You are on page 1of 85

www.cizgiliforum.

com

ir ve Patron
Patrimonyal Devlet ve Sanat zerinde Sosyolojik Bir nceleme

Halil nalck

www.cizgiliforum.com

HALL NALCIK Osmanl tarihinin duayenlerinden nalck, 26 Mays 1916 ylnda stanbul'da dodu. 1942-1972 tarihleri arasnda DTCF'de Osmanl ve Avrupa Tarihi okuttu, 1956-1972 dneminde Siyasal Bilgiler Fakltesinde dari Tekilat Tarihi ve Devrim Tarihi derslerini verdi. 1972-1986 yllarnda Chicago niversitesi Tarih Blmnde Profesrlk yapt. 1953-1993 yllan arasnda ABDde Columbia, Princeton, Pensylvania ve Harvard niversitelerinde ziyareti Profesr olarak grev ald. Amerikan Akademisi, Ingiliz Akademisi, Trkiye Bilimler Akademisi, The Royal Historical Society, The Royal Asiatic Society gibi birok yerli ve yabanc kurumun eref yesidir. Bundan baka Trkiye'de ve darda yedi niversitede fahri doktora unvan vardr. nalck bugne kadar 17 kitap ve 300 e yakn bilimsel makale yaynlamtr.

Dogu Bat 2003 Tm yaym haklan Dogu Bat yaynlarna aittir. Sanat Ynelmeni: zlem zkal 1. Basm: Nisan 2003 Basb: Cantekin Matbaaclk (1500 Adet) Dogu Bau Yaynlan Selanik Cad. 23/8 Kzlay/Ankara Tel: (0312)425 68 64-425 68 65 e-mail; dogubati@dogubati.com www.dogubati.com ISBN 975-8717-04-9

N D E K L E R

Patrim onyai Devlet ve Sanat 9 Osmanl Saray Kltrnn 18 Gelimesi ve Osmanl Divan uars Patron ve Klasik. iirde 36 Sanat Anlay u 'a r Tezkirelerinde '4 1 ir ve Patron Fuzl ve Patronaj 54 In 'm Defterlerinde H. 909-917 72 Yllarnda Ba Alan irlerin Menei ve Meslei Kaynaka 85

I . PATRM O NYAL DEVLET VE SANAT

Ma 'rifet iltifata tbi'dir Mterisiz met-*zvidir

Genelde, bilim adam ve sanat, belli bir toplumda ege men sosyal ilikiler ve belli bir kltr erevesinde sana tn ifade eder. Osmanl toplumu gibi patrimonyal trde bir toplumda, baka deyimle, sosyal onur, stat ve merte belerin mutlak egemen bir hkmdar tarafndan belirlendii bir toplumda bu gerek daha da belirgindir.1 Matbaann geni kitlelere okuma imkn verdii, bylece edebi ve ilmi eserlerin, yazarna geimi in yeterince gelir kayna salad dnem gelinceye kadar, bilgin ve sanatkr, hkmdarn ve sekin snfn desteine muhta idi. "Shib'i Mlk" hkmdar; bilgin ve sanatkrn en nde gelen veli-nimeti, hmisi idi. Max Weberin belirttii gibi, Orta agda, Douda ve Batda. monarilerde devlet; patrimonyal yapda olup egemenlik gc, mlk ve tebaa.

Bu yazda tam bir transkripsiyon kullanmadk. Ancak Arapa ve Farsa kelimelerde ayt harfi ters virgl ( ard, hemze virgl (tekiri, uzun sesliler uzatma iareti * (dans) ile gsterilmitir. Parsa izafetlerde faim (i) harfi kullanlmtr. 1 Bak. H. nalck, Comments on Sultanisen: Mas VVebers Typifeaon of Ottoman Polity", Princeton PaperS in Aear Eastem Studios. (Princeton. 1992), 1-22.

10 sr t Patron mutlak biimde hkmdar nitesine it sanlrd. r e yhuz onun ltf ve inayetine erienler, toplumun en erefli ve zengin tabakasuu olutururdu. Hanedanlar arasnda re kabet ve stnlk yar, yalnz muhteem saraylar, hadem ve haemde deil- ilim ve sanatn hmiliimle de kendini gsterirdik Patrimonyal devlette yksek kltr, yalnz Yksek S a ray Kltr olarak var olmutur, Hkmdar saray ve ekbir saraylar, toplumda eref ve itibrn, servet ve be cerinin tek kayna ve sma idi. Osmanlda. en yksek mimar, sarayn mimarbas. en iyi kuyumcu, sarayn kuyumcubas ve en gzde ir, padiahn ilgi ve ltfuna lyk grlen sultnu-ar idi. Bilgin ve sanatkr- h kmdarn prestijini, sarayn nnru-m n yceltm ek icn gerekli eler saylrd. Bilgi ve sanatn koruyucusu olan hkmdarn, hakem sfatn hakkyla yerine getirebilmesi iin kendisinin de. ilim ve sanattan pay olm ak gerekirdi. Yksek bir estetik ve sanat felsefesine sahip Medici'Ier olmasa idi, Floraneamn byk sanatkrlar elbette yeti mezdi.-1 Divan sahibi ir hkmdarlar olm asa uii. Trk edebiyatnn byk dehlar belki ortaya km azd. O d nemde, aheserlerin ou, nemli lde, sekin snfn iltifat, yksek kltr ve duygu incelii, sanatkr koru maktaki ilgi ve heyecan ile aklanabilir. Kltr Patro naj . Ortaa ran ve Orta Asya'da ok gerilere giden bir gelenekti. Subtelny'e gre bu blgede daha sonra Patronaj,

4 Ynnu Dofcu'dn deil. Avnpal hkmdarlar karsnda da stnlk iddiasnda bulunan Muhteyem Sleyman'n mparator arUcen' kar yas rekabeti ve Avrupah artistler (ierinde patronaj hakknda bak. O. Nnctpoglu. "Sleyman the Magniftcvnl and the Representation o f Power in the Otloman Habubrg-Papa) Rivalrv". The Art BtHetin, 71 11989 Eyll). 401-427 zellikle bak. L Jardine. WoHdly Goodg- A N ew H istory o f the ftenatsuanc-. Baltimore: John Hopkiu U.l*. 1996- M Hllinxsworh. Patrongo in the Henau&anoi lu fy Fmm 1400 to the Kariy Yenrs o f the

Henaiumnct. New York: ttantatn Doublrday ltlfi

Huhl Innick

\|

T rk M ool devletlerinde askeri snf iyin yen medeniyeti benim sem e sreci olm utur/41 l,p. yzylda Semerkand. 1 > Herat, Tebriz. stanbul ve Delhi'de ortak yksek saray kltr sayesinde sanatkr, bir memleketten tekine git (ii zam an ayn himaye ve anlay, ayn snk ve cokulu karlam ay buluyordu. Osmanl sultam; zellikle Orta Asya ve Azerbaycan'da Trke ve Ka-saya hkim mn ileri, irleri, limleri kendi payitahtna ekebilmek iyin byk fedakrlklara hazrd4. Ftih Sultan Melmed ve II. Bayezid, zamann Iranl byk ir ve mutasavvf] Molla C am iyi stanbul'u getirmek i;it ok uha harcamlardr, ran ve Orta Asya'y idaresi altnda tutan Timurler devletinin merkezi Herat; ikimi de hyiik sanat, patronu olan Ab Sa'd Mirza (1458-1<U>H) ve Hseyin Baykara U 49 1509)'nm saltanat yllarnda ravTirk dnyasnn grlm em i parlak bir medeniyet merkezi olarak yukselinitir. Bu dnemde biri ran, teki Trk kltrn temsil eden iki byk edebiyat ve dnce devi, Abdurrahman Cm (1414-1492) ve Ali ir Nevyi (9 ubat 14413 Ocak 1501) O sm anl edebiyat iin rnek kabul edilmilerdir. Ftih ve U. Byezid. Hseyin Bavkara ile mektupla yorlard. Sultan Bayezid, Hseyin Baykara'ya gnderdii m ektupta (Feridun Bey Mneat, 1, stanbul 1274, 305306) "m uhabbet-i kadm"den szediyor ve mektuplamann devam arzusunu bildiriyordu. Hseyin Baykara cevabm la O sm anl Sultanna halfetullah fil-enn . ve "a l'g zi fi seblillh diye hitb ediyordu ve dostluun

M.ti. Subielny, bak. Aada nol 5 1Osmnnt klasik dnem sanatnn douu zerinde A . Kuran. M K >R*rs. N. Atasoy'un bildirileri, zuliikle (.. Necipoln. A Kanun for the Sat**. A Canon for the Arts..."- SoUatHtt Ia Mngufi<tue r ( son tetnps. yay. ti. Vensiei, Pnria 1992, 195-216.

p.1 s'ill > l'fh'tI


j*k #ln lm i't v K(ln rl>?m'tu m iih Uu ' u Imh ' hi .'u v u s n m

>tnt otlyordu lu.g.y. ;i0ii;tl)7Vn !5 yy. yksok killim ' uunko/lort. T im u r hovujuI.iu g>l<j hiikiimdrlin payitahtlar idi O am m h v r Hint ptuli^hln, bu bkm ulatarm sa-aylarnu rn'k tul uyur, >nda yo(i#on voy "tHitb" mfon bitkin v<* muUairMn kouh unylnrua m*k ivin bor trl lodakarl go/.* Hvorlmb. Uom'saiH Italva'tindi 5 }t>birlor ai'tsulu, hh sonra Avrupa saraylar arasm la g b n b g m z vkabot. slm dlnymmh da bo/.ori bir rol oy n a m tr, v*' moolni# yiiksck smatm geliimi ve n itelii z<*rind> on gtvl etkiyi yapmtr. O rta d o u 'd a da. b ir h k m d a r ivin on $>lm*tli bilgin vo \\t\t k\rlur sn n ym a vekohtlmek, gt'rokivso olan -/.orla lp getirm ek ulaftnu bir ^evdi. Tinnr. istil ettii hor m em lekt'tt on o b v tli bilgin vo smutknrlnr toplyp Som ekam l goU ,mu{j.' Y avu z u Selim Tebriz ve K a im ey i aldnda yzlerce sm m tk r stmlnla srmtr1 Osmanl pU rim onyal . saray

1 Ih kumda Timuritor dovri llrrat vo l ami iix>riml>' sJ /.V . Ttn<> v H. Kiivr'm Idt Asikh>p?iwiu\'.'k\ makalt>lon. III, UY'JO vo Ti 442. ihmal feUlm'ntcH; aynn. K Yurshator. "IVraian l\n y it> tinTmund and Satnvid IVriods". Cumbrihp flis to y <>/' m t. V I. ! I JockKtn nm( l. I<uekhvt. Oanhridgc. 1986. 9tiJv9iM'. M. Sbtolnv. A 'l'nilo fer (h> 'l'mml IVrotl llto IVraian luotry u f lu< 4tiv T im nd VruHl". jfA V l. 13t> USHfi). 6tv79. ra ve Orln Asya aaylarm ln imi m mlrunajn tfneni hakknda sellklo, M. Stbtelny. Sotoociuum' R*i'H u f ( H h ro l l'nironaK1 odvr the l-tior Timuvids . h tt'n u ttu 'i'H Jor#! tl'rhf M M Ir h'.st Sluiit^, 20 UHH), 47!)*ftOR 1,. Oolonb<k w M Sublclrty, (ptx). I'inund A rt atui i'u ku tv. /rnn ,*m t C t'tK ttl Aat. in the h)tvrth m iun\ l < ! 1992; una dili Ar (Tvrknu'n' Trkc^si olan buyuk Ulam mtaiki uuariyt<;*. jAv, hallAt Atwll Kl>i M oralinin Turka iir pur^alnn hakknda hak. Utill A. 'I'<kin. "Tinr l)*>vnnp ait k Trk,v nur'-. Iltrvunl Vkruinitt Sttluv, U/IV 11**?!> |5M ). SS Ht>7: Timurun Turkf iirle ilgili'ndi^i Itnkktntla .|;.m. 8W>. W '* H K M an/. Thr Ru' srfKuleafTat>>rlm, ('um hrii; U>89. " Trbrudrn *ruWnltjn bir liatai ^m hak. II Uuvnvnrjh, "()>m>ab Sarnymta Khl i Hrof (Snatkirler> ofter'. Hffcefar, I I U5J8I ItlHti',

killUirum in ^-11n*s>mU-, jjiir ve inji alannda. luHilat ve n ak k alk la , parn ve mevki valilileriyle eelb olunan vey a "surunu" edilen Nmtkrlarn pay Im yu ktir. yle ki. yerli O sm anl Tirk sanatkrlar, "A np ve A vn 'c verilen im ayrealkl.m dolay yiluivet ler atkui d i t* l'etrn ek leu ;okmmemi>.derlr Uak. a$a|'idaV Lell lyor (Latifi. .'.fK'V . '<>/ m fit't' b i r i Aim /itim ) i-c/r )'. rc.-r.'i/vf r.'/ s:t\ik . / te y an dan , bir yerdi kendini uoslerm l>u tildin m1 hu nlknr ila. r u yerel ve refahn. biyik ve /ennin hi k im d n rla n n saraynda, ltf ve inayet ile anrd l atru m j , him aye. hoyleee. iki yanl i*len ln'in saray, hem de H*\ki bildin ve .sanatkar iyin nam U'^ ka/.aman u-k. yolu kabl edilirdi. Dou da v e B a td a . pnUinumynl hanedan devletlerinde, serv et v e n n r u n kayna, sarayn yanm hkmdara m en su p toprak salda rtel ve rkbird Bat da. Unesans jtnlyftsnd. servet kayna toprak ve turun yerine ticaret v o sa n a y i alan larn a kaymen, yeni zencin burjuva sm h fe od a l'p a trim on y a l efendilerin yerim almaya banlad. A kr ola ra k l>vle bir ^elignu*, Dou da uerveklc$euomj$tir.!' tnlynd o kon nii ij'hv devletleri byle bir gelim eye sahne olu rk en , D ou'da nu'rk'/.iyeti patrinonynl devlet yaps Kittikye daha vlii durum a eriiyor, bildin ve sanatkar,

1 l'Vlih SulU n M^hm'U. .'v'ic^iin U'n Al&tddm Al K u ^ u v atanH iln > 'Rftu-dml> o telifi ikiy/ kadnr Ort A syal v* Iran l lim i ynniHu k'tirdi t'u#k(Hriido, Cstk.-i'k A'ij'M Ji(nvwunH. M tvd. sittn h u l.H . 12t>Sl. S.tHlIV Kursu U'ivkt'loniK n<v yHytfc bir ;mtrn>:v r \ V Asr Trkiye lktxm)i v f ^lnun Tntu Kuynrtklnv, stanbul l'm vrrstva lk iis.it f''nkultrx M<\ tuix, XV., if.l-littJ M 'ftA im i't^n iunvt' 1 jjohnudf duli <* /.onti snfn, sorveti m u nim davamn "nskon" snf oldujsum gosierniftir; Ortn Aayn'd ym dimim kuullamnjiv ltk. M.K. HuUlv'lny. SH,iwvnok' Uiw''

14 ir ve Patron her zamandan ziyade saraya ve ricl-i devlete bam l hale geliyordu. lve etmek gerekir ki, yksek saray kltr ile yerel halk kltr arasnda kopukluk zerinde yaplan gzlem. Dou kltr evresi iin de mutlak bir gerek gibi aln mamaldr. lk Osmanl beyleri, Babai-Kalenderi dervile rine, din-epik halk edebiyatna, bir kelime ile Trkmen kltr evresine bal idiler. Sonraki yzyllarda, zellikle Ftih Sultan Mehmed dneminde saray, O rta-D ou koz mopolit kltrne yneldiinde, bu Trkm en k lt r gele nei etkisini srdrmtr. Kahire ve Tebrizden gelen ulema, mnrir ve mutasavvflarn yannda, Osmanl hkmdar her zaman popler bir tarikat eyhine sayg ve balln devam ettirmitir9. stanbul saray ve camileri iin Uakta dokunacak hallarda, bazlan Iranl olan sa ray nakkalarnn yaptklar rnekler ilenm i, ran saray hallarndaki desen ve motifler kullanlm, bylece Uak saray hallarnda, geometrik Trkmen-Yrk m otif ve dzenlemeleri ile birlikte ran motif ve desenleri egemen olmaya balam, halclkta bir saray stili ortaya km tr10. Bu olgu, sanatta saray patronajnn baka bir kant olarak kaydedilmelidir.

9 ak ik Nu'mniyy&e ulemadan sonra tarikat meyihimn biyografileri ayr bir kategori olarak verilmitir. 1 O. Aslanapa. Trk Hah Sanatma Bin Yl, stanbul 1987; K. 0 Erdmann, OrientUppiche-16.19. Jahrhundert, Hannover, 1966: Saray hal motiflerinin baik dokumalarnda kullanl hakknda bak. B-B. Acar, Kilim. Zili, Sumak, Trk Dz Dokuma Yayg/an, stanbul: Eren Yay. 1982; J. Raby; Court and Export", Orienta! Carpets, eds. R. Pinner and W. B. Denny, London 1986, 177-188: W. B. Denny The Orijin and Development of Ottoman Court Carpets", 243-260; M. Fuad Kprlzade (Kprl),"Milli Edebiyat Cereyannn ilk Mbe#irleri ve Divan- Trki-i Basit, stanbul 1928 ve u nemli aratrma: F. aman ve S. Tannd, "OsmanlrSafav ilikileri erevesinde Topkap Saray Mzesi Resimli El-Yaamalanna Bak". Aslanapa Armaan, stanbul 1996, 3776; Trk halk edebiyatnn devamll iin bak. M. avuolu, Ftih Sultan Mebroed devrine kadar Osroanl-Trk Edebi Mahallilerinde

Halil nalck

15

Osm anl sultanlar belli zamanlarda topladklar ulema ve uar meclislerinde hakem roln oynamak yetene ini, ehzadelik dneminde sekin hocalardan aldklar yksek kltre borlu idiler1 . II. Murad'dan beri sultan 1 larn, iirlerini toplayan birer divan tertib edecek kadar airlik yetenei kazand bilinmektedir'2. Bir kelim e ile, belli bir sanat zevki ve anlayna sahip patronun himayesi altnda sanatkr, ona gre eser ver meye zenirdi. Muhteem Sleyman dneminde Osmanl klasik kltr yksek sanat eserleri vermise, bunda bu Padiahm yksek sanat anlaynn temli bir pay var dr. Hatta diyebiliriz ki, sanat ve bilim eserinin kalitesini ve sanatkrn hretini, ok kez hkmdar belirlerdi. Bir eserin makbl ve mu'teber olmas hereyden nce sulta nn iltifatna bal idi.1 Osmanlda, kimse padiahn sa 3 rayndan, yahut camiinden daha byk ve aaal bir yap yaptramazd. Sultnu-u'ar seilmek, 'in'm1 almak ' iin irin, ilkin u'ar meclisine arlmas, sultana bir kaside sunm as, takdir edilip baa lyk grlmesi ge rekli idi, te yandan, yksek mevkilere kan irler (me-

M uhtevann Tekm l , Kubbealt Akademi Mecmuas. 112 (1982), 31* 43; " Fatih Sultan Mehmed'in Manisa'da ehzadeliinde hocalar nl fkh alimi Molla Hsrev ve mni nianc brahim, askerlikidare ilerinde lalas, Zaanos Paa idi. 1 ir padiahlarn bir listesi ve iir rnekleri iin bak. Tayyrzde 2 At, A ti Tarihi, I, stanbul, 1291/1874; keza ehri wde Mehmed Sad. M ahzenu's-Safa ve Kunz-i Drer, yazma nsha. Atatrk Kitapl, stanbul, M u a llim Cevdet yazmalar no. D. 74' "ehnameci Talktzadeye gre Osmanl Padiahlarnn airlikleri": Doktora Tezi, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi. 1989. '*Ktb-i mezbre-i muharrere.... makbule ve mu'tebere olmak, husn-i nazar i pdih-i drbin ile manzur ... olmaa mevkfdur". akiHri N u'm injyye Tercm esi (995 H.), stanbul 1269R.. 12'13.

1 5 ydr w Ittrvn * N-citi) kumlileri patron durumuna gelip brv/k hwki (jfiiri yanlarnda bulundurmulardr, l'dtrour zel ilenine erienler, onun "terbiyeli" uy, aindu iyi mevkiler elde ederler. onun "mr<!)bn> lan<dnn (yetitirmelerinden) Mtyjljrlnrd. Y lm / Hanat.;lr <;m deftil, elde, Onmml patrimonyal toplumlunla trrbyct. kulluk, irCi/f/ibmmyB ilikilerin temeli olm , hem pnl.n hem kul iin gerekli bir yal baft oluturmutur. Tt roi iin hretini ve mevkiini yceltmek, kul i i m h.yita kaluk. ilerlemek iin bu balllk (:Hint.. Hu pat,riniony;l prensip. (atrrm-ktl ilikisi. Osmanl devletinin tem el yap ve meneinde grlr. Osmanl Devleti, Osman (o z ye yoldalk-nkerlik yapanlarla ortaya km t. Devlet, O s man'n devleti. Damarl devleti idi. Osmanl putrimonyal toplumurtla inliniib vo patronaj, ekin mnft htsr bl mimde, stat gruplarnda, brokraside, orduda, hatta ilmiyyedt: sonyal ilikilerin ve hiyerarinin tem el prensibi itli. lmiyyede, yksek dzeydeki mollalarn aile fertleri ve diirmendleri iin yaptklar iltimasa kar na derece' deki gruplarn tepkini, zamanla eni llere v arm tr11. Hrokraade, ktip yetitirmede. rak'klla-uKt istem i, dolaysyla patrona; etm end i. Asker'idfir istem d e tayin ve terfler, anck en yakn Amirin ar/. ve tavsiyesi ile mmkintlir'. Hnnatkfr da m genul patrimonyal sistemin dnda deildi. Patrimonyal devlette her trl nimet ve m ertebe, yal' mz ve yalnz hkmdardan kaynaklad iin, bunu eri mek isteyen nmretler arasnda kyasya bir rekabet, hftaed, **r>trk ve yaltaklk edemendi ve toplum un a b l kn yahut ahlkszln olutururdu. Osmanl
m I m

11 H . i i t f t l t k . T h * f t u n v ' It e ts ia h r s o f t h n A * / * H.

K f ir ln n k t f t o f K u r n il*

in fHUrmun

| , flil' K r t r n .l W )H , l i J f H M vo M u m u lt,

I n k k . " O n m u n l f t l n k r m * r 1 i A k l i m

Onmam

Am^h'innlnn. J .

Ilali hnh k

|V

V e k y tu n e le .ri v ^ u 'ri 'IV y.kirelen b t< m ;m / rektltvt v e e k i l m e l e r i n h ik y e le r iy le d o lu d u r . K / li. b y k le r in yunriii v rm m n rn


u - M - H H fi, " Iu ik m I

eh li'n U -n
k im im

u zak
i

k a lm a k t a b lr . Ilk iin d a rt y a k la m a n n ,

"Im m

m /.n n " il<- "n izr o lm a n n tek y o lu , y a k n la r n d a n b in itin tijnrtyt v e a r m lf 'in a h la m a k ta d r. l u / l i ( F arm n Ifv . . W > ) b u n u tilir M ^ H n n in i m n h r'y n im M n h - r y h rm u r h m i $ rr/i

(Uiz ayyzllilerin kullaryz Ayyii/.lhtr ine hep M/,li kulmzdur) flyleee. patronla birey arasnda "intinb edilerek nfuzlu kiiler yer fi lir. Ynltaklanma ve intianbn aanatla huda.1 }' trlm, kurmhu-mifj hiimi fi*; kanide Minmnk.sultnm ve pahalar en abartl purlak ifV*<ltslrl; Kklere karmakta Hrulur. l'uy.uli, bu vslUU'. Kulum ftktymu'n ve. ricale kasideleriyle tekilerden farkl delildir. O, patrona g/)yle hitb eder:

Ar/.yi dttvJvtipirh u n 'i hckhurj (hmt M rrubym / r% u #ab a/, di! kurur an dido hiib
(Senin kapndaki hizmet,tilirin ayan pme devletine eriyno r/ n u , gece-gndz benim gnlmden huzr ve gzm den uykuyu gidermitir) Patronu ilgisini Hirdrmek iin jiir, teki kullar gibi, uon derece dikkatli olmak, onun hzlanmayaca ey lerd en kanmak zorundadr. Bu yzden Ftih'in gazabna ura yan ve rg n dilenler arasnda Mevln Abdlkdir. Nahifi, V elyddm olu Ahmed l3a*ay zikredebilir i-*.

II. OSMANLI SARAY KLTRNN GELMES VE OSMANLI DVAN AKSI

Konya Seluklu sultanlar, btn Yakn-Dou saraylar gibi, sekin irleri himayede geri kalmamlardr. Sel uklu devletinde resm dil Farsa idi; fakat sarayda dahi Trke konuulduu anlalyor. 13. yy. sonlarnda Sel uklu Sultam III. Aleddn (1297-1302?) Horasanl Hoca Dehhnden (XIII yy. ikinci yars) Farsa bir Seluklu ehnamesi yazmasn istemitir, fakat ayn zamanda Dehhninin sultana Trke kasideler sunduunu da biliyoruz.1 6 15. yzylda Islm dnyasnda, Orta Asya ve randa, Timurlerin temsil ettii yksek ilim ve sanat rnesans.1 Osmanilara rnek olmutur. Orta Asyada 7 Timurlular dneminde ortaya kan gz kamatrc meden gelime, sanat kollarnda eriilen esiz yaratclk ve mkemmellik tarihileri bu dnemi talyan Rnesans ile kyaslamaya gtrmtr. Subtelny, bunun teme
> Dehhnfmn t. Aleddn (1220-123?) dneminde Anadoluya geldii tezi iin bak. H. laydn, Anadoluda klasik Trk iirinin Balangc. Trk Dili. 277 (Ekim 1974), 765-775. imdi bak. J. Rogers, "Cencralization and Timurid Creativitiy,

Orienco Modemo, N.S. XV (LJOCVP. 535-560.

Halil nalck 19

linde, o zamanda zengin patronlarn ykselmi olmas olgusunu grr.> Bu patronlarn banda, bir Uygur 8 bah ailesinden gelen Ali ir Nevy gelmektedir. Nevy [kendisi Hseyin Baykaramn musahibi (mukarrebi) olmu] bir brokrat sfatyla Divan-i Ai emirleri arasna alnm, daha nce ailesine ve kendisine soyurgal olarak tam muafiyetle yaplan zengin toprak balaryla elde ettii muazzam serveti bilim, edebiyat ve mimar eserlerini tevik etmek ve yaptrmakta har camtr.19 Onun cmertlii dillere destan idi. Klasik ran edebiyat ve dncesinin son byk temsilcisi Abdurrahman Cmi (1414 1492), tm slm hkmdar larnn davette yartklar slm dnyasnn Voltairei idi. Ftih Sultan Mehmed ona 5000 altn armaan gn dererek stanbula arm, II. Bayezid onu Osmanl lkesine getirmek iin byk aba harcamtr. Byezid, Cmye gnderdii mektupta (Feridun, I, 361-362) onu nrul'hak ve hakikat ve nakbend*i i'tikd diye an yordu. Cm cevabnda, bahhy-i eh haddi na* drand (Sultann balarna snr yok) diye bildiri yordu. Osmanl sultan, Cmi'nin gnderdii eserleri (klliyt-i cmi'il-kemlt) (belki Nafaht) aldn bildirerek kendisine bin flori altn gnderdi (Feridun, 1, 363). Cm cevabnda-

Cm ikuc a ty-ieh-iRm azkuc k n Jf-jgayb mvrasida azreh-i'umtn


diye Osmanl sultannn ltfuna krann ifade edi yordu. Kukusuz, Osmanl Sultam, ran ve Orta*Asya 1 Bak. yukarda not 5de a.g.ra. Timurlular Rnesans tanmlamasna 8 kar bak. J. Aubin, Le mecenat timouride Chiraz", Studia 'slamica, 8 (1957); OsmanlIlarda Soyurgal, temliknme olup Osmanl patronlanmn zenginlik kayna da ou kez vakfa evirdikleri arazi temliklerinden geliyordu. 1 Bak. Subteln/nin yukarda not 5de ad geen incelemeleri! zellikle 9 Socioeconomic Bases", 490*492.

20 #r ve Patron ortak yksek kltrnn en tannm temsilcisi Cmye gnderdii mektup ve balarla, bu kltrn bir hmisi, patronu olduunu gstermek istiyordu. Nakbendliin kurucularndan alak gnll ranl mutasavvuf, bu armaanlar, b-anvvS huls-i derviane du ile kar lyordu. Osmanl'nn Ftih Sultan Mehmed ile bala yan en ileri bir slm imparatorluu olma iddias sonucu olarak, bu blgelerden lim, sanat, mni ve irler davet ediliyor ve el stnde tutuluyordu.20 Seh Bege gre Ftih. Arab'dan ve Acem'den ehl-i marifet adna olan kimseleri buldurub getrdb fevkal-hadd ri'yet ettirirdi.21 Ftih Yeni (Topkep) Sarayn Arab ve Acem ve Rumdan mhir mimarlar ve mhendisler getrp yaptrd.22 Ktiplerden Ll, randa uzun zaman kalm, dnte kendisini Acem (ranl) diye tantm. Ftihe mushib olm, gerek ortaya knca kendisine verilen zviyedrlk ve maa elinden alnmtr. Birok Osmanl iri (mesel Halm, CmH Rm) ran'a gitmi, d nte stad olarak karlanmtr. talya d Avrupa lkeleri Rnesans'nda talyan stadlar nasl rnek alnmsa, Orta-Asya ve ran ir leri, zellikle Hfiz, Sa'd, Hakn, Nizm, Nevay ve Cam, Osmanl irleri iin birer rnek ve ilham kayna olmutur.23 Baka deyimle, nasjl bir Fransz veya Alman Rnesansndan sz ediyorsak, slm dnyasnda da or tak saray kltr, Orta-Asya, Osmanl ve Hint'te ken dine zg bir zellik, bir slp orijinallii kazanmtr. Bunu minyatrde belirgin biimde grebiliriz. Fris
M M. avuolu, a.g.m; H. Sohrweide, Dichter und Gelehrten aus den Oslen im OsreanUchen Reich". D er slam. 46 (1970). 263-302. ** Tezkire. H et Bihit, yay. G. Kut. Cambridge: Harvard niversitesi. 1978, 97. Tursun Beg, The Hstory ofM ehm ed the Conueror. yay. H. nalck ve R. Murphey, ChicagoMinneapolis. 1978 15 Bak. M. avuolu. Kanuni Devrinin sonuna kadar Anadoluda Nevyi Tesiri zerine Notlan, A tsz Armaan, stanbul. 1976. 75-90

Halii nalck 21

edebiyatnda derin bilgisi olan Velyddin-olu Ahmed Paa iin Latifi der ki, Farsa iirlerden ald manalara "elfz'i Rmden libs ilbs edip mahbb-i Rm-i ive sz gstermitir (.Tezkire, A. Cevdet yay. 77). Boylece, bazlarna gre Ahmed Paa, ancak bir "mtercinTdi. Farsa bilmeyen, gerek ir saylmazd (k elebi, 277b). Tezkirelerde, Osmanl irleri ranl irlere kyas edilmitir. Bu gibilerin, ayn zamanda Farsa iirler yazma gcnde olduklar, bir stnlk nianesi olarak belirtilmitir. Herhalde, klasik Osmanl divan edebiyat, daima ran klasik edebiyatyla karlatrmal olarak incelenmelidir. Ancak byle bir yntemle, Osmanl irlerinin ne derece etki altnda kaldklar, ne derece orijinallie sahip olduklar ortaya karlabilir.24 Latifi, ( Tezkire, 230) bunu ksmen yapmtr; mesel o, ranl stadlarn etkisinde kalmayan Nihlde bir tarz hss" bulmu, Rmda deil, belkli Arab ve Acemde ve Pehlev dilinde bu slba iir demi kimse yok", hkmne varmtr. unu da belirtmek gerekir ki, Ftih dneminde slm devletleri arasnda birincilik iddiasnda bulunan Os manlI devletinde,25 b a n k irlere kar bir stnlk ve yarma eilimi belirmitir, Latf ( Tezkire, 157) ir Ztyi, Cm ve Nevyden stn bulur. 15. ve 16. yy. Osmanl iirinde bilinli, bir tze, orijinal slp ara ylar grlr. Bu irler, Trkeye zg deyimler ve ataszleri kullanarak orijinal bir slup yaratma abas gstermilerdir (Latf, 300-301). Gerekte, konulann Nizmnin hamsesi gibi Farsa edebiyattan seen byk

24 Byle bir aratrm aya rnek olarak bak. Gnl Alpay. Ysuf Em innin Beng Cagr adl Mnazaras", Trk Dili Aratrma YllBel/eten. 1972,103-125 Bak, M ehmed T , (H..) slm Ansiklopedisi (Mflli Eitim Bakanl).

22 i r iv Patron

OsiTinnl arlori, )m/c< Inh rneklerini goljjedi' bini km orijinal yaptlr rtnyu koymulardr: hu arada "kudcmidan" S^yhi'rtn //.** ti pirini. Fual'nin U y!A i t1 Mecmiriu oft'llikle tmtlmaljdr. St>hi. Latifi ve Ak tOKkin'l(*riu<l(i, bu onjinn! slbu, daim , "tarz-j )t W , ta rz mhnV, "tzt- diye verler. Hu vadide ilk byk Osmanl $iri, kukusuz. 15. yy. balannria ortaya km "kdctnVdn eyhi'dir.2" eyh kemlisi de. jjeliinde ran'a tfilm, tasavvufta derir W nuti- Onun Hsrev < tfrinu. I.nlfl (Tezkire, 216i 2lt>) e$s/. bir eser olarak u) mertebeyt* t*ri^ yoktur di.vv ver. ve Trke mesnevi tarzn o yaratmtr, der. Ancak l'V/.ti bile. Trke $> r slubumla pek rahat delildir- iter ki ( Trk\v M ttn. Muk.tU at. tto. X. i).

A"n/nri ngik Trk laftyle iyen ditvAr o h r Mende tevfk ol.<a bu dvr sn evle rem
Bununla beraber Fu*lmn Trke (Trkmen-Azeri) deyimlerini, 16. vy. stanbul'unda "actb" bulurlar (Latif!. 265). 1350-1450 yllarnda kudem,27 Trke szck ve deyimleri sk sk kullanmakta idiler: 1450'den sonra Farsa, Arabca lgat ve deyiler, iirde jsiver elfz sa ylarak gittike yaygnlam. bazlarnca "kudemAnm
* A.N Tarlan, $eyh Divnn Trt-kifc M.avuofcU'a gre la..m. 4J) "lrankirT (iir rn eyh! am. r Fiih dneminde irlerin Acem karsnda kendine gvenle yeni ama oluturduu hkkrdn bak. M. avuoftl, Ftih Mehmed Drvnne kadar Osmanl Turk Edebi MahsuiJlerinde Muhtevann Tekaml". Kubralt Akademi Afocmam, X I-2 (1982). 31-32. Bu fithk . halta stnlk bilinci ilkin Orta Asya'da kuvvetle belirmitir, bak A E Bodroglget", Klasik Orta Asya Trk Edebiyat" Toplum sal Tank. M 992 HatirsnV r>7. H Unydn. "Anadolu'du Klasik Trk iirinin Batlangct". Trk Dili. 277 (ekim 1974). 765-774; "Divan Edebiyat' lJim Ansiklopedisi (TDV), (6. F. Akun). ;iH#-428i k elebiye gn , (27Ha) mesnevide.' eyhi, kasidede Ahmed l'au ve gazelde S e cili kendilerinden nce gelenleri unutlurmuglat-dr.

Htiiti tulck 23

Trkesi O uzne ve khiyne, garib Haz gibi g rnm : "Tiirk tabrt kylye ve da kbiklerine z r saylm tr. Gerek bir edebiyat tenkitisi olan La tifi (Tezkire,216), buna kar karak, ber edeb serin kendi dnem i iinde deerlendirilmesi gerektiini be lirtm i. bir nev-peyd zuhur ede, meyn-i nsda mer i ve m ergb olub khneler kadr rabetten der , gz lemini yapm tr. Latfiye gre. Fars edebiyatm taklid eden N izm -i Karaman, zellikle Velyddn olu A hm ed Faa ite divan iirinde yeni slp stn gelmeye balam tr: Ahm ed Paa'nn divn, Divn-i Hfz ve Cm gibi h er ne kadar ki okunan yine ter tzedir", der. I^atif, ondnki ve Necati'deki tazeliin, orijinalliin, bir bakm a Trkedeki durub-i emsli (ataszlerini) kullanm alardan ileri geldiini de belirtmekten geri kal maz. Zira der. mezkure gelince sbkuz-zikr olanlar iri Frs divnlarndan tetebbu ederlerdi. Nect Beg'e gelince ir, musel-miz oldu ve herkes hasb-i hline mteallik anda darb-i meael buldu". K A S D E S U N M A V E R E T M ECLSLER Dou edebiyatnda irin himaye, inayet aray, zel bir dzenlem e ve kalp iinde patrona sunduu vg, kas/de nev'i iinde ifadesini bulur.28 Kasideler, bata, br dn yada T a n n 'm n rzasn, Peygamberin, velilerin efatini. ve bu dnyada patrimonyal siyas g sahiplerinin hi m aye ve inayetini kazanmak iin yazlrd.

2 Kaside hakknda son zamemlarde esasl bir eser yaynlanmtr: 8

asida Poetry in slnmic Asn and Africa, l Classica! Tradjtiona and Modem Mranings, eds. S. Sperl and C Shackle, Leiden:E.J.H. BrilU.
I99: eserde kaside ve patronaj iin bak. S.P. Stetkevych. 35-64; M Gliiu. 183-204. yaynlardan beni haberdar eden deerli edebiyat tarihilerimiz Prof.Gnay Kut ve Dr, Mehmet Kalpaklya burada tejekkr bor bilirim.

24 ir ve Patron Her biri ehzadeliinde sekin hocalardan fenn-i iV'de yetien, iirleri mretteb bir divan dolduran Osmanl padiahlar, gerekten, iyi iiri heyecanla takdir edebilen yetenekli patronlard,29 Yalnz mu'ara mec lislerinde dinleyerek deil, elden ele dolaan iirleri okur ve sahibine ihsan ve atda bulunurlard, Sehinin (77b78a) Say hakknda yazd ilgintir: II. Bayezid onun bir gazelin bulub tab* eriflerine gayet ho gelb bu gazeli diyeni bulan, dey emr" etmi, ve kendisine divitdrlk hizmetini vermiti. Ama kayda deer ki, S a 'y bana mansb gerekmez diye balangta bu iltifat red detmi, ancak Sultan Selim zamannda saray iolanlarna h o c a olmay kabul etmitir, En byk iltifat, padiahn musbibi olmakt. Mushib, baka bir deyile nedim, karin, hkmdarn arkada gibi daima yannda bulundurduu, zel yaa mna ortak yapt, danman ve srdadr. Ftih Sul tan Mehmed ile musiki ilminde {ilm-i edvr) sivrilmi Mevln Abdlkdir arasndaki iliki bu bakmdan il gintir. O, Vezirazam Mahmud Paanm kskanlm ekecek kadar Sultan ile yaknlk peyda etmiti. randa ilnri beynda ve zellikle musikide stad olan Nahifi (Mevln emseddin), Ftihin yanndan ayrmad bir mushibi olduu halde bir yanl hareketi zerine saraydan atlm, Bursada uzlete ekilmi, geimini sa

* Osmanl iirinde patronaj konusu W.G.Andrewa,in baslmam doktora tezinde ayn bir blm halinde incelenmitir. Andrews, Latifi'nm lkn dnya grn (We)tanschauung) tespit edip eletirilerini bu erevede inceleme denemesinde bulunmutur. Latifi, Prof. Andrewse gre (Tez, 3, 56. 103), maddi ve apirituel deerler arasnda bir denge ister ve zamannda maddiyata nem verildiinden yaknr. Prof. Andrevvs Osmanl irinin davran ve ltlerini (Standard) tespit ile Osmanl iirini analiz ve deerlendirmede yeni bir metod denemesinde bulunmutur. Sonuta, Osmanl iirinin ran renklerinin bir taklidinden baka bir ey olmad dncesinde olan eski ve yeni aratrclar uyarmaktadr.

Hali! nalck 25

lamak iin byklere Arapa, Farsa ve Trke kaside* ler gndermeye balamtr. Selim'in musahibi linrir Halimi elebinin yaam mushibler iin iyi bir rnek tir. randa ve Arabistanda uzun yllar bulunmu olan Halmyi Selim; Trabzonda vali iken mushebeti ilmiyye ve mkleme-i ma'neviye iin" yanua getirtti, ve saltanat tahtna getikten sonra da en yakn arkada gibi yannda tuttu. Pdihn mizacna girmi, merebi alm ve kevkebi barm idi. Seferde ve hazerde hemdem ve gamkr ve ismen ve reBmen mnsebeti var idi (Latf, 134). Devlet bykleri, nemli ileri onun arachyle padiaha arz ederlerdi. Halimi, Fris divan sahibi padiah iin Fris ve Arabi ebyt-i mkile ve mu'ammdan ne varsa kendisine zmlerdi. Halimi, kendi iirlerini gizli tutmutur. Kanun Sleyman ile ulemadan ir Baki arasnda da buna benzer bir yaknlk kurulmutur. Hayatnn ilk dneminde glk eken Bk, Sultan Sleymann ilti fatna eritikten sonra onun mushibi olmu, en yksek makamlara getirilmitir. Sleyman, iltifat ve iltimasta ly ap onu eyhlislmla getirince, ulema daya namam, kar kmlardr. Onu kskananlar, nihayet III. M urad tahta ktnda, medrese hiyerarisinde en yksek derece olan Sleymaniye mderrisliinden azlettirdiler. Saray hs bahelerinde veya kasr (kk)larda hal vette dzenlenen geleneksel iret meclisleri ir, mutrib, hnende gibi sanatlarn hkmdar nnde kendilerim gstermek frsatm elde ettikleri bir yarma meydan olutururdu. Firdevs, ehnmide (1000 tarihlerinde) kadim ranl hkmdar Hsrevin verdii iret meclislerini uzun uzun tasvir eder (N. Lugal evirisi; IV, stanbul 1994, s. 194, 275*276, 299, 330, 332, 389*390). Bir zafer veya baka vesilelerle sslenmi saray bahe ve kasrlannda tertib olunan bu ziyafetler.

26 sr w Ibtrvn gn gect, bazen bir hafta srer, nahiller dikilir, mis kokulan iinde gzel algclar alarken peri yzl sakiler misafirlere yllanm arap sunar . Herkes sarho olur, zafer hikyeleri dinlenir, irler karlkl en gzel iirlerini syler, mua hra ederler. FLrdevs, byle bir mecliste rakibi irler nnde Sultan M ahm udun takdirini kazanr. Seluklu sultan Aleddne kaside sunan Hoca Dehhn, hlar-hnm algl, ikili zengin bezmlerinden sz eder.30 Yine byle bir iret meclisimle Anadolu Seluklu sultan bir kaside iin ir Zahireddine be nefer gzel kul balam. I. zzeddn Keykvs (1210-1220) Sinop fethi zerine dzenlenen bir iret meclisinde nedimlere ve irlere inmlarda bulunmutur.3 Osmanl kaynaklan irlerin oukez bu 1 gibi iret meclislerinde hkmdarn takdir ve ltflarna erid ik lerin i belirtirler.32 Hkmdar hizmetindekiler arasnda patrinonyal ilikileri pekitiren sosyal bir kurum olarak iret meclisleri, lenlervv toylar Avrasya Trk-Mool devletlerinde hayati sosyal bir fonksiyona sahipti. K. Jettmar'a gre33 "en ince ayrntlarna kadar dzenlenmi iki lemleri hkmdarn hret ve prestijini ykseltmek iin yaplan bir eit yin (ritual) hkmnde idi. OsmanlIlarda haftalarca sren muhteem sr-i hmynlar (pdih dnleri) bu
* Ibn-i Bibi. EI-vm iri'Iliy)-e. Tpkbasm A.S. E m , Ankara 1956. 439-461: laydn, a.jjm.. 766. onun l. Alddin (1220 1237) dneminde geldiini ileri sryor. 11 Ibn-i Bibfden Yazczde. Tarih i l-i Seluk. Topkap S.K. nshas, Revan 1390. 78 81. 137 ** akaik-i Nu'maniyye. 198199, u'ar evreleri zerinde bak. H. ipekten, T rk Edebiyatnda Edebi Muhitler. XV-XV1. Asrlar, .. Edebiyat Fak. Doentlik Tea. 1969; . Pala. iirler. airler ve Meclisler. stanbul 1997; A A entrk. XVI. Asra Kadar Anadolu Sahas Mesnevilerinde Edebi Tasvirler. stanbul 2002: C. Rdvan. Trk Edebiyatnda Saknme/er re retnme. Ankara 1998; N. Atasoy. Hsbahe. stanbul 2002. * TheAn ofthe Steppes. New York, 1967. 240. *

gelenein ne kadar nem tadn kantlyan taylar olup grkemli srnmelerdt yaatlmak isltnir: 1 Bu iret meclislerinin, hkmdarn ve sarayn hayat imla nasl hayati bir yer tuttuunu ayrntl tasvirlerle llr Bib'nin tarihinde gryoruz: Alodd Keykubadn iret meclisi kuruldu.... til araplarla.... ve drlii dr! nakiller tnahil) birle rste edp dediler ve mutribler hezr destan gibi elhn- cvfezay birle surda uru' kldlar ve cn ri arb imeye ve barbut ve rubb istim'na megul oldular (Ynzczde evirisi. 170, sk sk yaplan bu iret meclisleri iin keza bak. a. 140-151, 117). Bir defasnda sultan meclis*! irette "ber aeliH imtihan heriflere (sanatkrlara) eyitti ki, yerin adn (Kayseri ve Aksaray) ol beyitlere telfik etsun" dedi, mni emseddininkini ok beendiinden mansbna ilve yapt. Bu iret meclisleri baz sultanlarn saraynda sk sk toplanrd. Btn kaynaklarn "gayet mertebede 'ayya olduunda birletikleri divan sahibi II. Murad. herhalde byle bir m ecliste sarhoken u Hayymne ktay dem itir (Seh, 95).

S kget r g et ryin e dnk arbm S yle dile g et ry in e eng rebbm Ben var iken gerek bana bu zevk bu saf B ir gn g ele k i grm iye kim se trabm

:M Metin And ve . Nutku'nun konu zerindeki nemli eserlerinden 6 0 nra son kez, Nurhan Atasoy, Surnem e-i Hmayun, stanbul: Kobank 1997. Rnesans talyasnda B. Castiglionenin yksek sosyetede etiket ve davranlar tespit eden unlu / / Cortegiand%una muadil bir eser, Mustafa Ali'nin Mev'id'n* Nef'ia fi Ksv'idiT Meclisidir (Yay. M. eker. Ankara: TTK, 1997). li bu es*rd<*. iret meclisi (347-349). irler (356). toplant kurallar (394 > vc sultann ba$ yapmas (391*394) hakknda izlenecek kurallar bildirir- aynen M. l, Cami'tl-Buhr der M eclis-i Sr. Yay. A, bttektn. Ankara 1996.

28 ir ve Patron Paalar da iret meclisleri dzenlerdi. Ftihin fzl veziri Mahmud Paann u br meclisleri nl idi. Fuzl, hmisi olup kasde sunduu Bagdad valisi veys Paa iin ehl- iret"tendi der. Sknmede (677):

Bey ski b-i ta-mizc k ezo cm le dard dred il


(Sk, o ate ieren arab getir ki, o her derde devadr) derken, herhalde mistik sarholuu anmyordu. Fuzl, divanlarnn girilerinde byle grkemli saray iret meclislerini tasvir ediyor, sultanlar ve irlerle paylaamad bu zevklerden yoksun, kendi klbe'i ahznna snyordu. uar olduka serbest bir yaam srerlerdi (bak. Hall, Melihi, Gaznin yaam: Latifi, 254, 315, Latifi kendisi hakknda, 298). Onlar hakknda ulemann gr Abussu tidn bir fetvasnda yansmtr (Ak elebi, 16a). irler iin arap, sfler iin hai mubah idi (bak. Fuzl. Bang u Bde). Bir eser veya kasde sunan yazar sahibine, patronun inayeti trl biimlerde kendini gsterir. Sultan mesleine gre, mni ise ktiplie, ulemadan ise mderrislik, kadlk gibi bir ilmiyye mansbna veya vak f hizmetine tayin eder! asker ise timar, zem et veya hssna terakki verir. Kasde sunan irlere c'ize, ou zaman gm aka (nadiren altn sikke) olarak ve/veya ynl veya ipekli hil'at verilirdi. Divan dilinde ulem a ve irlere yaplan para bana, in m , cize, hilata cm e denir. Genelde cize, 1000 il 3000 aka (20*60 altn) arasnda deiirdi. Bu balarn gene) devlet hzinesinden kt anlalyor (bak. ileride n S m Defterleri). Hertrl kiisel masraf yapm ak zere Padiahn cebine verilen para, 1567-1&68 mal ylnda 31 milyon 466314 akaya varmt. (Bunun 30 milyonu Msrdan her yl gnderilen irsaliye 500 bin altn, 850

Halil nalck 29

bin akesi hergn hzineden verilen ceyb-i hmyn harl ve 616314 akas, saray ba ve bahelerinden satlan mahsul karl idi),1 ran (ounlukla Azerbaycan)dan gelen TrkeFarsa konuan ve yksek saray kltrn temsil eden hner sahiplerinin Osmanl sarayna nasl intisb ettiklerine dair ayrntl bir anlatm, Hnernme yazar Azer (Trkmen) Seyyid Lokman'dan reniyoruz. Sultan Sleymann ran seferi iin Halepte klad srada Lokman, babasyla beraber memleketini brakp Osmanl lkesinde, Hasan-Keyfte tm reri olan amcas yanna gelmiti.38 Oradan Halep'e gelip emsi Paay buldular. Paa, Lokmann babasna byk iltifatlar gsterdi. Kendisi sekin bir mn! ve ir olan emsi Paa, tekml-i kemlta masrf t'ife*i u&r ve buleg ile lfeti olmala37 Lokman mu&ra meclisinde Trke iir sylemeye tevik etti. Paa, Lokman'n Sultan Sleyman ven bir gazelini padiaha gsterm eye lyk buldu. Gazelinde Lokman yle ihsan ister:

bi'tb old cdundan zer sim g ber h Sarard zer bozard ake odlar dd mercana
956/1549 baharnda Sultan, Diyarbakr tarafna geip Elm alu Yurdunda dinlenirken, ems Paa gazeli kendi sine sundu. Padiah ok beendi ve yz altn c'ize ba* lad ve Diyarbakr evkaf zevyidinden maa (birka pre vazife)38 balanmasn emretti. Bu gelir sayesinde
.L. Barkan. 954-955 (1547-1548) Mal Ylna ait bir Osmanl Btesi". .. ktisat Fak. M ec.. XTX-l/4. 307. Seyyid Lokman. Hnernme. 43; eser Zekeriya Erotu israfndan yayma hasrlanmaktadr Yksek Lisans Tesi. Boazii niversitesi. Trk Dili ve Edebiyat Blm. 1998. ** Knalr&de Haan elebi. Tezkiretu -uar. yay. brahim Kutluk. 1. Ankara TTK. 1978. 422. Din adamlarna verilen aylgo vazife, cihet, veya idrar denir.

30 ir ve Patron gen Lokman, kendini ilim tahsiline verme imkn buldu. Sultan Elmalu menzilinde, u matla sefere beraberinde gelen irlere gnderdi:

Ahumla nlegulgules'n inleyen bilr eng (i egney hlesn dinleyen bilr


emsi, Haydar Remml, Hayl, Sehb, Bdr ve Lok man herbiri bir beyitle gazeli tamamladlar. Lokmann beyti udu r:

Eyyb kssasn dime her dinleyen bilr 'k gibi belya dp inleyen bilr
Nazire Sultana arz olunduktan sonra herkese payesine gre binden onbin akaya kadar cize baland. O mecliste bulunan baz tacirler neden daha fazla veril mediinden sz edince, Lokman yaplan ban yete rince byk olduunu syleyerek onlan susturdu. ems Paa, Lokmana aferin deyip kendisine ayrca hil'at ve cize verdi. Lokman bu olay, kendisinin padiah hizme tine alnmasnn balangc olarak anar. Sonralar Hnernme'de, Msr defterdarlna atanmas isteini, kapal biimde anlatmtr. emsi Paa gibi byk bir mn ve ir olan Nianc Cell'zde Mustafa da, birok kabiliyetli iri padiaha tantmak ve onlarn refahna yardm etmekle tannm tr. Cell-zde. FuzITnir de hmisi grnmektedir (bak. aada ikyetnme zerindeki blme). Sanatlar, patronun gzne girmek iin bakalarn dan daha mkemmeli ortaya koyma abasndadrlar, bylece patronaj sanat bakmndan gerekten olumlu bir rol oynar. Ama yukarda belirttiimiz gibi, bu sonu; ancak patronun kendisinin sanat anlayndaki dzeye, sanat zevkine baldr. br yandan patron, padiah olsun, devlet byklerinden biri olsun, mushibini se erken kamuoyunun duyarlln daima heaaba katmak

Halil nalck 31

zorundadr. Osmanl tarihinde, iler ktye gittiinde, ou kez padiahn kendisi deil, yaknnda bulunup yaam tarzn etkileyen, ona nemli kararlarda t veren mushib sorumlu tutulur.-1 Padiah musahibi olan 9 birok ir tanyoruz. Musahibin yaam tarz, dini inanc, devlet ve toplumun genel ahlk ve geleneklerine uygun deilse, dedikodu bale.r ve bundan patronun h ret ve nfuzu zarar grr. u'ar, meyh, ulema veya tecrbeli devlet adamlar arasndan seilen mushib. zellikle snn mezhebine bal, din kuraliarna sadk biriyse, herkese iyi kabl grr. ki ien, batini, tasavvuf grlere sahip, namaz, oru gibi din kurallarna nem vermeyen, yahut genel ahlk kurallarn ineyen biriyse, hem kendisini hem patronunu g duruma d rr; patron onu huzurundan uzaklatrr, maan keser, srer, haps veya katlini emreder. Bu hal, birok irin bana gelmitir. Ecinsel olup, mrnde hi evlenmemi, padiah sa* rayndaki mahbb"lara bile gz dikme cretini gster mi olan usta ir Velyiiddn olu Ahmed Paa misli burada anlabilir.40 Onun kendini affettirmek iin padi' aha sunduu nl kerem redifli kasidesi Ftih'in yre ini yumuatm, hem de Trk edebiyatna bir aheser kazandrmtr. Her fende ve ilimde stad. ince bir sanatkr olarak tannan ehzde Korkud (l. 1512).4 1

39 Bu genel yaklam, zellikle 16. y.y. sonu ve 17. yy.da devl* idaresindeki bozukluklar dzeltme iin yaslan nashatnme ve lyihalarda, Selanik!. l gibi bamsz mverrihlerde nkca ifade edilmitir. N aahtnim e tipindeki eserlerden en tannm Kot Bey Risalesi, yay. A.K. Akst. stanbul. 1925. 40 Onun Bursaya srldkten sonra da. Bursa hamamlarndan birinde bir tellaki satn olmak iin uratn gsteren bir mahkeme sicili vardr. 4 Korkud hakknda bak H. Uzunttrl, II. Bayezidin okullarndan 1 Sultan Korkud", Belleten. 120 (1966). 539-601.

32 vM>r ve Patron yazlar fuhiyf'tan ibaret Mevln G a/liyi42 y an n dan uzaklatrmak zorunda kalmtr. Fuzuli, padiahlarn ltf ve sohbetine erim i mushib irlerin gze 1 bahelerde geen mutlu hayatn renkli izgilerle andktan sonra teselli olarak der W ey dertli ir, sultanlarn sohbetinde olm an bankalarnn kskanlndan baka yarar getirme/.; arabn neesi ise. br dnyada ebedi azab getirir; daima nedim lerle beraber mabehette olman ise, kendi hayal dnyandu olmana engel olur.4* Gzden dme ve kt son, birok Osmanl irinin bana gelmitir. II. M urad n mabihlerinden ir Sun'i, br irlerin kskanl yznden hapse atlm, ancak Velyddine kaside yazp hapisten kurtulmutur (Sehi. 185*5). randa Abdurrahmn Cm ile arkadalk edip Ftih Sultan Mehmed in mushibliine erimi ir Melihi, ayyal yznden padiahn huzuruna arlm ve azledilmi; mrnn son gnlerini yalnzlk ve nnfalet inde geir mitir (Sehi, 189; Mecd, ak'ik Tercmeni, 232; k elebi. 126b). eitli sebeplerden gerek bir patron b u lamayan irler, sanata srt evirmi (Latifi gibi, bak. Tezkire 29H, 374), ya da kendi kesine ekilip Badadi) Ruhi gibi isyanla dnyaya yuh ekm itir:

O! fihib-ikudret kani insf u m rvvet Hindin 7 m eym a nin olmaya rabet arhm ki no ua'dmda ne tahtnda beka var Uehrin k i ne hasmda no'mmda vef var A'yn i cihandan kerem umma ant sanma
Onun bir gulim adna yand ak ak Dfi'Hlmn Hnmm adl m r r On kaMinnift F anca Divan, T " S k h b a l- i S a l a t i n a r m y r h a x a d ' H l
r ib m e ib asab abad- aat v m u s h a b u t- r u d a m h a l - * a f h s y A l 'U r t . "

ve liif'lvb

n a j a

m n i -i

Halil ltnlnk A s A r i it in o tu n e p A h u h ti m - he/fde Y /iru h br/.c h r u r b u lu n u l) h im m e t e d e r u u Yuhsn g n n n r/, b y le / c lA k e tle w c r m i

Sonra umuthuzlk iinde kin/ita yuh gnkur


rh

7 fe ie k in un d n v i n h m u I h n e t

K e v k e b lu r n n s b it i i H uyyrtut h e m y u f

Onun tfihj dnyaya kiiwn J'uzli, Kuh rin uu-m Itrini . -1 tahm is otnitir. 26 yl Safavi'lurin hjzmtttimJf- j'a i Im m iyye mf/.hobim: bal olduktun sonra. \?>'Wd-. ltr(len Snn Osmanl sultannn U'bam durumunu gelun Fuzuli, Kalbaik'la mcadelenin bu un kzgn ylla* rnd, Onmanl ricali araKinda bir patron bulamazd, O Knrbuly . 'P^yKamlmr noyunda ({elen na/Jm ehidlerin kanyla yorulmu bu beyM na1 bu mihnet . beiinde m eakkat mduyle benk;nmf" l olduu topraa ekilm i, hemehrini Uhi j^ib felefr:, padiahlara isyan ve la'net yadrmtr.

Feth i k iver klng eyler miileyy/ tuken Yz fesd fitn e tahrikiyle bir kiver ftir O l dahi Anar finin istikm etten huri K yleyb ne dAnu nrz i fn/.I izhr-i hiiner .ferm uar etm ek 'udi umk nedr xu lw i narih1 '1
Mukatta atndan birinde''

Zulm Ho akalar ulub z/i/in ty/er in'/m halk m innet ite C enneti ulmuk olmaz aka He Oirm ek olmar. b ibite rvet Utn
M /'ar/ Divan, 8. Turkf Divan. MokaUrtl. no Xl.H.

34 ir ve Patron Veziriazama da la 'net eder:

E y vezr-i m lk-perver kim nizm-) m lk iin Intihb etm i cem N halkdan sultn seni itm i iken efd a li halk i dhn ikbl ile E rzel-i eh l i cehennem eyleye sbhn seni47
Sk k gzel Trke 48 deyim ve ataszleri kullanarak renkli, orijinal bir slp yaratt kabl edilen mhteri" (yaratc) Pritinal ir Mesih, ranl irleri stad saymakla beraber, Osmanl lkesinde Acem'den (ou Azerbaycandan) gelenlere verilen fazla itibar ge reksiz bulanlardandr.

Mesih/ gkten insen sana yok y er Yr var g el Arabdan ya Acem den


Kendisi Arapa ve Farsa iir yazacak kadar bu dillere egemen olup usta bir mni sfatyla veziriazam Hadm Ali Paa'mn divan ktipliini yapm, onun lm ze rine (917/1511) Yunus Paa ve Nianc Cafer elebiye intisb etmek istemi, fakat gerek bir patron bulamad ndan darlk iinde yaamn bitirmitir. hsann azl dolaysyla Cafer elebiye ikyetini u beyitle dile ge* tirmitnv

Ben senin bendelerin deerine gem i iken N e revdtr bana p bend ola bir cz'/ tmr
Patron araynda sultanlara, II. Bayezide, I. Selime, zellikle divan ktiplerinin ba olan Nianc Cfer

Ib id .,n o . XXXV, 493. : Ibid., no. XL, 495. M esihi Divan, haz. Mine Menfi. Ankara: TTK, 1995; onun mektuplar (M esihi M neat, Sleyroaniye Kt.. Esad Efendi, no331) ilgintir; Necib Asm'o yzyln banda yazd u yaz da konumuzla ilgilidir: Mesihi Dvn: Divnlarmzdan Tarihe Nasl istifade Edilir*. TOEM, 1.300-308.

Halil nalck 35

elebiye (be kasid e, no. 6-10), defterd arlara (Ahmed elebi, Bed reddn Bey) kasid eler sunm u sa da, eski y k se k itib arn kazanam am , F u z l gibi derdini b ey itlere dkm t r (H aan P aa iin it iyyesi, 51 *54)-

Kint hli sanma eh-iirfndan ben lem in Selmn olurdum olaydn sen Zahir
M esh nin iiri, tezkire yazarlarn ca divan iirinin ruhu sa y la n tasannu've tahayyl u beyitinde b irletirm i tir:

Ssen gibi kim uzadam medhne ben dil Azm yum ar gonca gibi blbiil-i gya
B u gzel kasid e, tabii, patrondan ih san dileyen u b e yitle sona e re r (65/35):

Olmaya im aret ebedi hne-i kalbim Ger ltfn ile cdun ana olmaya benn
H adm A li P a a cenk m eydannda dnce o, cmert h m isi iin ili gzel b ir m ersiye yazm ak vefkrlm gsterm itir.

III. PATRON VE KLASK RDE SANAT AN LA Y II

Burada nemle kaydetmek gerekir ki, divan iirinde doal coku, lirizm deil, tasannu' esastr. Saray kltrne sa hip hkmdarlarla devlet byklerine, eitli fenlerin uyguland sanatkrne eser hitab eder. Bu eit eserler; sembolik, zihn incelik isteyen, tasannu1 rn eserlerdir. Buna kar halka ynelen, mesel Karaca Olann iiri gibi, realist-naturalist nitelik gsteren iir, sanat sayl maz.49 Zti gibi sanyi'i i'rye denilen sanatlar en iyi kullanabilen becerili ir, en yi ir saylr. k elebi (278a), Zt'yi mukted-yi u'ar sayar; nk o iirinde kelimt rsh ve rasn ve zihni i'rde muhkem ve metin dir; ol-kadar ma'n-i zarife ve haylt-i hssa-i acibe ve sanyi*i bedriyye toplamtr. Rahmetli hocalarm Fuad Kprl ve Abdlbaki Glpmarl, Fuzlnin lirizmini verken musanna' iirlerine o kadar nem vermezler. Glpnarl, Zt'yi ir bile saymazd. Tezkire yazarlarna gre." Fuzl dhil, divan iirinde sekinleenler, tasannu'
* Yine de, hangi divan airinin sanatl beyti, sevgilisine gcenen KaracaogJann 9 ince doal yakn kadar iirdir-

Ye-bah rdek clsam Sular imem glnzden

Halil nalck 37

yaparken ayn zamanda '"zarif, " hayl-engiz bulular yapan irlerdir. Divan iirini inceleyen edebiyat tarihilerimiz, bu iir tarzn bugnk estetik anlaymz ve llerimizle deil, slm medeniyeti erevesinde gelien "sanyi'-i i'riye80 asndan deerlendirmek zorundadrlar. Nasl ki, Dounun minyatr resmini Batnn naturalist-realist resim prensipleriyle inceleyip deerlendirmek anlamsz olur. Tezkire yazarlarna gre, asl divan iri, ilnri ma'ni, belgat, bed ve beyn, ruz, fenn-i ir gibi fnnu" ksndine mal etmi, iirlerinde edeb B&n'atlan hayl gc ile badatrm, yaratc ( mubdi) irlerdir. Tezkirecilerin belirttii gibi, aranan iir, edeb sanatlarn beceriyle uyguland, masnu1 iirlerdir. Ama tasanni. srf ta" sannu'da kalmamal! ltif, nzik, zrif ve matbtf olmal, garbete kamamal, hayal gcyle bulunmu yeni bu lularla tze (orijinal) olup taklid olmamal. Latifi (292) LmiTnin edeb sanatlara egemenliini ver, fakat "nazn u insnda renk ve ruh yoktur", der. Hayal ve tasannu'u badatran iire bir misl verelim. Cem Sultan'n:

Dilde gamzen oku var iken gam un gnderine kim Konma olmaz dostum mihmn mihmn stne

44 Bak. S. A. Bonebakker. Materials for the History of Arsbc Rhetorik From the Hilyat al-Muhadara of Hatimi, Supplemento. n.4. agli ANNAL: vol. 35 (1975), fasciedo 3. Napoli 1975: Ali Kuu. .-URisla G'l'tsti'ara, slm Aratrmalar Dergisi. III. 215*234: Abdaladir al' Jujni, sr alBalgha, ed. H. Ritter, stanbul 1954; Osmanl iiri zerinde sanyi'-i friyye analizi, erhi mutun iin bak. A.N. Tarlan. F utli Divan erhi* Ankara 1985; A. alkan, Fuzuli nn Su K m d tti v b erhi, Ankara: 1992: T. zgr. Edebiyat Bilgileri. stanbul: 1 9 3 3 . Divan mukaddimelerinde Fuzuli, iir sanatlarna ait funn"u etrafiyle incelediini gnerek anlatr. iirin bir ilim ve fen konusu olarak nemi hakknda Al Sr Nevyfnin M ecils'n-N ef'is'i(Erzurum, 1995.1-2) ile Fuzlinin Trke ve Farsa divanlar mukaddimelerini karlatrnz.

38 ir ve Patron Burada gamze/gam kelime oyunu ve misafir stne m isa fir olm az atasz, iirin sunat deeri olarak alglanm akta dr. Ataszlerine gnderme, erken dnem Osm anl iirinde aranan bir zelliktir. "uar-yi Rmda mesel sylem ek Sf (Cezer Kasm Paa) ile balam, Necati Beyde kemlini bulmutur (Latifi. 219). Velyddn olu Ahmed Paa'nn u beyti;

in-i zlfn m iske benzettim hatsn bilmedim K 'ey perian syledim bu y z karasn bilmedim
Burada, in'den (Hatay'dan) gelen misk ile vi z lf (sa n kvrc) ve Hatay (in) ile hat (yanl) kelim eleri arasnda tecnis. siyah zlf ile hata yapann yzkaras, sau ve szn perianl tebihi ve nihayet techl-i 'a r i f sanat bir beyitte yle sanatkrane ve tabii ifade edilmitir ki. Seh (114) tezkiresine onu iir sanatnn e siz bir rnei olarak koymutur. Sehye gre burada, ta sannu1 ile hayal gc birlemitir: buradaki gizli sanat, okuyanda, bir minyatr veya bir arabeskte bulduu ahenkli ekil ve renklerin ve anlamlarn kefi zevkini uyandrr. Burada, iten gelen duygularn coku ile tabii ifadesi deil, daha ziyade ince sanat ustalm fark etme nazma iir nitelii kazandrr. Ayn sanat zevkiyle yetimi patronun arad sanat budur: hayl-mz tasannf'ur. Patron, Bat natralizmi ve realizminde olduu gibi, doal, aka ifade edilmi plak insani duygulan ve tasvirleri deil! hayal ve sem bolizm, ustalk ve zarafet libas iinde gizlenmi ince g zellii arar. ir; fasih, beli, ve de zarif olmaldr. Fuzl. Osmanl irlerini. Rm zurefs, "zarfn-i Trk diye anar, O kendisi, Farsa ve Trke divanlarna yazd m ukaddi melerde genlikteki e ' r i 3kneyi, ci e rs z gazel leri" nasl braktn, andelib-i eyd gibi sermest likten vazgeip pirye-i ma'rife" nasl yneldiini, c e v a h ir i

Halil nalck 39

ilm elde etm eye nasl altn, ihtir-i funn i nazm , m uhter't'i masna"y renmeye nasl aba gsterdi ini ve sonuta, (yksek mevkilerdeki patronlarn houna gidecek) memlik-i fnn-i nazm u nesri nasl feth etti ini belirtir. Fuzl, Osmanl lkesinde allm deyimler ve ataszlerini bilemedii iin zr diler. Feyz almak iin Rma (Trkiyeye) gidemedim, ama yine de Kerbel gibi kutsal bir yerde oturuyorum, diye teselli bulur. M Farsa Divan mukaddimesinde bi-dn ki i'r nz ilmst b'istikll ve nev'st mutabar az anwr-i kemal'': fann-i i'r-r adawt ve lt bisyr ast wa b-lat ur' der san'at duwr ast der. Kendisi iin, fenn i i'rde ham a tab'atam b rm'amm vva kasda mayi m!* numd diye ekler.82 nki, sanyi' i ir becerisi, en iyi bu tarz iirde gsterilebilir. Hayal ile tasannu* yaparken zer fefi unutmamaldr. Tezkirecilerin kerih (irkin) diye reddettikleri bir beyti Fuzlde buluruz.

D ar abiatn tam enn-yihatathsil'im an Bar s a r i har mja katra-i zi-hn'i cigar-ast


Kukusuz, mkemmel bir divan iri olmak iin sanyi-i er ok iyi renmek gerekir. Fuzlde bugn o kadar beendiim iz lirik gazeller, ona gre genlik, eydlk ese ridir; gerek ir, iir sanatlarn renip uygulayabilen irdir. te burada, patronun yksek saray kltrne cevap verm eye alan klasik iri, divan irini buluyo ruz. O nun mkemmel sayd iir, kasidedir. Padiah ve stanbuldaki devlet ricalinin patronaj te sinde, Rum elide uc (serhad) blgelerinde Mihail-oul* lar, M alko-oullan gibi gl ve zengin aknc beyleri, tarikat eyhlerini ve sf irleri himayelerine alan ikinci

5 Trke Divan, yay. K. Akyz ve bakalar, Ankara: TTK , 1958, 6-7: 1 Farsa Divan, yay. Hasibe Mazolu. Ankara TTK, 116. M Farsa Divan, 6-9.

40 ir ve Patron bir patron kategorisi oluturmutur. Fuzl'nin dostu,* onun gibi mmiye mezhebinden Abdal Hayreti, Bosna beyine intisb etmi grnmektedir. Onun divnndan:

Kr ile mn yeksan eden abdallardanz Gh m escide geh gebrin kilssmdayz 54

* 'Man az iklim i Arab Hayreti az mulk'i Acem u M. avuofJu ve Ali Tanyeri, H ayreti Divan, stanbul, 1981; Padiahtan cize alan ve meclis i iretten eksik almayan saray irlerinin sanatna kar sfi irlerin temsil ettii af edebiyat zerinde genel olarak bak. Gn] A. Tekin. Turkish Literatre'1 fsia/nic , S pirituality, yay. 9. H. Nasr. 350-361.

IV. U 'A R TEZK RELERN D E R VE PATRON

SEH Patronaj ve sekin snfn sanat anlay zerinde en esasl kaynam z u'ar tezkireleridir. Osmanllarda ilk uar tezkiresi (1538de bitirilmi) yazan olarak kabul edilen Seh Beg'in tezkiresi,55 Osmanllarda patronajn hayati nem i zerinde ilgin ayrntlar vermekted Bizzat ken disi eserini Sultan Sleymana sunarak ondan ltf u inyet bekleyen Seh, patronku l ilikisini yle ifade eder (Tezkire, 81-84):

K u l olana o etti h himmet


* Het B ihit, Sehi Bey Tezkiresi, Tenkitli metni bir incelemeyle yayn layan Dr. Gnay Kut, Cambridge' Harvard University. Dou D illeri ve Edebiyatlarnn Kaynaklar, 5, yay. . Tekin ve G. A. Tekin. 1978. Seh, A li r Nevy tertibini izlemi grnyor. Nevyi M eas'n N efa'is adl irler tezkiresini {M ecihs'n Nefyis, yay. H, A yan ve b ak alar, Erzurum, 1995) sekiz Meclise ayrmtr. Nevyi. airin h ayat ve karakterine ait bilgi verdikten sonra eseri hakknda deerlendirm e yapar, ardndan rnekler verir. Osmanl tezkreciJari genelde bu yntemi devam ettirmilerdir. M ecliJin incelenmesi Orta A sya'da da patronajn ne kadar nemli olduunu ortaya koym aktadr. Sultan H seyin B ahad r Han'a ayrd sekizinci Meclise baknz.

42 ir ve Patron

NoJa etse Sehye dahi efkat Gnahm Roidu bilsem dirliiimde Srldm Kapu'dan pirliimde Ne var bir himmet etse yine Sultan Koca kul Kapusunda olsa derbn Dny bezendi ltfn ile gld hss u m Ben devletinde nin olam byle zr
Sultan Sleyman'a yazd kasidede (Tezkire, 82):

Gani eyler acs her fakiri Olur her bir za fin dest-giri Kime kim bir kez etse medh tahsn Balar ana hep dny haracn
Patronun bizzat iri dinlemesi ve takdir etmesi nemli* dr. Sehiye gre Sultan Sleyman irler iin byle bir patrondu ( Tezkire, 86). Sehi kitabnn bitiminde (Hatime, 313) beklentilerim tekrar dile getirir:

Szn cebd eyle irgr Pdiha Ki Sultn-i cihn sbib'nazardr Hner kadrin biip shib-hnerdir Bilr her nakd-i kalbin ol a 'yr/n Ona gre eder hem i'tibru
II. Bayezid (1481*1512) dneminde Divn i Hmyun k tiplii yapan, sonra yallkta, Sleyman dneminde (1520-1566) bu mevkiden uzaklatrlan Sehi Bey, Sultan'dan ve onun kudretli veziriazam brahim Paa'dan. "iltifat , efkat", himmet'', ihsan", nakd" ve Vtibr beklemektedir Onun kaside yazd kiiler, kadasker Fenri Muhyiddln elebi, ikinci vezir mni Cezeri Kasm Paa (Saf), veziriazamlardan brahim Paa. Hersek-zde

Hali! nalck 4.'i

Ahm ed Paa, Ltfi Paa, Piri Paa, Ferhd Paa ve def terdar skender elebidir. Seh, padiahtan verken. Ftih Sultan Mehmedin sa nat patronluunda esiz yerini belirtir: uar zmresine ol ettii itibr ve ol zamanda verdii itihn bir pdih etm em idir... her birine ulu dirlikler eyleyb her gh hu* zr~ erife getirdb mu'ara ettirirdi. Sehi'ye gre (Tez kire. 99), II. Bayezid sehvette 'adml-misl 6hib*i hayr pdihd. "Idrs*i Bidlsi'yi Acemden getrb li him metler ve ziyde iltifatlar edb ta yn olunan dirlikden gayr pdihn in ' m i hss ile mugtanim olub gani olmudu. Bu tarikle Tevrih-i J-i Osman yazdrb ana in ettirdi. (drs'in ald olaanst balar iin bak: ilerde Inm Defteri). Biliyoruz ki. Sultan ve ehzadeler, beendikleri mni ve irleri yanlarnda mushib (nedim) olarak tutarlard. Ahmedi, Saf!, eyhi, Sleyman elebinin (1402*1411)1 Aty, ems, II. Muradn (Sehi, 169)1 Veliyddin olu Ahmed Paa, Melihi, Ak, Ll, Ftih Sultan Mehmedin; Nect II. Bayezidin mushibi olmulardr. Nihni, veziri azam Hadm Ali Paamn mushibi idi (Tezkire, 238). Sul tanlar, karlkl iir okunan (muara) u'ar meclisle rinde bir musanna beyt iin cmert ihsanlarda bulunur lard. Ftih Sultan Mehmede hoca ve mushib olan Mevln Abdlkdirin biyografisi dolaysyle (ak'ik Tercmesi, 198-199), Ftihin ve byklerin baelerde zuref zmresini toplayp mushebet ettikleri belirtil* mitir. Tezkirelerde mni, mverrih, irlerin katld bu eit meclislere ait kaytlar, bu toplantlarn sanat tevik kadar patronun nm-u-nm yaymaktaki temel fonksiyonunu belirtir. Cem Sultan shib-i ma'rifet ve ehli fazilet u'ar tifesine ziyde rabet ve iltifat ederdi... ve bu tifeden yannda ok kimesne olurdu... kendsi b-be* del ir" idi; onun gurbette dert orta olan ir ve mn ilerin adlarn biliyoruz: Trbi. L ali, Haydar. Kandi.

44 ir ve Patron Sultan Bayzid de "u'ar ve zuref ile devaml yakn ili kiler iinde bulunur, onlarla, mushebet ve mulzemetfte olurdu. Bu dnemde, yalnz Osmanl hanedan mensuplan deil, veziriazamlardan ou nazma kbil ve e'ra kyii" cmert patronlar olup mu'ara meclisleri toplarlard. Nedim naal bir kii olmaldr ? Bunu Y azcrzde Ali Tarih-i li Seluk ta. yle anlatr (Topkap Saray M. K tphane, Revan 1390, 116b) Padiahlarn yr ve nedmi. bile oturup duran kiiler unun gibi kiiler gerekdir ki, uslu ve kil ve grnl ve ulu-asl ve ey-adlu ve eri pkdmen ve h-tab1 ve rn szl ve cihn-grm ve ik limler gezmi ve ey yavuz snam kii ola". u'ara meclislerinde herkesi hayran eden, airlik gc bakalarm glgede brakan veya patronun zel takdirini eken ir! sermed, em bri nazm , melik'-u'ar, Bltnu'-u'ar gibi nvanlarla kutlanrd. u'ar mec lislerine sde-r mahbb yiitler de katlr, sabaha ka dar arap iilir, sazlar alnr, felekten km alnrd. irler de, kendi aralarnda byle meclisler tertib ederlerdi; Mehfil-i rindn ve m eclisi irfan cemiyetlerinde (irler) okunduka uk- p revk naralarndan tk-i ravk-j fk zem zem ei enin ile mlml olurdu (Tezkire, 211). Sehi, patronajn fonksi yonlarm sayarak der ki (Tezkire,18a), onun bir kera meti de, insan cmert yapar; "ahsi sehi eder, belki ke rm dahi eder; nice m arn fakirin yid-i ltfa mevsl olmasna eebeb olub zamirine ol 'at sla olur, meddhlarn ellerinde yine-i maskl (cilal ayna) olur, mhasal- kelm pdihlarn nedmi ve gedlann yr*i kadimi, ulemnn em-i eb-i mutle'as, sulehnn halvet* ghlannda h*i seher-gb lem'asdr. LATF

Halil nalck 45

Edeb tenkit ve deerlendirmede eiz olan Kastamonulu Latifi, ilmiyye silkine giren biroklan gibi, medrese re timini yanda braktktan sonra ktiplik sanatlarnda, in ve muhasebede uzman olmay denedi. Ayn zamanda, bir birinden ayrlmayan iki edeb dalda, in ve nazmda uz manlat, Latifi, yazd tezkirede (ilk versiyon: 953/1546) yeri geldike, ustaca beyitler eklemi, baz ir lerin beyitlerine ktalar yazmtr. Seh, onu irler listesine kor. Tabii o da, akrn gibi, btn hayatmea kepdine rahat ve itibarl bir yaam salayacak bir patron/hm aramtr.67 Tezkiresinin htimeainde, eser yazmak ve karln grmekte zamann ona yardmc olmadndan, eserini takdir edecek bir patron bulamadndan ikyet eder, (a'yn-i rzgrdan suhandn nk-muzhir bir mu'n i ehl'i hner ve muvin-i merd-i hnerver bulunmazd... Nazm u innn defteri
H M eir f-u'ar or Tezkere of .4k elebi, metni bir nszle yay. G.M. MeredithQwarw, London: Luzac 1971.106b-107b. 1 Latin tezkiresi zerinde yazmalarn karlatrlmasyla en -trafl 5 inceleme W.G. Andrews, T h e Tezkere-i uar of Latifi as sb Sourcc for the Critifal Evaluation of Ottoraan Poetry". Doktora Tezi. The University o f Michigan. 1970: bu deerli almay gnderip kullanmama isin veren yazara burada teekkr bor bilirim. Dr. Andrews 49 yazma nshay karlatrp Latifinin H. 953(l$46)"cle yazd orijinaline H. 982 (l574)de baz ilveler ve deiiklikler yaptn, bylece yazmalarn iki deiik kategoriye ayrldn tespit etmitir. Deiiklikler sadece 6p hakkmndan olmayp yeni bilgiler iermektedir (mesel kr maddesinde). Herhalde A. Cevdet. T ezkin-i u'ar, stanbul H. 1314, basksndan sonra eserin yeru bilimsel bir basks gerekir. Biz. A- Cevdet basksn kullandk. u'ar tezkireleri hakknda genel olarak T. Banguolu (1930), . Oktrk. (1946). N. etin (1947-1948), ve St. Fobinsen (1959) almalarnda LatifTye geni yer verilmitir; A. Sevgi , "Latifi, Hayat ve Eserleri, inceleme ve metin". Gazi niversitesi. Doktora Tezi. 1987; ayrca bak. H. Aynur. "Eski Tiirk Edebiyat Tezleri Bibhografyus". say 1 2, stanbul. Boazii niversitesi Trk Dili ve Edebiyat Bolm, 1991: Trke u'ar tezkirelerinin tenkitli yaynlarn plnlayan Erzurum Atatrk niversitesinde bir grup, ilk eser olarak Ali ir NevyTnin Meclisu nNef'is adl eserini yaynlamtr (Erzurum. 1995).

fjir v> 1'nimn

<lirtjlr#t0'7. Jtartan dnya hram ve K<tot<*rijim< kap! u|, hhdo vn ilim ibi clftflurtare Hrtn ^virmi?, hf'rkcum nnhlffmTkdlftfm, lYtrhnn u dinar ve mahbub ve rnutlbu cnbnb-i ddnyVyi ^iddr tlmi!) idi. Hamil. hmilimi (jl.ronjI <;r direkli vllnr, "ktmfli tkdlr, tjtfkul, m ir vvci kirr>Wdn kitininim?. durumda krgnlk vt- um uUuziuk i;ml < Jilfi diyw ; "ben ilahi 'nhi u yemin tlin ki miu b'fl m/,in w;*rdon bir rnnrn* ve fkrn di miydin ve ojraf i /.n/uu kiHtJ vh rinAlu ltyp miMifi1 vk unsib plimin ymiye>." "Bu bobdun Lahi't kilfll v? kinlim ariz olun bu luflumln rruridrmn lnt/H rmkdr v; na*y-i mnjkr ltmicljfn"; linyiti itliyim 'tavr u tur/.d gidem edim , l/nr ki, diye ekliyor, doHt.tmn innriye yazdm h kUln, Tt>xkirJyi, iri'an Huhil dtmUr takdir edip vh'iu- lUU' i 'jjinlori" b 'bd-i zn'fi ya'ni 'Abdiillatf'i" nhnl.|c marlr." I.nt.fi'nin bu Hzk-ri (Tozkirf. imtriMinjn OHimnl odebiylnd nemini i>ir kore dah otyn lnynktdr. t.MlV devrin birbirine rukij c nfuzlu iki dtsvlt mili mimi, Hnj-dolm'dar takmdn1(,!tloli (iil. 1fiTH) ve Vczina /,n l n I ii t i 1sjayn (iil. IfHi) rN U ve kanideler mmank bir mt.nu unmujlr, Hu luvlut. dim ilim , ikini ile. jnir vo blyili'r*' u/.ul lir yaknlk KtiH.<rmk, huyluca ymd ktr unmk. jbrnllnrmi yyunk juhuhundn byk ruknbot i;ind" itliler. Sorumdu lmlm, Hkrncioria Ulum l'unmv inin ltny buprm g, l'kl uk Ko^nrl- Ulumdur er U-U'nm yandalar brhim aleyhinde, Hitllnt koz dikti diyrp-k lir bikini afti' Htiyl-nlilur ,knrny. onun l ida mm hc1im olmulardr. Heli gibi I,alili de, l iki o/>l |i rkj tn [ kaltity yrnyor, ibrulnr hnja'm OfiZ:!' 15WS) yirlnrin byk lmm. ;ok riimr( bir (nlron ldujjm l<alill (IIM IIK) uys uzadya iininl.ii' $kri, Yvua Selim zu-imlu yn/dy ki tab (Si'lim milini brahim i'ay uliyle K an un iye tnlulin Ujji /.Minini O.IKIU k<; ('MU kn) r'ito lm?. l a#n d

ffu ll Innktk

< J7

una bir yksek tim ar in'm da bulunm u. Ulu veya kk herkese hne h im m etler ve m elikne inayetler eder. "m ulk frnhka gibi lal u gh er balard.....t-rbl-i hu nere rabetler ve eh h b i kem le him m etler ederdi..... H t'ifeni cem 'iyyeti ann ferhunde zam annda ve mbarek devrnnda idi . Latifi, ilkin patronu skender elebi'nin him ayesinde K uneli'de Belgrnd tarafnda bir ktiplik m ansb elde e t mi, bir re orada kalm ! 950/1543 ylnda stanbul'a Kelmi, o srada n kazanan Sehi Bey'in u'ar tezkiresi, Het Bihit (1538'de tam am lanm ), la t ifi de ve k elebilc bu vadide ener yazm ak iin m alzem e toplam a a r /u nunu u yandrm ! her ikisi ie koyulm u, k elebin in rivayetine inanm ak gerekirse (M e'ir, 107u), hatifi onun l.fiHnif m etodunu taklid etm eye kalknca, k elebi giieenp oserini yarm brakm ve ancak onbe yl sonra tekrar ele alm . Latifi, k elebiye gn* bunu, yrn lokmiHina tarm' ettii" iin yapm . Bu arada Latifi ese rini tam am lam , stanbul'da ilkin baz nem siz din bizmetler karl ald maala (ciht") geinm eye alr ken, n ihayet Ktih Sultan M ehm edin zengin fyp vakfna m tevelli olan ir Yahya Beyin v a k f ktibi olm u; sonra azledilip srgn yeri olan Rodos'ta Sultan mretin* kir tip nlmu. Hu biyografik not, birok ir ve mninin ya* anm anm satr. Ustu bir edeb eletirm en olan, irleri meslek ve ya am tarzlarna gre snflandrr ve iirleriyle yaam lar nrnsndki baa iaret eder.58 iir, in ve sohbette ta nnm , sek in ler snfna girenleri, u vasflarla b elirler fasih, belg, sellset ve letfette esiz, zarif, ho'tnb', nzik, n m l-g y (utasz kullanan). O nda, Uvne C /.I, M e ju

* Mo.clp, Nw-ti Uafi-330), Nitlii (394). (Htfttt <2K4-2A6>. Mhri l;ll<t : A M>lllt < 3 U 3 lr t. Nijftnc ColANndo fcM-337).

48 r ** Patron rebi. Melihi gibi ehl-i dil, ehl-i zevk, derya-d, ayya, der vi, rind tabiath olanlar, ayr bir kategori olutururlar. ir ulemadan ise, fzl, kmil sfatlar kullanlr, a n a ulemadan Mevln Hevesi, Mevln Sa'y. Mevln Gai ii gibi yolundan aanlar yok deildir. Askeri snfdan olanlarn, bu arada sultanlarn iirlerini merdne, dilirne bulur. iirleri nitelendirirken, mesn', haylengiz, easl'miz, 'kane, m stb' gibi sfatlar kullana* rak slp zelliklerim ifade eder. Meshi gibi yenilik geti ren. el slbu olanlar tarz-i hsa" (orijinal) olarak va sflandrr- Nect iin Seh (214), "letfet-i i'r ve suhn ok hadd'i i'cza iletmitir" diye onun taklit edilemezliini hayranlkla ifade etmitir. (Nect, Seh Begin patronu idi). IK ELEB k elebi (Kad Pr Mehemmed, l. 1572),59 kendisi ir v e m ni olup irler tezkiresi Me r ? u a r y Sultan Sleymana takdim eder ve inayet bekler. Ak elebye gre bir eserin deerini, patronun deeri belirler "Medhin kadri mem db sebebiledir" (34 a). Benim der, nedh etti im kii, ok kr Sultn Sleyman gibi, "hm-i Harameyndr ve ben neden bu eserle randa mrik M ool hanlarnn ihsanlan derecesinde bir ihsana nil olmyayra. Sanat ve ilim eserlerinin patronaja bal ol duu gereini. Ak elebi kitabnda sk sk belirtmitir. Abbas halifelerinin "u arya verdikleri cevyiz seniyye v e erbb-i nazma ettikleri mevhb-i heniyye'yi kayd ettii gibi (14b) byk imamlarn dahi ire c'2e verdii"ni iaret eder (15a).

'Onun hakknda bak. k elebi", Islm Ansiklopedisi (M EB), (Fuad Kpr]:!;. 65-701; M ei ir ii-u r. yaynlayan G.M. Mergeditha Oweu, Preface. IX XXV

Hali! nalck

49

Sleyman elebiye (1402-1411) kadar Osmanl sul tanlar zamannda gelen irler, onlarn b a h i bahyileriyle m evsf idiler, nmlarna olan kasyidleri m ecm ualarda mastrdur"(20a). ret meclislerine dkn Sleyman elebinin mushibi Ahmed devrindeki irle rin hmisi idi.60 II. Muradn irlere zel iltifat grlm, maal bir grevi olmayan irlere bu sultan ayda biner aka verilm esini em r etmitir: bu ihsan ol sultann ihtir'dr. O ndan sonra gelenler dahi ba'zi mustahakkne ol ihsn etm ekte onlarn isrine gittiler". Bu sultann kendi iirlerini ieren bir divan da mehurdur (21a). Yaam ou zam an iret meclislerinde geen II. Muradm ayya l hakknda Seh (Tezkire, 94) unu der: gayet mertebede ayya ve nihayet derecede h'tab' nzik*nihdidi60 Cem Sultan (1481-1495) kaygsnda olan II. Bayezid. irlere ilgi gstermekte rakibiyle yarmtr. Ak e* lebiye gre, onun zamannda ulema ve ricalin ou iirle uramlar, irlere bol bol ihsanlarda bulunmulardr. H engnri 'atda ol denl zer nisr olurdu, ulema ve suleh v e alaviyyun (yksek mevkilerde oturanlar) ve u'ar cm leden mm taz olduklar cihetten onlarn dahi mec i pdihda du'nm eleri ve rakanrzede-i hmeleri zuhr ederdi. dli mahlas kullanan II. Bayezid kendisi A de iyi bir ir idi. . Bayezidin ulema, ricl ve irlere datt b alara ait bir inm defteri ariv belgeleri arasnda bize kadar gelmitir.61 I. Selim devri bir dnm noktasdr. O, Arap ve Acem lkelerini feth ettiinde, kendisine A rap v e Acem edipleri kasideler ve cerideler takdim etm ilerdir. Bundan. Rmda (Osmanl lkesi)

4 D strnm e'i En veri, yay. M. Halil. stanbul 1929. 910


Afir SJeym an dn gn soh bet ed er A h m ed iyie dem bedem ret ed er Bunu belirten teki kaynaklar iin bak. H. nalck. Ftib D evri zerinde T etk ik ler ve V esikalar, Ankara^ T.T.K 1954. 59. 41 Bu in &m defterleri iin bkz. leride.

50 ir ve Patron kabiliyet sahipleri, gayrete gelip on lan rnek aldlar; bu dnem de iir sanat grlmem i bir gelim e gsterdi. Pdih dahi eh H irfn ve murebb-i zarfn idi, km illere m urdlannca ve kabillere isti'ddnca env-i bahi ve bahyile ve bb-i l tf ve ihsanndan kye telakki etdi... geri Rum (Anadolulu T rk) olduklar cihetten Trk i're tetebbu' etdiler... slb-i A cem dahi tetebbu* etdiler, bu sebebden Trkden Fris iirleri ekser ve halk iinde eherdir ( k elebi, 22a). Sleyman dnemine ait 954-955/1547-1548 tarihli bir Varidat ve M asrift Defterinde61 tasadduk ve in'mt listesinde tannm ulema, hazne ktipleri, fakirler vesa ire para balar 2,653,874 akaya varm aktadr. Bu lis tede hi bir ire rastlamyoruz. II, M uradm manspsz ediplere tayin ettii siyne, bu dnem de kaldrlm tr.02 Bunu yapan Rstem Paann, tarihe hars ve m rte biri olarak gemi olmasna am amaldr (1544-1553), (Ger ekte, Osmanl mliyesi onun dneminde en zengin dze yine erimitir). O zaman irlere in'mlar, ceyb -i hm yn veya vakf zevyidinden verilmi olm al. K anun d neminde, Koca Nianc Cell-zde M ustafaya, yalnz ka sideleri in verilen in'm lann 45 bin altn tuttuu sy lenmitir. k elebi (24a). Sleyman O sm an l padr ahlan arasnda hner sahiplerine en ok ih sanda bulu nan bir hkmdar olarak anar: Arab ve A cem in u'ars 954-955 (1547-1548) Mal Ylma ait bir Osmanl Btesi, yay. L. Barkan, .O. ktisat Fakltesi Mecmuas, XIX, (1957-1958), 262 265. bak. ilende bu kayna inceleyen blm, 9 Latifi, 205; Latifi, zamannda gerek iir ve irin takdir edilmediine 8 dair eserinin banda ve hatimesinde ikyette bulunur. Bunu esas alan Prof. Andrews bu dnemde patronajn k (breakdown) hakknda Latifi'nin grne katlr (Tez, Chapter IV). Eserini 1646da Rstem Paa sadaretinde yazan Latifi (205) irlere devlet patronajnn ve maan kalktm vurgular. Fakat patronajn yeni bir dneme girdii dncesini biraz abartmal buluyoni2.Daha sonraki dnemlerde ina ve teriGyye ad altnda balar yapldn biliyoruz.

Halil nalck 51

ve her kande behremend olan ehl-i ma'rifet ve erbb- ke mlin ezkiys sitnma iltica' eylediler... Kasideler gn derdiler... Herbiri meddhlan zmresine dhil ve ulufe ve slynelerine vsl olmak iin i'ri pie ve m edhi sultam ende edinrlerdi; Herkese be-resm-i isti'dd ve ber vaft-i trk-i ma'hd ve nehvi mutd mansiben ve mlen ve hlen ve melen iltifatlar buyurdular ve nvzilere ve sitayilere rev grdler. Bunan sonucu, lkedeki kabili yetli insanlar terakkiler edp kimi tahsiM kbiliyyet ve kimi tekmiH ehliyyet etdiler... ve niceler tarbiyetlerine mukrin oldular ve herbirine avn inayetleri ile mu'vin oldular. Kad ve dirset ve tertb-i kiff-i ma'et vazife ve ulufe ve slyne-i ma'rfa ihsn ettiler... Ol pdihn fevr ihsn olmutur ki, her beyt-i kneye bir dinar dmek sad-endn olmutur... bizzt iltifat buyurup (k elebi, 24b). KINALI- SDE HAAN ELEB irler tezkiresini 1586da tamamlayp zamann byk mnisi Hoca Sadeddin Efendiye sunan Knalrzde Ha an elebi de, patronlardan ikyetidir. Der ki: "Ekbiri zamn ve ezim-i cihnun bu makle cevhire rabetleri olmayub... kuru medh senadan nesne hsl olmaz ve beyt ksidenin eti yenmez, derisi giyilmez dey yzne bakmazlar! redifi sm zer olmayacak kasideyi ele al mazlar..., pke tezkiresin okurlar (hediye gelen paray saymaya mahsus tablay getirtirler), tezkiret-uar nedr bilmezler... Garb vki'adur ki, erbb-i ma'rifete zerrece meyi rabet yoiken, her tarafdan tri tan ve seng- melmet atlmaktadur.63

M Tezkiret -u'ar, yay. brahim Kutluk. Ankara: TTK, 1981.199-209.

52

$ iir v e P auon

MESLEKLERNE GRE RLER u'ar tezkirelerine alman irleri mesleklerine gre s nflandrrsak, medresede slm ilimleri tertib ^ere" grm ulemaya kar medrese renimini yanda brak m irler ounluktadr. Bunlarn ou, devlet brokra sisinde grev almay amaladndan iir ve inya nem vermiler, medrese tahsili kendilerine, dil ve edebiyatta genel bilgiler salamtr.04 Brolarda stad ktib yannda ra k k alfa u sta sisteminden gelenler (Ktib evki, Ktibi. Meshi. Reki, Ktib Haan, Sun'i, Cahdi, Rumi. Sihri, eriri, 'Arifi, Latifi); esnaftan sanatkr olanlar (Sahhf Liky, alaca dokuyan Resmi, kemanke Garibi, akr diken eyhi, cerrah Safiyi. Canbaz Zinciri, eczac SubutiJ; tarikat erbab (Ruen, Hayli. Merebi): hanende ve sa zende (Mkm, tanburcu R?., Veil) ve nihayet bir timar sipahisi Hayreti, ve bir yenieri 'Ak tezkirelere alnmtr. Sehi, iki hatunu, Zeyneb Hatun ve Mihri Hatun'u, dini ilimlerde, edvarda (musikide) ve fenn-i irdtyetimi, iirleri halk iinde n kazanm irler olarak tezkiresine almtr. Sany'-i ire yabanc, ou hece vezniyle Trke iir yazan o kadar halk irini, tezkire yazanlar eserlerine almamlar, sadece divan irlerini gerekten ir saymlardr. Sehye, halk irlerinden Trkmen Cemyi tavsiye etmiler. Onun iin Seh, ilimden anlamaz, ama irticalen" iir syler, demektedir. Vezirlik, beylik, defterdarlk, ni anclk, mderrislik, kadlk, divan ktiplii gibi yksek

S e h i.

te z k ir e s in d e

i r le r i gre

d e v le t

p r o t o k o l u s d a ilk in

t e e p it

d ilm i , ve

h iy e r a r ik

'ta b a k a la r a "

s r a la m tr ,

s u lta n la r

e h z a d e U h f t . s o n r a v u z t r r vr m e r n n , d a h a M o r a k e n d i s i n d e n

oncu

yu^m* k a d i m Krs; e i r l e n n
h tr b n n d * m fla n c fr m a y

i r l e r i n , k a n d i l i n i n ffftr u p t a n d i i r l e r i n , v o n i h a y e t b i y o g r a f ile r i n i s r a y la v e r m i tir . S e k i* I>u ta b a k a n n e it b ir

lm iy y e tU s n

u la n la r

^ u n lu k ta d r ;

Cami v e

N e v i y i ' r i n t g a m f iy le k a r jjJ a .

Halil nalck 53

mevkilerde bulunup iir yazanlar bir yana braklrsa, patronun bir iri dllendirmesi, ou zaman evkaftan imaretlerde mteveililik, evkaf ktiplii gibi bir hizmet* atama yoluyla gerekleir. Cihet, idrar, ribe terimleriyle ifade edilen dini vazifelere ait maa yannda, vakl' mas raflarndan arta kalan ziyde (oulu gevyidi den de ire gelir tayin edilirdi (Fuzuli iin byie bir hkm gitmi, 0 da ikyetnme ile buna kar kmtr). Zevyid, ou zaman sava gibi olaanst devlet giderleri iin devlet hazinesince zaptolunurdu. 8 evval 896/14 Austos 1491 tarihinde emr olundu ki, imden ger 'amyiri seltinin zevyidinden hi bir kimseye cihet (maa) tayin olun maya",85

T. Gokbilgin, E dim e ve Paa Livas, ItUnbul' 1952.302.

V. FU ZL VE

PATRONAJ

Fuzlnn EnisiihKalb adl kasidesinde herhangi bir pat rona atf yaplmad gzlemlenir ve Ahmed Hamdi Tapnar tarafndan da Fuzlfnin bir hm aramad dncesi belirtilir.66 Hkn'nin nl na'tna bir nzre olan Ens'1-KaIUA.e, Fuzlfnin l-i Resl ve Kutsal Yer ler CAtebt-i Aliyye) iin yazd kasidelerde, genellikle, bir hm aramamas doaldr. Fuzl. immiyye-i isn-aeriyye mezhebini benim se mi bir Safavi iri olarak yaad dnemde (1608'1534). Osmanly kfir ve Osmanl lkesini kfiristn" diye anmtr.67 I534'de birdenbire bir Osmanl tebaas duru* muna geldikten sonra, bekledii itibar gremeyince, onun sultanlar ve byklerden yz evirmesi, yalnzla ekil*
M. Kalpakl. Nazire Gelenei erevesinde Fuzuli'nin EnisTkalbi". Bir. a (1996). 227-234. 47 hr valisi brahim Mueullu'ya kasidesinde Osmanl iin: lyiU kfir leken" deyimi kullanr (A. Karahun, Fuzuli. Muhiti, Haynt vc ahsiyeti, stanbul, 1949, 138: Ftli, Klliyat, stanbul 1316 H., Ahlk- AlAi (Bulak 1248H) sahibi Knalzdo Aleddi Ali, Fuzly rafzi sayar. .Safavi dneminde Kurbel ve yresine Anadolu'dan birok Kalenderi, Mclameti, Bokli, Mevlevi, Kadiri, Kzlba Babai gruplan gelip yerlemitir.

Halil nalck 65

mesi anlalr bir eydir. Fuzl sultanlara intisbdan sz edip der ki (Farsa Divan, s. 617. Mukatta't no. 7):

Ba -mlk u m l-ki hastand zyi! u zhib Ess-i bunya-i ummd ustuvr ma kun E ger t-rasthaw -yi fazlat bki Ba-'ilm g waz tahsI-i Hm 'vma-kun
Bununla beraber. Fuzl'nin uzun yaamnn (l. 968/1561) Osmanl dneminde. Sultan Sleyman'a, eh zade Bayezide, Osmanl ricline ve valilere yazd mektup ve kasideler gsterir ki, o, daima bir patron/hami ara ynda olm utur (Onun kasidelerinde patron; hm veya vel-ni'met, beklenen ba ise in'm, Jutf, kerem, c d ke limeleriyle ifade edilmitir). Fuzlnin patron aray asndan, burada nl ikyetnm e'sini inceleyeceiz.** Fuzl mektubunun banda, verilen ba aslnda sizin deil, Allah'ndr demek iini Allah'n dnya rzkn vakf yapp onun teviye ve idaresini hkmdarlara smarlad m syler, ve hak sahiplerine ne kadar rzk verileceinin divanda bu ie bakanlar kalemiyle belirlendiini iaret eder ve der ki:

Skin-i g e-i kan'at iken, Bama dt ch sevdas Zevk-i eh l-i tama' temennas istedim kim uhvv-i kadr bulam M azh ari lt-f-iPdih olam Bilmedim kim ikeste-hl olurum
M ikyetnam e", A. Karahann yaynlad metin; Fuzuli'nin M ektuplar, stanbul: 19 4 8 ; 66-57; onun miln$li|i hakknda bak. N. Ahmet, Fuzulinin Nesri ..Trkiyat Enstits Meauniyet Tezi, 1938. Fuzl hakknda bibliyografya^ M.Cumbur, Fu hakknda bir Bibliyografya Denemesi", stanbul 1956. Hayat iin kasideleri ve m ukatt't yeniden dikkatle incelemelidir (bak. Fursa Divan, 6 11642),

66 ir w Patron

Hased ehline pyimJ olurum


Murada Fuzl, uzun zaman bir patrona tenezzl etmedii halde bir mevkie erime emeliyle padiaha yaklatn itiraf eder, Fuzl, bir ltfa ulamann ancak dvrin h kmdarna varmakla mmkn olacan kabul eder. Yiic o nedenle, padiaha ba vurmamak hatadr, der, Patrimonyal bir toplumda, Fuzuli iin du rum btn istina ve gururuna ramen- baka trl olamazd.

Her ne kim 'lem ana muhta ol andan gani Fuzlhilsn-i etvriyle olmu kurbuna mil Budur te iri alemde hem ie hisn etvirn s i ( Trke Divan, s. 48, beyt 42; 9. 53, beyt 7)
"Dokuz eflke p y i istina urur iken evkafdan doku aka vazifeye69 kanbt klub arz aldum ve bert in dergh-i 'lem-penha irsal edb vusulne mutarassd oldum... bana bir misl-i meymn ve bert*i hmyn getrdilor... htr i ftire bir mevc-i meserret sirayet etti." (09m anh terminolojisinde din maaa vazife denir: m i s i l ise bert ve menur anlamndadr). Osmanl brokra tik kurallarna gre, herhangi bir tayin 'rz ile balar.7 1 'Arz, genelde, dilek sahibine en yakn mir tarafndan sultana sunulan tavsiye yazsdr. Bblide, ilgili b ro larda inceleme yapldktan ve bro eflerince onay veril dikten sonra, sonu veziriazamn onayna sunulur. Tayin brolarnn banda r e ialkttb bulunur. Veziriazamn onayndan {aahfii sonra, bert verilmek zere nianc (tevk i'i) ye ffider. Bert, nianc tarafndan sultann tu ras ekildikten sonra dilek sahibine verilir. Fuzlnin Bir duka altn bu dnemde 60 aka diyordu vmek, Fuzli'nin ylfc 4.6 altn* geliyordu. O zaman 9 eka yaklak bir inhan ustasnn gndelii idi
14 K a n a l a . H . n a l c k . ' O s m a n l B r o k r a s i s i n d e A k l f i m v e M u / m u l t ,

Oamnnh,Aratrmaln f)ergisi, I (1980), l-M

Halil mlck 57

arz aldm ifadesinden anlaldna gre, birisi (byk olaslkla Kerbela vakftlarma bakan mtevelli) emeklilik iin a r /d a bulunmutur. Fuzul, bernt-i tek'd gelince, ok sevindiini belirtmekten geri kalmyor. Padiahn be rtn parlak kelimelerle uzun uzadya tasvir etmesi, sul tana minnetini belirtmek iindir. Zih kild-i kzi merhim ihsan diye adlandrd bert alp evkaf m tevellisine gider.71 lkin, onun huzuruna kma imkn bulamaz. Israrla, nihayet huzura kar. Mtevelli her halde maiyeti ile toplant halindedir. Onlar Fuzulden, Fuzl onlardan pek holanmazlar (her halde onun, vak tiyle ah smaile bal rfizrierden olduunu biliyor lard). Selm verdim, rvet degldr deyii almadlar! hkm gsterdm fideszdr dey mltefit olmadlar. Dedn, benm re'yetm vcib grmler ve bana berti tek'd verm iler ki. evkafdan heme behre-mend olan, ve Pdiha feragatle du klam. Toplantda bulunanlar cevapla dediler ki, zevyiddr, husIi mmkn olmaz... Zarriyt'i Asitneden ziyde kalursa bizden Icalur m?'. Bir vakfda, mtevellinin hissesi, maalar, imaret masraf lar, onarm harcamalar, cbi denilen gelir tahsildarlar nn maalar (vazifeleri) ktktan sonra kalan fazlaya ziyde-i vakf denir. Bu ziyde (oulu zevyid) bazen bir tccar ortaklnda vakf iin nemlandrhr, ou zaman gazya harcanm ak iin sultann hzinesine alnr; yahut trbe ve camilerde sultan veya ordu, yahut lenlerin ruh lar iin dua okuyan du'a gyris. maa olarak tahsis edi lirdi. Genellikle, zevyidden geriye para kalmaz ve bu kaynaktan yaplan tahsisler yerine getirilemez. Hereyden nce, Fuzlye bu tahsisin zevyidden verilmi olmas yanl bir muamele idi. Fuzl kendisi de, gnderilen arzda, bu maan zevyidden verilmesi hakknda bir iaret

7 Fuzul'nin 'Atobt-i'Aliyyo mtevellisine hitabeden bir mukata' iin 1 bak. Farsa Divan, e. 611.

58 ir ve Patron olmadn hatrlatmaktadr. Mtevelli ve yardmclar, Fuzli'ye, zevjidden maa almann zorluklarn akla mlar, fakat Fuzl bunu, onlarn kt niyetine atf etmi tir. Vakf hesaplan yerel kadnn gzetimi altnda muha sebe ve kontrol edilirdi. Osmanl idaresinde yaygnlam rvetin, idarecilere levyidi i etmek imknn verdii de dorudur.'2 "Nr terk-i mcdele kdum ve me'ys ve mahrum ge-i uzletime ekildm der. Tli1olan ifittn mekrmet" iin Nianc Cell zdeye bu mektubu yazar ve Sultan Sleymandan midi kesmez-'

He lillih kim ferigat kncnn skknma Matrah ekr ola dergh'ihilfet-dest-gh im Helillh kim kan'atgencinn mtakna E jd eri biddola tur-yihkm7 Pdih
(Burada Turann acmasz bir ejdere benzetilmesi ne g zel!) Zaten, der, ilk 'arzda, zevyidden sz edilmemitir. De vamla, zevyid demek, vakf hademeleri maalar, takat olanlara verilecek tahsisler (rtibelezi, hayvanlara verilen yem vb. verildikten sonra kalan demek ise, Padiah adna verilen emir u demeye gelir, diyor Fuzl bu bert-i hvet-yt verdm ve buyurdum ki, minbad rtbe-i iktidnn ve pye*i itibrm cemi' gedlardan, belki behyimden (hayvanlardan) ve tadan ve toprakdan daha aadr, mertebenden haberdar olasn. Ama, ben ken dimi, diyor Fuzl, ekser-i erbb-i istihkkdan mukad dem' bilirdim. Gerekte bunu, ekdiim aclar ve urad m zararlar yznden yazmyorum; sizin (Cell-zde) emeiniz boa gitti, onun iin yazyorum. Nidelm, Allh elbette karln verir diye tevekkl eder.

Osmanl idaresinde rvet iin bak H nalck. Ta* CoJlection. . Em bezz!em rfH and Bnbery in Ottornn Fioances*. The Turksh Studies A&octkm Bulletin. 16(1992).

Hali! nalck

59

Geri endh u mihnetim okdur Hi kim seden ikyetim yokdr TJi'mdr bana cef yecren H er bir nnda bel getren Yoksa dergh -i Pdih -i zemn Ltfda m enba'drr m rvvetde kn ikyetname, patronun l tf ve keremine el aan her i rin, hayat trajedisini zetlemekte. Burada, asil bir ina* nn, byk bir sanatkrn, dnyann kkl kar snda duyduu hayal krkl, isyan ve istihza konuuyor. Burada, gl mevkilerde oturan patronlarn, alaklarda yaam kavgas veren ruh zengini fakirlerle bitmez tken mez karlamas var. yle bir toplumda efendiden dilen mek zorunda kalan irin aresizlii dile getirilmekte. ikyetname, patronajn gerek yzn, o dnemde yaa yan ir psikolojisini, en gereki biimde yanstan bir belgedir. Bununla beraber Fuzlfnin, Hz. A li iin yazd bir kasidede, id r r i mukarrer (din hizmetler iin verilen kadrolu maa) ald u beyitten anlalyor. Y A m r al-Mu 'minin od muddat-ipanch sal K 'azcanb'ihak ba madh-i t Fuzulm ulham ast Dyim az h vn i t idrr'i mukarrar m rburad Rz u ab bkarn-isitnatham -dast-ast
Bu beyitlerden, onun elli yldr Hz. Alinin N ecefteki sitne'sinde (trbesinde), onu medh etmek grevi karl maa ald anlalyor (Skinme, Farsa Divan, 695: M addh-i Paygabaram). Kendisi iin meddah-i peygamber; m edhhw n (vg okuyan) szcn kullanyor. Kukusuz bu grev, kutsal yerleri ziyarete

60

ir v e P a tr o n

gelen hanlar iin ta y e" ve ' maktel kasideleri okum a eklinde idi.13 Onun, As-Salm ey sakin i m ih n a fs a r y i K arbal" matlayla balayan nl Farsa kasidesi, bu tr k aside lerden biri olabilir. Bir yerinde der ki:

Y ahid-i Karbal kardam ba-gird-i tawf-i t Ragbet-i ga yri fa z yi gam -fazyi Karbal

H ark andar Karbal az dda hn-i di!aa-riht Galiba gh na az mcari y i Karbal od Karbal hwn-i at-yi tstgerdn dam ba dam Mirasnad bar hama 'lm sal y i Karbal Har k i mryad ba kad~i sa y u isti'dd-i hd Behreimgirad az bahr-i 'at-yiKarbal
Fuzulnin dorudan tbi olduu kimse, " A te b fi Aliyye", yani Kerbel, Necef ve blgedeki baka kutsal yerlerin7 1 vakflarna bakan mtevellidir. Fuzl, bu vakflardan m r boyu mukarrer rtibe, yani srekli tahsisat ald n aka syler (Dvn-i Frisi, 612):

ran'da ta d y e ve m aktel geni bir edebi (arza vcud vermitir. Fuzuli. Pi ziyaretiler iin herhalde taziye kasideleri okumakta idi. Osmanl Tfkleri gelince, onlarn Farisiyi anlamadklarm, bu nedenle Hadikatu i'Su'ady. yazdn syler: ta ziye literatr iin bak Mahmud Ayoub. Redem pive SuBering in slam A Study o f the Devotional A spects o f Ashura w T^eJver Shi'ism, Berlin: Mouton 1978; M. And, M inyatrlerle Osman// -slam Mto/ogyas. stanbul: Akbank Yay. 1978. Kastamonu'da Candarolu B ayead Bey adna Yaufi 763/1361'de Ab-Mihne'den naklen 3000 beyitli bir M akcel-i Hseyin adl mesnevi yazmtr: A-S. Erzi. "Notlar*. Belleten 49(1949.). Hille'de afcn imm iin yaplan (ren ve Anadoludan geian n yam iier terinde bn Battuta, Travels. yay H A R . Gbb, n . 324-2S. Bu yerlerin aynnlJl bir tasviri: S. Lokman, H oernim e. Topksp Saray Ktphanesi, bak. yukarda not 36 ve Kaynaka.

Halil nalck 61

M rtiba-hrn-i dar-i i-i Raslim Umrst k i in rtiba drm mukarrar Masdd na-gata dar in rtiba bar-m Z'an ry k i hastm badin rtiba dar-hr
Fuzuli, bertlar karan bronun ba olan mni ve ir Nianc Cell-zde Mustafay 1534de Badad'da camm ve herhalde aralarnda dosta iliki kurulmutu. Fuzlnin Cell-zdeye yazd iki kaside bize kadar gelmi tir (Dvn i Fris, Kaside no.49, s. 710 712 ve Trke Di van, no. 33, s. 157).75 Trke kasidesi, Cell-zde'nin ni anc atanmas zamanna rastlar; onu kutlama iin ka leme alnmtr. Cell-zde, Nianc eydi Bey'in irakayn Seferi srasnda vefat zerine bu mevkie getirilmitir <10 Kasm 1534). 1557 ylna kadar 23 yl kesintisiz bu ma kamda kalm olan Cell-zde Mustafa elebi (Paa unvan ile de anlr) en nl nianclardandr.7* Kanun dneminin kanunlarn dzenlemede ve divan in dilinin geliiminde kesin bir rol oynam olan Cell-zdenin b yk hizmetlerini takdir eden Sultan Sleyman, onun ni anclk hslarm (300 bin ake veya 5000 altn) emeklili inde aynen elinde brakmtr. Cell-zde emekli olduk tan sonra 1566da tekrar nianc atanmtr (lm. Ekim 1567). Arapa ve Farsa dillerini yi bilen Cell'zde, resmi yaz dili olan inda byk n sahibi olduu gibi, tannm bir irdir Padiaha sunduu kasidelerden ald byk balar (rivayete gre 45 bin altn), patronun tak dirini kazananlarn nasl servet sahibi olduuna bir kant tr (Fuzlfye ok grlen 9 aka gndelikle karlatr).
* Sleymann Badadda uzun ikameci srasnda Fuzlinin byklere yazd kasideler le sonradan gelen Osmanl valilerine yazd kasideleri ayrca ele ahnaralc nemli bir konudur. Kadasker Abdlkdr (Kadri) efendi, Mevln Fuzlfye zellikle himayede bulunmutur. Bak. H. Uzunarh, Cell-zde Mustafa ve Salib elebi. BeUezen (1958), 391-441; Cell-zde Mustafa debT, (T. Gdkbilgin) istim Ansiklopedisi (MEB). Di, 6163.

62 $sir ve Patron (Cell-zdenin mderrislik ve kadlkta hizmet gren kar dei Salih elebiun Leyl ve Mecnn adl bir manzumesi olduunu da burada kaydedelim). Fuzuli, Cell-zde iin yazd kutlama kasidesinde onu gklere karr (Trke Divan, no. XXXII/19):

Gl-i hadka-i ikbl Mustafa elebi Kim oldu devleti kurbiyie kmkr kalem
ve ondan himaye ister (beyit 32, 37, 4 l):

Arayub e h ii hner varn yetince sna Cibn iinde besi ekdi intizr kalem Sipihr-menzilet, ol FuzIH zrem K hl-i zrum yaznca ald zr kalem Sen olsan kaleme i'tibriiin hm Sana hkmet in ola desfyr kalem Dvn-i Frise, ser levhas verilmemi olan 11 no.lu kaside, herhalde Cell-zde iin yazlmtr ( bak. beyt 5, 14). Tym uharririahkim -krhne-i a kl Ty musawwir-i akl-i krgh-i hayl B 'lu tfi tab'mansb hfz-ihar knun B bu sn-isa'yi t marbthalH harakl ve sonra ondan l tf ve ihsan bekler (beyt 15, 16, 34, 35)' Tyk i mvbari az lavh-i dil gubr-i alan Ty k i m-kun az ahl-i dard daf-i mall Badin sabah ki t az Vsit man az Bagdd Man u tyim ziya k mlk dar hakkat-i hl Sm-yi Ahmad-i Muhtar Mustaf elebi Gul i riyz-i bnar sa rv i bg-ich u cell Ba dast'i yri kilk-i t bar hama Ham Kada myida i vus'at i nav va navl

Halil nalck 63

B u kasidede Fuzl, aka M ustafa elebiyi anmtS ona, bu kasid eyi b ir dostu ile gndermektedir. Bu dostu ile birka y l beraber olduunu, kendisinin Badad'da, onun V stta bulunduunu 3yler. Onun daima kendisine y a r dmc v e yak n ark ad a olduunu belirtir, Sonunda onun T rkiye'ye h arek et ettiini syleyerek yardm n ister (beyt 15-23).

u ham diyr-i man u hJ-i man t mi- dni Niyz-mand-i hd b-t mkunam irsal
Fuzlnin, Cell-zdenin himayesini aramas doaldr. Onun inda ustaln en iyi devrin byk mnsi Ni anc Cell*zde deerlendirebilirdi.7 ikyetnamede 7 Fuzl, in sanatnda ustaln gstermeye zenmi ve bu eser rnek olarak yzyllarca mneatlarda istinsah edilmitir. FUZL VE SULTAN SLEYMAN

yle grnyor ki, Sleyman Irak fethinde kutsal mezar lar gezerken78 (18* 23 Mart 1534) Hilleye gitmi ve Fu zl onu orada grmtr.7* Fuzl, eitli eserlerinde Sul tan Sleymana hitapla onun himaye ve ltfunu aramtr. Fuzul, Leyl ve Mecnn dibacesinde ir iin her d nemde patronajn ne kadar gerekli olduunu yle vurgu lar:

Rahm etk ig a rb u derdmendim B-mnis u y r u derdmendim O bir n ice bemdem -i muvafk


~ k elebiye gre (Preface, XIV) deha nce nl mniler Lmi 7 elebive C a 'fe r elebi idi. 78 Sultan Sleyman'n bu ziyaretleri iin ynntlar bak. Lokman'm Hnarnmd&i (yukarda not 36); Ferdi Tarihi, yazma, Ayasofya K. 3317, Nasuhu's-Silh, Beyan-i M enz-i S eferi Irakeyn, yay. H. Yurdaydn, Ankara; TTK, 1976. 78 Sdkye gre, bak. A, Karahan, Fuzuli, 69.

64 iir ye Patron

Ya n u ar -yi rz-j sabk Tedricile geldiler cihna Tazmile oklular revne Devrn olan muazzam etti Her devr birini mkerrem etti Her birine h is oldu bir ih Zevk'i suhindan oldu agh Trk Arab u Acem 'de eyyam Her 'ii'e vermi idi bir km Sz ge vherine nazar klanlar Gencine verp giiher alanlar Sarf eyle riayetimde eltf Tenhalm gr eyle insf Tutsan elini ben fakirin Hak ola hemie destgirin Mustevcib i izz u ch olurdum yeate-i brgh olurdum Makbul derdim sitna Manzr-i ehinh-i cihna Var mmdim kim hemie irtif 'ikadrile Ola ihsnun net-engz-i her kalb-ihazin
O sm anl sultann gklere karr, onun hilfetini ve im a m etini zellikle belirtmeye zen gsterir Bizim pdihm z ki, rtbe-i saltanat ma'nide pye-i h ilfettir ve e r ir i hkmeti meaned-i im am ettir (X-99)

Pdih-i bahr u bar Sultan Sleyman ki hast Dar hilafa t c -nnhyi Nab'r c -niin
B a k a bir yerde h gibi Sleym ann da imametini ve velili in i belirtir:

H ftlit n a lck

66

Pdih -i bhr u ber Sultan Sleyman*j Veli Hl ondan olmuun y Rab velayet t-ebod
O, 1634'den nce bu szleri Iran ah iin kullanyordu, fuzli, Sultan Sleyman'a vg dolu szlerle ltf u ihsan beklentisini Hadkatu's'Su'ad dibace ve htineairnle da die getirmitir. FUZL VE EHZADE BAYEZID Kanim'run Osmanl tahtma hukuken vris olan ehzade [erinden Bayezid, adalan tarafndan fzl, ir, iyi ahlkl, alak-gnJJ v b iyilik-aaver" bir ehzde olarak tannyordu. Kendisi ah mahlasyla iir yazard. Maiye tinde bulunanlara kar ok cmert olduu biliniyordu,*" Sancak beyliine gnderilen Bayezide Fuzlinin yand mektup, onun bir patron araynda olduunu ak bir biimde kantlyan bir belgedir.8 1 Hasibe Mazolunun yaynlad bu mektup,8 Fu2 zlnin Bayezidle uzun zamandr mektuplamakta oldu unu gstermektedir. Fuzl mektupta, ehzdenin yanna gitmek arzusunda olduunu belirterek diyor ki: Vallhula2m hidmet-i erife tevecch etmekten gayr murd yok. Amm killet-i me'netten mevni1 ok", Hareket iin maddi yardm bekledii, "bu zindni mihnet ve zencir-i ihanetten istihra ve istihls murd olunur" ifadesinde Kerbely brakmay ne kadar istedii ikr. adarrri tarbyat-i saltn....... wa nafrat-i sayhat-i aklm" (Frisi Divn. 9) dolaysyle o kendisini Kerbelya balam. Di-

8 Bak . T uran. ehzde Bay ezil Vak'm. Ankara TTK, 1961, 47. 0 '' Herhalde mektup, Bayezidin Konyaya gnderildi^ aman ait bnabdr; karla: Turan. 45-46: Bayezid Amasya sanco|na 1558'df oskUdlmilir. Dakouk'yc gre, Fuzuli 1556da deil. 1561 de olmutuk

Fusui al-Bagdadi el la vie culturollc en lraq au XVI e akle". Rcnut


fffislorie Mnghrebine, 67-8,69-60. Fuzuli zerine Makaleler, A n k ara: 1997, 167-180.

66 ir w Patron yri Rm'a seyahat asla gereklemez, irimiz uzlete ekilir .kendini iire verir: Uzlatam od mcib-i megl wa kasb-i hunar FUZL VE MUSUL SANCAK BEY AHMED Fuzli. belki bir sancak beyi hizmetine girme ansm da dnm olabilir. Musul Sancak beyi Ahmet Bey ona bir mektupla*3 balar gndermi, duasn istemitir. Anla lan, Ahmed Bey. Kerbely ziyaret etmi ve Fuzl ile beraber bulunmutur. Fuzl, onunla beraber olmaktan < iizemet) ve ayrlndan ( mub'adet) s2 etmektedir. J Mektubu alan Fuzl, hayalinin gereklemi olduunu belirterek sevincini bir kaside ile dile getirmekte:

krkim re'ymce devrn etdi arh- devrn Tli' oldu feyz borcundan sa'det abteri Var mdiim k i cem f-i bitevlar stne T-ebed m em d d o la z 'i u t fe t-g s te r i
Ahmed beyin mektubunun her satr urc-i rtbe-i ikti dara bir nerdibn ve her lafz husl-i derece-i i'tibra bir miijde-resn imi. FUZUL HAKKINDA TEZKRECLER ir olarak Fuzl hakknda tezkirecilerin dncesine gelince, Seh'de (945/1538) Fuzulden hi sz yoktur. Badad, 1534'de, Sehimn eserini tamamlamasndan drt yl nce Osmanl lkesine katlmt. Latifi (953/1546). Fazllyi orijinal, takat kulland lehe dolays ile acb bulur. k elebi (976/1569), Fuzl hakknda daha et rafl bilgi verir ve onu, kasidelerinde usta, gazellerinde kane (lirik) bir ir olarak byk irler arasnda g rr. Knalrzde ise (994/1586) onu, iir sanatnda bir * Bak. A. Karatan, FunUnin Mektuplar, 62-66.

Halil nalck 67

std, kendi zamannda nl, nmdr bir ir olarak se lmlar. Bu kaytlar gsterir ki, FuzlPnin Osmanl lke sinde hretinin yaylmas iin zaman gemesi gerekmitir. Fuzliyi en iyi anlyan k elebinin, onun hakknda yazdklarnda u noktalan tesbit ediyoruz-8 4 I. Fuzl, Irak ve Diyanbakr blgesi halk, yani Trkmen (ranl meneden A zer deyimi bence doru g rnmyor) irleri arasnda std olarak tannmtr. II. Gnl ak ateiyle harb olmu, bu yzden kendini yoklua atm, yrekten iirler yazm lirik bir irdir. III. Sultan Sleyman Bagdad'da kald zaman ona. veziriazam brahim Paa ve Kadasker Kadiri (Kadri) efendiye kasideler sunmu; Kadiri efendi Padiah'a ve brahim Paaya onu tavsiye etmi, kendisine din adamla rna verilen kaynaklardan (idrrt) geimi iin bir rtibe (mretteb, kadrolu bir maa) tahsis ettirmitir. IV. 0 zamandan beri geimini bununla salar. Kendi halinde, sanatl iirler yazmakla zamann geirir, Nazm salam, gazelleri kne, kasideleri hayal ve edeb sanatlar bakmndan gl olup daha ziyade kendi dertlerini anlatr. V. Mesnevi dalnda eserleri, zellikle L eyli ve Mecnriu anlmaya deeri her sz yanan pariak bir kandil, her noktas kvlcm saan bir ate parasdr. zellikle, Hz. Peygamber iin yazd kasidesi, edebi sanatlar ve hayal bakmndan kusursuz, yksek bir belagat rneidir. Hl yayor mu, yoksa ld m bilinmiyor (k elebi eserini 1569'da tamamlamtr). VI. Kerbelda Sultan Sleyman adna yaplan eme zerinde 1556 tarihli kitabesi akc ve pariak bir eserdir.

*' Mei'ir fu'ar or Tezkere of k elebi, ed. G, M. Meredith*en#, I98b-199a.

t i8

*'<' P a tr o n

Osmanl tezkire yazan, Leyl w Meciridan naklettii (Trke Divan. 179):

Fuzuli t'l fvniMccnn'dan artvk der m elm ette Huni) mnkir deil Mecnn dahi ma 'kale k 'ildir
beytinde, arttk yerine Farsa efztn kelimesini yelem i tir. Tezkire sahipleri, Trke szck ve tbirleri tercih eden Trkmen iri lAzl'nin slubunu aeib. kaba bul* inaktadrlar. Knh-ada Haaan elebi85 Tezkire'sinde, U u fi ve k elebiyi tekrarlamsa da, Fuzlyi, 'lri 'lrmvni (yksek kalitede bir ir) olarak anar. Eserle rinde estetik ve retorik (slb-i bedi, belagat, feshal) bakmndan onu, kendine zg (garib. ferid) bir stad ka bul eder. iirleri "muhkem ve rasn ve nzik ve rengin her vlide iktidar var 'iri nndrdr". H aan elebinin tekilerden ok daha vgl szleri, Fuzlnin lmnden sonra Osmanl Trkiyesinde gerek hretine kavutu una bir kant saylabilir. zellikle, onun L eyl ve M ec nnu btn eserlerinden ziyade kazanmtr. Sultan Sleyman gibi Atebt-i Aliyyeyi ziyarete gelenler iin Trke yazd ve Trk dnyasnda ok yaylm eseri HadikutusSu'tds, aslnda ranl Hseyin V'iz'den bir tercme ise de. V'izin eserini belagat ve fesahatte kat kat getiini tezkim-iier kabul eder. FUZL VE MNLK

Edebiyat tarihi aratrmaclarnn Fuzl ve teki ir lerde bulduklar Osmanl nesri" aslnda. Osm anl brok rasisine bal kittbn zel bir hazrlk ile rendikleri

18 faikin-rti'fuar. yay. fbrahim Kutluk. Ankara: T T K 19 S l) s. 758' '6 2 Knal-zde. 631- irin biyografisini ieren ve m niyn* bir es(r oln K nal-d e Mikirvanin yaymlanmasn brahim Kutluk hazrlam onun lirn in en n e ilkin brahim Olgun, sunra rah m eti smet Psra&ksnolu yayn iini zerlerine alm lardr

Haiti nalck (}9

resmi in ' slbudur.8* Bu vislp, Badad ve randa tfelimis? bir brokrasinin yaratt resm slup olup sonraki im paratorluk rejim leri iin kanlmaz bir rnek olm u tur.87 K ttbm resm yazlarda kullandklar i$ dili, yksek saray kltrnn bir paras olup lugatesi. de' yim leri ve slbu bakm ndan. ran, Orta Asya Timri ve aatay devletleri v e H indistan Timurlerinde ortak bir yaz diJidir. B u dil konuulan Trke deildir. Konuulan Trke'yi, halk iin yazlan destao, hikye ve ilmihal k i taplarnda buluruz. Tim uriler dnemi Farsa m m etlarda rnekleri verilen in dili. OsmanlIlarda bu rneklere gre 15. yzyl ilk yarsnda meydana gelmi.** Fatih dnem inde iraz'dan Osmanl lkesine gen Cflzer K asm P aa (mahlas Sf) ve Ca fer elebi tara fndan gelitirilm i89 ve Nianc Cell-zde Mustafa tara fndan klasik ekline ulamtr. Fuzl. Trke nesir ya ularm bu sJpta yazm tr. Kendisi bu in slbunu rendiini v e bakalarnn onun "m neat'ndan leyz aldklarm vurgulam tr (Trke Divan. 5). Bununla be*

* Orta-Dou'da genel ina dilinin geliimi iin ksa ve zl bir analizi. H. R. Roemer Staatschr& ben d er Timurtienzi'it. VViesboden A2. N ev var Ahmet. Fuzuli'nin N esn'. Mezuniyet Tezi. Trkiyat Enstits. 1938, no. 104. * Osmanl resmi divan dilinin oluumu konusunda sistemli bir .alma yaplmamtr. MenhicTn, bu bakmdan ilk nemli kaynak olup . Tekin tarafndan yaynlanmtr Menfc loa. The BariieiC i O ttotaao C bancerv M an u el b y Yahya bin M ehm ed el-K n tib from th t S ** C eou ry. Text in facsimile v ith Inroduction by inasi Tekin. Roxbury. MA, 1971. Mustafa zkan'n denemeleri iin bak. "OsmanlIca Nasl bir Dil idi?", T rke K ltr, stanbul 1994. 75'80. Osmanhcam n D eiim S reci..." a.g.y.. 81-86. lk byk mni. Safi mahlas tayan U Bayezid dneminde ikind vezirlie kadar ykselmi eten Kasm Paa'va Ftih ls* itibr gstermitir. Sehfye (318-319) gre. Safi ran'dan gelmi v e vilyet-i Rum'a slb iny, ahkm ve mkattbt evvel o) gstenni'tir. Sf. irlerdin ok cmert bir patron olmutur. " Bak. S*hi Beg, fie t B ibit. yay- . Kut, Harvard niversty Printing Office. 1978, 319-320. orada yanl olarak Sfi yerine Vefay, bu sonuncu iin bak. ifat/.. 321.

70 l& irveJatron

raber kendisi. Trkiye ve Ona Asyada bulunup orndnk belagat sahiplerinin kullandklar fetif ve dfirb-mesejItri" kullanamad iin zr diler (Tiirke Divan, 7-9) vo "ktib-i n-kbil'in tenkitlerinden ekindiini aklar. Biliyoruz ki. ah smail'den kap Osmanl lkesine s nan ve Trkmen'Azer Trkesi konuan Farsa in diline hakkiyle hkim Akkoyunlu brokratlar (bunlardan biri, lehesi Azeri-Trkmen lehesi olan Idris'i BidlptiJ Osmanl kttb arasnda evkin bir yer almlardr. 00 II. Bayezid. dris'den Oamanl tarihini Farsa yazma sn istemi, Trke tarihin yazlmasn lbn Kemle ha vale etmitir. Osmanllar, Irak'ta yerleince Fuzul, Rma, yani Osmanl lkesine gidip slbunu gelitirmek arzusunu ifade eder. O. bir Osmanl mnisi olarak her* halde kttb snfna girmeyi arzulamakta ve onlarn ya rarlandklar ayrcalklar elde edememi olmaktan znt duymakta idi.

Fuzul ister isen izdiyid-i rtbe-i faz] D iy iri Rm'u gzet terk-i hk 7 Bagdd et
Baka bir yerde:

Fuzul eyledi heng-i 'ay-tne-i Rm E siri mihnet-i Bagdd grdn gnlm


Fakat hi bir zaman bu arzusunu yerine getirememitir. Trke Divan banda kendisini hem ir hem nair ola rak stad grr. szde bir hayran ona yle demi. Tanr 'memlik-i fnn-i nazm ve near teshirin sana myesser etm itir... Sen gibi etim* lisna kdir cm i'i iunn'i nazm u nesr yokdur... ahli-i 'alemden ba'zi, le ln mneat ve mu ammyatndan feyz almlar der (Trke Divan, b. 7. tabi orada konuan kii kendisinden bakas deildir). Fuzuli, nesir yazlarnda ar divan in slbuna hkim
* Osina.'J k-ttih; Oo^'dan g*l*r manpler aratnda ek em n zlk

vard

H .ll liu ln k

VI

old uu n u d u rclii

fj aterm ijlir. N n jn ra o. u lm jtr. Ynkub

m m j ( V l /.mt-'vv nm kem im i k, ! m - i m i n :, ! iHinrl <j||IMl lin in in .

i k y o t n n - siNS u ltan

ku n U larn aya A k k o yu n lu

N n al

h m n i't m d e nyrlj T e b n / le i ,

s t a n b u l ' a g i t m i t i r . j u h v K e B a y i i i l ' e m c k l t n l ; l ml o l u n d u u z e r e , K n n u k i s t e d i i "h n l n .- l .- j j c r i f c " l e rh u l d * m n sjrk fitip lik h iz m e ti o lm ald r.

Hureye ramen, Fuzuli'nin irijj uhIl>uln vt/.l^ ne ir onerlun herhalde stanbul'du ltklrli' krn>h.nyor<lu Musul ancnkbeyi Mmt-l Ik-y'u uimrterdiii n-vjVuwfn*bana koyduu knmdt*nin ; W Sbuyf.lnri, rinin k^m ^.-hzdo Bayozid hakknda Sulum Sleyman ittalJiJcn Irur ahma gnderilen nmeye ulmutr.*'1

l Bak. A. Ka rahat. Fuzuli'nin Mektuplun, . 'i51$-2IM Kftn.hu!., > bir fllUatensih ekleme! olabteccfcm iarl *dr.

V I. N ' M D E F TE R N D E H. 909-917 Y IL L A R IN D A B A I A I A N R L E R N M E N E VE M E S L E 63

Yazar
AJa'eddin (Sehdi) Ali Celebi Ali Ali Ahmed O k b i 'Azizi Bas iri Baveid Celebi Cevheri IMehraed Clob) Dervi Mchmed DliH Edibi Frde vs i Hadidi HAvdar Idri* Bdlifi vn Ktibi Ko*ft Li. Mevn

Meslei, Menei
terzi. sekerci (?). A k 0. 227b. Latifi 213 Mstfhcreh'mmdan. AskO. 93a Sevvid Omt*r Ofrlu Knr&mni Mehmed Pasa ou

Mderris
sr. Atik C. 170a ir Aksemieddin birader* sdesi iir kitnD vazar Sair Acem, sr Air, mttnst. Slevmanneme vazan flir. tarih vimfi kfltio. ehzade nkeri Mnsi str. Ask C. 184b 6r. musherehorandan Sair Sair. imivveden. Ask C. 105a

U . Ern&a), 'T iir k Edebiyat T arihinin Ariv Kaynaklan I, i fi. Bay i d devrine ait bir In'm t Defteri1 Tarih Enstits Dergisi, X* ', XI (1979 - 1980). 303 - 342; Ernaai. K a n u n i S u lta n S leym an D e v r in e a it b ir o ' m t Defteri . O sm anlt A ratrm alar. IV (1984). ) * 17.

H a ii ti k k

?3

MilU Mehmed Mehmed Celebi Mehmed Mihr Hatun Muzaffer. Mevln Mteri Ntk Necati. Mevln Nisan mer Celebi (Beg) Refiki Revani Bh Sabv S'il Sa'di. Mevln Sa'vi

ir, ulema ovundan. Ask C. U lb Sair, Nianc Mehmed p&saolu sair. Kadittkeroilu Msr sultannn adam
S a ire

Sitivi
Sucd Slevraan Celebi Sefil erifi Sehdi ehri Tli'i Viel Vasfi Zamiri. Mevln Mevln Yarhiar eVu(7)

muderns, kitap vnsms ir. kitaD veams Sr sair, ehzade Mahmud niancs. Ask C. 130 ehzade Mahmud niancn sair. Nianc ktmlftnnden sr. Ask C. 238a siir. siuhioelam. Ask C. 240a Sr ir sair. Ask C. 148b sair. ilmivveden. Ask C. 156u Sr Sr ir. Ask . 4Va Defterdar Sair
ir

hak. Al'eddin sair. Tevrtlvi A H Osmn vatar sftir. ehzde Mahmud (idam. Ask C, 91b
ir

Sr ftir ilmivveden ir

Manisa valiliine gnderilen ehzade Mahmud, Cem Sub tan gibi, nl irleri hizmetinde toplayan devrin en nde gelen patronlarndand. O* baz irleri divan ilerinde kullanyordu. Bunlardan Seh Bey, Necat! evki, Sun ve TliYyi biliyoruz (bak. k elebi, Index). nl ir Ne cat de, ilkin ehzadenin tevkfilik (nianclk) hizmetinde idi ve zam anla musahibi oldu. Mahmudun lm zerine : stanbula gidip bir mansp arayan Necati'ye ayda bin aka a y l k balanmtr.

74 ir ve Patron Divn-i Hmyn'da veya devlet byklerinin diva nnda ktiplik hizmeti, birok ir iin kasde sunup onla rn yaknln, mushibliini elde etmek imkn salam tr (Nect misli iin bak. Ak elebi, 130b). k elebinin mukted-yi u'ar" dedii ir Ztnin biyografisi zellikle aydnlatcdr (bak. k elebi, 277a284a). Bir mansb olmyan Zat, airlii temamiyle bir geim kayna yapm bir irdir. Balkesirde izmecilik yaparken i're heves edp stanbula gelmi ve devrin en gzde irlerinden olmutur. Zt, ilk defa 28 Temmuz 1510 tarihinde padiaha sun duu bir kasde iin 2000 aka cize alm grnmektedir (Ernsal, 332-129). teki irler gibi bir mansb ve kayd ve egl ve amli olmadan, srf iir yazmak ve cize top lamakla geimini salam devrin irleri ile birlikte olup kendini yetitirmiti. Fakirdi; iir onun tek geim kayna olduundan ekbire kasde ve nazre lzm olsa, eski ka sde ve gazellerinden yararlanrd. Geimi iin, aa rt beden mderris ve kadlara dahi kasde dzerdi. Kasidele rinin fiyat bir altma (60 aka) kadar inmiti. Yazd ka sidelerin says drtyze, gazelleri bin yediyze varyor mu. zetle, Zt, yeni tipte bir ir olup sanat aka satlk bir meta1 haline geti-ni bir irdir ve iir kitab yazp satan ve bununla geinmeye alan modern ir/yazar tipinin bildiimiz en eski temsilcisidir. HANG VESLELERLE KMLERE N'M VE SADAKA VERLRD Bayramlarda bayramlk Cdne, 'iydiyye) datlrd, Bir ehzde lm dolaysyle mersiye, mevsim dolaysyle nevrzye, itiye, Pdiahn bir zaferi dolaysyle kasde veya tarih sunanlara keza armaan verilirdi. Bir nemli kiiye akrabasnn lm dolaysyle padiah tarafndan para ve hil'attan taziye gnderilirdi. Nfuzlu bir lm veya mninin tavsiyesi ile de ba yaplrd. Geimi iin

j |

HalU nalck

76

m u n ta zam an k a s d e su nanlar da biliyoruz. Bu tip ba iin g e n eld e in'm terim i k u llan lr. A ym na'ma kknden p atron a v e li-n tm e t den diin i d e biliyoruz. Genelde, ulema sn fn d a n o la n la r a tasadduk terim i yelenir, Kaside, m ersiye, t a r ih , t e l if k ita p v e y a arm a a n kitap ya da bizzat y a z a n t a r a fn d a n su n u lu r, yah u t bir arac vastasyla g n d erilir v e a r m a a n b a lan rd . P d i a h a d o ru d an su n u la n la r dnda, in'm almnk iin b ir h m a r a c l y la e s e r takdim olunabilirdi. A m a sy a lI M e v l n H a sa n n kz M ihri H atun'a, hazinedar sm a il A g a m n t a v s iy e s i zerin e, sunduu eser (kasde. divan?) i in 3 0 0 0 a k a in'm verilm itir (Ernsal, 310*23). Bylece in ' m v e t a s a d d u k . hem sosyal ilikiler h m de ilim v e e d e b iy a t h im a y e am alarn a hizmet eden bir ku ru m o la r a k ile m e k te idi. Y a z la n e s e r le r in to p lu m d a d a lm as sorusuna gelince, yle a n la ly o r k i, ir v e u lem an n eserleri, ilkin "zuref m ecls v e m eh fi n d e eld en ele gezer"94 veya yazar, eserin b ir n s h a s n ta m d k biri araclyla sultana, b y k le re v e y a d o s t la r n a gn d erird i. C am i v e medrese k lliy e le r in in o u n d a h a lk a ak v a k f ktphaneler b u lu n d u u u n u tu lm a m a ld r . B ylece v a k f kurumu, k lt r p a t r o n a jn d a 96 a y r n em li b ir yol oluturm utur.

Sultanlar veya br vkflarn vakf ktphanelere tayin ettikleri hfz-i ktb, vakf mal olan bu kitaplar saklama devini din bir vazife kaygsyla titizlikle yerine getirirlerdi. Zaman zaman sultanlar bu deerli hzineleri tefti ettirir ve mhrleriyle muhafaza altna alrlard. Bylece, bugn stanbul vakf yazma ktphaneleri, dnyada slm medeniyetinin ilim ve edebiyat rnlerini kapsayan en zengin koleksiyonu oluturmutur.
"Mecdt, akik-iNu'mnniyye Tercmesi stanbul 1269 H . 12. Kr. Suraiya Faroqht, Kuttur md AJItag in smnnst'hen Reicb. Munchen: C.H, Beck, 1995; t. Ernsal. Ktphanecilikle lgili Osmanhca Metinler ve Belgeler, stanbul 1982.

76 ir ve Patron Byklerin patronaj dnda irlerin kendi aralarnda bulumalar da bir iletiim evresi oluturmakta idi. Donemin irleri, firsat dtke, bir mecliste bir araya gelirler, yazdklar iirleri okurlard. ehzde Mahmud, Necati'yi Edirneye babasna bir i iin gndermi, Neet padiaha kaside sunup hil'at ve eize almt. Neet dnte stanbulda u'aryi vakt Revn, Ferrh, Mesihi, em ve Ah meclisine cenVolup" aralarnda bir toplant yapmlardr. ir, setii mahlas ile kiilik sanatm koruma altna alm olurdu. Bir irin baka bir irin mahlasn kullanmas yasakt ve padiah bu suu cezalandrrd (Ak elebi, 277b). Saray dairelerinden birinde, zellikle rehine prensler, ulema ve bey ocuklaryle birlikte yayan imtiyazl m teferrik ler arasnda irler de (mesel Ruh), belli zamanlarda in'm alrlard. Divn-i Hmynda ktib olanlar, daima in, iir, husni-hat gibi sanatlarda beceri sahibidirler. Defterimizde bu gibiler arasnda, 914 yl bayramlk listelerinde, Ntk, Revani. eff, Edibi. Basr gibi yeni ir adlan buluyoruz. 915 yl listelerine yeni iki isim, Mesihi ve Sinnnin adlar giriyor. 916 listesinde yeni biri Iynfnin adn buluyoruz. O yl ilk defa, Zti ve Kelm listeye ilve olunmutur. yle grnyor ki, listede adlarn sralanmasnda bir hiyerari gznnde tutulmaktadr. 909-917 arasndaki listelerde daima en bata zikredilen Azz, derece itiba* riyle en bata olmaldr. O, benek ipeklisinden bir cme almtr. Adlar. 'Azzfden sonra gelen iki ire (Mili ve Ruh) Bursa munakka ipeklisinden cme, onlardan sonra gelen ne (Ktibi, Sili ve ehd krmz kemhadan mirahri cme. sonda gelen be ire (Hamdi, Sa'yi, ehdi, Saby ve Kefi) bri (bri, aa kalitede bir ynlden yaplm biVat olmal) verilmitir. Cmeierin yapld kum a eitleri hiyerari iin bir kant kabul olunabilir.

H a lil m l a k

77

Benek, bir notta Bursann mzehheb (altnl) kadifesi olarak zikredilir, herhalde ok deerli bir ipekli olmaldr. 'AzSafye 917 listesinde o kumatan bir hilat verilmitir (Ernaal, 338-163). M ir e h r l deyimi herhalde bir dikini, kyafet etili gsterir. Sleymnjme yazar Firdevsi'ye 917 .evvlinde bir kat "mrhri an kadife-i mzelheb-i benek-i Bursa balanmtr (Eriinsal, 339-167). Burun alaca kadifesi veya krmz kemhasndan yaplan mrhri cmeler daha az deerde olmaldr. kinci srada zikredi len Rhiye ve Mesihiye alacadan, drdnc sradaki Ktibye krmz kemhadan mrhri cme verilmitir (Ernsal, 335-145). Bununla beraber Azzinin, 916 evvalinde, Khi. Saby, Kefi, Refiki, Basiriden sonra altnc srada yer almas kayda deer. Daha nce daimn listenin banda gelen ve kymetli altl kadifeden hil'at lan Azizi acaba o dnemde meliku'-uar payesinde bir ir mi idi? Be* ek*i Bursa ulanlar, zel biimde dllendirilen kiiler olmaldr. Bir kitap yazan Dervi Mahmud. (no. 93), Sleymnnne yazar ir Firdevai, (no. 48, no. 80, no. 90), Azz gibi benek-i Bursa'dan cmeyle dllendiril milerdir. Daima bri alan Sa'y ise hiyeraride en altta olmal; Say fye 915 Ramazannda verilen ba ancak 500 akadr. Sa'yye daima bri verilmitir. Sa'yi. 91tda listeden karlmtr. Balangta onun iirini okuyup beenen II. Bayezid, kendisini buldurup byk inayet lerde bulunmu (Latifi, 191), sonra Sarayi Hmayunda iolanlar hocalna ykseltmitir. Seluklu in rnekleri ieren bir kitapta, meliku -* f n'arnm bu payeye bir sultan bertyla atand anlal* maktadr.98 Meliku-u'ar Muhyiddin Abul-Fez il * bu ayrcalk, zel baz grev ve hizmetleri dolaysyle vr8-

Osman Turan, Trkiye SeiukJuJa 1 / Ankara: TTK, 1958, a. 57, no. 21.

Hakknda Resmi

78 ir ve Patron mitiS Seluklu devletinde Nizm eddn Ahmed, B aheddin Kni gibi irlerin meliku-u'arla atan dn biliyoruz. Seluklularda tespit ettiimiz m elikuu'arlk grevi Osmanllarda devam etm itir. Bu payeden beklenen nemli grevler, Seluklu ir M uhyiddne ve rilen beratta ak bir biimde ifade edilm itir: iy i eitim grm sultann mushiblii, onun meclisinde toplanan lim, edb, ir kiiler ve devlet ricali nnde en sekin ir sfatyla iir ve szleriyle herkesin takdirini toplamak, zellikle bayramlarda ve baka merasimlerde hazr bula nanlar nnde iir okumak, gzel Bzler sylem ek ve ni hayet sultann devleti iin du' etm ek (btn kasidelerde sonda du yaplmas en nemli bir grevdir; m slm anlar iin du, Allahn rzasn salamak iin en gl yardm cdr).97 alacak bir ey, ir Azzyi, Latifi tezkre'sine al* mamtr. Fakat k elebi (175a! derkenar), onu akra nnda mmtz" i'ri gayet naciddir diye ver. A ziz s tanbulun tannm gzel kadnlan hakknda bir e h r engz de yazmtr. 909-914 yllarnda ikinci srada ad geen Rhyi, k elebi Tezkiresinde klar dnyaya yaylm bir gnee" (240) benzetir; herkesin onun yanna dn, benzerleri arasnda esiz bir durum da bu lunduunu belirtir. Ruh, Sultanlarn, zellikle Y avuz Se lim in yakndr. Bir ara sarayda m atbah em inlii gibi yksek bir mevkie erim itir (l. 930/1524). lk srada ge len irlerden M il (daha dorusu M e'l; L atifi ve k elebide ad Mel diye zikredilir) 914 M uharrem inde padiaha bir kaside sunm u ve 3000 aka ve Bursa m unakka kadifesinden bir h'atla dllendirilm itir (Ernsal, s. 320, no. 66). O, 917 evval listesinde
Fuzul. Farsa Divan (Mazolu yaym, s. 6) mukaddimesinde sultanlarn meclislerine katlan irlerin sekinliinden, bft-murat-i seltn- hamideahlk ve ihtilH akbir-i shib-mazk ve sa y fi bgh yi bihitsar ve nat-i arbh-yi hoguvr" diye sz fcder.

Haiil nalck 79

muhere-hrn, yani sarayda aylk alan grup arasnda zikredilmektedir. Revr, 914 ylnda nc sraya kons mutur. O, sipahi-olanlar blnde, yani Sultann mai yeti askerleri arasnda olup 914 Muharrem'inde sunduu kasde karlnda 3000 aka para ve ipekli bir hil'atla dllendirilmitir (Ernsal, s. 320). ir olarak sultann zel iltifatna nail olduunu, aaray hizmetlileri (muherehrn) arasna katldn defter kaydndan (Ernsal, 327, no. 102) reniyoruz. Latifi 1169), Revnrnin Sultan Bayezid ve Yavuz Selimin hizmetinde bulunduunu, sul tanlarn meclislerine davet edildiini ve bayramlk ve baka in'mlara lyk grldn aklar. DNE- BAYRAMLIK.

fdne veya 'iydiyye adyla bayramlarda para, ounlukla da ipek ve ynl cm e (hilat) verilen irler grubu, Padih'n sarayna mensup bir grup olmaldr. Bu grup, 909917/1503-1511 arasnda uzun yllar ounlukla ayn adlan ieriyordu. Bu gruba zamanla baz yeni adlar ilve edil mi, bazlar listeden karlmtr. br yandan, Saraya mensup olup aylk maa alanlar, muhere-hran-i Der1 gh- li ad altnda Enderun ve Birunda dorudan do* rya padiah hizmetinde olan aalan ve kullan iermekte olup bunlar arasnda nedimler, ktipler, nakkalar, hal* dokuyanlar, mutribler ve irler yer almaktadr. II. Bayezid dneminde, 900/1495 ylnda, bu grup arasnda be ir vard.98 dne alanlarn saylar, 909/1503 ylnda onbire, 917/1611de on dokU2a ykselmitir. Bunlann hep sinin muhere-horn, yani aylk alanlar arasnda oldu unu bilemiyoruz. Mesel, ehzade Mahmud nkerlerinden ir TliTnin mteferrikalk hizmetinde bulunduu kaydedilmitir (Ernsal, 306*3).
L. Barkan, "Osmanl mparatorluunda Btelere dair notlar', t.O . iktisat Fakltesi Mecmuas. XVII (1956), 309.

80 ir ve Patron irler bayram larda muntazaman elbise/kum a ba aldklar gibi ortaya kan baz yeni olaylar, mesel ehzdelerden birinin lm iin yazdklar mersiyeler iin de in'm alrlard. Vefat eden ehzde M ehm ed iin 15 aban 910da mersiye sunan ehd, Ruh, M il, Revn, Cevheri ve Sil'ye para veya elbise inmlar yaplmtr. Bayram larda id in e (bayramlk) alanlarn listesi, belli bir tarihte gzde olan irleri gstermesi bakm ndan il gintir. Bunlarn 909-9 l l yllarnda bir listesi aadadr (Ernsaln yaynna gre):
909 evval 'Azizi Mili Rhi Ktibi Sili Sehd H&mdi Sa'vi 909 hicce 'Azizi Mil Rhi Ktibi S'ili Sehd Zil 12 ev val 910 'Azizi Mili Ruh Katibi S'ili Sehdi Sa'vi LaU Sabvi Kesfi Refiki Hini 19 Zilhicce 910 A77 Mili Rhi Ktibi S'ili Sehdl Hamdi Savi La'l Sabvi Kesil Refiki Hn 7 evval 911

77
M'ili Rhi Ktibi S'ili Sehdi Savi Lal Sabvi Kesfi Refiki Hni

Heotd Sa'vi
LaTi

u -u
Sabiyi

Sabvi
Kesfi

Kes5

Rpfik

ki yl iinde bayram lk alanlarn listesine ki yeni irin. Refiki ve Hninin eklendiini gryoruz. ir Ham d, 910 ba listesinde grlmyor, fakat 910 evvlinden ik i ay sonra 19 Zilhicce 910daki bayram da listeye aln yor ve ertesi yl listeden karlyor. evval 917de cm e (hil'at) ve/veya elbiselik, y n l ya" h u ipekli kuma verilenler unlardr: Saby. A zizi, M ili, M esh, Sil, N asb, K efi, Zt. Edb, Sinni; bunlara eitli elbiseler (cm e) veya bir elb selik ynl veya ipekli kuma verilmitir.

Halil nalck tji

14 EVVL'DE LVE OLUNANLAR (TETMME):


Refk, Iyn, Ntk, Sucd, Dilri. (bunlara yalnz kk miktarda para, 500, 800 aka verilmitir). 23 evvlde ilve olunan Firdevsye hem para (3000 aka) hem ipekli elbise balanmtr. Firdevsi'nin Cem ze II, 915de, ser-h2n eliyle pdiha Sleymnnme adl eserini sunduunu ve 3000 aka ve ipekli bir elbise ile dllendirildiini biliyoruz (Ernsal. 328). Demek ki, Firdevs, bu muhteem eseri dolaysyle irlere verilen bayram lk listesine alnm ve yeniden bir ba yaplmtr. 909-917 yllarnda Kasde veya Mersiye getiren veya baka bir vesile ile nm Alanlarn Listeai:
P a d i ^ a h 'a k a s i d e s u n a n s a i r i n a d T lt f , k a s id e M e v t a n a S a ' d . m d e r r i s . k a a id e M e v U n R h . o e l u lc n e . t a 'z iv e A l e d d i n . i r , k a s i d e S ' i l i . k i t a p g e t ir d i M e v l n Id r is ( B it lis i) m n i. babas o l m a . t a 'a iy e O m e r C e le b i. k t i p , i r . k a s i d e M e h m e d . k a s id e M a h m d , k a B d e M e v l n S a d i K e s f i, k a s d e M e v l n R h i , o l u B lm tia . ta 'z iy e M i l i , k a a i d e A h m e d C e le b i, t e lif i o l a n k it a p s u n m u V e r ile n h il'a t B e nek cm e M u r a b b a ' cuka

alta
2000

3000 1500
2000

Benek

B u r s a a tm a a

3000
2000

M im u k k a a B e ne k M u r a b b a 1btt c u k a Benek

3000

3000
500 3000 5000 3000
2000 2000

a tm a B enek M unahkat a tm a B enek M unakkat

M ey|d R h
K t i b i, k a s id e Rhi M e v l n Id r is . m n g i M e h m e d C e le b i C e v h e r i. k a a id e S a h d l , m e r s iy e R h f , m e r s iy e M ' i l . m e r s iy e R e v a n i , m e r s iy e C e v h e r i , m e r s iy e

10000
3000 1500

2000

2000
2000 2000

82

* te r v /t a v H W Mirahri kemhadan mutakka* Mtt OOO J000 Ktrtnu Aid? fv-., k u m c u n nurahr 30M 2000 *000 5000 3000 50000 3000 2000 3000 3000 aooo 3000 3000 5000 3000 3000 2000 3000 3000 4000 8000 8000 5000 2000 2000 2000 $000 4000 3000 000 3000 2000 300 krv*>.>

S\K. i n i r o ^

U lV 1 WH M M A n H itua Idns. a u b fi M i'J i katide K tb h i 4km *riCfeL KsM i Y suf c * v m M * \ lin i S t d ! k u id e R e f ik k a a d e M m T in h s Al-i O h u h Mifi < W ri> W > k u d * Bk* m iM th m S kvm in nm e * d 2* miri MMfi karide Krfc k a i* O m r kaad* M tb

MunAtks Murabba

Tat madun Murabba cuka ile M unakka * Benek M urabba' cuka ile

M urabba' cuka lv Benek M urabba' cuka te Murabba' cuka U > Mu nakka

Rrdevs
S * 'd i kaaide V a. kaatde YTLS14 M iK . kadide

RvTn kuM
M m Bnm

KitH k u ^
Ah C pW b. plm pd Rar aciu. kaside K av d r. Sultan Korkudun elif kitabm

fft t a is
Rnht

Bntpk Murabba* u k a l* ' mirahtiri cam a Munakka* fan ak atm adan

Batin. kMMk
fret k a s d * H aydar eiabt, ehzade ekuih'n eski deftenian* Id r . m n u

F M m S u lr a u u n M fa a n
Id itt, kitap verth fcaer B e c kaaide K tibi Sabvi

M urabba'. ^rnur Krkle B a ttk

Kaafi

OO

fiit'h

{ M ,\

S il

HrisaLl< R r r t k i. k >
ftro e r T k m p g r tr m * V r m M a h m d . t e lr f k i m i * n m h

. t\H) .'OO

Vi'k
\u .t'M n jj j \W

"\v
(lif kitabn iiwo" 2 lW J lW

*h**V

Kortun! VVleK

Wm'k * kk Altn

Kknbi
M'ktt. kaside
Rhi

MW
*X V O OO Mnakk

K ibh t. ka*iW MevUn UrVv len >*Atu tan tay y


F rd evai. S u lo v m m m tu* v a t a n

Mahhb O lein , kaside Saby Krafl

;ukx ,UKW 200O

aiL
KAcib S a d i C e le b i, kide Y U - 916

Mm

KAthi. krtMc Refiki kaaide Rhi


M T iK

20U 3000

SefTi Idris
I d r is v a l i d M U I d r is U ek rar*

M evl n Y r h is n vilu*_k*'dt* M evU n M u f l e r f u J if kitap


Y I L S IT

2000
KOOOO

Ktibi Sabn, kaside


R efiki, kaside

Ktibi, kaside Refiki, mersiye


ly n i, ta rih S e h d i, m e r s v e (S e h m h * n l m n e )

Eefik
e h ri

Ktibi SefTi Rhi S J e jj A n ^ e l^ d jn t a ^

3000

KAYNAKA

Abdalqadir al-Jujn, sr al-Balgha. ed. H. Ritter. stanbul 1954. Acar, B.B., Kilim, Zili, Sumak, Trk Dz Dokuma Yayglar. stanbul: Eren Yaynlan, 1982. Ahmet. N., "Fuzuli'nin Nesri", Mezuniyet Tezi: Trkiyat Enstits, 1938, no. 104. Akn, . F., Divan Edebiyat, slm Ansiklopedisi (TDV)- 389428. Akst, A. K. (yay.), Koi Bey Risleai. stanbul, 1925. Ali r Nev, Meclisii'n .Ve/Sis,Yay. H, Ayan ve bak. Erzurum 1995. Alpay, G., Yusuf Emiri'nin Beng akr adb Mnazaras". Trk Dili Aratrma Yll-Belleten(l972) 103-125. Anafarta, N., Hnernme Minyatrleri ve Sanatlar, stanbul 1969. And, M., Minyatrlerle Osmanh-slim Mitologyasi stanbul: Akbank Yay. 1978. Andrews, W.G., The Tezkeren u'ara of Latifi as as Source for tbe Critical Evaluation of Ottoman Poetry, Doktora Tezi, The University o f Michigan. 1970. Asun. Necib, "Mesih! Divan; Divanlarmzdan Tarihe Nasl stifade Edilir?" TOEM.V 300-308. Aalanapa, O., Trk Hah Sanatnn Bin Yl. stanbul 1987.

86

Ak elebi, Ma$ r pfi'ar, yay. G. Meredith'Owens, London: i Luzac, 1971. Atasoy, Nurhan, Stmame-i Hmayun, stanbul: Kobank, 1997. Atasoy, Nurhan, Hs baa, stanbul 2002. Aubin, J,, "Le m6cnat timouride Chiraz, Studia Islamica, 8 (1957). Aynur, H., "Eski Trk Edebiyat Tezleri Bibliografyas", say 1-2, Boazii niversitesi Trk Dili ve Edebiyat Blm,
stanbul 1991.

Ayoub, Mahmud., Redemptive Suffering in slam- A Studyofthe DevotionalAspects ofAshura in Twelver Shiism. Berlin: Mouton, 1978. Barkan, . L., 954-955 (I547'1548)tA&\i Ylna ait bir Osmanl
BUtesi", . k tisa t Fak. M ecmuas, XIX -1/4.

Barkan, . L., ''Osmanl mparatorluunda Btelere dair notlar" 1. . ktisat FaJclitesiMecmuas, XVII: 1956. Bodrogligeti, A E., "Klasik Orta Asya Trk Edebiyat Toplumsal Tarih, 54 (1992). Bonebakker, S. A . "Materials for the Histoy of Arabk Rhetorik From the Hilyat al-Muhadara of Hatimi, Supplemento, no. 4, agli ANNAL1: voL 35, fascicolo 3, Napoli. 1975. Cumbur, M., Fuzuli hakknda bir Bibliyografya Denemesi", stanbul 1956. aman F. ve S. Tannd, Osmanl-Safavi likileri erevesinde Topkap Saray Mzesi Resimli El-Yazmalarna Bak Aalanapa Armaan, stanbul 1996. alkan, A., Fuzuli in Su Kasidesi ve erhi, Ankara 1992. n avuoiu M. ve Ali Tanyeri, Hayreti Divao. stanbul 1981. avuoh, M., Kanuni Devrinin sonuna kadar Anadolu'da Nevy Tesiri zerinde Notlar", Atsz Armaan, stanbul 1976. avuoiu, M , Fatih Sultan Mehmed devrine kadar Osmanl-Trk Edebi Mahsullerinde Muhtevann Tekml, Kubbealt AkademiMecmuas, 11-2 (1982): 31-43. Dakuki,!., Fuzul ai-Bagdadi et la vie culturelle en Iraq au XVIe teele, Bene d stoire Maghribine. H

87

Denny, W. B T he O rig ia a n d Developtaetvtof O ttom anCoun C arpets , O riental Carpets, eds. B. Pinner ve W.B, Denny, Londra 19 86 : 243-260. Erdm ann, K O rientteppiche16-19. Jehrhundert, HBnnover 1966. Erzi, A-S., "Notlar", B elleten 49 -19 (1946), Faroqhi, Su raiya., K u ltur undAltage in Osmanischen Boich, M nchen: C.H . Beck, 1995. Fuzuli, Trke Divan, y ay. K. A kyz ve bak., Ankara: TTK, 1958. Fuzu li. Farsa Divan, yay. H. M azojlu, Ankara: TTK. Fuzl, K lliyt, stan bu l, 1 3 1 5 H. Fuz l, Fuzuli'nin M ektuplar, yay. A. K arahan, stanbul 1948, Oa 2 l Dfi'-1 Gumm ve R ifI-1'Humm, yazma. Golombek, L . ve Subtelny, M., Timurid A rt and Culture ' Iran and C entral A sia in th e F ifteenth Century, Leiden 1992. Gkbilgin, T., C ell-zade M ustafa elebi", slim Ansiklopedisi, (M E B )lll'

61-63. Gkbilgin, T., E dirne ve Paa Livas. stanbul, 1962. Hollingsvrarth, M., Patronage in theR enaisaanceItaly:F rom 1400 to th e ea rly y ea rs o f th e Renaiss&nce, New York: Banttn Doubleday, 1996. Ibn Battuta. Travels. yay. H.A.R. Gibb, 11. Cambridge. 1962. Ibn i Bibi., El-Evmirr l-'Aliiyye. Tpkbasm, A.S. Erei. Ankara-' TTK, 1956. ilaydn, H., "Anadoluda Kaisik Trk iirinin Balangc", Trk D ili, 277 (1974): 765-774. nalck, H T ax CoJlection, Embezzlement and Bribery in Ottoman Finances", The Turkish Studies A ssociation Bulletin, 16 (1992).
n alck, H ., M ehm ed II slim A nsiklopedisi (M EB). n alck, H ., XV. A sr T rkiye ktisadi ve itimai Taril K a y n a k la n ", sta n bu l niversitesi ktisa t Fakltesi Mecmuas, XV (19 5 3 -19 5 4 ): 5 1-5 7 .

nalck, H., Osmanl Brokrasisinde Aklara ve Muamelt", Osmanl A ratrm alar} 1 (1980): 1-14. nalck, H "Comments on Sultajstn* Max N Vebers Typificatioo of

88 the Ottoman Polity*. Pri/ceton Papers in Near Eastern

Studieis No.1 (1992): 49-72.


jnw ^.b H.. The Rznamte Registers of the Kadiaskers of Rumili..." Essayso Ottoman History. stanbul 199& Eren. 125*154. nalck. H., ve R. Murphey. The Hstur? o f Mehmed the Conqueror. Chicago- Mmneapolis (1978). pekten, H.. 'Trk Edebiyatnda Edebi Muhitler, XV-XVI. Asrlar", stanbul niversitesi Edebiyat Fak. Doentlik Tezi. stanbul
1969.

Jardine, L., .4 N ev History o f the Renesussance. Baltimore1John Kopidns University, 1996. Jettmar, K.. "T heA rtofsteppef, New York. 1967. Ralpakh M.. "?fttTiy Gelenei erevesinde Fuzuli'nin Enis'lkalbi*. Bir, 3 (1995): 227-234. Karahan. A.. Fuzul, Muhiti Hayat iv ahsiyeti, stanbul 1949. Knal-zde Haan elebi.. Tezkiret''u'ar, yay. brahim Kutluk, Ankara: TTK. 1981. Kprl, M. Fuad, "Ak elebi." slm Ansiklopedisi (MEB): 695701. Kprl. M. Fuad., Milli Edebiyat Careyan/un ilk Mubeirleri ve Diraa'i Trkii Basit. stanbul 1928. Manz, B. F., The Rise and nle ofTimurlane Cambridge, 1989. Manoglu. H., Fuzuli zerine Makaleler, Ankara 1997. Mecdi, H., ak'ik-iNu'maaiyie Tercmesi, stanbul /1269 H. Mehmed Sad. Mabzenu's-Saf veKunz-iVrer, yazma nsha,

Atatrk Kitapl, Muallim Cevdet yazmalar, no. O. 74,


stanbul.

Mesihi Divan, haz, Mine Mengi, Ankara: TTK, 1995. M esihiMneat, Sleymaniye Kt, Esad Efendi 3851,
NecipoJu, G., A kanun for the state, A canon for the arts...."

Soliman le Magrfiue et son temps, ed. G. Veinstein,. Paris,


1992: 195-216. Necipoiu, G .." Sleyman the Magnificent and the represantation of power in the Ottoman Habsburg-Papal Rjvalry". The A rt

Bulietin, 71 (1969): 401-427.

zkan. Mustafa.."Osmanlca Nasl bir Dil idi* Trke Kltr 1994= 75-80. Raby. J - Court and Export*. OrientaJ Carpets. ed. R. Pinner and W. B. Denny. London, 1986= 177-178. Roemer. H. R-. Staatschreiben der Timurideneit VViesbaden. 1952. Rogers, J-, Centralization and Creativity*. Orientv .'/fen . 1 533-550. Seh. Het Bihic. Teetire, yay. G. Kut. Cambridg: Harvard niversitesi, 1978. Seyyid Lokman, Hnentime. Topkapt Saray Ktphanesi. Hazine 1524; Hnemtnezerinde Z. Erofclu, 'ehnameci Lokmann Hnemraesi*. Yksek Lisans tezi. (.0. Edebiyat Fakltesi. 1998. Sevgi. A..Latifi, Hayat ve Eserleri, nceleme ve Metin', Gazi niversitesi, Doktora Tezi, 1987. Sohrweide, H., Dichter und GeLehrtea aus d*n Osten im Osmanischen Rerch, Der latam 46 (1970): 263*302. Sperl, S. and C. Shackle (ed sJ. asda Poecry in Islamie Asia and Africa I ' Classical Tradltions and Modern Meanings. Leiden- E. J. Brill, 1996. Subtenly. M.. A taste for the Timurid period: the Persianpoetryof the late Timurid Period", ZDMO136 (1980= 56-79. Subtenly, M,, *Socioeconomic Bases of Cultural Patronage under the late Timurids", InternationalJournal o f Middle East Studes 20 (1988): 479-505. Tarlan, A. N. "eyhi Divann Tetkik", stanbul Tarlan, A. N., Fuzuli Divan erhi, Ankara. 1985. Takprizade, Ahmed. ak"ik-iNumni)}-e. Tercme Mecdi. stanbul, 1269 H. Tayyrzde At, At Tarihi, cilt 1, stanbul 1291/1874. Tekin, A. G., Turkish Literatre", Islamie Spritoality. yay. S. H. Nasr: 350-361. Tekin, G. A.. "Timur devrine ait iki Trke iir". Harvard Ukrar S

90

S tu d ies, III/IV (19 7 9 -19 8 0 ): 850-867. T e k in , ., y a y . M enhic'H n, T h e E a rliest O ttom an C h a n cery M a n u el b y Yahya bin M eh m ed el-K tb Irom th e 15lh C entury, T e x t in fa csim ile w ith In troduction b y in a s i T ek in . R o x b u ry , M A ., 19 7 1. T u ra n , O., T rkiye S elu klu la r H akknda R esm i V esikalar, A n k a ra : T T K , 19 58. T u ran , ., eh zde B a yezit Vakas, A n k a r a : T T K , 1 9 6 1. T u rsu n B eg, T he H istory o f M eh m ed The C ongueror, y a y . H. n alc k v e R . M u rph ey, C hicago-M inneapolis, 19 7 8 . U zu n arl, , H-, II. B ayezid 'in o u lla rn d an S u lt a n K o rk u d ", B elleten , 1 2 0 (1966)'. 5 39 -6 0 1. U zu n arl, . H., "O sm anl S a ra y n d a E h l-i H ir e f (sa n a tk rla r) defteri", B elg eler 1 1 ( 19 8 1-19 8 6 ): 24-65, zgr, T., E debiyat B ilgileri, stan b u l, 19 8 3 . Y a rsh a te r, E,, "P e rsian poetry in the T im u rid a n d S a fa v id p eriod s", C am bridge H istory o f Iran, V , ed P . Ja c k s o n an d L . L o ck h a rt, C am brid ge: C am brid ge U n iv e rsity P re ss, 19 8 6 : 965*994. Y a z c z d e A li, T rh -i I-i S elu k, T op kap S a r a y K t p h a n e s i R e v a n 139 0 .

You might also like