T.C.

ULUDA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TEMEL SLM BLMLER ANABLM DALI TEFSR BLM DALI

HCR II. ASIRDA SYSET-TEFSR LKS

(Doktora Tezi)

Danman: Prof. Dr. Abdurrahman ETN

Nihat UZUN

BURSA 2008

ZET

YAZAR NVERSTE ANABLM DALI BLM DALI TEZN NTEL SAYFA SAYISI MEZUNYET TARH TEZ DANIMAN(LAR)I

: NHAT UZUN : ULUDA NVERSTES : TEMEL SLM BLMLER ANABLM DALI : TEFSR BLM DALI : DOKTORA : XI + 216 : . /. / : PROF. DR. ABDURRAHMAN ETN

HCR II. ASIRDA SYSET-TEFSR LKS Tez, giri, ana blm ve sonutan olumaktadr. Giri blmnde, aratrmada incelenen sorun, bu sorunu zmek iin kullanlan yntem ve aratrmada yararlanlan kaynaklar genel olarak tantlmtr. Birinci Blmde, Siysetin Anlam, Gayesi ve eitleri bal altnda, siysetin tanm, konusu, gyesi ve eitleri incelenmitir. Yine ayn balk altnda Hicr II. asrda iktidar paylam olan iki byk devlet Emevler ve Abbslerdeki siyset alglar zerinde durulmutur. Ayrca Birinci Blmde Tefsirin anlam ve belli bal Tefsir ekolleri ile siyset ve bilim arasndaki iliki incelenmitir. kinci Blmde, Hicr II. asrda siysetin ve slm ilimlerin durumu genel olarak incelenmitir. Burada ayrca siys-itikd akmlarn ortaya k sebeplerine ve bu asrdaki akmlarn ksa tantmna yer verilmitir. nc Blmde, Siyset ve Tefsir arasndaki iliki ele alnmtr. Bu blmde temel olarak ana balk vardr. Birinci balk Siyset-Tefsir likisinin Sebepleri olup bu balk altnda Hicr II. asrda siyset kurumuyla Tefsir ilmi ve mfessirler arasnda meydana gelen ilikilerin sebepleri ele alnmtr. likinin eitleri eklindeki ikinci balk altnda siysetilerin Tefsir faaliyetlerine, Kur'na ve mfessirlere yaklamlar, onlarla ilikileri; mfessirlerin siysi iradeye sahip kiilerle kurduklar ilikiler ve bu ilikilerin eitleri ve mfessirlerin kendi mezheplerini merkeze alarak yaptklar Kur'n yorumlar incelenmitir. likinin Sonular eklindeki son balk altnda ise Hicr II. asrda Siysetle Tefsir arasnda meydana gelen ilikilerin topluma yansyan sonular olumlu ve olumsuz eklinde gruplandrlarak incelenmitir. Sonu ksmnda da, aratrmamzda vardmz sonular genel hatlaryla zikredilmitir. almada yararlandmz kaynaklarn sralanmasyla da teze son verilmitir. Anahtar Kelimeler: Kur'n, Tefsir, Siyset, Mezhep, deoloji, slm limler

III

SUMMARY
YAZAR NVERSTE ANABLM DALI BLM DALI TEZN NTEL SAYFA SAYISI MEZUNYET TARH TEZ DANIMAN(LAR)I : NHAT UZUN : ULUDA NVERSTES : TEMEL SLM BLMLER ANABLM DALI : TEFSR BLM DALI : PHD THESS : XI+ 215 : . /. / : PROF. DR. ABDURRAHMAN ETN

THE RELATION BETWEEN POLITICS AND TAFSEER (QURANIC INTERPRETATION) IN THE SECOND CENTURY OF HIJRA The thesis is composed of an introduction, three main parts and a result. In the introduction, the problem that examined in the study, the method which used to solve this problem and the bibliographical sources that benefitted in the study are generally presented. In the Part One, under the title of Meaning of Siysa, Its Aim an Parts, the definition of siysa, its subject, aim and parts are examined. Under the same title, its dwelled upon the political perceptions of the two great states (i.e. Umayyads and Abbasids) that shared the power in the second century of Hijra. Besides, in the Part One the definition of Tafseer, main schools on Tafseer and the relation between Siysa and Tafseer are examined. In the Part Two, the situation of Siysa and Islamic sciences are generally examined. In addition, the reasons of appearing of some political and creedal sects and a short introduction of them are given place here. In the Part Three, the relation between Siysa and Tafseer is taken up. There are three main titles in this part. The first one is The Reasons of The Relation Between Siysa and Tafseer. Under this title, the reasons of relations between siysa as an establishment and Tafseer, as well as mufassirun (Quranic interpretators) are examined. Under the second title named as The Sorts of The Relation, approaches of politicians to the interpretation activities, to The Quran and interpretators, relations between them; Quranic interpretations of the interpretators using their self-sectarian opinions are examined. Under the last title named as The Conclusions of The Relation, the conclusions of the relations between Siysa and Tafseer that reflected to the society in the Second Century of Hijra are examined by classifying as positive and negative. It is mentioned in the Part Result, the results which we reached in the study. We ended the study with listing of the sources that we used in the study. Key Words: Qurn, Qurnic Interpretation, Politics, Sects, deology, Islamic Sciences

IV

NDEKLER
NDEKLER ...................................................................................................................... V NSZ ...............................................................................................................................VIII KISALTMALAR ................................................................................................................... X

GR SORUN, YNTEM VE KAYNAKLAR

I. SORUN................................................................................................................................. 2 II. YNTEM ........................................................................................................................... 4 III. KAYNAKLAR ................................................................................................................. 5

BRNC BLM SYSET, TEFSR, SYSET VE BLM LKS, SYSET VE TEFSR LKSNN ARKAPLANI I. SYSETN ANLAMI, GAYES VE ETLER................................................... 11
A. SYSETN ANLAMI .................................................................................................... 11
1. Szlk Anlam.............................................................................................................................. 11 2. Terim Anlam ............................................................................................................................... 13

B. SYSETN GAYES...................................................................................................... 19 C. SYSET ETLER.................................................................................................... 20 D. HCR II. ASIRDAK SYSET ALGISI .................................................................... 22
1. Emevlerde Siyset Algs........................................................................................................... 23 2. Abbslerde Siyset Algs .......................................................................................................... 30

II. TEFSRN ANLAMI VE BELL BALI TEFSR EKOLLER ............................ 34

A. TEFSRN ANLAMI ....................................................................................................... 34
1. Szlk Anlam.............................................................................................................................. 34 2. Terim Anlam ............................................................................................................................... 35

B. BELL BALI TEFSR EKOLLER............................................................................. 37

III. SYSET VE BLM ARASINDAK LK ........................................................ 39

A. BATI DNCESNDE SYSET VE BLM LKS .......................................... 41 B. SLM DNCESNDE SYSET VE BLM LKS ....................................... 45

IV. SYSET VE TEFSR ARASINDAK LKNN ARKAPLANI ....................... 49

A. NBVVET DNEM ................................................................................................... 50
1. Mekke Dnemi............................................................................................................................. 56 2. Medne Dnemi............................................................................................................................ 59

B. HCR II. ASRA KADAR OLAN DNEM .................................................................. 61

1. Rid Halifeler Dnemi (Sahabe Dnemi)................................................................................... 61 2. Tabiler Dnemi ........................................................................................................................... 66

KNC BLM HCR II. ASIRDA SYS VE LM DURUM I. SYS DURUM ........................................................................................................ 72
A.GENEL DAR DURUM ................................................................................................. 72
1. Emevler Dnemi ......................................................................................................................... 72 2. Abbsler Dnemi ........................................................................................................................ 74

B. SYS-TKAD AKIMLAR ........................................................................................ 76

1. Siys-tikadi Akmlarn Ortaya knda Etkili Olan Sebepler (Arkaplan) ............................... 76 2. Hicr II. Asrdaki Siys-tikadi Akmlar...................................................................................... 82 a. Hriclik ................................................................................................................................... 82 b. a............................................................................................................................................ 85 c. Mutezile.................................................................................................................................. 87 d. Mrcie ..................................................................................................................................... 89

II. LM DURUM .......................................................................................................... 92

A. GENEL OLARAK SLM LMLER......................................................................... 93
1. Hadis ............................................................................................................................................ 93 2. Kelm ........................................................................................................................................... 95 3. Fkh ............................................................................................................................................. 95 4. Nahiv (Dilbilim)........................................................................................................................... 97 5. Tasavvuf....................................................................................................................................... 97 6. Tarih (Siyer) ................................................................................................................................. 98

B. ZEL OLARAK TEFSR LM .................................................................................... 99

NC BLM HCR II. ASIRDA SYSET-TEFSR LKS I. SYSET-TEFSR LKSNN SEBEPLER .................................................... 104 II. LKNN ETLER ........................................................................................ 108
A. SYS RADE-TEFSR LKS ............................................................................. 108
1. Siys radenin Kurna Yaklam ........................................................................................... 108 2. Siys radenin Mfessirlerle likisi.......................................................................................... 114

B. MFESSR-SYS RADE LKS ....................................................................... 117

1. Mfessirlerin Siys rade Karsndaki Tavrlar....................................................................... 117 a. Tenkiti Tavr ........................................................................................................................ 117 b. Nasihati Tavr ...................................................................................................................... 121 c. Destek Tavr .......................................................................................................................... 125 d. ekimser Tavr ...................................................................................................................... 127 2. Mfessir-Siys rade likisinin Yansmalar ............................................................................ 130

C. MFESSR-MEZHEP LKS................................................................................. 131

1. Hriclerde Mfessir-Mezhep likisi......................................................................................... 138 2. ada Mfessir-Mezhep likisi ................................................................................................ 142 3. Mutezilede Mfessir-Mezhep likisi ...................................................................................... 149 4. Ehl-i Snnette Mfessir-Mezhep likisi .................................................................................. 152 a. yetlere Getirdikleri Siys Yorumlar................................................................................... 153 b. Baz Kelmi Meselelerle lgili Yorumlar ............................................................................. 157

VI

ba. man ................................................................................................................................ 158 bb. Ruyetullh (Allahn Grlmesi)................................................................................... 161 bc. Kader............................................................................................................................... 163 bd. Halkul-Kur'n ................................................................................................................ 167 be. Mtebih yetlerin Tevili............................................................................................ 170 c. Kur'ndaki Baz Siys Kavramlarla lgili Yorumlar .......................................................... 172 ca. Mlk ................................................................................................................................ 175 cb. Hilfet ............................................................................................................................. 177 cc. Ull-Emr ........................................................................................................................ 180 cd. r ................................................................................................................................. 182 ce. Hkm............................................................................................................................... 185

III. LKNN SONULARI..................................................................................... 187

A. OLUMLU SONULAR ................................................................................................ 187 B. OLUMSUZ SONULAR .............................................................................................. 189 SONU ................................................................................................................................ 191 KAYNAKLAR .................................................................................................................... 201

VII

NSZ
Kur'n- Kerm nzulnden itibaren aklanan ve yorumlanan bir Kitap olmutur. Nzul zamanna olan uzaklk arttka onun yoruma muhta ksmlar da artmtr. Zira nzul zamanna yaknlk, Kur'n- Kermin ilk muhatab olmaya da yaknlk anlamna gelir. lk muhataplar ise her zaman Kutsal Metni daha hatasz anlarlar ve onun yorumuna fazla ihtiya hissetmezler. Tefsir, Kur'n- Kermin yorumlanmas faaliyetinin genel addr. Byle bir faaliyetin ortaya kmasnn ve gelimesinin temel sebebi insanlarn buna ihtiya hissetmeleri olmaldr. Bu sebep baki kalmakla birlikte Hicr I. asrn ortalarndan itibaren Mslmanlarn Kur'n- Kermi tefsir etme sebeplerinde baz farkllamalar grlr. Bunlar, hi phe yok ki deien toplum yaps ve buna bal olarak ortaya kan siys ihtilaflar zemininde kendini hissettiren farkllamalardr. Tarih boyunca toplumlarn siys dncelerden uzak kalmad bir gerektir. slm toplumu bu durumun bir istisnasn oluturmaz. Mslmanlar slm ncesi hayatlarnda olduu gibi, slmdan sonra da siysetle i ie olmular ve temelini siysetin oluturduu birok ihtilafn tarihe kaydedilmesinde barol oynamlardr. slm toplumlarndaki siys ihtilaflar her zaman Kur'n- Kermle bir ekilde iliki halinde olmutur. Bu durum ya yetlerin farkl yorumlanmas ya da farkl gruplarn yetleri kendilerine destek iin kullanmas eklinde ortaya kmtr. Bu ekillerden ilki daha ziyade zihni ve fikri ihtilaflarn sebebi gibi grnse de her ikisinin de siys tezahrleri olmutur. Siys ihtilaflarn ve alkantlarn youn olarak yaand ilk dnemlerde siyset kurumu ile tefsir faaliyetleri (ve Kuran) arasndaki ilikide de younlama grlmektedir. Hicr II. asr bu durumun gzel bir rneini tekil etmektedir. Hicr II. asrda siyset ve tefsir arasndaki ilikiyi incelediimiz tezimiz, giri, ana blm ve sonutan olumaktadr. Giri blmnde, aratrmamzda inceleyeceimiz

VIII

sorun, bu sorunu zmek iin kullanacamz yntem ve aratrmada yararlanlan kaynaklar genel olarak tantlacaktr. Birinci Blmde, siysetin anlam, gayesi, eitleri, Hicr II. asrdaki siyset alglar; tefsirin anlam, belli bal tefsir ekolleri ve siyset-bilim ilikisi; kinci Blmde, Hicr II. asrn genel siys ve ilm durumu; nc Blmde ise Hicr II. asrda siyset ve tefsir arasndaki iliki sebepleri, eitleri ve sonularyla birlikte incelenecektir. Sonu ksmnda da, aratrmamzda vardmz sonular genel hatlaryla zikredilecektir. almada yararlanlan kaynaklarn sralanmasyla da tezimiz son bulacaktr. Bu almann hazrlanmasnda katks bulunan ve kendilerine teekkr etmemin kadirinaslk olaca baz insanlar olduunu sylemem gerekir. Bata, tezimle ilgili her konuda bana yol gsteren ve yardmc olan danman hocam Prof. Dr. Abdurrahman ETN Beye sonsuz teekkrlerimi sunarm. Ayrca, tez izleme komitemde bulunan ve bana yol gsterici katklarda bulunan Prof. Dr. Hseyin ALGL ve Prof. Dr. brahim ELK hocalarma ve birok durumda benden yardmn esirgemeyen Dr. Celil Kiraz Beye ok teekkr ederim. Nihat UZUN BURSA - 2008

IX

KISALTMALAR
a.e. a.y. ag.md. ag.mk. age. AF Bkz. c. DAAD Derl. DA DB EKEVAD F. GF Haz. AD FAV K. MEB A Ner. Red. s. Sad. sy. TDV Terc. : Ayn eser : Ayn yer : Ad geen madde : Ad geen makle : Ad geen eser : Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi : Baknz : Cilt : Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi : Derleyen : Trkiye Diynet Vakf slm Ansiklopedisi : Diynet leri Bakanl : Erzurum Kltr Eitim Vakf Akademi Dergisi : Fakltesi : Gazi [Hitit] niversitesi orum lahiyat Fakltesi : Hazrlayan : slmi Aratrmalar Dergisi : Marmara niversitesi lhiyat Fakltesi Vakf : Kitabevi : Mill Eitim Bakanl : Milli Eitim Bakanl slm Ansiklopedisi : Neriyat/Nereden : Redaksiyon : Sayfa : Sadeletiren : Say : Trkiye Diynet Vakf : Tercme eden

Thk: trs. Tsh. TBTAK v. Y. yrs.

: Tahkik eden : Tarihsiz : Tashih eden : Trkiye Bilimsel ve Teknolojik Aratrma Kurumu : Vefat : Yaynevi, Yaynlar, Yaynclk : Yersiz

XI

GR SORUN, YNTEM VE KAYNAKLAR

I. SORUN
Tefsir alannda yaplan bilimsel almalar asndan tefsir tarihinin nemli bir yeri vardr. Bunun en bata gelen sebebi, tefsir faaliyetlerinin ilk dnemlerden gnmze kadar kesintisiz bir biimde geliyor olmasdr. Tefsir faaliyetlerinin tarih ierisinde byle bir seyir izlemesi, dnemler arasnda eitli ekillerde etkileimler meydana getirmitir. Bu sebeple sonraki dnemlerde ortaya konan tefsirler nceki dnemlerde vcuda getirilenlerden tamamen bamsz deildir. Her ne kadar yaanan dnemlerin kendine has zellikleri olsa da, dnemler arasna kesin ve uzun aralar girmedii ve tefsir faaliyetleri de birbirinden tamamen bamsz ve hatta habersiz blgelerde gereklemedii iin byle bir etkileimden rahatlkla bahsedilebilir. Dolaysyla ilk dnemlerde icra edilen tefsir faaliyetlerini ve ortaya konan eserleri incelemek hem gnmzdeki abalar daha iyi ett edebilmemize hem de elimize ulaan tefsir malzemesini daha salkl deerlendirmemize imkn verecektir.1 Dier yandan tefsir faaliyetlerinin bamsz bir ilim dal eklinde kendisini gsterdii ilk dnemlere dair incelemeler yapmak, ulemann Hz. Peygamberden sonraki dnemlerde Kur'n- Kerme nasl yaklatklarn, tefsirin o dnemlerde nasl bir seyir izlediini ve hangi merhalelerden getiini grmemiz bakmndan olduka nemli bir i olacaktr. Siyset, slm toplumu ierisinde en etkin kurumlardan birisi belki de birincisi olmutur. Tabiat gerei ilgisi toplumun btn katmanlarna ynelen siyset, yine kendisi gibi nemli bir kurum olan ilim ile de yakn iliki iinde olmutur. Buradaki ilimden kastmz, ilim adamlar, onlarn ilm faaliyetleri ve bunlarn evrelerinde toplanan unsurlarn tmnn oluturduu bir sosyolojik kurumdur. Tarih boyunca, baka toplumlarda olduu gibi slm toplumunda da siyset toplumun dier
1

Ko, Mehmet Akif, snad Verileri erevesinde Erken Dnem Tefsir Faaliyetleri -bn Eb Htim (v. 327/939) Tefsiri rneinde Bir Literatr ncelemesi- Kitbiyt, Ankara, 2003, s. 16-17.

kurumlaryla bir ekilde iliki ierisinde olmutur. Bu ilikide etkin olan taraf genellikle siysettir. Zira slm toplumlarna baktmz zaman, iktidarlarn baka herhangi bir kurumun (din, ilim vs.) uzun sre etkisi altnda kalp siyseti btn ynleriyle onlara terk ettiini gremeyiz. Yani slm toplumlarnda Batda yaand trden bir Kilise etkisinden sz etmek mmkn deildir. Tezimizde ele aldmz temel sorun ise, siysetin slm toplumunun ilk dnemlerinde tefsir ilmiyle nasl bir iliki iinde olduunu tespit etmektir. Siyset dendii zaman her ne kadar akla ilk olarak toplumda iktidar mcadelesi veren gruplar gelse de, siyset ve tefsir ilikisi sz konusu olduunda slm toplumunda vcut bulmu baz siys-itikd akmlar da iin iine girmektedir. Bu sebeple tezimizde temel sorun siyset (iktidar sahipleri) ve tefsir arasndaki iliki olarak belirlenirken, hem iktidar sahiplerinin hem de mfessirlerin, kendi mezhepleri balamnda Kur'n- Kerme yaklamlar da tali sorunlar olarak ortaya kmaktadr. Dolaysyla ksaca ideolojik tefsir diyebileceimiz bu tr Kur'n yorumlarnn ilk dnemlerde nasl ekillendii ve tefsir faaliyetleri ierisinde nasl yer ald gibi meseleler temel sorunun etrafndaki problemler olarak incelenecektir. Yukardan beri bahsettiimiz ilk dnemlerden kastmz Hicr II. asrdr. Siyset ve tefsir ilikisinin yaand zaman dilimi olarak belirlediimiz Hicr II. asr da doal olarak tezin ilgilendii bir baka sorun olmaktadr. Zira bahsi geen iliki trnn hem farkl toplumlarda hem de farkl zaman dilimlerinde farkl bir seyir izleyecei aktr. Dolaysyla biz bu ilikinin Hicretten sonraki ikinci asrda, Emevlerin ve Abbslerin iktidarda olduklar slm corafyasnda nasl bir seyir izlediini aratrma gayreti iinde olacaz. Bu zaman diliminin seilmi olmasnn en nemli sebebi, slm toplumunun Hz. Peygamberden sonra siyset ve ilimler asndan yaad en hareketli dnemlere tekabl ediyor olmasdr. Temel slm ilimlerin ekirdeinin oluturulduu bu zaman diliminde iki temel kurum arasnda ortaya kan ilikilerin biimi sonraki dnemler asndan nem arz etmektedir. Fakat unu belirtmek faydal olacaktr: Hicr II. asr rakamsal olarak Hicretten sonraki 100-200 yllar arasn kapsamaktadr. Ama bu

zaman dilimiyle ilgili olarak ele alnan bir sosyolojik konunun (mesela burada olduu gibi siyset-tefsir ilikisi) rakamlarla ifade edilebilecek kesinlikte bir balang ve biti noktasndan bahsedilemez. Dolaysyla tezde fikirlerinden bahsedilen baz mfessirlerin ve siysetilerin doum tarihlerinin Hicr 100den biraz nce ya da vefat tarihlerinin 200den biraz sonra olmasnda bir mahzur grlmemitir.

II. YNTEM
Bilindii gibi tezler takip ettikleri yntemler asndan tasvir edici (betimleyici, deskriptif) zellikte olabilecekleri gibi ele aldklar konular zerinde eletirel yaklamlar da sergileyebilmektedirler. Bunlara genel olarak bilgi tezleri ve ispat tezleri denmektedir. Bunun yannda baka birok yntemden bahsetmek de mmkndr.2 Tezimizde takip edeceimiz yntem hem tasvir edici hem de eletirel zellikleri bnyesinde barndracaktr. Siyset ve tefsir arasndaki ilikiyi ekillendiren olaylar rivyetler kanalyla ortaya konacak, gerektiinde bu olaylar yorumlanacak ve eletiriye tabi tutulacaktr. Tezin Birinci Blmnde daha sonraki konularn aratrlmasna zemin hazrlamak maksadyla, incelenen konunun temelinde yer alan kavramlar zerinde durulacaktr. Bu kavramlar siyset ve tefsir kavramlardr. Asl olarak bu kavramlarn teknik yani stlahi anlamlar bizim iin nemlidir. Fakat bu stlahi anlamlar szlk anlamlar zerine kurulu olduu iin nce szlk (lugav) anlamlar incelecektir. Bahsi geen kavramlarn szlk anlamlar incelenirken ilgili szlklerden yardm alnacaktr. Terim (stlah) anlam incelenirken de hem szlklerden hem de konuyla ilgili kaleme alnm ve kavramlarn terim anlamlarndan bahseden kitaplardan faydalanlacaktr. Dier yandan yine Birinci Blmde Hicr II. asrn iki nemli devleti Emevler ve Abbslerdeki siyset alglar, tefsir tarihinde ortaya km belli bal tefsir ekolleri, siyset ve bilim arasndaki ilikinin hem slm dncesinde hem de Bat dncesinde ald ekil ve Hz. Peygamber (sav)den Hicr II. asra kadar olan dnemdeki siysettefsir ilikisi ksaca ele alnacaktr.

http://yunus.hacettepe.edu.tr/~atacakoz/karsikut.htm#_Toc518703976, 4 Aralk 2007.

kinci Blmde Hicr II. asrn siys ve ilm adan deerlendirilmesi yaplacaktr. Buradaki siys durumdan maksat hem Emev ve Abbs devletlerinin devleti idare etmek iin gelitirmi yahut tevars etmi olduklar ynetim metotlar hem de ayn zaman dilimi ierisinde ortaya kan siys-itikd akmlardr. Ayrca yine ayn dnemde slmi ilimlerin durumu, izledikleri seyir ve gsterdikleri gelime asndan ele alnacaktr. Bu blm incelenirken kronolojik sraya riayet edilecektir. Hem siysitikd akmlar hem de slmi ilimler tesis edili zamanlarna gre tarihi veriler erevesinde tantlmaya allacaktr. Fakat unu belirtmek gerekir ki hem mezheplerin hem de ilimlerin ortaya klarnda tam ve kesin izgilerle ayrlabilecek bir ncelik-sonralk her zaman mmkn olmayabilir. Bu sebeple bu konularda yaklak zamanlara gre deerlendirmeler yaplacaktr. Tezin son blm olan nc Blmde Hicr II. asrda siyset ve tefsir ilikisi ele alnrken arlkl olarak konuyla ilgili rivyetler serdedilecek ve bunlarla ilgili yorum ve deerlendirmelerde bulunulacaktr. Fileme aamasnda kaydedilen konuyla ilgili rivyetler burada belli ekillerde tasnif edilip seilen balklar altnda incelenecektir. Balklarn seimi ve miktar elde edilen rivyetlerle balantl olacaktr. Bu sebeple mesela kelmla ilgili konular ya da Kur'nda geen baz siys kavramlar, mfessirlerin eserlerinde yetlerle ilikilendirerek tarttklaryla snrl kalacaktr. Bazen konu sonlarnda genel bir deerlendirme yaplacak bazen de bu deerlendirmeler konunun ierisine serpitirilecektir. Tezin sonunda yer alan Sonu blmnde ise btn tezin genel bir deerlendirmesi yaplp varlan sonular aktarlacaktr.

III. KAYNAKLAR
almamzda kullandmz kaynaklar, szlkler, slm tarihiyle ilgili kaynaklar, siysetle ilgili kaynaklar ve tefsirle ilgili kaynaklar eklinde drt grupta toplayabiliriz. Kullandmz szlkler arasnda Hall b. Ahmed el-Ferhdnin (v. 175/791) Kitbul-Ayn, Cevhernin (v. 393/1003) es-Shh, bn Frisin (v. 395/1004) Mucemu Mekysil-Lugas, bn Manzrun (v. 711/1311) Lisnul-Arab ve

Frzbdnin (v. 817/1414) el-Kmsul-Muhti gibi genel Arapa szlkler; Rb el-Isfehnnin (v. 502/1108) el-Mfredt f arbil-Kur'n, Crcnnin (v. 816/1413) Kitbut-Tarft, Tehnevnin (v. 1158/1745) Kefu IstlhtilFnnu, Muhamed Fud Abdlbknin Mucemul-Mfehres li Elfzil-Kur'nilKermi gibi belli alanlarda hazrlanm Arapa szlkler; Trk Dil Kurumu tarafndan hazrlanm Trke Szlkler ve Pars Tulacnn Okyanus Trke Szlk, Ahmet Cevizcinin Paradigma Felsefe Szl isimli eseri, Cassels Latin-English/EnglishLatin Dictionary isimli ngilizce-Latince szlk, Ian Richard Nettonn A Popular Dictionary of Islam yer almaktadr. slm tarihiyle ilgili kullandmz kaynaklar arasnda genel tarih kaynaklar, yer ve ahslarla ilgili tarih kaynaklar ve mezhepler tarihi kaynaklar yer almaktadr. Bu eserlerden bazlar unlardr: bn Hiamn (v. 213/828) Sireti, bn Kuteybenin (v. 276/889) Uynl-Ahbr, Tabernin (v. 310/923) Trhul-mem vel-Mlk, Earnin (v. 324/936) Makltl-slmiyyni, bn Abdirabbihin (v. 328/940) elIkdl-Ferdi, Eb Nuaymn (v. 430/1038) Hilyetul-Evliy ve Tabaktul-Asfiys, Abdlkhir b. Thir b. Muhammed Baddnin (v. 439/1037) el-Fark beynel-Firak ve Beynl-Firkatin-Nciyesi, Hatb Baddnin (v. 463/1071) Trhu Badd, ehristannin (v. 548/1153) el-Milel ven-Nihali, Fahruddn Rznin (v. 606/1209) tikdtu Firakil-Mslimn vel-Mrikni, bnl-Esrin (v. 630/1233) el-Kmil fitTrhi, bnl-Ebbrn (v. 658/1259) el-Hullets-Siyeras, Zehebnin (v. 748/1348) Siyeru Almin-Nbels, bn Kesrin (v. 774/1373) el-Bidye ven-Nihyesi, Makriznin (v. 845/1442) el-Meviz vel-tibr bi Zikril-Htati vel-sr, Suytnin (v. 911/1505) Trhul-Hulefs, Hseyin Atvnn el-Emevyyn velHilfe, el-Frakul-slmiyye f Bildi-m ve Sret Veld isimli eserleri, Eb Zehrnn Eb Hanfe, mm Mlik ve Trhul-Mezhibil-slmiyye isimli eserleri, Corci Zeydann slm Medeniyeti Tarihi isimli eseri, Hittinin Siys ve Kltrel slm Tarihi isimli eseri, Hakk Dursun Yldz redaktrlnde hazrlanan Doutan Gnmze Byk slm Tarihi isimli eser, Hseyin Algl ve Osman etinin birlikte hazrladklar slm Tarihi adl eser, Adnan Demircann Ali-Muviye Kavgas,

Hriclerin Siys Faaliyetleri, ve slm Tarihinin lk Dnemlerinde Arap-Mevl likisi isimli eserleri ve Sabri Hizmetlinin slm Tarihilii zerinesi, saylabilir. Siysetle ilgili kaynaklar olarak bn Kuteybenin el-mme ves-Siysesini, Mverdnin (v. 450/1058) el-Ahkmus-Sultniyye vel-Vilytd-Dniyyesini, bn Teymiyenin (v. 728/1328) es-Siyset-eriyye f Islhir-R ver-Raiyyesini, Ahmed Abdsselamn Dirst f Mustalahis-Siyse indel-Arabn, Ziyauddin Rayysn slmda Siyasal Dnce Tarihi isimli eserini, Mustafa Gnaln Hz. Ali Dnemi ve Siysetini, Muhammed Mescid-i Cminin Ehl-i Snnet ve ada Siys Dncenin Temelleri isimli eserini, Ahmet Taner Klalnn Siyset Bilimini, Mnci Kapaninin Politika Bilimine Giriini, Ahmet nann ada Egemenlik Teorisi ile Kur'nn Hakimiyet Kavramnn Karlatrlmas isimli eserini, Blent Daverin Siyset Bilimine Giriini, Muhammed Esedin slmda Ynetim Biimini, Kazm Gleyz tarafndan derlenen slmda Siys Dnce isimli eseri, Ahmet Yamann slm Hukukunun Oluum Srelerinde Siyset Hukuk likisi isimli eserini, Qamaruddin Khann Political Concepts in the Qurann ve Vecdi Akyzn Kur'nda Siys Kavramlar isimli almasn saymak mmkndr. Tezde kullanlan balca Tefsir kaynaklar olarak ise u eserlerin ismini verebiliriz: Hicr II. asrn mfessirleri olarak Dahhk b. Mzhimin (v. 105/723), Hasan- Basrnin (v. 110/728), Sdd el-Kebrin (v. 128/746), Muktil b. Sleymnn (v. 150/767), Sfyn b. Uyeynenin (v. 198/814), Yahy b. Sellmn (v. 200/815), Tefsrleri, mm finin (v. 204/820) Ahkmul-Kur'n, Ferrnn (v. 207/822) Menil-Kur'n, Hlid Lahmerin el-mm Mlik Mfessiran isimli eseri, Muhammed b. Rzk b. Tarhn ve Hikmet Ber Ysnin birlikte cem, tahkik ve tahricini yaptklar Merviyytul-mm Mlik b. Enes fit-Tefsr isimli eser, Fahri Gkcann Katde b. Dime ve Tefsiri isimli baslmam doentlik tezi; sonraki tefsir kaynaklar olarak Zemahernin (v. 538/1144) el-Kef, Nsbrnin (v. 850/1446) Tefsru GaribulKur'n ve Ragibul-Furkn, Suytnin ed-Drrul-Mensr fit-Tefsr bil-Mesru; Tefsir tarihi ve uslyle ilgili olarak, Nehhsn (v. 338/950) Kitbun-Nsih velMenshu, bn Teymiyenin Mukaddime f Uslit-Tefsiri, Suytnin el-tkn f Ulmil-Kur'n, Ednevnin Tabaktl-Mfessirni, Subh Slihin (v. 1407/1986)

Mebhis f Ulmil-Kur'n, Muhammed Hseyin Zehebnin et-Tefsr velMfessirnu, Goldziherin slm Tefsir Ekolleri isimli eseri ve Fazlurrahmann Ana Konularyla Kur'n. Siyset-Tefsir likisine Dair Yaplan almalar Tefsir tarihi ile ilgili kaleme alnm kitap ya da makalelerde mezheb tefsire dair bilgiler bulmak mmkndr. Mezheplerin, kendi grlerini temellendirmek iin kullandklar yetlerin dkmn veren en eski ve mstakil eser Ebul-Fedil erRznin (v. 344/955) Hucecl-Kur'n isimli kitabdr. Muhammed es-Seyyid Hseyin ez-Zehebnin el-ttichtl-Mnharife f Tefsril-Kur'n isimli eseri ise Ehl-i Snnet dnda kalan mezheplerin yaptklar yorumlara yer vermektedir. Bu kitabn bir benzerini Abdlcelil Candan Kur'n Tefsirinde Sapma ve Nedenleri ismiyle kaleme almtr. Mevlt Ertenin Mbhemtl-Kur'n ve Frkalar (deolojik Tefsir) isimli makalesi, siys-itikd mezheplerin Kur'nda yer alan baz mphem isim ve zamirleri kendi anlaylar dorultusunda yorumlamalarna dair baz rnekler sunmaktadr. Gyasettin Aslann 2001 ylnda tamamlam olduu, Hicr II. Asrn Siys Yaps inde mm finin Kur'n Tefsir Metodolojisi isimli doktora tezi,3 adndan da anlalaca zere bahsi geen dnemde yaam bir lim olan mm finin tefsir anlayndan bahsetmektedir. Hseyin Mnis tarafndan kaleme alnan stihdmu ytil-Kur'nil-Kerm filMcdeltis-Siysiyye isimli makale, Muhammed en-Nefsz-Zekiyye ve Abbs Halifesi Eb Cafer Mansr arasnda geen siys tartmalarda baz Kur'n yetlerinin nasl kullanldn gsteren dikkate deer bir makaledir. Dier yandan siyset ve tefsir arasndaki iliiyi inceleyen mstakil almalara ok fazla rastlanmamaktadr. Bu konudaki en geni apl aratrma smail alkan tarafndan hazrlanm olan Siyasal Tefsirin Oluum Sreci isimli eserdir.
3

Bu tez daha sonra mm finin Kur'n Okumalar ismiyle kitap olarak yaymlanmtr. (Rabet Y., stanbul, 2004)

alkan, eserini zerine bina ettii siyasal/siyas tefsir kavramn yle tarif etmektedir: Kur'n naslarn, toplumun organizasyon ve ynetimi ile ilgili kavram ve kurumlara uygun olarak yorumlamak veya o naslardan kiisel ya da grup kanaatlerine denk den dayanaklar bulmaktr.4 Bu tarif etrafnda oluturulmu bulunan eser, temel olarak siys-itikd mezhep ballarnn kaleme alm olduklar tefsir eserleri zerinden tezlerini ortaya koymaktadr. Buna gre mellif, Ehl-i Snnet mfessirlerinden Muhsibnin (v. 243/857) el-Akl ve Fehml-Kurn, bn Kuteybenin (v. 276/889) Tevil Mkilil-Kur'n ve Mturdnin (v. 333/944) Tevltul-Kur'nn; adan Kummnin (v. 381/992) Tefsri ve Tabersnin (v. 548/1158) Mecmeul-Beynn; Hric/bd dnceya sahip Hd b. Muhakkem el-Huvvrnin (v. 280?/894?) Tefsru Kitbillhil-Azz isimli tefsirini; Mutezileden Kd Abdlcebbrn (v. 415/1024) Mtebihl-Kur'n ve Tenzhl-Kur'n anil-Metini ve Zemahernin (v. 538/1143) Kefn incelemektedir. Bunun yannda bamsz mfessirler dedii Muktil b. Sleymn (v. 150/767), Yahy b. Sellm (v. 200/815) ve Tabernin (v. 310/922) eserlerine nadiren atfta bulunmaktadr. Bu durum da gsteriyor ki mellif, almasna ounlukla Hicr II. asrdan sonraki zaman dilimini konu edinmitir. Zaten bunu kendisi u szleriyle ifade etmektedir: Esasnda almay ilk iki hicr yzylla snrlamay tasarlyorduk. Ancak eldeki mezheb tefsirlerin daha ge dnemlere ait olmas, bu tarihi kesiti biraz geni tutmamz zorunlu klmtr.5 Bu sebeple hazrladmz tez ile bu alma arasndaki temel farkn, konunun ele alnd zaman dilimi olduunu syleyebiliriz. Biz siyset ve tefsir ilikisini sadece Hicr II. asrla snrlandrarak bahsi geen zaman diliminde yaam mfessirlerin siys yorumlarn ele alp deerlendirmeye altk. Bunun yannda tezimizde siys iradeyi temsil edenlerle mfessirler arasndaki iliki trlerini de genie ele alp deerlendirdik. Ayrca siyset ve tefsir arasndaki ilikinin Hicr II. asrdaki yansmalarn ortaya koyabilmek iin hem bu devrin en nemli siys oluumlar olan Emev ve Abbs devletlerindeki siyset alglarn hem de siyset ve bilim (ilim) arasndaki ilikinin tarih ierisinde nasl bir yol izlediini inceledik.

4 5

alkan, smail, Siyasal Tefsirin Oluum Sreci, Ankara, Okulu Y., Ankara, 2003, s. 74. alkan, age, s. 16.

BRNC BLM SYSET, TEFSR, SYSET VE BLM LKS, SYSET VE TEFSR LKSNN ARKAPLANI

10

I. SYSETN ANLAMI, GAYES VE ETLER

A. SYSETN ANLAMI
1. Szlk Anlam
Arapa bir kelime olan siyset, S. V. S. kknden tremitir. Mastar/isim olarak kullanlan kelimenin - - eklinde fiil ekimi yaplr.6 Siyset kelimesinin Arapadaki temel anlam, hayvanlarla ilgilenmek, onlar evcilletirmektir. Bu ii yapan kiiye Arapada sis denir.7 Trkedeki seyis kelimesi, Arapadaki sisin bozulmu halidir. Arapann klasik szlklerine baktmzda, idare sanat, insanlar idare etmek, insanlara ilerinde bakanlk yapmak, toplumu ynetmek... gibi anlamlarn, siyset kelimesinin mecazi anlamlar olduunu grrz.8 Mesela Araplar, bir topluluu ekip evirdiklerinde, o topluluktakilere baz emirler verdiklerinde

derler. Bunun anlam nsanlarn bana idareci

tayin edildim; onlara (baz eyleri) emrettim ve (baz eyleri) yasakladm eklindedir.

7 8

Hall b. Ahmed, Eb Abdurrahmn Hall b. Ahmed el-Ferhd, Kitbul-Ayn, Dr ve MektebetlHill, Beyrut, trs, VII, 335; Cevher, smil b. Hammd, es-Shh, Thk: Ahmed Abdlgafr Atr, Drul-lmi lil-Melyn, Beyrut, 1990, III, 938; bn Fris, Ebul-Hseyn Ahmed b. Fris b. Zekeriyya, Mucemu Mekysil-Luga, Thk: Abdsselm Muhammed Hrn, Drul-Cl, Beyrut, trs, III, 119; bn Manzr, Muhammed b. Mkerrem el-frk el-Msr, Lisnl-Arab, Dru Sdr, Beyrut, trs, VI, 107; Frzbd, Muhammed b. Yakb, el-Kmsul-Muht, Beyrut, trs, I, 710. bn Manzr, age, VI, 108. Cevher, age, III, 938; Frzbd, age, I, 710; Zebd, age, XVI, 157.

11

Bu anlamda bakldnda siysetin, ynetici konumundaki kiinin, ynetim iinin sorumluluunu zerine almas anlamna geldiini sylemek de mmkndr.9

Yine ayn anlama gelecek ekilde denilir. Yani Falanca kii

insanlarn idarecisi, yneticisi oldu, halkn iini stlendi demektir. Her ne kadar Ferr,

kelimenin bu ekilde mehul sayla ( )kullanlmasnn yanl olduunu

dnyorsa da,10 bu haliyle yaygnlk kazanm gibidir. Dier yandan kelimenin tefl bbndan malum sas da kullanlmakta [ = nsanlar, o kimseyi bakan seti]11 ve ayn anlama gelmektedir.

,riyaset, bakanlk; , bakanlk iini yapan kimse, sis anlamna gelir. , nder, idareci topluluk anlamndadr. Bu konuda yle bir beyit szlklerde
yer alr:

Herkesin efendisidir, komutandr Savata yiitlerin bakandr.12 Araplar arasnda, hem emreden olmu (siyset etmi), hem de emir altnda bulunmu (siyset edilmi) kiiye tecrbeli adam denir.13 Dolaysyla siysetle yle ya da byle ili dl olmann kiiyi dnya ilerinde tecrbeli bir konuma getirecei dnlmtr. Dier yandan msterik Bernad Lewise gre bu kelimenin Kutsal Kitap branicesinde at anlamna gelen ss kelimesi ile ilikisi vardr. Dier kadim Semitik dillerde (Sm dil ailesi veya Semitik diller olarak bilinen Asya-Afrika dil ailesinin ana alt grubunu oluturan diller) de kullanlan kelimenin, Lewise gre, kk olarak Semitik

9 10 11 12 13

bn Manzr, age, VI, 107-108; Zebd, age, XVI, 157. Zebd, age, XVI, 158. Cevher, age, III, 938; Zebd, age, XVI, 157. Zebd, age, XVI, 159. Cevher, age, III, 938; Zebd, age, XVI, 157.

12

olmamas da mmkndr.14 Fakat klasik Arapa szlklerden anlald kadaryla, kelime kk itibariyle Araplarda ok eski zamanlardan beri kullanlmaktadr. Bir Sami kavmi olan Araplarn yannda dier Semitik topluluklarn da bu kelimeyi kullanyor olmalar, onun iin baka bir kaynak aramay gereksiz klmaktadr. Siysetle alakas olan sis kelimesi, Anglo-Indian (Hint) ngilizcesine syee olarak gemitir. Siysetin karl olan ynetme, idare (management), ngilizcede politikadan ziyade, ekip-evirmek (administration) ve ticaretle ilgilidir.15 Trkede de kullanlan siyset kelimesinin szlklerde iki anlam vardr: Birincisi siyasa demektir. kincisi ise devlet ilerini dzenleme ve yrtme sanatyla ilgili zel gr veya anlay16 eklindedir. Siyasa kelimesine de yle anlam verilmektedir: Belli bir gayeye ulamak iin tutulan ll yollarn hepsi, siyset. Bu tanmn rnek cmlesi, durumu daha iyi aklamaktadr: Trkiyenin siyasas yurtta sulh, cihanda sulh szyle zetlenir.17 Grld gibi kelime Trkede tamamen mecazi anlamyla kullanlmaktadr. Siysetle balantl olan seyis (sis) kelimesi ise hakiki anlamnda kullanlp, at terbiyecisi, atlarla ilgilenen kimse demektir.18

2. Terim Anlam
Siyset lafz, lugat anlam itibariyle, ilk dnemlerden beri geni delalet alanna sahip bir kelime olmutur. Istlh anlam asndan bakldnda ise, hem siyset dncesinin geliiminden etkilenmesi hem de onu etkilemesi sebebiyle, slm medeniyetinin ulat seviyeyi ok iyi gsteren bir kelime haline gelmitir.19

14 15 16 17 18 19

Lewis, Bernard, Siyasa, In Quest of An Islamic Humanism iinde, Edit: A. H. Gren, Kahire, 1984, s. 3. Lewis, ag.mk, s. 3. Trke Szlk, Haz: smail Parlatr ve dierleri, TDK Y., Ankara, 1998, II, 1996; Tulac, Pars, Okyanus Trke Szlk, Pars Y., stanbul, 1974, III, 2620. Trke Szlk, TDK, Cumhuriyet Basmevi, stanbul, 1945, s. 1527; Tulac, age, III, 2620. Tulac, age, III, 2620. Abdsselam, Ahmed, Dirst f Mustalahis-Siyse indel-Arab, irkett-Tnus lit-Tevz, Tunus 1978, s. 38.

13

Siyset kelimesinin terim anlam genel olarak, insanlar ve onlarn ilerini ekip evirmek, onlara bakanlk yapmak ve onlar idare etmektir. Muhtelif anlamlar bnyesinde barndran bir kelimeyi, ihtiva ettii bu anlamlardan birine hamletmek anlamndaki tevil ameliyesine de siyset dendii olmutur. Zira burada da muhtelif manalar arasnda tercih yapan tevilci, adeta onlar ekip evirmekte ve bir dzene koymaktadr.20 Bu yn sebebiyle siyset etmek eklinde de terimleen ifade, esasnda bir doktrin yahut felsefeden ziyade, bir kabiliyet veya hner anlamna gelir. Bu sebeple kelimenin bu gnk karlnn politika deil de idare sanat olmas esasen daha uygundur.21 nk politika kk itibariyle Yunancada site devletleri anlamndaki polis kelimesinden gelir ve devlete ait iler manasndadr.22 Bununla birlikte gnmzde siyset ve politika kelimeleri ayn anlamda kullanlmaktadr. Politikann tarifinin yapld kitaplarda u ifadelere rastlanmas bu sebepledir: Politikann tarifi hakknda iki gr olduu sylenebilir: 1- nsanlarn, aralarndaki dnce, kar ve psikolojik eilim farkllklarndan doan atma politikann temelini oluturur. ktidarn ele geirilmesine ynelik atmalarn tmdr politika. Kimin neyi, ne zaman, nasl elde ettiini belirleyen faaliyet. 2- Toplumdaki genel yarar ve insanlarn ortak iyiliini gerekletirmektir. dealist ve topik bir anlaytr. Herkesin yararna olan bir toplum dzeni hedefler.23 Grld gibi bu tariflerde politika, siysetle ayn anlamda kullanlmtr. Siyset terimi, slmn ilk dnemlerinden itibaren kullanlan bir kelimedir. O dnemlerdeki kullanmna baktmz zaman kelimenin idare etme sanat anlamnda bir kabiliyeti belirtmek iin kullanldn grmekteyiz. Mesela Ammar b. Yasir siyset bilgisinin zayfl sebebiyle Hz. mere ikyet edilmi, o da onu grevden almt.24

20 21 22 23 24

Bkz. Suyt, Cellddn Abdurrahmn, el-tkn f Ulmil-Kur'n, Drul-Hads, Khire 2004, IV, 449. Lewis kelimenin ngilizceye bu ekilde tercme edilmesini tavsiye etmektedir ki dorudur. Bkz. Lewis, ag.mk, s. 4. Klal, A. Taner, Siyset Bilimi -Giri-, mge K., Ankara, 1992, s. 2. Kapani, Mnci, Politika Bilimine Giri, Bilgi Y., Ankara, 1997, s. 17-18. Belzur, Ebul-Abbs Ahmed b. Yahya b. Cabir, Fthul-Bldn, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, 1983, s. 279.

14

Emevler dneminde de kelimenin hem idare etmek hem de idare etme sanat anlamlarnda kullanldna ahit oluyoruz. Mesela Muviyenin Irak valisi Ziyad, Ey insanlar! Sizlerin yneticileri ( )ve mdafileri olduk. Biz sizi Allahn bize verdii bir yetkiye dayanarak ynetiyoruz ( 52) szyle kelimeyi ilk anlamnda kullanrken, yine Emevlerin Horasan valisi Nasr b. Seyyar iin sylenen Araplar arasnda siyseti en iyi bilen kii ifadesinde kelime ikinci anlamnda kullanlmtr.26 Abbslerin ilk dnemlerinde de kelime yine iki anlamda da kullanlmaktadr. lk Abbs halifesi Ebul-Abbs Seffh Kfede yapt konumada liderlik, siyset ve hilfeti kendilerinden daha fazla hak edenlerin olduunu syleyenleri eletirmitir.27 Siyset kelimesinin terimlemi halinde youn olarak grdmz ey, siyset denen bu olgunun, tamamen insanlarn yarar gzetilerek onlar slah edici, doruya yneltici ve yanllardan uzaklatrc bir muhtevaya sahip olduu yahut olmas gerektiidir. limlerimizin yaptklar siyset tariflerinde bu konu zellikle n plana karlmtr. Mesela bn Akl (v. 512/1188) siyseti yle tanmlamtr: Siyset, Hz. Peygamber tesis etmemi ve hakknda vahiy gelmemi de olsa, insanlarn, kendisiyle iyilie en yakn, ktlkten en uzak olduu uygulama tarzdr.28 Baka baz siyset tariflerini de yle sralamak mmkndr: Siyset, bir eyi, onu slah edici bir biimde yapmak/yerine getirmektir.29

25 26 27 28 29

Chz, Eb Osman Amr b. Bahr, el-Beyn vet-Tebyn, Thk: Fevz Atv, Dru Sab, Beyrut, 1968, s. 244. Taber, Eb Cafer Muhammed b. Cerr, Trhut-Taber, Thk: Muhammed Ebul-Fazl brahim, Dru Suveydn, Beyrut, 1967, VII, 159. Taber, age, VII, 425; bnl-Esr, Ebul-Hasen Ali b. Muhammed b. Muhammed b. Abdlkerim eeybn, el-Kmil fit-Tarih, Dru Sdr, Beyrut, 1979, V, 412. bn Kayym el-Cevziyye, Eb Abdullah Muhammed b. Eb Bekr, lmul-Muvakkn an Rabbillemn, Thk: Th Abdurraf Sad, Drul-Cl, Beyrut, 1973, IV, 372. bn Manzr, age, VI, 108; Zebd, age, XVI, 157.

15

Siyset, halk, dnya ve ahiret hususunda kurtarc olan yola ileterek/ynelterek slah etmektir. Peygamberler, halk hem zahir hem batn olarak bu ekilde slah ederler (siyset ederler), sultanlar ve krallar sadece halk zahiren idare ederler, peygamber varisleri olan limler ise sadece onlar batni anlamda ynetirler.30 Mutlak anlamyla siyset, toplumu, dnya ve ahiret asndan kurtarc olan yola ynelterek slah etmektir. Toplumun genelini, hem zahir hem batn ynlerinden slah etmek. Bunu yalnzca peygamberler yapar. Mutlak denmesinin sebebi hem halkn genelini hem de btn hallerini kapsamas sebebiyledir. Yahut da ifrat ve tefritten uzak, kamil bir siyset olmas sebebiyledir. 31 Siyset ve mlk, halk iin (ilahi) bir kefalettir, Allahn, kullardaki hilfetidir. Bu kefalet ve hilfetin maksad ise, insanlar arasnda ilahi ahkmn tenfiz ve tatbik edilmesidir.32 Esasen idare etme sanat demek olup bnyesinde olumlu ya da olumsuz bir anlam barndrmayan ve ksaca yneticinin, tebaasna emir ve nehiy vermesi33 eklinde tarif edilebilen siysetin muhtevasnn olumlu bir biimde slah faaliyeti ekline dntrlm olmasnn, idarecinin halk zerindeki tasarruflarnn ancak iyi ve doruya yneltici zellikte olabilecei34 eklindeki slm n kabulden kaynaklandn sylemek mmkndr. nk byle olmazsa, idarecilik kendini stn grme ve ayrcalkl hissetmenin, dolaysyla idare edilenlere zulmetmenin bir arac olacaktr. Dier yandan limlerin siyseti bu ekilde tanmlamalarnn, slm toplumundaki idarecilerin tavrlarna dnk bir yan olduu da dnlebilir. Zira, zellikle ilk drt halifeden sonraki idarecilerin siyset etmekten anladklar, genellikle toplumu bask altnda yaatp diledii tarafa srklemek olmutur. Byle olduu iin

30 31 32 33 34

Tehnev, Muhammed Ali b. Muhammed, Kefu Istlhtil-Fnn, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, 1998, II, 367. Tehnev, age, II, 367. bn Haldn, Abdurrahmn Eb Zeyd Veliyyddn, Mukaddime, Terc: Sleyman Uluda, Dergh Y., stanbul, 1988, I, 458. Tehnev, age, II, 367. Gazz, Muhammed Sdk b. Ahmed Bornu Ebul-Hris, el-Vecz f zhi Kavidil-Fkhil-Klliyyeti, Messesetr-Risle, Beyrut, 2002, s. 347.

16

ulema bu kavrama yukarda getii ekilde bir anlam ykleyerek, ayn zamanda idarecilere bu ii nasl yapmalar gerektii hususunda nasihat etmi olmaktadrlar. Siysetin esasnda ne anlama geldii, siysetilerin onu nasl anladklaryla da ilgili bir konudur. Veliaht Velid, babas Halife Abdlmelik b. Mervna, Siyset nedir? diye sorduunda babas, Siyset, hakiki bir sevgiyle st tabakadakilerin saygsn kazanmak, insafl davranmak suretiyle alt tabakadakilerin kalplerini itaat ettirmek ve astlarn hatalarna tahamml gstermektir cevabn vermitir.35 Dier yandan ranllarn yle bir sz nakledilir: En siysetli melik ( ,) reayasn kendine kalpten itaat ettiren kimsedir.36 Bu gibi rneklerde grld zere, insanlar ynetme sanat olarak siysetin ideal bir tarifi yaplmaktadr. Siyset, ynetme makamn dolduran kiilerin, ynetilen konumundaki insanlarn hayatlarn gzel bir ekilde devam ettirebilmelerinin imkanlarn hazrlama ve onlara sunma sanatdr. Fakat biz biliyoruz ki, ne Emev idarecileri ne de onlardan sonra gelen Abbsler, siyseti her zaman bu ideal tanmnda olduu gibi uygulamlardr. Dolaysyla siysetin bu tarifi genelde szde kalm, fiile aktarlamamtr. Siysetin olduu gibi siysetilerin de ideal anlamda nasl olmas gerektii, klasik literatrmzde tarif edilmitir. Mesela bn Haldnun (v. 808/1406) snrlarn izdii siyseti tipi, ite bu ideal siysetidir. Ona gre bir siysetide bulunmas gereken zellikler unlardr: Kerem, hatalar balama, acizlerin yklerini tama, misafirlere ilgi gsterme, aresizleri kayrma, yoksullara mal kazandrma, skntlara sabretme, ahde vefa gsterme; rz ve namuslar koruma... eriat bilen ve ona sahip kan limlere sayg gstermek, yaplmas ve yaplmamas gereken hususlar konusunda onlar tarafndan izilen snrlar gememek, kendileri hakknda hsn- zan sahibi olmak, dindarlara itikat etmek, onlara teberrkte bulunmak, dualarna rabet etmek...37

35 36 37

bn Kuteybe, Eb Muhammed Abdullah b. Mslim, Kitbu Uynil-Ahbr, Drul-Kitbil-Arab, Beyrut, trs, I, 10. bn Kuteybe, age, I, 8. bn Haldn, age, I, 459.

17

zellikle siys alkantlarn bolca bulunduu ve herkesin iktidar koltuunu bir ekilde kapma yarna girdii zamanlarda, yukardaki ifadelerde izilen ideal siyseti resmini bulmak daha zordur. Nitekim byk karklklarn yaand Hicr II. asrda bu trden siysetilere az rastlanmas da bu durumun bir gstergesidir. Siyset, bir sanat olmasnn yannda, idareyi elinde bulunduranlarn, idare edilenlere bir eit zel otoriteyi, ynetim otoritesini uygulad, iki taraf arasndaki gl ilikiyi anlatan sosyal bir eylemdir.38 Siyseti, kiinin dier kiiler zerinde egemenlik kurmas eklinde tanmlayan Weber, bu egemenliin tr, yaps, yntemleri ve kendisini meru gsterme biiminin nemli olduunu dnr. nk egemenliin sresini bu unsurlar etkilemektedir.39 Bu sosyal eylem, idarecilerden bamsz olarak dnldnde, birbirlerine karlkl balarla bal bulunan insanlarn, birlikte yaama amacyla bulunduklar topluma, gruba kendilerini uydurma abalar ve faaliyeti olarak da tanmlanabilir.40 inde yaanlan grubun fertlerinin hem kendi aralarnda, hem de dier grup yeleriyle paylatklar hayat, zorunlu baz kurallarn zerinde yrmelidir. Bu, insanlarn gnll olarak kabul ettikleri bir durumdur. Baz limler ite bu kurallar ve bunlarn tesis edili amacn da siyset olarak tarif etmilerdir: Siyset; dab, maslahatlar ve mallarn intizamn gzetmek amacyla tesis edilmi kanunlardr.41 Siyset; lke, devlet, insan ynetimidir.42 Dolaysyla siyseti ayn zamanda, belli bir ortam paylaan eitli organizmalarn bir atma alan olarak grmek de mmkndr. Bu atmann temelinde de insan ynetmenin tad riskler vardr. Zira insan, akl sahibi bir varlk oluu sebebiyle idare edilmesi en zor olan canldr. nsan ynetenlerin de insan olduu dnlrse siyset etmenin tabii bir atma alanna niin dnd daha rahat anlalacaktr.

38 39 40 41 42

Cbir, Muhammed bid, slmda Siyasal Akl, Terc: Vecdi Akyz, Kitabevi Y., stanbul, 1997, s. 13. Klal, age, s. 10. Daver, Blent, Siyset Bilimine Giri, Siyasal K., Ankara, 1993, s. 197. Tehnev, age, II, 367. Klal, age, s. 2.

18

Siysetin bu tariflerinin yannda bir de er siysetten bahsedilir. Terimlemi ad siyset-i eriyye olan bu siyset tr esasnda eriatla uyum iinde hkmet etmek demektir.43 Daha geni bir ifadeyle, idareci kimliinde bulunanlarn, hukukular tarafndan tanmland ekliyle kanuna yapm olduu saduyulu katky gsteren teknik bir terimdir.44 Siyset-i eriyye, siys otoriteye tannm bir haktr. Bu hak daha ziyade toplumda dzen ve emniyeti salama ile maliye ve ceza hukuku alannda tezahr eder. Bu hak sebebiyle de siys otoriteye geni bir yasama ve yarg alan almtr.45 Fakat ynetimin elinde bulunan her yetki gibi bu yetki de ynetimdeki insann adalet anlay, siyset tasavvuru ve toplumsal dzeni srdrme konusundaki liyakat ve becerisine bal olarak doru ya da yanl kullanlm olabilir. Tarihte grld gibi siyset-i eriyye kurumunun, baz idarecilerin elinde bir zulm mekanizmas haline gelebilmi olmas bu yetkinin yanl kullanm sebebiyledir. ster siyset isterse devletin beka ve otoritesinin gerei gibi baka isim ve bahaneler altnda yaplsn, siyset-i eriyye kurumu kullanlarak gerekletirilen her trl olumsuz faaliyet, bu kurumun ypratlmasndan ve adaletsizliin yaygnlamasndan baka bir ie yaramamtr.

B. SYSETN GAYES
Tariflerinde gayesinin de kendini ortaya kard siyset, yneten ve ynetilen arasndaki bir tr iliki olmas asndan, idareciler eliyle toplumun bulunduu konumdan daha iyi bir seviyeye ulatrlmas gayesini gder. Bu iliki biiminde yneten konumundaki insanlar, bulunduklar yeri ayrcalkl ve stn bir makam olarak grmezlerse bu gayenin gereklemesi ideale daha yakn olur. Ama ynetici konumunda olmay hem bir ayrcalk hem de kutsal bir vergi olarak grmek, yneticilerin giderek -kendi anlaylarna gre- sekin bir grup haline gelmelerine ve idareleri altndakileri kk grmelerine sebep olacaktr. Bu durumda siysetin bahsedilen gayesi tahakkuk etmeyecektir.
43 44 45

bn Teymiye, Ebul-Abbs Takiyyddn Ahmed b. Abdlhalm, Siyset (es-Siyset-eriyye), Terc: Vecdi Akyz, 2. basm, Dergh Y., stanbul, 1999, s. 29. Netton, Ian Richard, A Popular Dictionary of Islam, Curzon Pres, Londra 1992, s. 235. Yaman, Ahmet, slm Hukukunun Oluum Srelerinde Siyset Hukuk likisi, Yediveren Y., Konya, 2004, s. 43.

19

Dier yandan, toplumun bir arada yaama pratii olmas asndan46 siysetin gayesi ise, ortak bilincin, ihtiyalarn ve hedeflerin bir araya getirdii insan topluluklarnn, ortak iyiliki gerekletirmelerinin ve dnya zerinde yer edinebilmelerinin temin edilmesi olacaktr. Zira siyset bu amalar gerekletirmek iin tesis edilmi sosyolojik bir kurumdur.47

C. SYSET ETLER
Ulema tarafndan siysetin eitli ekillerde snflandrld ve taksim edildii grlr. Bunlar yaplrken, limlerin siyset, devlet, idare vs. konulardaki dnceleri ve birikimleri etkili olmutur. Mesela bn Haldun siyseti ikiye ayrrken belirleyici unsur olarak siysete temel tekil eden kanun ve kurallar vaz eden merciyi n plana karmtr. Ona gre siyset iki trldr: 1- Akli siyset: Bu siysete esas tekil eden kanunlar ve usuller akll, aydn, tecrbeli kiiler, devletin ileri gelenleri ve devlet idaresinde basiretli olan zevat tarafndan ortaya konulmutur. Maksat sadece devleti ve halk dnyevi zararlardan korumak, maslahat ve menfaatin gereklerini yerine getirmektir. 2- Dini siyset: Bunun kanunlar Allah tarafndan vaz olunmu, ari vastasyla takrir, teri, tatbik ve tebli edilmitir. Dnya ve ahiret ilerinde faydal olma gayesine matuftur. nk insanlarn varlndan maksat sadece dnya deildir. Asl maksat uhrevi saadeti temin edecek olan dindir.48 Baka bir taksimde ise belirleyici unsur, siyset edenin igal ettii makamdr. Buna gre, sultanlardan ve emirlerden hasl olan siyset, halkn genelini kapsar ama bu yalnzca zahiri ilerindedir. Ve yalnzca dnyevi iler konusunda onlar kurtulua

46 47 48

Yaman, age, s. 9. Yaman, age, s. 7. bn Haldn, age, I, 543. (dipnot 15).

20

erdirebilir. Zira bu siyset insanlar aras ilikileri dzenler. Buna siyset-i medeniye49 denir. Toplumdaki fertlerin birbirleriyle ilikileri sz konusu edildiinde, felsefecilerin mutluluk ve kemal kavramlarnn merkezinde de siyset-i medeniyenin yer ald grlr. Filozoflara gre insanlar birbirinin benzeri ve kendi kendine yeterli olarak dnyaya gelmemitir. nsan yalnz bana, varl ve saadeti iin gerekli olan eyleri temin edemez. Ftratna uygun kemali elde etmek iin bakalarnn yardm ve ibirliine ihtiyac vardr. te bu ibirliinin ekli, yaps ve tezahrleri siyset-i medeniyenin muhtevasn oluturur.50 Peygamberlerin varisleri olan limlerin siyseti, toplumun sadece zel bir kesimine ve sadece onlarn btn hallerine ynelik olur. Avama ynelik deildir. nk onlar iin bir g, otorite gerekir. Havassn zahiriyle de ilgilenmez. Zira zahirleri de g kullanmay gerektirir. Buna da siyset-i nefsiye denir. Ayrca adalet ve istikamet zere bina edilmi kurallar erevesinde zel bir topluluun durumlarn slah ederek belli bir geim idaresi gtmeye de siyset-i bedeniye denir.51 Bir baka siyset tasnifinde de, tasnife temel tekil eden unsurun adalet ve zulm dengesi olduunu grrz. Adaletin baskn olduu siyset tr, zlim ve fcir olanlarn karsnda yer alr ve onlarn gasp ettii hakk ellerinden alp hak sahibine verir. Bu, eriatn emrettii, gzel olan siysettir. Dengenin zulm lehine bozulduu siyset ise, zulme hizmet etmesi ve dolaysyla hakl olana deil gl olana itibar etmesi asndan eriatn yerdii siyset eididir.52
49

50 51

Siyset-i medeniye, amel hikmetin ksmlarndandr. Siys hikmet, ilm-i siyset, krallarn siyseti ve hikmet-i medeniye de denir. Bu, kendisi vastasyla riyaset, siyset, toplum ve bunlarn eitleri, ehir ve ahvalinin bilindii ilimdir. Konusu medeniyetin mertebeleri ve hkmleri, zevali, intikali, idarecilerde bulunmas gereken artlar, halkn durumu ve benzeri eylerdir. Her ne kadar bu ilim en ok idarecilere lazmsa da, kimse ondan mstani kalamaz. nk insan tabiat icab medendir (ehirde yaar, ortak yaam srer). Ama faziletli ehri seip, ahlkszndan uzak olmaldr ve halka nasl faydal olacan ve onlardan nasl faydalanacan bilmelidir. Bkz. Tehnev, age, II, 367-368. Neccar, Fevzi M., slm Politika Felsefesinde Siyset, slmda Siys Dnce iinde, Derl: Kazm Gleyz, nsan Y., stanbul, 1995, s. 41. Tehnev, age, II, 367.

21

D. HCR II. ASIRDAK SYSET ALGISI

Hicr II. asr slm tarihi asndan nemli bir zaman dilimine tekabl etmektedir. Bu nemi, hem siys hem de ilm adan ok hareketli ve sonrasndaki gelimeleri etkileyici hususlar bnyesinde barndryor oluundan kaynaklanmaktadr. Hz. Alinin ehadetinden sonra halkn srarl arzusu zerine halifelik grevini bir sre f eden Hz. Hasan, artlarn elverisizlii zerine feragat ederek hilfeti Muviye b. Eb Sfyna brakmt. Muviye ile birlikte Hz. Peygamberin (s.a.v.) idare metoduna daha yakn olan ra (seim) metodu terk edilmi ve saltanat dnemine geilmi oldu.53 41-132/661-750 yllar arasnda hkm sren Emevlerden sonra iktidar Hz. Peygamberin amcas Abbs b. Abdlmuttalibin torunlarna geti. Emevlerin idaresi altnda skntl ve mutsuz bir hayat sren Abbsoullar, neticede kanl bir ihtilal yaparak Emevleri ortadan kaldrdlar. Abbslerin 132/750 ylnda ele geirdikleri saltanat bir asr boyunca gl bir biimde devam ettikten sonra, 656/1258 ylndaki Kseda yenilgisiyle sona erdi.54 Siys adan baktmzda iki byk slm devletinden birisinin yklna bir dierinin kuruluuna tank olduumuz Hicr II. asr, bu siysi olaylara paralel olarak eitli mezheplerin ortaya kt ve ciddi tartmalarn yapld bir zaman dilimidir. Bu tartmalar eitli eserlerin telif edilmesine, youn bir tedvin faaliyetinin balamasna ve neticede ilimlerin hzla gelimesine sebep olmutur. Siysetin, btn bu gelimeler zerindeki temel etkenlerin banda geldii dnldnde Hicr II. asrda hkm srm iki byk devletin siyset alglarnn nasl olduu ve bu algnn topluma nasl yansd byk nem arz etmektedir.

52 53 54

Tehnev, age, II, 367. Algl, Hseyin-etin, Osman, slm Tarihi, Gonca Y., stanbul, 1991, III, 140. Bu sava Moollara kar yaplmtr. Hlg komutasndaki Mool ordusu son Abbs halifesi Mutasm (640-656/1242-1258) ldrdkten sonra bakent Badat gnlerce yamalamtr. Bkz. Algl-etin, age, III, 361.

22

1. Emevlerde Siyset Algs

Hulef-yi Ridn dneminden sonra Sriyenin merkezi Dmakta kurulan slm tarihinin ilk hnedan devleti olan Emevlerin ismi, kurucusu Muviye b. Eb Sfynn mensup olduu Ben meyye (meyye oullar, Emevler) kabilesinden gelmektedir. Muviye ve ondan sonraki iki halife bu kabilenin Sfyn kolundan, dier on bir halife ise ayn ailenin Mervn kolundandr.55 Emirlii elde etmede vacip olan, onun dinen ve kurbeten Allaha yaklatrc kabul edilmesidir. Zira bylece Allaha ve Peygamberine itaat ederek emirlik yapmak kurbetlerin en stndr.56 bn Teymiyenin (v. 728/1328) bu sz, Mslmanlarn idaresini elinde bulunduran kii veya gruplarn her an kendilerini byk bir sorumluluk altnda hissetmelerini gerekli klar. Fakat Emevler, ounlukla idarede byle bir hassasiyet iinde olmamlardr. Kurduklar devlet, sonralar kendilerinden bahsedildiinde genellikle hayrla anlmaktan ziyade, slm ilkelerle badamayan, cahiliye ann ruhuna uygun bir devlet olarak grlmtr. Devletin temelinde yer alan, halk nazarndaki gayri meruluk sknts kendini daima hissettirmitir. Emev yneticileri de idarede olduklar sre ierisinden her zaman bu sknty bertaraf etmenin yollarn aramlardr. Onlar, ynetilenlerin gznde, ynetim koltuuna oturduklar gibi meruiyet koltuuna da rahata oturabilmek iin eitli fikirler ileri srmler, bu fikirlere destek verenleri desteklemi, aksi grte olanlarla da daimi bir atma iinde olmulardr.57 Bu atmalarn sadece fiziki g ve kaba kuvvet kullanarak deil fikir alannda da srdrmlerdir. Bunun yannda iktidarn kendi ellerinde bulunmasnn, onlarn bir hakk olduunu idare edilenler arasnda yayma yoluna gitmilerdi. Zira bilinen bir eydir ki sadece fizik gcne, sadece kaba kuvvete dayanan bir iktidarn uzun sre ayakta kalmas imknszdr. Onun iin iktidar ellerinde bulunduranlar daima ynetilenleri, yalnz emretme ve ynetme gcne deil, fakat ayn zamanda emretme ve ynetme hakkna sahip olduklarna da inandrmaya almlardr. ktidarn rastgele elde
55 56 57

Yiit, smail, Emevler, DA, stanbul, 1995, XI, 87. bn Teymiye, Siyset (es-Siyset-eriyye), s. 150. Ay, Mahmut, Mutezile ve Siyset, Pnar Y., stanbul, 2002, s. 38.

23

edilmeyip bir hakka dayand fikrinin kabul edilmesi lsnde o iktidar meru bir iktidar olur. Meru bir iktidara itaat de ynetilenler iin bir grev halini alr.58 Hicr II. yzylda slm mmetinin grd iki byk devletten ilki olan Emev devletinin halkn nezdinde gayr-i meru addedilmesinin phesiz sebepleri vard. Bir kere onlar kabile olarak, ok ge bir dnemde slm kabul etmiler59 fakat buna ramen, iktidarn meyvesini toplamaya herkesten daha ok talip olmulardr. Bunu yaparken de kendi kabilelerinden olan Hz. Osmann idaredeki zaafn ve sonra da onun katlini ok mahirane bir ekilde kullanmlardr. Bu durum ise Mslman halkn muhayyilesinde daima tazeliini korumutur. Bu ve baka birok sebepten dolay Emevlerin iktidar, ou zaman gayri meru olarak grlmtr.60 Tabilerden Yezd b. Eb Hubeyb yle demektedir: Peygamberinin ardndan bu mmetin elinden kan en korkun zellik; Osman katletmeleri, Kbeyi ykmalar ve Mslmanlardan cizye almalardr.61 Bu feci olaylarn son ikisi bizzat Emevler eliyle gereklemiti. Fakat onlar bu gayr-i meruluk grntsn amak iin ncelikle Kurey kabilesinin halk nezdinde, gemiten getirdii kendi meruluunu n plana karyorlard. Bunun yannda ok byk nem verdikleri bir baka meruluk arac da siys at idi.62 Kelime olarak verme, verilen ey, balama, hibe ve ihsan gibi anlamlara gelen at,63 devletin cizye, hara ve ticaret mallarnn vergilerinden meydana gelen fey gelirlerini halkyla paylamas anlamnda bir terimdir. Hz. mer zamannda balatlan ve gayet adilane bir ekilde yrtlen bu uygulama, Emevler dneminde halifelerin keyfi tutumlarna gre datlmtr.64 Bu ynyle siys bir muhteva kazanan at, idarenin kendi meruluuna destek bulmak ve ayn zamanda ynetilenler arasndaki muhalif sesleri bastrmak ve rakipleri susturmak iin bir yntem olarak kullanlmtr.

58 59

60 61 62 63 64

Kapani, age, s. 67. Devletin kurucusu durumundaki Muviye b. Eb Sfyn Mekkenin fethinde ailesiyle birlikte Mslman olmutur. Aycan, rfan, Saltanata Giden Yolda Muviye Bin Eb Sfyn, Ankara Okulu Y., Ankara, 2001, s. 34. Aycan, age, s. 87; Ay, age, s. 94. Casss, Eb Bekr Ahmed b. Ali er-Rz, Ahkmul-Kur'n, Thk: Muhammed es-Sdk Kamhv, Dru hyit-Trsil-Arab, Beyrut, 1985, IV, 297. Cbir, slmda Siyasal Akl, s. 650. bn Manzr, age, XV, 68. Fayda, Mustafa, At, DA, stanbul, 1991, IV, 33.

24

Emev devletinin altyaps kabile kurumuna dayanyordu. Kabilede iler nasl yryorsa aslnda Emev devletinde de ayn ekilde yryordu. Devlette Arapln ruh ve gelenekleri muhafaza ediliyordu. Arap kabile reislerinin din balar gevediinde Araplk geleneinin gereine gre hareketleri neyi gerektiriyorsa Emev idarecilerinin hareketleri de oydu.65 Bunun byle olmasn, devleti kuran ve hilfetin saltanata dnmesinin mimar olan Muviye b. Eb Sfyn istemiti. O bir anlamda cahiliye dnemine dn de simgeleyen kabilecilik dncesini tekrar geri getirmiti. Bunu bir uzants olarak, kkleri ok eskilere dayanan Yemenlilerle Mudarllar arasndaki kabile atmasn kullanmaya ve istismar etmeye byk nem vermi ve devletin siysetini byle bir atmaya dayamt.66 Bunun yannda Muviye b. Eb Sfynn siyseti, idarede bulunann gl olmas ve gcyle o mevkiyi elde tutmas anlayna dayanyordu. Bunun, neticede iktidar kendisinden faydalanlacak bir nimet olarak telakki eden pragmatist (faydac) bir yaklam olduunu sylemek mmkndr. Muviye b. Eb Sfyn, birok atmann ve zorlu bir mcadelenin sonunda idareyi ele geirmiti ve bunun fazlasyla farkndayd. Kendisini insanlarn bana halife olarak geirecek btn artlar yerine geldiinde, oraya gemi ve insanlara yle seslenmiti: Sizin banza gemem, sevginizi kazanarak deil, u klcmla sizi dize getirerek oldu. Gnlm size kar Eb Bekirin ve merin yolundan gitmek istiyor. Ama bundan hi holanmadm. Osman gibi yrmek istiyorum, ama gnlm bunu kabul etmedi. Hem bana, hem size yarar salayacak bir yol tuttum: Gzel yeme, gzel ime. Beni en iyiniz grmeseniz bile, ben sizi en iyi ynetecek kiiyim. Klc olmayana klla gitmeyeceim. Sadece dilinizle sylediklerinize hi aldr etmem. Hakknzn tamamn vermediimi grrseniz, benden bir ksmn kabul edin. Benden size bir iyilik gelirse, onu kabul edin. nk sel ok olursa zarar, az olursa yarar getirir. Sakn fitne karmayn. nk fitne geinmeyi bozar, nimeti kirletir.67

65 66 67

Nedv, Ebul-Hasen, slm Dnce Hayat, Terc: Sait imek, Dergh Y., stanbul, 1977, s. 67. Cbir, slmda Siyasal Akl, s. 680. bn Abdrabbih, Eb mer Ahmed b. Muhammed, el-kdl-Ferd, Tsh: Ahmed Emn, Ahmed ezZeyn, brhim el-Ebyri, Lecnett-Telf vet-Terceme, Kahire, 1956, IV, 81-82.

25

Bu sylem, ilk halife seildiinde Hz. Eb Bekirin insanlara yapt konumann syleminden ok farkldr. Hz. Eb Bekir, kendisine hilfet konusunda biat edildii zaman u konumay yapmtr: Biliniz ki ey insanlar, bu makama sizin en hayrlnz olduum iin gelmi deilim. sterdim ki sizden biriniz bu vazifeye gelmi olsun. ayet Raslullahn size davrand gibi davranmam isterseniz bunu yapamam. nk ben vahiy almyorum. Ben de sadece sizin gibi birisiyim. Doru yolda olduumu grrseniz bana uyun, ayet yanl yola girersem karma gein.68 uras bir hakikat ki Muviye b. Eb Sfynn yukardaki szlerine muhatap olan halk ilk halifenin karsndaki halktan ok farkldr. Ancak en ok dikkat edilmesi gereken husus, iki konumadan ilkindeki dini ve ikincisindeki dnyevi unsurlarn gze arpan belirginliidir. Hz. Eb Bekir, orada bulunmann kendisine ykledii ar ykn altnda ezilirken, Muviye b. Eb Sfyn zorla ve eitli ayak oyunlaryla ele geirdii iktidarn bir ekilde elinden uzaklatrlma ihtimalinin skntsn yaamaktadr. lkinde, yukarda bn Teymiyenin sznde de belirtildii zere, ynetici olmann kiinin takv durumuna katkda bulunacak bir unsur olarak telakkisi sz konusu iken, ikincisinde iktidarla takv hali arasnda byle bir iliki kurulmamaktadr. te byle bir balangc olan Emev saltanatnda, istisnalarla birlikte, hayatn slma gre dzenlenmesi gibi bir kayg olmamtr. Arap ideolojisi, fetih ruhu ve ulaabildikleri blgelere egemen olma arzusu onlara kfi gelmi gibidir.69 Baa geen hkmdarlar istibdat rejiminden medet ummular ve bu sebeple de halkla aralarnda hikmet temelli bir yneten-ynetilen ilikisi kurulamamtr. Onlar tamamen dinden kopuk, Kur'n ve Snnet tanmayan bir izgide olmamlardr phesiz. Fakat slmn bu iki temel kayna onlarn siysetlerinde belirleyici rol

68 69

bn Kuteybe, el-mme ves-Siyse, Drul-Edv, Beyrut, 1990, s. 34; Suyt, Trhul-Hulef, Thk: Muhammed Muhyiddn Abdulhamd, Matbaats-Sade, Msr 1952, s. 71. alkan, age, s. 39.

26

oynamam, aksine bu iki kaynaa yaklamlarnda kendi siysetleri ve hayat grlerini n plana karmlardr.70 Emevlerin siyset algsnda ortaya kan en belirgin grnt, hi phesiz herkesin ittifak ettii bir konu olan hilfetin saltanata dntrlmesi uygulamasdr. Muviye b. Eb Sfyn ile balayan Emev iktidar, kendisinden sonra olu Yezd iin halktan zorla biat almak suretiyle, onu veliaht tayin etmesi ve sonrakilerin de bunu gelenek haline getirmesi, esasnda Mslmanlarn siyset anlayndaki ok kkl bir deiimin simgesidir. Dier yandan hilfetin saltanata dntrlmesinin tabii olarak dinle ilgili bir yan da vardr. O da dinin, siysetin gerisinde kalmasdr.71 Bu uygulama sebebiyle siys alanda aka gzlenebilen bir seklarizasyon (dnyevleme) srecine girilmitir. Emevlerin iktidar Mslman tebaaya artk bir hilfet dneminde deil saltanat (mlk) dneminde yaamaya almalarn telkin etmitir. nk Emevler slmn ilk dnemindeki dini devlet anlayn saptrmtr ve Arap toplumunun demokratik eilimleri ve ilk halifelerin zamannda yrrlkte olan sistemlerin hilafna mutlakiyeti bir ynetim biimi ve zerinde yabanc bir kaynan izlerini tayan bir devlet tekilatn benimsemilerdi.72 Fakat siysetteki bu seklarizasyonu, dinin, ynetim ekli konusunda zorlayc bir ilke koymad anlamna gelebilecei gibi, asabiyete dayal iktidar zlemini nleyemedii anlamna da gelebilir73 eklinde yorumlamak kanaatimizce meseleyi hakiki boyutlaryla ortaya koymu olmaz. Din, ynetim ekli konusunda zorlayc bir ilke koymam olabilir, fakat siys uygulamalar asndan dini gemite aslna en uygun olarak yorumlayanlarn rnekleri ortadadr. Onlar kendilerinden sonrakiler iin zorla biat almadklar gibi, Hz. mer rneinde greceimiz zere, kendi ailelerini mmkn olduunca ynetim iinden uzak tutmaya almlardr. Dier yandan dinin asabiyete dayal iktidar zlemini nlemek konusunda yetersiz kaldn sylemek aka o dini naks addetmek demektir ki din yani slm, byle bir tavsiften mnezzehtir. Asl eksiklik, insanlarn zayf kabile tasavvurlarndan syrlacak kadar dinle irtibata geememelerinden ileri gelmekteydi.
70 71 72 73

Fazlurrahman, slm, Terc: Mehmet Da-Mehmet Aydn, Seluk Y., Ankara, 1996, s. 111. alkan, age, s. 35. slm Tarihi Kltr ve Medeniyeti, Edit: P. M. Holt, A. K. S. Lambton, B. Lewis, Terc: Komisyon, Kitabevi Y., stanbul, 1997, I, 89. alkan, age, s. 35.

27

Emev yneticileri, idarelerini merulatrma yolunda ok nemli baka bir taktie de bavurmulardr. Bu taktik, aslnda kendilerine kar tehlike arz eden gr ve dnceleri etkisiz klmak iin gelitirilmi bir ideoloji idi: nsan iradesini kabul etmeyen ve sorumluluu ortadan kaldran, her eyin Allahn takdiri dorultusunda gelitiini ngren bir ideoloji.74 Cebir doktrini veya cebir ideolojisi diyebileceimiz bu dnce, esasnda ilk kez Emev yneticileri tarafndan ortaya konmu deildi. Byle bir inan slm ncesi cahiliye Arap kltr ierisinde varln korumaktayd. Emev halifeleri nceden var olan bu inanca ideolojik bir boyut kazandrarak onu tekrar gndeme getirmilerdi.75 Muviye, Sffnde askerlerine yapt bir konumada unlar sylyordu: Allahn takdiri sonucunda kader bizi yeryznn bu blmne srkledi. Bizimle Irakllar kar karya getirdi. Biz Allahn takdirine razyz.76 Baka bir konumasnda Kfe halkna yle sesleniyordu: Ey Kfe halk! Sizinle namaz klmanz, oru tutmanz, zekt vermeniz ve haccetmeniz iin savamadm. Ben sizinle emir (ynetici) olmak, sadece sizi yola getirmek iin savatm. Siz istemeseniz de Allah bunu bana nasip etti.77 Mfessir Zemahernin (v. 538/1144) anlattna gre Emev halifeleri iinde ahirette hesaba ekilmeyeceklerine inanm olanlar bile vardr: Mervanoullar soyundan gelen halifelerden birisi mer b. Abdlaziz veya Zhrye dedi ki: Bize ulaan duydun mu? O da, nedir? diye sorunca dedi ki: Bize ulatna gre halifeden kalem kaldrlmtr ve onun gnah da yazlmayacaktr. Bu sefer muhatab dedi ki: Ey Mminlerin Emiri! Sence halifeler mi daha stndr yoksa peygamberler mi? Sonra da Sd 38/26. yeti78 okudu.79

74 75

Ay, age, s. 38. Ay, age, s. 101. 76 bn Ebul-Hadd, Eb Hamid zzeddin Abdlhamid b. Hibetullah, erhu Nehcil-Bela, Thk: Muhammed Ebul-Fazl brahim, Dru hyit-Trsil-Arab, Beyrut, 1965, XI, 397. 77 bn Ebul-Hadd, age, IV, 6. 78 Ona dedik ki: Ey Davud, gerekten Biz seni yeryznde halife yaptk. nsanlar arasnda hak ile hkm ver. Nefis arzusuna uyma, yoksa seni Allahn yolundan saptrr. Allahn yolundan sapanlar iin hesap gnn unutmalar sebebiyle iddetli bir azap vardr. [Not: yetlerin mealleri iin ounlukla DBnn yaymlad Kur'n- Kerm Meli (5. bask, Ankara, 2003) kullanlmtr.] 79 Zemaher, Ebul-Ksm Crullah Mahmd b. mer b. Muhammed, el-Kef, Drul-Ktbil-lmiye, Beyrut, 2003, IV, 86.

28

Bu gibi ifadelerden anlald gibi Emevler, Raslullah ve drt halifenin devam olarak bu grevin Allah tarafndan kendilerine verildiini, yani Allahn kaza ve kaderiyle halife olduklarn, dolaysyla Onun hkmn icra ettiklerini, bu sebeple kendilerine yaplan isyann Allaha kar yaplm bir isyan olacan iddia ettiler.80 Bunun tabii bir neticesi olarak cebir ideolojisi, Emevler dneminde adeta yaygn bir su ve gnah ileme aleti haline gelmiti.81 Ne de olsa kimse Allahn iine karmamalyd ve Emevler bir kimsenin ortadan kalkmasn istemilerse bu onlarn kendi istekleri deil ilahi iradenin bir isteiydi. Emevlerin siyset algsndaki bir dier tezahr de asabiyeti n plana karmalardr. Onlar Araplarn, insanlarn en hayrllar ve dillerinin de en stn dil olduunu sylediler. Hatta o kadar ileri gittiler ki Arap olmayan Mslmanlardan cizye bile aldlar.82 Emevlerin siysetlerini zerine bina ettikleri bir baka mesele, Hz. Ali kartl olmutur. Eb Zehrnn deyimiyle onlar, Hz. Alinin adn unutturmak, namn silmek iin hibir eyden ekinmemiler; saken kendisine kar cephe almlar, ehit olduktan sonra da onun soyundan gelenlere kar son derece acmaszca davranmlardr.83 Emevlerin siyset algsndaki bu genel grne zt den tek rnek mer b. Abdlazizdir. O, insanlarn zihinlerindeki menfi Emev tasavvurunu deitirmek iin eitli uygulamalara imza atm bir halifedir. Ksa sren hilfetinde (99-101/717-720) devletin kuruluundan beri, slmn insan grne tamamyla ters olarak ortaya kan Araplk dncesi neticesinde, adeta ikinci snf insan muamelesi gren ve mevl ad verilen gayri Arap Mslmanlardan alnan haksz vergileri kaldrarak Mslmanlar asasnda olmas gereken eitlii salad.84 Gayri mslimlerin hukukuna da riayet eden

80 81 82 83 84

Atvan, Hseyin, Sretl- Veld b. Yezd, Drul-Marif, Kahire, 1980, s. 265-71. Atay, Hseyin, Ehl-i Snnet ve a, AF Y., Ankara, 1983, s. 165. Algl-etin, age, III, 164. Eb Zehr, Muhammed, mm Mlik, (Terc: Osman Keskiolu), Hilal Y., Ankara, 1984, s. 70. Mslman olduklar halde mevliden cizye almaya devam eden veya baka haksz uygulamalara imza atan valilere Halifenin gnderdii uyarc mektuplar iin bkz. bn Kesr, Ebul-Fid mdddn smail b. mer, el-Bidye ven-Nihye, Mektebetl-Marif, Beyrut, 1981, IX, 188.

29

Halife, slm hukukunun onlara tand btn haklarn vermeye alt.85 Dier yandan onun zaman, btn bu iyi gelimelere paralel bir biimde, toplumda grlen slmlama tezahrleri asndan da dikkate deerdir. Tabernin (v. 310/923) aktard u haber bu durumu gzelce zetlemektedir: Velidin binalar, iletme yerleri ve kyleri vard. Onun devrinde halk, bir araya geldiinde bina ve iletme yerleri konularn konuurlard. Sleyman ok evlendii ve bol bol ziyafet verdii iin onun devrinde halk evlilikten, cariyelerden sz ederdi. mer iktidara geldiinde halk arasndaki konumalar yleydi: Bu gece Kur'ndan ne kadar ezberleyeceksin? Ne zaman Kur'n hatmettin? Dier hatmi ne zaman bitireceksin? Ayda ka gn oru tutuyorsun?86

2. Abbslerde Siyset Algs

Abbsler, Emevlerden sonra tarih sahnesine kan ikinci byk hnedan devletidir. Adn Hz. Peygamberin (sav) amcas Abbs b. Abdlmuttalibden alan bu devlet idareyi ele geirdikten sonra slm toplumu birok alanda byk deiiklikler yaam ve onlarn iktidara geldikleri 132/750 yl, slm tarihinin en nemli dnm noktalarndan birini tekil etmitir.87 eriat gzelce anlayan, onun mkemmel oluunu, insanlarn dnya ve ahirete dnk yararlar kapsayn, btn yaratlmlar kapsayan bir adalet gayesiyle geliini, ondan daha stn bir adalet olmadn ve onun gzettii faydalarn stnde bir fayda olmadn kavrayan kimse, adil siysetin de onun bir paras olduunu bilir.88 Genel kanaat, Abbs halifelerinin, zellikle ilk dnemlerde, bn Kayymn (v. 751/1350) yukarya aldmz szndeki doru dnen siysetiler tarifine uyduklar ynndedir. Onlar eri hukukun tam olarak tannmasn ve geerli olmasn salamaya

85

86 87 88

Bkz. Demircan, Adnan, slm Tarihinin lk Dnemlerinde Arap-Mevl likisi, Beyan Y., stanbul, 1996, s. 78; Kutlu, Snmez, Trklerin slmlama Srecinde Mrcie ve Tesirleri, TDV Y., Ankara, 2002, s. 98; Yiit, ag.mk, XI, 89. Taber, Trhut-Taber, VI, 497. Yldz, Hakk Dursun, Abbsler, DA, stanbul, 1988, I, 31. bn Kayym el-Cevziyye, et-Turukul-Hkmiyye fis-Siyseti-eriyye, Thk: Muhammed Ceml Gz, Matbaatl-Meden, Kahire, trs, s. 5.

30

almlar ve onun uygulanmas iin gerekli aralar ikmal ettmilerdir.89 Bu adan bakldnda onlarn Emevlerden sonra, ideale en yakn bir sosyal dzeni temsil ettiklerini90 sylemek mmkndr. phesiz bunu dorulayan bilgilere de bugn sahibiz. Abbsler, Emevlerin temsil ettii mlk-devlet yani sekler devlet yerine dine dayal devleti yani teokratik devlet anlayn ortaya koymaya altlar. Bir anlamda devlet-i ebed-mddet dncesinde olduklarndan, halkn karsnda, en azndan ilk dnemlerde, dine bal ve gcn dinden alan bir devlet grnts vermeye altlar.91 Fakat ilk dnemlerdeki bu tutum, maalesef btn bir Abbs idaresi boyunca devam etmemi, buna bal olarak ilk dnem Abbslerindeki ciddi fetih ruhu ve heyecan da zamanla birletirici ve ilerlemeci zelliini kaybetmitir.92 Abbsler, Emevlerin takip ettii Araplk siysetini terk ederek daha mmeti bir yolda ilerleme taraftar oldular. Bu durumun bir tezahr olarak mevl ile aralarnda Emevlerde grld trden ciddi srtmeler yaanmad. Zaten Abbslerin iktidara gelmelerinde mevlnin pay inkar edilemeyecek denli bykt.93 Darya kar Araplktan vazgeen Abbsler ierde de kabilecilik anlayn sk bir biimde srdrmediler. Bu sebeple Abbslerde devlet hizmetlerinde grev alm Yahudi, Hristiyan, Msrl, Hindli, ranl, Berber ve Trk unsurlara rastlamak mmkn olmaktadr.94 Abbsler siyset anlaylarna bir ideoloji olarak cebir dncesini yerletirme konusunda da Emevlerden ayrlmlardr. bnl-Murtaznn Halife Memna atfettii, atalarmdan hibiri cebir dncesinde olmamlardr95 sznn de gsterdii gibi, en azndan Memun zamanna kadar Abbs halifeleri meruiyet elde

89 90 91 92 93 94 95

Fazlurrahman, slm, s. 112. Hodgson, Marshall G. S., slmn Serveni, Terc: Kurul, Yeni afak (z Yaynclk), stanbul, 1995, I, 233. Hitti, Philip K., Siys ve Kltrel slm Tarihi, Terc: Salih Tu, FAV Y., stanbul, 1995, I, 444-445. Algl,-etin, age, III, 375. Yiit, smail, ag.md, XI, 101. Algl-etin, age, III, 410. bnl-Murtaz, Ahmed b. Yahy b. Murtaz, el-Mnye vel-Emel f erhil-Milel ven-Nihal, Thk: Muhammed Cevd Mekr, Drul-Fikr, Beyrut, 1979, s. 29.

31

etmek iin Emevlerin yapt tarzda kat bir cebir dncesinden uzak durduklarn sylemek mmkndr. Abbsler, Emev kartlnn tarih sahnesine karm olduu bir aktrd. Kurulma aamasnda btn planlarn Emevleri Mslmanlarn gznde kltmeye ve onlar aleyhinde slm dnyasnda kuvvetli bir kamuoyu oluturmaya dnk olarak hazrlamlard. Neticede bu planlarn hayata geirmeyi baardlar. Bu baarda phesiz ki Abbs propagandaclarnn rol byk olmutur.96 Fakat Abbsler iktidara geldiklerinde, siysetin iddete endekslenmesi konusunda seleflerini pek de aratmadlar. zellikle onlarn zerinde uyguladklar bu iddetle adeta yeryznde tek bir Emev taraftar kalmamasn hedefliyorlard.97 Ama kaderin bir cilvesi olarak, tarihin grd en mstesna devletlerden biri olan Edls Emev Devleti ite bu Abbs iddetinin bir neticesi olarak ortaya kmtr. Ayrca bu ve benzeri tutumlar Abbs hanedannda da meruiyet sorununa yol amt. Abbs halifeleri de meruiyetlerine yce makamlardan destek bulmaktan geri durmadlar.98 lk Abbs halifesi Ebul-Abbs Seffhn (Abdullah b. Muhammed b. Ali), uzun yllar hkm srecek olan Abbs hilfetinin iddet siysetindeki pay byk olduu kadar ilgintir de. Zira o, hilfet makamna geldii zaman Kfe camiinde verdii bir hutbede kendisini es-Seffh (ok kan dken) eklinde isimlendirmiti. Daha sonra bu kelime onun lakab haline geldi. Ebul-Abbs burada yapt konumasna Allaha hamd ederek, Raslullha salt ve selm getirerek balam; ehl-i beytle alakal baz yetleri99 zikrettikten sonra kendilerinden nce idareyi ellerinde bulunduran Emev ailesinin insanlara zulmettiinden, onlara haklarn vermediinden ve neticede Allahn,

96 97 98

99

Algl-etin, age, III, 219. Hitti, age, I, 446-448. Suytnin aktard bir rivyette Eb Cafer Mansr bir ryasn yle anlatmaktadr: Sanki Haremde idim. Raslullah da Kbenin iindeydi ve kaps da akt. Bir mnadi bard: Abdullah nerede? Bunun zerine kardeim Ebul-Abbs kalkt ve merdivenin yanna kadar gitti. Mnadi onu ieri ald. Ksa bir mddet sonra kt. Yannda, zerinde siyah bir sancak olan drt zira boyunda bir direk vard. Sonra tekrar nida edildi: Abdullah nerede? Bunun zerine ben kalkp merdivenin yanna gittim, merdiveni trmandm. Bir de ne greyim, Raslullah, Eb Bekir, mer ve Bilal oradaydlar. Raslullah beni oturttu, bana mmeti hakknda nasihatte bulundu. Sonra bana yirmi boumu olan bir sark giydirdi ve dedi ki: Giy bunu ey halifelerin babas, ta kyamet gnne kadar. Suyt, Trhul-Hulef, s. 229. Ahzb 33/33; r 42/23; uar 26/214; Har 59/7; Enfl 8/42.

32

kendileri eliyle Emevlerden intikam aldndan uzunca bahsetmitir. Konumasnn sonunda kendilerine yardmlarndan dolay Kfe halkna teekkr etmi, onlara verilecek atnn artrlacan sylemi ve kendisini ok kan dken (es-Seffh) ve intikam alc (es-Serul-Mbr) eklinde isimlendirmitir.100 Ebul-Abbsn bu konumas, Muviye b. Eb Sfynn tahta kt zaman yapt konuma ile muhteva birlii tamasa da gaye birlii tamaktadr. Bir halifenin, byle bir sfatla kendisini tavsf etmesi, dmanlara verilmi bir gzda anlamna gelebilecei gibi reayay sindirme anlamna da gelir. kinci k ele alnrsa byle bir balang adil bir ynetici asndan esasnda i karartc bir balangtr. Dier yandan siyset arenasndaki iddet tezahrleri Abbs sarayna da yansmt. slm tarihinde ilk olarak halifenin oturduu mahallin hemen yan banda celltlarn, zerinde hazr vaziyette beklemeleri iin deriden mamul bir yayg, hilfet tahtnn vazgeilmez bir paras haline gelmiti.101 mparatorluk modelini (zellikle Fars) kopya eden Abbslerin, Emevlerden ayrlmayan temel zelliklerinden birisi, siysette veliahtlk sistemini devam ettirmeleriydi.102 Kendilerinden sonraki slm devletlerinde de devam eden bu zellik, Abbsler devrinde halk tarafndan da artk tamamen kabul grm olacak ki Muviyenin ald tepkiler bu dnemde seslendirilmez olmutu. Abbsler dneminde siysetle eriat arasnda bir tr ayrma gidildii de grlr. Siyset, idarede olan emrin hkimiyet alan olarak kabul edilirken, eriat kadnn hkm srd alan olarak kabul edilmitir. Buradaki ayrmn tam bir zerklik olduunu sylemek tabii ki mmkn deildir. Fakat yine de bu haliyle Batdaki kilisedevlet ayrmna benzedii dile getirilmektedir. Dier yandan bu ayrmn ortaya kmasnda etkili olan ey, emrin karar ve yetkisidir. Emr, bir anlamda kadnn siysetteki etkinliini azaltmak iin byle bir karara imza atm olmaldr. Belki siys

100 101 102

Taber, Trhut-Taber, VII, 426; bnl-Esr, age, V, 413; Hitti, age, I, 443; Yldz, Ebul-Abbs esSeffh, DA, stanbul, 1994, X, 284. Hitti, age, I, 443. Hitti, age, I, 488.

33

hayatn bir gerei olarak kabul edilse de, bu karar zellikle Fkh limleri tarafndan tam bir teslimiyetle kabul edilmi deildir.103 Abbs idaresinin bahsi geen siysetten uzak tutma mant kabile anlayn da etkilemitir. Onlar Emev selefleri gibi kabilede siyset yapmay deil, kabileyi siysetten uzaklatrmay, yani tartma ve katlma hakk olmayan, sadece itaat borcu olan nizmi askere dntrmeyi hedefleyen bir nlem alma abas iinde olmulardr.104

II. TEFSRN ANLAMI VE BELL BALI TEFSR EKOLLER

A. TEFSRN ANLAMI
1. Szlk Anlam
Tefsr kelimesinin kk hakknda ulema arasnda ok farkl grler yoktur. Genel kabul edilen gr bu kelimenin F.S.R veya taklib tarikiyle S.F.R kklerinden geldii ynndedir. Buna gre, szlkte akledilebilir manann ortaya karlmas anlamndaki el-fesru ( )kelimesi,105 ayn zamanda doktorun hastal tehis iin bakm olduu az miktar suya denir. Bu suyun, zahiri benzerlikten dolay bevl olduu da sylenir. Eski zamanlarda doktorlar bu suyu incelemek suretiyle hastaln sebebini bulurlard.106 Bu kk anlamndan baka, beyan etmek, kefetmek ve zeri kapal bir eyi amak anlamlarnda da kullanlmaktadr. es-Sefru ( )kk, muhtelif anlamlara geliyorsa da, bu kelimenin Araplar arasnda kapal bir eyi amak, aydnlatmak ve amak mnalarnda kullanld grlr. Mesela bir kadn yzndeki rty at zaman ( kadn yzn at) denir. Veya gn aarp sabah olduunda
103 104 105 106

Neccar, ag.mk, s. 28. Cbir, slmda Siyasal Akl, s. 680. Rb el-sfehn, Ebul-Ksm el-Hseyin b. Muhammed, el-Mfredt f Garbil-Kur'n, Haz: Muhammed Hall Aytn, Drul-Marife, Beyrut, 2001, s. 381. bn Manzr, age, V, 55.

34

( sabah oldu, gn aydnland) denir.107 Bu iki kk kelimenin (F.S.R. S.F.R.) anlam bakmndan benzerlikleri ve Arap dilinde mevcut olan taklib sanat gz nne alnacak olursa, tefil babndan olan tefsir kelimesinin bu iki kkten de tretilmi olmas mmkndr.108 Dier yandan Emn el-Hl yukarda bahsi geen iki kk kelimenin arasnda anlam bakmndan fark olduunu dnmektedir. Ona gre es-sefr, zhiri-madd bir keif; el-fesr ise, mnev bir keif anlamlarna gelir. Bunlardan gelen tefil bab ise mnay kef ve izhar etmektir.109

2. Terim Anlam
Kur'n- Kermi yorumlama ve kapal olduu dnlen yetlerinin anlamn ortaya koyma faaliyeti diyebileceimiz tefsir, kelime anlamndaki kapall giderme, kefetme, aydnlatma zelliklerine bal olarak stlahi anlamn kazanmtr. Kur'n- Kerm sz konusu olduunda tefsir, ksaca mkil lafzdan murad edilen manay ortaya karmak110 eklinde tanmlanmtr. Mkil lafzdan kastedilen manann ne olduunu, Kur'n- Kerm sz konusu olduunda en iyi bilen, phesiz o kelmn sahibi olacaktr. Bu sebepledir ki ulema arasnda tefsir dendiinde rivyete dayal tefsir anlalm ve tefsir olarak rivyetle gelenler kabul edilmitir. Bunun dnda, mfessirin yoruma dayal aklamalar ise tevil kabul edilmitir. Bunun yannda tefsirin bir terim olarak tanmlanmasnda her mfessirin ve Kur'n ilimlerine dair sz syleyen her limin, deiiklik arz eden eitli artlar sebebiyle farkl unsurlar gz nnde bulundurduunu grebiliriz. Mesela bazlar tefsiri yle tarif etmilerdir: Tefsir bir terim olarak, yetlerin inii, durumlar ve kssalar, nzl sebepleridir. Ayrca mekk ve meden olanlarn, muhkem ve mtebihini, nsih ve menshunu, hs
107 108

Bkz. Tehnev, age, III, 423. Cerraholu, smail, Kur'n Tefsirinin Douu ve Buna Hz Veren Amiller, AF Basmevi, Ankara, 1968, s. 7. 109 Hl, Emn, Kurn Tefsirinde Yeni Bir Metod, Terc: Mevlt Gngr, Kurn Kitapl, stanbul, 1995, s. 13. 110 bn Manzr, age, V, 55.

35

ve mmn, mutlak ve mukayyedini, mcmel ve mfesserini, helal ve haramn, vad ve vadini, emir ve nehyini ve ibretler ve mesellerini tertip etmek, dzenlemektir.111 Bu tarz tanmlar tefsiri bir ilimden ziyade Kurn yetlerini eitli ekillerde tasnif etmenin bir arac olarak ele almaktadr. Dolaysyla bize tefsirin tam olarak ne olduu hakknda ciddi bir fikir vermez. Dier yandan tefsirin, insann gc nispetinde, Allah Telnn muradna delalet etmesi ynyle, Kur'n- Kermden bahseden bir ilim112 eklinde tanmlanmas ise, ncelikle tefsir faaliyetini bir ilim olarak ele almas ynyle dikkat ekicidir. Ayrca iin iine insann gcn dahil etmesi, bu tarifin tefsir faaliyetini sadece rivyete dayal tefsire hasretmediini de ortaya koyar. Nitekim Zerkn de tarifteki bu blmn ne anlama geldiini aklarken, tefsir yaplrken Allahn muradnn ne olduunu nceden bilmiyor olmann tefsir yapmaya mani olmayacan, yani insann Allahn muradn bilmeden ona ulamak iin aba sarf edebileceini belirtmektedir.113 Bu da rey ve itihattan bakas deildir. Tefsirden sz aldnda, tevil kelimesi de hemen yaknlarda duran bir urak olmaktadr. Kk itibariyle, dnmek/rc etmek anlamna gelen evl () mastarndan treyen tevil, terim olarak bir yeti muhtemel manalarndan birine dndrmek, hamletmek anlamna gelir.114 Her ne kadar tevil kelimesinin terim anlamnda ulema arasnda ihtilaf vaki olmu; bazlar tevil ile tefsiri eanlaml grrken, bazlar da tefsiri daha genel, tevili ise daha zel kabul etmilerse de, genel olarak tefsir ile tevil arasnda kesin bir ayrma gitmilerdir.115 mm Mturdnin (v. 323/935) tefsir ve tevil tanmlar bu kesin ayrmn iyi bir rneidir: Mturd, tefsir ve tevil kelimelerini yle tanmlar: Tefsir, bir lafzdan kesin olarak kastedilen manay bildirmek ve Allahn, kesin olarak o manay kastettiine ehadet etmektir. ayet bu ehadeti destekleyen bir delil ortaya konursa, o zaman bu

111

Crcn, Ali b. Muhammed b. Ali, Kitbut-Tarft, Thk: brhim el-Ebyr, Drul-Kitbil-Arab, Beyrut, 2002, s. 56; Suyt, el-tkn f Ulmil-Kur'n, IV, 449. 112 Zerkn, Muhammed Abdlazm, Menhill-rfn f Ulmil-Kur'n, Dru hyil-Ktbil-Arabiyye, Kahire, 1980, II, 3. 113 Zerkn, age, II, 3. 114 Suyt, age, IV, 449. 115 Zerkn, age, II, 5.

36

sahih olur. Aksi taktirde kendi grne gre tefsir olmu olur ki bu da yasaklanmtr. Tevil ise, muhtemel manalardan birisini, kesin konumadan ve Allah hakknda ehadette bulunmadan tercih etmektir.116

B. BELL BALI TEFSR EKOLLER

Balangc itibariyle phe yok ki tefsir, hadisin bir paras olarak ortaya kmtr. nk hadis, btn ilimlerin zn tayan bir rivyetler btndr.117 Baz hadisler Kur'n yetlerinin tefsirini, bazlar fkhi bir hkm, bazlar da Peygamberin gazalarn ihtiva ediyordu. Kimi msterikler yalnzca bu durumu gz nnde bulundurarak, Kur'n tefsiri, hadisin bir daldr, cami ve medreselerde taallm edilir demektedir. Fakat tefsir faaliyetlerinin sonraki geliimleri farkl olmutur. Ayrca eer byle dnlecekse, sadece tefsirin deil dier btn ilimlerin de hadisin bir paras olduu sylenmelidir. Ama durum byle deildir.118 lk dnemlerde rivyetlere dayal olarak yrtlen tefsir faaliyetleri, slm toplumunun geirdii evrelere paralel olarak artan ihtiyalar neticesinde, rivyetlerin snrl alanndan karak diryet denilen akl yorumlama ve yetler zerinde sz syleme faaliyeti ile devam etti. Rivyetle tefsirin yan banda ilerleyen bu faaliyet, ilk dnemleri iyi bilen insanlarn dnyay terk etmeleri, Arapann ve Araplarn baka kltrlerle karmalar ve kkl kltrlerin entelektel saldrlarna cevap verme zorunluluu gibi hadiseler sonucunda, insanlarn Kur'n- Kermden ilk anda anladklar miktarn azalmasnn da katksyla ortaya kmt.119 Bu sebeple diryet tefsirinin ilk rneklerini Kur'n- Kermi lgat ynnden aklayan eserler oluturur. Zeyd b. Alinin (v. 121/738) Tefsru Garbil-Kur'nil-Mecdi,120 birer Mutezil olan Vsl b. At (v. 131/748) ve Amr b. Ubeydin (v. 145/762) Menil-Kur'n isimli eserleri bunlarn ilk rneklerindendir. Bu konuda baka birok eser kaleme alnmtr.121

116 117

Suyt, el-tkn f Ulmil-Kur'n, IV, 449. Zeheb, Muhammed Hseyin, et-Tefsr vel-Mfessirn, Thk: Ahmed ez-Zab, irketu Dril-Erkam, Beyrut, trs, I, 97. 118 Cerraholu, Kur'n Tefsirinin Douu ve Buna Hz Veren Amiller, s. 110. 119 Cerraholu, Tefsir Tarihi, Fecr Y., Ankara, 1996, I, 249. 120 Cerraholu, age, I, 252. 121 Cerraholu, Tefsir Tarihi, I, 252.

37

slm mmetinin, hayatn din temeli zerinde devam ettirmesinin en byk destekisi olan fkh konusunda maharetli baz limler, Kur'n- Kermin ahkm yetlerini detayl bir ekilde incelemilerdir. Fkhi tefsirler olarak anlan bu tefsir trnde de ciddi eserler ortaya konmutur. Muktil b. Sleymnn (v. 150/767) Tefsrul-Hamsi Mie ye minel-Kur'n, mm finin (v. 204/819) AhkmulKur'n bu trn ilk rneklerinden saylr.122 Dier yandan, yine i ve d sebeplerin birlikte oluturduu, zhd ve takva arlkl bir hayat tarz olan tasavvuf da tefsir alannda kendi ekoln ortaya koymutur. Bu trdeki tefsir almalarna rnek olarak Tsternin (v. 283/986) Tefsrul-Kur'nilAzmini, Slemnin (v. 412/1021) Hakikut-Tefsrini ve Kueyrnin (v. 465/1072) Letiful-rt isimli eserlerini verebiliriz.123 Tefsir konusundaki ekollemeler, ilk zamanlarda bu ekilde tezahr ettii gibi, slm mmetinin daha sonraki evrelerinde de farkl tezahrlerle ayn yolu izlemitir. Bunun bir gstergesi olarak, byk zaferlerin ardndan yenilgilerle ve ykmlarla tanan son yzyllarn Mslmanlar arasnda bilimsel veya ictimai tefsir ekolleri gibi tefsir anlaylar zuhur etmitir. lk zamanlarda Kur'nda her ey vardr124 anlayndan hareketle ortaya kan ve derli toplu, merkezlemi ve sistemlemi dncesinin ilk defa Gazlde (v. 505/1111) grld bilimsel tefsir alannda, ilk dnemlere ait olmak zere Rzinin (v. 606/1210) Meftihul-Gaybn, Ebul-Fadl Mursnin (v. 655/1257) Tefsrini, Suytnin (v. 911/1505) el-tkn f Ulmil-Kurn ve el-kll f stinbtitTenzl isimli eserlerini rnek verebiliriz. Son dnemlerde ise Gzi Ahmet Muhtar Paann (v. 1918) Serirul-Kur'n, Tantav el-Cevhernin (v. 1940) el-Cevhir f Tefsril-Kur'n bu ekoln nde gelen eserleri olmutur. XX. yzyln tefsir akm olarak da nitelenen itimai tefsir ekol ise, temel olarak dnceyi taklidin cenderesinden kurtarmak, dini, taklit ncesi selefin tarz zere anlamak, bilgi elde etmede ilk kaynaklara dnmek ve din olgusunu beeri akln mizan

122 123

Cerraholu, age, II, 41-49. Cerraholu, age, II, 9. 124 Bkz. Enam 6/38, 59; Nahl 16/89.

38

olarak kabul etmek hedeflerini gtmtr.125 Balca eserleri arasnda Muhammed Abduhun (v. 1905) balayp Reid Rzann (v. 1935) Ysuf sresi 52. yete kadar getirdii Tefsrul-Menr, Mustafa el-Mernin (v. 1945) Tefsrul-Mersini, Seyyid Kutubun (v. 1966) F Zillil-Kur'n isimli eserini sayabiliriz. Bu ekoller, Mslmanlarn, iine dtkleri durumdan kurtulmalarna katk salamak amacyla ortaya km samimi faaliyetler olmakla birlikte, kimi zaman eitli dengesizlikler ve maksad amalar sebebiyle amalarndan uzaklatklar da grlmtr. Toplumun yaad hayat iindeki siys oluumlar, Hicr I. yzyldan itibaren, diryet abalarnn eitli mezhepler elinde birer ekol olarak ortaya kmasna da sebep olmutur. Bu yzden ilk dnemlerden itibaren siys-itikd birer mezhep olarak zuhur eden a, Hriclik, Mutezile ve Ehl-i Snnet, ayn zamanda Kur'n- Kermi farkl tefsir eden ekollerin de ad olmutur. almann ilerleyen blmlerinde bu siysitikd akmlarn zellikle Hicr II. asrdaki tefsir anlaylar ele alnacaktr. Btn bunlarn neticesinde u gerekli deerlendirmeyle konuyu kapatalm: Bu gne kadar yazlm yzlerce tefsir eserinin her birini, bahsi geen ekollerden birisine dhil etmek mmkn deildir. Bazen bir tefsirin muhtevas, birden fazla ekoln muhtevasna uygun dmektedir. Baz tefsirleri de herhangi bir ekole dhil etmek yanltc olabilir. Bizce, limler tarafndan kaynak edinilmi, erhler, haiyeler yazlm birok tefsir, bal bana bir trdr ve bizzat tefsirin kendisi, kendisinin trdr.126 Bu sebeple mer Nasuhi Bilmenin Byk Tefsir Tarihi isimli eserinde yer alan, mfessirlerin ve eserlerinin tabakalara gre snflandrlmas eklindeki tasnif, byle bir sknty da ortadan kaldran dikkate deer bir tasniftir.127

III. SYSET VE BLM ARASINDAK LK

Bu balk altndaki blmn incelenmesine gemeden nce vurgulamamz gereken nemli bir mesele vardr. Bilindii gibi mslman ilim adamlarnn bilgi

125 126

Atalay, Orhan, 20. Yzyl Tefsir Akm -timai Tefsir-, Beyan Y., stanbul, 2004, s. 95. etin, Abdurrahman, Kraatlarn Tefsire Etkisi, Marifet Y., stanbul, 2001, s. 37. 127 Bkz. Bilmen, mer Nasuhi, Byk Tefsir Tarihi ve Tabaktl-Mfessirn, Bilmen Y., stanbul, 1973, I, 188-202.

39

anlaylar ve bilgi organizasyonlaryla Bat dnce gelenei ierisinde hareket eden bilim adamlarnn bilgi anlaylar ve bilgi organizasyonlar arasnda fark vardr. Bu farkn temelinde din ve dnya gr yatmaktadr. slmn ekillendirdii dnya grnde ve slm kltrnde nemli bir yeri olan ilim kelimesi, bir eyin hakikatini idrak etmek, bir eyin knhne vakf olmak128 anlamna gelir ve temelde kutsal bir kke dayanan bir yapy iaret eder. Bu durum slmn tevhid prensibiyle yakndan alakaldr. slm, bu anlamda ilme daima en yksek deeri vermi ve ilmi Allaha ulamann asli vastas olarak grmtr. lim elde etme arzusu (talebl-ilm), bandan beri slm uygarlna egemen olmutur. Bu egemenliin temel niteliini ise tevhid anlay oluturur.129 Bugn Bat dillerinde kullanlan ve bilim eklinde tercme ettiimiz science kelimesi, Latince scientadan tremitir ve bilgi, bir eyin bilgisi, bir ey hakknda bilgi anlamlarna gelmektedir.130 D dnyaya, nesnel gereklie ve bu gereklikte yer alan olgulara ilikin, tarafsz gzlem ve sistematik deneye dayal zihinsel etkinliklerin ortak ad131 olarak da tanmlanan bilim kelimesi bu zelliinden dolay slm kltrndeki ilim ile ayn anlamda deildir. Bu sebeple bu iki kelimeyi, biri dierinin aynsym gibi alglamak hatadr.132 Esasen gnmz itibariyle pozitif bilimler denen Fizik, Kimya vs. dahi Mslmanlarn bak asyla bakldnda bu gnk modern bilim dncesinden hayli farkldr. Modern bilim ifadesi, ister Yunan-skenderiye, isterse slm ve Ortaa Hristiyan kkenli olsun, geleneksel bilimlerin temeline dayal olarak, fakat bunlardan farkl bir ynelim ve amala, 17. yzyldan bu yana tek ynl ve madd bir boyutta gelimi, bilginin zel bir tr anlamna gelir.133 Dier bir ifadeyle Galile ve Newton gibi bilim adamlar tarafndan, uzay-zaman kompleksinin mahiyet, madde, hareket vs. gibi fiziksel gereklik alannn, daha st gereklik dzenlerinden ve bilimsel bilginin daha st bilgi

128 129

Rb el-sfehn, age, s. 347. Nasr, Seyyid Hseyin, slm ve Modern Bilim, Terc: Hasan Basri Boynukara, slm ve Bilim iinde, Seha Neriyat, stanbul, 1993, s. 15. 130 Cassels Latin-English, English-Latin Dictionary, Twenty-Sixth Edition, Revised by: J.R.V MerchantJoseph Charles, Cassel and Company Ltd., London 1952, scienta md. 131 Cevizci, Ahmet, Paradigma Felsefe Szl, 4. basm, Paradigma Y., stanbul, 2000, Bilim md. 132 Nasr, ag.mk, s. 13. 133 Nasr, ag.mk, s. 14.

40

dzenlerinden koparlmasyla belirli varsaymlara dayal olarak gelitirilen bir bilim trdr.134 unu belirtmek gerekir ki, slm geleneinin ilk asrnda ilim kelimesi vahyi bilgi anlamnda kullanlrken, bilimsel bilgi anlamndaki bilim kelimesi fkh ile karlanyordu. Fakat zellikle Yunancadan yaplan tercmelerde, slmn stlahlarna tam olarak vkf olamayan Hristiyan Arap mtercimlerin Yunancada bilim anlamnda kullanlan episteme kelimesini Arapaya ilim olarak evirmeleri neticesinde zamanla bilimsel bilgi ilim kelimesiyle karlanrken, fkh da bu gnk hukuk anlam ierisine hapsedilmi oldu.135 Netice itibariyle diyebiliriz ki, ilim ve bilim kelimelerinin delalet ettii ey bir ve ayn deildir. Fakat mezkr iki kelime arasndaki bu derin fark hatrmzda tutmak kaydyla biz burada, gnmzn yaygn kullanmn da gz nnde bulundurarak bilim kelimesini her iki dnce sistemi iin de kullanacaz.

A. BATI DNCESNDE SYSET VE BLM LKS

Ilya Prigogine, Bilim ve ktidar isimli kitaba yazd nszde unlar syler: Bilim ve iktidar/siyset arasndaki ilikiler, toplumun rgtlenme tarzn yanstr. Bu rgtlenme tarz inde farkldr, Bat demokrasilerinde farkl; Eski Msrda ya da Maya uygarlnda brnd biim altnda yine ok daha farkl.136 Bu bir hakikattir. Zira siyset, iinden kt toplumun rengini almaktadr. Siysetin brnd farkl kimlik, onun bilimle ve dier unsurlarla ilikilerine de yansmakta ve ortaya deiik iliki biimleri kmaktadr. Temelinde Eskia, Yunan ve Roma etkileri bulunan Bat dncesi tarihinde siyset ve bilim arasndaki iliki bir egemenlik kavgas eklinde ortaya kmtr. Bu kavgada bilimin kar karya kald ve att iktidar genellikle dinin (Hristiyanlk)
134 135

Nasr, ag.mk, s. 14. Akgen, Alparslan, Kur'nda lim Kavram erevesinde Tarihsellie Bir Yaklam ve Bunun Tefsir Yntemine Katks, Kur'n Anlamada Tarihsellik Sorunu [Sempozyum Tebli ve Mzakereleri] iinde, Kurav Y., Bursa 2005, s. 206. 136 Bilim ve ktidar, Derl: Federico Mayor-Augusto Forti, Terc: Mehmet Kk, TBTAK, Yenign Matbaaclk, Ankara, 2004, s. I.

41

iktidar olmutur. zellikle, dnyevi iktidar egemenlii altna alm olan Ortaa Hristiyanl, bilimsel dncenin kendi dogmalarna zarar verip iktidar elinden alaca dncesiyle, bilimsel dnce sahibi insanlar mahkm etmekte bir saknca grmemitir. Bat dncesi ierisinde atlan byk ve nemli admlarn oundaki etkin faktr ve besleyici g bilimsel gelime olmutur.137 Bu dncenin temelinde yer alan Yunan Felsefesinin tamam, ezamanl veya ardk (birbiri ardna gelen) olarak yaam ve her biri, felsefi sylemini zerinde ina ettii bilimsel bir konuyla temayz eden dnce ekollerinden ibarettir.138 Bat dncesinin belkemii mesabesindeki bilimsel dnme ve bilimsel gelime, siysetin her zaman onaylad ve nn at rahat bir yolda ilerlememitir. Roma iktidar iinde, devletin baland kutsallk ilkelerinin karsnda yer alarak bilime ncelikli yer tanyan ve bilimin, toplumu hurafelerden ve tiranlktan kurtarabilecek en nemli bir unsur olduunu dnen insanlar hem devletin hem de devlet tarafnda yer alan rahip ve khinlerin tepkisini ekiyordu. Midilli adasnda kurduu okuluna kadnlar ve kleleri de renci olarak kabul ederek imtiyazl snf terk edip halkn yannda yer alan Epikuros, bilime olan inancnn bir gerei olarak teolojinin reforma tabi tutulmasn istiyordu. Bunun iin de doa ve dinin yasalarnn birbirinden ayrlmasn neriyordu. Btn bu dnceler sebebiyle resmi Roma iktidar ve ona hizmet eden birok din adamyla kar karya gelen Epikurosuluk, Bat dncesi tarihinde bilim ve iktidar arasndaki ilk ciddi atma ortamn hazrlam oldu.139 Ayn ekilde, Stoa okulunun kurucusu ve Epikurosun da ada olan Zenon (M.. 336-264), kendisinden sonraki Stoaclarn aksine, yalnzca doa yasasna uyum

137 138 139

Cbir, Arap Aklnn Oluumu, Terc: brahim Akbaba, z Y., stanbul, 1997, s. 479. Cbir, age, s. 478. Forti, Augusto, Eskiada Bilim, Felsefe ve ktidar, Bilim ve ktidar iinde, s. 16-17.

42

gsteren bir insann dnya yurtta saylabileceini sylyor ve semavi cisimlerin kutsallna inanan Roma iktidarnn karsnda yer alyordu.140 Ortaa boyunca Batda Hristiyanln keskin klc dnyevi iktidarlar da etkisi altnda tutuyordu. Kilisenin dogmalarnn karsnda yer alarak bilimsel dnme yolunu seen insanlar, dinin inan esaslarn yaraladklar ve toplumun dine baknda olumsuz deiiklikler meydana getirdikleri iin ho grlmyorlard. Ortaan sonundaki en byk bilimsel kiilik olan Copernicusun (1473-1553) kozmolojisi Rnesansn belli bal itici glerinden biriydi ve bilim ile din ve dinin dnyevi iktidar arasndaki zorlu bir mcadelenin kaynayd. Bu sebeple Calvin, Luther, Bellarmino ve VIII. Urban gibi dini liderlerde somutlaan domatizmin gc Copernicusu teorileri sapknlk ve delilik olarak nitelemekten ekinmiyordu.141 Bu tarz nitelemelerin yansmas Engizisyon mahkemeleri eklinde tezahr etmiti. 12. yzyl ortalarndan itibaren Bat Avrupa ve Balkanlarda Katolik Kilisesi tarafndan organize edilen ve Katolik inancnn dnda ortaya kan yeni anlaylara meyledenlere kar uygulamaya konulan bir yarglama ve cezalandrma usulnn ad olan Engizisyon, Kilise tarafndan balatlm olmakla birlikte devletlerin resmi olarak desteini grm ve bu sayede uygulamalarn rahata gerekletirebilmitir. Temelde heretik dnce ve inanlara (Katolik Kilisesine ters den inanlar) kar gerekletirilmi bir hareket olmasna ramen, bu dnceleri tadna karar verilen birok bilim adam da Engizisyon mahkemelerinde yarglanm ve eitli cezalara arptrlmtr. Bilim adamlarna yaplan bu tr mdahaleleri, Kilise eliyle gerekletirilmi siys mdahaleler olarak grmek mmkndr.142 Engizisyonun gazabna urayan bir ilim adam da Giordano Bruno evrenin sonsuzluuna ve hayatn var olduu baka dnyalarn mevcudiyetine inanyordu. Bunun gibi baka dnceleri de vard ve bunlar Kilisenin gznde aka dinden sapma anlamna geliyordu. Bruno buna ramen dncelerini aka ortaya koymaktan
140 141

Forti, Eskiada Bilim, Felsefe ve ktidar, Bilim ve ktidar iinde, s. 20-21. Forti, Modern Bilimin Douu ve Dnce zgrl, Bilim ve ktidar iinde, s. 29. 142 Bkz. Testas, Guy-Testas, Jean, Ortaa Hristiyan Dnyasnda Dinsel iddet: Engizisyon, Terc: Ali Erba, nsan Y., stanbul, 2003, s. 8, 13, 14, 19, 114 vd.

43

ekinmemitir.

Sonunda

engizisyon

mahkemesine

karlan

Bruno

burada

aklamalarn geri almay reddetmi ve bunun sonucu olarak da 1600 ylnda bir meydanda kaza balanarak yaklmt.143 Engizisyon tarafndan kouturmaya urayan ve yarglanan bir dier mehur bilim adam da Galileo Galileidir. Ona gre bilim, Kitab- Mukaddes yorumlarna deil, Kitab- Mukaddes yorumlar bilimin ortaya koyduu sonulara -aratrmalarn, deneylerin ve kantlamalarn sonucuna- uyum salamak zorundayd.144 Bu gibi dnceleri sebebiyle Romadaki engizisyon mahkemesinde yarglanan Galileo ikence, hapse konma, hatta yaklma tehdidi altnda dncelerini ve almalarn inkar etmek ve lanetlemek zorunda brakld. Kiliseye kar gelmekle sulanarak, evrenin merkezinin Dnya deil Gne olduu, Gnein Dnya evresinde deil, Dnyann Gne evresinde dnd yolundaki inancn inanarak ve gerek imanla reddetmeye zorland.145 Galileo bunu yapmay kabul ettii iin Papa VIII. Urbann ciddi tehditleri sadece birer tehdit olarak kald. arptrld cezalardan biri, kutsal kitaptaki yedi nedamet ilahisini yl boyunca haftada bir kez okumakt. Ayrca mrnn geri kalan ksmn ev hapsinde geirecekti. Bunlardan baka, yarglanmasna dayanak noktas oluturan Ptolemaios ve Copernicusun Byk Dnya Sistemleri zerine Konumalar adl kitab yasakland ve Katolik Kilisesinin yasaklanm kitaplar listesi olan Index librorum prohibitoruma eklendi.146 Batda uzunca bir sre devam eden dini iktidar ile bilimsel dnce arasndaki kavga, XVII. yzyln sonlarnda ortadan kalkmtr. ngilterede 1688 ylnda tahta geen liberal dnceli Williamn iktidarla halk buluturan baz yeni uygulamalar sonucunda ortaya kan anl Devrim, bilimi Hristiyanlk karsnda daha zgr bir konuma getirmitir. Bu tarihten itibaren Batda dini iktidar bir daha bilimin karsnda engelleyici bir unsur olarak yer alamamtr.147

143

Hellman, Hal, Byk ekimeler, Terc: Fsun Baytok, TBTAK, Asr Matbaaclk, stanbul, 2001, s. 6. 144 Forti, Modern Bilimin Douu ve Dnce zgrl, age, s. 27 145 Hellman, age, s. 3. 146 Hellman, age, s. 3-4. 147 Forti, ag.mk, s. 36-37.

44

Bat dnyasnda modern bilimin ykseliinden sonra gelen Endstri Devrimi bilim ve iktidar arasndaki ilikiyi baka bir boyuta tad. Bugn bilim ve iktidar arasndaki karlama, zgrlklerine dkn bilim adamlar ve bilim ile onlarn aratrma faaliyetlerinin belli bal mali kayna olan ve dnyann en iyi amalar dorultusunda olsa bile sklkla bilimi suiistimal etmeye hazr olan hkmetler arasnda cereyan eden bir tartma biimine dnmtr.148 Bilimsel dnmeyi ve bilim retmeyi bir dnya grnn tekeline alan ve belli bir ideoloji dorultusunda bilimsel almalar yaptran iktidarlarn rneklerine hem Batda hem de komnist Rusyada rastlamak mmkn olmutur. Mesela Fransz Devrimi srasnda Lavoisier ya da Stalinin ynetimi altndaki Rusyada Lisenkonun grlerine muhalefet eden bilim adamlar, kendi bilimsel teorilerini ve dncelerini dnemlerinin iktidarna kar ifade etmenin bedelini hayatlaryla demilerdir.149

B. SLM DNCESNDE SYSET VE BLM LKS

slm dncesi derken kastettiimiz ey, Mslmanlarn, slm dininin tesis ediliinden bu gne kadar, dncenin her alannda ortaya koymu olduklar tefekkr faaliyetinin ortak addr. Bu balamda Mslmanlarn sz syledii dn ilimlerin yannda, yine onlarn ilgilendikleri ve ciddi rnler ortaya koyduklar dnyevi ilimler de slm dncesinin snrlar ierisindedir. slm dncesinde siysetle bilim arasndaki ilikiyi incelemek phesiz ok uzun bir zaman dilimi ve birok farkl toplumu incelemek demektir. Buna imknmz olmad iin burada sadece ilk dnemlere ait kimi rnekler balamnda konuyu ksaca ele alacaz. slm tarihi boyunca, ilm ve kltrel kurumlarn almasnda ve

ekillenmesinde, mevcut siys otoritelerin dorudan ya da dolayl mdahaleleri olduu bilinen bir gerektir. Zira Cbirnin dedii gibi, herhangi bir medeniyetteki siys akl, zorunlu olarak bu medeniyetteki siys olduundan deil, akl olduundan dolay dnce ilemine hkim sistem veya bilgi sistemleriyle balantldr. Bu nitelii, yani siys oluu dolaysyla onunla balantl olunca ona boyun emez. Bilakis ortaya
148 149

Bilim ve ktidar, s. 3 Forti, Modern Bilimin Douu ve Dnce zgrl, age, s. 28.

45

koymak istediine onu boyun edirmeye alr. Onda siyseti uygular.150 Siysetin, dnce zerindeki bu boyun edirme eilimi sonucunda, birok medrese, ktphane ve bilim adam, belli bir mezhebin inanlar ve retileri dorultusunda almak zorunda kalmlardr. Mslmanlarn, slm dini temelinde yrttkleri entelektel faaliyetlerin tm anlamndaki slm Dncesi, hem yapsal, hem de tarihsel adan tahlil edildiinde karmza kan netice udur: slm dncesinin ynlendirilmesinde ve seyir gzerghnn belirlenmesinde siyset byk bir rol oynamtr. slm dncesiyle ilgili sz sylenecei veya yorum yaplaca zaman bu noktann gz ard edilmesi, ulalacak sonularn eitli noksanlklarla malul olmasna sebep olacaktr.151 Yukarda da grdmz zere Yunan ve Modern Avrupa medeniyetinde bu durum farkldr. Onlarda felsefi (ve dini) dncenin sorgulanmas, rakip olarak grlmesi, yaplarnn zlp yeniden yaplanmas fonksiyonlarn bilim ifa ederken, slm kltr tecrbesinde bu fonksiyonlar siyset yerine getirmitir. slm Dncesinin geliimindeki belirleyici anlar ilim deil siyset tespit etmitir.152 slm tarihinde siys idarenin, ilim adamlarn ve ilm meseleleri kendi siys gayelerine hizmet edecek ekilde kullanmalarna ilk rnek olarak Hz. Ali devrinde yaanan baz hadiseleri gstermek mmkndr. Makriznin bildirdiine gre bir defasnda Hz. Ali halka namaz kldrm ve ayaa kalkarak, kendisine harp ilan eden toplulua beddua etmiti. Bu durum Muviye b. Eb Sfyna ulanca o, bir kssacya
150 151 152

Cbir, slmda Siyasal Akl, s. 15. Cbir, Arap Aklnn Oluumu, s. 493. Cbir, age, s. 492. Cbir, slm kltrnden sz ederken, alt alann sadece Araplarca oluturulan kltr ve medeniyet blm olmasn artracak biimde Arap-slm kltr ifadesini kullanmaktadr. Fakat siyset ve ilim ilikisi konusunda, Arap olmayan halklarn slm medeniyetine katklarnn olduu blmlere baktmzda da ayn trden bir manzara karmza kmaktadr. Yani Seluklularn, Osmanllarn ya da ranllarn dnemlerine baktmzda da siyset ve ilim arasnda aa-yukar ayn seyri izleyen bir iliki biimine ahit olabiliyoruz. Bu cmleden olarak Abbslerin Badatta kurduklar Beytl-Hikme, Fatmilerin Kahire,de kurmu olduklar Darul-lim (Darul-Hikme) ve Nizaml-Mlkn Badatta kurduu Nizamiye Medreseleri; ayrca amda Nureddin Zengnin ve Msrda Selahaddin Eyybnin kurduu medreseleri siysetin ilme mdahalesinin bata gelen rnekleri olarak zikretmek mmkndr. Bu messeseler, siys iktidarlarn mdahalelerine maruz kalm ve ou zaman onlarn istekleri dorultusunda ilm faaliyet sergilemilerdir. Bkz. eleb, Ahmed, slmda Eitim-retim Tarihi, Terc: Ali Yardm, Damla Y., stanbul, trs, s. 213-214. O sebeple buradaki ifadelerde yer alan Arap kelimesini karmakta bir mahzur grmedik.

46

emir vererek sabah ve akam namazlarndan sonra mescitte, kendisine ve am halkna dua etmesini istedi.153 Muviye bu hareketi ile Hz. Osmann mdafasn hafife alan, ona saldran ve nihayet onu ldren kimselerle, onun katillerini yakalamak ve ilenen cinayetin kann isteme hususunda ciddi davranmadklarn dnd kimselere kar, Sriyelilerin hislerini heyecanlandrmak, efkatlerini tahrik etmek ve kahramanlk duygularn coturmak gayesini gdyordu.154 Muviyenin bu davran, tam anlamyla lim diyemesek bile, kssa anlatarak kimi hadis, yet ve gemite yaanm olaylarla insanlarn dini ve manev hayatna bir yol izmeye alan baz kiileri, ahsi siys gayelere hizmet edecek ekilde kullanmak anlamn tar. Emevler dneminde dnce zgrlne getirilen baz kstlamalarn bir sonucu olarak zaman zaman kaynaklarn tahrifine varacak lde bir mdahaleden bahsetmek de mmkndr. Sleyman b. Abdlmelik ve Medne Valisi Ebn b. Osman arasnda geen hadise bu konuda gzel bir rnektir. Sleyman b. Abdlmelik veliahtl dneminde Medneye gelir. Hz. Peygamber dnemi olaylarnn gerekletii mekanlar Ebn b. Osmanla gezer, olaylar hakknda bilgi alr ve Ebndan bir siyer yazmasn ister. Ebn, elinde yazm olduu bir kitap bulunduunu syler. Sleyman bunu istinsah ettirir, fakat okuyunca holanmaz. Abdlmelike konuyu ileteceini syler ve istinsah ettii nshay imha eder. Suriyeye dnnce meseleyi halife Abdlmelike aktarr. Abdlmelik de Sleymann tavrn onaylar.155 Bununla birlikte sylemek gerekir ki, Emevlerin daha sonraki nesillere aktarlacak ilim miras zerinde kapsaml ve planl bir harekete giritiklerine dair elimize ulaan salam bilgiler yoktur. Daha sonraki blmlerde greceimiz gibi, Emev idareciler tarafndan ilme ve ilim adamlarna yaplan baz mdahaleler, siys iradeyi her ynyle etkin klmaya alan iktidarlarn neredeyse hepsinde gzlemlenebilecek davranlardr. Dier yandan bilmek gerekir ki Emevler dneminde sistematik kitap yazm daha yeni balamtr ve bilgiler ifahi olarak aktarlmaktadr. Bu durumda ciddi bir mdahalenin olmas zordur. Bu trden
153

Makriz, Ebul-Abbs Takiyyddin Ahmed b. Ali b. Abdlkadir, el-Meviz vel-tibr bi ZikrilHtati vel-sr, Dru Sdr, Beyrut, trs, II, 253. Makriz, eserinde daha sonra gelen baz Emev halifelerinin de ayn ekilde kssaclardan destek aldklarn belirtir. Bkz. Makriz, age, II, 254. 154 eleb, age, s. 213. 155 Zbeyr b. Bekkrn el-Ahbrul-Muvaffakiyyt isimli eserinden aktaran Aycan, slm Tarihinin Kaynaklaryla lgili Problemler ve zmne likin Baz Dnceler, slm limlerde Metodoloji Meselesi - 2 iinde, Ensar Neriyat, stanbul, 2005, s. 889.

47

ifahi nakillerde nakledenin tercihi daha fazla n plandadr. unu da ifade etmek gerekir ki Emevlerden sonra iktidara gelen Abbsler dneminde de bu tr mdahaleler olmu, zaman zaman alimlerin dnce ve ifade hrriyetleri siysetin lehine engellenebilmitir.156 Emevler dneminde, onlarn yukarda beyan ettiimiz siyset alglarnn bir sonucu olarak, siyset-ulema arasndaki iliki tabii olarak problemli bir seyir izlemitir. limler, Emev rejimini benimsemekte fazla iyimser davranmamlardr. Bu sebeple devlet merkezinin bulunduu Suriyedeki limler hari, zellikle Irak, Hicaz, ran ve Msr blgesinde yaayan limlerin byk ounluu Emev rejimine ynelik isyanlarn destekisi olmulardr.157 limler bizzat kendileri devlete kar ayaklanmasalar da, bu trden isyanlarn kendi hallerine tercman olduklarn dnm olmalar mmkndr. Bunun yannda ulema, destekleyecei isyan hareketinin inan konusundaki eilimini de gz nnde bulunduruyordu. Mesela onlar Hric isyanlarn desteklemiyorlard.158 zellikle Snn ulemann Emev aleyhtar bu tutumlar, Abbsler devrindeki slm tarihilerini de etkilemi olmal ki onlar da Emev devletine kar zaman zaman sert bir tutum ierisinde olabilmilerdir.159 Genel kabul gren ve hatta eletirilen bir durum udur: Siys alanda Abbslerin yklmasna kadar Snn limler temelde mevcut dzeni merulatrmaya ve makul gstermeye almlardr.160 Fakat ulemann bu tavrn, sadece onlarn kendi rahatlarn bozmamak uruna siysete verdikleri bir taviz olarak alglamak yanl olacaktr. Zira limler, zellikle de fukaha, genelde bu tarz grlerini ya aya reddiye iin, ya da kendi zamanlarndaki yneticilerin g ve stnlkle kabul ettirdii mevcut durumun hakllatrlmas iin, artlarn zorlad ihtiyalar karlamak zere ortaya atmlardr.161 Onlarn bu hakllatrma faaliyetleri, phesiz istibdatn anariden daha az tehlikeli bir durum olduuna kanaat getirdikleri iindir. nk slm toplumunun
156 157

Demircan, Ali-Muviye Kavgas, Beyan Y., stanbul, 2002, s. 11. Yiit, ag.md, XI, 89. 158 Yiit, ag.md, XI, 89. 159 Yiit, ag.md, XI, 94. 160 Fazlurrahman, slm ve adalk, Terc: A. Akgen-M. H. Krbaolu, Ankara, Okulu Y., Ankara, 1996, s. 97. 161 Cbir, slmda Siyasal Akl, s. 705, 732.

48

balang aamasndaki baz anari olaylarnn nelere mal olduu, bahsi geen ulema tarafndan iyi biliniyordu. Fakat btn bu hakllatrma abalarnn neticede ilerin daha da iyiye gitmesini salamad, aksine ilimlerin -zellikle fkh ilminin- kendi mecralarnda tabii geliimlerini srdrememelerine ve siysetin belirlemelerinin etkisinde kalmasna sebep olduu da bir gerektir.162 Dier yandan unu belirtmek de faydal olacaktr: Siys idarede yer alan insanlarn ilim ve ilim adamlaryla ilikileri phesiz ki her zaman olumsuz bir seyir izlememitir. Mesela fen bilimleri konusundaki faaliyetlerin slm dnyasnda gelime kaydetmesinde zellikle Abbsler dneminde devlet adamlarnn katks olduka iyi bir seviyededir. Bata halife Harun Reid (170-193/786-809) ve Memun (198-218/813833) olmak zere, baz vezirler ve zengin aileler bilimsel faaliyetlerin gelimesine byk oranda madd ve manev katk salamlardr.163

IV. SYSET VE TEFSR ARASINDAK LKNN ARKAPLANI

Yukarda da belirtildii gibi siysetle bilim arasnda bir iliki olduu gerei, tarihin saklamad ve gemie baktmzda rahata grebileceimiz bir olgudur. Bu durum bugn de geerlidir. Buradan hareketle ayn ilikinin siysetle tefsir ilmi arasnda da var olduunu sylemek yerinde olacaktr. Zira tefsir ilmi en basit tarifiyle Kur'n- Kermi yorumlama ilmidir. Bir metni yorumlamak sadedinde olan insann nyargsz o metne yaklamas mmkn grnmemektedir. Zaten buna gerek de yoktur. Hal byle olunca kii bir metni yorumlarken herhangi bir yerde durarak o metni yorumlar. Durduu yerin yorumcuya olan etkisi ve katks, ortaya kan yorumun tarafl olmas anlamna gelir. te bu durulan yerin yapaca etkilerden birisi de phesiz siys dnceler ve grler balamnda olacaktr. Siyset ile tefsir arasndaki ilikiden bahsederken, uras kesin ki bizler ya siysetin aktrlerinin mfessirlere olumlu ya da olumsuz etkisinden, ya da
162 163

Yaman, age, s. 123. Tekeli, Sevim (ve dierleri), Bilim Tarihi, Doruk Y., Ankara, 1997, s. 49.

49

mfessirlerin, siys gr ve dncelerini yorumlarnda grnr klmalarndan bahsederiz. Byle bir faaliyetten bahsedebilmek iin phesiz ortada iki olgunun bulunmas gerekir: Tefsir faaliyeti ve siyset. Bildiimiz gibi tefsir faaliyeti Hz. Peygamberle balamtr. Fakat siyset iin ayn eyi sylemek mmkn deildir. Daha dorusu tefsir yorumlarna etki eden, mfessiri ideolojik bir Kur'n okumasna ynelten ve belirgin mezhebi etkilerin tefsire girmesine sebep olan bir siysetten bu dnem iin bahsetmemiz mmkn deildir. Siys fikirlerle tefsir faaliyetlerinin ilikisi Emevler ve Abbsler dnemlerinde belirgin tarzda ortaya kmtr. Fakat bilmek gerekir ki o dnemdeki davranlarn ve eitli tavr allarn arkaplannda yatan hadiselerin kkleri slm ncesi dnemlere kadar uzanmaktadr. Ama mesele siysetin tefsirle ilikisi olduu iin biz arka plan almasna nbvvet dneminden balamay daha uygun buluyoruz. Zaten ileride siys-dini akmlarn ortaya k servenini anlatrken slm ncesinin bu akmlara etkilerini daha geni biimde ele alacaz.

A. NBVVET DNEM
Nbvvet dnemi, Hz. Peygambere vahyin gelmeye balamasndan, onun vefatna kadar olan dnemi kapsamaktadr. Aka sylemek gerekir ki bu dnemde Hz. Peygamber siys bir rejim kurmutur. Fakat bu rejim, bir gaye deil daha ziyade bir sonutur. Tarihi ve corafi artlar, neticede siys bir sistemin ortaya kn gerekli klmtr.164 Dier yandan slmn vahyi, toplumsal bir birlii ve organizasyonu da beraberinde getirmitir. Ad her ne olursa olsun topluma ynelik farkl sylemleri, alternatif zmleri bnyesinde barndran ve bunu ilk frsatta bireysel ve toplumsal hayatta eyleme geiren her harekette siyasal bir yn bulunmaktadr. Byle bir toplumsal hareket, dorudan ve tamamen siyasal karakterli olabilecei gibi bu yn olduka geri planda da durabilir. Btn dini hareketlerde olduu gibi Hz. Peygamberin nderliindeki harekette de politik bir taraf vardr.165 Fakat bu politik taraf, slm davetin btn ynlerini kapsayan, tamamen n plana km bir politik tavr eklinde deildi. nk nbvvet dnemi, her eyin yeni balad bir zaman dilimi olmas
164 165

Khan, Qamaruddin, Political Concepts in the Quran, Institute of Islamic Studies, Karachi (Pakistan) 1973, s. 13-16, 73. alkan, age, s. 20.

50

hasebiyle hem byle bir duruma izin vermiyordu, hem de slm davetin byle bir gayesi yoktu. Vahiy, indii ortamda ncelikle insanlarn amellerini ve ahlklarn dzeltmeyi hedefliyordu. Dinin genel gayesi bu idi. Fakat bu genel gaye zerinde yrnrken, siys alanlara dalmak da kanlmaz olarak Hz. Peygamberin ve onun arkadalarnn karsna kan bir durumdu. Bu kanlmazlk biraz da muarzlardan kaynaklanyordu. Hz. Peygamberin (s.a.v.) dnemi, slm toplumunun ekirdeini oluturan bir birlik ortaya karmtr. Ksaca mmet dediimiz bu birlik tam anlamyla bir beraberlik, dayanma ve didinme hareketi olmutur. lk dnemdeki bu mmetin hayatnn her alann kuatan bu zellikler ayn zamanda onun siys yaam ve tutumuna da egemen olmutur. mmet bilincinin temelindeki kii olarak Allah Rasl de bu dorultuda nderlik iin gerekli en mkemmel kiilii gerekletirmi ve rnekletirmitir.166 Hayatn tamamiyle pratik bir ekilde yrd bu dnemde kuramsal bir dncenin gelimesi ve buna bal olarak baz kurumlarn ortaya kmas sz konusu olmamtr. Bununla birlikte, her eyin nve halinde bulunduu bu zaman diliminde, ileride uzun bir tarihi yaayacak olan slm dininin kurumlamasnn temel baz prensipleri ortaya kmtr. Bunlar ylece sralamak mmkndr: 1- Allah Raslnn kurduu sosyal dzenin yaps, 2- Kiilerin dnce zgrln vurgulayan ilkelerin yerlemesi, 3Dzenin ayrntlarnda, ynetimin gdmnde ve biimsel kimi

ynlendirmelerin belirlenmesinde ve snflanmasnda ilerin mmetin kararna braklmas.167 Nbvvet dneminin balarnda youn bir siys faaliyetten bahsetmek mmkn deildir. Bununla birlikte Hz. Peygamber ve onun davasnn karsnda yer alanlar arasndaki ilikilerin tabii olarak siys ynleri bulunuyordu. Kabile yapsnn, toplumsal hayatta baskn bir ekilde yer ald Mekkede, Hz. Peygamberin davasn
166 167

Rayys, Ziyauddin, slmda Siyasal Dnce Tarihi, Terc: brahim Sarm, Nehir Y., stanbul, 1995, s. 29. Rayys, age, s. 29.

51

yaymasndan rahatsz olanlar, meseleyi ounlukla kabile balamnda ele alyorlard. Onlara gre Hz. Peygamberin peygamberliini ilan etmesi onun kabilesine siys bir stnlk salamt. Hz. Peygamber Kurey kabilesinin Beni Haim kolundan gelirken, dier kabileler onu siys lider olarak tanmann, Beni Haimin hkimiyetini beraberinde getirmesinden korkuyorlard.168 Oysa Hz. Peygamber bir kabile stnlnden deil, slm kabul ettiklerinde btn Mekke Araplarnn stn bir konuma geleceklerinden bahsediyordu.169 Dier yandan, ayn zamanda ticari hayatlarnda da nemli yeri olan tanrlarnn170 Hz. Peygamber tarafndan batl kabul edilmesi onlar son derece rahatsz eden ve bu konuda tavr almaya iten sebeplerin balcalar arasnda yer alyordu. Btn bu durumlar dzeltmek iin Hz. Peygamberi davasndan vazgeirmeye alyorlar, hatta ona aralarnda Mekke site devletinin idaresinde yer almak da olan eitli teklifler sunuyorlard.171 Fakat Hz. Peygamber kendisine yklenilen davann, onlarn anlad gibi basit ve menfaatler karsnda terk edilebilecek bir mesele olmadn bildii iin bu tekliflere srtn dnyordu.172 Fakat onun bu tavr, kar karya kald skntlar da artryordu. Bu minval zere geen on yllk Mekke hayat, Hz. Peygamberi, daha nceki peygamberlerin de yaam olduklar bir byk tecrbeyi yaamaya sevk etti: Hicret.

168

Fazlurrahman, slm ve Siys Aksiyon: Siyset Dinin Hizmetinde, slmda Siys Dnce iinde, s. 7. 169 Mriklerden Muatteb b. Kueyr, Hz. Peygamberin kendilerine Kisr ve Kayserin hazinelerinden yiyeceklerini vaat ettiini sylyor. Bkz. bn Him, Eb Muhammed Cemalddin Abdlmelik, Sreti bn-i Him, Terc: Hasan Ege, Kahraman Y., stanbul, 1994, II, 198. 170 Mekkedeki putlarn Mekke toplumu nezdindeki yerini ok gzel anlatan u szleri okuyalm: Gerek u ki putlar, Kurey asndan insanlarn kendisine baland ve urunda ld kutsal eyler deildi. zel milli mabutlar bulunan teki taraftan bir saldr durumunda insanlarn savunmaya can att ve urunda lmek istedii milli mabutlar da deildi. Gerekten Kureyin putlar ve tanrlar, her eyden nce servet kaynayd ve ekonominin temeliydi. Mekke Arap tanrlarnn ve putlarnn merkeziydi. Kabileler oraya ziyaret yapar (hac), adak sunar, evresinde veya yaknnda pazar kurar, alm-satm yapard. Bylece Mekke ayn zamanda btn Araplarn ticari merkeziydi. Bunun da tesinde ve hem corafi etkenler hem de Arap kabilelerinin geldii dini bir merkez oluu dolaysyla, ayn zamanda kuzey-gney, bat ve dou arasnda milletleraras ticaret yolunda balca istasyondu. te bu yzden putlara saldrmak, dorudan doruya hacc gelirlerine ve onun evresindeki Araplarn mahalli veya milletleraras ticari kazanlarna dokunma anlamna gelirdi. Cbir, slmda Siyasal Akl, s. 194. 171 bn Him, age, I, 389. 172 Kendisine Eb Tlib araclyla davasn terk etmesi karlnda dnyalk teklifinde bulunanlara Hz. Peygamberin verdii cevap ok etkileyicidir: Ey Amca, Allaha yemin ederim ki gnei sa elime, ay da sol elime koysalar ki bu ii brakaym, Allah onu galib klncaya veya bu yolda ben helak oluncaya kadar onu brakmam. Bkz. bn Him, age, I, 353.

52

Mekkeden Medneye hicret hi kukusuz slmn ve onun son Peygamberinin hayatndaki en nemli gelimelerden biridir. Hz. Peygamber doup byd, ocukluk ve yetikinlik alarn yaad, birok hatrayla ykl hayatnn byk blmn iinde geirdii Mekkede davasn geni kitlelere ulatrmakta sknt ekiyordu. Bu konuda ciddi engeller sz konusuydu. Bu problemin zmne katk salayacak en nemli faaliyet olarak halkyla anlamaya vard ve destek grd Medneye hicret grnyordu. Medneye hicretten sonra slmn kurumsallamas ve bu arada siysetle ilikileri de geliti.173 Bymenin ve bir devlet olmann gerei olarak Mednede siyset dini hayatn daha fazla iinde yer almaya balad. Nbvvet dnemini bir arkaplan almas olarak ele aldmzda, aralarnda byk farklar bulunan iki dnemi, Mekke ve Medne dnemlerini gz nnde bulundurmak gerekmektedir. Bu dnemlere gemeden nce ksaca Hz. Peygamberin Kur'n tefsirinden bahsetmek faydal olacaktr. Nbvvet dneminde bir tefsir faaliyetinden bahsedilmek istendiinde akla gelecek ey, Hz. Peygamberin gerektii kadar ve gerektii ekilde Kur'n yorumlamas olacaktr. Bizler biliyoruz ki Kur'n doru anlamak konusunda bir aba iine giren kimsenin Hz. Peygamberden mstani kalmas mmkn deildir. nk o ve ashab, Kur'nn ilk ve dorudan muhataplardr. Bu sebeple onu en doru anlayanlar da onlardr. Hz. Peygamber, Kur'n ilk ve en doru tefsir eden insandr. Peygamberlii devam ettii mddete ald vahiyleri hem insanlara aktarm hem de

173

Hz. Peygamber hicret esnasnda bir sre dinlendii Kubadan Medneye hareket ederken, Kubadaki ev sahipleri, Bizden usandn da m gidiyorsun, yoksa daha hayrl bir yurt mu istiyorsun? diye sordular. Hz. Peygamber, Ben kasaba ve ehirleri fethederek idaresi altna alacak bir beldeye gitmekle emrolundum buyurdu. Bkz. Halebnin nsnul-Uyn isimli eserinden naklen Algl, Hseyin-etin, Osman, slm Tarihi, Gonca Y., stanbul, 1991, I, 304. Bu haber, bize Hz. Peygamberin Medneye hicretten sonra siys faaliyetlere daha yakn durduunu gsterir. Zaten daha sonraki olaylar da buna ehadet edecektir. Muhammed Hamidullah da Hz. Peygamberin tebliinin bandan beri bir devlet tesisi dncesinde olduunu belirtmektedir. Bkz. Hamidullah, Muhammed, slm Tarihine Giri, Terc: Ruhi zcan, Beyan Y., stanbul, 2007, s. 65. Fakat btn bu siys faaliyetler, hibir zaman Hz. Peygamberin hayatnda dini tebli etmenin nne gememi, aksine o, siyseti dinin tebliinde bir ara olarak kullanmtr.

53

onlara gerektii ekilde aklamtr. Bu durum, Allah Telnn da irade buyurduu bir husustur. u yetler bunun ifadesidir: (Senden nceki peygamberler) apak mucizeler ve kitaplarla (gnderildiler). nsanlara, kendilerine indirileni aklaman iin ve dnp anlasnlar diye sana da bu Kur'n indirdik.174 Biz bu Kitab sana srf hakknda ihtilafa dtkleri eyi insanlara aklayasn ve iman eden bir topluma da hidyet ve rahmet olsun diye indirdik.175 mm fii (v. 204/820), Hz. Peygamberin bu balamda Kur'nla ilikisini yle beyan eder: Raslullahn snnetlerinin Kur'n ile iki vechi vardr: Birincisi, Peygamber Allahn indirdiine olduu gibi tabi olur. Dieri mcmeldir. Raslullah Allah adna mcmelin manasn beyan eder. Farz olu keyfiyetinin, umumi veya hususi olduunu izah eder. Kullardan ne ekilde yapmalarn istediini bildirir.176 Hz. Peygamberin Kur'n- Kermi tefsir etmesiyle ilgili yazd kitapta Suat Yldrm, Peygamber Efendimizin tefsirinin, Kur'nn mcmel olan yetlerini tafsil, umumi hkmlerini tahsis, mkilini tavzih, neshe delalet etme, mphem olan aklama, garip kelimeleri beyan etme, tavsif ve tasvir ederek mahhas hale getirme, edebi incelikleri muhtevi yetlerin maksudunu bildirme gibi belli bal ksmlara taalluk ettiini ifade eder.177 finin szlerinin tafsilatl bir anlatm olan bu ifadeler, ayn zamanda Kur'n- Kermin birok konuyu sadece icmali bir biimde ele aldn da gstermektedir. Nitekim sahabeden mran b. Husaynin (v. 52/672) ifadeleri de ayn duruma iaret etmektedir. Onun bulunduu bir mecliste, adamn biri, Kur'nda olandan bakasndan bahsetmeyin deyince mran: Sen ahmak bir adamsn! le namaznn drt rekat olduunu, onda aktan kraat yaplmayacan Allahn Kitabnda grdn m? Sonra namaz ve zekt ve benzeri hkmleri sralad ve dedi ki: Btn
174 175

Nahl 16/44. Nahl 16/64. 176 fii, Muhammed b. drs, er-Risle, Terc: A. ener-. alkan, TDV Y., Ankara, 1996, s. 62. 177 Yldrm, Suat, Peygamberimizin Kur'n Tefsiri, Kayhan Y., stanbul, 1998, s. 31. Bu eserin 138. sayfasndan itibaren Hz. Peygamberin tefsir rnekleri, tefsir etme ekilleriyle birlikte verilmektedir.

54

bunlar Allahn Kitabnda aklanm olarak buluyor musun? Kur'n bunlar mphem brakmtr. Snnet de tefsir etmitir.178 Tabiinin deerli limlerinden Mekhln (v. 113/731) sz, bu konudaki en hretli ifadelerdendir: Kur'nn snnete olan ihtiyac, snnetin Kur'na olan ihtiyacndan daha fazladr.179 Tabiidir ki Hz. Peygamberin tefsiri, sonralar bir ilim olarak da ortaya kan tefsir gibi deildir. Zira sonralar ortaya kan tefsir tarz, slm toplumunun deiim ve geliimine paralel bir seyir izlemitir. Her ada doal olarak iinde bulunduu dnemin rengini alan tefsir faaliyetleri, eitli kltrlerin kaynat, Mslmanlarn artt, insanlarn Kur'na baklarnn farkllat zamanlarda byk deiikliklere uramtr. Dolaysyla bu dnemdeki tefsir tarzlaryla nbvvet dneminin tefsir tarzn bir tutmamak gerektii aktr. Hz. Peygamber, yetleri bazen tahsis ederek, bazen dil ynnden onlar aklayarak, bazen geni bir anlam snrlandrmak suretiyle, bazen kelimenin Arap dilindeki geni anlamn teyit ederek, bazen insanlar ibret almaya ararak, bazen ahslarn durumunu ve o zamandaki edebi sanatlar izah ederek, bazen duruma en uygun cevab vermek suretiyle, bazen remz, iaret ve fiil ile bazen de insan ikaz ederek onun psikolojik durumundan istifade etmek suretiyle tefsir etmitir.180 Hz. Peygambere, bn Abbsn da belirttii gibi, sadece kendilerine faydas olan meseleleri soran181 ashabna Hz. Peygamberin tefsir ettii yetler olduu gibi tefsir etmedii yetler de vardr. Hatta Kur'nn Hz. Peygamber tarafndan tefsir edilmeyen ksm daha fazladr.182 Bir ksm yetleri aklamaya ynelik izahlarn da bahsi geen yetin kesin tefsiridir diye tevkifi bir tarzda sylememitir. Muhatabn durumuna gre bazen lazmn, bazen semeresini gsterir tarzda beyan etmitir.183 Dier yandan Hz.
178

bn Abdlberr, Eb mer Cemalddin Yusuf b. Abdullah b. Muhammed el-Kurtub en-Nemer, Cmiu Beynil-lm ve Fadlihi, Thk: Eb Abdurrahmn Fevvz Ahmed ez-Zmerl, Dru bn Hazm, Beyrut, 2003, II, 365. 179 bn Abdlberr, age, II, 366. 180 Cerraholu, age, s. 44. 181 tb, Eb shak brahim b. Musa b. Muhammed, el-Muvfakt, Terc: Mehmet Erdoan, z Y., stanbul, 1993, IV, 318. 182 Suytnin el-tkn isimli eserinin sonunda Hz. Peygamberden tefsiri nakledilen 160 civarnda yet yer almaktadr ki Mushafn btn dnldnde Hz. Peygamberin ne kadar az yeti tefsir ettii ortaya kar. Bkz. Suyt, el-tkn f Ulmil-Kur'n, IV, 488-532. 183 Yldrm, age, s. 43-44.

55

Peygamber Kur'n izah ederken, muhatabn durumunu ve seviyesini gzetirdi. nsanlara anlayaca seviyede konumay prensip edinmi olan Hz. Peygamber, aklamalarnda kimi zaman muhataplarnn konumalarnda kullandklar kelimeleri de kullanrd.184 Bylelikle Kur'n- Kermden her yatan ve seviyeden insan faydalanm olurdu. Zira o, hem bir beer ve hem de bir peygamber olarak, yaad cemiyetin akliyat ve diline uygun olarak muhataplarn ikna etme yolunu takip etmitir.185 Fihrist kitaplarna baktmzda Hz. Peygamberin tefsirlerinin derlendii baz kitaplar grmemiz mmkndr. Mesela Saleb (v. 427/1035), bir ksmn musannifinden dinledii, dinlemedii ksmlar iin de ondan icazet ald TefsrunNeb isimli bir eserden bahseder. Yine onun verdii bilgiye gre bu eseri fakih EbulHasen Muhammed b. el-Ksm tasnif etmitir.186 Ayrca Ykut el-Hamev, Vhidnin (v. 468/1075) de Tefsrun-Neb isimli bir eserinin bulunduunu syler.187

1. Mekke Dnemi
Hz. Peygamber, kendisine gelen vahiyler nda, ilk zamanlardan balayarak yeni bir hayat tarzn ortaya koymaya balamt. Kaynan ve dayanan tabii olarak yeni dinden alan bu hayat tarz, o zamana kadar ilerinde yaad Mekke halknn hayat tarzyla atan bir yapya sahipti. Hz. Peygamber ve ona tabi olanlar, Mekke toplumu ierisinde yaygn ve egemen durumdaki davran biimlerinden kanmaya alyorlar, ayr bir kimlik etrafnda birleerek, yeni bir sosyal ve siyasal yap oluturmaya alyorlard. Bunu yaparken tabii olarak ilerinde yaadklar toplumun btn gelenek ve greneklerini bsbtn terk ediyor deillerdi fakat ortaya koyduklar deiik hayat algs zellikle Mekke ileri gelenlerini rahatsz etmeye yetiyordu.

184

Cerraholu, smail, Kur'n Tefsirinin Douu ve Buna Hz Veren Amiller, AF Basmevi, Ankara, 1968, s. 42. 185 Cerraholu, age, s. 44. 186 Ktip eleb, Hac Halife Mustafa b. Abdullah, Kefz-Znn an Esmil-Ktb vel-Fnn, DrulKtbil-lmiyye, Beyrut, 1992, I, 459. 187 Cerraholu, age, s. 23.

56

Hz. Peygamber ve beraberindekilerin bu ekilde bir davran sergilemelerinde phesiz Kur'nn rol bykt. zellikle ilk senelerde nazil olan srelere188 baktmzda inananlarla mrikler arasndaki izgilerin nasl netlemeye baladn daha iyi grme imkanna kavuuruz. Mesela Kfirn sresi bu durumun en gzel rneklerinden biridir. Burada Hz. Peygambere hitapla yle buyrulur: De ki: Ey kfirler! Ben sizin tapmakta olduklarnza tapmam. Siz de benim taptma tapmyorsunuz. Ben de sizin taptklarnza asla tapacak deilim. Evet, siz de benim taptma tapyor deilsiniz. Sizin dininiz size, benim dinim de banadr.189 Buradaki snrlar belirleme tarz, kendisine tapnlan eyler zerinden yaplmakta iken, yine ilk dnemde nazil olan baka yetlerde kfirlerle inananlar arasn ayran baka eylerden de bahsedilir: nanmayanlar (kfirler, mrikler, Dini yalan sayanlar...) yetimlere hakszlk yapar ve kt davranrlar, riyakrlk yaparlar, kendileri hayr yapmadklar gibi baka insanlarn hayr yapmalarna da engel olurlar, gz dnmesine mal toplarlar ve bu maln kendilerini lmden koruyacan dnrler. Onlarn bu tr davranlar hem dnyada hem de ahirette cezalandrlmalarna sebep olacaktr.190 Dolaysyla Mminler bu tr davranlar sergileyemezler. lk dnemde nazil olan srelerin en belirgin zelliklerinden birisi buralarda Mekke toplumuna egemen olan irk dzeninin eletirilmesidir. Mekke toplumu bir Allah tasavvuruna sahip olmakla birlikte, Ona tapnma konusunda araclar (putlar) ihdas etmi bir toplumdur. Dier yandan bu putlarn Mekke halk iin sadece birer tanr olmad da aktr. Mekke ehrini evresine gre bir cazibe merkezi haline getiren ve buraya youn ziyaretlerin gereklemesine sebep olan da bu putlard. Bu ziyaretler Mekke toplumuna ticari kr olarak geri dnmekteydi. Hz. Peygamberin insanlar davet ettii ey, irkin inkrn ncelikli olarak kabul etmeyi gerekli klyordu. irkin yani putlarn inkr ise Arap kabilelerini Mekkedeki tanrlarna ve putlarna hacc yapmaktan alkoymak ve dolaysyla da hem hacc gelirlerinin hem de ticaretin bitmesi anlamna
188

189 190

Elimizdeki Mushafn son cznde yer alan ksa srelerin byk ounluu ilk senelerde nazil olan srelerdendir. Srelerin nzl tarihleriyle ilgili olarak bkz. Bzergn, Mehdi, Kur'nn Nzl Sreci, Terc: Mh. Yasin Demirkran-Mel Muhammed Feyzullah, Fecr Y., Ankara, 1998, s. 151-158. Kfirn 109/1-6. Konuyla ilgili olarak Teksr, Hmeze ve Mn srelerine baklabilir.

57

geliyordu.191 slmn ars, btn insanlar akn, her yerde bulunan, kendinden baka tanr, arac ve efaati kabul etmeyen tek tanrnn varlna balamaya dayal bir aryd. Fakat Kurey, bu daveti kendi ticari hayatna bir tehdit olarak alglyordu. Kurey slm davette ekonomik kaynaklarna kar savaa bir ar, panayrlarn kapatlmasna, mevsimlerin ve sergilerin kapatlmasna, ticari hareketi tamamen bitirmeye bir ar olduunu dnyordu.192 Ayn durum slmn ilk kblesi iin de geerli olmutur. Hz. Peygamber slmn ilk yllarnda namazlarnda Kudse yneliyordu. Mekkeyi, daha dorusu Kbeyi brakp baka bir mekn ibadette ynelinen yer olarak tayin etmek Kurey tarafndan, insanlarn Mekkeden uzaklatrlmas, dolaysyla Mekkenin ticari hayatna ket vurulmas olarak anlalyordu.193 Mekke dnemindeki muarzlarn slm bu ekilde alglamalar, onlar putlara tapmann irkinliine ve basitliine inandrma konusunda byk zorluk karyordu. Fakat Medneye hicretten sonra, uygun tabirle, Hz. Peygamber de onlarn anlad dilden konumaya balad ve hicretin ardndan fazla bir sre gemeden Mekkenin ticari hayatn sekteye uratacak baz almalarn iine girdi. Bu almalar balamnda, Mekke ile Medne arasndaki baz kabilelerle antlamalar yaparak herhangi bir sava durumunda onlarn Mekkeye verebilecekleri destei kesmi oldu. Ayrca Mekke-am ticaret yolu gibi stratejik nem tayan blgeleri kontrol altnda tutarak, gerektiinde orada salad hkimiyet ve inisiyatifi, Mekkeli inkrclar susturmak amacyla deerlendirmek ve onlara gzda vermek iin oralara kk asker birlikler gnderdi. Bu birliklerin grevleri arasnda teft, haber toplama ve gzetleme olduu gibi Mekkenin ticaret kervanlarnn yaknlarnda durarak onlara gzda verme de vard.194 Bylelikle Peygamber Efendimiz Mekkelilere, slm kabul edip Mslmanlar rahat brakmadklar taktirde hac ve ticaret gelirlerinin tehlikeye debilecei ve Mslmanlar tarafndan kontrol altna alnaca mesajn vermi oluyordu. unu belirtmek gerekir ki Hz. Peygamberin (sav) bu teebbslerinde,

191 192

Cbir, slmda Siyasal Akl, s. 210. Cbir, age, s. 202-203. 193 Cbir, age, s. 202-203. 194 Algl-etin, age, I, 351-352.

58

Hicretten sonra kendilerine Allah tarafndan, hakszlk edenlerle mcadele izni verilmi olmasnn salad rahatlk da vardr.195

2. Medne Dnemi
Hz. Peygamber (sav), Miladi 622 ylnn Eyll aynda, yaklak iki sene kadar zerinde alt bir plan sona erdirmi,196 yani Mekkeden Medneye hicretini tamamlamt. Hicret sadece Hz. Peygamberin deil, onun selefi olan baz peygamberlerin (Hz. Musa, brahim, Nuh, Yusuf gibi) hayatlarnda da vardr. Gnderildikleri toplumu mspet anlamda dntrme vazifeleri olan peygamberler, kendi insanlar iinde elverili bir ortam bulamadklar zaman, oray terk edip baka bir beldede hareketleri iin bir k yolu aramlardr. Kur'n- Kerm bize gemi peygamberlerin bu mukaddes yolculuklarndan haberler verir.197 Bu hicretler arasnda Hz. Peygamberinki zel bir yerde durmaktadr. Zira o, on yl gibi ksa bir srede geriye dnm ve daha nce skntlar sebebiyle terk ettii kendi beldesinin hkimiyetini ele geirmitir. Hz. Peygamberin bu baarsnda ilahi yardmn yannda onun stratejik davranlarnn da byk rol vardr. Mekke fethedilince artk hicret gerek anlamna kavumu ve sonrasndaki gelimelerin tmnde etkili olmay srdrmtr.198 Medne dnemi, slmn artk kurumsallamaya balad, evresine kendisini daha iyi tantt ve siyasal anlamda da sz sahibi olmaya balad dnemdir. Bu sebeple siys tarih daha ok Medne dnemiyle ilgilenir. Bu dnem slm toplumunun kendi bana buyruk, bamsz ve ergin olduu bir dnemdir. Gerek anlamyla egemenlik bu dnemde ele geirilmitir. lkeler, eyleme dnm olarak bu dnemde ortaya km, uygulama alanna konulmutur.199 phesiz hicretten nce Hz. Peygamberin Akabede yapt grmelerin, Medne dneminin alaca ekil zerinde
195 196

Bu konuyla ilgili yetler hakknda bkz. Bakara 2/190; Hac 22/39. Philip K. Hitti hicret hakknda unlar sylyor: Katiyyen buna bir ka denemez; aksine, iki yl boyunca dikkatli bir ekilde dnlm ve iyice hazrlanlm bir Hicret plandr. Bkz. Hitti, age, I, 171-172. 197 Mesela bkz. Meryem 19/49; Kasas 28/21-22. 198 alkan, age, s. 25. 199 Rayys, age, s. 28.

59

byk etkisi vardr. O toplantlarda Mednelilerden sz alnm ve alnan bu szlerin zerine koskoca bir dnem ina edilmitir. Balangta Mekkeye kar alnm bir tavr olan hicret, gerekletikten hemen sonra Kurey iin byk bir tehdide dnmeye balad. Hicretten sonra Medinede slm toplumu kenidene gveni salayacak faaliyetler ierisinde bulunuyordu.200 Bu bakmdan Mslmanlar kendine gvenlerini her izhar ediinde Kurey kaybetmeye biraz daha yaknlayordu. Durum byle devam ettii mddete Mslmanlar hem manev anlamda hem de siys anlamda byk ilerleme kaydediyorlard. Hz. Peygamber Mednede bir yandan insanlar dine davet ederken, dier yandan hem Akabedeki biatn bir sonucu olarak, hem de peygamberlik karizmasnn bir yansmas olarak Medne toplumunun siys liderlii grevini de stlendi. Bylelikle toplum bir yeniden ina srecine girmi oluyordu. Bu dnemde nazil olan sreler yeni toplumun madd-manev hayatlaryla ilgili kurallar onlara bildiriyordu.201 Hz. Peygamber bar antlamalar imzalyor, sava ilan ediyor ve yapyor, nihai hakem olarak davalara bakyor ve karara balyordu.202 Medne dnemi Mslmanlarn tam anlamyla bir mmet haline geldikleri dnemdir. Kendilerinden hakk ve adaleti stn tutarak, insanln hayr iin almalar istenen203 mmetin fertleri bu vazifelerini ellerinden geldiince gzel yapma gayreti iinde olmulardr. Mednedeki bu mmet, gnmzdeki anlamyla tam bir siys topluluk haline gelmi, bir devlet oluturmutu. Ynetici konumunda ise Hz. Peygamber bulunuyordu. Fakat devlet, bal bana bir ama olarak hedeflenmi deildi. slm ve devlet ilikisi asndan bakldnda devlet, Fazlur Rahmann ifade ettii gibi, kendi bana bir ey ifade etmez. O, slm ad verilen, ahlki ve manev deerlerin ve prensiplerin bir yansmasdr. Devlet, dinin haric bir uzanm olmayp, slmi yaantnn kurumlam bir tezahrdr. Buna bal olarak Hz. Peygamber de -baz gerekli uygulamalarn haricinde- hibir zaman peygamberlik ve yneticilik vasflarn
200 201

Cbir, slmda Siyasal Akl, s. 211. Medne dneminde nazil olan terbiye, ahlk ve ahkmla ilgili yetlerin yllara gre oranlar iin bkz. Bzergn, age, s. 192-193. 202 Fazlur Rahman, slmi Yenilenme -Makaleler I-, Terc: Adil ifti, Ankara Okulu Y., Ankara, 2000, s. 63. 203 l-i mrn 3/110.

60

ayr eyler olarak gstermek gayesinde olmamtr. Onun ynetimi ya da yneticilii, peygamberlik vazifesini fa etme tarz idi.204

B. HCR II. ASRA KADAR OLAN DNEM

1. Rid Halifeler Dnemi (Sahabe Dnemi)
Peygamber Efendimizin vefatyla birlikte hem peygamberlik zincirinin son halkas tamamlanm oldu, hem de Medne slm devletinde yeni bir dnem balad. Artk ortada Mekkeyi dize getirmi, etraftaki kabileleri kendisine balam ve evre lkelerle diplomatik ilikilere balam bir devlet olduu iin insanlar, Hz. Peygamberden sonra bu devleti ynetecek bir iktidarn ortaya kmas konusunda hemfikirdiler. Fakat bunun nasl olaca iddetli tartmalara konu oldu. Mednenin ileri gelenleri Ben Sade ardanda toplanp devlet bakann semeye giritiler. Burada toplanan mzakerecilerin sylemlerinden ortaya kan sonu, zerinde topyekn karar klnm bir liderin zgrce seilmesini deil de, daha ziyade temelde kabile ncelikleri ve adetlerinin belirledii ve hkim olduu bir seimi artrmaktayd. Bir devlet bakan seimi konusunda Kur'nn veya Hz. Peygamberin ok ak ve net tavsiyeleri yoktu. Dolaysyla insanlar kabileler arasndaki ilikileri ve dengeleri gzeterek bir sonu elde etmeye altlar ve buradan Kureyin stnl sonucu ortaya kt. Zira bahsi geen dnem itibariyle Kurey kabilesinin Araplar arasndaki siys ve toplumsal stnl kimsenin itiraz edemeyecei bir hakikatti.205 Seimin sonunda Hz. Ebbekir yeni dnemin devlet bakan olarak kabul edildi. Bu seim herkesin tam anlamyla tasdik ettii bir sonu deildi fakat neticede seime katlanlar bir ilke zerinde anlatlar. Bu, mmetin veya lkenin bana gelecek kimsenin seimle getirilmesi, biat yoluyla belirlenmesi ilkesiydi. Oybirlii halinde taknlan tutumun en ak yan, egemenliin babadan oula gemesinin uygun

204 205

Fazlur Rahman, slmi Yenilenme -Makaleler I-, s. 64. Konuyla ilgili olarak bkz. Hatibolu, Mehmed Said, slmda lk Siys Kavmiyetilik: Hilfetin Kureylilii, AF Dergisi, XXIII, Ankara, 1978, s. 159.

61

bulunmayyd. Bu ilke ayn zamanda birden fazla halife seimine de imkn tanmyordu.206 Hz. Ebbekirden sonra hilfete srasyla Hz. mer, Hz. Osman ve Hz. Ali getiler. lk iki halife dnemi nispeten problemsiz bir zaman dilimiydi. zellikle Hz. merin dnemi Peygamberden sonraki bir altn a havas iinde geti. Fakat Hz. Osmanla birlikte ortaya kan sorunlar hilfet devletinin temellerini sarsmaya balad. Hz. Ali dneminde ise artk slm toplumu iindeki temel kamplamalar kendisini iyice gsterdi. Sonraki dnemlerde adndan ska sz ettirecek baz siys-itikd akmlar bu dnemde vcuda geldi. Zira Hz. Alinin, iine srklendii Tahkm olayndan sonra hem halifenin saygnl azalm hem de buna bal olarak etkinlii zayflamt. Dolaysyla onun mcadele ettii alan, kendisinden nceki halifelere gre daha genilemi ve etrefil bir hale gelmiti. Neticede Hz. Ali Hricler tarafndan ehit edilince siyasann yce deerlere boyun edii bir siyasal gidi ve Sakfe toplantsndan sonra Mednede uygulanagelen numune toplum yaam onunla birlikte ortadan kalkt. O, bu yce lksel tutumun son savunucusuydu. Onun ehadetiyle birlikte yrrle konulana uyma kavram baskn km, glnn egemenlii ilkesi etkin olmaya balamtr.207 te tefsirle siys dnceler arasndaki ilikinin Rid Halifeler dneminin bu son zamanlarna doru gelien olaylarla birlikte baladn syleyebiliriz. Bu dnemden sonra artk siys dnceler daha netlemi, birbirinden ok farkl fikirler ortaya km ve mevcut iktidara hem eletiriler hem de alternatifler ortaya konmaya balamtr208 Rid Halifeler devri (zellikle ilk iki halife dnemi), gerek anlamda slm bir devlet hayatnn tezahr ettii dnemdi. Bunun sebebi devletin idarecisinden tebaasna kadar her alannda Kur'n ve Hz. Peygamberin snnetinin saf retilerini btnyle yanstm olmas ve sonraki dnemlerin teolojik ilave ve speklasyonlarndan uzak

206 207 208

Rayys, age, s. 40-41. Rayys, age, s. 62-63. alkan, age, s. 34-35.

62

kalmasdr.209 Hz. Peygamberin arkadalarnn aralarnda henz mezhepler teesss etmemiti. Her ey akt ve canl bir itihat hayat vard.210 Bu dnem, slm tarihi asndan ikinci bir balang konumundayd. lk halifeden sonuncusuna kadar hilfet devleti devaml bir gelime gsterdi. Bu gelime diri bir organn gelimesi gibi her bir yeni fetih, her bir yeni idar bilgi ile birlikte ortaya kan srekli bir gelimedir. Aradan bir nesil gibi bir zaman dilimi gemeden devlet Arap Yarmadasnn snrlarn ap Kuzey Afrikaya ve Orta Asyann ilerine kadar yayld. Devletin temel unsurlar, Peygamber zamannda, ileri obanlk ve ziraat olan l insanlarndan oluuyordu. Ksa zamanda gerekletirilen fetihler bu zellikte olan ve ksa zamanda entelektel younluu olan bir kltr oluturmalar mmkn olmayan bu l insanlarn, medeniyet seviyesi son derece yksek ran ve Bizans toplumlaryla kar karya getirdi.211 Dier yandan fetihlerle genileyen slm toplumuna katlan yeni Mslmanlar da ou kere problem oluturabiliyorlard. Zira btn yeni Mslmanlar inan bakmndan Mslman oluyor (akideye bal teslimiyet) deillerdi. Birounun Mslman oluu siys ynden Mslmanlkt (siyseten teslimiyet). Bu durum slm toplumu iin kukusuz bir olumsuzluktu. nk siys iradenin rzgrna teslim olan yeni kabileler, rzgrn ynnn deimesiyle baka araylara girebiliyorlard.212 slm toplumunun genilemesindeki bu trden olumsuzluklara bir de Mslmanlarn fethettikleri yerlerdeki kkl medeniyetler ekleniyordu. Bu kadar ksa zamanda genileyen slm toplumu, yzyllar ierisinde iyice yerleip etkili bir medeniyet tesis eden bu yeni blgelerin insanlar karsnda medeniyet ve kltr anlamnda hayli zayf kalyorlard. Bu zayflk onlar kl konusunda deil belki fakat fikir ve dnce konusunda etkisizletiriyordu. te bu trden iki byk skntyla yz yze gelen Mslmanlar, baka baz problemlerin de etkisiyle hilfet devletinin sonlarna doru zlmeye baladlar. Rid Halifeler dnemi, bir anlamda sahabe dnemidir. Hz. Peygamberin arkada ve talebeleri olan ashab, Hz. Peygamber hayatta iken, Kur'ndan gereken

209 210 211 212

Esed, Muhammed, slmda Ynetim Biimi, Terc: Beir Eryarsoy, Yneli Y., stanbul, 2002, s. 13. Cbir, slmda Siyasal Akl, s. 451. Esed, age, s. 47. Cbir, age, s. 256-57.

63

yerleri ona sorarak reniyorlard. Gerektii zaman Hz. Peygamberin kendisi de onlara gerektii ekilde, lazm gelen hususlar beyan ediyordu. Hz. Peygamberin bu tefsirleri, ashaba yeterli geliyordu. Kendileri bu konuda Hz. Peygamberden bamsz olarak bir yorum faaliyetine girmiyorlard. Bunu hem Hz. Peygamberi vahyin alcs olarak tabii bir retmen olarak grdklerinden hem de edebe riayet etmeleri sebebiyle yapyorlard.213 Fakat Hz. Peygamber vefat edince onun tefsirinin tesine gemek konusunda kendi balarna kaldlar. slmn hzl bir ekilde yaylmas yeni toplumlar, yeni toplumlar da yeni problemleri beraberinde getiriyordu. Bu problemlere zm retmek, slmn kaynana en yakn kimseler olan ashabn iiydi. Onlarn elindeki en yetkili kaynak ise Kur'n- Kerm idi. Bulabildikleri zaman, ortaya kan meselelere Hz. Peygamberin yorumlaryla cevap veriyorlard. Fakat artk Cezirenin dna tam bir slm toplumunun zlmesi gereken sorunlar Hz. Peygamber zamanndaki gibi deildi. slma yeni giren veya sadece slm toplumu iinde kald halde dinini deitirmeyen unsurlar, hem kitap sahibi hem de geni bir felsefe gelenei olan topluluklara mensup kimselerdi. Dolaysyla bunlar etkilemek onlardan etkilenmekten daha zordu. Birok yerde Mslmanlar bu unsurlardan etkileniyor, onlarn ou zaman tehlikeli dncelerinin Mslmanlar arasnda yaylmasna hizmet etmi oluyorlard. Bir taraftan Kur'nn tefsirini bilmeyenlerin says artyor, dier taraftan Kur'nn maksadna muhalif teviller yaplyordu. Bu gibi durumlar Kur'n- Kermi bu insanlar da kapsayacak bir ekilde yorumlama gereini hasl ediyordu. Bu ii yapacak en yetkili kimseler olarak sahabe, gleri yettiince Kur'n- Kermi tefsir etmeye baladlar. Sahabenin Kur'n tefsiri konusundaki kanaatleri byk nem tamaktadr. nk onlar Hz. Peygamber ile birlikte ayn tarihi sreci paylamlar, vahiy ortamnda yaamlard. Onlar Kur'n anlyorlard ve genellikle tefsire ihtiyalar yoktu. nanlar saf idi. Eski medeniyetlerin ve felsefelerin tesiri altnda yetimemilerdi. Baka kavimlerle karmadklar iin lisan zevkleri bozulmamt. yetler ve onlarla alakal hadiseler arasndaki irtibatlar biliyorlard. Kur'n iyice anlamak hususunda tam bir tevecchleri vard. Ondan tam manasyla istifade ettiler, ondaki manalar ruhlarna sindirmeye altlar. Anlayamadklar yetler hakknda, eitli vesilelerle
213

Yldrm, age, s. 22-23.

64

Peygamberimizin izahlarna da muttali olduklarn unutmamak lazmdr.214 Bununla birlikte sahabe arasnda tabiatyla, Kur'n anlama bakmndan seviye farklar vard. Kur'nla meguliyet, Peygamberle yaknlk, akli muhakeme kabiliyeti, Arap dili ve iirine vukuf, tarihi malumat derecelerine gre Kur'n hakkndaki bilgileri de farkl oluyordu. Bakara sresinin 187. yetinde geen beyaz iplik-siyah iplik ifadeleri bu konuda rnek olarak gsterilir.215 Sahabenin hem ilim hem de dier konularda ileri gelenlerinden olan Hz. Eb Bekirle Hz. merin dahi anlayamadklar yahut bilmedikleri yerler olabiliyordu.216 Rid Halifeler dneminde sahabenin Kur'n tefsiri konusundaki tutumu iki ekilde ortaya kyordu: Baz sahabiler problemler karsnda suskun kalmak yerine, kendi imkanlarn kullanarak Kur'n- Kermi tefsir etmeye ve ondan cevaplar bulmaya alyorlard. Fakat bir ksm sahabe de bu konuda tecviz yolunu semeyip Kur'n tefsiri hakknda sz sylemekten ekiniyorlard. Bu ikinci ksma giren sahabilerin en byk ekinme sebepleri Kur'n tefsir ederken kendi grlerinin de iin iine karmasyd. Hz. Peygamberin, Kendi reyiyle Kur'n hakknda sz syleyen (yorum yapan) kimse cehennemdeki yerine hazrlansn217 eklinde nispeten bu duruma denk debilecek bir ikaz da sz konusuydu. Fakat yle anlalyor ki ashabn btn buradaki rey kelimesini ayn ekilde anlamyorlard. Bahsi geen rivyet bn Abbs (v. 68/687) kanalyla bize gelmiti. bn Abbs zellikle Kur'n hakkndaki derin bilgisi ve onu tefsir edebilme kabiliyeti sebebiyle tercmnul-Kur'n lakabn alm bir sahabiydi. Dier yandan bn Abbs daha Hz. Peygamber hayatta iken rey yoluyla yetleri tefsir edebilen ve bu tefsirine itimat edilen bir kimseydi.218 Dolaysyla hadiste geen rey ile tefsir -ileride de aklanaca
214 215

216 217 218

Yldrm, age, s. 19-20. Sahabeden Adiy b. Htem buradaki gndz ve gece anlamna gelen beyaz iplik-siyah iplik ifadelerini lafzi anlamlaryla anlamt. Bkz. Taber, Cmiul-Beyn an Tevli yil-Kur'n, DrulFikr, Beyrut, 1998, II, 234. Suyt, el-tkn f Ulmil-Kur'n, II, 344. Tirmiz, Tefsrul-Kur'n, 1. Nasr sresi nazil olunca Hz. mer etrafndakilere Allahn yardm ve fetih geldii zaman yetinin anlamn sormu, onlar da ehirlerin ve byk saraylarn fethedilmesi anlamna geldiini sylemilerdir. Ayn soruyu bn Abbsa soran Hz. mer, Hz. Muhammede kendi lmn bildiren bir haberdir cevabn alnca, Ben de senin gibi anlyorum demitir. Bkz. Taber, Cmiul-Beyn an Tevli yil-Kur'n, XV, 434.

65

zere- mutlak anlamda yasaklanm bir tefsir tarz olmamaldr. Daha ziyade bu, mukaddem bir fikri veya bir mezhebi teyit etmek iin yeti heva ve hevese gre tefsir etmektir.219 Dier yandan yasaklanan rey ile tefsirin kapsamna, sadece Hz. Peygamberin aklamasyla bilinebilecek mkilleri, kiinin kesin bir tarzda kendi fikrine ba vurarak tefsir etmesini de dahil edebiliriz.220 Sahabe arasnda Kur'n- Kermin tefsiri hususunda baz ihtilaflar ortaya kabiliyordu. ok ciddi boyutlarda olmayan bu ihtilaflar bize sahabenin tefsirinin bilgisel deeri hakknda da ipucu vermektedir. yle ki bu ihtilaflar, sahabenin tefsiri sadece Hz. Peygamberden almadn, zellikle ihtilaflarn vuku bulduu yerlerde kendi grlerini ortaya koyduklarn da gsterir. Zira herkes btn tefsiri Hz. Peygamberden alm olsayd ihtilaflar ortaya kmazd. Dolaysyla sahabenin btn konulardaki tefsirini deil, sadece sebeb-i nzul konusundaki beyanlarn msned kabul etmek daha doru olacaktr.221

2. Tabiler Dnemi
Drt halife devrinde ve takip eden dnemlerde gerekletirilen fetihler sonrasnda, bu fetihlere katlan sahabilerden bazs fethedilen yerlere yerleiyorlard. Oralarda bir yandan slm tebli ederken bir yandan da eitli ilm faaliyetler icra ediyorlard. Bu faaliyetlerine talebe olarak katlan ve sahabeyi takip eden nesil, tabiiler (sahabeyi takip edenler, onlara tabi olanlar) diye isimlendirilmilerdir. Bu kimseler arasndan slm tarihinde sz sahibi olmu byk limler yetimitir. Tabii limlerinin ilgin bir yan, onlarn byk ounlukla Arap olmayan kimselerden olulardr. Genel olarak mevl ad verilen bu insanlar, ilme deer verip onunla megul olmular ve bu konuda byk baarlar elde etmilerdir. Mevl, mevla kelimesinin ouludur. Genel olarak kleler iin kullanlan bu kelime Arapada iki zt anlama gelen kelimeler arasndadr. Kleye de, efendiye de mevl denir. kisinin arasn ayrmak iin azat edene mevl-y al, azat edilene
219 220 221

Cerraholu, Kur'n Tefsirinin Douu ve Buna Hz Veren Amiller, s. 14. Cerraholu, age, s. 14. Ko, age, s. 160.

66

mevl-y esfel denir. Bu ikincisi mevl eklinde oul yaplr ve daha ziyade byle kullanlrd. Araplar, Arap olmayan Mslmanlara mevldan baka hamr, ecim ve ulc derlerdi.222 Mevl snf bilhassa ilm alanda kendini gstermi ve dnemin byk limlerinden pek ou onlarn iinden yetimitir. Hatta bu konuda yle byk bir ilerleme kaydetmilerdi ki bir dnem btn mehur slm ehirlerinin ilimde otorite saylan kimseleri mevlden mteekkil hale gelmiti.223 Bunun yannda mevl eitli meslek alanlarnda da ileri kmtr ki bu durumun ncelikli sebebi, fatih-muharip snf kimliini nemli lde koruyan Araplarn ilim konularn ve dier sava d alanlar onlara brakm olmasdr.224 Dier yandan bu grubun ilimde derinleme sebeplerinden bir bakas da, zellikle Arap milliyetilii ve ekonomik baz sebepler yznden225 kendilerine uygulanan siys basklardr. Mevl, zellikle Emevler dneminde ikinci snf insanlar olarak grlmlerdir. Hatta bu durumu yanstan baz vecize tarzndaki ifadeler fkh kitaplarna dahi girebilmitir.226 Onlar, ilimde ilerlemeyi, ite bu bask ortamnda bir sosyal stat elde etme arac olarak kullanmlardr.227

222 223

224

225

226

bn Manzr, age, XV, 405; Demircan, slm Tarihinin lk Dnemlerinde Arap-Mevl likisi, s. 46. Muceml-Bldn sahibi bu konuda unlar syler: Abdile (Abdullah b. Abbs, Abdullah b. Zbeyr, Abdullah b. Amr b. el-s, Abdullah b. mer) vefat ettikten sonra, fkh btn beldelerde mevlde idi. Mekke ehlinin fakihi At b. Eb Rebh, Yemen ehlinin fakihi Tvs, Yemme ehlinin fakihi Yahya b. Kesr, Basra ehlinin fakihi Hasen el-Basr, Kfe ehlinin brahim en-Neha, am ehlininki Mekhl, Horasan ehlinin fakihi de At el-Horasn idi ki bunlarn hepsi mevl idiler. Medneye gelince Allah Tel oraya Kureyli birisini nasib etmiti. Medne ehlinin fakihi Sad b. elMseyyeb idi. Hamev, Ykut b. Abdullah, Muceml-Bldn, Drul-Fikr, Beyrut, trs, II, 354. Araplarn ilmi kmsedikleri, ilme deer vermedikleri ve bu sebeple ilmn mevlye kald eklindeki grler byk oranda abartl grler olmaldr. Araplarn bu tutumlaryla alakal kimi rivyetler olsa da unutmamak gerekir ki mevlye ilim konusunda nderlik ve hocalk yapan kimseler Araplardr. Fakat fetihler ve idar iler sebebiyle bu alanda Araplar devamllk gsterememilerdir. Bkz. Yiit, ag.md, XI, 101. Hacccn valileri, mevlnin (ehlz-zimme) mslman olmas ve byk ehirlere yerlemesi sebebiyle hara gelirlerinin azaldn bildirmilerdir. Bunun zerine Haccc Basra ve dier vilayetlere yaz yazarak bu durumda olan insanlarn geldikleri yerlere zorla geri dndrlmelerini emretmitir. Bkz. Taber, Trhut-Taber, VI, 381; bnl-Esr, age, IV, 465. Mehur Hanefi fkh kitab el-Hidyede, Araplar kendi aralarnda birbirinin dengi, mevl de kendi aralarnda birbirinin dengidir eklinde bir hadis yer almaktadr. Merginn, Burhnuddn Ali b. Eb Bekr, el-Hidye, Thk: M. Muhammed Tmir-H. r Hfz, Drus-Selm, Khire, 2000, II, 484. Fakat ayn eserin hadislerinin tahricinin yapld Nasbur-Ryede bahsi geen hadisin munkat, mnker hatta uydurma (mevz) olduu belirtilmektedir. Zeyla, Cemlddn Eb Muhammed Abdullah b. Ysuf, Nasbur-Rye, Thk: Ahmed emsddn, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, 1996, III, 249-250. Ayrca Keful-Hafda, Araplar, Acemlerin efendileridir eklinde bir sz yer alr. Kitabn mellifi Acln bu szn bir hadis olmadn ama anlam asndan doru olduunu syler.

67

Tbilerin dnemi, Hicr I. asrn ikinci yarsyla II. asrn ortalarna kadar olan zaman dilimine iaret eder. Tabiiler dneminden nceki zaman dilimi, tefsir ilmi bakmndan yalnzca basit bir n aama idi. Bu dnemde ise Kur'n tefsiri konusunda daha ileri bir aamaya geilmi, tefsir mstakil bir konu olarak uzmanlarnn ilgilendii bir ilim dal haline gelmeye balamt. zellikle byk oranda eski kltrleri ve dinlerinin kalntlarn bnyelerinde barndrarak slmlam mevlnin tefsirle ciddi biimde megul olmalar, daha nce grlmemi kimi tefsir hareketlerinin ortaya kmasna zemin hazrlamtr.228 Tbiler dnemi tefsirinin, sahabe tefsirinden ayrlan birtakm zellikleri bulunmaktadr. sriliyyatn kullanlmas, gayba dair serbest yorumlar yaplmas, mezhebi tasavvurlarn tefsire konu edilmesi ve farkl kltrlerden etkilenmelerin yorumlara aksetmesi phesiz ki tabiin tefsirini farkl klyordu. Tbiler dneminde mfessirin kendi grn (rey) p plana karmas daha bariz olarak mahede edilebilmektedir. Bununla birlikte onlarn rey ile tefsirlerinde takip ettikleri yol, sadece kendi fikirlerini deil, bulunduklar cemiyetin tasavvurlarn, harika ve hurafelerle birlikte aksettirmeleriydi.229 Ancak tbiler dnemi tefsirini farkllatran yalnzca tefsirin ieriine ynelik deiimler deildi. Btn bunlarn tesinde tefsir biim deitirmiti. Artk basit ihtiyalar gzeten ve daha tesine gemeyen tefsir yaklam, yerini sistematik olarak Kur'nn btnn tefsire konu eden anlaya brakmt.230 Mesela Said b. Cbeyr (v. 95/713), Mchid (v. 103/721), Katde (v. 117/735) ve Sdd (v. 127/745) gibi nde gelen tabii limleri tefsir ilmiyle zel olarak ilgilenmilerdir. Tefsir tarihi ile ilgili kaynaklarda bu dnemde yaayan baz tabii limlerinin tefsire dair teliflerini grmek mmkndr.231

Acln, smail b. Muhammed b. Abdlhdi, Kefl-Haf, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, 1997, II, 54. Mevlinin Araplar tarafndan aalanmasna en iyi rnek ise Emevler dneminde Araplar arasnda yaygn olan u szdr: Namaz ey bozar: Eek, kpek ve mevl. Bkz. Havf, Ahmed Muhammed, Edebs-Siyse fil-Asril-Emev, Drul-Kalem, Beyrut, 1965, s. 476. 227 Demircan, slm Tarihinin lk Dnemlerinde Arap-Mevl likisi, s. 142. 228 Cerraholu, Kur'n Tefsirinin Douu ve Buna Hz Veren Amiller, s. 107. 229 Cerraholu, age, s. 107. 230 Cerraholu, Tefsir Tarihi, I, 153. 231 Suyt, el-tkn f Ulmil-Kur'n, IV, 485-486; Cevdet Bey, Tefsir Usl ve Tarihi, Haz: Mustafa zel, Kayhan Y., stanbul, 2002, s. 103-108; Bilmen, age, I, 189-190; Zeheb, Muhammed Hseyin,

68

Dier yandan, her ne kadar tabiilerden Said b. Cbeyr (v. 95/713), Kur'n okuyup sonra da onu tefsir etmeyen kii, kr -veya bedev- gibidir.232 diyerek Kur'n tefsir etmeyi tevik ediyorsa da bu dnemdeki deien ve genileyen tefsir anlayn btn tabiilerin benimsediini sylemek doru olmaz. Zira ayn dnem ierisinde Kur'n- Kermi tefsir etmekten saknan kimi tabiiler mevcuttu. Bu anlayta olanlarn durumunu en gzel bir biimde ortaya koyan herhalde Ubeyde es-Selmnnin u davran olsa gerek. Muhammed b. Srn (v. 110/728) yle diyor: Ubeydeye Kur'ndan bir ey sordum. O bana, Allahtan kork ve doruluktan ayrlma. Kur'nn ne hakkndan indiini bilen insanlar gp gitmitir dedi.233 Bu ifade bize gsteriyor ki bu ekingenliin yaand dnemde tefsir faaliyetleri fazlasyla genilemi ve neredeyse herkes Kur'n tefsir eder olmutur. Ubeyde ise bu durumu pek ho karlamamakta ve Kur'n tefsir edebilmek iin onun nzul tarihine vukufiyeti n plana karmakta ve tefsir edenin sorumluluunun byklne iaret etmektedir. Ayn tavr srdren kimselere Said b. el-Mseyyeb (v. 94/712) Him b. Urve ve elAsmayi (v. 217/832) de rnek olarak verebiliriz. Onlar da yaklak olarak ayn sebeplerden dolay Kur'n- Kermi tefsir etmekten ekinmilerdir. Yine tabiilerden Mesruk b. el-Ecda (v. 63/683), Tefsirden kann. nk o, Allahtan rivyette bulunmak anlamna gelir234 demek suretiyle bu sorumluluu daha derinden hissettirmitir. Baz tabii limlerinin tefsir konusundaki bu ekingenliinin bir sebebi de tefsirle itigal eden kimselerin siysetle olan ilikileriydi. Tabiilerden olan mfessirlerin hayatlarna ait bilgiler, onlarn hemen hepsinin birer frkaya mensup olduu ve onlarn zamanlarna ait fikri ve siys hareketlere tamamen itirak ettiklerini gsteriyor. Ayrca zellikle Emev hkmdarlaryla aras iyi olan ve onlarn istei zerine tefsir kaleme alan mfessirler de vard. Mesela tabiilerin ileri gelenlerinden ve bn Abbsn nde gelen talebelerinden olan Said b. Cbeyr bu duruma rnek olarak gsterilebilir. Emev halifesi Abdlmelik b. Mervn (v. 86/705) tefsir alannda sz sahibi olan Said b.
et-Tefsr vel-Mfessirn, I, 70-98; Abdullah, Msid Mslim, Gelime Dneminde Tefsir, Terc: Muhammed elik, Yeni Akademi Y., stanbul, 2006, s. 40-41. 232 Taber, Cmiul-Beyn an Tevli yil-Kur'n, I, 57. 233 tb, age, III, 408. 234 rnekler iin bkz. tb, age, III, 408-409.

69

Cbeyrden bir tefsir yazmasn istemi, o da bu talebi yerine getirmiti. Kaynaklar, bu tefsirin, devletin resmi arivinde (devvn) muhafaza edildiini, daha sonra da At b. Dnr tarafndan bulunup rivyet edildiini kaydetmitir.235 Bu ekilde tefsir yazan kimseler mutlaka siys iradenin grleri dorultusunda kalem oynatmtr denilemez fakat siys iradeyle, zellikle de Emev hkmdarlaryla bu kadar yakn olmalar baz limlerin tefsir konusunda olumsuz bir tavr sergilemelerine sebep olmu olabilir. te yandan, ortaya klarnda siys tavrlarn da byk rolnn olduu frkalarla yakn temasta olan insanlarn her zaman iin Kurnn tefsiri konusunda salkl eyler sylediini var saymak doru olmaz. Baz limler, ahsi zayflklar sebebiyle siys fikirlerin etkisi altnda kalm olabilirler. Bu gibi sebepler yznden ortaya kan tefsir rnleri baz limlerin Kur'n- Kermin tefsir edilmesi hususunda ekingen tavr taknmalarna sebep olmutur.236

235 236

Bkz. Zeheb, Muhammed b. Ahmed b. Osman, Mznul-tidl f Nakdir-Ricl, Thk: Al Muhammed el-Becv, Drul-Marife, Beyrut, 1963, III, 70. Cerraholu, Kur'n Tefsirinin Douu ve Buna Hz Veren Amiller, s. 110.

70

KNC BLM HCR II. ASIRDA SYS VE LM DURUM

71

I. SYS DURUM
A.GENEL DR DURUM
1. Emevler Dnemi
Emevler Devletinin bana gemeden nce uzun yllar am valilii yapan I. Muviye, genileyen slm toplumunu Bizans ve ran devletlerinden etkilenerek sistemli bir idaresi olan byk bir devlet haline getirmeye alt. Tercih ettii saltanat sistemine gre olu Yezdi veliaht tayin etti. Kendisinden sonra gelen halifeler de ayn yntemi takip ettiler. Bu sistemde biat yine vard, fakat halk istediine deil, hanedann istediine biat etmek zorundayd.237 Yeni halifenin i bana geldii gn, ahali ehrin merkez camiinde toplanr ve biat verirlerdi. Bu ii, eyaletlerde halife adna valiler yapard.238 Emevler devrinde slm Devletinin idar taksimat be byk eyalet eklinde belirlenmiti: 1- Hicaz, Yemen ve Arabistann dier ksmlar merkez bir genel vali tarafndan idare ediliyordu. 2- Irak- Arap, Irak- Acem, Umman, Bahreyn, Kirman, Sicistan, Kbil, Horasan ile Maverannehir ve Pencabn bir ksm Kfe genel valiliine bal olarak idare ediliyordu.

237 238

Algl-etin, age, III, 141. Algl-etin, age, III, 141.

72

Horasan ve Maverannehir blgeleri, Kfe valiliince (Irak Genel Valiliince) tayin edilen ve Mervde oturan bir vali tarafndan idare edilirdi. Keza Bahreyn ile Umman, Basrada oturan valilerce; Sind ve Pencap blgeleri ise ikinci derecede bir vali tarafndan idare edilirdi. 3- el-Cezire, Azerbaycan ve Kk Asyann (Anadolu) bir ksm, genel valiye balyd. 4- Msr, Emevlerde drdnc eyalet saylr ve Msr valiliince idare edilirdi. 5- Eyaletler arasnda en genii frkiye idi. frkiyenin snr Msrn bat snrnn bittii yerden balyor, Kuzey Afrikann tamamn, spanyay, bir dnem iin Gney Fransay, Sicilya, Sardunya ve Balear adalarn iine alyordu. frkiye genel valisi Kayravanda oturur, Tancada, Akdeniz adalarnda ikinci derecede valiler bulunur, spanya ise Kurtubada oturan bir vali tarafndan idare edilirdi.239 Eyalet merkezlerinde genel valiler, eyalet merkezine bal vilayetlerde ikinci derecede valiler, mlki ve askeri idareden sorumlu idiler. Vilayetlerdeki vali ve kumandanlar, eyalet merkezindeki umumi valilere, umumi valiler de halifeye bal idiler.240 Ancak vilayetlerde Shibl-Harc adl mstakil bir memurluk vard ki bunlar dorudan doruya halife tarafndan tayin olunurdu. Bununla beraber vilayetlerde devlet otoritesini valiler temsil eder, dolaysyla vergi ilerini takip ederlerdi. Hakimler, yanlarnda grev yapacak kimseleri kendileri belirleme imknna sahip idiler. Mslman olmayanlar, kendi hakimleri nnde yarglanyorlard.241 Devletin ilk zamanlarnda btn dier tayinlerde olduu gibi valiler de ya ehliyet ve liyakatlarndan veya hanedana hizmet ve sadakatlarndan dolay tayin edilirlerdi. Zayflama dneminde ne yazk ki liyakat art fazla aranmad ve daha ok sadakat tercih edildi. Fakat hanedana sadk olan her vali, halkn gznde meruiyet kazanamyordu.

239

Algl-etin, age, III, 142; Ateken, smail Hakk, Devlet Gelenei Asndan Hiam b. Abdlmelik, Ankara Okulu Y., Ankara, 2001, s. 36-37. 240 Hitti, age, I, 354. 241 Hitti, age, I, 354.

73

Dolaysyla skntlar ortaya kyordu.242 Dier yandan valilerin ikamet ettikleri yerler de son zamanlardaki skntlarn sebebi oldu. yle ki, II. Yezde kadar umumi valiler, eyalet merkezlerinde otururlarken bundan sonra baehirdeki kklerinde oturmaya ve eyalet merkezine vekil gndermeye baladlar. Fakat vekiller genellikle asl valiye yaranmak iin abalyor, hizmetleri aksatyorlard.243 Hicr II. asrn balar Emevlerin son dnemlerine tekabl eder. Bu zaman diliminde Emevler artk kabile hayatndan tamamen uzaklam ve bir imparatorluk olma yolunda ilerlemilerdir. Snrlar genilemi ve sorunlar artmtr. zellikle Bizans ve ran idar sistemleri Emevlerin rnek ald sistemler olmutur. Fakat Emev Devleti gerek kabilecilik ve milliyetilik, gerekse valilerin baz yanl tavrlar sebebiyle, zaten btn mr boyunca yaam olduu meruiyet sorununu iyice skntl bir hale sokmutur. Neticede II. asrn ilk yars henz dolmadan bu idar sistem kmtr.

2. Abbsler Dnemi
Emevler devrinde olduu gibi Abbslerde de biat, meruiyetin temel kaynaklarndan biri ve en nemlisi olarak grld iin halifeler biat alma iini her zaman nemsemilerdir. Fakat burada da biatn verildii kimse hanedann setii kimseydi. Bununla birlikte slm toplumu artk saltanat sistemini benimsemi grnyordu. Zira Abbs halifeleri de hayatta iken veliaht tayin ederlerdi ve bu konu artk eletirilmiyordu. lkenin ileri gelenleri; kadlar, ordu kumandanlar, mlki ve askeri rical, veliahdn huzuruna gelerek biat ederler, sadakatlarn arz ederlerdi. Halife ldnde biat resmi tekrarlanrd.244 Biat alma ilemi Abbsler devrinde artk kurallar belirlenmi ve geniletilmi bir tren halini almt. Bu durum artk Araplar arasnda bir devlet geleneinin iyice yerlemeye baladnn gstergelerinden biridir. Zira kkl devlet ve imparatorluklarda bu trden protokol kurallarna her zaman nem atfedilmitir.

242 243

Algl-etin, age, III, 143. Algl-etin, age, III, 143. 244 Algl-etin, age, III, 407.

74

Emevler zamanndaki idare bir eit otokrasi idi. Abbslerden ilk be halife zamannda da idare az-ok otokrasi idi. Otokraside halife, ynetime katlan btn kuvvetlerin stndedir. Hkmetin idaresiyle ilgili btn iler onda biterdi. Vezir, yardmcs durumundayd. Halife adna memurlar tayin eder, azleder, devletin gelir ve giderlerini ayarlar, mlki-askeri ilere bakar, ayrca halifeye mstearlk hizmetinde bulunurdu.245 Eyaletler Abbslerde de valiler (mil veya emir) tarafndan ynetilirdi. Bu valiler halife veya yetkili vezirler tarafndan tayin edilirdi. Valiler uzun sre ayn eyalette kalamazlard.246 Abbsler dnemindeki vilayetler ve eyalet merkezleri yaklak olarak Emevler dnemindekiyle aynyd. Bu tarz bir idar taksimat eski Bizans ve ran Devletlerindekiyle genellikle uyum arz ediyordu.247 Adem-i merkeziyet Abbs-Arap devletinde her tarafta geerli olan bir ynetim tarz idi. Bu sebeple her vilayet kendi kendisini idare ederdi. Hkmet zellikle vergiler zerinde nemle durur ve ilerin yerli yerince yrtlp yrtlmediini denetler, zirai yatrmlar ve sulama sahalar ile ilgili almalar kontrol ederdi.248 Grld zere Abbsler dnemi artk slm toplumunun Ortadou merkezli byk bir imparatorluk ekline dnt bir dnemi iaret eder. phesiz ki bu imparatorluk, idar sistemde kendinden nceki veya komu olduu byk devletleri rnek alm, onlarn birok metodunu benimsemi ve bunlar kendi bnyesine uydurarak geni snrlara yaylan devleti uzun yllar ynetmeyi baarmtr.

245 246

Hitti, age, I, 487; Algl-etin, age, III, 408. Algl-etin, age, III, 411. 247 Hitti, age, I, 352. 248 Algl-etin, age, III, 418-419.

75

B. SYS-TKD AKIMLAR
1. Siys-tikd Akmlarn Ortaya knda Etkili Olan Sebepler (Arkaplan)
Siys-itikd halifeliinin ikinci akmlar diye isimlendirdiimiz itibaren tarih oluumlar, Hz. yerlerini Osmann almaya

yarsndan

sahnesindeki

balamlardr. Bu srete meydana gelen nemli olaylarn odak noktasn esasnda hilfet meselesi oluturmaktayd. Hz. Peygamberin vefatndan sonra, idareyi kimin stlenecei sorunu, halledilmesi gereken bir problem olarak ortaya kmt. Fakat en azndan ilk iki halifenin zamanlarn geirinceye dek bu mesele halledilmi oldu. Ne var ki nc halifeden itibaren eski anlamazlklar tekrar gn yzne kmaya balad. O dnemden balayarak, birbirinden farkl dncelere sahip ok sayda mezhep ortaya kt.249 Bu mezheplerin ounluu muhalif karakterdeydi. Muhalefet ettikleri ey ise temel olarak iktidar ve onun ald kararlard.250 Bu durum da, bahsi geen mezheplerin itikd olduklar kadar -hatta daha fazla- siys olduklarn gstermektedir. Siys-itikd akmlarn grnr hale gelmeleri Hz. Osman dneminin sonlarna denk gelir. Fakat bu tefrika, ortada hibir ey yokken, aniden vuku bulan bir blnme ve mezhepleme hali deildir. Hicaz blgesindeki Araplar genel olarak zaten bir ayrmn iindedirler. yle ki, Arap gelenei, kabileleri kuzey (Adnanler) ve gney (Kahtanler) Araplar olmak zere iki ksma ayryordu. Bu ayrm kabileler baznda Kays-Kelb veya Mudar-Rebia olarak da isimlendirilebilir. Bu kabileler arasnda slmdan nce grlen rekabet ve savalar slmiyetle birlikte byk apta ortadan kalkmt. Fakat Hz. Peygamberin vefat etmesi ve onun halifesi olarak Kureyten yani Mudaroullarndan birisinin gemesi, kuzeylileri yani Rebiaoullarn harekete geirmiti. te riddet olaylarnn temelinde bu kkl ayrm yatyordu. Kuzeyli Araplar zekt vermeyi reddederek gneyli Araplarn hkimiyeti altna girmek istemediklerini belirtiyorlard.251 Bunda Mekke fethinden sonra Mslman olan kabilelerin byk ounlukla siyseten Mslman olmalarnn da rol vardr. Onlar
249 250

Miquel, Andre, slm Medeniyeti, Gerek Hayat, stanbul, 2003, s. 79. Ay, age, s. 111. 251 Cbir, slmda Siyasal Akl, s. 304.

76

Mslman olmakla Raslullahn devletinin nderliini tanm oluyorlard. Ama o dnyadan ayrlnca iktidara bir ekilde ortak olmalar gerektiini dndler ve zekt vermekten ekindiler.252 Ne var ki bu isyan hali fazla uzun srmeden bastrld. Hz. mer dneminde bir tedbir olarak bu kabileler yeni kurulan ordugh ehirlerinde belirli yrelere yerletirildiler ve atmalar engellendi. Emevlerle birlikte kuzey ve gney Araplar arasndaki srtme tekrar gn yzne kt. Sonraki zamanlarda ise devlet otoritesinin zayf olduu her dnemde ayn sebebe bal olarak ok kanl olaylar meydana geldi.253 Emevler dnemi, siys-itikd akmlarn belirgin hale gelmesinde oka etkisi olan bir dnemdir. Emev ailesi slmi dnemde olduu gibi cahiliye dneminde de Mekkede etkin bir nfuza sahip olan bir aileydi. Adn atalar meyye b. Abdemsten alan bu kabile, Mekkenin ve Kbenin idaresiyle ilgili olarak kabileler arasnda datlan grevlerin en nemlilerinden olan bakumandanlk vazifesini yrtyordu.254 Hz. Peygamber slm tebli etmeye baladnda meyye ailesi onun karsnda yer almt. Hz. Peygambere kar sadece muhalefet etmekle kalmadlar, insanlarn slma girmelerine de engel oldular.255 Mekkenin fethinden sonra, biraz da aresizlik iinde slm kabul eden Emev ailesinin ileri gelenleri, slma katlma hususunda ge kalm olmalarna ramen idar konularda tecrbeli olduklar iin erken tarihlerden itibaren eitli mevkilere getirildiler.256 Raid Halifelerden sonra, slm tarihinin en skntl dnemleri Emev ailesinin diryetli bir ferdi olan Muviye b. Eb Sfyann hilfete gemesiyle son bulmu oldu. Hatta tarihiler, Muviyenin belli bir dzen salayp skneti temin etmesi sebebiyle onun hilfete getii yln birlik yl olarak isimlendirildiini sylerler.257 Muviyeyle birlikte slm tarihinde yeni bir dnem de balam oldu. Kendinden nceki halifeler halfet raslillh (Allah resulnn halifesi) veya emrl252 253

Cbir, age, s. 331. Yldz, Abbsler, DA, stanbul, 1988, I, 31. 254 Aycan, Saltanata Giden Yolda Muviye Bin Eb Sfyn, s. 21; Yiit, ag.md, XI, 87. 255 Yiit, ag.md, XI, 88. 256 Yiit, ag.md, XI, 88. 257 Taber, Trhut-Taber, V, 324; bn Kesr, Ebul-Fid mdddn smail b. mer, el-Bidye venNihye, Mektebetl-Marif, Beyrut, 1981, X, 49.

77

mminn unvann kullanmken258 Muviyenin halfetullh (Allahn halifesi) nvann kullanmas bu yeni dnemi aslnda ksaca zetlemektedir.259 O, slm toplumunu saltanat idaresiyle tantrm oluyordu. Dier yandan Emevlerle birlikte, Hz. Peygamberin hayattan silmeye alt kabile taassubu ve soyla vnme gibi baz cahiliye adetleri tekrar geri dnecekti260 ki siys-itikd akmlarn ortaya kmasnda bunlar da etkili birer unsurdur. Yukarda da belirtildii zere meruiyet asndan skntl zamanlar yaayan Emev iktidarnn halk ile iyi geinememesi kanlmaz bir sonu olmutur. Halk zerinde uyguladklar ayrmc ve baskc politikalar sebebiyle slm toplumunda Emev aleyhtar birtakm siys ve itikd oluumlar meydana gelmitir. tikadi tartmalar, siys olarak yaanan baz hadiselerin yorumlanmas neticesinde ortaya kmtr. Bu yorumlamalar bir taraftar ve partizan edasyla yapld iin, gerekten hakl olan tespit etmekten ziyade bir stnlk yar iinde kotarlmaya allmtr. Emev iktidarndan honut olmayan gruplar, kendi dncelerine mesnet tekil edecek naslara sarlnca, iktidar asla brakmamak zere ellerinde tutmak niyetinde olan Emevler de ayn siyseti izleyerek naslardan medet umma yoluna gitmilerdir. Bu durum, devletin kurucusu Muviye ile balamtr.261 Siys konularda kamplamalarn younlamas Hakem olayn takiben balamt. Bu dnemde taraflar siys konulardaki grlerini dinin araclyla temellendirmeye giritiler. Zira din en byk meruiyet kaynayd. Temeli din ile salamlatrlm siys grler vazgeilmez kabul edilebiliyordu. Zamanla Emevlerin cebir anlayn dinden destek alarak iyice yerletirmeye almalar, cebir kartlarn da ayn silahla silahlanmaya sevk etti. Onlar da Emevlerin dnyevi iktidarlarn slah etmek ya da deitirmek konusundaki siys grlerini naslardan destek alarak savunmaya gayret

258

Hz. Eb Bekre Ey Allahn Halifesi diye seslenilince, Ben Raslullahn halifesiyim cevabn vermitir. Suyt, Trhul-Hulef, s. 72. 259 Yiit, ag.md, XI, 88. 260 Nedv, age, s. 25. 261 Cbir, slmda Siyasal Akl, s. 590; Watt, WillADm Montgomery, slm Nedir, Terc: Elif Rza, Birleik Y., stanbul, 1993, s. 203; Aycan, Saltanata Giden Yolda Muviye Bin Eb Sfyan, s. 66, 139, 176.

78

ettiler.262 Ayn ey byk gnah ileyenin durumunun tartlmasnda da grlyordu. Bu mesele hem ortaya k hem de daha sonra ald ekil itibariyle esasnda siys iktidara ynelik bir muhalefetin rnyd. Ama rneklerine bakldnda bu siys konunun da naslardan
263

destek

alarak

itikd

bir

veheye

brndrld

grlebilmektedir.

Mevlnin durumu da Emevler dnemindeki siys ve itikd oluumlarn sebepleri arasndadr. Mevlye kar Emevlerin tutumu, onlar Sdk birer tebaa olmaktan uzaklatrd. Onlar da Emevlere kar olan memnuniyetsizliklerini, onlara ynelik siys ve dini hareketlere destek vererek gsterdiler. Zamanla bu konuda Emevlerin beklemedikleri biimde etkin bir hale geldiler.264 Emevleri takip eden Abbsler dnemi, bir anlamda artk mezheplerin gelime ve sistemlemelerini tamamlad dnemdir. Abbsler ilk halifeden balayarak, kendi hanedan ve iktidarlarna kar aleni ve fiziksel bir saldr olmadka halk Emevler kadar sknt iinde yaatmamlardr. Rahatlk ierisindeki halkn arasndan yeni ve muhalif akmlar ok fazla ortaya kmam, daha ziyade gemi dnemde ad konmu olan siys ve itikd akmlar kendilerini daha belirgin klmlardr. Bu dnemde en ok adndan sz edilebilecek mezhep phesiz Muteziledir. Mutezilenin en nde gelen immlar bu dnemde yetimi, kendi fikirlerini rahata yaymlar ve zaman zaman resmi makamlarca kabul bile grmlerdir. Dier yandan ayn dnemlerde, ounluun sesi konumundaki Ehl-i Snnet de kendi i btnln ve sistematiini oluturmutur.265 slm toplumunda ortaya kan siys ve itikd akmlarn belirleyici etkenlerinden birisi olarak da Kur'n- Kerm zikredilegelir. Kur'nn bizzat kendisinin ihtilafa delalet ettii baz limler tarafndan sylenmitir. Bu tr sylemlerin en nls phesiz Halife Mehdi zamannda Basra kadl yapan Ubeydullah b. el-Hasene (v. 168/784) ait
262 263

Fazlurrahman, slm, s. 79. Ay, age, s. 24. 264 Aydnl, Osman, Mezheplerin Oluum Srecinde Mevlnin Rol, GF Dergisi, c. II, sy. 3, orum, 2003/1, s. 6. 265 Watt, slm Dncesinin Teekkl Devri, Terc: Ethem Ruhi Flal, Birleik Y., stanbul, 1998, s. 317; alkan, age, s. 40.

79

olandr. O, Kur'nn kendisinde frkalarn douuna amil olacak esaslar bulunduunu u szleriyle ifade eder: Kur'nn kendisi ihtilafa delalet ediyor. Kader ve Cebr iin Kur'nda asllar vardr. Bunlar hususunda kim ne derse isabet etmi olur. Bir kimse zniye mmin dese de, kfir dese de veya o fasktr, ne kfirdir ve ne de mmindir dese isabet etmi olur. O, kfirdir fakat mrik deildir veya o kfirdir, mriktir dese de isabet etmi olur. Zira Kur'n bu manalarn hepsine de delalet eder.266 Ubeydullahn bu szlerinin nasl bir ortamda sylendiini bilmiyoruz fakat aktr ki Kur'n- Kermin anlamlarna ve slubuna aina olan bir limin syleyecei szlere benzemiyor. Zira Kur'n- Kermi byle tasvir etmek, onun temellendirdii hakikatlerle badamamaktadr. Ancak Kur'n- Kerme lafzi bir yaklamla ksmen hakl gsterilebilecek bu yorum, Goldziherin kanaatine gre, Ubeydullahn kadlktan azledilmesinin gerekeleri arasnda saylabilir.267 Kanaatimizce siys ve itikd akmlarn ortaya knda etki bakmndan ncelik, Kur'n- Kermden ziyade iktidar etrafnda gelien siys olaylara ve bu konuda ortaya konan tepkilere verilmelidir. Topluma yle ya da byle biim verme hususunda o toplumun kurumlar daha fazla etkilidir. Siyset de bu kurumlardan en baskn olan olduu iin toplum dzeninin ald ekilde birinci dereceden etkili olmutur. Kur'n- Kerm bu olaylar hakknda sz syleyen insanlarn ellerinde adeta birer meruiyet arac olarak sonradan gelmitir. ktidar etrafnda gelien dnyevi hadiseler, siys-itikd akmlarn ortaya kmasnda ve ekillenmesinde birincil rol oynadklar gibi daha sonra naslarn yorumlanmasnda da kimi zaman etkili olmulardr. Hicr ikinci asr eine az rastlanr tarzda hareketli bir zaman dilimi klan siysitikd oluumlarn ortaya k sebepleri arasnda eski inanlarn da saylmas gerekir. Yeni fethedilerek slm beldeleri halini alan Kfe, Medin ve Hre gibi baz blgeler, slm ncesi dnemlerinden getirdikleri canl bir kltrel hayat bnyelerinde

266 267

bn Kuteybe, Tevlu Muhtelifil-Hads, Drul-Fikr, Beyrut, 1995, s. 51. Goldziher, Ignaz, slm Tefsir Ekolleri, Arapasndan Terc: Mustafa slmolu, Denge Y., stanbul, 1997, s. 197.

80

tayorlard. zellikle Hermetik inanlar268 buralarda yaygnd. Yemen blgesinde kendisini daha fazla hissettiren Hermetik Yahudilik, bu blgelere g eden kabileler vastasyla buralara tanm ve etkili olmutu. Fetihlerden sonra buraya gelen Mslmanlar bu eski inanlarla karlatlar. Ayrca buralarn Mslmanl kabul eden halklar eski inanlarn tmyle terk etmi olmuyordu. Zamanla buralarda husule gelen siys atmalarda ite bu eski inanlar eitli ekillerde rol oynamlardr.269 slm hzla yaylmasn srdrrken, kltr seviyesi Hicaz blgesi Araplarndan ok yksek olan kkl imparatorluk halklaryla karlayordu. Buralardaki insanlarn bir ksm ne kadar Mslmanl sese de beraberinde getirdikleri Msr, Roma ve Ssn etkileri, eitli siys ve itikd ayrmalara sebep olabiliyordu. te zellikle Hicr II. asrdaki mezhebi oluumlarda bu medeniyetin derin izlerini bulmak mmkndr.270 Hicr ikinci yzyl, slm tarihinin grd en hareketli asrlardan birisi olmutur. Bu hareketlilik hem sava alanlarnda hem de fikri mnakaalarda kendini gstermitir. Bu iki alan birok zaman dierinin sebebi yahut sonucu olmutur. Hz. Osman dneminin sonlarnda balayan tartmalar, Hz. Ali dnemindeki olaylarla mezheplemelere doru ynelmitir. Bu mezhepler Emevler dnemindeki kimi olaylardan da beslenerek gelimi ve genilemitir. Her biri ayr bir fikir dnyasn temsil eden bu mezhepleri tarihsel dnemlere ayracak olursak, tevilde Hricler ve ann yaklak olarak Hicr ikinci yzyln ortalarna kadar etkin olduklarn syleyebiliriz. Bu dnemde byk bir fikri karmaa ve siys kavga vardr. Hicr ikinci yzyln ortalarndan itibaren Mutezile ve Ehl-i Snnet vardr. Bu dnemde Hric etkisi azalm, a ise sistemleerek nispeten kendi kabuuna ekilmitir. Mutezile ile

268

269 270

Hermetik inanlar, Eski Msr kkenli olup daha ziyade evrenin srlarn simya ve by gibi faaliyetler yoluyla elde etmeye alan itikatlar btndr. Bkz. http://www.historicalsense.com/Archive/Hermetizm.htm 09 ubat 2008. Cbir, slmda Siyasal Akl, s. 545. Onat, Hasan, Mezheplerin nan Esaslarnn Sistemlemesinde Kur'nn Rol, I. Kur'n Sempozyumu, Bilgi Vakf Y., Ankara, 1994, s. 428.

81

Ehl-i Snnet arasnda kelmi problemlerin n planda olduu tevile dayal mnakaa devam etmitir.271

2. Hicr II. Asrdaki Siys-tikd Akmlar

Bahsi geen zaman diliminde, eitli kaynaklar gz nnde bulundurulduunda, deiik isimler altnda birok mezhep saylmaktadr. Fakat bunlar ierisinde en mehurlar Hriclik, a, Mutezile ve daha sonra grleri Ehl-i Snnet taraftarlarnca sahiplenilip devam ettirilecek olan Mrciedir.272 slm Kelmn oluturan temel meselelerde adlar en ok geen mezhepler bunlardr.273 Hicr II. asrn sonlarna kadar byk gnah ileyenin tekfir edilmesi ve zalim imma isyan denince Hriclik, immet denince a, tevhid ve adalet denince Mutezile, imann tanm ve iman-amel ayrm sz konusu olunca da Mrcie akla gelmektedir.274 Dolaysyla buradaki incelememize konu olarak sadece bu mezhepleri alm bulunuyoruz.

a. Hriclik
Sffin savan takiben meydana gelen Tahkm olay, Cemel hadisesinden275 sonra Mslmanlar arasndaki ilk ciddi kamplamann da balangc oldu. zellikle Hz. Ali tarafnda yer alan baz kimseler Tahkm olay sebebiyle hayal krklna uradlar. Hz. Osmann ehit edilmesiyle trmana geen olaylar artk daha ciddi bir hal ald. Tahkm olayna karar veren ve onu meru bir olay haline getiren Hz. Ali ve Muviye, daha nce Hz. Alinin safnda yer alan birok insan tarafndan artk hedef haline gelmiti. Bu insanlar Tahkm olay sebebiyle Hz. Ali ve Muviyeyi iddetle tenkit ediyorlard. Bu
271 272

alkan, age, s. 138. Kutlu, age, s. 291. 273 Nevbaht, Hasan b. Msa-Kumm, Sad b. Abdullah, i Frkalar, Terc: Hasan Onat vd., Ankara Okulu Y., Ankara, 2004, s. 86. 274 ehristn, Ebul-Feth Muhammed b. Abdlkerim b. Eb Bekr Ahmed, el-Milel ven-Nihal, Thk: Emr Ali Mehn-Ali Hasan Fr, Drul-Marife, Beyrut, 1998, I, 22. 275 Cemel Vakas: Hz. Aie (r.ah) ve beraberindeki yaklak 1000 kiilik bir topluluun, Hz. Osmann (r.a) kann talep etmek zere Mekkeden Basraya gidip orada Hz. Ali (r.a) ile savamas. Bu olayda Hz. Aie grubun liderliini yapt ve pahal bir deveye bindii iin byle bir isimlendirme yoluna gidilmitir. Bkz. Algl-etin, age, II, 482-483. Tahkm Olay: Hz. Ali ile Muviye b. Eb Sfyn arasndaki Sffn sava devam ederken, bu anlamazln, iki tarafn tayin edecei hakemler yoluyla zlmesi teklifinden hareketle gerekleen olay. Tahkm olaynda Hz. Alinin hakemi Eb Ms elEar, Muviye b. Eb Sfynn hakemi ise Amr b. el-s olmutur. Bkz. Algl-etin, age, II, 510511.

82

dnceye sahip insanlar daha sonra Hricler adn alacakt.276 Bu adla anlmalar, Hz. Aliye kar km olmalar (hurc=isyan) veya Medyine kp gitmi olmalar ya da toplumdan ayrlm olmalar dolaysyladr. Emevler dneminde kendilerine verdikleri isim, canlarn Allah yolunda satanlar anlamndaki urttr.277 Her ne kadar Hricler Hz. Ali ve Muviye b. Eb Sfyna kar ktlarsa da bu durum Muviyenin iine yarad. Zira o, bir ekilde Halifeye isyan bayra almasnn sonunda kendi iini kolaylatracan dnyordu. te bu vazifeyi, daha ok lde yaayan, meden hayata intibak etme gl eken bedev Araplar stleniyordu.278 Hricliin ortaya knda, bahsi geen bedevlik karakterinin nemli bir rol vardr. Basra ve Kfe ehirlerini vatan edinmi, Temm kabilesine mensup bedevler ekonomik anlamda refah iinde yaayan insanlar deildi. Fetihlerden sonra da dier Arap kabileleri refah ve lks iinde yaarken bunlar daha skntl bir hayat sryorlard. Bedevlik karakterlerine bu toplumsal durumlar da eklenince, siys ortamn fevkalade kark olduu byle bir zamanda onlarn isyan bayran amalar anlalr bir durum haline geliyordu. Esasnda ekonomik ve siys olan bu isyana onlar etkili bir destekleyici unsur buldular: Din. Zira ortada esasnda dinden kaynaklanan bir sorun yoktu. Fakat onlar iktidar iin savaan gruplarn hepsine birden cephe alrken l hkme ill lillh (Allahtan bakasnn hkm [iktidar] kabul edilemez) dsturunu kullandlar.279 Bu sz phesiz doru bir szd, fakat kendisiyle yanln kast edildii doru bir sz.280 Hriclerin iki temel ilkesi vardr: 1- Halifeler ve uygulamalaryla ilgili yarglar. Onlar ilk halifeyi ve uygulamalarn ver, Hz. Osmann ilk alt yln tanrlar. Son alt yl, onun kfrde olduunu sylerler. Onlara gre Hz. Alinin biat geerlidir. Hilfeti ise Tahkm olayna kadar geerlidir, sonrasnda o da kfrdedir. Cemel ve

276 277 278 279 280

Gnal, Mustafa, Hz. Ali Dnemi ve Siyset, nsan Y., stanbul, 1998, s. 186. bnl-Murtaz, age, s. 104; Rayys, age, s. 64. Onat, ag.mk, s. 420. Cbir, slmda Siyasal Akl, s. 596. Trnak iindeki ifadeler Hz. Alinin Hricler l hkme... iddialarna ynelttii bir eletiridir. Bkz. Taber, Trhut-Taber, V, 72.

83

Sffn olayna katlanlar, iki hakem, Muviye ve yandalar kfrdedir. 2- Zlim yneticiye bakaldrmann gereklilii.281 Hriclerin bu tekfir anlaylar, kfr ve iman kavramlar etrafnda dolaan itikd meseleleri tartmaya am oldu. Zaman getike bu konularda gr belirtenler sadece itikd adan meseleleri temellendirmi olmuyorlar, ayn zamanda siys fikir ve taraftarlklarn da ortaya koyuyorlard.282 Hriclerin bu giriimleri siys gruplamalara ve slm dnyasnn ciddi anlamda sarslmasna sebep olduu gibi, fikri tartmalarn yaplmasna ve dncenin geliimine de katkda bulunmutur.283 Hz. Ali, kendi taraftarlar iinden kan bu zmre ile hilfetinin sonuna kadar uramak zorunda kald. zellikle onun Nehrevanda Hriclere kar yapt sava mehurdur.284 iddeti ba tac eden Hriclerin bu tavrlar,285 zellikle devlet bakannn seimi konusunda ortaya koyduklar zgn dnceleri286 kymetsiz kld gibi kendi sonlarn da kolaylatrmtr.287 Ortaya ktklar dnemin balca siys aktr Hz. Ali, Muviye ve Amr b. el-As ldrmeyi planlamlar fakat sadece Hz. Ali konusunda amalarna ulamlardr.288 Emevlerin sonlarna kadar iddete dayal muhalefetlerini srdren Hricler, Abbslerle birlikte yava yava tarih sahnesinden silinmilerdir.

281

ehristn, age, I, 134-135; Badd, Abdlkhir b. Thir b. Muhammed, el-Fark beynel-Firak, Thk: Muhammed Muhyiddin Abdlhamid, el-Mektebetl-Asriyye, Beyrut, 1990, s. 73. 282 Cbir, age, s. 596. 283 Rayys, age, s. 65. 284 Tarih kaynaklarnda Hz. Alinin Hriclerle Nehrevanda yapt savata hakl taraf oluturduuna dair Hz. Peygamberden rivyet edilen hadislerin derlendii blmler yer almaktadr. Mesela bkz. bn Kesr, el-Bidye ven-Nihye, VI, 216-217. 285 Hriclerin uyguladklar iddete en arpc rnek hi phesiz Abdullah b. Habbab b. Eret ve onun hamile eini katletmeleridir. Bkz. Taber, Trhut-Taber, V, 81-82; Badd, el-Fark beynel-Firak, s. 77. 286 Hriciler halifenin Kureyli olmasn zaruri grmemilerdir. Onlara gre insanlarn oylaryla seilen, adaleti gzetip zulmden kanan herkes halife olabilir ve bu hal zere olduu mddete ona isyan edenlerle savamak vacip olur. Bkz. ehristn, age, I, 134; Badd, age, s. 15. 287 Fazlur Rahman, Tarih Boyunca slmi Metodoloji Sorunu, Terc: Salih Akdemir, Ankara Okulu Y., Ankara, 1995, s. 99. 288 Gnal, age, s. 203.

84

b. a
a, Hicr I. asrn ikinci yarsndan itibaren tarih sahnesinde grnmeye balamtr. Katdeden (v. 117/735) nakledilen bir haberde bu durum net olarak grlebilmektedir. Onun naklettiine gre bir ahs bn Abbsa, Irakta bir grup insan Alinin kyamet gnnden nce tekrar dirileceini zannediyorlar ve Nahl 16/38. yetini289 bu manada tevil ediyorlar dediinde bn Abbs, Onlar yalan sylyorlar, bu yet insanlar iin umumidir. Yemin ederim ki eer Ali kyamet gnnden nce gelecek olsayd ne onun karlarn nikhlar ve ne de mirasn taksim ederdik diye cevap vermitir.290 bn Abbsn Hicr 68 ylnda vefat ettii dnlrse ann, I. asrn ortalarnda tarih sahnesine ktn sylemek mmkndr. a, genel olarak vaslik, ricat (recat), mehdlik gibi fikirler etrafnda ekillenmeye balayan, Ali b. Eb Tlibin Hz. Muhammedden (s.a.v.) sonra nas ve tayinle imm olduuna inanan, immetin kyamete kadar onun soyundan geleceini ileri sren ve bu immlarn masum olduklarn iddia eden topluluklarn mterek addr.291 Bu tarifteki vaslik (vesyet) kelimesi a'nn temel karakterini ortaya koyan bir kelimedir. Onlar, btn dncelerini aslnda vesyet zerine kurmu bir topluluktur. Siyseti dnyevi kimliinden soyutlayarak ilhi bir havaya sokan a,292 Hz. Peygamber'in vefat etmeden nce yerine halife olarak Hz. Ali'yi tayin ettiini fakat insanlarn buna engel olduklarn dnr. aya gre immet esasnda peygamberlik messesesinin Hz. Peygamberden sonra da devam eden halidir. mmet, insanla hayatn her ynnde doruyu reten ve onlarn din ve dnya ilerinde ilahi kaynakl rehberlii srdren bir grevdir. Esas olarak bu grev Peygamberlere aittir. Baka bir ifadeyle a, Allahn insanla bir ltfu ve onlar sapknlktan hidyete ulatrma vesilesi olarak grlmesi gereken peygamberlii son peygamber ile birlikte biten bir misyon olarak grmemitir. Peygamberin misyonunda tad grev ve sorumluluklar,
289

290 291 292

Onlar (inkarclar), 'Allah len bir kimseyi diriltmez' diye var gleriyle Allah'a yemin ettiler. Hayr, diriltecek! Bu, yerine getirilmesini Allah'n zerine ald bir vaaddir. Fakat insanlarn ou bilmezler. Taber, Cmiul-Beyn an Tevli yil-Kur'n, VIII, 140. Onat, Emevler Devri i Hareketleri, TDV Y., Ankara, 1993, s. 15. Dalkl, Mehmet, Sembolik Anlatmn Siyasal Bir Ara Olarak levsellemesi ve Btn Mezheplerde Gizli Dil, DAAD, c: V, sy: 2, Samsun 2005, s. 129.

85

kendisinden sonra peygamberin vekili ve naibi olan gerek mmn kiiliinde devam eder.293 ann immeti byle alglamasnda Eski ran dncelerinin etkisi olduu sylenmektedir.294 Halifelii Hz. Ali ile girdii mcadelenin sonunda ele geiren Muviyenin kurduu devlette Hz. Ali taraftarlarnn iyi muamele grd sylenemez. Batan beri gergin olan ilikiler, Hz. Ali'nin gen olu Hz. Hseyinin Emev halifesi Yezd b. Muviyenin eliyle ehid edilmesi sonucunda daha da ktleti ve a'nn Emevler karsndaki muhalefetini ok ciddi boyutlara tad. Hatta ilik hareketi bu olaydan sonra sadece bir siys hareket olmaktan kp manev, hatta tutkulu bir balan eklini ald. Artk onlarn Emev hkmdarlarna muhalefeti siys muhalefetin ok tesinde bir anlam tayordu.295 a bu muhalefetini Emevlerin yklna kadar srdrd ve bu srete Abbsleri destekledi. Fakat Abbslerden de istedii ilgi ve yaknl gremedi. Hicr II. asrda a ierisinde gruplamalar meydana geldi. lk iki halifeyi tanmayan Rfziler ve Zeyd b. Ali b. Hseyin taraftar olan Zeydiler, a ierisindeki en byk gruplar oldular. Bunlarn yannda, ayn dnemde grup liderlerinin ismiyle anlan birok gruptan bahsedilebilir. Keysniye, Muiriye, Mansriye, Eb Mslimiye bunlardan bazlardr. Bu gruplarn ortak zellii uydu: Bunlar, ortaya attklar iddialarnda genellikle salam delillerden ve mantki yorumlardan ok vicdan zerine oturtulmu bir duygusallktan besleniyorlard.296 ann bu tavrnda onlarn, iktidarn bask ve engellemesini her an ensesinde hissetmi bir grup olmalarnn yannda, Fars kltrnn de etkisinin olduu sylenmektedir. Bu etki aya mevl zerinden tanm olmaldr. Zira mevl, temelinde yar-tanr kral kltrnn yatt Ssn etkisinden tam anlamyla kurtulmu deildi ve bu haliyle youn bir ekilde ay destekliyordu. Zira bahsi geen kltrn fertleri olarak Mevl, a zerinden immet ve masum imm nazariyelerini ortaya atm ve gelitirmiti.297

293 294

Dalkl, ag.mk, s. 134. Bkz. Watt, slm Dncesinin Teekkl Devri, s. 47, 55, 65, 67. 295 Farsakh, Andrea M., Snn Halifelikle i mmln Mukayesesi, slmda Siys Dnce iinde, derl: Kazm Gleyz, nsan Y., stanbul, 1995, s. 105. 296 Rayys, age, s. 67. 297 Onat, ag.mk, s. 428; Rayys, age, s. 69; Fazlurrahman, ag.mk, s. 20.

86

c. Mutezile
Hicr II. asrda ortaya kan siys ve itikd gruplar ierisinde Mutezile, fikr ynnn baskn oluuyla n plana kar. Hric ve i unsurlar daha ziyade klla mcadele yolunu tutarken Mutezile bylesi bir atma ortamna girmeden, ilm ve fikr siklerle hareket eden ve ilim meclislerinde temeli atlm bir okuldur.298 Ortaya kyla ilgili olarak anlatlan mehur hadise de nihayet bir ilim meclisinde cereyan etmitir.299 Hicr II. yzyln ilk yarsnda fikirleri ortaya kmaya balayan bu mezhebin kurucular arasnda Vsl b. At (v. 131/749) ve Amr b. Ubeyd (v. 144/761) gibi limler zikredilmektedir.300 Meseleleri ele alrken sistematik olarak akl ve felsefi dnceyi kullanan Mutezile, Emevlerin son dnemlerindeki fikr tartmalarn odak noktasn oluturan byk gnah meselesi, Allahn sfatlar gibi konular etrafnda olumaya balam, Abbsler devrinde tercme faaliyetlerinin artmasyla birlikte felsefenin de etkisiyle beslenerek glenmi, hatta bir ara Abbslerin resmi mezhebi haline gelmi, nihayet mehur Mihne301 olaylar sonucu mezhep olarak varln yitirmitir.302 Mutezile isminin artrd menfi anlam, bu ismin bahsi geen gruba verilmesini uygun bulan Ehl-i Snnet camiasnn istedii bir eydir.303 Zira Mutezile Ehl-i Snnet nazarnda, ne kadar ehl-i kble olsa da, izinden yrnmemesi gereken
298

Bkz. Ner, Al Sm, Neetl-Fikril-Felsef fil-slm, Drul-Marif, Msr, trs, s. 313-314, 316317, 373. 299 sferyn, Thir b. Muhammed, et-Tebsr fid-Dn ve Temyzl-Firkatin-Nciye anil-Firak, Thk: Kemal Yusuf el-Ht, leml-Ktb, Beyrut, 1983, s. 68. Bununla birlikte mutezile isminin mezkr mezhebe ad olarak verilmesinin ok farkl aklamalar da vardr. Bkz. Emn, Ahmed, Fecrul-slm, Drul-Fikril-lmiyye, Beyrut, 2004, s. 273-276. 300 Badd, el-Fark beynel-Firak, s. 117, 121; ehristn, age, I, 59. Amr b. Ubeydi Vsln etkiledii ve kendi mezhebine ektii sylenmektedir. Mizz, Ysuf b. ez-Zek Abdurrahmn Ebul-Haccc, Tehzbl-Keml, Thk: Ber Avvd Marf, Messesetr-Risle, Beyrut, 1980, XXII, 131. 301 Mihne, kelime olarak snamak, denemek, bir eyin hakikatini aratrmak, artmak, sktrmak gibi anlamlara gelir. Bkz. bn Manzr, age, XIII, 401. Istlah olarak ise Mihne, Halife Memnun Bizans seferine kt (218/833) bir zaman diliminde, kendisi seferde iken Badattaki vekili ve Badat Polis Mdr olan shak b. brahime gndermi olduu mektuplarla balayan ve 232/846 ylnda Mtevekkilin halife olmasna kadar devam eden srece, bu sreteki uygulamalara ve bu uygulamalarn yapld dneme atfen kullanlan zel bir isimdir. Bu dnem daha ziyade Mutezilenin Halkul-Kurn dncesinin zorla yaygnlatrlmaya allmas faaliyetleriyle n plana kmaktadr. Bkz. Akolu, Muharrem, Mihne Srecinde Mutezile, z Y., stanbul, 2006, s. 5354. 302 Watt, slm Dncesinin Teekkl Devri, s. 270, 274; Onat, ag.mk, s. 433. 303 Mutezile kendisini ehl-i tevhd olarak isimlendirmitir. Bkz. bn Teymiye, Mecmul-Fetv, (Mukaddimett-Tefsr blm) Thk: Mustafa Abdlkadir At, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, 2000, XIII, 172.

87

insanlarn mezhebidir. Muteziller bu ismi kullanmam olsalar da -Kur'n da delil gstererek- kendilerinin btldan itizl ettiklerini sylemilerdir.304 Fakat Rz (v. 606/1202) bu savunmann hatal olduunu dnr.305 Cidl ve kelm ynnden insanlar arasnda en stn grup306 olarak grlen Mutezilenin ortaya knda da mevl etkisi ok belirgindir. Hatta mezhebin ilk temsilcileri kabul edilen Vsl b. At ve Amr b. Ubeyd mevldendir.307 Her ne kadar Mutezile iin fikri yn ar basan bir mezhep dense de tarihi geliim seyri ierisinde bu grup siysette de kendini gstermitir. zellikle Emevler dneminde iktidarn sergiledii tavrlara kar muhalefet etmitir. Fakat bu muhalefet bir siys parti tarznda deil daha ziyade siys ve kelmi tartmalar yoluyla yaplmtr. Emevlerin cebir ideolojisine iddetle kar kp, onlarn bahsettii anlamda bir kader inancnn olamayacan, insann kendi fiilleri konusunda hr iradeye sahip olduunu iddia eden Muteziller, byk gnah ileyenin tevbe etmedike cehennemde temelli kalaca eklinde bir aklama yaparak Emev ynetimine siys bask hedeflemilerdir. Byk gnah ileyen konusundaki bu yorum, adeta gnahkr Emev iktidarnn uygulamalarnn meruluunu tevbe artna balamtr.308 Ayrca Mutezile el-menzile beynel-menzileteyn dncesini benimsemekle, deiik mezhepler arasndaki ihtilaf slah ederek Emev iktidarna kar tek bir cephe oluturma giriiminde bulunmutur. Bu giriime ncelikle a destek vermi ve Vsl b. At ile onlar arasnda yaknlama olmutur.309 Her ne kadar Muteziller Hz. Ali ve Muviye arasndaki tartmalarda kimin hakl olduunu kesin olarak dile getirmemi olsalar da310 bu durum onlarn Muviyeyi ve dolaysyla Emevleri hakl grdkleri anlamna

304

bnl-Murtaz, age, s. 122. Bu konuda delil olarak kullandklar yetler Meryem 19/48 ve Mzzemmil 73/10dur. Ayrca frkalarn genellikle yapt gibi Mutezile taraftarlar da kendileri lehinde baz hadis(!)ler bulmakta zorlanmamlardr. Bkz. bnl-Murtaz, age, s. 124. 305 Fahruddn Rz, Eb Abdullah Muhammed b. mer b. Hseyin, tikdtu Firakil-Mslimn velMrikn, Thk: Ali Sm en-Ner, Drul-Ktbil-lmiye, Beyrut, 1402, s. 39. 306 bn Teymiye, age, XIII, 159. 307 sferyn, age, Beyrut, 1983, s. 69; Emn, Fecrul-slm, s. 281. 308 Watt, slm Dncesinin Teekkl Devri, s. 284; Ay, age, s. 26. 309 Eb Zeyd, Nasr Hmid, el-ttichul-Akl fit-Tefsr, et-Tenvr, Beyrut, 1983, s. 241. 310 Emn, Fecrul-slm, s. 283.

88

gelmemektedir. Bu yargya varrken onlarn Emevler karsnda takndklar genel tutumlarna bakmak yeterlidir.311 Mutezile, bir yandan iktidarn ortaya att cebir ideolojisine kar koyarken dier yandan tekfir dncesine, immet mitolojisine ve Maniheist (aydnlk ve karanlk eklinde iki tanrs olan din) ve Gnostik (hakikatlere din ile ulalamayacan, fiziksel yaamn deil de ruhsal yaamn nemli olduunu ne karan dnce) akmlara kar direni sergilemitir.312 Tarihindeki kara leke olarak adlandrlacak Mihne olay darda braklacak olursa Mutezilenin, kendi ann dnce reten entelektel kesimini oluturduunu syleyebiliriz. Bu nedenle ilk dnemlerde zellikle bahsi geen frkalarla mcadeleler iinde youn bir ekilde bulunmu Mutezil limlerin eserlerinin gnmze kadar ulamam olmas, Felsefe ve Kelm mirasmz iin nemli bir kayptr.

d. Mrcie
Tehir etme, erteleme veya geciktirme anlamlarna gelen irc mastarnn ism-i faili olan Mrcie kelimesinin313 isim olarak verildii ekol, ilk kaynaklarda Mutezile, Hricler ve a ile birlikte adndan ve fikirlerinden en fazla sz edilen mezhep olmutur. En ok taraftar bulduu blgeler Horasan ve Maverannehirdir.314 lk defa irc fikrini dile getirenler arasnda Hz. Alinin torunu Hasan b. Muhammed elHanefiyye (v. 100/718), Talk b. Habb (v. 95/713), Hassn b. Bill el-Mzen (v. 100/718) ve Eb s Fadl b. s b. Ebn er-Rekk (v. 110/737) gibi isimleri saymak mmkndr.315 Mrcie, ilk defa Hicr 60l yllarn bandan itibaren Hz. Osman ve Ali dahil, Cemel ve Sffne katlan ve byk gnah ileyen herkesin durumunu, onlar mmin kabul ederek imanl veya kfir olduklarn tartmadan Allaha irca eden (Allaha havale eden) ve onlarn cennetlik veya cehennemlik olduklar konusunda fikir beyan etmeyen
311 312

Rayys, age, s. 74. Muhammed, Muhammed Salih, Amr b. Ubeyd ve ruhul-Kelmiyye, Dru Kub, Khire, 1999, s. 59-64; Cbir, slmda Siyasal Akl, s. 644. 313 bn Manzr, age, I, 83. 314 Kutlu, age, s. 25. 315 Kutlu, age, s. 85.

89

kimseler iin kullanlmaya baland.316 Bahsi geen savalara katlanlar birbirlerini ldrmler ve neticede byk gnah ilemilerdi. Fakat hepsi de mmindiler. Allah dilerse onlar affeder, dilerse cezalandrrd. Bu fikri benimsemek, byk gnah ileyenin imandan kmad ve byk gnahn imana zarar vermedii gibi amellerin imann bir rkn olmad anlamna da geliyordu. Mrcienin bu ilkesi ylece zetlendi: Masiyet imana zarar vermedii gibi, taat da kfrle beraber fayda vermez.317 rca dncesi genellikle Tevbe 9/106. yetle ilikilendirilmektedir. Bu yette yle buyrulur: Dierleri Allahn buyruuna kalmtr ( .) Allah dilerse onlar cezalandrr, dilerse affeder. yet Tebk seferine zrsz olarak katlmayan Kab b. Mlik, Hill b. meyye ve Mrre b. Reb hakknda inmitir.318 Bu ahslar savaa katlmamakla byk bir gnah ilemilerdi. Sahabeden bir grup zr beyan etmedikleri takdirde onlarn helak olacaklarn, dier bir grup ise Allahn tevbelerini kabul ederek onlar affedeceini ileri srdler. Bu konuda Hz. Peygamber ise hibir fikir beyan etmedi. Bunun neticesinde bu kiiler bir sre toplumdan dlandlar; kendileriyle konuulmad ve herhangi bir iliki kurulmad. En iyi karar verecek ve her eyi en iyi bilecek olann Allah olduuna inandklar iin herkes Allahn onlar hakknda verecei karar bekledi.319 Sonunda Tevbe sresi 118. yeti nazil oldu ve Allah Tel onlar affettiini aklad. Aslnda bu olay Mslmanlarn zihninde derin izler brakmt. Bu olaydan yle bir ilke karlabilirdi: Bir mslmann, byk

316 317

ehristn, age, I, 161-162. ehristn, age, I, 162. Bu szn, Hms ehrinde Muaz b. Cebele bir gen tarafndan sylendii de rivyet edilmektedir. Bahsi geen gen ona, Namaz klan, oru tutan, Beyti hacceden, Allah yolunda cihadda bulunan, kle azat eden, zektn veren ve fakat Allah ve Raslnden phe eden kimse iin ne dersin? diye sormu, Muaz, Onun iin ate vardr diye cevap vermitir. Gen, Namaz klmayan, oru tutmayan, Beyti haccetmeyen, zektn vermeyen fakat Allah ve Raslne inanan kimse iin ne dersin? diye sorunca Muaz, Onun iin Allahtan affedileceini umar, azaba urayacandan da korkarm demitir. Bunun zerine o gen, Ey Eb Abdurrahman! phe ile amel fayda vermedii gibi, iman ile beraber herhangi bir ey de zarar vermez demi ve ekip gitmitir. Bunun zerine Muaz b. Cebel, Bu vadide bu genten daha bilgilisi yoktur diyerek o genci takdir etmitir. Bkz. Eb Hanfe, mm- Azam Numn b. Sbit, el-Fkhul-Ebsat (mm- Azamn Be Eseri iinde), Terc: Mustafa z, FAV Y., stanbul, 1992, s. 43. 318 Taber, Cmiul-Beyn an Tevli yil-Kur'n, VII, 30-31. 319 Taber, age, VII, 29.

90

gnah ilemesi ve tevbe etmesi durumunda, onun hakknda karar verecek ve onu affedecek tek merci Allahtr. Her eyi en iyi bilen Odur.320 rca dncesi, zellikle Hriclerin sert ve kat slm yorumlarnn ortaya kard olumsuz dnceleri ve karamsar havay datmtr.321 Hricler byk gnah ileyenlerin slmdan ktklarn sylerken, Mrcie srarla iman ve amelin birbirinden farkl olduunu ifade etmeye almtr. Hricler, Hz. Osman ve Aliyi, hakemleri ve onlarn grlerini benimseyenleri tekfir edip sadece Hric olanlarn Mslman olduklarn iddia ederlerken, Mrcie problemin zmnn iman ve amelin birbirinden ayr olduunun vurgulanmasnda yattn ok iyi grmtr. Bu dorultuda daha sonra Ehl-i Snnetin iki byk mezhebinin grlerine temel tekil eden Mrci iman nazariyesi ortaya kmtr.322 Dier yandan irca dncesi, Emevlerin meruiyet konusunda daha rahat hareket etmelerini salamtr. Baz Emev idarecileri, slm d yaantlarnn imanlarna temelde bir zarar vermeyeceini bilmi olmakla daha rahat hareket etmilerdir. Ayrca irca dncesi, halkn byle slm d bir hayat sren idareciye kar ayaklanmasn da engeller mahiyettedir. Zira idareci kfre sapmadka ona isyan etmek anlamsz olur.323 Fakat Mrcie, esasnda bu tavryla zulme meruiyet kazandrm olmuyordu. Zira onlar, halifenin Mslmanlar tarafndan seilmesi veya herkesin raz olaca birine biat edilmesi eklinde ilkeler koyarak meruiyetini halktan alan bir ynetim biimini savunmutur. Hatta herkesin honutluu meselesindeki srarl durular, Mrcieden baz gruplar ayn anda iki ayr halife olabilecei fikrine kadar gtrmtr.324 Grnen o ki Mrcie, rza kavramn en baa yerletirerek idareyi ele geirme konusundaki despota tutumlarn nne geebileceini dnmtr.

320 321

Kutlu, age, s. 34. Watt, slm Dncesinin Teekkl Devri, s. 153. 322 Kutlu, age, s. 291; Onat, ag.mk, s. 431. 323 Cbir, slmda Siyasal Akl, s. 617; Mescid-i Cmi, Muhammed, Ehl-i Snnet ve ada Siys Dncenin Temelleri, Terc: Malik Eter, nsan Y., stanbul, 2003, s. 198-199. 324 ehristn, age, I, 130. Bu grte olan grup Kerramiyyedir ve Mrcieden olduu sylenmitir. Bkz. bn Hazm, Eb Muhammed Ali b. Ahmed, el-Fasl fil-Milel vel-Ehv ven-Nihal, Thk: Muhammed brahim Nasr-Abdurrahman Umeyre, Drul-Cl, Beyrut, trs, IV, 5.

91

Halife Memunun, hogrl ieriinden dolay, meliklerin dini (mezhebi)325 diye isimlendirdii irca dncesinin temel amac ashab ve tabiin topluluklar arasndaki anlamazlk ve atmalar hakknda yargdan kanmak ve imann yalnz bana bile kurtuluu salayabileceini ne srmektir. Dier yandan Mrci dncede olanlarn, iman kurtuluun balca tutama gibi grmeleri onlara kar kanlarca ne srld gibi amelin kmsenmesi veya facirlerin ho tutulmas sebebiyle deil, 326 insanlarn hogrsz bir biimde kamplara ayrlmasn engelleme amacna matuftur. Kendi adyla anlan bir mezhebin kurucusu durumundaki Eb Hanfenin de Mrcie mezhebinden olduu sylenmektedir. Bu iddia klasik mezhep tarihileri tarafndan dile getirildii gibi327 baz ada aratrmaclarn grleri de bu yndedir.328 Eb Hanfenin grlerinin bir ou -Mrcienin Ehl-i Snnet akmyla yaknl da gz nne alndnda-, insan onun bir Mrci olduunu sylemeye yneltmektedir.329 Dier yandan Eb Hanfenin bizzat kendisi baz konularda Mrcie gibi dnmediini de dile getirmektedir.330 Ortaya kan bu durumla ilgili olarak unu sylemek mmkndr: Ayn zamanda ehl-i rey ekolne mensup mm- Azam bu konuda da fikirleri aklnn szgecinden geirmekte ve buna gre bazlarn kabul, bazlarn da reddetmektedir.

II. LM DURUM
Hicri II. asr, slm ilimler tarihi asndan dnm noktas saylacak bir zaman dilimidir. Bu dnemde ilimlerin her dalnda bir canllk sz konusu olmu ve ilimler hzl bir ekilde tedvin ve tasnif edilmeye balanmtr. Bu dnemdeki ilm gelimeyi ok gzel anlatmas bakmndan Zehebnin u ifadelerini iktibas etmekte fayda vardr: Bu asrda slm limleri Hadis, Fkh ve Tefsir ilimlerini tedvin etmeye baladlar. bn
325 326

Rayys, age, s. 80. Rayys, age, s. 80. 327 Bkz. Ear, Ebul-Hasen Ali b. smail, Makltl-slmiyyn, Thk: Helmut Ritter, Dru hyitTrsil-Arab, Beyrut, trs, s. 138. 328 Kutlu, age, s. 89 vd. 329 Bu grler iin Mustafa zn tercme edip nerettii mm- Azamn Be Eseri isimli kitaba baklabilir. Mesela bir rnek iin bkz. Eb Hanfe, el-lim vel-Mteallim (mm- Azamn Be Eseri iinde), s. 23. Ayrca Snmez Kutlu da almasnda Eb Hanfenin grlerinin Mrcie ile ne denli rttn ortaya koymaktadr. Bkz. Kutlu, age, s. 104-113. 330 Eb Hanfe, el-Fkhul-Ekber (mm- Azamn Be Eseri iinde), s. 57.

92

Creyc Mekkede; Sad b. Eb Arbe, Hammd b. Seleme ve bakalar Basrada; Evza amda, Mlik Muvattan Mednede tasnife baladlar. bn shak Mezsini tasnif etti. Mamer Yemende, Eb Hanfe ve baka limler Fkh ve Reyi Kfede, Sfyn es-Sevr Kitbul-Cmi sonra da Yesrini tasnif ettiler. Heym, Leys, bn Leha, bnl-Mbrek, Eb Ysuf ve bn Vehb de kitaplarn tasnif etti. Bu asrda ilmin tedvni ve tebvbi (konular halinde tasnifi) artt. Arap diline ve tarihe dair kitaplar tedvin edildi. Bu asrn ncesinde limler hafzalarna dayanarak konuurlar ya da tertip edilmemi sahih sahifelerden rivyetlerde bulunurlard. Allaha hamdolsun ki bu asrda (kitaplarn tasnifi sebebiyle) ilmi elde etmek kolaylat ve hafzadan nakil giderek azald.331 Bu ifadelerden anlalyor ki Hicr II. asr Mslmanlarn ilm faaliyetler bakmndan ok canl olduklar bir dneme iaret etmektedir. Bu canllk daha sonraki gelimelerin temeli olmas bakmndan da nemlidir. Bu dnemde atlan temeller, sonraki birka asrda daha gelitirilerek muazzam bir ilm yap oluturulmutur. Dolaysyla Hicr II. asr btn slm ilim tarihi asndan nemlidir. Bu dnemdeki ilimlerin durumlarn genel olarak slm ilimler ve zel olarak Tefsir ilmi eklinde tasnif edip ksaca tantmak istiyoruz. Buradaki sralama nispeten kronolojik bir sralamadr. Fakat daha nce de belirttiimiz gibi bu tr durumlarda kesin bir ncelik-sonralk tespit etmek zor olduu iin genel kanaatlere gre hareket etmek en dorusu olacaktr.

A. GENEL OLARAK SLM LMLER

1. Hadis
Hadislerin titiz bir ekilde bir sonraki nesle aktarlmas ilmi olarak Hadis, Hicr II. asrda, daha nce salamlatrlm olan isnad sisteminin332 zerinde hzl bir ekilde yryne devam ediyordu. Esasen ilk dnemde ilim denilince umumiyetle hadis

331 332

Suyt, Trhul-Hulef, s. 229. Hicr 110 ylnda vefat eden bn Srn yle demektedir: lk zamanlarda kimse isnad sormuyordu. Ne zaman ki Mslmanlar arasnda fitne kt [Hz. Ali ile Muviye arasnda cereyan eden olaylar -ki Hicretin 35. ylna tekbl eder] ite o zaman snnet ehlinin hadisini almak, bidat ehlinin hadislerini de terk etmek iin rivyet edilen hadislerde isnad sormaya baladlar. Bkz. Tirmiz, Kitbul-lel, 47.

93

rivyeti ve hadislerin ihtiva ettii konulara dair bilgiler anlalmaktayd. Bu durum Hicr I. (VII.) yzyln ikinci yarsna kadar devam etmi, bu tarihten sonra dini bilgiler giderek dallara ayrlmaya balamtr.333 II. yzyln balarnda ise tedvin hareketinin balad, hadislerin ciddi bir ekilde toplanp yazlma faaliyetine giriildii bilinmektedir.334 Bu asrda hadislerin rivyeti devam ederken bir yandan da rivyet edilen hadisler yazlyordu. Tabiilerden nemli bir ulema topluluu ite rivyet ettikleri bu hadisleri yazmak ve czler, sahifeler halinde topladklarn ezberlemeye ihtimamgstermek suretiyle hret bulmulard. Bunlarn banda Eb Hureyreden rivyet ettii hadisleri es-Sahfetus-Sahhasnda yazl olarak toplayan Hemmm b. Mnebbih (v. 131/749) gelir.335 Bu asrn mehur muhaddisleri arasnda u isimleri saymak mmkndr: Medne muhaddisleri: bn ihb ez-Zhr (v. 124/742), Hiam b. Urve (v. 146/763), Ubeydullah b. mer (v. 147/764), bn Eb Zib (v. 159/776), bn EbzZind (v. 174/790), mm Mlik (v. 179/795) ve brahim el-Eslem (v. 184/800). Mekke muhaddisleri: Bu muhaddisler iinde ncelikle bn Abbsn talebeleri krime (v. 105/723), [krimenin talebelerinden Amr b. Dnr (v. 126/744), Yahy b. Eb Kesr (v. 129/747)], At b. Eb Rabh (v. 114/732) ve bn Creyc (v. 150/767) gibi alimleri ve Sfyn b. Uyeyne (v. 198/814) gibi isimleri saymak mmkndr. Dier yandan, Yemen ve civarnda Mamer b. Raid (v. 153/770), Abdurrezzak b. Hemmam (v. 211/827); Suriye blgesinde el-Evzai (v. 157/774), Said b. Beir (v. 168/784); Filistin ve civarnda el-Firyb (v. 212/827); Irak blgesinde Katade b. Daime (v. 118/736), Humeyd et-Tavl (v. 142/759), Sleyman et-Teym (v. 143/760), ube b. el-Haccc (v. 160/776), Hammd b. Seleme (v. 167/784) gibi muhaddisleri hadis rivyetlerini yazya da geiren muhaddisler arasndadr.336

333 334 335 336

Yiit, ag.md, XI, 97. zmirli smail Hakk, Hadis Tarihi, Ner: brahim Hatibolu, Drulhadis, stanbul, 2002, s. 64. Umer, Ekrem Ziya, Hadis Tarihi, Terc: smail Kaya, Esra Y., Konya, 1990, s. 15-16. Blgeler ve muhaddisleri ile ilgili daha geni bilgi iin Bkz. Sandk, Kemal, lk Asrda slm Corafyasnda Hadis, DB Y., Ankara, 1991, s. 32-215

94

2. Kelm
Kelm ilminin, siys ihtilaflardan doduunu ve yine bu ihtilaflara bal olarak gelime gsterdiini sylemek mmkndr. Bu siys meselelerin banda da hilfet konusu gelir. Hicr I. asrn sonlarna doru akaid konusunda da baz ihtilaflar ortaya kmaya balamtr. Kader meselesinin bu ihtilaf konularnn ilki olduu sylenir. Rivyetlere gre Mabed el-Chen (v. 80/699) kaderi inkr eden ilk kiidir. Onun ardndan Gayln ed-Dmek (v. 105/723) ve Yunus el-Esvr zikredilir.337 Kader konusunun yannda sfatlar da ilk ihtilaflarn ortaya kt meselelerdendir. Sfatlar inkr edenler olarak Cad b. Dirhem (v. 124/742) ve Cehm b. Safvnn (v. 128/745) ad zikredilir.338 Hicr II. asrdaki Kelm faaliyetlerine Mutezile damgasn vurmutur. Kelm ilminin tesis edicisi olarak Mutezile, Vsl b. At (v. 131/748) ve arkada Amr b. Ubeyd (v. 144/761) tarafndan kurulmutur. Mutezile mezhebi, akid meselelerini izah ederken nass kabul etmekle birlikte akla da yer vermitir. Akl ile elitiini dnd naslar tevil etmitir. Bu faaliyet tarz, ayn dnemdeki selef limlerinin tasvip etmedii bir tarz olmutur.339 Bu sebeple ounluu tekil eden selef ulemas Mutezile ile birlikte Kelma da cephe almlardr. Dolaysyla bu asr sz konusu olduunda, selef limlerinin Kelm ilmine katklarndan bahsetmek zordur. Fakat bir sonraki asrn ortalarnda artk selef dncesine bal baz limler de, iman meselelerini akl kaideleriyle teyit etme ihtiyac hissetmilerdir.340

3. Fkh
Tafsl delillerden elde edilen er amel hkmleri bilmek eklinde tarif edilen Fkh ilmi,341 Emevler dneminde teekkl etmeye balam ve Abbsler dneminde kemle ermitir. Fkha dair eserlerin sistematik bir biimde ortaya k da yine Hicr

337 338 339 340 341

ehristn, age, I, 40; Badd, el-Fark beynel-Firak, s. 18. bnl-Esr, age, V, 263. Topalolu, Bekir, Kelm lmi, Damla Y., stanbul, 1996, s. 22. Topalolu, age, s. 23. Crcn, age, s. 137.

95

II. asrn balarna tekabl eder. Mesela Basra fakihi olarak bilinen ve 110/728 tarihinde vefat eden Hasan- Basrnin fetvalar yedi byk kitap halinde ve fkh bablarna gre tanzim edilmi; bn ihb ez-Zhrnin (v. 124/742) fetvalar Muhammed b. Nh tarafndan byk kitap halinde ve yine fkh bablarna gre dzenlenmitir.342 Temel olarak, fakih ve mtehitlerin itihat faaliyetinin disipline edilmesi ve keyfi hkm verme ihtimaline kar tatmin edici bir tedbir alnmas dncesiyle tesis edilen ve eri delillerden hkm istinbat edilirken esas alnacak prensipleri ve kurallar belirleyen Fkh usul ilmi de, Hicr II. asrn sonlarnda ortaya kan ilimlerdendir.343 Bu konuda ilk tedvin edilen kitap, yaygn kanaate gre Muhammed b. dris e-finin er-Risle isimli kitabdr.344 Tabiiler dneminde slm dnyasnda birbirinden bamsz Fkh faaliyetinin devam ettii byk corafi blge ortaya kmtr. Bunlar Hicaz, Irak ve Suriyedir. Hicazda Mekke ve Medne ekolleri, Irakta da Basra ve Kfe olmak zere iki ayr ekol vard. Suriye ekol, ilk iki ekole gre daha glgede kalm gibidir. Dier yandan Msr blgesi daha ziyade Medne ve Irak ekollerini takip etmitir. Leys b. Sad (v. 175/791) Msrn II. asrdaki nemli fakihlerindendir.345 II. asrn mehur fakihleri arasnda u isimleri saymak mmkndr: Mekhl (v. 113/731), At b. Eb Rabh (v. 114/732), Hammd b. Sleyman el-Ear (v. 120/737), bn ihab ez-Zhr (v. 124/741), Amr b. Dnr (v. 126/743), Rebia b. Abdurrahman (v. 136/736), Yahya b. Sad (v. 143/760), Eb Hanfe (v. 150/768), el-Evza (v. 157/773), Eb Ysuf (v. 182/798), mm Muhammed (v. 189/805), Mlik b. Enes (v. 179/795) ve Muhammed b. dris e-fi (v. 204/820).346

342 343 344 345 346

bn Kayym el-Cevziyye, lmul-Muvakkn an Rabbil-lemn, I, 23. aban, Zekiyyddn, slm Hukuk lminin Esaslar (Usll-Fkh), Terc: brahim Kfi Dnmez, TDV Y., Ankara, 1996, s. 32-33. aban, age,s. 33. Hassan, Ahmed, slm Hukukunun Douu ve Geliimi, Terc: Ali Hakan avuolu-Hseyin Esen, z Y., stanbul, 1999, s. 45. Bkz. Hassan, age, s. 48-49.

96

4. Nahiv (Dilbilim)
Birinci Hicr asrda, Kur'n- Kermin daha salkl okunabilmesi amacyla yaplan almalarla balayan Dilbilim faaliyetleri, ikinci asrdan itibaren genileyerek ve gelierek devam etmitir. Bu konudaki almalar zellikle mevl denilen yeni Mslmanlarn Arap dilini renmeleri ve naslarla iletiime geebilmeleri hususundaki gayretler sonucunda byk bir gelime gstermitir. Kfe ve Basra ehirleri bu konuda nc rol oynamlardr. Dier yandan yeni Mslmanlarla kaynaan yerli Araplarn gnlk avami konumalar ile Kur'n ve Hadislerin ortaya koyduu fasih Arapa arasndaki mesafe de gittike almtr. Bu durum Arap dilinin safiyetinin kaybolmas anlamna geliyordu. Dolaysyla Dilbilim faaliyetlerinin bir amac da dilin safiyetinin korunmas meselesi olmutur.347 Hicr ikinci asrda Eb Amr bnl-Al (v. 154/770), sa b. Amr es-Sekaf (v. 149/766), Sbeveyh (v. 180/796) ve el-Ahfe (v. 177/793) gibi ahsiyetlerin Arap grameri hakknda eserler meydana getirdiklerine ahit oluruz. Yine ayn dnemde yaayan ve Arap diline byk hizmetleri dokunan Halil b. Ahmed (v. 170 veya 175/786-791) Arap dilinin lugatn yazmt. Onun Kitbul-Ayn adl eseri ilk lgat kitab kabul edilir.348

5. Tasavvuf
Tasavvuf balangta bir hayat tarz olarak ortaya kt. badet zerinde nemle durmak, tamamyla Allah Telya ynelmek, dnyann alyiinden ve ziynetinden yz evirmek, halk ounluunun yneldii madd lezzet, mal ve mevki hususunda isteksiz (zhid) olmak, halktan ayrlarak ibadet iin halvete ekilmek bu yolun esasn tekil ediyordu. II. asrda ve daha sonralar dnyaya ynelme hususu yaygnlap halk dnyaya daha fazla meyledince, kendilerini ibadete verenlere sfiye ve mutasavvfa ismi tahsis edildi.349 Dolaysyla bu asrda tasavvuf ehli, daha ziyade zhd hayat yaayan, ibadetle ok megul olan ve dnyaya pek meyletmeyen baz kimselerden
347 348 349

Algl-etin, age, III, 150-151. Karsl, brahim Halil, Kurn Tefsiri Asndan lk Arap Deerlendirilmesi, Nsha Dergisi, Yl: 4, sy: 14, stanbul, 2004, s. 49. bn Haldn, age, II, 1113.

Lgati

Kitbul-Aynn

97

mteekkildir. Tasavvufun bir ilim olarak ele alnmas ve bu konuda tedvin faaliyetinin balamas ise Hicr III. asrn ilk dnemlerine tekabl eder. Bu dnemden itibaren vera hususunda yaplmas ve yaplmamas gerekenler, bu konularla ilgili hkmler hem tesis edilen dershane ve derghlarda retilmeye balanm350 hem de zamanla kaleme alnmtr. Hris el-Muhasibnin (v. 243/857) er-Riye isimli eseri bunlarn banda gelir.351 Hicr II. asrn zhid ve mutasavvflarna rnek olarak u kimseleri saymak mmkndr: Hasan- Basr (v. 110/728), Cafer Sdk (v. 148/765), Eb Him es-Sf el-Kfi (v. 150/767), brahim b. Edhem (v. 161/777), Sfyn es-Sevr (v. 161/777), akk el-Belh (v. 164/780), Dvud et-T (v. 165/781), Abdullah b. Mbrek (v. 181/797), Rbiatl-Adeviye (v. 185/804), Fudayl b. yd (v. 187/806), Marf el-Kerh (v. 201/816).352

6. Tarih (Siyer)
slm dnyasnda tarihilik, siyer ve megz (Hz. Peygamberin hayat ve savalarna dair bilgiler) tarihilii ile balamtr. Kur'nn tefsir edilmeye balanmas ve esbb- nzl konusuna arlk verilmesi, hadislerin tedvin edilmesi gibi faaliyetler Mslmanlar, Hz. Peygamberin hayatn her ynyle aratrmaya ve tanmaya yneltti.353 Bu aratrmalar sonucunda ortaya kan malzemeler yazl hale getirilerek, tarih yazcl balatlm oluyordu. Mslman devlet adamlarnn tarih ilminin gelimesini tevik edici tutumlar ve gemiin gelecek nesillere aktarlmas hususundaki arzu ve itiyak, tarihin Mslmanlar arasnda sevilip gelimesine tesir etti.354 Siyer ilmi

350 351 352

353 354

Ayn, Mehmet Ali, Tasavvuf Tarihi, Sad: Hseyin Rahmi Yananl, Kitabevi Y., stanbul, 1992, s. 230. Muhsibnin bu eseri ahin Filiz ve Hlya Kk tarafndan Trkeye tercme edilmi ve er-Riye: Nefis Muhasebesinin Temelleri adyla nsan yaynlar tarafndan 1998 ylnda yaymlanmtr. Kueyr, Eb Ksm Abdlkerim b. Hevzin b. Abdlmelik b. Talha b. Muhammed Nsbr, Kueyr Rislesi, Terc: Sleyman Uluda, Dergh Y., stanbul, 1991, s. 112-125; Ate, Sleyman, slm Tasavvufu, Pars Matbaas, Ankara, 1976, s. 47; Algl-etin, age, III, 393. Hizmetli, Sabri, slm Tarihilii zerine, DB Y., Ankara, 1991, s. 59. Hizmetli, age, s. 59.

98

hususunda kuruculuk vasf Urve b. ez-Zbeyr (v. 94/712) ve Ebn b. Osmana (v. 100/718) verilmektedir.355 Hicr II. asr, Mslman tarih yazarlarnn, alanlarn geniletip slm tarihiliinden genel tarihilie getikleri, rivyeti tarih yazclnn (vakanvislik) balad bir gelime devresidir.356 Bu yzyln ortalarndan itibaren, baz tarihi ve dini meselelerle ilgili rivyetler toplanmaya ve birbirleriyle alakal bir ekilde monograf (zel konu ya da kiilere tahsis edilmi) kitaplar yazlmaya baland. Ebn b. Osman ve Urve b. ez-Zbeyr megzye dair kitaplar telif ederlerken, Irakl ravilerden Eb Mihnef (v. 157/774) ve Seyf b. mer (v. 180 veya 200/790 veya 810), slmn ilk devir tarihiyle ilgili monografiler meydana getirdiler. bn ihab ez-Zhr (v. 124/741) ve bn shak (v. 151/768) siyer ve megazi trnde kapsaml eser yazan teki ilk yazarlardr. Bunlarn eserleri bize ulamamtr. Bir baka II. yzyl tarih melliflerinden Muhammed b. mer el-Vkd (v. 207/817) ise siyer, megz ve tabakt sahasnda fevkalade nemli olan ve sonraki tarihilere, zellikle Taberye byk faydalar salayan, senelere gre tertip edilen et-Trhul-Kebr adnda bir genel tarih kitab yazd.357 Bu asrdaki dier nemli tarihiler olarak urahbil b. Sad (v. 123/740), Vehb b. Mnebbih (v. 110/728), Abdullah b. Ebbekr b. Hazm (v. 130/748), Mamer b. Rid (v. 154/771), Msa b. Ukbe (v. 141/760), Cbir b. el-Cf (v. 128/746) ve bnl-Kelb (v. 204/815) gibi isimleri saymamz mmkndr.358

B. ZEL OLARAK TEFSR LM

Hz. Peygamberi ilk mfessir kabul ettiimizde tefsir faaliyetinin Kur'nn nazil oluunun hemen akabinde baladn syleyebiliriz. Fakat yukarda da belirtildii zere, ilk dnemlerdeki tefsir faaliyeti, insanlarn Kur'n yetlerinin yorumlanmasna olan ihtiyalar nispetinde az ve snrl bir faaliyetti. Hicr II. asra gelindiinde ise, slm corafyasnn genileyip farkl kltrlerden insanlarn Mslman olmas, Mslmanlar arasnda ciddi atmalara sebep olan olaylarn vuku bulmas ve ilk kaynaa olan
355 356 357 358

Horovitz, Josef, slm Tarihiliin Douu, Terc: Ramazan Altnay-Ramazan zmen, Ankara Okulu Y., Ankara, 2002, s. 20, 27; Hizmetli, age, s. 110. Hizmetli, age, s. 64. Hizmetli, age, s. 62-63; Horovitz, age, s. 103. Hizmetli, age, s. 115-125; Horovitz, age, s. 37, 39, 45, 69, 72.

99

zamansal uzaklk gibi sebepler yznden tefsir faaliyetleri bir hayli hz kazanm oldu.359 Tefsirin mstakil bir ilim olarak Hadisten kopmaya balad H. II. asrda fkh mezhepleri neredeyse oluumlarn tamamlam; Hricler, a, Mutezile vb. mezhepler I. asrn ortalarndan beri srdrdkleri faaliyetleriyle taraftar toplam, grlerini tespit etmilerdir. Siys-itikd akmlar olarak da isimlendirdiimiz bu frkalar, tefsir faaliyetlerinin eitlenerek artmasna sebep olmu nemli etkenlerden biridir. Btn meruiyet araylarnda olduu gibi bu frkalar da dncelerini meru bir temele dayandrmak iin Kur'na bavuruyorlard. Hadisler sz konusu olduunda meruiyet iin gerektiinde uydurma yoluna gidilebiliyordu. Fakat Kur'ndan delil bulmakta zorlanldnda uydurma yerine tevil devreye giriyordu. Tevil, her frkann kendisini insanlara kabul ettirmek ve dier frkalardan daha gzel bir ekilde slm temsil ettiklerini gstermek iin vazgeilmez bir yoldu. Bylelikle daha fazla taraftar toplayabiliyorlard. nsanlarn bir siys-itikd frka iinde yer alarak Kur'na yaklamas, ayn zamanda Kur'n dier frkalar karsnda bir savunma arac olarak grmesine de sebep olabiliyordu. Fakat Kur'na dair yorumlarn eitlenip artmasna sebep olan bu frkalarn, her zaman ideolojik tutumlar sebebiyle Kur'na yanl eyler sylettiklerini iddia etmek doru deildir. deolojik yahut mezheb tefsir, her zaman iin Kur'nn ruhuna ters den, bu sebeple de zemmedilmesi gereken tefsir anlamna gelmemelidir. Bunun rneklerine ileride temas edilecektir. Neticede frkalar arasndaki bu karlkl taarruz ve savunma hamleleri tefsir faaliyetlerinin artmasna vesile olmutur. Tefsir faaliyetlerinin zenginletii bu dnem, tedvin asr360 isimlendirmesini hakl karacak biimde, ilk rnlerin de ortaya kmaya balad bir dnem olmutur. Hicr I. asrn sonlarndan itibaren telif edilen tefsir eserleri, bu dnemde daha sistematik ve zengin bir grnm almtr. Hicr 94 ya da 95 senesinde vefat eden Said b. Cbeyr bir tefsir kitab yazm, ondan da At b. Dnr (v. 126/744) nakilde bulunmutur.

359 360

Cerraholu, Kur'n Tefsirinin Douu ve Buna Hz Veren Amiller, s. 113. Zeheb, Muhammed Hseyin, et-Tefsr vel-Mfessirn, I, 97.

100

Mutezilenin nderlerinden Amr b. Ubeyd (v. 144/762), Hasan- Basrden naklen bir tefsir kitab kaleme almtr. Yine bn Creycin (v. 150/766) byk cz halinde bir tefsir kitab olduu rivyet edilmitir.361 Muktil b. Sleymnn (v. 150/767) TefsrulKur'n, Yahy b. Sellmn (v. 200/815) Tefsri de ayn dnemde kaleme alnan tefsirlerdendir. yetlerin genel yorumu yannda Kur'nn metniyle ilgili eitli filolojik almalar da ayn zamanda balamtr. Zeyd b. Alinin (v. 121/738) Tefsru GarbilKur'nil-Mecdi, Vsl b. Atnn (v. 131/748) Menil-Kur'n, Ebn b. Talebin (v. 141/758) Garbul-Kur'n, Ahfein (v. 177/793) Kitbu Menil-Kur'n bu trden eserlerin arasnda saylabilir.362 Tabiileri ve onlardan sonra gelen nesli kapsayan Hicr II. asrn tefsiri, ashabn tefsir anlayndan farkl zellikler arz eder. ncelikle sriliyyat ve Nasraniyyat bu dnemde tefsire oka girmitir. Kabul-Ahbr (v. 32/652), Abdullah b. Selm (v. 43/663), Vehb b. Mnebbih (v. 110/728) ve Abdlmelik b. Abdlaziz b. Creyc (v. 150/767) gibi, Ehl-i Kitaptan olup sonradan Mslmanl seen kimselerden aktarlan ve aratrlmadan kabul edilen rivyetler, sriliyyat ve Nasrniyyat denen haberlerin tefsirler arasnda oka yer almasna sebep olmutur. Tefsir, rivyete dayal olarak nakledilmeye devam etmitir. Rey ile tefsir henz kendisini aka belli edecek seviyede deildir. Dier yandan, yukarda sylediimiz gibi, bu dnemde baz mezhebi ihtilaflarn olumaya balad mahede edilmektedir. Mesela Katde b. Dimenin (v. 118/737) kaza ve kader konularna ok dald, kader olmakla (kaderi inkar etmek) itham edildii; Hasan- Basrnin kaderi ispat etmekle megul olduu bilinmektedir. Bu tr abalar, zaman zaman ortaya konan tefsirleri etkilemitir. Bu ve benzeri sebepler yznden Tabiiler ve daha sonraki nesil arasnda, tefsir hususunda ortaya kan farkl grler de, nceki devre nispetle daha fazla olmutur.363 Netice itibariyle Hicr ikinci yzyln balarndan itibaren tefsir artk belli bal bir bilim dal olarak kendisini kabul ettirmitir. Rivyet tefsiri arlkl olmakla birlikte diryet tefsiri de ortaya kmtr. Tefsirde telif dnemi balamtr. Fakat telif edilen

361 362 363

Zeheb, age, I, 99-100. Cerraholu, Tefsir Tarihi, I, 252. Zeheb, Muhammed Hseyin, et-Tefsr vel-Mfessirn, I, 88.

101

eserler, nc yzyln sonlarnda ortaya kt ekliyle mcellet eserler deildir. Lugav tefsirler bu dnemde kaleme alnmaya balanmtr. Frkalamann younlat bu dnemde, mezhebi yorumlarn tefsire etkisi grlmekle birlikte, bal bana mezhebi tefsirlerin yazldn sylemek zordur.364 Tefsir tarihiyle ilgili kaynaklarda Hicr II. asrn mfessirleri olarak u isimlere yer verilmektedir: ab Eb mir el-Kf (v. 103/721), Mchid b. Cebr el-Mekk (v. 103/721), Dahhk b. Mzhim (v. 105/723), Tvus b. Keysn (v. 106/725), krime Eb Abdullah el-Him (v. 107/726), bn Srn Muhammed el-Basr (v. 110/729), Hasan- Basr (v. 110/729), Atiyye el-Avf (v. 111/730), At b. Eb Rabh (v. 115/734), Yezd b. Hrn (v. 117/736), Katde b. Dime Ebul-Hattb el-Basr (v. 118/737), Kays b. Mslim el-Kf (v. 120/738), At b. Dnr el-Hzel (v. 126/744), Sdd-i Kebr (v. 128/746), bn Nceyh es-Sekaf (v. 131/749), Zeyd b. Eslem (v. 136/753), Reb b. Enes (v. 136/753), Ali b. Eb Talh (v. 143/761), Amr b. Ubeyd (v. 144/762), Muhammed Saib el-Kelb (v. 146/764), mm- Azam Eb Hanfe (v. 150/767), Muktil b. Sleymn (v. 150/767), ube bnl-Haccc (v. 160/777), Sfyn es-Sevr (v. 161/778), Mlik b. Enes (v. 179/795), Abdurrahman b. Zeyd (v. 182/798), Heym b. Ber es-Slem (v. 183/799), Ynus b. Habb (v. 183/799), Ebul-Hasen Ali el-Kis (v. 189/805), Muhammed Rus (v. 190/806), Sfyn b. Uyeyne (v. 198/814), Vek bnlCerrh (v. 198/814). Hayatnn byk blm bu asrda geen mm fi (v. 204/820), el-Ferr (v. 207/822) gibi limleri de biz II. asrn mfessirleri arasna dahil ediyoruz.365

364

365

Abbot, Nabia, Studies in Arabic Literary Papyri, The University of Chicago Press, Chicago 1967, II, 112-113. Abbot bu dnemde legalistik, linguistik, formal ve mtebihlerin tefsiri eklinde drt tefsir trnn olduunu syler. Bu terimlerle bizim yukarda verdiimiz bilgiler kastediliyor olmaldr. Suyt, el-tkn f Ulmil-Kur'n, IV, 485-486; Cevdet Bey, age, s. 103-108; Bilmen, age, I, 189190; Zeheb, Muhammed Hseyin, et-Tefsr vel-Mfessirn, I, 70-98; Abdullah, age, s. 40-41.

102

NC BLM HCR II. ASIRDA SYSET-TEFSR LKS

103

I. SYSET-TEFSR LKSNN SEBEPLER

Toplumlarn tarih boyunca siys dncelerle i ie yaamas, neredeyse toplum olmann bir gerei olarak karmzda durmaktadr. Muhtevas ve ekli farkl olsa da hibir toplumun siys dnceden ve siys faaliyetlerden uzak kalamad bir gerektir. Mslmanlarn oluturduklar toplumlarda, siys dnce ve buna bal hareketler toplum yapsnda gemi dnemlerde son derece nemli roller oynamlardr. zellikle slm toplumunun kurulu ve gelime alar olan ilk asrlarda, siysetin toplumu kuran unsurlardan bir bakas olan ilimle iliki iinde olmas kanlmaz olmutur. Bunun en byk sebebi siysetin, toplum katmanlarnda sergilemi olduu yaylmac muhtevadr. Siysetin bu zellii onun ilimlerle bir ekilde iliki iinde olmasn gerektirmitir. Siys dncenin, slm toplumlarnn tarihi boyunca eitli deiimler yaamas, onun toplumun dier unsurlaryla ilikisinde engelleyici bir rol oynamamtr. Yani gemite olduu gibi gnmzde de, slm toplumlarnda -aslnda dier btn toplumlarda- siysetle ilim arasnda bir ilikinin varlndan sz etmek mmkndr. lim(ler)le yakn iliki iinde olan siys dncenin, btn ilimlerin kayna olan Kur'nla balants ise deien oranlarda devam etmitir.366 Dini konular zerinde younlaan tartmalar, beraberinde eitlilii ve farkllamay getirmitir. Hicr birinci asrn son eyreinden itibaren ortaya kan itikd mezhepler ve ondan ok daha nce Hulefa-i Raidin dneminin sonlarna doru grlmeye balayan farkl siys eilimler, hi phesiz kltr tarihimizi ve slm ilimleri dorudan etkilemitir. Teekkl eden fikri birliktelikler, dini eilimleri etkilemekle kalmam, genellikle telif edilen eserlerin karakterlerini de belirlemitir.367 Takip eden II. asr, Kur'n yetlerinin yorumlanmas hususunda ciddi ihtilaflarn ortaya kt bir zaman dilimidir. Yukarda da grld zere, bu ihtilaflar esasnda sadece
366 367

alkan, age, s. 10. Ko, age, s. 85.

104

Kur'n kaynakl ihtilaflar olmayp, meydana gelen siys ve toplumsal olaylarn Kur'n yetleri zerinden yoruma tabi tutulmas; bahsi geen olaylarda rol alanlarn hakllnn ya da hakszlnn Kur'n zerinden ispatlanmaya allmas sonucunda ortaya kan ihtilaflardr. Emev iktidarnn sonlaryla Abbs iktidarnn balarn kapsayan bu zaman dilimi, tabii olarak siysetin ilimler ve limlerle arasndaki ilikilere sahne olmutur. Aadaki blmlerde bu ilikilerin trleri ve niteliklerinden bahsedilecektir. Siyset, toplum hayatnn seyrinde ok belirleyici rol olan bir olgudur. Bu yn sebebiyle etrefilli bir konu olarak grlmtr. bn Ferhnun (v. 799/1397) u szleri konuyu daha da akla kavuturmaktadr: Siyset konusu, anlaylarn sapt ve ayaklarn tkezledii etrafl bir konudur. hmal edilmesi, haklarn kaybolmasna ve hadlerin uygulanamaz hale gelip bozguncularla zorbalarn cesaretlenmesine sebep olurken, bu konuda haddi amak da fena zulmlerin ilenmesine, kanlarn dklmesine ve mallarn haksz yollarla ele geirilmesine yol aar.368 Siysetin bu durumu, onun toplumu her ynyle kuatc zellikte olmasndan kaynaklanr. Siysetin toplumda erdemli bir seyir izlemesinde hi phesiz ilimlerin byk rol vardr. Fakat bunun aksi de dorudur. Siyset ile ulema arasndaki ilikiler, siysetinin alglaynda ve siysetin seyrinde belirleyici rol oynayabilir. Dier yandan, u bir gerektir ki siys iradenin toplumda kabul grp yer edinmesinin en nemli art meruiyettir. lk dnem slm toplumlarnda siys evreler toplum nezdindeki bu meruiyeti temin iin, ulemadan yardm almlardr. phesiz bu durum, siysetin ulema kanalyla naslara mdahalesi anlamna gelir. Zira Mslman limlerin ilimlerinin temel nesnesi naslardr. Bu iliki sonucunda genellikle naslarn arzu ve isteklere, kiisel kar ve ideolojilere gre yorumlanmas meselesi ortaya kmtr. Naslarn tabiatnda phesiz her ideolojiyi destekleyecek deliller bulmak mmkn deildir, fakat yine ayn naslarn zahiri, bak asna gre bu delilleri fazlasyla temin edebilir. Nas, iki ucu sivri kl gibidir. Nas, onu duyurmak isteyene
368

bn Ferhn, brahim b. Ali, Tebsratl-Hukkm f Uslil-Akziye ve Menhicil-Ahkm, Ner: Cemal Maral, Beyrut, 1995, II, 115.

105

kar da kullanlabilir. Her ideoloji, kendisine uygun bir nas bulabilir. Hakikatte nas tamamen sosyal ve siyasal tercihlere boyun emektedir.369 Anlald zere buradaki nas kavramnn iine ncelikli olarak Kur'n yetleri girmektedir. Dolaysyla siys iradenin meruiyet konusunda en ok ihtiya duyduu ara Kur'n yetleri ve onlar gerektii gibi yorumlayacak limler olmutur. Fakat ite bu Kur'n yetlerinin bir ara olarak grlmesi, slm toplumlarnda Kur'n kaynakl hizip ve frkacln ortaya kmasnda destekleyici bir rol oynamtr. Bu, herhangi bir meru usule dayanmakszn naslarn gcne snmak demektir ki toplum asndan tehlikeleri byk olmutur.370 Siysetle tefsir arasndaki ilikinin bir dier sebebi de, bizim siys-itikd akmlar dediimiz oluumlarn birbirleri arasndaki stnlk yardr. slm toplumunun ilk dnemlerinde ortaya kan ve Hicr II. yzylda oluumlarn byk oranda tamamlam bulunan bu akmlar, birbirlerine olan stnlklerini ve tekine gre hakllklarn Kurnla ispatlama yar iine girmilerdir. Tarihi verilere baklacak olursa, slm toplumu ierisinde dini yaama ekilleri olarak ortaya kan bu gruplarn byk bir ounluunun, iktidar arzu ve hrsndan bamsz olarak sadece dini yaama kaygs iinde olmadklar da grlr. Hal byle oluncu, bir kere daha naslarla -zellikle Kur'n yetleri- siys istek ve arzular kar karya gelmi ve konuamayan naslar, konuan ve belli bir siyset gden ahslarn dncelerine boyun emek zorunda kalmtr.371 lk devirlerden itibaren balayan ve gittike hz kazanan bu naslar yardmyla mezhebi savunma refleksi, birok deiik tefsir hareketlerinin slm toplumunda varlk kazanmasna sebep olmutur. Neticede her trl dava Kur'nla savunulmaya allyor ve btn dava sahipleri kendi devamlarn salayacak yetleri-veya hadisleri- bulup

369

370 371

Hanefi, Hasan, Minel-Akde iles-Sevra, Mektebet Medbl, Kahire, 1952, I, 400. Hz. Ali, Hriclerle konumas iin grevlendirdii bn Abbsa, onlarla tartrken Kur'n yetlerini kullanmamasn, zira yetlerin eitli ekillerde anlalmaya msait bir yapda olduklarn sylemitir. Bkz. Suyt, el-tkn f Ulmil-Kur'n, II, 446. Hz. Alinin bu tavsiyesi yukardaki iddiann bir kant niteliindedir. Bu tavsiyeye ramen bn Abbs, tartma esnasnda onlarn baz yetleri iddialarna delil olarak kullanmalar sebebiyle yetlerle cevap vermek durumunda kalm fakat yine de onlarla ba edememitir. Bkz. Taber, Trhut-Taber, V, 64-65. Hanefi, age, I, 401. Ay, age, s. 19.

106

karyorlard. zellikle hadis konusunda uydurma ok yaygn olabiliyordu.372 Hatta bu durum ylesine yaygn bir hal almt ki, nc asrn mdakkik limlerinden olan ve Ali b. Eb Talhann (v. 143/760) tefsir sahifesini ven Ahmed b. Hanbel (v. 241/855), kitap (trnn) asl yoktur: Melhim, megz ve tefsir373 szn sylemek zorunda kalmt. Ahmed b. Hanbelin kendi Msnedinde birok tefsir rivyetini naklettiini gz nnde bulundurursak, burada sriliyyatn yannda, mezhep savunmas iin siys gayelerle uydurulmu bulunan tefsir rivyetlerine de bir itiraz ynelttiini syleyebiliriz.374 Siyset ve tefsir arasndaki ilikinin nc bir sebebi olarak da, ulemann siys iradeyle temasn gstermek mmkndr. Siyslerle mfessirler arasndaki ilikide zne konumunu igal eden, kimi zaman siyseti kimi zaman da mfessir olmutur. Bu sebeple siys iradeyle mfessirler arasndaki ilikiyi iki ynl olarak ele almak daha uygun olacaktr. Siys iradenin zne olduu iliki biiminde mfessirlerin bazen siyslerden gelen basklara boyun emeleri, bazen onlarn verdikleri grevleri yerine getirmek durumunda kalmalar, bazen de onlar nazike reddetmeleri gibi konular n plana kmaktadr. Dier yandan mfessirlerin zne konumunda olduu iliki biiminde mfessirlerin siys iradenin eitli istekleri karsnda ortaya koyduklar tavrlar daha belirgin durmaktadr. Nitekim aadaki blmlerde de konular bu ekilde ele alnacaktr.

372

373 374

Kfede birisi Hz. Alinin sylemedii bir eyi ondan rivyet etmektedir. Ame ona niin byle yaptn sorunca, insanlardan gelen talep sebebiyle byle bir yola bavurduunu sylemitir. Bkz. Hatb Badd, Eb Bekr Ahmed b. Ali b. Sbit, Kitbul-Kifye f lmir-Rivye, Drul-Ktbillmiyye, Beyrut, 1988, s. 150. Acln, age, II, 370 Cerraholu, Tefsir Tarihi, I, 156.

107

II. LKNN ETLER

A. SYS RADE-TEFSR LKS
1. Siys radenin Kurna Yaklam
Emev iktidar sorunlu bir ekilde balamt ama netice itibariyle Muviyenin abalar sonucunda slm toplumu arasnda baarl bir birlik gerekletirilmiti. lk dnemlerde byk fitnenin atlatlm olmas sebebiyle bir sknet hali ierisine giren tebaann, iktidarn meruiyetini sorgulama durumu sz konusu deildi. Fakat zaman getike bu durum deiti. Emevlerin, ele geirdikleri iktidar istedikleri ekilde kullanabilecekleri ilahi bir nimet olarak grmeleri tebaann tasvip etmedii bir durumdu. Neticede giderek iktidarla tebaa arasnda bir atmann kmas kanlmaz olmutu. Byle durumlarda iktidarn en ok muhta olduu ey, meruiyetini bir ekilde tebaaya kabul ettirmektir. Bunun iin Emevlerin bavuraca en nemli kaynak Kur'n olacaktr. Emevlerin tebaasn oluturan halk kitleleri inanan bir toplumdu, onlarn Kur'n ve Peygamber buyruklarna kesin ve tartmasz iman etmi olmalar bir k yolu olabilirdi. Kaza ve kader meselesi buna iyi bir rnektir. Emevler halk ynetene itaat ettirmek istiyorlard. Bu nedenle kaza ve kader gibi dini etkenleri, kendilerine dini bir konum kazanmak iin deil, sadece dnyevi glerini takviye iin kullanmak iyi bir yoldu. Onlar halktan itaat ve sessizlik istiyorlard. Halkn kendilerine tabi olmasn, eletiri ve itiraz yneltmemelerini istiyorlard. Aslnda kaderci inan ve tutum slmdan nce Araplarda gl idi. Bu inan sonraki dnemlerde de devam etti.375 O zamanki ortam buna msait idi. Anlaytaki deiiklik, Emevlerin kendi gelecekleri iin bu telakkiye dini ve Kurn elbise giydirilmesidir. Bunun iin Kur'ndan (ve hadislerden) cebriyeci dncelerini desteklediine inandklar naslar tespit ettiler. Mrcienin fikirlerinden fazlasyla yararlandlar.376 slm tarihinin en ackl olaylarndan birisi olan Kerbel faciasndan sonra Yezd b. Muviye, Hz. Hseyine kar davasnda hakl
375 376

Mescid-i Cmi, age, s. 178-180. Atvn, el-Emevyyn vel-Hilfe, Drul-Cl, Beyrut, 1986, s. 27-47; alkan, age, s. 162-63.

108

olduunu am halkna u ekilde anlatabiliyordu: Hseyinin kendisini halifelie benden daha layk ve mstehak grmesi kendi gr ve anlayndan ileri geliyor. O, u yeti galiba iyi okumam: De ki: Ey mlkn sahibi Allah! Sen mlk dilediine verirsin. Sen mlk dilediinden alrsn. Sen dilediini aziz edersin. Sen dilediini zelil edersin. Hayr yalnz Senin elindedir. phesiz ki Sen her eye gc yetensin!(l-i mrn 3/26.)377 Nitekim Muviyenin kendisi de Yezdin veliahtlna itiraz edenlere yazd cevabi mektupta hilfetle ilgili olarak ayn argmanlar kullanmt.378 Esasnda Abbs halifeleri de meruiyet arac olarak Kur'na yaslanmaktan geri durmamlar ve cebriyecilik dncesine snmlardr. Fakat onlarn cebriyeci tavrlar Emevler kadar belirgin olmamtr. Bunun temel sebebi Abbslerin tebaa ile ilikilerinin Emevler kadar sorunlu olmamasdr. Mesela ikinci Abbs halifesi Mansr Mekkeye yapt ziyaretlerden birinde halka u ekilde hitap etmitir: Ey ahali! Ben Allahn yeryzndeki sultanym. Onun verdii baar, doru yol, g ve sabrla sizi ynetiyorum. Onun hazinedarym. Onun meieti ile hareket ediyorum. Onun iradesiyle paylatryorum. Onun izniyle veriyorum. Allah beni hazinesinin kilidi yapmtr. Ne zaman size vermek ve rzklarnz paylatrmak iin beni amak isterse aar, ne zaman kilitlemek isterse de kilitler. yle ise Allaha yneliniz. Size faziletinden verecei bu asil gnde, Bugn sizin iin dininizi kemale erdirdim, size nimetimi tamamladm ve sizin iin din olarak slm setim379 yetiyle Kitabnda haber buyurduu eyi Ondan isteyiniz ki beni doruluk ve olgunlukta muvaffak eylesin, bana size efkat ve iyilikte bulunmay ilham eylesin ve size bahetmek, rzklarn adaletle paylatrmak iin beni asn.380 lk dnemlerde siys iradeyi oluturan yneticilerin, liderlerin, komutanlarn vs. Kur'nla ilikilerinin ilgin bir yn de onlarn, iinde bulunduklar duruma uygun geldiini dndkleri yetleri genellikle balamndan kopararak kullanmaktan

377 378 379 380

Taber, Trhut-Taber, V, 464. bn Kuteybe, el-mme ves-Siyse, s. 144-146. Mide 5/3. bn Kuteybe, Kitbu Uynil-Ahbr, II, 247.

109

ekinmemi olmalardr. Tarih kitaplarnda bu konuda fazlaca rnek bulmak mmkndr. Adaleti ve kendinden nceki Emev halifelerinin unutturduu birtakm gzellikleri ortaya karmasyla hret bulan halife mer b. Abdlaziz (v. 101/719) iktidar altndaki blgelerde ortaya kan sorunlar zmek iin grevlendirdii kimselere mektuplar yazyor, talimatlar veriyordu. Bu tr mektuplarda Halife meramn anlatmak iin ortama uygun den yetleri gndeme getiriyordu.381 in ilgin yan, siys ierikli bu mektuplar daha sonra bu yetlerin tefsiri olarak kayda geebilmitir.382 Abbslerin nl komutan ve iktidarn Emevlerden Abbslere gemesindeki ba aktrlerden Eb Mslim el-Horasn byk isyan balataca zaman emrindeki komutanlara sancak verirken Hac 22/39. yeti okuyordu.383 Ayrca Horasana girdiinde Emevlerin Horasan valisi Nasr b. Seyyara yazd mektupta Ftr 35/42-43. yetlerini;384 Merve gizlice girdiinde de Kasas 28/15. yetini385 okuyordu.386 Emevlerin Horasan valisi Nasr b. Seyyrn, Abbslerin elinden kamasna yardmc olan Nakib Lhz b. Kurayz et-Temm, Abbsler geldiinde Nasr uyarmak

381 382

383 384

385

386

Bkz. bnl-Esr, age, V, 52, 66. bn Eb Htim, Eb Muhammed Abdurrahman b. Muhammed b. dris, Tefsrul-Kur'nil-Azm, Thk: Esad Muhammed et-Tayyib, Mektebetu Nizr Mustafa el-Bz, Mekke, 1997, II, 578, 604, 669; IV, 1294, 1216; VI, 2074; IX, 2943. Kendilerine sava alan Mslmanlara, zulme uramalar sebebiyle cihad izni verildi. phe yok ki Allahn onlara yardm etmeye gc yeter. Mrikler, eer kendilerine bir uyarc gelirse, mmetlerden herhangi birinden daha ok doru yol zere olacaklarna dair en gl ekilde Allaha yemin etmilerdi. Fakat onlara bir uyarc gelince, bu ancak onlarn nefretlerini artrd. Yeryznde byklk taslamak ve kt tuzak kurmak iin (byle davranyorlard). Oysa kt tuzak, ancak sahibini kuatr. Onlar ancak ncekilere uygulanan kanunu bekliyorlar. Sen Allahn kanununda hibir deiiklik bulamazsn. Sen Allahn kanununda hibir sapma bulamazsn. Musa halkn habersiz olduu bir srada ehre girdi. Orada biri kendi tarafndan, dieri dman tarafndan; kavga eden iki adam grd. Kendi tarafndan olan, dmanna kar ondan yardm istedi. Musa da ona bir yumruk indirip onu ldrd. Musa, Bu eytann iidir. O gerekten apak bir saptrc dmandr dedi. Taber, Trhut-Taber, V, 356-357, 381.

110

iin Kasas 28/20. yeti387 okumu ve ifreli bir ekilde kamasn ona bildirmiti. Sonra bu durum ortaya knca Eb Mslim Lhz ldrd.388 Abbslerin kurucusu ve birinci halifesi Ebul-Abbs Seffh (132-136/750-754) Kfede halka yapt konumada birtakm faziletlerini anlattktan sonra kendi konumunu ve meruiyetini desteklemek zere Ahzb 33/33389; r 42/23390; uar 26/213391; Har 59/7392 ve Enfl 8/41.393 yetleri okumutur.394 kinci Abbs halifesi Eb Cafer Mansr (136-158/754-775) ile Hz. Alinin olu Hz. Hasann torunlarndan Muhammed b. Ali -ki en-Nefsz-Zekiyye diye bilinir(v. 145/762) arasndaki siys mcadelelerde de ayn ekilde yetlerin kullanldn gryoruz.395 Emevlerin yklmas hususunda Abbslere en byk destek Hz. Ali evladndan gelmiti. Bu destei verirken onlarn dndkleri ey, hilfete de kendilerinden birisinin getirilmesiydi. Fakat yeni devletin bana geen halife Abbsoullarndan olunca bu Hz. Ali evladn memnun etmedi. lk Abbs halifeleri Hz. Ali evladndan mm Muhammed (Muhammed b. Ali) ve mm brahim etrafnda bir

387

388 389

390

391 392

393

394 395

ehrin br ucundan koarak bir adam geldi: Ey Musa! leri gelenler seni ldrmek iin aralarnda senin durumunu gryorlar. ehirden hemen k. phesiz ben t verenlerdenim dedi. Taber, Trhut-Taber, VII, 381. Halfe b. Hayyt, Eb mer el-Leys el-Usfur, Trhu Halfe b. Hayyt, Thk: Ekrem Ziy el-Umer, Drul-Kalem, Dmek, 1397, I, 113. Evlerinizde oturun. nceki cahiliye dnemi kadnlarnn alp sald gibi siz de alp salmayn. Namaz kln, zekt verin. Allaha ve Raslne itaat edin. Ey Peygamberin ev halk! Allah sizden ancak gnah kirini gidermek ve sizi tertemiz yapmak istiyor. te bu, Allahn inanp salih ameller ileyen kullarna mjdeledii eydir. De ki: Ben buna karlk sizden, akrabalktan doan sevgiden baka bir cret istemiyorum. Kim gzel bir i yaparsa, onun iyiliini artrrz. phesiz Allah, ok balayandr, krn karln verendir. yle ise sakn Allah ile beraber baka bir ilaha yalvarma, sonra azaba uratlanlardan olursun. Allahn, (fethedilen) memleketlerin ahalisinden savalmakszn peygamberine kazandrd mallar; Allaha, Peygambere, onun yaknlarna, yetimlere, yoksullara ve yolda kalmlara aittir. O mallar, iinizden yalnz zenginler arasnda dolaan bir servet (ve g) haline gelmesin diye (Allah byle hkmetmitir). Peygamber size ne verdiyse onu aln, neyi de size yasak ettiyse ondan vazgein. Allaha kar gelmekten saknn. phesiz Allahn azab etindir. Bilin ki ganimet olarak aldnz herhangi bir eyin bete biri mutlaka Allaha, Peygambere, onun yaknlarna, yetimlere, yoksullara ve yolculara aittir. Eer Allaha; hak ile batln birbirinden ayrld gn (yani) iki ordunun (Bedirde) karlat gn kulumuza indirdiklerimize inandysanz (bunu byle bilin). Allah her eye hakkyla gc yetendir. Taber, Trhut-Taber, VII, 425. Bu konuda yazlm bir makale iin bkz. Mnis, Hseyin, stihdmu ytil-Kur'nil-Kerm filMcdeltis-Siysiyye, el-Kitbut-Tizkr bi Mnsebti htifltil-dil-Elf lil-Ezher iinde, Kahire, 1983, s. 57-65.

111

iktidar alternatifinin belli bir kesimde daima dnldn hesap ediyorlard.396 te bu sebeple Eb Cafer ile Muhammed b. Ali arasnda baz yazmalar gereklemiti. Bu yazmalarda zellikle nesepler sz konusu edilerek hilfete kimin daha stn olduu ispatlanmaya allyordu.397 Eb Cafer mektubunun bana Mide 5/33-34. yetleri398 yazarak balyordu. Bu yetlerdeki Allah ve Raslne kar sava aanlar Eb Cafere gre Hz. Ali evladyd ve onlar kesinlikle cezalandrlmalydlar. Eb Cafer, tehlikeli bir yoruma bavurarak kendisini de Allah ve Raslnn yerine koymu oluyordu.399 Dier yandan, yine yetlerde belirtildii gibi, eer mm Muhammed tevbe edip itaat ederse Eb Cafer onu balayabilirdi. Muhammed b. Ali de ayn tarz devam ettiriyor ve o da cevabna kendine gre setii Kasas 28/1-6. yetleri400 yazarak balyordu. mm Muhammed, bu yetlerle mektubuna balamak suretiyle Eb Caferi Firavun ve taifesine, kendilerini ise Firavun tarafndan mazlum durumuna drlm fakat bununla birlikte Allahn kendilerine yardm ve immet (iktidar) vadettii kimselere benzetmitir. Grld zere bu tr hadiselerde kullanlan yetler, esasen balama uygun olma bakmndan problemsiz grnyor. Yani yetler ve yetlerin kiiler tarafndan kullanld balamlar gz nde bulundurulduunda btnyle bir uygunsuzluktan bahsetmek doru deildir. Ne var ki yetlerin bu ekilde kullanlmas, yetlerin kendi balamlar asndan dnldnde bir saptrma anlamna gelmektedir. Buralarda yetler kendi balamndan koparlm, btnlk iinde olduu nceki ve sonraki
396 397 398

399 400

Algl-etin, age, III, 241. Mnis, ag.mk, s. 58. Allaha ve Raslne sava aanlarn ve yeryznde bozgunculuk karmaya alanlarn cezas; ancak ldrlmeleri yahut aslmalar veya ellerinin ve ayaklarnn aprazlama kesilmesi yahut o yerden srlmeleridir. Bu cezalar onlar iin dnyadaki bir rezilliktir. Ahrette de onlara byk bir azap vardr. Ancak onlar ele geirmemizden nce tvbe edenler bunun dndadrlar. Artk Allahn ok balayc, ok merhamet edici olduunu bilin. Mnis, age, s. 62. T-Sn-Mm. Bunlar apak Kitabn yetleridir. man eden bir kavim iin Musa ile Firavunun haberlerinden bir ksmn sana gerek olarak anlatacaz. phe yok ki Firavun yeryznde (lkesinde) byklk taslam ve ora halkn snflara ayrmt. Onlardan bir kesimi eziyor, oullarn boazlyor, kadnlarn ise sa brakyordu. phesiz o bozgunculardand. Biz ise istiyorduk ki yeryznde ezilmekte olanlara ltufta bulunalm, onlar nderler yapalm ve onlar varisler klalm. Yeryznde onlar kudret sahibi klalm ve onlarn eliyle Firavuna, Hamana ve ordularna ekinegeldikleri eyleri gsterelim.

112

yetlerden ayrlarak keyfi deliller olarak kullanlmtr. Buradaki taraflarn Kur'n- Kerme dair byle bir balam bilgisine sahip olmadklarn phesiz dnemeyiz.401 Fakat iktidar hrs ve Kur'nn tek meruiyet kayna olmas onlar byle bir tavr almaya srklemi olmaldr. Dier yandan bu tr yet iktibaslarnn bu kadar kolay yaplmasnn bir sebebi olarak Kur'nda her eyin olduuna dair inanc gstermek de mmkn olabilir. Bu tr rivyetler, phesiz ynetimde rol alan kimselerin Kur'nla ilikilerinin konumuzla ilgili ynn yanstmaktadr. Onlarn Kur'nla kurduklar ilikinin tek ekli bu deildir. Fakat Kur'na byle yaklam olmalar, yetleri kendi balamlarndan kopararak kendi siys gayeleri urunda rahata kullanm olmalar dikkat ekicidir. Onlar, zellikle Muhammed b. Ali ve Eb Cafer hadisesinde de grld zere, kendilerinde var olan edebi yetenei de katarak yetleri konumalarnn/yazmalarnn balamna rahata uyarlayabilmilerdir. Devlet idaresinde yer alanlarn Kur'n yetleriyle ilikilerinin dikkat eken bir yn de uydu: Beinci Abbs halifesi Harun Reid (170-193/786-809) dneminde zaferlerden elde edilen gelirler, ticaretin artmas ve Badat ehrinin bir cazibe merkezi haline gelmesi gibi sebeplerle zenginlik artmt. zellikle idarede yer alan kimseler bu zenginliin tezahrlerini cmerte sergiliyorlard.402 htiamlarnn gz kamatrd saraylar bu zenginliin bir eit davurumuydu. Halifenin ve onun gibi zengin devlet adamlarnn yaptrd bu saraylarda dikkat eken husus, onlarn Kur'ndaki cennet tasvirlerini yanstyor olmalaryd. Saraylar yaptranlar cenneti tavsif eden Kur'n yetlerini okuyup oradaki gzellikleri bu dnyada gerekletiriyorlard. Kasrul-Huld (Ebedlik Saray), Kur'nda takva sahibi kimseler iin vaat edilmi Cennetl-Hulde (Ebedlik Cenneti)403 benzetiliyor; Kasrus-Selm (Esenlik Saray), ismini Enam 6/127deki Drus-Selamdan (Esenlik Diyar) alyordu. Ayrca bu dnemdeki

401 402 403

Mnis, age, s. 60. zellikle Bermeklerin zenginlii ve cmertlii ile ilgili olarak bkz. Hitti, age, I, 454. Furkan 25/15.

113

saraylarn ounun altndan nehirler akyordu ve ilerinde, sedef ierisinde el dememi inciler gibi iri gzl gzeller (huriler)404 vard.405

2. Siys radenin Mfessirlerle likisi

ncelediimiz dnemde iktidar ellerinde bulunduran Emev ve Abbs hkmdarlar, halkn nezdinde byk nemi olan ulemann desteine her zaman ihtiya duymulardr. Bu durum, siys meruiyet iin fevkalade destekleyici bir unsur olarak grlmtr. Bu sebeple iktidarlar, halk ile aralarndaki sorunlar zmeye yardmc olacak her unsurdan faydalanma yoluna gitmilerdir. Mesela Emevler Hasan- Basri gibi yksek dini ahsiyetlerin desteini istedii gibi airlerin yardmna da ihtiya duymutur. Bu balamda Ahtal, Cerr ve Kab b. Cuayl gibi airler iirleriyle Emevleri desteklemilerdir. Dier yandan Emevlerin zamannda onlarn rakibi konumundaki Himleri destekleyen Kseyyir, Ferezdak ve bn Mferri gibi airler de vardr.406 Bu airlerin ortaya koymu olduklar iirler yoluyla edebi estetiin otoritesi, dini metin ve ahsiyetlerin otoritesiyle birletirilerek ideolojik destek iin kullanlm oluyordu.407 Genel anlamda ulema, zel anlamda da mfessirler ve muhaddisler Kur'n ve Hadisle birebir iliki iinde olduklar iin iktidarlarn ncelikle onlara ynelmesi amalar asndan tabi grlmelidir. Fakat bu iliki biiminde her zaman iktidarla ulema arasnda eitli gerginlikler vcuda gelebilmitir. Halife Hrun Reidle eitli konularda yazt ve fikirlerine bavurulduu bilinen ve ayn zamanda bir mfessir olan mm Mlik,408 baka baz yneticilerin de dant ve fikirlerini kabul ettii bir lim iken409 Abbs halifesi Eb Cafer Mansr devrinde, zellikle bask altnda yaplan boamann geersiz olacayla ilgili hadis rivyet etmesi,410 dolaysyla zorla biat alm
404 405 406 407 408

409 410

Vaka 56/22-23. Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, Red: Hakk Dursun Yldz, a Y., stanbul, trs, III, 131. Aycan, (ve dierleri), Emevler Dnemi Bilim, Kltr ve Sanat Hayat, lahiyat Y., Ankara, 2003, s. 100-105. Arkoun, Muhammed, slmi Dncede Otorite Kavram, slmda Siyset Dncesi iinde, s. 59. Lahmer, Hlid, el-mm Mlik Mfessiran, Drul-Fikr, Beyrut, 1995, s. 157. Ad anldnda daha ziyade fkh akla gelen mm Mlik, ayn zamanda byk bir mfessirdir. Kaynaklarda onun Tefsru Garbil-Kur'n isimli bir eserinden de sz edilmektedir. Bkz. Bilmen, age, I, 304. Lahmer, age, s. 87. Mlik b. Enes, Eb Abdullah el-Asbah el-Himyer, el-Muvatta, Thk: Muhammed Fud Abdlbk, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, trs, Kitbut-Talk, 29. Baz aratrmaclar mm Mlikin basklar

114

olan Eb Cafere yaplan biatn geersiz oluunu halka hatrlatmas sebebiyle, Medne valisi Cafer b. Sleyman tarafndan takibe uram ve ikenceye maruz kalmtr. Fakat Hicr 146 veya 147 ylnda vuku bulan bu zc hadisenin neticesinde halife Eb Cafer Mansr, mmdan zr dilemi, onun gnln almtr. Dier yandan mm Mlikin bana bu hadiselerin gelmesinde, onu ekemeyenlerin ve kskananlarn parmann olduunu syleyenler de vardr.411 Ama Memn ve Hrun Redin hilfetleri zamannda da ravileri arasnda Muviyenin bulunduu hadisleri rivyet etmemesi iin mma basklar yapld412 gz nne alnrsa bu tr skntlarn genellikle iktidar sahiplerinin gtt siysetten kaynakland daha da netleecektir. mm afinin413 Araplk lehindeki tavrlar sebebiyle Abbs iktidarlar ile sorunsuz yaadn, uubiyye (Arap kart hareket) taraftar olan Memnun iktidara gelmesiyle artk Badatta duramayp Msra g ettiini syleyenlerin varlyla birlikte414 mmn Abbsler dneminde her konuda ok rahat olmad hususunda rivyetlere rastlamak mmkndr. Mesela mm fi Yemendeki Alevlerin reisliini yapmakla sulanarak elleri demir kelepelerle balanm bir ekilde Halife Harun Reidin huzuruna getirilmi ve sorguya ekilmitir. Her ne kadar sorgu sonunda Halife ve yanndakiler mmn zekas karsnda hayranlklarn gizleyememilerse de415 bu olay iktidarn gcnn farkl siys dncedeki limler zerinde nasl hissettirildiini gstermesi bakmndan dikkate deerdir.
sebebiyle bu konuyla ilgili hadisi kitabna almadn sylyorlarsa da (Bkz. Yaman, age, s. 32) elMuvattadaki u hadis bask altnda yaplan boamayla ilgilidir: Sabit b. Ahnef diyor ki: Abdurrahman b. Zeyd b. el-Hattabn mm-i velediyle evlenmitim. Onun olu Abdullah beni ard. Yanna gittiimde bir de baktm ki orada bir krba, iki demir pranga ve iki de kle duruyor. Bana dedi ki, ya onu boarsn ya da yemin olsun ki sana yle yle yaparm. Ben de dedim ki, o bin kere botur. Sonra onun yanndan ktm, Mekkeye doru giderken Abdullah b. mere rastladm. Durumumu ona anlattm. O, Abdullaha kzd ve dedi ki: Bu boama olmaz, o kadn sana helaldir, hanmna geri dn... Sabit b. Ahnef daha sonra Abdullah b. Zbeyre de durumunu anlatr ve ayn cevab alr. Akabinde onu zorlayan Abdullah b. Abdurrahman cezalandrlr ve Sabit hanmna geri dner (Kitbut-Talk, 29; hadis no: 78). Eb Zehr, mm Mlik, s. 71-76. Kd yz, Ebul-Fadl yz b. Msa b. yz el-Yahseb es-Sebt, Tertbl-Medrik ve TakrblMeslik li Marifeti Almi Mezhebi Mlik, Thk: Ahmed Bekir Mahmd, Dru Mektebeti Fikr, Trablus 1967, I, 209. mm fi de her ne kadar fkh konusunda mehur olsa da tefsir yn kuvvetli alimlerdendir. Bkz. Bilmen, age, I, 313. Eb Zeyd, el-Aydiylciyyetl-Vasatiyye et-Telfkiyye f Fikri-fi, el-ctihd Dergisi, Yl: 3, sy: 9, Beyrut, 1990, s. 64. Bkz. Zerkn, age, I, 33.

411 412

413 414 415

115

Bazen iktidar sahipleri naslarla yakn iliki iinde olan limlerin bu durumdan kaynaklanan otoritelerini, kendi makamlarnn selameti iin deerlendirme yoluna gitmilerdir. Mesela Emevlerin Horasan valisi Nasr b. Seyyr, Semerkand ve Toharistana atanacak yeni memurlar belirlemek, o blgede ayaklanmas ve ileri zora sokmas muhtemel grnen Hris b. Sreycle grp onu ikna etmek zere bir grup limi seip oraya gndermitir. Onlar arasnda mfessir Muktil b. Sleymn ve Muktil b. Hayyn da vardr.416 Emevler ve Abbslerin iktidarda olduu zaman dilimlerine baktmzda ulemann eitli ekillerde kontrol altnda tutulmaya alldn grebiliriz. Aktardmz baz rivyetler de bunu gstermektedir. Fakat unu da belirtmek gerekir ki zellikle naslarla dorudan iliki iinde olan limlerin -mfessirlerin ve muhaddislerindevlet tarafndan kontrol edilmesi fikri sadece idareyi ellerinde bulunduranlarn karar verip uyguladklar bir mesele deildir. Bu konuda onlara danmanlk yapan baz entelekteller de vardr. Mesela slm siyset tarihinde nemli bir yeri olan bnlMukaffa (v. 142/759) Abbs halifesi Eb Cafer Mansra, alimlerin ortaya koyduklar farkl grlerin halk arasnda bir kargaa dourduunu, bu sebeple zellikle fkhi meselelerde son sz halifenin sylemesi ve bylece bir karkla meydan verilmemesi ynnde bir teklif sunmutur. Halife kendi asndan anlalr sebepler yznden byle bir teklifi kabule meyillidir. Nitekim kendisi de mm Mlike ayn ynde bir teklif gtrm ve istiyorum ki insanlara emredeyim de sadece senin kitaplarn okusunlar demitir. Fakat mm Mlik bu teklifi, insanlarn alkanlklarnda kkl deiiklikler yarataca ve baz tehlikeler douraca endiesiyle kabul etmemitir.417 Btn bu abalarda devletin hem ulema snfn hem de tebaay kontrol edilebilen ve arzu edilen bir izgide grme isteinin yattn sylemek mmkndr. Bunun da saltanatn sorunsuz devam etmesinin bir art olduunu sylemek durumu daha anlalr klacaktr.

416 417

Taber, Trhut-Taber, VII, 331. Emn, Duhal-slm, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, 2004, I, 164-174.

116

B. MFESSR-SYS RADE LKS

1. Mfessirlerin Siys rade Karsndaki Tavrlar
Yukarda da sylemi olduumuz gibi bu balk altnda daha ziyade mfessirlerin zne olduu, onlarn tavrlarnn belirleyici olduu bir iliki biiminden sz edeceiz. ncelediimiz Hicr II. asrda mfessirlerin hepsinin siys irade karsndaki tavrlarnn ayn nitelikte olmad grlmektedir. Elde edebildiimiz rivyetlere gre mfessir olarak niteleyebileceimiz ilim adamlarnn siys irade karsndaki tavrlarn genel olarak drt balk altnda incelemek mmkndr:

a. Tenkiti Tavr
Rivyetler incelendiinde mfessirlerin zaman zaman siys iradeyi ellerinde tutanlar eletirdikleri grlmektedir. Bu eletiri kimi zaman bir Kur'n yetinin aklanmas sadedinde ve gyabi olarak yaplrken, kimi zaman da bizzat eletirilen ahsn huzurunda dile getirilmektedir. Hasan- Basr, Yahudilerden bahseden Araf 7/137. yeti418 yorumlarken unlar syler: Bu yete iman eden birinin sultandan korkmasna, zlimden ekinmesine aarm. nsanlar, sultanlar tarafndan bir skntya uratldklarnda Rablerinin iine sabretseler, Allah onlardan sknty giderir. Fakat onlar kltan kap korkuya snyorlar. Ayn yet hakkndaki baka bir yorumu da yledir: sriloullarna verilenler sadece onlarn sabrlar karlnda verilmitir. Bu mmet (Mslmanlar) ise kltan korkup katnda hi hayrla karlamamtr.419 Tefsirlerde Hucurt sresinin 12. yeti420 hakknda Hasan- Basrden yle bir rivyet aktarlmaktadr: kii hakknda gybet etmek haram deildir: Hevsna tabi
418

419 420

Hor grlp ezilmekte olan o kavmi (Yahudiler) de, iini bereketle doldurduumuz yerin dou taraflarna ve bat taraflarna miras kldk. Sabrlarna karlk Rabbinin sriloullarna verdii gzel sz yerine geldi. Firavun ve kavminin yapmakta olduklarn ve yetitirdikler baheleri helak ettik. Basr, Eb Said Hasan b. Yesr, Tefsrul-Hasenil-Basr, Haz: Muhammed Abdurrahim, DrulHads, Kahire, trs, I, 386. Ey iman edenler! Zannn biroundan saknn. nk zannn bir ksm gnahtr. Birbirinizin kusurlarn ve mahremiyetlerini aratrmayn. Birbirinizin gybetini yapmayn. Herhangi biriniz l

117

olan kimse, fskn yayan fask ve zlim ynetici.421 Bu rivyetin zlim ynetici ksmyla ilgili olarak Hasan- Basrnin uygulamas da vardr. Zira o, Hacccn lmnn ardndan hem onun ktlklerini saym hem de Allaha Mslman mmetini ondan kurtard iin dua etmitir.422 Emevlerin iktidar zorla ele geirme ve hanedan kurma arzular karsnda, mfessirlerden bazlar onlarn bu tavrlarn iddetle eletirmi, hatta onlarla bizzat savamlardr. At b. Eb Rebh (v. 114/732) da o mfessirlerden biridir. Tbilerden olan ve bn Abbs, bn mer, Hz. Aie, Cbir b. Abdullah gibi ashabn bykleriyle grp kendilerinden rivyette bulunan ve Mchid, bn Creyc, Eb Hanfe, Evz, Zhr gibi tbi limlerinin kendisinden rivyette bulunduu At b. Eb Rebh, Emev hanedanna kar halifeliini ilan eden Abdullah b. Zbeyrin mcadele yllarnda onun safnda yer alm ve bir arpma srasnda kl darbesiyle bir eli kesilmitir.423 mm- Azam Eb Hanfe (v. 150/767) de Emevlerin baskc politikalarna isyan edenlerdendir. Kendisi Eb Rabah gibi bizzat bir isyana itirak etmemise de, Emev halifesi Hiam b. Abdlmelike (105-125/724-743) kar ayaklanan Zeyd b. Aliye yardm edilmesi ve onun desteklenmesi hakknda gizli bir fetva karmtr.424 Yine Eb Hanfe, Abbs halifesi Eb Cafer Mansr zamannda, hem Abbs idaresi tarafndan gelen kadlk tekliflerini geri evirerek hem de onlara kar ayaklanan Alioullarn destekleyerek siys iradenin baskc tutumunu asla tasvip etmediini gstermitir.425 mm Mlik zlim yneticiye isyan etme hususunda yle demektedir: Birisi adil bir hkmdara -mesela mer b. Abdlaziz gibi- isyan ederse, o isyancy durdurmak ve hkmdar savunmak vaciptir. Ama zlim birine isyan ederse brak Allah bir zlimle dierinden intikam alsn. Sonra da her ikisinden de alsn. Bu sz syledikten sonra,

421 422 423 424 425

kardeinin etini yemekten holanr m? te bundan tiksindiniz! Allaha kar gelmekten saknn. phesiz Allah tevbeyi ok kabul edendir, ok merhamet edendir. Kurtub, Eb Abdullah Muhammed b. Ahmed el-Ensr, el-Cmi li Ahkmil-Kur'n, Dru hyitTrsil-Arab, Beyrut, 1985, XVI, 339. Kurtub, a.y. Cerraholu, At b. Eb Rebh, DA, stanbul, 1991, IV, 35. Eb Zehr, Eb Hanfe, s. 44. Eb Zehr, age, s. 55, 64.

118

gemite fesat karan sriloullarnn, Allah tarafndan gnderilen baka zlim hkmdarlar eliyle nasl yola getirildiklerini anlatan, sr sresindeki u yetleri okur:426 Biz, Kitapta sriloullarna: Sizler, yeryznde iki defa fesat karacaksnz ve azgnlk derecesinde bir kibre kaplacaksnz, diye bildirdik. Bunlardan ilkinin zaman gelince, zerinize gl kuvvetli kullarmz gnderdik. Bunlar, evlerin arasnda dolaarak (sizi) aradlar. Bu, yerine getirilmi bir vaat idi.427 Eb Zehr, mm Mlikin yukardaki szlerini yorumlama sadedinde unlar sylemektedir: mm, bunu hangi devlet hakknda syledi? Emev devleti veya Abbs devleti mi bilemiyoruz. Fakat ihtimal ki Abbs devleti hakkndadr. nk mm Mlikin olgunluk a o zamandr. Bundan onun Abbsleri deil de Emevleri destekledii anlalmasn. nk onun hayatnda, zerinde yrd mantk buna uygun dmez. Sonra o, soran kimsenin nne canl bir misal koyuyor: ayet halife, mer b. Abdlaziz gibi doru, adil, takva sahibi, insanlara kar efkatli olursa o zaman ona isyan edenler ldrlr. Yoksa braksnlar, hepsi de sapklk iinde yzsn dursunlar, diyor.428 mm Mlik baka bir rivyette de yle demektedir: Kendisine biat edilmi bir yneticiye dostlar isyan ettiklerinde, eer o ynetici adil biri ise isyanclarla mcadele edilir. Fakat o yneticiye yaplan biat, gnll deil de korku sonucu olumu ise o biat geerli deildir.429 Anlald gibi mm Mlikin eletirileri genel olarak zalim yneticiye yneliktir. Ak bir isim zikredilmemitir. Ama Mansr olaynda olduu gibi, onun bu szlerinden rahatsz olanlar olmutur. Bu da demektir ki mmn eletirileri -sonular zaman zaman sknt verici olsa da- dnemindeki iktidar sahipleri zerinde etkili olabilmitir.

426 427 428 429

Lahmer, age, s. 260; Eb Zehr, mm Mlik, s. 65. sr 17/4-5. Eb Zehr, mm Mlik, s. 65. Lahmer, age, s. 260.

119

mm Mlikin Hz. Aliye ynelik eletirileri de vardr. Bu eletirilerin bir yansmasn, Ehl-i Snnetin, fazilet sralamasnda ncelii verdii drt halifeden ilk n en hayrllar iinde saymasna ramen Hz. Aliye bu sralamada yer vermemesinde de grebiliriz. Bu konuyla ilgili eitli rivyetler vardr. Mesela bir gn ders halkasnda Hz. Ali taraftar olan bir ahs ile mm arasnda yle bir diyalog geer: -Hz. Peygamberden sonra insanlarn en hayrls kimdir? mm Mlik, Hz. Ebbekirdir cevabn verince, adam tekrar sorar: -Sonra kimdir? -Hz. merdir. Sonra da ehit edilen halife Hz. Osmandr. Konuyla ilgili baka rivyetler de vardr. Bu rivyetlere bakldnda da mmn, bahsi geen sralamada drdnc halife Hz. Aliye yer vermediini gryoruz.430 mm Mlikin Hz. Aliye kar bu tavr, onun hilfeti istemesindeki tutumundan kaynaklanyor olmaldr. Dierleri bir ekilde seilmiler yani bakalar tarafndan hilfete getirilmilerdir. Hz. Ali ise bu ie talip olmutur. Bu da onu dier halifelerden ayrr. mm Mlikin yle dedii rivyet edilmitir: Bu ii (hilfet) isteyenle istemeyen bir olmaz. stemek arzuyu gsterir. Arzuda ise bir nevi itham bulunur. stememek ise zhd ve takvaya delalet eder. Takvada ise nezahet vardr, ithamdan uzaktr. O yzden isteyen olma, istenen ol denmitir.431 Dier yandan Eb Zehr, mm Mlikin Hz. Ali hakkndaki bu tavrn, her eye ramen yine de onun Emev taraftarlna balama eilimindedir.432 Hayatnn yarsn Emevler, yarsn da Abbsler zamannda geiren mm Mlikin Emevleri aktan desteklediine dair salam deliller yoktur.433 Hz. Alinin hilfetle ilgili tavrn

430 431

Eb Zehr, mm Mlik, s. 67. Eb Zehr, age, s. 69. 432 Eb Zehr, age, s. 69. 433 zel, Ahmet, Mlik b. Enes, DA, Ankara, 2003, XXVII, 507.

120

eletirmesi ise mm Mlikin takv konusundaki dncesinin bir yansmas olarak grlmelidir. Yine mm Mlikin sergiledii u tavr, onun ilmi ve limi zellikle yksek siys makamlardakiler karsnda yceltmesinin gzel bir rneidir: Hrun Red Medneye geldii zaman, veziri Bermek vastasyla mm Mlike haber gnderir, tasnif ettii kitab getirip bir de kendisinin huzurunda okumasn ister. mm bu talep karsnda vezire u cevab verir: Git Halifeye selam syle, ilim bakasnn ayana gitmez, ilmin ayana gidilir; ilim ziyaret etmez, kendisi ziyaret edilir. Bununla birlikte, daha sonra mm, Halifenin huzuruna gider fakat gidii, onun istedii eyi yapmak iin deil, ilme hrmet hususunda ona nasihat etmek iindir. Halife bu nasihatleri dinledikten sonra zlr ve yaptna piman olur.434 Bu hadisenin benzeri Hicr II. asrn szne deer verilen mfessirlerinden Sfyn es-Sevr ile Abbs halifesi Eb Cafer Mansr arasnda da geer. Sfyn es-Sevryi ayana arp kendisine nasihat etmesini isteyen halifeye onun cevab yle olur: Ey mminlerin emiri, bildiklerini zaten uygulamyorsun. Bilmediklerin hususunda m sana nasihat edeyim! Bu cevab duyan halife ne diyeceini arr.435 Aktardmz rivyetlerde grld gibi mfessirler yaadklar devirde halka zulmeden, iktidar kendi menfaatleri iin kullanan ve halkn maslahatn dnmeyen idarecileri ciddi biimde tenkit etmilerdir. Yine bu rivyetlerde kendi dnemlerindeki insanlara, iktidar kendilerine teslim ettikleri idareciler karsnda teslimiyeti bir tutum almamalar ynnde tler verdiklerini grmekteyiz. zellikle Emevlerin halka kar, Abbslerin de baa getikten sonra hem Emevlere hem de Alioullarna uyguladklar baskc politikalar gz nne alnrsa, limlerin bu uyarlar daha iyi anlalacaktr.

b. Nasihati Tavr
Ulemann siys irade karsndaki tavrlarndan birisi de yneticilere vaaz etmek ve nasihatler vermek suretiyle onlar iine dtkleri yanllardan kurtarma eklinde
434 435

Bkz. Kd yz, age, I, 159. bn Abdrabbih, age, I, 57.

121

tezahr etmitir. Bu tavr, siys iradenin kesin olan kararlarn deitirmek iin her zaman yeterli olmamtr. Bununla birlikte zaman zaman otorite sahiplerinin kalplerinin nasihatle yumuad ve baz yanllklardan dndkleri grlebilmektedir. Esasnda ulemann bu tavr her dnemde zaman zaman grlebilen bir tavrdr. Hicr II. asrn hemen ncesinde idarede bulunan altnc Emev halifesi Veld b. Abdlmelik (v. 96/715) ile Eb Zra arasnda geen hadise bu duruma gzel bir rnektir. Eb Zra Tevrat da okumu lim bir insandr. Veld ona yle sorar: Sen Tevrat ve Kur'n okumu, iyice anlam bir insansn. Syle baklim, halife de hesaba ekilecek mi? Eb Zra, halifeye gerekten bu sorunun cevabn almak isteyip istemediini sorar. Olumlu cevap alnca, Ey Mminlerin Emiri! Sen mi daha stn bir insansn yoksa Dvud (a.s) mu? Allah Tel ona hem peygamberlii hem de hkmdarl verdi ve Kitabnda onu tehdit ederek yle buyurdu: Ey Dvud, gerekten Biz seni yeryznde halife (hkmdar) yaptk. nsanlar arasnda hak ile hkm ver. Nefsin arzusuna uyma, yoksa seni Allahn yolundan saptrr. Allahn yolundan sapanlar iin hesap gnn unutmalar sebebiyle iddetli bir azap vardr436 cevabn verir.437 bn Hallikn Hasan- Basrnin hayatn anlatt eserinde yle bir hdise nakletmektedir: mer b. Hbeyre Iraka vali tayin edildiinde Hasan- Basr, Muhammed b. Srn ve abyi davet etti. Hicr 103 senesiydi. Yezd b. Abdlmelik halife idi. mer: Yezd Allahn halifesidir. Allah onu kullar iin halife semitir. Ona itaat etmeleri hususunda onlardan sz almtr. O halde biz de onun emirlerini dinleyip ona itaat edeceimiz hususunda ona sz vermi saylrz. Grdnz gibi beni buraya vali tayin eden de odur. Bana bir emir gnderdiinde emri yerine getirmem hususunda ne dersiniz? dedi. bn Srn ve ab ekine ekine konutular, istediklerini tam olarak aklamadlar. mer b. Hbeyre Hasana dnerek, Ya sen ne dersin Hasan? dedi. O da yle cevap verdi: Ey Eb Hbeyre! Yezd hakknda Allahtan kork, Allah hakknda Allahtan korkma. Allah seni Yezdden korur ama Yezd seni Allahtan koruyamaz. Bir

436 437

Sd 38/26. bn Kesr, Tefsrul-Kur'nil-Azm, Thk: Sm b. Muhammed Selme, Dru Tayyibe lin-Ner vetTevz, Riyad, 1999, VII, 63.

122

melein gelip seni makamndan drmesi, geni sarayndan alarak dar kabre sokmas yakndr. Ondan sonra da seni kurtaracak olan sadece amelindir. unu bil ki benim seni korkutmak zere sylediim eyler aslnda Yce Allahn seni Kur'nda uyard noktalardr. nk Allah Tel Kur'nda yle buyuruyor: Onlardan [zalimlerden] sonra sizi elbette o yere yerletireceiz. Bu, makammdan korkan ve tehdidimden saknan kimseler iindir. (brahim 14/14) [Biliyorsun ki] Yaratcya isyan konusunda yaratlana itaat etmek yoktur. bn Hbeyre onlara hediyeler verdi. Ancak Hasana kat kat hediyeler verdi. Bunun zerine ab, bn Srne yle dedi: Ona basit eyler syledik, o da bize basit hediyeler verdi.438 Mutezilenin kurucularndan olan Amr b. Ubeyd de, adaletsizlik yahut siyset adamnda olmamamas gereken baka bir durum grd zaman bunu dzeltmek iin halifelere nasihat edebilen limlerdendi.439 ok sevdii ve eski dostu olan Eb Cafer Mansra eitli konularda nasihatlerde bulunurdu. Bazen bizzat Eb Cafer ondan kendilerine nasihat etmesini isterdi. Bir keresinde halifenin bu isteine Fecr sresini okuyarak balam ve 14. yetteki Muhakkak ki senin Rabbin gzetlemededir ifadesine atfla, Ey Eb Cafer, Rabbin gzetlemektedir uyarsnda bulunmutur. Elinde bulundurduu makamn geiciliinin farknda olmas gerektiini hatrlattktan sonra szlerini yle srdrmtr: Sen Allahtan raz olmadka O da senden raz olmaz. O sana adil olmadka sen Ondan raz olmazsn. Allah senden ancak emrin altndakilere adaletli olursan raz olur. Kapnn tesindeki komularmza zulmle davranma. Kapnn arkasndakilere Allahn kitab ve Raslnn snnetiyle muamele et. Kim hayrl amel ilerse Allah amellerinin karln verir.440 Baka bir rivyette de Amr b. Ubeyd halifeye halkna kar adaletli olmasn, bunun sonucu olarak onlarn da kendisine gnlden ve cmerte yardmc olaca tavsiyesinde bulunur. Halife,

438 439 440

bn Halliknn Tercemetl-Hasenil-Basr isimli eserinden naklen Nedv, age, s. 61-62. Benzer ifadeler iin bkz. bn Abdrabbih, age, I, 58. bn Kesr, el-Bidye ven-Nihye, X, 124. Eb Hanfe ed-Dnever, Ahmed b. Davud b. Venend, el-Ahbrut-Tvl, Thk: Abdlmnim Amir, Mektebetl-Msenn, Badat, trs, s. 363; erf el-Murtaz, Ebul-Ksm Ali b. Thir Eb Ahmed elHseyin, Emlis-Seyyid el-Murtaz, Tsh: Eb Firs Bedrddn Nasn, Matbaats-Sade, Khire, 1325/1907, I, 121; Hatb el-Badd, Trhu Badd, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, trs, XII, 167168.

123

hakszlk ve zulm gren kimselerin kendisine sunduklar ikyetleri dinleyip giderirse, onlara kar ne kadar samimi olduunu gstermi olacaktr.441 Zemaher (v. 538/1133), Fecr Sresinin tefsirini yaparken bahsi geen yetle ilgili olarak unlar syler: Amr b. Ubeyd bu sreyi bir zlimin yannda okudu. Muhakkak Rabbin gzetlemektedir yetine gelince, Ey filan, Rabbin seni gzetliyor dedi. Bu ekilde ona, bu yette zorbalara (cebbir) bir tehdit olduunu bildirmek iin tarizde bulundu.442 Baka rivyetlerden de anlaldna gre, Amr b. Ubeydle Eb Cafer Mansr arasnda sk bir dostluk ilikisi vardr. Bu dostluk her iki tarafn aba ve gayretleriyle desteklenmektedir. Halife bir alim ve mfessir olarak Amr b. Ubeyde sayg duymakta hatta onu vc iirler sylemektedir.443 Fakat bnl-Murtaznn sylediine baklrsa, aralarndaki bu dostlua ramen Halife Mansr yine de Amrn frsat bulduunda kendisine kar ayaklanacandan phe etmektedir.444 Bu durum elbette ki Amrn isyanc bir kiilie sahip olmasndan deil, Halifenin btn iyiliine ramen yine de baz hakszlklar yapmasndan kaynaklanyor olmaldr. Zira Amr b. Ubeydin otoriteye mutlak isyan eklinde bir dncesi yoktur. Dier yandan bu rivyetlerden ortaya kan bir gerek de udur ki, salam karaktere sahip alimler her ne kadar sultanlarn yannda bulunup onlarla dostluk kurmularsa da gerektiinde onlarn yaptklar hakszlklara kar seslerini ykseltmesini bilmilerdir. mm Mlik, halife ve emirlerin yanna gider, onlara iyilii tavsiye eder ve onlar ktlklerden uzak tutmaya alrd. Mesela halife Eb Cafer Mansr Medneye gelip Mescidi beraber ziyaret ettikleri srada, halife sesini biraz ykseltince mm, Hucurat sresinin ba tarafnda bulunan, Ey iman edenler! Seslerinizi Peygamberin sesinin stne ykseltmeyin.445 mealindeki yeti okuyarak onu uyarmtr. Yine Eb Cafer orada dua ederken, yzn kbleye mi Raslullaha m evirmesi gerektii konusunda
441 442 443 444 445

bn Kuteybe, Kitbu Uynil-Ahbr, II, 337. Zemaher, age, IV, 736. Mesela onun yle bir beyit syledii rivyet edilmektedir: Hepiniz yava yryor, Hepiniz av peinde / Yalnz Amr b. Ubeyd hari. bn Abdrabbih, age, III, 165; Emn, Fecrul-slm, s. 281. bnl-Murtaz, age, s. 146. Hucurat 49/2.

124

mma soru sorunca o, Yzn Raslullahtan evirme. O senin iin de, baban Adem iin de kyamet gn Allah nezdinde bir vesiledir. Ona dn, onunla Rabbinden efaat dile ki sana efaat etsin demi ve Nis sresinin 64. yetini446 okumutur.447

c. Destek Tavr
Hicri II. asrdaki mfessirlerin (genel olarak limlerin), yaadklar zaman dilimi dnldnde siys iradeye mutlak bir destek vermeleri beklenemezdi. Zira Emevlerin son dnemleriyle Abbslerin ilk dnemlerini kapsayan bu zaman diliminde byk oranda ulemay susturmaya ve kontrol altnda tutmaya meyilli kadrolar ibanda bulunuyordu. Bu sebeple ciddi limler siys iradeyle iyi geinmek uruna onlara haksz yere destek verme yolunu sememilerdir. Ya aktan tavr almlar, ya sessiz kalmlar, ya da onlara, gazaplarn celbetmeden, nasihat etme ve yola getirme metodunu uygulamaya almlardr. Bununla birlikte baz destek rneklerine rastlamak da mmkndr. Mutezilenin nderlerinden Amr b. Ubeyd, dneminde siysette etkin bir rol oynamtr. Muhalefet ettii siyslerin yannda destek verdii ve yannda yer ald idareciler de olmutur. Bunlardan birisi Yezd b. Velddir. Amr b. Ubeyd, Yezd b. Veldi, amcasnn olu Veld b. Yezde kar isyana cesaretlendirmi ve bu konuda onun yannda yer almtr.448 Ayn ekilde Amr b. Ubeydin slm tarihindeki kinci mer mer b. Abdlazizi de destekledii grlmektedir. Onun iin Amr unlar syler: mer b. Abdlaziz haksz yere iktidara geldi fakat sonradan yaptklaryla iktidar hak etti.449

446

447 448

449

Biz her peygamberi srf, Allahn izni ile itaat edilmek zere gnderdik. Eer onlar kendilerine zulmettikleri zaman sana gelseler de Allahtan gnahlarnn balamasn dileseler ve Peygamber de onlara balama dileseydi, elbette Allah tevbeleri ok kabul edici ve ok merhametli bulacaklard. Bkz. Kd yz, age, I, 207-219. Atvn, Hseyin, el-Frakul-slmiyye f Bildi-m fil-Asril-mev, Drul-Cl, Beyrut, 1986, s. 48. Yezd b. Veld neticede tahta gemi, fakat saltanat be ya da alt ay srmtr. Onun dnemi, olduka skntl zamanlar yaayan Mutezile mezhebi iin, ksa da olsa bir rahatlama dnemi olmutur. Bkz. Taber, Trhut-Taber, VII, 298; ehristn, age, I, 41. Mesd, Ebul-Hasen Ali b. Hseyin b. Ali, Mrcz-Zeheb ve Medinl-Cevher, Thk: Carl Paula, Menrtu-erf er-Rad, Kum, 2002, IV, 28.

125

Amr b. Ubeyd Emevlerin baskc ynetimi karsnda Abbslerin yannda yer alm ve onlarn iktidar ele geirmelerini istemitir.450 Abbslerin ikinci halifesi Cafer Mansrla hilfet ncesine dayanan yakn arkadalklar olmu, hatta Emevlerin takibine urayan Mansru evinde saklamtr.451 Cafer Mansrun idareyi ele geirip mmetin hayrna almas iin Allaha dua eden Amr b. Ubeyd, hilfeti ele geirdikten sonra da Mansrla ilikilerini dengeli bir biimde devam ettirmitir.452 Her ne kadar Abbs iktidarn desteklememi ve onlara kar Alioullarnn yannda olmusa da, Eb Hanfe ile Abbs halifesi Eb Cafer Mansr arasnda geen u hadise Eb Hanfenin Halife Mansra bir tr destei olarak okunabilir: Kehf sresinin 23 ve 24. yetlerinde yle buyrulur: Hibir ey hakknda sakn yarn unu yapacam deme! Ancak, Allah dilerse yapacam de. Unuttuun zaman Rabbini an ve Umarm Rabbim beni, bundan daha doru olana ulatrr de. Bu yetteki Ancak, Allah dilerse yapacam de. [ ] ifadesi bir istisna ifadesidir. Kiinin bu istisna ifadesini sylemeyi unutmas halinde ne kadar sre sonra dile getirmesi gerektii hususunda ulema ihtilaf etmitir. bn Abbsa gre kii bir eyi yapmaya yemin ettiinde, o yemininden dnmedii srece bir sene sonra dahi inallh demeyi hatrlasa ve o zaman dese olur. Fakat Eb Hanfe, kiinin, bulunduu meclis ierisinde, yani yemin ettii anda bu istisnay da sylemesi gerektiini dnr. Bu haber Halife Mansra ulanca, niin bn Abbsa bu konuda muhalefet ettiini renmek iin mm huzuruna arr. Eb Hanfe geldii zaman Mansr bu konuyu sorunca o der ki: Benim grm aslnda seni destekliyor. Sen yemin zerine halktan biat alyorsun. nsanlarn, senin huzurunda sana biat edeceklerine yemin edip, dar ktklarnda inallh demeleri ve sana isyan etmeleri houna

450

451 452

Baz eserlerde Amr b. Ubeydin Hasan- Basrden yle bir hadis rivyet ettii sylenmitir: Raslullah buyurdu ki: Muviyeyi minberde grrseniz onu ldrn. Amr b. Ubeydin Emev dmanln yanstt ok ak olan bu sz bir hadis olarak deerlendirilmemitir. Ahmed b. Hanbel, Eb Abdullah e-eybn, el-lel ve Marifetr-Ricl, Thk: Vasiyyullah b. Muhammed Abbs, elMektebl-slm, Beyrut, 1988, I, 406. Belzur, Ensbl-Erf, Thk: R. Zirikli- Shey Zekkr, Drul-Fikr, Beyrut, 1996, IV, 243. bn Kuteybe, Kitbu Uynil-Ahbr, I, 209.

126

gider mi? Bu sz Mansrun ok houna gider ve Eb Hanfenin hakl olduunu anlar.453 Bu hadise, Eb Hanfenin Mansrun btn yaptklarn onayladna ve ona kaytsz destek verdiine bir delil deildir. Fakat burada o, hem kendi grn gzelce savunmu hem de Halifenin bir uygulamasn ksmen merulatrmtr. mm Mlik erkein, hanmn nihai karar olarak kesin bir biimde boamasnn boama saylmas gerektii grndedir. nc Emev halifesi Mervn b. Hakemin (64-65/683-685) de ayn fikirde olduu haberi kendisine ulanca halifenin bu kararn destekler mahiyette yle der: Bu konuda duyduum en gzel ey budur.454 Alimlerin siys iradeye verdikleri bu tr destekler, grld zere, hem hakkaniyet esasna dayaldr, hem de ksmdir. Yani mm Mlik, Mervn b. Hakemin bir fikrini gzel bulduu iin onun btn uygulamalarn hakl grm deildir. Verilen destein Mslman halk yahut dier alimleri zora sokacak trden olmad da aktr.

d. ekimser Tavr
Hicri II. asrn alkantl siys hayat iinde limler arasnda herhangi bir siys ideolojiyi takip etmeyen, gruplardan birini ya da birkan desteklemeyen ve bu gibi konularda tarafsz davranan kimseler de vardr. Mesela kader hakknda deiik akmlara dhil edilebilecek tarzda rivyetleri nakledilen455 Katdenin kaleme ald tefsirinde bu grlerinin yansmasn bulmak mmkn deildir.456 Neredeyse Emev devletinin tmnde hayatta bulunan Katdenin, siys-itikd akmlar, siyset ve siysler hakknda konumam olmasn, daha dorusu bu konularda taraftarlk yapmam olmasn onun ilmi siysetin stnde tutmasna ve

453 454 455 456

Zemaher, age, II, 687. Bkz. Mlik b. Enes, el-Muvatta, Kitbut-Talak, 1. Daha sonra gelecek olan Kader konusuna baklabilir. Gkcan, Fahri, Katde b. Dime ve Tefsiri, Baslmam Doentlik Tezi, Erzurum 1977, s. 32 (dipnot, 1).

127

doutan kr olmas sebebiyle fiziki durumunu dikkate alarak yalnz ilimle megul olmay prensip edinmesine balamak mmkndr.457 Kimilerinin gvenilmez bulduu, Mcessimeden ve Mebbiheden kabul ettii, kimilerinin ise tefsirini vd;458 mm finin, tefsir konusunda insanlarn, kendisine muhta olduunu syledii459 Muktil b. Sleymn da siys konulara girmeyen limler arasndadr. Bu gn elimizde bulunan tefsirine baktmzda yorumlarnda siysetten mmkn olduu kadar uzak durduuna ahit olmaktayz.460 Nitekim Muktilin Tefsiri hakknda alma yapan aratrmaclar da ayn dnceyi dile getirmektedirler. Bu aratrmaclardan brahim elik unlar sylemektedir: Muktil, birok siys ve itikd mezhebin kaynat bir ortamda domu ve tahsilini orada tamamlamtr. Bu sebeple o devrin siys ve itikd fikirlerinden hi etkilenmemi olmas mmkn deildir. Fakat tefsirini incelediimizde onun hakknda iddia edilen Ehl-i Snnet d grlerden herhangi birinin orada yer almadn grrz. u halde Muktil, iddia edildii gibi bidat saylan birtakm grlere sahip olmu olsa bile, bu dncelerini Kur'n tefsirine aksettirmeyi uygun grmemitir.461 Sfyn b. Uyeyne de youn siys ortamlarda bulunmu olmasna ramen tercihini ashab- hadis ekolnden yana kullanan ve siys maceralardan uzak kalan bir limdir. Hicr II. asrn tefsir sahibi limlerinden olan462 ve Emevlerin son dnemlerine yakn bir zamanda doan Sfyn b. Uyeynenin babas mevlden idi ve Emev devletinin hizmetinde alan bir grevliydi. Fakat kendisini zor durumda brakan baz siys tehlikeler sebebiyle bu grevini brakarak Kfeden Mekkeye g etmek zorunda kalmt. Kfede doan ve ailesiyle birlikte Mekkeye g etmek zorunda kalan Sfyn, yeni memleketinde yaygn olan ashab- hadis ekolne uyarak entelektel

457 458

459 460 461 462

Gkcan, age, s. 18-19. bnl-Vezr, Muhammed b. brahim b. Ali b. el-Murtez, srul-Hakk alel-Halk, Drul-Ktbillmiyye, Beyrut, 1987, s. 149. ehristn onu tebihten uzak duranlar arasnda gstermektedir. ehristn, age, I, 119. Hatb el-Badd, Trhu Badd, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, trs, XIII, 161. Bkz. Muktil b. Sleymn b. Ber el-Belh, Tefsru Muktil b. Sleymn, Thk: Dr. Abdullah Mahmud ehhte, el-Heyetl-Msriyyetl-mme lil-Kitb, Kahire, 1979. elik, brahim, Muktil b. Sleymn ve Tefsirdeki Metodu, Rehber Ajans, Bursa 2000, s. 117-118. bnn-Nedm, el-Fihrist, Ner: eyh brahim Ramazan, Drul-Marife, Beyrut, 1997, s. 278.

128

kimliini bu mecrada ekillendirdi.463 Bununla birlikte, kimi zaman idareyi elinde bulunduran insanlar onunla istiarede bulunmulardr. Mehur halife Hrun Red onu insanlarn efendisi eklinde anmtr.464 Siys adan son derece alkantl bir dnemde yaam olmasna ramen Yahy b. Sellm da, byk ounlukla yetlerin tefsirinde siys mezhep akmlarndan kanm, eserinde Ehl-i Snnet akidesi dna kt grlmemitir. tham edildii mrcilikle ilgili de, -bir iki yer dnda- tefsirinde herhangi bir belirti yoktur. darecilerle de arasnda belli bir mesafe olan Yahy b. Sellm, Kayravan valisi brhim b. Aleble yakn dost olmutu. Fakat bu dostluun temelinde brahimin, Yahynn Msrdan dostu mehur lim Leys b. Sadn (v. 175/791) talebesi olmasnn rol bykt. Kald ki bu dostluk uzun srmeyip brahimin yerine geen olu zamannda sona ermitir. Ayn zamanda mfessirin Kayravan terk etmesine de sebep olan hadise yle gelimitir: mran b. Mclid er-Rub, Kayravan valisi brhim b. Alebe isyan etmiti. syannda baarsz olunca brahimden eman istedi. brahim ona eman verdi ve cann ve maln balad. brahim lnce yerine olu Ebul-Abbs Abdullah b. brahim b. Aleb geti. mran ondan eman yenilemesini istedi. Bu konuda yeni valinin baba dostu bn Sellmdan da yardm istedi. bn Sellmn aracl ile mrann emann yenileyen yeni vali, kkrtmalar sonucu mran ldrtt ve malna el koydu. Bunun zerine Yahy, kendisine verilen szde durulmad iin Kayravan terk etmeye karar verdi ve Msra gitti.465 Kimi mfessirlerin bu ekilde siysetten uzak durmalarndaki sebepler arasnda ncelikle ilmin deeri hakkndaki dncelerinin yattn sylemek mmkndr. Onlar entelektel olmay, zihni faaliyetler iinde bulunmay ve lahi Kelmla hemhal olmay, bir anlamda dnyevilemenin tezahr kabul edilebilecek siysetle ilgilenmeye ve ideolojik tavrlar sergilemeye tercih etmilerdir. Bununla birlikte Katde rneinde

463 464 465

Muhyir, Ahmed Salih, Tefsru Sfyn b. Uyeyne, Mektebet sme, Riyd 1983, s. 108. Muhyir, age, s. 110. bnl-Ebbr, Eb Abdullah Muhammed b. Abdullah b. Eb Bekr, el-Hullets-Siyera, Thk: Hseyin Mnis, Drul-Marif, Kahire, 1985, I, 28. Ayrca Bkz. Yahy b. Sellm, Tefsru Yahy b. Sellm, Thk: Hind eleb, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, 2004, I, 12.

129

olduu gibi kiilerin fiziksel zellikleri ve karakter yaplar da byle aktif ve ypratc bir hayata katlmaktan onlar alkoyan sebepler arasnda zikredilebilir.

2. Mfessir-Siys rade likisinin Yansmalar

ktidar byk ve nemli bir gtr. Hicri II. asr szkonusu olduunda iktidarn gc daha yakndan grlebilmektedir. O dnemdeki siys aktrler, iktidar ele geirebilmek iin birbirleriyle ciddi mcadelelere girmilerdir. ktidar bir kere elde edince de onu bakalaryla paylamak yahut da gerektiinde terk etmek onlara ok g gelmitir. Hem Emevler dneminde hem de Abbsler dneminde siysetle yle ya da byle megul olmadklar mddete alimler rahat etmilerdir. Bu durum mfessirler iin de geerlidir. Sadece bir ilim olarak Kur'n ve tefsirle uraan alimler siys iradenin gazabndan uzak kalabilmitir. Fakat siysete bulam olanlar bir ekilde taraf olduklar iin kar tarafn hasm haline gelmiler ve iktidar sahiplerinden gelebilecek baz skntlara maruz kalmlardr.466 Siys iktidarla ulema arasndaki iliki, grnrde ulemann aleyhinde seyretmi gibi olsa da, aslnda kanaatimizce bu ilikide sknt eken taraf iktidarlar olmutur. Zira sorumluluk sahibi ve korkusuz limler her zaman iin onlarn karsnda durmu ve yaptklar yanllar eletirmitir. Dolaysyla iktidarlar her zaman istediklerini yapamamlar, yaptklar zaman da bunun skntsn ilerinde hissetmilerdir. Bazlarnn limlerden nasihat aldklarnda buna sevinip onlara hediyeler vermesi yahut dncesinden dnmesi bunun bir gstergesidir. ktidar elinde bulunduranlar, kendilerine kar sert muhalefet yapan limleri etkisiz brakma yolunu semilerdir. mm- Azam Eb Hanfe467 ve mm Mlikin karlat sertlikler bu trl muhalefetlerinin sonucudur. Dier yandan siys

466 467

Aycan, (ve dierleri), Emevler Dnemi Bilim, Kltr ve Sanat Hayat, s. 77. Eb Hanfenin Halife Mansr karsndaki durumu ile ilgili olarak Suyt unlar sylemektedir: Mansr Eb Hanfeye zorla kadl kabul ettirmeye alt, sonra (kabul etmeyince de) onu hapse att. Birka gn sonra da Eb Hanfe vefat etti. Dediler ki, onu zehirleyerek ldrm. nk Eb Hanfe Mansra isyan edilmesi hususunda fetva veriyordu. Bkz. Suyt, Trhul-Hulef, s. 229.

130

iktidarlar, gerek baz yetlerin ksmen lml yorumlanmas yahut da baz konularda verilen fetvalarn iktidara ters gelmemesi gibi yntemlerle dorudan ya da dolayl olarak iktidara destek veren limler ile, herhangi bir siys akm desteklemeyen ve siys konularda herhangi bir fikir ileri srmeyen, dolaysyla kimsenin tepkisini ekmeyen limleri, siys irade asndan bir tehlike arz etmedikleri iin fazla rahatsz etmemilerdir.

C. MFESSR-MEZHEP LKS
Kur'n, insanlar iin bir hidyet kaynadr. Onun genel hedefi, insanlarn Allah tanmas, Ona ynelmesi ve kulluk etmesidir.468 Mfessirler, bir anlamda Kur'n dier insanlarla buluturan kimselerdir. Kur'n yorumlayanlar, bakalar ile Kur'n arasnda bir araclk vazifesini yklenmi demektirler. Bu adan bakldnda mfessirlerin vazifelerinin ne kadar ar olduu anlalabilir. Zira ilahi vahyin kapal olan anlamlarn aklama ii ok fazla sorumluluk gerektiren bir itir. Bu durumda mfessirin son derece dikkatli ve hakkaniyetli olmas gerekir. Nesnellik, mfessirde aranmas gereken bir vasftr. Ama yorum esnasnda nesnellik ancak belli bir oranda ortaya konabilir. Yorumcunun znel olmasn engelleyecek ok fazla ey yoktur. Fakat bilinmelidir ki, znel olmak adaletsiz olmay gerektirmez. nsan, her zaman bir eyin tarafndadr. nsann bir konuyu ele al, bir mesele hakknda yorum yap daima bir yerde durarak ve bir yerden hareket ederek yaplan ilerdir. te bu bir yerde duru ve bir yerden hareket edi, insann znellikle muallel olduunun kantdr. Fakat btn bunlar, dediimiz gibi, adalet ve hakkaniyet llerinden uzak olmay gerektirmez. Mfessirlerin Kur'n yorumlama faaliyetlerinde bu znelliin fazlasyla yanstldn biliyoruz.469 Bunun sebeplerinden birisi de mfessirin, bal bulunduu mezhebin grlerini tefsir zerinden insanlara duyurma arzusudur. slm dnyasnda, tarih boyunca yazlan tefsirlerde, mfessirlerin bal bulunduklar mezhebin siys ve itikd grlerini ou zaman yorumlarnn zeminine yerletirdiklerini grmemiz mmkndr. Esasnda ortaya kan ilk mezheplerin hepsi Kur'na sarlm ve Kur'n,
468 469

Bzergn, age, s. 161-162. Bkz. Kl, Sdk, Nesnellikle znellik Arasnda Yorum, AD, c: IX, sy: 1-4, Ankara, 1996, s. 108.

131

kendi frkalarnn dar gr iine sdrmaya uramlardr. Hatta slm bnyesi iinde asl slm olmayan frkalar bile kalc olabilmek iin Kur'na dayanmak mecburiyetinde kalmlard.470 Siys ve itikd mezhepler, ayn zamanda birer ideoloji olarak tanmlanabilirler. deoloji zerine eser verenler, genelde bu terimin birok tanm olduunu sylemektedirler.471 Bunlardan birisi de udur: deoloji, kar atmas durumlarnda kimi toplumsal gruplarn karlarnn merulatrlmas ve desteklenmesidir.472 Bu tanma gre ideolojinin temel zelliinin, insanlarn idealize edilmi bir meruiyet imajn izlemelerini salamak iin, gerek tarih srecini yanl yorumlamak olduunu syleyebiliriz. Byle kastl bir yorum, phesiz insanlarn hakikat olan deil de kendilerine verilmek isteneni alp, bylelikle ana yoldan ayrlmalarna sebep olacaktr.473 Meseleye bu adan baknca, ideolojik zellikleri bnyesinde barndran birer yaplanma olarak mezheplerin inan sistemlerinin oluumunda Kur'nn rolnn olduunu sylememiz mmkn olacaktr. Bunun en belirgin sebebi, her mezhebin kendi grn desteklemek iin (kendi ideolojisini genelletirmek iin) ncelikle Kur'ndan yardm almaya almasdr. Fakat bu yardmn her zaman Kur'ndan kolayca alnmas mmkn olmamtr. Bu sebeple kimi yetler, balamna ve nzul sebeplerine pek baklmakszn destek olarak kullanlmtr.474 Bu durumun tipik bir rnei olarak iman konusunu vermek mmkndr. Kur'ndaki olduka sade, eyleme dnk ve anlalr olan iman, mezhepler tarafndan ok karmak bir hale sokulmutur. nk mezheplerin inan esaslar, sosyal olaylar sonucu, siys ierikli olarak sonradan ekillenmitir. nsanlar inanla ilgili hususlar Kur'na gre ekillendirmek yerine, Kur'n kendi grlerini temellendirmek iin kullanmtr. Kur'nn ok sade olan iman anlayn
470

471 472 473 474

Cerraholu, Kur'n Tefsirinin Douu ve Buna Hz Veren Amiller, s. 115. Bu durum Goldziherin yapt u tespiti adeta hakl karmaktadr: Reformist bir dinbilimci olan Peter Werenfelsin ncil ve Hristiyanlar iin dile getirdii u gerek, Mslmanlar iin de geerlidir: Herkes dogmalarn alr bu Mukaddes Kitaptan / Ve herkes onda bir boyut bulur aradndan. Goldziher, age, s. 19. Eagleton, Terry, deoloji, Terc: Muttalip zcan, Ayrnt Y., stanbul, 1996, s. 17. Eagleton, age, s. 56. Arkoun, ag.mk, s. 56. Tanc, Muhammed Tavit, Gazzaliye Gre Kurann Tefsiri, Diyanet Dergisi, Ankara, 1962, s. 14; Onat, ag.mk, s. 437.

132

karmak hale getirmilerdir.475 Bu tavr, gr ayrlklarnn nemli sebeplerinden biri olduu gibi, Kur'na yaklamda btncl bakn geri plana itilmesine ve netice itibariyle Kur'ndan salkl sonular karlamamasna sebep olmutur. Mezheplerin douunda ve grlerinin sistematize edilmesinde bu duruma ska rastlamak mmkndr.476 Hz. Osmann hilfetinin ikinci yarsyla balayan byk fitne ve alkantlar geni apl siys ekimelerin ortaya kmasna zemin hazrlamt. Giderek bu siys ekimelerin dini bir renge brndn gryoruz. Muhalifler arasnda bir yandan siys bir kavga srdrlrken, dier yandan da mesele dini alana ekiliyor ve frkalarn kendi meruiyetlerini ve hakllklarn temellendirme gayretleri naslara sirayet ediyordu. zellikle Hric ve i muhalefet, iktidarn ekli ve ynetim sisteminin nasl olmas gerektii ile ilgili olarak, naslar kendilerine zg bir metotla anlayarak ve yorumlayarak, bu temele dayal bir muhalefet oluturmutur.477 Abbslerin ilk dnemlerinde iyice olgunlaan ve kimliklerini kazanan bu muhalif gruplar (Mutezile, a, Hricler vs.) itikd, siys, fkh birok grleri ile slm corafyasnn her tarafnda aktif bir ekilde ideolojilerini ortaya koyup savunuyorlard.478 En belirgin zellikleri, dnceyi soyut bir ereve iinde brakmayp eyleme dntrmek olan siys-itikd frkalarn Kur'n konusunda ihtilafa dtkleri temel noktalardan birisi mtebihlerdi. Hangi yetin mtebih, hangi yetin muhkem olduu meselesi, ou zaman ilm mtalaalar ve tetkiklere gre deil de, ortaya konmu bulunan mezhebin siys ve itikd prensiplerine gre tanmlanyordu. Nsbr (v. 850/1446) l-i mrn 3/7. yetin tefsirinde bu yaklam u ekilde tasvir etmektedir: Mezheplere mensup insanlardan her biri kendi mezhebinin grne uyan her yetin muhkem, tekinin mezhebine uyan her yetin de mtebih olduunu iddia eder. Mesela Mutezil birisine gre Dileyen iman etsin, dileyen inkar (Kehf 18/29) yeti muhkem, Onlar dilemezler, Allah diler(nsan 76/30) yeti ise mtebihtir. Snn olan birisi ise bu iki yet iin tam tersini dnr. Ayn ekilde Mutezil birisi Gzler
475 476 477 478

Onat, age, s. 436. Onat, age, s. 426. Ay, age, s. 111. Aslan, Gyasettin, mm finin Kur'n Okumalar, Rabet Y., stanbul, 2004, s. 105.

133

Onu idrak edemez ama O gzleri idrak eder (Enam 6/103) yetinin muhkem, O gn birtakm yzler parlamaktadr, Rablerine bakmaktadrlar (Kyame 75/22-24) yetinin ise mtebih olduunu syler. Buna karn Snn olan da tersini dnr.479 Suyt de ayn yetin tefsiri sadedinde her frkann Kur'ndan bir yeti okuyup, o yeti kendileri hakknda nazil olmu gibi grdklerini sylemektedir.480 Nitekim el-tkndaki birbirinden farkl mtebih tarifleri de bu yarglar destekler niteliktedir.481 Ayn ekilde Kur'nda mphem braklan, hakknda kesin bir aklama olmayan baz ism-i mevsul, ism-i iaret, zamir ya da cins isimler erken dnemde ortaya kan frkalarn, grlerini destekleme mahiyetinde kullandklar malzemeler olmutur. Yukarda siys iradenin Kur'na yaklamlarnn anlatld blmde grdmz gibi, bu tr faaliyetlerde de Kur'n yetlerini balamlarndan koparp, farkl alanlara ekme sz konusu olmutur. Yorumcunun znellikten tamamen kurtulamayacan fakat bunun, metnin balamn bozmaya-deitirmeye ve hakkaniyet llerini grmezden gelmeye sebep olmamas gerektiini sylemitik. te bu tr yorumlarda yorumcu hem alabildiine znel davranmtr, hem de balam bilgisini ve hakkaniyet llerini gz ard etmitir.482 Tefsir faaliyetlerinin siys ve itikd frkalarca birer meruiyet arac olarak kullanlabilmi olmasnn bir dayana olarak rey ile tefsiri gsterebiliriz. yle ki, kimi yetlerin mezhepleri destekler mahiyette ele alnabilmesi bir bakma yetlerin rey ile tefsir edilmesi sonucu ortaya kabilmitir. yeti yorumlayan kimse, o konudaki bir tefsir rivyetine deil de kendi itihadna (rey) dayanarak o yorumu yapyordur. te tam burada bahsi geen reyin nitelii n plana kmaktadr. Kur'n rey ile tefsir etme konusunda Hz. Peygamberden nakledilen hadisler vardr:

479 480 481 482

Nsbr, Nizmddin el-A'rec Hasan b. Muhammed Nizmddin, Garibul-Kur'n ve RegibulFurkn, Thk: brahim Atve Avd, Mustafa el-Bb el-Haleb, Kahire, 1962, III, 125 Suyt, ed-Drrul-Mensr fit-Tefsr bil-Mesr, Drul-Fikr, Beyrut, 1993, II, 146. Suyt, el-tkn f Ulmil-Kur'n, III, 5. Bkz. Erten, Mevlt, Mbhemtl-Kur'n ve Frkalar (deolojik Tefsir), EKEVAD, c: III, sy: 1, s. 65-84, Erzurum, 2001. Bahsi geen makalede slm tarihinin ilk dnemlerinde zellikle Hricler, a ve Mutezilenin Kur'nda mphem braklan baz kii ve yer adlarn nasl kendi ideolojileri erevesinde yorumladklaryla ilgili bol miktarda rnek yer almaktadr.

134

Kendi reyiyle Kur'n hakknda sz syleyen (yorum yapan) kimse, isabet etse bile hata etmitir.483 Kendi reyiyle Kur'n hakknda sz syleyen (yorum yapan) kimse cehennemdeki yerine hazrlansn.484 Kur'n hakknda, ilmi olmakszn sz syleyen, cehennemdeki yerine hazrlansn.485 lk iki hadiste geen ve yasakland anlalan rey ile tefsirden neyin kastedildii esasnda nc hadiste aklanmaktadr. Buradaki rey ile tefsir bir ilimsizlik/bilgisizlik hali olarak karmzda durmaktadr. Dolaysyla esasnda mutlak olarak rey (diryet) yasaklanm deildir. Bilindii gibi Hz. Peygamber btn Kurn tefsir etmi deildir. Byle olunca sonraki mfessirler iinde rey ile tefsir yapan mutlaka olacaktr. Nitekim vaka da byledir. el-Muvfakt isimli eserinde tb (v. 790/1388) Kur'n tefsiri konusunda reye bavurmak meselesini anlatrken -yukardaki hadislerden hi bahsetmeksizin- reyi iki ksma ayrr: 1) Arap diline, Kur'n ve Snnete uygun den rey. Bu ekildeki rey, Kur'n ve Snneti bilen limler tarafndan ihmal edilmesi mmkn olmayan reydir. 2) Arap diline ya da eri delillere uygun dmeyen rey. eran yasaklanan ve yasak olduu hususunda da herhangi bir ihtilafn olmad rey ite budur.486 Kurn yorumlayan kimse, Arap diline ya da eri delillere uygun dmeyen bir tarzda rey ile tefsir yapyorsa, yukardaki hadiste de grld gibi, netice itibariyle doru bir yorumda bulunsa bile bu metot kabul grmemitir. Zira bahsi geen yasaklamann maksad, yle anlalyor ki yorumun neticesinin doru olmayaca ile ilgili deildir. Aksine byle bir yasaklamann maksad, Allah kelmna yaklamda
483 484 485 486

Tirmiz, Tefsrul-Kur'n, 1; Eb Dvud, Kitbul-lm, 5. Tirmiz, a.y. Tirmiz, a.y. tb, age, III, 406-407.

135

doru, slim akl tarafndan onaylanm bir metodun dna klmasn engellemektir.487 Byle bir metot takip edilip hatal bir sonuca ulamak da mmkndr. Ama bu yanl sonu, salam bir temelin zemininde ulald iin irkin grlen ve yasaklanan bir durum olmayacaktr. Bu, temelleri salam olan fakat sonucu hatal km bir itihat kabul edilir ve karlnda az da olsa mkfat vardr.488 Kimi insanlarn Kur'n kendi siys ve itikd mezheplerinin grlerini destekler mahiyette tefsir etmesi temel olarak rey ile tefsirin ite bu zemmedilen ksmna girmektedir. Zira bahsi geen yorumcular kendilerinde daha nce var olan bir fikri Kur'na syletme/dorulatma gayreti iinde olmaktadrlar. bn Teymiye (v. 728/1328), Kur'n yetlerinin yorumlanmasnda ihtilaf sebeplerini anlatrken, bunlardan birinin de baz kiilerin nce bir gr benimseyip ardndan Kur'n lafzlarn bu gr dorultusunda tefsir etmelerini, bunu da ya kendilerine delil bulmak veya muarzlarnn iddialarn rtmek iin yaptklarn syler ve onlar iddetli bir biimde eletirir.489 Kur'n- Kermn baz yetlerini balamndan kopararak, baz siys-itikd gruplar hakknda inmi gibi deerlendirmenin ve yle yorumlamann bir baka sebebi de, yorumlayann sbjektiflii kadar, onun karsnda yer alan muhalif grubun (teki) sergiledii tavrdr. Mesela muhaddisler ve dier mslmanlar arasnda yksek bir mevkiye sahip olan Muhammed b. Srn (v. 110/729), Mmin 40/69. yeti490 hakknda, Eer bu yet Kaderiye hakknda nazil olmadysa, kimin hakknda nazil olduunu bilmiyorum demektedir.491 Hicri II. yzyln hemen balarnda vefat eden Muhammed b. Srn buradaki Kaderiye ifadesi ile Mabed el-Chen (v. 83/702), Gaylan edDmek (v. 105/723) ve Cad b. Dirhem (v. 124/742) gibi kaderiyeci grleri savunan ahslar kastetmektedir. Bu insanlar, idarecilerin, kendi zulmlerini Allahn kar
487 488

489 490 491

Bkz. bn Kesr, Tefsrul-Kur'nil-Azm, I, 11. Daha ziyade fkhi itihat konusunda delil gsterilen u hadis-i erifi bu konu iin de kullanmak mmkndr: Hakim hkmedip itihat yaptnda isabet ederse ona iki ecir vardr. Eer hata yaparsa bir ecir vardr. Buhr, tism, 21. Dier yandan, reyin yasaklanmasyla ilgili hadislerin rivyet teknii asndan zayf bir durumda olduu ve byle bir yasaklamann esasnda Hz. Peygamberden ziyade sonraki dnemlerde meydana gelen ideolojik tartmalarn bir rn olduunu ifade eden baz aratrmalar da vardr. Mesela bkz. Grler, Kadir, Kur'nn Rey le Tefsirini Yasaklayan Rivyetlere Eletirel Bir Yaklam, GF Dergisi, c: III, sy: 5, s. 44-46, orum, 2004/I. bn Teymiye, Mecmul-Fetv, (Mukaddimett-Tefsr blm), XIII, 160. Allahn yetleri hakknda tartanlar grmedin mi? Nasl da dndrlyorlar? Taber, Cmiul-Beyn an Tevli yil-Kur'n, XII, 104.

136

konulamaz kaderiyle aklamalarna isyan ediyor ve byle bir kader anlayn reddediyorlard. Fakat bu reddedi, aksi fikirde olanlar tarafndan sadece kaderin inkr olarak grld iin onlarn yorumlar Allahn yetleri hakknda tartmak olarak ele alnabiliyordu.492 Ayn ekilde tekinin kk drlmesi, siys ve itikd alanda tamamen malup edilmesi dncesiyle, muhalif frkalar hakknda Hz. Peygamberin azndan, ona aidiyeti mmkn olmayan tefsir ierikli rivyetlerin aktarld grlmektedir. Mesela Hz. Peygamberin, Kur'nda yer alan baz olumsuz fiilleri ve yerilen kimseleri, Hriclere hamlederek tefsir ettii rivyet edilmektedir.493 Hz. Peygamberin vefatndan ok sonra Hz. Osmann katledilmesiyle ortaya kan siys bir topluluk hakknda sz sylemesi makul deildir. Ayrca bu durumda Hriclerden bahsettii iddia edilen yetlerin, onlar ortaya kana kadar ne anlama geldii merak konusu olmaktadr. Anlalaca zere bunlar, Hriclik kartlarnca uydurulmu rivyetlerdir.494 Netice itibariyle bu konuyla alakal olarak unlar sylemek mmkndr: Kur'n, temel olarak insanlarn tevhid zere bir birlik halinde yaamalarn tler. Onlarn tabiat itibariyle tadklar farkllklar, aralarndaki uzakln daha da artmasna deil, gittike daralmasna, biliip kaynamalarna bir sebep ve gereke olarak gsterir.495
492

493

494 495

Emev idarecilerinin inand anlamda bir kader anlayna kar kan ve bu sebeple kader inkarclar olarak grlen bu ahslar, dncelerinin karsnda yer alanlar tarafndan, kaderi inkar edenler anlamnda Kaderiye diye isimlendirilmilerdir. Bu isimlendirme, daha sonralar kader hakknda Ehl-i Snnet mensuplarndan farkl dnen Mutezile taraftarlar iin de kullanlmtr. Bkz. Badd, el-Fark beynel-Firak, s. 114. Dier yandan Kaderiyyenin genel bir isim olduunu, bu ismin iine Mutezile, Drriyye, Bekriyye, Hseyniyye, Zbiraaiyye (Chil Eb sm), Zheriyye, Tmeniyye ve felsefecilerin dahil edildiini syleyen limler de vardr. Bkz. Pezdev, Ebul-Ysr Muhammed b. Muhammed b. Hseyin, Ehl-i Snnet Akidi, Terc: erafeddin Glck, Kayhan Y., stanbul, 1980, s. 348. nkr ettikleri eyin kendilerine isim olarak verilmesi hususunda yaplan aklama ise yledir: Onlar kaderi [Allaha deil de] kendilerine ait kabul ettikleri iin ml bir ekilde- byle isimlendirilmilerdir. bn Manzr, age, V, 74. bn Eb Htim, age, III, 729, 742; V, 1429. Buralarda rivyet edilen hadislerde, mesela Enam 6/159daki Dinlerini para para edenler ve kendileri de grup grup ayrlm olanlar, Bakara 2/26daki Allahn saptrd kimseler, l-i mrn 3/7deki kalplerinde erilik olanlarn Hz. Peygamber tarafndan Hricler eklinde tefsir edildii bildirilmektedir. Ayn bilgilere baz hadis kitaplarnda rastlamak da mmkndr. Buralarda da l-i mrn 3/7deki kalplerinde erilik olanlar ve 106. yetteki yzleri kararacak kimselerin Hz. Peygamber tarafndan Hricler olduu haber verilmitir. Bkz. Ahmed b. Hanbel, Eb Abdullah Ahmed b. Muhammed e-eybn, Msnedlmm Ahmed b. Hanbel, Messeset Kurtuba, Khire, trs, V, 262. Ko, age, s. 111-112. Hucurat sresinin 13. yetinde Allah Tel yle buyurur: Ey insanlar, phe yok ki Biz sizi bir erkek ve bir diiden yarattk ve birbirinizi tanmanz iin sizi boylara ve kabilelere ayrdk...

137

Fakat slm toplumunda, Hicr birinci asrn ikinci yarsnda ortaya kmaya balayan eitli siys-itikd gruplar, Kur'nn baz yetlerini aralarndaki ekimede siys amalar iin kullanmlardr. Bu, Kur'nn Mslmanlar nezdindeki temel meruiyet vastas olmas sebebiyledir. yetler siys frkalar destekler mahiyette kullanld zaman, genellikle balamlarndan koparlm ve aslnda yetin kastetmedii eyler ona sylettirilmitir. Bunda yorumcunun sbjektifliinin yan sra, muhalif grubun tahrik edici tavrlar da etkili olmutur.

1. Hriclerde Mfessir-Mezhep likisi

Yukarda da anlatld ekliyle, Hz. Ali ile Muviye arasndaki atmalar iinde ortaya kan ve Hz. Ali aleyhtar bir siys grup olan Hriclerin Kur'n- Kerme yaklamlarnda kat lafzc bir anlayn hkim olduunu sylemek mmkndr. Onlar, bedev dncenin asla taviz vermeyen, tepki dolu kat yaklamn ba tac ederek yetleri yorumlamaya almlardr. Bu tavr sadece Kur'n yorumlarnda deil, hem btn olarak dinlerini yaamada, hem de siys tercih ve hareketlerinde grmek mmkndr. Hricler ibadetlerini eksiksiz hatta fazlasyla yerine getirirken, kendileri gibi dnp hareket etmeyen dier Mslmanlar kolayca slm dairesinin dnda addedebilmilerdir. Bu tr tavrlar sebebiyle, toplumun en kark zamanlarnda ortaya konmas gereken bartrc ve badatrc tutumdan fazlasyla uzak olduklar iin slm mmetine faydadan ok zarar getirmilerdir. Hriclik bu kat ve tavizsiz davrannn yannda, slm mezhepleri arasnda, bilinli olarak Kur'n n plana kartan, Kur'na dayal bir sosyal yap oluturmak iin aba sarf eden ilk mezhep olma zelliini tar.496 Bu durumun sebebi olarak ilk Hriclerin bn Mesud ekolne bal Kfe kurrasndan olmas gsterilmektedir.497 Fakat ortaya koymaya abaladklar bu Kur'na dayal sosyal yap, derinlii olmayan ve daha ziyade ekilcilikten ibaret olan bir anlay olarak kalmtr. Hricler, byle bir dncenin gerei olarak Kur'n iyice idrak edip, onun ortaya koyduu nizamla dnyay mamur etmeye alacaklar yerde baz sloganlarn (mesela l hkme ill lillh
496 497

Bkz. Flal, Ethem Ruhi, badiyenin Douu ve Grleri, AF Y., Ankara, 1983, s. 56; Onat, ag.mk, s. 429. Flal, age, s. 54.

138

[Ancak Allahn verdii hkm geerlidir!]) ardna snp kllarnn dorultusunda bir isyan hareketi gelitirmekten baka bir ey yapmamlardr. Sffn savanda Hz. Alinin rakiplerinin, siys bir kurnazlk olarak mzraklarnn ucuna Mushaflar takp havaya kaldrmalar esnasnda, Hric zihniyetine sahip insanlarn bu kurnazlk karsnda teslim bayran ekmeleri, onlarn Kur'n karsndaki yzeysel tavrlarnn bir gstergesi olsa gerek.498 Zira kar taraf harp hiledir kuraln iletirken, derinlikli dnemeyen zihinler bu tuzaa dm oluyorlard. Oysa hileye baka bir hileyle karlk verilebilirdi. Hriclerin Kur'nn ve Dinin ruhuna tam vkf olamamalarnda onlarn iine doduklar hayat ve kltrn etkisi oktur. Hayat derinlemesine ve duygularn elik ettii bir itenlikle yaamaya ihtiya hissettirmeyen l artlar, onlar Kur'n konusunda ar zahirilik anlayna sevk etmi olmaldr. Hricler, Batnilerin yaptnn tam aksine kelime ve lafzlarn zahirine nem vermiler ve zahiri anlama smsk sarlmlardr. Bu konuda da tavizsizdirler. Kur'n yetlerini, kendi prensipleri dorultusunda tefsir etmiler ve bunda da baarl olmulardr.499 zellikle ilk Hric gruplarnn slogan haline gelen l hkme ill lillh ifadesi, baz yetlerde geen bu yndeki ifadelerden alnm gibi grnmektedir. nk Kur'n- Kermdeki baz yetlerde Hkm ancak Allaha aittir, Hkm yalnz Onundur melinde ifadeler yer almaktadr.500 Hricler, kat lafzc yaklamlar sebebiyle, Hz. Alinin Muviyenin kararn kabul etmekle, ak-seik olan Kur'n hkmlerini (Allahn hkmn) inediine hkmettiler ve isyan etme gerei duydular. Onlara gre Muviye saldrgan ve zorba idi ve Hz. Ali onunla sava durdurmamalyd. Hucurt 49/9. yet onlarn bu konudaki hakllklar hususunda sarldklar yetlerden biriydi.501 Oysa Hz. Alinin sava durdurmas daha fazla Mslman kannn akmamas iin alnan bir karard. Dier yandan Hz. Alinin, byle nemli bir konudaki Kur'nn ak-seik hkmn bilmediini dnmek de isabetli bir yarg olmasa gerek.
498 499 500 501

Onat, ag.mk, s. 430. Krca, Celal, Mezheb Tefsir Ekolnn Ortaya k, AD, Ankara, 1987, c: II, sy: 5, s. 57. Enam 6/57, 62; Yusuf 12/40, 67; Kasas 12/70, 88. Eer inananlardan iki grup birbirleriyle savarlarsa aralarn dzeltin. Eer biri tekine kar haddi aarsa, Allahn buyruuna dnnceye kadar haddi aan tarafa kar savan. Eer (Allahn emrine) dnerse, artk aralarn adaletle dzeltin ve (onlara) adaletli davrann. nk Allah adaletli davrananlar sever. Konuyla ilgili olarak Bkz. Watt, slm Dncesinin Teekkl Devri, s. 16-18.

139

Hriclerin, neredeyse attklar btn admlar iin Kur'n referans olarak kabul etmeleri ve bunu yaparken de kat bir lafzc tavr almalar, Hz. Peygamberin hayatna ve hadislere fazla vukufiyet kesbetmemi olmalar sebebiyle de olabilir.502 Hriclerin kendi inanlar dndakileri ekinmeden tekfir edilerine ve bununla balantl olarak Kur'n karsndaki ar lafzc tutumlarna, Vsl b. At ile yaadklar u hadise iyi bir rnektir: Mutezile reisi Vsl b. At, arkadalaryla yrrken Hriclerin Harriye kolundan bir grubun geldiini grr. Arkadalarna, Siz onlarla konumayn, beni onlarla ba baa brakn der. Hricler ona, Sen ve arkadalarn nesiniz? diye sorar. Vasl, Allah kelmn dinlemek iin iltica etmi kimseleriz diye cevap verir. Bunun zerine Hricler, Size snma hakk verdik deyince, Vsl, yleyse bize inanlarnz retin der. Hricler kendi inanlarn ona retmeye balarlar. Vsl da onlar anlattka kabul ettik diyerek cevap verir. Hricler buna ok sevinirler ve Sizi brakyoruz, abuk uzaklan derler. Bunun zerine Vasl, Bu size yakmaz, nk Allah, Mriklerden biri sana snrsa, onu emniyet altna al ki Allahn kelmn dinlesin. Sonra onu gven iinde bulunaca bir yere ulatr503 buyuruyor der. Hricler birbirlerine bakp, bu doru deyip onlarn yanna, gven iinde olacaklar yere kadar gtrecek bir adam verirler.504 Sffn savandaki Tahkm olayn bahane edip isyan balatan Hricler, Kur'n- Kermdeki kimi yetleri hasm olarak grdkleri kimselerle ilikilendirerek yorumlamlardr. Onlara gre mesela Bakara 2/204teki dmanlkta en amansz olan kii505 Hz. Alidir.

502 503 504 505

Demircan, Hriclerin Siys Faaliyetleri, Beyan Y., stanbul, 1996, s. 63. Tevbe 9/6. Mberred, Ebul-Abbs Muhammed b. Yezd, el-Kmil fil-Lua vel-Edeb ven-Nahv vet-Tasrf, Thk: Muhammed Ahmed ed-Dl, Messesetr-Risle, Beyrut, 1986, III, 1078-1079. nsanlardan ylesi de vardr ki, dnya hayatna ilikin szleri senin houna gider. Bir de kalbindekine (sznn, zne uyduuna) Allah ahit tutar. Halbuki o dmanlkta en amansz olandr.

140

Yine Hriclere gre Enam 6/71deki506 ellezi ve hve mphem zamirleri Hz. Ali hakknda; yetin sonundaki Hi phesiz asl doru yol Allahn yoludur. Bize alemlerin Rabbine boyun emek emrolundu ksm Hricler hakknda nazil olmutur. Ayrca yetteki arm kii Hz. Ali; onu doru yola aran ashab da Nehrevandaki Hriclerdir. Bakara 2/204teki insanlardan ylesi vardr ki dnya hayatnda syledii szler senin houna gider ifadeleri Hz. Aliden bahsederken, 207. yetteki Allahn rzasn kazanmak iin cann satan kii Hz. Aliyi ehit eden bn Mlcem olmaktadr.507 Tahkm olaynn batl olduuna delil olarak Mide sresinin 44, 45 ve 47. yetlerinde geen Kim Allahn indirdii ile hkmetmezse ite onlar kfirlerdir... zalimlerdir... fasklardr ifadelerini gstermilerdir. mmetin vacip olmad konusunda ise delilleri rdan bahseden r 42/38. yettir.508 Tavrlar ve dncelerindeki farkllklar sebebiyle kendi aralarnda da eitli gruplara blnen Hricler, faaliyetlerinin meruiyetini dier btn gruplar gibi Kur'ndan alma yolunu tercih etmilerdir. in ilgin taraf, bir grubu eletiren dier bir grup da eletirisini Kur'nla temellendirmekten geri durmamtr. Bunun en gzel rneini Hriclerin Necedat kolunun lideri Necdet b. mir ile Ezarika kolunun lideri Nf b. Ezrak arasnda geen yazmalarda grrz. Necdet b. Amir, katliamlar sebebiyle Nf b. Ezraka gnderdii mektupta Tevbe 9/91,509 Nis 4/95-96510 ve Enam

506

507 508 509 510

De ki, Allah brakp da bize faydas olmayan, zarar da dokunmayan eylere mi tapalm? Allah bizi hidayete kavuturduktan sonra gerisin geri (irke) mi dndrlelim? Arkadalar bize gel! diye doru yola ardklar halde, yeryznde akn akn dolap eytanlarn ayartt kimse gibi mi (olalm)? De ki, hi phesiz asl doru yol Allahn yoludur. Bize alemlerin Rabbine boyun emek emrolundu. Ear, Makltl-slmiyyn, s. 183. Rz, Ebul-Fezil Ahmed b. Muhammed, Kitbu Hucecil-Kur'n, Thk: Ahmed mer el-Mahmesn, Drur-Ridil-Arab, Beyrut, 1982, s. 58-59. Gerek yaya olarak, gerek binek zerinde Allah yolunda sefere kn. Mallarnzla, canlarnzla Allah yolunda cihad edin. Eer bilirseniz bu sizin iin daha hayrldr. Mminlerden zr sahibi olmakszn (cihattan geri kalp) oturanlarla, Allah yolunda mallaryla, canlaryla cihad edenler eit olamazlar. Allah, mallaryla, canlaryla cihad edenleri, derece itibariyle, cihattan geri kalanlardan stn klmtr. Geri Allah (mminlerin) hepsine de en gzel olan (cenneti) vadetmitir. Ama mcahitleri byk bir mkfat ile kendi katndan dereceler, balanma ve rahmet ile cihattan geri kalanlara stn klmtr. Allah ok balayandr, ok merhamet edendir.

141

6/164.511 yetleri kullanr. Nf de cevap verirken ayn yntemi izler ve Nis 4/97,512 Tevbe 9/81, 90513 ve Nh 71/26-27.514 yetleri kullanr.515 Burada kullanlan yetlere baktmzda karmza kan manzara fazla deiiklik arz etmemektedir. yetler mana itibariyle, onu okuyan kiinin durumuyla uygunluk arz ediyor. Fakat balamndan koparldklar iin, byle bir kullanmda yetler sanki konuan taraflarn bizzat kendileri iin/onlar hakknda nazil olmu izlenimi veriliyor. Daha dorusu taraflarn yapmak istedikleri de aslnda budur: Yaptmz faaliyetlerin hakll tartlmazdr. O kadar ki, ite bu yetler bile adeta bizim hakllmz desteklemek zere nazil olmulardr. Bu cretkr tavr, yanl bir Kur'n tasavvurunun neticesidir.

2. ada Mfessir-Mezhep likisi

Hz. Ali ile Muviye arsndaki atmalar neticesinde ortaya kan ilk siys-itikd gruplardan olan a, immet konusunu ba tac ederek, onunla balantl olan velyet ve masumiyet gibi konular etrafnda bir tefsir anlay ortaya koymutur. Onlara gre immet Hz. Peygamberden sonra Hz. Alinin hakkdr fakat bu hak gasbedilmitir. Onun elinden alndn dndkleri bu hakk, tefsir biimleriyle adeta ona geri vermek abas iinde olmulardr. Kendi aralarnda eitli gruplara ayrlan ann ortak dncesi Hz. Ali ve onun hilfeti meselesidir. Fakat bu gruplar arasndaki Hz. Ali

511

512

513

514 515

De ki, Her eyin Rabbi o iken ben baka bir Rab m arayaym? Herkes gnah yalnz kendi aleyhine kazanr. Hibir gnahkr baka bir gnahkrn gnah ykn yklenmez. Sonra dnnz ancak Rabbinizedir. O size, ihtilaf etmekte olduunuz eyleri haber verecektir. Kendilerine zulmetmekteler iken meleklerin canlarn ald kimseler var ya; melekler onlara yle derler: Ne durumdaydnz? (Niin hicret etmediniz?) Onlar da, Biz yeryznde zayf ve gsz kimselerdik derler. Melekler, Allahn arz geni deil miydi, orada hicret etseydiniz ya! derler. te bunlarn gidecekleri yer cehennemdir. O ne kt bir var yeridir. Allahn Raslne kar gelerek (sefere kmayp) geri braklanlar, oturup kalmalarna sevindiler. Allah yolunda mallaryla canlaryla cihad etmek holarna gitmedi ve Bu scakta sefere kmayn dediler. De ki: Cehennemin atei daha scaktr. Keke anlasalard. (Tevbe 9/81) Bedevlerden mazeret ileri srenler, kendilerine izin verilsin diye geldiler. Allaha ve Raslne yalan syleyenler ise (mazeret bile belirtmeden) oturup kaldlar. Onlardan kfir olanlara elem dolu bir azap isabet edecektir. (Tevbe 9/90) Nuh yle dedi: Ey Rabbim, kfirlerden hi kimseyi yeryznde brakma! nk Sen onlar brakrsan, kullarn saptrrlar; sadece ahlksz ve kfir kimseler yetitirirler. bn Abdrabbih, age, II, 396-98.

142

dncesi, onun faziletinden balayp, peygamberliine ve hatta ilahlna kadar giden geni bir yelpazeyi oluturur.516 Hicr II. asrda kaleme alnan baz a tefsirlerinin olduunu biliyoruz. Mesela bnn-Nedm, Muhammed Bkra (v. 113/731) nispet edilen bir tefsirden bahseder. Crdiyyenin reisi Ziyd b. Mnzir bu tefsiri Muhammad Bkrdan rivyet etmitir.517 Goldziher de ilk a tefsiri olarak H. 128de vefat eden Cbir el-Cfnin bu gn mevcut olmayan eserine iaret eder.518 Zeyd b. Ali (v. 121/738) ve Cafer Sdka (v. 148/765) ait tefsirler de vardr.519 Cafer Sdka nispet edilen Tefsrul-Kur'nn en eski nshas Hicr X. asra aittir ve eitli ktphanelerde yazmalar mevcuttur.520 i mfessirler tefsirlerinde kendi akidelerini savunmu, sadece kendi immlarnn grlerini kabul etmi ve her zaman iin kendilerini hakl grmlerdir. Kur'nn neredeyse kendileri iin nazil olduunu dnmler, buna uymayan baz yerlerin ise tahrif edildii kanaatine bile varmlardr.521 Onlarn Kur'nn konularn tasnifleri de kendi hakllklarn destekler mahiyettedir: Onlara gre Kur'nn drtte biri Ali taraftarlarnn meselelerine, ikinci drtte biri onlarn dmanlarna, nc drtte biri eriat kurallarna, son drtte biri de ksas ve mesellere aittir.522 Baz aratrmaclar ann Kur'n ve tefsiri bu ekilde alglamalarnn, onlarn tarihsel srete yaadklaryla yakndan alakal olduunu ve kanlmaz bir biimde bu ekilde gelitiini dnmektedirler. Bu aratrmaclardan Mahmoud Ayouba gre i toplum iin tefsir, hsran ve hayal krklnn rndr. Yine tefsir, lm ve ahirete ilikin telakkilerinin bir mahsuldr. Mminler ve onlarn manev nderleri olan immlar arasndaki ba, tefsir sayesinde kurulmaktadr.... Tefsir sreci, hayatn dzenli akna yn vererek bazen de meydana gelen mitsizlik ve trajik durumlarda teselli

516 517 518 519 520 521 522

Cerraholu, Tefsir Tarihi, I, 354. bnn-Nedm, age, s. 52. Goldziher, age, s. 304. Bkz. Cerraholu, age, I, 408. z, Mustafa, Cafer es-Sdk, DA, stanbul, 1993, VII, 3. Bkz. Goldziher, age, s. 303-312. Tahrif iddiasnda olanlar ann daha ziyade gult ksmdr. Genel anlamda iler Hz. Osman mushaf ile amel etmilerdir. Goldziher, age, s. 315.

143

ederek toplumsal hayatla birlikte gelimeye devam eder.523 Byle bir yorum phesiz ann tefsir faaliyetini hakl karmaya yneliktir. Ama bu durumu anlayla karlamak zordur. Zira belli bir topluluun tarihsel srete yaam olduu eyler (mesela aclar) onlar oka etkilemi olsa bile, Kur'n alglamalarnda akln ve vahyin kabul edemeyecei baz ynlere sapmalarn hakl klmaz. Baz yetlerin mezhebi anlayla farkl ekilde yorumlanmalar neredeyse mezheplerin tamamnca bavurulan bir hadisedir. Fakat ada bu durum fazla abartlm ve onlar adeta tarihteki dlanmlklarnn intikamn, kendilerini Kur'n tarafndan ar yceltilmi bir topluluk olarak ortaya koymak suretiyle almaya almlardr. a tefsirinin Hicr II. asrdaki en nemli kaynaklar hi phesiz ann nde gelen limlerinden olan Muhammed Bkr ve olu Cafer Sdktr. zellikle Cafer Sdk, ann en byk kollarndan olan mmiyye frkasyla alakas bakmndan da kayda deer bir yer igal etmektedir.524 ann en nemli iki imm kabul edilen bu limlerden yaplan tefsir rivyetleri daha sonra gelen birok i mfessirin eserinde yer almtr. Hz. Alinin Hz. Peygamber tarafndan immete tayin edilmesiyle alakal olarak a tefsirlerinde birok haber ve yorum bulmak mmkndr. Fakat bu haberlerin daha shhatli grnmesi iin kaynaklarnn da daha etkin kiilerden seilmesi gerekmektedir. Bu sebeple ann ilk dnemlerdeki tartlmaz otoriteleri Muhammed Bkr ve Cafer Sdk bu konuda en ok bavurulan kimselerdir. Mesela ierisinde ...Bu gn size dininizi tamamladm... ifadesinin yer ald Mide sresinin 3. yetiyle ilgili olarak bahsi geen immlardan yle bir rivyet aktarlmaktadr: Eb Cafer (Muhammed Bkr) ve Eb Abdullahtan (Cafer Sdk) rivyet edildiine gre bu yet, Hz. Peygamberin Veda Hacc dnnde adr-i Humda Hz. Aliyi imm tayin

523

Ayoub, Mahmoud, The Speaking Qurn and The Silent Qurn: A Study of the Principles and Development of Imami Shii Tafseer, Approaches to the History of the Interpretation of the Qurn iinde, Edit: Andrew Rippin, Oxford 1988, s. 177-178. 524 Flal, amzda tikadi slm Mezhepleri, Seluk Y., Ankara, 1998, s. 121.

144

etmesinden sonra nazil olmutur. O gn Allah Tel ...Bu gn size dininizi tamamladm... yetini inzal etmitir. te bu da Allahn indirdii son farizadr.525 mm Muhammed Bkr ve Cafer Sdktan gelen bir rivyette, onlar, Ftr 35/32deki seilenler ifadesi526 hakknda Biz kastedildik, bize mahsustur demilerdir.527 i tefsirlerde Nis sresinin 58 ve 59. yetlerinin tefsiri yaplrken her iki immdan eitli rivyetler nakledilmektedir. Bahsi geen yetlerde Allah Tel emanetlerin ehline verilmesinden ve ull-emre itaatten bahseder. Onlara gre bu yetlerde Allah her imma immet grevini kendisinden sonrakine devretmesini; tebaaya ise immet grevini stlenen imma itaat etmeyi emretmitir. Bu sebeple Muhammed Bkr ve Cafer Sdk demilerdir ki, Birisi bizim iin birisi de sizin iin olan iki yet vardr: Allah emanetleri ehline vermenizi emrediyor yeti [Nis 4/58] bizim iin, Ey iman edenler, Allaha, Rasle ve sizden olan emir sahiplerine itaat edin yeti de [Nis 4/59] sizler iindir. Ayrca Muhammed Bkr namaz, zekt, oru gibi ibadetlerin de emanetler cinsinden olduunu sylemitir.528 Ull-emrle ilgili olarak yine Muhammed Bkr ve Cafer Sdktan rivyetler aktarlmtr. Bunlara gre ull-emr, Hz. Peygamberin ehl-i beytinden olan immlardr. Allah kendisine ve Raslne itaati farz kld gibi, mutlak olarak onlara itaati de farz klmtr. Allah Tel, ancak mutlak ismet sahibi olan, ii-d bir olduu bilinen, kendisinden hata ve irkin bir eyi emretmenin sadr olmayaca birisine itaati farz klar. Btn bu zellikler de sadece onlarda (mmlar) toplanmtr. Zaten Allah Tel kendisine isyan edecek birisine itaati farz klmaz. Sz ve ii birbirine uymayana itaati de emretmez. Zira nasl ki hakknda farkl fikirlerin olduu bir konu zerinde icma

525

Tabers, Eb Ali el-Fadl b. el-Hasen, Mecmeul-Beyn f Tefsril-Kur'n, Drul-Fikr, Beyrut, 1994, III, 264. 526 Sonra biz o kitab kullarmzdan setiimiz kimselere miras olarak verdik. Onlardan kendilerine zulmedenler vardr. Onlardan ortada olanlar vardr. Yine onlardan Allahn izniyle hayrl ilerde ne geenler vardr. te bu byk ltuftur. 527 Tabers, age, VIII, 216. 528 Tabers, age, III, 109.

145

etmek mmkn deilse, z-sz bir olmayan byle kimselere itaat de mmkn deildir.529 Cafer Sdk, Muhammed 47/38. yetiyle530 balantl olarak Araplar u ekilde uyarr: Ey Araplar! Eer siz kanrsanz, Allah sizi mevl ile deitirir. Ayrca yle der: Gerekten Allah onlar, onlardan daha hayrl olan mevl ile deitirdi. Cafer Sdkn bu szleri, bahsi geen yetteki baka bir toplumu aklayan u rivyetle balantldr: Eb Hureyreden nakledildiine gre bazlar Hz. Peygambere ncekilerin yerine geecek toplumun kimler olduunu sordu. Hz. Peygamber de elini yannda oturan Selmn- Frisnin dizine vurdu ve yle dedi: Bu ve kavmidir. Allaha yemin olsun ki eer iman Sreyya Yldznda olsa, onu Frislerden bazlar alr.531 l-i mrn 3/7. yetin yorumunda mtebih yetlerin tevilini bilen rsih limlerle ilgili Muhammed Bkrdan yaplan bir rivyette o, rush sahibi alimlerin banda Hz. Peygamberin geldiini, onun btn mtebihlerin tevilini bildiini, ayrca vaslerine de bildirdiini ve onlarn da mtebihlerin tevilini bileceini sylemektedir.532 Buradaki vaslerin, bata Hz. Ali olmak zere ann dier immlar olduu aktr. Cafer Sdka Emev sultanlarnn ilerinde alan, onlarla dostluk yapan ve onlar seven ilerin durumu sorulduunda o yle cevap vermitir: Onlar adan deildirler. Fakat onlar Dvudun diliyle hnzr, sann diliyle maymun olanlardandr. Hem Allah Mide sresinde,533 takiyye dnda mminlerin kfirlerle dostluk

529 530

Tabers, age, III, 110-111. te sizler Allah yolunda harcamaya arlyorsunuz. Ama iinizden cimrilik yapanlar var. Kim cimrilik yaparsa ancak kendi zararna cimrilik yapm olur. Allah her bakmdan snrsz zengindir, siz ise fakirsiniz. Eer ondan yz evirecek olursanz, yerinize baka bir toplum getirir de onlar sizin gibi olmazlar. 531 Tabers, age, IX, 162. 532 Tabers, age, II, 241. 533 Burada Cafer Sdk, Mide 5/80-81. yetleri okumaktadr. yetlerin meli yledir: Onlardan birounun, inkr edenleri dost edindiklerini grrsn. Andolsun ki kendileri iin nceden (ahirete) gnderdikleri ey; Allahn onlara gazap etmesi ne ktdr! Onlar azap iinde ebed kalcdrlar. Eer Allaha, Peygambere ve ona indirilene (Kur'na) inanyor olsalard, onlar (mrikleri) dost edinmezlerdi. Fakat onlardan birou fask kimselerdir.

146

kurmalarn yasaklamtr.534 Baka bir yerde Muhammed Bkr da Emevlere itaat etmek yerine hicret edilip yeryznn baka blgelerine dalmann daha uygun olacan sylemektedir.535 Yukardaki rivyetlerin byk bir blmnde ann temel inan ve siys fikirlerinin Muhammed Bkr ve olu Cafer Sdk tarafndan desteklendiini ve onaylandn grmemiz mmkndr. Fakat a tefsirlerinde yer alan ve bu iki imma atfedilen rivyetler hususunda dikkatli olmak gerekmektedir. Zira esasnda ann temel akidesi durumundaki immet hususunda bile Cafer Sdkn geleneksel i grn tarafnda yer almad bilinmektedir. ann farkl bir misyon ykledii Cafer Sdk immetin nasla sabit olduu ve immlarn da masum olduklar inancnda deildir.536 Dolaysyla byle dnceleri olan bir limin yukarda aktardmz trden rivyetlerin kaynanda yer almas imkansz grnmektedir. Dier yandan mm Cafer Sdkn baz kelmi grlerinin daha sonraki a dncesiyle rtmemesi de bu konuyu destekler mahiyettedir.537 Ehl-i Snnet kaynaklarnda da Cafer Sdk ricat (baz insanlarn kyametten nce geri dnecekleri inanc), bed (aya gre Allahn ilim, irade ve tekvin sfatlarnda meydana gelebilecek deiiklik), tensh (ruhun bedenden bedene geiini kabul eden inan), gaybet (on ikinci imam Muhammed el-Mehdi b. Hasann, Allahn diledii bir vakitte zuhur etmek zere kaybolmas inanc), hull (ilahlk vasfnn Hz. Aliye ve ondan sonra gelen imamlara getii inanc) ve tebih (Hz. Alinin nbvvet konusunda Hz. Peygambere benzetilip davette ona ortak klnmas inanc) ile ilgili hususlardan tenzh edilmitir.538 Kader konusundaki grleri de son derece itidalli ve Ehl-i Snnet izgisindedir. nsann fiilleri hususunda kendisi ile baz insanlar arasnda geen konuma bu konudaki grlerini ortaya koymaktadr: - Kullar, fiillerini ilemeye mecbur edilmiler midir?
534

Kumm, Ebul-Hasen Ali b. brhim b. Him, Tefsrul-Kumm, Messesetl-Alem, Beyrut, 1991, I, 183. 535 Kumm, age, II, 128. 536 Bkz. Atalan, Mehmet, iliin Farkllama Srecinde Cafer es-Sdkn Yeri, Baslmam Doktora Tezi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara, 2004, s. 164. 537 Atalan, age, s. 70-82. 538 ehristn, age, I, 194.

147

- Allah, kulunu gnah ilemeye zorlamak ve sonra da o gnahtan tr kendisine azap vermek gibi bir zulmden mnezzehtir. - Peki kullarn ileri tamamen kendilerine mi terk edilmitir? - Allah, kendi mlknde murad etmedii bir eye izin vermekten de mnezzehtir. - O halde hakikat nedir? - kisinin ortas. Ne tam ballk, ne de tam serbestlik.539 Kulun fiiliyle Allahn fiili arasndaki ayrm da mm Cafer yle yapmtr: Kulu, yaptklarndan dolay knayabildiin kendi fiili, yapmadndan dolay knayamadn da Allahn fiilidir.540 iann ar giden gruplar anlamndaki gultn yetleri yorumlaynda hem Kur'nn nzul gayesine hem de slmn ruhuna ters unsurlar bulmak mmkndr. Bu gruplar kendilerine tek hedef olarak Hz. Alinin immeti meselesini semiler ve bunu ciddi bir muhalefet erevesi iinde dillendirme gayreti iinde olmulardr. Mezhepler tarihi kitaplarnda eitli isimler altnda sralanan bu gruplar, Kur'n yetlerinin yorumunda mezhebi gayretlerin fazlasyla n plana karlmasnn nasl sonular douracan gstermesi bakmndan nemlidir. Bu gruplardan bazlarnn tenash inancnda olduu rivyet edilmektedir. mmn ar takdisini n plana karan bu gruba gre Mide 5/93. yetin541 yorumu yledir: Kim mma vasl olur ve onu tanrsa, artk yedii hibir ey ona gnah olmaz. O kemal derecesine ulam olur.542 nsan biimci bir ilah tasavvuruna sahip olan Beyniyye grubunun lideri Beyn b. Semn, Bakara 2/210. yette geen Allah lafzndan maksadn Hz. Ali olduunu, glge iinde gelenin o olduunu, sesinin gk grlts, tebessmnn de imek
539

Topalolu, Bekir, Kelm lmi, Damla Y., stanbul, 1996, s. 289. Ayrca bkz. ehristn, age, I, 194195. 540 bnl-Murtaz, age, s. 143. 541 Takv sahibi olduktan sonra, iman edip salih amel ileyenlere yedikleri eylerde bir gnah yoktur. 542 ehristn, age, I, 176.

148

eklinde olduunu iddia etmitir. Ayn ekilde Kasas 28/88. yetteki Onun vechi dnda her ey yok olur ifadesinde bahsedilenin Hz. Ali olduunu sylemitir.543

3. Mutezilede Mfessir-Mezhep likisi

Dier siys-itikd gruplarn grlerini ok iyi bildii sylenen544 Vsl b. At (v. 131/748) nderliindeki Mutezile, bulunduklar ortamn siys basklarna bir tepki olarak ortaya kmtr. Emevlerin baskc ortamnda, sylemek istediklerini aka sylemekten ekinen, bu sebeple tepkilerini, sistemletirdikleri be prensip ile insanlara duyurma yolunu seen bu grubu Ehl-i Snnet limleri Mutezile diye isimlendirmilerdir. Abbsler devrinde bir dnem bask ve zulm ortamnn ba aktr haline de gelen bu gruba mensup limlerin Kur'n- Kerme dair esasl eyler syledii, fakat itizali eilimlerinden dolay yeterince takdir edilmedikleri grlr. Kur'n- Kerme akln ilevini fazlaca itibara alarak yaklamlar ve bylelikle slm daha iyi savunup bakalarna anlatabileceklerini dnmlerdir. kinci asrda Mutezilenin ncleri olan Vsl b. At ve Amr b. Ubeyd fask kavramn ilk defa genel kabul gren grten farkl ekilde tarif etmilerdir. zellikle Vsl bu konuda ncelie sahiptir. O, faskn ne mmin ne de kfir olduunu, bu ikisi arasnda bir yerde olduunu ve ilemi olduu byk gnaha tevbe etmeden lmse ebed cehennemde kalacan sylemitir. Vsl ve Amr b. Ubeydin, bu grleriyle Mslmanlarn genel grnn dna kt sylenmitir.545 Ayrca Vsl b. At ve Amr b. Ubeyd, l-i mrn 3/7. yetinde geen muhkemmtebih kavramlarn yorumlarken konuyu fsklarla ilikilendirmilerdir. Onlara gre Nisa 4/93. yette olduu gibi Kur'n- Kermde fsklarn cezasnn cehennem olduunu belirten yetler muhkem, Allah Telnn onlarn cezasnn ne olacan ak bir ekilde bildirmedii yetler ise mtebihtir.546 Muhkem ve mtebih yetlerin hangileri olduu konusunda mfessirlerin bal bulunduklar mezheplere gre tarifler
543 544

ehristn, age, I, 177. bnl-Murtaz, age, s. 140. 545 Bkz. sferyn, age, s. 67-68; Zemaher, age, I, 124. Byk gnah ileyenin mnafk olup olmayacayla ilgili olarak Vsl ve Amr arasnda geen baz diyaloglardan bahsedilmektedir. Bu diyaloglarda da yetler delil olarak kullanlmaktadr. Bkz. bnl-Murtaz, age, s. 145. 546 Ear, Makltl-slmiyyn, s. 222.

149

yaptn Nsbr dile getirmiti. Burada bu konunun gzel bir rneini grmek mmkndr. Byk gnah ileyen ve bu gnahna tevbe etmeden len kimse hakknda Amr b. Ubeyd unlar sylemitir: Kyamet gn Allah bana, Niin katil cehennemdedir dedin? diye sorarsa ben de, Byle olduunu Sen syledin derim diyerek, Kim bir mmini kasten ldrrse, onun cezas, iinde devaml kalaca cehennemdir (Nisa 4/93) melindeki yeti okur. Fakat oradakilerden Kuray b. Enes ona yle bir soru sorar: ayet Allah; Ben, Dorusu Allah, kendisine ortak koulmasn balamaz. Bundan bakasn, diledii kimse iin balar (Nisa 4/48) buyurdum. Sen benim o katili affetmeyeceimi nerden bildin? derse ne cevap verirsin? Amr b. Ubeydin bu soruyu cevapsz brakt rivyet edilmektedir.547 Kaynaklarda byle bir soruya Amrn cevap veremedii sylense de esasnda Mutezilenin bu konuya verecek cevab vardr. Nitekim VI. asrn Mutezil mfessiri Zemaher bu cevab eserinde aklamaktadr. Ona gre buradaki dilemek fiili Allaha deil kullara dnk bir fiildir. Dolaysyla bu ifadenin anlam, Allah dilediini balar deil, Allah balanmay isteyeni balar eklinde olmaldr. Buna rnek olarak da insanlarn ( Hkmdar [hak etmeyene] dinar vermez, hak edene ise kantarlarca altn verir) szn gsterir. Ona gre buradaki ifadesi de yette olduu gibi isteyen kimse/hak eden kimse anlamna gelir.548 Dolaysyla Amrn bu soru zerine skut ettiinin rivyet edilmesi muhaliflerince kendisini zayf drmeye ynelik bir aba olarak grlebilir. Amr b. Ubeyde Burc 85/21-22.549 yetleriyle Tebbet sresi ilk yetinde geen lanetleme hususunun550 nasl telif edilecei sorulmutur. Zira ilkinde Kur'nn Levh-i Mahfuzda olduu syleniyor. Buna gre Tebbet sresi de Levh-i Mahfuzdadr. ki yet birlikte dnldnde hem Eb Lehebin yapt ktlklerin hem de onun lanetlenmesinin ezelde takdir edilmi ve olmu bitmi hadiseler gibi alglanmas
547 548

Mizz, age, XXII, 131. Zemaher, age, I, 509-510. 549 Hayr o, n yce bir Kur'ndr. O, Levh-i Mahfuzdadr. 550 Eb Lehebin elleri kurusun. Zaten kurudu.

150

kimilerince mmkn olabilmektedir. Amr bu soruya, Hayr yle deil, belki Eb Lehebin yapt gibi amelde bulunanlar Eb Lehebin cezasna mstahak olur eklinde cevap vermitir.551 Bu rivyette Mutezilenin kader anlaynn bir yansmasn grmek mmkndr. Onlara gre kader meselesi Cebriyenin anlad haliyle insann elinin kolunun baland bir yazg eklinde deil, insann iradesinin yok saylmad, dolaysyla seme hrriyetinin elinden alnmad bir biimde aklanmaldr. Byle olmas onun ilahi teklife muhatap olmasnn da bir gereidir. Zira her eyin -hatta cennet ve cehennemin bile- nceden belirlenip belli bir yola koyulduu ve insanlarn kendi iradeleriyle dahi o yoldan kmaya glerinin yetmedii bir kader anlaynda insann mkellef olmasnn bir anlam olmayacaktr. Mutezilenin adalet ilkesinin bir gerei olarak onlar Allahn insana gcnn yetmeyecei eyleri yklemesini caiz grmezler. Bu dncenin izlerini Amr b. Ubeydde grmek de mmkndr. Bununla ilgili bir rivyet yledir: bn Leha bir gn mescitte oturan Amr b. Ubeydin yanna gelmi ve yle sormutur: Ey Eb Osman, Allah Telnn, Sizler isteseniz de hanmlar arasnda tam bir adalete g yetiremezsiniz (Nisa 4/129) sz hakknda ne diyorsun. Amr bu soruya yle cevap verir: Bu durum kalpteki sevgi hususundadr. Kii o konuda adalete g yetiremez ve bununla mkellef de deildir. Fakat aralarndaki nafaka, giyecek tarz madd eylerin taksimine insan g yetirebilir. Bu sebeple Allah Tel onu, yle ise [g yetirebildiiniz eyler hususunda] bsbtn gnl verip de onu [ne bekr ne de evli bir halde] askda brakmayn szyle mkellef klmtr. Bunun zerine bn Leha da onun hakl olduunu syler.552 Ayn konu zerinde yaplan baka tartmalarda da Amr b. Ubeyd benzer cevaplar vermitir.553 Mutezil alimler bir baka temel ilke olan tevhid anlay sebebiyle Allahn ahirette grlemeyeceini ileri srmlerdir. Vsl b. At ve Amr b. Ubeydin bu
551 552 553

Hatb el-Badd, Trhu Badd, XII, 171. erf el-Murtaz, Ebul-Ksm Ali b. Thir Eb Ahmed el-Hseyin, Emlis-Seyyid el-Murtaz, Tsh: Eb Firs Bedrddn Nasn, Matbaats-Sade, Khire, 1325/1907, I, 118. Hatb el-Badd, Trhu Badd, XII, 171.

151

konudaki delilleri Hz. Musann, Rabbini grme istei ve bunun olamayacann anlatld yettir.554 Bahsi geen yetteki ( ) Beni asla gremeyeceksin ifadesi onlara gre hem dnyay hem de ahireti kapsamaktadr. Zemaher bu yeti yorumlarken unlar syler: Vsl ve Amr gibi Mutezile limleri bu meseleyi anlamken, Allah bilme konusunda onlardan daha lim olan Hz. Musann bunu bilmiyor olmas mmkn deildir. Fakat o, kendisinden Allah aka gstermesini isteyen sriloullarna bu durumun imkansz oluunu ispatlamak iin byle bir abaya girimitir.555

4. Ehl-i Snnette Mfessir-Mezhep likisi

Ehl-i Snnet eklinde isimlendirilen mezhep, dier birok mezhep gibi belli kiilerce belli bir olay neticesinde tesis edilmi deildir. Ehl-i Snnet, Hriclik, a ve Mutezilenin grlerine muhalefet eden, merkezde yer alan ve ounluu tekil eden mutedil bir zmrenin kendisini bu ekilde isimlendirmesi sonucunda ekillenmi bir ortak kavramdr.556 Ehl-i Snnete mensup olanlar ar ulardan uzak durmular ve orta yol dncesine sk skya sarlmlardr.557 Ehl-i Snnet ballar kendilerini byle isimlendirirken, muhalifleri onlara Cebriye, Mebbihe, Haviyye gibi olumsuz anlamlar ykl isimler vermilerdir. Yukarda Hicr II. asrda varln hissettiren mezhepleri sayarken sralamada yer verdiimiz Mrcieye mensup olduu sylenen birok alim de daha sonra Ehl-i Snnetin emsiyesi altnda yer almtr. nk Mrcienin grleri ile Ehl-i Snnetin grleri arasnda kkl ve temel ayrlklar yer almamaktadr.558 Ehl-i Snnet tefsir ekoln oluturan mfessirler, yukarda saylan mezhepekollerin esasnda yanl yolda olduklar n kabulnden hareketle, onlarn yetleri ele al biimlerine muhalif bir tefsir anlayn n plana karmlardr. Ekoln adnn anlamn da ihtiva eder biimde, onlar -kendilerine gre- Hz. Peygamberden nakledilen
554 555

Araf 7/143. Zemaher, age, II, 148. 556 Yavuz, Yusuf evki, Ehl-i Snnet, DA, stanbul, 1994, X, 526. 557 Fazlurrahman, Tarih Boyunca slmi Metodoloji Sorunu, Terc: Salih Akdemir, Ankara Okulu Y., Ankara, 1995, s. 95. 558 Kutlu, age, s. 291.

152

anlamlara bal kalmaya almlar; hem rivyet hem de diryet usulnde eserler telif edip bu alanda akla yalnzca hak ettii deeri verdiklerini, dierlerinin yapt gibi mezheb ve siys dnceleri yet yorumlarna dorudan ve kesin bir dille yanstmadklarn dnmlerdir. Fakat aada da greceimiz gibi, Ehl-i Snnet akm ierisinde yer alan mfessirlerinin bazlarnn, kimi yorumlarnda mezhebi saiklerle hareket ettiklerine ahit olacaz. ncelediimiz Hicr II. asrdaki mfessirlerin ounluunu Ehl-i Snnet mfessirleri oluturmaktadr. Yukarda isimlerini vermi olduumuz bu mfessirlerin hepsinin bir Tefsir eserinin olmadn biliyoruz. Fakat olanlardan da birounun eseri elimize ulam deildir. Tefsiri elimize ulamayan baz limlerin dier kitaplarda dank halde bulunan rivyetleri baz aratrmaclar ve akademisyenler tarafndan derlenip bir sraya konularak yeniden yaymlanmtr. Ehl-i Snnet mfessirlerinden gelen rivyetlerin dier mezheplere nazaran daha fazla olmas sebebiyle bu blmn biraz daha detayl olmas kanlmaz olmaktadr. Biz de bu sebeple ele aldmz rivyetleri dier mezheplerde yaptmzn aksine tasnif ederek deerlendirmeyi daha uygun bulduk.

a. yetlere Getirdikleri Siys Yorumlar

Yukarda da grm olduumuz gibi, Hicri II. asrdaki tefsir faaliyeti, sonraki dnemlerden farkl olarak ksa ve z aklamalar eklindedir. Bu aklama ve yorumlar bazen bir kelime ile yaplmaktadr. Bu tefsirin en gzel rneini, baz mfessirlerin baz yetlerde bahsedilen insanlarn/gruplarn kimliine dair yaptklar yorumlarda ortaya koyduklarn gryoruz. Bu tr yorumlar phesiz siys yorumlar olarak adlandrlabilir. Zira mezheplerin ortaya k sebepleri ve ortaya ktktan sonraki durumlar byk oranda siysetle ilgili olmutur. Dolaysyla bir mezhebe bal kalarak yaplan tefsir de ou zaman siys ierikler tayabilmektedir. Mesela Tefsrul-Kur'n isimli bir eserinin olduunu559 bildiimiz Hasan- Basr, Tevbe sresi 12. yette560 geen kfr nderleri ifadesini yorumlarken, Onlar

559

bnn-Nedm, age, s. 53; Ktip eleb, age, I, 446.

153

Deylemlilerdir aklamasn yapar.561 Deylemliler, ok eski tarihlerden beri randa yaayan bir kavimdir. Zamanla bir ksm Mslman olan ve Kfe ehrinde bulunan bu insanlar, slma girdikten Emevlerin sonra son eski dinleri olan Mecusilikten ortaya tamamen baz kopmamlardr. dnemlerinde Kfede kan

antropomorfist (insanbiimci; tebh ve tecsm ihtiva eden) anlaylarn temelinde bu insanlarn olduu sylenmektedir. Beyn b. Semnn (v. 119/737) nderliini yapt ve ann arlarndan saylan grup bunlarn en mehurlardr.562 Dier birok mfessir yetteki ifadeyi Hz. Peygamber dnemindeki ileri gelen mriklerden bazlaryla aklarken563 Hasan- Basrnin byle bir yorum yapmas, bahsi geen anlaytaki insanlara ynelik bir eletiri olmasnn yannda siys bir tavr zellii de tamaktadr. Ayn ekilde Hasan- Basr, l-i mrn sresinin 7. yetinde564 geen Kalplerinde erilik (zey) olanlar ifadesinin ise Hriclerden bahsettiini syler.565 Emevler dneminde dini eitim alannda vaaz ve kssa sahasndaki hitabetiyle hret kazananlarn banda gelen byk lim Hasan- Basrnin566 tefsir anlay, bidat ehlini, hevalarna kaplm olanlar veya frka mensuplarn reddetmeye ynelik bir tefsir anlay idi.567 zellikle kader konusundaki tavr bize gsteriyor ki o, insanlarn itikd meselelerde akl ve vahiy arasnda salam bir denge kurmalar taraftar olmutur. Fakat buradaki yetlere getirdii yorumlar, yetlerin nzl esnasnda ortada olmayan ve dolaysyla dorudan bahsetmedii kimse/gruplar ihtiva ettii iin yetlerin balamndan koparlmas anlamna gelir. Her ne kadar, Hasan- Basrnin bahsettii Hricler, bu yetlerde bahsedilen olumsuz durumlar kendi bnyelerinde barndryorlarsa da, bu durum yetin ilk ve gerek anlamn ncelikle ortaya koymaya
560 561 562

563 564

565 566 567

Eer antlamalarndan sonra yeminlerini bozup dininize dil uzatrlarsa, kfrn nderleriyle savan. nk onlar yeminlerine riyet etmeyen kimselerdir. Umulur ki vazgeerler. Basr, age, I, 410. Bkz. Yazc, Tahsin, Deylem, DA, stanbul, 1994, IX, 264. 263-265; Glck, erafeddin, Beyn b. Semn, DA, stanbul, 1992, VI, 28. 28-29; Sylemez, Mahfuz, Bedevlikten Hadarlie Kfe, Ankara Okulu Y., Ankara, 2001, s. 158. Taber, Cmiul-Beyn an Tevli yil-Kur'n, VI, 113-114. O, sana Kitab indirendir. Onun baz yetleri muhkemdir, onlar Kitabn anasdr. Dierleri de mtebihtir. Kalplerinde erilik olanlar, fitne karmak ve onun olmadk yorumlarn yapmak iin mtebih yetlerinin ardna derler... Basr, age, I, 202. Yiit, ag.md, XI, 94. Cerraholu, Tefsir Tarihi, I, 162.

154

engel olmamaldr. Bu ilk ve gerek anlamdan sonra, tefsirin yapld dnemdeki olumsuz durumlar rnek verme kabilinden yetin yorumu iine dahil edilmelidir. Kaynaklarda Hicr 127 veya 128 ylnda vefat ettii bildirilen568 Sdd el-Kebr, Tevbe sresinin 33. yetindeki569, Kendi dinini btn dinlere stn klmak iin... ibaresini yorumlarken, Bu, Mehdinin ortaya kaca zaman olacaktr. O zaman slma girmeyen ve cizye vermeyen kimse kalmayacaktr570 eklinde bir aklamada bulunur. Sdd el-Kebr, Mide sresinin 55. yetindeki Sizin dostunuz anca Allahtr, Rasldr ve Allahn emirlerine boyun eerek namaz klan ve zekt veren mminlerdir ifadelerinin tefsirinde, yette Allah ve Raslnden sonra zikredilen dostun Ali b. Eb Tlib olduunu sylemektedir. Bunun sebebi ise yetteki

ifadesinin Allahn emirlerine boyun eerek, hu iinde eklinde deil de

rk halindeyken biiminde anlalmas ve bu anlayn tarihsel bir olayla tevil edilmesidir. O olay da udur: Hz. Ali bir gn mescitte namaz klarken yanna bir dilenci gelir ve bir eyler ister. O da rk halindeyken parmandan yzn karr ve dilenciye verir.571 Ayn mfessir, Duhn sresinin 29. yetini572 yorumlarken, Hseyin b. Ali ldrlnce gk ona alad. Onun alamas, kzllamasdr. ifadesini kullanr.573 Bu tr yorumlar sebebiyle Sdd i olmakla itham edilmi, fakat bu durum onun rivyetlerinin kabul asndan bir sorun tekil etmemitir.574 Geri ayn limin Cin sresi 11. yetteki Bizler trl trl yollar tutmutuk ifadesini, Onlar sizin Kaderiye, Mrcie, Rfza ve a eklinde ayrlmanz gibi gruplanmlard eklinde tefsir etmesi575
568 569 570 571 572 573 574 575

Sdd el-Kebr, Eb Muhammed smail b. Abdurrahmn, Tefsrus-Sdd el-Kebr, Haz: Dr. Muhammed At Ysuf, Drul-Vef, el-Mansre 1993, s. 21. O, mrikler holanmasalar bile, kendi dinini btn dinlere stn klmak iin peygamberini hidyetle gnderendir. Sdd el-Kebr, age, s. 292. Sdd el-Kebr, age, s. 231. Gk ve yer onlarn ardndan alamad, onlara mhlet de verilmedi. Sdd el-Kebr, age, s. 440. Bkz. Zeheb, Muhammed b. Ahmed b. Osman, Mznul-tidl f Nakdir-Ricl, I, 236-237. Sdd el-Kebr, age, s. 464.

155

sanki btn gruplarn zerinde ve dnda bir yerde duruyormu imas yapsa da, yukardaki yorumlar hakikaten ann tarzn andrmakta ve ilk bakta onun bir i olabileceini akla getirmektedir. Fakat Sddnin tefsir rivyetlerini derleyen Muhammed At Yusuf onun teeyyu konusunda insan tatmin edecek salam bir rivyetin olmadn syleyerek byle bir iddiann geersiz olduunu dile getirmektedir.576 Tefsire dair bir eseri olduunu bnn-Nedmin haber verdii577 mm Mlik, bir keresinde, bir arkadana yle tavsiyede bulunur: Kader olan birisiyle birlikte oturma ve Allah iin ona dmanlk et. Byle syledikten sonra da Mcdele 58/22. yeti578 okur.579 Yine mm Mlike Mslman bir kadnn kader bir erkekle evlenip evlenemeyecei sorulduunda o, bu soruya olumsuz cevap verir ve Bakara sresinin 221. yetini580 okur.581 Kaderiyye hakknda yet indiini syleyenlerden birisi de bn ihb ez-Zhrdir. O da l-i mrn 3/154 ve 168. yetlerin bu mezhep hakknda indiini sylemitir.582 zellikle mm Mlikten gelen rivyetlere baktmzda onun kaderi inkar ettii sylenen kimselere olan kzgnlnn iddetinin ok ak biimde ortaya ktn grmekteyiz. Zira onun, kendi fikirlerini desteklemek zere okuduu yetlerde Allah ve Raslnn dmanlarndan ve putperest mriklerden bahsedilmektedir. Adeta mm kaderi inkr edenleri, yetlerde bahsedilen kimselerle edeerde grdn vurgulam olmaktadr. Oysa kader konusu, zerinde oka tartma yaplan ve snrlar kesin bir biimde izilmemi bir konudur. Dahas, kader hakknda selefin -daha sonra Ehl-i Snnet- grlerinin aksini savunanlar, esasnda Allahn iradesini, onun mutlak
576 577

Bkz. Sdd el-Kebr, age, s. 29-30. bnn-Nedm, age, s. 53. 578 Allaha ve ahiret gnne inanan bir toplumun -babalar, oullar, kardeleri yahut akrabalar da olsa- Allaha ve Raslne dman olanlarla dostluk ettiini gremezsin. 579 Lahmer, age, s. 375. 580 Hounuza gitse bile, putperest bir kiiden, inanm bir kle kesinlikle daha hayrldr. 581 Mlik b. Enes, Merviyytul-mm Mlik b. Enes fit-Tefsr, Thk: bn Tarhn, Muhammed b. Rzk Ysn, Hikmet Ber, Messesetr-Risle, Beyrut, 1995, s. 50; Lahmer, age, s. 107. 582 bn Abdrabbih, age, II, 378.

156

hakimiyetini gz ard edecek bir biimde kfre dyor deillerdir. Grnen o ki, kaderi inkr eden gruplar, esasnda mutlak olarak kaderi deil, baka baz gruplarn ya da -Emevlerde olduu gibi- kimi siys oluumlarn kader anlayn inkar etmektedirler. Dolaysyla bu grleri sebebiyle onlar mriklerle e tutarcasna yetleri ne srmek, bu yorumlarn baz siys saiklerle yaplm olma ihtimalini akla getirmektedir. Dier yandan l-i mrn 3/154 ve 168. yetlere baktmzda buralarda kader anlayn deil, mminlerin yaptklar cihad kmseyen, onlarn ehit oluunu det tedbirsizliklerine ve gereksiz yere savaa tutumalarna balayan bir mrik zihniyetinin eletirildiini grmekteyiz. Oysa -her ne kadar isimlendirme konusunda tam bir mutabakat salanmam olsa da- mezhepler tarihinde bahsi geen Kaderiyye mezhebi, Cebriyenin anlad haliyle bir kader inanc olmayacan savunan mmin insanlarn mezhebidir. Srf hem bahsi geen yetlerde hem de Kaderiyyenin dncelerinde insann iradesine bir vurgu yaplyor diye iki durumu ayn grmek bizce pek isabetli olmasa gerek. nk birincisinde mriklerin Allahn cihad emrine bir kar klar sz konusu iken ikincisinde zellikle Emev cebir ideolojisine bir kar k sz konusudur. Hicri 200 ylnda vefat eden, Kuzey Afrikann mehur mfessiri Yahy b. Sellm, Kehf sresi 103. yetinde geen amel bakmndan kaypta olan kimseler ifadesini Ehl-i Kitap olarak aklamakla birlikte, bu kimselerin Ehl-i Hrr (Hriciler) olduuna dair bir rivyeti de hi yorumsuz nakleder.583 Onun bu konuda herhangi bir yorum yapmamas, kesin olarak ayn fikirde olmasa da, bu kimselerin Hricler olarak yorumlanmasnda herhangi bir saknca grmedii anlamna da gelir. Dolaysyla o da kendinden nceki baz Ehl-i Snnet mfessirlerinin bu konudaki yoluna uymutur.

b. Baz Kelm Meselelerle lgili Yorumlar

Temelinde siys ihtilaflarn olduu Kelm ilmi, ilk olarak Mutezil limler tarafndan tesis edilmi olmakla beraber, btn frkalarn itibar ettii ve ciddi bir biimde ilgilendii bir ilim olmutur. Frkalarn Kelm ilmine gsterdii ilgi, slm
583

Yahy b. Sellm, age, I, 210.

157

dinini savunmak sebebiyle olduu kadar kendi varlklarn teki karsnda salam klmak gibi bir sebeple de alakaldr. Dolaysyla bu ilmin ihtiva ettii meseleler tartlrken frkalarn en byk destekisi yetler olmutur.584 Kur'n- Kermin en nemli meruiyet kayna olmas burada da kendini gstermektedir. Her frka kelmi meselelerle ilgili olarak kendisini destekler mahiyette yetler bulmakta fazla zorluk ekmemilerdir. Birou Ehl-i Snnet mezhebinin nde gelen temsilcileri arasnda yer alan baz limlerin burada aktarlan grlerine baktmzda da bu durumu grmemiz mmkndr. Onlar da grlerini desteklemek iin yetleri delil gstermiler ve yetlerle ilgili yaptklar baz yorumlarda mezheplerinin hakl olduu sonucuna ulamlardr. ba. man mann nasl tarif edilecei, ilk dnem limlerini megul etmi bir meseledir. Hasan- Basr, imann tarifini yaparken ikrar ve ameli imann olmazsa olmaz artlarndan sayar. Bakara sresi 177. yetin sonunda yer alan, te doru olanlar, bunlardr ifadesini yorumlarken, te bu iman szdr ki hakikati, asl imandr. Szle/ikrarla birlikte amel yoksa iman yok demektir aklamasn yapar.585 Bahsi geen yette Allah Tel, iman edilecek eyleri saydktan sonra baz ibadetleri de bunlara eklemekte ve ancak bylece hakiki anlamda erdemin gereklemi olabileceini belirtmektedir.586 mm- Azam Eb Hanfe iman, tasdik, marifet, yakn, ikrar ve slm eklinde tarif eder. nsanlarn tasdik konusunda halde bulunduunu belirten Eb Hanfeye gre bir ksm insanlar Allah ve Allahtan gelen eyleri kalp ve dil ile tasdik eder -ki bunlar hem Allah katnda hem de insanlar yannda mmindir. Bir baka grup insan
584 585 586

Rznin kaleme ald Ktbu Hucecil-Kurn isimli eser, iddia sahiplerinin yetleri nasl kullandklarn gstermesi bakmndan dikkat ekicidir. Basr, age, I, 123. yetin meali yledir: yilik, yzlerinizi dou ve bat taraflarna evirmeniz(den ibaret) deildir. Asl iyilik, Allaha, ahiret gnne, meleklere, kitap ve peygamberlere iman edenlerin; mala olan sevgisine ramen, onu yaknlara, yetimlere, yoksullara, yolda kalma, (ihtiyacndan dolay) isteyene ve (zgrlkleri iin) klelere verenlerin; namaz dosdoru klan, zekt veren, antlama yaptklarnda szlerini yerine getirenlerin ve zorda, hastalkta ve savan kzt zamanlarda (direnip) sabredenlerin tutum ve davranlardr. te bunlar, dosdoru olanlardr. te bunlar, Allaha kar gelmekten saknanlarn ta kendileridir.

158

diliyle tasdik ederken kalbiyle yalan sayar -ki bunlar Allah katnda kfir, insanlara gre ise mmindir. Son grup ise kalbiyle tasdik ederken, -zorunluluktan dolay- diliyle inkar eden kimselerdir -ki byleleri insanlar nezdinde kfir olarak addedilse de Allah katnda mmindir.587 mann yerinin insann kalbi olduunu syleyen Eb Hanfe, Dileyen iman etsin, dileyen inkar etsin588 eklindeki yetlerin vaid (cezalandrma ikaz) ifade ettiini belirtir. Dier yandan Eb Hanfeye gre iman etme/etmeme ile ilgili fiillerin hayr, erri, tatls, acs, zararls ve faydalsyla hepsi Allahn takdiriyledir. O bu konudaki grn destekler mahiyette u yetleri rnek olarak gsterir:589 Eer Rabbin dileseydi yeryzndeki insanlarn hepsi de iman ederlerdi. Sen niin insanlar mmin olsunlar diye zorlamak istiyorsun?590 Biz onlara melekler indirseydik, ller onlarla konusayd, her eyi bir araya getirip onlarn nne toplasaydk, Allah dilemedike yine imana gelmezlerdi.591 Hibir kimse Allahn izni olmadka iman edemez.592 mm- Azam Eb Hanfe gnah ileyen kimselerin iman dairesinden ktklarn syleyenlerin bu iddialarnn kabul edilemeyeceini syler. Konuyla ilgili olarak Enbiy 21/87593, Yusuf 12/97594 ve Fetih 48/2.595 yetleri delil olarak gstermek suretiyle gnah ileyenin gnahkr, zlim olabileceini fakat kfir olmayacan belirtir.596 mm Mlik de imann sadece kalb ile tasdik deil dil ile ikrarla birlikte sabit olacana inanr. O iman, sz ve amel597 ve marifet, ikrar ve amel598 eklinde tarif eder. Enfl sresinin 4. yetiyle alakal yorumunda mm yle der: mann son snr

587 588

Eb Hanfe, el-lim vel-Mteallim (mm- Azamn Be Eseri iinde), s. 13-14. Kehf 18/29. 589 Eb Hanfe, el-Fkhul-Ebsat (mm- Azamn Be Eseri iinde), s. 51-52. 590 Yunus 10/99. 591 Enam 6/111. 592 Yunus 10/100. 593 Znnnu (Yunus) da hatrla. Hani fkelenerek gitmiti de kendisini asla sktrmayacamz sanmt. Derken karanlklar iinde, Senden baka hibir ilah yoktur. Seni eksikliklerden tenzih ederim. Ben gerekten (nefsine) zulmedenlerden oldum diye dua etti. 594 Yakubun oullar, Ey Babamz, Allahtan sularmzn balanmasn dile. Biz gerekten sulu idik dediler. 595 Ta ki Allah senin gemi ve gelecek gnahlarn affetsin diye... 596 Eb Hanfe, el-Fkhul-Ebsat (mm- Azamn Be Eseri iinde), s. 49. 597 Mlik b. Enes, Merviyytul-mm Mlik b. Enes fit-Tefsr, s. 125. 598 Mlik b. Enes, age, s. 290.

159

yoktur. Artmas devam eder. Ayrca unu ilave eder: man sz ve ameldir, artar ve eksilir.599 Kblenin Beyt-i Makdisten Kbeye dndrlmesinden bahseden Bakara sresi 143. yette geen, Allah sizin imannz zayi edecek deildir ifadesini tefsir ederken mm Mlik unlar sylemektedir: nsanlar on alt ay boyunca Beyt-i Makdise ynelerek namazlarn kldlar. Sonra onlara Beyt-i Harama dnmeleri emredildi ve Allah Tel Allah sizin imannz zayi edecek deildir buyurdu. Bunun anlam, Allah sizin Beyt-i Makdise dnerek kldnz namazlar zayi edecek deildir eklindedir. Bunu syledikten sonra mm szn yle srdrr: Bu yeti okuyunca Mrcienin, Namaz imann bir paras deildir szn hatrlyorum.600 Ayn yetin yorumunda mm fi, kblenin deimesinden sonra,

Mslmanlarn gemite kldklar namazlarn durumuyla ilgili endieye kapldklarn, bunun zerine Allah Telnn, Allah sizin imannz zayi edecek deildir buyurarak onlarn bu endielerini giderdiini syler.601 mm fi, Tevbe 9/124. yetin602 tefsirinde unlar sylemektedir: ayet iman tek bir derecede olsayd o zaman btn insanlar eit seviyede olur, fazilet ls ortadan kalkard. Fakat cennette mminler imanlarna gre derece derece pay alrlar. mannda fazla eksiklik bulunanlar atee girerler.603 O, bu yorumuyla imanda artma ve eksilmenin olacan ve insanlarn ahirette bu derecelendirmeye gre mkfat ya da cezayla karlaacaklarn belirtmektedir. Yahy b. Sellm da mm Mlik gibi iman, sz ve ameldir diyenlerdendir.604 Bununla birlikte yine de o, Mrci olmakla itham edilmitir. Yahy b. Sellmn Mrci olmakla itham edilmesine sebep olan yorumlarndan birisi udur: O, Ftr sresinin 34.
599 600

Mlik b. Enes, age, s. 185; Lahmer, age, s. 207-208. Mlik b. Enes, Merviyytul-mm Mlik b. Enes fit-Tefsr, s. 14; Lahmer, age, s. 79. 601 fi, Ahkmul-Kur'n, I, 67. 602 Herhangi bir sre indirildiinde, ilerinden (alayl bir ekilde), Bu hanginizin imann artrd? diyenler olur. man etmi olanlara gelince, inen sre onlarn imann artrmtr. Onlar bunu birbirlerine mjdelerler. 603 Beyhak, Eb Bekr Ahmed b. Hseyin, Menkbu-fi, Thk: Seyyid Ahmed Sakr, Drut-Trs, Kahire, 1971, I, 393. 604 Cerraholu, Yahy b. Sellm ve Tefsirdeki Metodu, AF Basmevi, Ankara, 1970, s. 17-18.

160

yetinde geen, Dorusu Rabbimiz ok balayan, ok nimet verendir ifadesini aklarken, Allah, byk gnah balar, kk/az amele sevap yazar eklinde bir ifade kullanp ardndan, bana ulatna gre bunlar (yani yette bu ekilde syleyenler) byk gnah ileyen kimselerdir der.605 Cerraholu bu ifadelere bakarak, bu durumun insanda onun Mrcieye doru bir meyli olduu fikrini uyandrsa da, bunu teyit eden baka rneklerin bulunmamas ve Ehl-i Snnet ekolnde bu ynde grlerin olmas sebebiyle, onun Mrci olmakla itham edilmesinin doru olmayacan syler.606 Esasnda bu trden bir itham onun yaad dnemlerde tabii olan bir eydi. Zira Hicr II. ve III. asrlarda mezhep cereyanlar ok kark bir durum arz ettiinden, mehur limlerin ekserisi, muhalifleri tarafndan mutezil, mrci, i diye yahut dier mezheplerden biri ile itham edilmilerdir. Byle nitelendirmelerin kkeninde siys muhalefet olduu gibi ekememezlik ve kskanlk gibi durumlar da olabilmektedir.607 bb. Ruyetullh (Allahn Grlmesi) Allahn grlmesi meselesi, Mutezil limler tarafndan Kelm ilminin tartmal konular arasna sokulmu bir meseledir. Onlar tevhid prensiplerinin bir gerei olarak, Yaratcnn hibir ekilde yaratlanlara benzemeyecei kuralndan hareketle Allahn ahirette grlmesini inkar etmilerdir.608 Ehl-i Snnet limleri ise bu dnceye kar karak ahirette bir dl olarak mminlerin Allah greceklerini iddia etmilerdir. Frkalar bu konuyla ilgili grdkleri yetleri dnceleri dorultusunda yorumlamlardr. Mesela Yunus sresinin 26. yetindeki609 ziyde ifadesini Hasan- Basr Allah grmek ( ) olarak aklar.610

605 606 607 608 609 610

Yahy b. Sellm, age, II, 792. Cerraholu, age, s. 154. Cerraholu, Yahy b. Sellm ve Tefsirdeki Metodu, s. 17-18. Topalolu, age, s. 175. Gzel i yapanlara (karlk olarak) daha gzeli ve bir de fazlas [ziyade] vardr. Onlarn yzlerine ne bir kara bular, ne de bir zillet. te onlar cennetliklerdir ve orada ebed kalacaklardr. Basr, age, II, 11.

161

Enam 6/103. yetle611 alakal olarak Hasan- Basr yle sylemektedir: Dnyada gzler Allah idrak edemezler, fakat cennet halk cennette Allah grecektir. Bu aklamasna delil olarak da Kymet sresindeki, Yzler vardr ki, o gn l l parldayacaktr; Rablerine bakacaklardr (Onu greceklerdir).612 yetlerini gsterir.613 Atiyye el-Avf (v. 111/730) ve Katde ayn yetle ilgili olarak, azametinden dolay insanlarn grlerinin (grmelerinin) Allah idrak edemeyeceini fakat Allahn grmesinin onlarn grmelerini idrak edeceini sylerken,614 Sdd, Allah btn mahlukat grr fakat hibir ey Onu gremez demektedir.615 Eb Hanfe ruyetullah konusunda, Ktb- Sittede geen ve Raslullahn mminlerin ahirette Allah greceklerini bildirdii bir hadis-i erifi616 delil olarak gsterir. Ayrca Allahn yakn ya da uzak oluunun fiziksel bir olay olmadn syleyerek konuyu itaatle irtibatlandrr: Yce Allahn yaknl veya uzakl mesafenin uzunluu veya ksal trnden deildir. Fakat mminleri yceltme, kfirleri aalama manasndadr. taatli olan keyfiyetsiz olarak Allaha yakndr. Asi olan ise Ondan uzaktr. Yaknda bulunma ve ynelme hitap eden iin bahis konusudur. Cennette Allaha yakn olmak, Onun huzurunda durmak ve ahirette Onu grmek ayn ekilde keyfiyetsiz vuku bulacaktr.617 Ayn yetlerle ilgili olarak mm Mlik unlar syler: nsanlar ahirette Allah gzleriyle greceklerdir. Etrafndaki insanlar derler ki, bazlar bu yetlerdeki grmeyi, sevabn ummak olarak tevil ediyorlar.618 mm, Yalan sylyorlar der, te yet!619

Gzler onu idrk edemez ama O, gzleri idrk eder. O, en gizli eyleri bilendir, (her eyden) hakkyla haberdar olandr. 612 Kymet 75/22-23. 613 Basr, age, I, 361. 614 Taber, Cmiul-Beyn an Tevli yil-Kur'n, V, 390; XIV, 239. 615 Sdd el-Kebr, age, s. 249. 616 Buhr, Kitbut-Tevhd, 24; Mslim, Kitbul-mn, 80. 617 Beyzzde Ahmed Efendi, mm- Azam Eb Hanfenin tikad Grleri, Terc: lyas elebi, FAV Y., stanbul, 2000, s. 101-102. 618 Ruyetullah bu ekilde tevil edenler sadece baz Mutezil limler deildir. Mesela bn Abbsn mehur talebesi Mchidden gelen iki rivyette o, Rabbinin rzkn ve fazln umarlar ve Rabbinin emrini beklerler eklinde yorumlamaktadr. Taber, Cmiul-Beyn an Tevli yil-Kur'n, XIV, 239. Fakat Ear, bu ekilde bir tevilin sadece haktan sapan baz Mutezillere ait olduu

611

162

mm fi ayn konuyu Mutaffifn 83/15. yetle620 ilikilendirerek, bu yete gre mminler ile Allah arasnda perde olmayacak demektir eklinde bir aklama yapar.621 Yahy b. Sellmn bu yete getirdii yorum da ayndr. O bu yeti tefsir ederken, dnyada gzlerin Allah idrak edemeyeceini syler. Bu szn zmnnda ancak ahirette gzlerin Allah idrak edebilecei vardr.622 Konuyla ilgili olarak zellikle Mutezilenin kendi tezini kuvvetlendirmek iin kulland, Hz. Musann, Rabbini grme isteinden bahseden Araf sresinin 143. yeti hakknda mm Mlik yle der: Hz. Musa dnyada Allah grmedi. Zira Allah Bkdir. Fn olan bk olan gremez. Ancak ahirette insanlar bk olan grebilecek gzlerle nimetlendirilirler. te o zaman Bkyi bek leminde grrler.623 bc. Kader Kader konusu da siys ihtilaflarn ortaya kard tartmalardandr. Bu konudaki temel tartma balklarnn, kaderin tanm, snrlar, insann iradesi, Allahn iradesi ve bu iki irade arasndaki ilikinin nitelii gibi maddeler olduunu syleyebiliriz. Kader konusunda ilk dnemlerde Ehl-i Snnet iinde ad en ok geen limin Hasan- Basr olduunu sylemek mmkndr. Hakknda birok tartmann yapld kader konusunda net bir bilgi edinmek isteyen Emev halifesi Abdlmelik b. Mervna (v. 86/705) konuyla ilgili bir risale yazan Hasan- Basr, burada kader konusunu hem dini hem de siys bakmdan ele alp incelemitir. Neticede Ehl-i Snnetin bu konudaki grlerini dile getiren Hasan- Basrnin kader olmakla itham edilmi olmas,624 onun
grndedir. Bkz. Ear, el-bne an Uslid-Diyne, Thk: Fevkiye Hseyin Mahmud, DrulEnsr, Kahire, 1977, s. 14. Mlik b. Enes, Merviyytul-mm Mlik b. Enes fit-Tefsr, s. 320-321. Hayr, phesiz onlar (kfirler) kyamet gn Rablerini grmekten mahrum braklacaklardr. bn Kesr, Tefsrul-Kur'nil-Azm, III, 309; VIII, 280. Cerraholu, Yahy b. Sellm ve Tefsirdeki Metodu, s. 153. Mlik b. Enes, Merviyytul-mm Mlik b. Enes fit-Tefsr, s. 176; Lahmer, age, s. 201. Katde Hasan- Basrden, Hayr kader iledir fakat er kader ile deildir eklinde bir sz rivyet etmitir. Bkz. bn Hacer, Ahmed b. Ali b. Hacer Ebul-Fazl Askaln, Tehzbut-Tehzb, Drul-Fikr, Beyrut, 1984, II, 235. bn Kuteybe yle demektedir: Hasan- Basr Kader dncede iken sonra ondan dnmtr. Kaderiyye mezhebinden olan At b. Yesr ve Mabed el-Chen Hasana gelip yle sormulardr: Ey Eb Sad! u melikler Mslmanlarn kann aktyorlar, mallarn alyorlar,

619 620 621 622 623 624

163

kader konusunun baz kesimlerce bir istismar arac olarak kullanldn dile getirmi olmasndan kaynaklanyor olabilir. Zira Kaderler de (kaderi reddedenler) esasnda Allahn iradesini, insan zerindeki hakimiyetini mutlak anlamda reddetmekten te, kendilerine siys irade tarafndan dayatlan ve hakszlklarn, adaletsizliklerin kayna olan yanl bir kader tasavvurunu reddediyorlard. Byle bir durum sebebiyle Hasan- Basr ile kaderi reddedenler arasnda bir irtibat kurulmu olmas muhtemeldir.625 Hasan- Basrnin kader meselesine baktaki baz arpklklar dzeltmesi ve onlara kar tavr almasna bir rnek olmas bakmndan u hadise dikkate deerdir: Bir gn bir adam Hasan- Basrye gelir ve karsn bir defada talakla boadn syler. Hasan ona der ki, Bu duruma gre sen Rabbine asi oldun ve karn da senden kesin olarak ayrlm oldu (bin talak). Bunun zerine adam dedi ki, Bunun byle olmasn Allah emretti. Hasan [ok sinirlendiinden olacak] stne basa basa, Hayr Allah emretmedi dedi ve sr sresinin 13. yetini626 adama okudu. Etraftan bu hadiseyi grenler, Bakn, bakn, Hasan kaderle ilgili konuuyor dediler.627 Olayn son blm hem Hasan- Basrnin, devrinde dikkatle takip edilen ve kendisine ehemmiyet atfedilen bir lim olduunu, hem de onun kader hakknda konumasnn bir ekilde ilgi ektiini gstermesi bakmndan nemlidir. Yine Hasan- Basr, Ynus sresi 16. yetin628 yorumunda kader hakknda konuurken, Allah tarafndan gnderilen elilere kt karlk veren toplumlarn helak edilip, elilerin kurtarlmasn rnek verir. Hasann bu rneini nakleden ravi, ondan
yapacaklarn yapyorlar sonra da yaptmz iler Allahn kaderi iledir diyorlar. Ne dersin? Hasan Basr, Allahn dmanlar yalan sylyorlar diye cevap vermitir. Onun bu cevab yukarda da sylediimiz gibi esasnda kader hakkndaki yanl telakkileri eletirmeye yneliktir. Bkz. bn Kuteybe, el-Marif, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, 2003, s. 251. Bahsi geen mektupta Hasan- Basr kaderle alakal olarak zulm Allaha nispet edip kendilerini bundan uzak tutanlar iddetli bir ekilde eletirmekte, insann iradesine ve sorumluluuna vurgu yapmaktadr. Bunu yaparken de birok yet-i kerimeyi delil olarak kullanmaktadr. Ltfi Doan ve Yaar Kutluayn tercme ettikleri bu mektup iin bkz. Flal, amzda tikadi slm Mezhepleri, s. 302-316. Dier yandan mer b. Abdlaziz ve Hacccn da Hasan- Basrnin ayn konudaki grn renmek zere ona yazdklar ve ondan mektup talep ettikleri bildirilmektedir. Bkz. bnlMurtaz, age, s. 133, 201 Her insann amelini boynuna ykledik. Kyamet gn kendisine, alm olarak karlaaca bir kitap karacaz. Basr, age, II, 79. De ki: Eer Allah dileseydi, ben size onu okumazdm. Allah da size onu bildirmezdi. Ben sizin aranzda bundan (Kurnn iniinden) nce (krk yllk) bir mr yaadm. Hi dnmyor musunuz?

625

626 627 628

164

kader konusunda kt bir sz/yanl bir gr duymadn belirtmitir.629 Bu rnekte de onun kader anlaynn, cebirci bir alnyazs anlay eklinde olmayp, Allahn insanlar arasnda -insanlarn iradesini temel alarak- yerletirmi olduu kanunlar erevesinde bir kader anlay olduunu grebiliyoruz. Hasan- Basrnin meclisine on iki sene devam etmi olan630 ve kaynaklarda bir tefsire sahip olduu bildirilen Katdeden631 nakledilen baz rivyetlerde onun cebir tarz bir kader anlayna sahip olduu izlenimi domaktadr. Mesela onun kader hakknda yle syledii rivyet edilir: Herkes, kendisi hakknda daha nce takdir edilen eye doru koar ve nceden tayin edilen eyi bulur. Hayr ise hayr, er ise er.632 Fakat Said b. Eb Arbe (v. 154/772) de Katdenin kader hakknda, Her ey Allahn kudretiyledir, masiyetler mstesna dediini rivyet eder.633 lk rivyet onun cebriyeci bir kader anlayna sahip olduu izlenimini uyandrrken, ikincisinde masiyetleri Allahn kudretinin dnda zikretmesi, onlar Allahn yaratmayacan sylemesi anlamna geliyor ki bu da onun Mutezil grleri benimsedii dncesini akla getiriyor. Nitekim baz aratrmaclar Katdeyi Mutezil fikirleri benimseyen bir mfessir olarak gsteriyor.634 Fakat ondan nakledilen baka bir rivyet de, onun rey taraftar olmay pek ho karlamadn gstermektedir. Eb Hill (v. 167/783) demitir ki: Katdeye bir mesele sordum, Bilmiyorum dedi. Kendi reyinle syle dedim, Krk seneden beri kendi reyimle bir ey sylemedim dedi. Eb Hill o srada Katdenin elli yanda olduunu bildirmektedir.635 Kader olmakla da itham edilen Katde hakkndaki bu deiik grler muhtemelen onun ok gl bir hafzaya sahip olup duyduu her eyi ayrm yapmakszn ezberlemesi ve insanlara
629 630 631 632 633 634 635

Basr, age, II, 26. bn Sad, Eb Abdullah Muhammed b. Sad b. Meni ez-Zhr, et-Tabaktl-Kbr, Dru Sdr, Beyrut, trs, VII, 229. bnn-Nedm, age, s. 53; Ktip eleb, age, I, 456. Gkcan, age, s. 31. Zeheb, Eb Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Osman, Tezkiratul-Huffz, Dru hyit-TrsilArab, Beyrut, 1956, I, 124. Bkz. Bilgin, Mustafa, Tefsirde Mutezile Ekol, Baslmam Doktora Tezi, Bursa 1991, s. 65. Bkz. bn Sad, age, VII, 229.

165

aktarmas sebebiyle ortaya kmtr.636 Neticede Ehl-i Snnet limlerinin Katde hakknda sylediklerine637 ve onun Amr b. Ubeyd ve arkadalar hakkndaki Onlar Mutezildir638 szne bakldnda doutan m olan Katdenin639 Ehl-i Snnet ekolne mensup bir lim olduu ortaya kmaktadr. el-Fkhul-Ekber ve el-Fkhul-Ebsat isimli eserlerinde kaderle ilgili meselelerden bahseden Eb Hanfeye (v. 150/767) gre Allah hayr da erri de yaratmtr. Allahn erri yaratmadn syleyen kimse kfir olur.640 Bu konuyla ilgili olarak Felak sresi 1 ve 2. yetlerinde geen De ki, Yaratt eylerin errinden sabahn Rabbine snrm ifadelerini delil gsteren Eb Hanfeye gre kk byk, gzel irkin her eyi Allah ezelde Levh-i Mahfuzda yazm ve takdir etmitir. Ancak onun Levh-i Mahfuzdaki yazs hkm olarak deil, vasf olarak yazmadr. Yani Allah insanlarn yapacaklar eyleri nceden yazd iin onlar yapyor deillerdir, bilakis Allah onlarn yle yapacan bildii iin o ekilde yazmtr.641 Ehl-i Snnet ekolnn kader hakkndaki grnn tam bir ifadesi olan bu aklamalar kaderle ilgili olarak insann aklndaki btn sorulara cevap veriyor deildir. mm- Azam da bunun farknda olduu iin Allahn kaza ve kaderinin, Onun nasl olduu bilinemeyen sfatlarndan olduunu sylemitir.642 Baka bir yerde Eb Hanfe hayr ve errin takdirinin Allahtan bakasna atfedilmesinin kfr sebebi olacan sylemi ve u yeti delil olarak gstermitir: ledikleri her ey defterlerdedir. Kk byk her ey yazldr. (Kamer 54/52-53)643 Bir II. asr mfessiri olan mm Mlik kaderi inkr edenlerle fikri planda mcadele ederken bir yandan da onlarn ok deer verilecek insanlar olmadn dnme eilimindeydi. Onun, Ehl-i kaderden bir kimse grmedim ki ahmak, tutarsz
636

Nitekim ab Katde hakknda Htbu leylin ifadesini kullanmaktadr. Bu ifade tercihlerinde seici davranmayan insanlar iin kullanlr. Bkz. bn Hacer, age, VIII, 310. 637 bnl-Vezr Katdeyi Tabilerin en gvenilir mfessirlerinden saymaktadr. Bkz. bnl-Vezr, Muhammed b. brahim b. Ali b. el-Murtez, srul-Hakk alel-Halk, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, 1987, s. 148. Ayrca bkz. bn Kesr, el-Bidye ven-Nihye, IX, 313; Ednev, Ahmed b. Muhammed, Tabaktl-Mfessirn, Thk: Sleyman b. Salh el-Hazz, Mektebetl-Ulm velHikem, Medne 1997, s. 14. 638 bn Teymiye, Mecmul-Fetv, VIII, 118. 639 Mizz, age, XXIII, 48. 640 Eb Hanfe, el-Fkhul-Ebsat (mm- Azamn Be Eseri iinde), s. 38. 641 Eb Hanfe, el-Fkhul-Ekber (mm- Azamn Be Eseri iinde), s. 56. 642 Eb Hanfe, age, s. 56. 643 Beyzzde Ahmed Efendi, age, s. 112.

166

ve hafif birisi olmasn644 eklindeki sz, o dnemlerde ciddi bir biimde kader tartmalarna katlan ve kaderi reddetme eiliminde olan insanlarn Ehl-i Snnet limlerince fazla ciddiye alnacak trden insanlar olarak grlmediinin bir delili olarak kabul edilebilir. bd. Halkul-Kur'n Halkul-Kur'n, Kur'nn Allahn kelm olarak sonradan yaratlm olup ezel olmadn dnenlerin ve bu fikre kar kanlarn yaptklar tartmalar ifade eden bir terimdir.645 Hicr II. asrn balarnda ortaya kan bu meseleyi ilk kez tartma konusu yapann Cad b. Dirhem (v. 124/742) olduu bildirilmektedir. ddialara gre o, Allah brhimi dost edinmedi ve Msa ile konumad diyordu. Cehm b. Safvn (v. 128/745) ise bu grn yaygnlk kazanmasnda pay sahibi olanlarn banda gelir.646 Emevler tarafndan katledilen bu kiilerin ayn zamanda Emevlerin ynetimine bayrak am kimseler olduu anlalmaktadr.647 Halkul-Kur'n denilince akla Mutezile mezhebinin geldii bilinmektedir. Bunun sebebi, yedinci Abbs halifesi Memnun (198-218/813-833) Mutezile mezhebini yanna alarak bu dnce etrafnda bir bask politikas uygulamas ve Halkul-Kur'n fikrini devletin resmi gr haline getirmeye almasdr. Buradan da anlalaca zere Mutezile mezhebi Halkul-Kur'n fikrini daha nce benimsemitir. Hicr II. asrda bu dnceyi savunan Muteziller olarak daha ziyade Bir b. Mutemir (v. 210/825), Smme b. Eres (v. 213/828) ve Bir b. Gys elMersnin (v. 217/832) isimleri n plana kmaktadr.648 Bu kimseler halkul-Kur'n iddialarn tartrken Kur'nda baz yetleri delil olarak kullanyorlard. Bu yetler arasnda unlar zikretmek mmkndr: Enam 6/1; Hd 11/1; sr 17/88; Kasas 28/30;

644 645 646 647 648

Mlik b. Enes, Merviyytul-mm Mlik b. Enes fit-Tefsr, s. 275; Lahmer, age, s. 336. Yavuz, Yusuf evki, Halkul-Kur'n, DA, stanbul, 1997, XV, 371. Drim, Eb Sad Osman b. Sad b. Hlid b. Sad, er-Redd alel-Cehmiyye, Thk: Bedr b. Abdullah elBedr, Dru bnl-Esr, Kuveyt, 1995, s. 21, 204, 209. Drim, age, s. 204. Akolu, age, s. 110.

167

Lokman 31/27; Zmer 39/23-24; Fussilet 41/3-4, 34, 44; Zuhruf 43/3; Ahkf 46/12; Zriyat 51/23; Rahmn 55/1-2; Alak 96/1-2.649 Halkul-Kur'n meselesi II. asrda ortaya km olmasna ramen bu asrda youn bir ekilde tartlm deildir. Bu dnemde iktidarda bulunan Emev ve Abbs halifeleri byle bir grn rahata tartlmasna imkn tanmamtr. Abbs halifesi Hrn Red (170-193/786/809), Bir b. Gys el-Mersnin halkul-Kur'n konusundaki fikirlerini duyunca yle demitir: Birin, Kur'nn mahluk olduuna dair szleri kulama geldi. Allaha yemin olsun ki eer onu ele geirirsem, imdiye kadar hi grlmemi bir ekilde onu ldreceim.650 Ynetimin bu tavr sebebiyle Halife Memn dnemine kadar bu meselenin gndemde olmadn syleyebiliriz. Mutezilenin kurucular durumunda bulunan Vsl b. At ve Amr b. Ubeydin bu konuyla ilgili herhangi bir yorumuna rastlanmamasnn sebebi de bu olmaldr. Memn dneminde ise bu meselenin ulema arasnda tartlmasn bizzat halifenin kendisi istemitir.651 Cad b. Dirhem tarafndan ortaya atlan halkul-Kur'n fikrinin esas kayna hakknda eitli yorumlar yaplmaktadr.652 Bu yorumlardan birisi de meselenin siysi boyutunu n plana karmaktadr. Buna gre, Cad ve arkadalar Kur'nn mahlk olduunu sylerken temelde Emevlerin cebir anlaylarna kar kyorlard. Zira Kur'nn mahlk olduunu sylemek, her davranlarnn Allah (dolaysyla Kur'n) tarafndan emredildiini ve belirlendiini syleyerek zulmlerini meru gstermeye alan Emevlerin bu iddialarna boa karmak anlamna geliyordu. nk eer Kur'n sonradan yaratlmsa Emevlerin yaptklar zulmler ezelde takdir edilmi olamazd. Bu zulmler onlarn kendi tercih ve uygulamalar olurdu. Dier yandan Abbsler

649 650 651 652

Bkz. Rz, age, s. 66-67. bnl-Cevz, Ebul-Ferec Cemlddn Abdurrahman b. Ali, Menkbul-mm Ahmed b. Hanbel, Drul-fkil-Cedde, Beyrut, 1977, s. 308. Bkz. bn Ebul-z, Ebul-Hasen Sadrddn Ali b. Ali b. Muhammed Hanef Dmek, erhulAkdetit-Tahviyye, el-Mektebl-slm, Beyrut, 1391/1972, I, 18. Bkz. Yavuz, ag.mk, 371-372.

168

dneminde de Kur'n mahluk deildir demek, bu dncede olan alimlerin samimi itikad olmakla birlikte ayn ekilde ynetime muhalefet anlam da tayordu.653 Hicr II. asrdaki Ehl-i Snnet ulemasnn Emevlerin zulmlerini ho grmemekle birlikte halkul-Kur'n fikrini de benimsemedikleri grlmektedir. Bu konuda en ak ve kesin konuanlardan birisi mm Eb Hanfedir. O Fkh- Ekberinde yle demektedir: Kur'n- Kerm Allah kelm olup, mushaflarda yazl, kalplerde mahfuz, dil ile okunur ve Hz. Peygambere (sav) indirilmitir. Bizim Kur'n- Kermi telaffuzumuz, yazmamz ve okumamz mahluktur, fakat Kur'n mahluk deildir. Allahn Kur'nda belirttii Msa ve dier peygamberlerden, Firavun ve blisten naklen verdii haberlerin hepsi Allah kelmdr, onlardan haber vermektedir. Allahn kelm mahluk deildir, fakat Msann ve dier yaratlmlarn kelm mahluktur. Kur'n ise Allahn kelm olup kadm ve ezeldir.654 Bir baka yerde ise Allah Msa ile konumad iddiasn reddederek unlar sylemektedir: Allahn, Allah Msaya hitap etti (Msa ile konutu)655 yetinde belirttii gibi, Msa Allahn kelmn iitti. phesiz ki Allah, Msa ile konumasndan nce de, kelm sfatyla muttasft. Yce Allah yaratmadan da ezelde yaratc idi. Allah, Msaya hitap ettiinde, ezelde sfat olan kelm ile konutu. Onun sfatlarnn hepsi mahluklarnn sfatlarndan bakadr. O bilir, fakat bizim bildiimiz gibi deil, o kadirdir, fakat bizim gcmzn yettii gibi deil. O grr, fakat bizim grmemiz gibi deil. O iitir, fakat bizim iittiimiz gibi deil. O konuur, fakat bizim konumamz gibi deil. Biz uzuvlar ve harflerle konuuruz. Oysaki Allah, uzuvsuz ve harfsiz konuur. Harfler mahluktur, fakat Allahn kelm mahluk deildir.656

653 654 655 656

Akolu, age, s. 107. Eb Hanfe, el-Fkhul-Ekber (mm- Azamn Be Eseri iinde), s. 55. Nis 4/164. Eb Hanfe, el-Fkhul-Ekber (mm- Azamn Be Eseri iinde), s. 56.

169

mm Mlik de ayn yeti gndeme alarak Allah Tel Msa ile konutu demekte ve halkul-Kur'n iddiasn reddetmektedir.657 mm fi halkul-Kur'n iddiasnda olann tekfr edileceini syler. Fakat bu tekfr, ona gre kiinin dinden kmas anlamnda deil, kfrn- nimet etmesi anlamndadr.658 be. Mtebih yetlerin Tevili Ehl-i Snnet limlerinin Kur'n- Kermde mtebih olarak bildirilen baz yetlerin tevili meselesinde, ilk dnemlerde olumsuz bir tavr takndklar bilinmektedir. lk defa Mutezilenin gndeme getirdii ve mtebih yetlerin, akl ve muhkem yetler nda tevil edilmesi gerektii fikri, Ehl-i Snnet limlerince kabul grmemitir. Her ne kadar ilk dnemlerde mtebihlerin tevil edildiine dair baz rivyetler varsa da659 Ehl-i Snnet limlerinin ounluu bu yetlerin tevil edilmesine kar kmlar ve olduklar gibi kabul edilmeleri gerektiini ifade etmilerdir. Mesela Kur'nn mtebihlerinden kabul edilen660 Allahn eli, yz, istiva etmesi gibi zt ve haber sfatlarn tevili konusunda Ehl-i Snnetin grn en ak biimde ortaya koyan Hicr II. asr limi Eb Hanfe, el-Fkhul-Ekber isimli eserinde bu konudan yle bahsetmektedir: Allahn, Kur'nda zikrettii gibi eli, yz ve nefsi vardr. Allahn Kur'nda zikrettii gibi el, yz ve nefs gibi eyler keyfiyetsiz sfatlardr. Onun eli, kudreti veya nimetidir denilemez. Zira bu taktirde sfat iptal edilmi olur. Bu, Kaderiye ve Mutezilenin grdr. Onun elinin keyfiyetsiz sfat olmas gibi, azab ve rzas da keyfiyetsiz sfatlarndan iki sfattr.661

657

658 659

660 661

Neccd, Eb Bekr Ahmed b. Sleymn b. Hasen el-Badd, er-Redd al Men Yekll-Kur'nu Mahlkun, Thk: Rzallh Muhammed drs, Mektebets-Sahbetil-slmiyye, Kuveyt, 1400/1979, s. 31. irbn, emsddn el-Hatb Muhammed b. Ahmed el-Khir, Munil-Muhtc, Mustafa el-Bb elHaleb, Khire, 1377/1958, IV, 133. Mesela bn Abbs, Onun krss gkleri ve yeri kaplamtr (Bakara 2/255) yetindeki krs ifadesini Onun ilmi eklinde tevil etmitir. Bkz. Taber, Cmiul-Beyn an Tevli yil-Kur'n, III, 16. Kur'nda mtebih kabul edilen ifadelerle ilgili olarak Bkz. Demirci, Muhsin, Kur'nn Mtebihleri zerine, Birleik Y., stanbul, 1996, s. 159-180. Eb Hanfe, el-Fkhul-Ekber (mm- Azamn Be Eseri iinde), s. 56.

170

Ehl-i Snnet limlerinin bu tavrlarnn temelinde l-i mrn sresinin 7. yetinde geen, Kalplerinde erilik olanlar, fitne karmak ve onun olmadk yorumlarn yapmak iin mtebih yetlerin ardna derler ifadelerinin ve benzer anlamdaki baz hadislerin662 getirdii bir sakndrma olduu kadar, itikd ve siys adan ortaya kan endieler de bulunmaktadr. tikadi adan endieler, phe, bozuk itikad ve hatta sapkla dlmesi tehlikesi; siys adan endieler ise yeni kurulmu olan dini-siys toplumun nizamnn bozularak baarszla uratlma ihtimalidir.663 Bununla birlikte mteahhirun Ehl-i Snnet kelm limleri mtebih yetlerin tevili hususunda olumlu gr bildirmilerdir.664 Yukarda bahsi geen l-i mrn sresinin 7. yeti, mtebihatn tevilinin insanlar tarafndan bilinip bilinemeyecei hususundaki ihtilaflarn da temelinde yer almtr. yetin konuyla ilgili blmn, Oysa onun gerek manasn (tevilini) ancak Allah bilir. limde derinlemi olanlar Ona inandk, hepsi rabbimizin katndandr derler eklinde okumak Ehl-i Snnetin bu konudaki dncesine de uygun dmektedir. Nitekim mm Mlik, bahsi geen blm bu ekilde okumakta ve mtebih yetlerin tevilini ilimde derinlemi olanlarn (rsihn) da bilebilecei fikrini kabul etmemektedir.665 Bunun yannda mm Ear (v. 324/936) gibi bir ilk dnem Ehl-i Snnet Kelm limi yetteki vakf Mutezile gibi yapar ve mtebihlerin tevilini ilimde derinlemi kimselerin bilebileceini syler.666

662

663 664 665 666

Konuyla ilgili olarak Hz. Aieden rivyet edilen hadis yledir: Hz. Peygamber Hvellezi enzele aleykel-Kitbe .... yetini okudu ve sonra dedi ki, Onun mtebihlerine tabi olanlar grdnz zaman onlardan saknn. Drim, Mukaddime, 19. Abbot, age, II, 109. Topalolu, age, s. 120. Mlik b. Enes, Merviyytul-mm Mlik b. Enes fit-Tefsr, s. 83; Lahmer, age, s. 130. Slih, Subh, Mebhis f Ulmil-Kur'n, Drul-lmi lil-Melyn, Beyrut, 1990, s. 282. Buradaki mesele mtebihlerin tasnifi ve tevil kelimesine verilen anlam ile alakal bir meseledir. Gazzlnin el-Mstesf isimli eserindeki u ifadeleri bu durumu akla kavuturmaktadr: Bu yetteki vv harfi, atf harfi midir yoksa lafz zerinde durmak m daha evldr? denilirse, deriz ki, Her ikisi de muhtemeldir. yle ki ayet burada mtebihten maksat kyametin vakti ise, durmak daha evladr. Deilse gemek gerekir. nk ak olan udur ki, Allah Tel yarattklarndan hi kimsenin bilmeye g yetiremeyecei bir eyle Araplara hitap etmi deildir. Madem yle, sre balarnda bulunan ve kimsenin mnasn anlayamayaca harflerin maksad nedir? denilecek olursa, deriz ki, limler, bu harflerin manalaryla ilgili pek ok izahlar yapmlardr. [Burada Gazzl hurf-u mukattaa ile ilgili yaplan aklamalar serdediyor]. Dolaysyla Kur'nda Arabn anlayamayaca herhangi bir eyin olmad sabit olmutur. Gazzl, Eb Hmid Muhammed b. Muhammed, el-Mstesf f lmil-Usl, Thk: Muhammed Abdsselam Abdf, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, 1992, s. 85.

171

Allahn ara istiva etmesi de Kur'nn mtebihlerinden kabul edilmi ve Ehl-i Snnet limlerince ilk dnemlerde teviline yanalmamtr. Konuyla ilgili olarak yle bir olaydan bahsedilir: Bir adam mm Mlike gelerek, Allahn ara istiva etmesinin keyfiyetini sorar. mm cevaben unlar syler: Rahman, kendini vasfettii gibi ara istiva etmitir, nasl olduu sylenemez. Onun hakknda nasl merfu bir rivyet olabilir ki? Ayrca sen kt bir adamsn, bidatisin. karn bu adam buradan!667 Benzer bir olay Hz. mer devrinde de yaanmtr. Mednede Abdullah b. Sabi isminde bir ahs insanlar arasnda dolayor ve onlara mtebihler hakknda sorular soruyordu. Bunu duyan halife Hz. mer onu artt ve hurma saplaryla ban kanatncaya kadar dvd. Daha sonra o ahs Medneden kovan Hz. mer Eb Msa el-Earye bir mektup yazarak, insanlarn o ahsla oturup kalkmalarna engel olmasn istedi.668 Bu iki benzer rivyette dikkat edilmesi gereken husus esasnda udur: ki olayda da kar klan konu tek bana, mtebih kabul edilen bir yeti tevil etmek deildir. Burada tevili arzu eden kiinin samimiyetsizlii ve dolaysyla fitne peinde kouyor olma ihtimali, Hz. mer ve mm Mlikin byle tavr almalarna sebep olmu olmaldr. Zira ayn ekilde mtebih kabul edilen bir yeti tevil eden bn Abbsa Hz. merin menfi bir tavr aldn bilmiyoruz. Ayrca Abdrrezzk es-Sann, Ahmed b. Hanbel, bnl-Mnzir, bn Eb Hatim, Tabern, bn Mrdeveyh ve Beyhak gibi Ehl-i Snnet limlerinin, bahsi geen yetteki Kalplerinde erilik olanlarn Hricler olduuna dair Hz. Peygamberden bir hadis naklediyor olmalar,669 Ehl-i Snnet limlerinin mtebihat tevil etme arzusu iinde olanlara iyi gzle bakmyor olmalarnn da bir sebebi olsa gerektir. Fakat Hz. Peygamber devrinde Hricler ad altnda bir grubun olmamas bu rivyeti gzden drmektedir.

c. Kur'ndaki Baz Siys Kavramlarla lgili Yorumlar

Kur'n- Kermin asl hedefi, temelinde tevhid inancnn bulunduu, akln ve vahyin gzel grp emrettii bir ahlki dzeni insanlar arasnda yaygnlatrmaktr.
667 668 669

Mlik b. Enes, Merviyytul-mm Mlik b. Enes fit-Tefsr, s. 227; Lahmer, age, s. 198-199. Drim, Mukaddime, 19. Suyt, ed-Drrul-Mensr fit-Tefsr bil-Mesr, II, 148.

172

Kur'n- Kermin birok yetinde onun bu hedefinden bahsedilmektedir.670 Kur'n- Kerm insanlarda bir uur meydana getirmek, manev enerjiyi en st seviyeye karmak ve bu enerjiyi uygun kanallarda kullandrmak ister ve bu hedefinin insanlar arasnda gereklemesi iin onlara rehberlik eder.671 te Kur'n- Kermin bu rehberlii sebebiyle Mslmanlar, her ilerinde ona ynelme ve ondan etkilenme eiliminde olmulardr. Bu itibarla Mslmanlarn ortaya koyduklar siyset teorilerinde Kur'n- Kermin izlerini bulmak tabii bir durum olarak kabul edilmelidir. Esasnda btn semav dinlerde, toplumun ilahi kitaba dayanmasnn yansmalarna rastlanr fakat hibir dinde Kitap slmiyette olduu kadar merkezi bir yer kazanmamtr.672 Bu durumun sebepleri arasnda, nceki toplumlarn kendi kitaplarna gereken ihtimam gstermemi olmalar sebebiyle Kitabn toplum iindeki karizmasn yitirmesi ve Kur'n- Kermden sonra insanla baka bir kitabn gnderilmeyecek olmasn sayabiliriz. Bununla birlikte slm siyset doktrinlerinin oluumunda Kur'nn rol, Mlad VII. asr Arabistannn sosyal ve siyasal pratiklerinin rolnden daha fazla etkili olmamtr. Peygamberden hemen sonra oluan siyasal yaplanmalarda baskn karakter Arap kabileciliidir. Mesela Kur'n ynetimin hangi kabileye ait olduunu belirtmemi, onu ibaha alanna terk etmiken, VII. asr Arabistannn kabileci dncesini yanstan mmlarn Kureylilii formlasyonu devreye girmi ve ynetimi ekillendirmiti.673 Bununla birlikte bu formlasyon bir hadis rivyeti olarak deil fakat dnemin gereklerini yanstan bir zm olarak grlmelidir.674 Kur'n- Kerm, bir hukuk kitab olmad gibi bir siyset kitab da deildir. Kur'n herhangi bir konuyla alakal olarak teknik bir kitap eklinde alglamak, Fazlurrahmann deyimiyle, uurumuzu kreltir.675 Dier yandan yeryznde adil ve ahlki temellere dayanan, yaanlabilir bir toplumsal dzen kurmak da Kur'nn
670 671

Bkz. sr 17/9-10; Th 20/98; Ftr 35/3; Sd 38/65. Bkz. Ynus 10/57; Lokmn 31/1-3. 672 Dalkl, ag.mk, s. 126. 673 nan, Ahmet, ada Egemenlik Teorisi ile Kur'nn Hakimiyet Kavramnn Karlatrlmas, Se-ba Ofset, Ankara, 1999, s. 197. 674 Bkz. Hatibolu, ag.mk, s. 162. 675 Fazlurrahman, ag.mk, s. 19.

173

hedeflerinden birisidir.676 Bu sebeple Kur'nda ekli btnyle belirlenmi bir siyset teorisi bulmak mmkn olmamakla birlikte, gelitirilecek bir siyset teorisinin temel kavramlar iin Kur'na mracaat edilebilir. Nitekim Mslman siyset teorisyenleri de Kur'nn baz kavramlarn bu ynde kullanmlardr.677 Kur'n- Kermdeki baz kavramlarn siys armlar tadn sylemek mmkndr. Burada bu kavramlardan kendilerine en ok atf yaplanlar Hicr II. asr zelinde ele almaya alacaz.678 Fakat bilinmesi gerekir ki, Hicr II. asrn birok adan -zellikle ilimler asndan- bir kurulu ve balang asr olmas, siyset teorileri iin de geerlidir. Zira siyset teorileri daha sonraki dnemlerde ekillenmeye balam olup, baz Kur'n kavramlarn siysetle yakndan ilikilendirilmesi de ayn ekilde sonraki zamanlarda daha youn bir hal almtr. Dolaysyla bu dnemdeki mfessirlerin bahsi geen kavramlara youn siys anlamlar yklemelerini beklememek gerekir. Bu dnemdeki mfessirler, sonradan siysetle sk bir ekilde ilikilendirilen kavramlar genellikle szlk anlamlarn gz nnde bulundurarak, tenzl dnemindekine yakn bir tarzda ele alm ve aklamlardr. Bu da son derece tabi bir durum olmaldr. Zira her mfessir ncelikle kendi devrinin mfessiridir. Sonrakiler de ayn zellikten dolay, kendi dnemlerinin etkili siys ortamlarnda Kurndaki ayn kavramlar siyset teorilerinin temelini oluturacak biimde kullanmlar ve yorumlamlardr. Mesela Hicr II. asrda kaleme alnan tefsirlerde, Kurtubnin (v. 671/1273) Bakara sresi 30. yetiyle balantl olarak verdii bilgiler ve ele ald hilfet ahkmn bulmak mmkn deildir.679

676 677

678

679

Fazlurrahman, Ana Konularyla Kur'n, Terc: Alpaslan Akgen, Fecr Y., Ankara, 1993, s. 99. Mesela Bkz. Mverd, Ebul-Hasen Ali b. Muhammed b. Habb el-Basr el-Badd, el-AhkmusSultniyye vel-Vilytd-Dniyye, Drul-Kitbil-Arab, Beyrut, 1999, s. 30, 50, 52, 57, 64, 70, 118, 124vd. Kur'ndaki siys kavramlarn tam olarak neler olduu hususunda bir ittifaktan bahsetmek zordur. Konuyla ilgili almalara bakldnda bu durumun farkllk arz ettii, baz kitaplarda birok kavram yer alrken bazlarnda snrl sayda kavrama yer verildii grlr. Bizim ele aldmz kavramlar ise Hicr II. asrn mfessirlerinin ounlukla zerinde durduklar ve hakknda aklamalarda bulunduklar kavramlardr. Bkz. Kurtub, age, I, 263-273.

174

ca. Mlk Mlk kelimesi Kur'n- Kermde krksekiz yerde geer. Bunlardan yirmi bir tanesi Mekk srelerde, geri kalan ise Meden srelerde yer almaktadr.680 Sadece bu adan deerlendirildiinde mlk kelimesinin iki dnemden birinde daha iddetli bir ekilde vurgulandn syleyemeyiz. Bu da bize gsterir ki, Kur'n- Kermde mlk kavramna yklenen anlam her iki dnemi de kapsayacak zellikler tamaktadr. Mlk, bir ey zerinde tasarruf yetkisine sahip olma, bir eye sahip olma anlamndaki M. L. K. kknden gelir. Mlkn anlam da, zerinde hkm icra etmek suretiyle tasarrufta bulunulan bir eye sahip olmak, onu ele geirmektir. Bu anlamna bal olarak milkten daha genel olan kelime, Kur'n- Kermde ncelikli olarak Allahn daimi bir hakkndan, yani Onun mutlak saltanatndan bahseder:681 Gklerin ve yerin mlk Allahndr.682 Onun mlknde bir orta yoktur.683 Bununla birlikte dilediine, yeryznde hkmranlk anlamnda mlk verir, dilediinden de verdii mlk geri alr.684 Bu durum da esasnda mlkn tamamen Ona ait olmasnn bir delilidir. Hz. Sleyman ve Hz. Yusuf, kendisine mlk verilen peygamberlerdendir.685 Hz. Sleyman bizzat Allaha dua ederek, kendisinden sonra kimseye nasip olmayacak bir mlk istemitir. Bunun zerine rzgr onun emrine verilmitir.686 Hz. brahim ailesine de byk bir mlk verilmitir.687 Dier yandan Msr halk gibi, tevhidden uzaklam olduu halde Allahn byk bir mlk (saltanat) verdii topluluklar da vardr.688 Hicr II. asr mfessirlerinin bu kavramla ilgili yorumlarna baktmzda unlar grrz:

680 681 682 683 684 685 686 687 688

Abdlbk, Muhamed Fud, Mucemul-Mfehres li Elfzil-Kur'nil-Kerm, Drul-Hads, Kahire, 1996, s. 770. Rb el-sfehn, age, s. 475. Bakara 2/107; l-i mran 3/189; Mide 5/17, 18, 40, 120; Araf 7/158; Furkan 25/2 vd. sr 17/111; Furkan 25/2. Bakara 2/247; l-i mran 3/26. Bakara 2/102; Yusuf 12/101. Sd 38/35-36. Nis 4/54. Mmin 40/29.

175

Sdd, Nisa 4/54teki ( byk bir mlk) ifadesini, kadnlar hususunda byk bir saltanat, yani ok kadnla evlenme eklinde yorumlar. Ona gre buradaki brahimin ailesinden maksat Hz. Sleyman ve Hz. Davuddur. Hz. Davud doksan dokuz kadnla, Hz. Sleyman da yz kadnla evlenmitir.689 Ferr (v. 207/822) ayn ifadeyi brhim ailesinin iindeki Sleyman b. Dvudun ok hanmnn olmas eklinde yorumlarken, 690 Muktil, Tefsirinde hem Hz. Dvudun hem de Hz. Sleymann ok hanmnn olmas eklinde yorumlar ve Hz. brahimin soyundan gelen bir peygamber olarak Hz. Muhammedin (sav) dier peygamberlere gre daha az hanmla evli olmasnn garipsenmemesi gerektiini syler. nk Yahudiler Hz. Peygamberin nbvvetine ve ok hanmla evli olmasna haset ediyorlard. 691 Th 20/120deki sonsuz saltanat anlamna gelen ifadesini yorumlarken Sdd, eytann Hz. Ademe yle dediini aktarr: Eer o aatan yersen Allah gibi bir kral (melik) olursun, yahut ikiniz de sonsuza kadar yaarsnz ve asla lmezsiniz.692 Ayn mfessir Bakara 2/251de Hz. Davuda verilen mlkn, daha nce Tlta verilen mlk olduunu syler.693 Buna gre, Tlt bir kral (melik) olarak gnderildii iin Hz. Davud da ayn ekilde halknn bana kral olarak gnderilmi olmaktadr. Grld gibi Kur'n- Kermdeki mlk kavram ilk dnem mfessirleri asndan siys anlamda bir devletin idaresini elinde bulundurma eklinde yorumland gibi, Hz. Sleymann durumunda olduu zere, ok sayda hanm, yani bir anlamda zenginlik/servet manasnda da yorumlanmtr. Dier yandan mlk kelimesinin en ok kullanld ve Allahn yaratklar zerindeki mutlak saltanat anlamna geldii yetlerle ilgili ilk dnem mfessirlerinin farkl yorumlar yoktur.
689 690 691 692 693

Sdd el-Kebr, age, s. 205. Ferr, Eb Zekeriyya Yahya b. Ziyad b. Abdullah, Menil-Kur'n, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, 2002, I, 192. Muktil b. Sleymn, age, I, 354. Sdd el-Kebr, age, s. 348. Sdd el-Kebr, age, s. 160.

176

cb. Hilfet Kelime olarak bakasna niyabet etmek, ondan sonra gelip onun yerine gemek694 anlamna gelen hilfet, terim olarak dinin muhafaza edilmesi ve dnya ilerinin dini bir siysetle idare edilmesi hususunda eriat sahibine niyabettir. Onun iin bu mansba hilfet ve immet, bu makam igal eden zta ise halife ve imm ad verilmektedir.695 Kur'n- Kermde oullaryla birlikte dokuz yerde geen kelime, byk ounlukla Mekk srelerde yer almaktadr. Kelimenin halife klmak, peisra getirmek anlamndaki fiil formu da Kur'n- Kermde be yerde gemektedir.696 unu belirtmek gerekir ki, hilfet kavram slm tarihi ve dncesi asndan son derece nem arz eden kavramlardan birisidir. slm tarihindeki byk tartmalar genellikle halifeliin evresinde cereyan eden mcadelelerden domutur. Hz. Peygamberin vefatnn hemen sonrasnda balayan siyset tartmalarnn temelinde kimin halife olaca meselesi yer almaktadr. Buradan balayarak daha sonraki siysitikd akmlarn ekillenmesinde de yine hilfet kavramnn rol byk olmutur. u ifadeler, hilfet tartmalarnn sonraki mezheb cereyanlar nasl ekillendirdiini gzel bir biimde dile getirmektedir: Tarihi seyir ierisinde Mslmanlar, siys-idar meselelerin Mslmanlara brakld gereini pek anlamak istememi gibidirler. a, problemi Allaha zdrtmek istemi, ortaya kocaman bir immet nazariyesi, nas ve tayinle gelen masum immlar kmtr. Ehl-i Snnet, uzlamac tavrna uygun olarak siys meseleleri arlkl bir ekilde hilfet noktasnda ele alm ve ii Kureyin stne ykma yoluna gitmitir. Hilfet-immet konusunda vahyi izgiye en yakn grn sadece Hricler tarafndan ortaya atldn belirtmekte fayda var. Fakat ne yazk ki onlar da belki sadece bu konudaki takdire ayan derinliklerinde kaybolup gitmilerdir.697

694 695

Rb el-sfehn, age, s. 163. bn Haldn, age, I, 545-46. 696 Abdlbk, age, s. 295. 697 Onat, ag.mk, s. 421.

177

Kur'n- Kermde halife kelimesinin getii yerlere baktmzda, daha ziyade birisinin, bir toplumun ardndan gelip onun yerine geen kimse/toplum anlamnda kullanldn grrz. Fakat Bakara 2/30 ve Sd 38/26. yetlerde geen halife kelimesinin anlam konusunda tartmalar olmutur. lk yette Cenb- Hakk meleklere hitaben, Ben yeryznde bir halife yaratacam buyurmaktadr. kinci yette ise Hz. Davuda hitaben, Ey Davud, gerekten Biz seni yeryznde halife yaptk. nsanlar arasnda hak ile hkm ver buyurmaktadr. Hasan- Basr, Bakara 2/30. yette geen halife ifadesini, birisinden sonra onun yerine gelen kimse eklinde aklar. Burada sonradan gelenler, babalar Ademin peinden gelen evlatlardr. Nitekim onlardan sonra gelen nesiller de onlarn halefleri olacaktr.698 Dolaysyla Hasan- Basr, halife kelimesini insanlarn kendi aralarnda oluacak bir durum, yani insanlarn pepee gelmek suretiyle birbirlerini takip etmeleri eklinde anlamaktadr. Bu yoruma gre ilk insan Hz. Adem kendisinden nce gelen birisinin ya da bir topluluun ardndan gelip onun yerine geen olmamaktadr. Dier yandan yine bu yoruma gre Hz. Adem Allah adna yeryznde hkm icra eden kimse anlamnda halife de olmamaktadr. nk Hasan- Basrnin grnn olumsuzlad btn bu grler ilk dnem mfessirleri tarafndan dile getirilmitir.699 Mesela Muktil b. Sleymn, yette yer alan halife kelimesini, melekler ve cinlerden sonra yaratlan, gkyznde fitne kardklar iin yeryzne indirilen ve yer halk olan cinlerden sonra yaratlan ve onlarn yerine geen insann atas olarak Adem, yani ncekinden (selef) sonra gelen (halef) eklinde aklar.700 Fakat Tabernin ayn yetle ilgili olarak bn Zeyde (v. 182/798)701 ait olduunu syledii bir gr, Allahn Hz. Ademden nce meleklerden baka hibir kimseyi yaratmad, yeryznde de yaratlm hibir kimse olmad, dolaysyla Hz. Ademin ilk insan olduu ynndedir. Taber bu grn Hasan- Basrden nakledilen grle ayn anlama gelme ihtimalinin olabilecei gibi, bn Zeydin burada yle sylemek
698 699 700 701

Basr, age, I, 81-82. Bkz. Taber, Cmiul-Beyn an Tevli yil-Kur'n, I, 288. Muktil b. Sleymn, age, I, 96. Tabernin ravileri arasnda yer alan bu ahsn Abdurrahman b. Zeyd b. Eslem olmas kuvvetle muhtemeldir. Bkz. bn Hacer, age, IV, 184; Bilmen, age, I, 306-307.

178

istediinin ihtimal dhilinde olacan belirtir: Allah meleklere yeryznde kendisi adna hkmedecek bir halife yaratacan sylemitir.702 Tabernin ortaya koyduu bu ikinci ihtimal eer doru kabul edilirse, bahsi geen yetteki halife kelimesi ilk dnemlerde de siys bir muhteva gzetilerek yorumlanm demektir. Fakat neticede bu yorum, Tabernin kendisine ait bir yorumu olmaktadr ve onun dneminde siys tartmalar byle bir yorumu ortaya koyacak kadar gelimitir. bn shak, bahsi geen yetteki halife kelimesine, dnyada yerleecek ve oray mamur edecek sizden olmayan birisi anlamn vermitir. Byle bir yorum, ilk insandan nce yeryznde bulunan ve oray imar eden varlklarn nitelii hakkndaki tartmalara kap amtr. Nitekim bu konuda eitli rivyetler nakledilmektedir.703 Sd 38/26. yete gelince, buradaki halife kelimesiyle ilgili u yorumlarla karlayoruz: Sdd buradaki halife kelimesine melik (hkmdar) karl vermektedir.704 mm fiinin yorumlarna baklrsa o buradaki halifeyi aka hkmdar olarak karlamam, bunun yerine insanlar arasnda hkm verme yetkisinde olan herkesi kapsayan geni bir ereve iinde yeti ele almtr. Dolaysyla onun bak asna gre buradaki halife kelimesini peygamberle karlamak da mmkndr.705 Nur 24/55. yette, Allah, sizlerden iman edip iyi davranlarda bulunanlara, kendilerinden ncekileri halife kld gibi onlar da yeryzne halife klacan... vadetti. buyurulmaktadr. Muktil, buradaki yeryz kelimesinde bir tahsis yapma gerei hissetmi ve buradaki yeryzn Mekke (topra) olarak anlamtr.706 Buna bal olarak yetteki halife klma [istihlaf] ifadesi varis klma eklinde anlalm olmaktadr ki mfessirlerin ounluunun gr de byledir.

702 703 704 705 706

Taber, age, I, 289. Taber, Cmiul-Beyn an Tevli yil-Kur'n, I, 288. Sdd el-Kebr, age, s. 411. fi, Eb Abdullah Muhammed b. drs, Ahkmul-Kur'n, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, 1991, II, 121. Muktil b. Sleymn, age, III, 206.

179

cc. Ull-Emr Emir sahipleri, yetki sahipleri anlamna gelen ull-emr ifadesi, Kur'n- Kermde Nisa 4/59 ve 83. yetlerde olmak zere iki yerde geer. lk yette Cenb- Hak, Ey iman edenler, Allaha itaat edin, Rasle itaat edin ve sizden olan ull-emre (de itaat edin.) buyurmakta ve Allah ve Raslnden sonra Mslmanlarn itaatle ykml klndklar nc bir merci olarak ull-emri iaret etmektedir. Dolaysyla ilk bakta buradaki ifadeyi Mslmanlarn banda bulunan ve onlar yneten idareciler yahut komutanlar olarak anlamak mmkn grnmektedir. yetin nzl sebebi olarak anlatlan olay da bu anlam dorulamaktadr. Rivyete gre Hz. Peygamber bir grup sahabeyi balarna Abdullah b. Huzfeyi komutan tayin ederek askeri bir greve gndermitir. Grev esnasnda bir ara komutan Abdullah b. Huzfe itaatsizlikleri sebebiyle askerlerine kzar ve o kzgnlk ierisinde onlara odun toplayp yakmalarn, sonra da o atein iine girmelerini emreder. Askerler bu emir karsnda tereddt iine girerler. Kimisi ull-emr olan komutana itaat etmek gerektiini, kimisi de bu itaatin sadece meru bir emir iin olacan ve dolaysyla itaat edilmeyeceini syler. Onlar byle tartrken yaktklar ate de sner. Seferden dnnce durumu Raslullaha arz ederler. Raslullah, eer atee girselerdi, kyamete kadar ondan kurtulup kamazlard. taat ancak meru bir emir sebebiyle olur buyurdu.707 Muktil b. Sleymn, her iki yette geen ull-emr ifadelerini, aralarnda bir ayrm yapmakszn ordu komutan, seriyyenin banda gnderilen komutanlar olarak aklar.708 fi Nis 4/59la ilgili olarak yle der: Bir ksm ehl-i ilme gre buradaki ullemr seriye komutanlardr, bize byle anlatld. nk Mekke civarnda oturan Araplar amirlii tanmazlard, birilerinin amirliine, komutanlna boyun emekten holanmazlard. Sadece Hz. Peygambere boyun emeyi kabullenen Araplar ondan bakasna da ayn ekilde itaat etmek istemediler. Bundan dolay yet onlara Hz.
707

708

Buhr, Ahkm, 4. Buhrde buradaki komutan Ensardan bir adam eklinde gemektedir. Fakat tefsirlerde bu ahsn Abdullah b. Huzfe b. Kays es-Sehm olduu bildirilmektedir. Dier yandan yetin nzul sebebi olarak, komutan Halid b. Velidin olduu ve bir sebeple Ammar b. Yasir ile tarttklar baka bir seriyyenin de zikri gemektedir. Bkz. Taber, Cmiul-Beyn an Tevli yilKur'n, IV, 205. Muktil b. Sleymn, age, I, 382, 393.

180

Peygamberin tayin ettii komutanlara da itaat etmelerini istedi. Ancak bu, mutlak bir itaat olmayp, onlarn lehlerine ve aleyhlerine olan emirlere gre deiir. O yzden Allah Tel devamla, Eer bir hususta anlamazla derseniz -Allaha ve ahirete gerekten inanyorsanz- onu, Allaha ve Peygambere gtrn buyurmaktadr.709 finin, buradaki itaatin kaytsz artsz bir itaat olmadn sylemesi Hz. Peygamberin hadislerinde ifadesini bulan itaat artnn dile getirilmesidir. Hz. Peygamber, hem yukardaki nzul sebebinde hem de baka hadislerinde itaatin ancak slmn meru kabul ettii durumlar dhilinde olacan ak bir biimde bildirmitir.710 Nis sresindeki ikinci yette ise Allah Tel yle buyurmaktadr: Kendilerine gven veya korku veren bir haber geldiinde onu yayyorlar. Halbuki onu Allah Raslne ve kendilerinden olan ull-emre gtrselerdi, ilerinden haberin mna ve maksadn karabilenler phesiz onu anlarlard. yle grnyor ki bu yette geen ull-emr ifadesi, yukardakine gre daha geni bir alan kapsamaktadr. Dahhk ilk yetteki ull-emr ifadesini, davetiler ve raviler olduklar iin Hz. Peygamberin ashab eklinde aklarken, ikinci yette geen ayn ifadeyi fakihler ve limler olarak aklar. Delil olarak da ikinci yette geen Halbuki onu Allah Raslne ve kendilerinden olan ull-emre gtrselerdi, ilerinden haberin mna ve maksadn karabilenler phesiz onu anlarlard ifadelerini gsterir.711 Hasan- Basr her iki yette geen ull-emr ifadelerini ulema olarak aklarken mm Mlik ulema, hadis limleri eklinde aklar. Ayrca Hasan- Basr, konuyla alakal olarak, itaatin ancak meru eylerde olacana dair bir hadis-i erifi de nakleder.712

709 710 711 712

fi, Ahkmul-Kur'n, I, 29. Hadisler iin Bkz. Buhr, el-Cihd ves-Siyer, 107, Ahkm, 4, Megz, 56; Mslim, mre, 38. Dahhk b. Mzhim, Tefsrud-Dahhk, Cem, dirse ve tahkik: Muhammed kr Ahmed ezZveyt, Drus-Selm, Kahire, 1999, I, 294-295. Lahmer, age, s. 155; Basr, age, I, 286.

181

Sdd de ikinci yetteki ull-emrle ilgili olarak, getirilecek haberleri iyice tetkik edebilirler demek suretiyle bu kimselerin limler yahut limlerle ayn seviyede olup toplumda nder konumunda olan insanlar olduuna iaret etmektedir.713 Yorumlardan anlald kadaryla Kur'n- Kermde iki yerde geen ull-emr ifadesi, ilk getii yette daha ziyade bir Mslman topluluunun banda bulunan ve emreden (devlet bakan, idareci, amir, komutan vs.) konumunda olan insanlardan bahsetmektedir. yetle ilgili olarak rivyet edilen nzul sebepleri de bu duruma iaret etmektedir. kinci yette geen ifade ise, Mslman toplumun iinde bulunan ve daha ziyade bilgisi, grgs ve tecrbesiyle doal bir bakan konumunda bulunan insanlardan bahsetmektedir. Bunlar da o toplum iinde genellikle lim olarak tavsif edilen insanlardr. Dier yandan insanlar kendilerine bakan, reis, idareci ya da komutan olarak da byle bilgili, tecrbeli insanlar seme eiliminde olduklar iin, her iki yette geen ull-emr ifadesinin btn bu insanlara delalet ettiini sylemekte bir beis olmasa gerektir. Ull-emr konumunda olan insanlara itaat ise, hadislerle de snrnn belirlendii gibi, sadece slmn meru kabul ettii hususlarda olur. Byle durumlarda emredilen konumunda olan insanlar, holarna gitmese de sistemin sorunsuz ilemesi iin emre itaat etmelidirler. Hz. Peygamberden nakledilen ve idarecilere kaytsz artsz itaati emreden hadisleri714 de byle anlamann doru olacan dnyoruz. Yoksa slm devletindeki idareciler slmn meru grmedii bir eyi emrettiklerinde o emirleri yerine getirmek gerekmemektedir. Bu durum da yukarda aktarlan hadislerde aka belirtilmitir. cd. r r kelimesi, ortaya karmak, grnr klmak anlamndaki . V. R. kknden gelir. Tevr, mvere ve mera kelimeleri de ayn kkten trer ve baz insanlarn dierlerine mracaat etmek suretiyle bir fikri ortaya karma ilemi anlamna gelir.715

713 714 715

Sdd el-Kebr, age, s. 209. Bkz. Buhr, Ahkm, 4. Rb el-sfehn, age, s. 273.

182

Kur'n- Kermde bu kkten treyen kelimenin getii yet bulunmaktadr. Bunlardan nzul srasna gre nce olan, kelimenin adn da verdii ve Mekke dneminin sonlarna doru nazil olan r sresinin 38. yetidir. yette yle buyrulur: (Bu mkfat) Rablerinin arsna cevap verenler ve namaz dosdoru klanlar; ileri, aralarnda r (danma) ile olanlar, kendilerine verdiimiz rzktan Allah yolunda harcayanlar iindir. Bakara 2/233te ocuun stten kesilmesi konusunda anne ve babann istiaresinden bahsedilir. l-i mrn 3/159da ise Allah Tel, Hz. Peygambere birtakm iler hususunda ashabyla istiare etmesini emretmektedir. zellikle r ve l-i mrn srelerindeki yetler Mslmanlarn idar ilerde bavurmalar gereken ok nemli bir prensip vaz etmektedir. Fazlurrahmann u ifadeleri ra prensibini ve Mslmanlarn karar alma mekanizmasndaki ilevini gzel bir biimde dile getirmektedir: Kur'n mminler topluluunu teekkl ettirip, onlardan karlkl ibirlii iinde almalarn istedii zaman, karar alma srecini dzenleyen temel bir prensibi de vermi oluyordu. Bu ra/istire, danma prensibidir. Bu prensibi Kur'n ortaya karmamtr. stire Arap kabilelerinde uygulanan ve Kur'nn onaylad demokratik bir karar alma prensibiydi. Sava, bar ve g gibi nemli konularda karar verirken, kabilenin tamamn etkileyecek dahil ve haric anlamazlklar zmlerken, kabile reisi kendi bana hareket etmez, son sz syleyecek bir yallar meclisini toplard. Kur'n, Peygamberin mutlak otoritesine ramen rann nemine dikkat ekerken Bir kere de karar verip azmettin mi, artk Allaha tevekkl et (Ona dayanp gven). (l-i mran 3/159) tavsiyesinde bulunur. Kur'nn yapt temel deiiklik, ray bir kabile kurumundan bir mmet kurumuna dntrmesi, bylece kan bann yerini inan bann alm olmasyd.716 lk dnem mfessirlerine baktmz zaman r prensibinin sonradan kazanan nisbi siys atmosferini onlarn yorumlarnda gremiyoruz. Onlar daha ziyade rnn

716

Fazlurrahman, ag.mk, s. 11.

183

insanlar hayra yneltici ve fazilet ve bereket barndrc tabiatn n plana karmlardr. Dahhk, l-i mrn 3/159. yetin tefsirinde Cenb- Hakkn Peygamber Efendimize istiareyi ancak onda bir fayda ve bereket grdnde yapmasn emrettiini sylemektedir. Baka bir rivyette de yine ayn mfessir u aklamay yapar: Allah Tel Hz. Peygambere, dier insanlarn grlerine ihtiya hissettii iin istiare etmesini emretmemitir. Bilakis, ashabna istiarenin faziletini retmesi iin ve kendisinden sonra gelenler de ayn yolu takip etsinler diye emretmitir.717 Dahhk r 42/38. yetteki istiarenin Hz. Peygamberin tebliinin balarnda, kendisini iiten ve Mslman olmaya karar veren baz insanlarn toplanp aralarnda yaptklar istiare olduunu syler.718 yette oradaki toplantya bir gnderme olsa bile, rdan, Mslmanlarn ihtiya halinde genel olarak yapmalar gereken ilerden birisi eklinde bahsedilmi olduunu dnmek kanaatimizce daha uygundur. Hasan- Basr, l-i mrn sresinin 159. yetinde geen konusunda onlarla istiare et ifadesinin yorumunda, stiare eden bir topluluk yoktur ki en doru ie ulam olmasn diyerek istiarenin, netice itibariyle herhangi bir ite doru karar vermek iin nemli bir metot olduunu vurgular. Dier yandan burada Hz. Peygambere byle emredilmesinin gerekesini, Dahhkn da belirttii gibi, kendisinden sonra hkm verme konumunda olanlarn da bu metodu snnet edinmelerinin istenmesi olarak aklar.719 mm fi de ra ile ilgili iki yeti (l-i mrn 3/159 ve r 42/38) zikrettikten sonra Hasan- Basrnin yukarda verdiimiz yorumu aktarr. Ardndan da unlar syler: Bir kadya (hakim), farkl ekillerde yorumlanmas mmkn olan veya iinde mkil barndran bir dava geldiinde, ilim sahibi gvenilir kimselerle bu konuda istiare etmelidir.720 fi, bir baka eserinde konuyu yle devam ettirir: Cahil bir kimseyle mavere etmemelidir zira ona danmann bir mns yoktur. Gvenilir
717 718 719 720

Dahhk b. Mzhim, age, I, 262-263. Dahhk b. Mzhim, age, II, 794. Basr, age, I, 246. fi, Ahkmul-Kur'n, II, 119-120.

184

olmayan limle de istiare etmemelidir. Zira o bazen kendisine danmak iin geleni yoldan karabilir. Dolaysyla lim ve gvenilir kimselerle istiare etmelidir. Ayrca istiarede hasm olann rzas ve ona kar delile sahip olma vardr. (Yani uzlama, muhalefet edenin rzasn almak suretiyle hasl olur.)721 Katde, Sfyn b. Uyeyne ve Muhammed b. shk (v. 151/768) gibi ilk dnem mfessirleri de l-i mrn 3/159. yet hakknda ayn grleri dile getirmektedirler.722 lk dnemlerde byle yorumlanan r kavram, sonraki dnemlerde, zellikle istibdat eiliminde olan idarecilerin terk ettikleri ve muhaliflerinin onlar davet ettii bir ilke olarak siys alanda kendi adndan daha sk sz ettirmitir. Fakat siys alandaki r, ehll-hall vel-akd kurumunca srdrlmtr. Bu kurum i ve d politikalarn oluturulmasnda istiare maksadyla ynetici otorite tarafndan seilen, halk nezdinde nfuz ve itibar sahibi insanlardan olumaktayd. lerinde ordu mensuplar, ulema ve tabiatyla sorumluluk stlenmi bakanlar da bulunuyordu.723 r ilkesi siys konularda muhalefetin de grlerini rahata ortaya koyabilmesine imkan tanmas asndan siys sistemin daha dzenli ilemesine katkda bulunmaktadr. ce. Hkm Mns slah maksadyla bir kimseyi/eyi bir eyden men etmek, onu engellemek olan724 H. K. M. kknden gelen hkm, Kur'n- Kermde btn trevleriyle birlikte yzden fazla yerde gemektedir. Fakat sadece hkm kelimesi otuz bir yerde geer.725 Kk anlamndan hareketle, hkm kelimesinin egemenlik, yetki ve nfz sahibi olma gibi anlamlar iinde barndrdn sylemek mmkndr. Zira bir insan bir eyden men etme ya da bir eye sevk etme, onun zerinde tasarruf edebilme gcne sahip olma ile olabilir. Nitekim atn srcs tarafndan sevk ve idaresini salayan
721 722 723 724 725

fi, el-mm, Tahric: Mahmud Matarc, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, 1993, VII, 158. Taber, Cmiul-Beyn an Tevli yil-Kur'n, III, 201-202. Fazlurrahman, ag.mk, s. 12. Rb el-sfehn, age, s. 133. Abdlbk, age, s. 260-264.

185

geme (licm) de ayn kkten gelen hakeme kelimesi ad olarak verilmitir.726 Hkm kelimesinin siys bir kavram olarak ele alnmasndaki en byk sebep ondaki bu egemenlik anlamdr. Kur'n- Kermdeki hkm kelimesinin getii birok yerde hkmn yalnzca Allaha ait olduu, Allahn, iinde hkm bulunan kitaplar indirdii, Allahn hkmedenlerin en iyisi olduu, hkmne kimseyi ortak etmedii ifadeleri gemektedir.727 zellikle hkmn yalnzca Allaha ait olduunu ifade eden yetlere baktmzda, buralarda Allahn yaratlm alemin btn zerindeki tek ve hakiki tasarruf sahibi olduunun dile getirildiini grmekteyiz. Bir anlamda bu yetlerde Allahn mutlak ve engellenemez egemenlii, hkm kelimesiyle ifade edilmektedir. Allaha ait bu egemenlik, insanlarn yeryzndeki siys iktidarlaryla karlatrldnda hkm kelimesi siys bir muhtevaya brnm olmaktadr. Tarihsel olarak bu durumun ortaya k, yukarda da anlatld gibi, Hriclerin Sffn savanda ortaya kan karar (hkm) beenmemeleri ve bunun sonucu olarak Allahn hkm dnda bir hkm tanmadklarn anlatan L hkme ill lillh prensibine sarlmalaryla olmutur. Hakimiyet Allahndr sz de hemen hemen ayn tavr ortaya koyan bir cmledir. Allahn btn yaratklar zerindeki snrsz hakimiyeti ile insann yeryznde kullanmak zere sahip klnd hakimiyeti birbirine kartrlmamaldr. nsanlarn btn yapp etmelerinin Allahn hakimiyeti erevesinde cereyan ettiini dnrsek insann hakimiyetinin mecazi ve snrl, ayn zamanda dnya hayatnn devam iin gerekli olduunu anlarz. Allah yeryznde insana siys anlamda egemen olma hakk vermitir. Bunun nasl gerekleecei slma gre r ilkesiyle belirlenir. Hakimiyet Allahndr dsturuyla siys egemenlii srdrmeye almak hem Allahn egemenlii meselesini yanl anlamak hem de siys alanda insann kendisine bir nevi dokunulmazlk kazandrmaya almas anlamna gelecektir.728 Hkm kelimesi II. asrn mfessirlerinin neredeyse hi siys vurgu yapmadklar bir kelimedir. Mide 5/43. yette geen ve Tevratta olduu bildirilen Allahn

726 727 728

Rb el-sfehn, age, s. 134. yetler iin Bkz. Enam 6/57, 62, 89; Yusuf 12/40, 67; Kehf 18/26; Kasas 28/70, 88 vd. Akyz, Vecdi, Kur'nda Siys Kavramlar, Kitabevi Y., stanbul, 1998, s. 45.

186

hkmn Katde Allahn beyan eklinde aklar. Bu beyan ile sriloullar ldrlenin durumu hakkndaki ihtilaflarn zebileceklerdir.729 Sdd ise ayn yette geen hkm ifadesinin recm anlamna geldiini syler. Buna gre yetin anlam yle olmaktadr: Recmle ilgili Allahn hkm/karar Tevratta bulunuyorken nasl olup da seni bu konuda hakem tayin ediyorlar?730 Yahya b. Sellm yetlerde geen hkm kelimesini kaz (yarglama, hkm verme) eklinde aklar. Allahn hkm ile baz peygamberlere verildii belirtilen hkm arasnda bir ayrm yapmaz.731

III. LKNN SONULARI

Ulem snf iinde yer alan mfessirlerin siysetle ilikileri, yukardaki blmlerde de grld gibi, farkllk arz eden bir yap grnts vermektedir. Buna gre baz mfessirler siys irade karsnda muhalif bir tavr benimserken, bazlar muhalefet dncesinde olduu halde ses karmamtr. Bir ksm mfessirler de siys olaylarn tamamen dnda olmu ve hi kimseyi desteklemedii gibi eletirmemitir de. Ortaya konan eserler sz konusu olduunda ise, kimileri tefsirlerinde yeri geldike tavrlarn yanstmlar, kimileri ise belli bir tavr iinde olduklar halde bunu tefsirlerine yanstmamlardr. Hicr II. asrdaki siyset-tefsir ilikisinin hem toplumsal yapnn deime ve gelimesi, hem de sonraki tefsir faaliyetleri asndan sonularn olumlu ve olumsuz olmak zere iki balk altnda deerlendirmek mmkndr.

A. OLUMLU SONULAR
Siyset kurumuyla tefsir ilmi ve her iki olgunun aktrleri (siysetiler ve mfessirler) arasndaki ilikinin olumlu sonularnn banda ncelikle siysetin bir ekilde tefsirle (Kur'nla) ilikisini srdrmesi gelir. Mfessirler bata olmak zere ulema, slm dininin kutsal metinleriyle ilgilenmektedir ve bu onlarn dnya ve ahiret
729 730

Taber, Cmiul-Beyn an Tevli yil-Kur'n, IV, 337. Sdd el-Kebr, age, s. 230. 731 Yahy b. Sellm, age, I, 180, 326, 329; II, 606, 614.

187

dengesini salam tutmalar asndan nemli bir faaliyettir. Kanaatimizce kutsal metinlerle fazla har-neir olan limlerin, siysetilerin tavrlar karsnda zellikle bir deneti konumunda yer almalar onlar dnyevileme tehlikesine kar koruyan unsurlardan birisi olmutur. likinin bir baka olumlu sonucu da iki kurum arasndaki etkileimin, zaman zaman deiik fikirlerin ortaya kmasna zemin hazrlamas olmutur. Siyset kurumu fikirlerin eitlilii bakmndan olduka zengin bir dnya sunar. Her ne kadar Hicri II. asr sz konusu olduunda, fikirlerin serbeste serdedilebildii zgr bir ortamdan her zaman iin bahsedilemese de, Mslmanlarn hem toplum olarak hem de bilgi anlamnda gelimekte ve eitlenmekte olduklar bir dnem olmas asndan, bahsi geen zaman diliminde siysette deiik dnceler ortaya kmtr. Bu deiiklik tabiatiyle slmn ilk dnemlerine nispetle byledir. Bu dnemde, siysetle ilikili bir ekilde baz yetlere getirilen yorumlar, daha sonraki dnemler iin de bir kaynak ve hareket noktas olmutur. Siyset ve tefsir ilikisinin ortaya kt bir baka alan olan siys-itikd akmlarn birbirleriyle nas zerinden mcadeleleri de slm aleminde, zellikle Hicr II. asrda, youn bir ilm faaliyetin ortaya kmasna zemin hazrlamtr. nk bahsi geen mezhepler ve ekoller arasndaki tartmalar sava meydanlarndan ziyade fikr alanlarda cereyan ediyordu. Bu alanda hem kendini ifade etmenin hem de tekini zayf drmenin en iyi yntemi, fikirleri derli toplu olarak bir kitap veya risle eklinde sunmakt. Bu durum da birbirini destekleyen, aklayan, erheden ya da ktleyen kitaplarn ortaya kmasna sebep oluyordu. Fikri gelimenin her dnemdeki tezahr ncelikle bu ekilde olmutur.

188

B. OLUMSUZ SONULAR
limler dnyaya dalmadklar ve sultanla ili-dl olmadklar srece Peygamberin eminleridir. Ama dnyaya dalp sultanla hemhal olduklar zaman Peygambere ihanet etmi olurlar. te o zaman onlardan saknn.732 Yukardaki hadis iin Elbn her ne kadar zayf nitelemesinde bulunsa da insanlk durumu asndan bir hakikati dile getirdiini sylemek mmkndr. Btn dnya tarihi boyunca limler iktidarlarla meruiyet snrlar dnda ilikiler kurduklar zaman iinde yaadklar toplumun yava yava bozulmasnda byk pay sahibi olmulardr. Hicri II. asr zelinde mfessir olarak nitelenen limlerin, baskc ynetimleri aktan ve isteyerek destekledikleri vaki deildir. Fakat kimi zaman bahsi geen limler, ynetiminden holanmadklar otorite sahiplerinin baz uygulamalarn desteklemeye mecbur olmulardr. Bu durum dnce zgrlnn kstlanmas anlamna gelir. Dnce zgrl kstland zaman fikrin geliimi engellenmi olur. Fikirlerin serbeste ifadesinin engellenmesinin tefsire yansmas ise naslarn yorumlanmasnda daha ufuk ac fikirlerin ortaya kmasndan ziyade eskinin tekrar veya idareyi ellerinde bulunduranlarn istedikleri yorumlarn yaplmas eklinde olur. Bahsi geen zaman dilimindeki siyset ve tefsir ilikisinin olumsuz sonularndan birisi budur. Siyset ve tefsir ilikisinin olumsuz sonularndan bir dieri ise kanaatimizce siys-itikd akmlarn birbirleriyle mcadelelerinde Kur'n yetlerini kullanmalar olmutur. tikadi ynleri ikinci planda, siys ynleri ise ilk planda yer alan bu gruplarn her biri, dierleri karsnda hakl olduklarn en kuvvetli bir biimde anlatmak iin Mslmanlar arasndaki en nemli meruiyet kayna olan Kur'n- Kermi kullanmlardr. Oluturulan mezhepler nce bir fikre sarlm, ardndan bunu Kur'nla destekleme yoluna gitmilerdir. Bu ise yetlerin ou zaman nzul ortamnn gz ard edilerek ve nyargl bir biimde anlalmasna sebep olmutur. Bu durumun etkileri

732

Elbn, Muhammed Nsruddn, Sahhul-Cmiis-Sar ve Ziydetuh, el-Mektebetl-slmiyye, Beyrut, 1986, II, 832. Ayn yerde baka bir rivyette limler yerine fakihler ifadesi kullanlmtr ki o rivyet iin de Elbn zayf deerlendirmesini yapmaktadr.

189

sonraki asrlarda da devam etmi ve birok yet hakknda mezheb n yarglardan kaynaklanan yanl yorumlar yaplmaya devam etmitir.

190

SONU
Hicr II. asrda siyset ile tefsir arasndaki ilikiyi ortaya koymaya altmz, blmden oluan tezimizin geneli asndan u sonulara ulam bulunmaktayz: Szlk anlam hayvanlarla ilgilenmek, onlar evcilletirmek olan siyset kelimesinin terim anlam, insanlar ve onlarn ilerini ekip evirmek, onlara bakanlk yapmak ve onlar idare etmektir. Szlklere baktmzda bu anlamn siyset kelimesinin mecaz anlam olduunu grmekteyiz. Siyset temel olarak daha iyi olana ulama gayesiyle icra edilir. Sadece slm dncesi asndan deil, genel insan dncesi asndan bakldnda da siysetin gayesi, ynetme iini iyi ve gzel bir ekilde yapmak, dolaysyla yneten ile ynetilen arasnda erdeme ulatrc ve faziletleri oaltc bir iliki kurmak eklinde ortaya kar. Konumuzu ilgilendiren ikinci temel kavram olan ve szlkte bir eyin zerindeki kapall ak hale getirmek, kefetmek anlamna gelen tefsir, stlah olarak Kur'n- Kermin kapal olduu dnlen ve anlalmasnda zorluk bulunan yerleri akanlalr hale getirerek Allah Telnn vahiy ile kastettii murad ortaya koymak eklinde tanmlanabilir. Tefsir bir ilim dal olarak Mslmanlarn tarih boyunca mstani kalamadklar bir husus olmutur. Bunun temel sebebi onlarn hayatlarnn Kur'n- Kermle olan organik ilikisidir. Mslmanlar her devirde Kur'n yorumlama faaliyeti iinde olmulardr. Bu da ortaya ok eitli tefsir ekollerinin kmasnn zeminini oluturmutur. Zira slm leminde her devirde yaayan insanlar Mslman olmak ortak paydasnda bulumalarna ramen, bunun dndaki alanlarda ok eitli zellikler sergileyebilmilerdir. Tefsirin eitli ekoller halinde ortaya kmas, Mslmanlarn karakterlerinin, mereplerinin, mezheplerinin ve tepki ekillerinin farkl oluundan kaynaklanmtr.

191

Siys adan Hicr II. asra damgasn vuran en belirgin gler, Emevler ve Abbslerin kurmu olduklar hnedan devletleridir. Emevlerin siyset algsnn topluma ve tarihe yansmas saltanat eklinde olmutur. Devletin kurucusu olan Muviye b. Eb Sfyn ynetimde saltanat uygulamasn balatm ve henz hayatta iken olu Yezdin kendisinden sonra idareyi ele geirebilmesi iin youn faaliyette bulunmutur. slm tarihinde hilfetin saltanata dntrlmesi olarak nitelenen bu hadise, Hz. Peygamberden sonraki siysetin en nemli deiim noktalarnn banda gelir. Uzun kavga ve ekimelerin sonunda kurulan Emev devleti siys adan srekli bir meruiyet sorunu yaad iin idareciler bu olumsuzluu gidermenin yollarn aramlardr. Fakat bunu yaparken, idarelerini halka sevdirmek ve ynetim altnda bulundurduklar farkl unsurlar birletirici bir siysetle elde etmek yerine, kendilerinin idareyi ele geirmi olmalarnn bir yazg neticesinde olduunu ve bu sebeple isteyerek ya da kerhen bunu kabullenmek gerektiini savunmulardr. Ksaca cebir ideolojisi denilen bu siyset tarz, halk bezdirdii gibi Emev devletinin mrnn ksalmasna da sebep olmutur. Emev idarecileri arasnda yer alan mer b. Abdlazizi kendi zamannda ve sonrasnda iyi idareci konumuna ykselten ey de, birok yerde Emevlerin bu siyset anlaynn dna kmasdr. Emev Devletini kanl bir isyanla ortadan kaldran Abbsler, seleflerinin ynetim anlay zerine tamamen kaln bir izgi ekmi deillerdi. Sonuta saltanat devam ediyordu. Ama artk saltanattan -bir ynetim tarz olarak- olumsuz biimde bahsedilmiyordu. Bu sebeple Abbsler ynetim tarznn saltanat olmasndan ve idarenin babadan oula gemesinden kaynaklanan bir meruiyet sorunuyla karlamadlar. Fakat daha iin banda kstrdkleri Alioullaryla uzun bir sre uramak zorunda kaldlar. Abbsler kurduklar devlet sisteminde halka kar genel bir kucaklama siyseti gttler ve eri hukukun tam olarak tannmasn ve geerli olmasn salamaya altlar. eri hukukun uygulanmas hususunda herkesin memnun olduunu sylemek

192

zor olsa bile seleflerinin karlatklar skntlarla mukayese edildiinde Abbslerin halk daha fazla memnun ettiklerini sylemek mmkndr. Sadece Hicretten sonraki II. yzylda deil, btn dnya tarihinde siyset ile ilim arasnda bir iliki olmutur. Bunu reddetmek mmkn deildir. Zira siyset de ilim de sosyolojik, yani toplumla organik ba olan iki kurumdur. Ayrca siyseti iktidarla e anlaml kullandmz zaman -ki iktidar siysetin en belirgin yzdr- ilimle siyset arasnda bir ilikinin olmas kanlmaz olmaktadr. Burada nemli olan bu ilikinin niteliidir. Bu konuyla ilgili olarak dnya tarihine baktmzda siysetle ilim lemi arasndaki ilikinin toplumun rgtlenme tarzna bal olduunu grrz. Bu rgtlenme tarz lkeden lkeye, kltrden kltre deiiklik arz etmektedir. Yaygn ve n plana km bir medeniyet olarak Bat dnyasndaki siyset ve ilim ilikisine baktmzda grmekteyiz ki, Bat dncesi ierisinde atlan byk ve nemli admlarn oundaki etkin faktr ve besleyici g olan bilimsel gelimeler, siysetin her zaman onaylad ve nn at rahat bir yolda ilerlememitir. Siysetin zirvesi kabul edilen iktidar elinde tutan gler bu nimetin ellerinden gitmemesi iin mdahale etmeleri gereken her yere mdahale etmilerdir. ncelediimiz dnemdeki Bat dncesinde hkim zihniyet ortaa skolastisizmi olduu iin Bat dncesi ierisinde hareket etmeye alan ilim aleminin manevra alan daha dar snrlar iinde kalmtr. Ayn dnemde slm leminde ise ilm konularda gittike gelien bir seyir izlenebilmektedir. Buradan hareketle unu sylemek mmkndr: slm beldelerinde siysetin ilme mdahalesi sadece dnyevi anlamda bir iktidar kayb tehlikesi sz konusu olduu zaman gereklemitir. Fakat Bat leminde Kilisenin temsil ettii rhn iktidarn da etkisiyle, ynetimi ellerinde bulunduran gler hem dnyev hem de uhrev iktidarlarn korumak zorunda kalmlardr. Bu da ilim lemine ynelik basklar artrm ve ilm gelimelerin nn daha sert bir biimde tkamtr. Dier yandan hem slm dnyasnda hem de Batda iktidarlar kendi tezlerini desteklemek iin insanlar nezdinde deerli yerlere sahip olan ilim adamlarn, airleri, vaizleri ve etkisi olabilecek baka unsurlar bu yolda kullanmaktan ekinmemilerdir. Bununla birlikte unu sylemek de mmkndr: Mslmanlarn ortaya koyduklar entelektel faaliyetler hem yapsal, hem de tarihsel adan byk oranda siysetin etkisi

193

altnda kalmtr. Fakat bu siyset iktidarlar eliyle yrtlen ve insanlar idare etmek, onlarn ilerini ekip evirmek anlamndaki siysetten ziyade ideoloji kavramyla ifade edilmelidir. Hz. Peygamberin vefatn mteakip balayan siys olaylar, hem Kelm ilminin ekillenmesinde, hem mezheplerin ortaya kmasnda hem de bunlara bal olarak naslarn yorumlanmasnda en byk rol oynamlardr. Siyset ile tefsir faaliyetleri arasndaki iliki de ite bu naslar iinde ncelikli yeri bulunan Kur'n yetlerinin siyset zemininde ele alnmas, yorumlanmas yahut da siysler tarafndan kendi ideolojilerini destekler mahiyette kullanlmas anlamna gelmektedir. Bilindii zere tefsir faaliyeti Hz. Peygamberle balamtr. O, kendi dneminde insanlarn ihtiya hissettikleri kadaryla tefsir faaliyetini icra etmi ve Kur'n- Kermin belli yerlerini aklayp tefsir etmitir. Hz. Peygamberin yorumlarnda ve ashabn Kur'n anlaynda, tezimizde ele alnd ekliyle bir siyset-tefsir ilikisi grmek mmkn deildir. Hz. Peygamberin, hatt Kur'n- Kermin bir siysetinden bahsetmek elbette ki mmkndr. Fakat bu dnemde, daha sonra Hriclerle balayp devam eden ve Kur'n yetlerinin insanlar tarafndan kendi siys ideolojilerini yaymak ve glendirmek emeliyle kullanlmas eklinde bir tefsir-siyset ilikisinden bahsedemeyiz. Bunun temel sebebi de Hz. Peygamber etrafnda oluan birliin iinde birbirleriyle mcadele edecek farkl ideolojik gruplarn olumam olmasdr. Bunun da en belirgin sebebi Hz. Peygamberin varldr. Hz. Peygamber kendi dneminde bu tr faaliyetlere zemin hazrlayacak kvlcmlar bile daha balama aamasndayken bitirme tavr ve gayreti ierisinde olmutur. Bununla birlikte bugnden geriye bakldnda Hz. Peygamberin bir aleve dnemeden sndrd o kvlcmlarn, ileride kendini gsterecek baz ideolojik kamplamalar hakknda ipular verdii anlalabilmektedir. Siys-itikd akmlar dediimiz gruplarn Hicr ikinci yzylda belirgin bir biimde tarih sahnesinde grldklerini biliyoruz. Bu gruplarn ortaya klarnn temelinde slm ncesi dnemlere kadar uzanan baz kabile anlamazlklarnn olduunu sylemek mmkndr. Emevler ve Himler gibi iki byk aile arasnda eskiden beri sregelen siys kkenli anlamazlklar bunun en byk rneini oluturur. Nbvvet dneminde zeri rtlen ve trplenen anlamazlklar gn yzne kma imkn bulamamtr. Fakat Hz. Peygamberin vefat ile birlikte derinlerde yatan

194

gemiin kalnts baz olumsuz tavr ve duygular tekrar kendini ifade etme imknna kavumutur. Hz. Peygamberden sonra, geride brakt devletin ayn sistem zerinde hayatn devam ettirmesi ncelikle idarenin alaca ekil ile alakalyd. Bu konu zerinde yaplan tartmalarda daha sonra ortaya kacak siys-itikd gruplarn argmanlarnn temelleri atlm oldu. lk dnemde fazla sert ilerlemeyen tartmalar Hz. Osman dneminin sonlarna doru alevlenmeye balad. Son halife Hz. Ali dnemindeki olaylarla ise mezheplemeler tam olarak gn yzne km oldu. Bu mezhepler daha sonra Emevler dnemindeki kimi olaylardan da beslenerek gelimi ve genilemitir. Her biri ayr bir fikir dnyasn temsil eden bu mezheplerden Hriclik, Mrcie ve a yaklak olarak Hicr ikinci yzyln ortalarna kadar etkilerini srdrmlerdir. Hicr ikinci yzyln ortalarndan itibaren Mutezile ve Ehl-i Snnet vardr. Bu dnemde zellikle Mrcienin ortaya koyduu grler Hric etkisini azaltm, a ise sistemleerek nispeten kendi kabuuna ekilmitir. Mutezile ile Ehl-i Snnet arasnda kelmi problemlerin n planda olduu tevile dayal mnakaa devam etmitir. Hicri II. asrda bir yandan siys gelimeler yaanrken dier yandan slm ilimlerde youn bir gelime seyri gzleniyordu. slmi ilimler tarihi asndan dnm noktas saylacak bir zaman dilimi olan bu asrda hzl bir biimde tedvin ve tasnif faaliyetleri devam ediyordu. Temel olarak Hadis ilminin dallar eklinde, rivyet kalplar iinde aktarlan ilimler, bu dnemde bamszlklarn kazanma abas iinde olmulard. Bu durum her ynden gelien ve genileyen slm dnyasndaki ihtiyalarn belirledii ve -tabiri caizse- dayatt bir eydir. Bu dnemde ilimlerde yaanan canlln etkilendii bir konu da siys-itikd akmlar arasndaki mcadelelerdir. Bu mcadelelerde kllardan ziyade kalemler konumaktayd. Dolaysyla bu da ilm gelimenin nn amtr. Bahsi geen dneme, yalnzca Tefsir faaliyetleri asndan bakldnda ayn ekilde dier ilimlere paralel bir gelimenin yaand gzlemlenebilmektedir. Tedvin asr isimlendirmesini hakl karacak biimde, daha sistematik ve zengin bir muhteva sunan tefsir faaliyetleri, her ne kadar ounlukla rivyeti esas alan bir metot zerinde yrse de bu, diryetten hi sz edilemeyecei yahut da bu metotla telif edilmi eserlere

195

hi rastlanmad anlamna gelmemektedir. Mezheplerin byk oranda tesis edildii, bazlarnn artk etkisinin azald bu dnemde, nas temelli mezheb Kur'n yorumlar da kendisini gstermitir. Bir anlamda diryet tefsiri diyebileceimiz bu yorumlar, Hicr II. asrn tefsir mellefat ierisinde yer almtr. Dier yandan rivyet metoduyla kaleme alnan tefsir eserlerinin iinde melliflerin kendi yorumlarna rastlamak mmkndr. unu da sylemek gerekir ki bahsi geen zaman diliminde, her ne kadar ilimler bamsz birer ube halinde kendini gstermeye balamsa da gnmzde olduu gibi o dnem asndan tam bir bamszlktan sz edilmesi mmkn deildir. Bu sebeple bizim mfessir diye isimlendirdiimiz limler, dier ilimlerle de sk bir biimde ilgilenmiler ve o ilim dallarnda da eserler kaleme almlardr. Esasnda slm tarihinin ilk dnemlerinde de, sosyal bilimlerin iyice gelimesinden nceki son dnemde de lim diye vasflandrlan kimseleri hep ayn durumda grmemiz mmkndr. Bu aslnda modern bir anlay olduu sylenen inter-disipliner yntemin etkin bir uygulamasndan baka bir ey deildir. Bu gzle bakldnda bahsi geen dnemde tefsir eseri telif eden limler arasnda Hasan- Basr, Muhammed Bkr, At b. Dnr, Cbir el-Cuf, Amr b. Ubeyd, bn Creyc, Muktil b. Sleyman, Zeyd b. Ali, Vsl b. At, Cafer Sdk, Ebn b. Taleb, Ahfe, Yahy b. Sellm saymak mmkndr. Dier yandan bu dnemdeki tefsirlerin en belirgin zelliklerinden birisi de sriliyyat denilen Ehl-i Kitap kaynaklar baz haber ve rivyetlerin tefsir kitaplar ierisine girmi olmasdr. Siys-itikd akmlarn youn faaliyet ierisinde olduu Hicr II. asrda siyset kurumuyla Kur'n arasndaki ilikide en belirgin etken esasnda bahsi geen dnemdeki toplum yapsdr. Yukarda da belirtildii gibi sosyolojik bir kurum olarak siysetin, toplumun gidiatnda nemli bir aktr olduunu biliyoruz. Siysetin toplum zerinde bu denli etkili olmasnn temelinde onun belirleyici bir vasfa sahip olmas yatmaktadr. O bu vasfnn bir gerei olarak toplumun dier kurumlar zerinde ounlukla sz syleme hakkna sahip olmutur. Buna bir de saltanat sistemini toplum nezdinde geerli ve meru klmaya alan idarecilerle (Emevler) bu durumu devam ettirmek isteyen idarecileri (Abbsler) eklediimiz zaman, Mslman bir toplumda siyset ile Kur'n ve giderek Kur'nn yorumlar arasnda bir ilikinin kanlmaz olacan syleyebiliriz.

196

Hicr II. asrn nispeten alkantl ortamna baktmz zaman siyset ile tefsir arasndaki ilikilerin eitli ekillerde tezahr ettiini grmekteyiz. Bu ilikileri tezimizde temel olarak kategoriye ayrdk ve bu tasnifte, ilikide etkin olan taraflar hareket noktas kabul ettik. Buna gre siys irade-tefsir (Kurn ve mfessirler) ilikisi, mfessir-siys irade ilikisi ve mfessir-mezhep ilikisi eklinde bir tasnif elde etmi olduk. Burada belirleyici ve etkin konumda olanlar ilk olarak zikredilen gruplar olmaktadr. Siys irade-tefsir ilikisinde ncelikle idareyi ellerinde bulunan insanlarn baz Kur'n yetlerini siys hedefleri dorultusunda kullanmalar hususunu ele aldk. Kur'n- Kermin baz yetlerini ele alnan konu gerei ve konuya uygun biimde iktibas etmek phesiz btn zamanlarda kullanlan ve temelde yanl olmayan bir metottur. Bununla birlikte byle bir faaliyet icra ederken yetlerin balam dikkatli bir ekilde gzden geirilmelidir. ncelediimiz rneklerde, tarih kitaplarnda bolca bulunduu zere, iktidar ellerinde bulunduran insanlar ou zaman yetleri kendi siys emelleri dorultusunda, yetlerin balamn ve esasnda hangi konudan bahsettiini fazla gz nnde bulundurmakszn kullandklar grlmektedir. Buradaki siys emellerden kast, genellikle uygulanan siys yntemin hakll ve buna bal olarak rakip siys dncenin ya da faaliyetin yanlldr. Bu tartmalar genellikle iktidar ele geirme savanda daha fazla grlmektedir. Hicr II. asr balamnda siys iradenin mfessirlerle ilikisi ise ulema snfnn dier yeleriyle ilikisinden ok farkl deildir. Fakat unu sylemek mmkndr: Mfessirler ve muhaddisler naslarla dorudan iliki iinde olan insanlar olduu iin siys iradenin onlara kimi zaman daha farkl yaklamalar sz konusu olabilmektedir. Siys irade, ulema snfn kendi meruiyetini destekleyici bir unsur olarak grmek istemitir. Hem Emevler dneminde hem de Abbsler dneminde bu kuraln fazla bir istisnas olmamtr. Ulema snf adeta siys iradeyle halk arasnda bir kpr vazifesi grmektedir. Dolaysyla iktidar sahipleri kendi meruiyetlerini en fazla ispat etmek zorunda olduklar merci durumundaki halk karsnda ulemann bir ekilde desteine ihtiya hissetmilerdir. Bu destei gnll olarak veren limler iktidarn atsndan

197

faydalanrken gnll davranmayanlara iktidarn sert yz gsterilmitir. Halk nezdinde itibar yksek baz limler bile bu sert yzn hmndan kendilerini kurtaramamlardr. Mfessirlerin iktidar sahipleriyle kurduklar ilikiler drt balk altnda incelenebilir: Mfessirlerin bazlar her trl bask ve haksz uygulamaya direnmi ve ellerinden geldiince bu tr uygulamalar tenkit etmilerdir. Bu eletiri tavr iktidar sahiplerini kimi zaman yumuatm kimi zaman da onlarn gazabn celbetmitir. Bazlar idareyi ellerinde bulunduran iktidar sahiplerine nasihat edip onlarn haksz uygulamalardan vazgemelerini ve adaletli birer hkmdar olmalarn temine almlardr. Gnle hitap eden bu nasihatler genellikle etkili olmutur. Uzun sreli olmasa da ksa vadedeki baz haksz uygulamalar engelleyebilmitir. Baz mfessirler kimi zaman iktidarla daha yakn bir temas halinde bulunmular ve onlarn aleyhinde sz sylememilerdir. Ama bilinmelidir ki bu tavrlar mfessirlerin hakszlklar karsnda sustuklar ya da iktidarn zulm saylabilecek uygulamalarn destekledikleri anlamna gelmemelidir. Onlar halka kar adaletle davranan yahut da mfessirlerin kendi bak alarna yakn bulduklar baz iktidar sahipleridir. Dolaysyla buradaki destekten, iktidar sahiplerine eklemlenip biraz da dnyalk uruna onlarn tarafnda yer alma anlam karlmamaldr. Bununla birlikte iktidarn istedii tarzda fetvalar veren yahut baz yetlerin yorumu sz konusu olduunda bu konuda lml davranan kimi mfessirlerin varlndan bahsetmek de mmkndr. Baz mfessirler ise hem kendi karakter zellikleri ve zel durumlar hem de evresel baz artlar sebebiyle siysetten ve siysetilerden uzak durmulardr. slm tarihinin ilk dnemlerine bakldnda genelde ulemann zelde ise mfessirlerin iktidar karsnda onurlu bir duru sergilediklerini syleyebiliriz. Bu durum hem sonraki devirler iin bir rnek tekil etmi hem de baz iktidar sahiplerinin ynetim biimi saltanat bile olsa- halk zerinde snrsz ve kaytsz biimde tasarrufta bulunmalarnn nne gemitir. Siyset ve tefsir arasndaki ilikinin siys-itikd akmlarla ilgili olan ksmnda ise mfessir ve mezhep ilikisi ele alnmtr. Bu iliki trnde mfessirlerin bal bulunduklar mezhebi destekler mahiyette kimi yetlere getirdikleri yorumlar bahis

198

konusu edilmektedir. Batan beri sylediimiz gibi Mslmanlar asndan en byk ve nde gelen meruiyet kayna Kur'ndr. Dolaysyla onlar attklar her admda Kur'ndan destek almann o adm daha salam (burada hakl) klaca dncesinde olmutur. Ne var ki mezhepler sz konusu olduunda herkes farkl bak alaryla Kur'ndan meruiyet delilleri arama yar iinde olmulardr. Zira mezheplerin hepsi temelde Mslman olmak zemini zerinde hareket etmektedirler. Ar ve sra d sylemleri olan kimi gruplar hari, btn mezhep mensuplar mslmandr ve vahyin shhati konusunda phe tamamaktadrlar. Fakat sbtunun katiliinde ihtilaf etmeyen mezhepler yetlerin delaletleri hususunda ayr dnceler iinde olmulardr. Bunu yaparken de kimi zaman masum ve hakl gerekeler ortaya koyarken kimi zaman da mezhep taassubuyla hareket etmi ve akl ve mant bir kenara brakmlardr. zellikle Kur'n yetlerini balamlarndan kopardklar ve nzul ortamnda asla bahsetmedii eyleri anakronik bir tasavvurla (yanl zaman tasavvuru) ona syletmeye altklar zaman tam bir ideolojik tefsir rnei ortaya koymulardr. Bu konuda darda braklacak bir mezhep de yoktur. Btn mezhepler kendi hakllklar ve rakiplerinin hakszlklar hususunda yetleri delil getirirken bu trl hatalara dmekten kurtulamamlardr. Siys-itikd frkalarn tartmalar daha ziyade kelm meseleler zerinden yaplmtr. Hicr II. asra baktmzda mfessirlerin kendi mezheplerinin ortaya koyduu dnceler nda baz kelm meseleleri baz yetlerle ilikilendirdiklerini grebiliriz. Bu tartmalarda en ok ele alnan konu iman-kfr snrdr. Bu konu hakknda btn mezheplerin kendilerine zg grleri olmutur. Bu grlerden en dikkat ekeni ise phesiz Mutezilenin el-menzile beynel-menzileteyn grdr. Zira onlar bunu ifade edinceye kadar Mslmanlar arasnda gnahkr kimseler hakknda byle bir gr ileri srlmemitir. ncelediimiz dnemdeki tefsir eserlerine baktmzda sonradan siys eklinde nitelendirilen baz Kur'n kavramlara dair geni siys yorumlar bulmak mmkn deildir. Bununla birlikte bahsi geen dnemdeki mfessirlerin bu gibi konularda halefleri ile aralarnda kesin izgiler olduunu sylemek de mmkn deildir. Sonradan siys olarak nitelendirilen ve o erevede yorumlanan baz kavramlar, bu dnemde

199

de nispeten siys anlama ekilebilecek biimde yorumlanmtr. Fakat hem kavramlarn bu siys nitelikleri fazla n plana karlmamtr hem de siys anlamlarnn yannda baka anlamlar da ortaya konmutur. Mlk kavramna verilen farkl anlamlar bu konuda rnek olarak gsterilebilir.

200

KAYNAKLAR
Abbot, Nabia, Studies in Arabic Literary Papyri, The University of Chicago Press, Chicago, 1967. Abdullah, Msid Mslim, Gelime Dneminde Tefsir, Terc: Muhammed elik, Yeni Akademi Y., stanbul, 2006. Abdlbk, Muhamed Fud, Mucemul-Mfehres li Elfzil-Kur'nil-Kerm, DrulHads, Kahire, 1996. Abdsselm, Ahmed, Dirst f Mustalahis-Siyse indel-Arab, irkett-Tnus litTevz, Tunus, 1978. Acln, smail b. Muhammed b. Abdlhdi, Kefl-Haf, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, 1997. Akgen, Alparslan, Kur'nda lim Kavram erevesinde Tarihsellie Bir Yaklam ve Bunun Tefsir Yntemine Katks, Kur'n Anlamada Tarihsellik Sorunu [Sempozyum Tebli ve Mzakereleri] iinde, Kurav Y., Bursa, 2005. Ahmed b. Hanbel, Eb Abdullah e-eybn, el-lel ve Marifetr-Ricl, Thk: Vasiyyullah b. Muhammed Abbs, el-Mektebl-slm, Beyrut, 1988. -------, Msnedl-mm Ahmed b. Hanbel, Messeset Kurtuba, Khire, trs. Akolu, Muharrem, Mihne Srecinde Mutezile, z Y., stanbul, 2006. Akyz, Vecdi, Kur'nda Siys Kavramlar, Kitabevi Y., stanbul, 1998. Algl, Hseyin - etin, Osman, slm Tarihi, Gonca Y., stanbul, 1991. Arkoun, Muhammed, slmi Dncede Otorite Kavram, slmda Siyset Dncesi iinde, Derl: Kazm Gleyz, nsan Y., stanbul, 1995. Aslan, Gyasettin, mm finin Kur'n Okumalar, Rabet Y., stanbul, 2004. Atalan, Mehmet, iliin Farkllama Srecinde Cafer es-Sdkn Yeri, Baslmam Doktora Tezi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara, 2004. Atalay, Orhan, 20. Yzyl Tefsir Akm -timai Tefsir-, Beyan Y., stanbul, 2004. Atay, Hseyin, Ehl-i Snnet ve a, AF Y., Ankara, 1983.

201

Ateken, smail Hakk, Devlet Gelenei Asndan Hiam b. Abdlmelik, Ankara Okulu Y., Ankara, 2001. Ate, Sleyman, slm Tasavvufu, Pars Matbaas, Ankara, 1976. Atvn, Hseyin, el-Emevyyn vel-Hilfe, Drul-Cl, Beyrut, 1986. -------, el-Frakul-slmiyye f Bildi-m fil-Asril-mev, Drul-Cl, Beyrut, 1986. Ay, Mahmut, Mutezile ve Siyset, Pnar Y., stanbul, 2002. Aycan, rfan (ve dierleri), Emevler Dnemi Bilim, Kltr ve Sanat Hayat, lahiyat Y., Ankara, 2003. -------, slm Tarihinin Kaynaklaryla lgili Problemler ve zmne likin Baz Dnceler, slm limlerde Metodoloji Meselesi - 2 iinde, Ensar Neriyat, stanbul, 2005. -------, Saltanata Giden Yolda Muviye Bin Ebi Sfyan, Ankara Okulu Y., Ankara, 2001. Aydnl, Osman, Mezheplerin Oluum Srecinde Mevlnin Rol, GF Dergisi, c: II, sy: 3, orum, 2003/1. Ayn, Mehmet Ali, Tasavvuf Tarihi, Sad: Hseyin Rahmi Yananl, Kitabevi Y., stanbul, 1992. Ayoub, Mahmoud, The Speaking Qurn and The Silent Qurn: A Study of the Principles and Development of Imami Shii Tafseer, Approaches to the History of the Interpretation of the Qurn iinde, Edit: Andrew Rippin, 177-198, Oxford 1988. Badd, Abdlkhir b. Thir b. Muhammed, el-Fark beynel-Firak, Thk: Muhammed Muhyiddin Abdlhamid, el-Mektebetl-Asriyye, Beyrut, 1990. Basr, Eb Said Hasan b. Yesr, Tefsrul-Hasenil-Basr, Haz: Muhammed Abdurrahim, Drul-Hads, Kahire, trs. Bzergn, Mehdi, Kur'nn Nzul Sreci, Terc: Yasin Demirkran - Mel Muhamed Feyzullah, Fecr Y., Ankara, 1998. Belzur, Ebul-Abbs Ahmed b. Yahy b. Cbir, Ensbl-Erf, Thk: R. Zrikli- Shey Zekkr, Drul-Fikr, Beyrut, 1996. -------, Fthul-Bldn, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, 1983. Beyhak, Eb Bekr Ahmed b. Hseyin, Menkbu-fi, Thk: Seyyid Ahmed Sakr, Drut-Trs, Kahire, 1971.

202

Bilim ve ktidar, Derl: Federico Mayor - Augusto Forti, Terc: Mehmet Kk, TBTAK, Ankara, 2004. Bilmen, mer Nasuhi, Byk Tefsir Tarihi ve Tabaktl-Mfessirn, Bilmen Y., stanbul, 1973. Buhr, Eb Abdullah Muhammed b. sml, Sahhul-Buhr, Thk: Muhibbddn Hatb, Drur-Reyyn lit-Trs, Khire, 1986. Cbir, Muhammed bid, Arap Aklnn Oluumu, Terc: brahim Akbaba, z Y., stanbul, 1997. -------, Arap-slm Kltrnn Akl Yaps, Terc: B. Krolu - H. Kacak - E. Demirli, Kitabevi Y., stanbul, 1999. -------, slmda Siyasal Akl, Terc: Vecdi Akyz, Kitabevi, stanbul, 1997. Chz, Eb Osman Amr b. Bahr, el-Beyn vet-Tebyn, Thk: Fevz Atv, Dru Sab, Beyrut, 1968. Casss, Eb Bekr Ahmed b. Ali er-Rz, Ahkmul-Kur'n, Thk: Muhammed es-Sdk Kamhv, Dru hyit-Trsil-Arab, Beyrut, 1985. Cassels Latin-English, English-Latin Dictionary, Twenty-Sixth Edition, Revised by: J.R.V Merchant - Joseph Charles, Cassel and Company Ltd., London, 1952. Cerraholu, smail, At b. Eb Rebh, DA, IV, 35-36, stanbul, 1991.
-------, Kur'n Tefsirinin Douu ve Buna Hz Veren Amiller, AF Basmevi, Ankara,

1968. -------, Tefsir Tarihi, Fecr Y., Ankara, 1996 -------, Yahy b. Sellm ve Tefsirdeki Metodu, AF Basmevi, Ankara, 1970. Cevdet Bey, Tefsir Usl ve Tarihi, Haz: Mustafa zel, Kayhan Y., stanbul, 2002. Cevher, smil b. Hammd, es-Shh, Thk: Ahmed Abdlgafr Atr, Drul-lmi lilMelyn, Beyrut, 1990. Cevizci, Ahmet, Paradigma Felsefe Szl, 4. basm, Paradigma Y., stanbul, 2000. Crcn, Ali b. Muhammed b. Ali, Kitbut-Tarft, Thk: brhim el-Ebyr, DrulKitbil-Arab, Beyrut, 2002. alkan, smail, Siyasal Tefsirin Oluum Sreci, Ankara Okulu Y., Ankara, 2003. elik, brahim, Muktil b. Sleymn ve Tefsirdeki Metodu, Rehber Ajans, Bursa, 2000.

203

etin, Abdurrahman, Kraatlarn Tefsire Etkisi, Marifet Y., stanbul, 2001. Dahhk b. Mzhim, Tefsrud-Dahhk, Cem, dirse ve tahkik: Muhammed kr Ahmed ez- Zveyt, Drus-Selm, Kahire, 1999. Dalkl, Mehmet, Sembolik Anlatmn Siyasal Bir Ara Olarak levsellemesi ve Btn Mezheplerde Gizli Dil, DAAD, c: V, sy: 2, Samsun, 2005. Drim, Eb Sad Osman b. Sad b. Hlid b. Sad, er-Redd alel-Cehmiyye, Thk: Bedr b. Abdullah el-Bedr, Dru bnl-Esr, Kuveyt, 1995. Drim, Eb Muhammed Abdullah b. Abdurrahman b. Fazl, Snend-Drim, Thk: Fevvz Ahmed Zmerl - Halid es-Seb Alem, Drul-Kitbil-Arab, Beyrut, 1987. Daver, Blent, Siyset Bilimine Giri, Siyasal K., Ankara, 1993. Demircan, Adnan, Ali-Muviye Kavgas, Beyan Y., stanbul, 2002. -------, Hriclerin Siys Faaliyetleri, Beyan Y., stanbul, 1996. -------, slm Tarihinin lk Dnemlerinde Arap-Mevl likisi, Beyan Y., stanbul, 1996. Demirci, Muhsin, Kur'nn Mtebihleri zerine, Birleik Y., stanbul, 1996. Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, Red: Hakk Dursun Yldz, a Y., stanbul, trs. Eagleton, Terry, deoloji, Terc: Muttalip zcan, Ayrnt Y., stanbul, 1996. Eb Dvud, Sleyman b. Eas es-Sicistn el-Ezd, Snenu Eb Dvd, Thk: Muhammed Muhyiddn Abdulhamid, Drul-Fikr, Beyrut, trs. Eb Hanfe ed-Dnever, Ahmed b. Davud b. Venend, el-Ahbarut-Tvl, Thk: Abdlmnim mir, Mektebetl-Msenn, Badat, trs. Eb Hanfe, mm- Azam Numn b. Sbit, el-lim vel-Mteallim (mm- Azamn Be Eseri iinde), Haz: Mustafa z, FAV Y., stanbul, 1992. -------, el-Fkhul-Ebsat (mm- Azamn Be Eseri iinde), Haz: Mustafa z, FAV Y., stanbul, 1992. -------, el-Fkhul-Ekber (mm- Azamn Be Eseri iinde), Haz: Mustafa z, FAV Y., stanbul, 1992. Eb Nuaym, Ahmed b. Abdillh el-sfehn, Hilyetul-Evliy ve Tabaktul-Asfiy, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, trs. Eb Zehr, Muhammed, Eb Hanfe, Terc: Osman Keskiolu, DB Y., Ankara, 2002.

204

-------, mm Mlik, Terc: Osman Keskiolu, Hilal Y., Ankara, 1984. Eb Zeyd, Nasr Hmid, el-Aydiylciyyetl-Vasatiyye et-Telfkiyye f Fikri-fi, el-ctihd Dergisi, yl: 3, sy: 9, 57-91, Beyrut, 1990. -------, el-ttichul-Akl fit-Tefsr, et-Tenvr, Beyrut, 1983. Ednev, Ahmed b. Muhammed, Tabaktl-Mfessirn, Thk: Sleyman b. Salh elHazz, Mektebetl-Ulm vel-Hikem, Medne, 1997. Elbn, Muhammed Nsruddn, Sahhul-Cmiis-Sar ve Ziydetuh, el-Mektebetlslmiyye, Beyrut, 1986. Emn, Ahmed, Duhal-slm, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, 2004. -------, Fecrul-slm, Drul-Fikril-lmiyye, Beyrut, 2004. Erten, Mevlt, Mbhemtl-Kur'n ve Frkalar (deolojik Tefsir), EKEVAD, c: III, sy: 1, Erzurum, 2001. Esed, Muhammed, slmda Ynetim Biimi, Terc: Beir Eryarsoy, Yneli Y., stanbul, 2002. Ear, Ebul-Hasen Ali b. smail, el-bne an Uslid-Diyne, Thk: Fevkiye Hseyin Mahmud, Drul-Ensr, Kahire, 1977. -------, Makltl-slmiyyn, Thk: Helmut Ritter, Dru hyit-Trsil-Arab, Beyrut, trs. Fahruddn Rz, Eb Abdullah Muhammed b. mer b. Hseyin, tikdtu FirakilMslimn vel-Mrikn, Thk: Ali Sm en-Ner, Drul-Ktbil-lmiye, Beyrut, 1402. Farsakh, Andrea M., Snn Halifelikle i mmln Mukayesesi, slmda Siys Dnce iinde, Derl: Kazm Gleyz, nsan Y., stanbul, 1995. Fayda, Mustafa, At, DA, IV, 33-34, stanbul, 1991. Fazlurrahman, slm ve Siys Aksiyon: Siyset Dinin Hizmetinde, slmda Siys Dnce iinde, Derl: Kazm Gleyz, nsan Y., stanbul, 1995. -------, Ana Konularyla Kur'n, Terc: Alpaslan Akgen, Fecr Y., Ankara, 1993. -------, slm ve adalk, Terc: A. Akgen-M. H. Krbaolu, Ankara Okulu Y., Ankara, 1996. -------, slm, Terc: Mehmet Da - Mehmet Aydn, Seluk Y., Ankara, 1996.

205

-------, slmi Yenilenme -Makaleler I-, Terc: Adil ifti, Ankara Okulu Y., Ankara, 2000. -------, Tarih Boyunca slmi Metodoloji Sorunu, Terc: Salih Akdemir, Ankara Okulu Y., Ankara, 1995. Ferr, Eb Zekeriyya Yahya b. Ziyad b. Abdullah, Menil-Kur'n, Drul-Ktbillmiyye, Beyrut, 2002. Flal, Ethem Ruhi, amzda tikadi slm Mezhepleri, Seluk Y., Ankara, 1998. -------, badiyenin Douu ve Grleri, AF Y., Ankara, 1983. Frzbd, Muhammed b. Yakb, el-Kmsul-Muht, Beyrut, trs. Forti, Augusto, Eskiada Bilim, Felsefe ve ktidar, Bilim ve ktidar iinde, Derleyenler: Federico Mayor-Augusto Forti, Terc: Mehmet Kk, TBTAK, Yenign Matbaaclk, Ankara, 2004. -------, Modern Bilimin Douu ve Dnce zgrl, Bilim ve ktidar iinde, Derleyenler: Federico Mayor - Augusto Forti, Terc: Mehmet Kk, TBTAK, Yenign Matbaaclk, Ankara, 2004. Gazzl, Eb Hmid Muhammed b. Muhammed, el-Mstesf f lmil-Usl, Thk: Muhammed Abdsselm Abdf, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, 1992. Gazz, Muhammed Sdk b. Ahmed Bornu Ebul-Hris, el-Vecz f zhi KavidilFkhil-Klliyye, Messesetr-Risle, Beyrut, 2002. Goldziher, Ignaz, slm Tefsir Ekolleri, Arapasndan terc: Mustafa slmolu, Denge Y., stanbul, 1997. Gkcan, Fahri, Katde b. Dime ve Tefsiri, Baslmam Doentlik Tezi, Erzurum, 1977. Glck, erafeddin, Beyn b. Semn, DA, VI, 28-29, stanbul, 1992. Gnal, Mustafa, Hz. Ali Dnemi ve Siyset, nsan Y., stanbul, 1998. Grler, Kadir, Kur'nn Rey le Tefsirini Yasaklayan Rivyetlere Eletirel Bir Yaklam, GF Dergisi, c: III, sy: 5, s. 17-46, orum, 2004. Halfe b. Hayyt, Eb mer el-Leys el-Usfur, Trhu Halfe b. Hayyt, Thk: Ekrem Ziy el-Umer, Drul-Kalem, Dmek, 1397. Hall b. Ahmed, Eb Abdirrahmn Hall b. Ahmed el-Ferhd, Kitbul-Ayn, Dr ve Mektebetl-Hill, Beyrut, trs. Hamev, Ykut b. Abdullah, Muceml-Bldn, Drul-Fikr, Beyrut, trs.

206

Hamidullah, Muhammed, slm Tarihine Giri, Terc: Ruhi zcan, Beyan Y., stanbul, 2007. Hanefi, Hasan, Minel-Akde iles-Sevra, Mektebet Medbl, Kahire, 1952. Hassan, Ahmed, slm Hukukunun Douu ve Geliimi, Terc: Ali Hakan avuolu Hseyin Esen, z Y., stanbul, 1999. Hatb Badd, Eb Bekr Ahmed b. Ali b. Sbit, el-Cmi li Ahlkir-Rv ve dbisSmi, Thk: Muhammed et-Tahhn, Mektebetl-Marif, Riyad, 1983. -------, Kitbul-Kifye f lmir-Rivye, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, 1988. -------, Trhu Badd, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, trs. Hatibolu, Mehmed Said, slmda lk Siys Kavmiyetilik: Hilfetin Kureylilii, AF Dergisi, XXIII, 121-213, Ankara, 1978. Havf, Ahmed Muhammed, Edebs-Siyse fil-Asril-Emev, Drul-Kalem, Beyrut, 1965. Hellman, Hal, Byk ekimeler, Terc: Fsun Baytok, TBTAK, stanbul, 2001. Hitti, Philip K., Siys ve Kltrel slm Tarihi, Terc: Salih Tu, FAV Y., stanbul, 1995. Hizmetli, Sabri, slm Tarihilii zerine, DB Y., Ankara, 1991. Hodgson, Marshall G. S., slmn Serveni, Terc: Kurul, Yeni afak (z Yaynclk), stanbul, 1995. Horovitz, Josef, slm Tarihiliin Douu, Terc: Ramazan Altnay - Ramazan zmen, Ankara Okulu Y., Ankara, 2002. Hl, Emn, Kurn Tefsirinde Yeni Bir Metod, Terc: Mevlt Gngr, Kurn Kitapl, stanbul, 1995. bn Abdlberr, Eb mer Cemalddin Yusuf b. Abdullah b. Muhammed el-Kurtub enNemer, Cmiu Beynil-lm ve Fadlihi, Thk: Eb Abdurrahmn Fevvz Ahmed ez-Zmerl, Dru bn Hazm, Beyrut, 2003. bn Abdrabbih, Eb mer Ahmed b. Muhammed, el-kdl-Ferid, Tsh: Ahmed Emn, Ahmed ez-Zeyn, brhim el-Ebyri, Lecnett-Telf vet-Terceme, Kahire, 1956. bn Cema, Muhammed b. brhim b. Sadullh, zhud-Dell, Thk: Vehb Sleymn Gavc el-Elbn, Drus-Selm, Khire, 1990.

207

bn Eb Htim, Eb Muhammed Abdurrahman b. Muhammed b. dris, TefsrulKur'nil-Azm, Thk: Esad Muhammed et-Tayyib, Mektebetu Nizr Mustafa el-Bz, Mekke, 1997. bn Ebul-Hadd, Eb Hamid zzeddin Abdlhamid b. Hibetullah, erhu Nehcil-Bela, Thk: Muhammed Ebul-Fazl brahim, Dru hyit-Trsil-Arab, Beyrut, 1965. bn Ebul-z, Ebul-Hasen Sadrddn Ali b. Ali b. Muhammed Hanef Dmek, erhulAkdetit-Tahviyye, el-Mektebl-slm, Beyrut, 1391/1972. bn Fris, Ebul-Hseyn Ahmed b. Fris b. Zekeriyya, Mucemu Mekysil-Luga, Thk: Abdsselm Muhammed Hrn, Drul-Cl, Beyrut, trs. bn Ferhn, brahim b. Ali, Tebsratl-Hukkm f Uslil-Akziye ve Menhicil-Ahkm, Ner: Cemal Maral, Beyrut, 1995. bn Hacer, Ahmed b. Ali b. Hacer Ebul-Fazl Askaln, Tehzbut-Tehzb, Drul-Fikr, Beyrut, 1984. bn Haldn, Abdurrahmn Eb Zeyd Veliyyddn, Mukaddime, Terc: Sleyman Uluda, Dergh Y., stanbul, 1988. bn Him, Eb Muhammed Cemalddin Abdlmelik, Sret-i bn-i Him, Terc: Hasan Ege, Kahraman Y., stanbul, 1994. bn Kayym el-Cevziyye, Eb Abdullah Muhammed b. Eb Bekr, et-Turukul-Hkmiyye fis-Siyseti-eriyye, Thk: Muhammed Ceml Gz, Matbaatl-Meden, Kahire, trs. -------, lmul-Muvakkn an Rabbil-lemn, Thk: Th Abdurraf Sad, Drul-Cl, Beyrut, 1973. bn Kesr, Ebul-Fid mdddn smail b. mer, el-Bidye ven-Nihye, MektebetlMarif, Beyrut, 1981. -------, Tefsrul-Kur'nil-Azm, Thk: Sm b. Muhammed Selme, Dru Tayyibe linNer vet-Tevz, Riyad, 1999. bn Kuteybe, Abdullah b. Mslim, Tevlu Muhtelifil-Hads, Drul-Fikr, Beyrut, 1995. -------, el-Marif, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, 2003. -------, Kitbu Uynil-Ahbr, Drul-Kitbil-Arab, Beyrut, trs. bn Manzr, Muhammed b. Mkerrem el-frk el-Msr, Lisnl-Arab, Dru Sdr, Beyrut, trs.

208

bn Sad, Eb Abdullah Muhammed b. Sad b. Meni ez-Zhr, et-Tabaktl-Kbr, Dru Sdr, Beyrut, trs. bn Teymiye, Ebul-Abbs Takiyyddn Ahmed b. Abdlhlim, Mecmul-Fetv, Thk: Mustafa Abdlkadir At, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, 2000. -------, Siyset (es-Siyset-eriyye), Terc: Vecdi Akyz, II. basm, Dergah Y., stanbul, 1999. bnl-Cevz, Ebul-Ferec Cemlddn Abdurrahman b. Ali, Menkbul-mm Ahmed b. Hanbel, Drul-fkil-Cedde, Beyrut, 1977. bnl-Ebbr, Eb Abdullah Muhammed b. Abdullah b. Eb Bekr, el-Hullets-Siyera, Thk: Hseyin Mnis, Drul-Marif, Kahire, 1985. bnl-Esr, Ebul-Hasen Ali b. Muhammed b. Muhammed b. Abdlkerim e-eybn, el-Kmil fit-Tarih, Dru Sdr, Beyrut, 1979. bnl-Murtaz, Ahmed b. Yahy b. Murtaz, el-Mnye vel-Emel f erhil-Milel venNihal, Thk: Muhammed Cevd Mekr, Drul-Fikr, Beyrut, 1979. bnl-Vezr, Muhammed b. brahim b. Ali b. el-Murtez, srul-Hakk alel-Halk, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, 1987. bnn-Nedm, el-Fihrist, Ner: eyh brahim Ramazan, Drul-Marife, Beyrut, 1997. nan, Ahmet, ada Egemenlik Teorisi ile Kur'nn Hakimiyet Kavramnn Karlatrlmas, Se-ba Ofset, Ankara, 1999. sferyn, Thir b. Muhammed, et-Tebsr fid-Dn ve Temyzl-Firkatin-Nciye anilFirak, Thk: Kemal Yusuf el-Ht, leml-Ktb, Beyrut, 1983. slm Tarihi Kltr ve Medeniyeti, Edit: P. M. Holt, A. K. S. Lambton, B. Lewis, Terc: Komisyon, Kitabevi Y., stanbul, 1997. zmirli smail Hakk, Hadis Tarihi, Tenkitli Ner: brahim Hatibolu, Drulhadis, stanbul, 2002. Kd yz, Ebul-Fadl yz b. Msa b. yz el-Yahseb es-Sebt, Tertbl-Medrik ve Takrbl-Meslik li Marifeti Almi Mezhebi Mlik, Thk: Ahmed Bekir Mahmd, Dru Mektebeti Fikr, Trablus, 1967. Kapani, Mnci, Politika Bilimine Giri, Bilgi Y., Ankara, 1997. Karsl, brahim Halil, Kurn Tefsiri Asndan lk Arap Lgati Kitbul-Aynn Deerlendirilmesi, Nsha Dergisi, Yl: 4, sy: 14, stanbul, 2004.

209

Ktip elebi, Hac Halife Mustafa b. Abdullah, Kefz-Znn an Esmil-Ktb velFnn, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, 1992. Khan, Qamaruddin, Political Concepts in the Quran, Institute of Islamic Studies, Karachi, 1973. Kl, Sdk, Nesnellikle znellik Arasnda Yorum, AD, c: IX, sy. 1-4, Ankara, 1996. Krca, Celal, Mezheb Tefsir Ekolnn Ortaya k, AD, c: II, sy: V, Ankara, 1987. Klal, A., Taner, Siyset Bilimi (Giri), mge Kitabevi, Ankara, 1992. Kumm, Ebul-Hasen Ali b. brhim b. Him, Tefsrul-Kumm, Messesetl-Alem, Beyrut, 1991. Kurtub, Eb Abdullah Muhammed b. Ahmed el-Ensr, el-Cmi li Ahkmil-Kur'n, Dru hyit-Trsil-Arab, Beyrut, 1985. Kueyr, Eb Ksm Abdlkerim b. Hevzin b. Abdlmelik b. Talha b. Muhammed Nsbr, Kueyr Rislesi, Terc: Sleyman Uluda, Dergh Y., stanbul, 1991. Kutlu, Snmez, Trklerin slmlama Srecinde Mrcie ve Tesirleri, II. bask, TDV Y., Ankara, 2002. el-Ktbs-Sitte ve urhuha, ar Y., stanbul, 1992. Lahmer, Hlid, el-mm Mlik Mfessiran, Drul-Fikr, Beyrut, 1995. Lewis, Bernard, Siyasa, In Quest of An Islamic Humanism iinde, Edit: A. H. Gren, Kahire, 1984. Makriz, Ebul-Abbs Takiyyddn Ahmed b. Ali b. Abdlkadir, el-Meviz vel-tibr bi Zikril-Htati vel-sr, Dru Sdr, Beyrut, trs. Mlik b. Enes, Eb Abdillah el-Asbah el-Himyer, el-Muvatta, Thk: Muhammed Fud Abdlbk, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, trs. -------, Merviyytul-mm Mlik b. Enes fit-Tefsr, Thk: bn Tarhn, Muhammed b. Rzk - Ysn, Hikmet Ber, Messesetr-Risle, Beyrut, 1995. Manzuriddin Ahmed, Kur'nda Anahtar Siys Kavramlar, slmda Siyset Dncesi iinde, Derl: Kazm Gleyz, nsan Y., stanbul, 1995. Mverd, Ebul-Hasen Ali b. Muhammed b. Habb el-Basr el-Badd, el-AhkmusSultniyye vel-Vilytd-Dniyye, Drul-Kitbil-Arab, Beyrut, 1999. Meneke, mer, slm Dnce Tarihinde Devlet Anlay: Mverdi ve Nizmlmlk rnei, DAAD, c: V, sy: 3, Samsun, 2005.

210

Merginn, Burhnuddn Ali b. Eb Bekr, el-Hidye, Thk: M. Muhammed Tmir-H. r Hfz, Drus-Selm, Khire, 2000. Mesd, Ebul-Hasen Ali b. Hseyin b. Ali, Mrcz-Zeheb ve Medinl-Cevher, thk: Carl Paula, Menrtu-erf er-Rad, Kum, 2002. Mescid-i Cmi, Muhammed, Ehl-i Snnet ve ada Siys Dncenin Temelleri, Terc: Malik Eter, nsan Y., stanbul, 2003. Miquel, Andre, slm Medeniyeti, Gerek Hayat Y., stanbul, 2003. Mizz, Ysuf b. ez-Zek Abdurrahmn Ebul-Haccc, Tehzbl-Keml, Thk: Ber Avvd Marf, Messesetr-Risle, Beyrut, 1980. Muhammed, Muhammed Salih, Amr b. Ubeyd ve ruhul-Kelmiyye, Dru Kub, Khire, 1999. Muhyir, Ahmed Salih, Tefsru Sfyn b. Uyeyne, Mektebet sme, Riyd 1983. Muktil b. Sleymn b. Ber el-Belh, Tefsru Muktil b. Sleymn, Thk: Dr. Abdullah Mahmud ehhte, el-Heyetl-Msriyyetl-mme lil-Kitb, Kahire, 1979. Mnis, Hseyin, stihdmu ytil-Kur'nil-Kerm fil-Mcdeltis-Siysiyye, elKitbut-Tizkr bi Mnsebti htifltil-dil-Elf lil-Ezher iinde, Kahire, 1983. Mberred, Ebul-Abbs Muhammed b. Yezd, el-Kmil fil-Lua vel-Edeb ven-Nahv vet-Tasrf, Thk: Muhammed Ahmed ed-Dl, Messesetr-Risle, Beyrut, 1986. Mslim b. el-Haccc, Ebul-Hseyin el-Kueyr en-Nsbr, Sahhu Mslim, Haz: Muhammed Slih Him, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, 1994. Nasr, Seyyid Hseyin, slm ve Modern Bilim, Terc: Hasan Basri Boynukara, slm ve Bilim iinde, Seha Neriyat, stanbul, 1993. Neccd, Eb Bekr Ahmed b. Sleymn b. Hasen el-Badd, er-Redd al Men YekllKur'nu Mahlkun, Thk: Rzallh Muhammed drs, Mektebets-Sahbetilslmiyye, Kuveyt, 1400/1979. Neccar, Fevzi M., slm Politika Felsefesinde Siyset, slmda Siys Dnce iinde, Derl: Kazm Gleyz, nsan Y., stanbul, 1995 Nedv, Ebul-Hasen, slm Dnce Hayat, Terc: Sait imek, Dergah Y., stanbul, 1977. Nehhs, Ahmed b. Muhammed b. sml, Kitbun-Nsih vel-Mensh, Tashih: Muhammed Emn el-Hanc, Matbaats-Sede, Msr, 1323. Ner, Al Sm, Neetl-Fikril-Felsef fil-slm, Drul-Marif, Msr, trs.

211

Netton, Ian Richard, A Popular Dictionary of Islam, Curzon Press, Londra, 1992. Nevbaht, Hasan b. Msa-Kumm, Sad b. Abdullah, i Frkalar, Terc: Hasan Onat vd., Ankara Okulu Y., Ankara, 2004. Nsbr, Nizmddin el-A'rec Hasan b. Muhammed Nizmddin, Garibul-Kur'n ve Regibul-Furkn, Thk: brahim Atve Avd, Mustafa el-Bb el-Haleb, Kahire, 1962. Onat, Hasan, Mezheplerin nan Esaslarnn Sistemlemesinde Kur'nn Rol, I. Kur'n Sempozyumu, Bilgi Vakf Y., Ankara, 1994. -------, Emevler Devri i Hareketleri, TDV Y., Ankara, 1993. z, Mustafa, Cafer es-Sdk, DA, VII, 1-3, stanbul, 1993. zel, Ahmet, Mlik b. Enes, DA, XXVII, 506-513, Ankara, 2003. Pezdev, Ebul-Ysr Muhammed b. Muhammed b. Hseyin, Ehl-i Snnet Akidi, Terc: erafeddin Glck, Kayhan Y., stanbul, 1980. Rb el-sfehn, Ebul-Ksm el-Hseyin b. Muhammed, el-Mfredt f GarbilKur'n, Haz: Muhammed Hall Aytn, Drul-Marife, Beyrut, 2001. Rayys, Ziyauddin, slmda Siyasal Dnce Tarihi, Terc: brahim Sarm, Nehir Y., stanbul, 1995. Rz, Ebul-Fezil Ahmed b. Muhammed, Kitbu Hucecil-Kur'n, Thk: Ahmed mer el-Mahmesn, Drur-Ridil-Arab, Beyrut, 1982. Slih, Subh, Mebhis f Ulmil-Kur'n, Drul-lmi lil-Melyn, Beyrut, 1990. Sandk, Kemal, lk Asrda slm Corafyasnda Hadis, DB Y., Ankara, 1991. Sylemez, Mahfuz, Bedevlikten Hadarlie Kfe, Ankara Okulu Y., Ankara, 2001. Suyt, Cellddn Abdurrahmn b. Eb Bekr, Trhul-Hulef, Thk: Muhammed Muhyiddn Abdulhamd, Matbaats-Sade, Msr, 1952. -------, ed-Drrul-Mensr fit-Tefsr bil-Mesr, Drul-Fikr, Beyrut, 1993. -------, el-tkn f Ulmil-Kur'n, Drul-Hads, Khire, 2004. Sdd el-Kebr, Eb Muhammed smail b. Abdurrahmn, Tefsrus-Sdd el-Kebr, Haz: Muhammed At Ysuf, Drul-Vef, Mansre, 1993. aban, Zekiyyddn, slm Hukuk lminin Esaslar (Usll-Fkh), Terc: brahim Kfi Dnmez, TDV Y., Ankara, 1996.

212

fi, Eb Abdullah Muhammed b. drs, Ahkmul-Kur'n, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, 1991. -------, el-mm, Tahric: Mahmud Matarc, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, 1993. -------, er-Risle, Terc: A. ener-. alkan, TDV Y., Ankara, 1996. tb, Eb shak brahim b. Musa b. Muhammed, el-Muvfakt, Terc: Mehmet Erdoan, z Y., stanbul, 1993. ehristn, Ebul-Feth Muhammed b. Abdlkerim b. Eb Bekr Ahmed, el-Milel venNihal, Thk: Emr Ali Mehn-Ali Hasan Fr, Drul-Marife, Beyrut, 1998. erf el-Murtaz, Ebul-Ksm Ali b. Thir Eb Ahmed el-Hseyin, Emlis-Seyyid elMurtaz, Tsh: Eb Firs Bedrddn Nasn, Matbaats-Sade, Khire, 1325/1907. irbn, emsddn el-Hatb Muhammed b. Ahmed el-Khir, Munil-Muhtc, Mustafa el-Bb el-Haleb, Khire, 1377/1958. Taber, Eb Cafer Muhammed b. Cerr, Cmiul-Beyn an Tevli yil-Kur'n, Drul-Fikr, Beyrut, 1998. -------, Trhul-mem vel-Mlk, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, 1987. Tabers, Eb Ali el-Fadl b. el-Hasen, Mecmeul-Beyn f Tefsril-Kur'n, Drul-Fikr, Beyrut, 1994. Tanc, Muhammed Tavit, Gazzlye Gre Kurann Tefsiri, Diyanet Dergisi, Ankara, 1962. Tehnev, Muhammed Ali b. Muhammed, Kefu Istlhtil-Fnn, Drul-Ktbillmiyye, Beyrut, 1998. Tekeli, Sevim (ve dierleri), Bilim Tarihi, Doruk Y., Ankara, 1997. Testas, Guy-Testas, Jean, Ortaa Hristiyan Dnyasnda Dinsel iddet: Engizisyon, Terc: Ali Erba, nsan Y., stanbul, 2003. Tillich, Paul, Politik Dncenin ki Kkeni, Terc: Aliye nar, DAAD, c: IV, sy: 2, Samsun, 2004. Tirmiz, Eb s Muhammed b. s b. Sre es-Slem, Snent-Tirmiz, CemiyyetlMeknezil-slm, Vaduz, 2000. Topalolu, Bekir, Kelm lmi, Damla Y., stanbul, 1996. Tulac, Pars, Okyanus Trke Szlk, Pars Y., stanbul, 1974.

213

Trke Szlk, Haz: smail Parlatr ve dierleri, TDK Y., Ankara, 1998. Trke Szlk, TDK, Cumhuriyet Basmevi, stanbul, 1945. Umer, Ekrem Ziya, Hadis Tarihi, Terc: smail Kaya, Esra Y., Konya, 1990. Watt, W. Montgomery, Erken Dnem mmet Doktrinine Dair Mlhazalar, Terc: Halil brahim Bulut, DAAD, c: V, sy: 1, Samsun, 2005. -------, slm Dncesinin Teekkl Devri, Terc: Ethem Ruhi Flal, Birleik Y., stanbul, 1998. -------, slm Nedir? Terc: Elif Rza, Birleik Y., stanbul, 1993. Yahy b. Sellm, Tefsru Yahy b. Sellm, Thk: Hind eleb, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, 2004. Yaman, Ahmet, slm Hukukunun Oluum Srelerinde Siyset Hukuk likisi, Yediveren Y., Konya, 2004. Yavuz, Yusuf evki, Ehl-i Snnet, DA, X, 525-530, stanbul, 1994. -------, Halkul-Kur'n, DA, XV, 371-375, stanbul, 1997. Yazc, Tahsin, Deylem, DA, IX, 263-265, stanbul, 1994. Yldrm, Suat, Peygamberimizin Kur'n Tefsiri, Kayhan Y., stanbul, 1998. Yldz, Hakk Dursun, Abbsler, DA, I, 31-48, stanbul, 1988. -------, Ebul-Abbs es-Seffh, DA, X, 283-284, stanbul, 1994. Yiit, smail, Emevler, DA, XI, 87-104, stanbul, 1995. Zebd, Muhammed Murtaz el-Hseyn, Tcul-Ars min Cevhiril-Kms, Thk: brhm et-Terz, Dru hyit-Trsil-Arab, Beyrut, 1976. Zeheb, Eb Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Osman, Tezkiratul-Huffz, Dru hyit-Trsil-Arab, Beyrut, 1956. -------, Mznul-tidl f Nakdir-Ricl, Tah: Al Muhammed el-Becv, Drul-Marife, Beyrut, 1963. -------, Siyeru Almin-Nbel, Thk: uayb el-Arnavd, Messesetr-Risle, Beyrut, 1985. Zeheb, Muhammed Hseyin, et-Tefsr vel-Mfessirn, Thk: Ahmed ez-Zab, irketu Dril-Erkam, Beyrut, trs.

214

Zemaher, Ebul-Ksm Crullah Mahmd b. mer b. Muhammed, el-Kef, DrulKtbil-lmiyye, Beyrut, 2003. Zerkn, Muhammed Abdlazm, Menhill-rfn f Ulmil-Kur'n, Dru hyilKtbil-Arabiyye, Kahire, 1980. Zeydan, Corci, slm Medeniyeti Tarihi, Terc: Zeki Megamiz, stanbul, 1972. Zeyla, Cemlddn Eb Muhammed Abdullah b. Ysuf, Nasbur-Rye, Thk: Ahmed emsddn, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, 1996.

215

ZGEM 1977de Erzurumda dodum. lkokulu 1986da, stanbul mam Hatip Lisesini 1994te, Uluda niversitesi lahiyat Fakltesini 1999da bitirdim. Ayn niversiteye bal Sosyal Bilimler Enstitsnde Tefsir Anabilim Dalnda yksek lisansa baladm. 17.01.2001 tarihinde Diynet leri Bakanlnda grev aldm. 2002 ylnda Kur'nda mmet Kavram isimli yksek lisans tezimi bitirdim. Ayn yl yine Uluda niversitesi Sosyal Bilimler Enstitsnde doktoraya baladm. u an, Hicr II. Asrda Siyset Tefsir likisi adl doktora tezini bitirme aamasna geldim. Arapa ve ngilizce biliyorum. Evli ve iki ocuk babasym.

Nihat UZUN

216