). Babinger, bir pasajda Gedik Ahmed'in sadrazamlndan phe duyduunu belirtirken (s. 361; s. 403), bir baka pasajda onun kesinlikle sadrazamlk yaptn syler (s. 397; s. 442). Ayn zamanda Hoca S i n n ' m 1474-1476 arasnda, ya da 1476-1477 knda sadrazamlk yapm olabileceini syler. Sinn'm 1471'e doru Divan vezirlii yapm olabilecei eitli kaynaklardan anlalsa da (bkz. akyik-i Nu'mniyye, s. 165; Ner, s. 231; T. Gkbilgin, Paa Livas, s. 75), sadrazamlna dair elimizde hibir kant yoktur. 1476 Mays'mda "beylerbeyi" olduundan sz edilen (s. .' 397; s. 442) Sinn Bey ise, baka bir Sinn, Mehmed'in saltanatnn sonlarna doru Anadolu Beylerbeylii yapm olan Sinn Bey'dir byk olaslkla. Hoca Sinn ise askeri liderlik yapmam nl bir limdi. Gedik Ahmed ise 1461'de Anadolu Beylerbeyi, 1470'te vezir, 1472'de ikinci vezirdi. 1473 Kasm'mda Mahmud'un yerine sadrazamla atanmt anlalan. Het Bihit, Gedik Ahmed'den sadrazam olarak sz eder. Ftih Mehmed'in son sadrazam bu makamda be yl kalan Karamni Mehmed idi. zetle, Ftih Mehmed'in sadrazamlar unlard: andarl Halil, ubat 1451-30 Mays 1453; Zaanos, 1453-Austos ya da Eyll 1456; Mahmud, 1456Temmuz 1468; shak, 1468-1471; Rum Mehmed, 1471- Yaz, 1472; Mahmud, ikinci kez, 1472-Kasm 1473; Gedik Ahmed, 1473-1474 kyla 1476-1477 k aras; Karamni Mehmed, 1476-1477 arasndan Mays 1481. Babinger, bavurduu kaynaklarda, Ftih Mehmed'in vezirleri arasnda gerekleip Sultan'n devlet ve i politikasn tamamen etkileyen iddetli rekabetten -zellikle bir cephede Rum Mehmed, Gedik A h m e d ve shak, dier cephedeyse Karamni Mehmed arasndaki- rekabetten pek fazla bilgi bulamamtr (bkz. kendi almam "II. Mehmed", slm Ansiklopedisi [stanbul], VII, s. 533). II. Mehmed'in Konstantinopolis'in fethinden sonra, be yldan fazla bir sre boyunca Srp sorunuyla ilgilenmek zorunda kalmasnn nedenini Babinger'in kitabnda aramak bounadr. Babinger, bu konuda temelde C. Jirecek'in anlatsndan faydalanr (Geschichte der Serben, II [Gotha, 1918], 201-216) ve buna Ner'den baz ayrntlar ekler. A m a baz nemli noktalar atlamtr, rnein II. Mehmed'in 1455'te George Brankovic'le ve 1459'da Bosnia Kral'yla yapt anlamalar es gemitir. Osmanllar'n 1454-1459 arasnda yapt Srbistan seferlerine dair Babinger'in verdii yetersiz bilgiler, okuyucuda sanki bu seferlerin hepsi II. Mehmed'in kaprisleri yznden yaplm gibi bir izlenim uyandrabilir. Oysa, II. Mehmed'in eylemlerini, olaylarn ak belirlemiti. Bunu aada gstermeye alacaz. Her eyden nce unu hatrlamalyz ki, Macarlar'm 1427'de Belgrad' Srplar'dan almasndan beri Osmanllar iin en nemli konu, Tuna nehrinin denetimini ele geirmek olmutu. Rumeli'deki (Balkanlar'daki) Osmanl varln ko-

FATH SULTAN MEHMED (1432-1481) VE ZAMANI

441

rumak iin bu artt. Ftih Mehmed'in 1451'de tahta kndan sonraki birka alkantl ay, Anadolu'da soranlar yaanrken, gen Sultan, Bizans mparatoru'yla Srp despotunun taleplerine boyun emek ve bu despota yukar Morava vadisinde (Keml Paazde'ye gre Kruevac-Alacahisar ve civar, s. 194; C. Jirecek'e greyse Toplica ve Leskovac civarndaki Glubocica, s. 194) baz topraklar geri vermek zorunda kalmt. Sultan, ayrca birka ay sonra Janos Hunyadi ile yapt mtarekede de Srp despotunun haklarn garantilemek zorunda kalmt ki, bu Macarlar'm o blgedeki etkilerinin daha da glenmesi anlamna geliyordu (bkz. Jire&k, s. 194). Konstantinopolis'in dmesiyle birlikte koullar ok deimiti ve Osmanllar'n Tuna'nn denetimini Macarlar'dan geri alma zaman gelmiti. Srp despotunun 1451'de II. Mehmed'den aldklarn hemen geri vermesi ilgintir (Keml Paazde, s. 110; Rh; Ner, s. 183). Dstrnme'de yle denir: "Vlkolu [Georg Brankovic] Macar Kral'nn talimatyla [Osmanllar'dan] ald topraklar geri verdi." Het Bihi t'e gre Srp despotu, Sultan'n istedii her yeri vermeye yanamamt. Bir Dalmaya belgesine gre (bkz. Jirecek, s. 201), buralar, Tuna zerinde Semendire ile Golubac (Gercinlik) olabilir. Dukas'm sz ettii szde ltimatomun, 1454-1455'teki olaylarn gidiatn aydnlatan zel bir anlam vardr. Bu ltimatomda II. Mehmed, George Brankovic'e Stephan Lazarevic'ten (13891427) kalan topraklar zerinde hak iddia etmektedir, ki bunlara Semendire, Golubac ve Belgrad da dahildir. George'a ancak babas Vuk'un (Vlk) lkesinin bir ksmn brakmaya raz olmaktadr. Bu arada, Dukas'n Vlk'e ait olarak bahsettii "Sofya" (s. 315) Bulgaristan'daki Sofya deildir kesinlikle. Byk olaslkla "Scopia"dr (Skoplje, skp); buras sahiden de Vlk'e aitti (bkz. Jirecek, s. 127). Ksacas, Mehmed'in 1454'te yapt Srbistan seferi bu gerekler nda deerlendirilmelidir. Bu sefer srasnda Ftih Semendire'yi ele geirmek iin ciddi bir giriimde bulunmamt. Rh'ye gre, Semendire nnde adrn bile kurdurmamt. Dukas da, orada ciddi bir atma olduundan sz etmez. Mehmed'in asl byk askeri baars "Omol"u ele geirmekti. Dukas, Sultan'n Semendire'den dnerken bir "kaleyi" kuattn sylerken, Omol'u kast etmi olmaldr (o srada Ostrovica shak Paa tarafndan kuatlmt; bkz. Rh ve Keml Paazde, s. 112). Babinger, Omol'dan hi sz etmez (tpk Jirecek gibi) ama Dukas'n szn ettii "kale" kuatmasnn btn ayrntlarn alp, sanki Semendire kuatmasna aitmi gibi kullanma hatasna der. Btn Osmanl kaynaklar, Omol ile Ostrovica'nn alnmasnn bu seferin en nemli sonucu olduunu syler (Dukas'a gre "kale" teslim olmamt, s. 317; Dstrnme'de ise Omol kuatmas srasnda yamaya dalan Osmanl askerlerinin Sultan' yalnz brakt ve Sultan'n bizzat savaarak dman kaleye ekilmeye zorlad bir grg tannn azndan anlatlr, s. 97). Frantzes (s. 384) bu fetihteki en byk fethin, "Homobrydum" (Omolridon?) adl bir ehir olduunu syler. O m o l daha sonra nemli bir Osmanl kalesi olarak kald. Semendire'nin gneydousundaki Osmanl ili Braniceva'da, buraya ait Srp voynuklar vard (Baveklet Arivi, stanbul, Tapu Def. No. 16). Babinger, Sultan'n bu seferden sonra, 18 Nisan 1454'te stanbul'a dndn syler (s. 113; s. 134). Oysa, Sultan sefere bu ayda kmt; Venedikliler'le anlama imzaladktan hemen sonra. Fethettii yerlerin gvenliini salamak

442

HALL NALCIK

iin, 1454 yazn Srbistan'da geirmiti (Ner, s. 183; Keml Paazde, s. 114; ayrca dneme ait Takvm-i Hmyun'daki veriler). Sultan'n oraya atad asker vali ise, J irecekle (s. 202) Babinger'in (s. 114; s. 134) iddiasnn aksine "Firuz Bey" deil, onun oluydu (Het Bihit). II. Mehmed'in bir sonraki yaz asker harekt Vlkeli'ne kaydrdn vurgulamalyz. O blgeyi fethetip yeni bir sancaa dntrd. Bu sancaa ait ilk resmi kayt (tahrr), ki eyaletin 1455'te fethedilmesinden hemen sonra yaplmtr ve;stanbul'daki Baveklet Arivi'nde korunmaktadr (Tapu Defteri, No. 2 M.), dnemin koullar hakknda iyi bir fikir verir (bkz. Ftih Devri, s. 151-152). Zengin gm madenleri, Osmanl mparatorluu'nun genileyen ekonomisi ve maliyesi asndan hayat nem tamaktayd. II. Mehmed, imparatorluk- iin ok nemli olan bu gm kaynan birtakm zel dzenlemelerle korumaya alt (bkz. "Trkiyenin ktisadi Vaziyeti..." adl makalem, Belleten No. 60 [1951], s. 651-660). Bu blge stratejik adan da, Makedonya'y Srbistan'a balayan Kosovapolya'nn kontrol edilebilmesi iin ok nemliydi. zellikle, bu adan bakldnda, seferin ana nedeninin Srplar'n Pritina ile skb arasndaki iletiimi gletirmesi olduu belirtilmelidir (bkz. Rh ve Ner , s. 183). Ayrca Srplar, 1454'teki fetihten sonra bu blgede kar saldrlar dzenlemiti (bkz. Jirecek, s. 202; Het Bihit'te de bundan sz. edilir). 1455 seferine dair en nemli kaynaklar Keml Paazde (s. 114-120) ile II. Mehmed'in Msr Sultan'na, yapt fetihleri anlatt bir mektuptur. 13 Kasm 1455 tarihli bu mektup, stanbul Enstits Dergisi Il'de.(1956, s. 170-173) yaymlanmtr. II. Mehmed, Vlkeli'ni aldktan hemen sonra, 1455 yaznda George Brankovic'le bir bar anlamas yapmt. Babinger, Osmanl kaynaklarnda sz edilen (Rh, Ner, idrs ve Keml Paazde) bu anlamadan habersiz gibidir. Ayrca, Jirecek'in bu anlamadan sz etmesini de gz ard eder (s. 205). Jirecek, bu anlamann yapldn kantlayan, 20 ubat 1456 tarihli bir Venedik belgesinden alnt yapar. Artk Macarlar ile atan Srp Despotu'nun (bkz. Jirecek, s. 204-205), Mehmed'in artlarn kabul etmekten baka aresi yoktu. te despotun Osmanllarla yapt anlamann Keml Paazde tarafndan verilen versiyonu (s. 115): "Vlkolu [George Brankovic] eski topraklarn geri alacak ve Sultan'n emirlerine uyacak, ayrca eski kale ve ehirlerini de geri alacak, ama imparatorluk hazinesine ylda milyon dirhem-i Osman (ake) hara deyecektir." Keml Paazde, ayrca bu anlamann Mahmud Paa'nn sraryla yapldn syler. Haracn miktr Rh'ye gre bin florindi (Venedik altn paras). ubat 1457 tarihli bir Hristiyan kaynana gre ise, 40 bin altn dkayd (bkz. Jirecek, s. 208, d. 3). 1436'da bir Venedik dka altn 36 akeydi (Osmanl gm paras). 1477'de ise 45 akeydi (bkz. ktisat Fakltesi Mecmuas, XI [1954], 63). Kritovulos da Keml Paazde gibi o anlamadan sz eder (s. 102-103). George bu anlama sayesinde Sultan'n 1453'te Stephen'n mirasna dair hak iddiasndan vazgeirmi oluyordu. Ayrca, bu blgedeki Omol ve Ostrovica'y da almt anlalan. nk Osmanllar onlar, 1458'de tekrar fethetmek zorunda kaldlar (bkz. Keml Paazde, s. 149, 154). Karlnda George, babasndan miras kalan Vlkeli'yi tamamen II. Mehmed'e vermek zorunda kalmt. Sonunda despot, giderek Macarlar'dan uzaklap Osmanl Sultan'yla balarn glendirmeye balad. Bylece II. Mehmed 1453'ten beri peinde olduu hedeflere ulat.

FATH SULTAN MEHMED (1432-1481) VE ZAMANI

443

Srplar'n 1444'teki gibi tarafsz kalmasn garantiledikten sonra, artk Macarlar' Belgrad'dan kovma iine giriebilirdi. 1456'daki Belgrad seferi srasnda Srplar'n, hl phe iinde olduklarndan, Osmanllar'a kar geni savunma nlemleri aldklar ve Sultan'n despotun Rudnik'teki olu Lazar' gzlemek zere bir blk asker gnderdii dorudur (Keml Paazde, s. 124-126). Ama, Osmanl ordusunun Srp topraklarndan geii srasnda ciddi bir atma yaanmad. Yalnzca Semendire nlerinde baz savunma mevzileri kuruldu ki, bunlar da doald. Mehmed orada yalnzca bir gn kald. Jirecek, Osmanllar'm Semendire'de urad yenilginin "mit grossen Verlusten" (s. 206) olduunu sylerken abartmaktadr phesiz. Mehmed'in 1455 anlamasna uymas, kendi karmayd, nk Srplar' tarafsz tutmak istiyordu. Osmanllar'm Belgrad'dan ekilmesinden sonra despotun anlamay "yenilemek" iin George Golemovic'i iki kez Edirne'ye gndermesi (Jirecek, s. 207) dikkat ekicidir. Babinger, Belgrad kuatmasna dair iki nemli A l m a n raporundan yararlanr (kar. Iorga, Notes et Extraits, IV, 145-147). Keml Paazde'nin verdii u ayrnty ekleyelim (s. 128): II. Mehmed Belgrad' tamamen kuatmak iin Tuna'daki ufak bir donanmay karadan Sava'ya geirmiti. Osmanllar'm bu kuatmada baarsz olmasnn nedenlerinden biri, Osmanl ordusundaki anlamazlklar ve yenierilerin 1456 knda yaplan zorlu Enez seferinden sonra yorgun olmalardr. Ayrca Ftih Mehmed, deneyimli askeri liderlerinin tavsiyelerine kulak asmamt (bkz. Tursun, s. 74). Hunyadi'nin iddetli kar saldrs srasnda Sultan alnndan yaralanmt (bkz. Keml Paazde, s. 138). George Brankovic'in lmnden hafta sonra, 15 Ocak 1456'da, olu Lazar, Sultan'la yaplm anlamay yenilemeyi baard. ki yl sonra, 20 Ocak 1458'de Lazar, ardnda bir erkek veliaht brakmadan lnce, Srbistan tahtna kimin geecei konusu Macarlar'la Osmanllar! tekrar birbirine drd. Bu yeni kriz, despotluun iki lke arasnda bir tampon devlet ilevini grmeyi srdrmesini engelledi. lke halknn ou, pek ok soylular ve askerler de dahil olmak zere, Osmanllar'm tarafn tutuyordu. Bu kiiler, Osmanl rejiminde statlerini koruyabileceklerini umuyorlard (kar. Ftih Devri, s. 144). Srplar genelde Katolik Macar egemenliinden korkmaktayd. Bylece Osmanllar, Srplar'dan fazla bir direni grmeden lkede egemenlik kurmay baard. Yani Osmanllar, 1458 ve 1459'da Srp direniinden ok Macarlar'la uramak zorunda kald (kar. Jirecek, s. 210-216; L. von Thalloczy, Studien, s. 95-100). Babinger'in yararlanmad dier Osmanl kaynaklarndan da kantlar sunalm. En iyi bilgi kaynamz, sadrazamla bizzat temas halinde olan Tursun'dur. Tursun Bey, 1458 baharna doru Srplar'n "Sultan'a eliler ve yazl mektuplar gndererek, gelip lkeyi ele geirmesi ars yaptklarn, Sultan'a aka boyun emek istedikleri belli olduundan, Sultan'n bizzat oraya gitmeye gerek grmeyip, fethi gerekli bir baka yer olan Mora'ya doru yola ktn" syler. Sultan'a bu eli heyetini gnderen kii, sadrazam Mahmud'un kardei Mihail Angelovic'ti anlalan. Mihail, naipliin yesinden biriydi ve Srbistan'daki Osmanl yanllarnn lideriydi (bkz. Thalloczy, s. 96-99; Jirecek, s. 210-211). Mahmud Paa, 1458 Mart'nda, yannda Kr George ve kk bir orduyla birlikte Edirne'den ayrlarak Srp tahtna oturmak zere Semendire'ye doru yola kmt.

*nrvw t w >

444

H A L L NALCIK

Ksa sre sonra Sultan Mora seferine balad. Mahmud, Sofya'da Sultan iin karargh kurmutu. Ftih, orada yeni bir Srp eli heyetini kabul etti. Eliler ona, ehirlerini teslim etme konusundaki fikirlerini deitirdiklerini, nk Sultan'n bizzat gelmediini, ayrca Macarlar'n teklifleri daha cazip olduundan onlarn tarafn setiklerini bildirdiler. Tursun unu ekler: "...Macarlar Tuna'nn dier yakasndaki kalelerin yan sra yzbinlerce altn vermeyi nerdi." Hristiyan kaynaklar da ayn eyi syler (Thallczy, s. 98). Srplar'm bu ani tavr deiiklii-rjin nedeni, Semendire'de Mart sonunda km olan isyandr. Macar yanllar ayaklanp Mihail'i tutukladktan sonra onu Nisan ortalarnda Macaristan'a gnderdiler (Thallczy, s. 104). Sadrazam g bir durumda kalmt. Tursun bunu yle anlatr (s. 85): Sofya'daki kumandanlar yle diyordu: "Sultan ok uzaklarda. Baka bir sefere kt. Srp kaleleri de bize kolay teslim olmuyor. Ayrca ordu kuatma yapacak olanaklara sahip deil. Bu koullar altnda en fazla Sofya'ya kadar ilerlememiz en mantklsdr. Hem Osmanl topraklarn korumak da byk bir hizmettir. Dmanmz [Srplar] ok gl. Yolumuzu kapyor. lerlememizi engellemek iin saldrrlarsa, onlarla baa kamayabiliriz. Bu da Sultan'n emellerine darbe indirir." Bununla beraber Mahmud Paa hemen harekete karar vererek Srbistan' igal etti. Omol'la Resava'y aldktan sonra hemen Semendire'ye ulaarak, arpa arpa ehrin banliylerine kadar geldi. A m a kaleyi alamad. Kuatma altndaki ehir halk tehditler savurarak, Macar ordusunun gn iinde geleceini syleyince, Mahmud kuatmadan vazgeip Sava nehri zerinde Sabac'n (Brdelen) gneyindeki Macva'ya girerek, Belgrad'a bakan Havle'yi (Gzelcehisar) ve ayrca Sivricehisar'la (Ostrovica) Rudnik'i ald. Sonra Ni civarndaki bir yazlk karargh olan Yelliyurd'a dnerek, kutsal Ramazan ayn (13 Temmuz 1458'de balamt) orada geirdi. Golubac'ta, temasta olduu Osmanl yanls bir grup ona ehri teslim etti. Ama ehrin iindeki hisar almak iin savamak zorunda kald. O sralar Tuna'da bir Osmanl ordusunun faaliyet gsterdii hem Bat (bkz. N1. Iorga, GOR, II, 106), hem de Osmanl kaynaklarnca sylenmektedir. Golubac'm teslim koullar Ftih Mehmed'in tahrr eminlerinden biri tarafndan resmi bir Osmanl tahrr defterine yazlmtr (gnmzde stanbul'daki Baveklet Arivleri'nde bulunmaktadr, Tapu no. 16). Belgede yle denir: Ggercinlik [Golubac] ehri sakinleri kendilerine sultan tarafndan tannan imtiyaz uyarnca ba, bahe ve tarlalarnn sahipliini koruyabilecek, ayrca hara, ispence ve r vergileri [temel Osmanl vergileri] ile askerlik hizmetinden muaf tutulacaktr. Kimse oullar, kzlar ve davarlaryla uramayacak, kendilerinden zorla hibir ey alnmayacaktr. [Srp] Martolos tarafndan alnan esirlere gereinden fazla gzaltnda tutulmayacak, ancak karlnda [Tuna'daki] kale ve gemilerde alacaklardr... Pronija sahipleri, Martoloslar, Voynuklar, Eflaklar ve tfekiler gibi yerel Hristiyan askerlerleri, yerel Osmanl ordusuna alnmt (bkz. Ftih Devri, s. 144-148). Daha

FATH SULTAN MEHMED (I432-I48I)VE ZAMAN

445

nce, 1427-1444 arasnda da onlarn Osmanl idaresinde olduklar hatrlanmaldr. Babinger, Mahmud Paa'nn yapt ikinci Srbistan istilsndan sz etmez. O, Golubac'm, Mahmud'un Semendire kuatmasndan nce teslim olduunu sanyor. yle yazar (s. 165; s. 190): "Wann Mahmd-Pascha wieder nach Osten abzog und warum er von der Einnahme Semendrias Abstand nahm oder nehmen musste, bedrfte der Klrung." Oysa, Tursun'un anlatsna baksa, bu seferle ilgili sorularna cevap bulabilirdi. Sava Nehri'nde bulunan ve Matthias Corvinus idaresindeki Macar ordusunun oluturduu tehdit (bkz. L. von Thalloczy, Studien zur Geschichte Bosniens und Serbiens im Mittelalter [Mnih-Leipzig, 1914], s. 99), Mahmud'un Ni'e geri ekilme kararn almasna yol amt. Baarl Mora seferinden dnmekte olan Sultan'a haber gnderince, Ftih yukar Makedonya'da Uskb ehrine gitti. Mahmud kendisiyle burada bulutu. Babinger yle dnr; (s. 171; s. 196): "Uskb, worunter indessen sicher nicht die Stadt in Mazedonien (Skoplje), sondern wohl der gleichnamige Ort im Istrandscha-Gebirge (. von Qyrq Kilise, heute Kirklareli) zu verstehen ist. Um diese Jahreszeit pflegte Mehmed II. mit Vorliebe die frische Hhenluft balkanischer Landschaften zu geniessen." Bir de Neri'nin ne dediine bakalm (s. 187): "Sultan skp'te orduyu datmay planlyordu ama Mahmud Paa onu uyararak, Macarlar'n bir ordu topladn syledi. O srada Macarlar'n Belgrad'da Tuna'y getikleri haberi geldi. Bunun zerine Sultan Mehmed yerel Anadolu pirhlerinin maalarn pein dedi [onlar orduda tutmak iin]." Yine ayn kaynakta Sultan'n, Macarlar'n ilerleyiini gzlemek iin kuvvetler gnderdii ayrntl bir biimde anlatlr ve Sultan'n daha sonra Edirne'ye gittii sylenir. Bu asker operasyonlar Hristiyan kaynaklartnca da onaylanr (bkz. Jire&k, s. 212). Osmanl kaynaklarnda Sultan ile sadrazamn buluma yeri olarak geen "Uskb ehri", yukar Makedonya'daki skb olmaldr. Istranca Dalarndaki skp olmad kesindir. Babinger'i yanltan ey, muhtemelen Kritovulos'un syledikleridir (s. 137). Kritovulos, Sultan'n "Makedonya'daki Pherae'de" (Kara-Ferye) birka gn dinlendikten sonra, gz ortasnda Edirne'ye vardn syler. Srbistan, Macar ordusunun igal tehdidi altndayken, II. Mehmed'le sadrazamnn .taze hava almak iin Edirne'nin dousundaki Istranca Dalarna gitmeleri pek akla yakn grnmemektedir. Babinger, 1459 seferi hakknda unlar yazar (Jirecek, Iorga ve Zinkeisen'den yararlanarak): "Inzwischen nachte Mehmed II. ungehindert mit seinem Heerbann den Mauern und Trmen von Semendria...". Oysa Sultan yalnzca ehirky'e (Pirot) gitmi ve orada Sofya'dan gnderilen Srp elilerinden Semendire'nin anahtarlarn almt (kar. Dstmme, s. 98: Tursun, s. 96; Keml Paazde, s. 181; ayrca M on. Hung. Hist., Acta E xetera, IV, 46, No. 32). Sultan daha sonra blgenin sancakbeyine Semendire'yi almasn emretti (bkz. Tursun, s. 96). Bu sancak beyi muhtemelen, Sultan'n seferinden nce ehri ablukaya alm olan Ali Bey'di (bkz. Kritovulos, s. 118, 126). Thalloczy (s. 102), Semendire'nin neden Osmanllar tarafndan bylesine kolayca alnabildiinin hl aklanamadn syler. Geri Macar Kral o sralar batda A l m a n mparatoru'yla fazlasyla meguld. Ayrca Semendire halknn ou Trkler'in safradayd (bkz. 27 Mays 1459'da Semendire'ye gitmi olan Barbuci'nin mektubu, Thalloczy, s. 107). Stephan Tomasevic babas Bosna Kral'ndan cil askeri yardm talebinde bulunuyordu (Stephan, Macarlar'n himaye-

O'J-W-nr. J

, _ .

446

H A L L NALCIK

sinde Lazar'n kzyla evlenerek 1459 ilkbaharnda Semendire'ye yerlemiti). Bu yzden Bosna Kral'nn durumu bu konuyla yakndan ilgiliydi. Sultan, kralla dorudan bir : anlama yapt. Bu anlamann Semendire iin nemi hi yeterince vurgulanmamtr. Rh yle der: "Sultan Sofya'ya doru yola knca, Bosna elileri onu yolda karlayarak, Semendire ile Srebmica'y takas etme teklifinde bulundular. Sultan bunu kabul ederek Semendire'yi ald" (ayrca bkz. Ner, s. 189; anonim tarihede "Bosna Kral Semendire'yi kendi arzusuyla verdi" denir). Osm a n l l a r Semendire'yi alnca, Stephan Tomasevic'e dokunmayarak, memleketi Bosna'ya gitmesine izin verdiler. Srebrnica ile Srbistan-Bosna snrndaki blm, uzun sredir iki lke arasnda ekime nedeniydi (bkz. Jirecek, s. 184-211; Thallczy, s. 91). ounlukla sylenenin tersine, Osmanl egemenliinin Srbistan'da ayaklanmalara yol amad vurgulanmaldr. Srbistan imparatorlua katlmakla beraber (Semendire sanca olarak), kendi tzel ve mali bnyesi ile temel sosyal yapsn byk lde korudu. Soylular, pronija (tmar) ve batina erevesinde toprak sahibi oldular (Trk Arivlerinde bu dneme dair kaytlar ve belgeler iin bkz. Ftih Devri, s. 144-184). Bir grg tan olan Tursun, Semendire'nin teslim olmasndan sonra Sultan'n stanbul'a dndn syler. "Ancak ilerin iyi gitmesi ve (yeni bir sefere hazrlanmak iin) bol zamann bulunmas, kendisinde yeni bir fetih yapma arzusu uyandrmt." Bu yzden Karadeniz kysnda bir Cenova kalesi olan Amasra zerine yrd. Rh ile Ner (s. 190) bu seferin Hicri 863 ylnda (S XI. 1458XI. 1459) yapldn sylerler, ki dorudur. Ancak Babinger yle dnr."Mehmed II., dessen Aufenthalte nach dem Sturze von Semendria sich schwer verfolgen lassen, drfte gegen Sommerende wieder in Stambul eingetroffen sein." Ardndan Amasra'nn Osmanllar tarafndan alndn syleyerek "im September, jedenfalls aber in Spatherbst 1460" der (s. 203; s. 231). Sonunda Amasra'nn 1461'deki Kastamonu-Sinop-Trabzon seferi srasnda alndn kabul eder (s. 209; s. 236). Bu sefere katldn bildiimiz Tursun, 1461'de Amasra'dan sz etmez. Btn temel kaynaklar da (Rh, drs, Tursun, s. 97-98, Ner, s. 191) Sultan'n 1461'de Bursa'ya gittikten sonra oradan Ankara'ya geerek Kastamoht ve Sinop seferini balattnda ve Trabzon'u aldnda hemfikirdir. Ftih Mehmed 1461 Mays'nda Ankara'dayd. Orada, smail Bey'in olu Hasan elebi idaresindeki yardmc Kastamonu kuvvetleriyle brahim Bey'in olu Kasm idaresindeki Karaman askerleri Osmanl ordusuna katld (Babinger Kasm'dan sz etmez). Onlar Ftih'e bamllk andlamalar imzalam olan babalar tarafndan gnderilmilerdi (Karaman-olu brahim Bey'in imzalad anlamann metni iin bkz. Belleten, 1,120). II. Mehmed aslnda bu ehzadeleri rehine olarak istemiti, nk epey uzakta olan Trabzon'a giderken gznn arkada kalmasn istemiyordu. Babinger, bunlardan hi sz etmez ve bu konuda yalnzca Dukas'tan faydalanr (s. 241-242). Keml Paazde Trabzon seferinin nedenlerinden sz ederken ilgin eyler syler: Yunanllar Karadeniz ve Akdeniz kylarnda, civardaki ykseltiler tarafndan korunan bereketli topraklarda yayordu. Her blge bir tekfur, yani bir

FATH SULTAN MEHMED (1432-1481) VE ZAMANI

447

tr bamsz komutan tarafndan ynetiliyordu. Halk Tekfurlarna dzenli olarak vergi veriyor ve askerlik hizmetinde bulunuyorlard. Sultan Mehmed bu tekfurlardan bazlarn yenip kovduktan sonra, geri kalanlara da gitmelerini syledi. Amac bu insanlarn bamszlklarn tamamen ellerinden almakt. Bu yzden nce Konstantinopolis tekfurunu yok etti. Bu tekfur ba tekfur olarak kabul ediliyordu ve halknn lideriydi. Daha sonra Enez, Mora ve Amasra (Amastris) tekfurlarn birer birer yenerek, topraklarn imparatorlua katt. Nihayet dikkatini Trabzon tekfuruna yneltti. Genlik yllarn Fatih devrinde yaam olan bu nl Osmanl bu szlerini yalnzca kendi yorumu olarak deerlendiremeyiz. Bu szler Mehmed'in fetihlerinin nemli bir ortak noktasn yanstmaktadr: Ftih Mehmed, stanbul civannda yerel hanedanlarca ynetilen btn eski Bizans topraklarn ele geirmek istiyordu. Mehmed'in 1461'de uzun yokluu srasnda, o sralar ikinci vezirlik yapan ve Edirne'de braklm olan shak Paa, Rumeli'yi kk bir askeri gle korumaya altysa da baarl olamad (Dstrnme, s. 99; Ner, s. 195), nk batdan destek alan Eflak ve Midilli isyan etmiti. Eflak Voyvodas Vlad Drakul 1461 yaznda, Sultan Anadolu'dayken saldrya geti (Tursun, s. 103; Dstrnme, s. 99). Midilli'de Niccol Gattilusio aabeyini Osmanllarla dost olduu sulamasyla saf d brakarak (Kritovulos, s. 180) limanlar Osmanl kylarna saldran Katalan korsanlarna at. Ftih Mehmed, 1462'de bu durum yznden Eflak ve Midilli seferlerine karar verdi. 1461-1462'de gerekleen btn bu olaylarn birbirleriyle balantl olduu vurgulanmaldr. 1462 seferlerine katlm olan Enver (Dstrnme, s. 99-100), bu konuda nemli bir kaynak olarak kabul edilmelidir. Tursun, Ftih Mehmed'in 1463 ve 1464'te yapt Bosna seferlerinde de en nemli grg tandr (bu konudaki dier nemli Osmanl kaynaklar Akpaazde, Ner ve Rh'dir). Babinger, bu kaynaklar kullansa kitabndaki pek ok ayrnty dzeltebilir ya da zenginletirebilirdi. Ben yalnzca unu belirtmek istiyorum ki, Bosna'nn igalinin hemen ardndan shak Bey'in olu sa valilie atand. Ancak sa, Hersek Stephan'm kandan sorumlu tutulunca yerine ksa sre sonra Minnet Bey'in olu Mehmed geirildi (Babinger ise ilk Bosna valisinin Minnet Bey olduunu syler (s. 240; s. 271). Venedikliler'in 1463 gznde Korinthos'ta yenilmesinin nedeni Selnik valisi mer Bey ile Mora valisi Sinn Bey'in (Elvn'm olu) birlikte savamalardr. Sinn Bey Korinthos'ta kuatlnca anszn Venedikliler'e saldrmt. Babinger ise Sinn Bey'den sz etmeyip, yalnzca Khalkokondiles'in bu konudaki eksik szlerinden yararlanr (s. 545-551). Babinger, ayrca Sultan'n Selnik'e gittiinden de sz etmez. Oysa Ftih orada, Tursun'dan Mahmud Paa'nn zaferini renince bakentine dnmeye karar vermitir. 1464-1473 dneminde Anadolu'daki gelimelerin, II. Mehmed'i batdaki olaylardan daha ok megul ettii vurgulanmaldr. Babinger ise doudaki bu gelimelere yeterince yer ayrmaz. u iddiada bulunur (s. 261; s. 294): "...wie auch ber die Beziehungen Mehmeds II. zum Sultanshof in Kairo bisher so gut wie aile Angaben fehlen." Oysa, Babinger'in Havdis'd-duhr (bn Tagribirdi; ed. W. Popper, Berkeley, California, 1930-1942) ve Bediu'z-zuhr (bn ys; ed. Bulak,

^''""vi^ -r" y "-"'i ^ -

448

H A L L NALCIK

1311-1312) gibi o dneme ait ve Osmanl-Memlk ilikileri stne nemli bilgiler veren Arap kaynaklarndan yararlanmam olmas dolaysile, ona katlmak pek mmkn deildir. Bu dneme dair ran tariheleri, zellikle de Hasan Bey Rml'nun Ahsen't-tevrih'i, Mehmed'in dou siyasetinin anlalmasnda byk nem tar. Bu konuda iyi bir bibliyografya iin bkz. M. Halil Yinan, "Akkoyunlular", slm Ansikbpedisi (stanbul, 1941), cz 4, 268-269; ayrca bkz. C. A. Storey, Persian Literature (Londra, 1927-1939). stanbul'daki Topkap Saray arivle-linde bulunan, dou meseleleriyle ilgili ok sayda devlet belgelerinden ve diplomatik yazmalardan (bkz. Ariv Klavuzu, 1-2 [stanbul, 1938]) ve mnetlardan da (bu devlet belgeleri iin bkz. M. H- Yinan, "Akkoyunlular" ve A. Erzi, "Akkoyunlu ve Karakoyunlu..." Belleten, No. 70) sz edilmelidir. Karaman beyi shak Bey, II. Mehmed'in basks zerine 1464'te Osmanl Sultan'na Akehir-Beyehir blgesini vermeyi kabul etti. Ancak kendisinden ayrca aramba Suyu'nun batsndaki blgenin de verilmesi istenmiti. Babinger, buna bir aklama getirmez (bkz. s. 289-291; s. 324). Aslnda Osmanllar 1444'te Akehir-Beyehir blgesini brahim Bey'e brakmak zorunda kalmt. II. Mehmed de 1451'de bunu onaylamak zorunda braklmt. Ayrca aramba Suyu, 1391'de Osmanl-Karaman snr olarak kabul edilmi ve blge 1402'de Karamanllarn eline gemiti. Karamanolu brahim Bey'le Akkoyunlu hkmdar Uzun Hasan, 14. yzyln sonundan beri Osmanl mttefiki olan Dulkdir (Zulkadriye) hanedanna kar ittifak yapmlard. 1464 kimin Karaman beyi olaca konusu orta Anadolu'da dengeyi bozunca, Uzun Hasan, Dulkdir Arlar Bey'e kar harekete geerek, Karaman'a girip shak Bey'i tahta oturttu. shak 1465'te Karaman'dan kovulunca, Uzun Hasan'm sarayna snd. Ayrca daha nce yapt gibi Msr'n Memlk Sultan'ndan yardm istedi, ishak 1466 yaznda srgnde ld (bn Tagribirdi, Havdis, III, 631). bn Tagribirdi, Memlk Sultan'na gelen Anadolu'yla ilgili raporlar bizzat grebildiinden, elimizdeki en salam kaynaktr. Babinger, shak'n 1468'deki ve daha da sonrasndaki faaliyetlerinden bahsederken (s. 289, 290, 324, 325, 327, 363), shak' kardei Pir A h m e d ile kartryor olmaldr. Pir A h m e d de 1468'de hkmdar II. Mehmed'e kar gelmiti. 1468'te Osmanll a r n btn Karaman blgesini igal ettii (s. 290-291; s. 327) doru deildir. Karaman'n Toroslar'daki dalk ksm ve Akdeniz kys o sralar Osmanl denetiminde deildi. Osmanllar bu blgeye ancak 147 l'de ve daha sonra 1474'te hkim olabildiler. Ftih'in 1468'de Konya Ovas'n igal etmesinin ardndan Pir A h m e d saldrya geerek, geri ekilmekte olan Mahmud Paa komutasndaki Osmanl ordusunun arka ksmn bozguna uratarak bol miktarda ganimet almt. Pir A h m e d Memlk Sultan'na kazand zaferi haber vererek, himayesine snmak istediini syledi (Havdis, III, 631, 651, 684). Sadrazam Mahmud'un 1468 Temmuz'unda azledilmesinin asl nedeni Karaman meselesindeki baarszlyd anlalan (Tursun, s. 139). Babinger ise bu konuda yalnzca kpaazde'nin anlattklarn tekrarlayarak, Mahmud Paa'nn zengin Karamanllarn stanbul'a g ettirilmesini engelledii iin azledildiini syler. Osmanl kaynaklar, Karamanolunun baarsn ya gizler ya da yanl anlatr. II. Mehmed 1468 Austos'unda stanbul'a dnmt bile (Babinger ise kitabnn Almanca basksnda s. 291 1468 Ekim'inde dndn syler).

FATH SULTAN MEHMED (1432-1481) VE ZAMANI

449

Msr Sultan o zamanlar Pir Ahmed ile Uzun Hasan' himayesi altnda, Dulkdir'iyse baml olarak grdnden, Osmanllar'n Karaman ve Dulkdir ilerine karmas, Kahire ile stanbul arasnda gerilime yol amt. te bu yzden Venedik kaynaklarnn yan sra Tursun da (s. 138) 1468 seferinin aslnda Memlklar'a kar yapldn syler. A m a daha sonra Uzun Hasan Dulkdir blgesini igal etmeye alarak yukar Frat'taki Memlk egemenliini tehdit edince, Memlklar'la Osmanllar'n aras hemen dzeldi. 1472 sonlarna doru Uzun Hasan yol kava bir ehir olan Bra'y kuatnca (bkz. bn ys, II, 144-145), iki lke ona kar ittifak yaptlar. Mehmed'in, 1470-147l'de Venediklilerle yapt bar grmelerinin asl sebeplerinden biri de, Anadolu'da giderek byyen tehlikedir. 1473'te, II. Mehmed Dou Anadolu'dayken, olu Cem Sultan stanbul'da (s. 330; s. 369) deil, Edirne'de (bkz. Tursun, s. 150; Magyar Diplomaczii Emlekek, II, 246-248; Thuasne, Djem Sultan [Paris, 1892], s. 6) braklmt. 1473'te Uzun Hasan'la yaplan sava, Mehmed'in hayat boyunca yapt en kritik savat. Bu zafer yalnzca Anadolu meselesini zmekle kalmad, Hristiyan Bat'y da en byk mttefikinden etti. Babinger, II. Mehmed'le Uzun Hasan'n yapt bar anlamasndan sz etmez. Uzun Hasan elisi A h m e d Bekrici'yi nce 1473 Eyll'nde Karahisar'a, sonra ayn yln Ekim'inde stanbul'a gndermiti (Het Bihit; Rh; Keml Paazde, s. 404; zellikle Uzun Hasan'n II. Mehmed'e yazd mektup, Topkap Saray Arivi, No. 4476). Uzun Hasan'n Osmanllar'a kar yeni bir sava amas iin bask yapan Venediklilerle yakn iliki iinde olduunu gren II. Mehmed, Orta Asya'daki Tmurlu sultanlara Uzun Hasan'a birlikte saldrmay nerdi (bkz. Ferdn Bey, Mnetu's-Seltin I'deki mektup [stanbul, 1274], 284). Mahmud'un sadrazamlktan tekrar azlinin asl nedeni, Uzun Hasan konusunu zememi olmasdr grne gre (ahsi dmanlarna kar kurduu dolaplar ve dier nedenler iin bkz. Keml Paazde, s. 411-412). Babinger, 1479'da Dou Karadeniz'de yaplan askeri operasyonlardan ok az sz eder (s. 441-442; s. 489-490). Bu seferlerin yapld yerlerin adlarn vermedii gibi, tarihlerini de yanl vererek 1480 olarak verir. Uzun Hasan "Torul" tekfurunu ve Grc prenslerini korumakla kalmayp, Osmanllar'a kar kkrtyordu. Uzun Hasan'n 1478'de lmesinden sonra, II. Mehmed imparatorluunun dou snrlarndaki yarm brakt ii zme zamannn geldiine karar vermiti anlalan. Amasya'daki olu Bayezid'e (Grc snrna kadar btn topraklarn denetimi ondayd) Torul'u ve Grcistan' igal etmesini emretti. Bunlardan birincisi, Gmhane ile Trabzon arasndaki startejik bir da geidinde bulunan ve Torul (gnmzde ayn ad tayan bir iledir) adl bir kaleye sahip, kk bir prenslikti. Bu prenslik Uzun Hasan'n himayesindeki yerel bir Rum tekfurun elindeydi (ayrntlar 1487'de Trabzon eyaletine ilikin bir raporda verilmitir, Bavek. Arivi, Maliyeden M. def. 828). Bayezid'in veziri, Hzr Paa'nn olu Mehmed Paa ve Rakkas Sinn Bey buray ve ayrca Bat Grcistan'daki "Mathahalyet" (byk olaslkla Mathakhal'et ["Mathakhel diyar]) adl bir blgeyi ele geirdiler. Gnmzde Trk-Grc snrnn yaknndaki Borka yresindeki Macahel [bugnk (2003) ad Camili] kynn ad bundan gelmedir anlalan. Babinger, ayrca, Amasya ile A n a p a ' n m birbirinden ok uzak olduunu gz

Bil

450

H A L L NALCIK

nne alarak, erkezistan'daki Kuban ile Anapa'ya sefer yapldna da inanmaz (s. 441; s. 490). Oysa, bu, ayn yl iinde yaplm bamsz bir deniz seferiydi. Het Bihit bunu aka belirtir: "Kefe'nin fethinden sonra Kopa, (fethedilmesini nleyen) baz doal engellerden dolay hl geride kalan Frenkler'in elindeydi. Sultan oraya Kocaeli (zmit, Nicomedia) sancakbeyinin komutasnda otuz gemi gnderdi" (stanbul, Nuruosmaniye K.'deki elyazmasmdan alnt yapyoruz, No. 3209, 485 b; kar. Keml Paazde, s. 520-522). Babinger, Mehmed'in Krm Hanlar ve Cenevizliler'le ilikileri stne, II. Mehmed ile Mengli Girey (Giray, Kirey) ve Eminek Mirza arasndaki ilgin yazmalardan yararlanmalyd (bibliyografya ve dzeltmeler iin bkz. Belleten, VIII, 30 [1944], 205-229). Babinger, Mehmed'in A l t n Orda ile olan ilikilerineyse hi deinmez. Ayrca, Mehmed'in Krm meselesi nedeniyle dou Avrupa'daki nemli gelimelere kart, Altn Orda-Jagellonia ittifakna kar Krm-Rusya blokunu destekledii vurgulanmaldr. Moldavya dahi Krm'la yakndan ilgileniyordu. 1475'e doru Moldavya Voyvodas bacanana Mangup prensliini vermek iin oraya kk bir ordu gndermiti (A. A. Vasiliev, The Goths in the Crimea [Cambridge, Massachusetts, 1936], s. 244-252). Ksacas, Mehmed'in Krm ve Moldavya'daki faaliyetleri daha geni bir adan, kuzey siyasetinin bir paras olarak deerlendirilmelidir. Kitabn muhtemelen en yzeysel taraf, Mehmed'in i siyasetine olan yaklamdr. Genel olarak, Mehmed'in birleik ve merkezi bir imparatorluk yaratma abas lkeyi son derece zorlamt. Mehmed'in kaynak ihtiyac giderek artmt, zellikle de sonu gelmez askeri seferlerini dzenlemesi ve ordusuyla donanmasn glendirmesi asndan. Hayatnn son yllarnda almak zorunda kald son derece radikal mali tedbirler, lkede byk bir gerilime yol amt. Bu tedbirler unlard: 1) Yeni bir gm para bastrarak insanlar ellerindeki eski paralar metal deerleri karlnda bu yeni paralarla, reel deerleri karlnda deitirmeye zorlamak. Altya birlik deer oran, gm para sahiplerini byk skntya sokmutu. Mehmed halkn nefret ettii bu uygulamay 1471'den sonra kere yapt (daha fazla ayrnt iin bkz. Belleten, No. 60 [1951], s. 676-679). N 2) Devletin kkl ailelerin elinde mlk ya da vakf eklinde bulunan tarm arazilerinin ouna el koymas. Maliyede st dzey bir memur olan Tursun'a gre, devlet bu yolla yirmi binden fazla ky ve emlaka el koyarak ar vergiler getirmiti. 1471'den sonraki ayn dnemde yaplan bu reform, zellikle orta ve kuzey Anadolu'daki eski toprak sahibi snflarla pek ok byk dinsel topluluun yabanclamasna yol amt. 3) Tarmdaki tekelci vergilendirme sisteminin pek ok zorunlu ihtiyaca yaylmas ve bu tekellere dair kanunlarn olaanst bir titizlikle uygulanmas (bu kanunlar iin bkz. R. Anhegger-H. inalck, KnnnmeA Sultn ber mceb'i 'rfA Osmn [Ankara, 1956]; H. nalck; "F. S. Mehmed'in Fermanlar," Belleten, No. 44). 1481'e doru devlet hazinesinde nakit buuk milyon dka altn vard (Topkap Saray Arivleri, No. E. 9713). Babinger Mehmed'in srad merkeziletirme politikasyla bunun son derece yaygn sosyal ve siyasi sonularndan pek az sz eder. Sz ederken de Akpa-

FATH SULTAN MEHMED (1432-1481) VE ZAMANI

451

azde'nin tarihesindeki tarafl ipularn evirmekle yetinir. Oysa bu politika II. Bayezid'in tahta knca uygulad kart politikann sebebidir phesiz. Bu balamda yenierilerin II. Mehmed'i asla sevmediklerini ve honutsuzluklarn defalarca gsterdiklerini eklemek gerekir. II. Mehmed dneminde saylar drt be binden on-on iki bine kmt. II. Mehmed'in lmnden sonra korkun bir ayaklanma balattlar ve devlete Mehmed'in politikalarna kar bir idarenin gelmesinde etkili oldular. Osmanllar'm Levant'a yaylmasnn Batllar' Atlas Okyasunu'nda yeni deniz rotalar kefetmeye ittii teorisi (s. 377; s. 421) gnmzde epey tartmal bir konudur. Lybyer'in bu teoriyi eletiren fikirlerini (American Historical Review, XIX, 141) bir baka yazmda, Osmanl arivlerinden toplanm yeni verilerle desteklemeyi umuyorum. Kitabn sonblmlerinde baz isim hatalar var. 1476'da Kruya (Akahisar) kuatan ve 1478'te kodra'y ablukaya almas emredilen komutann ad Gedik Ahmed Paa (s. 390; 401; s. 435; 446) deil, o dnemde Arnavutluk valisi olan Evrenoz'un olu Sar Ahmed Bey'di (bkz. Keml Paazde, s. 509, 607; kar, Donado da Lezze [G. M. Angiolello], Historia Turchesca, J. Ursu, Bkre, 1909). 1479'da yaplan Transilvanya akn srasnda, Silistre sancakbeyi "Hasan Bey ile sa Bey" (s. 411; s. 458; kar. Keml Paazde, s. 466) deil, Hasan'n olu sa Bey'di. 1479'da yaplar Carniol istilasnn komutan Bosna valisi Dvd idi. 1477-1479 yllarnda Styria ile Macaristan'a yaplan byk apl aknlara dair Keml Paazde'nin verdii ayrntl bilgilerden (s. 477-481 ve 527-562) Babinger'in kitabnda hi sz edilmez. Mehmed, Pendik ile Maltepe arasndaki Hnkarayr'nda lmtr (bkz. Ferdn Bey, I, 297). Kitabn geneli iin syleyebileceimiz, Profesr Babinger'in kaynaklardan ald bilgileri pek eletirel analiz yapmadan ve tarihsel gelimeler arasnda balantlar kurma abasna girmeden, basit bir kronolojik sraya sokarak aktarddr. t e yandan, Babinger bazen bavurduu kaynaklardaki tarafl szleri hi sorgulamadan doru olarak kabul etmitir. Babinger'in temel kayglarndan biri olaylarn kronolojisini doru vermekti anlalan, yaplmas gereken ilk nemli ey gerekten de budur. Pek ok kronolojik veriye aklk getirmekte baarl olmutur, ancak grdmz gibi baz hatalar da yapmtr.*

* Baz Yunanca metinleri kontrol ettii iin Bay S. Vryonis'e minnettarm.

4
DZN

"Trkler", "Osmanl mparatorluu", "Fatih Sultan Mehmed", "Franz Babinger", "stanbul [Konstantiniyye]", "Bizans" gibi maddeler, hemen her sayfada yer ald iin Dizin'e dahil edilmemitir. Rakamlarn-yannda greceiniz "d", maddenin dipnotla getiini gsterir. Dizine yalnzca kii ve yer adlar dahil edilmitir.

A
Abdullah, II. Bayezid'in olu 260-261 Abdurrahman. Molla (elebizade) 407 Abdurrahman Meyyedzde 403 Abdlkadir, Molla, Ispartal 407 Abdlmecid, I. 218 Abhazya 173 Acciajuoli, II. Franco 165-166 Acciajuoli, II. Nerio (Rainer) 60, 152 Achaea 61, 164, 418 Acrocorinth 61 Adalia bkz. Antalya Addison, Thomas 390 Adelmann von Adelmannsfelden, Konrad 378 Adelsberg bkz. Postojna Advar, A. A d n a n 409d, 414d, 416d ' Adrianople bkz. Edirne Adriyatik 44, 65, 109, 183, 184, 202-213, 229, 232, 241,277, 3 5 6 , 3 6 9 , 4 2 4 Aeneas 111 Aenos bkz. Enez Afyonkarahisar 236, 257, 394 Aadenizi (Rasboieni) 302, 307 Ahasuerus 31 Ahmed, Dayezade 257 Ahmed Bey, Evrenosolu 311 Ahmed Bey, Karaferye kads 352 Ahmed Bey, Mora valisi 156 Ahmed Bey, Turahan Bey'in olu 85 Ahmed elebi, II. Bayezid'in olu, 286 Ahmed elebi, II. Murad'n olu 32, 33 Ahmed elebi, Kk 74 A h m e d elebi, Mevlana Celaleddin Rumi'nin torunu 240 Ahmed elebi, Molla Sar Yakub'un olu 237-238 Ahmed bni smail, Molla bkz. Grani, Molla Ahmed Paa, Hersekolu 231, 231d, 297 Ahmed Paa, Hzr Bey'in olu 411-412

Ahmed Paa, air 397, 401-402 Ahmed, Molla 283 Ahmedi 398, 420 Ahyolu (Anchialus, Pomoriye) 24, 89, 383 Aigion bkz. Aiyion Aiyion (Aigion, Vostitsa) 61, 151, 164-165, 242, 248 Ak emseddin, eyh 91, 111, 354 Akademi 152 Akarnania bkz- Karleli Akahisar (Kruje, Kruya) 144, 223-224, 228-230, 233, 253d, 259, 294, 304, 309312,317-318 Ake Hisar bkz Anadolu Hisar Akdeniz 23, 84, 101, 107, 116-117, 120, 129, 159-160, 181, 193, 203-204, 209, 211, 214, 231, 235, 237, 241, 246, 249, 279, 291, 298,356,422, 426 Akkerman (Belgorod Dnestrovski, Cetatea Alba, Moncastro) 117, 131, 297,302 Akkoyunlu 138, 171, 175, 237, 245, 260, 263-266,273,277 ; Akorda 175 Akova 150d Akribe (Akrivi) 150,150d Akrivi bkz. Akribe Akropol 152, 165,177-178 Aksaray 261, 284 Akehir 77, 236-238 Aktiar bkz. Sivastopol Akyaz 176 Alacahisar (Krusevac) 109, 132, 144-145, 303 Alaeddin, Halveti eyhi 355 Alaeddin, brahim Bey'in olu 237 Alaeddin Ali, Molla bkz Kuci Alaeddin Ali elebi, II. Murad'n olu 32, 33,34,40,59 Alaeddin el-Arabi, Halveti dervii 355 Alaeddin et-Tusi, Molla 413

454

DZN

Alaeddin Keykubad 261 Alain, Kardinal 170 Alaiye bkz. Alanya Alan 173 Alanya (Alaiye, Candeloro, Scandeloro) 241, 261, 261d, 262 Alara 262 Alaehir 327 Ala'd-devle 346 ^ Alba Iulia (Karlsburg, Weissenburg) 322 Alba Regia bkz. Szekesfehervr Albizzi, Lando deglf 255 Albrecht, Brandenburglu 236 Altepe 295 Alderson, A. D. 23d, 74d, 77d Aleksinac 41, 303 Alessio bkz- Le Alfonso, V., Napoli Kral 63, 70, 77, 110, 117,120,137,143, 159, 416 Alfonso Borgia bkz. Calixtus, III. Ali 70 Ali, Tulu Molla 140 Ali Bey, defterdar 30 Ali Bey, Evrenosolu 35,36, 74 Ali Bey, Mahmud Paa'nn olu 114 Ali Bey, Mihalolu 139, 144,184, 189, 272, 279, 293, 300-301, 309-310, 321 Ali elebi bkz. Alaeddin Ali elebi Ali el-Bistami, eyh (Musannifek) 192, 200 Ali ir Neva 400, 402 Alighieri, Michele 174d Alimini 336 Almanya 39, 106-107, 118, 159, 172, 174, 181, 209-210, 235, 252, 264, 278, 280, 299-300, 314,398, 416-417 Altmova (Ayazmend) 58 Amalfi 99 Amasra (Amastris, Sesamos) 167-168,168d, 179, 296,386 Amastris bkz. Amasra Amasya 30d, 3 2 , 3 3 , 34, 40, 55, 69, 79,140, 175, 177, 245, 269-271, 274, 345, 347348,355-356,363,378,384,387,403 Amfissa (Salona) 249 Amid bkz. Diyarbakr Amirutzes, Georgios 178, 180, 207, 219, 219d, 220, 2 2 2 , 3 7 3 , 3 9 4 Amirutzes, skender 219-220, 373 Amirutzes, Mehmed 219-220 Ammanati, Iacopo, kardinal 213-214, 300 Anabolu (Napolidi Romania, Naupile, Navplion) 157, 204-205, 211-212, 248, 259, 268, 2 9 1 , 3 1 9 , 3 7 3 Anadolu Hisar (Ake Hisar) 65, 70-71, 79, 190 Anapa 345 Anavarin bkz. Navarino Anchialus bkz. Ahyolu Anchises 111

Ancona 88-89, 167, 212-214, 338, 425-426 Anconita 417-418 Andra (Andros) 236, 259 Andronike 65 Andros bkz. Andra Androusa 164 Angelokastron 378 Angelos ailesi 113 Angelos, Mihael 113 Angelovic, Mahmud Paa, bkz. Mahmud Paa Angelovic Angelovic, Mihail 113, 139, 145 Angelus, Manuel, Selanik Despotu 113 Angeva 170 Angevinler 307 Angiolello, Gian-Maria 58, 58d, 63, 248, 248d, 249-250, 259, 271, 271d, 273d, 284, 284d, 285-286, 298d, 311,324,324d, 352, 362, 364-366, 377, 422-423, 425 Anhegger, Robert 123d, 375d Anjoular 159, 170 Ankara 72,176, 270, 274, 378, 387, 402 Ankara Sava 24 Antakya 170 Antalya (Adalia) 127, 238, 261, 267, 378 Antenor 111 Antimachia (Rachia) 127 Antivari (Bar) 290, 313, 319 Antonello, Sicilyal kundak 265 Antrobus, F. 1. 39d Apulia 181, 332, 336-338, 340, 342 Arabistan 251 Aragon 84, 117, 120, 143, 170, 229 Arat, R. Rahmeti 273d Arcadia 61, 85, 164 Arcimboldo, Giovanni 282 Arda, lhan 42 Ardinghelli, Niccol 225 Argenta bkz. Erzan Argiropulos, oannes 114 Argos 162, 203-205, 216, 276 Arianit, George 65, 143 Arianit ailesi 319 Aristoteles 360 Arnavutluk 15, 28-30,37,43-44, 56, 60, 6366, 69-70, 110, 143-144, 154, 159, 183, 217, 223-226, 229-230, 232-234, 236, 238, 259, 276, 287, 290-291, 293-294, 304, 307, 309-311, 313-314, 317-319, 337, 3 4 0 , 3 5 3 , 3 5 7 , 3 7 3 , 3 8 0 , 3 8 6 Arno 282 Arnold, T. W. 20 Arnoldstein 301 Arrianus, Flavius 420 Arslan Bey 345 Arta (Amvrakia) 65, 233, 335, 378 Artvin 345 Asanes, Demetrios 150 Asanes, Mateos 85, 151, 153,162

DZN

4S5

Asomata 82 Assos 191 Astrahan 116 k elebi 403 Akpaazade (Dervi Ahmed ki) 99d, 140,140d, 355, 385-386,398, 398d At Meydan (Hipodrom) 397 Ataullah el-Kirmani 399 Ate, Ahmed 103d Athos Da 24, 75, 155, 395 Athyras bkz. Kk ekmece Atl, Esin 325d,396d Atina 54, 60, 114, 151-152, 152d, 165-166, 203, 228, 249,378 Atsz, Nihal 16, 398d Attica 60, 62, 209 Aubusson, Antoine d' 327 Aubusson, Pierre d' 327-328, 342 Augustaion 397 Augusteum Stunu 97 Ausburg,186 Avata (Zrnov) 38, 274 Avlona bkz- Avlonya Avlonya (Avlona, Valona, Vlore) 229, 232, 234,-311, 320,335-339, 378, 384 Avusturya 161, 241, 417 Avusturyal Albert, Macar Kral Ayamavra bkz Santa Mavra Ayas Bey 334 Ayasofya (Hagia Sophia) 96-98, 105-106, 194, 255, 258,397, 4 0 8 , 4 1 0 , 4 1 4 Ayasofya Manastr 154 Ayasulu bkz Seluk Ayazmend bkz. Altnova Aydn 55, 7 7 , 1 2 6 , 3 7 8 Aydneli 415 Aydnoullar 124 Aydos 384 Aye Hatun, II. Bayezid'in kars 67-68,345346 Ayverdi, Ekrem H. 25d, 68d, 112d, 191d, 251d, 25 7d, 392d Azak (Azov, Tana) 91, 276, 298 Azap Bey 54 Azov bkz- Azak

B
Baba Burnu (Lectum Burnu) 191 Babaeski 250 Bacchus 290 Baden 280 Badoer, Giovanni 247-248 Badoer, Sebastiano 299 Bahe Kaps (Gzel Kap, Horaia) 95 Bahesaray 298 Baki 402 Bak 355 Balaban Bey 223-224, 229-230 Balat 106,305

Balbi, Domenico 190 Baldaja, Lope de 163 Balear Adalar 117 Balkesir 114 Balkan Dalar (Haemus) 41, 123, 128, 131, 153, 232, 241 Balkan Yarmadas 23, 39, 60,101, 122,143, 206, 356-357 Balkanlar 37, 44, 170, 195, 275,383,393 Ballendorf 321 Balsides 143 Bali, II. George 310 Baltaolu Sleyman Bey bkz. Sleyman Bey, Baltaolu Balyabadra (Patras) 43, 61, 145, 149, 151, 153-154,156,164,167, 228, 242 Bamberg 186 Bandello, Matteo 365 Banolu, N. Ahmed 284d Bar bkz. Antivari Barbara, Landshutlu, Bavyera prensesi 231 Barbarigo, Iacopo 228 Barbarigo, Paolo, Venedik balyozu 153, 216, 220, 223 Barbaro, Gicomo 318 Barbara, Giosafat230,265,265d, 276, 276d, 277-278 Barbara, Niccol 88, 99d Barbaro, Vincenzo 318 Barbara, Zaccaria 338, 350 Barbo, Marco 264 Barbo, Pietro bkz. Paulus, II. Barlad bkz. Birlad Barlezio, Marino 69, 233, 312 Baroncello, Bernardo Bandini 329-330 Baroncello, Carlo 243, 255, 282,329 Baroncello, Francesco 254-255,329 Barthold, W. 3 d Bartolomeo, Fra 313 Basarab, Eflak kumandan 271 Basarab, Eflak Prensi, bkz. Laiot Basel 34,363 Basilika (Sikion) 61, 62 Bakent 273, 277 Bathory, Stephen 218, 321-322 Batlamyos 220 Batra bkz. Neopatras Bausani, A. 28d Bavyera 119, 231 Bayezid, I. 32, 34, 41, 69, 77, 79, 238, 387, 412 Bayezid, II. 31,62,67, 70, 80,139,140,167, 220, 231, 245, 245d, 257, 261, 269-272, 278, 284, 286, 319, 324-325, 344-350, 352, 355-356, 361, 364, 375, 378, 384, 388,392-393,397-398,405-406,408-409, 412, 415, 425-426 Bayezid Osman bkz. Calixtus Ottomanus Baykal, Bekir Stk 171d

456

DZN

Bay ley, Charles C. 184d Beatrice, Aragon Prensesi, Matthias Corvinus'un kars 292, 300-301 Bedreddin, eyh 28, 28d, 50 Behaim, Michel 47, 47d Behramky 191 Bekic, Tomislav 15 Bela Crkva (Weisskirchen) 301 Bela Pec (Weissefels) 301, 314 Beldiceanu, Nicoar 123d, 188d, 375d, - 3 8 0 d , 384d Beldiceanu-Steinherr, Irene 109d . Belgorod Dnestrovski bkz. Akkerman Belgrad 36, 38, 41-42, 63, 109, 132-136, 136d, 137-139, 144, 148, 162, 175, 184, 223,234-235,274, 279,299-300,303,321 ;Bellay, Joachim du 232 Bellini, Gentile 324-326, 346, 363-366, . 424-425 Bellini, Giovanni 324 Bembo, Luigi 267, 290 Berat-144 Berberiler 148d Bergama (Pergamum) 58, 327 \ Bergamo 252 Berlin, Charles 107d Berlinghieri, Francesco 425, 425d Bertoldo bkz. Giovanni, Bertoldo di Bertoldo, Este lordu 204-205 Besarabya 294 Bessarion, Johannes (Basilius), Kardinal 114-115, 156, 158, 160, 167, 178, 178d, 212, 263-264, 386 Betts, R. B. lOOd Bevazan, Alvise 100 Beyaz Vadi (Paraul Alb, Valea Alba) 302 Beyazt .Meydan (Theodosius Forumu) 112 Beyrut 278 Beyehir 237-238, 268 Beyzayi 411 Bykltolu, T. 17 d Biegman, N. H. 30d, 37d, 148d, 232d, 345d Biga 378 Bigados bkz. Selimpaa Bille, T.de 370d Birge, John K. 28d Birlad (Barlad) 293 Birnbaum, Eleazar 87d Bismarck, Otto von 72 Bitola bkz- Manastr Bivados bkz. Selimpaa Blagay-201 Blahernai 95 Blashfield, E. H. 324d Blashfield, E. W. 324d Blasius Magyar Bobovac 154, 198-200 Boccaccio 365 Bocchiardo, Paolo 90

Bochalis, Eugenia 163 Bochalis, Manuel 154, 163-164 Bodanos Da 250 Bodinitza bkz. Mendenitza Bodnar, E. W. 44d Bodrum (Halicarnassus) 342 Boeotya 60, 62, 152-153, 246 Bogdan 46 Bogomil (Patarnes) 197, 197d, 198 Boazii 24, 52, 79, 82, 84-85, 88, 91, 117, 119, 167, 174, 190, 218, 236, 265, 269270, 296, 348,371,393-394 Boazkesen (Laimokopia) 83, 87 Bodan (Kara Bodan) 131, 188-189, 292, 294-296, 298-299, 302,303d, 386 Bohemya 34, 119-120, 235-236, 279, 308 Bojana bkz. Boyana Boldoni, Angelo 425 Boldu, Leonardo 230-231, 234, 288-290 Bologna 136,169, 350 Bolu 176, 201, 387 Bolvan 41,303-304 Bombaci, A. 57d, 340d Bor 284 Bordonia 153, 163 Borgia, Cesare 360 Borgia, Rodrigo, Kardinal 264 Borovica 199 Bosna 36-37,48,65,132-133,144-145,149, 154-155, 159, 165, 196-200, 201, 201d, 202, 202d, 203-210, 216-218, 223, 231, 234, 236, 241, 274-275, 279, 286, 288, 292, 299, 301, 307, 310, 314, 320, 328, 334, 344, 357, 370, 373, 377-378, 386, 416, 426 Bosna Saray bkz Saraybosna Bouillon, Godefroy de Bowen, Harold 26d, 28d, 51d, 105d, 354d Bowman, I. 379d Boyana (Bojana, Buene) Nehri 287-288, 290-291, 310 Boz (Menikon) Da 105 Bozcaada (Tenedos) 211, 246 Bozoklu 346 Brdelen (Sabac, Sabacz) 279, 281, 299, 300, 302 Braccio, Carlo da 310 Braila bkz- brail Brandenburg 327 BrankoviC ailesi 145 Brankovid, George 34-38, 41, 44,48-49, 54, 60, 63, 66, 74, 100, 103, 108-109, 122123, 135, 139, 145, 328, 372 Brankovic!, Gregor (Kei Germanos) 139, 145,148,155 Brankovic!, Helena Palaiologova 145, 155, 167 Brankovic!, irene 139 Brankovi, Jelena 145, 154

DZN

.457

Brankovic, Lazar 108, 139, 145, 149, 154155, 167,328 BrankoviC, Stjepan 108,139, 145, 154 Brankovid, Vuk 108 Braov (Kronstadt, Oraul Stalin) 35, 190 Bratianu, Georges 296d Brescia 101, 252 Brezice bkz- Rann Briatico 329 Brindisi 229, 335-337, 416 Brockman, Eric 327d, 340d Broos 321 Broquiere, Bertrandon de la 42, 46, 358, 358d Brown, H. 52d Browne, E. G. llOd, 400d Bruck 280, 334, 344 Bruni Leonardo 184d 417, 421 Bryer, Anthony 174d Bua, Peter 157 Buda 36, 38-43, 46-48, 88, 132-133, 154, 188, 190, 223 , 234-235 , 273 , 290, 292, 298,301-302, 308, 322, 378, 420 Budva 290, 319 Buene bkz. Boyana Buhara 404 Buhari, eyh 72 Bulgaristan 50, 58, 65, 209, 225, 287, 309, 35 7 , 3 7 3 , 4 1 1 Bunic, Jakob (Gicomo de Bona) 216, 303 Buonaccorsi, Filippo (Callimachus) 43 Burak Bey 33 Burcia bkz Burzenland Burckhardt, Jacob 282, 282d, 360 Burgonya 70,119, 119d, 120,159,174, 209, 280, 295 Burhaneddin, Kad 32 Burlo, Francesco 336 Burrill, Kathleen R. F. 29d Bursa 23, 25, 30d, 31,33-34, 40-41, 47, 5455, 58-59, 63, 67, 69-70, 74, 78-79, 95, 140, 176, 180, 219, 224, 226, 244, 252, 258, 274, 286, 327, 344, 355-356, 378, 384,387,392,394-397,402,405-413,415 Burzeland bkz. Burzenland Burzenland (Burcia, Burzeland) 186 Bykada 305 Byk ekmece (Rhegion) 251, 393 Byk skender 221, 416, 420, 420d, 421 Byk Leon 112

c
Cafer elebi 403 Cahen, Claude 26d Calabria 337 Calbo, Alvise 247-24.8 Caldora, Antonio 308 Caleba, Dimitri 115

Calimera 329 Calixtus, III. 64, 121, 133, 135-138, 141, 144-145,155,159,171-173, 213, 281 Calixtus Ottomanus (Bayezid Osman) 213, 235, 280-281 Callimachus bkz- Buonaccorsi, Filippo Calzina, Bettino da 205 C m i 3 9 9 , 402, 421 Campis, Jacopo da, bkz Promontorio, Jacopo de Canale, Niccol da 242, 246-248, 264 Canale Vadisi 314, 344 Candaroullar 176d Candeloro bkz. Alanya Candia bkz. Kandiye Canm, Rdvan 400d Caoursin, Guillaume 327, 340, 340d, 341, 351 Capelliler 202 Capello, Francesco 253, 253d Capello, Giovanni 227 Capello, Vettore 193, 203-204, 212, 228 Capistrano bkz. Giovanni da Capistrano Capo d'Istra 318 Capponi, Francesco 243 Capponi, Vermiglio 243 Capponiler 202 Capranica, Angelo 264 Capua 162 Caracoxo bkz. Kara Hasan Caraffa, Oliviero 264, 267 Caralis bkz- Kreli Carallia bkz. Kreli Carducci, Lorenzo 243, 329-330 Carinthia 279, 292, 299, 301, 314, 344, 417 Carlos, V. (Charles Quint, V. Karl, arlken) 40 Carhiola 241, 279, 292, 299, 301, 314,320321,344, 417 Carroll M. 83d Carso bkz- Kras Carter, Francis W. 30d, 37d, 148d, 345d Carthusia 422 Carvajal, Juan de 133, 149, 181, 213, 235 Casimir, IV., Polonya Kral 75, 266, 278, 292 Castello bkz. St. Peter Castello Belgrado 334-335 Castello della Gracia bkz- Eski Hisarlk Castiglione, Raffaele 46 Castriota ailesi 319 Castriota, Andronike Castriota, George bkz. skender Bey Castro, Giovanni de 214 Caterina Comaro, Kbrs prensesi 276-277, 288 Catherine, Kontes Kantakuzenos 242, 253, 335, 384 Catherine, Uzun Hasan'n kars bkz- Despina Hatun
I -3

458

DZN

Cattaneo, Maurizio 90 Cattaro bkz. Kotor Cecily, ngiltere prensesi 349 Cedhin 224 Celaleddin ed-Dewan 399 Celaleddin Rumi 311 Celje bkz. Cilli Cem (Cem Sultan) 81,162, 162d, 260, 270, - 270d, 271, 273-275, 286, 325-326, 347" ~548,349d, 353,364 Cenova 23-24,43,46, 52, 56-57, 68, 75, 79, 84, 87-88, 90-92, 94, 99, 102-103, 110, 116-117, 120, 124, 126, 129, 131, 161, 168, 177, 193-194, 217-218, 227, 235, 243, 296, 296d, 298, 307, 338, 366, 382, 418,422,426 Cephalonia bkz. Kefalonya Cerknica 344 Cervantes Savedra, Miguel de 183 Cesana 423-424 ; Cesarini, Giuliano 36, 41, 48-49, 53, 53d Cetatea Alba bkz. Akkerman Cetatea Neamtzului 302 Chalcis bkz Khalkis Chambers, D. S. 23d, llOd Charlemagne 370 Charles, VII., Fransa Krah 117, 119,' 138, 159,170,173-174 Charles, VIII., Fransa Kral 76, 353 Charles, Anjoulu 77 Charles, Yiit, Burgonya Dk 280-281 Charles Quint bkz- Carlos, V. Chimara bkz. Himare Chimsee Piskoposu bkz. Kraiburg, Bernhard von Chindalar 155 Chios bkz. Sakz Adas Chlomoutsi bkz. Holumi Choniates, Mihael 152 Chorlu 224 Christian, I., Danimarka ve Norve Kral 117 Chrysoloras, Manfredonia 116 Cihanah 67 Cilli (Celje) 301, 314 Cilli ailesi 138, 145, 334 Ciriaco, Anconal 111, 418 Ciriaco de' Pizzicolli (Anconal Cyriacus) 44, 46, 46d, 47, 47d, 57-58, 58d, 81, 86, ,116,363,417 Cirkovic, Sima 201d Civitavecchia 214 Clemens, XIV., Papa 337 Cocco, Iacopo 91 Cocco, Niccol 253 , 253d, 324, 339-340, 350 Colchis 172 Colli, Gherardo de 234, 249, 259-260 Colomboto, Spineta 130

Comines (Commynes), Philippe de 323, 323d, 3 4 9 , 3 4 9 d , 362 Comnena, Catherine, bkz- Despina Hatun Condolmieri 44 Condulmer, Francesco, Kardinal 49 Constantinus, Byk 100, 194 Contarini, Ambrogio 265, 265d, 277-278 Contarini, Francesco 304 Contarini, Gian-Matteo 223 Contarini, Iacopo 99 Conti, Sigismondo de' 338 ook, M. A. 388d Corbin, Henry 416d Comaro ailesi 90, 266 Cremona 44, 252, 418 Crespo, Niccol 266 Crispo, Elisabetta 130 Crnojevic, Ivan 290, 313 Crnojevic ailesi 233 Cugir321 Cursul Apei (Rumniai Sarat) 292 Curtius, Quintus 111 Cyriacus, Anconal (Anconitanuslu) bkz. Ciriaco de' Pizzicoli

akmak, Memlk Sultan 54, 67, 217 anakkale Boaz 47, 49, 52, 68, 73, 79, 119, 176, 190, 194, 211, 215, 224-225, 235, 246, 253-254, 265, 267-268, 275277, 291, 295-296, 298, 309, 327, 340, 346 andarl ailesi 28, 103, 374 aramba Suyu 237 iek Hatun 162, 364 inili Kk (Sra Saray) 218, 287, 395 irmen 250, 273, 303 uhadar, I. H. 365d uhadar, M. 365d Dagno (Dajino) 290, 310 Da Pazar 238 Dajino bkz- Dagno Dalmaya 23, 29, 133, 137, 144, 196, 199, 202-203, 231-232, 236, 241, 247, 267, 291,301,317,344 Dan, Eflak voyvodas 64, 66 Dandolo, Andrea 211 Dandolo, Enrico 84, 212, 212d Danimarka 117 Danjovil, Nikola 384 Dante Alighieri 368 Daphni bkz. Eziova Darab Bey 273 Dario, Giovanni 316, 318-319,324 Darius, Pers Kral 82 Davanzo, Pietro 88 David, "Osmanl prensi"

DZN

.459

Davis, Fanny 219d Davud, Murad Bey'in szde olu 75, 75d, 115 Davud Paa, Rumeli Beylerbeyi 54, 211, 268, 271,273,287,304,311-312,405 Daye Hatun (Hundi Hatun) 32 Day Karaca Bey 88-89, 99, 101, 122-123, 134 Debar bkz Debre Debre (Debar, Dibra) 65, 143 Decel, Aurel 52d, 116d Dei, Benedetto 169-170, 170d, 194, 200, 222, 225-226, 243, 254, 330, 332, 334, 417,423,426 Deissmann, Adolf 420, 42 d Delfi 397 Delos 418 Demetrios, Palaiologos bkz Palaiologos, Demetrios Demir Kap 35, 321 Demirci 396 Dervi Ahmed Aki bkz, Akpaazade Despina Hatun (Catherine Comnena) 171, 175,195, 266 Deubner, Ludwig 332 Devel Karahisar bkz Yeilhisar Dibra bkz. Debre Diedo, Alvise 90-91 Diedo, Antonio 96 Diedo, Francesco 234-235 Dilger, K. 113d Dillich, Wilhelm 257 Dimetoka 62-63, 84, 88, 166, 225, 250,348 Dimitri, Yunan kanlaryas ktibi 59 Dionisios, Morali, patrik 373 Diyarbakr (Amid, Kara Amid) 171, 177 Djurdjev, B. 201d Dobruca (Dobruja) 52, 302-303 Dobruja bkz. Dobruca Doczy, Ferenc 301 Doczy, Peter 301 Dolfin ailesi 90 Dolfin, Zorzi 110, 11 d Dolmabahe Saray 218 Dolnji Kraji 199, 201 Don 172 Donatello 324 Dorino, I. bkz. Gattilusio, I., Dorino Doxas (Doxies) 164 Dlger, F, 57d Dracul, bkz. Vlad, II.; Vlad, III. Dra (Durazzo, Durres) 37, 143, 224, 229230, 233, 259, 290, 319, 336, 339, 393, 416 Draperio, Francesco 46, 57-58, 126-127 Drava (Drau) Nehri 3 1 4 , 3 2 1 , 3 4 4 Drina 198, 207-208, 231, 287, 290 Drisht bkz. Drivasto Drivasto (Drisht) 230, 310, 312-313

Dubrovnik (Ragusa) 30, 30d, 36-37, 39, 44, 75, 104, 122, 144, 148, 148d, 153-154, 159, 168, 168d, 197, 201-202, 213, 216217, 223, 228, 231-234, 236, 254, 260, 275, 290-291, 303, 315, 326, 335, 344345,386-387,422,424 Dugdale, B. 370d Dukagin ailesi 233, 319 Dukagin, Nikola 304 Dukagin, Paul 143 Dukas 25d, 29, 31, 67, 71, 73 , 73d, 74, 77, 79, 82-84, 86, 88, 94, 96, 98, 102, 106, 108-109, 126-130, 149, 175-176, 178, 187, 189, 191,194 Dulcigno bkz. Ugn Dulkadirliler 67, 345, 346 Dupnica 393 Durazzo bkz- Dra Durres bkz. Dra

Eberhard, Wiirttembergli 236 Ebu Amr Osman 327 Ebu Eyyub 94, 111-112, 354, 408 Ebu Hanife 404, 410 Eck, Alexander 298 Edirne (Adrianople) 16, 25, 30-31, 33-34, 37, 41, 46-50, 52-55, 55d, 57-59, 62-66, 68-70, 72-74, 77, 79, 81-82, 84-85,88-89, 103-104, 107-109, 113-114, 122-124, 127-130, 132, 139-141, 149, 154, 162, 166, 176, 180-181, 188, 195, 197, 199, 207, 225-226, 232, 240, 250, 254, 258, 269-270, 273 , 275, 295, 298, 302-303, 315, 347, 354, 364, 378, 384, 387, 392395,397, 401, 4 0 8 , 4 1 1 - 4 1 3 , 4 1 8 , 4 2 0 Edward, IV., ngiltere Kral 349 Eflak 35, 39, 43, 46, 53, 60, 64-66, 75, 118, 131-132, 182, 184, 186-190, 197, 209, 271, 292-293, 297,302-303,321-322,386 Ege Adalar 24, 44, 75, 124, 131, 137, 176, 194, 253, 259, 418 Ege Denizi 23, 56, 62, 68, 96, 116,124,129, 137, 194, 203, 211, 215, 242, 246, 264, 267, 425 Eri Kap 111 Eriboz (Euboea, Negroponte) 30, 56, 68, 100, 110, 153, 194, 204, 211, 223, 227228, 242, 244, 246, 248-249, 249d, 250253, 264-266, 275-276, 282, 317, 326, 336-337,340,378,384, 418, 422 Ehrenkreutz, A. S. 16d Ekmek Tarlas (Kenyermez) 321-322 Ekzamil bkz. Germehisar Elbasan 224, 224d, 229, 232, 259 Elba bkz. Zamant Elbistan 67, 345, 364 Elezovic 168d, 291, 303d, 326d Elis 164

460

DZN

Elizabeth, ngiltere prensesi 349 Elizabeth, Macaristan'n ana kraliesi 38, 63 Elvan Bey 207 Emerich, Ban, Zapolyal 206-208 Eminek, Kefe valisi 296-297 Enez (Aenos, Inoz) 99, 129-130, 132, 166, 179, 242,383 Epibatos bkz Selimpaa -Epidaurus (Epidhavros) 162 ~ Epidhavros bkz Epidaurus Epir (Epirus) 30, 65, 113, 144, 209, 233 Epirus bkz Epir Erasmus, Desiderius 358 Erdel (Transilvanya) 34-36, 38, 46-47, 84, 186, 189-190, 293, 321,381 Ereli (Heraclea), Karadeniz'deki 82, 179 Ereli, Konya'daki 251 Ereli, Marmara'daki 104 Eretnalar 32 Ergin, Osman 393d Erinyes 114 Erizzo, Antonio 84 Erizzo, Paolo 247-248 . Ermenek (Germanicopolis) 238 Ermeniler 180-181 Ermenistan 171-172, 179,376 Ertaylan, smail Hikmet 18 Erzan (Argenta) Nehri 229 Erzi, Adnan 398d, 403d Erzincan 177, 237, 269, 272 Erzurum 177 ' Eski Foa 46d, 242 Eski Hisarlk (Castello della Gracia) 275, 295 Eskiehir 411 Este 204 Estella (Stella) Esterabad 50 Eref, Msr Sultan 405 Etiyopya 376 Ettinghausen, R. 108d Euboea bkz Eriboz Eugenius, IV., Papa 39, 39d, 44, 49, 52, 63, 214 Euripos 153 Evvoia bkz- Eriboz Eyp 389, 412 Eziova (Daphni, Jezevo) 75, 155, 335 Fahreddn Acemi, Mfti 50, 140, 240, 407, 413 Famagusta bkz- Magosa Fane bkz. Phanes Fatima Hatun 162 Fazlullah 50 Federico, III., Urbine Dk 340 Fenari, Ali el 412, 412d Fenari, Hasan elebi el 413

Fenarizadeler 412, 412d Fener (Phanar) 104-105, 256 Fener Ky 194 Feodosiya bkz. Kefe Feramurz 410 Ferecik (Ferrai) 130 Fergana 416 Ferrai bkz Ferecik Ferrante (1. Ferdinand), Napoli Kral 159, 169-170, 184, 216, 229, 252, 267, 278, 291-292, 295, 308-309, 326, 329-330, . 334,337-339, 342, 360, 368, 422, 424 Ferrara 181 Ferrara, Constanzo da 326, 326d, 334, 424, 424d Frat 272 Filarete (Antonio di Pietro Averlino) 219, 394 Filelfo, Francesco 75-77, 116, 116d, 117, 159, 212, 222, 248, 264, 278, 394, 417418, 425 Filelfo, Giovanni-Maria 425 Filibe (Philippopolis, Plovdiv) 30, 37, 40, 109, 128, 176, 181, 223, 298, 303, 373, 378, 384 Filibecik (Philippi) 250 Filistin 71d, 137, 174 Fine, ]. V. A. 201d Firdevsi 400, 420 Firuz Bey 83, 109, 144 Fisher, Sidney N. 349d Floransa 3 5 , 3 9 , 54, 84,101d, 104, 117, 120, 136, 152, 159-160, 168-170, 173, 193194, 200, 202-203, 209, 214, 218-219, 223, 225-227, 235, 243-244, 247, 249, 252, 254-255, 281-282, 292, 295, 314, 329-330, 332, 334-335, 338, 348, 386, 388, 394, 417, 422-426 Floransa Konsili 35, 39 Florescu, Radu 53d, 294d Foa 370 Foa 5 7 , 1 2 7 , 1 2 9 , 226 Fogliana 307 Fojnica bkz. Foynia Fontana, Giovanni 130 Foscari, Francesco 23, 57, 139-140 Foscarini, Alvise 212, 248 Foscarini, Luigi 159 Foscolo, Andrea 56-57, 59 Foynia (Fojnica) 201 Franck, Sebastian 358 Frank 124, 128, 165 Frankfurt 119-120 Fransa 15, 31, 62, 76-77, 84, 88, 111, 117118, 120, 159, 170, 173-174, 181, 209, 252, 2 6 3 , 2 8 1 , 3 1 4 , 3 3 9 , 3 5 3 , 4 2 2 Frantzes 25d, 67, 77, 83d, 87-88, 90, 92, 9596, 98, 1 0 1 , 1 5 1 , 1 5 7 , 1 6 7 Frasak, Atanasije 46

DZN

.461

Freducci, Othman de Lllo 425 Freely, John 307d Friedrich, I., Wittelsbach palatin kontu 181 Friedrich, II., mparator 364 Friedrich, III., mparator 39, 75, 84, 102, 118-120, 138, 158, 161, 172, 181, 197, 205, 236, 241, 264, 272, 280-281, 292, 300,323, 325d, 344, 417 Friesach 314 Friuli 248, 277, 307-308, 310, 3 1 4 , 3 3 4 , 3 4 4 Fuzuli 402 Gabell, Leona C. 174d Gabriel, Albert 59d, 69d, 238d, 326d Gail 314 Galante, Abraham 107d Galata 87, 89,91, 95-96,102,126,167,180, 1 9 3 , 2 2 1 , 2 2 7 , 2 4 3 , 3 8 3 , 4 1 0 , 422 Galatya 46, 305 Gardiki 163 Gattilusio, 1., Dorino 57, 99,127, 129 Gattilusio, II., Dorino 129-130, 166, 191, 193 Gattilusio, Domenico 126-130, 141, 191 Gattilusio, Giorgio 129 Gattilusio, Luchino 191, 193 Gattilusio, Maria 193 Gattilusio, Niccol 127-128,130, 191-193 Gattilusio, Palamede 129 Gattilusio ailesi 129, 131, 137, 141 Gaza, Theodoras 114 Gazali 404, 405 Gebze 236, 347 Gedik Ahmed Paa 240, 261-262, 284-286, 296,304, 311, 311d, 313, 335, 337,339 Gelibolu 29, 47, 53, 56, 73, 79, 82, 84, 88, 114, 126-130, 175, 194, 226, 241, 244, 265, 269, 278, 344, 378, 383, 425 Geminianesis, Callimachi 43d Gennadios, II. (Yorgo Skolarios), patrik 85, 104-106, 116, 116d, 1 8 1 , 3 0 6 , 3 5 2 , 3 7 2 Georg, Meister, top dkmcs 340-342 George, VIII., Imereti Kral 172 George, Birader, Mhlenbachl 35, 35d, 357-358, 358d Germanicopolis bkz Ermenek Germanos, kei bkz Brankovid, Gregor Germehisar (Ekzamil, Hexamilion) 60-61, 150, 204-205 Germiyan 77 Gevele bkz. Kevele Gicomo, II. 130 Gibb, EliasJ. W.400d Gibb, Hamilton A. R. 20, 26d, 28d, 105d, 354d, 379d Giblet, Moses 170 Giese, Friedrich 168d Gilan 399, 415

Gill, Joseph 35d, 39d, 52d Gilles (Gyllius), Pierre 306 Giovanni bkz Jehan Giovanni, Bertoldo di 330, 332, 424 Giovanni da Capistrano (Capistranolu John) 123, 133-138,313 Giovanni da Tagliacozzo 133, 135 Giovio, Paolo 259 Girit 44, 57, 88, 114, 137, 183, 220-221, 226, 236, 247, 259, 278, 291,318, 418 Giuliano 39 Giusti, Aldovrandino de' (Zusti) 57 Giusti, Bartolomeo de' 59 Giustiniani, Bernardo 248 Giustiniani, Galeazzo 244 Giustiniani, Leonardo 94 Giustiniani ailesi 127, 244 Giustiniani-Banca, Andreolo 46, 57 Giustimani-Longo, Giovanni 84, 90, 94-96 Giustiniani-Longo ailesi 245 Giustiniano, Orsato 159, 211 Gizdavic, Stojko 46, 48 Glan 301 Glubocica 109 Goethe, Johann Wolfgang von 368 Goldman, Israel M. 107d Golemovi, George 139 Golubac bkz. Gvercinlik Gondar 172 Gonzago, Francesco, Kardinal 228 Gonzalez de Clavijo, Ruy 178, 305 Goodwin, Godfrey 25d, 112d, 219d, 257d, 284d Gorizia 301, 307, 334 Gotlar 173 Gkbilgin, M. T. 81d Gkeada (Imbros, mroz) 24, 99, 124,129'130, 166, 227-228, 242, 246 Gkyay, Orhan aik 416d Gllner, Cari 378 Glpnarl, Abdlbaki 50d Grdes 396 Gradenigo, Domenico 314 Gradiska 307, 318 Grafeneck, Ulrich von 235 Gragg, Florence A. 174d Grant, Johann 90 Gray, Basil 325d, 363, 363d Graz 344 Grey, Charles 265d, 271d . Grisumpsa 203 Gritti, Battista 318,335, 350, 357 Gritti, Triadan 287-288, 290, 291 Gritti ailesi 90 Grmek, Mirko Drazen 390d Grosswardein bkz. Vrad Grunebaum, G. E. von 354d Gubolu, Mihail 132d, 189d Guglielmo, II., Naka Dk 124

462

DZN

Guicciardini, Francesco 330d Guiscard, Robert 174 Gunduli, Vlahusa 236 Gurk bkz. Krka Glbahar bin Abdullah (Glbahar Hatun) 62, 70, 256 Glah Hatun 70 Gmlcine (Komotini) 250, 261-262, 378 --Gmhane 345 ~ Grani, Molla (Ahmed ibni smail) 40-41, 405-406, 410, 412 Grcistan 138, 171, 345 Grds (Korinthos) 61-62, 85, 121, 150151,153-154, 162, 204-205, 228, 304 Gvercinlik (Golubac, Taubersburg) 48, 108,148-149, 274 Gzel Kap bkz. Bahe Kaps Gyllius 307d Gyr bkz. Yankkale Habeistan 171-172 Habsburglar 138, 209, 280, 308 Hce-i Cihan (Ebu'l-Fadl Mahmud ibn eyh Muhammed) 399 Hac Giray, Krm Han 117, 296 Hac Halife 356, 412 Hac Muhammed 267, 275-276 Hadzibegi, H. 379d Haemus bkz. Balkan Dalar Hafz 402 Hagia Sophia bkz- Ayasofya Halasi-Kun, T. 16d Halecki, O. 46d, 47d, 48, 49d Halep 241 Halevy, Mayer A. 107d Halicarnassus bkz. Bodrum Hali 67, 82, 84, 89, 91-92, 95, 194, 226, n 243,275,305,394 Halil Paa, andarl 37, 47, 50-51, 55, 5859, 67, 73-74, 79, 82-83, 86, 91, 98, 103, 112,356,364 Halkedon bkz. Kadky Halley, Edmund 139 Hamburg 210 Hamideddin, Laristanl (el-Lari) 347, 389 Hamideddin, Molla 41, 408 Hammer-Purgstall, Joseph von 18,381,401d Hamza, skender Bey'in yeeni 144 Hamza Bey, kapudan- derya 126-128, 130 Hamza Paa 55, 90 Hamza Paa, Selanik valisi 156, 187, 189, 238 Hamza Zenevisi 162, 164-165 Hanna, Sami A. 191d Hannibal 347 Has Murad Paa 240, 240d, 271-272, 283, 312,392 Hasan, Grds kumandan 121

Hasan (Hasan Bey), sfendiyarolu smail Bey'in olu 176 Hasan Aa 135 Hasan Bey, eli 324 Hasan Bey, Evrenosolu 321 Hasankeyf (Hsnkeyfa) 278 Hasky 232, 240, 283, 286 Hasluck, F. W. 112d, 354d Ha tat, Gilanl 415 Hatibzade (Molla Mehmed) 406-407, 415 Hatszeg Dalan 321 Hatun binti Abdullah bkz. Hma Hatun Havsa 250 Hayali bkz. emseddin Hayreddin (Ariadeno) 336 Hayreddin (Mustafa) Bey 337 Hayreddin Hzr Paa 245 Heers, Jacques 46d Hegel, Georg Wilhelm Friedrich 368 Heimburg, Gregor von 161 Hekali 230 Hekim-i Kirmani 389 Helena, Trabzon imparatoriesi 179, 206 Helenler 179 Heller, Erdmute.231d Heraclea bkz- Ereli Herakleion bkz. Kandiye Herat 404, 412 Hermannstadt bkz- ibiu Herodotos 111 Hersek (Herzegovina) 37, 201, 201d, 206, 231,344-345, 373, 378 Hersekolu Ahmed Bey (Stjepan Koaca) 311,334 Herzegovina bkz. Hersek Hess, A. C. 19 d Hexamilion bkz. Germehisar Heyd, Uriel 375d Hrvatistan 138, 154, 199, 231, 241, 279, 292, 2 9 9 , 3 0 1 , 3 1 4 , 3 4 4 Hsnkeyfa bkz. Hasankeyf Hzr, Balaban Bey'in yeeni 224 Hzr Bey, Molla 410-411 Hzr Bey elebi 140 Hzr elebi 33 Hzr Paa, Kara 33, 40, 67, 153, 175, 179 Himare (Chimara) 143 Hindistan 116, 171-172, 299 Hinz, Walther 17 d Hipodrom bkz- At Meydan Hoca Ataullah el Kirmani Hoca Hayreddin 406 Hoca Hzr 53, 55 Hoca Sinan Paa 285-286,311, 415 Hoca (Tacir) Hasan 409 Hoca-i Cihan (Ebul Fadl Mahmud ibni eyh Muhammed) Hocazade (Molla Mustafa) 405-407, 409, 411,414
T - f , .

DZN

.463

Hohe Tauern 344 Hohenfeld, Lucia von 280 Holstein 257 Holt, P. M. 398d Holumi (Chlomoutsi, Tornese) 121, 164 Hopkins, A. A. 324d Horaia bkz Bahe Kaps Horasan 399, 413 Hokadem, Suriye ve Msr Sultan 217, 345-346 Hotin 303 Hovagim, patrik 180 Hrisoloras, ioannes 75 Hristodoulos, mimar 255,394 Huard, Pierre 390d Huart, CI. 112d Hum 197, 200 Hundi Hatun bkz. Daye Hatun Hunyad, Janos 38, 41, 46-47, 47d, 52-53, 53d, 54d, 63, 65-66, 70, 75,100-102,109, 131,133,136,138-139,143, 205, 235 Hunyadi, Matthias, bkz Matthias Corvinus Hurrem Bey bkz. lyas Bey, Haramba Husam(eddin, Molla Mustafa) 412 Hussey, John 24d Hdavendigr geitleri 384 Hma Hatun (Hatun binti Abdullah) 3031,69 Hnkr ayr 347 Hsameddin (Molla Mustafa) 412 Hseyin, molla bkz. mmi Veled Hseyin, eyh, Krt Beyi 177 Hseyin Baykara, Horasan Sultan 273 Hsrev, Molla (Mehmed) 47, 55, 58-59, 240,344,407-411 ' Hymettus Da 152 I Iacopo, Gaetal Maestro (Yakup Paa) 81, 87,178, 207, 220, 226-227, 232-233, 254, 254d, 255, 284, 347-348, 353, 365, 385, 390, 418-419 Iconium bkz- Konya Ilok (Ujlak) 138 Ilissus 152 Imber, C. 24d Imbros bkz. Gkeada Inoz bkz- Enez Ioannna bkz. Yanya Ionica 329 Iorga, N. 18, 86, 87d, 90, 279d, 384d, 387d Ishafan 278 Isidor, Kardinal 85, 96 Isonzo (Soco) Nehri 307-308,314 sparta 396, 407 Istranca Dalar 148,153, 167, 260 Istria 196-197, 207, 213, 234, 240,307 Iltan, Fikret 25d Ithomi Da 85, 164

Itkowitz, N. 24d Iustinianus, I., mparator 1 9 4 , 3 9 2 , 3 9 4 , 3 9 7 Ivan, III., Vasilevich, Rus Grandk 167, 264 berya 171 bn Batuta 26d bn Sina 232 bn Taribird 217d bni Temid (Mustafa ibni brahim at Temd) 406 brahim, sadrazam 356 brahim Bey, Isfendiyarolu 34 brahim Bey, Karaman beyi 29, 39-40, 44, 47, 51, 51d, 77-78, 110, 170-171, 209, 237, 237d brail (Braila) 188 kiz Top Kaps 218 lyas Bey 77 lyas (Hurrem) Bey, Haramba 206 lyas Fakih 33 mereti 172-173 mparatorluk Kaps (bb- hmayun) 218 mroz bkz. Gkeada nalck, Halil 18, 24d, 25d, 42d, 48d, 51d, 59d, 64d, 68d, 80, 92d, 103d, 104d, 108d, 113d, 144d, 148d, 149d, 162d, 168d, 190d, 202d, 240d, 252d, 298d, 305d, 336d, 379d, 380d, 384d, 385d, 388d, 398d nebaht (Lepanto, Naupaktos) 61, 203, 278, 304, 309,319, 369d, 375d negl 176, 252,411 ngiltere 117-118, 120, 181, 209, 263, 281, . 325,339,426 oannes, Palaiologos, VIII. 43, 54, 60, 66 psala 130 ran 28, 33, 40, 50, 96, 116, 138, 140, 172, 230, 240, 242, 258, 263, 266-268, 277278, 314, 318, 350, 352, 355, 369, 389, 395, 399-400, 404, 407-408, 412-413, 415,420 sa Bey (shakolu) 122-123, 144, 163-164, . 231,236,321,389 sfendiyarolu smail Bey 171, 176, 176d Isfendiyarolu Kzl Ahmed 176 shak, brahim Bey'in olu 237-238, 240, 262 shak Bey (Kralolu, Sigismund Tomasevic) 163, 201-202,377 shak Bey, Evrenosolu 36, 41 shak Paa 33, 72, 74, 77, 87-89, 113, 166, - 188, 197-198, 252, 261, 275, 279, 285, 349,393 skender, Byk 352 skender Bey (George Castriota, Skanderbeg) 54, 54d, 64-66, 69-70, 162, 183-184, . 209, 216, 223-224, 228-230, 233, 236 skender Bey, Bosna sancak beyi 307,310,344 .fTn- fin - ^ - ,

464

DZN

skender Bey, Georgios Amirutzes'in olu skender Bey, Makedonyal 111 skender Bey, Mihalolu 249, 300-301, 303, 310,313-314,321 skender elebi, Sinan Paa'nn olu 403 skender Paa 426 skenderiye 170 skit 172 ~4koya 120 " smai Bey, Sinop Emiri, sfendiyarolu 34, 46, 92, 139, 173, 237 smail Paa, hadm, kapudan- derya 130, 141, 161 spanya 56,-86, 118, 181, 209, 264, 372 stanky (Kos) 126-127 stifa (Thebes) 60-62, 153, 165-166, 205, 249 kodra (Scutari, Shkoder) 70, 143, 230, 233-234,288,290-291,309-311,314-315, 317-318,320,378 talya 23, 29, 31, 36-37, 39, 44, 46, 49, 58, 68, 70, 76-77, 80-82, 84, 99, 100, 107, 111, 114-124, 126, 129, 132-133, 139, 144, 153d, 155-159, 161-162, 167, 169170, 173, 178, 181, 183-184, 191-193, 196, 202-203, 209, 212-216, 218-219, 221, 228-231, 235-236, 241, 243, 248249, 252, 254, 264, 268, 281-282, 287288, 291, 294-295, 297, 299, 301-302, 304, 306-310, 314, 317, 319-320, 323324, 329, 332, 335-340, 347, 349-350, 357, 360-364, 381, 385, 388, 392, 394, . 396-397,416-424,426 yas Aa 394 yas Bey, Hersek sancakbeyi 345 yas Efendi 40 yas ibn Abdullah, mimar 257 yi Philip, Burgonya Dk iyonya 320, 328, 335 zladi (Zlatitsa) 41, 128-129, 131 zmir 57, 127, 268,378 zmit (Nicomedia) 82, 327 zmit Krfezi 236 znik 378, 3 9 5 , 4 0 7 , 4 1 1 zvornik 208

Jezevo bkz. Eziova Jirecek, Constantin 36d, 370, 370d John, Capistranolu, bkz. Giovanni da Capistrano John, skender Bey'in olu 233 John, papaz 172 Jones, J. R. M. 73d, 94d, 99d, 103d, 11 d, 363d, 424d Jones, Michiel 323d Jones, P. J. 184d Jrg, Nurembergli, top dkmcs 132, 132d, 207, 288, 288d, 340 Judcnburg 344 Julia, Pere 90, 99 Julius, II. (Giuliano della Rovere), papa 339 Julius Caesar 352 K Kad Kprs 393 Kadky (Halkedon, Khalkedon) 411 Kadzade-i Rumi (Molla Mahmud ibn Mustafa) 413-414 Kaffa bkz. Kefe Kahire 67, 217, 217d, 218, 225, 237, 251, 405, 411,413 Kalamai bkz. Kalamata Kalamata (Kalamai) 153, 157 Kalavrita 151, 153, 156, 164 Kale-i Sultaniye Kalo loannes bkz. Komnenos, oannes, IV. Kamenica 123 Kandiye (Candia, Herakleion) 247, 259 Kanitz, Felix 304 Kantakuzenos, Manuel 98, 113, 121, 150 Kantakuzenos, Thomas 139, 383 Kantakuzenos ailesi 104, 113,384 Kantorowicz, Ernst 364, 364d Kapadokya 175 Kapal ar 283 Kapl Derbend Kaps (Traianus) 41 Kapronca (Kopreinitz, Koprivnica) 292 Kapsali, Elijah 106 Kapsali, Moe, bahaham 106 Kara Amid bkz- Diyarbakr Kara Bodan bkz- Bodan Kara Hasan (Caracoxo, Kara Hseyin) 139140 Kara Hseyin bkz. Kara Hasan Kara Ylk 171 Karaca Bey, Paa 53-54 Karada 65, 233, 290 Karadeniz 24, 51-52, 82, 84, 89-90, 101, 103, 116-118, 124, 167-168, 173, 174d, 175-176, 179d, 180, 187, 190, 209, 224, 244, 266, 270, 276, 296, 298, 302-303, 319 Karaferye 378 Karahan, A. 400d Karakoyunlu 67, 217, 242

Jacques, II., Kbrs Kral 261, 276-277 Jacques, III. 277 Jacobs, Emil 115d, 332d, 334d, 421d Jajce bkz. Yaya Jaketa 162 Jaksic, Demeter 322 Jami, Molla Jan Hus'cular 236, 241 Janin, R. 89d Jean, Cleve Dk 159 Jehan (Giovanni) 349 Jelena (Maria), Bosna Kraliesi 202

DIZIN

<165

Karaman (Larende) 235, 238, 240-241, 250251, 261-262-263, 266, 269-270, 305, 378,395 Karaman, brahim Bey'in olu 237 Karaman Beylii 29, 67, 77, 170-173, 236, 237d, 240d Karamani Mehmed Paa bkz- Mehmed Paa, Karaman Karatavuk Meydan 64 Karay Mirza, 296 Kartran 250, 271 Kartranl Sleyman Bey bkz. Sleyman Bey, Kartranl Karitaina 150d, 153, 164 Karkin 410 Karl, V. bkz- Carlos V. Karl, XII, sve Kral 250 Karheli (Akarnania) 233 Karlzadeler bkz. Tocco, I., Carlo Karlsburg bkz. Alba Iulia Karolenjler 387 Kartl 172 Karya 124, 2.68 Kasm Bey Kasm Bey, Karamanl, brahim Bey'in olu 237,251,261,268-269 Kasm Paa 41, 42, 89, 176, 179 Kasmpaa 91 Kastamonu (Kastamuni) 34, 176, 237, 269, 378,384,400 Kastilya 178, 178d Kastrimenon 164 Kastritsa 153, 157, 163 Kastron (Kios) 126 Kifi 397,398d Katalanlar 67, 90, 128, 163,191, 192, 254 Katalonya 117 Katavolenos, Thomas bkz- Yunus Bey Katharina, Bosna'nn valide kraliesi, Stjepan Tomas'm dulu 202 Katharina, Stjepan Tomasevic'in yar-kardei 201 Kavala 250 Kavalla bkz. Kevele Kay, John 341 Kaytbay 327 Kayseri 257, 270, 284,378 Kaz Ovas 271 Kazanc (Kurtu) Doan 77 Kechrias (Kenchreai) 61, 151 Keddie, Nikki R. 391d Kefalinia bkz. Kefalonya Kefalonya (Cephalonia, Kefalinia) 233,320, 328-329 Kefe (Feodosiya, Kaffa, Kernosse) 116-117, 267, 296-297, 298d, 305, 378, 382, 386, 422 Kekaumenos 356 Kelly, W. 26, 28d

Kemah 272 Kemaleddin, mimar 218, 395 Kenchreai bkz. Kechrias Kerkoporta Hisar Kaps 95 Kerkri 297 Kernosse bkz. Kefe Kesteli (Molla Muslihiddin Mustafa, Kestellani) 344, 411 Kestellani bkz- Kesteli Kei Da bkz. Uluda Kevele (Gevele, Kavalla) 209, 237-238, 250 Keyhsrev 221 Khadduri, Majid 92d Khalkedon bkz. Kadky Khalkis (Chalcis) 245-249, 249d Khalkokondilas, Andreas 383 Khalkokondilas, Demetrios 104 Khalkokondilas, Laonicus 25, 25d, 52-53, 58, 61-63, 66, 71, 73, 73d, 87-88, 98-99, 124, 144, 152, 156, 175, 187, 189, 194, 197, 205,383-384,386 Khora 97 Kbrs 137,159, 242, 276, 313 Kl Arslan 261-262 Knalzade 401, 401d Kreli (Caralis, Carallia) 268 Krm 116, 283, 297 Krkkavak 151 Krkkilise bkz. Krklareli Krklareli (Krkkilise) 148, 260 Kvami 398,398d Kzl Ahmed 237, 269 Kzl Katr (Molla Mustafa) 408 Kiklad Adalar 57,191, 418 Kili (Kilia, Kiliya) 188, 293, 297 Kilia bkz. Kili Kilikya 268, 237 Kiliya bkz. Kili Kinizsi, Paul 321-322 Kios bkz. Kastron Kiparissia 164 Kipinuvo 48 Kissling, Hans J. 15d, 16d, 19, 28d, 62d, 112d, 245d, 348d,354d Kitros 250 Kjiri 313 Kladas, Korkodeilos 164 Kliacza (Kljuc) 199-200 Kljuc bkz Kliacza Knovia Da 42 Kobler, Franz 353d Kocack (Svetigrad) 64 Kocaeli 79 Kocevje 301 Koi Bey 284 Koinitza 373 Kokkinos 304 Komnenos, Aleksios, IV. 171, 195, 206 Komnenos, Alexander, Mankup Kral 193, "Ki"'"' f VC i %

466

DZN

195, 206, 297 Komnenos, Anna 206 Kommenos, David 153, 171-175, 177-180, 193,195, 206 Komnenos, George Komnenos, loannes, IV., Trabzon mparatoru 103, .153, 171,175, 266 Komnenos, loannes, V., Trabzon mparatoru 171 -JComnenos, Maria 297 Komnenos, Yorgi 206 Komnenos ailesi 104, 114, 175, 177-179, 195, 206, 207d, 219, 226, 297, 422 Komninos, Golem Mouses (Musa) 143-144 Komotini bkz. Gmlcine Konavle Vadisi (Val Canale) 345 Konstantinos, Sivricehisarl 199 Konstantinos Palaiologos, bkz. Palaiologos, Konstantinos Konstantinos Stunu 96 Konstantinovic, Mihael 122, 358 Konus 303 Konya (Iconicum) 47, 209, 237-238, 238d, 240, 262, 274, 284-285, 346, 348, 354, 378,395-396, 407 Konyal, Ibrahim Hakk 238d, 257d Koper (Capo d'Istria) 307, 309 Kopreinitz bkz. Kapronca Koprivnica bkz. Kapronca Korfu 164, 166-167, 259, 276,319, 336 Korinthos bkz. Grds Korkud, ehzade, II. Bayezid'in olu 349 Koroni 164, 242, 248, 276,319 Koroni (Coron) Krfezi 85, 203, 205, 319 Korteper, Carl Max 299 Korykos 276, 278 Kos bkz. stanky Koaca, Stjepan, bkz. Hersekolu Ahmed Bey Kosova 28, 64, 66, 70, 102, 109, 122-123, 198 Kotor (Cattaro) 290, 319 Kovacevic, lord 206 Kovacevic, Tvrtko 198 Kovin 63, 300 Koylu Hisar bkz- Koyunlu Hisar Koyul Hisar bkz. Koyunlu Hisar Koyunlu Hisar (Koylu Hisar, Koyul Hisar) 177,271 Kln 182 Kpeliolu Muhyiddin 240 Krs (Kreutz, Krizevci) 292 Kstendil (Kyustendil) 122, 309 Kymen, M. A. 208 Kraelitz-Greifenhorst, Friedrich 13 d, 23 7d, 315d, 375d Kraiburg, Bernhard von, Chimsee piskoposu 135-136 Krain 196

Krajina 231 Krakow 254 Kraljevo bkz- Rankovicevo Kralolu bkz. shak Bey, Kralolu Krapina 301 Kras (Carso) 344 Kratova 122,383 Krekic, Barisa 30d, 345d Kremer, Alfred von 376 Kreutel, Richard F. 140d Kreutz bkz. Krs Kritovulos 35, 36d, 98-99, 99d, 124, 130, 139, 141, 151-152, 162, 166, 191, 200, 215, 215d, 224-225,393 Krizevci bkz. Krs Krka (Gurk) 301, 314 Kronstadt bkz. Braov Krsko (Gurkfeld) 301 Kruje bkz. Akahisar Krusevac bkz- Alacahisar Kruya bkz. Akahisar Kserkses 31, 421 Kuban 345 Kuds 1 3 7 , 1 7 0 , 1 7 4 , 1 8 3 Kulpa 301 Kumanlar 298 Kumkap 181 Kuran, Aptuiah 112d Kurat, Akdes N. 298 Kurtolu, Fevzi 298d Kui (Alaeddin Ali), Molla 347, Kutbeddin Ahmed 389 Kk ekmece (Athyras) 393 Kstenje 250 Ktahya 274, 378, 395, 407 Kvarner (Quarnero) 37 Kyustendil bkz. Kstendil

108, 113, 154, 161217, 219,

413-415

L
Ladik 396 Ladislas, II., Polonya Kral 75, 378 Ladislas, III., Polonya Kral 36, 39, 41, 4344,46, 48-49, 53-55, 65 Ladislas Posthumus, V., Macaristan Kral 63, 70, 102,120, 133, 138, 292 Laertius 111 Laibach (Ljubljana) 241, 279, 3 0 1 , 3 4 4 Laimokopia bkz Boazkesen Laiot (Basarab, Tepelu), Eflak prensi 293, 303 Lajos, Macaristan kral 37 Lakonya 6 1 , 1 5 7 , 1 6 2 , 205 Lamia bkz. Zeytun Landshut 231 Lane, Frederic C. 23d Langasco, Girolamo di 90 Langasco, Lionardo di 90 Latguschi, i c o m o de' 110, 11 d, 115,

DZN

.467

149,351,362-363,418 Larende bkz Karaman Larisa bkz. Yeniehir Laristan 347 Laskaris, Konstantinos Laskaris ailesi 104 Lastia, Giovanni de 75,104, 114 Lszl Vitez bkz- Vetesius, Ladislas Latifi 400d, 401, 401d Layard, Sir Austen Henry 325 Lazar 108 Lazarus, Srp Prensi 65 Le'ali 399 Lecce 337 Lefebvre, Marie Magdeleine 385d, 388d Leitha 280 Lemberg 299 Lemerle, Paul 15, 56d, 123d, 384d Lemnos bkz. Limni Leo, I, Byk, imparator Leoben 344 Leonard, Midilli bapiskoposu 193, 193d Leonardo da Vinci 169,330 Leondarion (Leondari) 85, 154, 156, 163, 205 Leonhard, Gorizia Kontu 334-335 Lepanto bkz. nebaht Leskovac 109 Le (Alessio, Lezhe) 65, 144, 233, 259, 290, 310,313 Letts, Malcolm 7 d Leuktron 153 Levadhia bkz. Livadya Levkas bkz. Santa Mavra Lewis, Bernard 87d, 100d, 398d Leyszade Mehmed ibn Mustafa 374 Lezhe bkz. Le Lezze, Antonio da 313, 318 Lezze, Donado da 58d Lidhorikion (Lidokhorikion) 60 Lienz 334 Likya 124, 268 Lim 162 Limni (Lemnos, Stalimeni) 24, 84, 99, 124, 127-128, 130, 138, 141, 158, 161, 166, 191, 211, 227, 242, 246, 253, 253d, 259, 304, 309,317 Liparit, Dadian, Mingrelia hkmdar 173 Listraina 164 Litvanya 278 Livadya (Levadhia) 60, 205, 249 Livius 420 Livy 111, 115 Ljubljana bkz. Laibach Ljutomer321 Llyd, Seton 261d Locris 62 Logatec 344 Loibl Geidi 314

Loka 301 Lokman, Seyyid 362, 362d Lombardlar 111, 153 Lomellino, Angelo 102 Londra 102, 346 Lopez, Bernardo 229-230 Loredano, Alvise 49, 56, 203, 203d, 204, 211 Loredano, Antonio 288, 288d, 290-291, 304, 309 Loredano, Iacopo. 211, 228 Loredano ailesi 90, 266 Lorichs, Melchior 257 Lorimer, E. O. 364d Louis, X I , Fransa Kral 174, 209, 252, 314, 323, 339, 422 Loulon bkz. Lula Luca, Curzolal 247 Ludovico da Bologna, Fra 171-174, 174d, . 229 Lugal, Necati 403d Lukanes, Nikeforos, 151, 153 Lukarevic, Paladin 303 Lukarevi, Stjepko 236 Lula (Loulon) 262 Lusatya 236 Lusignanlar 261, 276 Lutfi Bey 319 Luther, Martin 358 Ltfi (Ltfullah ibn Hasan), Molla 352,415, 416d Ltfullah ibn Hasan, Molla bkz. Ltfi, Molla Macaristan 23, 34, 36-39, 44, 47, 49, 53-54, 60, 63 , 70, 75, 84, 100-102, lOld, 107109, 117-121, 123, 131-132, 137-138, . 144-145, 150, 154-155, 159-160, 172, 174, 181, 184, 186, 190, 196, 204, 206209, 213-214, 216, 223, 227 , 234-236, 241, 252, 259, 264, 269, 273, 277-279, 281,292,299-301,307,320-321,350,416 Machiavelli, Niccol 184, 360, 422 Maeander bkz. Menderes Maestro Iacopo bkz. Iacopo, Gaetal Maestro Maffei, Celso 308 Magosa (Famagusta) 276 Magoulias, Harry ]. 25d Magray, Blasius 339 Mahmud, I. 283,421 Mahmud, II. 112 Mahmud Aa 273 Mahmud elebi 42-43, 273 Mahmud ibn Musa, Molla bkz. Kadzade-i Rumi Mahmud Paa, Angelovic 40, 113, 113d, 114, 128-129, 139-140, 145, 148-149, 162-163, 165-166, 168, 170, 176-180,

Wpt- V -T r-- <. - \

468

DZN

187-188, 192, 194-201, 205, 207-208, 211, 216-217, 219, 225-226, 232-233, 235, 238, 240, 243-244, 246-247, 251, 258, 269, 271-274, 283-286, 356, 364, 392,395, 403, 406-407, 413, 423 Maiano, Benedetto da 424 Maina bkz- Mani Maina, Braccio di 259 Majer, Hans Georg 16d, 19 Makarska 231 Makedonya 26, 43-44, 85, 109, 111, 130, 137, 148d, 149, 163, 209, 224, 232, 242, . 2 8 2 , 2 8 8 , 3 3 5 , 3 5 2 , 3 5 7 , 3 7 3 , 418 Malatesta, Sigismondo Pandolfo, Rimini lordu 183-184, 184d, 209, 211-212, 215, 228,360,423-424 1 Malatya 67 Maletta, Francesco 295 'Malipiero, Domenico 244, 249, 261, 265, . 275,281,334 Malipiero, Marin 267 'Malipiero, Pasquale 154, 159 Malipiero, Tommaso 309-310 Malkara 378 . Malkoolu Bal Bey 279, 292, 310, 321 Mallett, Michael E. 170d Maltepe 89 Mamak, Kefe valisi 296 Manastr (Bitola, Monastr) 223, 361 Manavgat 262 Mandhelo bkz. Mandili Mandili (Manndhelo) 246 Manfredonia 301 Manheim, Ralph 15, 17, 19 Mani (Maina) 157,165, 205,253d, 309,317 Manisa (Magnesia ad Sipylum) 33-34, 4041, 55, 57, 59, 62-63, 68-69, 71, 73, 140, 327, 3 5 5 , 3 6 3 , 4 0 5 , 4 1 0 , 418 Manisa elebi 344 Mahisazade (Molla Muhyiddin) 408-409, 415 Mankup 297 Mantineia 150, 164 Mantova 120 Mantran, Rb. 69d Mantua 156-161, 170, 173, 181-182, 228, 255,308 Manuel, L, Palaiologos 82 Maona 127, 244 Mara, II. Murad'n kars 34, 36, 44, 74-75, 75d, 100, 139, 145, 148, 154-155, 155d, 242, 253, 259, 328, 335, 359, 372-373, 422 Mara 345 Marathos 164 Marcello, Bartolomeo 110 Mardin 278 Mareul bkz. Maros Maria, Bosna kraliesi 328

Marin, Ragusal 315 Marini, Antonio 236 Maritsa bkz. Meri Markham, C. R. 178d, 306d Marmara Denizi 24, 52, 79, 88-91, 190, 305, 329 Marmaris (Fisco) Koyu 327-328, 342 Maros (Mareul, Szaszvaros) Nehri 321-322 Marsilya 170 Martelli, Carlo 225 Mary, Burgonyal 280 Marzano, Francesca, Aragonlu 328 Massignon, Louis 89d Matthias Corvinus (Hunyadi),- Macaristan Kral 138-139, 145, 149, 154-155, 158, 184, 186, 190, 196-197, 205-209, 216, 218, 223, 227, 234-236, 269, 272-274, 277, 279-281, 292, 294, 294d, 299-302, 308-309, 314, 320-323, 344, 350, 378, 416, 420 Mavrogonatos, David 223, 226 Mavrovlachia 131 Maximilian, I., imparator 280 Maximos, III., patrik 220 McLeod, W. 150d McNally, Raymond T. 53d, 186d, 294d Media 35 Medici, Antonio de' 329-330 Medici, Cosimo de' 104 Medici, Giulano de' 329-330 Medici, Lorenzo de' 255, 291, 329-330, 332 423 425 Medici ailesi 114, 255, 329 Medico, H. E. del 15 Medin, Gicomo 266 Medine 251, 346 Mehmed, I. 23, 28, 30, 31, 61, 67, 69, 72, 175,411 Mehmed, IV. 81 Mehmed, Molla bkz. Hatibzade ' Mehmed, Molla bkz. Zeyrek Mehmed Aa, sekbanba 302 Mehmed Bey, Karamanl shak Bey'in olu 238, 262 Mehmed ibni Armaan bkz. Yegn Mehmed ibni Kemal, Ahi elebi 389 Mehmed Mecdi Efendi 41d Mehmed Paa, Amasya valisi 40 Mehmed Paa, Halil Paa'nn yaveri 103' Mehmed Paa, Karamani 311,345,347-349, 385,398, 398d, 403, 406-407 Mehmed Sreyya 23d Mehmed erif Paa 26d Mekke 72, 103, 111, 344, 346, 348, 370, 399,413-414 Meligalas, Antonios 340-341, 370 Melikoff, irene 26d Melshtitsa 42 Menage, V. L. 26d, 31d, 33d, 68d, 204d,

DZN

.469

208d, 249d, 253d, 259d, 30?d, 375d, 398d Mendenitza (Bodinitza) 249 Menderes (Maeander) 191 Meneke (Meneve, Monemvasia) 150, 163, 163d, 167, 259, 319 Meneve bkz. Meneke Mengli Giray, Krm han 296-297 Menikon Da bkz. Boz Da Mentee 55, 77, 378 Meram 285 Mercanlgil, M. 17d Mercati, Angelo 222d Meri (Maritsa) 129, 242 Meron 368 Merovenjler 370 Mesih Paa, donanma derya beyi 253-254, 327,341-342,344' Mesih Paa, Has Murad Paa'nn kardei 312 Messembria bkz. Misivri Messene bkz Misinli Messenia 85, 164 Messina 157, 164 Methoni (Modon) 100, 164, 203, 205, 211, 242-243, 248, 276, 319 Metlike 241, 292 Metnitz314 Mezid Bey 38 Mrmrolu, Vladimir 25d, 195d, 317d, 319d Msr 44, 217, 241, 261, 298,327, 340, 345346,350, 395, 405, 413, 418 Michelangelo 257, 366 Michiel, Antonio 226-227, 246 Michiel, Francesco 266, 304 Michiel, Girolamo 169, 222, 226 Michiel ailesi 426 Midilli (Mytilini) 5 7 , 5 8 , 7 5 , 8 8 , 9 4 , 9 9 , 1 0 3 , 124, 126-130, 137, 141, 159, 190-194, 200, 203, 211, 216, 226-227, 277,378 Mihajlovic, Konstantinos, Yenieri 122, 123d, 197-198, 200,358, 358d Mihlolu Ali Bey bkz. Ali Bey, Mihalolu Mihalolu skender Bey bkz- skender Bey, Mihalolu Mihri Hatun, air 403 Miklosich, Frarz 121d, 317d, 319d Mikonos 68 Milano 23, lOld, 116-117, 120, 154, 156, 159, 161, 169, 214, 225, 234-235, 249, 252, 259-260, 292, 295,314, 422, 425 Milica, Mara'nm yeeni 328 Miller, Barnette 374 Miller, William 127d, 151d, 153d, 166d, 171d, 179d, 193d,329d Millingen, Alexander van 89d Milly, Jacques de 124, 126 Mingias 61 Mingrelia 171, 173 Minnet Bey 202 Minoritler 133, 135, 210

Minorsky, V. 17d Minotto, Girolamo 90, 99, 110 Mirdita 64 Mirem elebi (Molla Mahmud) 414 Misinli (Messene) 103 Misistire (Misithra, Mistra) 24, 43, 60, 62, 77, 85, 149, 157,162-164,211-212 Misithra bkz- Misistire Misivri (Mesembria) 24, 89, 101 Mistra bkz. Misistre Mitchell, R . J . 158d, 288d Mitrovica 149 Mocenigo, Giovanni 319, 324 Mocenigo, Pietro 248, 264-265, 267-268, 275-278, 287-288, 291 Mocenigo ailesi 90 Modena 120 Modon bkz- Methoni Moltke, Helmuth von 32, 32d, 81, 81d Monastr bkz. Manastr Moncastro bkz. Akkerman Monemvasia bkz- Meneke Moneta, Niccol 313 Monodendrion Aac 96 Montferrat 120, 214 Montpreis (Planina) 301 Mora (Peloponnesos) 30, 43, 46, 53-54, 6162, 85, 90, 103-104, 121, 131, 149-150, 150d, 151, 151d, 153-154, 156-157, 162, 164-166, 166d, 167-168, 179, 191, 203204, 209, 211-212, 215-217, 226-227, 242,' 248, 253d, 254, 259, 276, 282, 302, 373,378, 384, 386 Motaca 313 Morava Nehri 122, 132 Moravcsik, G. 73d, lOld Moravica 304 Moravya 107, 236 Mordtmann, J. H. 68d, 112d Moro, Cristoforo 202-203, 212-214, 217, 234, 252, 255 Morosini, Silvestro 56 Moskova 278 Mostar 201 Mchling 344 Mottling 241 Muchli 150, 154,156 Muhyiddin, stanbul Kads 104, 305 Muhyiddin, Molla bkz Manisazade Muhyiddin Mehmed, Ali Kuci'nin yeeni 347 Muhyiddin Mehmed ibni Hzrah, Molla 356 Mula, Girolamo da 275 Muntenia 303 ' Mur Nehri 344 Murad, suba 130 Murad, I. 28, 40, 65,123, 369 Murad, II. 23-26, 28-30, 32-34, 36-41, 41d,

470

DZN

42-44, 46-47, 47d, 48-49, 51-52, 54-72, 74-80, 87-88, 110, 127, 139-140, 148, 162, 186, 237, 250, 252, 254, 281, 315, 354, 357, 359, 366, 369, 373, 381, 387, 392-393, 397, 401, 405-406, 408, 410, 417-419,425 Murad, III. 362 Murad, IV. 122 Musachi ailesi 233, 319 - "Muslihiddin 384 Muslihiddir, mimar 83 Muslihiddin Mustafa, Molla bkz Kesteli Mustafa, III. 81, 257 Mustafa, komutan 70 Mustafa, Molla bkz Hocazade Mustafa, Molla bkz Hsameddin Mustafa, Molla bkz. Kzl Katr Mustafa Ali, tarihi 365, 365d Mustafa Bey, yenieri aas 77 . Mustafa elebi, II. Mehmed'in olu 70,139140, 217, 240, 268, 270-271, 283-286, 286d, 355, 422 Mut 238, 261 Muta, Luigi da 313 ' Meyyedzade 245 Mller, Joseph 121d, 317d, 319d Mytilini bkz Midilli

Nagy, Albert 300 Nagy, Ambrose 300 , Nagyszeben bkz. ibiu Nagyvarad bkz- Vrad Naka (Naxos) 110,124, 130, 242, 304 Nanni, Giovanni 339 Napoli 63 , 70, 77, 110, 114-117, 137, 143144, 158-159, 161, 164, 169-170, 184, 209 , 214, 223 , 229-230, 235, 252, 259, 267-268,276-278,281-282,291-292, 295, N 308-309, 314-315, 319, 326, 328, 330, 335,337-340,342,360,416,422,424 Napolidi Romania bkz Anabolu Napolyon 368 Nardone, Fiorio di 248 Narenta bkz Neretva Nasuf bkz. Nasuh Nasuh (Nasuf)> cce 285 Nasuh Bey, Kartranl 250, 271 Naupaktos bkz. nebaht Naupile bkz- Anabolu Navagero, Andrea 335, 357 Navarino (Anavarin, Neokastron, Pylos) 85, 164 Navolin, Filippo da 308 Navplion bkz. Anabolu Naxos bkz. Naka Necati 402 Necmeddin (Altuncuzade) 389 Nedeljanec 320

Negroponte bkz. Eriboz Nemanja 310 Neocaesarea bkz. Niksar Neokastron bkz. Navarino Neopatras (Batra) 250 Neretva (Narenta) 231 Nergisah, Mustafa elebi'nin kz 285-286 Neri 208, 208d Neumarkt 344 Neuss 280 New Sparta 162 Niccoli, Niccol 417 Niccol da Fara 133, 135 Nicholas, Cusal, Kardinal 182, 182d, 183, 213 Nicol, Donald M. 24d, 195d, 207d Nicolaus, V., Papa 70, 76, 8 5 , 1 0 0 , 1 1 4 , 1 1 8 , 119d, 121,171-172, 254 Nicomedia bkz. zmit Nicopolis bkz. Nibolu Nibolu (Nicopolis, Nikopol) 65, 119, 225, 241, 303, 378 Nide 2 6 1 , 2 8 4 , 3 7 8 Nikopol bkz. Nibolu, Niksar (Neocaesarea, Pontus) 271 Nilfer ay 55 Ninova 325 Nis bkz- Ni Nisiros 127 Ni (Nis) 4 1 , 4 2 , 1 0 9 , 1 4 8 , 3 0 3 Nizami 400, 420 Noli, Fan S. 64d Norve 117,120 Notaras, Lukas 94-95, 97-99, 103 Novaberde (Novar, Novo Brdo, Novomonte, Nyeuberge) 30, 35-36, 36d, 48, 79, 113, 122-123, 123d, 234,384, 387 Novar bkz. Novaberde Novella, Girolamo 308 Novo Brdo bkz. Novaberde Novomonte bkz. Novaberde Nuremberg 132, 161, 186, 207, 235, 288, .340 Nuri Sufi, brahim Bey'in olu 237 Nyeuberge bkz. Novaberde O Oberto (Uberto), Antonio 385 Obolensky, Dimitri 197d Ochrida bkz- Ohri Odun Kaps 95 Ogniben, Paolo 265, 277-278 Ohri (Ochrida) 3 7 3 , 3 7 8 Olimpos Da bkz Uluda Oman, Charles 53d Omoljica 300 Oradea bkz. Vrad Oransay, Gltekin 23d Oraul Stalin bkz- Braov

DZN

.471

Orhan, Emir 107 Orhan, ehzade 77, 79, 90, 96 Orsini, Giovanni 326 Orova 49, 321 Orta Hisar 261 Oru 16 Osman, Halife 111 Ossiacher See 301 Ostrogorsky, George 24d, 25d Ostrovica bkz. Sivricehisar Otlukbeli 273 Otranto 335-337, 339-340 Otto, Bavyeral 236 Ottoban, Antonio 247 Ozren Da 304

mer (Rueni), eyh, Aydnelili 355 mer Bey, Turahanolu 60, 67, 85,151-152, 156, 165, 189, 201, 204-205, 212, 228, .307,311 mer ibn Bekta 268 rs, H. 3 2d z, Mehmet 26d z, Tahsin 393d zel, Oktay 26d zerdim, S. N. 17d zgr, Anadolu Beylerbeyi 54 zgrolu sa Bey 77, 240

P
Padua 214 Palaa 157 Palaeologova, Helena bkz. Brankovid, Helena Palaeologova Palaiolo, Grech 115 Palaiologos, Andreas 167 Palaiologos, Catherine 167 Palaiologos, Demetrios 67, 77, 85, 121, 149150, 153, 156-157, 162-163, 165-166, 179,211 Palaiologos, Esebeg (sa Bey) 250 Palaiologos, Georgios 154, 164 Palaiologos, Graitzas 164-165 Palaiologos, Helena, Demetrios'un kz 153, 163,166 Palaiologos, Helena, Thomas'm kz, bkzBrankovi, Helena Palaeologova Palaiologos, Konstantinos, XI. Bizans mparatoru 54,61-62,67, 76-77, 79,82,84-85, 87, 9 0 , 9 2 , 9 5 , 9 7 , 1 0 1 , 1 2 1 , 1 5 1 , 1 6 0 Palaiologos, Manuel, Meneke kumandan 115, 163 Palaiologos, Manuel, Thomas'm olu 167, 383 Palaiologos, Mihail, VIII. 179 Palaiologos, Thomas 85, 121, 145, 149-150, 153-154, 156-157,159,162-164, 166-167 Palaiologos, Yani 383-384

Palaiologos, Zoe 167, 264 Palaiologos ailesi 104, 118, 212, 240, 283, 3 0 6 , 3 1 2 , 3 2 7 , 3 4 2 , 357,360, 420 Palaiologoslar'm sonuncusu 145 Palamede 99 Pall, F. 44d, 46d, 54d, 58d, lOld Palmer, J. A. B. 35d Panagyurishte 42 Pangaios Da 373 Papadakis, A. 116d Papadrianos, I. A. 155d Papoluia, B. 26d Paraul Alb bkz. Beyaz Vadi Parrhasios 366 Pasti, Matteo de 183-184, 184d, 424 Pastor, Ludwig 39d, 158d, 182d, 235d, 249d, 252d, 264d, 295d, 338d Patras bkz- Balyabadra Paulus, II. (Pietro Barbo), papa 214-215, - 221, 235-236, 252, 252d, 253, 259. Pavia 213 Pavlovici ailesi 201, 206 Pazarck (Tatar) 131 Pazeniki 152 Pearson, J. D. 16d, 17d Pedrino, Giovanni di 184 Pegnitz, Heinrich Rger von 136 Peloponnesos bkz. Mora Pencap 416 Pendinelli, Stefano, bapiskopos 337 Pentecost 279 Pera 89, 91, 193-194, 202, 223 , 225-227, 243-244, 246, 254,305 Perch toldtsdorf 280 Perducci, Baldassare 223 Pere, Nuri 30d, 55d, 69d, 80d, 315d Pergamum bkz. Bergama Perlatai, Peter 64 Perugia 169 Perusin, Marcantonio 244 Petancic (Petancius), Felix 378 Petervaradin bkz. Petrovaradin Peterwardein bkz. Petrovaradin Petra 195 Petrarca 421 Petrele 230 Petrovaradin (Petervaradin, Peterwardein) 205 Petrovitch, Georges T. 70d Petru, Aaron, II. Bodan Prensi 131 Petru, loan 131, 13 d Petrus, Aziz 210 Pettau bkz- Ptuj Peu 169 Phanar bkz. Fener Phanes (Fane) 327 Pheneos Gl 165 Philanthropenos, III., Aleksios Angelos 113 Philip, Burgonya Dk 44, 70, 119, 119d,

rt**FVi- f -vr < t

472

DZN

120,171,173-174,183,210 Philippi bkz. Filibecik Philippopolis bkz- Filibe Phlius (Polyphengbn) 150, 165 Phocea 46, 127 Piave 308 Picci, Enea Silvio bkz- Silvio, Enea Piccinino, Iacopo 308 Piccolomini bkz. Pius, II. ^Piccolomini, Francesco 253 Piedmontese 365 Pilos 164 Pindus 60, 62 Pir Ahmed, brahim Bey'in olu 237-238, 238d, 262, 268, 284 Piraeus 152 Pirenne, Henri 298 Pirlepe 123, 361 Pirot 41-42, 109 Pisa 161 Pitcher, Donald E. 24d Pius, II. (Enea Silvio, Piccolomini), papa 118-119, 119d, 120, 133, 152, 155-158, 158d, 159-161, 163, 167, 170-172, 174, 174d, 181-182, 182d, 183-184, 193, 196197, 204, 209, 209d, 210, 212-214, 253, 357, 415-416,418 Pizziclli, Ciriaco de', bkz. Ciriaco de' Pizzicolli Planina bkz. Montpreis Plataiai 153 Platamona 250 Pletho, Georgius Gemistus 62, 212, 221-222 Pleven bkz. Plevne Plevne (Pleven) 139 Pliva Nehri 199 Plovdiv bkz. Filibe Pocitelj bkz. Potel Poitelj bkz. Potel P o t e l (Pocitelj, Poitelj) 231 Podiebrad, George, Bohemya Kral 236 Podrinje 198 Pojejena 300 Polacco, Evelina 15 Polonya 36, 39, 41, 46, 48, 53, 75, 117, 120, 259, 264, 266, 277-278, 292-294, 297 298,302 Polybius 421 Polyphengon bkz. Philus Pomoriye bkz. Ahyolu Pontano, Giovanni 360 Ponte Molle 213 Pontus bkz. Niksar Popper, William 217 Porta Burchania 248 Porta Giudecca 248 Potto Longo 164 Portogruaro 248 Poryphyrogenitus, Konstantinos 394

Postojna (Adelsberg) 301 Prag 138 Pravadi (Provadia) 37 Predil Geidi 314 Prester Priska 230 Pritine 122 Priuli ailesi 266 Prizren (Prizrend) 123, 290 Prizrenac 123 Prizrend bkz- Prizren Proinokokkas 163 Promontorio, Jacopo de (Japoco da Campis) 382, 384 Propylaea 152 Provadia bkz Pravadi Provencal, E. Levi 112d Prugg 280 Psyra (Psara) 304 Ptolemaios 220, 222, 414, 421 Psamathia bkz. Samatya Psara bkz. Psyra Ptuj (Pettau) 292, 299, 3 0 2 , 3 2 0 Pula 231 Pusculo, Ubertino 101, lOld Pylos bkz Navarino Q Quarnero bkz. Kvarner Querino, Lazzaro 265-266 Qwarqware (Gorgora), I I , Byk berya Prensi 172 R Raab bkz. Yanikkale Rabia, Abhazya yneticisi 173 Rachia bkz. Antimachia Racova 293 Radak, Knez 199 Radakovica 199 Radkersburg 299, 344 Radu, Eflak Prensi, III. Vlad'n kardei 186187,189, 292-293 Ragusa bkz- Dubrovnik Ragusalilar 35, 37, 80, 122, 144, 148, 154, 161, 202, 218, 344, 422 Rarike, Leopold von 26d, 28d Rankovicevo (Kraljevo) 304 Rann (Brezice) 299, 301 Ranzano, Pietro 133 Raphael, Srp, patrik 373 Rsboieni bkz. Aadenizi Rauhenstein 280 Rauthel bkz. Rhotel Ravenna 178, 264 Razin, Stenka 365 Regensburg 119-120, 235-236, 252-253, 279-281,300 Reguardati, Giovanni de 48

DZN

.473

Repp, Richard 391d Resava 148 Rescher, O. 41d, 401d Reychman, Jan 16d Rhegion bkz- Byk ekmece Rhineland 107 Rhodiotlar 327 Rhomaea 128 Rhomaeoi Stunu 98 Rhosos, Joannes 114 Rhotel (Rauthel, Rudaly) 190 Rhyndacenos, John Lascaris 130 Rialto 260 Riario, Pietro, Kardinal 282 Rice, D. S. 261d Rice, David Talbot 306d Ridolfi, Carlo 356, 366d Riggs, Charles T. 99d Rimini 180-184,212,360, 423 Robert, II., Tarantolu 328 Robert, Louis 15d Roca kalesi 336 Rodoni 230 Rodos 75,104,124,126-127,137-138,158159, 192, 194, 211, 266-267, 275-276, 280, 326-328, 332, 340-342, 344, 346347, 351 Rogatec 301 ' Roger, Gervas 341 Roma 35, 43, 70, 76-77, 84, 96, 98, 100, 106-107,110-111,121,136-138,157-158, 161, 167, 169-174, 179, 181-183, 195196, 202-203, 210,- 213-214, 220-221, 223 , 228, 235-236, 241, 249, 252, 264, 266-268, 278-279,281-282, 291-292, 294, 300, 306-307, 320, 338, 341, 350, 356357,372,378,381,393-395,416 Romano, Callimacho 244 Romanya 194 Rosetti, R. 293d Rotterman 344 Rouvali bkz. Rupela Rovere, Francesco della bkz Sixtus, IV. Rovere, Giuliano della bkz Julius, II. Roy, S. A. lOOd Rudaly bkz. Rhotel Rudnik 1 0 9 , 1 3 1 , 1 3 9 Rum Mehmed Paa 225, 240, 251, 251d, 252d, 253, 2 6 1 , 3 8 6 , 3 9 2 Rumeli 24, 26,26d, 28,36,47,49-50,53-55, 65-66, 88-89, 113, 132, 134, 139, 149, 176, 181, 205, 211, 217, 227, 245, 269271, 274-275, 278, 285-288, 295, 304, 309, 311-313, 336, 344, 346, 353, 371, 375,378,382-384, 404, 409, 411, 426 Rumeli Hisar 101,167,190, 304, 311 Runciman, Steven 25d, 99d, lOOd, 103d, 105d, 106d, 115d, 191d, 193d Rupela (Rouvali) 150

Sabac bkz Brdelen Sabacz bkz. Brdelen Sabanciciler 218 Sabanovi, H. 23 Id Sabuncuolu, erefeddin 390d Sa'di, air 407 Safeviler 40 Sagundino, Niccol 110,351,362,416,419,. 422 Sahilliolu, Halil 388d Saichlan (Sakhlan) 238 Saint-Georges, Guillet de 16, 365d Sakz Adas (Chios, Scio) 46, 57, 75, 90, 94, 96,103,124,126-129,137,193, 211, 225, 243, 298,304, 386 Sakisian, A. 325d Saksonlar 188 Salluzo 120 Salmenikon 164-165 Salona bkz. Amfissa Salonica bkz. Selanik Salzburg 135 Samatya (Psamathia) 181 Samothrace bkz. Semadirek Samothraki bkz. Semadirek San Bruno 254 San Marco 30 San Pietro 213 San Sergio 230 Santa Chiara 247 Santa Mavra (Ayamavra, Levkas) 144, 155, 216, 233, 328, 378 Sant'Angelo 181, 213, 221 Santimeri bkz- St. Omer Santo Stefano Da 341 Sanudo, Marino 110, llOd, 336 Sara Hatun, Uzun Hasan'm annesi 177,179-

180

Sarajevo bkz. Saraybosna Saranbei bkz. Saruhanbeyli Saranovo bkz- Saruhanbeyli Saraybosna (Bosna Saray, Sarajevo) 36,155, 231 Sarayburnu 275,305 Sardunya 117 Sarfati, zak 107, 107d, 353, 353d Sar Yakub, Karamanl Molla 51, 237 Saruca Paa 58-59, 67, 72, 82, 114, 393 Saruhan 55,378 Saruhanbeyli (Saranbei, Saranovo, Septemvri) 131 Saurlander, Wolfgang 19 Sava Nehri 3 6 , 1 3 3 , 1 3 6 , 1 4 9 , 1 6 0 , 2 0 6 - 2 0 8 , 279, 300-301,321 Sazl Dere 232 Scandeloro bkz- Alanya Scarampo, Lodovico, Kardinal 137,141,161 Schssberg bkz. Sighioara

474

DZN

Scheffer, C. 42d, 195d Schiavo, Tommaso 247 Schmaus, A. 15d, 16d Schneider, A. M. 87d Scholarios, George 222 Schwechat 280 Schwoebel, Robert 76d, 100d, 107d, 115d, 116d, 119d, 425d Scio bkz. Sakz Adas --Scutari bkz. Ikodra, skdar Sebastopol bkz- Sivastopol Segedin (Szeged) 48-49, 54, 66, 71, 149 Segno bkz- Senj Selanik (Salonica, Thessaloniki) 24, 26, 293 0 , 4 4 , 6 0 , 75,85,104,113,122-123,149, 154, 156, 162, 165, 189, 191, 201, 205, 224, 242, 245, 250, 311, 378, 384,393 Seluk (Ayasulu) 30d, 55, 68, 79, 387 Seluk Hatun 53 Seluklular 29, 108, 236, 395 Seleucia Trachea bkz. Silifke Selim, I. 67, 231,346,348, 3 5 0 , 3 9 3 , 4 0 3 Selimpaa (Bigados, Bivados, Epibatos) 89, 99 Selymbria bkz- Silivri Semadirek (Samothrace, Samothraki) 129130, 138,141,161, 166, 228 Semendire (Semendria, Smederevo) 35, 3738, 46, 48, 74, 108-109, 124, 145, 148149, 155-156, 159, 234, 279, 292, 300, 303,307,310,321,378,416 Semendria bkz- Semendire Semerkand 178, 404, 412-414, 414d Semlin (Zemun) 138 Seneca 366, 421 Senie (Sjenica) 198, 201 Senj (Segno) 202 Septemvri bkz. Saruhanbeyli Serez (Serrai, Serres) 28,30, 50, 55 r 55d, 61, ^ 79,105, 122, 2 5 0 , 3 8 4 , 3 8 7 Serrai bkz. Serez Serravalle, Donato Belloria di 181 Serres bkz- Serez Sertak, Kefe valisi 296 Sesamos bkz. Amasra Setton, Kenneth 115d, 150d, 152d, 163d, 203d Severcan, erafettin 23d Sevnica 301 Seyyid Ali el-l 28 Seyyid Crcani 406, 409, 413 Seyyid Natta, eyh 34 Sezar 221 Sforza, Bianca-Maria, Milano desi 156 Sforza, Francesco, Milano dk 117, 120, 159,161,394 Sforza, Galeazzo-Maria 234, 252, 281-282, 425 Sforza ailesi 76, 169

Sgunopoulos, Demetrios 114 Shkoder bkz- kodra Shkumbi Nehri 224-232 Srbistan 26, 28, 34-37, 42, 44, 48, 60, 64, 66, 74-75, 109, 113, 122, 124, 130-132, 139, 145, 148-149, 154-155, 187, 205, 209-210, 216, 275, 286, 288, 292, 303, 309, 357, 361, 370, 373, 380, 383-384, 387 Sra Saray bkz. inili Kk Srfiye Hisar bkz- Sivricehisar Sibenik 231, 236, 241,378 Sibeveyh 415 Sicilya 1 1 7 , 1 3 7 , 3 3 8 Siderokastron 85 Sidney Smith Da 341 Sidrekapsa 383 Siena 118, 170 Sighino 276 Sighioara (Schssberg) 35, 190 Sigismund, imparator 34, 75 Sigismund, Polheimli 299 Sigismund Tomaevi bkz- shak Bey Siirt (Tgranocerta) 278 Sikion bkz. Basilika Silezya 236 Silifke (Seleucia, Trachea) 237-238, 240, 262, 268, 276, 278 Silistre378 Silivri (Selymbria) 24, 67, 89, 99, 101 Silvio, Enea bkz- Pius, II. Simistria 302 Simsar, Muhammed Ahmed 380d Sinan, stanbul ba zindancs 283 Sinan, Molla 41, 240 Sinan, ressam 326d Sinan, yenieri aas 349 Sinan Bey 30 Sinan Bey, Atik 255, 257 Sinan Bey, Eyvan Bey'in olu 207 Sinan ibn Abd'l Mennan, mimar 257 Sinan Paa, Hzr Bey'in olu 403, 411 Sinanolu, Samim 11 d Sinanolu, Suat 11 d Singer, Charles 46d Sinop 92, 139, 1 6 8 , 1 7 1 , 1 7 3 , 1 7 6 - 1 7 7 , 1 7 9 , 181-182, 237, 272,378, 384, 386 Siraceddin, Molla 258, 409 Sirem (Srem, Syrmia) 149, 208 Sitnica 198 Sitti Hatun 67-68,364,392 Sivas 177, 237, 245, 274 Sivastopol (Aktiar, Sebastopol) 117 Sivricehisar (Ostrovica, Srfiye Hisar) 109, 109d, 197 Sivrihisar 411-412, 415 Sixtus, IV. (Francesco della Rovere), papa 167, 253, 263-264, 280-281, 291, 295, 300, 307-308, 315, 320, 323, 329, 338-

DZN

.475

339,341,350,416 Sjenica bkz- Senie Skanderbeg bkz iskender Bey Skardona (Skradin) 236 Skarminga 203 Skeat, T. C. 103d Skiros 246 Skobalic, Nikola 109 Skolarios, Yorgo bkz Gennadios, II. Skoplje bkz. skp Skopoi bkz. skp Skopos bkz. skp Skradin bkz. Skardona Skura ailesi 233, 240 Slavonic 232 Slovenjgradec bkz. Windischgratz Slovenya 38 Smederevo bkz. Semendire Soco bkz. Isonzo Soeotia 209 Soest 159 Sofianos, Dimitrios 326-327, 340-341 Sofya 37, 41-42, 65,108-109, 122,135,154, 207-208,225,241,298,302-303,378,394 Sohrweide, Hanna 400d Soldaya 296 Sommaripa, Giovanni 236 Soranzo, Vettore 267, 308 Sotla 299 Soucek, S. 358d Southern, R. W. 182d Spalato bkz. Split Span, Aleksios 230, 254 Span ailesi 233 Spandugino, Theodoras 104, 195, 195d, 329,353, 366,388 Spinolar 298 Split (Spalato) 44, 202, 236, 319 Spolete 213 Spuler, B. 3 d Squarciafico, Oberto 296-297 Srebrenie (Srebmica) 145, 208, 384 Srebrnica bkz- Srebrenie Sredna Gora 42 Srem bkz. Sirem St. Andra 301 St. Demetrios 275 St. George Kalesi 191, 193 St. Jean valyeleri 124,126, 137,158, 280, 326 St. Omer (Santimeri) 164-165, 174 St. Paul 301 St. Peter (Castello) 327 St. Romanus Kaps 89-91, 94-95, 97 St. Sergius 310 Stalimeni bkz Limni Starsbourg 186 Stella (Estella) 31 Stephen, Byk, Bodan voyvodas 188,

188d, 292-294, 294d, 297, 299, 302 Stephen Kosaa bkz. Vukcic, Stjeipan Stern, S. M. 204d Stewart-Robinson, J. Stira 246 Stjepan, Bosna dk 132 Stolz, B. 358d Strel (Streul) 321 Streul bkz- Strel Strimon bkz. Struma Struma (Strimon) Nehri 77, 79, 393 Strumica bkz. Usturumca Studios 88, 99 Stuhlweissenburg bkz Szekesfehervar Styria 1 0 7 , 2 7 9 , 2 9 2 , 2 9 9 , 3 0 1 , 3 1 4 , 3 4 4 , 4 1 7 Suceava 297, 303 Sudak 296 Sumner-Boyd, Hilary 307d Suriye 170, 217, 237, 241, 298, 346, 350, 376, 403 Sutiska 198-199 Shreverdi 354 Sleyman, 1, Muhteem, Kanuni 112, 218, 305, 350, 369, 378, 392-393 Sleyman, Emir, I. Bayezid'in olu 77, 420 Sleyman, brahim Bey'in olu 237, 345 Sleyman Bey 47-48, 67 Sleyman Bey, Baltaolu 84, 88, 90 Sleyman Paa, Hadm 288, 290, 295, 302 Sleyman Bey, Kartranl 104, 271 Stlce 250 Svetigrad bkz. Kocack Swabia 107 Symeon, patrik 372-373 Syracuse 115 Syrmia bkz- Sirem Szaszsebes bkz- ebe Alba Szaszvaros bkz. Maros Szeged bkz- Segedin Szekesfehervar (Alba Regia, Stuhlweissenburg) 34, 302 Szekler 293 Szilgyi, Mihaly 139, 149, 184 adgeldi Ahmed Paa 33 adi Bey 33 ahbudak 345-346 ahin Bey, kumandan 310 ahin Paa, Lala 40 ahruh 413 ahsuvar 346 am 399 arabdar Hasan Bey 177 arlken bkz. Carlos, V. ebe Alba (Szaszsebes) 321 ebinkarahisar (Kara Hisar) 271, 273 ehdi, Kastamonulu 400 ehinah, II. Bayezid'in olu 260-261 "T f '"VT*y "r7! '" T '

476

DZN

emseddin, Molla, Aydmelili 415 emseddin, Molla (Hayali) 355, 411-412 ibiu (Hermannstadt, Nagyszeben) 35, 321 ihabeddin Paa, Hadm 38, 51, 74, 77, 82 irvan 140, 355, 389 krullah, irvanl 140, 389

T
Taeschner, Franz 24d, 26d, 32d, 261d Taftazani 411, 413 Tafur, Pero 7 d Tagliamento Nehri 308, 314 Takkeli (Takyeli) 237 Takyeli bkz Takkeli Tana bkz. Azak Tansel, Selahattin 18 .' Tarabya (Therapia) Kalesi 88 Taranto 328, 337 ' Tarchaniotis, Paulos 104 Tarlan, Ali Nihat 403d ' Tarsos 150 ''Tarsus 238, 278 Tarvis (Tarvisso) 301, 314 Tarvisso bkz. Tarvis . Ta Hisar 123 Taeli 286 Takprlzde 41d, 409d Taoz 127-128, 138,141, 161,166, 228 Tatar bkz. Pazarck Taubersburg bkz. Gvercinlik Tauro 112 Tavanl bkz. Tavantepe Tavantepe (Tavanl) 287 Teb 152 Tebriz 263, 265-266, 275-278,355,389,407, 414 Tedaldi, J. 87 Tedaldo, Iacopo, 225, 424, 424d Tegea 150 Telefe 378 Tekinda, M. C. . 77d, 113d, 237d, 25d, 283, 348d Telish 303 Temevar 184, 321 Tempio Malatestiano 212 Tenedos bkz. Bozcaada Teodore, Riminili 181 Tepe bkz. Vlad, III. "epelu bkz. Laiot Tercan 272, 274 Terkos 24 Teselya 246, 383, 418 Teucros, Teucri Kral 191 Thebes bkz istifa Theodosius Forumu bkz. Beyazt Meydan Thermopylae 61, 250 Thessaloniki bkz. Selanik Thiriet, F. 56d, 68d, 203d Thomas, George M. 59d, 11 d

Thomas Palaiologos, bkz. Palaiologos, T h o mas Thuasne, I. 325d Thule Adas 418 Thumana Da bkz. Tumenist Da Thurocz, John 132 Trhala 378 Trnak, Bahar 24d Trriova (Trnovo, Turnovo) 37 Tiber 213 Tgranocerta bkz. Siirt Tlos 327 Tmurlenk 24, 175, 413 ' Tinos 68, 259, 425 Tiran 224 Tire 55, 69, 387, 402 Trgovite 189 Tsza Nehri 36, 38 Tocco, I., Carlo (Karlzadeler) 328 Tocco, III. Leonardo, Santa Mavra Dk 144, 216-217, 233, 328-329 Tocco, Antonio 329 Tocco, Giovanni 329 Toffanin, Giuseppe 182d Tokat 177, 245, 270-271,384, 399, 411 Toledo, Don Francisco de 90 Tolfa 426 Tomas, Stjepan, Bosna Kral 145, 149, 155, 196-197, 202 Tomasevic, Radivoj, 200-201, 218 Tomasevic, Stjepan, Bosna Kral 154, 196, 196d, 198-201,416 Tomasevic, Tvrtko 200-201 Tommasi, Pietro 154 Tomor Dalan 144 Tomoritsa bkz. Tomorrit Tomorrit (Tomoritsa) 144 Topias ailesi 319 Topkap Saray 218, 219d Torcello, Giovanni 115, 281 Torcello, Manuel 115 Tomese bkz. Holumi Torquato, Antonio 339 Toscana 337 Trabzon (Trebizond) 103, 153, 171-175, 177-178, 178d, 179-182, 184, 193-194, 206, 210, 219-220, 222, 226, 245, 266267, 272, 297, 302, 307, 332, 334, 373, 3 7 8 , 3 8 6 , 4 2 2 , 426 Traianus bkz. Kapl Derbend Kaps Trakya 41, 44, 47, 49, 52, 58-59, 62, 67, 73, 79, 82, 88, 99, 123, 128, 130, 140, 148d, 149, 151, 224, 232, 243, 286,357, 418 Tranchedini, Nicodemo 117 Transilvanya bkz. Erdel Trapezuntios, George 220-222, 222d, 223 Taratno 335 Trau bkz. Trogir Traversari, Ambrogio 417

DZN

.477

Trease, Geoffrey 184d Trebenite 64 Trebizond bkz. Trabzon Treitschke, Heinrich von 370, 370d, 371 Trepe 387 Treves 280 Trevisano, Antonio 227 Trevisano, Benedetto 328 Trevisano, Melchiorre 324 Trevisano ailesi 90 Treviso 182 Tripolis (Tripolitza) 85, 150-151 Tripolitza bkz- Tripolis Trnovo bkz Trnova Trogir (Trau) 254, 295 Tron 264 Troya 128,191 " Truhelka, Ciro 30d, 148d, 201d, 233, 237d, 260d, 284d, 295d, 303d, 326d Tsamando bkz. Zamant Tschudi, Rudolf 325 Tuccia, Niccol della 263-264 Tulum, Mertol 398d Tumenist (Thumana) Da 70 Tuna Nehri 26, 2 9 , 3 6 , 4 1 , 4 9 , 53-54,63,6566, 100-101, 108-109, 113, 132-135, 148, 160, 172, 180, 184, 187-189, 194, 223, 234-236, 241, 292-294, 298, 300-303, 307,321,383,393 Tunca Adas 68, 70, 72, 80, 108, 140, 180, 184,187-189,194,394 Tunus 327 Turahan Bey 77, 85, 121 Turahanolu mer Bey, bkz. mer Bey Turan, Osman 380d Turgutlu aireti 238 Turner, C. ]. G. 105d Tumovo bkz. Trnova Tursun Bey 98, 398, 398d Tus 413 Trkmer, Derin 25d Ubaldini, Mainardo 225, 243 Udine 160 308, 334 Uffizio (Banco) di San Giorgio 116-117 Uur, A. 365d Uurlu Mehmed, Uzun Hasan'n olu 273, 278 Ujlak bkz. Ilok Ujlaky, Nicholas 38, 208 Ulcinj bkz lgn Ulrich, illi Kontu 36, 63, 100, 109, 138139, 242 Ulubat 95 Ulubatl Hasan 95 Uluda (Kei Da, Olimpos Da) 412 Ulu Be 413-414 Umar, Bilge 24d

Umat, F. R. 208 Unrest, Jakob 417 Urban 84-86 Urbine 340 Urbs 249 Ursu, Ion 58d Usora 201 Usturumca (Strumica) 242, 335 Uak 396 Uyuz Bey 251 Uzluk, Feridun N. 348d Uzun Hasan, Akkoyunlu hkmdar 138, 171-173, 175, 177-178, 195, 217, 237238, 240, 242, 245, 250, 259-260, 262263, 266-270, 271d, 274-277, 280-281, 283, 295, 314, 345, 355-356, 387, 389, 399, 414,417 Uzunarl, ismail Hakk 18, 51, 77d, 237d, 286d,348d

Azl 272 Hisar 261 lgen, Ali S. 305 lgn (Dulcigno, Ulcinj) 290, 319-320 mmi Veled (Molla Hseyin) 407 nsel, Kemal Edip 400d, 401d nver, A- Sheyl 81d, 349d, 391d skdar (Scutari) 251, 269-270, 274, 327, .. 347, 410 skp (Skoplje, Skopoi, Skopos) 36, 122, 148, 148d, 153, 164, 194, 198, 201, 378, 387, 389, 403 Vacalopoulos, Apostolos 54d, 96d, 97d, 2l9d,222d , Vadio, Angelo 180, 180d, 184, 423-424 Val Canale bkz. Konavle Vadisi Valaresso, Girolamo 203 Valco (Vlaco) 255 Valea Alba bkz Beyaz Vadi Valencia 117 Valma 224, 259 Valona bkz. Avlonya Valturio, Roberto 180,180d, 183-184,184d, 212,423-424 Vrad (Grosswardein, Nagyvarad, Ordea) 234-235, 292 Varasd (Varazdin, Warasdin) 292, 320 Varazdin bkz- Varasd Vardar 194, 203 Vares 370 Varhely 321 Varky 261 Varna 3, 52, 54-56, 60, 63-64, 66, 79, 101, 181,302 Varnatsa 233 Varsak, Trkmen aireti 251, 268, 410

478

DZN

Vasari, Giorgio 324, 324d, 366d Vasiliev, A. 132d, 178d Vasilikon 246 Vaughan, D. M. 24d Vefa, eyh (Mustafa) 349, 392 Vefa Meydan 97 Veglia, Domenico 227 Veliyddin 401 Vellano, Bartolomeo 324 Ygndome 339 Vendramin, Andrea 308 Venedik 23, 26, 29-30,36-37,44,48-49, 52, 54-56, 56d, 57, 59, 61-63, 65, 68, 70, 75, 84-85, 87-88, 90-91, 99-100, 104, 109110, 115-117, 119-120, 122, 124, 136, 139-140, 143-144, 151, 153-154, 157, 159-163, 163d, 164, 169, 172-174, 177, 181-184, 188, 190, 193-194, 196-197, 199, 203-204, 204d, 205 , 207, 209-218, 220, 222-238,241-249, 251-255,259-260, ' 263-268, 275-279, 281-282,285-292, 295, : 298-301,304,307-310,314-320,323-325, 328-330,334-336,338-340,344,347-348, 350-353, 361, 363, 366, 374, 381, 383. 384, 386,388, 417, 419, 422-426 Veneranda, Monte Santa 312 Venier, Francesco 223 Venier, Iacopo 211, 227 Venier ailesi 90 Verdun 376 Vespers, Sicilyal 77 Vetesius, Ladislas 294, 416 Vetturi, Pietro 318 ' Vicenza 248, 422-423 Vidin 109, 132, 187, 189, 225, 302, 378 Vignosi, Simone 84 Vijose Nehri (Aoos) 65 Vildan Mehmed 240 Villach 301 Vipava (Wippach) 301 Viscontiler 23, 360 Visevac 148 Viterbo 339 Vitislaus 46 Vitturi, Lorenzo 110 Viyana 36,102,124,133-134,181, 280, 298, 300, 350 Vize (Byzon) 89, 260, 298, 378 Vlad, II., Dracul, Eflak Prensi 35, 46, 53, 53d, 65, 184 Vlad, III., Tepe, Dracul (Kazkl), Eflak Prensi 184, 186, 186d, 187-190, 190d, 294d, 303 Vlore bkz. Avlonya Voight, George 114, 114d Volkersdorf, Siegmund von 135 Voltaire 360 Vostitsa bkz Aiyion Vrana, Kont 70

Vrans 48 Vranje 109 Vrbas Nehri 199-200, 207-208 Vryonis, Speros 26d, 61d, 108d, 285 Vucitm bkz- Vuletrin Vukcic, Stjeipan (Stephen Kosaa), St. Sava Dk 37, 201-202,206, 231 Vukcic, Stjepan bkz. Hersekolu Ahmed V u k l d , Vladislav 206, 231 Vukcic, Vlatko 231 Vuletrin (Vucitrn) 198

Wagenburg Wald 344 Waleran de Wavrin, Burgonyal 49 Wallenberg, Rudolf von 327 Walsh, ]. R. 41d, 412d Walzer, R. 3 I d Wasserburg 361 Weissefels bkz- Bela Pec Weissenburg bkz. Alba Iulia Warasdin bkz. Varasd Wiener Neustadt Bar Anlamas 209 Wiener Neustadt 121 Wilkins, Ernest H. 179d Windischgratz (Slovenjgradec) 301 Wippach bkz- Vipava Wittek, Paul 24d, lOOd, 163d Worther See 314 Wright, Thomas 42d

X Y

Xylokerkos Kaps 95 Xylomarabes, Mark 373 Yahi Bey 59 Yahudiler Yakub Paa 103, 194 Yakub Paa bkz- Iacopo, Gaetali Maestro Yakub Paa, Hzr Bey'in olu, 411-412 Yakub, denizci 176 Yaltkaya, . 416d Yambol bkz. Yanbolu Yanbolu (Yambol) 287, 411 Yankkale (Gyr, Raab) 123, 321 Yannina bkz. Yanya Yanya (Ioannina, Yannina) 30, 328 Yarhisar 176 Yaya (jajce) 36, 197, 199-200, 206-208, 218,234,274,314 Yazc, Tahsin 348d Yedikule 206, 226, 283 Yegn (Molla Mehmed ibni Armaan) 405, 411 Yeni Derbend 131 Yeni Foa 46, 46d, 242

DZN

.479

Yeni Hatun 33 Yeni Saray bkz Topkap Saray Yenice-i Vardar (Yiannitsa) 399 Yeniehir (Larisa) 176, 205, 237, 250 Yeilhisar (Devel Karahisar) 284 Yeilrmak 32 Yetime 415 Yiannitsa bkz. Yenice-i Vardar Yiit Bey 60 Yrg Paa 33 Yunanistan 28, 44, 54, 56, 60, 67, 77, 137, 145, 149, 152, 157, 160, 162, 163d, 180, 187, 203, 205, 222, 233, 247, 269, 276, 281, 304, 332-334, 357, 360, 372, 382, 384, 418 Yunus, Balaban Bey'in kardei 224 Yunus Bey (Thomas Katavolenos), ktip 162, 186-187 Yunus Bey, sipahi kumandan 156, 345 Yunus Karaca 57 Yunus Paa, amiral 128-130 Yusufa Mirza 268 Ycel, Yaar 176d Zabljak 313 Zaccaria, Angelo Giovanni 107 Zaccaria ailesi 233 Zachariadou, Elizabeth I09d, I62d Zadar (Zara) 23, 207, 231, 236, 241, 276 Zagora bkz. Zara Zagreb 301 Zaanos Paa 33, 59, 59d, 82, 89, 91, 95, 99, 102,114, 161-162, 164-166, 206 Zara (Zagora) 384 Zajaczkowski, Ananiasz 16d Zakinthos (Zante) 233, 320, 328-329 Zamant (Elba, Tsamando) 346 Zamtche 172 Zante bkz. Zakinthos Zapolya 206, 208 Zara Anlamas 37 Zara Jacob, Habeistan Kral 172 Zarnata 153 Zemun bkz Semlin Zenevisi 143 Zeno, Caterino 265-268, 271d, 272, 273d, 277-278, 278d Zeno, Dracone 266 Zeno, Marco 246 Zeno, Violante 266 Zeta 35 Zeuxis 366 Zeynel, Uzun Hasan'm olu 273 Zeynep Hatun, air 403 Zeyrek (Molla Mehmed) 409-410 Zeytun (Lamia) 60, 250 Ziegler, Philip 225d Zigana Da 177, 179

Zihne 130 Zinkeisen, J. W. 18, 64, 360 Zivanovi, Djordje 123d Zlatitsa bkz. Izladi Znojmo (Znaim) 34 Zollfeld 314 Zorzi, Bartolomeo 226 Zorzi (Giorgi), Girolamo 294, 294d Zrinyi, Peter Zrnov bkz- Avala Zuvele Kaps 346 Zveaj Grad 200 Zvjezdovi, Angelus 201 Zvornik bkz. zvornik

W W f~m; r"H

OLAK BLMSEL KTAPLAR

Fatih Sultan Mehmed ve Zaman

Franz Babinger

Elmas

Matthew Hart

Kaybolan

Sesler

Daniel Nettle & Suzanne Romaine

Bir Film Nasl Okunur

James Monaco

Bir Albm Dolusu Cinayet

Eugenia Parry

Bu M lkn Sultanlar

Necdet Sakaolu

E= mc2

David Bodanis