Oik 671

ISBN 975 19 4065-0 (basl nsha)
Bu alma Devlet Planlama Tekilatnn grlerini yanstmaz. Sorumluluu yazarna aittir. Yayn ve referans olarak kullanlmas Devlet Planlama Tekilatnn iznini gerektirmez; nternet adresi belirtilerek yayn ve referans olarak kullanlabilir. Bu e-kitap, http://ekutup.dpt.gov.tr/ adresindedir.
Bu yayn 1000 adet baslmtr. Elektronik olarak, 1 adet pdf dosyas retilmitir
NSZ Dokuzuncu Kalknma Plan (2007-2013), Trkiye Byk Millet Meclisince 28 Haziran 2006 tarihinde kabul edilmitir. Plan, kresellemenin her alanda etkili olduu, bireyler, kurumlar ve uluslar iin frsat ve risklerin artt bir dnemde Trkiye'nin kalknma abalarn btncl bir ereveye kavuturan temel bir strateji dokmandr. Toplumun tamamn ilgilendiren kalknma planlar, gerek hazrlk gerekse uygulama aamasnda, ilgili tm kesimlerin katksn ve sahiplenmesini gerektirmektedir. Kalknma planlamas alannda lkemizin katlmc ve demokratik bir planlama deneyimi bulunmaktadr. zel htisas Komisyonlar, bu deneyim iinde kurumsallam bir katlmclk mekanizmas olarak n plana kmaktadr. Kamu, zel kesim, niversite ve sivil toplum kurulular temsilcilerinin katlm ile oluturulan zel htisas Komisyonlar, 2007-2013 dnemini kapsayan Dokuzuncu Plan hazrlklarnda da son derece nemli bir ilev grmtr. Bu balamda, 5 Temmuz 2005 tarihinde 2005/18 sayl Babakanlk Genelgesiyle balatlan almalar erevesinde geni bir konu yelpazesini kapsayacak biimde toplam 57 zel htisas Komisyonu oluturulmu, alt komisyonlarla birlikte bu say 66'ya ulamtr. Bu komisyonlarda toplam 2252 katlmc grev yapmtr. Komisyonlarn oluturulmasnda ise lkemizin kalknma gndemini yakndan ilgilendiren temel konular belirleyici olmutur. zel htisas Komisyonlarnda yaplan tartmalar ve retilen fikirler, planlarn hazrlanmasna k tutmakta ve plan metnine yanstlmaktadr. Ayrca, bu kapsamda ortaya kan raporlar birer referans dokman olarak, eitli alt lekli planlama, politika gelitirme ve aratrma ihtiyalarna da cevap vermektedir. Bu anlamda, zel htisas Komisyonu raporlar sadece plana katkda bulunmamakta, mstakil olarak da baslan ve eitli kesimlerin istifadesine sunulan birer kaynak nitelii tamaktadr. Sahip olduklar birikimi katlmc bir ortamda toplumun genel yarar iin zveriyle paylaan Komisyon yelerinin, lkemizin kalknma srecine nemli katklar verdikleri inancyla, emei geen herkese Tekilatm adna kranlarm sunar, zel htisas Komisyonu raporlarnn ve raporlarn -nda hazrlanan Dokuzuncu Plann lkemiz iin hayrl olmasn temenni ederim.
Dokuzuncu Kalknma Plan
Toprak ve Su Kaynaklarnn Kullanm ve Ynetimi zel htisas Komisyonu Raporu
TOPRAK VE SU KAYNAKLARININ KULLANIMI VE YNETM ZEL HTSAS KOMSYONU
BAKAN Halil brahim YILMAZ Tarm ve Kyileri Bakanl
KOORDNATRLER Nevin KANADIRIK Devlet Plnlama Tekilat Mstearl Murat YAZAN Devlet Plnlama Tekilat Mstearl
RAPORTRLER Faruk Cenap ERDOAN Devlet Su leri Genel Mdrl Baki Remzi SUMEZ Tarm ve Kyileri Bakanl
MODERATR Ekrem KARADEMR Devlet Plnlama Tekilat Mstearl
http://ekutup.dpt.gov.tr/imalatsa/tastopra/ik671.pdf
TOPRAK VE SU KAYNAKLARININ KULLANIMI VE YNETM ZEL HTSAS KOMSYONU
YELER Recep AKDENZ Prof.Dr. Doan ALTINBLEK Hasan BALABAN Emin Argun BARAN Dr. Ouz BAKAN Erol BIKICI Gonca KARACA BLGEN Nesrin BOSTANCI Bahadr BOZ Sevtap ALAR Nihal AMLIBEL Hasan DURSUN Tarkan EREN Ersin EROLU Ali GRKMEN Mahir GRBZ Dr. Murat HATPOLU Dr. Adem LBEY M. Yaar KARADAYI Rstem KIRI Dr. Ayegl KBAROLU Sulbiye KURT Dr. Hesna ZCAN Dr. Erol SANER Prof.Dr. Ferit Kemal SNMEZ Yksel AHN nci TEKEL Dr. Haluk STN Dursun YILDIZ Glru YILDIZ Dr. Nazm YILMAZ Dr. Arslan YDM evre ve Orman Bakanl ODT naat Mhendislii Blm Tarm ve Kyileri Bakanl Ziraat Mhendisleri Odas Toprak ve Su Kaynaklar Ankara Aratrma Enstits Salk Bakanl GAP Blge Kalknma daresi Bakanl Devlet Su leri Genel Mdrl Devlet Su leri Genel Mdrl ller Bankas Genel Mdrl Devlet Su leri Genel Mdrl Tarm ve Kyileri Bakanl Trkiye statistik Kurumu Milli Savunma Bakanl Devlet Su leri Genel Mdrl TEMA Vakf Devlet Su leri Genel Mdrl Toprak ve Su Kaynaklar Ankara Aratrma Enstits Devlet Su leri Genel Mdrl Orman Genel Mdrl ODT Uluslararas likiler Blm Devlet Su leri Genel Mdrl Toprak ve Su Kaynaklar Ankara Aratrma Enstits Avrupa Birlii Genel Sekreterlii Ankara niversitesi Ziraat Fakltesi Tarm Reformu Genel Mdrl Toprak ve Su Kaynaklar Ankara Aratrma Enstits Toprak ve Su Kaynaklar Ankara Aratrma Enstits naat Mhendisleri Odas Devlet Su leri Genel Mdrl Tarm ve Kyileri Bakanl Gazi niversitesi ktisat Blm
NDEKLER
1. GR
............................................................................................................................................... 1
2. DURUM ANALZ...................................................................................................................................... 4 2.1. Dnyada ve Trkiyede Genel Durum.................................................................................................. 4 2.1.1. Dnyada Toprak Kaynaklarnda Genel Durum ......................................................................... 4 2.1.2. Dnyada Su Kaynaklarnda Genel Durum ................................................................................ 5 2.1.3. Trkiyede Toprak Kaynaklarnda Genel Durum...................................................................... 7 2.1.4. Trkiyede Su Kaynaklarnda Genel Durum........................................................................... 15 2.1.5. Toprak ve Su Kaynaklarna likin Kresel Eilimler ve lkemize Yansmalar ................... 26 2.2. Dnyadan ve lkemizden nemli Uygulama rnekleri .................................................................... 32 2.3. Trkiyede Gemie Dnk Deerlendirme ve karlan Dersler ...................................................... 42 2.4. AB ile Mukayeseli Olarak Trkiye in Temel Gstergeler ............................................................... 50 2.5. Uluslararas Ykmllkler ve Taahhtler......................................................................................... 51 2.6. lgili Taraflar ve Rolleri (Kamu, zel, Sivil Toplum Kurulular vb) ................................................ 61 2.7. Toprak ve Su Kaynaklarna Ynelik Gl ve Zayf Ynler Analizi ................................................. 67 3. ABYE KATILIM SRECNN ETKLER ......................................................................................... 69 3.1. lgili Alanda Genel Hatlaryla AB Mktesebat.................................................................................. 69 3.2. AB Mktesebatna Uyumun Mevcut Dzeyi...................................................................................... 73 3.3. Tam Olarak Uyum Salanmas Halinde Beklenen Etkiler.................................................................. 78 3.4. Dier lkelerin Talep Ettii ve Ald Derogasyonlar ....................................................................... 83 3.5.Ayrntl Etki Deerlendirmesi Yaplmas nerilen Mktesebat......................................................... 85 4. GELECEE DNK STRATEJ .......................................................................................................... 87 4.1. 2013 Vizyonu...................................................................................................................................... 87 4.2. Vizyona Dnk Temel Ama ve Politikalar ....................................................................................... 87 4.3. Temel Ama ve Politikalara Dnk ncelikler ve Tedbirler.............................................................. 87 5. UYGULAMA STRATEJLER............................................................................................................... 92 5.1. Mevzuat Dzenlemeleri ...................................................................................................................... 92 5.2. Kurumsal Dzenlemeler ..................................................................................................................... 94 5.2.1. Kurumsal Yaplanma nerileri ............................................................................................... 94 5.2.2. Mevcut Kurumlarn Yapmas Gereken Dzenlemeler ............................................................ 95 5.3. Mal Kaynaklar ................................................................................................................................... 97 5.4. nsan Kaynaklar ................................................................................................................................. 99 6. SONU VE DEERLENDRME ......................................................................................................... 101 6.1. Temel Ama ve Politikalar ile ncelik ve Tedbirlerin Gelime Eksenleri Baznda Tasnifi............. 101 6.2. Dokuzuncu Kalknma Pln Asndan Temel Yaklamlar.............................................................. 103
TABLO LSTES
Tablo 1: Tablo 2: Tablo 3: Tablo 4: Tablo 5: Tablo 6: Tablo 7: Tablo 8: Tablo 9: Tablo 10: Tablo 11: Tablo 12: Tablo 13: Tablo 14: Tablo 15: Tablo 16: Tablo 17: Tablo 18: Tablo 19: Tablo 20: Tablo 21: Tablo 22: Tablo 23: Tablo 24: Tablo 25: Tablo 27: Tablo 28: Tablo 29: Tablo 30: Tablo 31: Tablo 32: Tablo 33: Tablo 34: Tablo 35: Tablo 36: Dnya, AB 15 ve Trkiye Arazi Varl 2002........................................................................ 107 Toprak Bozulmasnn Ktalara Gre Dalm........................................................................... 107 Su Kaynaklarnn Yeryznde Dalm.................................................................................... 107 Dnya Ortalamasna Gre Kii Bana Den Kullanlabilir Su Miktar .......................................... 108 1995 ve 2025te Dnyada Kii Bana Kullanlabilir Su Potansiyeli ....................................... 108 Temiz ve Tatl Su Kaynaklarnn Sektrel Kullanm................................................................ 108 Tarm Alanlarnda Sulama Miktar............................................................................................ 108 Salkl Suya Erien Nfusun Toplam Nfusa Oran ................................................................ 109 Kii Bana Gnlk Ortalama Kentsel Su Tketimi .................................................................. 109 eitli Kurumlara Gre lke Arazi Varl............................................................................... 109 Trkiyede Arazi Yetenek Snflarnn zellikleri ve Dalm................................................. 110 Trkiye Topraklarnn Eim zellikleri .................................................................................... 110 Trkiye Topraklarnn Derinlik zellikleri................................................................................ 110 Trkiye Topraklarnn Organik Madde Durumu ....................................................................... 111 Trkiye Topraklarndaki Sorunlu Alanlarn Dalm ............................................................... 111 Trkiye Topraklarnn Erozyon zellikleri ............................................................................... 111 Trkiye Genelinde imdiki Arazi Kullanma ekillerinin Kabiliyet Snflarna Dalm ........ 112 Trkiyede Arazilerin Kullanm ekilleri .................................................................................. 113 Tarm Arazilerinin nem Snflamas ....................................................................................... 113 Tarm D Amal Arazi Kullanm Toprak Ett Envanteri....................................................... 114 Trkiye Nfusu ve Yerleim Amal Kullanlan Arazi Miktar ...................................................... 115 Tarmsal letme Byklne Gre letme Says ve letmelerin Tasarrufunda Bulunan Arazi............................................................................................................................ 115 Arazinin Tasarruf ekline Gre Dalm................................................................................. 116 Parallna Gre letmelerin Toplam indeki Paylar........................................................... 116 Tarm Reformu Genel Mdrl Arazi Toplulatrma almalar......................................... 117 Trkiye'nin Toplam Orman Varl ........................................................................................... 118 4070 Sayl Kanuna Gre Yaplan Kesin Sat Sonularnn Yllara Gre Toplam Dalm... 118 Trkiye Genelinde Tanmaz Edinen Yabanc Uyruklu Gerek Kiilere Ait statistiksel Rapor ...................................................................................................................... 119 Trkiyenin Su Varl............................................................................................................... 122 Trkiyede Sektrlere Gre Su Kullanm ................................................................................. 122 Trkiyede Teknik ve Ekonomik Olarak Sulanabilir Alan ........................................................ 122 letmeye Alan DS Sulamalar............................................................................................... 122 letme Bykl ve Sulama Sistemlerine Gre Sulanan Alan............................................... 123 Sulama Oranlarnn Dklnn Nedenleri........................................................................... 124 Planlama Drenaj Ettleri............................................................................................................ 125
Tablo 26 : Trkiyede Erozyon Alannn Dalm ..................................................................................... 118
ii
Tablo 37: Tablo 38: Tablo 39: Tablo 40: Tablo 41: Tablo 42: Tablo 43: Tablo 44: Tablo 45: Tablo 46: Tablo 47: Tablo 49: Tablo 50: Tablo 51: Tablo 52: Tablo 53: Tablo 54: Tablo 55: Tablo 56: Tablo 57: Tablo 58: Tablo 59: Tablo 60: Tablo 61: Tablo 62: Tablo 63:
GAP Blgesi Toprak ve Su Kaynaklar ..................................................................................... 126 1989 GAP Master Plannn Sulama ile lgili Hedefleri ve Gerekleme Durumu ................... 127 2002 GAP Blge Kalknma Plannda Toprak ve Su Kaynaklarna likin Hedefler ................ 128 2003 Yl Belediye me ve Kullanma Suyu le Atksu Temel Gstergeleri ............................. 129 Belediyelerin me Suyu ve Kanalizasyon Altyaps................................................................. 130 Dnya ve Trkiye Hidroelektrik Potansiyeli ............................................................................. 130 Trkiyede HES Projelerinin Durumu ....................................................................................... 130 Baz lkelerin Teknik Hidrolik Kapasiteyi Deerlendirme Oranlar ........................................ 131 Trkiye Su Havzalar ve Nitelikleri........................................................................................... 131 Trkiyenin Snr Oluturan ve Snr Aan Akarsular .............................................................. 132 Trkiyenin Uzun Dnem Elektrik Arz Projeksiyonu ............................................................... 132 Trkiye Su Kaynaklarnn Gelitirilmesine Ynelik 2030 Yl Hedefleri ................................. 133 Trkiye-AB Karlatrmal Gstergeler.................................................................................... 133 GEF Toprak Bozulmas Odak Alan SPG Projeleri.................................................................. 134 2000-2006 Yllar Arasnda Orta ve Dou Avrupa lkeleri ile Baltk Cumhuriyetlerine Salanmas ngrlen Mali Yardmlar ..................................................................................... 135 Programlara Gre ncelik Baznda SAPARD Kapsamnda Aday lkelere Salanacak Topluluk Katks ........................................................................................................................ 136 SD Kapsam ............................................................................................................................ 137 AB Su ereve Direktifi Uygulama Takvimi............................................................................ 137 AB Aday lkelerin Su Konusunda Kabul Ettirmi Olduklar Gei Dnemi nlemleri ......... 138 Liste-I Yrrlkten Kaldrlmas Gerektii Dnlen Kanunlar ............................................. 139 Liste- II Yeniden Dzenlenerek Gncelletirilmesi Dnlen Kanunlar.............................. 140 Toprak ve Su Kaynaklarnn Gelitirilmesi ile lgili Hizmetlerin Tamamlanabilmesi in 2030 Ylna Kadar Yaplacak DS Hizmetlerin Maliyetleri ............................................... 143 Toprak ve Su Kaynaklarnn Gelitirilmesi ile lgili Hizmetlerin Tamamlanabilmesi in 2030 Ylna Kadar Yaplacak Mlga KHGM Hizmetlerin Maliyetleri .............................. 143 Toprak ve Su Kaynaklarnn Gelitirilmesi ile lgili Hizmetlerin Tamamlanabilmesi in 2030 Ylna Kadar Yaplacak OB Hizmetlerin Maliyetleri.............................................. 144 DS Portfynde Yer Alan Sulama Projelerin Yllara Gre denek htiyalar ..................... 144 n Ulusal Kalknma Pln (2004-2006) Su Kaynaklar Finansman Hedefi .............................. 144
iii
KISALTMALAR
AB ABD AEK AKK AR-GE BM BYKP CORINE ATAK OB MO da DB DE DM DPT DS DT EAGGF EEC EEF EE EIONET EPDK ERDF ESF ETKB EUREPGAP Euro stat FAO GAP GAP BK GATS GEF GLASOD GSMH GTS GWh GWP GZFT ha HES HD ILA ILO ISRIC KHGM KOP KWh : Avrupa Birlii : Amerika Birleik Devletleri : Birlemi Milletler Avrupa Ekonomik Komisyonu : Arazi Kullanma Kabiliyet Snflamas : Aratrma - Gelitirme : Birlemi Milletler : Be Yllk Kalknma Pln : evre Bilgileri Koordinasyonu Projesi : evre Amal Tarmsal Alanlarn Korunmas Program : evre ve Orman Bakanl : evre Mhendisleri Odas : Dekar : Dnya Bankas : Devlet statistik Enstits : Devlet Meteoroloji leri Genel Mdrl : Devlet Plnlama Tekilat Mstearl : Devlet Su leri Genel Mdrl : Dnya Ticaret rgt : Avrupa Tarmsal Garanti ve Yn verme Fonu : Avrupa Konseyi Direktifi : Elektrik Enerjisi Fonu : Elektrik leri Ett daresi : Avrupa evre Ajans ve Avrupa Bilgi ve Gzlem A : Enerji Piyasas Dzenleme Kurumu : Avrupa Krsal Kalknma Fonu : Avrupa Yapsal Fonu : Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl : yi Tarm Uygulamalar Standard : Avrupa Birlii statistik Ofisi : Birlemi Milletler Gda ve Tarm Tekilat : Gneydou Anadolu Projesi : GAP Blge Kalknma daresi Bakanl : Hizmet Ticareti Genel Anlamas : Kresel evre Fonu : Kresel Toprak Degredasyonu Deerlendirmeleri Projesi : Gayri Safi Milli Hasla : Genel Tarm Saym : Gigawatt saat : Kresel Su Ortakl : Gl Ynler-Zayf Ynler-Frsatlar-Tehditler Analizi : Hektar : Hidroelektrik Santrali : letme Hakk Devri : Uluslararas Hukuk Dernei : Uluslararas alma rgt : Uluslararas Toprak Referans ve Enformasyon Merkezi : Ky Hizmetleri Genel Mdrl : Konya Ovas Projesi : Kilowatt Saat
iv
MB MTA MW NATO NRCS OECD OTP KKB K SAT SAPARD SB SD SI SGP STATIP STK $ TKB TKGM TL TOBB TMMOB TBTAK TGEM TK TRGM UEP UNEP UNDP UN-ILC UN-WWDR WEHAB WSSD WWC YAS Y YD YTL YS
: Maliye Bakanl : Maden Tetkik Arama Genel Mdrl : Megawatt : Kuzey Atlantik Pakt : ABD Doal Kaynaklar Koruma Servisi : Ekonomik birlii ve Kalknma Tekilat : Ortak Tarm Politikas : zel evre Koruma Kurumu Bakanl : zel htisas Komisyonu : Sulu Tarm Arazi Snflamas :Tarmsal ve Krsal Kalknma iin zel Eylem Program : Salk Bakanl : Su ereve Direktifi : Storie Indeksi : Kk Destek Programlar : Sorunlu Tarm Alanlarnn Belirlenmesi ve yiletirilmesi Projesi : Sivil Toplum Kuruluu : ABD Dolar : Tarm ve Kyileri Bakanl : Tapu ve Kadastro Genel Mdrl : Trk Liras : Trkiye Odalar ve Borsalar Birlii : Trk Mhendis ve Mimar Odalar Birlii : Trkiye Bilimsel Teknik Aratrma Kurumu : Tarmsal retim Gelitirme Genel Mdrl : Trkiye statistik Kurumu : Tarm Reformu Genel Mdrl : Ulusal evre Eylem Pln : Birlemi Milletler evre Program : Birlemi Milletler Kalknma Program : Birlemi Milletler Uluslaras Hukuk Komisyonu : Birlemi Milletler Dnya Su Kalknma Raporu : Su-Enerji-Salk-Tarm-Biyolojik eitlilik Giriimi : Srdrlebilir Kalknma in Dnya Zirvesi : Dnya Su Konseyi : Yeraltsuyu : Yap-let : Yap-let-Devret : Yeni Trk Liras : Yerst suyu
1. GR Ekonomik kalknma ve toplumsal gelime srecinde, doal kaynaklar potansiyeli ve bu potansiyelin korunarak kullanm, nemli ve belirleyicidir. lkelerin retim, tketim ve blm ilikisi iindeki ekonomik gelimesi, dier etkenler yannda doal kaynaklarnn zenginliine ve bu kaynaklarn etkin biimde kullanlmasna da bal olduu iin dnyada g paylam; yeni oluumlar ve gelimelere bal olarak gemitekinden farkl yntemlerle yaanmaktadr. Doal kaynaklara dayal glerini stratejik arlk merkezleri olarak koruyabilen, gelitirebilen ve kullanabilen lkeler, uzun vadede kalc baar salayabileceklerdir. Bu nedenle doal kaynaklarn korunmas, ayn zamanda, ulusal gvenlik stratejisinin de ayrlmaz bir paras haline gelmitir. Salkl evrede yaamak, ncelikli bir insan hakkdr. Kresel snma nedeniyle yaanan iklim deiiklikleri, giderek kalc hale gelen kuraklk ve beraberinde sularn azalmas ve kirlenmesi, topraklarn azalmas ve bozulmas, ormanlarn, meralarn yok olmas ve niteliinin deimesi, btn bunlara dayal olarak llemenin hzlanmas, byk lde sanayilemi lkelerden kaynaklanan sera etkisi, alk ve yoksulluun kitlesel boyutlara ulamas bu temel insan hakknn yaanmasna nemli engellerdir. Krda ya da kentte evre duyarll olmayan, doal kayna korumayan kalknma-gelime abalar da bu nedenlerle baarl olamamaktadr. Zengin olmayan topra erozyonla tkenen, ama d kullanmla hzla yok olan, kirlenen ve bozulan, meralar azalan ve ormanlarnn nitelii bozulan, yetersiz olan yeralt ve yerst su kaynaklar tkenen ve plnlamalara uygun kullanlmayan lkemizde de; ncelikle doal kaynaklar korumaya nem verilmesi, kalknma-gelime programlarnn baarsn artracaktr. Bu erevede; doal kaynaklara ilikin tm politikalarn belirlenmesinde ve bunlarn uygulanmasnda, ekonomik, sosyal, kltrel ve siyasal boyutlar ile krsal ve kentsel kalknma-gelime programlar birlikte gz nne alnmaldr. Dolaysyla, kalknma-doal kaynak dengesini kuran, kalknmann yararlarnn gelecek kuaklara aktarlmasn ngren ve srdrlebilir yaam ilkesini her anlamda n koul sayan lkelerin, uygulanabilir bir evre ve Doal Kaynaklarn Korunmas ve Ynetimi Programna sahip olmas gerekmektedir. Canl, retilemeyen, oaltlamayan ve yaamn vazgeilmez unsurlar olan toprak ve su kaynaklar; bu evrensel boyutlar dnda ulusal kaynaklar olarak, egemenliin
temeli ve kamu mallardr. Gemiten gelecee aktarlan birer ulusal miras ve ekonomik deere sahip olan bu kaynaklar ierisinde ok nemli baka servetleri de tamaktadr. Ekolojik sistem btnnn ayrlmaz paralar olan toprak ve suyun ilikisi; karmak, duyarl, ak ve etkileimli bir sistem olduundan; sistemin bir ksm, daha ok ynetime bal olarak deitiinde, sistemin dier ksmlarnda da deiimler-bozulmalar, erozyon, kuraklk, sel, heyelan ve gibi doal ya da insan kaynakl afetler ve lm eklinde ortaya kabilmektedir. Toprak ve su kaynaklarnn ynetimi, disiplinler aras karmak bir ierie sahiptir. Doru bir toprak ve su kaynaklar politikas; salkl kentleme, turizm ve sanayi ile hizmetler sektrn etkileyerek, salkl bir tarmsal yapnn temelini oluturmaktadr. Sanayi sektrne girdi reten ve baz rnler itibaryla dsatmda nemli bir paya sahip olan tarm sektrnn, zellikle 1980li yllardan gnmze dein uygulanan makro ekonomik politikalara bantl olarak ekonomideki nemi grece azalsa da, stratejik nemi varln korumaktadr. lkemizde de tarm sektr; hl krsal alanda yaayan % 33lk nfusun balca geim kayna olup, toplam istihdamn % 45ini, GSMHnn % 11ini salamaktadr. Uygun olmayan politikalar sonucunda tarmsal yapda, kentlemede, ekonomik yapda srekli zorluklar yaanmas ise, kalknma ve refah engelleyen yapsal sorunlar olarak karmza kmaktadr. Ekolojik sistem btnnde nemli bir ilev gren toprak, tarmsal retimin temelidir. En nemli bitki besin deposu, hidrolojik evrimde tampon ilevi, baz gazlarn biyokimyasal dnmnde ortam, kirlilik yaratan maddeler iin bir filtre, gemii aydnlatan bir ariv olan Toprak; ayn zamanda, sanayi ve konut yerleimi iin bir mekan, orman ve meralarn tutunduu yer, baz sanayilerin hammaddesidir. Topran bu farkl ilevleri arasnda retim faktr olma zelliinin ne kmas, dier ilevlerinin nemini ortadan kaldrmamaktadr. lkemiz toprak ve su kaynaklarnn korunmas, gelitirilmesi, bilim ve tekniin gerekleri dorultusunda kullanlmasyla ilgili almalarda ortaya kan sorunlarn nemini ve nceliini koruduu bilinmektedir. lleme tehdidi altndaki topraklarmz; doal ve doal olmayan eitli oluumlardan etkilenmekte olup, oraklama, kirlenme, skma vb. ekillerde niteliinin deimesi sonucu bozulabildii gibi; erozyon, tarm d amal kullanm, hammadde olarak kullanlma ve benzeri ekillerde ktlesel olarak da yok
olmaktadr. verimli tarm arazilerimiz plnsz kentleme, sanayileme ve turizm yatrmlar ile her yl elden kmaktadr. O halde, Trkiyenin toprak kaynaklarn korumay ve gelitirmeyi, plnl toprak kullanmn ngren bir Ulusal Toprak Politikasna ihtiyac vardr. Byle bir sre ile korunan toprak, ncelikle onu verimli klacak ve verimliliini srdrecek bir tarmsal arazi kullanm stratejisine gre kullanlmaldr. me ve kullanma, sanayi ve enerji amal kullanm dnda, tarmsal verim artndaki en nemli girdi sudur. lkemizde kullanlabilir su potansiyelinin nemli bir blm tarmsal amal olarak tketilmekte, su zengini olmayan lkemizde; su kaynaklarmz, yanl ve bilinsiz kullanmlarla kirlenmekte ve hzla azalmaktadr. O halde, Trkiyenin su kaynaklarn korumay ve gelitirmeyi, su kullanmn ekonomik klmay ngren bir Ulusal Su Politikasna ihtiyac vardr. Toprak ve su kaynaklarnn kullanm, korunmas ve ynetiminin iinde yer ald tarm ise; btn bu karmak ilikilerle besin, dolaysyla yaam gvenliini salama, sanayiin hammadde girdisini retme, ticaretin nemli dinamiini oluturma, alan nfusun nemli bir blmne istihdam yaratma ve dsatma nemli katklar gerekletirme zelliklerinden tr, tm lkelerde en yaamsal sektrlerden birisidir. Kalknma Plnlarnda ve konuyla ilgili dier almalarda; ulusal dzeyde topraklarn ve suyun korunmas, plnl kullanlmas ve gelitirilmesine ilikin hukuksal ve kurumsal dzenlemelerin gereklilii vurgulanm, bu konuda gerekli kaynak plnlamalarna da yer verilmitir. Bu nerilere karn, gerekli tm zmlerin retildiini sylemek gtr. Bu erevede; toprak ve su kaynaklar konusunda kst olan lkeler arasnda yer alan Trkiyede, mevcut durum analizi yaplmas, gelecek ngrs olan somut strateji ve politikalarn belirlenmesi, her kesimin katlmna ak ekilde kamu tarafndan cidd nlemlerin alnmas, yetersiz ve karmak olan hukuksal ve kurumsal yapnn dzeltilmesi, uygulama aralarnn ortaya konulmas, gerekli insan gc plnlamasnn yaplmas ile mal kaynaklarn zamannda ve yeterli bir ekilde karlanmas gerekmektedir. 9. Kalknma Pln Toprak ve Su Kaynaklarnn Kullanm ve Ynetimi zel htisas Komisyonu Raporu, yukarda aklananlara dair bir abann rndr.
2. DURUM ANALZ 2.1. Dnyada ve Trkiyede Genel Durum 2.1.1. Dnyada Toprak Kaynaklarnda Genel Durum Dnyann toplam alan 510 milyon km2 olup, dnya yzeyinin 149 milyon km2si kara (% 29,2), 361 milyon km2si su (% 70,8) ile kapldr. Dnyadaki karalarn % 10,7si ilenebilir tarm arazisi, % 1i srekli rn arazisi, % 88,3 dier arazilerden olumaktadr (Tablo 1). Toplam ilenebilir tarm arazisi 3,2 milyar ha olup, bunun 1,4 milyar hasnda ilemeli tarm yaplmaktadr. Tarm arazilerinin % 92si Gneydou Asyada, % 21i Afrikada, % 15i ise Gney Amerikada kullanlmaktadr. Gelimi lkeler, tarm arazilerinin % 77sine sahiptirler 1. Son yllarda kii bana den tarm arazisi gelimi lkelerde % 14,3, gelimekte olan lkelerde % 40 orannda azalmtr. FAOya gre, kii bana den tarm arazisi 0,23 ha olup, 2050 ylnda bu miktar 0,15 haya kadar decektir. Dnya nfusunun hzl art, beraberinde arazi bozulmas sorununu getirmektedir. Ar otlatma, ormanszlama, yanl tarmsal faaliyetler ve yanl arazi kullanm sonucu dnya arazilerinin % 26sna karlk gelen l.2 milyar ha alan bozulma sorunuyla kar karyadr. ISRIC, GLASOD erevesinde yeryz karasal alanlarnn % 15inin insan aktiviteleri sonucu eitli dzeylerde tahrip olduunu saptamtr (Tablo 2). Bozulan bu alanlarn, % 55,7sinde su erozyonu, % 27,6snda rzgar erozyonu, %12,5inde kimyasal deimeler (besin kayb, tuzlanma, kirlenme, asitlenme) ve % 4,2sinde fiziksel deimeler (su baskn, skma, kme) sorunu yaanmtr. Dnya genelinde yerinden tanan toprak miktar 0,5-2,0 ton/ha/yl, kaybolan toprak miktar ise 24 milyar ton olarak tahmin edilmektedir 2. Dnya genelinde orman saylan alanlarn yaklak % 80i kamu, % 20si zel mlkiyet altndadr. Kamu mlkiyetinde olan alanlarn oran Avrupada % 47, Kuzey Amerikada % 72,1, Rusya ve Bamsz Devletler Topluluunda % 100 ve teki Kuzey lkelerinde ise % 69,5 dzeyindedir. 3 1980-1995 yllar arasnda orman varl, gelimi lkelerde 20 milyon ha art gsterirken, gelimekte olan lkelerde 200 milyon ha azalm, dnyadaki toplam orman varl 180 milyon ha azalmtr. 4 Her yl, yaklak 12 milyon ha orman alannn, ounluu tarmsal amalarla kullanlacak arazilere dntrlmek ve daha az da yeniden aalandrlmak zere yok edildii ayn dnem iinde, orman saylan alanlar iindeki pay Avrupada % 4,1, Kuzey Amerikada % 2,6,
Avustralya, Yeni Zelanda ve Japonyada % 1 artarken, Asyadaki gelimekte olan lkelerin pay % 6,4, Afrikann % 10,5 ve Gney Amerikann % 9,7 orannda azalmtr. Dnya genelinde, toplam kara alannn % 30u, 5,2 milyar ha kuru tarm alanlarnn % 70i lleme ve arazi bozulmasndan etkilenmekte ve her yl 60.000 km2 alan llemektedir. 5 lleme tehlikesi ile kar karya olan kurak alana sahip 110 lke bulunmakta olup, Afrikada kurak alanlarn % 73'n kapsayan 1 milyon hann zerinde arazi, orta derecede veya cidd bir lleme tehlikesi ile kar karyadr. Asyada 1,4 milyon ha ayn ekilde etkilenmektedir. Ciddi bir ekilde veya orta derecede llemi kurak alanlarn en fazla bulunduu kta, % 74 ile Kuzey Amerikadr. Dnya genelinde insan mdahalesi sonucu lleen alan miktar ise 48,3 milyon km2 olup, bu deer 900 milyon insan etkilemektedir. UNEP, llemenin genel malyetinin yaklak olarak 42 milyar dolar/yl olduunu belirtmektedir. 6 ABde 1990-2000 yllar arasnda tarm d amal kullanma alan verimli tarm arazisi miktar 800 000 hadr. Bu alan, Lksemburgun yzlmnn 3 katna edeerdir. Nitelikli tarm arazilerinin, zaten kentlemi arazinin fiyatna kyasla ucuz kalan fiyat bu kentsel genilemeyi etkileyen nemli faktrlerden biridir. 7 2.1.2. Dnyada Su Kaynaklarnda Genel Durum Dnyadaki toplam su miktar yaklak 1,4 milyar km3 olup, bu suyun 1,3 milyar km3 (% 97,5) tuzlu su, 0,035 milyar km3 (% 2,5) ise tatl su kaynaklarndan olumaktadr. 8 Yeryzndeki tatl sularn % 97si yeralt sularndan olumaktadr. Su kaynaklarnn yeryzne dalmna baktmzda; nfus asndan en youn ktalar Asya, Avrupa ve Afrika, su kayna olarak Asya, Gney ve Kuzey Amerika n plna kmaktadr (Tablo 3). Yzeysel tatl suyun % 20si Asyadaki Baykal Glnde, dier bir % 20si ise Huron, Michigan ve Superiordaki byk gllerde depolanmtr. Nehirler toplam tatl su rezervlerinin sadece % 0,6sn olutururlar. Gllerde, akarsularda, barajlarda ve gletlerde bulunan kullanlabilir ve iilebilir zellikte tatl sularn % 0,3 orannda olmas, tatl su kaynaklarnn % 90nn ise kutuplarda ve yeraltnda hapsedilmi olarak bulunmas, kolaylkla yararlanabilecek elverili tatl su miktarnn ok az olduunu gstermektedir. Dnyadaki toplam suyun yaklak 500 000 km3 her yl denizlerde ve toprak yzeyinde meydana gelen buharlamalarla atmosfere geri dnmekte ve hidrolojik evrim ierisinde ya olarak tekrar yeryzne dmektedir. Yeryzne den ya ylda 110 000 km olup, bunun 42 700 km yzeysel aka geerek nehirlerle denizlere ve
kapal havzalardaki gllere ulamaktadr. Bu miktarn ylda 9 000 km teknik ve ekonomik olarak kullanlabilir durumdadr. 9 Dnyada su ktlnn nedenleri; a) yenilenebilir kaynak miktarnn ktl, b) suyun kullanm eklindeki yanllar, c) yksek nfus artnn kii bana den kaynaklar azaltmas, olarak balk altnda toplanabilir. XX. yzyl boyunca dnya nfusu, XIX.yzyl sonuna gre kat artarken, su kaynaklarnn kullanm alt kat artmtr. 10 1940 ylnda dnyadaki toplam su tketimi ylda yaklak 1 000 km3 iken, bu miktar 1960 ylnda ikiye katlanm, 1990 ylnda 4 130 km3e ulamtr. Dnyada kii bana den kullanlabilir su ortalamas ylda 7 600 m3tr (Tablo 4). Nfus younluunun artmas ve su kaynaklarnn dnya genelinde dengeli dalmamas nedeniyle, yaklak 80 lkede nfusun % 40nda su arz mevcut talebi karlayamamaktadr. Yaanabilecek iklim deiikleri dnda dnyadaki yenilenebilir su kaynaklar miktar sabittir. Yenilenebilir su potansiyelinden daha fazla suyun tketilmesi durumunda yer alt su rezervleri tketilmeye balamakta ve kullanlabilir su kaynaklar azalmaktadr. Gnmzde in, ABD, Hindistan, Suudi Arabistan ve Libyada bu sorun yaanmaktadr. 11 Su varlna gre lkeler snflandrldnda; ylda kii bana den ortalama kullanlabilir su miktar 1 000 m3ten az olan lkeler su fakiri, 2 000 m3den az olan lkeler su azl, 8 000-10 000 m3ten fazla olan lkeler ise su zengini olarak kabul edilmektedir. FAOya gre, 1995 ylnda su ktl ve su stresi yaayan nfusun dnya nfusuna oran sras ile % 29 ve % 12 iken, 2025 ylnda bu oranlar % 34 ve % 15e ykselecektir (Tablo 5). 12 Dnyadaki toplam su tketiminin, eitli kaynaklara gre deise de, yaklak % 70i tarm sektrnde sulama, % 22si sanayi ve % 8i ime ve kullanma suyu amal olarak kullanlmaktadr (Tablo 6). Avrupada sektrler itibariyle su kullanm % 33 sulama, % 51 sanayi, % 16 ime ve kullanma amaldr. 13 Dnyadaki tarm alanlarnn % 16s sulanmakta, % 84nde ise yaa bal (kuru) tarm yaplmaktadr. 1995 ylnda 262 milyon ha, 2002 ylnda 276 milyon ha olan sulanan tarm alanlarnn, 2010 ylnda 290 milyon haa, 2025 ylnda ise 330 milyon haa ulamas beklenmektedir (Tablo 7). Dnyada sulanan alanlarn yaklak % 10unu oluturan 25 milyon ha alan tuzlanma sorunu yznden rn veremez duruma gelmitir. Tuz birikimi her yl
tahminen 1-1,5 milyon halk bir alana daha yaylmaktadr. Bu miktar, her yl sulamaya alan yeni tarm alanlarnn yars kadardr. 14 Dnyada kii bana su tketimi ylda ortalama 800 m3 civarndadr. Dnya nfusunun yaklak % 20sine karlk gelen 1,4 milyar insan yeterli imesuyundan yoksun olup, 2,3 milyar kii salkl suya hasrettir. Baz tahminler, 2025 ylndan itibaren 3 milyardan fazla insann su ktl ile yz yze geleceini gstermektedir. 15 2050 ylnda su sknts eken lkelerin says 54e, bu artlarda yaamak zorunda kalan insanlarn says 3,76 milyara ykselecektir. Bu durum 2050 de 9,4 milyar olmas beklenen dnya nfusunun % 40nn su sknts ekecei anlamna gelecektir. 16 Salkl suya erien nfusun toplam nfusa orannn dnya ortalamas % 82 olup, Trkiyede bu oran % 93tr (Tablo 8). Kii bana gnlk ortalama kentsel su tketim standard; Trkiyede 111 litre olup, dnya ortalamas 150 litredir (Tablo 9). Su kirlilii dnya apnda nemli bir sorun olup, halen su ile ilikili hastalklardan lenlerin says ise ylda 7 milyon kiidir. Son yllarda uluslararas ilikilerin nemli bir konusu durumuna gelen snr aan sular ve snr oluturan sular balamnda genel duruma baktmzda; dnyada, iki veya daha fazla lkenin siyasi snrlarn geen 261 adet snr aan su havzas bulunmaktadr. Bu havzalar yeryzndeki karalarn % 45ini, dnya nfusunun yaklak % 40n ve dnyadaki tm nehir aknn % 60n oluturmaktadr. Dnyada toplam 145 lkenin snr aan nehir havzalarnda topra bulunmaktadr. Snr oluturan sularla birlikte bu say 200 amaktadr. 17 Snr aan ya da snr oluturan su havzalarnda yer alan lkeler arasndaki ekonomik kalknma, altyap kapasitesi veya politik ynelim konularndaki farkllklar, su kaynaklarnn gelitirilmesi ve ynetimi konularnn daha da karmak hale gelmesine neden olmakta ve bu sulardan yararlanma ilgili lkeler arasnda cidd sorunlara yol aabilmekte ve konu uluslararas alana tanmaktadr. 2.1.3. Trkiyede Toprak Kaynaklarnda Genel Durum Trkiyenin gerek alan 814 578 km2, izdm alan ise 780 580 km2dir. zdm alan ile gerek alann arasndaki farkllk dalk bir lke olmasndan kaynaklanmaktadr. lkemizin toplam alannn % 98,3 kara, % 1,3 su yzeyinden olumaktadr. lke arazi varlna dair ilgili kurumlarca, eitli zamanlarda, muhtelif amalarla elde edilen verilerde farkllklar vardr (Tablo 10). Ayrca tapu ve kadastro almalarnn
bitirilememesi sonucu lke topraklarnn mlkiyet durumu ve arazilerin vasflar tam olarak bilinememektedir. Sahip olduumuz en byk doal varlk olan topraklarmzn korunmas, dengeli kullanlmas ve gelitirilmesini amalayan giriimler; topran sahip olduu deerlerin, gelien bilim ve teknolojinin imknlarn da kullanarak detayl bir ekilde tanmlanmas, zelliklerinin ok iyi belirlenmesi, haritalanmas ve veri taban oluturularak buna dayal plnlamalarn yaplmas ile mmkndr. Oysa, Trkiyedeki sorunlar toprak varlnn tespiti aamasnda balamaktadr. Toprak ve arazi potansiyeli tespit almalarnn doruluk derecesi, toprak ettlerinin tipi ile yeterlilik ve doruluk derecesine bal iken, mevcut envanter salkszdr ve gncelliini yitirmitir. Baz yre ve havzalarn bir blmnde yaplan ve yaygn olmayan detayl toprak haritalarnn dnda, lke genelinde toplu deerlendirme yapabilmesi iin sadece mlga TOPRAKSU tarafndan 1966-71 yllarnda yaplan ve 1982-84 yllar arasnda gncelletirilen yoklama dzeyinde toprak ettleri mevcuttur. 18 Topraksu Genel Mdrl ve devamnda KHGM tarafndan yrtlen bu almalar, halen lke topraklar ve arazilerinin kullanm sorunlar hakknda bavurulacak yegne kaynak niteliini tamakta olup, bu verilerin dnyada geerli olan son sistemlere gre yenilenmesi gerekmektedir. Toprak Varl ve zellikleri Trkiye, toprak kaynaklar asndan yeterince zengin deildir. 1982-84 yllarnda gncellenen yoklama dzeyindeki toprak ettlerinin yorumlarna gre belirlenen arazi yetenek snflarnn zellikleri ve dalmn gsteren veriler incelendiinde; korunmas gereken arazilerin lkemizin yaklak drtte birini oluturduu, her trl tarma elverili arazilerin ise sadece % 6,5 orannda kald grlmektedir (Tablo 11). Dnyann da oluum kua zerinde bulunan Trkiyede; lke yzeyi genellikle ok dik ve sarp meyilli (% 47,5) olup, dz-dze yakn arazi ok azdr (% 12,4). Toprak derinlii genelde ok s-s (% 67,7) olup, derin topraklardan oluan arazi azdr (% 14,3). Topraklarn % 86s organik maddece fakir, % 31,5inde tallk, % 3,6snda drenaj ve % 1,7sinde oraklk sorunu mevcuttur. lke topraklarnn % 63,2sinde ileri derecede su erozyonu sorunu mevcut olup, yalnzca % 6,6snda su erozyon sorunu yoktur. Rzgar erozyonundan etkilenen alan % 0,65 tir (Tablo 12, 13, 14, 15, 16).
Arazi Varlnn Kullanlma ekilleri Mlga KHGM 2005 yl verilerine gre; Trkiyede 78 milyon ha toplam arazinin % 27,3nde kuru tarm, % 5,6snda sulu tarm, % 3,1inde ba-bahe ve zel rn tarm yaplmakta, % 27,6s ayr-mera ve % 29,8i orman-funda olarak kullanlmaktadr (Tablo 17). Tarm arazisi miktarnn yaklak 28,0 milyon ha olmasna karlk ekilebilir arazi miktarnn 26,6 milyon ha olmas ve ekilemeyen 5,0 milyon ha arazinin ayr-mera, orman-funda ve yerleim alan gibi deiik ekillerde kullanlmas, tarmda kullanlan arazi miktarnn gerekte 21,8 milyon ha olduunu gstermektedir. lke genelinde eitli kullanmlar arasnda uyumsuzluk gsteren toplam arazi miktar 25,3 milyon ha olup, tarm arazisi olarak gsterilen araziler arasnda grlen 6,3 milyon halk fark, toprak ilemeye elverisiz arazilerin ilemeli tarma almasndan kaynaklanmaktadr. DE, 2001 yl Genel Tarm Saym Ky Genel Bilgi Anketi sonularna gre; toplam 66,8 milyon ha arazi iinde, tarma elverili olduu halde kullanlmayan arazi, 1991de 1980e gre % 56,75 orannda, 2001de 1991e gre % 12,18 orannda azalmtr. Nadas alanndaki azalma ise, 1991de 1980e gre % 26,96 orannda iken, 2001de 1991e gre % 1,59 oranndadr (Tablo 18). 2004 yl istatistiklerine gre lkemizdeki toplam 26,6 milyon ha tarm alanlarnn, 18,1 milyon ha ekilen, 4,9 milyon ha nadasa ayrlan, 805 000 has sebze yetitirilen, 2,7 milyon ha ise meyve, zetin aalar, aylk ve baclk iin ayrlan alanlardan olumaktadr. 19 Arazi Snflandrma almalar ve Tarm Alanlarnn Ama D Kullanm lkemizde yaygn olarak kullanlan arazi snflama sistemleri; ABD Tarm Bakanlnca gelitirilen ve arazi kullanm plnlamas ve erozyon kontrol almalarnda kullanlan Arazi Kullanma Kabiliyet (AKK) Snflamas, sulama yatrmlarnn plnlanmasnda kullanlan Sulu Tarm Arazi (SAT) Snflamas ve arazi toplulatrma almalarnda kullanlan Storie Indeksi (SI) sistemleridir. Tarmsal retime ynelik olarak kullanlan dier bir snflama sistemi ise Arazi Uygunluk Snflamasdr. Baz lkelerde ABD kabiliyet snflama sisteminde deiiklikler yaplarak lkenin ihtiyalar ve doal koullarna uygun yeni sistemler gelitirilmi ve kabiliyet snflar belirlenmiken, lkemizde bu konularda yeterli alma yaplamamtr. Tarm Arazilerinin nem Snflamas, son dnemde tarm arazilerini korumaya ynelik bir snflandrma sistemi olarak TKBce lkemizde de uygulamaya konulmutur. 20 Arlkl olarak 1982-84 verilerini yorumlayan bu sisteme gre, her trl tarma elverili
olan ve tarm dnda kullanlmamas gereken mutlak tarm arazisi miktar, toplam tarm arazisinin % 39unu oluturmaktadr (Tablo 19). 5403 sayl Toprak Koruma ve Arazi Kullanm Kanunu ile bu arazilerin belli istisnalar dnda ama d kullanlmasn nlemeye ynelik yaptrmlar getirilmitir. 21 Ancak, kanunun Geici 1. Maddesi ile, 11.10.2004 tarihinden nce gerekli izinler alnmadan tarm d amal kullanma alm arazilerin istenilen amala kullanmna belirli artlarla izin verilmesi 22 dzenlemesinin iptali amacyla Anayasa Mahkemesine dava almtr. Her lkede, toprak kullanmndaki en nemli alan olan tarmsal alanlarn, deien ve gelien ekonomik koullara gre farkl amalara tahsislerinin, hep tarm aleyhine gelime gsteriyormu gibi alglanmas yanltr. lkenin toprak miktarnn sabit olmas ve her kullanmn lke kalknmasna katkda bulunmas nedeniyle, tarm alanlarnn azalmas doal karlanmaktadr. Asl sorun, toprak ve arazi kullanmnn doru ya da yanl olmas noktasnda ortaya kmaktadr. lkemizde tarm alan olup da, tarm d amal kullanlan arazi miktar, salkl veriler olmamasna karn, mlga KHGM verilerine gre, 2004 yl sonu itibaryla 1,7 milyon hadr. Tarm d kullanlan I. ve II. snf sulu tarm arazisi miktar ise 50 000 hadr (Tablo 20). DPT tahminlerine gre, yksek verimli tarm alanlarnn 1 257 000 has son on ylda tarm d amalara tahsis edilmitir. 23 TKB verilerine gre ise tarm d amal kullanlan arazi, 2004 itibaryla 2,8 milyon hadr. Yaklak 1,8 milyon ha ilve yerleim ve sanayi arazisinin 400 000 has izinli veya izinsiz nemli tarm arazilerinden, 1,2 milyon has dier tarm arazilerinden, 200 000 has ise dier kullanmlardan (mera, orman, terk vb) yerleim ve sanayi iin almtr (Tablo 21). Yerleim ve sanayi iin ayrlan bu arazilerin yaklak 500 000 has plnlanm olmasna karn henz kullanlmamaktadr. TKBye gre, lkenin gelime seyri ve ihtiyalar deerlendirildiinde; nfusun 100 milyon olmas ve bunun yaklak % 90nn kentlerde yaamas halinde, ihtiya duyulacak ilve tarm arazisi miktar 1 milyon has gemeyecektir. Ancak, byk rant getirisi olan speklatif arazi planlamalarn nleyecek ekilde, ekonomik, ekolojik ve toplumsal ihtiyalar gzetilerek dengeli bir ekilde planlama yaplarak bu alanda salksz yaplama ve kayplar nlenebilir. lkemizde konuyu dzenleyen Tarm Alanlarnn Tarm D Gaye le Kullanlmasna Dair Ynetmelik ve sonraki adyla Tarm Arazilerinin Korunmas ve Kullanlmas Hakknda Ynetmelikte birka kez yaplan deiiklikle ama d kullanma
10
ynelik getirilen yeni istisnalar ve verilen dier izinler yannda, kaak yaplamalarn younluu, nitelikli tarm topraklarnn konut ve sanayi amal yok edilmesini hzlandrmaktadr. Bu konuda verilen yarg kararlarnn uygulanmamas, yeni ama d kullanmlarn da nn aabilmektedir. 24 Bu tr deiiklikleri nleme asndan nemli olan Tarm Arazilerinin Korunmas ve Amacna Uygun Kullanlmasna likin Tzk hazrlklar TKBce srdrlmektedir. letmelerin Yapsal Sorunlar ve Arazi Toplulatrma almalar Trkiyede toprak mlkiyet yaps; mlk sahiplii, arazi bykl ve parsel adedi ynnden sorunludur. Krsal alandaki tapu-kadastro almalar henz tamamlanamamtr. Btn bu aksaklklar, salkl bir toprak-insan ilikisinin kurulmasn engellemektedir. lkemizde 100 dadan az topraa sahip yoksul ve kk kyllere ait iletme says, lkedeki toplam iletme saysnn % 85i, bunlarn sahip olduu arazi toplam arazinin % 42sidir. 100-500 da arasnda topraa sahip orta ve zengin kyller toplam iletme saysnn % 14ne, toplam arazinin % 46sna sahiptir. 500 dekardan byk iletmelerin saysal oran % 1 iken, bu iletmeler toplam tarm arazisinin % 12sine sahiptirler (Tablo 22). 1000 dadan fazla topraa sahip 12 637 iletmenin 25 184 130 da arazi ile toplam arazinin % 12sine sahip olmasna karn, 107 000 iletmenin hi topra bulunmamas; 50 dadan az topra bulunan 2 659 738 iletmenin 52 889 612 da arazi ile toplam arazinin % 67sine sahip olmas, toprak mlkiyetinde yaanan derin uurumu gstermektedir (Tablo 23). 1991-2001 Genel Tarm Saymlarnda lek, parallk ve arazinin tasarruf biimine ilikin veriler topluca deerlendirildiinde, tarmsal iletmelerin kk paral arazileri devre d brakp, leini bytmek amacyla kiraclk-ortaklk vb ilikilere ynelme eiliminde olduu grlmektedir. 1991de kiraclk-ortaklk vb ekilde tarmsal faaliyette bulunan iletmelerin iledikleri arazi, toplam arazinin % 11,5i iken, bu oran 2001de % 26ya kmtr. Bu iletmelerden kendi arazisi olup, toprak kiralayanlarn iledikleri arazi ise % 9,7den % 22,4e ulamtr. Bu da kiraclk ilikisinin mevcut lei bytme eiliminde olduunu gstermektedir. Kendi arazisi olup, toprak kiralayanlarn 200-499 da, arazisi olmayp toprak kiralayanlarn ise 100-199 da leinde younlat grlmektedir. Bu da ilk grubun retimde avantaj salama, ikinci grubun yeter gelir salayacak lek araynda olduunu gstermektedir. Sahip olunan araziler ok paral ve ok ortakldr. (Tablo 24). lke genelinde tarmsal iletme says 1991e gre % 24lk azalma ile 3 966 000den 3 021 000e
11
dmtr. Ayn iletmelerin kullandklar toplam arazi ise % 21 azalarak, 23,4 milyon hadan 18,4 milyon haya inmitir. letme saysnda oransal dn arazi miktarndaki oransal dten fazla olmas ortalama iletme leini 5,9 hadan 6,1 haya karmtr. Para saysndaki azalma ise % 43e ulaarak ortalama para byklnn 1,08 hadan 1,49 haya kmasn salamtr. Ayn sonular, lek ve parallk birlikte dikkate alndnda farkl deerlendirmelere yol amaktadr. Alt ve daha fazla paral iletmeler hem say hem kullandklar arazi hem de para says olarak yaklak % 50 dzeyinde azalma gsterirken, 1-5 parallarda kk lekte alanlarda azalma, byk lekte alanlarda artma olduu grlmektedir. zellikle 100 dann zerinde lekte alan bu grup iletmeler paylarn nemli lde artrmtr. Bu iletmelerin pay 1991de % 5,2 iken 2001de % 9,5e kullandklar arazi ise % 19dan % 31,3e ykselmitir. Bu sonular topluca deerlendirildiinde ok paral ve kk tarm alanlarnn tarm dna itildii, az paral iletmelerde ise kk lekte alanlarn tasfiye yolunda olduu grlmektedir. 25 letmelerin kk ve ok paral olmas ise; teknoloji kullanmn gletirmekte, emek verimliliini drmekte, yeterli sermaye birikimini engellemektedir. Kk, paral ve dank tarmsal parsellerden kaynaklanan sorunlarn giderilmesi ve tarmsal yapnn iyiletirilmesi konusunda zellikle sulanan alanlarda gndeme gelen arazi toplulatrmas ve tarla ii gelitirme hizmetleri konusunda yeterli hizmetin verildii gzlenmektedir. Mlga KHGM tarafndan, 2005 yl bana kadar, toplam 1 037 468 hada tarla ii gelitirme hizmeti, 137 692 ifti ailesinin 365 807 adet parselinde 377 035 ha arazi toplulatrma almas yaplmtr. Arazi toplulatrmas uygulamas sonucunda; oransal olarak 1/1,9, yzde olarak % 48 orannda arazi toplulatrlmas yaplm ve parsel says 191 405e indirilmitir. Tarm Reformu Genel Mdrl (TRGM) tarafndan, 2005 yl bana kadar, toplam 215 adet kyde 137 158 ha arazide arazi toplulatrmas yaplmtr. (Tablo 25). TRGM tarafndan bugne kadar; anlurfa, Ankara, Konya, Karaman, Eskiehir, Edirne, Aydn, Aksaray, Kayseri ve Yozgat illerinde, toplam 130 kyde 59 759 ha hazine arazisi 9 223 az toprakl ve topraksz ifti ailesine datlmtr. Aydn, Edirne, Idr, Karaman, Mersin, Konya, anlurfa, Tekirda, Eskiehir illerindeki 47 kyde toplam 44 764 ha arazide datm almalar srdrlmektedir. 2004-2005 yl kiralama dneminde 8 602 topraksz ve az toprakl ifti ailesine toplam 53 882 ha arazi, 4 964 679 YTL
12
bedel karlnda kiraya verilerek hazineye gelir kaydedilmitir. 2005 tarihli bir TKB Genelgesi ile, AB uyum almalarnda engel oluturaca gerekesiyle topraksz ve az toprakl iftilere arazi datm uygulamas durdurulmutur. TRGM tarafndan ayrca; Aydn, Edirne, Konya ve anlurfa llerinde 577 446 ha alann arazi kullanm plnlamas tamamlanmtr. Halihazrda Aksaray, Aydn, Ankara, Edirne, Idr, Konya, Kayseri, anlurfa ve Samsun illerinde toplam 410 549 ha alanda Arazi Kullanm Plnlamas almalarna devam edilmektedir. Erozyonla Mcadele almalar Toprak erozyonunun iddeti ve yaygnlnn bilinmesinin zel nem tad lkemizde, mevcut veriler Topraksu Genel Mdrlnn 1978 ylnda toplad verilerdir. eitli kullanmlardaki arazilerde belirlenen erozyon miktarlar ve yzde deerleri, srasyla, ilenen tarm alanlarnda 16 milyon ha ve % 59, mera alanlarnda 12,8 milyon ha ve % 64, ormanlk alanlarda 12,6 milyon ha ve % 54tr. Trkiyede toprak erozyonu yaanan 57 milyon han 16 milyon ha tarm arazisidir (Tablo 26). Erozyonla mcadele almalar orman arazilerinde OBce srdrlmekte olup, tarm arazilerinde ise mlga KHGM tarafndan hizmet verilmitir. Anlan Genel Mdrln kaldrlmasndan sonra tarm arazilerinde bu almalar yrtecek balca bir sorumlu kurulu bulunmamaktadr. Trkiyede orman alanna ynelik 1963-1970 ve 1995-2003 yllar arasnda srdrlen kapsaml iki orman envanterinden elde edilen sonulara gre, iki envanter dnemi arasnda orman alannn 20,2 milyon hadan 20,7 milyon haa kt grlmektedir (Tablo 27). Trkiye Ulusal Ormanclk Program (2004-2023) kapsamnda ise, orman varlmzn yaplan son envanter almalar sonucunda 21,2 milyon haa ulat belirtilmektedir. Trkiye ormanlarnda aalandrma ve toprak koruma tedbirleri alnarak toprak erozyonunun nlenmesi gereken orman alan 9,1 milyon hadr. Bu alann 4,76 milyon ha ok bozuk koru, 4,32 milyon ha ok bozuk baltalktr. Arazi snflamas sonularna gre orman art allk olup, orman amenajman plnlar envanterine alnmam olan alan 2,76 milyon hadr. Otlak alan ve yama arazideki tarm alanlarndan orman alanna aktarlmas ngrlen plak arazi 2,25 milyon hadr. Toplam 5 milyon ha olan bu alanda aalandrma ve toprak koruma tedbirleri alnarak erozyonun nlenmesi gerekmektedir. 26
13
Meralarda ar otlatma, erken otlatma ve amenajman tedbirlerinin yeterince alnmamas nedeniyle bitki rts tahrip olmakta ve yok olmaktadr. Erozyonla mcadele konusunda KHGMce toprak koruma almas yaplan alan 392 752 hadr. OB tarafndan 1,8 milyon ha aalandrma, 470 000 ha erozyon kontrol ve 660 000 ha yapay genletirme olmak zere yaklak 2,9 milyon ha sahada aalandrma nitelikli alma yaplmtr. lgili kurulularn alma hznn 30 000 ha/yl olduu dikkate alndnda, nlem alnmas gereken 30 milyon ha arazideki sorunun zmnn 1 000 yl srecei hesaplanmaktadr. 27 Tapu ve Kadastro almalar lkemizin toplam yzlm 780 000 km2 alndnda, bu alann mevcut mevzuata gre, zel mlkiyete konu olabilecek blmnn 420 000 km2 olduu tahmin edilmektedir. TKGM, bugne kadar kendi imknlaryla, lke kadastrosunun % 70ini tamamlam 28, ormanlarn da ancak % 25inin tapuya tescilini salayabilmitir. Dzenli yerleim merkezi olan il ve ilelerde byk lde almalar tamamlanmken, bugne kadar 47 854 kyn 36 766snda kadastro almalar tamamlanabilmitir. Biten bu kadastro almalarnn % 10'u saysal, % 90' grafik ortamdadr. Ancak bu almalarn % 60nn da yenilenmesi gerekmektedir. Artan ve eitlenen tarmsal faaliyetler, ile ve il merkezleri ile kylerdeki deiim bu verilere tam yansmad iin Trkiyenin sahip olduu kadastrolanacak ve kadastrosu gncellenecek alan miktar, TKGM verilerine gre 535 000 km2dir. 2005 ylnda lke kadastrosunun 3 yl iinde bitirilmesine dair alnan karar erevesinde, kadastro hizmetleri zel irketlere ihale edilmeye balanmtr. Hazine Arazileri lkemizde Anayasann 44. maddesi gerei topraksz ve az toprakl iftilerin topraklandrlmas almalar srecinde gndeme gelen hazine arazilerinin, 4070 sayl Hazineye Ait Tarm Arazilerinin Sat Hakknda Kanuna gre sat yaplan miktar, 187 841 417 m2dir (Tablo 28). 15 Mart 2003 tarihli Resm Gazetede yaymlanarak 1 Mart 2004 tarihinde yrrle giren Ottowa Szlemesi, on yl iinde, deli bulunan btn antipersonel kara maynlarnn imha edilmesini gerekli klmaktadr. Bu yndeki almalar Maliye Bakanl Milli Emlak Genel Mdrl tarafndan 2005 ylnda balatlmtr.
14
Yabanclara Arazi Sat Yabanclara arazi sat konusunda; nsan Haklar Evrensel Beyannamesi, yabancy lkesinde barndran devlete hak snrlandrma olanan aka tanmtr. Bu snrlamann nedeni, devleti korumak, onun devamlln salamaktr. 1982 Anayasasnn 16 nc maddesi: Temel hak ve hrriyetler, yabanclar iin, milletleraras hukuka uygun olarak kanunla snrlanabilir..., 35 inci maddesi: Mlkiyet hakknn kullanlmas toplum yararna aykr olamaz demektedir. Cumhuriyet dneminde 442 sayl Ky Kanunu ve 2644 sayl Tapu Kanunu dnda, yabanc gerek kiilerin lkemizde tanmaz mal edinme haklarn kstlayan dier kanunlar; 28 Mays 1927 tarihli ve 1062 sayl Hudutlar dahilinde Tebaamzn Emlakine Vaziyet Eden Devletlerin Trkiyedeki Tebaalar Emlakine kar Mukabele Bilmisil Tedbiri ttihaz Hakknda Kanun, 3 Mart 1340 tarihli ve 431 sayl Hilafetin ilgasna ve Hanedan Osmaniyenin Trkiye Cumhuriyeti Memalki Haricine karlmasna Dair Kanun, 11/2/1964 tarihli ve 403 sayl Trk Vatandal Kanunu ve 18/12/1981 tarihli ve 2585 sayl Askeri Yasak Blgeler ve Gvenlik Blgeleri Kanunudur. 29 TKGM verilerine gre, 15.04.2005 tarihi itibaryla, lkemizde 272 511 493 m2 byklndeki 49 567 tanmaz 52 818 kiiye satlmtr. En fazla mlke sahip olanlar Suriye, Almanya, Lbnan, ngiltere, ABD ve Msr vatandalardr. 19.07.2003 tarih ve 4916 sayl kanundan nceki mevzuata gre 36 164 adet tanmaz, 19.07.2003-19.04.2005 tarihleri arasnda 17 475 adet tanmazdaki 7 859 450 m2 arazi yabanclara satlmtr (Tablo 29). Anayasa Mahkemesinin 14.03.2005 tarih ve 2003/70 E. ve 2005/14 K. sayl karar ile 4916 sayl Kanun ile Ky ve Tapu Kanunlarnda yaplan deiiklikleri iptal etmesi zerine, 26.07.2005 tarihi itibaryla doan hukuki boluk nedeniyle bir sre yabanclara arazi sat yaplamamtr. Yabanclara arazi satnda doan hukuki boluun giderilmesine ynelik olarak 7 Ocak 2006 tarih ve 5444 sayl Tapu Kanununda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun yrrle girmitir. 2.1.4. Trkiyede Su Kaynaklarnda Genel Durum lkemize ylda 501 milyar m ya dmekte, bunun % 37sine karlk gelen 186 milyar m aka geerek, 95 km ekonomik olarak kullanlabilir forma dnmektedir. lke yzeyine ylda den ortalama 630-643 mm yaa karlk lkemizin
15
yenilenebilir su potansiyeli 234 km3 olup, bunun 41 km yeralt sular, 193 km ise akarsulardan meydana gelmektedir. lkemizde eitli amalara ynelik kullanmlarda teknik ve ekonomik anlamda tketilebilir yerst ve yeraltsuyu miktar, yurt iindeki akarsulardan 95 km, komu lkelerden yurdumuza gelen akarsulardan 3 km olmak zere ylda ortalama toplam 98 km yerst ve 12 milyar m yeraltsuyu olmak zere toplam 110 milyar m olarak belirlenmitir. 30 DSnin 2005 yl verilerine gre, lkemizin tketilebilir yzey ve yeralt suyu potansiyeli miktar, 98 milyar m yerst ve 14 milyar m yeraltsuyu olmak zere toplam 112 milyar m/yl olarak belirtilmektedir (Tablo 30). Bu miktarn blgesel ve mevsimsel dalmndaki dengesizlik nemli bir sorundur. Bu suyun % 35i eitli amalara ynelik olarak kullanma. sunulmu, kalan % 65i ise halen kullanlmamaktadr. Su zengini olmayan lkemizde kii bana den yenilenebilir su potansiyeli, 2000 ylnda belirlenen nfusumuz gz nne alndnda yaklak 3 500 mdr. Dnya ortalamas olan 7 600 mn yaklak yarsna karlk gelen bu deer nedeniyle lkemiz, su fakiri olmamakla birlikte, su kst bulunan lkeler arasnda saylmaktadr. Kii bana den teknik ve ekonomik olarak kullanlabilir yllk su miktar 1 500 - 1 735 m civarndadr ve lkemiz su azl yaayan bir lke konumundadr. TKin tahminlerine gre 2030 ylna kadar lkemiz nfusunun 100 milyona ulamas durumunda, kii bana kullanlabilir su miktar 1 000 me decektir. Trkiyede sektrler itibaryla en byk pay % 75 ile tarm sektrndedir. (Tablo 31). Sulamaya alan alanlar ve sulama faaliyetleri ile ilgili bilgiler ve genel deerlendirmeler lkemizde 28,0 milyon ha tarm arazisinin toporafik yap itibaryla 16,7 milyon ha sulamaya elverilidir. Toprak ettlerine gre bu sahann 12,5 milyon has sulanabilir niteliktedir. Ancak bunun teknik ve ekonomik olarak sulanabilecek ksm 8,5 milyon ha olup, bu alann 2005 yl itibaryla brt % 58i sulamaya almtr (Tablo 32). 31 31.12.2005 tarihi itibaryla sulamaya alan bu alann net 2,0 milyon has (2,4 milyon ha brt) DS tarafndan ina edilmitir (Tablo 33). DSce iletmeye alan sulama alanlarnn % 85i yerst su kaynaklar ile, % 15i ise yeralt su kaynaklaryla sulanmaktadr. Su kaynaklar iinde barajlar en nemli rol
16
stlenmekte olup, sulamaya alan alann % 53 barajlarda depolanan su ile sulanmaktadr. Mlga KHGM tarafndan ise 31.12.2005 itibaryla, net 1,0 milyon ha alan sulamaya almtr. Bu alann % 14 gletlerden, % 86s ise dier yerst suyu kaynaklarndan sulanmaktadr. Bunlarn yan sra; su kayna (yeralt suyu kuyular) DS Genel Mdrl tarafndan gelitirilen, sulama tesisi ise mlga KHGM tarafndan stlenilen alan 31.12.2005 tarihi itibaryla 421 416 haya ulamtr. Bu alann da 337 721 hasnn sulama ebekesi KHGM tarafndan tamamlanmtr. Resm olmayan verilere gre yaklak 1,0 milyon ha alann halkn kendi imknlaryla sulad kabul edilmektedir. Dier yandan, bugn iin teknik ve ekonomik olarak sulanabilecek 8,5 milyon ha alann, gelimelere bal olarak artm olduu tahmin edilmekte ve gncel durumun yeni almalarla ortaya konmas gerekmektedir. Ayrca yaklak 1,0 milyon ha olduu kabul edilen halk sulamalarna dair bu deerin gncelletirilmesi almalarna DS Genel Mdrl tarafndan balanmtr. Trkiyede sulama sistemleri yakn gemie kadar ak sistemler olarak tasarlanmakta ve sulama alanlarnn byk bir blmnde yzey sulama yntemleri kullanlmaktayd. Bugn iin DSce gelitirilen sulamalarn % 45inde klsik, % 48inde kanalet, % 7sinde ise borulu sistem mevcuttur. Bu dalm lke genelinde; yaklak % 94 ak kanal sistemleri, % 6 basnl sulama sistemleri olarak yer almaktadr. TK verilerine gre 2001 yl itibaryla lke genelinde sulama yaplan alann % 92si yzey sulama yntemleriyle (kark, tava ve salma) sulanmakta, % 7sinde yamurlama sulama yntemi, % 1inde ise damla sulama yntemi uygulanmaktadr (Tablo 34). Suyun etkin biimde kullanlmas ve korunmasnda, iletim, datm ve araziye uygulamada ada teknolojilerin kullanlmas gerekmektedir. Toporafik ve hidrolik artlarn uygun olduu her yerde sulama suyu tasarrufu salamak ve birim sudan daha fazla faydalanabilmek iin borulu sulama sistemlerinin yaygnlatrlmas zorunlu hale gelmitir. Borulu sulama sistemi kullanm oran henz dk olmakla beraber bu oran yeni yaplacak projeler ve eski ebekelerin rehabilitasyonu ile % 40a kadar kabilecektir. Sulama iletmelerine ilikin olarak gerekletirilen izleme ve deerlendirme almalar, sulamann performansn lmede etkin bir ara olarak kullanlmakta ve
17
DSce iletmeye alan btn sulamalarda sistemin performansna ait almalar yrtlmektedir. Bu almalar; sulama projelerinin etkinliinin ve gelitirme imknlarnn belirlenmesini, yeni sistemlerin projelendirilmesine yardmc olacak verilerin elde edilmesini, ekonomik kararlarn alnmasna temel oluturacak deiik yntem, sistem ve iletme modellerinin karlatrlmasna ynelik bilgilerin toplanmasn salamaktadr. zleme ve deerlendirme almalarnn sonularna gre; sulamaya alan alandaki sistemden faydalanarak sulanan II. rn alanlar ve sistem dnda kald halde sulanan ebeke d alanlarla birlikte DSce iletmeye alan sulama alanlarnda toplam sulama oran 2004 ylnda % 66 olarak gereklemitir. 32 2005 ylnda ise bu orann % 70 olarak gereklemesi beklenmektedir. DSce gelitirilen sulamalarda sulama oran; sulama alannn % 18inde % 30un altnda, % 27sinde % 31-60 arasnda, % 55inde ise % 61in zerinde gereklemitir. DSnin sulama deerlendirme sonular; sulamaya alan alann % 18inde kuru tarm yaplmaya devam edildiini ve % 4nde halen nadas uygulandn, % 12sinin ise eitli nedenlerden dolay bo braklarak tarm yaplmadn gstermektedir. Buna gre sulamaya alan alann % 34 eitli nedenlerden dolay sulanamamakta ve/veya tarm yaplamamaktadr (Tablo 35). Sulamaya alan alanlarda sulanan alanlarn deiimini en fazla etkileyen faktr sulu tarm kltrnn istenilen dzeyde gelitirilememesi ve iftilerin geleneksel tarm kltr alkanlklarndan kolaylkla vazgememesidir. Sulamaya alan alan iinde halen % 4 orannda (sulanmayan alann %12 si) nadas uygulanan alanlarn varl ve yalarn yeterli grlerek zellikle hububatn sulanmamas (sulanmayan alann %27si) bu durumun en nemli gstergelerindendir. Temelde tarmsal faaliyetin de sulama faaliyetinin de znesi iftilerdir. Mhendislik almalar ile ortaya kan sulama sistemlerinin kendiliinden ve tek bana, hedeflenen yarar salamas mmkn deildir. Konu bu erevede ele alndnda, belirleyici en nemli unsurun eitim olduu grlmektedir. Byk emek ve para karlnda ortaya kan sulama sistemlerinden beklenen yararn salanmas, bu sistemlerden faydalanabilecek iftilerin eitimi ve bilinlenmesiyle dorudan ilikili olup, bu eitim sulama ynetimine ifti katlmnn artrlmasna da yardm edecektir. Bu konuda en nemli grev Tarm ve Kyileri Bakanlna dmektedir. Ancak, sulama alanlarnn gelitirilmesinden sorumlu olan DS, konuyla ilgili eitli faaliyetleri de ksmen yapmakta,
18
bu dnceden hareketle DSce 2005 ylnda dzenlenmi ve ilk blm tamamlanm olan eitim programnn, Tarm ve Kyileri Bakanlnn da katklaryla sonulandrlmas durumunda, ifti eitimi konusunda istenen hedeflere ulalm olacaktr. Bu eitimin su ve toprak kaynaklarnn daha verimli kullanmnda, sulama orannn artrlmasnda ve kaynaklarn srdrlebilirliinin temini noktasnda byk etkisinin olmas beklenmektedir. lkemizde gemi yllarda Mlga TOPRAKSU Genel Mdrl dneminde uygulanan ifti eitim servisi almalar, bu hizmetin TKBye devredilmesi ile varln devam ettirememitir. Bu konunun yeniden deerlendirilmesi sonucu, etkin bir ifti eitimi ve yaym sistemi kurulmal, retici rgtleri bu konuda grev, yetki ve sorumluluk stlenmelidir. Yeralt su kaynaklar evresel ve nkleer etkilerden en az kirlenen su kayna olmas nedeniyle bir lkede en az kullanlmas gereken kaynaklardr. Rezervleri eksiltmemek ulusal politika haline getirilmelidir. lkemizde bugne kadar yaplm olan hidrojeolojik ettler sonucunda 13,66 km yer alt suyu potansiyeli tespit edilmitir. Bu potansiyelin 3 921 km DS, kamu kurulular ve sulama kooperatiflerine ait sulamalarda, 5 295 km
3 ime, kullanma ve sanayi suyu ihtiyalarnda, 2 406 km ise mnferit zel sulamalarda 3 olmak zere, toplam 11,62 km lk blmnn tahsis ilemi gerekletirilmitir. 3 3 3
Yeraltsuyunun aratrlmas ve kullanlmasna ynelik olarak, 01.01.2006 tarihi itibaryla, toplam 4 221 005 m derinliinde 33 010 adet kuyu alm olup, bunlarn 360 964 m derinlie sahip 2 511 adedi VIII. BYKP Dnemi iinde gerekletirilmitir. 2005 ylna kadar zel sulama ve ime-kullanma, sanayi suyu amac ile 122 652 adet kullanma belgesi verilmi olup, mnferit ahs sulamalar iin 2 406 km yeraltsuyu tahsis edilmitir. Yine 31.12.2005 tarihi itibaryla DS YAS sulamalar, kamu YAS sulamalar ve YAS sulama kooperatifleri araclyla 12 235 adet iletme sondaj kuyusunda net 518 453 ha alan yeraltsuyundan sulanmaktadr. lkemizde yeraltsuyu sulama projelerinin ele alnmasndan itibaren en fazla gelime sulama kooperatiflerinde olmu ve kooperatif sulamalarnn toplam yeraltsuyu sulamalar iindeki pay % 81,3e ulamtr. Son yllarda, yeraltsuyu kullanmna ynelik youn talebin yan sra gerek yalarn azl, gerekse kaak sondaj ve tahsis zeri kullanmlar gibi yasal olmayan kullanmlara bal olarak, yeraltsuyu seviyeleri ar dmekte ve zellikle sahil akferleri tuzlu su
3
19
giriimi nedeniyle kirlenmektedir. Bu da yeraltsuyunun, nicelik ve nitelik olarak bir darboaza srklenmesine neden olmaktadr. 2002 ylnda yaklak 30 000 adet kuyuya ait birok bilgiyi ieren kuyu loglar, saysal ortamda Corafi Bilgi Sistemine uyumlu olarak bilgisayar ortamna aktarlmtr. letme sahalarnn Corafi Bilgi Sistemi ortamna aktarlmasna balanm olup, Yeraltsuyu letme Sahalar saysallatrlmtr. Yeraltsuyu sulamalarna ait veri bankas oluturulmas iin DS iinde bir alma balatlmtr. Gelitirilen sulama alanlarnda nemli sorunlardan biri de; hzl nfus art, krsal nfusun dzensiz ve denetimsiz olarak kentlere g, sanayileme, tarmsal topraklarn yksek rant beklentisiyle arsaya dntrlmesi, turizm ve ikinci konut yatrmlarnn deer kazanmas, yapay fiyat artlar gibi nedenlerle; iftilerin verimli ve iyi nitelikli topra elden karmas ve tarmda kullanlan arazinin her geen gn azalmasdr. Bu gelime, sulamaya alan alanlara yaplan yatrmlarn atl kalmasna, doal kaynaklarmzn sorumsuzca heba olmasna neden olmaktadr. 2005 yl itibaryla DSce gelitirilen sulama alanlarnn yaklak % 4 sanayi, yerleim ve turizm alanna dnm nedeniyle kaybedilmitir. Drenaj almalar lkemizde drenaj grevi yapan doal dere yataklarnn temizlii ve bakm DSce yaplmaktadr. 2005 yl ba itibaryla DSce hizmete alan toplam drenaj kanal uzunluu 20 716 km olup, bunun 5 133 kmsi ana drenaj kanal, 6 499 kmsi yedek drenaj kanal, 9 083 kmsi de tersiyer drenaj kanalndan ibarettir (Tablo 36). Mlga KHGMce sulamaya alan alanlarda ak ve kapal sistemle drenaj almas yaplan alan miktar ise 338 461 hadr. Kentsel ve Krsal me Suyu Temini ve Kullanm lkemizde kentsel amal imesuyu konusunda DS, ller Bankas ve Belediyeler; ky imesuyu almalarnda mlga KHGM ile Valilikler grevlendirilmitir. Mlga KHGMnin kapatlmas sonras bu grev, stanbul ve Kocaelinde bykehir belediyelerine, dier illerde l zel dare Mdrlklerine devredilmitir. DS Genel Mdrl, 1053 sayl Ankara, stanbul ve Nfusu Yzbinden Yukar Olan ehirlerde me, Kullanma ve Endstri Suyu Temini Hakknda Kanun kapsamnda Bakanlar Kurulu Kararlar ile yetkilendirilmesi sonucu nfusu 100 000i aan ehirlere ime, kullanma ve sanayi suyu salanmas ynnde almalarn srdrmektedir. 2000
20
Genel Nfus Saym sonularna gre merkez nfuslar yzbini aan 55 yerleim birimi bulunmaktadr. 1053 sayl Kanunun 1968 ylnda yrrle girmesinden bu yana eitli tarihlerdeki Bakanlar Kurulu Kararlar ile 2005 yl itibaryla nfusu 100 000i aan 45 ehre ime, kullanma ve sanayi suyu salanmas konusunda DS Genel Mdrl yetkilendirilmitir. Bu ehirlerden 17sinin 33 ime, kullanma ve sanayi suyu temin projeleri ile Trkiyeden Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyetine Su Temin Projesi DS tarafndan srdrlmektedir. Ad geen ehirlere ime, kullanma ve sanayi suyu salanmas ynnde master pln, fizibilite, plnlama, proje ve inaat almalar eitli aamalarda srdrlmekte, inaat tamamlanp hizmete alnan tesisler/sistemler ilgili belediyesine devredilmektedir. 1053 sayl Kanun kapsamnda DS Genel Mdrl tarafndan tamamlanan tesislerden, 2004 yl sonu itibaryla, imesuyu standartlarna uygun kalitede yaklak ylda toplam 2,5 milyar m ime-kullanma ve sanayi suyu salanmtr. naatlar devam etmekte olan imesuyu projeleri ile kesin projesi bitirilen ve plnlama ya da kesin proje aamas tamamlanarak hizmete alnacak projelerden elde edilecek su miktar ile birlikte bu miktarn toplam 5,3 milyar me ulamas plnlanmaktadr. Bu toplama, DS Blge Mdrlklerince ilgili belediyeler adna alan kuyulardan ekilen yeraltsuyu miktar ile DS ve dier baz kurulularn istekleri zerine 1053 sayl kanun dnda gelitirilen imesuyu kaynaklarndan salanan su miktar eklenmemitir. 2005 yl banda, DS tarafndan yaplarak ilgili belediyesince iletilmekte olan 11 ehirdeki (Ankara, zmir, Bursa, Gaziantep, stanbul, Konya, Mersin, Samsun, Diyarbakr, Balkesir ve anlurfa) imesuyu artma tesislerinden Avrupa Birlii standartlarnda ylda toplam 2 milyar m imesuyu salanmakta ve halka sunulmaktadr. ller Bankas, ime ve kullanma suyunun sala uygun ve yeterli bir ekilde temini ve datmna ynelik almalar kapsamnda, lke genelinde toplam nfusun % 70ine, belediye nfusunun yaklak % 90na salkl ve yeterli ime ve kullanma suyu teminini salamtr. Su temini konusunda ele alnan imesuyu projelerinde ihtiyacn % 60 yeraltsuyundan, % 35i membalardan ve % 5i ise yerst suyundan karlanmtr. ller Bankas ayrca, 1975 ylndan bugne dein Trkiye genelinde nfusun yaklak % 5ine hizmet eden, kapasiteleri 5 l/s ve 4500 l/s arasnda deien 77 adet imesuyu artma tesisi yapm ve belediyelere teslim etmitir. Bunun yan sra, 3 828 adet imesuyu ebekesi, 220 adet kanalizasyon ebekesi, 52 adet atksu artma, 39 adet deniz dearj
21
tesisinin yapmn tamamlayarak yerel ynetimlerin hizmetine sunmutur. Ayrca, balanan kat atk bertaraf almalar kapsamnda iki proje tamamlanm ve be adet projenin almalar devam etmektedir. 2003 yl Belediye me ve Kullanma Suyu statistikleri Anketi sonularna gre 3 215 belediyeden 3 161inde ime ve kullanma suyu ebekesi ile hizmet verilmektedir. me ve kullanma suyu ebekesi ile hizmet veren belediyeler tarafndan, 2003 yl itibaryla 5,09 milyar m3 su, ebeke ile datlmak zere alnmtr. Bu suyun % 41,1'i barajlardan, % 30,4' kuyulardan, % 23,8'i kaynaklardan, % 2,8'i akarsulardan, % 1,6's gllerden ve % 0,3' gletlerden alnmaktadr. 2003 ylnda ime ve kullanma suyu ebekesi ile datlmak zere temin edilen toplam 5,09 milyar m3 suyunun 1,89 milyar m3' ime ve kullanma suyu artma tesislerinde artlmtr. Artlan ime ve kullanma suyunun % 5,4ne fiziksel, % 94,6' sna ise konvansiyonel artma uygulanmtr. 2003 yl Belediye Kanalizasyon statistikleri Anketi sonularna gre, 3 215 belediyeden 2 164' ne kanalizasyon ebekesi ile hizmet verilmektedir. Kanalizasyon hizmeti veren belediyeler tarafndan, 2003 yl itibaryla 3,20 milyar m3 atksuyun % 48,8'i akarsuya, % 37,2'si denize, % 4,4' gle, % 4,3' araziye, % 3,1'i baraja ve % 2,2'si dier alc ortamlara dearj edilmitir. Kanalizasyon ebekesinden dearj edilen 3,20 milyar m3 atksuyun 1,64 milyar m3 atksu artma tesislerinde artlmtr. Artlan atksuyun % 55,4'ne biyolojik, % 29,3'ne fiziksel ve % 15,3'ne gelimi artma uygulanmtr (Tablo 37). Mlga KHGM tarafndan, 2005 yl ba itibaryla lkemizde 33 320 ky ve 41 090 bals olmak zere toplam 74 410 yerleim biriminde yaayan 14 milyon nfusa imesuyu hizmeti verilmitir. Mevcut nitelerin % 85i sulu, % 10u yetersiz, % 5i susuz durumdadr. Susuz nite says 2 087dir. Hizmet alanna giren nfusun % 97sine, nitelerin ise % 95ine yeterli ve salkl imesuyu gtrlmtr. me suyu hizmeti gtrlen nitelerin % 61i ebekeli, % 30u emeli imesuyuna sahiptir. 34 Krsal nitelerde yaayan insanlarn salkl bir yaam standard yakalamas ve ada teknolojilerden yararlanabilmeleri iin kapal sistem imesuyuna sahip olmalar gerekmektedir. Bu nedenle, mevcut tesislerin % 48inde iyiletirme yaplmas ve ayrca devlet eliyle su gtrlememi nitelerin ncelikle suya kavuturulmas gereklidir. Dier yandan da; imesuyu kayplar konusunda salkl verilere ulalamamakla birlikte, ebeke kayplarnn % 30-40, yenilenen sistemlerde % 20, kaak kullanmn % 40-60
22
dzeyinde olduu kabul edilmektedir (Tablo 38). 35 mesuyu temin sistemlerindeki kayplar tespit edilip giderebilecek bir sorundur. Ancak tketici kayplarnn tespiti zor olup, bu konuda iletme tekilatlarnn glendirilmesi ve tketicinin bilinlendirilmesi almalar nem kazanmaktadr. Su Kirliliini nleme almalar lkemizde su kaynaklarna dair bir dier sorun da, su kirliliidir. 36 1988 ylnda yrrle giren ve 2004 ylnda deitirilen Su Kirlilii Kontrol Ynetmelii kapsamnda, tm imesuyu havzalarna getirilen bu yasaklamalarn bilimsel temellere dayandrlmalar iin her kaynan kendine zg teknik ve sosyo-ekonomik zellikleri dikkate alnarak koruma-kullanma dengesi erevesinde su kaynaklarnda koruma ilkelerinin belirlenmesi ile havza koruma plnlar yaplmasn ve belirlenecek zel hkmlerin imar plnlarnda aynen yer almas ve idare tarafndan uygulanmas, bu yolla tm gelimelere yn verilmesi, temel politika olarak belirlenmitir. 37 Ancak, uygulamada su havzalarnda belirlenen koruma blgelerindeki yaplama talepleri nemli bir sorun olup, bu konuda yerst su kaynaklarnn korunmas ile yerleim yeri ihtiyacnn birlikte dnlmesine ynelik salkl bir seenek gelitirilememitir. Jeotermal ve Mineralli Sular lkemiz nemli jeotermal alanlara sahip olup, 600n zerinde termal kaynak mevcuttur. Jeotermal sularn aratrma ve iletilmesi MTA Genel Mdrl, kaplca sularnn (termal su, termomineralli su, mineralli sular) tedavi edici faktr olarak kullanld tesislerin izin ilemlerinin yrtlmesi ve denetlenmesi hizmetleri Salk Bakanl tarafndan yrtlmektedir. Trkiyede Hidroelektrik Enerji Potansiyeli ve retimi Trkiye nemli bir hidroelektrik potansiyele sahiptir. Trkiyenin teorik hidroelektrik potansiyeli dnya teorik potansiyelinin % 1i, ekonomik potansiyeli ise Avrupa ekonomik potansiyelinin % 16sdr. DS Genel Mdrl, lkemizin brt (teorik) hidroelektrik enerji potansiyelini 433 milyar kWh/yl; teknik olarak deerlendirilebilir potansiyelini 216 milyar kWh/yl; ekonomik olarak yararlanlabilir potansiyelini ise l29 933 milyar GWh/yl olarak hesaplamaktadr. Bu retimi gerekletirecek olan kurulu g, 36 697 MW'dr (Tablo 39). 31.12.2005 tarihi itibaryla Trkiyede 137 adet hidroelektrik santral iletmede bulunmaktadr. Bu santrallar 12 846 MWlk bir kurulu gce ve toplam potansiyelin % 36sna karlk gelen
23
46 191 GWhlk yllk ortalama retim kapasitesine sahiptir. Gelimi lkelerde kurulu gcn teknik kapasiteye oran ok daha yksek dzeylerdedir. 3 004 MWlk bir kurulu g ve toplam potansiyelin % 8i olan 10 645 GWhlk yllk retim kapasitesine sahip 39 hidroelektrik santral halen ina halinde bulunmaktadr. Geriye kalan 73 972 GWh/yllk potansiyeli kullanabilmek iin Trkiyenin 540 hidroelektrik santral yapmas ve toplam 36 697 MWlk kurulu gle hidroelektrik santrallerin toplam says 716ya varmas amalanmaktadr (Tablo 40). Bu hedef halen % 21 oranyla dk olan teknik hidrolik kapasiteyi ykseltmeyi amalamaktadr (Tablo 41). Hidroelektrik potansiyelin enerjiye dntrlmesi srecinde DS, 12 846 MW kurulu gcn 10 331 MWn yani % 81ini gerekletirmitir. lkemizde kapasite bakmndan en byk 25 HESin 20 adedi DS tarafndan ina edilmitir. Plnl dnemdeki btn 5 yllk plnlarda, Hidroelektrik kaynaklarn deerlendirilmesine nem verilecei belirtilmesine ramen, hidroelektrik retimin toplam elektrik enerjisi retimindeki pay istenen oranda artrlamam, 1996 ylnda % 43 dzeyindeki oran, gnmzde % 26' ya gerilemitir. AB ye lkelerin elektrik retimi iindeki yeil enerjinin payn artrmay taahht ederken, Trkiyenin yeil enerji olan hidroelektrik retimini azaltmas cidd bir sorundur. Daha da nemlisi, lkemizin enerjiye ve zellikle temiz ve yenilenebilir enerjiye duyduu ihtiya her geen gn artmaktadr. 03.03.2001 tarihli Resmi Gazetede yaymlanan 4628 sayl Enerji Piyasas Kanunu, elektrik enerjisi alanndaki devlet tekelini iletim dnda kaldrmakta; rekabet ortamnda zel hukuk hkmlerine gre alacak, mal adan gl, istikrarl, effaf bir elektrik piyasasnn kurulmasn ngrmektedir. retim ve datmn serbest piyasada oluturulmasn ve zelletirilmesini hedefleyen sistemde, piyasann dzenleyici otoritesi Enerji Piyasas Dzenleme Kurumu (EPDK) dur. EPDKnn hidrolik enerji yatrmlarnda da yetkilendirilmesi nedeniyle, uluslararas ikili ibirlii erevesinde kredili ina edilecek HESlerin su kullanm anlamalarn yapma ve yaplanlarn inaatn bitirme dnda DSnin bu alandan ekilmesi, EPDK tarafndan retim lisans verilmemesi ve baraj yapmn durdurmas, yeni yaklamlar gerekli klmaktadr. nk, gelecek yllarda enerji retimi amal tesislerin EPDK tarafndan retim lisans alan zel sektre ait irketler tarafndan ina edilecek ve iletilecektir. Ancak, zel sektrn cazip ve krl bulmad ve bu nedenle girmedii alanlara kamunun da girememesi durumunda, hidroelektrik enerji
24
retimi amal yatrmlar durma noktasna gelebilecek ve bu durumda aksaklklar yaanabilecektir. Sulak Alanlar Su kaynaklarmz arasnda nemli bir yer tutan sulak alanlar; 1971 ylnda imzalanan Ramsar Szlemesine gre; bataklklar, turbalklar, takn dzlkleri, nehirler, gller, tuzlalar, mangrovlar, deniz ayr yataklar, mercanlar, gelgit annda 6 metreden derin olmayan deniz kys alanlar gibi ky sulak alanlar, atk su artm glckleri ve rezervuarlar gibi insan yaps sulak alanlar da kapsayan farkl habitatlar iermektedir. Dnyadaki tm sulak alan ekosistemlerinin ekonomik deeri 14,9 trilyon ABD Dolar olarak saptanmtr. Bu miktar, dnyadaki btn ekosistemlere biilen deerin % 45idir. 38 Trkiyede XX. Yzyl boyunca zellikle 1960 dan sonra, en azndan 1,3 milyon ha sulak alan habitat, geri dn olmayacak biimde kaybedilmitir 39. Bu alanlar arasnda, Amik Gl, Avlan Gl, Kestel, Gavur, Yarma ve Aynaz sazlklar saylabilir. Trkiye gnmzde, kaplad toplam alan 1,25 milyon haya ulaan 76 adet uluslararas dzeyde nemli sulak alana sahiptir. lkemiz, Rusya Federasyonu dnda, Avrupa ve Ortadoudaki en geni ve zengin sulak alanlara sahip lkedir. Bu sulak alanlar arasnda en ok bilinenler; Manyas (Ku), Tuz, Van, Beyehir, Seyfe, Uluabat, Burdur, Akyatan glleri; Kzlrmak, Gksu, Gediz nehirleri ve deltalar; Yumurtalk lagnleri; Sultansazl, Ereli ve Hotam sazlklardr 40. Sulak Alanlarn Korunmas Ynetmelii, 17 Mays 2005 tarihli ve 25818 sayl Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle girmitir. Ynetmelik ile Ulusal Sulak Alan Komisyonu kurulmu; sulak alanlarn aklc kullanmn salamak zere koruma, kullanm, aratrma, izleme ve denetim gibi etkinliklerin ve tedbirlerin tmn btncl bir yaklamla tanmlayan Sulak Alan Ynetim Pln hazrlanmas hkme balanmtr. 41 Trkiyenin Snr Aan ve Snr Oluturan Sular Trkiyede 26 su havzas bulunmaktadr (Tablo 42). Bunlardan; Meri-Ergene, oruh, Asi, Dicle-Frat ve Aras havzalarnda yer alan akarsularn kollar, snr aan ya da snr oluturan sular kapsamnda yer almaktadr (Tablo 43). Trkiye, Dicle-Frat, oruh, Aras nehirlerinde ve kk tekil akarsularda memba (yukar-kyda) lke, Meri nehrinde mansap (aa-kyda) lke, Asi nehrinde ise memba ve byk oranda mansap lke konumundadr. Bu havzalarn Trkiyedeki ya alanlar toplam 255 000 km2 ile lke yzlmnn yaklak 1/3n kaplamaktadr. Trkiyedeki ortalama su potansiyeli ise
25
toplam 66,3 milyar m3/yl ile lke ortalama su potansiyelinin te birinden biraz fazlasna karlk gelmektedir. 2.1.5. Toprak ve Su Kaynaklarna likin Kresel Eilimler ve lkemize Yansmalar Dnya okyanuslar, atmosfer ve uzay arasndaki enerji alveriine ynelik son dnem modellemelerinde, 21. yzylda dnya ortalama scaklnn 1,5-6 C arasnda artaca kabul edilmekte ve scaklktaki kk deiikliklerin dahi yalarda, ormanlarda ve tarm alannda byk sonular douraca ngrlmektedir. Hatta, bilim adamlar yzyln ortalarnda iklimde nemli deiiklikler ve afetler olabilecei grn de tartmaktadrlar. Bu srete gndeme gelen en nemli beklenti, okyanuslarda byk scaklk farklar olumas sonucunda kutuplardaki buzlarn erimesiyle, okyanuslardaki deniz dzeyinin ykselebilecei ve ky alanlarn su altnda kalabileceidir. Bu kapsamda, dier aratrmalarla da ortaya konan dnyadaki lleme eilimi karsnda, toprak ve su kaynaklar konusunda nemli araylar ve giriimler gndeme gelmektedir. Kreselleme olgusu ierisinde, ok uluslu tekellerin g kazanmas, gelimi lkelerin tarm ve gda zerindeki egemenlik kurma istekleri, bilim ve teknolojideki ba dndrc gelimeler, konuyu daha da karmak hale getirmektedir. Bu balamda nmzdeki eyrek yzylda gereklemesi beklenen gelimeler; gelimekte olan lkelerde toprak ve su ilikilerinin gndemin ilk sralarna oturmas, toprak ve su kaynaklarnn etkin kullanmnn artmas, evre kirliliinin nemli boyutlara kabilecek olmas, ekonomik ve siyasi birliklerin tarma ve rn ticaretine yaklamlarnn belirleyici olmas, tatl su kaynaklar zerindeki uluslararas basklarn artmas, byk tarm iletmeciliine doru yneli, szlemeli reticiliin yaygnlamas, kimyasal kkenli girdilerin yaplarnn biyolojik kkenli olanlara doru deimesi, su rnleri retiminin artmas ve deniz ve i sulardan retimde daha fazla yararlanlmas, ormanlarn korunmas iin ayrlan uluslararas kaynaklarn artmas, terk edilen tarm alanlarnn yeniden ormana dntrlmesi, entansif kltre dayanan tarmsal ormancln neminin artmas eklinde zetlenebilir. 42 Toprak kaynaklarnn kullanm ve ynetiminde kaynaklara btncl yaklam zorunluluu nedeniyle gelimi lkelerde merkezi ynetimin arl srerken, gelimekte olan lkelerde ve de lkemizde grev ve yetkilerin arlkl olarak yerel ynetimlere devri gndeme gelmektedir.
26
Gelimekte olan lkelerde ve lkemizde, zellikle tarm arazilerinin kullanlmasnda kk iletmelerin tasfiyesi ve boalan alanlarda gl irketlere ait byk iftliklere gei srecinin yaand grlmektedir. lleme tehdidi altnda olan lkemizin 1994 ylnda imzalad BM lleme ile Mcadele Szlemesinde, Afrikann baz lkelerinde yaanan ktlklar ve alktan lmler nedeniyle, kalknm lkelerin ncelikle bu ktadaki kuraklk ve oraklk sorununa el atmalar nerilmektedir. Afrikadan sonra, tehdit altnda olan blgeler Asya, Latin Amerika ve Karayibler ile Kuzey Akdeniz olarak sralanmaktadr. Son blgede yer alan Trkiye, yaygn ve iddetli anm (erozyon) ile tarm d kullanmdaki hzl art nedeniyle llemeyle mcadeleyi en cidd ekilde yrtmek zorunda olan lkeler arasndadr. Bilindii zere, kt bir kaynak olan ve stratejik nemi giderek artan su kaynaklarna daha ok az gelimi lkeler sahiptir. Salkl suya eriim ve kullanm standartlarnda sanayilemi lkelerin ak stnlkleri varken, Afrika ve Asya-Pasifik lkelerinde giderek artan bir su ktl vardr. Dnyada temiz su kaynaklarna sahip olmayan nfusu 2015 ylnda yarya indirmek iin ylda 50-100 milyar ABD Dolar harcama gerekmektedir. WSSDnin tahminine gre 2025 ylndan itibaren 3 milyardan fazla insan su ktl ile yz yze gelecektir. Bunun nedeni dnya su kaynaklarnn yetersizlii deil, kaynaklarn iyi ynetilememesi olacaktr. Bu eitsiz veriler, yksek maliyetler, ngrler ve saptamalar, dnya leinde yeni politika araylarn zorunlu klmaktadr. Roma hukukundan bu yana, insanolunun egemenlik kuramad ve zel mlkiyete konu edemedii varlklarn banda gelen su, zellikle kaynak yetersizliinin gndeme geldii XX. Yzylda, daha ok su egemenlii edinmek niyetlerine bal olarak, tartma gndemine gelmitir. Dnya leinde gndeme gelen ve halen tartlan balca iki politika seeneinden birincisine gre; Su bir insan hakkdr, kamu yarar ilkesi dorultusunda olabildiince ucuz olarak yurttan kullanmna sunulmaldr. kinci seenee gre ise; Su bir insan ihtiyacdr. Ticari bir meta olmas nedeniyle de bedeli piyasa gerekleri dorultusunda mteri tarafndan karlanmaldr. Su, 1970li yllardan sonra uygulanan kresel yeni liberal ekonomik politikalar erevesinde, ikinci seenek dorultusunda uygulanan reform almalar kapsamnda, dnya leinde giderek bir meta olarak deerlendirilmektedir.
27
Dnya genelinde su kaynaklarnn byk blm kamu mlkiyetinde bulunmaktadr. Su hizmetlerinin ortalama olarak, Asya lkelerinde % 99u, Afrikada % 97si, Orta ve Dou Avrupa ile Gney Amerikada % 96s, Kuzey Amerikada % 95i, Bat Avrupa lkelerinde % 80i kamu kurumlar tarafndan ynetilmektedir. Ancak XX. Yzyln ikinci yarsnda gelien ve suyu metalatran yaklam sonucunda, dnya nfusunun kulland suyun ynetiminde ok uluslu zel irketlerin etkinlii artmaktadr. BM 1998 Millenyum Zirvesinde benimsenen Bin Yl Hedeflerindeki amalardan birisi, evresel srdrlebilirliin salanmasdr. Bu balamda; Hedef 9, srdrlebilir kalknma ilkelerini lke politikalar ve programlar ile btnletirmek ve evresel kaynaklarn yok oluunu tersine evirmek, Hedef 10, 2015 ylna kadar gvenli imesuyuna ve temel atk sistemine eriimi olmayan nfusun orannn yar yarya azaltlmasdr. 43 Ancak, gelimekte olan lkelerin kt mal kaynaklar ile bu hedefe ulamas zor grnmektedir. Hibe dndaki kredilerin kullanm ise, ekonomi ynetimlerini zor duruma drmektedir. Kresel politikalarn dier aya; suyu uluslararas bir sorun haline getirmek zerine kurgulamaktadr. Susuz bir yaamn olmayaca, somut olan su yetersizlii ve suya olan talebin gelecek iin artt bilinciyle, BM ve AB tarafndan gelitirilen senaryolarda, gelimekte olan lkelerin beklentilerinin aksine, lkelerin su haklar konusunda yaptrmlar getirilmekte ve erklerin deiimi tartmaya almaktadr. rnek olarak nemli bir belge olan 1992 tarihli Birlemi Milletler (BM) Avrupa Ekonomik Konseyi (AEK) Snraan Sular ve Uluslararas Gllerin Korunmas ve Kullanlmas Szlemesi incelendiinde; Szlemenin giri blmlerinde, su kaynaklarn korumak ve kirlenmeyi nlemek gibi genel hkmler getirilmekle birlikte; zellikle 2., 3. ve 5. maddelerinde yer alan taraflarn snraan olumsuz etkileri azaltmalar ve kontrol iin gerekli tedbirleri almalar, kirlenmeyi nleme harcamalarnn kirleten tarafndan karlanmas, su kaynaklarnn gelecek kuaklarn ihtiyacn karlamak bakmndan gelitirilmesi ve bu konularda kacak taraflar aras uzlamazlklarn Uluslararas Adalet Divan veya Hakem kararyla zlmesi gibi hkmler, su kaynaklarn bir kresel strateji iinde korumak ve verimli klmak dorultusunda hukuk geerlilii bulunan balayc ngrleri iermek yerine, uluslararas su kaynaklarnn paylamna dnk bir yaklam gstermektedir.
28
Konuyla ilgili son belgelerde de ayn yaklam benimsenmekte ve bu srete katlmc ynetim, btnleik ynetim, suyun fiyatlandrlmas ve snr aan sular konular n plna kmaktadr. Su kaynaklarnn paylalmas srasnda ortaya kan politik, ekonomik, evresel ve yasal kar atmalar, snr ii ya da snr aan su anlamazlklarna neden olmaktadr. Su kaynaklarnn paylam zerindeki anlamazlklar, ulusal veya blgesel dzeyde tarmsal ve kentsel su kullanm gibi alanlarda veya uluslararas su kaynaklar zerindeki kullanm atmalar gibi farkl dzeylerde kendisini gstermektedir. Snr aan su havzalarnn, politik, kltrel ve sosyal alardan btncl olarak ele alnmas gereklilii, snr aan sularn ynetimini de daha karmak hale getirmektedir. Su kaynaklar boyutunda; deien iklim koullarna ve gelien siyasal eilimlere gre su krizleri gndeme gelebilecek ve bu krizlere neden olabilecek somut konular unlar olabilecektir: Dnyann en kurak ktas olan Avustralyann en nemli su kayna MurrayDarling nehrinin ykselen tuz dzeyinin tehdidi altnda olmas, Dnyann en fazla kullanlan su sistemi olan Zambezi nehir yatann srekli sel ve iddetli yalar yznden zarar grmesi, Hindistandaki Ganj nehrinin ar nfus younluu ve ekolojik dengesizlik nedeniyle kirlenmi olmas, indeki Sar Nehirin, sanayi ve tarm sektr iin ar kullanm nedeniyle kurumak zere olmas ve kirlenmesi, Nil nehrinin, sulama ve enerji retimi amal ar kullanm, eria nehir havzasnda, Bat eria, Gazze ve Golan Tepelerindeki srail igali nedeniyle srail, Filistin, Suriye ve Lbnan arasnda su anlamazlnn devam etmesi, Dicle-Frat havzasnda Trkiye, Suriye ve Irak arasnda egdm ve blgesel sosyo-ekonomik kalknmay salayacak ibirlii mekanizmasnn eksiklii, Bat Afrikada, Nijer ve Volta nehirlerine bal bir yaam sren nfusun bu iki nehirdeki seviyenin d ve kirlilik yznden tehdit altnda olmas, Avrupadaki kentlerin yarsndan fazlasnn, yer altndaki su kaynaklarn lsz bir ekilde kullanmas, Meksikada yamur sular ile kanalizasyonun karmas nedeniyle su sknts ekilmesi,
29
ABDdeki tarm arazisinin bete birini sulayan Ogallala Aquifer nehrinin ar pompalama nedeniyle giderek kurumasdr. BM Kalknma ve evre Dnya Zirvesi (1992) ve 22 Mart Dnya Su Gn nedeniyle 1994te hazrlanan BM Su Raporunda; Trkiye, 2005 ylndan itibaren kurakln ba gsterecei lkelerden biri olarak gsterilmektedir. Trkiye, kuraklk ve beraberinde meydana gelecek hastalklar iin en tehlikeli yl olarak grlen 2025de, ekonomik olarak su skntsn ekecek lkeler arasnda gsterilmektedir. 44 Hzl nfus art, kentleme ve sanayileme nedeni ile baz lkelerde ime, kullanma ve sanayi suyuna olan talebin yllar itibaryla artmas, havza baznda su transferini gndeme getirmekte; yatrm maliyeti yksek bu tr projelere finansman salanmas sorunu ile birlikte byk boyutlu atk su dearj sorunlar da gndeme gelmektedir. Trkiyede, ekonomik durgunluklar dnda, elektrik enerjisi tketimi her yl % 8-10 orannda artmakta ve bu talebi karlayabilmek iin lkemiz yeni enerji projeleri iin her yl 3-4 milyar ABD Dolar ayrmak zorundadr (Tablo 44). Btn dnyada olduu gibi lkemizde de enerji yaamsal bir konu olduundan, kendine yeterli, srekli, gvenilir ve ekonomik bir elektrik enerjisine sahip olunmas ynnde, bata da baml olmayan ve yerli bir enerji kayna olan hidroelektrik enerjisi olmak zere btn seeneklerin gz nne alnmas bir zorunluluktur. Toprak ve su kaynaklarnn ynetimi boyutunda, merkez ya da yerel ynetimlere devir konusundaki eilimlere bakldnda; ABD, Almanya ve Kanadada, eyalet ynetimlerine eitli alanlarda geni yetkiler tannmasna karn, arazi kullanm plnlamalar ile su havzas ynetimi ve gelitirme almalarnn, geni lekte federal kanunlarla dzenlendii grlmektedir. Almanyada 1999 ylnda yrrle giren Toprak Koruma Kanunu (Bodenschutzgesetz), genel uygulamalara ilikin tm yetkiyi federal hkmete vermektedir. Bu tr dzenlemelerde temel ama, btncl kaynak ynetimidir. Bu kanunun znde, II. Dnya Savandan ve NATO slerinden kalan on binlerce kirli arazi parasnn geri kazanm yer almakla birlikte, rnein arazi toplulatrmas almalar da nemli yer tutmaktadr. Yaklak 250 yldr birok kez arazi toplulatrma uygulamas yapan ve bu konuda dnyann en deneyimli lkesi olan Almanya, sz konusu kanunuyla toplulatrma direktifi oluturma ve denetim grevlerini federal hkmete, uygulamalar ise eyalet ynetimlerine vermektedir.
30
Almanya ve Belikada arazi alm satm ileri devletin iznine bal olup, rnein Belikada herhangi bir sorunu olan topran sorunu zlmeden el deitirmesine izin verilmemektedir. ngilterede I. snf arazilerin mutlaka tarmsal faaliyetlere braklma koulu bulunmaktadr. Fransada lke 6 adet su havzasna blnm ve suyun kullanm iin havza baznda dzenlemeler yaplmtr. Havza baznda her kullanc gurubu temsil eden yelerin ve devlet temsilcilerinin yer ald Havza Komiteleri oluturulmutur. Bu komiteler, su kaynaklarnn korunmas ve ynetimi ile ilgili devlet politikasn koordine etmekte, Devlet yatrm ve almalarnn havza baznda uyumlu olmasn salamaktadrlar. Havza baznda su ynetimi, datm ve geliimi, master plnlamas ve hazrlanmas bu almalar kapsamnda yrtlmektedir. Fransada blgeler su politikasnn yerine getirilmesinde nemli rol oynamaktadr. Ancak blgeler havza komitelerinde ve su kurullarnda temsil edilmekte ve bunlarn yaptklar almalar devletle yaplan szlemeler uyarnca yrtlmektedir. Blgesel dzeyde su ilerindeki devlet mdahalesi, blgenin snrlar tesinde kalan nlemlerin yerine getirilmesinde devletin yerinde ynetim hizmetlerini koordine eden blge bakanl (blge mdrl) aracl ile olmaktadr. Bu almalarda blge bakanna blge evre mdrl ve sanayi sorunlar sz konusu olduunda blgesel sanayi aratrma ve evre direktrl tarafndan yardm edilmektedir. Blm bakanl (genel mdrlk) su kaynaklar, evre koruma ve ynetiminde, plnlama almalarnn hazrlanmasnda ve takip edilmesinde, devlet mdahaleleri iin temel idar bir birim olarak grev yapmakta ve ilgili dier Bakanlklarn konuya ynelik egdm salama grevini de yrtmektedir. spanyada yerst sular ve yeralt sular tek bir kaynak olarak dikkate alnm ve kamuya ait bu sular zerindeki yetki, devlet egemenliinin bir paras olarak kabul edilmitir. Bu sular zerindeki her trl faaliyetle ilgili hidrolik plnlar merkez hkmet yapmaktadr. Artmada, su tasarrufunda, yetki dalmnda ve egdm salanmasnda merkez ynetim ile kullanc katlmnn birliktelii temel alnmtr. Blgesel plnlar ve gelime ile, evrenin korunmas ve arazinin dzenlenmesi (toplulatrlmas) almalarnda, suyun kamu tasarrufunda denetlenmesi ilkesi benimsenmitir. Yukardaki rneklerde de grlecei zere, toprak ve su kaynaklarnn kullanm ve ynetiminde gelimi lkelerdeki merkez ynetim arlnn srmesi yaklamn, yerel ynetimlere gvensizlikten ok, kaynaklara btncl yaklam zorunluluundan
31
kaynaklanmas, merkez ynetimin bu konulardaki belirleyici eiliminin sreceini gstermektedir. Bu eilim, phesiz, lkemiz asndan da byk bir nem arz etmektedir. Genelde evre, zelde toprak ve su kaynaklarnn doru kullanm ve insanlk yararna ynetimi konusunda dnya leinde nemli sivil inisiyatiflerin varln da belirtmek gerekmektedir. nk, bu kesimlerin etkin almalarnn blgesel ve lkesel lekte sonu aldklar grlmektedir. 2.2. Dnyadan ve lkemizden nemli Uygulama rnekleri Tennessee Valley Authority (TVA) 1933 yl mays aynda Amerikan Kongresi tarafndan onaylanan bir kanunla kurulmutur. TVA Federal Devlete bal olan, yetki snrlar kurulu kanununda belirtilen zerk bir kurulutur. TVAnn kurulu kanununa gre tekilatn ynetimi ABD Bakan tarafndan seilen 3 kiilik ynetim kurulu tarafndan yaplmaktadr. Kurulu kanunu TVA ya geni yetkiler vermi, bamsz olarak faaliyet gstermesine imkn yaratmtr. Tekilatn kurulu kanununun gerekesinde yle denilmektedir. Tennessee nehrinde gemi ulamnn iyiletirilmesi, nehir taknlarnn kontrol, aalandrma ve ormancln gelitirilmesi, vadide snrl olan arazinin en iyi ekilde kullanm, tarm ve snai retiminin artrlmas, Alabama eyaletinin Muscle Shoals ehri civarndaki devlete ait kaynaklarn kullanm ile milli savunmann gelitirilmesi ve dier amalarn gerekletirilmesi. Tekilatn grevlerine ilikin nemli balklar yledir. Kamulatrma, Her trl tesis yapm iin hisse senedi, tahvil karlmas, Baraj, enerji nakil hatlar, enerji santralleri, nehir ve kollarnda gemi ulam iin tesis yapm, Rekreasyon, balklk ve su sporlar faaliyetleri, Her trl liman, ykleme ve boaltma tesisleri yapm ve iletilmesi, Baraj gl alannda kalan yerleim yerlerinin iskn, Tarmsal gbre retimi, Deneme-demonstrasyon almalar, ifti eitimi, Askeri ve sivil amalar iin laboratuar tesisi, Enerji retimi ve sat,
32
TVAnn grev alan olan Tennessee nehri havzas 104 000 km2 dir. Bu alan ierisinde 7 eyalet yer almaktadr. Enerji datm yapt alan ise 200 000 km2 yi bulmaktadr. 1985 yl nfus saymna gre 8,2 milyon kii TVAnn hizmet gtrd yerleim yerlerinde ve krsal kesimde yaamaktadr. Ekonomik faaliyette bulunan aktif nfusun sektrlere gre dalm % 26 endstri, % 45 ticaret ve hizmetler, % 19 devlet, % 5 tarm ve % 5 dier eklindedir. lke genelinde halkn geliri ortalama 22 kat artarken (1930-1985 yllar arasnda) TVAda yaayan halkn geliri 41 kat artmtr. Konya-Karapnar Rzgar Erozyonu nleme almalar Konya-Karapnar ilesinde 1960l yllarda 300 000 ha olan toplam ilenebilir alann 103 000 halk ksm deiik tip ve derecede rzgar erozyonuna maruz kalmtr. Kum frtnalarnn insan yaamn tehdit etmesi hatta toplu lmler olmas, Konya-Adana karayolundaki kazalarn olaan hale gelmesi ve erozyon sorununun dier blgeleri tehdit etmesi sonucu gler balam ve ilenin baka bir yere tanmas gndeme gelmitir. Sorunun zm iin mlga TOPRAKSU Genel Mdrl tarafndan hazrlanan projede, 13 000 ha olarak seilen proje alan, sorunun tipine gre alt blmlerine ayrlmtr. l grnmnde, yer yer ykseklii 43 metreye ulaan 4 300 ha kum tepeciklerindeki nleme almasnn birinci safhasnda kam perdelerin yapm ve araziye yerletirilmesi, ikinci safhasnda otlandrma, son safhasnda aalandrma almas yaplmtr. Hareketli kumullardan ve kk kumul tepeciklerinden oluan 4000 ha proje sahasnn daha nce ok iyi bir mera ve otlak arazisi olmasna karn, ar otlatma, bitki eitlerinin yakt olarak kullanlmas, yanl arazi kullanm, uygun olmayan tarm sistemi, yanl alet ve ekipman kullanm ve meralarn tarma almas sonucu neredeyse tamamen yok edilmesi zerine buralarn etraf tellerle evrildikten sonra kum hareketini durduracak mera slah almalarna balanmtr. lenin odun ihtiyacnn 20-30 yl ncesinde karland ve sorunun ortaya kt dnemde zerinde tek bir aa kalmam olan 1500 ha bazaltik sahada aalandrma almas yaplmtr. Erozyona duyarl 3 200 ha dz sahada kuru tarm sistemi uygulanmtr. 2000 halk blm eritvari ekimle ilenirken, 1 000 halk ksm nadasa braklmtr. Erozyon kontrol almalar tamamlandktan sonra buray terk eden kyllerin tekrar arazilerine dnmesi sonras buradaki 1 000 halk ksmda da kontroll tarm yaplmtr. Kuru tarmn mmkn olmad yerlerde ba ve bahe tesisleri kurulmu, 200 halk sahada sulama amal 35 derin kuyu alm ve kontrol almalarna
33
yardmc olacak bir dizi aratrma yaplmtr. Halen sren aratrmalarda, eftali, armut, elma, kays, kiraz, vine ve erik yannda erozyon almalarnda kullanlacak am, ide, akasya, dibudak gibi yaprakl deiik bitki eitleri yetitirilmektedir. Btn bu almalar sonucunda Karapnar ilesinin bir baka yere tanmas nlenmi, arazilerin tarmsal ve mal ynden deeri artm, karayolu ulam rahatlam, insan ve hayvan sal garanti altna alnm, tarmsal yap yeni bir ehreye kavumu ve yeni tarm teknikleri blgeye adapte olarak iftinin geliri artmtr. Dnyada rzgar erozyonu konusunda benzer sorunlar yaayan lkelere rnek olmu baarl bir uygulama olan Konya-Karapnar Rzgar Erozyonu nleme Projesi sonucu Karapnar halk, yaadklar felaketten kurtulmalarn kutlamak ve erozyon sorununu gndemde tutmak amacyla her yl bu olaya zg bir festival dzenlemektedir. Toprak Su Kredileri ile Yrtlen Projeler lkemizde sulama alannda yaanan baarl bir uygulama da, uzun yllardr sregelen Toprak Su Kredileri uygulamasdr. 1960dan 2000e kadar sulanan alanlar ve proje katklar incelediinde; 1985lerde pik nokta olarak 26 000 ha alann, 2001li yllarda 528 haya indii grlecektir. Uygulanan faizler 1982de % 12 iken, 2001 Mart aynda % 120e ykselmitir. Gemite kooperatiflerce ifti katks ve kredilerle sulanan alanlar, 2000li yllarda mlga Ky Hizmetleri Genel Mdrlne ayrlan btelerle sulanan alanlarn neredeyse iki katdr. Bylesine uygulanabilir bir modelin etkisiz kalmasndaki en nemli faktr ise Ziraat Bankasnn zelletirilmesi sreci ve tarmsal kredi uygulamasnn cazibesini yitirir duruma gelmesidir. Sulama Ynetimi Trkiyede sulama ynetimi ekillerine bakldnda, tm dnyada olduu gibi gerekletirilen sulama projelerinin ynetilmesinde iki ana yol izlenmektedir. Bunlar; a) Devlet tarafndan yaplan sulama ynetimi, b) Faydalananlar tarafndan oluturulan rgtler ve yerel ynetimlerce yaplan sulama ynetimi (Katlmc Sulama Ynetimi-KSY)dir. Yerinden ynetim ve ifti katlm, zdenetim ve devletin iletme ve bakm masraflarnn azaltlmas ana amalar dorultusunda ve gnlllk ilkesine dayal olarak srdrlen KSY almalarnda DS; birden fazla yerleim biriminin arazisine hizmet eden sulama tesislerinin iletme bakm ve ynetim sorumluluunu, yrrlkten kalkan 1580 sayl Belediye Kanununa gre kurulan ve artk 11 Haziran 2005 tarihinde yrrle giren
34
5355 sayl Mahalli dare Birlikleri Kanununa tabi olan Sulama Birliklerine veya 1163 sayl Kooperatifler Kanununa kurulmu olan Sulama Kooperatiflerine, sadece bir yerleim birimi arazisine hizmet eden sulama tesislerinin BY sorumluluunu yine sulama kooperatiflerine devredebildii gibi, ky tzel kiilikleri ve belediyelere de devredebilmektedir. 4 Ocak 2006 tarihinde yrrle giren 5445 sayl Mahall dare Birlikleri Kanununda Deiiklik Yaplmas Hakknda Kanun ile, birliklerin durumlarn 5355 sayl Kanun hkmlerine uydurmalar iin verilen sre 10 Haziran 2006 tarihine kadar uzatlmtr. Anlan kanun, 1580 sayl kanun sonras oluan boluu doldurmay hedeflemekle birlikte, sulama birliklerine ynelik ayrntl dzenlemeler getirmemektedir. Bu nedenle Sulama Birlikleri Kanununa duyulan ihtiya devam etmektedir. DS Genel Mdrl tarafndan ina edilerek iletmeye alm devre konu olan sulama alanlarnn devir oran % 94e ulamtr. Tesislerin % 41,8i (335 Adet), sulama alannn % 90,4 (1 737 807 ha) Sulama Birliklerine; tesislerin % 10,5i (84 Adet), alann ise % 4,3 ( 81 910 ha) Sulama Kooperatiflerine devredilmitir. Bunun yan sra 31.12.2005 tarihi itibaryla; su kayna (yeraltsuyu kuyular) DS Genel Mdrl, sulama tesisi mlga KHGM tarafndan gelitirilen 421 416 ha sulama alannn BY sorumluluunu sulama kooperatifleri stlenmitir. Mlga KHGMnin iletmeye at tesislerin de % 74 muhtarlklara, % 16s Sulama Kooperatiflerine devredilmitir. Gneydou Anadolu Projesi (GAP) lkemizin en nemli kalknma projelerinden ve en byk yatrmlarndan birisi olan GAP, 32 Milyar ABD Dolar tutarndaki yatrm bykl ile dnyann sayl blgesel kalknma projelerinden birisidir. 46dr. Adyaman, Batman, Diyarbakr, Gaziantep, Kilis, Mardin, Siirt, anlurfa ve rnak olmak zere 9 ilde, Frat-Dicle havzasnda toplam 13 farkl su gelitirme projesini kapsayan GAP kapsamnda, Trkiyenin sulanabilir alannn bete birini oluturan 1,82 milyon ha alann sulamaya almas plnlanmtr (Tablo 45). 46 2005 ylnda brt olarak yaklak 232 000 ha alan sulamaya alm, balang hedefi % 13 orannda gerekletirilmitir. D kaynak kullanmnn snrl olduu srete, sulama yatrmlarnn tamamlanamamas, byk lde bteden yeterli denek ayrlamamasndan kaynaklanmaktadr. 22 baraj ve 7 500 MW kapasiteli 19 HES yaplmas ve ylda
45
2005 ylnda projenin parasal gerekleme oran %
35
27,3 milyar kWh enerji retilmesi hedefi % 76, sosyal ierikli projelerdeki hedef ise % 55 orannda gereklemitir. 47 GAP'ta enerji projelerinde Trkiye ortalamasnn iki mislinden fazla gerekleme salanmasna ramen, sulama projelerinde gerekleme Trkiye ortalamasnn te biri mertebesindedir. GAP sahasnda; 2004 yl itibaryla Harran Ovasnda toplam 134 253 ha alanda arazi toplulatrma almalar tamamlanm olup bunun Ceylanpnar ki Crcpta 22 000 ha ve Harran Ovasnda 30 000 ha GAP-BK Bakanl tarafndan, anlurfa-Harran Ovalarnda 83 350 ha Tarm Reformu Genel Mdrl (TRGM) tarafndan tamamlanmtr. TRGM tarafndan 2000 ylnda Harran Ovas II. Ksm sulama alannda 58 780 ha, 2001 ylnda Suru (Baziki) sulama alannda 18 500 ha ve Bozova pompaj sulamas alanndaki 8 660 ha toplulatrma almalar ihale edilmitir. GAP sahasnda yaklak 92 126 ha alann tarla ii gelitirme hizmetleri (TGH) mlga KHGM tarafndan yaplmtr. anlurfa-Harran ovalar sulama alannda 83 581 ha alann tarla ii gelitirme hizmetleri ihale edilmi ve almalar devam etmektedir. Kralkz sa sahil pompaj sulama alannda 699 ha alan ve Kayack sulama alannda 820 ha alann TGH yatrm programna alnmtr. Ayrca KHGM tarafndan GAP illerinde bugne dek 64 350 ha alan sulamaya almtr. zellikle su ve toprak kaynaklarnn gelitirilmesini, ekonomik ve teknik imknlar dikkate alarak, bir takvime balayan ve bu deiimin 2005 yl itibaryla ekonomik ve sosyal sektrlerde uyaraca gelimeleri ngren 1989 tarihli GAP Master Pln; eitli kamu kurulularnn kalknma abalarnn koordine edilmesi, alt lekte retilecek pln, program ve projelere rehberlik nitelii tamas itibaryla bir yol haritas olmutur. Geleneksel yntemlerle hazrlanan ve kamu kesimi arlkl bir nitelik tayan GAP Master Pln, zellikle 1990larn ikinci yarsnda derinleen kamu kesiminin finansal sorunlar nedeniyle hedeflerinden, zellikle de toprak ve su kaynaklarna ynelik hedeflerinden nemli lde sapmtr (Tablo 46). Gneydou Anadolu Blgesinin kalknmasnn hzlandrlmas amacyla deien koullar, yeni ihtiyalar ve yeni kalknma deerleri nda 1989 Master Pln irdelenerek, srdrlebilir insan gelime ilkesini esas alan Katlmc Plnlama srecine girilmi ve 2002 ylnda GAP Blge Kalknma Pln hazrlanmtr. Bu plnda toprak ve su kaynaklar ve sulama ile ilgili olarak eitli hedefler belirlenmitir (Tablo 47).
36
Drenaj sistemlerinin sulama ile e zamanl tamamlanamamas ve ak sistem sulama yntemine bal olarak bilinsizce yanl su kullanm, baz blgelerde nemli lde tuzluluk ve yksek tabansuyu sorununa neden olmaktadr. Gneydou Anadolu Projesinin gerekletirilmesiyle, 1,82 milyon ha arazi sulanacak ve yeni oluan rezervuarlar blgenin su ve toprak rejimini byk lde deitirecektir. Ayn zamanda, nfus hareketleri, hzl kentleme ve sanayileme hem kentsel hem de krsal alanlarda yeni deiimler oluturacaktr. Ancak bu lekteki projelerde baz sorunlar da olacaktr. Bu sorunlar ar ve bilinsiz sulamann olumsuz etkileri, iklimsel deiikliklerin blgenin flora ve faunas zerindeki etkileri, erozyon ve kontrolsz kalknmann doal, tarihi ve kltrel varlklar zerindeki olumsuz etkileridir. Tm bunlar, projeyi evresel ve kltrel kayglar gznnde bulundurularak ynlendirmenin gerekliliini ortaya koymaktadr. Bu sebeple; GAPta balam olan sulama projelerinde, teknik-ekonomik-sosyal verilerin nda uygun kan projeler gerekletirilmektedir. Bunu yaparken de yerliyabanc mavirler, niversiteler, ilgili kamu ve zel kurulular ile ibirlii iinde allmakta; ayn kurum ve kurululardan gelen ve gelebilecek olan her trl ibirlii, yardm ve kritie ak olunup, bunun gerekliliine inanlmaktadr. Ayrca, su kaynaklarnn kstl oluu, sulama dnda eitli maksatlar iin kullanm ve dier maksatlar iin mevcut talebin devaml art, suyun sulama maksadyla kullanmnda tasarrufa gidilmesini zorlamaktadr. Ancak, sulu tarmla yeni bulumu olan Harran ovasnda ar-bilinsiz sulamalar, Toporafik yap ve drenaj sorunlar nedeniyle orta ve gney kesimlerde sulama ncesinde mevcut olan tuzluluk ve drenaj (yksek tabansuyu) sorunlarnn boyutlar sulu tarmla birlikte artma eilimine girmitir. Toprak, topografya, iklim ve drenaj koullarndan dolay tuzlanma ve oraklama tehlikesi yksek olan anlurfa-Harran ovasnda Devlet Su leri Genel Mdrlnn tuzluluk ve tabansuyu sorunlarnn belirlenmesine ynelik ett-proje ve inaat almalar devam etmektedir. Tuzluluk ve tabansuyu durumu izleme ve deerlendirme almalar kapsamnda ovada 763 adet tabansuyu gzlem kuyusu tesis edilmitir. Bu kuyularda aylk seviye rasatlar ve tabansuyu tuzluluk analizleri yaplarak sorun alanlar belirlenmeye allmaktadr.
37
Bu erevede tarla ii gelitirme hizmetleri nem kazanmaktadr. Yksek tabansuyu ve drenaj sorunlarnn giderilmesinde ovada halihazrda tesis edilmi tahliye ebekesi yetersiz kalmaktadr. Yrede ortaya kan yksek tabansuyunun drlmesi ve sorunlarn esastan zme kavuturulmas iin tarla ii drenaj tesislerinin kurulmas, mevcut tahliye kanallarnn derinliklerinin artrlmas ve yeni ilve derin drenaj kanallarnn tesis edilmesine balanmtr. DS Genel Mdrl ve mlga KHGM nin ald tedbirler ve yapt almalar sonucunda sz konusu sorunlar azalma eilimine girmitir. anlurfa-Harran Ovalarndaki yksek tabansuyu ve tuzluluk sorunlarnn zme kavuturulmas iin 1999 ylndan beri DS ve mlga KHGM tarafndan ortaklaa almalar yrtlmektedir. Ovann gney kesiminde yaklak 26 000 ha alanda ak derin drenaj kanallar ve tarla ii kapal drenaj projeleri oluturulmutur. Mlga KHGM tarafndan gerekletirilen tarla ii drenaj sisteminin mansap artnn salanmas iin gerekli almalar DS tarafndan yaplmaktadr. Bu kapsamda anlurfa Ovas Sulamas III. Ksm ve Harran Ovas Sulamas V. Ksm naatlar kapsamnda, yaklak 20 000 ha alanda yksek tabansuyu sorununun zm iin DS tarafndan derin drenaj kanallar almas ve derin drenaj pompa istasyonu almalar tamamlanmtr. Mlga KHGM tarafndan ise 5 000 ha da derin drenaj sistemi denmitir (1. aama). Harran Ovas VI. Ksm naat kapsamnda 5 700 ha alanda ar tuzluluk ve yksek tabansuyunun giderilmesi tahliye kanal derinletirme almalarnda ise % 40 fizik gerekleme salanmtr. Tarla ii derin drenaj sisteminin 5 000 ha da denmesi iin ise mlga KHGM tarafndan 2. aamann ihalesi yaplm olup almalar devam etmektedir. Blgedeki sulama birlikleri ise kendi sorumluluk alanlarndaki tahliye kanal temizliklerini yapmaktadrlar. Ancak, sulamadan beklenen faydann alnabilmesi ve tarmsal retimin devamll iin tesviye, tarla ii drenaj, toplulatrma ve benzeri tedbirlerin sulama tesisleri inaatlarna paralel yrtlerek beraber hizmete alnmas gerekmektedir. Ayrca drenaj sistemlerini alr halde tutmak iin iletme alanlarndaki tahliye kanallarnda rsubat temizlii sk sk yaplmaldr. Bu anlamda sulama birliklerine de byk grev dmektedir. te yandan ar-kontrolsz sulamalarn nne gemek ve sulamada verimlilii artrmak iin sulama birliklerinin teknik beceri ve donanm kabiliyetinin artrlmasn salayacak yaplandrma ve eitim almalarna ilgili kurulularca hz verilmelidir.
38
Aa Frat Havzas projelerinden biri olan anlurfa-Harran Ovas Sulamasnda toplam 151 000 ha sulanabilir alann, 2004 yl sonu itibar ile toplam 123 000 hann ak sistemle sulamaya almas ve bu alann 93 000 hasnda tarla ii gelitirme hizmeti uygulanmasna karn, hizmetlerin e zamanl uygulanmamas nedeniyle yaklak 30 000 hada tabansuyu sorunu ortaya kmtr 48. Ayrca, Harran Ovasnn en dk kotu ve Suriye snrna yakn Akakale YAS blgesi 1977-1978 yllarnda itibaren sulamaya almtr. Bahse konu bu alanlarda plnlama arazi snflandrma almalar 1964-1965 yllarnda yaplm ve o tarihte 3 400 ha alanda tuzluluk ve sodyumluluk sorunu belirlenmitir. O tarihten bu gne kadar GAP blgesinde topraklarda tuzluluk ve sodyumlulua ynelik bir alma yaplmamtr. Bu alanlarn slah amacyla mlga KHGMce yaklak 6 500 ha alanda kapal drenaj ebekesi denmitir. GAP Master Pln almalarna gre GAP sahasnda sulamaya alan alanlarda % 45 olarak belirlenen pamuk ekim alanlar % 90 dzeyinde gereklemitir. Bu durumun en byk nedeni; reticinin dier rnlere nazaran pamuk tarmn bilmesi ve pazar imknlarnn daha kolay olmasdr. Ancak bu durum ileride, dier rnlerin ihtiyac olan suyun salanamamas asndan sorun olabilecektir. Gnmz gelien pazar ve pazara eriim imknlarnn artmas ile rn deseni pamuk aleyhinde deimeye balamtr. Sulamann balad ilk yllarda % 90lara varan pamuk ekili oran gnmzde % 70lere ekilmitir. Bu durum iftilerin bilinlenmesine, szlemeli retim imknlarnn artmasna ve pazara eriim imknlarnn gelimesi (otoyol, kargo, havaalan vb altyap tesislerinin tamamlanmas) ile plnlarda belirlenen rn desenine yaklalacaktr. Bu ayn zamanda toprak ve su kaynaklarnn srdrlebilir kullanm asndan zorunludur. KKTC ye Boru ile Su Gtrme Projesi Bakanlar Kurulunun 27.05.1998 tarihli karar ile Kbrsa Anamur Dragon ayndan Boru ile Su Gtrme Projesinin suyun hazrlanmas, nakliye ve depolanmas dahil anahtar teslimi projelendirme ve inasnn Trk ve yabanc firmalardan oluan bir konsorsiyuma d kredi salanmas yoluyla yaptrlmas kararlatrlmtr. Dragon ay zerinde nehir yatandan 88 m yksekliinde, 130 milyon m3 depolama hacimli Alakpr barajnda dzenlenecek sularla KKTCye 75 milyon m3 su gtrlmesi ngrlmektedir. Fizibilite almalar tamamlanan proje kapsamnda, Trkiye tarafndan yapm ngrlen Alakpr barajndan dzenli ekim paterni ile alnacak 2,38 m3/s, ylda toplam 75 milyon m3 suyun KKTCne deniz geiinde 1600 mm apnda yksek younluklu polietilen boru (HDPE)
39
ile nakledilmesi plnlanmtr. KKTCye iletilen suyun belirlenen amaca ynelik olarak dzenlenmek zere, KKTCde ina edilecek Geitky barajnda depolanarak 15,6 milyon m3nn ime-kullanma-sanayi ve turizm amal kullanmlara, 59,7 milyon m3nn ise sulamaya verilerek 7650 ha arazinin sulanmas ngrlm bulunmaktadr. Fizibilite almalar tamamlanm olan KKTCye Boru ile Su Gtrme Projesine ait kati projenin yaplmasna ynelik olarak DS ile Konsorsiyum arasndaki grmeler devam etmektedir. Dier yandan; KKTC Su Master Pln kapsamnda nerilen depolama tesislerinden amldere Baraj, Cengizky Depolamas, Krkmil Baraj, Yeilrmak II Gleti, Yedidalga Gleti ve Lefke II Reglatrnn uygulama projesi yapm ihalesi almalar tamamlanm olup, KKTC Su Master Plnnda nerilen tesislerin yapm iin adm atlacak ve KKTC Su Temin Projesi (Borularla Su Gtrme) ile btnleecektir. Trkiye Sel ve Deprem Felaketi Acil Yardm (TEFER) Projesi Mays 1998 tarihinde Bat Karadeniz Blgesinde meydana gelen takndan sonra, Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti Uluslararas mar ve Kalknma Bankas'ndan salad kredi ile, Sel ve Deprem Felaketi Acil Yardm (TEFER) Projesini yrrle koymutur. Proje yeni teknolojileri iermekte olup, uygulamas Bat Karadeniz, Susurluk, Gediz ve Byk Menderes pilot havzalarnda gerekletirilmitir. Bu proje kapsamnda bulunan "Gzlem, Tahmin, Uyar ve Tepki Sistemlerinin Gzden Geirilip Modernize Edilmesi" konusu, Babakanlk Proje Uygulama Birimi (PIU) koordinatrlnde, DS Genel Mdrl ile Devlet Meteoroloji leri (DM) ve Elektrik leri Ett daresi (EIE) Genel Mdrlklerinin birlikte denetimi ile yrtlmtr. Entegre bir proje olan TEFER Projesi, kapsamnda mavirlik hizmetleri de bulunan, yazlm ve donanm teminini ieren bir seri deiik teknolojiyi bir araya getiren ve Bat Karadeniz, Susurluk, Gediz ve Byk Menderes akarsu havzalarnda takn tahminleri yapacak olan modele gerek zamanl veri salayarak, tahmin sonularnn ilgili mercilere iletilmesi hususunun hayata geirilmesini amalamaktadr. Tasarlanan bu sistemin kurulabilmesi iin Mavir firma tarafndan nerilen ve aada ana balklar ile verilen mal ve hizmetler satn alnarak, kurulumlar yaplm ve iletmeye almtr. Uydu balantl gerek zamanl veri iletimini salayacak olan "HUB stasyonlar ile VSAT Terminal Setlerinin Satn Alnmas" iini stlenen GILAT (srail) firmas, 2 adet
40
HUB ve 356 adet VSAT istasyonunu (129 tanesi DSye ait) tesis etmi olup, HUB lar ve VSAT istasyonlar arasnda uydu haberlemesi iin TRKSAT 1C uydusunun 54 MHz'lik dou kapsama alanndan 6,75 MHz'lik band genilii kullanlmaktadr. Projenin Takn Tahmin Modeli Gelitirilmesi Mavirlik Hizmetleri iini DHI Water&Environment (Danimarka) firmas stlenmi olup, 30 Kasm 2001 tarihinde balatlan ve yukarda belirtilen akarsu havzalarnda takn tahminleri yapacak olan modelle ilgili Mavirlik Hizmetleri ii 31 Ocak 2003 tarihinde bitirilmitir. Mavirlik hizmetlerinin tamamlanmas ile birlikte, eldeki veriye bal olarak havzalardaki mevcut nehir seviyeleri ve ak durumlarn veren, ilve olarak da belirli blgelerdeki nehir seviyeleri ve taknlara ilikin ngrsel tahminler salayan bir takn tahmin modeli gelitirilmitir. En nemli konulardan birisi olan, otomatik hidrometrik, meteorolojik ve niceliksel radar datalarnn gerek zamanl olarak ya-ak teleme modelinde birletirilmesi gerekletirilmitir. Byk stanbul mesuyu II. Merhale Projesi Melen Sistemi Melen Su Temini Projesi (Melen Sistemi), Byk stanbul mesuyu II. Merhale Projesi kapsamnda yer almaktadr. Proje; DS tarafndan stanbul Metropolitan alannn beklenen orta ve uzun dnemli su talebinin karlanmasn amalamaktadr. Projenin DSce tamamlanmas zerine, iletme ve bakm iin barajlar ve enerji nakil hatlar hari, projenin btn tesisleri SKye devredilecektir. Barajlar DSnin sorumluluu altnda olacak, enerji nakil hatlarnn iletme ve bakm ise TEA tarafndan yaplacaktr. stanbul kentinin orta ve uzun vadeli imesuyu ihtiyacn karlamak amacyla gelitirilmesi gereken en byk kaynak Byk Melen aydr. lk aamada ylda 268 milyon m3, 4. aama sonunda ise ylda 1,2 milyar m3 su verecek olan Byk Melen Sistemi stanbul'un 2040 ylna kadar olan ihtiyacn karlayacaktr. Anadolu yakasndan temin edilen su stanbul Boazn deniz altndan tnelle geirilerek Avrupa yakasna ulatrlacaktr. Melen sisteminin ilk kademesi takriben 2010 ylnda devreye girecek ve nihai aamas gerekletirildiinde stanbul kentinin 2040 ylna kadar olan ime ve kullanma suyu ihtiyac karlanm olacaktr. 25 kmsi tnel olmak zere toplam uzunluu 180 kmyi bulan bir iletim hatt ile ehre ylda 268 milyon m3 ilve su salayacak olan Melen
41
sisteminin birinci aamas ile yaklak 2,75 milyon ek bir nfusun ime ve kullanma suyu ihtiyac salanm olacaktr. Cumhuriyet Tarihi nin en byk imesuyu temin projesi olan bu proje ile ; dnya metropollerinin en ekicisi olan stanbulun su kullanm dzeyi ada bir mertebeye ulaacaktr.Yaayanlarn hizmetine 115 litre.adam/gn daha su sunulacaktr. para ihtiyac 518,8 milyon dolar, d para ihtiyac 662,4 milyon dolar olmak zere toplam maliyeti 1 milyar 181,2 milyon dolar olan Melen Projesi, Japon Nippon Koei firmasnca yaplan Melen sistemi fizibilite raporuna gre Trkiye Cumhuriyeti Hkmetince Japon Hkmeti nezdinde kredi talebi giriiminde bulunulmu ve bunun sonucu olarak ilki 52,473 milyar Japon Yeni (yaklak 500 milyon ABD Dolar), ikincisi de 42,3 milyar Japon Yeni (yaklak 400 milyon ABD Dolar) olmak zere toplam 94,7 milyar Japon Yeni (yaklak 900 milyon ABD Dolar) dk faizli kredi temin edilmitir. Krediler JBIC tarafndan bir programn paras olarak, Trkiye Cumhuriyetinin ekonomik dengesi ve geliimini desteklemek amacyla salanmtr. Bu kredi anlamalar, JBIC ve Trkiye Cumhuriyeti arasnda srasyla Kasm 1993te ve Ekim 1996da imzalanmtr. Melen Projesi almalar sratle srdrlmektedir. Meslek Odalarnn ve STKlarn Bilinlendirme almalar Kresel snma, doal ekosistemlerin ar kullanm ve tahribi sonucunda sregelen yaygn toprak erozyonu vb faktrlerin yar kurak bir iklim kuanda olan lkemizi yakn gelecekte su kaynaklarndan yoksun ve llemeye aday bir lke konumuna getirmesinden endie duyulmaktadr. lkemizde bu tehlikelere kar koyma ynnde bir bilgilenmenin, bilinlenmenin ve kararlln yeterince gelitiini sylemek pek mmkn deildir. Bu srete, zellikle erozyonu sorununu kamuoyuna tama ve halkn bilin dzeyine katk salama anlamnda baz Meslek Odalarnn ve STKlarn etkin almalarn baarl rnekler arasnda saymak gerekir. 2.3. Trkiyede Gemie Dnk Deerlendirme ve karlan Dersler VIII. Be Yllk Kalknma Pln Toprak ve su kaynaklarna ynelik sorun alanlarna ve zm aamasnda gelinen noktaya, gemi BYKPlerde yer verilmitir. Yrrle giren plnlarda, nceki pln dnemlerine dair toprak ve su kaynaklarna ynelik fiziki gereklemeler belirtilmektedir. (Tablo 48). VIII. BYKPde de, toprak ve su kaynaklar konusunda gemie dnk
42
deerlendirmeler ngrlmtr.
49
yaplm
ve
karlan
dersler
dorultusunda
yeni
hedefler
VIII. BYKPde Yer Alan Gemie Dnk Deerlendirme: Snrl olan toprak ve su kaynaklarnn tahsis, kullanm ve ynetimine ynelik yeterli mevzuatn bulunmay doal ve ekonomik kaynaklarn israfna yol amaktadr. 1999da yaanan Marmara ve Bolu-Dzce depremleri, yanl arazi kullanm, arpk yaplama gibi nedenlerin de etkisiyle, byk zararlar meydana getirmi, blgesel gelime politikalarnn etkin bir ekilde uygulanmas gerektiini ortaya koymutur. Krsal altyapnn oluturulmas kapsamnda; toprak ve su kaynaklarnn gelitirilmesine ynelik tarmsal altyapnn yaygnlatrlmas, kaynaklarn ynetimi ve etkin kullanmna dair almalarn yaplmas nemini korumaktadr. Yatrm Programnda yer alan proje paketinin ve bekleyen proje stounun bykl gz nne alndnda, mevcut yatrm imknlar ile tarmsal altyap ihtiyacnn lke genelinde arzulanan dzeyde ve srede karlanmas mmkn grlmemektedir. Bu durum; bte imknlar erevesinde yatrm srdrlen projeleri ekonomik olmaktan karmakta, projelerden beklenen faydann zamannda teminini ve Pln hedeflerini olumsuz etkilemektedir. Toprak potansiyelinin tespitine ynelik olarak yaplan ett almalar n inceleme dzeyinde yaplmtr. Ancak bu almalarn, detayl toprak ettlerinin yaplmas ile buna dayal arazi kullanm plnlarnn hazrlanmasna ihtiya duyulmaktadr. Arazi kullanm plnlarnn bulunmay, tarm alanlarnn tarm d kullanmndaki art, mevcut arazilerin miras ve sat yoluyla blnmesi nedenleriyle bir yandan tarm alanlarnda azalma ve verim dkl yaanrken, dier yandan yasal dzenlemeye ihtiya duyulan arazi toplulatrma hizmetleri yeterince gerekletirilememektedir. Sosyal ve ekonomik gelime ile birlikte yaam standartlarnn ykselmesi, kii bana ime ve kullanma suyu ihtiyacn da artrmaktadr. Hzl nfus art ve kyden kente g plnsz yaplamaya yol amakta, alt yap tesislerinin yapmn zorlatrmakta ve maliyetlerini artrmaktadr. Kurulular arasnda egdm salanamad iin su kaynaklarndan verimli bir ekilde yararlanlamamaktadr. Temel ilevi imesuyu ve kanalizasyon tesisi yapm olmayan kurulularn alt yap yatrmlar yapmas malyetleri ykseltmektedir.
43
Yasal olmayan su tketimi, tesislere verilen zararlar, kanalizasyon ebeke balantlarnda ve dearjlarndaki tekniine uygun olmayan uygulamalar imesuyu ve kanalizasyon tesislerinin etkin kullanmna engel olmaktadr. Kii bana tketilebilir su rezervinin 1 000 m3 altnda olan lkelerde nemli su sorunlaryla karlalaca dikkate alndnda, Trkiye su zengini bir lke olarak deerlendirilmemektedir. VIII. BYKPda ngrlen Ama, lke ve Politikalar: Doal kaynak kullanmnda havza baznda katlmc proje plnlamas ve ynetimi benimsenecektir. Tarmsal politikalar dorultusunda dengeli ve evreyle uyumlu tarmsal kalknmann salanmasna ynelik olarak tarmsal altyap yatrmlarnn her aamasnda yatrmdan faydalananlarn her trl katlm salanacak, mevcut altyapnn etkin kullanm ve yeni yatrmlarn gerekletirilmesinde kaynaklarn rasyonel kullanm temin edilecektir. Detayl toprak ettlerinin ve toprak haritalarnn yaplmas ile topraklarn kullanm ve korunmasna ilikin bir kanunun karlmas, kadastro almalarnn tamamlanmas ve toprak veri tabannn oluturulmas 50 salanarak Arazi Kullanm Pln hazrlanacaktr. Blnemeyecek en kk parsel anlamnda optimum iletme byklkleri blgelere gre tespit edilecek, belirlenecek ekonomik iletme byklklerine bal zendirici tedbirler gelitirilecektir. Tarmsal gelimede blgesel nitelikli programlarn nemi nedeniyle Tarmda Sorunlu ve ncelikli retim Alanlarnn tespit almalar erevesinde blgesel zel programlar gelitirilecektir. Tarm alanlarnn paralanmas, zellikle sulu tarm alanlarnn tarm d kullanm, ilemeli tarma uygun olmayan alanlarda tarm yaplmas nlenecek ve arazi toplulatrma hizmetleri hzlandrlacaktr. Sulama projelerinin, arazi toplulatrma ve tarla ii gelitirme hizmetleri ile birlikte yrtlmesine nem verilecektir. Tarmsal altyap yatrmlarnn gerekletirilmesinde ve ynetiminde faydalananlarn fikirsel, fiziksel ve mal katlmlar salanarak yeni yatrmlara kaynak
44
yaratlacak ve mevcut altyapnn etkin kullanm temin edilecektir. Bylece kamunun bu alandaki yk azaltlacaktr. Kamu eliyle ina edilen sulama tesislerinin faydalananlarn oluturduklar rgtlere devri yaygnlatrlrken, bu rgtlerin kurumsallamas ve katlmc sulama ynetiminin srdrlebilirlii salanacaktr. Gneydou Anadolu Projesi kapsamnda, yatrm sren ve yatrm programnda ihalesiz olarak yer alan sulama projeleri; genel kamu yatrm dengeleriyle uyumlu bir ekilde uluslararas kredi temini ile hzlandrlarak, ksa dnemde tarmsal retime katk salamas temin edilecektir. Sulama yatrmlarnn, zellikle kredi temini ile yrtlecek olanlarn, gerektirdii toplulatrma ve tarla ii gelitirme hizmetlerini gerekletiren kurulular arasndaki egdm etkinletirilecek ve gerekli kaynak ak temin edilecektir. Yeterli ve salkl imesuyu olmayan kyler imesuyuna kavuturulacak, krsal kanalizasyon ebekeleri evre sal asndan risk tayan yreler ile turistik yrelerde yaygnlatrlacaktr. Yeterli ve salkl imesuyu salanmas iin eksik olan atk su altyapsnn tamamlanmas esastr. Yeralt ve yerst suyu kaynaklarnn kirlenmeden nce korunmas salanacak ve atk sularn artldktan sonra tarm ve sanayide kullanlmas zendirilecektir. Etkili su kullanm, altyap tesislerinin ve su kaynaklarnn korunmas konusunda toplum bilinlendirilecek ve su israfn nleyici eitim programlarnn yazl, szl ve grsel basnda yer almas salanacaktr. mesuyu hizmetlerinden yararlananlarn bu hizmetleri kesintisiz, yeterli ve kaliteli bir biimde, bedeli denmek kouluyla salayabilmeleri gvence altna alnacak, tketicinin korunmasna zen gsterilecektir. Altyap sektrnde grev yapan kurulular arasnda etkin egdm salanacaktr. Belediyeler, doal afetlerde altyap ebekelerinde meydana gelecek hasarlara kar ksa srede imesuyu temini ve atklarn bertaraf iin eylem plnlar gelitirecektir. Taknlar nlemede ncelik derelerin slahna verilecektir. mar plnlarnda doal dere yataklarnda yaplamaya msaade edilmeyecektir. Kaak su kullanmnn nlenmesi iin etkin denetim yaplacak, ebeke kaaklarnn azaltlmas amacyla haritalar kartlacak, byk ehirlerde veri Toplama ve Gzetimli Denetim Sistemine geilmesi salanacaktr.
45
Modern iletmecilik esaslarna uygun tarife sistemi uygulanmas salanacaktr. Su kaynaklarnn gelitirilmesi, kullanlmas ve korunmas ile ilgili hukuki bir dzenleme yaplacaktr. Su ve atk su standartlar AB standartlarna gre yeniden belirlenecektir. 167 sayl Yeralt Sular Kanunu, yeralt sularnn korunmas iin kaak kullanmlara kar caydrc hkmler ierecek ekilde gncelletirilecektir. ller Bankas Genel Mdrl yeniden yaplandrlacaktr. Nfusu 100 bini aan belediyelerde su ve kanalizasyon idarelerinin kurulmas ynnde dzenlemeler yaplacaktr. lkemizdeki nfus artna, kentlemeye ve kalknmaya paralel olarak suya olan talep byk oranda artmaktadr. Su kaynaklarnn snrl oluu ve bu kaynaklarn yer ve zaman olarak lke dzeyinde eit dalmamas nedeniyle su kaynaklar ynetimi olduka karmak hale gelmitir. zellikle yerst su kaynaklarnn tahsis ve kullanmna ynelik bir mevzuatn olmay, doal ve ekonomik kaynaklarn israfna yol amaktadr. Bu nedenle; yerst sularnn tahsisi, korunmas, sektrel ve sektrler aras kullanmnn plnlanmas gibi tm hukuki boluklar dolduracak ereve nitelikte Su Kanunu karlacaktr. Topraklarn tahsisi, korunmas (erozyon, paralanma, kirlenme, oraklama, ama d kullanmna kar), snflandrlmas, sektrel ve sektrler aras kullanm ve retim iin plnlanmas gibi konularda tm aksaklklar dzeltecek ve boluklar kapsayacak ereve nitelikte Arazi Kullanm ve Toprak Koruma Kanunu karlacaktr. Arazi toplulatrma hizmetlerinin lke genelinde tek bir esas dahilinde, etkin ve eitlik ilkesine uygun olarak gerekletirilmesini ve zellikle GAP sahasnda sulama yatrmlar ile egdm iinde yrtlmesini temin edecek Arazi Toplulatrma Kanunu karlacaktr. Bu Kanunun, Arazi Kullanm ve Toprak Koruma Kanunu ile btnl salanacaktr. Tarmsal altyap hizmetlerinin gerekletirilmesinde faydalananlarn her aamada katlmn salayacak, yatrmlara kaynak yaratlmasna imkn verecek ve sulama yatrmlarnda geri demenin gncelletirilmesini, iletme ve bakm giderlerinin tespit ve tahsilatyla ilgili aksaklklarn giderilmesini temin edecek ekilde Devlet Su leri Genel Mdrlnn 6200 sayl ve Ky Hizmetleri Genel Mdrlnn 3202 sayl Tekilat Kanunlarnda dzenleme yaplacaktr. Katlmc sulama ynetiminin gelitirilmesi ve
46
srdrlebilmesi amacyla, Su Kullanc Birlikleri Kanunu karlacaktr. Bu kapsamda, katlmc yaklama ters den 2032 sayl Kanun yrrlkten kaldrlacaktr. Tarmsal altyap faaliyetlerinin daha etkin yrtlmesini salamak iin, halen Ky Hizmetleri Genel Mdrl bnyesinde yrtlen sulama, toprak muhafaza, arazi toplulatrma, tarla ii gelitirme ve drenaj hizmetlerini gerekletirmek zere yeni bir Genel Mdrlk oluturulacaktr. Mahalli dareler Kanun Tasarsnn, bu kurumsal dzenleme ile uyumu temin edilecektir. Krsal kesimde gerekletirilen imesuyu, kanalizasyon ve ok maksatl sosyal tesislerin iletme, bakm ve onarm hizmetlerinin kullanclar tarafndan yrtlmesi iin gerekli kanun dzenlemeler yaplacaktr. UEP gncelletirilecek ve yasal bir ereveye kavuturulacaktr. lleme ve erozyonla etkili mcadele amacyla, ormancl, tarm, hayvancl, yerlemeyi, sanayii, su kaynaklaryla ilgili faaliyetleri, alternatif geim kaynaklarn ve krsal altyapnn gelitirilmesini entegre olarak ele alan, Ulusal lleme Eylem Pln hazrlanacaktr. VIII. BYKP Dneminde Gerekleen Hedefler: 5403 sayl Toprak Koruma ve Arazi Kullanm Kanunu ile Toprak Koruma ve Arazi Kullanm Kanunu Uygulama Ynetmelii 2005 ylnda yrrle girmitir. Ulusal llemeyle Mcadele Eylem Pln 2004 ylnda hazrlanmtr. Tarm letmelerinin Yeterli Tarmsal Varla Sahip Olup Olmadnn Tespitine Dair Ynetmelik 2003 ylnda karlmtr. Tarmsal Kaynakl Nitrat Kirliliine Kar Sularn Korunmas Ynetmelii 2005 ylnda karlmtr. Su Kirlilii Kontrol Ynetmelii, Toprak Kirliliinin Kontrol Ynetmelii 2005 ylnda deitirilmitir. Tarmda Kullanlan Kimyev Gbrelere Dair Ynetmelik ile Tarmda Kullanlan Organik, Organomineral, Toprak Dzenleyicileri ve Mikrobiyal Gbrelerin retimi, thalat, hracat, Piyasaya Arz ve Denetimine Dair Ynetmelik 2005 ylnda karlmtr. Sulak Alanlarnn Korunmas Ynetmelii 2005 ylnda karlmtr. Doal Mineralli Sular Hakknda Ynetmelik 2005 ylnda karlmtr.
47
Mlga Ky Hizmetleri Genel Mdrl bnyesinde, 1999 ylnda kurulan Toprak ve Su Kaynaklar Ulusal Bilgi Merkezi tarafndan Toprak veritaban ile Krsal ve Tarmsal Alt Yap Hizmetleri veritaban bu dnemde oluturulmutur. Sorunlu Tarm Alanlarnn Belirlenmesi ve yiletirilmesi Projesi (STATIP), 2004 ylnda yrrle konmutur. CORINE metodolojisine gre lkemizin arazi rtsnn belirlenmesi projesi balatlmtr. VIII. BYKP Dnemdeki Hedeflerden Gerekleemeyenler: Hazrlanan Su Kanunu, Sulama Birlikleri Kanunu, Arazi Toplulatrma Kanunu TBMM gndemine gelememitir. 2032 sayl Kanunun kaldrlmasn salayacak Kanun karlamamtr. 51 Ky Hizmetleri Genel Mdrl bnyesindeki tarmsal altyap hizmetlerini yrtecek bir Genel Mdrlk kurulamamtr. Tarm topraklarnn ama d kullanmna ynelik basklar ve yanl kullanmlar artarak srmtr. Sulama ve arazi toplulatrma hedefleri ngrlen dzeyde gerekleememitir. lke dzeyinde detayl temel toprak ettlerinin yaplmasna ilikin mlga KHGM tarafndan 2004 ylnda hazrlanan Trkiye Toprak Kaynaklarnn Etd ve veri Taban Projesi eitim almalar dnda yaama geirilememitir. Tarm uralarnda Gndeme Getirilen Sorunlar 25-27 Kasm 1997de gerekletirilen I. Tarm uras Sonu Raporunda belirtilen ve gerekletirilemeyen benzer nerilerin, 29 Kasm-01 Aralk 2004 tarihleri arasnda gerekletirilen II. Tarm urasnda da gndeme getirildii grlmektedir 52 Genel Deerlendirme Erozyon ve lleme, tarm topraklarnn korunamamas ve topran yanl kullanm gibi sorunlar; ekolojik, ekonomik, toplumsal, kltrel ve siyasal oluumlarn sonular olarak ortaya kmaktadr. Topraa zarar veren sreler yani nedenler; toprak zellikleri ve yeryz biimleri, iklim zellikleri, arazi kullanma durumu, mlkiyet biimi ve tarmsal yap, su havzalarnn ynetimindeki yetersizlikler, kltrel ve toplumsal yap, devletin makroekonomik tercihleri, nfus hareketleri ve kentleme, tarmsal destekleme politikalarndaki yanllklar, ulusal plnlama anlayndaki yetersizlikler, hukuksal ve ynetsel yetersizlikler, yarg kararlarna uymama, uluslararas dayatmalar ve ulusal bir
48
toprak koruma ve kullanma politikasnn olmaydr. Bu nedenle, topraa zarar veren sreleri, sorunun zm iin mutlaka gereklidir. 53 Topraklara zarar veren koullarn temel nitelikte olanlar ksa srede deitirilebilecek trden deildir. Sorunun kkl zm iin, toprak ve su kaynaklarnn korunmas ve gelitirilmesi almalarn sadece ekolojik sorunlar olarak grp; ekonomik, siyasal, toplumsal, kltrel dinamikleri gz ard edici abalar, sz konusu srelerin nlenmesine ynelik abalarn doru, gereki, uygulanabilir stratejilere dayandrlmasn gletirmekte ve mevcut ksr dng alamamaktadr. Bunun sonucunda, lkemizdeki toprak ve su kaynaklar sorunlar ile toprak kayb ve arazi-su bozulmas nemli boyutlara ulamtr. lkemizde, su kaynaklarndan 2030 ylnda % 100 orannda yararlanlmas amalanmaktadr (Tablo 49). Bu hedefe ulalmas durumunda beklenen yararlar; tarmda retimin 5 kat artmas, 2,5 milyon kiiye istihdam olana yaratlmas, her yl 55 milyar kwh ilve enerji retilmesi olacaktr. Belirlenen hedeflere ulamay salayacak projelere ayrlan deneklerin artmamas, aksine bteden ayrlan deneklerin her yl giderek azalmas nemli bir amaz oluturmaktadr. Bu yaklamn devam durumunda ortaya kabilecek zararlar; projelerin inaat srelerinin uzamas nedeniyle amalanan yararlara ulalamamas ve sermaye israf olacaktr. Arazi toplulatrma almalarnn beklenen dzeyde gerekleememesinin nedenleri; yasal yetersizlik, kaynak yetersizlii, teknoloji ve bilgi birikiminin korunmamas ile kurumsal yapdaki yetersizlik ve hizmet dankl eklinde sralanabilir. zm nerileri ise srasyla; Arazi Toplulatrma Kanununun karlmas, yeterli kaynak aktarlmas, teknoloji ve bilgi birikiminin srdrlebilir bir anlayla istihdam ile hizmetlerin yapmnda tek bir kurumun yetkilendirilmesidir. Bu konuda gerekli abann gsterildiini sylemek zordur. Srdrlebilir kalknmann salanmas iin, ekonomik ve sosyal politikalarn yan sra, evreyle ilgili stratejilerin gelitirilmesi, evreye ilikin nceliklerin belirlenmesi ve yatrm kararlarnda evre politikalarnn etkin klnmas amacyla; DPT' nin egdmnde, evre Bakanl'nn teknik destei ve Dnya Bankas'nn mal katklaryla 1998 ylnda hazrlanan Ulusal evre Stratejisi ve Eylem Pln (UEP)nda da, toprak, su, mera ve orman kaynaklar ynetimi detayl olarak incelenmitir. Mevcut durum gz nne alndnda, lleme ile savam amal bir ulusal eylem program hazrlarken, konuya
49
evre boyutunda yaklaan UEP Raporu'ndaki deerlendirmelerin de mutlaka dikkate alnmas gerekmektedir. Birok resm belgede deinilmesine ramen bu konuda somut adm atlamamtr. zetle, toprak ve su kaynaklarnn korunmas, gelitirilmesi ve plnl kullanlmasyla ilgili olarak yrtlen almalarda gerekli dersleri henz yeterince karamayan lkemizde; topraklarn yok olmamas ve nitelikli mevcut tarm topraklarnn azalmamas, yeralt ve yerst sularnn kirlenmemesi ve tkenmemesi iin, en ksa srede gerekli hukuksal, kurumsal ve mal nlemlerin alnmas ve insan kaynaklarnn gelitirilmesi gerekmektedir. 2.4. AB ile Mukayeseli Olarak Trkiye in Temel Gstergeler AB ile Trkiyenin temel ekonomik ve sosyal gstergeleri yannda, toprak ve su kaynaklarna ynelik temel gstergeleri de nemli farkllklar iermektedir (Tablo 50 ). 2000 yl Genel Nfus Saym kesin sonularna gre, Trkiyenin toplam nfusu 67 803 927; ehirlerin (il ve ile merkezleri) nfusu 44 006 274, kylerin nfusu ise 23 797 653tr. Buna gre, toplam nfusun % 35,1i kylerde yaamaktadr. Yllar itibaryla kylerde nfus says azalrken, ky ve bals says artmaktadr. Trkiye, ABde en byk yzey alanna sahip lke konumundadr. Tek bana Trkiye, ABnin toplam yzlmnn yaklak % 20sine sahiptir. Trkiyede sulanan tarm arazisi 42 000 km2, ABnin ise 115 807 km2dir. Trkiye ABnin toplam sulanabilir tarm alannn % 36sna sahiptir. 54 Trkiyede toplam su varlnn % 75i sulamada kullanlmaktadr. ABdeki toplam su varlnn ise % 33 tarmsal sulamada kullanlmaktadr. Bu oran Gney Avrupada % 75e kmaktadr. Orta ve Bat Avrupada ise suyun byk ksm (% 57) zellikle soutma amal olarak enerji retimi ve kentlerde ime-kullanma suyu olarak kullanlmaktadr. 55 lkemizde olduu gibi ABde de, sulamada kullanlan suyun miktar, iklim, toprak yaps, rn tipi, su kalitesi ve sulama tekniklerine gre deimekle birlikte, sulama teknolojilerinin kullanlmamas sebebiyle birok evresel ve ekonomik sorun ortaya kmaktadr. lkemizde krsal alanlarda yerleim yerlerinin ancak % 1i plnldr. Krsal imar dzeni, krsal alan plnlamas ile ilgili pek ok hukuksal dzenleme bulunmasna karn, krsal yerlemeler salkl bir ekilde geliememitir.
50
AB 15 lkelerinde 17,4 ha, AB 25 lkelerinde 13 ha olan ortalama iletme bykl, Trkiyede 2001 Genel Tarm Saym (GTS) sonularna gre tarmsal iletme bana 6,1 hadr. Bir ha tarm arazisine Japonyada 9 028 dolar, svirede 3 197 dolar, AB lkelerinde ortalama 730 dolar ve Trkiyede 151 dolar destek salanmaktadr. Trkiyede kii bana den tarmsal destek tutar ise 113 dolar iken, bu rakam svirede 635 dolar, Norvete 489 dolar, AB lkelerinde ise ortalama 304 dolar dzeyindedir. Avrupa Birlii, zlen sorunlarna karn ylda 43 milyar Euroyu tarma aktarrken, Trkiye btn sorunlarna ramen tarmna 3-4 milyar YTL mal kaynak ayrabilmektedir. Destek oran fark yaklak 1/6 kat dzeyindedir. Tarmla uraan nfusun fazlal dk verimlilik ve dk destekleme fiyatlar ile birlikte deerlendirildiinde, tarmsal rnlerde rekabet gcmzn snrl olduu grlecektir. Bu balamda, zellikle sulama yatrmlarnn tamamlanmas byk nem arz etmektedir. 2.5. Uluslararas Ykmllkler ve Taahhtler Genelde evre sorunlar, zelde toprak ve su kaynaklar sorunlar ve onlarla baa kmak iin uygulanmas gereken nlemler bir lkenin snrlar iine hapsedilememektedir. Bu nedenle evre sorunlarnn zlmesinde uluslararas giriimler ve uluslararas anlamalar kritik bir neme sahip olmaktadr. Trkiye de uluslararas toplumun bir yesi olarak, evre konusunda gelitirilen anlamalarn nemli kesimini imzalayp, uluslararas topluluk nnde uygulayacana ilikin olarak sz vermi bulunmaktadr. TBMMde onaylanan uluslararas anlamalar, Trkiyenin tm yasal sistemi zerinde bir balaycla sahiptir. Su kaynaklarnn ynetimi konusu, 1970lerden bu yana uluslararas gndemde nemli bir yer igal etmektedir. OECD ve Dnya Bankas gibi kurulular, 1990lara kadar, kaynaklarn desantralize birimlerce, kapsaml plnlama ve fiyatlandrma ilkesi ile etkin ynetilebileceini savunmular; bu ilk dnemde piyasa mekanizmalarndan da sz edilmekle birlikte asl vurgu kamu kurulularna yaplm, kamu kurulularnn suyu ekonomik bir mal gibi ynetmelerini salayacak nlemler zerinde durulmutur. Son yllarda ise kamu kurumlarnn ve kapsaml plnlama yaklamnn olumsuzluklar n plna karlmakta, su kaynaklar ynetiminde fiyatlandrma ve zelletirme gibi politikalarn uygulanmas olmazsa olmaz koul olarak ileri srlmektedir. nceleri, suyu teknik olarak kaynaktan kullancya ulatrma ileri ile snrl bir tanm olan su ynetimi
51
terimi, son dnemlerde teknik boyuta ek olarak rgtlenme ve mal yapnn ynetimini ierecek biimde geniletilmitir. Dnya genelinde su ynetimi, teknik-mal-ynetsel iler btn olarak BM, OECD ve DB tarafndan gelitirilen politikalar dorultusunda ynlendirilmektedir. 56 OECD veya Dnya Ticaret rgt (DT) mzakerelerinde ve belgelerinde dorudan toprak kaynaklarna ynelik dzenlemeler de gndeme gelmemektedir. Su konusunda, serbest piyasaya gei ve zelletirme konusunda GATS Anlamas n plna kmaktadr. BM ve AB ile imzalanan eitli anlamalarda ise, toprak ve su kaynaklarna ynelik bir dizi taahht gndeme gelmektedir. BM lleme ile Mcadele Szlemesi Toprak kaynaklar boyutunda; lkemizin 1994 ylnda imzalad BM lleme ile Mcadele Szlemesi, kalknm lkelere teknik ve mal yardm ykmll getirirken, tehdit altndaki lkelere de soruna ncelik verme, etkin alma ve uygulamalar yapma, mmkn olduunca yeterli kaynak ayrma, mevcut kanunlar glendirme ve yeni kanunlar hazrlama ykmllklerini getirmektedir. 57 almalarn ilk adm bir Ulusal Eylem Program oluturulmasdr. Bu program, merkez hkmet ile yerel otoriteler, sivil toplum rgtleri ve geimini topraktan salayan vatandalarca geni bir fikir birlii iinde oluturulmaldr. Yetikinleri de iine alan eitim programlar, bilgi alverii, yoksullukla mcadele, doann ve su kaynaklarnn korunmas, anm kontrol, projelerin fiziksel, biyolojik ve sosyo-ekonomik ynden entegre olmalar, krsal kesim kadnlarna sz hakk tannmas szlemenin zellikle gereklemesini istedii politika ve eylemler arasnda bulunmaktadr. lleme, Szlemenin birinci maddesinde, kurak, yar-kurak ve az yal alanlarda, iklim deiiklikleri ve insan faaliyetleri de dahil olmak zere eitli faktrlerden kaynaklanan toprak bozulmas olarak tanmlanmaktadr. lleme kavram, topraklarn retkenlik yeteneini yitirmesi olarak tanmlandnda ise; toprak anm (erozyonu), toprak kirlilii, topran yanl kullanlmas ve tarm d amal arazi kullanm (imar ve arsa politikalar) gibi toprak varln yok eden drt ana sorunun, lkemizde youn olarak yaand grlmektedir. lkemiz, lleme ile Mcadele Szlemesi kapsamnda, konumu itibaryla zel bir noktada bulunmaktadr. Trkiye bir anlamda etkilenen lkelerden saylmakta, ancak dier taraftan gelir ve gelimilik dzeyi dikkate alndnda, yardm alacak lkeler snfnda yer
52
almamaktadr. Bunun anlam; lkemizdeki lleme ile ilgili sorunlarn giderilmesi iin byk lde z kaynaklara bavurulmas ve lkemizdeki mevcut bilgi birikimi ve deneyimin nce lke iindeki sorunlarn ve daha sonra da etkilenen dier lkelerdeki sorunlarn zmnde kullanlmasdr. Szlemenin 4. eki olan Kuzey Akdeniz Blgesel Uygulama Ekinde llemeden etkilenen lke olarak yer alan lkemiz, uluslararas ibirliini bu ek erevesinde younlatrmaktadr. Bata blge lkeleri olan Yunanistan, talya, Portekiz, spanya ve dier Akdeniz lkeleri MEDRAP, MEDCOASTLAND ve CLEMDES gibi ortak projelerde yer alarak, ulusal kapasite, bilgi a ve ilgili kurumlarn szleme ve lleme konulardaki bilgi deneyimlerinin aa karlmas ve bu lkelerle bilgi deiim/paylam amacyla almalar srdrmektedirler. Trkiyenin 1998 ylnda 4340 sayl kanun ile onaylayarak taraf olduu BM lleme ile Mcadele Szlemesi erevesinde Austos 2004te lleme le Mcadele Ulusal Eylem Pln yrrle konulmutur. 58 Ancak, Plnn uygulamaya gemesine ynelik somut admlar yaama geirilememitir. BM klim Deiiklii ereve Szlemesi Yaplan iklim senaryolar iinde kresel snma nemli bir yere sahip olup, kresel snma eiliminin durdurulamamas sonucu oluabilecek iklim deiimleri ile kurak ve yar kurak alanlardaki birok blge su yetmezlii, kuraklk, tuzlanma ve dier ortam koullarnn bozulmas sonucu hzlanan erozyon gibi etkiler altnda kalacaktr. Trkiye, 4990 sayl kanun ile BM klim Deiiklii ereve Szlemesini onaylam; Szlemenin yasal olarak balayc bir eki niteliindeki Kyoto Protokoln ise henz onaylamamtr. ABDnin de imzalamad protokol, Rusyann 2004 ylnda onaylamas ile yeterli lke saysna ulalm ve 2005 ylnda yrrle girmitir. Birlemi Milletler klim Deiiklii ereve Szlemesi, lkelerin ortak fakat farkl sorumluluklar, ulusal ve blgesel kalknma ncelikleri, amalar ve zel koullar gz nnde bulundurularak taraf olan tm lkelere sera gaz salnlar azaltp iklim deiikliinin durdurulmas ve etkilerinin azaltlmas gibi konularda ortak ykmllkler vermektedir. Kyoto Protokolne gre ise, gelimi lkeler 2008 ylndan 2012 ylna kadar emisyonlarn 1990 yl emisyonlar esas alnarak azaltacaklardr (AB % 8, ABD % 7, Japonya ve Kanada % 6, Rusya % 0). ABde 15 lke, sera gazlarnn emisyonunu 2010
53
ylna kadar % 8 azaltmay kabul etmi olmakla birlikte her lke iin durum deiiktir. Almanya, Dou Almanya'daki konvansiyonel sl enerji sistemlerinde (g santralleri) yaptklar modernletirme ile emisyonlarn % 21 azaltmay kabul etmitir. Portekiz ekonomik durumundan dolay sera gazlarnn emisyonunu % 27 artrabilmek iin izin almlardr. Elektrik enerjisi ihtiyacnn % 50si nkleer santrallerden retilen Fransa'da emisyonlarn 1990 dzeyine indirmek olduka zor bir hedeftir. nk ok fazla emisyon yapan tat aralarndan ve binalardan gelen emisyonlarn azaltlmas cidd nlemler gerektirmektedir. Trkiye, gelimekte olan lkelerle birlikte, sera gazlarndan gelimi lkelerin sorumlu olduklarn, dolaysyla gerekli nlemleri nce onlarn almas gerektiini vurgulayarak, teknolojik alanda gelimelerini duraklama durumuna getirebilecek olan bu stratejiye taraftar olmamtr. ABnin 21 Mart 1993 tarihinde gerekli onay ilemlerini tamamlayarak Szlemeye ve eklerine taraf olmas karsnda, Trkiyenin ABye aday lkelerden biri olarak iklim deiikliini nleme alannda kendi yasal erevesini Topluluk ile uyumlatrmas gerekmektedir. Bu kapsamda, Trkiyenin iklim politikalar ile ilgili Ulusal Eylem Pln teknik bir komisyon tarafndan hazrlanmaktadr. nc Blmde ayrntl ekilde deerlendirilecei zere; ABnin toprak ve su kaynaklar politikalarnn temel amac; bu kaynaklarn srdrlebilir kullanm, nitelik ve niceliklerinin gelitirilmesi ve kirlenmemesi iin gerekli nlemlerin alnmasdr. Bu temel amaca karlk, kaynaklarn ynetimi ve korunmas ile ilgili olarak ye lkelere tek tip ve standart bir uygulama dayatlmamakta, her lkenin zel koullar olabileceine ve politikalarn buna gre oluturulmas gerektiine vurgu yaplmaktadr. DT Hizmet Ticareti Genel Anlamas (GATS) 1994 ylnda imzalanan ve Trkiyenin sektrel snflandrma listesinde yer alan 155 hizmet faaliyetinden 72sine taahhtte bulunduu Hizmet Ticareti Genel Anlamas (GATS) kapsamnda Su Datm Hizmetleri maddesinde 59, suyun yerelde boru hatlaryla iletimi dnda, su kaynaklarnn kamudan zel sektre el deitirmesi amalanmaktadr. AB yi Tarm Uygulamalar Standart (EUREPGAP) AB, son dnemde iyi tarm uygulamalarna destek vermekte ve bu sre toprak kaynaklarnn korunmasn da iermektedir. Bu kapsamda gndeme gelen EUREPGAP (yi Tarm Uygulamalar Standard); Avrupa Perakendecileri Tarm rnleri alma
54
Grubunun (EUREP: Euro Retailer Produce Working Group), yi Tarm Uygulamalar (GAP: Good Agriculture Practice) Protokoldr. Bu protokole ilikin almalarn yaplabilmesi iin 1999 ylnda, kr amac gtmeyen merkezi Almanyada olan zel bir dernek kurulmutur. Bu dernein amac, Avrupa Birlii lkelerindeki byk perakendecilerin, kendi toplumlarnn salkl tarm rn tketimini salayabilmek iin, lkelerinde yetien ve dardan ithal edilen tarm rnlerinde aranan minimum standartlar yeni bir dzenleme yaparak belirlemektir. EUREPGAP Protokolnde; iftlik arazisinde dnml yetitiriciliin plnlanmasnda, rn ekim ve yetitiricilik programlarnda kullanlabilir toprak haritalarnn hazrlanmas, topran skmasn nlemek ve toprak yapsn korumak veya iyiletirmek iin topran mmkn olduunca mekanik olarak ilenmesi, toprak erozyonunu azaltc arazi ileme tekniklerinin kullanlmas, yine mmkn olduunca topraklarn kimyasal fmigasyonundan kanlmas, gbre kullanm sonucunda tabansuyundaki nitrat veya fosfat dzeylerinin ulusal ve uluslararas limitleri amasnn nlenmesi, organik gbre veya kompost kullanmnn yaygnlatrlmas, su kaynaklarn en iyi ekilde deerlendirebilmek iin ticar olarak en kullanl ve en etkin sulama sisteminin kullanlmas, ar su kaybna neden olduklar iin salma sulama uygulamalarndan imknlar lsnde vazgeilmesi, su kaybnn azaltlmas ve su kullanmnn optimize edilebilmesi iin sulama programlarna nem verilmesi, btn yetitiricilerin sulama suyu kullanm ile ilgili kayt tutmalar, sulama iin asla atk su (kanalizasyon suyu) kullanlmamas, risk deerlendirme esaslarna baklarak, sulama suyu kaynann ylda en az bir kez mikrobiyel, kimyasal ve mineral kirleticiler bakmndan analiz edilmesi ve ters sonular iin nlemler alnmasna ynelik hkmler yer almaktadr. iftliklerde doal kaynaklarn korunmas politikas ile evresel biyo-eitliliin artrlmasn ana hedef olarak belirten Protokole gre, yrtlecek almalar bireysel bir faaliyetten ziyade blgesel bir faaliyet olmaldr. Bataklklar, koru ve ormanlklar, fakir topraklar gibi verimsiz alanlarn ise, doal bitki ve hayvan dokusunu gelitirecek doal hayat koruma yerlerine dntrlmesi istenmektedir. CORINE Gnmzde zellikle erozyon durumu ve erozyon riskini ortaya koyan metodolojiler giderek arlk kazanmaktadr. Bu metodolojilerden birisi Avrupa Birliine ye lkelerce uygulanan erozyon riski ve arazi kalitelerini belirleyen CORINE modelidir. Arazi kaynaklar ynetiminde, arazi rts ve arazi kullanm verileri nemli bir yer tutan
55
CORINE, evre Bilgileri Koordinasyonu anlamna gelmektedir. Bu modelde, toprak anm duyarl (erodibilite), andrc etken (erosivity), toporafik durum ve bitki rts indisleri dikkate alnarak Erozyon Risk Deerlendirmesi yaplmaktadr. Ayrca hazrlanacak harita ile, meralarn ekilebilir tarm arazilerine dntrlebildii, nadas alanlarnn geniledii veya darald, srekli sulanmayan tarm alanlar ve srekli sulanan tarm alanlar, orman alanlar gibi 44 balk altnda belirlenen alanlardaki deiiklikler saptanarak gerekli plnlamalar yaplabilir. ABde 1985 ylnda oluturulan ve 1990da tamamlanan CORINE Projesi ile ilgili st birim, daha sonra kurulan ve halen 31 yesi olan Avrupa evre Ajansdr. Belli aralklarla yenilenmesi programlanan CORINEde 3. adm almalar yaplmaktadr. lkemizde, bu anlamda, TKin egdmnde 1998 ylnda 3 yllk bir sreyi kapsayan bir proje hazrlanm, eitli nedenlerden dolay sre 2005e uzatlmtr. AB fonlarndan madd destek salanan projenin 2. adm almalar mlga KHGM, kapatlma sonras Tarm ve Kyileri Bakanlnca srdrlmektedir. Kresel evre Fonu (GEF) Kresel evre Fonu (Global Environment Facility-GEF), BM Kalknma Program (UNDP), BM evre Program (UNEP) ve Dnya Bankas tarafndan ynetilen, ortak bir evre programdr. GEFin misyonu kresel evrenin korunmas olup, a) biyolojik eitlilik, b) iklim deiiklii, c) uluslararas sular, d)ozon tabakasnn delinmesi, gibi drt odak alandaki projelere fon salamaktr. Bu odak alanlara sonraki yllarda, toprak bozulmas, kalc organik kirleticiler de eklenmitir. GEF Toprak Bozulmas Odak Alan, Kk Destek Programlar (SGP), toprak bozulmasna ynelik olarak, srdrlebilir arazi ynetimi yolu ile yerel insanlarn geimlerinin ve ekonomik refahlarnn iyiletirilmesi iin yerinde mdahaleleri ve ekosistem dengesini, ilevlerini ve hizmetlerini korumay veya yeniden kurmay kapsar (Tablo 51). 60 Uluslararas Su Hukuku ve Taraf Olunan Anlamalar Su kaynaklar ve evre korumas konusunda 1970li yllardan bu yana BM emsiyesinde birok uluslararas konferans dzenlenmitir. Bunlar; 1972 Birlemi Milletler (BM) nsan evresi Konferans (Stockholm), 1977 BM Su Konferans (Mar del Plata), 1983 Brundtland Raporu, 1992 Su ve evre Konferans (Dublin), 1992 BM evre ve Kalknma Konferans (Rio) ve Gndem 21 Deklarasyonu, 2000 BM Binyl Konseyi ve Binyl Kalknma Hedefleri, 2002 BM Srdrlebilir Kalknma Dnya Zirvesi (Johannesburg)dur.
56
1996da Marsilyada kuruluu aklanan Dnya Su Konseyi (World Water CouncilWWC), ayn yl Stockholm Su Sempozyumunda kurulan Kresel Su Ortakl (Global Water Partnership-GWP) gibi hkmetler d kurulularn da etkisiyle, snr aan veya snr oluturan sular, kyda lkelerin de tesinde, uluslararas tartma konusu yapma eilimi belirginlemitir. 2000 Lahey Forumu (WWC erevesinde), 2001 stanbul Dnya Su Konseyi Ynetim Kurulu Toplants (WWC), 2001 Uluslararas me Suyu Bonn Konferans gibi platformlarda sanayilemi lkeler tarafndan geleneksel olarak uygulananlardan farkl su politikalar nerilmekte; bu balamda yeni evrecilik anlay u on ilke zerine kurulmaktadr: ncelikleri dikkatli saptamak, Harcanan parann karln almak, Kazan-kazan frsatlarndan yararlanmak, Uygun olduu yerde pazar aralarn kullanmak, dar ve dzenleyici kapasiteyi idareli kullanmak, zel sektre kar deil, onunla birlikte almak, Yurttalar iin iine tam olarak sokmak, leyen ortaklklara yatrm yapmak, Ynetimin teknolojiden daha nemli olduunu unutmamak, evreyi balangtan itibaren iin iine sokmak. Oysa bu ilkeler, OECD'nin ye lkelerinde, geen otuz yldan fazla zaman iindeki ou evre politikalar ile kesin bir eliki iinde bulunmaktadr. Bu balamda; 2000 Lahey 2. Dnya Su Forumunda, su krizinin ynetiim krizi olduu vurgulanarak, btnleik su ynetimi etkin su ynetiimine dntrlerek su kaynaklar ynetimi havza bazl ynetim ilkesine dayandrlmtr. 2002 BM Johannesburg Zirvesi sonularndan birisi, ABnin belirlenen hedefler dorultusunda oluturduu AB Su nisiyatifidir. nisiyatif, genileme beklentisi olan lkeler ve gelimekte olan lkelerle su ortaklklar kurarak, su projelerinin gereklemesine finansman destei salamaktadr. AB, dnya su krizinin zmnde btnleik su kaynaklar ynetimi ilkesinin benimsenmesine paralel olarak Aralk 2000de yrrle giren Su ereve Direktifi (SD)ni (2000/60/EC) kabul etmitir.
57
okuluslu havzalarn biroundan yararlanma konusunda, uluslararas hukuk asndan sorunlarn zmlenmesinde; anlamalar, teamller, genel hukuk ilkeleri ve hukuk otoritelerinin grleri gibi unsurlar etkili olmaktadr. Bu konuda eitli lkeler arasnda yaplm yaklak 3 600 anlama bulunmaktadr. Snr aan ya da snr oluturan sular konusunda uluslararas ortamda btn devletleri balayc hukuk esaslar ise, henz oluturulamamtr. Snr aan akarsularn gelitirilmesi konusunda, uluslararas hukuk asndan drt yaklam sz konusu olmutur: Bir lkenin kendi topraklarndan kaynaklanan sular diledii gibi kullanabilecei esasna dayanan mutlak egemenlik gr, Bir lkede akan sularn, o lke toprann ayrlmaz bir paras olduu ve membadaki lkelerin bu suyun doal nicelik ve niteliini deitirme hakk olmad esasna dayanan alansal btnlk gr, Mansap lkelere belirgin zarar vermemek zere, akarsuyun her bir lkedeki ya alan, salad debi, gemi ve mevcut kullanm, gelime ihtiyac, sosyal ve ekonomik koullar, su tasarrufu, dier seenekler, dengeleme imknlar gibi bir dizi etken dikkate alnarak su tahsisini ngren, dier lkelere nemli zarar vermeden haka ve makul yararlanma gr, lkeler arasndaki snrlar gzetmeden, bir akarsudan havza btnnde en iyi yararlanma gr. Uzun yllar iki zt gr olan mutlak egemenlik ve alansal btnlk grleri atm, uzlatrc neri olarak Uluslararas Hukuk Derneinin (ILA) 1966 Helsinki kurallaryla, haka ve makul kullanm ile bakalarna nemli zarar vermeme esaslar gndeme getirilmitir. te yandan Birlemi Milletler Uluslararas Hukuk Komisyonunun (UN-ILC) 1970lerde balatt ve yllar sren almalar sonucunda, bu ilkelere dayanan bir taslak 1996da hazrlanabilmi, bu taslak ilgili ye lkelerden oluan alma Gruplarnn mesaisiyle niha taslaa dntrlm ve Uluslararas Su Yollarnn Ulam D Amalarla Kullanlmasna likin BM ereve Szlemesi balyla 21 Mays 1997de BM Genel Kurulunda oylanarak kabul edilmitir. Szlemenin mzakerelerine lkemiz aktif olarak katlm, memba lkelerin menfaatlerini koruyucu dorultuda ilk taslakta bir ok deiiklik yaplmasn salam, ancak Szlemeye niha haliyle taraf olunmamtr. Sz konusu karar tasarsnn BMdeki oylamasnda, Trkiye, in ve Brundi
58
ile birlikte ret, birok memba lkesi ekimser oy kullanm (27), te yandan birok lke de oy kullanmam, baz maddeler de ye devletlerin ancak te biri kadarnn olumlu oyuyla kabul edilmitir. lkemizin bu konudaki ekincesinin en nemli nedeni; henz lkemiz su kaynaklarnn gelitirme srecini tamamlamam olmasdr. Trkiye, Uluslararas Hukuk Komisyonu tarafndan hazrlanan bu Szlemenin nszne, Szlemenin esas konusunu oluturan uluslararas sularn tanmna ve proje bildirimlerini ngren maddeleri ile anlamazlklarn halline ilikin maddelerine itiraz etmitir. Szlemede yer alan haka ve makul kullanm iin yaplacak tahsislerin belirlenmesinde dikkate alnacak ltler; a) corafi, hidrografik, hidrolojik, iklimsel, ekolojik ve dier doal etkenler, b) kyda lkelerin sosyal ve ekonomik ihtiyalar, c) kyda lkelerin her birinde bu akarsuya baml nfus, d) bir lkedeki kullanmlarn dier lkelere etkileri, e) suyun mevcut ve tasarlanm kullanmlar, f) su kaynann korunmas, gelitirilmesi ve kullanmnn ekonomisi ile bu dorultuda yaplacak masraflar, g) mevcut veya tasarlanm belli bir kullanm iin, ayn deerdeki seeneklerin varldr. Ayrca, belli sre nceden haber verme ve izin alma gibi kstlayc baz hkmler de getirilmitir. ereve bir szleme olmas ve genel prensipleri iermesi gerekirken, snr aan veya snr oluturan sularn yer ald havzalar uluslararas sular olarak tanmlamas ve kyda lkelerin tesinde, bu tr lkelerle ekonomik anlamalar olan lkelere de grmelere katlma kapsn aralamas yannda, plnlanan iler iin de bir mekanizma kurmas ve bu mekanizmann mansap ve memba lkeleri arasnda mansap lkeleri lehine ok ak eitsizlik yaratr mahiyette olmasnn, GAP kapsamnda lkemiz tarafndan kabul edilemeyeceinin BM Genel Kurulunda akland bu Szleme, 1997 ylnda, 103 lkenin kabul ve 3 lkenin red (Trkiye, in, Brundi) ve 27 lkenin ekimser oyuyla kabul edilmitir. Yrrle girmesi iin 35 lke tarafndan onaylanmas gereken bu szleme henz 15 lke tarafndan onaylanmtr. Snr aan sular konusunda hukuksal olarak balayc olan blgesel szleme BM Avrupa Ekonomik Komisyonu (AEK) tarafndan hazrlanan ve 1997de yrrle giren Snraan Sular ve Uluslararas Gllerin Korunmas ve Kullanm Szlemesidir. En nemli snr aan kaynaklarmzdan olan Frat-Dicle nehir havzas AEK Szlemesi kapsamna girmese de, AEK blgesinde yaplan uygulamalarn sz konusu akarsulara emsal tekil edebilecei dnlmektedir. AEK Szlemesi, snr aan su kaynaklarnn sz konusu su kayna havzasnda yer alan lkelerden oluan bir ortak organ marifetiyle
59
ynetilmesini ngrmektedir. Ayrca, memba lkelerin su kaynaklarnn gelitirilmesine ilikin olarak gerekletirecekleri projeler konusunda mansap lkelerini nceden haberdar etme ve onaylarn alma zorunluluklar bulunmaktadr. Bu nedenle zellikle henz tamamlanmayan GAP gz nne alnarak AEK Szlemesine bu aamada evresel adan deil stratejik ve uluslararas politikamz asndan lkemizin taraf olmamas, ilgili tm kurumlarn ortak deerlendirmeleri sonucu kararlatrlmtr. Snr aan sulara ilikin kabul edilen en son hukuksal belge, Londrada gerekletirilen III. evre ve Salk Bakanlar Konferansnda imzalanan Su ve Salk Protokoldr. 17 Haziran 1999da 35 lkenin imzalad Protokol, 1992 tarihli BM AEK Snraan Sular ve Uluslararas Gllerin Korunmas ve Kullanm Szlemesine ek olarak hazrlanmtr. Temelde AEK Szlemesi ile ayn anlay yanstan ve hatta snr aan su yollarnn kullanmna ilikin kstlayc baz yeni ifadeler ieren Protokol lkemiz tarafndan imzalanmamtr. 1998de Aarhusta imzalanan evresel Konularnda Bilgiye Eriim, Karar-verme Srecine Halkn Katlm ve Yargya Bavuru Szlemesi, sulardan yararlanma ve korunma konularnda yaplacak uygulamalarn evresel etkisinin deerlendirilmesinde sivil toplum rgtlerinin katlm asndan ilgin boyutlar getirmektedir. lkemiz bu Szlemeye de taraf deildir. Yukarda sz edilen AEK kapsamndaki Szlemeye AB taraftr ve Katlm Ortakl 2003 ve 2005 belgelerinde belirtildii zere Trkiyeden de bu szlemelere taraf olmas gerekliliini dikkate almasn istemektedir. Uluslararas Ramsar Szlemesi 1994 ylnda taraf olduumuz ve halihazrda 12 sulak alan adna koruma stats verdiimiz Uluslararas Ramsar Szlemesinin uygulanmasnda nemli sorunlar yaanmaktadr. OBun ilgili birimlerinin yeterli teknik ve idar kapasiteye sahip olmamas ve zellikle politik baskya dayal olarak orta ve byk lekli su projelerinde srdrlen yaklamlar nedeniyle sulak alanlarmz korunamamaktadr. Sulak alanlar, iinde bulunduklar su havzasnn ayrlmaz bir parasdr. Sulak alanlara ilikin btn hususlar havza iin hazrlanacak entegre havza su ynetim pln ierisinde deerlendirmelidir. Bu kapsamda yaplacak sulama ve drenaj almalarnda; insan, mevcut tarm alanlar, evre koruma anlay ile bir btnsellik iinde hareket edilmelidir.
60
Su kaynaklarmzn ve sulak alanlarmzn korunmas ve gelitirilmesinde en ok karlalan sorunlardan bir tanesi de farkl koruma statlerinin akmasndan kaynaklanan plnlama sorunlardr. rnein: ayn alanda hem doal sit, hem milli park hem arkeolojik sit hem de Ramsar alan statsnn bulunmas, plnlamada yaanan kurumsal bunalmn da yansmalar olarak, alanlarn farkl eylem biimlerine sahne olmas ve bir tr koruma deil atma alanna dnmesine neden olmaktadr. Bu konuda, lkemizdeki koruma statleri, ilerlikleri ve gelitirilmesi konusunda ilgili kurumlar arasnda ibirlii yaplmas ve mevcut durumun deerlendirilerek koruma alanlarnn gerek anlamda korunmas ve gelitirilmesi iin gerekli yasal ve ynetsel dzenlemeler yaplmaldr. Bu almalar erevesinde OB tarafndan Biyolojik eitlilik ve Doa Koruma Kanunu tasars tasla hazrlanmtr. Bu tasarda koruma statleri ile ilgili dzenlemeler de yer almaktadr. Dier Anlama ve Szlemeler Toprak ve su kaynaklar ynetimiyle de ilgili olan kabul ettiimiz bir dier uluslararas anlama ise, 2003 ylnda yrrle giren Avrupa Peyzaj Szlemesidir. 2.6. lgili Taraflar ve Rolleri (Kamu, zel, Sivil Toplum Kurulular vb) 1982 Anayasas; toprak ve su kaynaklarnn toplum yararna kullanlmasyla ilgili birok hkm iermektedir. Ana hatlaryla, Anayasann 44. maddesi; topran verimli ve ekonomik olarak iletilmesini korumak ve gelitirmek, erozyonla kaybedilmesini nlemek, topraksz olan veya yeter topra bulunmayan iftilikle uraan kylye toprak salama amacyla gerekli tedbirleri almak; 45. maddesi; tarm arazileri ile ayr ve meralarn ama d kullanlmasn ve tahribini nlemek... konularnda Devleti grevli saymtr. 168. madde, tabi servet ve kaynaklarn, 43. madde ise kylarn devletin hkm ve tasarrufu altnda olduunu belirtmektedir. Anayasann 56. maddesi; herkesin salkl bir evrede yaamas gerektiini, 166. maddesi ise; tm kaynaklarn verimli kullanlmasnn esas alnacan ve yatrmlarda toplum yararlar ve gereklerinin gzetileceini belirtmektedir. Bu kapsamda toprak ve su kaynaklarnn lke genelinde btncl bir yaklamla ve ulusal dzeyde deerlendirilmesi gerekmektedir. Toprak ve su kaynaklarn koruma ve kullanma konusunda gerekli hkmleri ve uygulama dzeneklerini genel biimde ieren Anayasa hkmlerine ilerlik kazandracak yasalarn karlamamas, karlanlarn yeterli grlmemesi ve etkili kurumsal yaplanmann salanamamas nemli bir sorundur.
61
Toprakla ilgili ok sayda sektrel kanun ya da kurulu kanununda hkm olmas, Anayasal hkmlerin yaama geirilmesini salayamamaktadr. 5403 sayl Toprak Koruma ve Arazi Kullanm Kanunu, ancak 2005 ylnda yrrle girebilmitir. 4721 sayl Medeni Kanunun 659-668. arasndaki maddeleri tarm topraklarnn miras yoluyla paralanmasn nleyici ak hkmler tamaktadr. Bu erevede, yllardr giderilemeyen arazi paralanmas sorununun kanunu destekleyen alt mevzuat ile zm mmkn grlmektedir. 4721 sayl Medeni Kanun kapsamnda su kaynaklarmz incelediimizde; bulunduu arazinin tamamlayc unsuru saylan gze ve kaynak sular, zel hukuk ve zel mlkiyete konu sular; dierleri ise, zel mlkiyet konusu olmayan ve devletin hkm ve tasarrufunda olan sular olarak tanmlanmtr. Oysa, uygulamada bu kaynaklarn Anayasada ve ilgili kanunlarda deiiklik yaplmadan zel mlkiyete geiine ynelik dzenlemeler gndeme gelebilmektedir. lkemizde toprak ve su kaynaklarnn ynetiminde, ynetim ve kullanm plnlamalarnn yaplmasnda, iyiletirme ve gelitirme almalarnda, koruma nlemlerinin belirlenmesinde ve denetiminde kamu arlkl bir yap mevcuttur. Dnya genelinde toprak ve su kaynaklar ulusal veri tabanlarn oluturmak, kaynak plnlamas ve tahsisi grevlerini yapmak, altyap yatrmlarn gerekletirmek, lei ve ilevi gerei merkezi ynetimin grevidir. lkemizde de, kamu ynetimi iinde merkezi ynetimin arl sz konusu olup, merkez ynetim-yerel ynetim ibirlii, merkez politikalarn uygulanmas aamasnda gereklemektedir. Ky ime sular, tarmsal kk sulamalar ve toprak koruma, arazi toplulatrma ve tarla ii gelitirme hizmetlerini yrten KHGMnin 2005de kapatlmas ile grevlerinin yerel ynetimlere braklmas sonucu, zellikle bu alanlarda yerel ynetimlerin yetkisi artmtr. Bununla birlikte, lkemizde toprak ve su kaynaklarnn potansiyelini ve snflandrmalarn belirleyecek detayl ettlerin yerel ynetimler tarafndan yrtlmesi, gerek personel, gerekse teknik ve idar altyaplar nedeniyle de imknszdr. Toprak ve su kaynaklarna ynelik kamu ynetiminde merkezi dzeyde ok ballk, donanm eksiklii, ibirlii ve egdmdeki etkisizlik sorunlar zlememiken, bu alana yerel ynetimlerin hazrlksz ekilde sokulmas yeni sorunlar yaratabilecektir. zellikle toprak ett ve haritalama ile arazi toplulatrma ve tarla ii gelitirme hizmetlerinin yerel ynetimlere devri, yerel ynetimlerin yaklamlar ve uzun yllar kapsayan uygulamalar
62
dikkate alndnda, mevcut sorunlarn zmne katkda bulunmayaca gibi, yaanan karmakl artrabilecek niteliktedir. 61 Toprak ynetimi konusundaki merkezi ve yerel dzeyde yatrmc kurum ve kurulular; TKB, TRGM, OB, DS, TKGM, l zel dareleri ve Belediyeler olarak saylabilir. zleyici-denetleyici konumdaki balca kurum ve kurulular ise; SB, MB, DPT, DE, GAP BK, KKB ve niversitelerdir. Yerst ve yeralt sular, kentsel ve krsal ime ve kullanma suyu, sulama, sanayi ihtiyac, enerji retimi ve su rnleri yetitiricilii ana balklarn kapsayan Su ynetimi konusundaki merkezi ve yerel dzeyde yatrmc kurum ve kurulular; DS, OB, ller Bankas ve EEdir. Balca izleyici-denetleyici kurum ve kurulular ise; TKB, DM, Belediyeler, l zel dare Mdrlkleri, OB, SB, MB, DPT, TK, GAP BK, KKB ve niversitelerdir. lkemizde yeralt sularnn ynetimi 167 sayl Yeraltsuyu Kanunu ile DS Genel Mdrlne braklm, yerst sularnn ynetimi (su kirlii konusu dnda) ise arlkl olarak gerek 6200 sayl DS Umum Mdrl Tekilat ve Vazifeleri Hakknda Kanun, gerekse ok sayda yerleik itihat kararlar ile yine DS Genel Mdrl tarafndan yrtlmekle birlikte farkl kurululara datlm yetkiler de bulunmaktadr. Debisi 500 l/s nin altndaki su kaynaklarnn korunmas ve gelitirilmesine ynelik plnlama, projeleme, uygulama ve denetim grevlerini yrten KHGMnin 5286 sayl kanun ile kapatlmasndan sonra, TKBnin bu alana ilikin yatrmc bir birimi kalmamtr. Su rnleri yetitiricilii konusunda yetki sorunu olmayp, ynetimsel sorunlar n plna kmaktadr. TKB, Su rnleri Kanunu ile kendisine verilen grevler dorultusunda, su rnleri retilen sularn korunmas ve buraya yaplacak dearjlarn kontrolyle ilgilenmektedir. TKBnin bal kuruluu olan TRGM; 3083 sayl Sulama Alanlarnda Arazi Dzenlenmesine Dair Tarm Reformu Kanunu ve 3155 sayl Tarm Reformu Genel Mdrl Kurulu ve Grevleri Hakknda Kanun gereince; sulama alanlar ile Bakanlar Kurulunca gerekli grlen alanlarda; topran verimli bir ekilde iletilmesini, iletilmesinin korunmasn, birim alandan en yksek ekonomik verimin alnmas, tarm retiminin srekli olarak artrlmas, deerlendirilmesi ve buralarda iskan imknlarnn artrlmas, toprak ve su kaynaklarnn ekonomik ve teknik koullara gre korunmas iin gerekli nlemlerin alnmas, ekonomik retime imkn vermeyecek ekilde paralanm
63
tarm arazilerini toplulatrma ve aile iletmelerinin aile i gcn deerlendirmeye yetmeyecek ekilde paralanmasna ve klmesine engel olmak zere nlemler almak grev ve yetkilerine sahiptir. 6200 sayl Kanun gerei zel (katma) bteli bir kurulu statsnde olan 62 DSnin katma bte stats, 5018 sayl Kanun gerei 2006 ylnda Genel Bte iine alnarak son bulmutur. DS, yllardr arlkl olarak Konsolide Devlet Btesinden salanan finansmanla yatrmlarn gerekletirmi ve katma bte uygulamas oran toplam btesinin % 2,5inin zerine karlamamtr. Finansmann, DS yatrm harcamalarnn kendine zg miktar ve zamanlama karakterine uyarlanmasnda yaanan zorluklar, uygulama programlarnn gerekletirilmesinde nemli dar boazlar oluturmutur. Son yllarda devlet yatrm btesinin klmesi ve buradan DSye ayrlan payn azalmas sonucunda inaatlarn tamamlanma sreleri uzamakta, beklenen fayda gerekleememektedir. 2005 ylnda DS Genel Mdrl yatrm programnda bulunan toplam 169 byk sulama projesinin ortalama biti sresi, verilen denekler dnldnde 38 yl bulmaktadr. DSnin, grev alanna giren hizmetlerin belirlenen hedefler ve programlar erevesinde 2030 ylnda tamamlanabilmesi iin; yapsal, yasal, ynetsel ve teknolojik nlemlerin alnmas ve uygun finansman imknlarnn salanmas gerekmektedir. Bu veriler nda, DS yeniden katma bteli bir kurulu durumuna getirilmesi ve rettii hizmetlerden salayaca katma gelirlerle Devlet Btesine olan bamllnn azaltlmas ve yatrmlarn daha rahat gerekletirme olanana kavuturulmas gerekmektedir. Takndan koruma tesislerinin yaplmas ve dere yataklarnn slah Kanunla DSye verilmi grevlerdendir. 5216 sayl Bykehir Belediyeleri Kanunu ile, Bykehir belediye snrlar ierisinde bu tr hizmetlerin Bykehir belediyelerine verilmesi sonucu, u anda ayn i, iki ayr otoritenin sorumluluk ve grev alannda kalmaktadr. DS, bu ileri ksa ve uzun tekerrrleri plnlayarak yapmakta ve olas taknlarda zarar hi olmamakta veya minimum dzeyde kalmaktadr. Gnmzde Bykehir, il, ile veya belde snrlar iinden geen dere yataklarnn kesitleri daraltlarak stleri kapatlm, hatta bina ina edilerek eitli amal kullanmlar iin tahsis edilmi, otopark veya pazar yerleri yaplarak bu alanlardan faydalanma yoluna gidilmitir. Sonuta, yamur veya eriyen kar sular ile taan dere yataklar ve sular iinde kalan kent grntleri ortaya kmaktadr.
64
Bu grevin DSde olmas; takndan koruma tesisinin inas bittikten sonra veya dere yata slah yapldktan sonra 6200 sayl kanunda yaplacak deiiklikle iletme bakm ve koruma ilerinin Bykehir belediyeleri ile dier yerel ynetimlere devri ile sorun zlebilir. Bylece kamunun kaynaklar daha rasyonel deerlendirilmi, tesisler de ilevselliini korumu olacaktr. OB, evrenin korunmas, yerst ve yeraltsuyu, deniz ve toprak kirliliinin nlenmesi amacyla hedef ve ilkelerin belirlenmesi, kirliliin giderilmesi ve kontrolne ilikin usul ve esaslarn tespit edilmesi, uygulanmasnn salanmas, uygun artma teknolojilerinin belirlenmesi ve bu maksatla kurulacak tesislerin vasflarnn saptanmas, bu erevede gerekli tedbirlerin alnmas ve aldrlmas, tesislere dearj izni verilmesi, izlenmesi ve denetlenmesini salayarak su ve toprak kaynaklarnn korunmasna ynelik olarak almaktadr. Bu almalar srasnda teknik eleman yetersizlii, su ve toprak kaynaklarnn korunmas iin yaplacak yatrmlarn desteklenmesinde ekonomik skntlar yaanmaktadr. EE Genel Mdrl, 2813 sayl Kurulu Kanunu erevesinde, lkemizin su kaynaklarnn elektrik enerjisine elverili olanlarn tespit etmek ve bunlarla ilgili hidrolojik, jeoteknik aratrma ve ett ile baraj ve hidroelektrik santrallerin istikaf, master pln, fizibilite ve kesin proje aamalarndaki ett, proje mhendislik hizmetlerini yrtmek ve ayrca 3096 sayl Kanun kapsamnda Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl (ETKB) tarafndan verilen kamulatrma ve kontrol hizmetlerini yapmaktadr. DM; meteoroloji istasyonlar amak ve altrmak, hizmetlerin gerektirdii rasatlar yapmak ve deerlendirmek, eitli sektrler iin hava tahminleri yapmak ve meteorolojik bilgi destei salamak grevlerini yrtmektedir. Salk Bakanlnn; doal mineralli sular, kaynak sular, ime-kullanma ebeke sular ve ime sular (kaynak suyu veya doal mineralli su olmayan ambalajl sular), yzme sular, salk amacna ynelik olarak kullanlan jeotermal sorumluluklar bulunmaktadr. 63 MTA Genel Mdrl ise; zellikle jeotermal ve mineral su kaynaklarnn aratrlmas almalarn yrtmektedir. Kentsel ve krsal ime ve kullanma suyu konusunda ok bal yap srmektedir. Belediye imesuyu ve kanalizasyon hizmeti, 1980li yllara kadar odanda ller Bankasnn bulunduu bir yatrm ve finansman modeli eliyle gerekletirilmitir. ller sularla ilgili
65
Bankasnn faaliyetleri arasnda ime ve kullanma suyunun salkl bir ekilde temini ve datm ile kanalizasyon ebekeleri, atk su artma tesisi, deniz dearj ve kat atk bertaraf tesislerinin ett ve proje ileri ve yapmn salamak, bu ekilde su kaynaklarnn ve evrenin kirlenmesine engel olmak nemli bir yer tutmaktadr. 64 1980li yllardan bu yana ller Bankas odakl model deimeye balam, sektr dorudan belediyelere braklarak finansmanda d kredi kullanm geniletilmitir. 65 Bykehir Belediyelerinin tmnde kurulan Su ve Kanalizasyon dareleri, kendi imesuyu ve kanalizasyon sistemlerinin tesisi, iletmesi ve bakmndan sorumludur. Bykehir belediyesi su ve kanalizasyon idareleri en fazla kaynak kullanan kurumlar haline gelmi bulunmaktadr. Su ve kanalizasyon idareleri temel olarak kamu hizmeti reten kurulular olmasna karn, son dnemde birok idarede su iletmecilii btn olarak zelletirilmi durumdadr. Dier yandan; krsal ime ve kullanma suyu almalar, 5286 sayl Kye Ynelik Hizmetler Kanunu ile, stanbul ve Kocaelinde Bykehir belediyelerine, dier illerde l zel darelerine braklmtr. DPT, toprak ve su kaynaklar yatrmlarnn genel plnlamas, politikas ve kurumlar arasnda egdm grevini yrtmektedir. Babakanlk Devlet statistik Enstits (DE)nn su kaynaklar konusundaki grevi, kurumlarda mevcut bulunan idar kaytlarn anket yoluyla derlenmesi ve haber blteni olarak yaynlanmas eklindedir. 5429 sayl Trkiye statistik Kanunu ile ad Trkiye statistik Kurumu (TK) olarak deitirilen Kurum; Belediyelerden ime-kullanma suyu, atk su ile ilgili veriler vb, DSden lkenin su potansiyeli, seilmi nehirlerdeki kirlilik verileri vb, DMden meteorolojik veriler, sanayi kurulularnn su ekimleri ve kullanmlar, atk su bilgileri vb gibi ellerinde varolan bilgileri anket yoluyla veya resm yaz kanalyla toplamaktadr. GAP BK, GAP blgesinde plnlama, yatrmc kurumlar arasnda egdm salama, izleme ve deerlendirme almalarn yrtmektedir. Dileri Bakanl, snr aan sular ile ilgili kararlarn alnmasn salamaktadr. zel sektrn faaliyet gsterdii alanlar, baraj ve sulama yaplar inaat ve sulama ekipmanlar yapm ve pazarlanmas ile son yllarda hidrolik enerji retimi konularndadr. Meslek rgtleri ile sivil toplum kurulularnn ilevi ise, toprak ve su kaynaklarnn korunmas ve gelitirilmesine ynelik kamuoyu oluturma, bask gcn kullanma ve
66
uygulama projeleri kapsamnda kamu kurumlar ile halk arasnda uzmanlk alanlar kapsamnda ilevsel rol stlenme gibi alanlar kapsamaktadr. Bu kapsamda almalarn yrten rgtler arasnda unlar saylabilir: Trk Mhendis ve Mimar Odalar Birlii (TMMOB) ve bal Odalarndan zellikle Ziraat Mhendisleri Odas (ZMO), evre Mhendisleri Odas (MO), Orman Mhendisleri Odas (OMO), Harita ve Kadastro Mhendisleri Odas (HKMO), naat Mhendisleri Odas (MO), Meteoroloji Mhendisleri Odas (MMO), ehir Plnclar Odas (PO) ve Peyzaj Mimarlar Odas (PMO), Trkiye Erozyonla Mcadele ve Aalandrma Vakf (TEMA), Sulama Birlikleri, Trkiye Sulama Kooperatifleri Merkez Birlii (TSKOOPBR), Trkiye Ziraat Odalar Birlii (TZOB), Trkiye Toprak Bilimi Dernei (TTBD), Kltrteknik Dernei, Su Vakf, Doal Hayat Koruma Dernei; Trkiye Doal Hayat Koruma Vakf (WWF), Krsal evre ve Ormanclk Sorunlarn Aratrma Dernei, Trkiye Ormanclar Dernei, Yeil Trkiye Ormanclar Dernei; evre ve Kltr Deerlerini Koruma ve Tantma Vakf (EKL), Srdrlebilir Krsal ve Kentsel Kalknma Dernei (SRKAL). niversitelerimizin ise; Ziraat Mhendislii, Orman Mhendislii, evre Mhendislii, Meteoroloji Mhendislii, naat Mhendislii, Jeoloji Mhendislii, Hidrojeoloji Mhendislii, Harita ve Kadastro Mhendislii, Mimarlk, Peyzaj Mimarl, Biyoloji, Fiziki Corafya, Sosyal Bilimler ve Hukuk Faklteleri ile Ekonomi, Siyaset Bilimi ve Uluslararas likiler blmleri de konuyla ilgili almalar yrtmektedirler. 2.7. Toprak ve Su Kaynaklarna Ynelik Gl ve Zayf Ynler Analizi GZFT analizinin oluturulmasnda, 26-27 Eyll 2005 tarihlerinde gerekletirilen K altay ktlar esas alnmtr. altay srecinde Frsatlar ve Tehditlere ynelik bir alma yaplmamtr. Bu nedenle Raporda, yalnzca gl ve zayf ynlere deinilecektir.
67
Doal kaynak ynetiminin makro ekonomik politikalarla uyumlulatrlamamas Kalknma stratejilerinin toprak ve su kaynaklarn kullanm mal olarak grmesi ve korunmasn gz ard etmesi Toprak ve su kaynaklarnn Anayasal koruma altna Su kullanm ve ynetimi hakknda yeterli bir alnmas ve ilgili yasal mevzuatn olmas kanunun bulunmamas Ynetim eksikliinin farkndal Hukuksal dzenlemelere aykr ilemlerde yarg kararlarnn uygulanmamas Toprak ve su kaynaklarnn korunmasnda toplumsal Yetersiz izleme deerlendirme almalar ve bilin ve duyarlln artmas yaptrm noksanl Toplum olarak toprak ve su kaynaklarnn her Entegre havza ynetiminin olmamas seviyede kutsal grlmesi Doru ve rneklerle anlatlrsa iftimizin gelimelere Entegre su ynetimi iin yetersiz plnlama yaps uyum salayabilmesi mesuyu temini almalarnda olumlu atak Kullanm ve ynetimde tek bir merci olmamas ve egdm eksiklii Farkl ynetim lekleri arasndaki yetki ve sorumluluklarn aka paylalmam olmas Su ve toprak kaynaklarnn kullanm ile ilgili baz izinlerin zel idarelere braklmas Toprak ve su kaynaklar konusunda detayl ve kesin bilgi toplanamamas lke koullarna uygun, gncel ve sistematik toprak ettleri ve arazi snflanmasnn yaplmam olmas Ortak veri taban ve bilgi ak eksiklii Arazi kullanm plnnn ve tarmsal retim plnlamasnn olmamas Toprak ve su kaynaklarnn bilinsiz kullanm Eitim eksikliinden kaynaklanan iletiim, egdm ve kaynak kullanm sorunlar Bilimsel yaklam ve AR-GE eksiklii Katlmclk eksiklii, suyu kullanan taraflarn ynetim ve plnlama srecine dahil edilmemesi Bireysel kar dorultusunda kullanma istei Arazinin doal zelliklerine gre deil mlkiyet esasna gre kullanm eklinin belirlenmesi Toprak kayb ve arazi bozulmalar Su kayplar Su ve toprak kirlenmesi Su ve toprak kaynaklarnda fayda-malyet (etkinlik) analizi eksiklii Kamu kurulularnn yetersiz yatrm denekleri ve kaynak dalmnn uygun olmamasnn ezamanl uygulamalar geciktirmesi Atksu retimlerinden alnan atksu bedellerinin yatrm giderlerini karlamamas
Gl Ynler Biyolojik eitlilik ve ekolojik avantaj salayan corafi konum evre lkelere gre lke nfusunun ihtiyacn karlayabilecek yeterlikte toprak ve su kayna varl Kullanlamayan potansiyelinin sektrel kalknmaya ivme kazandrabilecek nitelikte olmas Akarsularn byk blmnn topraklarmzda domas Toprak ve su kaynaklarnn genelde temiz olmas
Zayf Ynler Trkiye toprann fiziksel ve arazinin toporafik yaps Su ve toprak kaynaklarnn lke genelinde eit olarak dalmamas Ulusal devlet politikasnn olmay
68
3. ABYE KATILIM SRECNN ETKLER 3.1. lgili Alanda Genel Hatlaryla AB Mktesebat AB Mevzuatnda toprak ve su kaynaklarnn ynetimi konusu; Tarm ve Krsal Kalknma, Blgesel Gelime, evre ve statistik konu balklar ile Uluslararas Anlamalar dzeyinde ele alnmaktadr. AB lkelerinde toprak kaynaklar konusunda yasal ve kurumsal yapya ynelik lkeleri balayc bir dzenleme mevcut deildir. Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesinin 19.05.1972 tarihinde onaylad 720 sayl Avrupa Toprak Anlamas, toprak kaynaklarnn kullanlmas ve korunmas konularnda nemli ilkeler tanmlamtr. 66 Balayc nitelik tamayan bu ilkelerin gncelletirilmesi almalar 2000li yllardan bu yana srdrlmektedir. Bu balamda, 2001 tarihli AB 6. evresel Eylem Plnnda nemli bir doal kaynak olan topran maruz kalm olduu olumsuz evresel basklar nedeniyle grd zararlarn nlenmesi gndeme getirilmi, bu kapsamda toprak kaynaklarnn korunmas ve srdrlebilir kullanmnn salanmas amacyla Toprak Koruma Stratejisi (Thematic Strategy for Soil Protection) oluturulmas nerilmitir. AB Komisyonu tarafndan 2002de balayan ve 2004te tamamlanan Toprak Koruma Stratejisi kapsamnda, AB bnyesinde toprak kaynaklarn tehdit eden unsurlar, bu tehdit unsurlarna kar alnacak nlemler, izlenmesi ve gelitirilmesi gereken politikalar belirlenmi ve kirlenmi sahalarn ynetiminde ye ve aday lkelerin kendi ulusal politikalarn oluturmalar istenmitir. 67 AB krsal kalknma politikalar; Ortak Tarm Politikalarnn bir paras olarak tarm sektrnn yapsal sorunlar ile ilgilenen bir politikadan, mal ve hizmet retiminin yannda tarmn topluluk zerindeki ok ynl etkisini ve krsal alanlarn kar karya kald sorunlar dikkate alan bir politikaya dnmtr. Ortak tarm politikalarnda ve yapsal fonlarda AB tarmnn rekabet edebilirliinin artrlmas, evreyle ilgili konularn entegre edilmesi, genilemeye hazrlkl olunmas ve krsal kalknma politikasnn daha kolay uygulanabilir ve btnleik hale getirilmesi amacyla, 1996 Cork Krsal Kalknma Konferans bildirgesi de dikkate alnarak, Gndem 2000 reform anlamas kabul edilmitir. Gndem 2000 ile krsal kalknma, ortak tarm politikalarnn ilk aya olan piyasa politikalar ve gelir desteklerinin yannda ikinci ayak haline gelmitir. 68 AB krsal kalknma politikasn farkl mekanizma ynlendirmektedir: Tarm sektrn yeniden yaplandrma ihtiyac,
69
Blgesel gelime politikas ile birlikte ekonomik ve sosyal btnlemenin artrlmas gerei, Cardiff sreci sonunda AB Antlamasna (6. Madde) ilve edilen evresel koruma ihtiyalar, srdrlebilir kalknmay destekleyen bak asyla Birlik politikalarnn tanmna ve yrtlmesine entegre edilmelidir hkm gereince, Ortak Tarm Politikalarna evresel hassasiyetleri entegre etme zorunluluu. AB krsal kalknma politikasnn temel mevzuatn bugne kadar, Gndem 2000 dorultusunda karlan 1257/1999/EC sayl Avrupa Tarmsal Ynlendirme ve Garanti Fonundan Krsal Kalknma in Destek Alma Hakknda ve Baz Tzkleri Deitiren ve Yrrlkten Kaldran 17 Mays 1999 Tarihli Konsey Tz oluturmutur. 1257/1999 sayl Konsey Tz evresinde AB Krsal Kalknma Tedbirleri unlardr: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. unlardr: 1. Arazi iyiletirilmesi, 2. Arazi birletirilmesi, 3. Turizm ve el sanatlarnn artrlmas, 4. Tarmsal ynetim hizmetlerinin tantm, 5. Kaliteli tarm rnlerinin pazarlanmas, 6. Krsal alana gtrlen temel hizmetler, 7. Kylerin yenilenmesi ve gelitirilmesi, 8. Krsal mirasn korunmas, 9. Tarm ve balantl faaliyetlerin eitlendirilmesi, 10. Tarmsal su kaynaklarnn ynetimi, 11. Tarmla ilgili krsal alt yapnn iyiletirilmesi, Tarmsal letmelerde Yatrm, Gen iftilere Destek, Erken Emeklilik, Eitim, Dezavantajl Alanlar ve evresel Bask Altnda Olan Sahalar, Tarmsal evre Tedbirleri, Tarmsal rnlerin Pazarlama ve lemesini Gelitirme, Ormanclk.
Krsal Alanlarn Gelitirilmesi ve Uyumunu Destekleme (Madde 33) Tedbirleri ise
70
12. Tarm, ormanclk ve doa ynetimi ile balantl olarak evrenin korunmas ve hayvan salnn iyiletirilmesi, 13. Tabii afetlerle oluan zararlarn giderilmesi ve yeni koruma tedbirlerinin tantm, 14. Maliyet mhendislii gibi faaliyetler. ABye uyum aamasnda krsal kalknmann temel dzenlemesi olan 1257/1999/EC sayl Konsey Tz ile ye lkelerin uyumunu kolaylatrmay amalayan SAPARD Fonu kapsamnda, toprak ve su kaynaklarnn ynetiminin yan sra, ky yollar, imesuyu ve iskn (yeniden yerletirme) hizmetleri, gerekli krsal kalknma nlemleri arasnda saylmtr. Krsal kalknma programlarnn finansman; Avrupa Krsal Kalknma Fonu (ERDF), Avrupa Yapsal Fonu (ESF) ve Avrupa Tarmsal Garanti ve Yn verme Fonu (EAGGF)'ndan gerekletirilmitir. Aday lkelere ynelik 2000-2006 yllarn kapsayan SAPARD Fonu kaynaklar da bu amala kullanlmtr (Tablo 52, 53). Ancak, AB Krsal Kalknma Politikasnn temel mevzuatn 2007den balayarak 1698/2005 sayl Konsey Tz oluturacaktr. Finansman 1290/2005 sayl Tzk ile oluturulan Krsal Kalknma iin Avrupa Tarmsal Fonu tarafndan salanacak szkonusu Tzk bnyesinde temel amac barndrmaktadr: Yeniden yaplanma, gelime ve yenileme abalar desteklenerek tarm ve ormanclk sektrlerinin rekabet edebilirliinin artrlmas; Topraklarn iyiletirilmesi ve; Krsal alanlarda yaam kalitesinin iyiletirilmesi ve ekonomik faaliyetlerin eitlendirilmesi. Avrupa sularnn ortak bir standarda gre korunmasna ynelik kapsaml bir politika 2000/60/EEC sayl Su politikalar alannda Topluluk iin bir ereve su kanunu oluturmaya ynelik 23 Ekim 2000 tarihli Su ereve Direktifi (SD) ile belirlenmitir. Direktif ile ulalmak istenen hedefler unlardr: a) Yerst ve yeralt sularnn btncl olarak korunmas, b) 2015e kadar sularn iyi duruma gelmesinin salanmas, c) Nehir havzalarnn entegre ynetimi (su sisteminin politik snrlarda bitmediinin kabul ve snr tesi ibirlii) ynetimi abalar desteklenerek evrenin ve krsal alanlarn
71
d) Su kalite standartlarnn ve emisyon kontrolnn birlikte deerlendirilmesi ve ncelikli zararl maddelerin ortadan kaldrlmas, e) Suyun fiyatlandrlmas, f) Btn paydalarn ve vatandalarn su ynetimine katlmas; evre ile yararlananlarn karlarnn dengelenmesi. Direktifin ierdii anahtar kavramlar zetle unlardr: Nehir Havzalar Blgesi yaklam Entegre su ynetimi Ekolojik kalite Tehlikeli atklar Srdrlebilir su kaynaklar Ekonomik analizler / malyetin karlanmas (kirleten der) AB mevzuatnn uyumlatrlmas SD, 2455/2001/EC sayl ncelikli Maddeler Konusunda Komisyon Karar ile dorudan ilikili olup, yrrle girdii 2000 ylndan nceki mktesebat da dikkate almakta ve bazlarn 2007 ve 2013 yllarnda yrrlkten kaldrmaktadr (Tablo 54). SDnin nemli baz hkmleri; su kaynann kalitesinin incelenmesinde kirletici parametreler dnda su ekolojisinin de mercek altna alnmas; 2015 ylnda su kalite kategorilerine bal olarak iyi duruma kavumak hedefi dorultusunda tm AB lkelerinin ulusal ve uluslararas lekte lm yntemlerini ve ynetim plnlarn oluturacak olmalar ve gelecekte snrtesi su kaynaklarnn sahip olduklar su toplama havzalar ile birlikte ilgili lkelerin ortakl ile ynetilmesi ve yalnzca ulusal veya blgesel ynetim yaklamndan vazgeilmesi olarak ifade edilebilir. AB Komisyonu ortak bir uygulama stratejisi oluturmak ve abalar ile sonularn karlatrmasn yapmak iin belirlenen ilkelere rehberlik etmekle birlikte, uygulamadaki ayrntlarn ounu ye lkelere brakmaktadr. Bununla birlikte, Direktifle ilgili ilk hazrlklarn dokuz yl iinde bitirilmesini ve sonraki dnemde altar yllk plnlama dnemlerinin srdrlmesini zorunlu klm ve uygulamada ulalmas gereken aamalar kesin tarihlere balanmtr (Tablo 55). 69 Avrupa Birlii yeralt sularnda gbrelerden ve hayvan atklarndan kaynaklanan nitrat konsantrasyonlar, tarmsal arazilerinin % 85inden fazlasnda AB klavuz seviyesi mantkl bir ekilde kullanlmasn salayacak biimde doru
72
olan 25 mg/litre seviyesini amaktadr. iftiler ise kt su kaynaklar iin kent sakinleriyle rekabet halindedir, nk toplam su kaynaklar iinde ihtiyalarnn pay orta ve kuzey blgelerdeki ye devletlerde % 33 il gneydeki ye devletlerde % 82 arasnda oynamaktadr. Son yllarda gbre ve tarm ilalarnn kullanmnda azalmalara ramen doal ve yar doal habitatlar hl tarm tarafndan byk lde tehdit edilmektedir. Bu nedenle, AB yesi lkelerin byk ounluunda azot ve/veya fosfor parametreleri iin halihazrda dearj standartlar bulunmakta, bu parametrelerin her ikisine birden kstlama getirmeyen lkelerden bu konuda yasal dzenleme yapmas istenmektedir. Kentsel Atksularn Artlmasna likin Direktif (91/271/EEC) dorultusunda, hassas blgeler tanmlanmakta ve nfusu 10 000den byk olan yerleimlerin eer hassas blgelerde yer alyorlarsa 31.12.1998 tarihine kadar tm kanalizasyon sistemlerini tamamlam olmalar ve karbonun yannda azot ve fosforun da giderildii artma tesislerini kurmu olmalar koulu getirilmektedir. Dier yandan, uluslararas anlamalar konusunda, AB tarafndan onaylanm olan konuya ilikin szlemeler Akdenizin Kirlilie Kar Korunmasna ilikin Barselona Szlemesi ve Ek Protokollerinde yaplan deiiklikler; MARPOL Szlemesini tadil eden szleme; Londra Szlemesi; Deniz Kirlilii ve Kimyasallardan Doan Zararlarn Tazmini ile ilgili szlemeler; AEK) Szlemeleri ve Teknik Protokolleri; ILOnun evre ile ilgili szlemeleri olarak saylabilir. 3.2. AB Mktesebatna Uyumun Mevcut Dzeyi AB mktesebatna uyum almalar ABnin Trkiyeyi aday lke olarak kabul ettii 1999 Helsinki Zirvesi dneminde balam olup, halen devam etmektedir. Avrupa Komisyonu tarafndan hazrlanan Katlm Ortakl Belgesinde, krsal kalknma alanndaki mevzuat uyumunun tamamlanmas orta vadeli bir ncelik olarak alnm, ksa vadede ise evresel, yapsal ve krsal gelime nlemlerinin alnmas ngrlmtr. Avrupa Birlii Mktesebatnn stlenilmesine likin Trkiye Ulusal Programnda Krsal Kalknma Politikalar bal altnda, AB krsal kalknma politikasnn ve ormanclk stratejisinin yerletirilmesi iin ksa vadede bir strateji hazrlanmas; orta vadede ise AB krsal kalknma politikas ve ormanclk stratejisinin uygulanmas iin gereken idari yaplarn oluturulmasnn hedeflendii vurgulanmtr. DPT Mstearlnca hazrlanan Ulusal Krsal Kalknma Stratejisinde, tarmsal toprak ve su kaynaklarnn srdrlebilir ynetiminin salanmas konusuna yer verilmitir.
73
ABye uyum aamasnda 2003 yl Ulusal Programnda yer alan krsal alanda, tarm d sektrlere destek verilmesi, krsal sanayiin yaygnlatrlmas, tarmdan ekilecek nfusa yeni istihdam imknlar yaratlmas ve krsal alt yapnn iyiletirilmesi taahhd dorultusunda yaplan almalar ise Haziran 2005 tarihli zleme Belgesine aadaki gibi yansmtr: Krsal alanlarn tarmsal potansiyelini, sorunlarn, kstlarn ve sanayi durumlarn ortaya koyacak ekilde, yrenin sosyo-ekonomik ve biyo-fiziksel zellikleri dikkate alnarak, FAO ve Tarm ve Kyileri Bakanlnn ortaklaa yrtt projeyle, yre plnlamaclar tarafndan 81 ilin Krsal kalknma ve Tarm l Master plnlar hazrlanmtr. "l Tarm ve Krsal Kalknma Master Plnlarnn Hazrlanmasna Desteklkesel ve Blgesel Tarm ve Krsal Kalknma Master Plnlarnn Hazrlanmas Projesi" kapsamnda Blgesel Tarm Master Plnlarnn hazrlanmas almalar balatlmtr. Blgesel Tarm Master Plnlarnn hazrlanmasnda, statistiki Blge Birimleri Snflandrmasna gre belirlenmi olan, Dzey 1 ierisinde yer alan 11 Blge (stanbulTR 1 hari) esas alnmtr. Blgesel Tarm Master Plnlarnn tamamlanmasndan sonra 2006 yl ierisinde lkesel Tarm Master Pln hazrlanacaktr. Krsal alanlar, tarm kesimindeki atl igcnn tarm d alanlara kaydrlmas ve tarm-sanayi entegrasyonunun gerekletirilmesi ynnde Acil Eylem Plnnda EDP-85 kodu ile yer alan alma tamamlanm olup, bu alma kapsamnda, Trkiyenin Tarmsal Sanayi Envanteri kartlarak, blgesel ve il baznda dkmleri yaplm, sorunlar, zmler ve zerinde allacak konular tespit edilmitir. Bu kapsamda, Tarm kesimindeki atl igcnn tarm d alanlara kaydrlmas iin gerekli alt yap oluturulmas amacyla; krsal kesimlerde tarm d iktisad faaliyetler ve tarma dayal sanayinin gelitirilmesi ile ilgili geni bir Rapor hazrlanarak sunulmu olup, bu tedbire ilikin Tarm ereve Kanunu Babakanlk tarafndan 21.02.2005 tarihinde TBMMye sunulmutur. 70 Sz konusu tasar ierisinde Organik Tarm Blgeleri ve Havzalarnn oluturulmasna ilikin hkmler yer almaktadr. lkemizin, AB yelii kapsamnda toprakla ilgili orta vade taahhtte bulunduu bir konu da yabanclarn tanmaz edinimi nndeki engellerin kaldrlmasdr. Avrupa Birlii Mktesebatnn stlenilmesine likin Trkiye Ulusal Programnda Sermayenin Serbest Dolam bal altnda yer alan AB vatandalar ve tzel kiilerinin gayrimenkul ediniminin nndeki btn kstlamalarn kaldrlmas ncelii dorultusunda kstlayc
74
hkmler ieren Ky Kanunu, Tapu Kanunu vb mevzuatta deiiklik yapan 4916 sayl Kanun karlm, ancak Anayasa Mahkemesi tarafndan iptal edilmitir. Yabanclara arazi satnda doan hukuki boluun giderilmesine ynelik olarak 5444 sayl Tapu Kanununda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun yrrle girmitir. Ayrca, Tarm Reformu Uygulama Projesi kaynaklarndan karlanmas ngrlen Katlmc Krsal Kalknma Projesi almalar balatlmtr. ABnin su konusundaki politikalarna uyum salanmas amacyla Katlm ncesi Mal birlii kapsamnda desteklenen eitli projeler ile mktesebata uyum almalar srdrlmektedir. lkemizde ABnin su politikas alanndaki mevzuatnn uyumlatrlmas almalarndan sorumlu kurulular; - Dileri Bakanl - evre ve Orman Bakanl, - Tarm ve Kyileri Bakanl, - Salk Bakanl, - Devlet Su leri Genel Mdrl, - ller Bankas Genel Mdrldr. Bunun yan sra GAP daresi, EE gibi konu ile ilgili birok kurulu ya da Bakanlk yrtlen btn bu almalarda aktif rol alarak tecrbesi ve bilgi birikimlerini aktarmaktadr. AB'ye yelik srecinde, su ve evre konularndaki AB mevzuatna uyum almalar kapsamnda suyla ilgili kurum ve kurulularn grevlerinin ve sorumluluklarnn yeniden tanmlanmas amacyla ilgili bakanlk, kurum ve kurulularn katlmyla gerekletirilecek almalarn egdm Dileri Bakanlna verilmi ve bu konuya ynelik olarak 4 Mart 2004 tarihinde dzenlenen bir toplantda iki adet alma grubu oluturulmas kararlatrlm; su ile ilgili bakanlk, kurum ve kurulularn grev ve sorumluluklarnn yeniden tanmlanmasna ynelik bir alma grubunun bakanlnn DPTye, su mevzuatnn yeniden gzden geirilerek gerekli yeni yasalarn AB'nin bu sektrdeki mktesebatna uygun bir biimde hazrlanmasna ynelik ikinci bir alma grubunun bakanlnn ise ABGSye verilmesi konusunda gr birliine varlmtr. AB mevzuatna uyum almalar kapsamnda su ile ilgili bakanlk, kurum ve kurulularn grev ve sorumluluklarnn yeniden tanmlanmas amacyla yaplan almada ulalan sonu, kurumsal yetkilerin transferini de gerektirdii iin biraz daha karmak ve
75
belirsizdir. Ancak, Su ereve Direktifinin de nermekte olduu kademeli ynetim (lke, blge ve havza dzeyinde) genel olarak kabul grmtr. Ayrca, suyla ilgili paydalarn ynetime katlmas, lke dzeyinde ynetim iin gl bir kurumsal koordinasyonun (zellikle kalite ve miktar asndan) gereklilii, bu koordinasyonun Babakanlk seviyesinde srdrlmesi gibi yaklamlar da nemle vurgulanmtr. Su mevzuatnn yeniden gzden geirilerek gerekli yeni yasalarn AB'nin bu sektrdeki mktesebatna uygun bir biimde hazrlanmasna ynelik olarak, su ynetimi ile ilgili tm kurumlarn, bykehir belediyelerinin ve akademisyenlerin katlm ile yrtlen alma da 2005 yl banda tamamlanmtr. (
71,72
) alma grubu yelerinden
gelen neriler, almalarn devamna ynelik abann temel su politikalar ve stratejilerini ieren bir belge oluturulmas aamas ile srdrlmesi konusunu vurgulamaktadr. nerinin nemli bir arla sahip olmas, konunun dier bir toplantda tekrar sorgulanp netletirilmesini gerektirmi ve genel eilimin bu ynde olduu belirlenmitir. lkemizde birok su toplama havzasnda yaygn olan pestisid kullanm konusunda AB standartlarna uyum sz konusu olup bugne kadar yaplan almalar sonucunda mktesebat uyumuna ynelik olarak kartlan dier mevzuat yledir: 20.11.2005 tarihli mesuyu Elde Edilen veya Elde Edilmesi Plnlanan Yzeysel Sularn Kalitesine Dair Ynetmelik (79/869/EEC ile deiik 75/440/EEC) 26.11.2005 tarihli Tehlikeli Maddelerin Su ve evresinde Neden Olduu Kirliliin Kontrol Ynetmelii (76/464/EEC ve karde-direktifleri) 17.02.2005 tarihli nsan Tketim Amal Sular Hakknda Ynetmelik (98/83/EC) 31.05.2005 tarihli Toprak Kirliliinin Kontrol Ynetmelii (86/278/EEC) 14.03.2005 tarihli Tehlikeli Atklarn Kontrol Ynetmelii (91/689/EEC) 18.02.2004 tarihli Tarmsal Kaynakl Nitrat Kirliliine Kar Sularn Korunmas Ynetmeliidir (91/676/EEC). Ulusal Programda 22.1 Su Kalitesi bal altnda yer alan; ye devletlerde me Suyu Elde Edilmesi Amalanan Yer st Sularnn lm Metodlar ve rnekleme ve Analiz Frekanslar Hakknda 9 Ekim 1979 tarih ve 79/869/EEC sayl Konsey Direktifi, Kentsel Atk Su Artmas Hakknda 21 Mays 1991 tarih ve 91/27/EEC sayl Konsey Direktifi ve Yer Alt Sularnn Baz Tehlikeli Maddelerin Neden Olduu Kirlenmeye Kar Korunmas Hakknda 17 Aralk 1979 Tarih ve 80/68/EEC Sayl Konsey
76
Direktiflerinin mktesebat uyum almalar kapsamnda Trk mevzuatna yanstlmas iin almalar yaplm olup, direktifler ynetmelik tasla aamasna getirilmitir. Avrupa Birlii Mevzuat uyum almalar yaplmakta olan direktiflerden bazlar; Kentsel Atksu Artma Direktifi (91/ 271/ EC) Yzme Suyu Direktifi (76/160/EEC) Tehlikeli Maddelerin Dearj Direktifi (76/464/EEC, 80/68/EEC, 86/280/EEC) Artma amurlar Direktifi (86/278/EEC) Atklara ereve Direktifi (75/442/EEC) zerinde allmakta olan Direktiflerden atk su dearj standartlar ile ilgili olan 91/271/EEC ve 76/464/EEC sayl Direktifler yksek malyet gerektiren Direktiflerdir. Direktiflerin uyumlatrlmasnn yan sra, kurumsal yapnn glendirilmesine ilikin almalar da ilgi kurumlarmzca srdrlmektedir. lkemiz uluslararas anlamalar erevesinde, AB'nin taraf olduu Akdenizin Kirlilie Kar Korunmas Szlemesi, Ramsar Szlemesi ve Biyolojik eitlilik Szlemesi gibi szlemelere de taraftr. lkemizin iinde bulunduu jeopolitik koullar gerei ancak yelikten sonra deerlendirilmesi mmkn grlen anlamalar aada listelenmitir: evresel Konularda Bilgiye Eriim Karar Alma Srecine Halkn Katlm ve Yargya Bavuru Szlemesi (Aarhus,25.6.1998) Snr tesi kapsamda evresel Etki Deerlendirilmesine Ait Szleme (Espoo, 25.2.1991) Snraan Sular ve Uluslar aras Gllerin Korunmas ve Kullanm Szlemesi (Helsinki, 17.03.1992) ereve direktif olmamakla birlikte ABye uyum aamasnda dikkate alnmas gereken baz belgeler de sz konusudur. lkemizin ABne uyum srecinde istatistik, birinci derecede ncelikli alanlarda birisini oluturmaktadr. Veri toplama, deerlendirme ve istatistik konusu Avrupa Birlii iin ok nemli bir aratr. Birok uygulamann kontrolu bu yol ile salanabilmektedir. Mktesebatn uygulanma dzeyi, mktesebat iinde tanmlanan tedbirlerin verimlilii gibi konular ancak istatistiklerle deerlendirilebilmekte ve bu nedenle konu, AB iin zel nem tamaktadr. Dolaysyla, ABye aday lke statsnn ilannn hemen ardndan TK ile Avrupa Birlii statistik Ofisi (Eurostat) ve ilgili dier AB kurumlar arasnda youn bir
77
ibirlii dnemine girilmitir. Bu dorultuda Avrupa komisyonu, Trk istatistik sisteminin gelitirilmesi (USST) amacyla MEDA-II fonu kapsamnda Aama-I iin kaynak ayrm, Aama-II iin de kaynak ayrmay dnmektedir. evre statistiklerinin Gelitirilmesi Projesi, Aama-IIde ele alnmtr. Projenin kabul durumunda, ilgili kurumlarnda katlmyla TKle Avrupa Birlii ile tam uyumlu evresel veriler retilebilecektir. Proje ile su konusunda da teknik destek, eitimler ve ekipmanlar ile metodolojik uygulama ve veri retim eksiklikleri giderilecektir. Ayrca, 9 Ekim 2000 tarihinde Brkselde Trkiye Cumhuriyeti ile Avrupa Birlii arasnda Trkiye Cumhuriyetinin Avrupa evre Ajans ve Avrupa Bilgi ve Gzlem Ana Katlm Anlamas imzalanm, Anlama 23.01.2003 tarih ve 4794 sayl Kanunla onaylanarak yrrle girmitir. lkemizin Avrupa evre Ajans ve Avrupa Bilgi ve Gzlem Ana (EIONET) katlm konusunda yrtlen almalarda, toprak ve su kaynaklar merkezi dzeyde plnlanmas gereken kaynaklar olarak deerlendirilmitir. evre ve Orman Bakanl Ulusal Odak Noktas, DS Genel Mdrl su konusunda, Ky Hizmetleri Genel Mdrl ise toprak ile arazi rts konularnda Ulusal Referans Merkezi olarak grevlendirilmitir. Ulusal Referans Merkezi olarak grev yapacak kurumlar Trkiye Ana Bileen Elemanlarndan gelen verilerin derlenmesinden, bu verilerin bilgiye dntrlmesi iin gerekli bilgi politikalarnn oluturulmasndan sorumludurlar. KHGMnin kapatlmas sonrasnda toprak ve arazi rts konusunda ilgili ulusal merkez Tarm ve Kyileri Bakanl olarak belirlenmitir. AB mktesebat dorultusunda ilerleme salayabilmek iin, yatay mevzuat, hava kalitesi, atk ynetimi, su kalitesi, doa koruma, sna kirlilik ve risk ynetimi alanlar bata olmak zere, i hukuka aktarma ve uygulama ile ilgili daha fazla abaya ihtiya bulunmaktadr. 3.3. Tam Olarak Uyum Salanmas Halinde Beklenen Etkiler Su, bireylerin en temel gereksinimi olma ve balca ekonomik faaliyetlere kaynaklk etme zellii ile uluslarn devamll iin yaamsal bir kaynaktr. Sosyal ve ekonomik faaliyetlerin srmesi byk lde temiz ve yeterli su arzna sahip olmaya baldr. Su kaynaklarnn gelitirilmesi ekonomik retkenlik ve sosyal refaha dorudan katk yapmaktadr. te yandan, nfus ve ekonomik faaliyetler arttka birok lke hzla su sknts eker duruma gelmekte ya da ekonomik gelimeleri kstlanmaktadr. 1970lerden bu yana dnyada zellikle kurak ve yar-kurak iklim kuaklarnda yer alan lkelerin temiz
78
ve yeterli su kaynaklarna ulamada karlatklar glkler ve giderek artan bu su ktlnn sosyal, ekonomik ve politik yaama olan olumsuz etkilerini azaltmaya ynelik BMnin ilgili uzman kurulular nclnde bir dizi uluslararas konferans ve toplant gerekletirilmitir. Bu uluslararas giriimler, yeryzne dengesiz ve dzensiz dalm su kaynaklarnn, hzl nfus art sonucu byyen talepler ve ekosistemlerin korunmas gerekliliini gz nne alarak, etkin ve adil biimde kullanlmasna ilikin bir dizi ilke ve normlar ortaya koymulardr. Ancak yerel, blgesel ve kresel dzeyde kritik su konularn belirlemeye ve bu konularla ilgili sorunlar giderme yolunda genel ilkeler oluturmaya ynelik kresel su politikas diyaloglar, uzunca bir dnem sektrel yaklamla ie dnk bir tartma platformu oluturmu ve kalknma ile ilikili dier kresel diyalog srelerinden izole bir biimde gelimilerdir. Nitekim 1977de BM nclnde Mar Del Platada (Arjantin) toplanan ilk kresel Su Konferans ncelikli sorunu artan nfusun sosyal ve ekonomik ihtiyalarn karlayabilmek amacyla yeterli ve iyi kalitede su temini olarak belirlerken te yandan 1992de Birlemi Milletler evre ve Kalknma Konferans (Rio Dnya Zirvesi) Gndem 21 belgesinde bir blmn (Blm 18) tamamyla su kaynaklar kullanm ve ynetimine ayrlmasna karn, su kaynaklar ynetimi esas iliki kurulmas gereken srdrlebilir kalknma ve yoksulluun giderilmesi gibi ncelikli uygulama alanlarndan kopuk bir biimde ele alnmlardr. Bununla birlikte 21. yzyla girerken bir yandan kresel su diyaloglarnda Btncl Su Kaynaklar Ynetimi paradigmas etkinliini arttrrken dier yandan kalknma odakl uluslararas giriimlerde su srdrlebilir kalknma ve yoksulluun giderilmesi iin kilit kaynak olduu gr hakim olmaya balamtr. BM Milenyum Kalknma Hedefleri (2000) arasnda dnyada bu imknlardan yoksun bir milyar akn insan iin su kaynaklarna eriim ve milyar insan iin de hijyen koullarnn salanmas ncelikli yeri tutar. te yandan BM Genel Sekreterinin nclnde gelitirilen su kaynaklar ynetiminin kilit sektr kabul edildii ve srdrlebilir kalknma uygulamalarnn ncelikle gerekletirilecei ve sosyo-ekonomik kalknmann temel sektrlerini ve aralarndaki yapsal balantlar simgeleyen WEHAB (Water-Energy-Health-AgricultureBiodiversity) giriimi ile su kaynaklar ynetiminin btncl 73 bir yaklamla ele alnmasnn gereklilii vurgulanmtr.
79
Btncl Su Kaynaklar Ynetimi, evresel srdrebilirlik, ekonomik etkinlik ve sosyal adalet ilkeleri dorultusunda su kaynaklar ynetiminde balca paydalar (kamu, sivil toplum, zel sektr) arasnda diyalog, danma ve katlmclk salayabilecek kurumsal mekanizmalarn gelitirilmesini ngrr. Avrupa Birliinin bu konudaki politikalar SD ile yaama gemitir. SDye uyum iin yaplmas gerekenler yine AB tarafndan yle sralanmaktadr: ye lkeler mevzuatn SDyi uygulamak iin uygun ve yeterli hale getirmek durumundadrlar. Her ye lke SD konusunda yetkili birimini belirlemek ve bunu AB Komisyonuna bildirmek zorundadr. ye lkeler SDnin gereklerini yerine getirirken organizasyon yaplarn kendileri oluturacaklardr, mdahale sz konusu deildir. lkeler havza alanlarn belirlerken sadece yerst sularn deil, yeralt sularn da gz nne almak durumundadr. ye lkeler sularn mevcut durumunu belirlemek iin havzalarn karakteristiklerini belirlemek, etki, bask ve ekonomik analizlerini yapmak durumundadr. Bu nedenle, sularla ilgili verilerin topland bir veri taban oluturmak da dahil olmak zere gerekli altyap kurulmaldr. SD hkmleri, tarm ve dolaysyla iftileri, evdeki yaam, sanayii ve bunun gibi btn sektrleri ve yaamn her alann dorudan etkilemektedir. Bu nedenle bir havza plnnn uygulanabilmesi ve baars, bundan etkilenecek btn taraflarn pln benimsemeleri ile mmkndr. Bu nedenle, "Havza Plnlamasna halk ve payda katlm konusu SDnin en nem verdii konulardan biridir. SDnin nem verdii konulardan biri de uluslararas entegre havza ynetimidir. ye lkelerin birbirleriyle entegre havza ynetimi zorunlu klnm, yelerin ye olmayan lkelerle entegre havza ynetimi ise tevik edilmitir. SDde birok hususun yeterince ak olmamas nedeniyle, ye lkelere yol gstermek, gerekletirilecek hususlar konusunda rehberler oluturmak, bylece btn ye lkelerde standart yaklam ve uygulamay salamak zere Ortak Uygulama Stratejisi (Common Strategy on the Implementation of the Water Framework Directive) ye lkeler ve AB Komisyonunca kabul edilmi ve bu kapsamda alma gruplar oluturulmutur.
80
Saylan uygulamalar incelendiinde, SDnin uygulanabilmesi iin temelde gerekli olan koullar unlardr: eitli detaylar iin politikalarn belirlenmesi Multidisipliner yaklam Egdm birimi kurulmas (zorunlu) Ayrca, Su ereve Direktifinin uygulanmasnda ortak bir yol gsterici olarak kabul edilen Ortak Uygulama Stratejisinin (Common Implementation Strategy) alma gruplar tarafndan oluturulan rehber dokmanlarn hazrlanmasnda ve dokmanlarn pilot test ve denemelerinde Trkiyeden de hem uzman hem de sivil toplum rgtleri ve paydalarla katlm olmas, bundan sonraki gelimeler konusunda Trkiyenin etkin olabilmesi ve almalar kendi yararlar dorultusunda ynlendirebilmesi iin son derece nemli olacaktr.74 Kurumsal yaplanma, SD yaklamnn nemli bileenidir. deal bir su yaplanmasna doru ilerleme hedefi ile elimeyecek ekilde grev ve sorumluluklarn yeniden gzden geirilmesi ve uygulamada varolan karmaann zlmesi gereklidir. rnein: mesuyu alannda Bykehir belediyeleri-DS grev dalm netlikle yaplmaldr. Tarm alannda 500 l/s suyun altnda kalan kaynaklarn tahsisi konusunda DS ve KHGM arasndaki yetki dalmnn yeni kamu ynetimi reformu almalar kapsamnda giderilmesi ngrlmekte iken, KHGMnin kapatlmasndan sonra zellikle kylere ime ve kullanma suyu tahsisi; toprak koruma, tarla ii gelitirme ve sulama, su kirliliinin nlenmesi ve aratrma hizmetleri gibi grevlerin aksamamasna ve yeni yetki atmalarnn ortaya kmamasna zen gsterilmelidir. Temel ilkeler erevesinde ve esas konular dahilinde su kaynaklarn koruma ve kullanma anlaynn beraber ele alnd ve su kaynaklarnn tahsisi ve kalitesinin ynetiminden sorumlu kurum ve kurulularn birbirleriyle sk bir egdm iinde alaca vurgulanmaldr (evre ve Orman Bakanl ve DS). Su kullanclar, sulama birlikleri ve kooperatiflerinin grev ve sorumluluklar net olarak tanmlanmal; izleme, deerlendirme ve katlm mekanizmalar aklkla ortaya koyulmaldr.
81
Suyun lke apnda giderek ktlaan bir kaynak olmas sebebiyle su kaynaklar ynetiminde suyun gereki fiyatlandrlmas iin su sicili tutulmas, kirleten der prensibi ve maliyetin tam olarak karlanmas gibi ekonomik aralar da gndeme gelmelidir. Dier bir konu ise, suyla ilgili taraflarn artacak saysdr. Uyumun salanmas ve srdrlebilmesi iin nce bir strateji dokmannn hazrlanmasnn gerekli olduu, artacak olan taraf says nedeni ile byle bir hazrln byk yararlar getirecei aktr. Hazrlanacak belgenin btncl su kaynaklar ynetimi ilkesini temel almas ve su kaynaklar ynetiminin temel ilkeleri, aktrler (kamu kurum ve kurulular, zel sektr, sivil toplum kurulular, su kullanc rgtleri) ve bu aktrlerin sz konusu temel ilkeler erevesindeki gerekmektedir. Btncl su kaynaklar ynetiminin uygulamaya dntrlebilmesinde cidd direnlerin yaand corafyalar, snraan nehirlerin oluturduu havzalardr. Snraan nehir sistemlerinde kyda lkeler rekabete ve atmaya yol aabilecek bir yaklamla su kaynaklarnn paylam iin tek yanl talepler ileri srdkleri srece, bu havzalarda btncl su kaynaklar yaklamnn uygulanmas gleecektir. Oysa snraan sularn ynetimi iin en yapc yaklamlardan biri blgesel bir yaklamla havzada yaratlabilecek faydalarn btncl olarak deerlendirilmesidir. Burada esas suyun deil, sudan elde edilen faydalarn paylamdr. Nitekim, snraan nehir havzalarnda, su kaynaklar ynetimi ve kalknma ile ilikili dier sektrler (enerji, salk, tarm, krsal kalknma, evre ynetimi vb) ve kaynaklar arasnda sk balantlar kurulmas, blgesel bir fayda havuzu oluturulmasna imkn tanyacaktr. Bylelikle snraan nehir sistemlerinde hedeflenen ibirliinin gndemi geniletilerek ibirlii ve blgesel kalknma arasnda gerekli balant kurulabilecektir. birlii sreci, blgesel sosyo-ekonomik kalknma yaklamyla ele alnmal; kydalar arasnda suya dayal kalknma sektrleri olan enerji, tarm, salk, evre alanlarnda uygulamalarn egdml hale getirilmesi ve bu sektrlerde ortak, blgesel projeler gelitirilmesi gibi somut hedefler zerine yaplandrlmaldr. Bir yandan Irakn siyasal yeniden yaplanmas srecinin muhtemel etkileri; te yandan uluslararas su hukukundaki gelimeler ve Avrupa Birliine katlm artlar gz nnde bulundurulduunda, Trkiyenin Frat-Dicle havzasna ilikin snraan su politikalarn yukarda sz edilen snraan su havzalarnda suya dayal kalknma alannda blgesel ibirlii ve faydalarn paylam yaklam erevesinde ve ulusal karlkl hak ve ykmllklerini tm aklyla belirtmesi
82
hkmranlk haklarn da dikkate alarak deerlendirmesi ve bu ibirlii modeli iinde havzada giriimlerde bulunmas gerekebilecektir. Nitekim, Trkiyeye ynelik 2003 Katlm Ortakl Belgesi, 6 Ekim 2004 lerleme Raporu, 9 Kasm 2005 lerleme Raporu gibi bir dizi Avrupa Birlii belgesi kapsamnda snraan su ibirliine zellikle Su ereve Direktifi ve Birliin taraf olduu dier uluslararas szlemeler kapsamnda spesifik atflar vardr. 75 te yandan Avrupa Komisyonu
76
ve Avrupa Parlamentosunun
77
2004 ylnda yaynladklar Trkiyenin
Birlie Adaylna likin ncelikli Konular ve Trkiyenin Muhtemel yeliinin Birlik zerindeki Etkilerini ieren raporlarnda, Frat-Dicle havzasna gerek bu havzada srail ve komularn dikkate alan uluslararas ynetim ve ibirlii gerekse Trkiyenin, Suriye dahil gney komularyla, Irak ve rann gneyinde yer alan Mezopotamya Bataklklarnn su ihtiyalarn zellikle dikkate alan adil su datmn salayabilecek alma gruplarn kurma erevesinde spesifik atflar bulunmaktadr. Bu gelimeler nda, Birliin dikkatinin zellikle Trkiyenin balca snraan su kaynaklarndan olan ve Ortadou komularyla paylat Frat-Dicle havzasna evrilmi olmas, Trkiyenin bu blgede yakn gelecekte ekillenebilecek snraan su politikalar ve ynetiminde inisiyatif almasn; yapc bir ibirlii modeli erevesinde yaklam gelitirmesini gerekli klmaktadr. te yandan Avrupa Birlii ile devam eden yelik mzakereleri srecinde, lkemizin aa ky lkesi olarak taknlar ve snraan su kullanmlarndaki egdmsz kullanmlardan dolay ounlukla madur olmaktadr. 78 3.4. Dier lkelerin Talep Ettii ve Ald Derogasyonlar Toprak konusunda; ABye Mays 2004de yeni katlan lkelerden Macaristan, Polonya, ek Cumhuriyeti, Slovakya, Letonya, Litvanya ve Estonya nn, yabanclara toprak satnn snrlanmas konusundaki taleplerini kabul ettirmi olduu gei dnemi nlemleri mevcuttur. rnein; AB lkeleri ve zlanda, Norve ve Liechtenstein vatandalar, Polonyada 01 Mays 2004 tarihinden itibaren mlk sahibi olabilecekler ama, tarm ve orman arazilerini nmzdeki 12 yl satn alamayacaklardr. Polonyada yabanc yatrmclarn gayrimenkul edinimi iin ileri Bakanlndan izin almalar gerekmektedir. Bu koul ayn zamanda Polonyada kurulmu ve en az % 50si yabanclara ait irketler iin de geerlidir. Ancak, sz konusu alann 0.4 hay gememesi durumunda (ehirler iin) izne
83
gerek yoktur. Bu limiti geen talepler ileri Bakanl tarafndan en ge 2 ay ierisinde deerlendirilmektedir. Satn alnma talebinde bulunulan alann Hazineye ait olmas durumunda, sat ilemleri kamuya ak ihale yntemi ile yaplmaktadr. 79 Macaristan, ek Cumhuriyeti ve Slovakyada ABye katlm tarihi olan 01 Mays 2004den sonraki ilk 7 yl iinde yabanclara tarm ve orman arazileri sat yaplmamas kararlatrlmtr. Bulgaristanda yabanclar tarm arazileri ile birlikte bahesi olan bir konutu dahi satn alamazlar. Yunanistanda yabanclar snrda veya snra yakn blgelerde toprak satn alamazlar. Mlk edinen bir yabanc, mlkn sonradan satabilir ancak, alm-satm arasnda doacak kazancn Yunanistann dna karamaz ve bu kazancn Yunanistanda bir banka hesabnda bloke etmek zorundadr. 80 Su konusunda ise; yeni katlan lkelerden Macaristan, Polonya, ek Cumhuriyeti, Slovakya, Letonya, Litvanya ve Estonyann, imesuyu kalitesi, kentsel atksu artm, tehlikeli maddelerin yzeysel sulara dearj, baz sv atklarn dzenli depolanmas, entegre kirlilik nleme ve kontrol konularnda talep edip, kabul ettirmi olduklar gei dnemi nlemleri olduu grlmektedir (Tablo 56). Snrlamalar dnda talep edilecek nemli bir konu da, uyum iin gerekli srelerin gerekletirilmesi iin talep edilecek mal yardmlardr. Toprak ve su kaynaklarnn ynetimi konusunu da kapsayan AB blgesel politikasnn amac; ilikileri ve gerekli rehber dokmanlar gelitirerek ye devletler tarafndan oluturulan blgesel politikalarn topluluk rekabeti ve devlet yardm kurallar ile uyumlu ve egdm iinde olmasn salamaktr. Topluluk blgesel politikasnn bir baka amac da, mevcut blgesel farkllklarn azaltlmas, blgeler aras dengesizliklerin artmasnn nlenmesidir. Bu amala Avrupa Blgesel Kalknma Fonu gibi aralardan yararlanlarak sorunlu blgelere kaynak aktarlmas amalanmaktadr. Blgesel politikaya ynelik fonlardan yararlanmann n koulu tam yeliktir. ABnin 2007-2013 yllarn kapsayan yeni mal btesi ile ilgili bilgiler, AB btesinden yaplacak tarm harcamalarnn ksldn gstermektedir. Bu durum, Trkiyenin Ortak Tarm Politikalar (OTP) erevesinde ABden salayaca mal destein ok snrl bir dzeyde olacan, dolaysyla toprak ve su kaynaklarna ynelik olarak nemli bir katk alnamayacan gstermektedir. AB btesinde, tarm ile ilgili olarak OTP Piyasa nlemleri, yeni Tek Krsal Kalknma Fonu, Balklk Politikas, evre nlemleri ve bu sektrlerin iletim
84
masraflarn kapsayan Doal Kaynaklarn Korunmas ve Ynetimi balkl yeni bir bte oluturulmaktadr. Bu btenin miktar, 2007-2013 yllar arasnda ylda 57-58 milyar Euro arasnda deimekte olup, bunun 42-43 milyar Eurosu tarmsal piyasalar, 12-13 milyar Eurosu krsal kalknma ve 1,7-2,3 milyar Eurosu balklk ve evre gibi dier nlemler iin ayrlmtr. AB btesi, 2007de yaklak 133,5 milyar Eurodan, 2013de 158,5 milyar Euroya kmasna karn, tarm btesi yllk olarak hemen hemen sabit kalmaktadr. AB-25 iin 2006 ylnda btenin % 45i olan miktar tarm harcamalarna ayrlmken, bu miktar AB-27 iin 2013 ylnda % 35e dmesi, zellikle mal kaynak beklentisi ierisinde olan lkemiz iin manidardr. Bu gelimelerle birlikte, SAPARD Fonundan yararlanamayan lkemizin, bir yerde bu fon yerine ikame edilen IPA fonundan yararlanmas, Trk tarmnn OTPye uyumunu kolaylatrc bir unsur olabilecei gibi, toprak ve su kaynaklarnn gelitirilmesine ynelik almalara da katk salayabilecektir. Ancak, Trkiye ile AB arasndaki ilikilerin, zellikle ABnin mal yardmn ngren ilikilerin, srekli aksamas bu konuda fazla iyimser olmay gletirmektedir. Ayrca, yapsal fonlara ve tarma ynelik kalc snrlama uygulanabileceinin aklanm olmas nemli bir sorun kaynadr. 3.5. Ayrntl Etki Deerlendirmesi Yaplmas nerilen Mktesebat Sektrel dzeyde mzakereleri yrtecek olan Bakanlklarca, salkl istatistiki verilere dayal olarak yaplacak etki analizlerinin doru, gereki ve ikna edici olmas byk nem tamaktadr. Bu srete etki analizi, yalnzca yeni uygulamalarn bteye getirecei yk asndan deerlendirilmemeli, uygulamalarn sosyal ve siyasal boyutlarna da yer verilerek, oluabilecek olumsuzluklarn etkilerinin nlenmesine ynelik snrlamalar veya daha fazla madd ve teknik yardm talep edilebilmelidir. Etki analizinin gereki ve toplumsal karlar gzetecek ekilde yaplamamas; uygulamalarn, gerekleme tarihlerinin, snrlama ihtiyalar ya da istisnalarn belirsiz durumda kalmalarna neden olacak ve gerekli mal ya da teknik desteklerin ABden talep edilmesinde sorunlar yaanacaktr. Bu balamda, dier lkelerin talep ettii ve ald derogasyonlar erevesinde Ayrntl Etki Deerlendirmesi gereken balca konular unlar olmaldr: Toprak konusunda; iletme leinin ksa srede bytlmesi ve tarmsal nfusun azaltlmas ile zellikle yabanclara arazi sat konusu, ayrntl etki deerlendirmesine konu olmaldr.
85
Su konusunda ise; AB ereve Su Direktifi ve Snr Aan Sular, mesuyu Kalitesi, Kentsel Atksu Artm, Tehlikeli Maddelerin Yzeysel Sulara Dearj, Baz Sv Atklarn Dzenli Depolanmas, Entegre Kirlilik nleme ve Kontrol konular, ayrntl etki deerlendirmesine konu olmaldr. AB ile DT arasnda srdrlen GATS mzakereleri ile Kyoto Protokolne kabul konusu da nemli lde ulusal karlarmz dorultusunda ele alnmas gereken konulardr.
86
4. GELECEE DNK STRATEJ 4.1. 2013 Vizyonu Toprak ve su kaynaklar nitelik ve nicelikleri ile birlikte belirlenmi, snflandrlm, gncellenebilir ekilde kayt altna alnarak veri taban oluturulmu; gnn ihtiyalar ile birlikte gelecek nesillerin ihtiyalar da dnlerek koruma, gelitirme ve verimli kullanma prensiplerine uyarak sadece ekonomik kazanmlar deil, ekolojik, kurumsal ve toplumsal deerler dorultusunda, bilimsel esaslara uygun olarak plnlanm; kullanclar katlmc, rgtlenmi ve refah dzeyi artm; ulusal toprak ve su politikas oluturulmu bir Trkiye. 4.2. Vizyona Dnk Temel Ama ve Politikalar Belirlenen vizyonun gerekletirilebilmesi iin gerekli temel ama ve politikalar unlardr: 1. Toprak ve su kaynaklarnn kullanm ve ynetiminde ulusal devlet politikas oluturulmas, 2. Toplum bilincinin ykseltilerek, toprak ve su kaynaklarnn korunmas, gelitirilmesi ve toplum yararna kullanmnn salanmas, 3. Toprak ve su kaynaklarnn toplum yararna korunarak kullanlmasna ynelik gerekli hukuksal dzenlemelerin gerekletirilmesi, 4. Yeterli finansman salanarak toprak ve su kaynaklarnn korunmas ve gelitirilmesi, 5. lke genelinde srdrlebilir bir havza ynetimi ynnde kurumlar aras egdmn salanmas, 6. Bilimsel esaslara gre elde edilen detayl ve kesin verilerle, toprak ve su kaynaklarnn plnl kullanlmasnn salanmas, 7. Toprak ve su kaynaklarnn srdrlebilir kullanm ve ynetiminde bilimsel srecin etkinliinin artrlmas, ileri teknolojilerin ve kullanma kltrnn gelitirilmesi, 8. Kirlenmenin en aza indirilerek toprak ve su kaynaklarnn korunmas. 4.3. Temel Ama ve Politikalara Dnk ncelikler ve Tedbirler Toprak ve su kaynaklarna ynelik temel ama ve politikalara dnk ncelikler ve tedbirler unlar olmaldr:
87
Toprak ve Su Kaynaklarnn Kullanm ve Ynetiminde Ulusal Devlet Politikas Oluturulmas Ulusal veri taban oluturmak ve bilgi akn salamak, Toprak ve su kaynaklarn gelitirmek ve kullanm verimliliini artrmak, Toprak ve su kaynaklarnn ynetim, kullanm ve tahsis plnlarn yapmak, ilgili faaliyet alanlar ile egdm salayarak ilgili nlemleri almak, Toprak ve su kaynaklarnn gelitirilmesi amacyla uygun finansman modelleri oluturmak, lleme ve erozyona kar ulusal eylem pln ile kuraklk ve taknlara kar ynetim plnlarn hazrlamak, Snr aan sular iin ulusal karlar gzetilerek gerekli nlemleri almak, Su havzalarn ve tarm alanlarn mutlak koruma altna almak, Toprak ve su kaynaklarnn ynetiminde dankln ve ok balln nlenmesi, Yabanclara toprak satmnda Karlklk ilkesini ve mlkiyet devri yerine, kullanm hakkn benimsemek, Toprak ve su kaynaklarnn kirlenme, bozulma ve yok olmasnn nlenmesi. Toprak ve su kaynaklarnn kullanmnda toplum bilincini ykselterek, korunmas, gelitirilmesi ve toplum yararna kullanmnn salanmas eitli eitim ve retim kademelerinde toprak ve su kaynaklarnn korunmas ilkesinin alanmas, Basn ve yaynda toprak ve su kaynaklarnn korumasna ynelik programlar yaplmas, Ky eitim programlar hazrlanmas, Meslek okullarnda toprak ve su kaynaklarnn kullanm ve korunmasna ynelik teknik eleman yetitirilmesi, Mlkiyet hakknn kullanmnda, toprak ve su kaynaklarnn bozulmasna neden olmayacak dzenlemelerin yaplmas, Toplum bilincinin ykseltilmesi ile ilgili almalara sivil toplum rgtlerinin katlmnn salanmas.
88
Yeterli Finansman Salayarak Toprak ve Su Kaynaklarnn Korunmas ve Gelitirilmesi Devlet btesinden su ve toprak kaynaklarnn kullanm ve korunmasna ynelik yatrm deneinin artrlmas, Su ve toprak kaynaklarnn gelitirilmesi maksadyla uygun finansman modellerinin gelitirilmesi, Kullanan der, kirleten der prensibi erevesinde su ve atk su bedellerinin yatrm ve iletme giderlerini zecek seviyede belirlenmesi, Toplanan su ve atksu paralarnn amaca ynelik ekilde kullanlmasnn salanmas, Su ve toprak kaynaklar ile ilgili projeler gelitirilirken malyet ve fayda analizlerinin gereki bir ekilde yaplmas, Finansmann ncelikler gz nne alnarak adil olarak datmnn salanmas. Toprak ve Su kaynaklarnn toplum yararna korunarak kullanlmasna ynelik gerekli hukuksal dzenlemelerin gerekletirilmesi Yeralt ve yerst sularnn ok amal kullanm, korunmas ve ynetimi ve ilgili konularda yetkililerin tespiti grev ve sorumluluklarn belirlenmesi, Bu konularla ilgili mevcut ve yeni yaplacak hukuksal dzenlemelerde tutarllk salanmas, Kullanclarn yetki ve sorumluluklarndaki devlet kontrol kapsamnn belirlenmesi, Miras, alm-satm veya altyap inas gibi nedenlerle paralanm arazilerin birletirilmesi, krsal alanda sosyal ve ekonomik amal olan dzenlemeleri ve ky geliiminin yaplmas, ABne uyum erevesinde, yksek dzeyli koruma, ihtiyatllk nleyicilik kaynakta slah edilecek hasarlar, kirleten ve kullanan der ilkelerinin gz nne alnmas. lke genelinde srdrlebilir bir havza ynetimi ynnde kurumlar aras egdmn salanmas Toprak ve su kaynaklarndan sorumlu kurumlarn kurulu kanunlarna gre yetki sorumluluklarnn yeniden belirlenerek mkerrer grev alanlarn ortadan kaldrlmas ve hizmetlerin btnletirilmesi, Havza plnlamasnn yaplmas.
89
Bilimsel esaslara gre elde edilen detayl ve kesin verilerle, toprak ve su kaynaklarnn plnl kullanlmasnn salanmas Detayl toprak ettlerine dayal topran fiziksel, kimyasal, morfolojik, biyolojik vb zelliklerinin bilimsel esaslara ve uluslararas standartlara gre belirlenmesi, Su kaynaklarndan sektrel ekimlerin ve kullanmlarn bilimsel ve uluslararas standartlara gre derlenmesi, Toprak ve su kaynaklarn uluslararas standartlarna uygun tek bir veri tabannn oluturulmas, Arazi kullanmnn uluslararas standartlara gre belli aralklarla gncellenerek belirlenmesi, Sektrn kullanm kriterlerinin belirlenmesi ve uygulanmasnn salanmas, Kurumlarca toplanan verilerin dntrlebilir formatta bilgi alanna aktarlmas, Yukardaki veriler dorultusunda toprakla ilikilendirilebilecek arazi kullanm trlerinin sosyo-ekonomik ve ekolojik istekleri de dikkate alnarak, Arazi Kullanm Plnlarnn hazrlanmas ve uygulanmasnn salanmas, Su kaynaklarnn kullanmnn plnlanmas. Toprak ve su kaynaklarnn srdrlebilir kullanm ve ynetiminde bilimsel srecin etkinliini artrmak, kullanma kltrn gelitirmek Akademik kurumlarn AR-GE almalarna aktif olarak katlmas, Lisansst eitimin uygulamal ve yerinde gerekletirilmesi (uygulamal kariyer almas), Toprak ve su kaynaklar alannda lisans-lisansst programlarnn lkenin ihtiyalarna gre yeniden dzenlenmesi, disiplinler aras ayrmn giderilmesi; teknik, ekonomik, siyasal, hukuksal ve dier ilgili alanlar kapsayan btncl eitim programlarnn gelitirilmesi, lk ve orta retimde toprak ve su kaynaklarnn korunmasna ynelik cazip hale getirecek, zendirici ve elendirici eitim programlarnn uygulanmas, Eitim, kamu kurumlar ve uygulayclar arasnda gven artrc eitim programlarnn yerinde yaplmas, AR-GE hizmetlerinde arz-talep ilikisinin salanmas (kullancdan talep gelmesi), AR-GE personeli temininde dzenleme yapan mevzuatlarn gelitirilmesi,
90
Su kullanc rgtlerinin, toprak ve su kaynaklarnn srdrlebilirliini salayacak ekilde teknik eleman istihdam etmelerinin zorunlu hale getirilmesi, Sulama projelerinde yatrm ve bakm onarm maliyetine katlmn salanmas, Su kullanc rgtlerinin zayf ve gl yanlarnn belirlenerek rgtlenmeyle ilgili yeni yaplanma kriterlerinin belirlenmesi, Tarmsal genelletirilmesi, Kuraklk eylem pln AR-GE almalar ile hazrlanmas, Toprak ve su kaynaklarnn gelitirilmesi ile ilgili kullanclara kredi imknlarnn uygun artlarda salanmas, Toprak ve su kaynaklar ile ilgili AR-GE almalarna kurum ve kurulularn kaynak aktarlmasnn teminin salanmas, Toprak ve su kaynaklarnn kullanm ile ilgili yresel kltrlerin belirlenmesi. Kirlenmenin En Aza ndirilerek Toprak ve Su Kaynaklarnn Korunmas Kirlenmi ve kirlenme riski olan su ve toprak alanlarnn tespit edilmesi, Kirlenmi alanlarn risk snflamasnn yaplmas, Kirlenmi alan temizlenmesi iin gerekli almalarn yaplmas, Toprak ve su kirlenmesinin nlenmesi ile ilgili program ve projelerin uygulamas, Kirlilik riski yksek olan alanlarda acil mdahale plnlarnn yaplmas, Sanayide daha az atk su retimi, yeniden kullanm ve geri dnm teknikleri ile temiz retim teknolojilerinin salanmas, tevik edilmesi, Gbre ve pestisitlerin kontroll kullanlmas, Kamu ve zel sektr ibirliinin gelitirilmesi, Dzenli izleme ann oluturulmas. sulama hizmetlerinin cretlendirilmesinde kullanlan kriterlerin
91
5. UYGULAMA STRATEJLER 5.1. Mevzuat Dzenlemeleri ncelikle Bu balamda; Anayasann Salkl ve Dengeli Bir evrede Yaamak balkl 56. maddesi, amaca uygun ierie dnmelidir. Madde, evre hakknn canl cansz tm varlklar iin geerli olduu, yaayan toplum kadar gelecek kuaklar da ilgilendirdii, yaam hakknn yalnzca insan onurunu korumakla salanamayaca, onun yannda var olmak boyutunu da kapsamas gerektii, bunun da insann yeterli ve dengeli beslenmesi zorunluluuna getirdii hususlar gzetilerek, gelitirilmelidir. Kii dokunulmazlna ilikin 17. madde; insann fiziki varlnn korunmas hkmleriyle snrldr. Oysa maddenin fiziki varl korunacak insann, insanca yaamann n koulu olan yeterli ve dengeli biimde beslenmesi, yoksulluktan kurtarlmas, yeterli gelire kavuturulmas gibi insanca boyutlar kapsayc biimde, yeniden dzenlenmesi gerekir. Topra korumay ngren 44. madde yetersizdir ve ilememektedir. Maddenin, devlete topra korumada daha ak dev vermesi, devletin imdiye kadar olduu gibi korumada yetersiz kalan, hatta topra yok eden uygulamalarna meydan vermeyecek hkmlerle gelitirilmesi gerekir. Benzer anlayn 45. madde de gsterilmesi, reticiyi koruma ynnde ak ifadelerin yer almas, devletin reticiyi yok sayan uygulamalarna imkn vermeyecek hkmlerin getirilmesi gerekir. Yeralt ve yerst sularnn tahsisi, korunmas, sektrel ve sektrleraras kullanmnn plnlanmas gibi tm hukuki boluklar dolduracak ereve Su Kanunu karlmaldr. Yeralt sularnn bir paras olan kaynak sularna ilikin dzenlemeler, 167 sayl Yeralt Sular Hakknda Kanun kapsamna alnmaldr. Su havzalarn mutlak koruma altna almak iin yeni kanun karlmaldr. 6200 sayl DS Genel Mdrl Kurulu ve Grevleri Kanunu deitirilmeli, gnn koullarna uygun bir dzenlemeye gidilmelidir. Anayasada yaplacak deiikliklerle, konuyla ilgili maddeler; srdrlebilir yaam salayan ve doal kaynaklar koruyan bir nitelie dntrlmelidir.
92
Sulama organizasyonlar arasndaki dankl giderecek ierikte Sulama Kooperatifleri ve Birlikleri Kanunu karlmaldr. 441 sayl Tarm ve Kyileri Bakanl Kurulu ve Grevleri Hakknda Kanun Hkmndeki Kararname deitirilmeli ve yeni kurumsal yap bir Kanun ile dzenlenmelidir. Bu kapsamda, Bakanln toprak ve su kaynaklarna ynelik grev ve yetkileri akla kavuturulmal; bal kurulu olarak, tara rgtne sahip, zel bteli bir Genel Mdrlk kurulmaldr. Bu Genel Mdrlk, krsal kalknmaya ynelik faaliyetleri yannda, toprak kaynaklarnn tannmas, snflandrlmas, plnlanmas, tarm d amal kullanmlara tahsisi, toprak koruma, sulama, arazi toplulatrma ve tarla ii gelitirme hizmetleri gibi tarmsal altyap hizmetlerin plnlayan, uygulayan ve uygulatan, izleyen ve denetleyen bir yapda olmaldr. 4122 sayl Milli Aalandrma ve Erozyon Kontrol Seferberlik Kanununu iler duruma getirecek deiiklikler yaplmal, kanunun ngrd grevlerin tm kurum ve rgtlerce yerine getirilmesi salanmal, aksi uygulamalara yaptrm getirilmelidir. Kylarn devletin hkm ve tasarrufu altnda olduundan hareketle deniz, gl, akarsu kylar ile deniz ve glleri evreleyen sahil eritlerinden yararlanmada kamu yarar gzetilmeli, yaplan hukuksal dzenlemeler bu erevede hazrlanmaldr. Yabanclara arazi satna ynelik dzenlemelerde Anayasa Mahkemesinin iptal gerekeleri dikkate alnmal, karlkllk ilkesi gzetilerek, mlkiyet devri yerine kullanm esas getirilmelidir. Milli Eitim Bakanl mfredatnda toprak ve su kaynaklarnn korunmasna ilikin dzenleme yaplmaldr. Gnll katklar snrlayan 2032 sayl Kye Gtrlen Hizmetlerden Gnll Katklar Dnda Katlma Pay Alnmamas Hakknda Kanun yrrlkten kaldrlmaldr. Toprak Koruma ve Arazi Kullanm Kanunu kapsamnda karlmas ngrlen Tzk ve Ynetmelikler titizlikle uygulanmaldr. ABnin gelitirmi olduu Toprak Koruma Stratejisi dorultusunda, Trkiye iin toprak kirliliinin ve kirlenmi alanlarn tehis edilmesinde, kayt altna alnmasnda, incelenmesinde, snflandrlmasnda ve kirlenmi sahalarn yeniden iyiletirilmesinde kullanlacak yaklamlarn, yntemlerin ve tekniklerin gelitirilmesini ngren bir Ulusal Program oluturulmaldr.
93
Toplanan su ve atk su bedelleri ile gerek ulusal gerekse uluslararas fonlarn kullanm iin mekanizmann oluturulmas ve nceliklerin belirlenmesine ynelik hukuksal dzenlemeler yaplmaldr. AR-GE Personeli Ynetmelii daha etkin bir almaya imkn tanyacak ekilde dzenlenmelidir. Babakanlk Mevzuat Gelitirme ve Yayn Genel Mdrlnn 14.11.2005 tarihli yazsna gre yrrlkten kaldrlmas veya yeniden dzenlenmesi gerekli kanunlar listesinde, toprak ve su kaynaklar ile ilgili olanlarda mevcuttur (Tablo 57, 68). 5.2. Kurumsal Dzenlemeler Kurumsal dzenlemeler, kurumsal yaplanma nerileri ile mevcut kurumlarn yapmas gereken dzenlemeler eklinde iki alt balk altnda toplanabilir. 5.2.1. Kurumsal yaplanma nerileri Toprak ve su kaynaklar ile ilgili kamu ynetimi glendirilmeli, havza ynetimi esas alnmal ve tm veriler, merkezi ortak bir birimde toplanmaldr. 6200 sayl DS Umum Mdrl Tekilat ve Vazifeleri Hakknda Kanun deitirilerek, DS su kaynaklar ynetiminde balca yetkili kurum olmal ve gerekli egdm salamaldr. Uluslararas ve blgesel gelimelerin Trkiye su politikasnda yaratt basklar ve dnmler de dikkate alnarak DSnin mal ve personel kapasitesi titizlikle ve tutarllkla gelitirilmelidir. Tarm ve Kyileri Bakanlnn toprak ve su kaynaklarna ynelik grev ve yetkileri akla kavuturulmal; bal kurulu olarak, tara rgtne sahip, zel bteli bir Genel Mdrlk kurulmaldr. Bakanln konuyla ilgili birimlerini de kapsayacak bu Genel Mdrlk, krsal kalknmaya ynelik faaliyetleri yannda, toprak kaynaklarnn tannmas, snflandrlmas, plnlanmas, tarm d amal kullanmlara tahsisi, toprak koruma, sulama, arazi toplulatrma ve tarla ii gelitirme hizmetleri gibi tarmsal altyap hizmetlerini plnlayan, uygulayan ve uygulatan, izleyen ve denetleyen, eitim veren bir yapda olmaldr. Kurulacak Genel Mdrlk, toprak kaynaklar ynetiminde balca yetkili kurum olmal ve gerekli egdm salamaldr. Toprak ve su kaynaklarnn rasyonel kullanm iin ilgili kurumlarn tara tekilatlarnn idari snrlar, havza btnl dikkate alnarak yeniden belirlenmelidir. Tarm alanlarnn tarm d amalarla kullanlmas konusunda farkl kurumlara datlm olan izin verme yetkisi merkezi dzeyde tek rgtte birletirilmelidir.
94
Mlga KHGM Aratrma Enstitleri, yeniden yaplandrlmal, toprak ve su koruma birimlerini glendirmeli ve toprak kirliliini de izleyebilecek altyapya kavuturulmaldr. Sulama Kooperatifleri ve Sulama Birliklerine ilikin almalarn TKBde toplanmasn salayc hukuksal dzenleme yaplmaldr. ller Bankas, gnn koullarna uygun olarak yeniden yaplandrlmal, finansman yaps, insan kaynaklar ve kurumsal kapasitesi gelitirilmelidir. Yatrmc kurulular arasndaki genel egdm, DPT tarafndan etkin biimde salanmaldr. Toprak Kirliliinin Kontrol Ynetmelii ve Su Kirlilii Kontrol Ynetmelii kapsamnda almalarn yrten evre ve Orman Bakanlnn merkez ve tara rgt, nitelikli personel ve uygun donanm asndan glendirilmelidir. zellikle korunan sulak alanlarmzn aklc kullanmnn salanmas iin evre ve Orman Bakanl egdmnde almalarn srdren Ulusal Sulakalan Komisyonunun grev ve yetkilerinin gelitirilmesi ve geniletilmesi ile katlmcln artrlmas iin gerekli dzenlemeler yaplmaldr. 5.2.2. Mevcut Kurumlarn yapmas gereken dzenlemeler: Havza btnl temelinde uygun plnlamalar yaplmal, merkezi dzeyde grevli kamu kurumlar bu plnlarda belirtilen almalar ibirlii ve egdm ierisinde yrtmeli, yerel lekli doal kaynak ynetim projelerinin belirlenen pln hedeflerine uyumu salanmaldr. Dank ve kk yerleim birimlerinin toplulatrlmas ve yeniden yerleimini salayacak dzenlemelerle doal kaynaklar zerindeki bask azaltlmal, kaynak kullanm ve altyap gelitirme hizmetleri etkin duruma getirilmelidir. zellikle krsal alanda yrtlen kadastral almalar hzla tamamlanmal ve bununla ilikili kurularak ifti Kayt Sistemi ve Arazi Kayt Sistemi lke dzeyinde sonulandrlmaldr. Toprak ett ve haritalama almalar gncel sistemler kullanlarak lke dzeyinde tamamlanmaldr. Tarmsal iletme geniliinin artrlmasna ynelik almalar ekonomik, hukuki ve toplumsal boyutlar dikkate alnarak gerekletirilmelidir.
95
Verimli tarm arazilerinde sanayi tesisleri ve yerleim yeri kurulmasn engelleyen yarg kararlarna uyulmal ve verilmi kararlar uygulanmaldr. Sulama yatrmlar hzlandrlmal, arazi slah ve toplulatrma almalar bu alanlarda younlatrlmal; sulama projeleri tarla ii gelitirme hizmetleri ile e zamanl olarak yrtlmeli ve bunun iin yeterli kaynak salanmaldr. Arazi toplulatrma almalar gerek sulama yatrmlar iin ve gerekse kamu kaynaklarnn etkin kullanm bakmndan yaamsal neme sahiptir. Bu amala arazi toplulatrma yapma yetkisinin tek kurumda toplanmas gerekmektedir. Su ekonomisini gzeten, suyu tasarruflu kullanp etkili klan, denetimli sulama sistemleri uygulanmaldr. Sulama ebekelerinde sulama suyu hacim esasna gre datlarak, etkin kontrol salanmaldr. Snraan su havzalarnda blgesel sosyoekonomik kalknma boyutunda komu lkelerle ibirlii imknlar gelitirilmelidir. Erozyonla mcadele konusunda yerel kaynaklar ve yerel sorumluluklar gndeme getirilmeli ve somut ilkeler yaama geirilmelidir. Erozyon ve llemeyi nleme amal teknik yatrmlar, sorunun herkesi kapsamas ve byk lekli yatrmlar gerektirmesi nedeniyle, yerel halkn dorudan katlmn salayacak ekilde, kamu tarafndan yrtlmelidir. Topra alglamadaki yanllklar ile bilgi ve bilin dzeyinin eksikliini gidermeye ynelik kltr ve tutum deiiklii almalar ise, Devletin yannda, meslek odalar ve sivil toplum kurulularnn da katklaryla yrtlmelidir. Hidrometrik gzlem a otomasyona balanmaldr. Mutlak tarm alanlar ve su koruma havzalar ile zel evre koruma projesi kapsamna alnan blgelerde koruma nlemleri kat bir ekilde uygulanmal, kaak yaplamaya izin verilememeli ve imar affn salayan kanunlarla buralarda kurulan kaak yaplar af kapsamna alnmamaldr. Havzalar aras su transferinin yaplabilirlii zerine ett, proje ve aratrmalara nem verilmelidir. Toprak ve su kaynaklarna ynelik AR-GE hizmetlerine, devlete ileri lkeler dzeyinde kaynak ayrlmas salanmaldr.
96
Su ve toprak kaynaklar politikas ve ynetimiyle ilgili akademik almalar yapan aratrma kurumlar, niversitelerin ilgili faklteleri ve blmleri arasnda disiplinler aras ibirlii gelitirilmeli; btncl ve tutarl eitim programlar hazrlanmaldr. Akademik kurumlar ile uygulamac kurulular arasnda, lisans ve lisansst dzeyinde ibirliini salamaya ynelik protokoller yaplmaldr. Toplumsal bilincin oluturulmasna ynelik faaliyetler yaygnlatrlmaldr. Kullanclarn fikirsel, fiziksel ve maddi katlm salanmaldr. Cezai yaptrmlarn uygulanmas salanmaldr. Devletin tm birimlerinin ve yerel rgtlerin ulusal politikalar ve karlar dorultusunda alnan kararlara uymas esas olmal, yerel politikaya ilikin poplist yaklamlara izin verilmemelidir. Takn zararlarnn azaltlmas iin ilgili kurulularn yeniden yaplanarak birlikte almalar salanmal ve takn yataklar iin risk alanlar belirlenmelidir. Koruma ve doru kullanm konularnda yaygn medya a daha etkin kullanlmaldr. lkemizde srekli nadasa braklan 5 milyon ha arazinin ok nemli bir blmnn retime sokulmas gereklidir. Dou Anadoluda verimsiz yaplan hububat tarm, zendirici yntemlerle yem bitkileri tarmna dntrlmelidir. 5.3. Mal Kaynaklar lkemizde genel olarak kamu yatrm projeleri ve zelde toprak ve sulama projelerinde gzlenen yatrm skklnda rol oynayan faktrlerin banda, gerekli finansmann bykl ve buna karlk kstl bte imknlarnn baka alanlarda kullanlmas gelmektedir. lkemizin toprak ve su kaynaklarna ynelik yatrmlarnn 2030 ylnda % 100 orannda tamamlanmas ngrs erevesinde; DS tarafndan yrtlen hizmetlerinin tamamlanmas halinde tarmda retimin 5 kat artaca, 2,5 milyon kiiye istihdam imkn yaratlaca ve 55 milyar kWh ek enerjinin her yl retilmi olaca ve bunun da maliyetinin 85 milyar ABD Dolardr (Tablo 59). Mlga KHGM tarafndan yrtlen yukar havzalardaki toprak ve su kaynaklar hizmetlerinin gelitirilmesi hizmetlerinin 2030 ylnda tamamlanmas ngrsnn malyeti 35 milyar ABD Dolardr (Tablo 60). evre
97
ve Orman Bakanlnca erozyon nleme, mera slah ve aalandrma hizmetlerinin 2030 ylnda tamamlanmas ngrsnn maliyeti 2 milyar ABD Dolardr (Tablo 61). DPT nclnde yrtlen ve henz yrrle konulamayan Ulusal evre Eylem Pln (UEP) almalar kapsamnda; konu ile ilgili almalar iin 0-5 yl arasndaki ksa ve orta dnem ile 5-10 yl arasndaki uzun dnem iin 2,9 milyar ABD Dolar yatrm ngrlmektedir. Mlga KHGMce 1987 ylnda hazrlanan Trkiye Genel Toprak Amenajman Plnlamasna gre, orman alanlar dnda kalan toprak kaynaklarnn yerinde tutulmas ve korunmas iin ncelikle nlem alnmas gereken 1 064 467 ha iin gerekli yatrm ihtiyac 28 Milyar ABD Dolardr. Trkiye Toprak Kaynaklarnn Etd ve veri Taban Projesi ile, gerekli teknik eleman, bte ara ve gere imknlarnn salanmas halinde uzaktan alglama ve yeni yntemler kullanlmas suretiyle eski yntemlerle 20 ylda yaplaca hesap edilen detayl Temel Toprak Ettlerinin 5 ylda tamamlanmas plnlanmaktadr. Bu almann maliyeti 16,5 milyon ABD Dolardr. 2030 yl hedeflerinin yeniden gzden geirildii 2005 ylnda, DS portfynde yer alan sulama projelerinin tamamlanmas durumunda toplam 4 milyon ha alann sulamaya almas iin yaklak 31 milyar ABD Dolar yatrm gerekmektedir (Tablo 62). Bununla birlikte, toprak kaynaklarnn da verimli bir ekilde deerlendirilmesi iin ihtiya duyulan finansman ihtiyac dnldnde; toprak ve su kaynaklar ile ilgili yatrm projelerinin iinde ncelikleri olanlarnn belirlenmesi ve belirli bir takvime balanmas gerekmektedir. Bu srete finansman kesinlememi projelerin gndeme getirilmemesi sayesinde, projenin balang finansman ihtiyac, gecikmelerden kaynaklanan maliyet artlarnn nne geilmesini salayacaktr. Ayrca, finansman modellerinde kullanclarn katk paylarna yer verilmesi ile ok ynl katlmclk salanmaldr. MO tarafndan ime ve kullanma suyu temini, atksu ve kat atk gibi evreyi dorudan ilgilendiren yatrmlar iin gerekli kaynak miktar 30-50 milyar Euro olarak tahmin edilmektedir. 81 Gerekli yatrmlar iin yurtd kaynakl kredi kullanm, hizmetlerin yabanc irketlerce yrtlmesi, daha pahal hizmet retimi ve kullanlan malzemenin byk lde krediyi veren lkeden alnmas zorunluluu nedenleriyle lke ekonomisine yeterli katk salayamayacaktr.
98
n Ulusal Kalknma Plnnda, Altyap Hizmetlerinin yiletirilmesi ve evrenin Korunmas balkl Gelime Ekseni 3te, su kaynaklarnn korunmas, imesuyu ve kanalizasyon hizmetleri ile kat atk ynetiminde verimliliin artrlmas ncelii iin 2004-2006 yllar aras gerekli finansman toplam 27 milyon Eurodur (Tablo 63). 82 Yukardaki veriler karsnda, bteden ayrlan kaynaklarn giderek azald ve konulan hedefleri gerekletirecek deneklerin bteden karlanamad dikkate alndnda, toprak ve su kaynaklarnn korunmas ve gelitirilmesine ynelik olarak 20072013 dnemi iin belirlenen temel ama ve politikalar iin gerekli mal kaynak miktarn belirlemek ok anlaml olmayacaktr. Toprak ve su kaynaklarnn korunmas ve gelitirilmesine ynelik almalarn gereklemesi iin gereken olas finans kaynaklar; a) Devlet katks, b) DB, AB ve dier kurululardan salanabilecek d kaynaklar, c) STKlarn katklar, d) zel katklar olabilir. nmzdeki yllarda, kamu yatrm projeleri ve zellikle sulama projeleri portfynde gzlenen yatrm skkl dikkate alnarak, toprak ve su kaynaklarnn gelitirilmesine ynelik alternatif finans modelleri oluturulmal ve uygulamaya konulmaldr. Bu balamda; Kamu zel Ortakl Modeli, YD veya Y Modeli, Gelir Ortakl Senedi Modeli, Dorudan Gelir Destei Modeli, Ziraat Bankas Kredileri Modeli ve benzeri yeni modeller zerinde allmaldr. 5.4. nsan Kaynaklar Toprak ve su kaynaklarnn kullanm ve gelitirilmesi ile ilgili hizmetlerin baarsndaki en nemli faktr, insan faktrdr. Bu nedenle, karar vericileri ve karar uygulayclar kapsayacak ekilde insan kaynaklarnn gelitirilmesi byk nem arz etmektedir. Kurumsal kapasite ykseltilmeli ve deiik kurumlarda farkl teknik ve nceliklere gre yetimi personel, konuyla ilgili sayca az kurumda kendi alanlarnda altrlmaldr. Uygulayclardan karar vericilere dzenli, doru ve hzl bilgi aknn salanmas ve sonularn deerlendirilmesindeki aksaklklar giderilmelidir. almay uygulanmaldr. tevik ve baary dllendirici politikalar gelitirilmeli ve
99
Politikalarn baar ile uygulanmas iin, uygulayclarn eitimi ve her trl teknolojik donanmn salanmasndaki yetersizlikler giderilmeli, retici rgtleri bu konuda grev, yetki ve sorumluluk stlenmelidir. Konusunda uzman oluncaya kadar uzun yllar almas gereken bata teknik personel olmak zere ilgili personelin gnn piyasa koullarna uygun cret politikas ile desteklenmesi arttr. Aksi takdirde kamu sektr zel sektre uzman personel yetitiren bir eitim merkezine dnmekte, bylece projeleri gerekletirecek uzman personel istihdam edilememektedir.
100
6. SONU VE DEERLENDRME 6.1. Temel Ama ve Politikalar ile ncelik ve Tedbirlerin Gelime Eksenleri Baznda Tasnifi lkemizin mevcut gelime ekseninde toprak ve su kaynaklarnn korunmas ve gelitirilmesine ynelik yeterli nemin ve nlemin ortaya konulacan sylemek olduka gtr. rnein; erozyonun nlenmesi ve sediment tanmnn engellenmesi iin yukar havzalarda amenajman almalarna bir an nce balanmas ve sratle bitirilmesi ynnde gerekli almalar yaplamamaktadr. Oysa, yukar havza slah almalar topra yerinde koruma, erozyonu ve sediment tanmn nlemekle kalmayp, su rejiminin dzenlenmesine, taknlarn kontrol altna alnmasna ve zararlarnn azalmasna, havzann alt blmlerinde yer alan barajlarn ekonomik mrlerinin uzamasna neden olacaktr. Tarm topraklarn korumak bir yerde tarm d taleplerin doru yer seimi ile mmkndr. Srdrlebilir tarm topraklarnn ve tarm d taleplerin plnland geniletilmi Arazi Kullanm Plnlarnn oluturulmas ve bu plnlara uyulmas henz gerekletirilememitir. Ayrca, toprak ve su kaynaklarnn srdrlebilir kullanmnn temini iin kaynaklarmzn kt olduu konusunda ulusal bilincin oluturulmas, kullanmda tasarruf temal eitim materyallerinin hazrlanmas, gerekmektedir. Bununla birlikte, yukarda saylan politikalarn temel amaca uygun ekilde srdrlebilmesi iin ksa, orta ve uzun vadeli gelime eksenleri belirlenebilir.
101
Dojkuzuncu Kalknma Plan
stikrarl Bir Ekonomide Sosyal Ortamda nsan Rekabet ermenin Kaynaklarnn Srdrlebilir Gcnn Gelitirilmesi Glendirilmesi Bymenin Artrlmas Salanmas Toprak ve su kaynaklarnn kullanm ve ynetiminde ulusal devlet politikas oluturulmas Toplum bilincinin ykseltilerek, toprak ve su kaynaklarnn korunmas, gelitirilmesi ve toplum yararna kullanmnn salanmas Toprak ve su kaynaklarnn toplum yararna korunarak kullanlmasna ynelik gerekli hukuksal dzenlemelerin gerekletirilmesi Yeterli finansman salayarak toprak ve su kaynaklarnn korunmas ve gelitirilmesi lke genelinde srdrlebilir bir havza ynetimi ynnde kurumlararas koordinasyonun salanmas Bilimsel esaslara gre elde edilen detayl ve kesin verilerle, toprak ve su kaynaklarnn plnl kullanlmasnn salanmas Toprak ve su kaynaklarnn srdrlebilir kullanm ve ynetiminde bilimsel srecin etkinliinin artrlmas, ileri teknolojilerin ve kullanma kltrnn gelitirilmesi Kirlenmenin en aza indirilerek toprak ve su kaynaklarnn korunmas
Blgesel Gelimilik Farkllklarnn Azaltlmas
Kamuda yi Ynetiim Yaygnlatrlmas
Fiziki Altyann yiletirilmesi
X X X X
X X X X
X X
X X
X X
X X
X X
X X X
X X X
X X
X X
102
6.2. Dokuzuncu Kalknma Pln Asndan Temel Yaklamlar Dnyada nemli bir dnem olan sanayileme aamasnda, zellikle XIX. Yzylda hakim olan liberal ekonomik felsefenin retileri dorultusunda toprak sahibinin mlkiyet hakkna ncelik tannmas sonucu, sanayileme ile birlikte yaanan kentleme srecinde doal kaynaklar hzla tketilmeye balanm, toprak kayplar byk boyutlara ulamtr. XX. Yzylda, serbest piyasada oluan fiyatlarla kamu yararnn badamadn gren devlet, toplum yararn n plna kararak, plnlama tekniklerinden eitli dzeylerde yararlanm, birok alanda zerine yeni grevler almtr. Sosyal adaleti salamak ve srdrmek iin devlet, artan grevleri balamnda, topraktan yararlanmay dorudan ya da dolayl ekilde dzenlemeye balamtr. Topran retilemeyen bir doal kaynak olmas nedeniyle, siyasal dzeni ne olursa olsun btn lkeler, ekonomik, ekolojik, toplumsal, tarihsel ve siyasal yaplarndaki farkllklarn gz nne alarak, bu konuda zm aramaya zorlanmlar, toplum yarar ile birey kar ve mlk edinme haklarnn badatrlmasna almlardr. lkemiz, Cumhuriyet dneminden itibaren ve zellikle plnl dnemde temel kalknma tercihi olarak sanayilemeyi setii iin, uygulanan politikalar bu amaca ynelik olmutur. Sanayileme srecinin ilk aamasnda uygulanan politikalar tamamen sanayi retiminin artrlmas ynnde gelimi, yer seiminin etkileri hemen hemen hi dikkate alnmamtr. Bu durum zel sektrn yan sra kamu sektr iin de geerlidir. karlmas geciktirilen ve/veya baz istisnalar ierecek ekilde karlan yasal dzenlemeler ise, her zaman bu temel tercihi yanstmlardr. Sanayilemeye bir seenek olarak gelitirilmeye allan turizm sektrnde ise, konu devlete sistemli bir ekilde ele alnmam olup, hazrlanan turizm plnlamalaryla mevcut sorunlar artrlmtr. Bu sre, verimli tarm alanlarnn amac dnda kullanlmasn hzlandrmtr. 1980li yllarda; lkemizde de uygulanan yeni liberal politikalar erevesinde tarm sektr kontrolsz ekilde serbest piyasa ekonomisiyle tanm, i ticaret hadlerinin tarm aleyhine belirgin olarak bozulmas sonucu tarmsal faaliyetler asndan toprak ekiciliini kaybetmitir. Bu gelimelerin de etkisiyle, lkemizde 1980 ylna kadar toprak kaynaklarnn plnlanmasnda temel yaklam olan toprak korunmas ve kaynaklarnn gelitirilmesi politikasnda, resm anlamda olmasa da, uygulama aamasnda cidd sapmalar ortaya kmtr. Bu yaklam, zellikle tarm alanlarnn tarm dna tahsisinde cidd olarak gndeme gelmitir. Bu balamda, toprak ve suyu da dorudan ilgilendiren
103
tarm politikalarnn oluturulmas ve uygulanmasnda TKBnin etkinliinin azaltlmas, toprak ve su kaynaklarnn gelitirilmesinde etkinliin artrlmasn snrlandrmaktadr lkemizde 1980 ylna kadar su kaynaklarnn plnlanmasnda temel yaklamlar, sektrel bazda belli bir ihtiyacn karlanmas dorultusunda su kaynann gelitirilmesi ve suyun neden olduu zararlarn nlenmesine ynelik sistemlerin tasarm eklinde gelitirilmitir. 1980li yllardan sonra ise hzl kentleme ve sanayileme sonucu su kalitesi hzla bozulmaya balam, kullanlabilir su kaynaklar giderek azalmtr. Gemite sadece sulama amal su tahsisi ncelikli iken, hzl nfus art ve sna geliime paralel olarak ime ve kullanma suyu ile sanayi suyu ihtiyacnda artmalar olmutur. Su ktl, kullanmlar aras rekabet ve su tahsisindeki sorunlar, su kaynaklarnn havza baznda plnlanmas ve ynetimi, hatta havzalar aras su transferi konularn da gndeme getirmitir. 21. yzylda, sosyo-ekonomik kalknmada srekliliin salanmas asndan, yeralt ve yerst su kaynaklarnn sahip olduu ekonomik potansiyelin srdrlebilir bir yaklamla evresel etkiler de dikkate alnarak gelitirilmesi byk nem arz etmektedir. Bu balamda, su arzn artracak nlemlere ek olarak, talebin ynlendirilmesi ve denetimi ile ilgili politikalarla birlikte su kalitesini de koruyacak kkl yapsal deiimlere ynelmek gerekmektedir. 9. Kalknma Pln asndan temel yaklamlar ylece sralanabilir: Toprak ve su kaynaklarnn kullanm ve ynetiminde gelimi lkelerdeki merkez ynetim arlnn srmesi, kaynaklara btncl yaklam zorunluluundan kaynaklanmaktadr. Bu eilim, phesiz, lkemiz asndan da byk bir nem arz etmektedir. Toprak ve su kaynaklarnda kamu yarar kavram tanm yeniden ve net bir ekilde yaplmal, alnacak karar ve yaplacak dzenlemelerde ulusal kar ve gvenlik n plnda tutulmaldr. Karar organlarnn ekonomik, sosyal ve kltrel nlemleri alrken, toprak ve su kaynaklarnn korunmas ve gelitirilmesi boyutunu da dikkate almas salanmal, toplumun uzun sreli karlar bireysel karlardan stte tutulmaldr. Toprak ve su kaynaklarna ilikin politikalar gelitirilmesinde ve retilmesinde gelecee dnk plnlamalarn, varl koruyucu ve nitelii iyiletirici uygulamalarn temel alnd bir yaklam benimsenmelidir.
104
Toprak ve su kaynaklarnn kullanm ve ynetimde hukuksal ve kurumsal danklk giderilmeli, grev, yetki ve sorumluluklar aka belirlenmelidir. Toprak ve su kaynaklarna ilikin tm bilgileri ierecek, gncel, hzl ve kolayca ulalabilir Toprak ve Su Kaynaklar Ulusal Bilgi Sistemi oluturulmal, Tarm Bilgi Sistemi ve Kadastro Bilgi Sistemi gibi dier veri tabanlar ile etkileimi salanmaldr. Toprak ve su kaynaklar havza baznda, plnl bir ekilde kullanlmal ve ynetilmelidir. Toprak-su-bitki-insan arasnda bozulan denge yeniden kurulmaldr. Ulusal btesine topra korumak ve gelitirmek iin ancak binde bir pay ayran bir Trkiyenin, topran verimli klmas beklenmemelidir. Bu nedenle devlet, topra koruyarak slah etmek iin geleneksel hizmet anlayn kesinlikle gelitirmeli, bteden gerekli kaynaklar ayrlmal, yeni kurumsal yap ile gerekli yatrmlar gerekletirilmelidir. Avrupa Birliine uyum almalar ksa zamanda sonulandrlmaldr. AB ile devam eden yelik mzakereleri srecinde, lkemizin aa ky lkesi olarak taknlar ve snraan su kullanmlarndaki egdmsz kullanmlardan dolay ounlukla madur olmaktadr. Frat-Dicle havzalarnda; ulusal karlara ncelik tanyan, ulusal politikalar erevesinde yaplmas gerekenlerin yeterli kaynak ayrlarak bir an nce tamamlanmas hedeflenmelidir. lkemizin ulusal kalknma hedeflerinin en nemli bileeni olan GAPn geliimi ve tamamlanmas, lkemiz tatl su kaynaklarnn yaklak % 28ni oluturmas itibaryla stratejik nemi olan Frat-Dicle nehirlerinin lkemiz snrlar iinde kalan blmlerinin gelitirilmesine bal bulunmaktadr. Srdrlebilir entegre sosyo-ekonomik kalknma hedefi dorultusunda GAP sulama ve enerji projelerinin en ksa sre iinde tamamlanmas lkemiz kalknmas ve refah iin ncelik arz etmektedir. Baraj ve gleti tamamlanm ancak sulama ebekesi tamamlanmam olan sulama ve enerji projeleri ncelikle gerekletirilmelidir. Byk sulamalarn tarlaya ulamasn salayan kk sulamalar ve tarla ii gelitirme hizmetlerinin tamamlanmasna ncelik verilmelidir. Sulama projeleri tarla ii gelitirme hizmetleri ile e zamanl olarak yrtlmeli ve bunun iin yeterli kaynak salanmaldr. Sulamadaki suyun etkin kullanmn salayacak yasal, kurumsal, ekonomik, toplumsal ve teknik nlemler alnmaldr.
105
Sulamaya alm alanlarda beklenen yararn salanabilmesi iin bu alanlarda ngrlen bitki deseni oluturulmal ve sulama tesislerinin tam kapasite ile kullanlmas salanmaldr. Hidroelektrik enerji boyutunda, ulusal politikalar erevesinde enerji, ekonomi ve evre arasnda bir denge kurulmal, enerji ve evre politikalarnn belirlenmesinde lkemizin ulusal ncelikleri ve zgn koullar gz nne alnmaldr. Krsal kesime alternatif yakt kaynaklar sunularak, geleneksel yaktlardan kanlarak, organik artklarn dorudan topraa dnmesi zendirilmelidir. Tm yerleimlere salkl ve yeterli imesuyu salanmaldr. Sanayi ve ime-kullanma amal su tketiminde, su ekonomisi anlay dorultusunda, kaaklarn azaltlmas konusunda almalar yaplmal, tasarruflu sistemler gelitirilmeli ve bu anlay yaygnlatrlmaldr. Kullanan ve kirleten der prensibi benimsenmeli ve uygulanmas iin gerekli dzenlemeler yaplmaldr. Su ve kanalizasyon tesislerinin iletme ve bakm konusunda yerel ynetimlerin glendirilmesi salanmaldr. Toprak ve su kaynaklarnda, kirlenmeye kar nlemler ve stratejiler gelitirilmesi, halkn buna katlmnn salanmas esas olmaldr. Su israfn ve su kirliliini nleyici eitim programlar dzenlenmeli, yaygn medya a daha etkin kullanlmaldr. ngrlen vizyonun, stratejinin ve politikalarn baarl olmas iin, ncelikle u hususlara dikkat edilmesi gerekmektedir: Siyasi iradenin bu yndeki kararll ve sreklilii olmadan bunlarn yaama geirilmesi mmkn deildir. Devletin tm birimlerinin belirlenen strateji ve politikalara uygun almalar yrtmesi zorunludur. Arzu edilen gelecein yaratlmas iin toplumsal alg, bilin ve destek mutlaka ortaya konulmaldr.
106
Tablo 1: Dnya, AB 15 ve Trkiye Arazi Varl 2002 (1000 ha)
Toplam Alan Toplam Arazi Tarm Arazisi lenebilir - Srekli rn Arazisi lenebilir Arazi Srekli rn Arazi ayr - Mera Arazisi lenemeyen Arazi
Dnya 13 427 880 13 066 880 5 012 266 1 540 708 1 404 130 136 578 3 471 729 11 526 172
FAOSTAT, 2004.
AB 15 324 269 313 084 140 987 85 262 74 124 11 138 55 725 227 822
Trkiye 77 482 76 963 41 690 28 523 25 938 2 585 13 167 48 440
Tablo 2: Toprak Bozulmasnn Ktalara Gre Dalm
KITALAR Avrupa Asya Afrika Avustralya Kuzey Amerika Orta Amerika Gney Amerika Toplam Alan
Toplam Alan km2x106 9,50 42,56 29,66 8,82 18,85 3,06 17,86 130,31
Kullanm D Bozulma Alan Olmayan Alan km2x106 % km2x106 % 0,01 7,30 77 4,85 11 30,23 71 7,32 25 17,40 59 0,95 11 6,84 77 0,75 4 17,15 91 0,53 17 1,90 62 0,28 2 14,97 85 14,69 11 95,79 74
Youn Bozulma km2x106 % 2,19 23 7,48 18 4,94 16 1,03 11 0,95 5 0,63 20 2,43 13 19,65 15
Oldemann, Hakkeling, Sombrock, 1991, Global Assessment of Soil Degradation, GLASOD, ISRIC, Wageningen.
Tablo 3: Su Kaynaklarnn Yeryznde Dalm
KITALAR Kuzey Amerika Gney Amerika Avrupa Afrika Asya Avustralya ve Adalar
Nfus (%) 8 6 13 13 60 1
BM
Su Kayna (%) 15 26 8 11 36 5
107
http://ekutup.dpt.gov.tr/topraksu/ik671.pdf
Tablo 4: Dnya Ortalamasna Gre Kii Bana Den Kullanlabilir Su Miktar

LKE Trkiye Asya Ortalamas Bat Avrupa Ortalamas Afrika Ortalamas Gney Amerika Ortalamas Dnya Ortalamas Kii Bana Den Su Miktar (m3/yl) 1 735 3 000 5 000 7 000 23 000 7 600
DPT (2001), VIII. BYKP, Su Havzalar K Raporu, Ankara.
Tablo 5: 1995 ve 2025te Dnyada Kii Bana Kullanlabilir Su Potansiyeli

1995 Dnya Nfus Nfusuna (milyon) Oran (%) 1 077 19 587 10 669 12 3 091 55 241 4 5 665 100 2025 Nfus (milyon) 1 783 624 1 077 3 494 296 7 274 Dnya Nfusuna Oran (%) 25 9 15 48 4 100
DURUM
Su Kayna (m3/kii) < 500 500-1 000 1 000-1 700 >1 700
Su Ktl Var Su Stresi Var Su Yeterli Snflandrma D Toplam
FAO (2002), Crops and Drops: Making the Best Use of Water for Agriculture, Rome.
Tablo 6: Temiz ve Tatl Su Kaynaklarnn Sektrel Kullanm (%)

Gelimekte Az Gelimi Avrupa Olan lkeler lkeler 52 86 33 38 7 51 10 7 16
SEKTR Tarm Sanayi me ve Kullanma
Dnya 67-70 22- 23 8- 10
Gelimi lkeler 39 46 15
Trkiye 72 - 75 10 - 12 15 - 16
Dursun 1999, Anonymous 2003, S. Ylmaz 2003, OB 2005
Tablo 7: Tarm Alanlarnda Sulama Miktar (1000 ha)

1980 Dnya Trkiye 2 700 1990 3 800 1995 4 186 2000 4 745 2002 5 215
210 222 244 988 262 304 275 188 276 719
FAOSTAT, 2004.
108
Tablo 8: Salkl Suya Erien Nfusun Toplam Nfusa Oran (%)

DNYA GENEL Sanayilemi lkeler Gelimekte olan lkeler Afrika lkeleri Asya ve Pasifik lkeleri Latin Amerika ve Karayip lkeleri Kuzey Afrika ve Orta Dou lkeleri Trkiye
YILMAZ, Selim, GATS: Su Ticareti Yaplabilen Deerli Bir Metadr, TMMOB stanbul KK l Dergisi, Aralk 2003.
82 99 66 38 63 77 77 93
Tablo 9: Kii Bana Gnlk Ortalama Kentsel Su Tketimi (litre)

KABUL EDLEN DNYA ORTALAMASI Sanayilemi lkeler Ortalamas Afrika lkeleri Ortalamas Asya lkeleri Ortalamas Latin Amerika Ortalamas Arap lkeleri Ortalamas Trkiye 150 266 67 143 184 158 111
YILMAZ, Selim, GATS: Su Ticareti Yaplabilen Deerli Bir Metadr, TMMOB stanbul KK l Dergisi, Aralk 2003.
Tablo 10:
eitli Kurumlara Gre lke Arazi Varl (milyon ha)

Tarm Arazisi 28,17 21,10 21,60 28,06 27,70 28,05 ayrMera 19,72 12,38 14,62 21,51 21,75 21,50 OrmanFunda 20,17 19,24 18,48 23,25 23,47 23,23 20,20 lke Yzlm 77,94 77,94 77,95 77,80 77,89 -
KAYNAK DE (1980) DE (1991) DE (2001) DS (1993) KHGM (1987) KHGM (1998) OB (1994)
109
Tablo 11:
Trkiyede Arazi Yetenek Snflarnn zellikleri ve Dalm

GENEL TOPLAMA ORANI (%) 1965-71 1982-84 6,4 8,7 9,7 9,3 34,1 0,2 13,2 46,6 60,0 5,9 100,0 6,5 8,7 9,3 9,5 34 0,16 13,9 46,0 60,0 5,8 100,0
ARAZ YETENEK SINIFLARI VE ZELLKLER zellik Her trl tarma ve ilemeye elverili lemeli tarma orta elverili lemeli tarma snrl zel nlemle zel rn lenmeyen ya veya kaya kl dz arazi yi mera, iyi orman Bozuk mera, bozuk orman Tarma elverisiz arazi Toplam (su yzeyi hari) Verim Gc Snf % 100 % 83 % 66 %50 % 33 %20 % 10 %0 I II III IV Top. V VI VII Top. VIII Top.
TOPLAM ALAN (ha) 1965-71 5 012 537 6 758 702 7 574 330 7 201 016 26 546 585 165 547 10 238 533 36 288 553 46 692 633 3 455 513 76 694 731 1982-84 5 086 084 6 712 873 7 282 763 7 425 045 26 556 768 127 934 10 825 762 35 836 350 46 790 036 4 542 896 76 741 591
Topraksu, Trkiye Arazi Varl, Ankara 1978; KHGM,Yllk Envanter, Ankara 1998.
Tablo 12:
Trkiye Topraklarnn Eim zellikleri
EM (Meyil) 1 2 3 4 5 6 7 Dz Dz-Dze Yakn Hafif Orta Dik ok Dik Sarp
% 0 0-2 2-6 6-12 12-20 20-30 30 +
Alan (ha) 5 538 952 4 346 145 8 476 067 10 514 253 10 747 597 13 368 866 23 015 669
Oran (%) 6,88 5,59 10,89 13,51 13,81 17,18 29,50
Topraksu, Trkiye Arazi Varl, Ankara 1978
Tablo 13:
Trkiye Topraklarnn Derinlik zellikleri
Toprak derinlii ok s S Orta Derin Dier araziler
Derinlik (cm) 0-20 20-50 50-90 90 + -
Dalm oran (%) 37,2 30,5 11,9 14,3 6,1
110
Tablo 14:
Trkiye Topraklarnn Organik Madde Durumu
ORGANK MADDE (%) Fakir ( % 1den az) Orta (%1-2) Yeterli (% 2den fazla)
64 22 14
Tablo 15:
Trkiye Topraklarndaki Sorunlu Alanlarn Dalm

Genel Alanda Alan (ha) % 2 775 115 3,1 1 518 722 1,7 28 484 331 31,5 Tarm Alannda Alan (ha) % 1 970 538 9,0 837 405 3,8 2 989 093 13,6
Sorun Tr Drenaj oraklk Tallk
Tablo 16:
Trkiye Topraklarnn Erozyon zellikleri

Oran (%) 6,64 7,22 20,04 36,42 22,32 3,77 0,65
Erozyon Derecesi Erozyon iddeti Alan (ha) Su Erozyonu 5 166 627 1 Yok 5 611 892 2 Hafif 15 592 750 3 Orta 28 334 933 4 iddetli 17 366 463 5 ok iddetli 2 930 933 plak Kayalk Rzgar Erozyonu 506 309
Topraksu, Trkiye Arazi Varl, Ankara, 1978
111
Tablo 17:
NO
Trkiye Genelinde imdiki Arazi Kullanma ekillerinin Kabiliyet Snflarna Dalm (KHGM, 01.01.2005)
I 4 825 442 1 586 720 944 965 1 715 478 300 040 34 297 14 477 48 296 129 365 5 959 500 26 885 3 656 173 12 291 II 6 040 590 2 801 963 1 695 533 973 576 239 851 62 882 9 615 43 567 92 630 17 721 1 233 74 068 10 590 122 1 706 10 918 III 6 036 224 3 774 460 1 202 919 600 307 126 288 110 744 4 533 40 595 47 859 16 543 1 413 78 226 24 544 231 3 123 921 3 518 737 300 98 553 638 747 420 315 290 924 129 391 88 924 68 6 672 65 565 901 4 845 8 870 2 003 ARAZ KULLANMA KABLYET SINIFLARI (Hektar) IV Toplam V VI VII 4 877 061 21 779 317 7 969 3 965 201 2 301 020 3 508 127 4 412 2 469 711 873 975 11 671 270 769 313 1 743 867 283 754 124 4 612 730 198 783 1 661 83 095 19 487 3 488 144 56 555 35 391 4 148 722 734 104 334 22 131 829 90 129 312 257 2 958 81 576 162 31 583 37 255 37 691 25 238 169 713 35 040 18 744 6 445 304 894 14 628 16 608 62 355 54 851 9 339 44 059 31 807 12 485 60 693 50 87 970 169 552 239 872 78 780 162 526 234 963 117 570 290 1 807 122 2 110 630 1 059 44 26 962 579 2 094 0 17 506 921 626 7 790 7 184 11 099 1 641 382 2 972 310 90 028 4 163 387 14 279 443 73 010 75 137 48 685 138 508 384 361 1 568 372 14 891 4 114 702 14 140 935 2 587 949 846 063 1 458 300 27 970 2 624 014 19 117 691 593 173 9 447 1 639 313 12 531 789 1 004 330 252 890 18 523 984 701 6 585 902 453 970 60 539 356 841 1 967 73 160 138 186 309 258 741 53 658 576 7 214 592 3 704 8 204 42 973 46 613 646 56 365 66 688 256 264 238 49 766 1 572 4 593 2 127 422 4 375 1 577 20 191 3 613 6 652 6 400 23 164 425 557 87 9 080 0 0 7 425 045 26 566 768 127 934 10 825 762 35 836 340 Toplam 6 274 190 3 348 098 1 623 150 104 243 39 539 221 980 819 62 929 25 189 78 963 75 866 257 572 397 489 2 097 0 1 103 2 673 17 506 14 974 18 532 858 262 330 18 270 528 21 769 675 14 180 549 7 589 126 213 313 54 657 12 500 123 699 2 387 6 374 13 052 644 0 0 46 790 036 VIII 0 Toplam 28.053.507 15.019.368 6.235.880 3.592.387 762.273 534.237 32.402 232.642 330.083 133.814 88.351 497.444 515.059 2.219 2.110 28.065 2.673 18.427 26.073 21.505.168 646.691 20.858.477 23.227.975 15.184.879 8.043.096 894.153 86.853 344.941 381.500 7.705 27.168 36.262 9.724 3.060.788 1.158.109 77 899 700
KULLANMA EKL 1 TARIM ARAZLER 2 Kuru T. (Nadasl) 3 Kuru T. (Nadassz) 4 Sulu Tarm 5 Yetersiz Sulu Tarm 6 Ba (Kuru) 7 Ba (Sulu) 8 Bahe (Kuru) 9 Bahe (Sulu) 10 Antep Fst 11 ay 12 Zeytin 13 Fndk 14 Kestane 15 Muz 16 Turungiller 17 am Fst 18 ncir 19 Dut 20 AYIR - MERA 21 ayr Arazisi 22 Mera Arazisi 23 ORMAN - FUNDA 24 Orman Arazisi 25 Fundalk Arazi 26 TARIM DII ARAZLER 27 Milli Park 28 Yerleim (Youn) 29 Yerleim (Az Youn) 30 Turistik Alan 31 Sanayi Alan 32 Askeri Alan 33 Hava Alan 34 Dier Araziler 35 Su Yzeyi GENEL TOPLAM
2 340 149 151 54 669 94 482 13 112 7 708 5 404 98 382 18 243 62 466 1 428 6 268 6 076 3 901
4 615 444 477 158 129 286 348 178 810 112 525 66 285 108 996 199 10 844 81 620 2 026 6 951 4 605 2 751
323 999 31 620 289 468 1 537 725 603 46 3 060 788 1 158 109 4 542 896
5.086.087
6 772 873
7 282 763
KHGM (2005), Yllk Envanter, Ankara
112
Tablo 18:
Trkiyede Arazilerin Kullanm ekilleri
ARAZ KULLANMA EKL Koruluk ve orman arazisi (fundalk ve makilik dahil) Daimi ayr ve otlak (mera) arazisi Tarla arazisi Nadas arazisi Meyve ve dier uzun mrl bitkiler iin ayrlan arazi (kavaklk-stlk dahil) Tarma elverili olduu halde kullanlmayan arazi Sebze ve iek baheleri arazisi (rt alt dahil) Tarma elverili olduu halde kullanlmayan arazi Tarma elverisiz arazi (talk, bataklk, orak arazi, yerleim arazisi, mezarlk, harman yeri vb. dahil)
DE (2001), Genel Tarm Saym Ky Genel Bilgi Anketi Sonular.
ORANI (%) 27,63 21,86 22,78 5,60 3,87 2,91 0,88 2,91 14,47
Tablo 19:
Tarm Arazilerinin nem Snflamas
TARIM ARAZLER Mutlak tarm arazileri zel rn arazileri Dikili tarm arazileri Marjinal tarm araziler TOPLAM
Alan (ha) 10 451 984 6 867 374 1 860 874 7 261 275 26 441 507
TKB, 2005.
Oran (%) 39,5 26,0 7,0 27,5 100,0
113
Tablo 20:
Tarm D Amal Arazi Kullanm Toprak Ett Envanteri (KHGM, 01.01.2005)

ARAZYE AT BLGLER ( da) YAIA BALI TARIM ARAZS I 58 7455 133 234 5870 2674 II 365 22989 6350 20123 9836 54286 61210 72859 51043 45295 15035 10387 39740 15143 III 24110 41642 61489 41646 39436 136013 256200 361411 164704 395927 138870 163021 161032 160493 147529 24658 89457 146787 IV 19807 34370 66068 39165 41303 117543 170744 459098 166081 290420 168024 132175 217511 468031 183091 13093 61115 219835 5534 V 2744 1577 1687 2993 2300 5124 2885 11649 21670 5618 6089 153 4878 6902 76 VI 24077 19185 28700 31240 48273 144742 737735 VII 27685 75743 47274 33772 33451 246780 326733 6 20 33 103 209 69 38 41 42 449 40 1 5 22 14 I II 27 2 SULU TARIM ARAZS III 69 5 124 271 62 72 7 6 2140 1493 171 1564 10 101 29 2575 4483 77411 121 37 2319 648 41409 14095 10 25 3382 2714 5 179 5 8963 501 16 4127 23 1051 3 580 80896 4 63489 333 12000 132 237 4 IV V VI VII VIII Snf Arazi 7156 20025 13260 38242 18113 157441 327397 393536 286291 533328 147736 169029 156641 200992 144129 127 100 12150 262 44165 194 7851 7672 22629 244 218 Dikili Snfsz Arazi Arazi 788 1204 1137 2606 571 2269 2103 1318 599 160 Tarm Dna kan (da) 106886 224447 226464 210438 211567 877653 1945249 3670801 1180896 1946042 749623 786107 1127689 1310191 1120446 559519 245770 543694 Tar. Dna kmayan (da) 65886 1510415 179155 226841 96891 564533 1523677 887658 880349 667789 500871 495775 820383 438048 807502 1003061 608158 1162842
YIL
ETT ETT EDLEN ADED ALAN 1073 1429 1571 1555 1484 1954 1878 2194 1713 1551 1383 1461 1740 1655 1341 1524 627 1243 856 172772 1734862 405619 437279 308458 1442186 3468926 4558459 2061245 2613831 1250494 1281882 1948072 1748239 1927948 1562580 853928 1706536 81013
1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 TOP.
50690 873 7273 19365 3810 1533 5469 8954
716878 1630340 172908 285840 115284 184643 213247 187058 66548 1968 30132 75440 308430 370079 147575 124947 307499 257199 584994 10333 21500 80709
64498 116158 93061 48094 97814 57558
24159 121212 166341 131568 33354 86458 24843 69871 5746 9137 1071 3464
49205 103234 41220 51748 49970
49873 225615
68423
28232 29564329 369917 921806 2554425 2867474 81879 3083898 4635043 229048 261072 199272 148070
531
92062
76199 2772164 300564 12755 17043482
12439834
Not: Orman-Funda ve ayr--Mera arazileri ett edilen arazi miktar iinde olmakla birlikte snflara gre dalmlar tabloda gsterilmemitir.
114
Tablo 21:
YILI
Trkiye Nfusu ve Yerleim Amal Kullanlan Arazi Miktar* (ha)

1927 % 1970 % 1983 % 2004 %
35,1 64,9 3,4
Toplam nfus 13 648 270 - 35 605 176 - 47 864 000 - 67 803 927 Krsal nfus 10 342 391 75,8 21 914 075 61,5 24 251 000 50,7 23 797 653 Kentsel nfus 3 305 879 24,2 13 691 101 38,5 23 613 000 49,3 44 006 274 Yerleim-sanayi 569 400 0,73 894 153 1,2 2 806 153 arazi kullanm TKB, 2005, *Kent, ky, sanayi vb. youn yerleim arazileri dahildir.
Tablo 22:
Tarmsal iletme byklne gre iletme says ve iletmelerin
tasarrufunda bulunan arazi (%)

letme bykl (da) Trkiye 5 den az 5-9 10-19 20-49 50-99 100-199 200-499 500-999 1000-2499 2500-4999 5000+ 1991 GTS letme Arazi says (da) 100,00 100,00 6,34 0,28 9,61 1,07 18,96 4,28 32,13 16,49 17,98 19,94 9,66 20,99 4,38 19,82 0,61 6,39 0,26 5,91 0,05 2,79 0,01 2,04
DE, 1991-2001 GTS.
2001 GTS letme Arazi says (da) 100,00 100,00 5,88 0,26 9,61 1,06 17,86 4,00 31,46 16,02 18,54 20,68 10,83 23,81 5,09 22,83 0,58 6,09 0,15 2,97 0,01 0,38 0,00 1,91
115
Tablo 23:
letme bykl (da) Toplam 50'den az 50-99 100-499 500-999 1000+ Toplam 50'den az 50-99 100-499 500-999 1000+
Arazinin Tasarruf ekline Gre Dalm (Trkiye)

Kendi Arazisi Olanlar Kendi Arazisi Olmayanlar Oran l. Say. Oran 2001 96,37 20,55 20,06 44,81 5,86 107 701 71 116 17 211 18 516 711 147 65 433 52 556 7 178 5 522 137 40 Arazi Oran 3,63 0,79 0,63 1,82 0,23 0,17 0,95 0,31 0,19 0,35 0,03 0,06
l. Say. 2 913 506 1 887 165 542 785 462 507 16 719 4 330 3 901 389 2 607 182 705 971 551 575 24 064 12 597
Oran
Arazi
96,44 177 633 133 62,46 37 871 564 17,97 15,31 0,55 0,14 36 969 212 82 604 111 10 801 090
3,56 6 696 368 2,35 1 459 574 0,57 1 154 007 0,61 3 353 833 0,02 0,00 417 463 311 491
9 387 156 5,09 1991 99,05 21,81 19,75 40,46 6,35 10,68
98,35 232 276 879 65,72 51 156 146 17,80 13,90 0,61 0,32 46 307 578 94 878 004 14 900 457 25 034 694
1,65 2 234 114 1,32 733 466 0,18 0,14 0,00 0,00 443 115 826 061 82 036 149 436
DE, 1991-2001 GTS.
Tablo 24:
1991 l. l. Toplam 50'den az 50-99 100-499 500-999 1000+ 2001 Toplam 50'den az 50-99 100-499 500-999 1000+ letme S. 66,06 52,25 8,52 4,95 0,20 0,13 76,88 55,15 12,15 9,22 0,29 0,07
Parallna Gre letmelerin Toplam indeki Paylar (%)

1-5 Para S. 34,41 25,96 5,30 2,96 0,10 0,09 1-5 48,96 33,08 8,82 6,81 0,20 0,05 Arazi 43,65 15,29 9,24 13,41 2,00 3,72 61,48 16,85 13,26 26,00 2,98 2,40
DE, 1991-2001 GTS.
6+ letme S. 33,94 14,80 9,46 9,09 0,41 0,18 6+ 23,12 9,67 6,38 6,70 0,29 0,08 51,04 19,16 14,19 16,55 0,90 0,23 38,52 4,49 7,42 20,63 3,11 2,87 Para S. 65,59 23,91 18,41 21,10 1,52 0,66 Arazi 56,35 6,83 10,70 27,40 4,39 7,02
116
Tablo 25: almalar (2005)

alma Yaplan Yerler Biten ler Toplam anlurfa (213 Ky) Aksaray (Yeilova) Ankara (Yasshyk)
Tarm
Reformu
Genel
Mdrl
Arazi
Toplulatrma
Toplulatrlan Alan (ha) 137 158 134 253 1 100 1 805 120 958 58 780 18 500 8 660 4 232 6 786 24 000 17 100 3 450 3 450 4 200 6 000 194 359 22 891 38 340 18 500 19 814 94 814 23 885 6 155 5 650 2 280 1 050 2 050 2 350 3 700 650
halesi Yaplarak almalar Srdrlen Toplulatrma Projeleri Harran Ovas II nci Ksm Sulama Alan Arazi Toplulatrma Projesi Baziki Toplulatrma Projesi Bozova Pompaj Sulama Alan Arazi Toplulatrmas I. Ksm Tekirda Karamehmet Ky Toplulatrmas Krcasalih Kasabas Toplulatrmas Idr Tarm Reformu Projesi (dare imkanlar ile gerekletirilecek) DB Kaynaklar ile Programa Alnm ve halesi Yaplan Projeler Yahyal Katlmc Arazi Toplulatrma Projesi Sudura Katlmc Arazi Toplulatrma Projesi Amasya Gmhacky Katlmc Arazi Toplulatrma Projesi Bafra Katlmc Arazi Toplulatrma Projesi Programa Alnm ve halesi Yaplacak Olan Projeler Krcasalih Tarm Reformu Projesi (halesi 18.11.2005 tarihinde yapld ) Bozova Pompaj Sulama Alan Arazi Toplulatrmas (47000-8660) Aydn Arazi Toplulatrma ve Datm Uygulama Projesi Erzurum Daphan (II) Tarm Reformu Projesi Baziki Toplulatrma Projesi (Suru Ovas Toplulatrma Projesi ) Programa Alnm ve Finansman DBsnca Karlanacak Projeler Konya-Gneysnr-merkez ve Alanz Katlmc Arazi Toplulatrma Projesi Karaman-Merkez-Yollarba Katlmc Arazi Toplulatrma Projesi Konya-Akehir-GzPnar Katlmc Arazi Toplulatrma Projesi Denizli-Tavas-Bykkonak Katlmc Arazi Toplulatrma Projesi Burdur-Karamanl Kalck Bademli Katlmc Arazi Toplulatrma Projesi Konya-Karapnar-Karakla Katlmc Arazi Toplulatrma Projesi Konya Karapnar-Akren Katlmc Arazi Toplulatrma Projesi Burdur Yeilova Akaky Katlmc Arazi Toplulatrma Projesi
117
Tablo 26 : Trkiyede Erozyon Alannn Dalm (ha)

Erozyon Derecesi Orta iddetli ok iddetli Toplam Rzgar Erozyonu lemeli Tarma lemeli Tarma Uygun Uygun II-III-IV. Olmayan V-VI-VII. Snf Araz Snf Arazi 13 780 260 1 812 215 2 077 270 26 257 668 1 930 13 219 548 15 859 460 41 289 431 330 158 135 755 Toplam %
15 592 475 27,3 28 334 938 49,6 13 221 478 23,1 57 148 891 100,0 465 913
Tablo 27:
Trkiye'nin Toplam Orman Varl

Alan (ha)
Normal Koru Orman Bozuk Koru Orman TOPLAM KORU ORMANI Normal Baltalk Orman Bozuk Baltalk Orman TOPLAM BALTALIK ORMANI Aklk Alan TOPLAM ORMAN ALANI Genel Saha Ormanlk Oran (%)
Orman Genel Mdrl, 2005
8 940 214 6 499 380 15 439 594 1 681 006 4 068 146 5 749 152 56 657 254 21 188 746 77 846 000 27,22
Tablo 28: 4070 Sayl Kanuna Gre Yaplan Kesin Sat Sonularnn Yllara Gre Toplam Dalm
YILLAR 1995-1997 * 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005** TOPLAM Satlan Tanmaz Adedi 3 585 1 267 766 496 670 1 023 801 4 278 3 360 16 246 Yzlm (m2) 41 947 519,00 13 774 992,00 7 872 925,00 4 591 455,00 7 317 158,00 11 784 257,00 8 502 292,00 57 248 140,00 34 802 679,19 187 841 417,19 Sat Bedeli (YTL) 3 669 405,14 1 070 891,48 1 190 835,59 1 542 067,37 2 085 859,21 4 353 635,71 7 173 995,91 31 368 662,17 27 240 251,00 79 695 603,57
* 19.03.1995-31.12.1997 tarihleri arasn kapsamaktadr. ** 2005 ylnn 01.01.2005-30.06.2005 tarihleri arasn kapsamaktadr. Milli Emlak Genel Mdrl, 2005
118
Tablo 29:
Uyruk
Trkiye Genelinde Tanmaz Edinen Yabanc Uyruklu Gerek Kiilere Ait statistiksel Rapor
Tanmaz Says 12 413 1 031 17 49 120 1 025 28 6 1 548 28 97 110 3 544 2 1 9 71 747 3 3 1 4 1 1 911 59 7 663 Kii Says 13 144 787 7 91 109 864 26 9 1 589 32 17 125 6 727 1 1 15 78 801 2 5 1 1 2 431 63 10 171 Arsa / Arazi Says 3 212 353 12 11 34 340 0 0 0 51 2 83 39 3 51 2 0 0 6 188 1 2 0 0 0 227 11 1 141 Alan (m ) 6 451 658 2 689 066 6 514 20 130 67 031 604 638 0 0 0 124 409 435 364 997 44 364 1 117 206 728 787 0 0 2 606 699 593 48 553 0 0 0 445 111 15 262 2 728 123
2
Almanya Amerika Birleik Devletleri Arjantin Arnavutluk Avustralya Avusturya Azerbaycan Bahreyn Banglade Belika Bosna-Hersek Brezilya Bulgaristan ek Cumhuriyeti Danimarka El Salvador Estonya Filipinler Finlandiya Fransa Guatemala Gney Afrika Cumhuriyeti Grcistan Hrvatistan Hindistan Hollanda Irak ngiltere
Arsa / Arazi (Binal / Meskenli) Says Alan (m2) 766 486 365 169 68 483 2 21 34 6 840 18 3 542 96 91 678 0 0 2 4 011 0 0 35 19 124 3 52 554 12 1 649 44 6 220 0 0 12 5 436 0 0 0 0 9 623 2 365 171 90 152 0 0 0 0 0 0 1 120 0 0 75 28 437 7 1 280 515 335 983
Bamsz Blm Says 8 435 509 3 4 68 589 28 4 1 462 23 2 27 0 481 0 1 0 63 388 2 1 1 3 1 1 609 41 6 007 Alan (m ) 927 588 49 861 393 296 5 862 107 544 3 002 438 18 41 921 1 317 96 1 555 0 40 163 0 252 0 5 219 54 408 381 170 25 211 55 233 362 2 100 993 298
2
Toplam Alan (m2) 7 865 611 2 807 410 6 928 27 266 76 435 803 860 3 002 4 449 18 185 454 54 306 366 742 52 139 1 117 252 327 787 252 623 8 190 844 153 429 723 25 331 55 706 910 18 642 4 057 404
119
Tablo 29 (Devam): Trkiye Genelinde Tanmaz Edinen Yabanc Uyruklu Gerek Kiilere Ait statistiksel Rapor
Uyruk ran rlanda spanya srail sve svire talya zlanda Japonya Kanada Kazakistan KKTC Kolombiya Kore(Gney) Kuveyt Libya Litvanya Lbnan Lksemburg Macaristan Makedonya Meksika Msr Moldova Nijerya Norve zbekistan Pakistan Tanmaz Says 406 1 060 88 139 223 172 1 018 1 44 124 10 1 032 1 20 13 1 1 375 8 14 72 4 36 4 1 445 2 9 Kii Says 437 1 342 84 101 232 133 979 1 45 109 9 932 1 18 13 7 1 219 10 17 64 1 46 3 1 574 2 9 Arsa / Arazi Says 83 74 22 66 38 58 296 0 3 22 0 175 0 3 5 0 0 316 1 5 6 1 13 0 0 12 0 2 Alan (m2) 228 774 62 133 185 811 54 553 28 092 62 551 317 659 0 2 120 20 702 0 283 028 0 1 217 6 617 0 0 4 703 464 333 2 581 1 311 5 240 1 673 921 0 0 7 641 0 1 122 Arsa / Arazi (Binal / Meskenli) Says Alan (m2) 179 28 276 25 10 524 18 6 919 7 2 504 8 1 238 19 67 495 245 70 528 0 0 2 491 13 6 502 0 0 30 12 252 0 0 0 0 1 166 1 1 274 0 0 47 20 654 0 0 4 15 046 4 301 3 42 5 3 427 0 0 0 0 12 2 833 0 0 1 19 Bamsz Blm Says 144 961 48 66 177 95 477 1 39 89 10 827 1 17 7 0 1 12 7 5 62 0 18 4 1 421 2 6 Alan (m2) 8 979 195 337 2 697 23 077 12 840 10 977 29 383 35 2 166 10 299 1 219 60 585 300 1 171 309 0 40 374 895 701 2 276 0 623 128 19 39 328 146 400 Toplam Alan (m2) 266 029 267 994 195 427 80 134 42 170 141 023 417 570 35 4 777 37 503 1 219 355 865 300 2 388 7 042 1 274 40 4 724 492 1 228 18 328 3 888 5 282 1 677 971 128 19 49 802 146 1 541
120
Tablo 29 (Devam) :
Uyruk Polonya Portekiz Romanya Rusya Federasyonu Srbistan ve ve Karada(Yugoslav Slovenya Suriye Suudi Arabistan Tunus Trkmenistan Ukrayna rdn venezuela Yeni Zelanda Yunanistan TOPLAM
Trkiye Genelinde Tanmaz Edinen Yabanc Uyruklu Gerek Kiilere Ait statistiksel Rapor
Tanmaz Says 15 2 27 133 202 1 4 621 82 1 3 5 131 1 17 12 508 49 567 Kii Says 14 2 12 86 258 1 2 473 88 3 2 5 15 1 16 14 340 52 818 Arsa / Arazi Says Alan (m2) 2 2 086 0 0 9 489 54 40 313 39 27 953 0 0 4 162 241 194 257 14 113 097 0 0 0 0 1 15 116 103 223 0 0 3 908 5 606 3 819 477 16 976 267 423 858 Arsa / Arazi (Binal / Meskenli) Says Alan (m2) 3 5 717 0 0 7 535 6 10 945 41 14 195 0 0 443 241 071 10 3 513 1 4 0 0 0 0 7 4 643 0 0 3 820 1 709 259 831 4 827 1 994 598 Bamsz Blm Says Alan (m2) 10 508 2 163 11 60 73 18 914 122 6 719 1 44 16 1 976 58 4 048 0 0 3 34 4 265 8 698 1 67 11 876 5 193 184 829 27 764 3 093 037 Toplam Alan (m2) 8 311 163 1 084 70 172 48 867 44 241 437 304 120 658 4 34 280 108 564 67 2 604 4 264 137 272 511 493
Kaynak: TKGM Yabanc ler Daire Bakanl, 18.04.2005.
121
Tablo 30:
Trkiyenin Su Varl
Yllk Ortalama Su Miktar Ya (mm) (milyar m3 /yl) 646 501 Teknik ve Ekonomik Brt Su Potansiyeli Tketilebilir Potansiyel (milyar m3 /yl) (milyar m3 /yl) 193 98 186 95 7 3 41 14 234 112
Su Kayna Yer st suyu Yurt ii Yurt D Yeralt suyu Toplam
ETKB, 2005; DS (2005), 1954-2005 51. Ylnda DS;www.dsi.gov.tr
Tablo 31:
Yllar 1990 2000 2004
Trkiyede Sektrlere Gre Su Kullanm

Su Kullanc Sektrler Sulama me-kullanma Sanayi milyon m3 % milyon m3 % milyon m3 22 016 72 5 141 17 3 443 29 300 75 5 800 15 4 200 29 600 74 6 200 15 4 300
DS, 2005.
Toplam Kullanlan Su milyon m3 % 30 600 27 39 300 35 40 100 36
% 11 10 11
Tablo 32:
Trkiyede Teknik ve Ekonomik Olarak Sulanabilir Alan

TOPRAK KAYNAKLARI POTANSYEL Milyon ha % 7,9 93 0,6 7 8,5 100
www.dsi.gov.tr
SU KAYNAI Yerst Yer alt Toplam
Tablo 33:
LETLME EKL
letmeye Alan DS Sulamalar

Sulama Alan Sulama (ha) Tesisi (Adet) 99 236 65 1 922 132 626 16 021 421 416 2 458 805 28 1 211 1 930
DSce iletilen DSce ina edilerek iletmesi Su Kullanc rgtlerine devredilen DSce bedeli karlnda baka kurumlara (Devlet retme iftlikleri, niversiteler vb.) ina edilen DS ile birlikte mlga KHGMce YAS Sulama Kooperatifleri adna gelitirilen TOPLAM
DS, 2005.
122
Tablo 34:
letme Bykl ve Sulama Sistemlerine Gre Sulanan Alan

Sulama Sistemi Yamurlama Yamurlama sulama sulama sistemi ile sistemi ile sulanan sulama alan yapan (da) iletme says 110 895 1 800 4 202 7 889 24 933 25 867 27 012 16 216 2 701 264 3 8 5 824 152 4 041 18 588 57 993 419 794 778 876 1 635 156 2 065 086 765 413 65 570 1 675 11 960
letme bykl (da)
Toplam iletme says
Sulama yapan iletme says
Sulama yaplan alan (da)
Salma sulama sistemi ile sulama yapan iletme says 1 146 822 81 453 129 333 206 020 371 606 201 639 103 248 45 774 5 736 1 897 95 21
Salma sulama sistemi ile sulanan alan (da)
Damla sulama sistemi ile sulama yapan iletme says 37 623 9 090 5 833 7 376 9 342 3 282 1 976 528 181 13 1 1
Damla sulama sistemi ile sulanan alan (da)
Trkiye Toplam 5 den az 5-9 10-19 20-49 50-99 100-199 200-499 500-999 1000-2499 2500-4999 5000+ 3 021 189 1 295 339 177 672 290 327 539 507 950 539 559 999 327 330 153 688 17 331 4 518 222 56 92 344 139 373 221 285 405 878 230 790 132 237 62 513 8 616 2 174 99 30 35 052 264 195 397 637 266 1 680 182 5 924 287 6 969 553 7 781 977 7 805 000 2 453 124 1 136 231 164 896 304 351 28 648 330 171 387 593 830 1 571 167 5 363 811 6 104 321 6 009 845 5 705 879 1 634 828 1 046 087 158 434 288 741 DE, 2001. 579 782 19 969 24 848 51 022 140 682 86 356 136 976 34 035 52 883 24 574 4 787 3 650
123
Tablo 35:
Sulama Oranlarnn Dklnn Nedenleri
NEDENLER 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Yalarn yeterli olmas veya iftilerin ya yeterli grmesi Sosyal ve ekonomik nedenler Tarm alanlarnn yerleim, sanayi ve turizm alanna dnmesi vb. dier etkenler Nadasa brakma Sulama tesisleri yetersizlii Su kaynann yetersizlii Topografya yetersizlii Taban suyu ykseklii Tuzluluk ve sodyumluk
DS, 2005.
Oran (%) 27 20 17 12 6 7 4 2 3 2
10 Bakm ve onarm yetersizlii
124
Tablo 36:
Planlama Drenaj Ettleri
Havza No 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25
Havza ad MER ERGENE MARMARA SUSURLUK KUZEY EGE GEDZ KKMENDERES BYKMENDERES BATI AKDENZ ANTALYA BURDUR - GLLER AKARAY SAKARYA BATI KARADENZ YELIRMAK KIZILIRMAK KONYA KAPALI DOU AKDENZ SEYHAN AS CEYHAN FIRAT-DCLE DOU KARADENZ ORUH ARAS VAN KAPALI
Ett Alan (ha) 173 995 126 666 248 215 176 904 228 697 61 122 399 682 210 764 268 677 73 578 158 740 522 711 111 956 673 785 842 013 810 695 138 647 123 074 181 435 417 859 1 966 066 56 779 310 349 107 458 8 389 867
Byk Su ( Adet ) 16 13 17 16 12 10 27 15 27 7 7 51 14 44 58 28 12 8 19 19 61 5 10 7 503
Kk Su ( Adet ) 26 18 51 6 11 3 13 4 18 6 6 59 1 40 44 14 6 17 16 16 24 3 2 9 413
Toplam 42 31 68 22 23 13 40 19 45 13 13 110 15 84 102 42 18 25 35 35 85 8 12 16 916
Genel Toplam
125
Tablo 37:
GAP Blgesi Toprak ve Su Kaynaklar
anlurfa TOPRAK KAYNAKLARI (ha) Ekonomik Olarak Sulanabilir arazi DS tarafndan etd edilen arazi Toplam il yzlm Toplam su yzeyi Toplam arazi Dier araziler Orman Fundalk ayr Mera Tarma elverl arazi SU KAYNAKLARI Rakm (m) Yllk ortalama ya (mm) Ortalama ak verimi (l/s/km ) Ortalama ya/ak oran Yerst suyu toplam (hm ) Yeralt suyu toplam (hm3) Toplam su potansiyeli (hm ) Hidroelektrik enerji potansiyeli (MW - GWh/yl)
3 3 2
Mardin
188 386 232 602 863 721 1 016 862 705 30 123 198 143 272 615 361 824
Gaziantep
185 974 248 766 623 812 7 520 616 292 10 573 101 461 128 728 375 530
Adyaman
117 047 126 462
Kilis
43 746 62 260
Diyarbakr Batman rnak

453 421 745 827 1 549 935 14 491 1 535 444 85 703 384 662 381 642 683 437 59 508 93 768 416 748 2 240 414 508 31 491 76 345 195 701 110 971 110 346 125 751 458 667 1 981 456 686 33 054 231 955 89 579 102 098
Siirt
23 973 24 388 599 835 1 180 598 655 35 771 278 576 195 761 88 547
TOPLAM
1 934 006 2 558 640 7 316 613 63 510 7 253 103 296 888 1 451 185 2 214 455 3 290 575
751 605 898 816 1 902 065 3 516 1 898 549 33 640 8 502 700 602 1 155 805
761 442 140 388 31 391 175
730 051 140 213 33 297 151 599 225 775 319 380 3 236 19 942 24 052 92 983
505 470 2.31 0.17 30 685 1 646 32 331 92 223
815 580 3.69 0.20 1 005 26 1 031 18 75
855 553 2.23 0.13 439 79 518 189 653
750 735 13.96 0.60 3 371 32 3 403 120 338
650 522 5.76 0.37 225 1 226 -
625 809 13.85 0.54 6 720 190 6 910 2 424 8 811
750 801 18.31 0.72 2 400 20 2 420 189 556
1 030 802 16.47 0.65 3 352 110 3 462 1 747 5 775
1 060 767 16.94 0.69 3 200 10 3 210 1 100 4 141
126
Tablo 38:
1989 GAP Master Plannn Sulama ile lgili Hedefleri ve Gerekleme Durumu
Gerekleme Durumu
Ksmen Gerekletirildi Gerekletirilemedi Ksmen Gerekletirildi Ksmen Gerekletirildi Gerekletirilemedi Ksmen Gerekletirildi Gerekletirildi Ksmen Gerekletirildi Ksmen Gerekletirildi Ksmen Gerekletirildi
1989 GAP Master Plan Hedefleri

Su kaynaklar ve ilgili arazi kaynaklarn gelitirmek ve ynetmek Arazi kaynaklarn en iyi ekilde kullanmak Pazar artlarna ve arazinin kabiliyetine uygun bitki desenini uygulamak, en uygun retim tekniklerini ve tarmsal iletme ynetim sistemlerini yerletirmek Agro-ekolojik koullar ve pazarlama dikkate alnarak stratejik rnleri saptamak ve tevik etmek Yksek rn younluunu, sulama cretlerini ayarlayarak ve rn rotasyonlarn yerletirerek sulamay tevik etmek Sulamay gelitirmek, sulu artlarda gbre ve tarmsal ilalarn optimal kullanmn salamak Sulama suyunun ynetimi ve kullanmn aklc ve verimli bir biimde gerekletirebilmek iin sulama birliklerinin kurulmasn salamak Sulu tarmn gelimesi ve idaresinde uygulamay kolaylatrmak iin iftilerin tekilatlanmasn salamak, bu tekilatlarn yeni sulama teknolojilerinin ve su bedeli belirleme sistemlerinin nemli bir arac olmasn gerekletirmek Sulanan alanlardaki iftileri su kullanm ve tarmsal yaym iin tekilatlandrmak Tarla ii gelitirme ve drenaj almalar sulama tesislerinin gelimesine paralel bir hzda gerekletirilmeli iftiler suyun mevcudiyeti halinde, iletmelerinin tarla ii gelitirme hizmetleri tamamlanmam olsa da, suyu hemen kullanmak istemekte, hatta bol su bulunduunda ar sulama eilimi ortaya kmakta ve bu da taban suyu seviyesinin ykselmesine ve giderek tuzlanmaya yol amakta, bu tr problemlerin ortaya kmamas iin, sulama baladnda drenaj ve tarla ii gelitirme hizmetlerinin tamamlanm olmas son derece nemli Sulamann Gelimesi: DS'nin balangta planlad sulama gelime hz, 2002 ylnda toplam 1,641,282 ha Sulama suyu kst ve sulama yntemi: Muhtemel su aklarn hafifletmek amacyla, baz proje ve rnler iin gelecekte mit verici grnmesi halinde, damla sulama sistemi snrl bir ekilde uygulanmal; Sulama projelerinin ounda planlanan tesisler, tavsiye edilen yksek bitki younluunun gereklemesi halinde bile, planlanan alanlar sulamak iin yeterli; Adyaman-Kahta, Gksu ve Dicle-Kralkz projelerinde su andan kanmak iin damla sulama sistemi gibi su tasarrufu salayan teknolojiler gerekli; AdyamanGksu-Araban projesinin ok yllk rn ve sebze ekilen alannn % 25 kadarnda damla sulama sistemi uygulanmal; Dicle-Kralkz projesinde toplam alann %10unda damla sulama sistemi uygulanmaldr. Dicle nehir sisteminde ileride su ihtiyacnn artmas halinde, planlanan tesislerde ciddi bir su a problemi olabilir. Drenaj: Teknik metodlarn (drenaj suyunun akarsuya verilmeden nce artlmas, drenaj suyunun byk su kitlesine rnein denize aktarlmas, buharlama havuzu uygulamas vb.) maliyeti, gerekli dikkat gsterilmemesinden kaynaklanan ve baka problemlerden ileri gelen toprak slah maliyetleriyle dikkatli bir ekilde karlatrlmal Sulu tarma dayal rn desenleri ve rn rotasyonlar, su tasarrufu salayan teknolojiler ve tarla ii su idaresi konularda aratrmalar younlatrlmal Baraj sistemlerinin en verimli biimde kullanlmas iin, tamamlanm barajlarn su skntsndan kanacak ya da su skntsn asgariye indirecek biimde bir arada nasl altrlabileceini inceleyen bir optimizasyon almas yaplmal
Deerlendirme
Hedefin % 16sna ulald. Ar su kullanm, erozyon, taban suyu ykselmesi, oraklama tehdidi mevcuttur. Tarmsal Pazarlama ve rn Deseni almas yapld. Ancak sonular uygulamaya alnmad. Trde alanlar almas yaplarak iller baznda yetitirilebilecek rnler tespit edildi. Su creti dk, eitim gereklilii devam etmektedir. Yaplan aratrma says yetersiz, sonular iftiye ulamyor ve/veya ifti uygulamyor. Sulama ynetimi iin sulama birliklerinden bahsedilmekte, ancak bunlarn hangi yaklamla ne zaman kurulaca, eitim ve destek ihtiyalar konusunda ayrnt verilmemekle birlikte, Sulama birlikleri kuruldu, ancak sorunlar var. Su bedelleri dk belirleniyor.
Sulama birlikleri yeni sulama teknolojileri ve yaym konusunda rol oynayabilir.

zellikle kapal drenaj yetersiz, zel sektr devreye girmeli, iftinin tesviye cretini demesi zendirilmeli GAP daresinin, DPT ve ilgili kurulular olan DS, KHGM ve TRGM ile btelerinin dengeli olmas iin koordinasyon toplantlar gerekletirmesine karn, sulama baladnda tarla ii gelitirme hizmetleri tamamlanamad. 2004de DS tarafndan sulamaya alan toplam alan 222,617 hadr. Gecikmedeki en nemli sorun denek yetersizliidir. Ayrca, mevcut inaatlar bitmeden yenilerine balanmas, denekleri blmekte ve tm yatrmlar geciktirmektedir. Damla sulama sisteminin maliyeti yksek olup, blge iftisi her eyi devletten beklemeye almtr. GAP daresinin desteine karn, gelime azdr. Yine de su kstnn fazla olduu sulamalarda uygulanmal, kurulan demonstrasyon says artrlmaldr. Damla sulamann yararlar iin alan sulamaya almadan nce eitim almalar balamaldr. Snrl bir ekilde uygulanmas yerine, su tasarrufu salamas, ar su kullanmnn ve dolaysyla erozyon, taban suyu ykselmesi, oraklama gibi sorunlarn nlenmesi gibi gerekeleriyle daha geni alanlarn sulanmasnda kullanlmaldr. Harran ovas drenaj suyu u anda Suriye snrna braklmaktadr. Drenaj suyunun ne yaplacana henz karar verilmedi. Blgede veya Trkiye genelinde aratrmalar yaplmaktadr. Ksntl sulama ve optimizasyonla ilgili almalar ok azdr.
Gerekletirilemedi
Gerekletirilemedi
Gerekletirilemedi
Gerekletirilemedi Ksmen Gerekletirildi Gerekletirilemedi
127
Tablo 39:
2002
GAP
Blge
Kalknma
Plannda
Toprak
ve
Su
Kaynaklarna likin Hedefler

Toprak, Su ve Dier Yeralt ve Yerst Doal Kaynaklar Gelitirilecektir. Blgede 1.505 000 ha alan sulu tarma alacaktr (DS: 1 205 000 ha, KHGM: 200 000 ha, Halk sulamalar: 100 000 ha) Tarmsal altyap hizmetlerini gelitirmek iin: 788 000 halk alanda tarla ii gelitirme hizmetleri, 895 000 halk alanda toplulatrma hizmetleri, 43 000 halk alanda toprak muhafaza hizmetleri, 266 000 halk alanda tal arazi slah hizmetleri yaplacaktr. Tarmsal sulama imkanlar artrlacak, su tasarrufuna ynelik tedbirler alnacak, su tasarrufunu zendiren ve suyun greli ktln ve maliyetini yanstan su fiyatlandrma sistemi etkinlikle uygulanacak ve drenaj sistemleri kurulacaktr. Sulama suyu fiyatlandrma politikas ar su kullanmay nleyecek ekilde deitirilecektir. Sulama suyu fiyatlandrma uygulamalarnn deitirilmesine olanak salayacak, yeni bir cret fiyatlandrma sistemine ilikin bir mevzuat dzenlemesi yaplacaktr. Sulama projeleri, tarmsal altyap hizmetleri ile birlikte uygulanacaktr. Sulama ynetimine yaygnlatrlacaktr. ilikin eitim-yaym ve uygulama programlar, katlmc bir yntemle
Doal kaynaklar, potansiyellerine uygunluk ve srdrlebilirlik ilkeleri ve zellikle tama kapasiteleri gzetilerek ynetilecektir. evre Kirlilii nlenecek ve Erozyon Kontrol Altna Alnacaktr. Tarmsal uygulamalara bal evre sorunlarna ilikin (taban suyunun ykselmesi, buharlama, tuzlanma, sedimantasyon, kimyasal kirlilik, su ve rzgar erozyonu, salgn hayvan hastalklar, sulama, drenaj kanallarndan kaynaklanan olumsuzluklardan meydana gelebilecek evre sorunlar, vb.) konularda gerekli nlemler alnacaktr. Sulamadan dnen sularn yaratabilecei olas sorunlar nleyecek ynetim sistemi kurulacaktr. Toprak ve suyun en azndan bugnk standartlar iyiletirilerek korunacak ve srdrlecek, biyolojik eitlilik korunarak srdrlecek, hava kalitesinin standartlara ve mevzuata uygunluu denetlenecek ve muhtemel ekolojik deiimleri nceden tahmin edilerek olumsuzluklar nlemeye ynelik tedbirler alnacaktr. Bu amala; i) Su ve toprak kaynaklar bilgi sistemi kurulacak, ii) Hava Kalite Ynetimi ve iklim deiiklikleri izlenecektir. evre deerlerinin yre halknca tannmas, evre hakk ve devlerinin bilincine varlmas, evre kirletmenin toplum vicdan ile mahkum edilmesi, korumann dllendirilmesi ve Blge evre deerlerinin korunmaya alndnn taahhdne ynelik olarak, eitim, bilinlendirme ve bilgilendirme yaplacaktr. Su kaynaklarnn havza baznda ynetimi yaklam benimsenecektir, tm izleme ve deerlendirmelerin havza baznda da gerekletirilmesinin salanmasna ilikin dzenlemeler yaplacaktr. Kent ve tarm pissularnn baraj ve su kaynaklarn, su alc ortamn kirletmesi nlenecek, uygun teknolojili artm tesislerinin devreye sokulmas salanacak; youn nfuslu yerlemelerin pissu ebeke ve artm tesisleri ile kat atk depolama tesisleri ncelikle tamamlanacak; kat ve sv atklarn alc ortama dorudan verilmesinin nlenmesi salanacaktr. Tarmsal sulama teknolojisi ve tarm ilac kullanm ile evre kirlilii etkileimi yakn izlemeye alnacak; tarla ii drenaj ve drenaj sistemleri sulama projelerine egdmlenmi bir biimde gerekletirilecek; tarm topraklarnn tarm d amalara tahsis edilmemesi salanacaktr. Doal kaynak envanteri yaplacak, doal muhasebe sistemine geilecek, etkin bir izleme ve denetleme sistemi kurulacaktr.
128
Tablo 40: 2003 Yl Belediye me ve Kullanma Suyu ile Atksu Temel Gstergeleri
ME VE KULLANMA SUYU TEMEL GSTERGELER 2000 Genel Nfus Saymna gre toplam nfus 67 803 927 Toplam belediye says Toplam belediye nfusu Anket uygulanan belediye says me ve kullanma suyu ebekesi ile hizmet verilen belediye says me ve kullanma suyu ebekesi ile hizmet verilen belediye nfusu me ve kullanma suyu ebekesi ile hizmet verilen nfusun toplam nfusa oran (%) me ve kullanma suyu ebekesi ile hizmet verilen nfusun belediye nfusuna oran (%) Temin edilen ime ve kullanma suyu miktar (bin m3 /yl) Kaynak Gl Akarsu Baraj Kuyu Glet me ve kullanma suyu artma tesisi says Fiziksel Konvansiyonel Gelimi me ve kullanma suyu artma tesisi kapasitesi (bin m3/yl) Fiziksel Konvansiyonel Gelimi ime ve kullanma suyu artma tesislerinde artlan su miktar (bin m3/yl) Fiziksel Konvansiyonel Gelimi me ve kullanma suyu artma tesisi ile hizmet verilen belediye says me ve kullanma suyu artma tesisi ile hizmet verilen belediye nfusu me ve kullanma suyu artma tesisi ile hizmet verilen nfusun toplam nfusa oran (%) me ve kullanma suyu artma tesisi ile hizmet verilen nfusun belediye nfusuna oran (%) 3 227 53 430 733 3 215 3 161 51 849 899 76,5 97,2 5 091 262 1 212 577 83 427 141 196 2 094 161 1 546 091 13 810 131 69 61 1 ATIKSU TEMEL GSTERGELER 2000 yl Genel Nfus Saymna gre toplam nfus Toplam belediye says Anket uygulanan belediye says Toplam belediye nfusu Kanalizasyon ebekesi ile hizmet verilen belediye says Kanalizasyon ebekesi olmayan belediye says Kanalizasyon ebekesi ile hizmet verilen belediye nfusu Kanalizasyon ebekesi ile hizmet verilen nfusun toplam nfusa oran (%) Kanalizasyon ebekesi ile hizmet verilen nfusun belediye nfusuna oran (%) Alc ortamlara gre ebekeden dearj edilen atksu miktar (bin m3/yl) Deniz Gl Akarsu Arazi Baraj Dier Atksu artma tesisi says Fiziksel Biyolojik 67 803 927 3 227 3 215 53 430 733 2 164 1 051 43 421 515 64,0 81,3 3 201 559 1 191 730 139 632 1 561 371 139 087 97 857 71 882 158 36 118 4 2 877 543 1 059 322 1 523 325 294 896 1 635 387 478 574 906 658 250 155 239 27 249 673 40,2 51,0 66
3 736 371 Gelimi 269 672 Atksu artma tesisi kapasitesi (bin m3/yl) 3 466 194 Fiziksel 505 Biyolojik 1 893 849 Gelimi 102 692 Artlan miktar (bin m3/yl) 1 791 157 Fiziksel 0 Biyolojik 303 Gelimi 20 072 264
Atksu artma tesisi ile hizmet verilen belediye says Atksu artma tesisi ile hizmet verilen 29,6 belediye nfusu Atksu artma tesisi ile hizmet verilen 37,6 nfusun toplam nfusa oran (%) Atksu artma tesisi ile hizmet verilen nfusun belediye nfusuna oran (%) Derin deniz dearj yapan belediye says DE, Haber Blteni, 29 Haziran 2005, Say: 104.
129
Tablo 41:
Belediyelerin me Suyu ve Kanalizasyon Altyaps

1995 2003 3 227 3 161 303 2 164 239 3 545 1 546
me Suyu, Kanalizasyon ve Artma Tesisi Toplam Belediye Says (Adet) me Suyu ebekesi Olan Belediye Says (Adet) me Suyu Artma Tesisi Olan Belediye Says (Adet) Kanalizasyon ebekesi Olan Belediye Says (Adet) Atk Su Artma Tesisi Olan Belediye Says (Adet) Toplam Temin Edilen me Suyu Yzey Suyu (hm3) Yer Alt Suyu (hm3) Bykehir Belediyeleri Ortalama Kaak Oran (%) Btn Belediyeler Ortalama Kaak Oran (%) DE Elektrik, Gaz ve Su statistikleri
2 802 1 695 126 279 115 1 274 1 936 47 40
Tablo 42:
Dnya ve Trkiye Hidroelektrik (HES) Potansiyeli

Brt HES Potansiyeli (GWh/yl) Teknik HES Potansiyeli (GWh/yl) 14 060 000 1 225 000 216 000 DS, 2005. Ekonomik HES Potansiyeli (GWh/yl) 8 905 000 129 933
DNYA AVRUPA TRKYE
40 150 000 3 150 000 433 000
Tablo 43:
Trkiyede HES Projelerinin Durumu

HES Says 137 39 540 716 Toplam Kurulu Kapasite (MW) 12 846 3 004 20 847 36 697 DS, 2005. Ortalama Yllk retim (GWh/yl) 46 191 9 770 73 972 129 933 retimi Karlama Oran (%) 35 8 57 100
HES Projelerinin Durumu letmede na Halinde naatna Henz Balanmayan Toplam Potansiyel
130
Tablo 44: Baz lkelerin Teknik Hidrolik Kapasiteyi Deerlendirme Oranlar (%) LKE ABD Japonya Norve Kanada Almanya Fransa Trkiye Tablo 45: Trkiye Su Havzalar ve Nitelikleri
Ya Alan (km 2) 14 560 24 100 22 399 10 003 18 000 6 907 24 976 20 953 19 577 6 374 7 605 58 160 29 598 36 114 78 180 53 850 22 048 20 450 7 796 21 982 184 918 24 077 19 872 27 548 19 405 779 452 Ortalama Yllk Ak (km 3) 1,33 8,33 5,43 2,90 1,95 1,19 3,03 8,93 11,06 0,50 0,49 6,40 9,93 5,80 6,48 4,52 11,07 8,01 1,17 7,18 52,94 14,90 6,30 4,63 2,39 186,86 Potansiyel tirak Oran 0,7 4,5 2,9 1,1 1,1 0,6 1,6 4,8 5,9 0,3 0,3 3,4 5,3 3,1 3,5 2,4 6,0 4,3 0,6 3,9 28,5 8,0 3,4 2,5 1,3 100 DS, 2005. Ortalama Yllk verim (l/s/km2) 2,9 11,0 7,2 7,4 3,6 5,3 3,9 12,4 24,2 1,8 1,9 3,6 10,6 5,1 2,6 2,5 15,6 12,3 3,4 10,7 21,4 19,5 10,1 5,3 5,0 Kurulu G (Mw) 24 250 442 13 123 48 308 535 1,371 0 0 1,176 582 1,234 2,130 43 1,897 1,777 54 1,708 14,592 3,639 3,207 892 55 36,100 Yllk Enerji retim Potansiyeli (Gwh) 0,0 1,0 1,5 0,0 0,4 0,2 1,2 3,0 5,0 0,0 0,0 2,5 1,9 4,9 6,4 0,1 6,9 6,8 0,2 5,6 54,7 12,3 10,7 2,7 0,2 128,3
Oran (%) 85 77 66 57 80 76 21
Havza Ad Meri-Ergene Marmara Susurluk Kuzey Ege Gediz Kk Menderes Byk Menderes Bat Akdeniz Antalya Burdur Gller Akaray Sakarya Bat Karadeniz Yeilrmak Kzlrmak Konya Kapal Dou Akdeniz Seyhan Asi Ceyhan Frat-Dicle Dou Karadeniz oruh Aras Van Gl TOPLAM
131
Tablo 46:
Trkiyenin Snr Oluturan ve Snr Aan Akarsular

AKARSU ADI LKE ADI Bulgaristan, Yunanistan, Trkiye Trkiye, Azerbaycan, ran, Ermenistan Trkiye, Ermenistan Trkiye, Irak Trkiye, Bulgaristan Trkiye, Suriye Trkiye, Suriye Trkiye, Suriye Trkiye, Suriye Trkiye, Suriye Trkiye, Suriye Trkiye, Suriye Trkiye, Suriye Trkiye, Suriye Trkiye, Suriye (snr), Irak Trkiye, Irak Trkiye, Irak Trkiye, Irak Trkiye, Grcistan Lbnan, Suriye, Trkiye Trkiye, Suriye, Trkiye Trkiye, Suriye, Trkiye Trkiye, Grcistan, Azerbaycan Trkiye, ran Trkiye, Bulgaristan
SINIR OLUTURAN SULAR
SINIRAAN SULAR
Meri Aras Arpaay Hezil ay (Dicle'nin kolu) Mutlu Deresi (Rezve) Habur ay (Res-ul Ayn. Pnar) Sacir Suyu (Frat'n kolu) Nusaybin (aa Pnar) Culap Deresi (Frat'n kolu) B.Circop Suyu (Frat'n kolu) Karacurum ay Balk Suyu Zerkan Suyu Senpas Suyu Frat-Dicle Nehri Byk Zap Suyu (Dicle'nin kolu) emdinen ay (Zap'n kolu) Drahini Deresi (Hezil'in kolu) oruh Nehri Asi Nehri Afrin ay(Asi N.' nin kolu) Sabun Suyu (Afrin'in kolu) Kura (Kr) ay Sars (Grbulak snr kaps) Kocadere (veleka)
Tablo 47:
YIL Santraln Tipi Termik Yenilenebilir Toplam Arz
Trkiyenin Uzun Dnem Elektrik Arz Projeksiyonu

2010 Yal Kurak Milyar kWh 211 211 62 46 273 257 2015 Yal Kurak Milyar kWh 314 314 89 60 403 374 2020 Yal Kurak Milyar kWh 425 426 118 77 544 503
MW 30 583 18 234 48 817
MW 45 603 25 670 71 273
MW 62 273 34 076 96 349
TEA-Trkiye Elektrik Enerjisi retim Planlamas almas (2005-2020)Ekim 2004
132
Tablo 48: Kamu Kesiminde Toprak ve Su Kaynaklar Alannda Gelimeler (Net ha)
Tarla i Gelitirme Hizmetleri 115 572 72 381 146 271 17 584 117 979 38 653 161 388 132 795 20 732 139 879 86 195 1 049 429 Toprak Koruma 87 817 12 784 53 962 3 217 69 377 23 157 68 077 28 376 2 324 15 964 29 042 394 097 Drenaj Takn ve Koruma Arazi Islah 72 404 278 483 38 631 113 632 50 653 113 498 5 592 35 158 54 747 116 776 21 938 12 275 53 364 62 229 19 834 88 441 1 593 5 422 9 426 39 644 14 755 83 744 342 937 949 302
Sulama I.Plan Dnemi sonu kmlatif II. BYKP Dnemi (1968-1972) III. BYKP Dnemi (1973-1977) 1978 Ara Yl IV. BYKP Dnemi (1979-1983) 1984 Ara Yl V. BYKP Dnemi (1985-1989) VI. BYKP Dnemi (1990-1994) 1995 Ara Yl VII.Plan Dnemi (1996-2000) VIII.Plan Dnemi (2001-2005) VIII.Plan Dnemi sonu kmlatif 598 092 318 746 474 704 56 237 364 642 126 382 472 252 297 099 87 115 409 452 290 188 3 494 909
DPT, Mlga KHGM, DS.
Tablo 49: Hedefleri
Trkiye Su Kaynaklarnn Gelitirilmesine Ynelik 2030 Yl
Sulama Geliimi Hidroelektrik Enerji Geliimi me, Kullanma ve Sanayi Suyu Geliimi
2005 Yl tibariyle 2030 Yl Gelime Hedefleri 4,9 milyon ha 8,5 milyon ha 45,3 milyar kWh 127,3 milyar kWh 10,5 milyar m 3 38,5 milyar m 3
DS, 2005.
Gelitirme Oran % 58 % 36 % 27
Tablo 50:
Trkiye-AB Karlatrmal Gstergeler

Trkiye 78 39 3.000 5.9 80.0 34.0 11.2
www.tarim.gov.tr
Gstergeler Yzlm (Milyon ha) Tarm alan (milyon ha) letme says (bin adet) Ort. l. By. (ha) Nfus (milyon kii) stihdamda tarmn pay (%) GSMHda tarmn pay (%)
AB 15 332 134 7.370 17.4 372.0 5.0 1.9
AB 25 402 169 13.000 13.0 452.0 6.0 1.8
133
Tablo 51:
GEF Toprak Bozulmas Odak Alan SPG Projeleri
OP15. Srdrlebilir Arazi Ynetimi Srdrlebilir tarm Srdrlebilir tarm uygulamalar Riski azaltmak iin rn eitlendirme Yaa bal (kuru) tarm Yksek verimli ve kurakla dayankl varyetelerin tantm iin srdrlebilir tarm Karma rn sistemleri benimseme; toprak besinlerinin dngs iin rn rotasyonu uygulamalar Su hasat; ve krediye ulamn kolaylatrlmas, geniletilmesi ve pazarlama hizmetleri Geni sulama sistemlerinden, kullanc gruplarn daha kolay ynetebilecekleri kk lek sistemlere gei Sulanan tarm alanlar iin Su basmalarn ve tuzlanmay nlemek iin drenajn gelitirilmesi srdrlebilir tarm Suyun etkin kullanmnn iyiletirilmesi uygulamalar Btnl zararl mcadeleleri gibi yntemler de dahil, gbrelerin ve dier tarmsal kimyasalarn aklc kullanm Toprak yapsnn dengesini olumsuz ynde etkilemeyen, gelimi ekim yntemleri benimsemek Su veya rzgar erozyonunu durdurmak iin rzgar krclar, tampon eritler ve filtre edici eritler yapmak Tamamlayc ek pilot veya Hidrolojik aklarn istikrar iin, deniz veya nehir kylarndaki sulakalanlarn tarmdan uygulama faaliyetleri korunmas veya rehabilitasyonu rn kayplar riskini azaltmak iin, yerel iklim ve toprak artlar deiimlerine uyumlu yerli rn varyetelerinin tantm Toprak ve su korumay etkinletirmek iin tarmsal atk ynetiminin gelitirilmesi Srdrlebilir ayr / otlak ynetimi Bir otlak veya ayrn tama kapasitesini amamak iin hayvan varlnn younluunun ayr ve meralarn azaltlmas ekonomik verimliliin gelitirilmesi ve Bir alanda yksek hayvan younlamasn nlemek iin su noktalarnn datm; devamll iin temel dnml otlatma sistemlerinin benimsenmesi faaliyetler Krediye, veterinerlik ve pazarlama hizmetlerine ulamn iyiletirilmesi Geerli geleneksel otlak ynetim sistemlerinin glendirilmesi Yaban hayat hayvanclk tarm arasndaki atmalar zc mekanizmalar kurulmas Otlak ynetim sistemlerinin yaylmas Otlaklarn rehabilitasyonuna ynelik yerli bitkilerin ekimi Tamamlayc ek pilot veya Yerel topluluklar merkezli yangn ynetim programlar gelitirilmesi uygulama faaliyetleri Kayplar en aza indirebilmek iin, sert iklim olaylarna ve evresel koullara uyum gsterebilen yerli hayvan varyetelerinin yaygnlatrlmas Su ve rzgar erozyonuyla mcadelede rzgar krclar kurmak Meralar etrafndaki orman veya aalklarn korumas ve/ veya iyiletirilmesi; yeralt sular beslenme alanlar doal bitki rtsnn korumas ve/ veya iyiletirilmesi Srdrlebilir orman ve aalk ynetimi Orman/ aalk kaynaklarnn oklu kullanmlar iin topluluk merkezli ynetim Orman ve aalk alan ayarlamalarnn gelitirilmesi ynetiminde ekonomik Orman veya aalk alan oluturma verimliliin gelitirilmesi Azot sabitleyici rnler ve rn artklar kullanlarak toprak verimliliinin artlrmas ve bu ve devamll iin temel yolla orman/ aalk alanlara doru tarmsal genilemenin, zellikle ilemeli tarma faaliyetler dnmn en aza indirilmesi Geerli geleneksel yerel orman ve aalk ynetim sistemlerini glendirmeyi amalayan pilot veya gsterim faaliyetleri Bozulmu alanlarn rehabilitasyonu iin ok kullanml yerli aa trlerinin kullanm Ekolojik olarak hassas alanlarn rehabilitasyonu ve korunmas Kyda orman ve sulakalanlar ile yeralt suyu beslenme alanlarnn korunmas ve/veya rehabilitasyonu Tamamlayc ek eylemler Orman salnn iyiletirilmesi; igalci yabanc trlerin kontrol; orman envanteri, izlenmesi, deerlendirilmesi ve srdrlebilir hasat uygulamalarnn glendirilmesi; yakacak odun temini iin doal ormann kullanmna alternatif olarak topluluklar iin enerji ormanlar oluturulmas Mansaptaki kullanclar iin yksek kalitede srekli su ak salamak iin havza iinde, ekosistem dengesini, ilev ve hizmetlerini koruyan yerel topluluklar tazmin edecek mekanizmalar denenmesi www.gefsgp.net/hakkinda/odak_alanlari.html
134
Tablo 52: 1999 fiyatlar)
2000-2006 Yllar Arasnda Orta ve Dou Avrupa lkeleri le
Baltk Cumhuriyetlerine Salanmas ngrlen Mali Yardmlar (Milyon EURO,
2000 PHARE SAPARD ISPA TOPLAM 1560 520 1040 3120
2001 1560 520 1040 3120
2002 1560 520 1040 3120
2003 1560 520 1040 3120
2004 1560 520 1040 3120
2005 1560 520 1040 3120
2006 1560 520 1040 3120
Toplam 10920 3640 7280 21840
135
Tablo 53: Programlara Gre ncelik Baznda SAPARD Kapsamnda Aday lkelere Salanacak Topluluk Katks
Polonya Euro Tarmsal iletmelerde yatrm Tarm rnlerinin ilenmesi ve pazarlamas Kalite, hayvan ve bitki sal evreye duyarl tarm Ekonomik faaliyetlerin eitlendirilmesi retici gruplar Kylerin yenilenmesi ve krsal miras Arazi iyiletirilmesi ve yeniden parselleme Mesleki eitim Krsal altyap Su kaynaklar ynetimi Ormanclk Teknik yardm Tedbirler toplam 1268/99 nolu tzn 7(4) sayl maddesi TOPLAM 6170000 8659686 1177413834 23803764 1201217598 1 1 100 25610000 327780000 2 28 55535000 299391000 29525000 108340000 52561078 1051445078 21257056 1072702134 5 28 3 10 5 100 16000000 20690000 20000000 30000000 14000000 363827523 7355499 371183022 4 6 5 8 4 100 1609493 154000592 3113428 157114020 1 100 16750000 136040000 1 12 208084148 448320000 % 18 38 Romanya Euro 155617000 175544000 28049000 26571000 102600000 17712000 % 15 17 3 3 10 2 9000000 23000000 3500000 28500000 2 6 1 8 16410264 31007091 3310547 8205131 11 20 2 5 4583835 24780004 3 16 Bulgaristan Euro 113000000 86137523 % 31 24 ek Cum. Euro 24852531 39241696 % 16 25 Tm lkeler Euro 797071705 954065711 28049000 83039134 416361150 46592000 72005294 46456199 117312724 758507978 49525000 167532691 93101399 3629619985 73380000 3702999985 %100 % 22 26 1 2 11 1 2 1 3 21 1 5 3 100
TEDBRLER
%32 %29 %10 %4 SAPARD Annual Report- Year 2000, AB Komisyonu Tarm Genel Mdrl, Brksel, 2001. (Fondan 10 lke yararlanm, tabloda seilmi lkelere yer verilmitir.)
136
Tablo 54:
SD Kapsam
Direktif Ad Direktif No
Yrrlkten Kalkaca Yl
2000/60/EEC sayl Direktif iinde verilen nlemler programnda belirtilen hkmleri ieren Direktifler Yzme Suyu Kalitesi Direktifi 76/160/EEC 97/49/EC sayl Direktif ile dzeltilen Kularn Korunmas Direktifi 79/409/EEC 98/83/EEC sayl Direktif ile dzeltilen mesuyu Direktifi 80/778/EEC evresel Etki Deerlendirme Direktifi 85/337/EEC Habitat Direktifi 92/43/EEC 98/15/EC sayl Direktif ile dzeltilen Entegre Kirlilik nleme ve Kontrol 96/61/EC Direktifi Byk Kazalar Direktifi 96/82/EC Nitrat Direktifi 91/676/EEC 98/47/EEC sayl Direktif ile dzeltilen Bitki Koruma rnleri Direktifi 91/414/EEC Artma amurlar Direktifi 86/278/EEC 98/47/EC sayl Direktif ile dzeltilen Kentsel Atksu Artma Direktifi 91/271/EEC 2000/60/EEC sayl Direktifin Ek. IXunda belirtilen emisyon snr deerlerini ve kalite standartlarn belirleyen Direktifler Kadmiyum Dearj Direktifi 83/513/EEC Tehlikeli Maddeler Direktifi 76/464/EEC 2013 Tehlikeli Maddelerin Dearj Direktifi 86/280/EEC Heksaklorosikloheksan Dejarj Direktifi 84/491/EEC Civa Direktifi 84/156/EEC Civa Dearj Direktifi 82/176/EEC Dier lgili Direktifler mesuyu Amacyla Kullanlacak Yzeysel Sularda Analiz Yntemlerini 79/869/EEC 2007 Belirleyen Direktif Bilgi Deiimi Direktifi 77/795/EEC 2007 Tatl Su Balkl Direktifi 78/659/EEC 2007 Yeralt Suyu Direktifi 80/68/EEC 2013 91/692/EEC sayl Direktif ile dzeltilen Su rnleri Direktifi 79/923/EEC 2013 Yerst Sularndan mesuyu Eldesi Hakknda Direktif 75/440/EC 2007
Tablo 55:
AB Su ereve Direktifi Uygulama Takvimi

2000 2003 2003 2004 2006 2006 2008 2009 2010 2012 2015 2021 2027
Direktifin yrrle girmesi Ulusal mevzuata uyum Nehir havzalarnn ve ilgili otoritelerin tanmlanmas Nehir havzalarnn karakterizasyonu: kirletici kaynaklar ve ekonomik analiz zleme alarnn kurulmas Kamu ile ibirlii Taslak nehir havza ynetim planlarnn sunulmas Nehir havza ynetim planlarnn finanse edilmesi (lm programlar dahil) Fiyatlandrma politikasnn oluturulmas Operasyonel lm programlarnn gerekletirilmesi evresel hedeflere eriim lk ynetim dngsnn sonu kinci ynetim dngsnn sonu, hedeflere ulamak iin nihai tarih
137
Tablo 56:
AB Aday lkelerin Su Konusunda Kabul Ettirmi Olduklar
Gei Dnemi nlemleri
Konu Baz Sv Atklarn Dzenli Depolanmas
lke Bulgaristan Bulgaristan Latviya Polonya Slovakya Slovenya Romanya Malta Litvanya ekoslavakya Estonya Gney Kbrs Bulgaristan Polonya Slovakya Slovenya Macaristan Latviya Romanya Malta Estonya Latviya Romanya Slovakya Malta
Sre 2014 ylna kadar 2011 ylna kadar 2010 ylna kadar 2010 ylna kadar 2011 ylna kadar 2011 ylna kadar 2015 ylna kadar 2007 ylna kadar 2009 ylna kadar 2010 ylna kadar 2010 ylna kadar 2012 ylna kadar 2014 ylna kadar 2015 ylna kadar 2015 ylna kadar 2015 ylna kadar 2015 ylna kadar 2005 ylna kadar 2018 ylna kadar 2005 ylna kadar 2013 ylna kadar 2015 ylna kadar 2015 ylna kadar 2006 ylna kadar 2007 ylna kadar 2007 ylna kadar 2009 ylna kadar 2015 ylna kadar
Entegre Kirlilik nleme ve Kontrol
Kentsel Atksu Artm
mesuyu Kalitesi
Tehlikeli Maddelerin Yzeysel Sulara Dearj
Polonya Romanya Latviya
138
Tablo 57:
Sra No Tarih Kanun No
Liste-I Yrrlkten Kaldrlmas Gerektii Dnlen Kanunlar

Kanunun Ad n alma Bilgileri Tarm ve Kyileri Bakanlnn, Adalet Bakanlna gnderdii 30/6/2005 tarihli ve 3990 sayl yazda, Kanunun ilerliinin kalmad, yrrlkten kaldrlmasnn Bakanlk faaliyetlerinin yrtlmesi srasnda bolua neden olmayaca belirtilmitir. Dier yandan iftiyi Topraklandrma Kanunu yrrlkten kaldrlm olup, bu Kanunun kabul edilmesi nedeniyle kutlanmas ngrlen Toprak Bayramnn fiilen de kutlanmad, yasal dayanann da kalmamas nedeniyle sz konusu Kanunun yrrlkten kaldrlmasnn uygun olaca dnlmektedir. Devlet Su leri Genel Mdrlnn, Adalet Bakanlna gnderdii 11/5/2005 tarihli ve 2014 sayl yazda, 8 hektardan byk sulak alanlarn doldurulmas ve kurutulmasnn yasak olduu, sulak alanlarn nemi nedeniyle 1980 ylndan sonra byle bir alma yaplmad, kanunun fiilen uygulanmamas nedeniyle yrrlkten kaldrlmasnn uygun olaca bildirilmitir. Devlet Su leri Genel Mdrlnn, Adalet Bakanlna gnderdii 11/5/2005 tarihli ve 2014 sayl yazsnda, kylere ime suyu teminine ilikin yetkinin 3202 sayl Ky Hizmetleri Genel Mdrl Kurulu ve Grevleri Hakknda Kanun ile Ky Hizmetleri Genel Mdrlne devredildii, 13/1/2005 tarihli ve 5286 sayl Ky Hizmetleri Genel Mdrlnn Kaldrlmas ve Baz Kanunlarda Deiiklik Yaplmas Hakknda Kanunun 1 inci maddesi ile kylerin ve asker garnizonlarn su ihtiyalarnn temini ve tahsisi yetkisinin l zel darelerine verildii bildirilmitir. Yukarda yaplan aklamalar dorultusunda, bu Kanunun uygulanma imknnn kalmad dnlmektedir. Bu Kanunun 28/3/2002 tarihli ve 4749 sayl Kamu Finansman ve Bor Ynetiminin Dzenlenmesi Hakknda Kanunun 1 inci ve 2 nci maddeleri uyarnca zmnen ilga edildii dnlmektedir. Bu Kanunun kapsamna ald konularla ilgili olarak son yllarda yaplan dzenlemeler karsnda, Kanunun uygulama imknnn kalmad dnlmektedir. Bu Kanunun uygulanarak hkmn icra ettii iin yrrlkten kaldrlmasnn gerektii dnlmektedir. Bu Kanunun uygulanarak hkmn icra ettii iin yrrlkten kaldrlmasnn gerektii dnlmektedir.
49
15/06/1945 4760 Toprak Bayram Kanunu
61
18/01/1950 5516
Bataklklarn Kurutulmas ve Bundan Elde Edilecek Topraklar Hakknda Kanun
81
26/12/1960
178
Askeri Garnizonlarn me ve Kullanma Sularnn Temini Hakknda Kanun
85 111 142 143
Devlet Su leri Umum Mdrlnce Giriilecek Sari Taahht lerinde Kullanlmak zere Bono hracna Yetki verilmesi Hakknda Kanun Kye Gtrlen Hizmetlerden Gnll Katklar 01/02/1977 2032 Dnda Katlma Pay Alnmamas Hakknda Kanun 3 Mart 1340 (1924) Tarihli ve 431 Sayl Kanunla 16/02/1995 4071 Hazineye Kalan Tanmaz Mallardan Bazlarnn Zilyedlerine Devri Hakknda Kanun Mlga 2613 ve 766 Sayl Kanunlarla Hazine Adna 16/02/1995 4072 Tescil Edilen Miktar Fazlalklarnn lgililerine Devrine Dair Kanun 20/04/1961 297
139
Tablo 58:
SIRA NO TARH
Liste- II Yeniden Dzenlenerek Gncelletirilmesi Dnlen Kanunlar

KANUNUN ADI N ALIMA BLGLER Bu Kanun ehir, kasaba ve kylerde halkn ihtiyac iin gerekli sularn tedariki, idaresi, kirliliinin nlenmesi ve tahsis ekillerine ilikin dzenlemeler iermektedir. Ancak Kanunun yrrle girdii tarihten bu yana, bu Kanunda yer alan konularla ilgili birok yeni dzenleme yaplmtr. Aklanan nedenlerle, Kanunun yeniden dzenlenmesinin gerektii dnlmektedir.
KANUN NO
22
28/04/1926
831
Sular Hakknda Kanun
75
14/01/1943
4373
Kanunun 15 inci maddesindeki idar para cezasna ilikin dzenlemelerin Kabahatler Takn Sulara ve Su Basknlarna Kar Kanununa uygun hle getirilmesi gerektii iin, Kanunun yrrlkteki ilgili mevzuat da gz Korunma Kanunu nne alnarak yeniden dzenlenmesinin gerektii dnlmektedir. Devlet Su leri Genel Mdrlnn, Adalet Bakanlna gnderdii 11/5/2005 tarihli ve Devlet Su leri Umum Mdrl Tekilat 2014 sayl yazda, bu Kanunun yeniden dzenlenmesi amacyla bir taslak hazrlandn ve Vazifeleri Hakknda Kanun belirtmitir. Kanunun 94 nc, 95 inci, 96 nc, 97 nci, 99 uncu, 100 nc, 101 inci, 102 nci, 103 nc, 105 inci, 107 nci, 110 uncu maddelerindeki idar para cezalarna ilikin dzenlemelerde Kabahatler Kanununa uygun hle getirilmesi, te yandan Kanunun 101 inci maddesinde yer alan tekerrr hkmlerinin, 5237 sayl Trk Ceza Kanununun 58 inci maddesinde yeniden dzenlenen tekerrr hkmleri karsnda tekrar deerlendirilmesi, 93 nc ve 108 inci maddede yer alan msadere hkmnn, 5237 sayl Trk Ceza Kanununda iyi niyetli nc kiileri koruyan 54 nc ve 55 inci maddelerdeki dzenlemeler karsnda gzden geirilmesi, Bu Kanunun yrrlkteki ilgili mevzuat da gz nne alnarak yeniden dzenlenmesi gerektii dnlmektedir.
111
18/12/1953
6200
115
31/08/1956 6831
Orman Kanunu
140
126
09/05/1960
7478
Ky me Sular Hakknda Kanun
Bu Kanun ar para cezasna ilikin hkmler iermektedir. Kanunun 16 nc maddede yer alan tekerrr hkmleri, 5237 sayl Trk Ceza Kanununun 58 inci maddesinde yeniden dzenlenen tekerrr hkmleri karsnda tekrar deerlendirilmelidir. Kanunun 16 nc maddesindeki ar para cezasna ilikin dzenleme, 5237 sayl Trk Ceza Kanununda belirlenen cezalar sistemine uyumlu hle getirilmelidir. Devlet Su leri Genel Mdrlnn, Adalet Bakanlna gnderdii 11/5/2005 tarihli ve 2014 sayl yazda, kylere ime suyu teminine ilikin yetkinin 3202 sayl Ky Hizmetleri Genel Mdrl Kurulu ve Grevleri Hakknda Kanun ile Ky Hizmetleri Genel Mdrlne devredildii, 13/1/2005 tarihli ve 5286 sayl Ky Hizmetleri Genel Mdrlnn Kaldrlmas ve Baz Kanunlarda Deiiklik Yaplmas Hakknda Kanunun 1 inci maddesi ile kylere ve asker garnizonlarn su ihtiyalarnn temini ve tahsisi yetkisinin l zel darelerine verildii bildirilmitir. Bu Kanunun yrrlkteki ilgili mevzuat da gz nne alnarak yeniden dzenlenmesinin gerektii dnlmektedir. Kanunun 18 inci maddesindeki idar para cezalarna ilikin dzenlemelerde Kabahatler Kanununa uygun hle getirmek zere gerekli deiiklikler yaplmas, te yandan 18 inci maddede yer alan tekerrr hkmleri, 5237 sayl Trk Ceza Kanununun 58 inci maddesinde yeniden dzenlenen tekerrr hkmleri karsnda tekrar deerlendirilmelidir. Ayrca bu Kanunun yrrle girdii tarihten itibaren iki yl iinde, Kanunun Geici 1 inci maddesinin birinci fkrasnda belirtilen bavuruyu yapmam olanlara ayn maddenin ikinci fkrasnda para cezas verilecei belirtilmi olup, uygulanma imkn kalmam olan bu maddenin yrrlkten kaldrlmas, Kanunun yrrlkteki ilgili mevzuat da gz nn alnarak yeniden dzenlenmesi gerektii dnlmektedir. Kanunun 36 nc maddesindeki idar para cezasna ilikin dzenlemelerin, Kabahatler Kanununa uygun hle getirilmesi, te yandan Kanunun 36 nc maddesinde yer alan tekerrr hkmnn, 5237 sayl Trk Ceza Kanununun 58 inci maddesinde yeniden dzenlenen tekerrr hkmleri karsnda tekrar deerlendirilmesi, 36 nc maddede yer alan msadere hkmnn, 5237 sayl Trk Ceza Kanununda iyi niyetli nc kiileri koruyan 54 nc ve 55 inci maddelerdeki dzenlemeler karsnda gzden geirilmesi, amacyla Kanunun yeniden dzenlenmesi gerektii dnlmektedir.
130
16/12/1960
167
Yeralt Sular Hakknda Kanun
147
22/03/1971
1380
Su rnleri Kanunu
141
182
09/08/1983
2872
evre Kanunu
Kanunun 20 nci, 21 inci, 22 nci ve 23 nc. maddelerindeki idar para cezasna ilikin dzenlemelerin Kabahatler Kanununa uygun hle getirilmesi, te yandan Kanunun 23 nc maddesinde yer alan tekerrr hkmnn, 5237 sayl Trk Ceza Kanununun 58 inci maddesinde yeniden dzenlenen tekerrr hkmleri karsnda tekrar deerlendirilmesi, Bu Kanunun yrrlkteki ilgili mevzuat ve gnmzde bu alanda meydana gelen gelimeler de gz nne alnarak yeniden dzenlenmesi gerektii dnlmektedir.
200
04/12/1984
3091
Bu Kanun hapis cezasna ilikin hkm iermektedir. Kanunun 16 nc maddesi ile yollama yaplan 8/6/1936 tarihli ve 3005 sayl Mehud Sularn Muhakemesi Kanunu, Ceza Tanmaz Mal Zilyedliine Yaplan Muhakemesi Kanununun Yrrlk ve Uygulama ekli Hakknda Kanununun 18 inci maddesi Tecavzlerin nlenmesi Hakknda Kanun ile yrrlkten kaldrlmtr. Bu Kanunun dzenledii alanla ilgili hkmler ieren yrrlkteki ilgili mevzuat da gz nne alnarak yeniden dzenlenmesi gerektii dnlmektedir. Kanunun 42 nci maddesindeki idar para cezasna ilikin dzenlemenin, Kabahatler Kanununa uygun hle getirilmelidir. Kanunun dzenledii alanla ilgili hkmler ieren yrrlkteki ilgili mevzuat da gz nne alnarak yeniden dzenlenmesinin gerektii dnlmektedir. Kanunun 42 nci maddesindeki idar para cezasna ilikin dzenlemenin, Kabahatler Kanununa uygun hle getirilmesi, gerektii de gz nne alnarak, Kanunun yeniden dzenlenmesinin uygun olaca dnlmektedir. Kanunun 15 inci maddesindeki idar para cezasna ilikin dzenlemenin, Kabahatler Kanununa uygun hle getirilmesi amacyla Kanunun yeniden dzenlenmesinin uygun olaca dnlmektedir. Kanunun yrrlkteki ilgili mevzuat da gz nne alnarak yeniden dzenlenmesinin gerektii dnlmektedir. Kanunun 20 nci, 21 inci ve 22 nci maddelerindeki idar para cezasna ilikin dzenlemelerin Kabahatler Kanununa uygun hle getirilmesi amacyla Kanunun yeniden dzenlenmesi gerektii dnlmektedir.
204
03/05/1985
3194
mar Kanunu
213 217 230 277
21/06/1987 4/4/1990 25/2/1998 3/7/2005
3402 3621 4342 5403
Kadastro Kanunu Ky Kanunu Mera Kanunu Toprak Koruma ve Arazi Kullanm Kanunu
142
Tablo 59:
Toprak ve Su Kaynaklarnn Gelitirilmesi le lgili Hizmetlerin
Tamamlanabilmesi in 2030 Ylna Kadar Yaplacak DS Hizmetlerin Maliyetleri

2030 Ylna Kadar Hizmet Yatrm Tr Gtrlecek Hedefler 3 900 000 ha Sulama Enerji me Suyu evre TOPLAM 20 000 MW 10 milyar m3 Yllk denek htiyac Milyar $ 0,90 1,00 0,83 2,73
1 ABD Dolar 1,42 YTL dir.
Yllk Hedefler 217 000 ha 667 MW 0.83 milyon m3 -
30 Yllk Gerekli denek htiyac Milyar $ 27,00 30,00 25,00 3,00 85,00
Tablo 60: Maliyetleri
Toprak ve Su Kaynaklarnn Gelitirilmesi le lgili Hizmetlerin
Tamamlanabilmesi in 2030 Ylna Kadar Yaplacak Mlga KHGM Hizmetlerin
Yatrm Tr Yerst Sulamalar Yeralt Sulamalar Gletler SULAMALAR TOPLAMI Arazi Toplulatrma Drenaj Toprak Muhafaza Tal Arazi Islah DER HZ. TOPLAMI
2030 Ylna Kadar Hizmet Gtrlecek Hedefler 736 000 ha 307 000 ha 657 000 ha 1 700 000 ha 6 000 000 ha 2 800 000 ha 31 000 000 ha 276 000 ha 40 076 000 ha
Yllk Hedefler 24 500 ha 10 233 ha 22 000 ha 56 733 ha 200 000 ha 83 000 ha 10 333 ha 9 200 ha 302 433 ha
Yllk denek htiyac Milyar $ 0,04 0,025 0,05 0,115 0,15 0,092 0,933 0,005 1,18
30 Yllk Gerekli denek htiyac Milyar $ 1,20 0,75 1,50 3,45 4,50 2,76 28,00 0,166 35,426
143
Tablo 61: Toprak ve Su Kaynaklarnn Gelitirilmesi le lgili Hizmetlerin Tamamlanabilmesi in 2030 Ylna Kadar Yaplacak OB Hizmetlerin Maliyetleri
Yatrm Tr Erozyon Mera Islah Aalandrma Toplam 2030 Ylna Kadar Hizmet Gtrlecek Hedefler 2 614 000 ha 425 500 ha 2 240 000 ha 5 279 500 ha Yllk Hedefler 87 133 ha 14 183 ha 74 667 ha 175 983 ha Yllk denek htiyac Milyar $ 0,030 0,010 0,020 0,060 30 Yllk Gerekli denek htiyac Milyar$ 0,915 0,300 0,784 1,999
Tablo 62:
DS Portfynde Yer Alan Sulama
Projelerin Yllara Gre
denek htiyalar (Bin YTL)

YIL 2006 * 2007 * 2008 * 2009 2010 2011 2012 2013 2014 ve sonras TOPLAM YATIRIM YATIRIM PROGRAMINDA YER PROGRAMINDA YER ALMAYAN ALAN PROJELER PROJELER 1 030 000 0 1 074 000 0 1 110 000 0 7 750 000 316 000 7 300 000 1 347 000 6 000 000 2 443 000 2 720 000 3 588 000 652 000 3 051 000 720 000 5 372 000 28 356 000 16 117 000 TOPLAM 1 030 000 1 074 000 1 110 000 8 066 000 8 647 000 8 443 000 6 308 000 3 703 000 6 092 000 44 473 000
* 14.06.2005 tarih ve 2005/34 sayl Yksek Plnlama Kurulu Karar ile kabul edilen Orta Vadeli Mal Pln (2006-2008) da belirtilen Kurulularn yatrm limitlerine gre tespit edilen deerlerdir. 1 ABD Dolar 1,42 YTL dir.
Tablo 63:
Ulusal
Kalknma
Pln
(2004-2006)
Su
Kaynaklar
Finansman Hedefi (Milyon Euro)

ncelikler Su kaynaklarnn korunmas, imesuyu ve kanalizasyon hizmetleri ile kat atk ynetiminde verimliliin artrlmas Toplam Tahmini Maliyet 27 Toplam Toplam Toplam zel Kamu AB Ulusal Sektr Katks Katks Kamu Katks Katks 27 20 7 -
144
SONNOTLAR
HAKTANIR, Koray, Trkiyede Toprak Kullanm ve Tarmsal Arazideki Nicelik ve Nitelik Deiimleri, Trkiyede evrenin ve evre Korumann Tarihi Sempozyumu, 7-8 Nisan 2000, Tarih Vakf, stanbul. 2 Worldwatch Institute., www.worldwatch.org 3 alar, Ycel, Ormanlarmzn ve Ormanclmzn Gelecei Hi De Ac Deil !, Krsal evre ve Ormanclk Sorunlar Aratrma Dernei, 2005, ANKARA, www.kirsalcevre.org.tr/_html/tur/calismalarimiz/u_gorus/dunyaormancilikgunu_ycaglar_140305.doc 4 TBTAK, Vizyon 2023 Bilim ve Teknoloji ngrs Projesi, Tarm ve Gda Paneli n Rapor, Ocak 2003, Ankara. 5 www.gm-unccd.org/English/About/desertification.htm#Introduction 6 www.unep.org 7 Avrupada evrenin Mevcut Durumu ve Grnm 2005 Ynetici zeti, www.reports.eea.eu.int/state_of_environment_report_2005_1/en/soer_files/TR-summary.pdf 8 UNWWDR (2003), Water for People Water for Life, UN World Water Development Report, UK. 9 Yenilenebilir su potansiyeli: Yalar yoluyla tekrar yerine konulabilen su miktar olup, bu miktara yer st aklarnn yannda yamurlarla biriktirilen yer alt sular da dahildir. Kullanlabilir su potansiyeli: Yenilenebilir su potansiyeline yer altnda depolanm olan ve teknik olarak kullanma olana olan suyun da eklenmesiyle ortaya kan su miktardr. 10 Vizyon 2023: Bilim ve Teknoloji Stratejileri Teknoloji ngr Projesi, evre ve Srdrlebilir Kalknma Paneli, Su Ynetimi ve Srdrlebilir Kalknma n Rapor, 20.12.2002, stanbul, www.tubitak.gov.tr 11 eliker, S. Ahmet, Ana, Hakan, 21. YYda Su Ktl, T.E.A.E.-Bak, Say: 5, Nisan 2004. 12 FAO (2002), Crops and Drops: Making the Best Use of Water for Agriculture, Rome. 13 Avrupa evre Ajans (2003), Avrupann su kaynaklar: Gstergeler baznda hazrlanan deerlendirme-zeti, Avrupa Topluluklar Resm Yayn Brosu. 14 Postel, S., Son Vaha-Su Sknts le Kar Karya, TEMA Yayn, No: 7, Ankara. 15 WSSD (2002), World Summit on Sustainable Development, mplementation Report, Johannesburg, 26 Austos-3 Eyll 2002, Gney Afrika, www.johannesburgsummit.org. 16 www.unep.org/vitalwater/resources.htm 17 www.stradigma.com/turkce/temmuz2003/print_01.html 18 Trkiyede toprak potansiyeli almalar alannda ilk kez Prof. Dr. Kerim mer alar tarafndan ders arac olarak 1943 ylnda Trkiye topraklarnn toprak snflamas haritas yaplmtr. lke dzeyinde ilk toprak ettleri, Tarm Bakanlnca 1952-54 yllarnda ABDli toprak uzman Oakes ve Toprak Muhafaza ve Zirai Sulama Reislii elemanlarna yaptrlarak, 1954 ylnda 1/800.000 lekli Trkiye Umumi Toprak Haritas yaynlanmtr. Plnl kalknma dnemine geilen 1960l yllarda, bu haritann eitli amalar iin yaplan plnlamalarda lei, detay ve salkll asndan yetersiz grlmesi zerine; Trkiye topraklarnn snflandrlarak haritalarnn oluturulmas ve bu konuda lke dzeyinde yaplan almalarn egdm grevi, yasal olarak Topraksu Genel Mdrlne verilmitir. Avrupa Toprak Haritasnn hazrlanmas kararna katlan Trkiyede, Topraksu Genel Mdrlnce 1966-71 yllar arasnda, tm lke topraklar ve arazileri, 1/25.000 lekli toporafik haritalar kullanlarak yoklama dzeyinde temel toprak ettleri yaplarak haritalanmtr. 1938 ABD toprak snflama sisteminin byk toprak gruplar ve fazlarna gre hazrlanan raporlar, 1/100.000 lekli il ve 1/200.000 lekli havza raporlar olarak yaynlanmtr. 1982-84 yllar arasnda bu ettler, Trkiye Toprak Potansiyeli Ettleri ve Tarm D Amal Arazi Kullanm Plnlamalar Projesi ad altnda gzden geirilmitir. Gncelletirilmi veriler 67 il iin, Arazi Varl ad altnda KHGMnce yaynlanmaktadr. Tm il arazi varl raporlarnn yaynlanmasndan sonra 1/100.000 lekli Trkiye Toprak Haritas hazrlanmtr. 19 DPT (2005), 2006 Yl Program, Ankara., http://ekutup.dpt.gov.tr/program/2006.pdf 20 TKB (2002), Tarm Arazileri Standartlar Deerlendirme Kriterleri ve Tanmlar, Ankara. 21 19 Temmuz 2005 tarihli ve 25880 sayl RGde yaymlanan 5403 sayl Toprak Koruma ve Arazi Kullanm Kanunu gerei karlmas gereken Ynetmelikler unlardr: 1) Toprak Koruma Kurulunun Kuruluu, alma Usul ve Esaslar Ynetmelii, 2) Toprak ve Arazi Varlnn Belirlenmesi ve Toprak Veri Bankas Ynetmelii, 3) Arazi Kullanm Plnlarnn Hazrlanmas ve Uygulanmas Ynetmelii, 4) Tarmsal Amal Arazi Kullanm Pln ve Projeleri Ynetmelii, 5) Toprak Koruma Projeleri Ynetmelii, 6) Erozyona Duyarl Alanlarn Belirlenmesi ve Korunmas Ynetmelii. TKBnca bu alan dzenleyen Toprak Koruma ve Arazi Kullanm Kanunu Uygulama Ynetmelii, 15.12.2005 tarihli ve 26024 sayl RGde
1
145
yaymland. Yasa gerei karlmas gereken Tzkler unlardr: 1) Tarm Arazilerinin Korunmas ve Amacna Uygun Kullanlmasna likin Tzk, 2) Byk Ova Koruma Alanlarnn Belirlenmesi ve Korunmasna likin Tzk, 3) Arazi Toplulatrmas Tz. Anlan Tzklerin hazrlklar srdrlmektedir. 22 5403 sayl Kanun/GEC MADDE 1. 11.10.2004 tarihinden nce tarm arazileri; gerekli izinler alnmadan tarm d amal kullanma alm ve tarmsal btnl bozmuyor ise sz konusu arazinin istenilen amala kullanm iin, alt ay ierisinde Bakanla mracaat edilmesi, hazrlanacak toprak koruma projesine uyulmas ve tarm d kullanlan tarm arazilerinin her metre karesi iin be Yeni Trk Liras denmesi artyla izin verilir. 23 DPT, 2006 Yl Program, Ankara., http://ekutup.gov.tr/program/2006.pdf 24 Tarm Alanlarnn Tarm D Gaye ile Kullanlmasna Dair Ynetmelik ve Deiiklikleri: 11.03.1989 tarih ve 20105 sayl RG; 23.02.1990 tarih ve 20442 sayl RG (ptal); 02.10.1991 tarih ve 21009 sayl RG (ptal); 11.07.1994 tarih ve 21987 sayl RG; 23.08.1995 tarih ve 22383 sayl RG; 25.08.1998 tarih ve 23444 sayl RG; 26.08.1998 tarih ve 23445 sayl RG (ptal). Tarm Arazilerinin Korunmas ve Kullanlmasna Dair Ynetmelik ve Deiiklikleri: 10.08.2001 tarih ve 24489 sayl RG; 08.06.2002 tarih ve 24779 sayl RG; 13.06.2003 tarih ve 25137 sayl RG (Yrtmeyi Durdurma); 25.03.2005 tarih ve 25766 sayl RG (Dava ald)., www.zmo.org.tr 25 Aydn, Bahadr, lek Bykl, Toprak Parall ve Arazinin Tasarruf ekline Gre Tarmsal letmelerin Analizi, TMMOB Ziraat Mhendisleri Odas Tarm Politikalar Yayn Dizisi No: 5, Ankara, 2005. 26 TBA, Trkiyeyi l Olmaktan Aalandrma Seferberlii Kurtaracaktr, 23.03.2005: lkemizin orman envanterinde gzken orman alan 20.7 milyon hadr. lke yzlmnn yaklak % 28'ine karlk gelen bu orman alannn nemli bir blm, ok bozuk koru, baltalk ve orman art niteliinde araziyi kapsamaktadr. Rapor orman envanterindeki yaklak 16 milyon halk bu dk vasfl arazinin, toprak erozyonunun nlenmesi ve su kaynaklarnn korunabilmesi iin, yeniden ormanlatrlmas, koru ormanna dntrlmesini ngrmektedir. Rapor ayrca mevcut orman alanlarn, 20.7 milyon hadan, eimli, dalk arazide ormandan alm olan tarm ve mera alanlarndan aktarmalar ile 25.4 milyon haya ykseltilmesini nermektedir. Bu duruma gre; Trkiye'nin ilk aamada ivedilikle gerekletirilecek youn bir aalandrma faaliyetiyle lkenin 1/3'n gerek anlamda ormanlatrarak, su ynetimi ve toprak erozyonunu nlemek konularnda bir baar rneini ortaya koymas gerekmektedir (ngrlen hedeflere ulaabilmek; lkemizde yaklak 50 milyar fidann yetitirilmesi, dikilmesi, dikilen fidanlarn bakm ve korunmas anlamna gelmektedir). Bu kapsamda bir faaliyet ancak devletin nclnde, sivil toplum kurulular dahil tm toplum katmanlarnn katlmlaryla gerekletirilecek bir aalandrma seferberliiyle mmkn olabilir. Byle bir seferberliin ormanlarn zelletirilmeleri yoluyla, ticari kayglar iinde olan kurulularca gerekletirilmesini beklemek gereki olmayacaktr. Ayrca, bu seferberliin insan faktr, yani orman kyls ve onun orman ile ilikisi ve lkenin doal floras da gz nne alnarak gerekletirilmesi zorunlu gzkmektedir. www.tuba.gov.tr/habergoster.php?haber=tubagorus_1 27 OB (2004), Trkiye evre Atlas, Ankara., www.cedgm.gov.tr/cevreatlasi.htm 28 DPT, 2006 Yl Program, Ankara., http://ekutup.gov.tr/program/2006.pdf 29 Yabanclara mlk satna ynelik dier hukuksal dzenlemeler; 21.06.1984 tarih ve 3029 sayl Yasa (Anayasa Mahkemesince ptal), 22.04.1986 tarih ve 3278 sayl Yasa (Anayasa Mahkemesince ptal), 04.01.2002 tarih ve 4734 sayl Kamu hale Kanunu, 09.01.2002 tarih ve 4737 sayl Sanayi Blgeleri Kanunu, 27.01.2003 tarih ve 4817 sayl Yabanclarn alma zni Hakknda Kanun, 05.06.2003 tarih ve 4875 sayl Dorudan Yabanc Yatrmlar Kanunu, 19.07.2003 tarih ve 4916 sayl eitli Kanunlarda ve Malye Bakanlnn Tekilat ve Grevleri Hakknda Kanun Hkmnde Kararnamede Deiiklik Yaplmas Hakknda Kanun (Anayasa Mahkemesince ptal); 3 Temmuz 2005 tarih ve 5398 sayl zelletirme Uygulamalarnn Dzenlenmesine ve Baz Kanun ve Kanun Hkmnde Kararnamelerde Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun olarak saylabilir. 30 DS (2001), Harital statistik Blteni 1999, Ankara; DPT (2001), VIII. BYKP, Su Havzalar K Raporu, Ankara.; OB (2004), Trkiye evre Atlas, Ankara.; OB (2004), lleme le Mcadele Ulusal Eylem Program, Ankara.;www.enerji.gov.tr/enerjiprofilleri.htm, (Eriim:16.01.2006); ANA, Hakan, ELKER, A. Ahmet, Trkiyenin Su Potansiyeli, T.E.E.E.-Bak, Say 5, Nsha 7, Nisan 2004, Ankara. 31 Bu arazilerin 4,6 milyon hasnn DS Genel Mdrlnn gerekletirecei byk sulamalarla, brt 2,9 milyon hann ise Ky Hizmetleri Genel Mdrlnn yapaca kksu, glet ve terfili sulamalarla sulanmas ngrlmtr.
146
Sulama randman; bitki kk blgesinde depolanan suyun kaynaktan saptrlan suya orandr. Sulama oran; bir ebekede fiilen sulanan alan ile net sulanabilir alan arasndaki orandr. 33 DSnin 2005 ylnda ime, kullanma ve sanayi suyu temini projesi yrtt iller: Ankara, Aydn, Bodrum, Bursa, orum, Erzurum, Gaziantep, stanbul, zmir, Kahramanmara, Karabk, Kars, Kilis, MardinKzltepe, Mersin, Sivas, Trabzon 34 www.khgm.gov.tr 35 TODAE (1999), Su Hizmetleri Ynetimi (Genel Yap), Ankara. 36 Trkiyede su kirlilii konusu Hali ile zmir ve zmit Krfezlerinin kirlenmesi ile gndeme gelmi, bunu dier akarsular, gller ve denizlerdeki kirlilik sorunlar izlemitir. Su kirlilii, insan etkileri sonucunda, kullanm kstlayan veya engelleyen ve ekolojik dengeleri bozan kalite deiimleri olarak tanmlanmaktadr. Bu erevede, bir yanda suyun kalitesi, dier yanda ise bu kaliteye bal olarak eitli kullanmlara ynlendirilecek su potansiyeli byk nem tamaktadr. Trkiyede doal nedenlerle yeraltsuyu kirlenmesi yan sra, nfus art, kentleme, sanayileme ve tarmsal ilalar ile gbrelere bal olarak akarsu, gl ve denizlerde yapay nedenli su kirlilii hzla artmaktadr. Akarsular iinde en fazla kirlenmi olanlar arasnda, Ergene, Meri, Simav (Susurluk) ve kolu olan Nilfer, Gediz, Kk ve Byk Menderes, Sakarya ve kollar olan Porsuk, Ankara ve ark suyu saylabilir. Gllerdeki kirlilik boyutunda, Sapanca, Manyas ve znik, Gller Blgesi, Egede Kyceiz ve Anadoluda Tuz Glnde su kalitesi hzla bozulmaktadr. Yer alt suyu kirlilii olarak; Marmara, Ege ve Akdeniz sahillerindeki ky akferlerinde alan kuyulardan ar ekim sonucu birok kuyuda tuzlanma gzlenmitir. Bu durum ime ve kullanma suyunun byk bir ksmn yeraltsuyundan salayan yerleim merkezlerinde byk sorunlar yaratmaktadr. Byk Menderes Ovasndaki jeotermal sularn zehirli elementleriyle kirlenmi yeraltsular Byk Menderes Nehrinin kalitesine olduka nemli miktarlarda olumsuz etki yapmaktadr. 37 TBMM (2001), Yer alt ve Yerst Su Kaynaklarmzn Daha Etkin Kullanmn Salamak ve Komu lkelerle Olan Su Sorununa zm Bulmak Amacyla Kurulan Meclis Aratrma Komisyonu (10/13) Raporu, Ankara. 38 Bu veriler, sulak alanlarn takn kontrol, yer alt sularnn beslenmesi, ky izgisinin korunmas, frtnalardan koruma, sediment ve besin depolama, iklim deiikliinin kontrol, su artm gibi birok ilevini; sulak alan rnleri, dinlenme ve turizm gibi birok deerini yanstr. 39 Yarar, Murat ve Magnin, Gernant, Trkiyenin nemli Ku Alanlar, Doal Hayat Koruma Dernei, 1997. 40 evik, Murat, Dvrak, Buket Bahar, Erylmaz, ar Deniz, Su Kaynaklar ve Sulakalan Ynetiminde Mevcut Sorunlar ve zm nerileri, WWF-Trkiye (Doal Hayat Korma Vakf) Su Kaynaklar Program, 2005. 41 Ynetmelie gre; Sulak alanlarn korunmasnda uyulmas zorunlu ilkeler unlardr: a) Sulak alanlarn kirletilmemesi, doal yaplarnn ve ekolojik karakterlerinin korunmas zorunludur. Her trl arazi ve su kullanm plnlamalarnda, sulak alanlarn ilev ve deerlerinin korunmas esastr. b) Sulak alanlarda biyolojik eitliliin korunmas ve gelitirilmesi iin gerekli tedbirler alnr. c) Sulak alanlarn aklc kullanm ile uyumlu, korunmalarna ve gelitirilmelerine katk salayacak faaliyetler desteklenir ve tevik edilir. d) Ekolojik karakteri bozulmu sulak alanlarn rehabilitasyonu salanr. e) Kurutulmu sulak alanlarn teknik ve ekonomik olarak uygun olanlarnn geri kazanm iin gerekli tedbirler alnr. f) Ramsar Listesinde yer alsn veya almasn uygun sulak alanlarda su kular populasyonlarnn arttrlmas salanr. 42 TBTAK Vizyon 2023 43 BM 44 Bilen, zden, Ortadou Su Sorunlar ve Trkiye, TESAV Yaynlar, 1996. http://www.ekitapyayin.com/?kitap=062;zi nal, zdemir Yaln, Baran Trkay, Trkman Ferhat, Fstkolu Okan, Dalkl, Yldrm, Trkiye'nin Snr-Aan Sularnn Su Hukuku ve Su Siyaseti Asndan Durumu, www.suvakfi.org.tr/sudosyalari/uluslararasisu/suhukuku.htm. Aras Nehrinin snr oluturan kesiminde Trkiye ile zamann Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii arasnda Arpaayn sularnn kyda iki lke arasnda eit kullanmn ngren 1927 tarihli anlama dorultusunda; Idr Ovasn sulayan Serdarabat Balamas iin sular dzenleyecek Arpaay Baraj ina edilmitir. Tm sulamalarn gereklemesinden sonra Trkiye, topraklarndan kaynaklanan suyun hemen tamamn deerlendirmi olmaktadr. Hemen btnyle Trkiyede aktktan sonra Grcistana geen oruh Nehrinin Trkiyeden kaynaklanan su potansiyeli 6.3 milyar m3/yldr. lkemizin akarsu zerinde enerji ve sulama amal baraj plnlamalar bulunmaktadr. Plnlanan barajlarn gereklemesi halinde sediment tutulmasnn delta zerinde kurulmu olan Batum kenti iin tehlike oluturaca iddias ile Grcistan ile bir sre anlamazlk yaanm, ancak daha sonra ikili grmelere geilerek ibirlii yoluna gidilmitir.
32
147
nceleri Aa Frat Plnlamas olarak ortaya kan ve Aa Frat Projesi olarak telaffuz edilen almalar, daha sonra Dicle Havzasnn da dahil edilmesiyle, Frat-Dicle Havzalarnda Su ve Toprak Kaynaklarn Gelitirme Projesi olarak isimlendirilmi ve Gneydou Anadolu Projesi veya ksaca GAP adn almtr. GAP gnmzde, sadece su ve toprak kaynaklarnn gelitirilmesi projesinden ok, blgenin ekonomik ve sosyal hayatn byk lde etkileyici karakterde olan ve arkasndan dier sektrleri de gelimeye ynlendirici karakterde bir kalknma projesi olarak nitelendirilmektedir. 46 GAP sahasnda yer alan 7,5 milyon ha alann 3,2 milyon halk ksm bitkisel retime elverilidir ve yaklak 2,1 milyon halk brt alan sulama potansiyeline sahiptir. GAP Blge Kalknma Pln farkl kalknma-sulama seeneine gre oluturulmu ve irdelenmitir. Bu plnlara gre; 2010 ylnda sulamaya alacak toplam brt alanlar, mevcut trendin devam olan A seeneinde 745 bin ha; tam sulamay hedefleyen B seeneinde 2.1 milyon ha; optimum sulamay hedefleyen C seeneinde ise 1.5 milyon hadr. B seeneine gre toplam tarm sektr yatrm 11.1 milyar ABD Dolar, C seeneine gre ise 6.4 milyar ABD Dolardr. 47 Erolu, Veysel, Srdrlebilir Su Kaynaklar Geliim Projesi Olarak GAP, Rosenberg Yeralt Su Politikas Forumu, 7 Eyll 2004, Ankara. 48 GAP projesinde iletmeye alan toplam alan 221 108 ha, tabansuyu izleme almas yaplan alan 109 835 ha (anlurfa-Harran sulamalarnda). anlurfa-Harran sulamasnda 2004 ylnda, sulamaya alan 136 088 ha alann, 109 835 ha nda tabansuyu izleme almas yaplmtr. Tabansuyu izleme almalar 635 adet tabansuyu gzlem kuyusundan her ay alnan tabansuyu ykseklik lmlerinin ve tabansuyu tuzluluklarnn deerlendirilmesi sonucu hazrlanan tabansuyu raporlarndan elde edilen verilerle yrtlmektedir. Sorunlu alanlarn tespitine ynelik bu almalar yaplrken, sorun alan olarak kabul edilen blmlerde tabansuyu ykseklii 0-1m ve tabansuyunun tuzluluu 5000 micromhos/cm den yksektir. Sulama alannda arlkl olarak ekilen bitki, pamuk (%77), hububat (%18) ve Msr (% 4) dr. Her iki eit bitkininde etkili kk derinlii 90 cm dir. Bu nedenle tabansuyunun sorun olarak kabul edildii derinlik 1 m dir. 49 DPT (2000), Uzun Vadeli Strateji ve Sekizinci Be Yllk Kalknma Pln (2001-2005), Ankara. 50 Ky Hizmetleri Genel Mdrl bnyesinde, ulusal dzeyde belirlenen grev, sorumluluk ve yetki erevesinde, kurumlar aras ibirlii ile ihtiya duyulan veritaban ve saysal corafi bilgilerin standartlara uygun olarak retimi, revizyonu ve deiimini yapmak ve yaptrmak amacyla 1999 ylnda Toprak ve Su Kaynaklar Ulusal Bilgi Merkezi kurulmu, Toprak Veritaban ile Krsal ve Tarmsal Alt Yap Hizmetleri Veritaban oluturulmutur. Trkiye Toprak Kaynaklarnn Etd ve Veri Taban Projesi, 2004 ylnda niversite retim yeleri ile Genel Mdrlk uzman personeli tarafndan verilen eitim ile balamtr. Uzaktan Alglama ve Corafi Bilgi Sistemlerinin kullanlaca proje ile, lke genelinde yeni snflama sistemlerine gre toprak ve arazi varl verileri gncellenecektir. www.khgm.gov.tr 51 Ky Hizmetleri Genel Mdrl tarafndan hazrlanan ve ABye uyum srecinde, krsal kalknma almalarnda katlmcln gelitirilmesi iin nem arz eden 2032 Sayl Kye Gtrlen Hizmetlerden Gnll Katklar Dnda Hibir Adla Katlm Alnmamasna Dair Kanunda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun Tasars yllardr TBMM Komisyonlarnda grlmeyi beklemektedir. 52 TKB (2005), II. Tarm urasnda konuyla ilgili belirtilen hususlar unlardr: Sulama, drenaj, arazi slah, arazi toplulatrma, kiralama ve datm, tarla ii gelitirme, glet yapm ve toprak koruma gibi tarmsal altyap hizmetlerini yrtmek zere, Tarm Reformu Genel Mdrl ve Ky Hizmetleri Genel Mdrlnn ilgili birimleri, TGEM Tarm Arazilerini Deerlendirme Dairesi Bakanl ve ayr-Mera Dairesi Bakanl Bakanlk bnyesinde tek bir at altnda toplanmaldr. Uzun dnemde ise toprak ve su kaynaklarn koruma, kullanma ve gelitirme hizmetleri birletirilmeli, su toplama havzas veya ekolojik havza baznda rgtlenmi, halkn katlmn ngren bir yaplanma modeli kurulmaldr. Trkiyedeki tarmsal iletme says DE verilerine gre drt milyonun zerindedir, Bakanlk tarafndan yrtlmekte olan ifti kayt sistemi de bu sayy 3,6 milyon olarak gstermektedir. Parsel says ise, 22,9 milyon olup, ou tarmsal parselin ekli dzensizdir. Yani byk blmnn ekonomik olarak iletilmesi olana yoktur. Meclis gndeminde bekleyen Arazi Toplulatrma Kanunu yasalatrlarak, iletme saylarnn art nce durdurulmal, sonra da hzla azaltlmaldr. Mal kaynaklar olarak, uygulamadan yararlanan reticilerden ve mlk sahiplerinden alnacak katk paylar temel alnmaldr. Blgelere gre saptanan blnemeyecek en kk parsel olarak optimum iletme byklklerini koruyarak, ekonomik iletme byklklerine bal zendirici yasal ve kurumsal nlemler kklendirilmelidir. Tarm arazisinin teknik ve ekonomik ekilde kullanlmas, korunmas, tarm d kullanmlar iin alternatif alanlarn belirlenmesi, sulanan tarm topraklarnn tarm d kullanmnn nlenmesi, imdiki arazi
45
148
kullanm eklinde gerekli dnmlerin yaplmas, tarma elverili olmayan arazilerin deerlendirme eklinin belirlenmesi ilemleri hzla bitirilerek, toprak kaynaklar kaybna son verilmelidir. 10.12.2001 tarih ve 24609 sayl RGde yaynlanan Toprak Kirliliinin Kontrol Ynetmeliinde, yurdumuzun nemli blmnn yar kurak iklimin etkisinde olduu, topraklarmzn orta ve ar bnyeli olduklar, kire kapsamlarnn deiken olduu gibi gerekler gz nne alnarak, kendi koullarmza uyumlu deiiklik ve dzenlemeler yaplmaldr. Ynetmelik hkmlerinin yakndan izlenmesini (rnein atk amuru kartrlan topraklarda i tketilen sebze yetitirilmemesini) salayacak kurumsal alt yap altrlmaldr. Bu amurlarn, uygulandklar topraklardaki yml ve uzun sreli etkileri de denetlenmelidir. Erozyonun nlenmesini, topra korumann yan sra, genetik eitliliin gelitirilmesi, su rejiminin dzenlenmesi, kurakln ve taknlarn denetimi, hayvancln gelimesi, peyzaj deerlerin ykselmesi, havzann aa blmlerinde yer alan baraj, bent, gletler, artma tesisleri, sulama ve drenaj alar vb yaplarn malyetini ve amortisman giderlerini drc bir e olarak deerlendiren, yani kurumlar, rgtler ve kiiler aras egdm ve ibirliini temel alarak, ii hi bir kii ve kuruluun tekelin brakmayan btncl politikalar izlenmelidir. 4122 sayl Milli Aalandrma ve Erozyon Kontrol Seferberlik Kanunu iler hale getirilerek, tm kurum ve rgtlerin, erozyonun nlenmesinde yasann ngrd grevleri yerine getirmesi salanmaldr. Erozyonla savata halkn katlmn zendirecek biimde, konunun teknik ve ekonomik boyutlarn birlikte ele alan projeler gelitirilmeli, yani erozyonu nlemekle bireysel ekonomik kazanlarn da olaca almalar yurttalara benimsetilmelidir. Tarmsal destekleme politikalarnn plnlanmas ve uygulanmasnda, toprak, su, gen kaynaklar, biyolojik varlklar gibi tm evre elerini koruma ilkesi n plna alnmaldr. rnein erozyonu zendirecek, ya da sular kirletecek bir tarmsal ileme hibir destek salanmamaldr. Tula-kiremit sanayii iin tarmsal kullanma uygunluk snf dk olan jeolojik rezervler dnda, kuru veya sulu tarm arazilerinin hammadde kayna olarak kullanmna kesinlikle izin verilmemelidir. Kamu kurumlar, istek olduunda, rezerv belirleme iine belirli bir cret karl nclk etmelidir. Toprak indeksinin yan sra, konum ve verimlilik indekslerinden yararlanarak hazrlanacak storie indeksleri ile, blge koruma temelli yntemi badatrc nitelikte bir arazi kullanm plnlamas modeli gelitirilmeli ve arazilerin kullanma uygunluk dzeylerinin belirlenmesinde, toprak ve arazi zelliklerinin yan sra topran bitkilerce kullanlabilir su rejimini ve iklim zelliklerini de gz nne alan ve lkemiz koullaryla badaan bir arazi snflama sistemi gelitirilmelidir. Bu dorultuda, Bakanlk bnyesinde hem kurumlama ve yeterli sayda uzman yetitirilmesi almalar, hem de yasal dzenlemeler balatlmaldr. Havzalarda su retimini ve kalitesini bozacak her trl etkinlik yasaklanmaldr. Islah ve plnlama almalarnda havzann tamam dikkate alnmal ve o havzada yaplmas gereken tm iler ve almalar ayn dnemde bitirilerek dier su havzalarna geilmelidir. Frat-Dicle havzas sularnn en verimli biimde kullanlmasn salamak zere, Suriye ve Irakla her trl teknik, ekonomik, kltrel, ekolojik ve toplumsal ibirlii imknlar zorlanmal, Trkiyenin imdiye dek srdrd, komu haklarna saygl, dosta, iten ve gvenilir politikalarn kalc ve sresiz olaca blge lkeleri ile, Arap-slam dnyas bata olmak zere, tm dnyaya gsterilmelidir. lkemizin zellikle Frat Havzasnda yaamakta olduu akalama (drenaj) yetersizlii sorunu tm ilgililere teknik gerekeleriyle aklanarak, ortak zm nerileri gelitirilmeye aba harcanmaldr. Frat ve Dicle sularnn, ibirlii ve ortak kullanm politikalarna ilgili lkelerin tam uymas halinde, her lkenin ihtiyalar karlayabilecek dzeyde olduu, imdiki sorunlarn daha ok egdm eksiklii ve yetersiz teknolojiden kaynakland, uluslar aras kamuoyuna aklkla anlatlmaldr. Frat havzas bata olmak zere, tm sulama alanlarnda ar su kayplarn ve tuzlulamay nleyecek, kapal sistemlerle iletim, damla sulama, szdrma sulama vb gibi modern teknolojiler yaygnlatrlmaldr. Geri dnml (reenjeksiyon) teknolojiler kullanlarak, jeotermal su kaynaklarndan ahrlarn, kmeslerin, seralarn ve evlerin stlmas, topran stlmas, et, balk, sebze, meyve vb besinlerin kurutulmas gibi amalarla yararlanma oran arttrlmal, bylece, enerji malyetleri drlp hava kirlilii azaltlrken, tezek, aa, sap-saman vb organik artklarn yaklma orannn drlp topraa dn oranlarnn ykseltilmesi salanmaldr. Artlm evsel ve sna atk sular ile, sulamadan dnen sularn, dzenli bir izleme program altnda, evre ve insan sal asndan tehlike oluturmayacak biimde, tarmsal sulamalarda kullanlma imknlar incelenmeli ve gelitirilmelidir. 2644 sayl Tapu Kanununda 4916 sayl yasayla yaplan deiiklik, yabanclarn otuz hadan fazlas bakanlar kurulu izniyle olmak zere, lkemizden arazi satn almalarn kolaylatrmtr. Kolaylklarn
149
artrlmasndan nceki 69 ylda yabanclarn yaklak 37 bin adet gayrimenkul almalarna karn, yeni dzenlemelerden sonraki bir yllk srede bu saynn alt bini am olmas kayg uyandrc bir gelimedir. Oysa yabanc yatrmclarn snrsz arazi alabilmelerine imkn salayan 4875 sayl Dorudan Yabanc Yatrmlar Kanunu gz nne alndnda, yabanclar iin hem barnma ve turizm, hem de yatrm amal almlarn snrl olmad grlmektedir. Kt niyetli mal edinimlerini nlemek ve kamu oyunda bu konuda oluan duyarll karlamak zere, dorudan sat yerine, kiralama, sreli kulanm hakk verme (Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyetinde bu sre TC yurttalar dahil 125 yl olarak belirlenmitir), belirli alan snrlarn amama gibi nlemlerin gereklilii ortaya kmaktadr. Toprak ve su kaynaklar veri bankalar konusunda ilgili kurulularn balatt giriim desteklenerek yaygnlatrlmal ve bilgi ve haritalar tm kamunun kullanmna ak tutulmaldr. zellikle mutlak tarm alanlar nceden haritalarda iaretlenerek, hibir yatrm iin hibir ekilde buralarn tahsis edilemeyecei kamunun bilgisine pein olarak sunulmaldr. 4342 sayl Mera Kanununda ngrlen meralarn tespit, tahdit ve tahsisinde, rgtlenme, kurumlama ve finansman darboazlar hzla almaldr. Ne bu konuda, ne de herhangi baka bir dzenlemede, doal kaynaklara zarar uygulamalara kesinlikle af getirilmemelidir. Mikro hidroelektrik santrallerin yaygnlatrlmas, rzgar, gne, dalga, aknt vb alternatif enerji kaynaklarna ynelmelidir. Bylece, dier ekonomik ve evresel yararlarn yan sra, barajlarn rtt arazi miktarnn azaltlmas, kmr yataklarnn hem arazilerin retkenliklerini yok eden hammadde kayna, hem de kl ve dier atklaryla toprak ve su kaynaklarn tehdit eden etkilerinin azaltlmas, Su hasad, akarsu yataklarnn ve azlarnn ak tutulmas, ana tahliye kanallarnn dzenli bakm gibi anonim hizmetlerin yrtlmesinde kamuyu ilgilendiren konularda grev ve yetki snrlar netletirilmelidir. zellikle yer alt su kaynaklarnn denetimsiz ve ar kullanmn nleyici nlemler ivedilikle yrrle konmaldr. 53 Suimez, Baki Remzi, Trkiye Topraklarnn Ynetiminde Yasal ve Ynetsel Sorunlarzmler, Yaymlanmam Kamu Ynetimi Uzmanl Yksek Lisans Tezi, TODAE, 2000. 54 World Factbook 2005, www.cia.gov/cia/publications/factbook 55 Avrupada evrenin Mevcut Durumu ve Grnm 2005 Ynetici zeti, www.reports.eea.eu.int/state_of_environment_report_2005_1/en/soer_files/TR-summary.pdf 56 TODAE (1999), Su Hizmetleri Ynetimi (Genel Yap), Ankara. 57 Birlemi Milletler klim Deiiklii ereve Szlemesine gre iklim deiiklii tanm; karlatrlabilir bir zaman periyodunda gzlenen doal iklim deiikliine ek olarak, dorudan ya da dolayl olarak kresel atmosferin bileimini bozan insan etkinlikleri sonucunda iklimde oluan bir deiiklik . 58 www.cevreorman.gov.tr//col.htm 59 www.hazine.gov.tr 60 GEF'in Uygulayc Kurulular, DB, UNEP ve UNDPdir. Hkmetler byk lekli GEF programndan fon temin etmek iin dorudan bavurabilirler. Orta lekli GEF projeleri ise, hkmetler, STK'lar, akademik kurumlar, ulusal ve uluslararas kurumlar ve zel sektr iletmeleri tarafndan hazrlanabilir ve GEF destei iin sunulabilir. GEFin byk lei 1 Milyon USD ABD Dolarn zerindeki destekleri kapsarken, orta lei 1 milyon ABD Dolara kadardr. GEF Kk Destek Program (SGP), GEFin bir parasdr. 50,000 ABD Dlarna kadar olan projeleri iin, sadece sivil toplum kurulular ve topluluk rgtlerinin bavurularna aktr. www.gefsgp.net/hakkinda/gef.htm 61 TKB 2. Tarm uras Uluslararas Tarmsal likiler ve Avrupa Birliine Uyum balkl XI. Komisyon Raporu: Avrupa Birlii ye lkelerinde genelde tarmla ilgili i ve ilemler Tarm Bakanl ats altnda Merkez Tekilatlar ile bal Tara Tekilatlar ve laboratuarlar gibi uygulayc kurum ve kurulular vastasyla yrtlmektedir. 5227 sayl Kamu Ynetiminin Temel lkeleri ve Yeniden Yaplandrlmas Hakknda Kanun ile TKBnin tara tekilatlaryla ilikisi kesileceinden, uygulamada uyumun nasl yaplaca konusunda belirsizlik vardr. 62 DS Genel Mdrl, 1954 ylnda Su leri Tekilatn yeniden dzenleyen 6200 sayl yasa ile Bayndrlk Bakanlna bal olarak kurulmutur. Kurulu aamasnda Bayndrlk Bakanlna bal olarak faaliyetlerine balayan DS, 1964 ylnda Enerji ve Tabii Kaynaklara Bakanlna balanmtr. Ancak, hale Yasas, Uygun Bedel Teblii, Mteahhit Sicilleri gibi idari ve teknik sorunlarn yaanmas nedeniyle, 1986 ylnda Bayndrlk ve skan Bakanl bnyesine alnmtr. Bu kez, lkemiz kalknmasnda son dnemlerde nem kazanan enerji yatrmlar konusundaki koordinasyon yetersizlii gz nne alnarak, 1996 ylnda yeniden Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlna balanmtr. DSnin eitli amalar iin yrtt faaliyetleri esas itibari ile temel kanuna dayanmaktadr. 1. lkemizdeki su kaynaklar ynetimiyle ilgili mevzuat ierisinde temel unsur nitelii tayan 6200 sayl kurulu kanunu ile, takn koruma, sulama, drenaj yetersizlii olan arazilerin slah, arazi slah, akarsu ulam konularnda gerekli ett, proje, inaat, iletme,
150
bakm ve onarm ilerini yrtmek, 2. Su kaynaklar potansiyelimizin nemli bir ksmn tekil eden yer alt sular ynetimi tamamen DS yetkisi altna alan 167 sayl Yeralt Sular hakkndaki kanun ile yeraltsuyu ett ve aratrmalar iin kuyu amak veya atrmak, kuyular devretmek veya kiralamak, yer alt sularnn korunmas ve tescilini yapmak, 3. Hizmetler sektrndeki DS uygulamalarnn temelini tekil eden Ankara, stanbul ve Nfusu 100 000den Yukar Olan ehirlerde me, Kullanma ve Sanayi Suyu Temini Hakknda 1053 sayl Kanun ile baraj, isale hatt ve su tasfiye tesisi iin gerekli ett, proje ve inaatlar yrtmek. 63 Salk Bakanlnn suya ynelik grev, yetki ve sorumluluklar, yzme sular haricindeki sularla ilgili olarak balk altnda incelenebilir. 1) ebeke sular da denilen ime-kullanma sular, 2) Ambalajlanarak pazarlanan doal mineralli sular, ime sular ve kaynak sular, 3) Kaplca sular. 13/12/1983 tarih ve 181 Nolu Salk Bakanlnn Tekilat ve Grevleri Hakknda Kanun Hkmnde Kararnamede, Salk Bakanlna Herkesin hayatn bedenen, ruhen ve sosyal bakmdan tam iyilik hali iinde srdrmesini salamak iin fert ve toplum saln korumak ve bu amala lkeyi kapsayan pln ve programlar yapmak, uygulamak ve uygulatmak, her trl tedbiri almak, gerekli tekilat kurmak ve kurdurmak ve Mahalli idareler ve ilgili dier kurulularla ibirlii suretiyle evre saln ilgilendiren gerekli tedbirleri almak ve aldrmak gibi grevler verilmitir. Bu bakmdan, dorudan halkn tketimine sunulan veya halk saln dolayl yollardan etkileyen sulara Salk Bakanlnn mdahil olmas kanlmazdr. Ayrca, Umumi Hfzshha Kanununda ve Gda Maddelerinin ve Umumi Sal lgilendiren Eya ve Levazmn Hususi Vasflarn Gsteren Tzkn deiik 417. Maddesinde, Kaynak sularnn k ve doldurma yerleri Belediye snrlar iinde olanlar belediyelerce, bunlardan biri veya her ikisi belediye snrlar dnda olanlar Salk ve Sosyal Yardm Bakanl rgtlerince kontrol edilecek ve en az ayda bir kaynaktan alnacak numuneler analize gnderilecektir. ifadesi kullanlmak suretiyle Salk Bakanlnn sularla ilgili sorumluluklarna atf yaplmaktadr. Bu balamda, hem Umumi Hfzshha Kanununun hem de 13/12/1983 tarih ve 181 Nolu Salk Bakanlnn Tekilat ve Grevleri Hakknda Kanun Hkmnde Kararnamenin hkmleri gereince, Salk Bakanl, belediyelerle ibirlii ierisinde, ebeke sularnn dezenfeksiyon ynnden bakiye klor tespiti almalarn ve u noktalarda sularn kalite kontrollerini Gda Maddelerinin ve Umumi Sal lgilendiren Eya ve Levazmn Hususi Vasflarn Gsteren Tzkte belirtilen kriterlere gre yrtmektedir. Salk Bakanlnn bir dier sorumluluk alann da ambalajl sular oluturmaktadr. lkemiz snrlar dahilinde retimi yaplan iilebilir nitelikteki sulara, 1593 sayl Umumi Hfzshha Kanununun 200-210 uncu ve 235-242 nci, 5179 sayl Gdalarn retimi Tketimi ve Denetlenmesi hakkndaki Kanun Hkmnde Kararnamenin Deitirilerek Kabul Hakknda Kanun un 26 nc maddesinde ve 181 sayl Salk Bakanl Tekilat ve Grevleri Hakknda Kanun Hkmnde Kararnamenin 43 nc Maddeleri dorultusunda Salk Bakanlnca hazrlanan ve 17 ubat 2005 tarih ve 25730 sayl Resm Gazetede yaynlanarak yrrle giren nsani Tketim Amal Sular Hakknda Ynetmelik hkmlerine istinaden doal kaynak, doal maden, ime ad altnda Salik Bakanl Temel Salk Hizmetleri Genel Mdrl tarafndan Tesis ve letme izni verilerek ruhsat dzenlenecei belirtilmitir. Salk Bakanlnn kaplca sular (termal su, termomineralli su, mineralli sular) ile ilgili olarak ise, bu sularn tedavi edici faktr olarak kullanld tesislerin izin ilemlerinin yrtlmesi ve denetlenmesinden sorumludur. Bakanlk, yzme sular konusunda ise, insan saln ve evreyi korumak zere, yzme ve rekreasyon amal kullanlan sularn kalitesini belirlemek ve bu sularn bata mikrobiyolojik olmak zere her trl kirletici ile kirlenmesinin engellenmesini salamak amacyla OB tarafndan karlan 09.01.2006 tarih ve 26048 sayl Resmi Gazete'de yaymlanarak yrrle giren Yzme Suyu Kalitesi Ynetmelii'nin 14. Maddesi gerei 24/4/1930 tarihli ve 1593 sayl Umumi Hfzsshha Kanunu erevesinde yzme ve rekreasyon amal kullanlan sulardaki izleme almalar yapmaktadr. 64 ller Bankas Trkiyede su sektrnde faaliyet gsteren teknik, uygulamac-yatrmc kurululardan birisi olup, 1933 ylnda Belediyeler Bankas ad ile Belediyelere bayndrlk hizmeti vermek ve ihtiya duyduklar finansman salamak amacyla kurulmutur. 1945 ylnda 4785 sayl Yasayla tm mahalli idarelere hizmet sunabilecek ekilde ller Bankas adn almtr. 1968 tarih ve 1053 sayl Yasa ile ller Bankasna nfusu 3000 ile 100000 kii arasndaki Belediyelerin imesuyu temini ve tesislerinin yaplmas grevi verilmitir. Daha sonra 24.05.1983 tarih ve 2824 sayl Yasa ile getirilen dzenlemede, nfusu 3.000 kiinin altndaki Belediyeler ve Belediye Meclisinin yetki vermesi halinde nfusu 100.000 kiiden fazla kentlere de imesuyu salanmasna ynelik almalar ller Bankasnn grev kapsamna alnmtr. ller Bankasnn grevleri; Mahalli darelere kredi salamak, Mahalli darelerin talepleri zerine yatrm programlar dhilinde alt ve st yap yatrmlarn yapmak veya yaptrmak, Mahalli darelere yatrmlar iin gerekli ara, gere ve malzemeyi salamak, Mahalli darelerin tanr ve tanmaz mallarn kontrol ettirmek, Ynetmeliinde izin verilen banka ilerini yapmak olarak zetlenebilir. 65 TODAE (1999), Su Hizmetleri Ynetimi (Genel Yap), Ankara.
151
Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesinin 19.05.1972 tarihinde onaylad 720 sayl Avrupa Toprak Anlamas Giri: Toprak, insanln bekas iin gerekli olan bir doal kaynaktr. O, ok iyi bilinen fizik, kimyasal, biyolojik varlklara sahiptir. Bu varlklar hzla tahrip edilebilir. Snrl olan toprak, insan faaliyetlerine kar dayankszdr ve onlardan kolayca zarar grebilir. Avrupada bile toprak hibir zaman deerini yitirmeye kar gvencede deildir. Byle bir deer yitirme, onarlamaz. lkeler: 1. Toprak insanolunun en deerli varlklarndan biridir. O, bitkilerin, hayvanlarn ve insann dnya zerinde yaamasn salar. 2. Toprak ok kolaylkla tahrip edilebilen snrl bir kaynaktr. 3. Sanayi toplumu, topraklar tarmsal amalarla olduu kadar snai ve dier amalar iin de kullanr. Her trl toprak kullanm politikas, topraklarn zellikleri ile bugnn ve yarnn toplumlarnn ihtiyalarnn bir ilevi olarak ele alnmaldr. Topran tad deerler, gnmzn ve gelecein toplumu bakmndan bir blge plnlamas gerektirmektedir. 4. Tarmclar ve ormanclar topran niteliini koruyucu yntemleri uygulamaldr. 5. Toprak erozyona kar korunmaldr. 6. Toprak kirlenmeye kar korunmaldr. 7. Kentsel gelime, yakn evreye en az zarar verecek biimde plnlanmaldr. 8. Mhendislik projelerinin plnlama ve uygulanmas srasnda, yakn evresinin nasl etkilenecei bilinmeli ve nleyici tedbirlerin alnmas iin gerekli olan masraflar hesaba katlmaldr. 9. Toprak kaynaklarnn envanterinin yaplmas zorunludur. 10. Topraklarn korunmas ve rasyonel kullanlmasn salamak iin daha fazla bir bilimsel aratrma abas ve disiplinler aras bir ibirlii gereklidir. 11. Topran korunmas, her dzeyde retimin ve gittike artan bir kamuoyu aydnlatlmasnn konusu olmaldr. 12. Hkmetler ve idari makamlar toprak kaynaklarn rasyonel bir ekilde plnlamal ve ynetmelidir. 67 AB Toprak Koruma Stratejisi kapsamnda hazrlanan Pln, topra su ve hava ile birlikte edeer nitelikte korunmas gereken evresel bir deer olarak grmekte, topra insan varl ve insan faaliyetleri iin vazgeilmez olarak nitelemekte ve ilevlerinin kirlenme gibi balca ve dier evresel tehdit unsurlarndan zarar grmemesi ve biyoeitlilik, filtrasyon, su kaynaklarnn beslenimi, atk alc ortam, besin dngs, gda retimi ve yap zemini gibi ilevsel eitliliinin srdrlebilir olabilmesi iin, toprak kayplarnn nlenmesi gerektii ifade edilmektedir. AB Toprak Koruma Stratejisi; toprak kaynaklarn tehdit eden nemli unsurlar; erozyon, organik madde azalmas, toprak kirlenmesi ve hidrojeolojik riskler, tuzlulama, biyoeitlilik kayb, arazi kayb (altyap, ehirleme, sanayi vb. faktrler nedeniyle) olarak belirlemektedir. Toprak kaynaklarn bu tehdit unsurlarndan korumaya ynelik olarak oluturulacak toprak koruma politikalarnn, evresel, tarmsal, ulam, altyap ve arazi kullanm ile ilgili dier kamusal politikalarla entegre bir ekilde oluturulmas gerektii vurgulanmaktadr. Tehdit unsurlarnn olduka karmak ve ok ynl olmas nedeniyle, konu pek ok kamu kuruluunu ilgilendirmekte ve bu kurulular iin toprak koruma politikalarnn oluturulmasnda kendi yetki alanlarnda olan ortak konularda birlikte hareket etme zorunluluu ortaya kmaktadr. www.reckenholz.ch/doc/de/publ/literatur/lit04/pu04.html 68 TKB (2003), Avrupa Birliine lerleme Yolunda Trkiye Krsal Kalknma Politikas Raporu, Ankara, www.tarim.gov.tr/arayuz/9/icerik.asp?fl=sanal_kutuphane/sanal_kutuphane.htm; Glubuk, Blent (2005): AB ve Trkiyede Krsal Yap ve Krsal Kalknma, Avrupa Birlii'ne Uyum Srecinde Tarm ve evre Toplants, WWF-Trkiye, 26 Nisan 2005, Ankara, http://www.wwf.org.tr/tr/docs/sunum_bulentgulcubuk.pdf 69 Vizyon 2023: Bilim ve Teknoloji Stratejileri Teknoloji ngr Projesi, evre ve Srdrlebilir Kalknma Paneli, Su Ynetimi ve Srdrlebilir Kalknma n Rapor, 20.12.2002, stanbul, www.tubitak.gov.tr 70 Szkonusu kanun tasars, 18/4/2006 tarihinde, 5488 say ile Tarm Kanunu olarak yasalamtr. 71 Yeni bir ereve su kanununun iermesi gerektii dnlen kavram, yaklam ve uygulamalar konusunda belirtilen taraflarca nerilen ve genel kabul grerek ABGS tarafndan derlenen ortak mutabakat noktalar:
66
152
Trkiyede su ynetimini dzenleyecek olan yeni ereve kanunun iermesi istenilen konu, kavram, yntem, detay Genel lkeler Trkiyede su kaynaklar ynetiminin srdrlebilir kalknmann kilit bileeni olduu ve her yurttan yeterli ve uygun kalitede su arzna ulalmasnn esas kabul edildii ilkesi dikkate alnmaldr Suyun yenilenebilir bir enerji kayna olduunu gz nnde bulundurarak ilgili projeleri tevik etmeli ve bylelikle hidro-enerji potansiyelimizin kullanmnn nn amaldr klim ve corafi koullar nedeni ile oluan sorunlarn giderilmesine ynelik su depolanmas ve dier tedbirlerin ele alnmas ve bu amala hayata geirilecek projeleri zendirmelidir Su ile ilgili yatrmlara ynelik ciddi finansman eksiklikleri vardr ve finansmana ynelik mevzuat boluu dikkate alnmaldr Yasann giri blmnde suya dayal srdrlebilir kalknma perspektifi yer almaldr Yasa, yerel sorumluluun blgesel farkllklar dikkate alarak etkin iletilmesine olanak salayan ve mali ynden merkeze ball azaltan, yerel kaynaklar harekete geiren stratejiler iermelidir Su Havzalar Blgesi Yaklam (dari) Tercihen Babakanla bal bir su ynetimi st kurumunun (Ulusal Su Platformu / Su Ynetimi st Kurulu / Su Mstearl / vb.) yasa ile kurulmas; su havzalarn esas alan blgesel ve yerel dzeydeki rgtlenme yapsnn grev yetki ve sorumluluklar asndan net olarak tanmlanmas Su mevzuatmzda ilgili kurumlarn grev, yetki ve sorumluluklarnda akma ve rtmeler mevcuttur. Grev dalmlar, yeni yasada AB yaplar ve mktesebat gz nnde bulundurularak yeniden ele alnmaldr. (Su hizmeti vermeye yetkili makamlarn tanmlanmas ve hizmet sunan kurulularn grev, yetki ve sorumluluk snrlarnn net olarak belirlenmesi)
Bu kavramn halihazrda yrrlkteki Trk mevzuatnda ele alnp alnmad
Aklama, bilgi
neren Kurum/Kii
Dr. Ayegl Kibarolu
Dileri Bakanl
Dileri Bakanl
OB, DM
GAP BK GAP BK
OB, ASK, ller Bankas, SK, GAP BK, TKB, EE, Prof. Dr. nal orman rnein Su Kirlilii Kontrol Ynetmelii, Su rnleri Ynetmelii, Umumi Hfzshha Kanunu, 6200 sayl Kanun, 167 sayl Kanun, 5197 sayl Kanunun 22. maddesi, 2560 sayl Kanunun 2/c maddesi, 5218 sayl Kanun 7. maddesi 1. fkrasnn (r) bendi, vb Dileri Bakanl, OB, DS, ller Bankas, SK
153
Su ynetiminde denetim esaslarnn belirlenmesi ve ilgili birimlerde kriter birliinin salanmas
Organize sanayi blgelerine salanan istisnalar (atksu bedeli, denetim, vb) gzden geirilmeli ve yeni mevzuatn getirecei sistem iinde yeniden deerlendirilmelidir Organize sanayi blgelerinin kurulmas aamasnda Su ve Kanalizasyon dareleri ile Havza Ynetim biriminden gr alnmasnn hkm altna alnmas
2560 sayl kanun gereince yrtlen SK Dearj Ynetmelii ile me Suyu Havzalarn Koruma Ynetmelii, 2872 sayl evre Kanunu, Su Kirlilii Kontrol Ynetmelii, 1380 sayl Su rnleri Kanunu ve kanun gereince yrtlen Tarmsal Kaynakl Nitrat Kirliliine Kar Sularn Korunmas Ynetmelii, 302 sayl kanunun 31. maddesi. 4562 sayl Organize Sanayi Blgeleri Kanununun 21. maddesi 2560 sayl kanunun 13(a) ve19. maddeleri 4562 sayl Organize Sanayi Blgeleri Kanununun 4. maddesi 2560 sayl kanunun 17, 18 ve 20. maddeleri 2560 sayl kanunun 18. madde, 2. fkras
SK, TKB
SK
SK
mar planlarnn hazrlanmas SK aamasnda Su ve Kanalizasyon dareleri ile Havza Ynetim biriminden gr alnmasnn hkm altna alnmas Serbest blgelerin kurulmas 3218 sayl Serbest SK aamasnda Su ve Kanalizasyon Blgeler Kanununun 2. dareleri ile Havza Ynetim biriminden maddesi; gr alnmasnn hkm altna 2560 sayl kanunun 17, 18 alnmas ve 20. maddeleri Su Havzalarn ve Srdrlebilirlik lkesini Esas Alan Entegre Su Ynetimi (Kalite + Kantite) Su ynetimi, su havzalarn esas alan Su kalite ve kantite DM, Dileri btncl bir yaklam ile oluturulmal ynetimleri ayr ayr ele Bakanl, ve srdrlebilir su kaynaklar ynetimi alnmaktadr. lgili OB, KKB, ile ekosistemlerin btnselliini kurumlar blgesel (su DS, ASK, DE, SK, gvence altna almay hedeflemelidir havzas) dzeyde yeterli GAP BK, TKB yetki ve sorumluluklarla donatlmamlardr. Havza koruma planlar nn hazrlanmas grevi 6200 sayl DS GM Kurulu Kanunu ve Su Kirlilii Kontrol Ynetmelii tarafndan DSye verilmitir Yasa yzeysel sular, yeralt sular, Salk kaynak sularn ve jeotermal kaynaklar Bakanl kapsamaldr
154
Su kaynaklarnn gelitirilmesi ve ynetiminde uygulanacak politikalar ve stratejiler, srdrlebilir kalknmann salanmasna destek olmaldr
Politika ve stratejilerin oluturulmasnda evre Alannda Entegre Uyumlatrma Stratejisi Projesinden de yararlanlmaldr (ASK)
Dileri Bakanl, DM, ASK, DE
TBMMne onaylatlacak bir ulusal hidrolojik plan hazrlanmas Havza planlarnn hazrlanmasnda tm havzalar iin ulusal ihtiyalara gre zel meteorolojik- hidrolojik havza modelleri, topraksuerozyon modelleri, vb. gelitirilmesi Yalarn mevsimsel ve blgesel bazda dzensiz dalmnn, su temini iin havzalar aras su transferini kanlmaz hale getirdii dikkate alnmaldr Su kullanm planlamalarnda sulak alanlarn su ihtiyac da gz nnde bulundurulmal ve bu alanlarn hem su salayan hem de suya ihtiyac olan yerler olduu dikkate alnmaldr Trkiyenin tarma dayal bir toplum olduu gereinden hareket etmelidir Ekolojik Kalite Sularn kalite standartlarnn belirlenmesi lm ve zleme, Veritaban Oluturulmas Su kaynaklar ynetimi planlamasnda, lkemizin su potansiyelinin ve gelecekteki su ihtiyacnn belirlenmesi gerekmektedir. Bu amala, deiik kurum ve kurulularca iletilen gzlem istasyonu verilerinin paylalmas bir hedef seilmelidir. Sularn izlenmesi dzenlenmeli, bir veritaban ve buna ynelik iletmeyi salayacak kurumsal yap oluturulmas Snrl saydaki gzlem ebekesinin zellikle havza baznda ve belli bir ykseltinin zerinde olmak zere artrlmas konusu dikkate alnmaldr Su Tahsisi Yalnzca yzey sularnn deil, yeralt sularnn da srdrlebilir kullanmna ynelik planlama nerileri ve tahsise ynelik hkmler iermelidir 6200 ve 167 sayl yasalar gerei su envanteri karlmaldr
TKB TKB, Prof. Dr. nal orman
DM
Dileri Bakanl
Dileri Bakanl ller Bankas, TKB Farkl kurumlarn rten ve uyumayan yetkileri zellikle izleme konusunda daha ok ortaya kmaktadr. zleme konusunda yetkili birok kurum olmasna ramen ortak bir veritaban oluturulamamtr. Su kaynaklarnn izlenmesini amalayan bir strateji mevcut deil Su kaynaklarnn tahsisinde tek bir otorite yetkili olmaldr DM, OB, DE, ller Bankas, Salk Bakanl, TKB, Prof. Dr. nal orman
DM, DS, DE, TKB
Dileri Bakanl, KKB, DS, ASK, ller Bankas
155
Su hizmetlerinin (ime suyu, kullanma suyu, tarmsal amal sulama, sanayi suyu, jeotermal kaynak suyu, vb) tanmn iermelidir Su kullanm kriterleri konusunun dikkate alnmas Risk Ynetimi Takn, kuraklk, kirlenme ve suyla ilgili zararlara kar bir risk ynetimi ve gvenlik salama amac gz nnde bulundurulmaldr. Kuraklk, doadaki suyun yer ve zamana bal olarak iddetli bir ekilde eksikliinin hissedilmesi olarak tanmlanmaktadr. Yasa, suyun en ok kullanld alan olarak tarm da dikkate alarak; hidrolojik, meteorolojik ve tarmsal olmak zere ayr kuraklk deerlendirmelerini dikkate almaldr Paydalarn Katlm Paydalarn karar mekanizmalarna katlmn da iermelidir Fiyatlandrma, Ekonomik Analiz, Cezalar Suyun ticari bir meta olduunu hkme balamal ve suyun yararlarnn paylalmas ilkesini kapsamaldr Suyun fiyatlandrlmas, maliyetin karlanmas, kullanan der, kirleten der prensiplerini gz nnde bulundurmas
Genel bir tanmlama mevcut deil
SK
TKB, Prof. Dr. nal orman DM
Dileri Bakanl, DM, DS, GAP BK, TKB Dileri Bakanl , KKB Dileri Bakanl, OB, ASK, SK, TKB TKB
Kirleten der prensibi evre Kanununda yer almakta ancak AB Su ereve Direktifinin tanmlad ekilde uygulanmamaktadr.
Yasa, su sicili, su haklar, sular, cezai meyyideler, su ihtisas mahkemeleri ve su polisi ile ilgili dzenlemeleri iermelidir Tehlikeli Maddeler Tehlikeli maddeler konusundaki modern Tehlikeli maddelerle ilgili yaklam ve tanmlar yasada olarak Trk mevzuatnda ierilmelidir baz benzerlikler olmasna ramen, tam uyumamaktadr Snr Aan Sular Toplam su potansiyelimizin %40n oluturan snr aan nehirlerimizden en verimli ekilde yararlanmamz ve bu kapsamda dier kyda lkelerle mevcut baz sorunlarn zmn ve snr tesi ibirliini ngrmelidir. Bu ibirlii snr aan boyutta havza ynetimini de kapsamaldr. Kullanc lkelerden gelen istekler ve zm nerileri de gz nnde bulundurularak, tutarl bir su politikas izlenmelidir
OB
Dileri Bakanl, OB, Salk Bakanl, TKB, Prof. Dr. nal orman
156
ABnin taraf olduu veya olmas beklenen szlemeler (BM Helsinki, Espoo ve BM Aarhus), su kaynaklarnn gelitirilmesine ynelik faaliyetlerde srdrlebilir kalknmay n planda tutmak zorunda olan Trkiyenin nceliklerinden farkldr ve Trkiye bu szlemelere taraf deildir. Yasann hazrlk almasnda bu husus gz nnde bulundurulmaldr AB ve dier uluslararas uyum Yasann yazm aamasnda ulusal mevzuatmz gzden geirilmeli ancak, AB Su ereve Direktifi, dier ilgili direktifler ve AB yesi lkelerin su yasalar dikkate alnmaldr
72
Snr aan sularmz zerindeki egemenlik haklarmzdan vazgeilmemelidir.
Dileri Bakanl, ASK, Salk Bakanl, TKB
Dileri Bakanl, OB, ASK
Avrupa Birlii mevzuatna uyum kapsamnda oluturulmas dnlen yeni ereve su yasasnn ieriine ynelik DS tarafndan ABGSye iletilen kurum gr ve nerileri: Trkiyede su ynetimini dzenleyecek olan yeni ereve kanunun iermesi istenilen konu, kavram, yntem, detaylar Bu kavramn halihazrda yrrlkteki Trk mevzuatnda ele alnp alnmad
Aklama, bilgi
Havza ynetimi
Ksmen 6200 sayl Devlet Su leri Genel Mdrl kurulu kanunu
6200 sayl Kanunun 2(h) maddesi, Su Kirlilii Kontrol Ynetmeliinin 2 /(e) ve 5. maddeleri uyarnca havza koruma planlarn hazrlama grevi DS Genel Mdrl ile ilgili Valiliklere verilmitir. karlacak ereve Su Yasas ile Devlet Su leri Genel Mdrlne verilmi bu grev pekitirilmelidir.
Yetkilerin konuya gre kesin ayrm
r. 6200 sayl Kanun ile 4856 sayl evre ve Orman Bakanl Tekilat ve Grevleri Hakknda Kanunun baz hkmleri akmaktadr. Bu akma su kaynaklarnn Yetkiler kurulu kanunlar ile gelitirilmesine ynelik her trl plan, proje belirlenmi olmakla birlikte vb.nin Devlet Su leri Genel Mdrl bu kanunlardaki baz tarafndan, kirlilik ile ilgili hususlarn ise evre hkmler birbiri ile ve Orman Bakanl tarafndan yrtlmesine akmakta ilikin gerekli dzenlemeler yaplarak giderilebilir. karlacak ereve Su Yasasnda bu akmalar giderecek hkmlere yer verilmelidir.
157
Su Kaynaklar Tahsisinde tek bir otoritenin yetkili olmas
Bu hususun yarg kararlar ile aklanmas yerine yasa ile yoruma ak kalmamak zere 167 sayl Yeraltsular net bir ekilde yetkinin Devlet Su leri Genel Hakknda Kanun ile yeralt Mdrlnde olduu karlacak ereve Su sularna ynelik tahsis yetkisi Yasasnda ifade edilmelidir. 6200 sayl Devlet Su leri Genel Kurulu Kanununda bu ynde gerekli Mdrlne verilmitir. deiiklikler Devlet Su leri Genel Mdrl 6200 sayl yasa ve Dantay tarafndan yaplmaldr. Su tahsisinin Devlet Su kararlar ile yzeysel sularn leri Genel Mdrl tarafndan yaplmas, tahsis yetkisinin de Devlet Su Devlet Su leri Genel Mdrlnde gelitirilmekte olan su envanterinin daha leri Genel Mdrl Genel Mdrlnde salkl tutulmas, mevcut kullanmlara ynelik olduu hkm altna bilgilerin doru tutularak buna bal gelecek kullanmlarn daha iyi planlanmas ve taleplerin alnmtr. daha etkin deerlendirilebilmesi asndan byk nem arz etmektedir. karlacak ereve Su Yasas ile 6200 ve 167 sayl yasalarla verilen bu grevler pekitirilmelidir. Devlet Su leri Genel Mdrlnde gelitirilecek bir Su Veri Taban ile su envanterinin daha salkl tutulmas, mevcut kullanmlara ynelik bilgilerin doru tutularak buna bal gelecek kullanmlarn daha iyi planlanmas ve taleplerin daha etkin deerlendirilebilme-si, dolaysyla su tahsislerinin daha salkl yaplmas salanacaktr. 6200 sayl yasann 2/h maddesi uyarnca Devlet Su leri Genel Mdrl tarafndan su kaynaklarnn izlenmesine ynelik almalar yaplmakta olup bu kapsamda 1 140 akm gzlem, 115 gl seviye gzlem, 112 kar lm, 361 sediment lm, 1 133 kalite gzlem istasyonu Devlet Su leri Genel Mdrlnce iletil-mektedir. Toplanan veriler ise bir veri tabannda derlenmektedir. Tarm ve Kyileri Bakanl tarafndan yrtlmekte olan Su rnleri Ynetmelii (SY) ile ktaii tm yzeysel su kaynaklar su rnleri istihsal sahas saylmakta, SY ve SKKYde yer alan baz kriterler birbiriyle uyumamakta, bu da uygulamalarda sorunlara neden olmaktadr. Bu sorunun giderilmesi, ktaii her yzeysel su kaynan su rnleri istihsal sahas ilan etmek yerine gerekten bu amaca uygun kaynaklarn belirlenerek ilan edilmesi, ve bylece her iki ynetmeliin uygulama alanlarnn ayrlmas uygun olacaktr. karlacak ereve Su Yasasnda bu konuda gerekli dzenlemeler yaplmaldr.
Su envanterinin oluturulmas, veri paylam ve Su Veri Taban oluturulmas
6200 ve 167 sayl yasalar gerei Su Envanteri karlmaktadr.
6200 sayl yasann 2/h maddesi Veri kayt sistemleri Dier kurumlara kurulu kanunlar ile verilmi izleme yetkisi
Su Kirlilii Kontrol Ynetmelii(SKKY) Kirlilik kontrol Su rnleri Ynetmelii (SY) Umumi Hfzshha Kanunu lgili dier mevzuat
158
Kantite ve kalite konularnda izleme, denetim, yaptrm
6200 sayl yasann 2/h maddesi uyarnca Devlet Su leri Genel Mdrl tarafndan su kaynaklarn izlemeye ynelik almalar yrtlmektedir. Benzer ekilde 4856 sayl yasann 2. ve 9. maddeleri uyarnca evre ve Orman Bakanlnca da kalite izleme almalar yrtlmekle birlikte bu gzlem 6200 sayl yasa, madde Devlet Su leri Genel Mdrlnnk kadar 2/h sistematik ve yaygn deildir. 4856 sayl yasa, madde 2 Bununla birlikte Devlet Su leri Genel ve 9 Mdrlnn yzeysel sular asndan kalite 2872 sayl evre Kanunu ve kantite ile ilgili olarak herhangi bir cezai yaptrm yetkisi bulunmamakta olup, evre ve Orman Bakanlnn kirlilik kontrol konusunda byle yetkileri bulunmaktadr. karlacak ereve Su Yasasnda bu konuda gerekli dzenlemeler yaplmaldr. evre Kanunu evre Kanununda yer alan cezalarn daha caydrc olabilecek rakamlara ulatrlmas, ayrca kirliliin nlenmesi ve giderilmesi iin yaplacak faaliyetlerin masraflarnn kirletenlerden tahsiline ynelik gerekli dzenlemelerin de karlacak ereve Su Yasasnda yaplmas uygun olacaktr. 6200 sayl yasa uyarnca, sulama tesislerinin iletilmesinin kullanclara devrine ynelik olarak DS Genel Mdrlnce almalar yrtlmekte olup bylece kullanclarn tesislerin iletme-bakm masraflarna ve ynetimine katlm salanmaktadr. Benzer ekilde dier sektrlerde de alma yaplabilmesini salayacak gerekli yasal dzenlemeler ereve Su Yasas ile yaplabilir.
Kirleten der prensibinin etkinletirilmesi
167 sayl Kanun Su Kirlilii Kontrol Ynetmelii
letmelere katlmcln salanmas
Ksmen 6200 sayl kanun
Btncl su kaynaklar ynetimi ilkesi: Havza snrlar iinde yerst ve yeralt sularn; su ve toprak kaynaklarn bir arada ele alan; havzann aa ve yukars arasndaki ilikileri; suyu farkl yerde farkl amalarla kullananlar ve ynetenlerin arasndaki ilikileri ve suya ihtiya duyan ekosistemlerin suyla olan ilikileri gibi temel ilikilerin belirlenmesini ve bu ilikiler arasnda ibirliini salayacak yasal ve kurumsal mekanizmann oluturulmasn kapsamaktadr. Bu ilke erevesinde, su ynetimi havza baznda plnlanrken, bu plnlamalar yalnzca enerji ve sulama zerinde odaklanmayacak, havza iindeki ve komu havzalardaki evresel ve sosyal etkileimler de gz nne alnacaktr. 74 Yavuz Noyan, Sedef (2004): SD Kursu Raporu, DPT, Ankara. 75 2003: Accession Partnership (Katlm Ortakl Belgesi), Official Journal of the European Union, Turkey (2003/398/EC): Environment bal altnda Pursue the development of transboundary water cooperation, in line with the water framework Directive and international conventions to which the Community is a party ibaresi yer almaktadr. Ayn biimde 9 Kasm 2005 tarihli On the principles, Priorities and Conditions contained in the Accesion Partnership with Turkey, (Katlm Ortakl Belgesi) ayn ibare yer almaktadr, s. 14. te yandan gerek 6 Ekim 2004 tarihli lerleme Raporunun (2004 Regular Report on Turkeys Progress Towards Accesion), sayfa, 134 Environment balkl blmnde: As regards water quality, further efforts are needed to transpose and implement the acquis, including a new framework law on the management of water resources in linewith the water framework Directive. Cross-border cooperation needs to be stepped upwith the neighbouring countries in this regard;gerekse 9 Kasm 2005 tarihli lerleme Raporu (Turkey 2005 Progress Report) 119-120 sayfalarnda yine Environment blmnde snraan su
73
159
ibirlii ile ilgili benzer ifadeler daha kapsaml biimde yer almaktadr: Limited development can be reported concerning water quality. Implementing Regulations concerning water for human consumption was adopted and codes of good agricultural practices. Although some aspects of the water quality acquis are already covered by the Turkish legislation, transposition remains low except for the Nitrates and Drinking Water Directives. No development in transposition of the Water Framework Directive can be reported and significant efforts are required in this regard in order to achieve full compliance by accession. The development of transboundary water cooperation, in line with the Water Framework Directive and international conventions to which the Community is a party is at a very early stage. The institutional framework for water management is complex and weak. It does not provide sufficient guarantees for implementation and enforcement and is not organised yet on a river basin based management. Division of responsibilities for water management among the relevant institutions needs particular attention due to potential overlaps, redundancies and insufficient clarity. Substantial investments are needed in this sector. Overall, transposition and implementation are a matter of concern. Significant efforts are needed in order to achieve full compliance and implementation by accession. 76 Issues Arising From Turkeys Membership Perspective, Commission Staff Working Document {COM (2004) 656 final}, Commission of the European Communities, Brussels, October 2004, ss. 9-10: Water in the Middle East will increasingly become a strategic issue in the years to come, and with Turkeys accession one could expect international management of water resources and infrastructures (dams and irrigation schemes in the Euphrates and Tigris river basins, cross-border water cooperation between Israel and iteneighbouring countries) to become a major issue for the EU. 77 3.12.2004 tarihli Avrupa Parlamentosu Committee on Foreign Affairs Raporunun: Report on the 2004 regular report and the recommendation of the European Commission on Turkey's progress towards accession (COM(2004)0656 - C6-0148/2004 - 2004/2182(INI)), s. 11, 36. paragrafnda: In the context of continuing to improve regional stability and fostering better relations with her neighbours, asks Turkey to be sensitive to the water requirements of these countries, with particular reference to the lower Mesopotamian Marshes in Iraq and Iran, where water flows have been significantly reduced by the construction of the Ataturk Dam; requests that Turkey set up working groups with her neighbours, including Syria, to ensure the fair and equitable distribution of water from rivers with their headwaters rising in Turkey. 78 Toplam su potansiyeli 8 milyar m3/yl olan Meri; Bulgaristan, Yunanistan ve Trkiyeden beslenmektedir. lkemizde bu blgede sulanabilir araziyi sulamaya Meriin lkemizdeki kolu olan Ergene yeterli deildir. Ana kolda ise Bulgaristan ve Yunanistandaki evirmeler nedeniyle yeterli su bulunmamaktadr. Trkiye 1993 ylnn yaz aylarnda 1 903 904 ABD Dolar bedel deyerek 15.866.000 m3 su Bulgaristandan satn almak zorunda kalmtr. 1934 tarihinde Yunanistan ile Meri-Evros Nehrinin Her ki Sahilinde Su Tesisatnn Tanzimine Dair Trk-Erik htilafnamesi imzalanmtr. 1955 ylnda Merite gerekletirilmeye balayan ve 1960 ylnda durdurulan Harza Projesinin gerekletiren ksm (Enez Kanal) lkemiz aleyhine sonular dourmu; nehrin yatann deimesi ile toprak ve su kaybmz olmu, nehirden beslenen Gala Gl ekosistemi bozulmu ve ylan balklar yok denecek kadar azalmtr. Istranca Dalarnn kuzeydou yamalarndan Karadenize akan Rezve/Kocadere Trkiyeden doduktan sonra, Bulgaristan ile snr oluturmakta, daha kuzeybatda ise Trkiyeden doup Bulgaristana geen (Velika) Mutlu Dere yer almaktadr. Trkiyeden kaynaklanan toplam su potansiyeli 0,1 milyar m3/yl olan bu sulardan yresi iin imesuyu temininde yararlanlabileceinden Bulgaristan ile su ilikilerinde gndeme gelebilecektir. 79 http://www.dtm.gov.tr/pazaragiris/ulkeler/pol/pol-yat.htm 80 Grkan, Ulu, Yabanclara Gayrimenkul Sat, 7 Austos 2004 tarihli Star gazetesi; zkaya, Orhan, Yabancya Toprak Sat, Kaynak Yaynevi, 2005, stanbul. 81 TMMOB evre Mhendisleri Odas, 5 Haziran 2005 Dnya evre Gn Deerlendirme Raporu: 2. Binyl 5 gee: Tkenen Dnya ve Trkiye, www.cmo.org.tr 82 DPT (2004), n Ulusal Kalknma Pln (2004-2006), http://ekutup.dpt.gov.tr/plan/o-ukp.pdf
160

Oik 671

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Oik 671

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ISBN 975 19 4065-0 (basl nsha)

Dokuzuncu Kalknma Plan

Toprak ve Su Kaynaklarnn Kullanm ve Ynetimi zel htisas Komisyonu Raporu

TOPRAK VE SU KAYNAKLARININ KULLANIMI VE YNETM ZEL HTSAS KOMSYONU

BAKAN Halil brahim YILMAZ Tarm ve Kyileri Bakanl

MODERATR Ekrem KARADEMR Devlet Plnlama Tekilat Mstearl

Dokuzuncu Kalknma Plan

Toprak ve Su Kaynaklarnn Kullanm ve Ynetimi zel htisas Komisyonu Raporu

TOPRAK VE SU KAYNAKLARININ KULLANIMI VE YNETM ZEL HTSAS KOMSYONU

Dokuzuncu Kalknma Plan

Toprak ve Su Kaynaklarnn Kullanm ve Ynetimi zel htisas Komisyonu Raporu

Dokuzuncu Kalknma Plan

Toprak ve Su Kaynaklarnn Kullanm ve Ynetimi zel htisas Komisyonu Raporu

Tablo 26 : Trkiyede Erozyon Alannn Dalm ..................................................................................... 118

Dokuzuncu Kalknma Plan

Toprak ve Su Kaynaklarnn Kullanm ve Ynetimi zel htisas Komisyonu Raporu

Dokuzuncu Kalknma Plan

Toprak ve Su Kaynaklarnn Kullanm ve Ynetimi zel htisas Komisyonu Raporu

Dokuzuncu Kalknma Plan

Toprak ve Su Kaynaklarnn Kullanm ve Ynetimi zel htisas Komisyonu Raporu

Dokuzuncu Kalknma Plan

Toprak ve Su Kaynaklarnn Kullanm ve Ynetimi zel htisas Komisyonu Raporu

Dokuzuncu Kalknma Plan

Toprak ve Su Kaynaklarnn Kullanm ve Ynetimi zel htisas Komisyonu Raporu

Dokuzuncu Kalknma Plan

Toprak ve Su Kaynaklarnn Kullanm ve Ynetimi zel htisas Komisyonu Raporu

Dokuzuncu Kalknma Plan

Toprak ve Su Kaynaklarnn Kullanm ve Ynetimi zel htisas Komisyonu Raporu

Dokuzuncu Kalknma Plan

Toprak ve Su Kaynaklarnn Kullanm ve Ynetimi zel htisas Komisyonu Raporu

Dokuzuncu Kalknma Plan

Toprak ve Su Kaynaklarnn Kullanm ve Ynetimi zel htisas Komisyonu Raporu

Dokuzuncu Kalknma Plan

Toprak ve Su Kaynaklarnn Kullanm ve Ynetimi zel htisas Komisyonu Raporu

Dokuzuncu Kalknma Plan

Toprak ve Su Kaynaklarnn Kullanm ve Ynetimi zel htisas Komisyonu Raporu

Dokuzuncu Kalknma Plan

Toprak ve Su Kaynaklarnn Kullanm ve Ynetimi zel htisas Komisyonu Raporu

Dokuzuncu Kalknma Plan

Toprak ve Su Kaynaklarnn Kullanm ve Ynetimi zel htisas Komisyonu Raporu

Dokuzuncu Kalknma Plan

Toprak ve Su Kaynaklarnn Kullanm ve Ynetimi zel htisas Komisyonu Raporu

Dokuzuncu Kalknma Plan

Toprak ve Su Kaynaklarnn Kullanm ve Ynetimi zel htisas Komisyonu Raporu

Dokuzuncu Kalknma Plan

Toprak ve Su Kaynaklarnn Kullanm ve Ynetimi zel htisas Komisyonu Raporu

Dokuzuncu Kalknma Plan

Toprak ve Su Kaynaklarnn Kullanm ve Ynetimi zel htisas Komisyonu Raporu

Dokuzuncu Kalknma Plan

Toprak ve Su Kaynaklarnn Kullanm ve Ynetimi zel htisas Komisyonu Raporu

Dokuzuncu Kalknma Plan

Toprak ve Su Kaynaklarnn Kullanm ve Ynetimi zel htisas Komisyonu Raporu

Dokuzuncu Kalknma Plan

Toprak ve Su Kaynaklarnn Kullanm ve Ynetimi zel htisas Komisyonu Raporu

Dokuzuncu Kalknma Plan

Toprak ve Su Kaynaklarnn Kullanm ve Ynetimi zel htisas Komisyonu Raporu

Dokuzuncu Kalknma Plan

Toprak ve Su Kaynaklarnn Kullanm ve Ynetimi zel htisas Komisyonu Raporu

Dokuzuncu Kalknma Plan

Toprak ve Su Kaynaklarnn Kullanm ve Ynetimi zel htisas Komisyonu Raporu

Dokuzuncu Kalknma Plan

Toprak ve Su Kaynaklarnn Kullanm ve Ynetimi zel htisas Komisyonu Raporu

Dokuzuncu Kalknma Plan