M..

lhiyat Fakltesi Dergisi 21 (2001/2), 55-79

Ryetullah ile likilendirilen yetlerin Mutezil Okuma Biimi (Kd Abdlcebbr ve Zemaher rnei)
Dr. mer PAK*
Abstract The possibility of seeing God in the world to come has always been a controversial issue for different Islamic Sects, particularly for Mutezile and Ehl-i Sunnah. Mutezile claims that it is impossible to see God simply for the reason that such a view requires attributing a material quality to Him. Mutezile scholars suggest that attributing Him such a material quality will necessarily lead us to thinking Him in a particular place and direction. On the other hand Ehl-i Sunnah claims that God will make it possible for the humans to see Him. Mutezile brings evidences from verses to support its claims while Ehl-i Sunnah considers these verses to be metaphoric and hence misparaphrased.

1. Giri Bu makalenin amac, Allahn grlemeyecei dncesini savunan Mutezilenin en iyi temsilcisi kabul edilen Kad Abdlcebbar ve Zemahernin ryetullah ile ilgili yetleri yorumlama biimlerini yeni bir deerlendirmeyle okuyucuya sunmaktr. Asl ama bu olmakla beraber, gerektii yerlerde Ehl-i Snnetin de grlerine yer verilmi ve karlkl itirazlar birlikte deerlendirilmitir. Bavuru kaynaklarmz; Kad Abdlcebbar (415/1024)n erhul-Uslilhamsesi, Zemaher (538/1144)nin Kef ve Nasr Hamid Eb Zeydin elttichl-akl fit-tefsri olmakla birlikte, Mutezilenin ve Ehl-i Snnetin mrcaat edilmesi gereken dier kaynaklarna da bavurulmutur. Ryetullah ile ilgili yetlerin deerlendirilmesinden nce, Mutezilenin genel anlamda ryetullah hakkndaki tasavvuru izah edilmitir. 2. Mu'tezilede Ryetullah Dncesi Allahn grlmesinin mmkn ve ciz olmas veya olmamas, Mutezile ve Ehl-i Snnet arasnda tartlan en nemli konulardandr. Mutezilenin, Allahn hem dnyada hem de hirette grlebileceini eit derecede kabullenmemesi, onlarn Allah hakkndaki tevhid ve cisim olma vasfn, Ondan nefyetme dnceleriyle dorudan alkaldr. nk Mutezileye gre Allahn grlebileceini varsaymak, Onun bir mekn ve cihette yer ald sonucunu da beraberinde
*

Yznc Yl niversitesi lhiyat Fakltesi Tefsir Anabilim Dal Aratrma Grevlisi.

56

mer Paki

getirir. Bundan dolay Mutezile, ne ekilde olursa olsun Allahn ne dnyada ne de hirette grlebilecei dncesine olumlu yaklamamaktadr. Ancak Mutezilenin Allahn grlmesinin mmkn olmad ynndeki grn destekleyen naslar yannda, Onun grlebileceine destek veren yet metinlerinin de bulunduu, belki de ounlukta olduu bilinmektedir. Bu durumda Mutezilenin yapabilecei geriye tek seenek kalmaktadr. O da, Allahn grlebileceini belirten metinleri mecz kabul ederek,1 mezheplerinin dnce sistemi ierisinde onlar tevil etmek ve yorumlamaktr. Mutezile, sz konusu naslar tevile ynelirken de kendi grlerini destekleyenleri muhkem, bunun tersi olanlar veya muhliflerinin dncesine kaynaklk edebilecek metinleri ise, (adna muhkem dedikleri yetler erevesinde anlamlandrlmas gereken ) mtebih yetler trnden kabul etmitir.2 Mutezile, Allahn duyu organ gz ile grlemeyeceinde fikir birlii salamken, kalben grlmesinde ise ihtilfa dmtr. Mutezilenin ounluu, Allahn bilinmesi anlamnda kalplerle grlebileceini savunurken, dier bir ksm ise bunu mmkn grmemektedir.3 Yine ounluk, Allahn kendi zatn grebileceini belirtirken, bir grup da Allah hakknda hem grmeyi, hem de grlmeyi reddetmitir.4 Ehl-i Snnet ise idrk ve tefsir olmakszn5 Allah duyu organ gzle grmenin dnyada aklen mmkn, hirette ise bunun tebih, keyfiyet, kemiyet ve mesafe olmakszn naklen vcip olduunu belirtmitir.6 Mutezile, keyfiyetsiz ve cisimlere benzeme olmakszn Allahn grlmesinin mmkn olduunu ifade etmelerinden tr, Ehl-i Snnete br meselelerde olduu kadar ar tepki gstermemekte, bu dncelerinden dolay onlar hakknda esnek davranabilmekte ve onlar kfrle itham etmemektedir.7 nk Mutezile; idrk edilenlerin eitleri, aklk oranlar ve onlarn bilgisine vkf olmann dereceleri arasnda bir farkn olduuna inanmaktadr. Buna gre duyulanlarn, kokusu alnanlarn ve tadna baklanlarn ak olmalarnda ve onlar
1

5 6

bk. Bedreddin Muhammed b. Abdillah ez-Zerke, el-Burhn f ulmil-Kurn (tahkik Mustafa Abdulkadir Ata), Beyrut, 1408/1988, II, 272 vd. Nasr Hamid Eb Zeyd, el-ttichl-akl fit-tefsr, Beyrut 1996, s. 190-191; Zlfikar Durmu, Zemahernin Muhkem ve Mtebihe likin Grleri, Marife, 3/3, 2003, s. 267-269. Ebl-Hasan Ali b. smil el-Ear, Makaltl-slmiyyn ve ihtilfl-musalln (tahkik Muhammed Muhyiddin Abdulhamid), Beyrut 1411/1990, I, 235; Kad Abdrrahman b. Ahmed el-c, el-Mevkf f ilmil-kelm, Beyrut, s. 415. Nureddin Ahmed b. Mahmud b. Ebibekir es-Sbn, el-Bidye fi usliddn (tahkik Bekir Topalolu), Ankara, s. 38. Eb Mansur el-Mtrd, Kitbt-tevhd (tahkik Fethullah Half), s. 77. Sbn, el-Bidye, s. 38; Sdeddin Mesud b. mer et-Teftezn, erhul-akaid, 1973, s. 103-107; Muhammed el-Kari, erh alel-Fkhil-ekber, s. 83-84. Kad Abdlcebbar b. Ahmed, erhul-uslil-hamse (tlk. Ahmed b. Hseyin b. Ebi Haim; tahkik Abdlkerim Osman), 1996, s. 276.

Ryetullah ile likilendirilen yetlerin Mutezil Okuma Biimi

57

hakknda bilgi sahibi olunabileceinde tartma yoktur. Ancak cevher ve raz olup da grlen cinsler, byle deildir. Bunlar, brleri kadar ne aktr, ne de brlerinde olduu gibi bunlar hakknda kolay bilgi sahibi olunabilir. Dolaysyla cisimlere benzetilmeksizin Allahn grlebileceini savunmak, tevhid ve tenzih gibi Mutezilenin temel inan esaslarna zarar vermemesinden tr, kabullenmek anlamna gelmeyecek bir ekilde mzur grlebilir.8 Mutezile detleri olmad halde, grlenler arasnda ayrm yapmann zor olduu esasna dayanarak, keyfiyetsiz bir ekilde ryetullah ciz grenleri kfrle itham etmedikleri gibi, yine detleri hilfna ryetin nefyi meselesinde, hem akldan hem de nakilden istidllde bulunmay mmkn grmektedirler.9 Aslnda problem nih anlamda, Mutezilenin savunuculuuna soyunduu tevhid esasna dokunmama ile ilintilidir. Bundan dolay Mutezileye gre Allahn grlemezliiyle ilgili bilgisizlik, Onun zat veya sfatlar hakknda bilgi eksiklii dourmadndan, bu konuda kendileri gibi dnmeyenlerin dinden km saylmalar gerekmemektedir.10 Fakat Mutezile, tevhid ve adletin ncelikle akl ilkeler olduu, nakln ise bunlar sadece teyid etmek zere geldii dncesinde olmakla birlikte,11 srf muhliflerinin meseleyi nakil zeminine ekmeleri yznden Kuran ve Snnetten delil getirme yntemine ba vurmutur.12 Demek ki Mutezile, tevhid ve adlet prensiplerinin temelde akl olduunu, nakln ise bunu teyid etmek zere geldiini, dolaysyla nakln shhatinin akl deliline gre belirlenmesi ve nakilde bulunan ama akl deliliyle elien unsurlarn tevil edilmesi gerektiini savunmaktadr. Nitekim Eb Ali el-Cbb (v. 303/915) konuyla ilgili tevhid ve adlet hakknda Kuranda vrit olan sir bilgiler, akllardakini tekit etmek zere gelmitir. Bundan dolay ilk bata bunlar delil kabul ederek, bunlarla istidllde bulunmak mmkn deildir demektedir.13 Buna gre Mutezilenin tevhid esasna halel getirmedii mddete ryetullah meselesinde, akl ve nakilden birlikte delil getirilebilir syleminde bir eliki grlmemektedir. nk Mutezile bunu sylerken, akla nisbetle nakle bir ncelik tanmamakta, bilakis Allahn grlmemesi meselesinde, akl ve nakl eit delil olarak grmektedir.14 Ancak ryetullah kabul etmeme meselesi, bir tarafta Mutezile dncesinin birinci esas olan tevhid prensibiyle ilintiliyken, dier tarafta Allahtan
8 9 10

11 12 13 14

Eb Zeyd, ttich, s. 191 vd. bk. Kad Abdlcebbar, erhul-usl, s. 233. Kad Abdlcebbar, el-Mun f ebvabit-tevhid vel-adl, (Ryetul-Bari) tahkik Muhammed Mustafa Hilmi-Ebl-Vefa Ganimi, IV, 174-175; Eb Zeyd, ttich, s. 193. bk. Kad Abdlcebbar, Mun, IV, 174-175; Eb Zeyd, ttich, s. 193. Eb Zeyd, ttich, ayn yer. bk. Kad Abdlcebbar, Mun, IV, 174-175; Eb Zeyd, ttich, s. 193. Eb Zeyd, ttich, s. 194.

58

mer Paki

nefyedilmesi gerekli olmayan medih ve vg sfatlaryla ilikilidir. Yani eer Allah, kendisini grlemez eklinde nitelendirip vdyse, Onun grleceini iddi etmek, Allahn kendisini nitelendirdii ve vd eyi kendisinden nefyetmektir. Bylece Mutezile, Allahn kendi zatn vmesini, fiil ve zt sfatlarla ilikili olanlar olmak zere iki grupta toplamaktadr.15 Medih sfatlarndan bir ksmnn isbat, bir ksmnn ise nefyiyle Allaha vg gereklemektedir. Allahn, varl ve isbatyla vlp fiile dnk olan sfatlar da kendi ierisinde iki gruba ayrlmaktadr. Birinci gruptakilerin nefyi Allah hakknda noksanlk gerektirirken, ikinci gruptakilerin nefyi Allah iin eksiklik saylmamaktadr. Yine Allahn, nefyi ile vld fiil sfatlar da iki ksma ayrlmaktadr. Birincinin isbat, Allah hakknda eksiklik addedilirken -Mutezileye gre zulmn Allahtan nefyi bu ksma dahildir- ikinci grubun isbat ise noksanlk saylmamaktadr. Allahn inanmayan cezalandrmamakla vlmesi gibi. Fakat eer Allah, bu kimseyi cezalandrrsa bu da, O'nun iin noksanlk gerektirmemektedir.16 Zt sfatlarla ilikili olan eylerle Allah vmek ise eittir. Birincisi Allah kadm olmakla medhetmek gibi gerekte isbat, Onun iin bir vgdr. Bunun nefyi ise Allah iin noksanlk gerektirir. kincisi Allah alim, kadir ve hayy olarak nitelendirmemiz gibi bunlarla vlmesi, isbat yerine gemektedir. Bunun da yokluu, Allah hakknda eksiklik gerektirmektedir. ncs ise Allahtan unutkanl ve grlmeyi nefyetmek gibi bunlarla vlmesi, isbatn zdd ile olmaktadr. lk iki ksmn tersine bunlarn isbat, Allah iin noksanl gerektirmektedir.17 Grld gibi Mutezile, Allahn unutmamas ve uyuklamamas gibi grlmemesi gerektiini savunurken de, Onun, Kuranda kendi zatn grlmemekle vme gereine dayanmaktadr. Bundan dolay Mutezile tasavvurunda ryetullahn isbat, Allah iin eksiklik gerektirdii iin nefyedilmelidir. Bu konuda Mutezilenin Kurandan getirdii en gl kant, Onu gzler idrk etmez, gzleri O idrk eder, O latftir, habrdir18 yetidir. Mutezile, bu yeti Allahn zt sfatlaryla ilikilendirmede srarldr. nk onlara gre Allah, bir fiil ilediinden dolay grlemez deildir. Bilakis O, zat gerei grlemezdir. Dolaysyla Onun grlememezlikle nitelendirilmesi ve bununla vlmesi, Onun zt sfatlaryla alakaldr.19 Buna gre Mutezile tasavvurunda Allahn zatna ynelik olmak zere grlmesinin nefyi, kendisi iin medih olunca, bunun isbat ise Onun hakknda eksiklik olarak deerlendirilmektedir. nk eer Allahn grlmesinin isbat, Onun iin noksanlk olmasayd,
15 16 17 18 19

Kad Abdlcebbar, erhul-usl, s. 238; Eb Zeyd, ttich, s. 191. Kad Abdlcebbar, erhul-usl, s. 238; Eb Zeyd, ttich, s. 192. Kad Abdlcebbar, erhul-usl, s. 238; Eb Zeyd, ttich, s. 192 vd. el-Enm 6/103. Kad Abdlcebbar, erhul-usl, s. 239 vd.

Ryetullah ile likilendirilen yetlerin Mutezil Okuma Biimi

59

grlmesinin nefyi de medih ve vg olmazd.20 Grld zere Mutezilenin vg dncesi, onlarn tevhid, tenzih ve Allahn cisimlere benzerliini nefyetme fikriyle dorudan balantldr.21 Yine Mutezileye gre Allah vme, Onu sadece grlmemek eklinde nitelendirmekle gereklemez, belki yette vurguland gibi gren, fakat grlmeyen olarak vasflandrmakla ancak gerekleir. nk ancak bu ekilde, kendisiyle dier yaratklar arasndaki fark da belirgin hale gelmi olur.22 Demek ki ryetullah meselesinde Allaha nisbetle vgnn gereklemesi, Onun dier yaratklardan ayr olarak deerlendirilmesine ve nitelendirilmesine baldr. nk bizler gibi, zat ve eya dediklerimizin bir ksm, hem grr hem de grlr. Mdum, yani yok olarak dndklerimiz ise ne grr ne de grlr. Cemdta gelince; grlr, fakat grmez. Allah ise grlemez, yalnz O, her eyi grr. Bu nedenle Mutezile dnce sisteminde ... O, yedirir fakat yedirilmez... 23 yetinde de vurguland gibi Allah ancak bu ekilde nitelendirildiinde, vg gereklemi olur.24 Sonu olarak, slm dnrleri arasnda ok tartmal problemlerden biri olan ryetullah konusunun ayrca Allahn cisimletirilmesi meselesiyle de yakndan ilgili olduu sylenebilir. Bu durumda, Allaha zhiren cihet, mekn, el ve yz isnat eden yet metinlerinin, Kuranda mecz olmad yaklamna binaen olduklar ekliyle anlalmas m,25 yoksa Allahn cisim veya cisimlere ait vasflarla nitelendirildii varsaymyla bu tr metinlerin tevil edilmesi gerektiini mi savunacaz?26 Bu ok genel iki yaklam arasnda daha pek ok farkl anlayn da olduu bilinmektedir. Mcessime, Allah hdis olmayan bir cisim eklinde grerek cihet, el ve yz lafzlarn hakiki bir nisbetle Ona nisbet ederken, Rafizler diye isimlendirilen ar gruplar ise tanry, heyet ve sret sahibi, hareket eden ve duran cisim olarak nitelendirmektedir. Kad Abdlcebbar, Allah cisim olarak nitelendirmesinden tr bu bak asna gre ryetullahn ciz olduunu kabul ederken, bunu tartmaya deer bile grmemektedir.27 Eari ise ryetullah mmkn grmekte, keyfiyetsiz bir ekilde Allah iin vecih, el ve yz isbat etmekte ve bu anlamda Kuranda vrit olan yet metinlerinin tevilini

20 21 22 23 24 25 26

27

a.g.e., ayn yer. bk. Eb Zeyd, ttich, s. 192. Kad Abdlcebbar, erhul-usl, s. 238. el-Enm 6/14. Kad Abdlcebbar, erhul-usl, s. 236-237; Eb Zeyd, ttich, s. 192-193. bk. Zerke, Burhn, II, 272. bk. Fahrddin Rz, et-Tefsrl-kebr, XXXI, 174-175; Halid b. Osman es-Sebt, Kavidt-tefsir rivyeten ve dirseten, 1415/1997, II, 673-675. Kad Abdlcebbar, erhul-usl, s. 232-233.

60

mer Paki

kabul etmemektedir.28 Buna ramen Rz (v. 606/1210)nin bu tr yetlerin tevilini gerekli grd (ve yerine gre akl, nakle takdim ettii) bilinmektedir.29 Mutezile ise vecih, yed, istiv, cihet ve cenb gibi zhiren Allah cisim olarak niteleyen vasflarla vrit olan metinlerin mecz olduunu dnerek tevil edilmesi gerektiini belirtmekte, dolaysyla ryetullah hem dnyada hem de hirette nefyetmektedir.30 Bu yorumlama ekli de, btn anlamlaryla Allah tebih ve tecsimden tenzih etmeye byk nem atfeden Mutezile dncesiyle uyum gstermektedir. Buna gre Mutezile, Kuran metnini kendi retileri dorultusunda yorumlamaya giderken temel esasa dayanmaktadr. Her eyden nce Mutezile, kendi dncelerini ve grlerini destekleyen naslar, mnya delleti ak olan muhkem yetler olarak kabul ederken, muhliflerinin grlerini kuvvetlendiren naslar ise, tevil edilmesi gerekli olan mtebih yetler olarak deerlendirmektedir. Mutezile, bu tevil metoduyla aklen inandklarna tezat tekil eden metinleri, mtebih trnden kabul etmek sretiyle onlar kendi dnce sistemi erevesinde yorumlama olanan yakalamaktadr. Bu ekilde hareket eden Mutezile muhliflerinin delil getirdikleri naslar, kendi anlaylarn destekleyecek biimde yorumlamaya da muvaffak olmaktadr. Ayrca Mutezile, akl esas alan yaklamlar sayesinde, muhliflerinin grlerine zhiren destek veren naslarla kendi grleri arasnda oluan atmalar da tevil yntemiyle amay baarmtr. Aslnda Mutezile, nas doru anlamay kendi tekelinde grr ve dndakilerinin buna ehil olmadn dnr. nk Mutezileye gre nas anlayabilmenin ncelikli art, Allahn adlet ve tevhidi akl ilkesini peinen kabullenmekten geer. Halbuki muhlifleri, btn ktlkleri Allaha isnat etmekle bu ilkeyi ihll etmi, dolaysyla doru bilgiye giden yolu kendilerine ebediyen kapatm oluyorlar. Son tahlilde Mutezile, tevil ve mecz silahn kuanarak muhliflerinin naslar anlayabilecek donanmdan mahrum olduunu ve metinleri doru anlamann da ancak kendi yntemleriyle mmkn olabileceini iddi etmitir.31 3. Kad Abdlcebbar ve Zemahernin Ryetullah ile lgili yetleri Yorumlama Yntemi Kad Abdlcebbar, usl-i hamse diye isimlendirilen Mutezile dncesinin be esas prensibi hakkndaki deerlendirme ve yorumlamalarnda birinci derecede kelm limi olmasnn bir sonucu olarak, geni bir ekilde soyut felsefi izahlara
28 29

30 31

Kad Abdlcebbar, Fazlul-itizl ve tabaktl-Mutezile (tahkik Fuad Seyyid), s. 149. bk. Rz, Tefsir, XXXI, 174-175; Sleyman b. Salih b. Abdilaziz, Mevkfl-mtekillimn minelistidll bi nassil-Kitb ves-Snne, 1416/1996, I, 30-31. Kad Abdlcebbar, Fazlul-itizl, s. 149. bk. Eb Zeyd, ttich, s. 194.

Ryetullah ile likilendirilen yetlerin Mutezil Okuma Biimi

61

girimekte ve tevillerinde kendileri gibi dnmeyenlere kar Zemaherye nisbetle daha sert bir tavr sergiledii izlenimini verebilmektedir. Aslnda nceki Mutezile kelmclarna gre Kad Abdlcebbar iin de, kalemini yumuatt dncesini belirten aratrmaclar yok deildir.32 Ancak buna ramen kendi gzlemlerimize gre onun, Ehl-i Snnet mevzubahis olduunda, Zemaherye nisbetle daha sivri olduu sylenebilir. Kelm bilgini olmaktan ziyde bir mfessir olarak ne kan Zemaher ise Mutezile tarihinde bir dnm noktasdr. Kendi dnemine kadar gelien Mutezile ve Ehl-i Snnet arasndaki tartmalar usta bir kalemle birletiren Zemaher, geni kelm ve felsef izahlara girmeden yetleri usl-i hamseye uygun bir ekilde yorumlamaktadr. Neticede Zemaher bir mfessir olarak yetleri tefsir ederken, ncelikle kelmc olarak ne kan Kad Abdlcebbar kadar konumu gerei muhlifleri ile sert tartmalara girme durumunda kalmamaktadr. nk o, Kad Abdlcebbar gibi yetleri sadece kelm ynleriyle ele almam, kraatlar ve nzul sebepleri bata olmak zere bir mfessirin aktarmas gereken btn konular tartmtr.33 Zerkannin; Kad Abdlcebbar grlerinde ar ve Mutezilenin btn dncelerini ak seik seslendiren, Zemaheryi ise fikirlerinde ll ve dncelerini gizleyen eklindeki nitelendirmesini34 anlamlandrmak, kanaatimizce, birincisinin kelm, ikincisinin tefsir bilgini olduu gz nnde bulundurulmadan mmkn gzkmemektedir. Bizim kendi dncemize gre bu birbirinden farkl iki yaklam tarz, btnyle metodolojiden kaynaklanmaktadr. Zira Kad Abdlcebbar kelm, Zemaher ise tefsir erevesinde meseleyi ele almtr. Bununla beraber, Zemahernin de Ehl-i Snnet iin zaman zaman bir topluluk ki kendi hevsn snnet diye isimlendirdi, mrme yemin olsun ki (bunlar), hayvan ile edeer bir topluluktur... 35 gibi ok ar ithamlarda bulunduunu grmek mmkndr. Demek ki Kad Abdlcebbar ve Zemaher arasnda var olduu zannedilen bu farkl yaklam, dncemize gre byk oranda metodoloji endekslidir. Muhtemelen Zemahernin tefsiri Kefn, Ehl-i Snnet bilginleri arasnda bu denli kabul grmesinin bir sebebi de, onun ne kan bu tefsir metodolojisidir.

32 33 34

35

Abdlkerim Osman, erhul-Uslil-Hamsenin mukaddimesi, Kahire, 1416/1996, s. 30-36. bk. Eb Zeyd, ttich, s. 201. Muhammed Abdlazim ez-Zerkan, Menhill-irfn f ulmil-Kuran, II, 96; ayrca bk. Muhammed Hseyin ez-Zeheb, et-Tefsr vel-mfessirn, Kahire, 1409/1989, I, 348 vd. bk. Mahmud b. mer ez-Zemaher, el-Kef an hakiki gavmidit-tenzl ve uynil-ekvil f vchit-tevl, II, 156.

62

mer Paki

4. Ryetullah Kabul Etmeyen Mutezilenin Dayand yetler Mutezile, Allahn aklen grlmesinin mmkn olmadna hkmederken nakil olarak da gzler Onu idrk etmez, O, gzleri idrk eder, O, latftirhabrdir36 yetini, bu dncesine delil olarak getirmektedir. Ancak Ehl-i Snnet bilginleri idrk ve ryet szcklerinin ayn anlama gelmediini savunarak, ihta anlamnda Allahn gzlerle idrk edilmesi mmkn gzkmese de, ryeti yani grlmesi iin herhangi bir engelin olmad kanaatini tamaktadrlar. nk onlara gre yette geen idrk, bir eyi her ynyle kuatma mnsna gelen ihta olup37 ki topluluk karlanca Msnn adamlar biz kuatldk dediler38 ve ... nihyet boulma onu kuatnca... 39 yetleri de buna iaret etmektedir. 40 Buna gre yette gzlerden nefyedilen, Allah ihta etmek olup, grmek deildir. Nitekim yette ihta anlamndaki idrk szcnn kullanlm olmas da, mefhum olarak bundan daha aa derecede olan grmenin mmkn olduuna dellet etmektedir. Bunun gibi nasl ki zihinler Allah ihta edemez derken, Allah hakkndaki mcerret bilgiyi nefyetmeyerek mmkn gryorsak; duyu organ ve akl ile Allah ihta etmeyi nefyederken de, bunun daha aasndaki bilgiyle Allah bilmeyi ve duyu organ ile Onu grmeyi olanaksz grmyoruz.41 Buna karn Mutezile, idrk ve ihta szcklerinin farkl anlam alanlarna sahip olduklarn belirlemek zere dil eksenli ve hermentik merkezli tartmalara girimektedir. Mutezile, idrkin ihta olmad gibi ihtann da ne hakiki ne de mecz anlamda idrk olmad kansndadr. nk sur, ehri ihta etti yani evirdi denebilirken, idrk etti denemez. 42 Halbuki iki kelime ayn anlam alanna sahip olsalard, iki cmlenin de doru olmas gerekirdi. Yine Mutezileye gre eer yette geen idrkin ihta anlamnda olduu iddi edilirse, bu takdirde gzler, Onu ihta etmedii gibi, O da gzleri ihta edemeyecektir. nk yetin iki cmleciinde de idrkin, ihta anlamnda olmasn engelleyen sebep ayndr. Dolaysyla yette geen idrk szcnn, Ehl-i Snnetin iddi ettii gibi ihta anlamnda olmas mmkn deildir. 43 Mutezile daha sonra yetin mantk ve lafznn da iaret ettii zere mutlak idrk ile grmekle, kaytl idrk arasnda anlam ayrmna gitmektedir. drk szc, gzle birlikte kullanldnda gzn grmesi anlamn ifade ederken,
36 37 38 39 40 41 42 43

el-Enm 6/103. bk. Muhammed b. Yakup el-Frzbd, el-Kmsl-muht, 1413/1993, s. 1211-1212. e-uar 26/61. Ynus 10/90. smil b. Kesir, Tefsirl-Kurnil-Azm, stanbul 1986, II, 429-430. Ahmed b. el-Mneyyir el-skender, el-ntisf (Kef ile beraber), II, 54. Kad Abdlcebbar, erhul-usl, s. 239. Kad Abdlcebbar, erhul-usl, s. 240; Eb Zeyd, ttich, s. 195.

Ryetullah ile likilendirilen yetlerin Mutezil Okuma Biimi

63

mutlak olarak kullanldnda ... nihyet boulma onu idrk edince... 44 yani ona yetiince ve ... biz idrk edildik45 yani ulaldk yetlerinde de olduu gibi, yetimek anlamn ifade etmektedir. Buna gre Mutezile dncesinde gzler, Onu idrk etmez... cmleciinin, dellet yolu ile Allahn grlemeyeceini ifade etmesi nedeniyle gzler Onu grmez... eklinde anlalmasnda herhangi bir problem yoktur.46 drak szcnn, ihta etmek veya ulamak ya da yetimek anlamlarndan hangisini ifade ettii bir yana Kad Abdlcebbarn, kelime ve szcklerin siyk ve sibka gre farkl anlam kazanabilmelerine olanak salayan bu yaklam nemli olmakla beraber bu durumda, yette geen gzler kelimesi, baka bir problem oluturmaktadr. nk hem mantk hem de mefhum asndan gzlerin btn anlamlaryla Allah grmesi nefyedilmektedir. Fakat O, gzleri nasl idrk edecektir?47 te bu noktada Mutezile, yine dil mantna snmakta ve ama, grenler olduu halde ayaklarm yrd, ellerim yazd ve kulaklarm duydu cmlelerinde olduu gibi; burada da drak kknn, grmenin leti olan gzler kelimesine isnat edildiini iddi etmektedir.48 Buna gre yetin anlam, grenler Onu idrk etmez fakat O, grenleri idrk eder demektir.49 Ancak gzlerin, grenlerle tevil edilmesi Allah da grenlerden olduu iin- Onun da nefsini grmesini gerektireceinden Mutezile, baka yeni bir problemle kar karya gelmektedir.50 Fakat Mutezile, Allah her ne kadar gren olsa da grlmesi mmkn olan grr, halbuki kendi zatnn grlmesi olanakszdr demek sretiyle, akl bir mantk yrterek problemi zmede zorlanmamaktadr.51 nk daha nce de belirtildii zere Allah, zatna ynelik olmak zere adem-i ryetle medhedilmektedir. Demek ki yokluu, Allahn zatna dnk olan eyin isbat, Onun iin noksanlk olur. Halbuki Allah, eksiklikten mnezzehtir.52 Sz konusu yette geen gzler szcn, grenlerle tevil etmemesi nedeniyle Zemaher, Kad Abdlcebbarn dt mkl durumlara dmemektedir.53 Gerekten Zemaherye gre yette geen gzler kelimesinin Arapa kk olan basar szc, Allahn grme duyusuna yerletirdii ve
44 45 46 47 48 49 50 51 52 53

Ynus 10/90. e-uar 26/61. Kad Abdlcebbar, Mun, IV, 144-145; Eb Zeyd, ttich, s. 195. Eb Zeyd, ttich, s. 195. Kad Abdlcebbar, erhul-usl, s. 240. Eb Zeyd, ttich, s. 195. Kad Abdlcebbar, erhul-usl, s. 241; Eb Zeyd, ttich, s. 195-196. Kad Abdlcebbar, erhul-usl, s. 241. a.g.e., s. 241; Rz, Tefsr, XIII, 129. Eb Zeyd, ttich, s. 196.

64

mer Paki

idrk edilenlerin kendisiyle grld latf bir cevherdir. Buna gre gzler, Ona taalluk etmez ve Onu grmez, nk O, grlebilir olmaktan zat gerei mnezzehtir. Zira gzler, cisimler ve heyetler gibi dolayl veya dolaysz olarak bir cihette yer igal edene taalluk eder. Allah ise idrk edilenlerle ilgili olarak latf idrk sahibi olduundan, hibir mdrikin idrk edemedii bu latf cevherleri idrk eder. Buna ramen O, gzlerin kendisini idrk edemeyecei kadar latftir. Yine O, her latf cevherden haberdar olarak gzleri idrk eder. Bylece hibir ey ne kadar latf olursa olsun, Onun idrkinin kapsam dna kamaz.54 Grld zere Zemaher, yeti tevil ederken byk lde dil yeteneinden yararlanmakta ve Kad Abdlcebbarn yette geen gzler szcn, grenler kelimesiyle tevil etmesinden doan bir sr problemden de uzak kalma baarsn gsterebilmektedir. Bunda leff ner slbuyla55 yetin sonunu bayla ilikilendirebilmesi de, ona ayrca katkda bulunmaktadr. Buna gre Allahn gzlerle idrk edilmesinin nefyedilmesi, Onun latf olma ynn kuvvetlendirirken; gzleri idrk etmesinin isbat ise Onun habr olma vasfn glendirmektedir. Ayrca Zemahernin, gzleri latf cevherler olarak tanmlamas ve Allahn onlar idrk etmesi, cevherlerin grlebilir olduunu kabul eden Mutezile ve zellikle Nazzamn dncesiyle de uyum gstermektedir.56 Bu yete dayanarak ryetullahn imknszln isbat etmeye alan Mutezileye kar Ehl-i Snnet, gzler bu nitelikleriyle her ne kadar Allah gremiyorsa da hirette artlar ve nitelikler deiince Onu grebileceini belirtmektedir.57 Mutezile ise Ehl-i Snnetin bu itirazna iki ekilde cevap vermektedir. Birinci esasa gre bu yet, ncesi ve sonras ile yani sibak ve siykyla Allah hakknda vg ve sena iermektedir. yetin O, gzleri idrk eder cmlecii, vg ve medih ile ilgili olduuna gre Allahn grlmesini imknsz klan gzler Onu idrk edemez ksmnn da Allah iin medih olmas gerekmektedir. yetin bu ekilde yorumlanmamas durumunda, vg ve medih olan ile, olmayann birbirine karmas gerekir ki bu da, muciz olan kelmullah hakknda dnlemez.58 kinci olarak Mutezileye gre bu yet, geneldir ve belirli bir zaman dilimi ile de tahsis edilmemitir. Dolaysyla onlarn nazarnda Ehl-i Snnetin bu yeti dnyadaki zaman ve artlarla snrlandrmasn olumlayan herhangi bir delil

54 55

56 57 58

bk. Zemaher, Kef, II, 54. Nesir veya nazm eklindeki anlatmda nceden zikredilen unsurlarn her biriyle ilgili eler getirme anlamnda bed sanat. bk. smail DurmuYekta Sara, Leff ner, DA, XXVII, 122; ayrca Ali b. Muhammed el-Crcn, Kitbt-tarift, s. 193. Eb Zeyd, ttich, s. 196. Rz, Tefsr, XIII, 128. bk. Rz, Tefsr, XIII, 127; Eb Zeyd, ttich, s. 197.

Ryetullah ile likilendirilen yetlerin Mutezil Okuma Biimi

65

yoktur.59 Asl olan madem ki Allah zaman belirtmeksizin gzlerle grleceini genel nefiyle olumsuzlatrmtr, bu takdirde Onun hibir durumda grlmemesi esastr. Bu konuda dnya ve hiret arasnda herhangi bir fark olmad gibi, dnyann belirli zaman dilimleri arasnda da bir ayrmn olmamas gerekir. Ayn zamanda bu yet ile Allahn uyku ve gafleti,60 e ve ocuu61 ve benzerlii62 kendi zatndan olumsuzlamak sretiyle kendisini vd dier yetler arasnda da fark yoktur. Allah, btn bunlarn olumsuzuyla kendisini vdne gre, bunlarn isbat, kendisi iin sadece eksiklik olur. Halbuki noksan olan sfatlar, Allah hakknda ne dnyada ne de hirette mmkndr. Buna gre Allahn hem dnyada hem de hirette grlmemesi gerekmektedir.63 Rz ise, Mutezilenin bu yeti Allahn grlemeyeceine dair dncesine delil olarak getirmesine birka noktadan itiraz etmektedir. Ona gre Mutezile ryetullah olumsuzlarken, bunu Allahn zt sfatlaryla ilikilendirmeye zellikle dikkat etmesi, onlarn dncesine gre Allah, zulmetmeye gc yettii halde, baz yetlerde de vurguland gibi64 kullarna kar zulmedici olmamakla kendisini vmesindendir. Buna gre Rznin karsamasnda, Mutezilenin ryetullah olumsuzlatrrken bunu, Allahn zt sfatlaryla ilikilendirmeye dikkat etmesi, kmas muhtemel bir elikiyi gidermeye ynelik bir aba olarak deerlendirilmektedir.65 Yine Rznin bak asna gre gzn idrki ile ryet, ayn anlam ifade etmemektedir. Ona gre idrk szc, lgatte Arapa karlklaryla luhk ve vusl yani ulamak anlamndadr. Rz, idrkin bu mnya geldiini isbat sadedinde Mutezilenin kendi dncelerini desteklemek zere mrcaat ettii Kuran yetleri yansra,66 Arapa birok kullanm ekline de bavurmaktadr. Btn bunlardan Rznin kard sonu udur; grlen iin bir snr ve nihyet varsa ve gz de onu btn ynleriyle idrk ediyorsa bu durum, ihta olur ve bu grme ekli de idrk olarak isimlendirilir. Fakat eer gz, grleni btn ynleriyle ihta etmiyorsa bu grme biimi, ihta olarak isimlendirilemez. Buna gre Rznin dncesinde mutlak grme cins olup, ihtal ve ihtasz olmak zere iki
59

60 61 62 63 64

65 66

Baz bilginler ise bir hkmn bir eye tahsis edilmesi, ayn zamanda o hkmn farkl artlarda ve zamanlarda ayr olmasn gerektirdii dncesindedir. Buna binen bu yete gre Allah dnya gzyle grlmese de, kyamette Onun yarataca baka bir duyu organyla grlecektir. bk. Rz, Tefsr, XIII, 126. el-Bakara 2/255. el-Enm 6/101. e-r 42/11. Kad Abdlcebbar, Mun, IV, 150-151; Eb Zeyd, ttich, s. 197. bk. ... Allah, kullarna zulmetmek istemez... , ... Rabbin asla kullarna zulmedici deildir... vb. el-Mmin 40/31; Fussilet 41/46. Rz, Tefsr, XIII, 127. bk. Ynus 10/90; e-uar 26/61.

66

mer Paki

gruba ayrlmaktadr. hatal grme, idrk olarak tanmlanrken bunun olumsuzu, ryetin iki eidinden sadece birinin nefyini ifade eder. nk nevin nefyi, cinsin nefyini gerektirmemektedir. Demek ki Rznin tasavvurunda Allah idrk etmeyi olumsuzlamak, ryetullah olumsuzlamay gerekli klmamaktadr.67 Grld gibi Rznin dncesinde idrk, ryete gre daha zel ve daha dar bir alan kapsamaktadr. Buna gre daha zel olann isbat, daha genel olann isbatn gerektirirken; birincisinin nefyi ise ikincisinin nefyini gerektirmemektedir.68 Rz ve dier Ehl-i Snnet bilginleri bu yetin mm (genel), ryetullahn varlna dellet eden dier yetlerin ise hss (zel) olduu ve hssn, mma gre ncelikli olmas gerektii esasndan hareket ederek, Allahn keyfiyetsiz bir ekilde grlmesinin mmkn olduunu isbata almaktadrlar.69 yle anlalyor ki Rznin btn abas, Mutezilenin ryetullah olumsuzlama dncesini zerine ina ettii bu yeti, onlar tarafndan kullanlabilir olmaktan karmaktr. Bu amacna ulamak gayesiyle Rznin; kelm, mantk ve dil ile ilgili btn yeteneklerini ustaca kullandn gryoruz. Ona gre eer Allah zat gerei grlmyorsa, grlmesini olumsuzlamakla vg gereklemi olmaz. vg ve medih, ancak grlmesi mmkn olduu halde eer O, gzlerin kendisini grmesini engellerse ancak gerekleir. 70 Buna gre sade nefiy ve srf olumsuzluk, medhin sebebi olamaz. Aksine nefiy, vg ve medih sfatlarndan birisinin varlna delil olduu srece vg gndeme gelir. ... Onu ne gaflet basar, ne uyku... 71 ve ... halbuki O, besliyor; fakat kendisi beslenmiyor... 72 yetleri de buna iaret etmektedir. nk cemdt hakknda da gaflet ve uyku dnlmedii gibi ne yerler ne de ierler. Halbuki bu zellikleri, onlar iin medih ve vg sebebi deildir. Bu olumsuzlama; btn malumat bilen, nefsiyle kaim ve zatyla her eyden mstani olan sadece Allah hakknda vg olabilir.73 Buna gre idrk yeti, olumlu bir mnya dellet etmeksizin vg olarak deerlendirilemez. Demek ki yet, Rznin erevesini izdii bu mantkla anlamlandrldnda, Mutezile dncesini desteklemesi bir yana, bsbtn onlarn dncesi aleyhine kullanlabilen yeni bir forma girebilmektedir. Mutezilenin Allahn grlmesinin imknszl balamnda getirdii ikinci delil ise, Ms kssasnda bahsi geen ve Msnn Allah grme isteine kar,
67 68 69

70 71 72 73

Rz, Tefsr, XIII, 127-128. Rz, Tefsr, XIII, 128. bk. Rz, Tefsr, XIII, 128-129; Eb Abdillh Muhammed b. Ahmed el-Kurtub, el-Cmi li ahkmil-Kurn (tlk. Muhammed brahim el-Hafnavi; tahkik Mahmud Hamid Osman), Kahire, 1416/1996, VII, 56-59. Rz, Tefsr, XIII, 129. el-Bakara 2/255. el-Enm 6/14. bk. Rz, Tefsr, XIII, 129 vd.

Ryetullah ile likilendirilen yetlerin Mutezil Okuma Biimi

67

Allahn kendisini grmesinin mmkn olmadn belirten yetlerdir. nceki Mutezile bilginleri, ryetullah mmkn kld dncesiyle bu yeti tevil edilmesi gereken mtebihlerden kabul ettikleri halde Kad Abdlcebbar, bunun Allahn grlemeyeceini ileri sren Mutezile tasavvurunu destekledii kanaatindedir.74 Zemahernin ise Ebl-Hzeyl el-Allf (v. 226/840) ve Eb Ali el-Cbbai (v. 303/915) gibi Kad Abdlcebbar (v. 415/1024)dan nceki Mutezile bilginlerinin, Msnn; ... Rabbim bana kendini gster, sana bakaym... 75 szn mtebih kabul ederek, Allah ile ilgili btn pheleri ortadan kaldran ve yakin bilgi derecesine ulatran zaruri bilgiyi elde etme istei eklinde yorumlamalarn, ikinci derecede nemli baka bir tefsir olarak sunmas, kanaatimizce dikkat ekicidir.76 Ayn ekilde Zemahernin ... ve Allah Msya da konumutu. 77 yetinde sadece kendi dnce sistemine uymad iin cumhurun okuma biiminden ayrlarak, sahih olmayan bir kraatla konuma fiilinin filini, Ms olarak belirtmesi, yine zerinde durulmas gereken nemli bir konudur.78 bn Kesir (v. 774/1373), Allahn Ms veya baka biriyle konumasn mmkn grmeyen bir grup Mutezilenin yette geen konuma fiilinin filini Ms yapmaya kalktn, ne var ki ... Rabbi ona konuunca... 79 yetinin buna kesinlikle imkn vermediini belirtmektedir.80 Fakat buna ramen Zemahernin baz ar Mutezile bilginlerinin yetteki k-l-m kknn anlamn, yaralama eklinde vermelerini, tefsirde bidat olarak deerlendirmesi kanaatimizce nemlidir.81 Rz ise byle bir anlamlandrma abasn, btl tefsir kablinden grmektedir.82 Ayrca bilginlerin byk bir ksm, nceki yette olduu gibi fiilin kendi kknn mastar ile tekit edilmesi halinde bunun kesinlikle mecz deil, hakiki anlama yorumlanacan ifade etmektedir.83

74 75 76 77 78

79 80

81 82 83

Kad Abdlcebbar, erhul-usl, s. 264-265. el-Arf 7/143. bk. Zemaher, Kef, II, 156-157. en-Nis 4/164. bk. Zemaher, Kef, I, 591; Kurtub, el-Cmi, VI, 20-21; bn Kesr, Tefsr, I, 587-588; Mehmet Da, Mutezile Mezhebine Bir Ehl-i Snnet snad, Marife, 3/3, 2003, s. 231. el-Arf 7/143. bn Kesr, Tefsr, I, 588; ayrca bk. Eb Said Abdullah b. mer el-Beyzv, Envrt-tenzl ve esrrt-tevl, stanbul II, 627; Ali b. Muhammed b. brahim el-Hzin, Lbbt-tevl f manittenzl, stanbul II, 627-630; Abdullah b. Ahmed b. Mahmud en-Nesef, Medrikt-tenzl ve hakikikt-tevl, stanbul, II, 627. bk. Zemaher, Kef, I, 591. Rz, Tefsr, XI, 109. bk. Kurtub, el-Cmi, VI, 20-21; Hzin, Lbb, II, 209; bn Kesr, Tefsr, I, 588; Muhammed b. Ali b. Muhammed e-evkn, Fethul-kadir, Riyad 1422/2001, s. 407-408.

68

mer Paki

Bilindii zere Mutezile dncesinde, Allahn tevhid ve adlet ilkesi hakkndaki bilgi, akl esasl olup nakle dayanmamaktadr. yette belirtildii gibi eer gerekten Peygamber Ms, Allah grme isteinde bulunduysa u halde onun bu istei, Allah sfatlaryla bilmedii anlamna gelmektedir.84 Zemahernin tabiriyle Vsl b. At (v. 131/749), Amr b. Ubeyd (v. 144/761), Nazzam (v. 221/836), Ebl-Hzeyl (v. 226/840) ve dier btn mtekellimlerden Allah hakknda daha bilgin olan Msnn, ryetullah gibi Ondan ciz olmayan bir istekte bulunmas dnlemez.85 Buna gre yette Msnn Allahtan istedii ey, ryetin dnda baka bir ey olmaldr. Dolaysyla Mutezile, ya nceki bilginlerin yapt gibi bu yeti mtebih grerek tevil edecek, ya da Kad Abdlcebbar ve Zemahernin metoduna uyarak, yeti muhkem kabul edecek ve kendi grlerini destekleyecek ekilde anlamlandracaktr.86 Kad Abdlcebbar ve Zemaherye gre bu yet, birka ynden Allahn grlemeyeceine dair Mutezile dncesini desteklemektedir. Msnn ... Rabbim kendini bana gster, sana bakaym... 87 isteine mukabil Allahn, srekli olumsuzluk anlam ifade eden len edatn kullanarak ... beni asla gremeyeceksin... demesi, ryetullahn hibir ekilde ne dnya ne de hiret artlarnda gereklemeyeceini gstermektedir.88 Baz yetlerden de yararlanarak89 len edatnn srekli olumsuzluk mnsna geldiine itiraz eden Ehl-i Snnete kar kan Kad Abdlcebbar, len edat srekli olumsuzluk iin vazedildii halde bunun, onun sadece hakiki anlamda kullanlaca, hi mecz anlamda kullanlmayaca mnsna gelmeyeceini de zellikle belirtmektedir. 90 Ayrca Mutezile, ... sen beni asla gremeyeceksin. Fakat u daa bak! Eer o yerinde durursa sen de beni grrsn... 91 yetindeki bu slba iaret ederek Allahn; Msnn kendisini grmesini, dan istikrar bulmasna balamasn art ynnden deil, aksine ... deve ine deliinden gemedike cennete giremezler... 92 yetindeki gibi, gereklemesi aklen hi mmkn olmayan bir eye taalluk etmek olduunu dnmektedir.93 Daha sonra Kad Abdlcebbar, bu tr kullanm biiminin Arap dilindeki varl ve rnekleri hakknda bilgi verirken;94
84 85 86

87 88 89 90 91 92 93 94

Eb Zeyd, ttich, s. 197. Zemaher, Kef, II, 154. bk. Kad Abdlcebbar, erhul-usl, s. 264-265; Zemaher, Kef, II, 151-157; Eb Zeyd, ttich, s. 197-198. el-Arf 7/143. Kad Abdlcebbar, erhul-usl, s. 264; Zemaher, Kef, II, 154. bk. el-Bakara 2/95; ez-Zuhruf 43/77. Kad Abdlcebbar, erhul-usl, s. 264. el-Arf 7/143. el-Arf 7/40. Kad Abdlcebbar, erhul-usl, s. 265; Eb Zeyd, ttich, s. 198. Kad Abdlcebbar, Mun, IV, 162; Eb Zeyd, ttich, s. 198.

Ryetullah ile likilendirilen yetlerin Mutezil Okuma Biimi

69

Zemaher ise bu kullanmn, ryetullahn varln gereklemeyecek ve olmayacak bir eyin varlna balamak olduunu belirtmektedir.95 Ehl-i Snnet, Msnn Allah bizzat kendisi iin grmek istediini ve bu talebini de bunun gereklemesi ynnde Allaha ilettiini, ancak bu makul istein Allah tarafndan kabul grmemesinin sebebinin; Mutezilenin iddi ettii gibi Onun grlmesinin mmkn ve ciz olmamasndan deil, belki Msnn istememesi gereken bir zamanda yani dnya artlarnda, byle bir istekte bulunmasndan kaynaklandn ifade etmektedir.96 Nitekim yette mtekellim zamirleri kullanlarak ... Rabbim kedini bana gster, sana bakaym... denmesi de, Msnn bu talebini bizzat kendi ahs iin ilettiini aka gstermektedir. Kad Abdlcebbar ve Zemaher, yetteki nazar fiilinin il harfi cerriyle kullanldnda bunun, kesin olarak gzn grmesi anlamna gelmesi gerektiinden hareket ederek yeti mtebih kabul eden bir grup erken dnem Mutezile bilginlerinden ayrlm ve bunu, ryetullah ile ilgili kendi dncelerini destekleyen muhkem yetlerden kabul etmilerdir.97 Ancak bu durumda Kad Abdlcebbar ve Zemaher, cevaplandrmalar gereken birka problemle kar karya kalmaktadrlar: Ms bir peygamber olarak aklen Allah hakknda neyin ciz ve neyin ciz olmadn bilmesi gerekirken Mutezile tasavvurunda kesinlikle ryetullahn mmkn olmadn da bilmesi gerekmektedir- nasl olur da Rabbinden kendisine grnmesini isteyebilir?98 Bu noktada Mutezile kaynaklarnda ... ey Ms, biz Allah aka grmedike sana asla inanmayz... 99 ve ... Allah bize aka gster... 100 yetleri delil gsterilerek, Msnn kavminin inat edip Allah kendilerine gstermedike ona inanmamakta srar ettiklerini, bunun zerine Msnn mkat iin kavminden yetmi kiiyi setiini101 ve ... Rabbim kendini onlara gster ki sana baksnlar... diyeceine, kendi lisanyla kendisi iin istiyormuasna ... Rabbim kendini bana gster, seni greyim... dedii nakledilmektedir.102 Mutezile, bu olaydan sonra Msnn Allahtan zr dileyerek ... imizdeki bilgisizlerin yapt ktlkler yznden bizi helk mi edeceksin?... 103 deyiini de bu grlerine delil olarak sunmaktadr.104 Fakat Ehl-i Snnet, Mutezilenin ortaya kan bu elikiyi gidermek iin yapt sa95 96 97 98 99 100 101 102 103 104

Zemaher, Kef, II, 154-155. Rz, Tefsr, XIV, 230-231; bnl-Mneyyir, ntisf, II, 152. bk. Eb Zeyd, ttich, s. 199. Zemaher, Kef, II, 153-154. el-Bakara 2/55. en-Nis 4/53. bk. el-Arf 7/155. bk. Kad Abdlcebbar, Mun, IV, 164; Zemaher, Kef, II, 153; Eb Zeyd, ttich, s. 200. bk. el-Arf 7/155. Zemaher, Kef, II, 153; Eb Zeyd, ttich, s. 200.

70

mer Paki

vunmay makbul grmemekte ve mfessirlerin ounluunun bu yetin, buzaya tapanlar hakknda indiini sylediini belirtmektedir.105 Mutezileye gre eer ryetullah ciz olsayd, kavmi hazr iken Msnn izinsiz bir ekilde Allah grmek istemesinden tr yaptndan pimanlk duyarak tvbe etmesi ve ben ilk inananlardanm demesi gerekmezdi.106 Demek ki Ms istememesi gereken bir ey istedi ki, bundan pimanlk duyarak tvbe etmek zorunda kald. Buna kar Ehl-i Snnet ise Msnn tvbe etmesini, Alllah zamanndan nce yani dnyada izni olmakszn grmek istemesine balamaktadr.107 Buraya kadar anlattklarmzdan hem Mutezilenin hem de Ehl-i Snnetin, yeti kendi dnceleri dorultusunda anlamlandrrken ve yorumlarken ok da fazla zorlanmadklarn syleyebiliriz. Gerekten orta uzunlukta olan bu yet, kendi iinde her iki gruba da, doruluk ve hakllk pay deimekle birlikte yeterince materyal sunmas asndan ilgintir. Dncemize gre bu anlamyla sz konusu yeti, Kurann mtebihtna dahil etmek mmkn olduu gibi bunu, muhkem yetlerden saymak da mmkndr. Ancak Kad Abdlcebbarn Mutezile tasavvurunu destekleme balamnda yeti muhkem kabul etmesini ve erken dnem Mutezile bilginlerinin bunu mtebih olarak deerlendiren yorumlamalarna deer atfetmemesini; Zemahernin ise yeti muhkem addetmekle birlikte, mtebih sayan bilginlerin tevillerini ikinci derecedeki tefsir veya ikincil anlam eklinde sunmasn nemsediimizi ifade etmek isteriz. Btn bunlara ramen Kurann zhir formu mevzubahis olduunda Ehl-i Snnetin, Mutezile kadar tevile bavurmak durumunda kalmadn sylemek, kanaatimize gre yanl olmaz. 5. Ryetullah Kabul Eden Mutezile Kartlarnn Dayand yetler Daha nce de belirttiimiz gibi Mutezile, ryeti kabul etmeyenlerin dncesini zhir ynyle destekleyen yet metinlerini muhkem kabul edip buna gre anlamlandrmann yan sra, muhliflerinin grlerine delil olarak getirdikleri veya zhirleri itibariyle onlarn fikirlerine uyum salayan metinleri ise mtebih olarak niteleyip onlar tevil cihetine gitmektedir. Buna gre Ehl-i Snnet birka sebepten dolay Nice yzler vardr ki o gn parlayacak, rablerine bakacaklar108 yetinin, ak bir ekilde inananlarn kyamette Allah greceklerine iaret ettiini dnmektedir. Onlara gre nazar kk, bakmann leti olan vecih szcyle kullanldnda grme mnsna gelen ryet dnda bir anlam ifade
105

106 107 108

bnl-Mneyyir, ntisf, II, 152; ayrca bk. Hzin, Lbb, II, 644; Kurtub, el-Cmi, VII, 280282; bn Kesr, Tefsr, II, 249-250. bk. Zemaher, Kef, II, 155; Rz, Tefsr, XIV, 233; Eb Zeyd, ttich, s. 201. bk. Rz, Tefsr, XIV, 234; bnl-Mneyyir, ntisf, II, 155-156. el-Kyme 75/22-23.

Ryetullah ile likilendirilen yetlerin Mutezil Okuma Biimi

71

etmemektedir. Yine onlara gre yette geen nazar fiilinin ism-i fili, il harfi cerri ile geili olmutur. Demek ki nazar kk, f harfiyle kullanlrken tefekkr mnsna geldii halde, il ile kullanldnda ryet anlamna gelmektedir.109 Dolaysyla vecih, bakmak anlamndaki nazar ile nitelendirilerek il harfiyle geili olunca, ryet dnda bir anlam muhtemil olamaz.110 Bundan baka Ehl-i Snnet bu yetin, cennetliklerin durumu hakknda nazil olduunu, -nazar szcnn intizar yani beklenti anlamna hamledilmesi durumunda ise- bunun, cennet ehli iin zntye sebebiyet vereceinden dnlemeyeceini, bundan dolay yetteki nazar kelimesinin, beklenti ve tefekkr anlamnda deil de ryet mnsnda olmas gerektiini belirtmektedir.111 Hamdi Yazr ise Ehl-i Snnetin, yette geen bak veya bakma anlamndaki nazar kelimesini ryet mnsnda anlayarak, inananlarn hirette cemlullah grmelerini isbat etmeye altn belirtmektedir. "... len tern... yetine dayanarak ryetullah mmkn grmeyen Mutezile ise buradaki bak, beklenti eklinde anlamtr. Halbuki Ehl-i Snnetin bak asna gre amaca ulamayan beklentinin neticesi, nee ve sevin deil aksine hayal krkl ve elem olacandan; buradaki nazar szcnn intizar mnsnda dnlmesi halinde, yetin mantku ve mefhumu arasnda giderilmesi mmkn gzkmeyen bir eliki ortaya kacaktr.112 Hzin ise hak mezhep dedii Ehl-i Snnete gre ryetin, Allahn inanan kullarna balad bir grme gc olduuna, bunda ne nlarn birlemesine ne de grlenle kar karya gelinmesine gerek olmadna dikkat ekmektedir.113 Kad Abdlcebbar ise Ehl-i Snnetin kyamette Allahn grlebileceine dair dncesini zerine in ettii bu esaslar tartrken ve nas Mutezile tasavvuru erevesinde tevil ederken yeti paralamakta, lafzlarnn ounda hatt edatlarda bile kendileri iin yerine gre can simidi olan mecz silahn ustalkla kullanmaktadr.114 Kad Abdlcebbar, ncelikle nazar ve ryet szcklerini ayn mnda buluturmaya alan Ehl-i Snnete itiraz etmekte ve bu iki keli-

109

110

111 112 113 114

bk. Eb Cafer Muhammed b. Cerir et-Taber, Cmiul-beyn an tevli yil-Kurn, Beyrut 1408/1988, XIV (28-29), 191-194; Rab el-Isfahn, Mfredat elfzil-Kurn (tahkik Safvan Adnan Davudi), Dimak 1992, s. 812-813; Beyzv, Envr, VI, 413-414; Hzin, Lbb, VI, 413; Nesef, Medrik, VI, 413; Muhammed b. Ysuf Eb Hayyn, Bahrl-muht, Beyrut 1403/1983, VIII, 389. Hzin, Lbb, VI, 413; ayrca bk. Burhaneddin Ebl-Hasan brahim b. mer el-Bika, Nazmd-drer f tensbil-yti ves-sver, Kahire, XXI, 104-106; Ebus-Sud Muhammed b. Muhammed el-Emad, radl-akls-selm ila mezyal-Kurnil-Kerm, Beyrut, IX, 67. bk. Kad Abdlcebbar, erhul-usl, s. 247; Eb Zeyd, ttich, s. 206. Elmall Hamdi Yazr, Hak Dini Kuran Dili, VIII, 5483. Hzin, Lbb, VI, 414. bk. Eb Zeyd, ttich, s. 206.

72

mer Paki

menin farkl anlam alanlarna sahip olduklarn ne srmektedir. 115 Buna gre nazar bir eyi grmek amacyla gz merceini ona doru ynlendirmek iken, ryet nazar vaktinde grleni idrk etmektir.116 Demek ki Abdlcebbara gre nazar kelimesi, grmemiz iin sadece bir sebep olduu, bunun hakikatte grme anlamn ifade etmesinin ise muhal olduu anlalmaktadr.117 Ona gre Aya baktm fakat onu grmedim sz ile ... sana bakp durduklarn grrsn, ama grmezler118 yeti de nazar szcnn, grme anlamnda olmadna dellet etmektedir. Eer gerekten nazar ve ryet kelimeleri ayn anlam ifade etselerdi, bu durumda sz konusu cmlelerde eliki doard. yet bu yetin putlar hakknda mecz olduu iddi edilse, denir ki hakikatte olduu gibi mecz ifade de eliki ciz deildir.119 Yine Kad Abdlcebbara gre Ehl-i Snnetin, nazar kelimesi, vech szcne taalluk edince yalnzca grme mnsna gelir, nk bu durumda yz, grmenin leti olur eklindeki dncesi de, doru deildir. nk ona gre grmenin yzle birlikte kullanlmas meczendir. Zira gerekten gren, yzler deildir.120 Buna gre hakikatte vecih, ne grendir ne de grlendir. nk vecih nazar iin let deildir. Bundan dolay yette geen vecih szc, meczen insann btnne dellet etmektedir.121 Ayrca Abdlcebbara gre metindeki rabbih terkibindeki h zamirinin, vch kelimesine irc edilmesinin ciz olmamas da, vechin mecz olarak kullanldna iaret etmektedir.122 nk Allah sadece yzn deil, insann btn zlarnn Rabbidir.123 Demek ki insan, yzyle bakalarndan ayrldndan ve bilgi de onunla meydana geldiinden, yette olduu gibi insann btn, meczen onunla nitelendirilebilmektedir.124 Kad Abdlcebbarn tasavvuruna gre nazar kelimesi, il harfiyle geililik niteliini kazannca, ... fe naziretn il meyseretin... 125 yetinde de olduu gibi intizar anlamnda kullanlabilir.126 Dolaysyla ona gre nazar kelimesi, vech kelimesine taalluk edip il harfi ile de mteadd olduu halde beklemek
115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125

126

Kad Abdlcebbar, erhul-usl, s. 242. Eb Zeyd, ttich, s. 206. Kad Abdlcebbar, erhul-usl, s. 243. el-Arf 7/198. Kad Abdlcebbar, erhul-usl, s. 244. a.g.e., s. 244-245 Zemaher, Kef, IV, 662; Eb Zeyd, ttich, s. 206-207. Kad Abdlcebbar, Mun, IV, 203; Eb Zeyd, ttich, s. 207. Eb Zeyd, ttich, s. 207. a.g.e., s. 207 yet borlu, skntda ise, o halde (eli) genileyinceye kadar ona sre tanyn. el-Bakara 2/280. bk. Kad Abdlcebbar, erhul-usl, s. 245-246.

Ryetullah ile likilendirilen yetlerin Mutezil Okuma Biimi

73

mnsn ifade etmesi mmten deildir.127 Grld zere Abdlcebbarn yeti deerlendirme biiminde, birincisi vch kelimesinin insann btnne, ikincisi ise nazar kelimesinin intizar mnsna hamledilmesinde olmak zere iki mecz ve dolaysyla iki tevil bulunmaktadr.128 te tam da bu noktada Ehl-i Snnetin beklenen itiraz gecikmemektedir: Acaba nasn metnini baz ynlerden de olsa hakiki mnya hamletmek, btn ynleriyle mecz anlama hamletmekten daha iyi deil midir?129 Ancak Abdlcebbar, nazar kelimesinin, gz merceinin aramas anlamnda hakiki, intizar mnsnda ise mecz olduu grne katlmamaktadr. nk ona gre nazar szc, eit bir ok anlama gelebilen mterek bir lafzdr.130 Demek ki Kad Abdlcebbarn nazar kelimesinin intizar mnsnda kullanlmasn, mecz kabul etmemesinin iki nemli gerekesi bulunmaktadr. Birincisi; ryet, intizar ve fikir kelimelerinin hepsi, talep anlamn iermektedir. Bylece nazar kelimesinin btn bu anlamlar kapsamak zere talep mnsnda kullanlmas, hakiki olup mecz deildir. kincisi ise Araplar yaygn bir ekilde nazar szcn, gzle grme anlamnda kullandklar gibi, intizar mnsnda da yaygn olarak kullanmaktadrlar.131 Buna gre nazar kelimesi, intizar mnsnda kullanld zaman da mecz deil, hakiki kullanm olmaktadr. Daha nce ... Rabbim kendini bana gster, seni greyim... 132 yetinin yorumunda Kad Abdlcebbarn, nazar kelimesini ilim mnsna tevil eden ilk dnem Mutezile bilginlerinin yeti mtebih kabul eden bu tarz yorumlama biimlerini; nazar kelimesi, il harfiyle geili olunca sadece ryet anlam ifade eder iddisyla, makbul ve muteber grmediini izah etmitik. Fakat burada ise onun nazar kk, il harfiyle geili olunca intizar mnsna gelebileceini ve bunun da mecz kullanm olmayacan dediini gryoruz.133 Dolaysyla Kad Abdlcebbarn grlerinde btnlk oluturma ynndeki abasna ramen, bunu baardn ve fikirleri arasnda elikinin olmadn sylemek mmkn grnmemektedir. Btn bunlarn neticesinde onun sonunda nazar kelimesinin intizar mnsndaki kullanmnn hakiki deil mecz olduunu itiraf etmek durumunda kalmas, bize gre dikkate deerdir. Ona gre mantkta ve lafzda mecz oluturan neden, hakikat ve mecz arasndaki bu ortak kullanm eklidir. Eer mecz kullanmda lafzlar, hakiki kullanmdan farkl bir ekilde

127 128 129 130 131 132 133

a.g.e., s. 246. Eb Zeyd, ttich, s. 207. a.g.e., s. 207-208. Kad Abdlcebbar, erhul-usl, s. 246. bk. Eb Zeyd, ttich, s. 208. el-Arf 7/143. Eb Zeyd, ttich, s. 209.

74

mer Paki

kullanlsalard, bu durumda istire olmayaca gibi, mecz kullanlan kelime de gereklemezdi.134 Ehl-i Snnetin, bu yet cennetlikler hakknda inmitir, dolaysyla eer yetteki nazar kelimesine intizar mns verilirse, intizarda elem ve keder olduu iin, cennet ehlinin sevinecei yerde zlmeleri gerekeceinden, bu yeti beklemek anlamna yorumlamak mmkn deildir eklindeki eletirilerine de kar kan Kad Abdlcebbar, buna zorlanmadan cevap verebilmektedir.135 Ona gre beklenti her durumda znt gerektirmemektedir. Beklentilerinin karlanmayacan dnenlerin zlmeleri mmkn olduu halde, beklentilerinin karlanacandan emin olan cennetliklerin ise zlmelerine ihtimal yoktur. Aksine onlar, beklentilerinin karlanacandan emin olduklar iin sevinirler.136 Kad Abdlcebbarn yette geen il harfini, nimetler anlamna gelen al kelimesinin tekili eklinde anlamlandrarak ikincil bir baka yorum oluturma ynndeki abas ise gerekten problemlidir. Ona gre bu durumda yetin anlam; o gn baz yzler, rablerinin nimetlerini beklerler demektir.137 Kad Abdlcebbarn byle bir ey sylemesine anlam veremeyen Eb Zeyd ise Munde bulunmamasn gereke gstererek bunu, rihlerin muhtemel ilvesi olarak dnmek istemektedir. 138 Ancak bizim kendi kanaatimize gre Eb Zeydin, Abdlcebbar aklama uruna yapt bu tevil, daha da vahimdir. nk bu durumda erhul-uslda geen ve Kad Abdlcebbara ait olduu var saylan grlerin tm hakknda byk bir gvensizlik oluturulmu olur. Halbuki baz aratrmaclara gre erhul-usl, Kad Abdlcebbarn en derli toplu eseridir. 139 yeti dnd forma dntrebilmek iin bu kadar ar yorumlama biimlerine ynelen Kad Abdlcebbarn yannda Zemaher ise, felsef izahlara girmeksizin yeti daha basit ve daha ok dil merkezli yorumlamaya zen gstermektedir. Zemaher, ncelikle yette geen vch kelimesinin yz anlamnda olmadn, belki insann btnnden ibaret olduunu belirtmektedir.140 Hakikaten Allahn grlemeyeceini iddi eden Mutezile dncesiyle bunu uyumlu hale getirmenin n koulu, yeti mtebih kabul ederek vch kelimesinin hakiki anlamnda deil, insann btnn temsil mnsnda kullanldn be-

134 135 136 137 138 139 140

Kad Abdlcebbar, Mun, IV, 208-209. Kad Abdlcebbar, erhul-usl, s. 247-248. a.g.e., s. 248. a.g.e., s. 246. bk. Eb Zeyd, ttich, s. 210. bk. Abdlkerim Osman, erhul-usl (Mukaddime), s. 30-36. bk. Zemaher, Kef, IV, 662.

Ryetullah ile likilendirilen yetlerin Mutezil Okuma Biimi

75

lirtmekten geer. Daha sonra Zemaher bir ok yetten delil getirerek141 ihtisas iin mefuln, fiilin nne getiini ifade etmektedir. Buna gre cennetlikler, baka bir eyi deil, sadece rablerinin (nimetlerini) beklerler. Zemaherye gre sadece inananlar, kyamet gnnn bakabilenleri olmalar hasebiyle, baktklar eyler o kadar oktur ki bunlar snrlandrp hasretmek olanakszdr. Buradan hareketle Zemaher, yet Ehl-i Snnetin iddi ettii gibi Allah, manzrun ileyh yani kendisine baklan dahi olsa, sadece Onu, inananlarn bakmasyla tahsis etmek mmkn deildir.142 O halde yeti, Allah tahsis mnsnn da bulunduu bir anlama hamletmek gerekir. Sonunda Zemaher, iirden ve bir ok Arap sznden hit getirerek yetin onlar nimet ve lutfu sadece rablerinden beklerler eklinde yorumlanmas gerektiini belirtmektedir.143 Allahn grlebileceine dair Ehl-i Snnetin dayand dier bir delil ise Hayr, muhakkak onlar, o gn rablerinden perdelenecektir.144 yetidir. Onlara gre bu yet, ryetullahn en ak delillerindendir. Allah burada inanmayanlar perdelemekle yani kendi zatn onlardan gizlemekle nitelendirdiine gre bu, inananlardan perdelemenin kalkacana dellet etmektedir.145 Hazin ise zorlayc bir sebep olmakszn zhir formu, ryetullah gerektiren anlamdan udl etmenin ciz olmadna dikkat ektikten sonra bu yetin, inanmayanlar hakknda bir tehdit ve vaid olduunu, inkrclar iin tehdit olan bir eyin de, inananlar ile ilgili olumas ise mmkn olmadna gre mminler hakknda bunun, perdelemenin kalkmas anlamna gelmesi gerektiini sylemektedir.146 Nesef ise tahssin bir anlam ifade edebilmesi iin bu yetin, ryetullaha delil oluturmas gerektii dncesindedir.147 Kad Beyzv de ryeti kabul etmeyenlere gre bu yetin, sultann yanna girmekten engellenenin kmsenmesine benzer bir ekilde, inanmayanlarn da Allahn huzurundan kovulduklarna iaret ettiini belirtmektedir.148 nananlar hakknda perdelemenin kalkmas ise, Allahn cemlinin belirmesi149 ve gzn grmesi150 dnda baka bir anlama gelmemektedir. Grld zere Ehl-i Snnet, bu yeti zhir ekliyle anlalmas gereken
141

142

143 144 145 146 147 148 149 150

Dnn sadece Allaha olduunu belirten ifade ekilleri iin bk. el-Bakara 2/285; l-i mrn 3/28; el-Mide 5/18; el-Hac 22/48; en-Nr 24/42; Lokman 31/14; Ftr 35/18; Gfir 40/3; er 42/15, 53; Kaf 50/43; el-Mmtehine 60/4; et-Tegabn 64/3. Ancak bnl-Mneyyir, buradaki takdimin ihtisas iin deil, ihtimam yani manzurun ileyh olan Allahn nemsendiine iaret iin olabileceine dikkat ekmektedir. bk. ntisf, IV, 662. bk. Zemaher, Kef, IV, 662. el-Mutaffifn 83/15. bnl-Mneyyir, ntisf, IV, 722. Hzin, Lbb, VI, 474. Nesef, Medrik, VI, 474. Beyzv, Envr, VI, 474. sfahn, Mfredt, s. 220. bnl-Mneyyir, ntisf, IV, 722.

76

mer Paki

muhkem bir yet kabul ederken Mutezile, btn gcyle onu tevil edilmesi gereken mtebih grubuna dahil etmeye abalamaktadr. Kad Abdlcebbar ise Ehl-i Snnetin bu yeti, ryetullaha delil olarak ne srmesine birka ynden itiraz etmektedir. Abdlcebbar, celikle Ehl-i Snnetin bu konudaki akl yrtme biimine kar kmaktadr. yle ki Ehl-i Snnetin yaklam, hitap delili ile istidlal kapsamna girmektedir; hitap delili ile frda bile istidll edilmezken nasl olur da uslud-din ile ilgili bir meselede dayanak kabul edilebilsin?151 Buna ek olarak, Kad Abdlcebbar, Ehl-i Snnetin inanmayanlarn kyamet gn Allah grmekten mahrum edileceklerine zhir formu dellet etmeyen bir yetin mefhm- muhlifinden hareketle inananlarn kyamet gn Onu grecekleri sonucunu kardklarn ileri srer.152 nk Kuran nas ... rablerinin ryetinden... deil sadece ... rablerinden... diyor.153 Durum byleyken Ehl-i Snnetin yeti, ... rablerinin ryetinden... eklinde yorumlamaya kalkmas metnin zhirinden apak bir sapmadr. yet bu yet, mutlaka tevil edilecekse, o da ancak... rablerinin sevabndan... eklinde olabilir. Zira bu okuma biimi, akl deliline daha uygun dmektedir.154 Zemaher ise Kad Abdlcebbarn yapt gibi yette hazif olduunu syleyerek akl tevile gitmemektedir. O, sadece yette temsil sanatnn olduunu syler ve yeti buna gre yorumlama cihetine gider. Zemaherye gre padiahlarn yanna nasl ki saygn kiiler girebiliyor ve deersiz kiilerin girmesine msaade edilmiyorsa, burada da inanmayanlar tahkir edilmek zere bu deersiz ve hakir kimselere benzetilmektedir.155 Ancak Zemahernin bu gzel benzetmeyi yapt halde, saygn kiilerin meliklerin huzuruna girebildikleri gibi inananlarn da, Allahn huzuruna girmelerine msaade edileceine dair bir ibare kullanmaktan olabildiince kanmas kanaatimizce nemlidir. 156 Halbuki bu benzetmenin doal sonucu, byle bir neticeyi de gerektirmektedir. Buna ramen Zemahernin tercih ettii bu temsil sanat, bir tarafta Kad Abdlcebbarn tevcihte bulunduu haziften daha mull iken, dier yanda akl tevilden kaynaklanan zorlamalardan da uzaktr.157 Ehl-i Snnetin bir kesiminin lika szcnn getii yetleri, ryetullaha yorumlamalarna da Mutezile itiraz etmektedir. Kad Abdlcebbar ve Rznin ifadelerinden, Ehl-i Snnetin tamamnn bu tr yetleri, ryetullah mnsnda
151 152 153 154 155 156 157

bk. Kad Abdlcebbar, erhul-usl, s. 267. a.g.e., s. 267; Kad Abdlcebbar, Mtebihl-Kurn, s. 683. Kad Abdlcebbar, erhul-usl, s. 267. a.g.e., s. 267; Eb Zeyd, ttich, s. 213. Zemaher, Kef, IV, 721-722. a.g.e., IV, 721-722. Eb Zeyd, ttich, s. 214.

Ryetullah ile likilendirilen yetlerin Mutezil Okuma Biimi

77

yorumladklar anlalsa da158 gerek byle deildir. Nesef ve Hzin, yetlerde geen lika kelimesinin ryet mnsndaki kullanmn, zayf ihtimal anlamnda kle ile belirtirlerken,159 Kad Beyzv bu yaklam tartmaya bile deer grmemektedir.160 Ancak buna ramen Rz, bu tr yetlerdeki lika kelimesinin ryetullah mnsna hamledilmesi gerektiinde srarldr. Ona gre her ne kadar lika kelimesi asl itibariyle ulamak ve karlamaktan ibaret olsa da, grme mnsnda kullanlmas, mehur ve zhir mecz kabilindendir. Bunu, Allahn sevabna ulamak mnsna yorumlamak ise, yette bir szcn gizli olduunu veya hazfedildiini kabul etmeden gereklemez.161 Halbuki Rznin bak asna gre mantku ve lafz, mteref yani bilinen ve mehur olan mecza hamletmek, bir kelimeyi gizlemekten veya hazfi gerektiren bir anlama yorumlamaktan daha evldr.162 Ancak Abdlcebbar, lika kelimesinin ryet mnsna geldiini kesinlikle kabul etmemektedir. Ona gre lika ve ryet szcklerinin kullanm alanlarnn farkll da bunun kantdr.163 Bu kullanm farkllndan trdr ki gz grmeyen birisi; falan kimseyle karlatm, yannda oturdum ve ondan ders aldm diyebilirken, hibir zaman onu grdm diyemez.164 Demek ki Mutezile, kelimelerin delletinden hareketle ncelikle lika ve ryet kelimelerinin birbirinden farkl olduunu tesbit ettikten sonra, akl dellete uygun bir ekilde sz konusu yetlerde geen likay, meleklerle veya Allahn sevabyla karlama olarak tevil etmektedir.165 Zemaher ise lika kelimesinden nce bir szcn gizlenmi veya hazfedilmi olduuna dikkat ektikten sonra bunun; inananlar hakknda sevap, inanmayanlar hakknda ise cez olacan belirtmektedir.166 Kad Abdlcebbar, nakl delille Allahn grlemeyeceini tesbit ettikten sonra, akln da ryetullaha cevz vermediini ifade etmektedir. Onun tasavvurunda aklen grmenin gerekleebilmesi iin, grenin salam ve grebilen bir grme organ ile arada engeller olmakszn mevcut olan ve grlmeye allan cisme bakmas gerekir. Buna gre bir ahsn ben grdm diyebilmesinin birinci art, grebilen bir gze sahip olmas, ikinci art ise karsnda yer alabilen bir eyin olmas gerekmektedir.167 Halbuki mukabele ve hull, cisimlere ve razlara
158 159 160 161 162 163 164 165 166 167

bk. Kad Abdlcebbar, erhul-usl, s. 265; Rz, Tefsr, XXI, 174-177. bk. Nesef, Medrik, IV, 144; Hzin, Lbb, IV, 144. bk. Kad Beyzv, Envr, IV, 144; Eb Hayyan, Bahrl-muht, VIII, 52. Zemaher, Kef, II,750; Kad Beyzv, Envr, IV,144; Eb Hayyan, Bahrl-muht, VIII, 52. sfahn, Mfredt, s. 745; Rz, Tefsr, XXI, 174. Kad Abdlcebbar, erhul-usl, s. 265; Eb Zeyd, ttich, s. 214. Kad Abdlcebbar, erhul-usl, s. 265-266. a.g.e., s. 266; Eb Zeyd, ttich, s. 215. Zemaher, Kef, II, 750. Kad Abdlcebbar, erhul-usl, s. 248.

78

mer Paki

it bir vasftr. Kadm olan Allah ise hem cisim hem de raz olmadna gre, mukabele ve hull ile nitelendirilmesi de mmkn deildir. Dolaysyla cisim ve raz olmad iin bir yerde yer almas da dnlemeyen kadm Allahn, aklen grlmesi de mmkn deildir.168 Ehl-i Snnetin ryetullah dncesini dayandrd hadislere gelince; Kad Abdlcebbara gre bunlarn ounluu, cebir ve tebih dncesini ierdii iin Hz. Peygamberin byle bir ey sylemediine hkmetmek gerekir. yet Peygamber sylediyse, bunu bir topluluktan hikye ederek sylemitir. Ancak ravi, hikaye szcn atm ve haberi nakletmitir.169 Allahn kyamet gn inananlara grleceini belirten ve Buhr (256/870), Eb Dvud (275/888) ve Tirmiz (279/892) tarafndan rivyet edilen dolunay gecesi ay grdnz gibi, kyamet gn Rabbinizi greceksiniz hadisi,170 Abdlcebbara gre cebir ve tebih iermektedir. nk kadm olan Allahn, hadiste ay iin belirtilen ekilde grlmesi, aklen mmkn deildir. Bunun iin sz konusu hadisin uydurma olduuna ve Peygamberin onu sylemediine hkmetmemiz gerekir. Peygamber bunu sylediyse dahi, bir topluluktan aktararak sylemitir.171 kincisi bu hadis, hem inanc hem de akl noktasnda eletiri alm biri tarafndan nakledilmitir. Halbuki bu durumda olann haberi, (usld-dinde) hccet kabul edilmez.172 ncs ise hadis sahih olsa dahi bu, ahad haberlerdendir. Halbuki tek bir kiinin verdii haber, kesin bilgi gerektirmediinden tevhid, adlet ve usld-dinin dier alanlarnda dayanak kabul edilmesi mmkn deildir.173 Sonra bu hadis, Mutezilenin tasavvurunda sahih olan ve Allahn grlemeyeceini belirten baka haberlerle de elimektedir.174 Bundan baka Abdlcebbara gre bu hadisi, akl dellete uygun bir ekilde tevil etmek de mmkndr.175 6. Sonu Mutezile, ncelikle dnce sistemine zhir formuyla destek veren ve uyum salayan yet metinleriyle muhliflerine kar fikirlerini kabul ettirme abasna girimektedir. Ancak nasn, Mutezile tasavvuru ile uyumlu bulunup muhkem kabul edilmesi ok kolay olmamaktadr. Nitekim bir yet, baz Mutezile bilginlerince mtebih grlp tevil edilirken, yine ayn metin, sadece bir gramer
168 169 170 171

172 173 174 175

a.g.e., s. 249. a.g.e., s. 268. bk. Buhr, Mevkit, 16, 26; Ezan, 129; Eb Dvud, Snnet, 19; Tirmiz, Cennet, 16. Kad Abdlcebbar, erhul-usl, s. 268; daha geni bilgi iin bk. Talat Koyiit, Hadisilerle Kelmclar Arasndaki Mnakaalar, Ankara 1988, s. 175-184. bk. Kad Abdlcebbar, erhul-usl, s. 269. a.g.e., s. 269; Eb Zeyd, ttich, s. 202. bk. Mslim, man, 291. Kad Abdlcebbar, erhul-usl, s. 270; Eb Zeyd, ttich, s. 203.

Ryetullah ile likilendirilen yetlerin Mutezil Okuma Biimi

79

kuralndan dolay dier baz bilginler tarafndan muhkem saylabilmektedir. Mutezile, muhkem sayd ve fikirlerini desteklediine inand naslara ynelik muhliflerinden gelen eletirilere bir tarafta cevap verirken, dier yanda kendilerinin mtebih sayd fakat Ehl-i Snnet tarafndan kullanlan metinler ile ilgili olarak da gl bir ekilde tevil silahn kullanmaktadr. Buna gre muhkem ve mtebih kavramlar, Mutezile ve Ehl-i Snnet dncesinde farkl anlam alanlarna sahip olmaktadr. Mutezile dncesinde muhkem yetler, ekilsel formlaryla usl-i hamseye uyum salayan ve onlar destekleyen metinlerden ibaretken mtebih yetler ise, zhir formlaryla usl-i hamseye uyum gstermeyen veya Ehl-i Snnetin dnce sistemine daha yakn grnen metinlerden ibarettir. Ancak bir yet metninin muhkem veya mtebih kabul edilmesinin, snrlar ok belirgin artlar olmad gibi, bunun bir standardnn olduunu sylemek de mmkn grnmemektedir. Bu bakmdan muhkem ve mtebih kavramlarnn kapsam alanlarnn, yorumcularn bak asna gre deitiini sylemek gyet tabi karlanmaldr. Bu balamda Mutezile, kendi dnce sistemiyle uyumlu grerek muhkem kabul ettii metinleri merkeze almakta ve mtebih olarak grd yetleri ise bunlara gre yorumlayarak usl-i hamseyle uyumlu hale getirmede bir saknca grmemektedir. Aslnda Ehl-i Snnetin yapt da, Mutezileninkinden ok farkl deildir. u farkla ki genel anlamda Kuran mevzu bahis olduunda Ehl-i Snnetin, Mutezile kadar tevile ve yoruma ba vurmak durumunda kalmad bir gerektir.