You are on page 1of 132

T.C.

YZNCYIL NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TEMEL SLAM BLMLER ANABLM DALI KELAM BLM DALI

KELM LMNDE RIZIK VE ECEL

YKSEK LSANS TEZ

Mehmet YILDIRIM

VAN - 2006

T.C. YZNCYIL NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TEMEL SLAM BLMLER ANABLM DALI KELAM BLM DALI

KELM LMNDE RIZIK VE ECEL

YKSEK LSANS TEZ

Hazrlayan Mehmet YILDIRIM

Danman Do. Dr. sa YCEER

VAN - 2006

KABUL VE ONAY SAYFASI SOSYAL BLMLER ENSTTS MDRLNE,

Bu alma, jrimiz tarafndan TEMEL SLAM BLMLER ANABLM DALI, KELAM BLM DALInda YKSEK LSANS TEZ olarak kabul edilmitir.

mza Bakan (Danman) : Do. Dr. sa YCEER

ye :

Yrd. Do. Dr. Mehmet KUBAT

ye :

Yrd. Do. Dr. Hasan EK

ONAY: Yukardaki imzalarn, ad geen retim yelerine ait olduunu onaylarm. ... / ... / 2006 .................................................... Enstit Mdr

NDEKLER.............................................................................................. I NSZ........................................................................................................... IV KISALTMALAR............................................................................................V GR............................................................................................................... 1 1- Ama......................................................................................................... 2 2- Snrllklar................................................................................................ 2 3- Yntem...................................................................................................... 2 BRNC BLM I- SLAM KELAM LMNDE RIZIK MESELES 1.1. RIZIK KAVRAMININ ANLAMLARI 1.1.1. Rzkn Szlk Anlam........................................................................ 4 1.1.2. Rzkn Terim Anlam......................................................................... 5 1.2. DNN METNLERNDE RIZIK 1.3.1. Kuranda Rzk................................................................................. 6 1.3.1.1. Rezzakiyet ve Rzklandrma..................................................... 8 1.3.1.2. Rzkn Dar ve Bol Olmas......................................................... 10 1.3.1.3. Rzk Garantisi ve Endiesi....................................................... 14 1.3.1.4. Rzkn Kazanlmas ve Harcanmas.......................................... 16 1.3.1.5. Rzka kr............................................................................... 19 1.3.1.6. Rzk ve nfak........................................................................... 21 1.3.2. Hadislerde Rzk................................................................................ 23 1.3. KELAM EKOLLERNN RIZIK MESELESN TAHLL 1.3.1. Ehl-i Snnette Rzk Anlay........................................................... 26 1.3.2. Mutezilede Rzk Anlay............................................................... 32 1.3.3. Helal ve Haram Ynnden Rzk Anlaylar................................... 34 1.4. RIZKIN KAZA VE KADERLE LKS......................................... 39

II

1.5. RIZIK VE KTSD HAYAT 1.5.1. nsann ktisd Adan htiyalar ve ktisadn Ahlak erevesi... 42 1.5.2. Fiyat Art ve Dleri.................................................................... 44 1.5.2.1. Mutezileye Gre Fiyatlar.......................................................... 45 1.5.2.2. Ehl-i Snnete Gre Fiyatlar........................................................ 48 1.6. RIZIK-KESB MNASEBET 1.6.1. Kesbin Lgat ve Istlh Manas....................................................... 51 1.6.2. alp KazanmayaTevik................................................................ 51 1.6.3. Kesb-Tevekkl likisi...................................................................... 54 KNC BLM I- SLAM KELAM LMNDE ECEL MESELES 1.1. ECEL KAVRAMININ ANLAMLARI 1.1.1. Ecel Kelimesinin Lgat Anlam....................................................... 57 1.1.2. Ecel Kelimesinin Terim Anlam...................................................... 58 1.2. DNN METNLERNDE ECEL 1.2.1. Kuranda Ecel Kavram................................................................... 59 1.2.1.1. Ecel-i Kaza ve Ecel-i Msemm................................................ 62 1.2.1.2. Ecelin Takdim ve Tehiri............................................................. 65 1.2.2. Hadislerde Ecel ................................................................................. 70 1.3. KELAM EKOLLERNN ECEL MESELESN TAHLL 1.3.1. Mutezile ve Ecel Dncesi............................................................. 73 1.3.2. Ehl-i Snnet ve Ecel Dncesi........................................................ 78 1.3.3. ia ve Ecel Dncesi....................................................................... 84 1.3.4. slam Filozoflar ve Ecel Dncesi.................................................. 85 1.4. ECELN DER KAVRAMLARLA LKS 1.4.1. Ecel ve lm likisi......................................................................... 87 1.4.2. Ecel ve Kader likisi........................................................................ 90 1.4.3. Ecel ve Rzk likisi......................................................................... 95

III

1.5. ECEL MESELESNN FARKLI BOYUTLARI 1.5.1. Dua ve Tedavinin Fonksiyonu ............................................... 99 1.5.2. Beslenme ve Shh artlar.............................................................. 103 1.5.3. Konu le lgili Baz Tbb Gelimeler............................................ 105 SONU....................................................................................................... 108 KAYNAKA............................................................................................. 111 ZET.......................................................................................................... 121 ABSTRACT............................................................................................... 123

IV

NSZ
Yce Kitabmz Kuran- Kerim, sadece belli bir zamann veya dnemin meselelerinin zmnde deil, kyamete kadar devam edecek olan meselelerin zmnde bavurulabilecek yegane bir kaynaktr. nk Kuran- Kerimde, hayatn her alanyla ilgili birtakm mesajlar, tavsiyeler, hkmler ve zmler bulunmaktadr. Bu mesajlarn en nemli zellii de anlalr olmaktr. Bizlere den ise bu mesajlar anlamak, bunu yaparken birtakm elikilere dmemek ve atmaya girmemektir. Kuran, muhkem ayetlerin yannda daha ok mteabih ayetleri ihtiva etmekte bu da, Kurann insan iradesine ve aklna ne kadar nem verdiini gstermektedir. Dikkat edilirse Kuran, din ile ilgili deimeyen temel hkmleri belirttikten ve hayatn kurallarn ortaya koyduktan sonra hayatn ileyii noktasnda herhangi bir mdahalede bulunmamakta, bunu insann iradesine brakmaktadr. Bu da gnlk hayatmzda ortaya kan meselelerde insann sahip olduu konumu gstermektedir. Gnlk hayatmzda ortaya kan problemlerde birtakm nyarg ve kabullerden uzak durmak, zihinsel almalara arlk vermek, problemin doru anlalmasnda etkili olacaktr. Rzk ve ecel kavramlar da bu ekilde ele alnd taktirde salkl bir sonuca varmak mmkn olacaktr. almalarm boyunca bana yardmc olan, fikirleriyle beni ynlendiren, deerli grleriyle yolumu aydnlatan hocalarm sayn Do. Dr. sa YCEERe, Yrd. Do. Dr. Mehmet KUBATa, Yrd. Do. Dr. Hasan EKe ve emei geen btn dost ve arkadalarma teekkr bir bor biliyorum.

KISALTMALAR A.. A..A..F.Y. A...F.D. A...F.Y. Bkz. bkz. C. ev. D.E...F.D. D.E...F.Y. D..B.Y. D..R.Y. E.. E...F.D. F...F.D. Haz. M.E.B. M...F.D. M...F.V.Y. Yaynlar. M...F.Y. s. ss. Sad Sav. S.D...F.D. Dergisi. S.. S...F.D. S...F.Y. ..A. T.D.K.Y. T.D.V..A. T.D.V.Y. Terc. Thk. Trs. T.T.K. U.. U...F.D. Vd. v.s. Yay. Y.y. : Ankara niversitesi. :Anadolu niversitesi Ak retim Fakltesi Yaynlar. : Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi. : Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar. : Baknz. : Cilt. : eviren. : Dokuz Eyll niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi. : Dokuz Eyll niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar. : Diyanet leri Bakanl Yaynlar. : Diyanet leri Reislii Yaynlar. : Erciyes niversitesi. : Erciyes niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi. : Frat niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi. : Hazrlayan. : Milli Eitim Bakanl. : Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi. :Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf : Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar. : Sayfa. : Sayfa Says. : Sadeletiren. : Sallallahu Aleyhi ve Sellem. :Sleyman Demirel niversitesi lahiyat Fakltesi : Seluk niversitesi. : Seluk niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi. : Seluk niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar. : amil slam Ansiklopedisi. : Trk Dil Kurumu Yaynlar. : Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi. : Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar. : Tercme Eden. : Tahkik Eden. : Tarihsiz. : Trk Tarih Kurumu. : Uluda niversitesi. : Uluda niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi. : Ve Dierleri. : Ve saire. : Yayn, Yaynlar. : Yayn Yeri Yok.

GR
Rzk ve ecel konusu, her devirde insanlarn zihnini megul eden konularn banda gelmektedir. Bu nedenle tarih boyunca insanlar nereden, nasl geldiklerini merak etmiler, gerek lm hakknda gerekse de hayatn idamesi asndan gerekli olan nesneler hakknda fikir yrtmeye almlardr. nsanlar her ne kadar bunlara cevap bulmaya almlarsa da, buna tmyle muvaffak olduklarn sylemek kolay grnmemektedir. Ancak ilahi vahiy sayesinde insanlar bu karanlk atmosferden kurtulabilmi, lmn bir son olmadn ve hayatn idamesi iin gerekli olan eylerin Allah tarafndan kendilerine sunulduunu grmlerdir. Canllarn ve bilhassa insanlarn var olmalar iin yaratlm olmaya, yokluktan varla getirilmeye muhta olduklar aktr. Ancak varlklarn idame ettirmeleri iin, bir ok eye muhtatrdrlar. Yani insan yaratlnda olduu gibi hayatn idamesinde de kendi dnda bir varla muhtatr. Bu, her eyi nasl olmas gerekiyorsa yle yaratan, ve ona layk aza ve rzk veren Allahtr. Her ne kadar rzk elde etmek iin gerekli imkan ve artlar oluturulmusa da bunun elde edilmesi, iyi veya kt yollardan kazanlmas insana braklmtr. Bu da insann iyi ve kty ilemesinde, hr irade sahibi bir varlk olduunu gstermektedir. Rzk konusunun kaderle ilikisinden dolay bu konu zellikle kelam kitaplarnda, rzkn helal ve haram oluu, mlkiyeti, intifa, inanan ve inanmayan herkesin ondan yararlanmas eklinde ilenmitir. Ecel konusunda ise nemle zerinde duracamz nokta, insann iinde bulunduu artlar ve bilgisi dahilinde, iradesini msbet ynde kullanmak suretiyle kendi hayatn tanzimdeki rol ve tesiri olacaktr. Ecel konusunda meydana gelen tartmalarn balang noktasn, mezhep ve ekollerin kader inanc oluturmaktadr. Ekollerin ecel dncesi, kader kavramlaryla ilikili olarak ve buna uygun olarak ortaya kmaktadr.

1- Ama

Rzk ve ecel kavramlar birtakm nyarglardan uzak tutularak, gnmzde gelimi olan bilimsel ve ilm almalarla beraber ele alnd takdirde, salkl bir sonuca varmak mmkn olacaktr. Amacmz, bu konuyla ilgili gelenein yorumlarn gnmzde yeniden yorumlamak ve bunun sonucunda konunun akla kavuturulmasna yardmc olmaktr.

2- Snrllklar Biz bu almamz kelam ekollerinin bu konuya bak alarndan deerlendirmeye altk. Bunun yan sra konunun geni bir alan kapsamas nedeniyle konunun zne sadk kalmak artyla konuyla irtibatl olarak birtakm bak alarna daha bavurduk. Rzk ve ecel konularyla ilgili temel eserler Arapa olduundan elimizden geldiince bu eserlerden istifade ettik.

3- Yntem Bu aratrma iki blm eklinde incelenmeye allmtr. Birinci blmde rzk kavramnn szlk ve terim anlamlar, rzk meselesine Ehl-i Snnet ve Mutezilenin nasl baktklar, haram olann rzk olup olmayaca ile ilgili mezheplerin grleri konular ayr ayr incelenmitir. Sonra rzkn Kuran ve Hadis kaynaklarnda ileniine deinilmi, rzkn kaza ve kaderle ilikisi ele alnmtr. Son blmde rzkn iktisad hayattaki tezahrlerine, iktisad hayatta inancn rolne, fiyat art ve dleri hususunda mezheplerin grlerine ve rzk-kesb mnasebetine yer verilmitir. kinci blmde ise ecel kavramnn szlk ve terim anlamlar, ecel meselesine Ehli Snnet, Mutezile, ia, slam Filozof ve Hekimlerinin nasl baktklar ana hatlaryla ele alnm, Kuran ve Hadis kaynaklarnda ecelin ilenii ayr ayr incelenmitir. Daha sonra ecelin lm, kader ve rzk ile olan ilikisi akla kavuturulmutur. Son olarak da ecel hususunda dua ve tedavinin fonksiyonuna, beslenme ve baz tbb gelimelerin ecele etkisine yer verilmitir.

Bu almada rzk ve ecel kavramlar ilenirken konunun sadece birka ekol ve din metin erevesinde deil de btn grlerin gz nnde tutularak din metinlerin bir btnlk iinde deerlendirilmesi ve bugnk ilm ve bilimsel almalardan yararlanlmas hususuna nem verilmitir. Rzk ve ecel kavramlar kaderle ilikili bir konu olduundan yeterince zerinde durulmasna ihtiya vardr.

I. BLM
I- SLAM KELAM LMNDE RIZIK MESELES

1.1. RIZIK KAVRAMININ ANLAMLARI

1.1.1. Rzkn Szlk Anlam Rzk kelimesi; mutlak olarak kendisinden faydalanlan ey (infia) anlamnda r-z-k fiilinden tretilmi bir isimdir. Yine rzk kelimesi Arapada; haz ve nasip anlamnda isim olup, nasip etmek ve rzklandrmak manasnda masdar olarak da kullanlr. 1 Rzk, lgatte kendisinden faydalanlan ey olarak tarif edilir.2 Bunlardan baka Arap filologlarna gre rzk el-at, ihsan, vermek, yenilmi mideye varm olan gda, kran- nimet, yamur, maruf, adl, mehur, dinin helal kld ya da emrettii, cmertlik, pay, tatl dil, iyi muamele 3 gibi anlamlarn yannda yiyecek, giyecek 4 , nimet, ksmet, azk, doygu, servet, refah5, insann yararlanabildii her trl mal ve varlk6 gibi anlamlara da gelir.

Eb Hayyan el-Endelsi Eb Abdillah Muhammed b. Yusuf b. Hayan, el-Bahrul-Muht, Riyad, Trs, s. 1; Ahmet Saim Klavuz, Rzk Md., slamda nan, badet ve Gnlk Yaay Aynsiklopedisi, C. III, A...F.V.Y., stanbul, 1997, s. 584; Abdlgaffar Aslan, Kuran Ekseninde Fakirlik Problemi, Faklte Kitabevi, Isparta, 2003, s. 63. 2 Ahmet Ltfi Kazanc, Akaid ve Kelam, Marifet Yaynlar, stanbul, 1983, s. 183; Ali Arslan Aydn, slam nanlar, Tevhid ve lm-i Kelam, Gonca Yaynevi, stanbul, 1984, s. 370. 3 Aslan, Fakirlik Problemi, s. 63. 4 smail Parlatr - Nevzat Gzaydn, Vd. (Komisyon), Trke Szlk, C. II, T.T.K. Basmevi, Ankara, 1998, s. 1861; Kazanc, Akaid ve Kelam, s. 183; lhami Gler, man-Ahlak likisi, Ankara Okulu Yaynlar, Ankara, 2003, s. 36. 5 Mehmet Ali Aakay, Trke Szlk, T.D.K.Y., Ankara, 1959, s. 649; Mehmet Doan, Byk Trke Szlk, Birlik Yaynlar, Ankara, 1982, s. 838; zcan Acar - Ali Akba, Vd. (Komisyon), Yeni Trk Ansiklopedisi, C. IX, tken Neriyat, stanbul, 1985, s. 3240. 6 Fikret Karaman, Rzk ve Kazan Anlay zerine Bir nceleme, F...F.D., 1, Elif Ofset ve Matbaaclk, Elaz, 1996, s. 155.

Rzkn oulu erzaktr. Erzak da iki eide ayrlmaktadr. Birincisi, zahir (grnen) olandr ki, bunlar insann yaamn salayan gdalardr. kincisi ise btn (grnmeyen) olandr. Bunlar da marifet ve bilgi gibi kalp ve nefse aittir. Bu iki rzkn eidini yaratan ve erbabna ulatran Allah Tealadr. Lakin onu dilediine bolca verir, istediine kar da daraltr.7

1.1.2. Rzkn Terim Anlam Rzkn tarifinde ok farkl tanmlar grmek mmkndr. Mezhepler arasnda rzkn tarifi zerinde birlik bulmak mmkn deildir. Ayet ve hadislerin incelemesinden anlaldna gre rzk iki manada kullanlmaktadr: zel manada rzk; canl iin gda olan her eydir. Yediimiz, itiimiz, gda olarak faydalandmz her ey rzk anlam iine girer. Genel manada rzk ise; canlya ve bilhassa insana verilen mal ve mlktr.8 Dier rzk tariflerine gz atacak olursak rzk; Allah Tealann, kullarna ve btn hayvanlara takdir edip yaratt ve onlarn gdalanmalar faydalanmalar iin lutfetmi bulunduu eylerdir.9 Rzk; Allahn canllarn faydalanmas iin yaratt eylerdir.10 Rzk; Allahn canlya sevk ve intifa nasip ettii eydir.11 En genel manasyla rzk; Allahn, yaratm olduu canl varlklarn hayatlarn srdrebilmeleri iin gerekli btn nimetleri hazrlamas, var etmesi ve vermesidir.12 Istlah manas zerinde Ehl-i Snnet alimleri ile Mutezile arasnda gr ayrl bulunmaktadr. Bu farkl grler u noktada gr birliine varldktan sonra ortaya kmaktadr. ttifak ettikleri husus udur: ve

Ebu Hamid Muhammed Gazzali, Esma-i Hsna erhi, (Terc: M. Ferat), Ferat Yaynevi, stanbul, 1972, s. 109. 8 Kazanc, Akaid ve Kelam, s. 183-184. 9 mer Krad, Rzk, Hakses, 492, Burak Matbaaclk, Ankara, 2005, s. 25, 10 M. Kenan man, Kaza, Kader, Hayr, er, Pars Matbaas, Ankara, Trs., s. 215-17. 11 Karaman, Rzk ve Kazan Anlay, s. 156. 12 Gler, man-Ahlak likisi, s. 36.

1- Rzk, herhangi bir kula veya yenip iilecek maln sahibine deil, yalnz Allah Tealaya isnad ve nispet edilir. 2- Allahtan baka rzk verici yoktur. Yani Hak Teala Rezzk- lemdir. 3- Haram olan eyi yiyip ien veya ondan faydalanan kimseler, ktlenmeye ve cezaya mstehak olurlar.13

1.2. DNN METNLERNDE RIZIK

1.2.1. Kuranda Rzk Kurana gre insan, evrende merkezi bir yer igal eder. O, Allahn yarattklar iinde herhangi bir yaratk deil, tm mevcudatn yaratl nedenidir. Kuran, her zaman evrenin btnln vurguladndan, Allahn gklerdeki ve yerlerdeki her eyi, insann ondan faydalanmasn salamak iin yarattn, hem grnr ve grnmez kazanlar hem de ruhi ve bedeni ihtiyalar bolca ihsan ettiini dile getirir. 14 Btn bunlar Allahn koyduu evrensel yasalarn bir sonucu olarak15 burada, yani u an zerinde yaadmz dnyada, her eyin insann iyilii, hayr ve ondan yararlanmas iin yaratlmtr. nk Allah, insanlarn ihtiyalarndan haberdardr ve onlar grp gzetmektedir.16 Btn bunlar da Allahn, hayatn devam ve srdrlmesi iin btn mahlukatn rzkn ve bu rzklarn elde edilmesi iin gerekli ortam ve artlar yarattn gstermektedir. Kuranda rzk kelimesi 127 yerde gemektedir. 17 Kuranda rzk kelimesi birok anlamda kullanlmtr. Kuran- Kerimde rzk; dnyev, uhrev, beden ve ruh olan her trl ba, her canl iin muayyen miktarda

13 14

Aydn, slam nanlar, s. 370. Bkz. Hac, 22/65; Lokman, 31/20,26. 15 Bkz. Hac, 22/70. 16 Aslan, Fakirlik Problemi, s. 115. 17 Karaman, Rzk ve Kazan Anlay, s. 174.

sevk olunan nasip ve dorudan doruya gda maddesi manasnda kullanlmaktadr.18 Kaynaklara inilerek ayetlerin yorumlarna bakldnda genel olarak rzk; Allahn canllara olan bir nimeti, ltfu, ihsan, maddi ve manevi ikram eklinde deerlendirilmitir: O, yeri sizin iin dek, g de bina yapan, gkten su indirip onunla size rzk olarak eitli rnler karandr. yleyse siz de bile bile Allaha ortaklar komayn.19 Kuranda yer alan rzk ayetlerinde nemle vurgulanmak istenen konu, rzkn yalnz Allah tarafndan verildii ve rzkn Allahn varlnn delillerinden biri olmasdr. Yeryznde hibir canl yoktur ki, rzk Allaha ait olmasn. Her birinin (dnyada ) duracaklar yeri de, (ldkten sonra) emaneten konulacaklar yeri de O bilir. Bunlarn hepsi ak bir kitapta yazldr.20 Yce Allah, rzkn kendi katnda aranmasn isterken, ayrca bu rzklarn helal ve temiz olanlarnn tercih edilmesi ve buna kar kendisine hamd, kr ve kulluk grevinin yerine getirilmesini istemektedir. Allahn saysz iyilikler karsnda, akl ve dncenin basiretle kullanlp kfr, isyan ve yalandan kanlmas hatrlatlmaktadr. Bu husus sadece Rahman Sresinde otuz kez tekrarlanmtr: yleyse Rabbinizin hangi nimetlerini yalanlayabilirsiniz?21 Kuranda vadedilen nimet, Allahn her trl nimetini kapsamaktadr. Yaratmak, Allahn nimetlerinden biridir. O, bu nimetiyle insan dnya hayatnda nimetlendirmektedir. Kuran, kainat ilahi bir varlk olarak grmektedir. Bu da, insann doa zerinde serbeste eylemde bulunmasn, ondan ihtiyalarna, niyetine gre yararlanmasn salayacaktr.22

Ahmet Cokun, Kuran- Kerimde Rzk Meselesi, (Baslmam Doktora Tezi), Bursa, 1986, s. 1. 19 Bakara, 2/22. 20 Hud, 11/6. 21 Rahman, 55/13, 16, 18 ,24, 25 ,28, 30, 32, 34, 36, 38, 40, 42, 45, 47, 49, 51, 53, 55, 57,59, 61, 63, 65, 67, 69, 71, 73, 75, 77. 22 Aslan, Fakirlik Problemi, s. 118.

18

Buradan hareketle rzkn Kuranda kullanlan dier anlamlarna gemek mmkndr. 1.2.1.1. Rezzakiyet ve Rzklandrma Dier canllarda olduu gibi, kulun da rzkn tayin eden Cenab- Haktr. nk rzk Allahn takdir ve iradesine uygun ekilde verilmektedir. Bu da Allahn ilim ve irade sfatlaryla ilgili olup, Sfat- Fiiliye ad verilen Tekvin sfatnn bir tecellisidir. Bu ynyle rzk, Allahn Tekvin sfatna rcidir.23 Allahn zatna mahsus olan 99 isimden biri de er-Rezzk ismidir. Bu ismin gerei olarak, rzklar ve rzk verdii varlklar yaratan, onun elde edilme sebeplerini yaratan, azaltp oaltan, ayrca sahibine kadar ulamasn salayan tek yaratc phesiz Allah Tealadr. Ondan baka rezzk yoktur.24 Kuran, insann yeme, ime, giyme, barnma, tama iin sahip olduu btn nimetlerin Allah tarafndan yeryznde hazrlandn tekrarlayarak, insann Ona kar minnettarlk duygularn gelitirmeye, dolaysyla ahlakl olmaya armaktadr. Dnyada bulunan hava, yamur, k, bitkiler, hayvanlar, madenler, hepsi birer rzktr.25 nsan gibi gezip dolaan ve alp kazananlarn yannda, hareket edemeyen, rzk iin alamayan varlklarn da rzklar Allah katndadr. Bunlardan gezip dolama durumunda olanlar, rzklar iin almak mecburiyetindirler. alamayan varlklar ise Allah Teala rzklarn gndermek suretiyle gdalandrr. Anne karnnda olan bir ocuu dnelim. Bu ocuun beslenmesi iin annenin karnnda ona gda halk eden (yaratan) Allahtr.26 Nice canllar vardr ki, rzklarn tayamazlar. (yiyecek biriktiremezler) Onlar da, sizi de Allah rzklandrr. O, hakkyla iitendir, hakkyla bilendir.27
Ali Arslan Aydn, Dn, Ahlak Makaleler, Sohbetler, ar Yaynlar, stanbul, 1985, s. 213. Gazzali, Esma-i Hsna erhi, s. 108; smail Hakk zmirli, Yeni lmi Kelam, (Haz. Sabr Hizmetli), mran Yaynlar, Ankara, 1981, s. 344. 25 Gler, man-Ahlak likisi, s. 36. 26 Kazanc, Akaid ve Kelam, s. 184. 27 Ankebut, 29/60.
24 23

Bu

ayetin

nzul

sebebi

hakknda

Taberi

(.

310/922)

yle

buyurmaktadr: Allah Teala, Resulullahn sahabilerinden iman edenlere hicret etmelerini, Allah yolunda cihat etmelerini emrettikten sonra, her canlnn lm mutlaka tadacan, iman edenlerin, ahirette byk mkafatlara ereceini haber vermi, bu ayette de rzk darlndan korkmamalar emredilmitir. Zira yiyip imeye muhta nice varlklar vardr ki, onlar, rzklarn biriktirip saklayacak gte deillerdir.28 Rzkn Allah Teala tarafndan yaratld ve btn canllarn ancak Onun verdii rzkla hayatta kaldna dair dier bir delil ise yledir: Yeryznde rzk Allaha ait olmayan hibir canl yoktur. O, onlarn karar kldklar yerleri de, emaneten durduklar yerleri de bilir. Onlarn hepsi apak bir kitaptadr.29 Elmall Muhammed Hamdi Yazr (. 1942), burada yerde ifadesinin tahsis iin olmadn belirtir. Dabbe yalnzca drt ayakl canllar iin zannedilmesin diye btn canllara ait bir genelleme yapmak iindir ki, insan da bunlar arasndadr. Yce Allah birini yaatmak istemedii zaman, rzkn kesiverir ve o kesince kimsenin vermesine imkan ve ihtimal yoktur. Fakat yaatmak istedii srece de btn lem onu nlemeye alsa yine de gnderecei rzk gnderir.30 Kuran, rzk verenin yalnzca Allah olduunu ve rzk baka varlk ve nesnelerden beklemenin anlamsz ve bo olduunu belirterek insanlarn irke dmemeleri gerektiini haber vermitir. Ayrca birok ayette de Allah Tealann rzk kestii takdirde hi kimsenin rzklar vermeye gleri yetmeyeceini vurgulamtr: Deki, size gkten ve yerden rzk veren kimdir? Kulak ve gzlere hkmeden kimdir? Diriyi lden karan, ly de diriden karan kimdir?

Ebu Cafer Muhammed b. Cerir Taberi, Taberi Tefsiri, (Terc: Kerim Aytekin - Hasan Karakaya), C. VI, Hisar Yaynevi, stanbul, 1996, s.386. 29 Hud, 11/6. 30 Elmall M. Hamdi Yazr, Hak Dini, Kuran Dili, (Sad: smail Karaam - Emin Ik), C. IV, Zehraveyn Yaynlar, stanbul, Trs., s. 518.

28

10

Onlar: Allahtr diyecekler. O halde Ona kar gelmekten saknmaz msnz?31 Ey insanlar! Allahn size olan nimetini hatrlayn. Allahtan baka size yerden ve gkten rzk veren bir yaratc var m?...32 Bu ayetlerden de anlalaca zere rzk, yer ile gkten elde edilir. Gkten elde edilii, uygun yamurlarn yamasyladr. Yerden elde edilmesine gelince, gdalar ya bitkisel olur ya da hayvansal. Bitkisel olanlar ancak yerden elde edilir. Hayvanlardan elde edilene gelince, bu hayvanlar da gdaya muhtatr. Her canlnn gdasnn bir baka canl olmas mmkn deildir. Aksi takdirde sonsuz bir teselsle girilmi olur ki bu teselsl imkanszdr. Binaenaleyh, hayvanlarn gdasnn da, bitkilere varp dayand sabit olur. Bitkilerin yerden bitip kt da sabittir. O halde rzklarn ancak gkten ve yerden elde edildiini kesin olarak sylemek gerekir. Gklerin ve yerin mdebbirinin, dzenleyip ynetenin sadece Hak Teala olduu malumdur. u halde rzkn sadece Allahtan olduu sabit olmu olur.33 Allah Teala; yaratma ve rzk vermedeki esizliini ve uluhiyyette yalnz bana tek olduunu da bu ayetlerle ifade etmitir. Yce Allah kendisine inanmayanlara, rzk verenin tek kendisi olduunu kabul ettirdikten sonra, uluhiyyette de tek olduunu kabul ettirmek istemitir.34

1.2.1.2. Rzkn Dar ve Bol Olmas Cenab- Allah, tm mahlukat yaratm, bununla beraber hayatlarn idame ettirmeleri iin gerekli olan rzklar da bunlarn istifadesine sunmutur. Allah Teala, kimisine bol rzk verirken, kimisinin de rzkn daraltabileceini Kuran- Kerimin birok yerinde ifade etmitir.35
Yunus, 10/31. Fatr, 35/3. 33 Fahreddin Rz, Tefsir-i Kebir, (Terc: Suat Yldrm - Ltfullah Cebeci - Sadk Kl, vd.), C. XII, Aka Yaynlar, Ankara, 1990, s. 369-370. 34 bni Kesir, Hadislerle Kuran- Kerim Tefsiri, (ev: Bekir Karla - Bedrettin etiner), C. XII, ar Yaynlar, stanbul, 1991, s. 6655. 35 Bkz. Bakara, 2/245; Rad, 13/37; sra, 17/30; Kasas, 28/82; Ankebut, 29/62; Rum, 30/37; Sebe, 34/36,39; Zmer, 39/52; ra, 42/12,27.
32 31

11

Yce Allah, dilediinin rzkn bollatrmaya, dilediinin rzkn da daraltmaya kdirdir. Bu, Onun hikmetinin bir gereidir. O, rzk verenlerin en hayrlsdr: Deki; hakikaten Rabbim, kullarndan kimin rzkn dilerse geniletir, kiminkini de dilerse, daraltr. Ne harcarsanz O, bunun ardndan (daha iyisini) ltfeder. O, rzklandranlarn en hayrlsdr.36 Rzk vermede hayrl olmak ise u hususlarda olur: a) Verecei eyi, ihtiya zamanndan geri brakmamak b) htiya miktarndan az vermemek. c) Verecei eyi, hesaba tbi tutarak azaltmamak. d) Verdii eyi, karlk istemek suretiyle bozup bulandrmamak.37 te Allah Teala, byle bir rzk verendir. Bunlardan birincisine gelince, Allahn lim ve kadir oluundan; ikincisine gelince, Allahn gani ve rzk bol oluundan; ncsne gelince, Allahn kerim oluundandr ki, Cenab- Hak bu hususu diledii kimseleri, hesapsz olarak rzklandrr.38 ifadesiyle beyan etmitir. Drdncsne gelince, bu da Allahn yce, ulu olmasndan dolaydr. nk karl, aada olan, yukardan olandan talep eder.39 Yce Allah, kimi kullarnn rzklarnn bol olmasnn, kimi kullarnn ise rzklarnn dar olmasnn birtakm sebep ve hikmetlerinin bulunduunu bize bildirmektedir. Rzkn dar veya bol olmasnn hikmetlerinden biri, yeryznn dzenidir. Yani yeryznde belli bir sistem ve dzenin ileyebilmesi iin Allah Teala, kimi kullarna bol rzk vermi, kimi kullarnn rzkn ise ksmtr. Nitekim; Dnya hayatnda onlarn geimliliklerini aralarnda biz taksim ettik. Birbirlerine i grdrmeleri iin, kimini kimine, derecelerle stn kldk 40 ayetinde, insanlarn bir ksm dierlerinden stn tutularak, birbirlerine i
36 37

Sebe, 34/39. Rz, Tefsir-i Kebir, C. XVIII, s. 353. 38 l-i mrn, 3/27. 39 Rz, Tefsir-i Kebir, C. XVIII, s. 353. 40 Zuhruf, 43/32.

12

grdrmeleri saland ifade edilmektedir. Allah Teala, rzk bakmndan herkesi eit tutmu olsayd, bir ksmnn bir ksmna hizmet etmesi imkansz olurdu. Dier bir ayette, Eer Allah kullarna (eit bir ekilde), bol bol rzk verseydi, yeryznde muhakkak taknlk ederler, azarlard. Fakat O, ne miktar dilerse (rzk o kadar) indirir 41 buyurulmutur. Cenab- Hak, bu Ayet-i Kerimede zenginliin; tuyann ve taknln tahakkukuna sebep olacana mutlak olarak hkmetmitir. Aklen dndmz zaman da, kiinin nefsi ktlklere meyleder de, ancak ne var ki o ktlkleri ilemek iin gerekli let ve vastalar bulamazsa, yapaca ktlk ve er o nispette azalr. Ama bunlar ifa etmek iin gerekli let ve vastalar elde ederse, ileyecei o ktlk de o nispette oalr. Bylece mal elde etmenin, tuyan ve azgnla sebebiyet verecei sabit olmutur.42 Ayrca insan, karakteri gerei byklenir, byklk taslar, bir zenginlik ve iktidar elde ettiinde, asl yaratlnn gerei olan eye dnm olur. Ama bir sknt, bir bela ve istenmeyen bir durumun iine dtnde, inkisr kalbe der ve mahzunlar da, bylece itaate ve tevazu haline dner.43 Allah, rzk konusunda kiminizi kiminizden stn kld. stn klnanlar, rzklarn, ellerinin altndakilere vermezler ki, hep eit olsunlar. imdi Allahn nimetlerini mi inkar ediyorlar? 44 Rzk konusunda herkesin farkl durumda olduu ortadadr. Ayet-i Kerime bu farkll, Allahn rzk konusunda bir kesimi dier bir kesime stn klmasna balamaktadr.45 Dikkat edilirse biz, insanlarn en zekisinin en akll ve en anlaylsnn, mrn azck bir dnyalk elde etmek iin tkettiini, buna ramen onun buna nasip olmadn; ama insanlarn en cahilinin ve en az akll olannn da hatrna gelen ve gnlnden geirdii her eyi o anda elde ettiini grmekteyiz. Bunun sebebi sadece insann abalamas, almas ve zekas olsayd, o zaman en
r, 42/27. Rz, Tefsir-i Kebir, C. IXX, s. 457. 43 Rz, Tefsir-i Kebir, C. IXX, s. 457. 44 Nahl, 16/71. 45 Seyyid Kutup, F Zillil-Kuran, (ev: Salih Uan - Vahdettin nce - Mehmet Yolcu, vd.), C. VI, stanbul, 1991, s. 550.
42 41

13

akll olann en stn olmas gerekirdi. Biz, en zeki olann en az pay; en cahil ve ahmak olann da en ok hisseyi aldn grdmzde, bunu taksim edenin Allah Teala olduunu anlam oluruz. Rzk, zekaya gre deildir. Ama bu, insann almasna mani olmamaldr.46 Rzkn bol ve dar olmasnn hikmetlerinden bir dieri ise, imtihandr. Muhakkak biz sizi biraz alk, biraz korku ve mallardan, canlardan ve rnlerden eksiltmekle imtihan ederiz. Sabredenleri mjdele.47 Bir imtihan olarak sizi hayr ve erle deneriz.48 Bu Ayet-i Kerimelerden anlalaca zere, imtihan sadece erle olmamaktadr. Hayr ve iyilikle de imtihan sz konusudur. Fakat insan ou zaman hayr ve iyilikle imtihan edildiini bilmez ve imtihan kaybeder. Allah Tealann kendisine bol nimet vermesi karsnda Ona kredenler, bu imtihan kazanacak; kretmeyip nankrlk edenler, azaba urayacaklardr. Allahn kendisinin rzkn daraltmas durumunda bunu sabrla karlayanlar ise, bu imtihan kazanm olacaklardr. Yce Allah, kullarndan birine sevdiinden deil, kendi dilemesi ve hikmeti gerei bol rzk verir. Yine kullarndan birini hakr grd iin deil, hikmeti ve kazas gerei, onu imtihan etmek iin onun rzkn daraltr.49 Rzkn kfr ve imanla alakas yoktur. Dolaysyla Allah, bazen denemek iin kafir gnahkarn rzkn bol verir, mmin ve itaatkarn rzkn da daraltr. Kafirler mal ve evladn okluunu, sevgi ve mutluluun delili olarak sanrlar.50 Onlar, bu dnyada rzk ve nimetlerin paylatrlma esasnn hikmetini bilmemektedirler ve bu dnyada kendisine bol nimet verilenlerin, Allahn sevgili kulu; az verilenlerinse, Allahn gazabna urayan kullar olduu gibi yanl bir zanna kaplmaktadrlar. Oysa gerek u ki, evresine ak ve gren gzlerle bakan herkes, ou zaman kt ve iren karaktere sahip olanlarn
Rz, Tefsir-i Kebir, C. IV, s. 287. Bakara, 2/155. 48 Enbiya, 21/35. 49 Muhammed Ali Sabn, Safvett-Tefsir, (Terc: Sadreddin Gm - Nedim Ylmaz), C. IV, Dnya Yaynclk, stanbul, 1990, s. 454. 50 Bkz. Sabn, Safvett-Tefsir, C. V, s. 144; mer Nasuhi Bilmen, Kuran- Kerimin Trke Meali, lisi ve Tefsiri, C. III, Bilmen Yaynevi, stanbul, 1985, s. 1646.
47 46

14

zengin; buna karn ahlken temiz ve mkemmel insanlarn fakir olduunu fark edecektir. Bu durumda hangi saduyulu insan, Allahn temiz karakterdeki kimseleri sevmediini, gnahkar insanlar ise tasvip ettiini syleyebilir? Allah Tealann, tevhidi ve nbvveti kabul hususunda ahdini bozan kimseleri ahirette azaba dar etmesi, onlara nimet ve lezzet kaplarn amayaca manasna gelmez.51 Her ne kadar Allah dilediine bol rzk verip, dilediinin rzkn daraltsa da, insann nasl olsa rzk Allahtandr, dilerse daraltr, dilerse bollatrr deyip almamas ve oturduu yerden rzkn beklemesi de yanltr. Allah Teala, herkesin rzkn yaratmtr. Herkesin rzk bellidir. Kimse kimsenin rzkn yiyemez. Ama Allah kullarndan, rzklarn aramalarn ve onu kazanmak iin aba sarf etmelerini istemektedir. Yani insann nce rzk iin elinden geleni yapmas, ondan sonra tevekkl etmesi gerekir. Bundan sonra dilerse Allah rzkn bol verir, dilerse daraltr.

1.2.1.3. Rzk Garantisi ve Endiesi Gerek insan, gerekse de dier canllarn rzk, kuvveti, gdas, beslenmesi, yaamak iin gerekli olan btn artlar ve sebepler Allaha aittir, Ondandr. Tabi olarak o canlnn o rzka kavumas, Allahn garantisi altndadr. Nitekim ayette; Yeryznde rzk Allaha ait olmayan hibir canl yoktur52 buyurularak, tm canllarn rzklarnn Allahn garantisi altnda olduu vurgulanmtr. 53 Mminin, rzkn elden karr diye bir korkusu yoktur. nk rzk, sznden dnmeyen Allaha mahsustur ve Allah kulunu mahrum etmez. Allah yeri yaratm, dek gibi yaym, ona bereket vermitir. Kullarnn rzkna kefil olduunu vadetmitir.

51

Ebul-la Mevdd, Tefhimul-Kuran, (Terc: Muhammed Han Kayan - Yusuf Karaca, vd.), C. IV, nsan Yaynlar, stanbul, 1991, s .533. 52 Hud, 11/6. 53 Elmall, Hak Dini, C. IV, s. 518.

15

Allah vadinde hulf (sznde durmamazlk) etmez. Fakat insanlarn ou bunu bilmezler.54 Nice canl var ki, rzkn tayamaz. Onlar da, sizi de Allah besler.55 te bu garantiler sayesinde mmin, hayatn rzkndan emin yaar. Yuvadaki kua, ldeki canavara, denizdeki bala ve kayann iindeki kurtua rzkn veren Odur.56 Yce Allah, Kuranda insana vadedilen nimetlerden bahsederken insann doa zerinde serbeste eylemde bulunmas iin, ondan ihtiyalarna, niyetine gre yararlanmasn salayacak ortamlar meydana getirdiini vurgulamtr. Yani Allah Teala kulunu ve dier canllar yaratrken, onlarn hayatlarn devam ettirebilmeleri iin gerekli olan artlar da yaratm ve hazrlamtr.57 Rzkn Allaha ait olmas, hareket edebilen canlnn rzkn aramasna engel deildir. Hareket edemeyen, rzk iin alamayan varlklar ise, Allah rzklarn gndermek suretiyle gdalandrr. Allahn ocuun beslenmesi iin annenin karnnda ona gda vermesi gibi.58 Yce Allah, Kuranda rzk endiesi ve korkusuyla birtakm yanl davranlara ynelmek isteyen insanlara uyarlarda bulunmutur. Ayette; Fakirlik endiesiyle ocuklarnz ldrmeyiniz. Onlar da, sizi de biz rzklandrrz59 buyurulmutur. Buna gre Cenab- Allah, ana-baba haklarna riayetten sonra, ocuklarn haklarna riayeti vacip klmtr. Buradaki ayetten maksat; kz ocuklarnn diri diri topraa gmlmesinin yasaklanmasdr. nk Araplarn bir ksm, cahiliyye dneminde fakirlik korkusuyla, kz ocuklarn diri diri topraa gmyorlard. Allah Teala, bu uygulamann yanlln, sizi de, onlar da rzklandran biziz. buyurarak beyan etmitir.
Rum, 30/37. Ankebut, 29/60. 56 Yusuf Kardav, man ve Hayat (Terc: Abdlvehhap ztrk), Hilal Yaynlar, Ankara, 1979, s. 174-175. 57 Aslan, Fakirlik Problemi, s. 118. 58 Ahmet Ltfi Kazanc, slamda rade, Kaza ve Kader, Ahmed Said Matbaas, stanbul, 1966, s. 69. 59 Enam, 6/151.
55 54

16

Babann ve rzknn kefili Allah Teala olduuna gre, ana-babann, doan cann hayatta kalabilmesi iin, gayret etmeleri ve onun rzk hususunda Allaha tevekkl etmeleri gerekir. 60 Yine Ankebut Sresi 60. ayetinde Yce Allah, nice canl vardr ki, bunlarn kendi rzklarn tayamacan yani biriktiremeyeceini syledikten sonra, bunlarn ve dier tm mahlukatn rzklarn, kendisinin stlendiinden bahsetmitir. Bu ayetten maksat, mminlerin, yurtlarndan hicret ettikleri takdirde, fakir deceklerinden ve a kalacaklarndan korkarlarsa, onlarn kalplerini takviye etmektir. Allah, zayf hayvanlarn rzklarn nasl veriyorsa, lkelerinden hicret ettikleri zaman, onlarn da rzklarn ayn ekilde verecektir.61 Bu da mminlerin rzk endiesi iine dmemeleri gerektiini, rzkn Allahn garantisi altnda olduunu gstermektedir.

1.2.1.4. Rzkn Kazanlmas ve Harcanmas Cenab- Hak, eriilmesi hatta kavranlmas imkansz bir ilim ve vukufla btn yarattklarnn rzkn tayin edip yaratm ve istifadelerine sunmutur. Allah Tealann, aalarda meyveler, tahllar, canllardan elde edilen gdalar ile barnmamz, rtnmemiz, yaaymz srdrmemiz iin icad ve halk buyurduu her ey rzkmzdr. Fakat ihsan buyurulan bu rzklardan yararlanmamz, alp elde etmemize baldr.62 O nedenledir ki Yce Allah, bizi alp kazanmaya tevik etmitir: Namaz klnca artk yeryzne daln ve Allahn ltfundan isteyin.63 O, yeryzn sizin ayaklarnzn altna serendir. Haydi onun zerinde yryn ve Allahn rzkndan yiyin. Dn ancak Onadr.64 Cenab- Hakkn mahlukatlarnn rzklarn tayin ettii dorudur. Fakat bunu yanl yorumlamamak lazm. yle ki, Allah Teala evvela ya bitkileri yaratp onlarla gdalanacak her bir canlnn yapsn ve bnyesini onlardan
60 61

Rz, Tefsir-i Kebir, C. X, s. 245. Sabn, Safvett-Tefsir, C. IV, s. 495. 62 man, Kaza, Kader, Hayr, er, s. 225. 63 Cuma, 62/10. 64 Mlk, 67/15.

17

yararlanacak ekilde yaratm ya da evvela canly, sonra da onun yaamasna elverili gdalar yaratarak her tr canlya bir ksm yiyecek tahsis buyurmutur. Tahsis olunan ey, canl trne gre gda eididir. Bunlardan yararlanmak imkan verilmi, elde edilmesi ise canlya braklmtr. Ksmetimde varsa ayama gelir diyemeyiz. Ksmeti ayaa gelenler, kendi imkanlaryla rzklarn elde edemeyenlerdir.65 nsana den vazife, yeryznde dolap rzkn elde etmek iin abalamas ve gayret gstermesidir. 66 Zira kainatn nizam ancak almak suretiyle salanr. Aksi halde dnya nizamnn devam etmesi mmkn olmaz. Oysa Allah, dnyay kyamete kadar devam etsin diye yaratmtr. Fakat bu, insann btn mrn mal toplamaya hasretmesi anlamna da gelmez. Doru olan, insann maddi varl iin zaruri olan rzk temin ettikten sonra, yzn manevi leme evirmesi ve bu arada Allaha kar kulluk grevini ihmal etmemesidir.67 nsanlarn hayatlarn devam ettirebilecek kadar yani yaayacak kadar rzkn yemesi kendisine farzdr. nk ibadetlerin yerine getirilmesi, ancak vcudun salkl olmasyla mmkndr. Bu da su, rtnme vs. gibi temel ihtiyalarn kullanlmas ile olur. Yce Allah, tm mahlukatn rzkn yarattktan sonra rzkn kazanlmas ve harcanmas hususunda iyi bir mslmann rzk ile mnasebetinin nasl olmas gerektiine de Kurann birok yerinde aklk getirmitir.68 Bu mevzuda mslman bir kimsenin yapmas gereken ilk grev, rzkn Allahn emrine uygun olarak helal yollardan kazanmaktr.69 slamn en nemli kurallarndan biri olan helalinden kazanp yemek, btn ibadetlerin ve

65 66

man, Kaza, Kader, Hayr, er, s. 226. Karaman, Rzk ve Kazan Anlay, s. 161. 67 mam Muhammed eybn, Kitabul-Kesb slam ktisadnda Helal Kazan, (Terc: Mustafa Baktr), Seha Yaynclk, stanbul, 1993, s. 34. 68 Bkz. Nahl, 16/114; Araf, 7/160; Maide, 5/88. 69 Seyfettin Yazc, Temel Dn Bilgiler, D..B.Y., Ankara, 2005, s. 62.

18

davranlarn esasn tekil eder. Hatta slama gre helalinden kazanp helalinden yeyip giyinmeyenin ibadetleri de kabul olmaz.70 Haram yollarla bol kazan elde etmektense, helal yoldan kazanmay tercih etmek, uurlu bir mslmann gzel vasflarndan biridir. almak suretiyle rzkn helalinden temin eden bir mslman, ayn zamanda toplumsal sorumluluunu da yerine getirmi olan kimsedir. Kiinin gayr- meru yollara sapmadan, kimsenin maddi ve manevi varlna tecavz etmeden elde ettii her ey, helal rzktr. 71 nsann helal ve meru bir ekilde rzk temin etmesi emredilmitir: Artk Allahn size helal ve temiz olarak verdii rzklardan yiyin.72 Size rzk olarak verdiimiz eylerin iyi ve temiz olanlarndan yiyin.73 Mfessirler bu ayetlerdeki yeyiniz ibaresinin ibaha ifade ettiini sylerler. Zira yeme ime gibi srf kullarn yararna olan eyleri emreden ayetler birer vazife deil, hak bildirir. ayet bunlar hak deil de vazife bildirecek olsalar, bunlar yapmamaktan ceza lazm gelir ki, insann yarar iin emredilen ey, bir noktada insann zararna bir sonu dourur. Bu ise elikidir. Ancak insann lmeyecek kadar yemesi farzdr. Mmkn iken yemeyip alktan len kimse intihar etmi olur, gnaha girer. badet yapabilecek lde g kazanmak iin yemek mendub, tam doyacak kadar yemek mbah, bundan fazla yemek ise haramdr. te yeyiniz emri, mbah derecesine kadar olan yemeleri iine alr.74 Tarm, ticaret, hayvanclk gibi meru iler yaparak rzk kazanmak, helal kazan salamak, yalnz helal olmakla kalmaz, insana ok byk sevap temin eder. Demek ki alan insann att her adm sevap olmaktadr.75
Hseyin Atay, Kurana Gre slamn Temel Kurallar, M.E.B. Yaynlar, stanbul, 1997, s. 58. 71 Ahmet ekin, alma Ahlak ve Rzkn Helalinden Temini, Diyanet Aylk Dergi., 175, D..B.Y., Ankara, 2005, s. 19. 72 Nahl, 16/114. 73 Araf, 7/160. 74 Sleyman Ate, Yce Kurann ada Tefsiri, C. I, Yeni Ufuklar Neriyat, stanbul, 1988, s. 280. 75 Sleyman Ate, Yeni slam lmihali, Kl Kitabevi, Ankara, 1979, s. 583; Ayrca bkz. Ahmed Hamdi Akseki, Askere Din Kitab, D..B.Y., stanbul, 1945, s. 127.
70

19

Rzkn kazanlp harcanmasnda mslmana den ikinci vazife ise, rzk meru yollardan elde etmesidir. Kuran- Kerimde de iaret edildii gibi, insanlarn haksz yere birbirinin maln sahiplenmesi caiz deildir. Mallarnz aranzda haksz sebeplerle yemeyin. 76 Gayr meru ekilde elde edilen bir kazan, her ne suretle olursa olsun, kii iin helal olamaz.77 Mmin, kayna belli olmayan bir rzk, zimmetine geirme hakkna asla sahip deildir. Elinde meru olmayan bir kazan varsa gerek sahibi biliniyorsa, onu iade etmesi gerekir. Mal sahibi bilinmiyorsa, onu sadaka olarak vermelidir.78 Son olarak, iyi bir mslmann bakasnn kazand rzk hususunda ona hased etmemesi gerekir. Hased, bir bakasnda bulunan nimetin, elinden gitmesini istemektir. Bu ise, Allahn taksimine raz olmamak demektir. yi bir mslman ise nimet verilenin iyi veya fena bir kimse olmasndan ziyade, veren Allahn bu vergisinde bilemeyeceimiz sr ve hikmetlerin bulunabileceini dnr. Kendi rzkn temin iin alr.79

1.2.1.5. Rzka kr Yce Allah, kullarndan, kendilerine verdii rzklardan temiz olanlarn tketmelerini, bunun karlnda ise kendisine kretmelerini istemektedir. Mslman bir kimsenin, nimete ulat zaman, veren Allaha kretmesi, elinden nimet gidince de feryada balamayp sabretmesi gerekir. nk kr, nimetin oalmasna sebeptir. Nitekim Allah Teala Kuranda; Yemin olsun eer sabrederseniz, elbette ziyade ederim. Eer kfrederseniz (nimetin kadrini bilmeyip inkar ederseniz) benim azabm elbette iddetlidir 80 buyurarak konunun nemine dikkat ekmitir.81

Bakara, 2/188. Bkz. Halil Altunta, alma Dnyasna slam Bir Bak, Diyanet Aylk Dergi, 124, D..B.Y., Ankara, 2001, s. 34. 78 Halil Gnen, Gnmz Meselelerine Fetvalar, C. II, lim Yaynlar, stanbul, Trs., s. 164. 79 Kazanc, slamda rade, Kaza ve Kader, s. 73. 80 brahim, 14/7. 81 Kazanc, slamda rade, Kaza ve Kader, s. 72.
77

76

20

kr, ya kalp, ya lisan yahut da uzuvlarla olur. Kalp ile kr, ya nimetin nimet verenden sudr ettiini bilmek veya lisan ve uzuvlaryla Onu tebcil etmeye azmetmekle olur.82 Lisan ile kretmek, kiinin Cenab- Hakkn nimet verici olduunu itiraf etmesi veya Onu medh-u sena etmesiyle gerekleir. Uzuvlarla kretmek ise, kiinin Cenab- Hakk tazim ettiine delalet eden fiilleri yapmasyla olur.83 kr ile ilgili ayetlere baktmzda, rzka krn en iyi olarak Allaha ibadet eklinde olduunu grrz. nk kr, ibadetlerin badr. Siz Allah brakarak ancak putlara tapyorsunuz ve yalan

uyduruyorsunuz. Allah brakarak taptklarnzn size hibir rzk vermeye gleri yetmez. yleyse rzk Allah katnda arayn, Ona kulluk edin, Ona kredin. Siz Ona dneceksiniz.84 nsan, yaratl icab kendisine yaplan iyilik ve yardmlara kar iinde bir kran duygusu hisseder. Fakat ftr olan duygu, eitli etkenlerden dolay deitii takdirde nankrle dnebilir. Yce Allah da insann bu yapsn bildii iin Kurann pek ok yerinde uyar ve tehditlerde bulunmutur. Yce Allah, insanolunun ok nankr olduunu ve onun nasl bir tabiata sahip olduunu u ayette aka ifade etmitir: Ama insan, ne zaman Rabbi onu imtihan edip de ltfu, keremiyle muamele ederse Rabbim bana ikram etti der. Fakat ne vakit de onu deneyerek zerine rzkn daraltrsa Rabbim bana ihanet etti, der.85

82 83

Rz, Tefsir-i Kebir, C. IV, s. 211. Rz, Tefsir-i Kebir, C. IV, s. 211. 84 Ankebut, 29/17. 85 Fecr, 89/15-16.

21

1.2.1.6. Rzk ve nfak slamda infak, ba bir sosyal yardmlama ilkesidir. Bu davran, yoksulun gzetilmesi ve maddi refahn artmas iin ferdin fedakarlndan kaynaklanan bir davrantr. Kuran- Kerimin birok yerinde, rzktan infak hususuna deinilmitir.86 Szlkte, tkenmek, tamamlanmak, son bulmak, manasndaki nefk kknden tretilen infak, bitirmek, yok etmek, yoksul dmek gibi anlamlara gelirse de daha ok para veya mal elden karmak manasnda kullanlmaktadr. Dn bir terim olarak genellikle Allahn honutluunu elde etme amacyla kiinin kendi servetinden harcama yapmas, muhtalara ayn ve nakd yardmda bulunmas demektir.87 Kuran- Kerimde belirtildii zere infak, namaz ve imandan sonra gelen en nemli bir esastr. man iini tamamlayan insann yapaca i, sadece nefsi ve mal hususunda bir icraatta bulunmaktr. Nefsine gelince, onu namaz klarak, Mabuduna hizmetle megul etmesi gerekir. te bu ey, yani iman, namaz ve zekat, muteber ve makbul taatlardr.88 Kuranda birok yerde namaz ile zekat beraber zikredilmitir: Onlar, gayba inanrlar, namaz klarlar, kendilerine verdiimiz rzktan yerli yerince sarfederler.89 Onlar, Rablerinin rzasna ermek iin sabreden, namaz dosdoru klan, kendilerine verdiimiz rzklardan gizli olarak ve aktan harcayan ve ktl iyilikle ortadan kaldranlardr.90 Nasl ki namaz dinin direiyse, zekat da islamn kprsdr. Dinin iman ile temeli atlr, namaz ile dikildikten sonra, geilecek mhim bir geidi vardr ki, zekat ite o geidi geirecek bir kpr olmak zere kurulmutur. nk dnya ve ahirette korunmak iin yaplacak olan grkemli slam binasnn,
Bkz. Bakara, 2/3,265,272,274; l-i mran, 3/17; Enfal, 8/3; Rad, 13/22; Nahl, 16/75; Secde, 32/16. 87 Mustafa arc, nfak Md., T.D.V..A., C. XXII, T.D.V.Y., stanbul, 1994, s. 289. 88 Rz, Tefsir-i Kebir, C. XIV, s. 10. 89 Bakara, 2/3. 90 Rad, 13/22.
86

22

dnyadaki drl-slam (slam yurdu), ahiretteki drs-selm (esenlik yurdu)n yapm iin birtakm ml masraflar vardr ki, bunlar ml ibadetlerle yaplacaktr ve bunun en zarurisini de zekat tekil eder.91 Allah Teala, rzk konusunda kimisini kimisine stn klm, kimisinin rzkn bol verirken kimisinin de rzkn daraltmtr. Yce Allah, bu vesileyle rzk bol olann rzknn geniliine gre nafaka vermesini; rzk dar olann da kendisinin ona verdii lde harcamasn istemitir.92 nsana en zor gelen ey, savata cann, hayr yolunda da maln harcamasdr. O, maln hayrda harcamakla malnn elinden gideceini ve fakir debileceini zanneder. Bunu ona yaptrann da eytan olduu, Kuranda belirtilmektedir. 93 Halbuki infak, fakirlik iin bir sebep deildir. 94 Nitekim Yce Allah, infak edilen her eyin karlnn eksiksiz hatta daha fazlasyla verileceini belirtmektedir: Mallarn Allah yolunda harcayanlarn durumu, yedi baak bitiren ve her baakta yz tane bulunan bir tohum gibidir. Allah dilediine kat kat verir, Allah, ltfu geni olandr, hakkyla bilendir.95 Bir ksm ayetlerde, infakn gizli ve aktan yaplabilecei

vurgulanmtr. 96 Farz olan infakta uygun olan, aka sarfetmektir. Nafile olan infakn ise gizli yaplmas daha hayrldr. Gizli olarak yaplan bu infakn, gnahlarn bir ksmna da kefaret olaca Kuranda vurgulanmtr: Sadakalar aktan verirseniz ne gzel! Fakat onlar gizleyerek fakirlere verirseniz bu, sizin iin daha hayrldr ve gnahlarnzdan bir ksmna da kefaret olur. Allah yaptklarnzdan hakkyla haberdardr.97 Btn bu ayetlerden de anlalaca zere slam, insanlarn hakiki bir ibadet birlii iinde olmalarn, gerekten fakir ve kimsesiz olanlarn
Yazr, Hak Dini, C. I, s. 180. Bkz. Talak, 65/7. 93 Bkz. Bakara, 2/268. 94 Bkz. Mustafa Haleb, Hadisler Inda Helal Kazan Yollar, (Terc: Nebi Bozkurt), Erkam Matbaas, stanbul, 2002, s. 32. 95 Bakara, 2/261. 96 Bkz. Bakara, 2/271,274; Rad, 13/22; brahim, 14/31; Fatr, 35/29. 97 Bakara, 2/271.
92 91

23

gzetilmelerini ve alabileceklerin altrlmas iin ilk nce zekat ve ftr sadakalar ile, zenginlerle fakirlerler arasndaki uurumun kapatlarak, bir sevgi bann kurulmasn istemektedir. Yine slam, insann elindeki maln Allahn mal olduunu ve kendisinin onu, muhta olan Allahn kullarna ulatrmaya grevli bulunduunu belirtmektedir.

1.2.2. Hadislerde Rzk Hadislerde rzk kavram, daha ok ezeli takdir ilkesine uygun olarak ilenmitir. Hadislere gre, insan yaratlmadan nce rzk Allah tarafndan takdir ve tayin edilmitir.98 Buna gre herkes, mutlaka kendi rzkn yer ve hi kimse bakasnn rzkn yiyemez. Hi kimse de rzkn tketmeden lmez. Ama herkes rzkn elde etmek iin onu talep etmek zorundadr. Bu, kazakaderin gereidir.99 Hadis kltrne gre rzk, anne karnnda tayin ve tespit edilmitir. nsanolu bu yazgya gre dnyaya gelir buna gre i yapar ve buna uygun olarak vefat eder. Buhari (. 256/870)nin rivayet ettii u hadis, insan iin yazl bir mrn takdirini ifade etmektedir: phesiz sizden birinizin anne karnndaki yaratl krk gnde derlenip toplanr. Sonra bir o kadar (sre ierisinde) alaka olur. Sonra bir o kadar (sre ierisinde) bir et paras olur. Sonra da Allah bir melek gnderir ve drt kelimeyi (yazmas) emrolunur. Ona: Amelini, rzkn, ecelini, aki veya said olacan yaz denilir. Sonra da ierisine ruh flenir. phesiz sizden bir kimse alp amel iler sonunda kendisi ile cennet arasnda bir kula kalr, ama yazs gelip onu geer, bu sefer cehennemliklerin amelini iler. Yine sizden bir kimse alp amel iler sonunda kendisi ile cehennem arasnda bir kula kalr ama yaz gelip onu geer, bu sefer cennetliklerin amelini iler. 100

Bkz. Buhari Ebu Abdullah smail, el-Camius-Sahih, Kader, 1, ar Yaynlar, stanbul, 1981; Tirmizi Muhammed b. sa, es-Snen, Kader, 9, ar Yaynlar, stanbul, 1981; Mslim Ebul-Hseyin Haccac, el-Camius-Sahih, Kader, 7, ar Yaynlar, stanbul, 1981. 99 Yazcolu, slam Dini Esaslar, s. 50. 100 Buhari Ebu Abdullah smail, Muhtasar Tecrid-i Sarih, (ev: Abdullah Feyzi, Kocaer), Bedl-Halk, 6, Hner yaynlar, Ankara, 2004.

98

24

Hadislerde her ne kadar rzkn Allahn takdir ve tayiniyle olduu belirtilse de bunun, insann almasna engel bir durum olmad belirtilmitir. Peygamberimiz birok hadiste insann rzkn kazanmas iin almas ve abalamas gerektiini vurgulamtr.101 Ayrca rzkn kazanlmasnn yannda bu rzkn helal ve meru yollardan kazanlmas gerektiini, rzk konusunda endieye dmemesini, insann rzkn kazanmak iin elinden geleni yaptktan sonra, Allaha tevekkl etmesinin gerektiini de vurgulamtr: Hi kimse, elinin emei ile kazandn yemekten daha hayrl bir kazan yememitir. te Allahn peygamberi Davut (a.s) da kendi elinin emeini yerdi.102 Balarnz kmldad mddete, rzk konusunda yeise dmeyin. Zira insan annesi kpkzl, zerinde hibir ey olmad halde dourur, sonra aziz ve celil olan Allah, onu her eit rzkla rzklandrr.103 Ey insanlar! Allaha kar muttaki olun ve (dnyev) talepte mutedil olun. Zira hi kimse yoktur ki, (Allahn kendisine takdir ettii) rzkn eksiksiz elde etmeden lm olsun. Rzk gecikse bile ona mutlaka kavuacaktr. yleyse Allahtan korkun ve talepte mutedil olun (gayr- meru yollara sapmayn), helal olan aln, haram olan terk edin.104 Daha nce ifade ettiimiz gibi baz hadisler, rzkn nceden tayin ve tespit edildiini, bunun deimesinin imkansz olduunu ifade etseler de baz hadislerin ise, insann rzknn sadaka, dua, iyilikler ve sla-i rahim vb. gibi eylemlerle artabileceini ifade ettiini grmekteyiz.105 Dilimizde Hi lmeyecekmi gibi dnya iin, yarn lecekmi gibi ahiret iin al eklinde hret yapan bir nakil, farkl ekillerde Resulullahtan rivayet edilmitir. 106 Bu hadisten, dnyaya da ahiret kadar ehemmiyet
101

Bkz. Buhari, el-Camius-Sahih, Edeb, 27, Hars, 1, Zekat, 50; Mslim, Msakat, 2, Zekat, 106; Tirmizi, Ahkam, 40. 102 Buhari, el-Camius-Sahih, By, 15. 103 brahim Canan, Ktb-i Sitte Muhtasar, Tercme ve erhi, C. XVII, Aka Yaynlar, Ankara, 1991, s. 578. 104 Canan, Ktb-i Sitte Muhtasar, C. XVII, s. 245. 105 Bkz. Buhari, el-Camius-Sahih, Daavat, 26; Tirmizi, Daavat, 113. 106 Canan, Ktb-i Sitte Muhtasar, C. XIV, s. 481.

25

vermek gerekir ifratkar hkmn karacaklara kar ulemann verdii cevaplardan biri yle: Eer insan, ebed yaayacan bilirse, dnyaya hrs azalr ve bilir ki, arzu ettii dnyalk, onu talepteki hrs ve kouturmay bir kenara braksa bile elinden kac deildir. yle der: Dnyalm bugn karsam bile yarn elde ederim, nasl olsa ben ebed yaayacam. Bu sebeple Resulullah: Dnyalk hususunda ebed yaayacan zanneden kimsenin ameliyle amel et, dnya ileri iin hrsl olma buyurmutur.107 Kuran- Kerimde ifade edildii zere, insanlarn rzk endiesi iinde olmamalar istenmi ve rzkn Allahn garantisi altnda olduu belirtilmitir.108 Peygamberimiz de Allah katnda en byk gnahn Allaha ortak komak olduunu belirttikten sonra bundan sonraki en byk gnahn ise, insanlarn rzk endiesiyle ocuklarn ldrmek olduunu iaret etmitir: Hz. Peygamber (s.a.v.)e : Allah katnda hangi gnah daha byktr? diye sordum: Seni yaratt halde Allaha e komandr buyurdu. Sonra hangisidir? Seninle beraber yemek yemesinden endielenerek ocuunu ldrmendir.109 Btn bunlarn sonucunda, rzkla ilgili hadisler genel olarak iki grupta ele alnabilir: Birincisi, rzkn nceden tayin ve tespit edildiini bildiren hadisler. kincisi ise, rzkn, sadaka, iyilik, dua ve sla- rahim vb. eylemlerle artabileceini bildiren hadisler. kinci grup hadislerin birinci gruptaki hadislere gre, daha ok zgrle yer verdiklerini grmekteyiz. stelik ikinci gruptaki hadislere gre insana verilen rzk, onun imkan ve artlarn kullanmayla ilgili olarak deiebilmektedir.

107 108

Canan, Ktb-i Sitte Muhtasar, C. XIV, s. 481. Bkz. Hud, 11/6; Zariyat, 51/58. 109 Buhari, Muhtasar Tecrid-i Sarih, Tefsir, Bakara, 3.

26

1.3. KELAM EKOLLERNN RIZIK MESELESN TAHLL

1.3.1. Ehl-i Snnette Rzk Anlay Ehl-i Snnet alimlerinin rzk konusunda yaptklar eitli tanmlarn, rzkn Allahn bir fiili olmasna ynelik olduu grlmektedir. nk Allahn fiillerinden biri de rzk vermektir. Yegane Rezzk Odur. Bununla birlikte onlar haramn rzk olduunu, ancak Allahn haram rzkn kazanlmasna rzasnn bulunmadn, herkesin kendi rzkn yedii gibi hususlarda ittifak halindedirler.110 Eari ve Maturidi ekolne mensup kelamclar yukardaki esaslarda ittifak halinde olsalar da rzkn tanm konusunda farkl saylabilecek yaklam tarz gelitirmilerdir. Bu ekollere ait kaynaklarda rzk konusu, zellikle rzk ile ilgili hususlarda kapsaml bilgi veren Mutezileye cevap verilirken ilenmektedir. Oysa Gazzali (. 505/1111)ye gre bu tr konularda sz uzatmann bir anlam yoktur.111 Rzk meselesi, insan hrriyeti (kader) dairesine giren ve insan bu ynyle ilgilendiren konulardan biri olduu iin bu konuda Ehl-i Snnetin iki byk kolu arasnda farkllk gze arpmaktadr. Maturidiyye ve Eariyye arasndaki gr ayrlklarndan kaynaklanan hususlardan biri de ezelde maduma (yokluk) hitabn caiz olup olmamasdr. Earilere gre maduma hitab- ilhnin taalluk etmesi caizdir. Buna gre Allah mahlukat yaratmadan nce btn fiilleri, ecelleri ve rzklar takdir etmitir. Kyamete kadar onlardan meydana gelecek her ey Levh-i Mahfuzda tespit edilmitir. Bu nedenle rzklar da Allah katndadr. Rzkn kulun mlkiyetiyle hibir ilgisi yoktur. Allah her eyin sahibidir. Maturidiler ise, maduma hitab kabul etmezler. Onlara gre bunda bir hikmet yoktur.112

Bkz. Ebul-Hasen Eari, el-bne An Usulid-Diyne, Kahire, 1375/1955, s. 64; Osman Karar, slamda Ticar Ahlak ve Rzk Meselesi, Fazilet Kitabevi, Rize, 1974, s. 25. 111 Ebu Hamid Muhammed Gazzali, el- ktisad fil- tikad, (Thk: .A. ubuku - Hseyin Atay), A...F.Y., Ankara, 1962, s. 229. 112 Bkz. Aliyyl-Kri, Ali b. Muhammed Sultan el-Herev, erhu Fkhil-Ekber, Beyrut, 1997, s. 175.

110

27

Ehl-i Snnete gre rzk, canlnn faydaland ve iinden yiyeceklerini, ieceklerini, giyeceklerini, ve meskenlerini kardklar eylerden ibarettir. Buna gre rzk; Allahn zerinde tasarruf etme, kullanma izni verdii her eydir.113 Kul, ondan faydaland zaman bu, kendisine rzk olur. Helal veya haram olmas onun rzk olmasna engel deildir.114 nsan, rzkn hangi yoldan isterse, Allah Teala o yoldan verir. Ancak helal olmayan yollara ve arelere bavurursa su ilemi olur. nk Allah Teala, rzk iin helal ve meru yollarn seilmesini emretmektedir. verir.116 Ehl-i Snnete gre her ahs veya her canl kendi rzkn yer. Bir ahsn rzkn baka bir ahs yiyemez. 117 Zengin birinin fakire verdii sadaka, zenginin rzk olmad iin fakire gemitir.118 Rzk yaratan ve veren Allah Tealadr. Kul, Allahn evrende geerli tabii kanunlarn gzeterek alr, abalar, sebeplere sarlr ve rzk kazanmak iin tercihlerde bulunur. Allah da onun bu tercihine ve abasna gre rzkn yaratr. Allahn yegane rzk veren olmas, tembellik yapmay ve almamay gerektirmez. Kazan iin meru yollardan gerekli giriimde bulunmak kuldan, rzk yaratmak ise Allahtandr.119 Earilere gre rzk; Hak Tealann hayat sahiplerine, yiyip ierek, gdalanmak veya baka trl faydalanmak zere sevkederek, onlara verdii eylerdir. Bu tarife gre yiyecek, iecekten baka, kendisinden faydalanlan eyler de rzk olmaktadr. Earilere gre rzklar Allah katndandr. O,
115

Allah rzasna uygun i yapanlar

mkafatlandrlr, yapmayanlar cezalandrlr. Allah onlara ilerine gre ceza

Bkz. Muhammed Ali Sabn, Maturidiye Akaidi, (Terc: Bekir Topalolu), D..B.Y., Ankara, 1979, s. 157. 114 Mustafa Utku, Rzk Anahtarlar ve Tevekkl, Uluda Yaynlar, stanbul, 2002, s. 251. Ayrca bkz. Sabn, Maturidiye Akaidi, s. 157. 115 Ltfi entrk - Seyfettin Yazc, slam lmihali, D..B.Y., Ankara, 2004, s. 62. 116 Ahmed Hamdi Akseki, slam Dini, tikat, badet ve Ahlak, D..B.Y., Ankara, 1977, s. 99. 117 Bkz. Ebu Hanife, Fkh- Ekber, (Terc: Yunus Vehbi Yavuz), ar Yaynlar, stanbul, 1979, s. 330; M. Sait Yazcolu, slam Dini Esaslar, A..A..F.Y., Eskiehir, 1998, s. 50. 118 erafeddin Glck, Kelam Asndan nsan ve Fiilleri, Kayhan Yaynevi, stanbul, 1979, s. 243. 119 Hseyin, Algl - H. Yunus, Apaydn, Vd. (Komisyon), lmihal, C. I, T.D.V.Y., Ankara, 2004, s. 139.

113

28

yaratklarn helal ve haram olarak rzklandrr. 120 Eari (. 324/936) de Sabuni gibi rzkn insann mlk olduunu kesinlikle kabul etmez. 121 O, annesinin stn emen ocuk ile ot yiyen hayvan kim rzklandryor diye sorup, bunlar rzklandran Allah ise ve bu rzklarn sahibi ocuk ve hayvan deilse; buradan Allahn haram rzkn sahibi olduu manas kar, tezini savunmaktadr. O halde rzk, Allahn bir ltfu ve badr. nsan veya hayvan ondan yararlanr. u anda yararl olmayan ey rzk olarak vasflanmaz.122 Nureddin es-Sabuni (. 580/1184)ye gre helal olsun, haram olsun insann yedii ey onun rzkdr. O, Mutezilenin rzkn insann mlk olduu anlayna kar kar.
123

Rzkn mlk olduu kabul edilirse Allahn

nimetlerinden rzklanan hayvanlarn durumu nasl izah edilir? sorusu akla gelir. Hayvanlarn mlk edinmesi dnlemeyeceine gre. rzk Allahndr ama insana intifa/ yararlanma hakk verilmitir. nk her eyin sahibi Allahtr. Bu konuda st emen ocuk ve ot yiyen hayvanlarn durumu rnek olarak verilebilir. St emen ocuk ve ot yiyen hayvan iin mlkiyet sz konusu olamaz. Rzk Allahn ltfu ve badr, insan ve hayvan ondan yararlanr. Bu durumda faydas olmayan ey rzk deildir. Kii iin kendisinden yararlanlan ey ancak rzktr.124 Kad Ebu Bekr Bakllni, (. 403/1013) rzk konusunda Ehl-i Snnetin izdii yol zerindedir. O, helal ve haramn rzk olduunu beyan etmektedir. Bu mevzudaki delili Sizi yaratan, size rzk veren, sizi ldren ve tekrar dirilten Allahtr125 ayetidir. Ona gre Allah yaratma, ldrme ve diriltmede tek ise, rzklar datmada da tektir. Ayrca Bakllni, rzkn mlk olarak kabul edilemeyeceini savunur.126

Bkz. Eari, el-bne, s. 64. Ebul-Hasen Eari, el-Luma Fir-Reddi Al Ehliz-Zey vel-Bida, Beyrut, 1952, s. 64; Halife Keskin, slam Dncesinde Kader ve Kaza, Beyza Yaynlar, stanbul, 1997, s. 192. 122 Eari, el-bne, s. 64; Glck, nsan ve Fiilleri, s. 242. 123 Sabn, Maturidiye Akaidi, s. 157; erafeddin Glck - Sleyman Toprak, Kelam, Tekin Kitabevi, Konya, 1998, s. 269. 124 Bkz. Sabn, Maturidiye Akaidi, s. 157; erafeddin Glck, slam Akaidi, Esra Yaynlar, Konya, 1989, s. 232. 125 Rum, 30/40. 126 Kad Ebu Bekr Bakllni, et-Temhid, Beyrut, 1957, s. 328.
121

120

29

Taftazni (. 793/1390) rzk; Gda almak ve daha baka surette faydalansnlar diye Allah Tealann, hayvanlara sevkettii eylerdir. tarznda tarif eder. Bu tefsir, yeme, ime, giyinme, ev, ev eyas... gibi eyleri de rzk kavramnn umlne alan ok daha geni muhteval bir tariftir.127 Genel olarak da Ehl-i Snnet kelamclar rzk, Taftazninin tanmlarna benzer ekilde tanmlamlardr. rnein Cveyn (. 478/1085) rzk, faydalanlan ey diye tanmlarken Gazzali de ayn gr paylamakla beraber rzk drt ksma ayrmaktadr: 1- Rzk- Mazmn: Garanti edilmi rzk. Zaruri ihtiyalarn giderecek kadar insana verilen yenilir, iilir ve giyilir eylerdir. 2- Rzk- Maksm: Ezelde ksmete den rzk ve pay. 3- Rzk- Memlk: Bir kimsenin mlkiyetinde ve tasarrufunda bulunan mal. 4- Rzk- Mevud: Allah Tealann salih ve bid kullarna vadettii rzk. Bunlardan sadece ilki iin tevekkl etmek ve Hak Tealaya gvenmek sz konusu olur. Zira, ihtiya ve zaruret lsnde her canlnn rzkn vereceini Allah garantilemitir.128 Badd (. 429/1038), dolaysz ihtiyalar gz nnde bulundurarak rzk; ister helal olsun, ister haram olsun, kim bir ey yer ya da ierse, ancak o kendi rzkn yiyip imitir eklinde aklamaktadr. 129 Fakat Fahruddin erRazi, rzk yenilen, iilen eyler tarznda yaplan tanmlamalarn geersiz olduunu, dolaysyla bu tanmlarn Arap dilinde kullanlan rzkn anlamna mutabk dmediini sylemektedir. Ona gre Arapada rzk, haz anlamndadr. Haz, bir kimsenin nasibidir. Nasip de sadece ona aittir ve baka bir kimse bu nasibe ortak deildir. te yandan Allah rzktan infak etmemizi emretmektedir. 130 Eer rzk sadece yenilen, iilen eyler olsayd, yalnzca

127 Sadddn Taftazni, Kelam lmi ve slam Akaidi, (Haz: Sleyman Uluda), Dergah Yaynlar, stanbul, 1982, s. 220. 128 Taftazni, Kelam lmi, s. 220. 129 Abdulkahir Badadi, Usulud-Din, Beyrut, 1981, s. 144. 130 Bkz. Mnafikun, 63/10.

30

yenilen eylerin infakn istemek olacaktr ki, Razi byle bir infakn mmkn olamayacan ileri srmektedir.131 Bu arada gerek Kad Abdlcebbar (. 415/1024) ve gerekse baz

Gazzli ve Fahruddin er-Razi (. 606/1210) gibi kelamclar dahil olmak zereEhl-i Snnet kelamclarnn rzk, sadece yenilen ve iilen eylerle snrl tutmadklarn, yaptklar tanmlarda dorudan rzk Allaha nispet ve izafe etmediklerini, onun snrlarnn geni tutulmasn salamak amacyla da lgat anlamn ne karmak suretiyle rzk, faydalanlan eyler olarak tanmladklarn belirtmek gerekmektedir. Ebu Hanife (. 150/767)ye gre, Allah kullar yaratan, rzklandran ve ldrendir. Onu kazanma, helalinden mal biriktirme helaldir, haram yolla mal biriktirme ise, haramdr.132 Sufilere gre rzk; Mlikin, memlkne, Mevlnn kuluna verdii eydir. Rzk; yenilen, iilen ve giyilen eylerden olmak zere kul iin verilmesi garanti altna alnm olan ksmettir.133 Kemaleddin Beyaz (. 1097/1686), rzk; Gdalanmas ya da baka bir yolla faydalanmas iin Allahn canlya verdii ey 134 olarak tarif ederken brahim Bacuri (. 1277/1860) ise tarifteki faydalanmay bilfiil kaydyla kaytlamaktadr. Buna gre birinin sahip olduu fakat bilfiil faydalanmad ey onun rzk deildir. O ey kendisinden faydalanan kimse iin rzktr.135 Ebul Min en-Nesef (508/1115)nin rzk konusunda Mutezile ile Ehl-i Snnet arasnda ihtilafa yol aan temel hususlardan biri olan mlkn rzk olup olmamas meselesine, dier Ehl-i Snnet kelamclarndan farkl saylabilecek bir bak as gelitirdiini grmekteyiz. Ona gre ister helal, ister haram

Aslan, Fakirlik Problemi, s. 69. Beyazizade Ahmed, mam Azam Ebu Hanifenin tikadi Grleri, (ev: lyas elebi), M...F.V.Y., stanbul, 1996, s. 94. 133 Taftazani, Kelam lmi, s. 220. 134 Kemaleddin Beyazi, aratl-Meram, Kahire, 1949, s. 235. 135 brahim Bcuri, erhu Cevheretit-Tevhid, Dmek, 1972, s. 441; Muhit Mert, Kaza-Kader Dairesinde Rzk ve ktisd Hayat, (Baslmam Doktora Tezi), Konya, 1994, s. 81.
132

131

31

olsun kendisiyle faydalanlan her ey rzktr.136 Allahn tekeffl ettii rzk ise gdadr. Fakat rzk gdaya atfedildii gibi, mlke de atfedilmektedir. Rzk mlke atfedildii takdirde, haram rzk olmaz. nk bu durumda bir kimse bakasnn rzkn ya da baka biri de onun rzkn yiyebilir. Buna karlk rzk, gdaya atfedilirse, bu gda, haram rzk olur. Zira Allah fizyolojik ve biyolojik yapmz gdaya ihtiya duyacak ekilde yaratmtr. Bu yaratmada insann mdahalesi sz konusu deildir. Dolaysyla rzkta gda olmakszn rzkn sadece mlke hamledilmesi doru olmaz. Bunun tersine rzk her iki unsurla birlikte tanmlanmaktadr. Bu da gstermektedir ki, gdalanmak ynyle haramszlk olmazsa, btn mr boyunca haram yiyip ien bir kimseyi Allah rzklandrmam saylr ki, bu uygun olmayan bir iddiadr.137 Yine Nesefi, Allahn fili sfatlarndan olan rzk iin ileri srd hkmleri, rzkla dolaysyla insan iradesiyle ilgilendirilebilecek dier fili sfatlar iin de sylemektedir. Buna gre, rzk gibi, sknt ve belalar da Allahn takdiri ve hkmyledir.138 Ehl-i Snnetin rzk konusundaki fikirlerini u ekilde toparlayabiliriz. 1- Yegane rzk veren Allah Tealadr. Dilediine bol rzk verir, dilediinin rzkn da daraltr. 2- Rzk yaratan Allahtr ancak onu kesb eden kuldur. 3- Haram olan bir ey, onu kazanan kul iin rzk saylr. Fakat Allahn haram olan rzk, kulun kazanmasna rzas yoktur. 4- Herkes, kendi rzkn yer, bir kimse bakasnn rzkn yiyemeyecei gibi, baka biri de onun rzkn yiyemez.139

136 Bkz. mer Nesefi, slam nancnn Temelleri, (Haz: M. Seyyid Ahsen), Ota Yaynlar., Y.y., 1974, s. 105. 137 Aslan, Fakirlik Problemi, s. 72. 138 Aslan, Fakirlik Problemi, s. 73. 139 Hseyin, Algl - H. Yunus, Apaydn, Vd.(Komisyon), lmihal, s. 139.

32

1.3.2. Mutezilede Rzk Anlay Rzk, ecel ve fiyatlarnn, Allahn kaza ve kaderiyle olduu grne temas ederek rzk meselesine giren ve rzk; kendisiyle yarar salanan ey olarak tanmlayan Kad Abdlcebbar bunu, yararlanmay engelleyen bir eyin olmamas artna balamaktadr. Zira bir eyin kiinin mlk de olsa- rzk olabilmesi ancak o eyden faydalanlmasna baldr. Bu ekildeki bir rzklandrmada, insan ya da hayvan arasnda bir fark yoktur.140 Bu arada Kad Abdlcebbar rzk; faydalanlan ey olarak tanmlarken onun lgat anlamna mutabk kalmay tercih etmitir. Ancak o, Ehl-i Snnet kelam kaynaklarnda Mutezileye atfedilen, rzkn mlkiyet olduu anlayna yer vermemektedir.141 nk ona gre mlkiyet rzk olmay gerektirmez. Bir eyin birisine rzk olmas iin onun sahibi olmas ve malikin mlkn kendine tahsis ettii gibi tahsis etmesi art deildir. nk rzk olarak tahsis etme, tasarruf etme veya tasarrufun faydasn elde etmek zere sahip olmay gerektirir. Bu sebeple insann sahip olmad bir ey olsa mesela, bakasnn verdii yiyecek gibi kullanmas ve faydalanmas mbah olduunda onun iin rzk olur. Yine hayvanlarn istifade ettii eyler onlarn rzk olsa bile mlk deildir. ocuklar ise her ne kadar akll olmasalar da durumlar hayvanlardan farkldr. nk ocuklar, mlklerinin sahipleridirler. Dolaysyla sahip olduklar eylerde akll konumdadrlar.142 Gerekte Mutezile rzk; sahibinin yedii bir mlk eklinde tarif etmitir. Bu, insann kendi z iradesi ve kudretiyle, hr seimiyle kazanp, iktisap ettiidir.143 Her iki tarife gre de rzk, Hak Tealann, zerinde tasarruf etme, yani kullanma izni verdii eylerdir. Bu tarife gre rzk, yalnz eran helal olan eyler olup, haram saylan eyler rzk deildir.144 Mutezile, haram olan rzk

140 141

Kad Abdulcabbar, erhu Uslil-Hamse, Kahire, 1965, s. 784. Aslan, Fakirlik Problemi, s. 65. 142 Kad Abdulcabbar, el-Muni, C. XI, Kahire, 1965, s. 27-28. 143 Bkz. Sabn, Maturidiye Akaidi, s. 157; 144 Aydn, slam nanlar, s. 373.

33

olarak kabul etmemektedir. Ancak meru yoldan elde edilip yenen ey rzk kabul edilebilir.145 Kad Abdlcebbara gre insanlar iin rzk iki ksma ayrlr: 1- Mutlak Rzk: Bu tr rzk, faydalanlmasnda herhangi bir engel bulunmayan ot, su ve avlanlmas mbah olan hayvanlarn avlanlmas gibi eylerdir. Bunlar kimsenin mlk deildir, herkes iin rzktr. Kim nce davranrsa bunlardan yararlanr ve bunlar da onun rzk olur. 2- Muayyen Rzk: Bu da, mlk edinilmi eylerdir. Yani sahip olduumuz menkul ve gayri menkullerimizdir. Bu eyalarn sadece elde bulundurulmas rzk olmad gibi, onlara sahip olmak da rzk saylmaz. Zira bunlarn rzk saylabilmesi, ancak bunlarla tasarruf etme ve yararlanmakla mmkndr. Bu arada insanlarn mlk edinmeleri de alma, miras, alveri, ve hibe gibi yollarla olmaktadr.146 Mutezile, yalnz insanlarn rzk sahibi olduunu, hayvanlarn yiyip itikleri rzklarna mlik olmadklarn sylemektedir. Ancak Kuran- Kerimde yeryznde yaayan her nevi canllarn rzk olduu ve btn canllarn rzkn Hak Tealann verdii aka ifade edilmektedir.147 Bu yzden Mutezilenin baz fikirleri bu Ayet-i Kerimeye aykr dmektedir. Rzklar yaratma hususunda Allahn mutlaklln Mutezile kabul etmektedir. Rzklar yaratann Allah olduunu kabul eden Mutezile, tahsisinin Allahtan olmadn, bilhassa bakasnn maln gasp ile rzklanann rzkn, Allahn o kimseye tahsis etmediini iddia etmektedir. Bu nedenle de Mutezile rzk kavramn, Ehl-i Snnetin anladndan daha geni bir manaya yorumlamak suretiyle, insann mlik olduu her ey olarak kabul etmektedir.148 Mutezilenin bu kadar apak bir meseleyi problem yapmasnn temelinde onlarn adalet ve aslah prensipleri yatmaktadr. Bu prensibe gre,
145 146

Kad Abdulcabbar, erhu Uslil-Hamse, s. 787. Kad Abdulcabbar, el-Muni, C. XI, s. 27. 147 Bkz. Hud, 11/6. 148 Keskin, Kader ve Kaza, s. 190.

34

Allahn kullarna haram rzk olarak tahsis edemeyeceini, aksi taktirde Allahn, kullar haramla rzklanmalarnda pay olacan vurgulamaktadrlar. Halbuki helal de olsa, haram da olsa, rzk tahsis eden Allahtr.149 1.3.3. Helal ve Haram Ynnden Rzk Anlaylar Kelam mezhepleri arasnda rzk hakknda tartma konusu olan odak nokta, haramn rzk olup olmaddr. nk haram Cenab- Hak mminler iin kati olarak yasaklamtr. Ne var ki haram yiyerek yaayanlar da bulunmaktadr. Bu nedenlerdir ki hemen konuya ilikin baz sorular gndeme gelmektedir. te Ehl-i Snnet ile Mutezile arasnda gr ayrl da bundan kaynaklanmaktadr. Bu iki zt gr arasndaki farkn belirlenmesi iin taraflarn rzk nasl tanmladn yeniden hatrlamakta yarar vardr.150 Ehl-i Snnete gre rzk; helal olsun, haram olsun insann tkettii ve onunla gdaland eydir.151 Haram da Allahn takdir ettii rzktr. Haram eylerle kiinin beslenmesi, gdalanmas mmkndr.152 Mutezileye gre rzk; faydalanmaktan men olunmayan eydir. Bu da ancak helal ile mmkn olur.153 Bu ihtilafn temeli, rzk kavramnn Allaha nispet ediliinden kaynaklanmaktadr. nk Allahtan baka rzk veren yoktur. Buna gre kul, haram yemekten tr zem ve cezaya mstehaktr. Oysa ki Yce Allaha isnad edilen bir ey kt olamaz. Onu ileyen kii de zem ve cezaya mstehak olmamaldr. Ehl-i Snnetin buna cevab, kulun cezaya arptrlmas, bir yedii eyin niteliinden deil, kendi isteiyle haramn sebeplerine bavurmu olmasndandr eklindedir.154 Mutezilenin haramn rzk olmad yolundaki iddiasn teyid ve ispat iin ileri srd deliller:

149 150

Keskin, Kader ve Kaza, s. 193. Karaman, Rzk ve Kazan Anlay , s. 162. 151 Keskin, Kader ve Kaza, s. 191. 152 Bkz. Abdulkahir b. Tahir b. Muhammed Badad, Mezhepler Arasndaki Farklar, (Terc: Ethem Ruhi Flal), Kalem Yaynevi, stanbul, 1979, s. 316. 153 Aydn, slam nanlar, s. 373. 154 Karaman, Rzk ve Kazan Anlay, s. 162.

35

1- Mutezile, Kurandaki u ayeti delil gstererek haramn rzk olamayacan iddia etmitir: Onlar, gayba inanrlar, namaz klar, kendilerine verdiimiz mallardan Allah yolunda harcarlar.155 Cenab- Hakk bu ayette infakta bulunanlar vmtr. Eer haram rzk olsayd, ondan yaplan infakn da vlmesi gerekirdi. Halbuki byle bir eklini tevik ve vg caiz deildir. 2- ayet haram da rzk saylsayd, hrszn alnt maldan bile infak etmesi gerekirdi. Hatta bunu yapmas zorunlu bir grev bile olacakt. nk Yce Allah, sahip olduumuz rzktan infakta bulunmamz emretmektedir: Herhangi birinize lp gelip de: Rabbim! Beni yakn bir sreye kadar geciktirsen de, sadaka verip iyilerden olsam! demesinden nce, size verdiimiz rzktan harcayn.156 Genel olarak Mslmanlar, gasp edilen maldan infakta bulunmann caiz olmad kanaatine varmlardr. Bu da haramn rzk olmadn gstermektedir.157 3- Bakara Sresinin 60. ayetinde Cenab- Hak, Hz. Musa (a.s)n ahsnda srailoullarna yemeyi ve imeyi emrederken helal rzk emretmitir. Ayetin meali, Musa (lde) kavmi iin su istemiti de biz ona: Deneinle taa vur! demitik. Derhal (tatan) on iki kaynak fkrd. Her blk, iecei kayna bildi. (Onlara): Allahn rzkndan yiyin, iin, sakn yeryznde bozgunculuk etmeyin, dedik 158 eklindedir. Bu ayetle, Hz. Musa (a.s)n duasnn kabul edildii ve Cenab- Hakkn buna karlk onu ve kavmini yormadan kudret helvas, bldrcn ve temiz kaynak suyu ile rzklandrdklar ve bunlardan yararlanmalar konusunda emrolunduklar bildirilmektedir. Ayrca gdalarn ancak su ile var olabileceine dikkat ekilerek yiyecek ve ieceklerin kendilerine verildii hatrlatlmaktadr. te Mutezile bu ayeti de delil

155 156

Bakara, 2/3. Mnafikn, 63/10. 157 Karaman, Rzk ve Kazan Anlay, s. 163. 158 Bakara, 2/60.

36

gstererek ancak helal olan eyin rzk olabileceini sylemitir. Zira yiyiniz ve iiniz emri ibaha iindir. Bu da rzkn mbah olmasn gerektirir.159 4- Yine Mutezile, Kuranda geen; Rizkan hasen, 160 Hellen tayyiba161 ve Hayrr- Rzikin162 gibi kavramlar l alarak, haramn rzk olamayacan ileri srmtr. Allah yolunda hicret edip sonra ldrlen yahut lenleri, hi phesiz Allah gzel rzkla rzklandracaktr. phesiz Allah evet O, rzk verenlerin en hayrlsdr.163 Mutezile bu ayetin yorumunda da, rzk vermede sadece Allahn kudret sahibi olduunu ifade etmitir. O halde rzk alan, her zaman rzk verene kar bir minnet borcu duyar. Yce Allah, sadece rzk vermekle kalmam, o rzktan yararlanmak iin, insana g, kuvvet, salk ve salam duyular da vermitir. te btn bu imkanlar, rzkn meru yollardan kazanlmas iin verilmitir.164 Bu esaslara gre haram olan bir eyi yiyen kimse rzklanm saylmamaktadr. Bu yaklam esas aldmz taktirde insann dndaki canllarn rzklarn izah etmek de olduka zordur. Zira bu anlaya gre rzk sadece insanlara zg klnmaktadr.165 Ehl-i Snnete gelince onlar rzk tanmlarken, onlara gre kul, haram olan yedii zaman o, kendisine rzk olur. Bu ister helal olsun ister haram olsun sonu deimez.166 Zira her eya Allah tarafndan irkin yaratlmamtr. Bu husus, sadece helal olan rzk kabul edip de onu dar bir alan iinde ifade etmek isteyenlerin dncelerini reddetmektedir. Bu durumda Ehl-i Snnet inancna gre, Allahtan baka yaratc ve rzk veren yoktur. Rzk,

Karaman, Rzk ve Kazan Anlay, s. 163. Bkz. Hac, 22/58. 161 Bkz. Maide, 5/88. 162 Bkz. Sebe, 34/39; Maide, 5/114. 163 Hac, 22/58. 164 Karaman, Rzk ve Kazan Anlay, s. 162-163. 165 Yazcolu, slam Dini Esaslar, s. 51. 166 Bkz. M. Saim Yeprem, Maturidinin Akide Risalesi ve erhi, M...F.V.Y., stanbul, 1989, s. 93.
160

159

37

sadece helal ile snrlandrlamaz. Ehl-i Snnetin bu husustaki delilleri ise unlardr: 1- Ey insanlar! Allahn size olan nimetini hatrlayn. Allahtan baka size yerden ve gkten rzk verecek bir yaratc var m? Ondan baka Tanr yoktur. Nasl oluyor da (tevhidden kfre) evriliyorsunuz?167 Bu ayetten de anlalaca zere, Allahtan baka yaratc yoktur. Yerden ve gkten rzk veren Odur. Eer O vermezse dier vastalarn hepsi hkmsz kalr. Nitekim bu ayet nazil olduunda bir grup mrike yle bir soru sorulmutur: Yerde ve gkte canllara ait rzk veren kimdir? Allah diye cevap vermek suretiyle ikrar etmilerdir. Bu, tpk onlara gkleri ve yeri kim yaratt? diye sorsan, elbette Allahtr derler 168 mealindeki ayetle yaptklar itiraf ve ikrara benzemektedir.169 2- Yine baka bir ayette, yeryznde btn canllarn rzknn Allaha ait olduu bildirilmektedir: Yeryznde yryen her canlnn rzk, yalnzca Allahn zerindedir. Allah o canlnn durduu yeri ve sonunda braklaca mekan bilir. (Bunlarn) hepsi ak bir kitapta (Levh-i Mahfuz)dr.170 Bu Ayet-i Kerimenin hkmne gre ister helal olsun, ister haram olsun, herkesin kendi rzkn tketmesi gerekir. Bir insann rzkn yeyip tamamlamamas veya bakasnn rzkn yemi olmas tasavvur edilemez.171 3- Yine Ehl-i Snnet mensuplarna gre rzkn lgat anlamnn temelinde, daha nce akland gibi haz, nasib, ve pay gibi manalar da vardr. Bu durumda insan haram rzktan yararlannca bu, bir haz, nasib ve pay olmaktadr. Eer haram insan iin rzk kabul edilmezse ona ikinci bir rzk ismi aranmas gerekirdi ki, bu da mmkn deildir.172 4- nsann huzur, gven ve varlk iinde olduu dnemde de, ikrar ve zaruret gibi hayat tehlike sz konusu olduu hallerde de belli oranlarda rzk
167 168

Fatr, 35/3. Zmer, 39/38. 169 Karaman, Rzk ve Kazan Anlay , s. 164. 170 Hud, 11/6. 171 Ebu Hanife, Fkh- Ekber, s. 330. 172 Karaman, Rzk ve Kazan Anlay, s. 165.

38

ihtiyacn duymaktadr. Btn bu hallerde yine rzk veren veya haram dahi geici olarak mbah klan ruhsatlar vardr. te bu rnekler de haramn rzk olduunu gstermektedir.173 5- Allahn size helal ve temiz olarak verdii rzktan yiyiniz 174 eklindeki hkmn incelenmesinde de eer haram, rzk olarak kabul edilmemi olsayd, helal rzkn yararl olduu zikredilmezdi.175 u halde Allah Tealann kuluna verdii rzk, emrine gre helal ve haram olmaktadr. Yoksa kulunun bir ksmna helal, bir ksmna haram rzk veriyor deil. O, sadece rzk vermektedir. Ama elde etmek iin tutulan yola gre ya da bizatihi haram klnm olan kullanan, haram yemi olmaktadr. Yiyecek haram deildir ama hrszlkla elde edilmesi haramdr. Alkol imek haramdr ama elimizi temizlemek iin kullanrsak haram olmaz.176 iiler de Mutezile gibi haram rzk olarak kabul etmezler. Buna, Bakara Sresinin 3. ayetinin delalet ettiini sylerler. Tabatabi bu konuda Ehl-i Snnet ile Mutezile arasnda bir izah tarz ile problemi halletmeye alr. O, yaratma cihetiyle haram rzk saymakta ise de teri cihetiyle rzk saymamaktadr. Bu ikisi arasnda bir ztlk da grmez.177 Muhammed Bakr el-Meclisi, bunu yle izah eder: Hayatn devam rzka baldr. Allah, rzk bu sebeple yaratmtr. Bu ynyle rzk, tekvin bir emirdir. Yaratma cihetiyle rzk zorunludur ve bu cihetten ona haramlk taalluk etmez. Ama insann fiili olarak onu elde etmesine teklif taalluk eder. Bunda da haramlk helallik sz konusudur. Teri rzk, insann hayatnda kulland helal olandr, haram deil. nk haram, Allahn meru kld rzk deildir. Haramla rzklanan insana, aslnda Allah tarafndan o miktar rzk takdir edilmitir. Fakat o, helal yerine haram tercih etmitir. Mesela, hrsz almasa, alarak rzkland kadar helal rzk olacakt.178

173 174

Aslan, Fakirlik Problemi, s. 72. Maide, 5/88. 175 Karaman, Rzk ve Kazan Anlay, s. 166. 176 man, Kaza, Kader, Hayr, er, s. 227. 177 Mert, Rzk ve ktisd Hayat, s. 95. 178 Mert, Rzk ve ktisd Hayat, s. 95.

39

zetle, Mutezile rzkn manasnda, Allah Tealaya nispet konusuna itibar ederek, Allahtan baka rzk verenin olmadn sylemektedir. nsan, yedii haramdan dolay yerilmeyi ve cezalandrlmay hak eder. Allah Tealaya nispet edilen bir ey irkin olamaz. Ona nispet edilen eyi ileyen yerilmeye ve cezalandrlmaya mstehak olmaz. Onun iin de haram olan ey rzk olamaz. Ehl-i Snnetin buna cevab ise, yedii haram rzktan dolay insann yerilmeyi ve cezalandrlmay hak etmesi, rzk konusunda kendi iradesiyle kt sebeplere tevessl etmesindendir eklinde olmutur.179 Kty yaratmak kt deil, onu kazanmak, onu elde edebilmek iin aba gstermek ktdr.180 ia ise yaratma ynyle haram, rzk saymakta ise de, teri ynyle rzk saymamaktadr.

1.4. RIZKIN KAZA-KADERLE LKS Dier canllarda olduu gibi kulun da rzkn tayin eden Cenab- Haktr. nk rzk, Allahn takdir ve iradesine gre uygun ekilde verilmektedir. Bu da Allahn ilim ve irade sfatlaryla ilgili olup Sfat- Fiiliye ad verilen Tekvin sfatnn bir tecellisidir.181 Daha nce de ifade ettiimizi gibi, Allahn zatna mahsus olan 99 isimden biri olan er-Rezzk ismidir. Bu ismin gerei olarak, her canlnn rzkn veren, onun elde edilme sebeplerini yaratan, azaltp, oaltan, ayrca sahibine kadar ulamasn salayan tek varlk ancak Odur.182 nsan yaratlmadan nce rzk Allah tarafndan takdir ve tayin edilmitir. nsanlarn rzklar Allahn iradesi uyarnca ilk sebeplerde, evrenin plannda, hava ve topran elementlerinde belirlenmitir. Bu sebepler zerinde insanlarn kesin olarak hibir etkinlikleri yoktur. nk bu sebepler, insanlardan daha nce yaratlmlardr.183

179 180

Taftazn, Kelam lmi, s. 226. Klavuz, Rzk s. 584. 181 Karaman, Rzk ve Kazan Anlay, s. 158. 182 Karaman, Rzk ve Kazan Anlay, s. 158. 183 Kutup, F Zillil-Kuran, C. X, s. 104.

40

Bata insanlarn kendi kazancnn ve gcnn rn olduunu sand almak, meydana getirmek ve retmek olmak zere, rzk kelimesinin artrd tm anlamlar, bu geni boyutlu Allahn ilk sebepleri ve elementleri var etmi olmasna, bir dier adan da Yce Allahn fertlere ve toplumlara bahettii beceri ve yeteneklere baldrlar. alan bir insann tkettii nefes, yapt hareketler, Allahn rzkndan baka bir ey deildir. Onu var eden, ona g ve yetenek baheden, teneffs ettii havay yaratan, vcudunda yanp hareketi salayan, enerjiye dnen maddeleri var eden Allahtr. Bir iinin veya ustann ortaya koyduu bir eser, bir rn ancak balangta Allah tarafndan yaratlan bir maddeye deiik bir ekil vermekten ibarettir. Bunlar, z itibariyle Yce Allahn var ettii rzkn kapsamnda olan evrensel sebepler ve insana zg becerilerden baka bir ey deildirler.184 nsann etkisinin olmad bu rzklardan ayr bir de insanlarn gayretiyle, almasyla, elde edilen rzk vardr. nsanlar g, kuvvet, akl, zeka ve kabiliyet gibi zellikler ynnden birbirinden ayrlr. Her insan bu gibi zelliklerle rzkn az veya ok kazanr. Fakat rzkn byle dar veya bol olmas, hep insanlarn alma ve kabiliyetleriyle mmkn olmaz. Bazen ok akll ve yetenekli biri, ok almasna ramen, bol rzk elde edemez. Bazen de akll ve yetenekli olmayana bir kimse, ok az bir alma sonunda bol bir rzka kavuabilir. Bu ise, tamamen Allahn takdiri ve dilemesiyle olur.185 Rzkn Allahn takdiriyle olduu hususunda Kuran- Kerimde de pek ok ayet vardr: Deki: Size gklerden ve yerden kim rzk verir? Deki, Allah186 Ey insanlar! Allahn size olan nimetini hatrlayn. Allahtan baka size yerden ve gklerden rzk veren bir yaratc var m?187

184 185

Kutup, F Zillil-Kuran, C. X, s. 104. Bkz. Rz, Tefsir-i Kebir, C. IV, s. 287. 186 Sebe, 34/24. 187 Fatr, 35/3.

41

O, drt gn iinde (drt evrede), yeryznde ykselen sabit dalar yaratt, orada bolluk ve bereket meydana getirdi ve orada rzk arayanlarn ihtiyalarna uygun olarak rzklar takdir etti.188 Yeryznde hibir canl yoktur ki, rzk Allaha ait olmasn. Her birinin (dnyada) duracaklar yeri de, (ldkten sonra) emaneten konulacaklar yeri de O bilir. Bunlarn hepsi ak bir kitapta yazldr.189 Buna gre yeryznde yaayan insan ve hayvan gibi varlklar dahil yerin altna saklanan, denizin iinde ve dibinde, derinliinde hayatn srdren, sayya ve hesaba gelmez ne kadar canl yaratk varsa, hepsinin rzkn Cenab- Hak tayin etmektedir. Onlarn rzkla ilgili btn ihtiyalar Onun bilgisi dahilindedir. Zira Allah, yeryznde dolap duran u canllarn tmnn rzkn vermeyi kendi muhtar iradesiyle zerine almtr. Ayrca bu varlklara da kendi paylarna ayrlan rzk arayp bulma imkan vermi ve bunlar eitli ekillerde tanzim etmitir.190 nsann rzknn ezelde takdir edildiini belirten Peygamberimiz de bu konuda yle buyurmutur: Sizin birinizin (yaratln balangcnda) ana-baba maddeleri, krk gn ana rahminde toplanr. Sonra o maddeler, o kadar zaman iinde kat bir kan phts halini alr. Sonra yine o kadar zaman iinde bir inem ete dnr. Sonra yani drdnc tekaml devrinde bir melek gnderilir. Bu melek ona ruh frr ve ayrca drt kelime ile yani rzkn, ecelini, amelini, aki ve said olduunu yazmakla emrolunur.191 Yine Kuranda ifade edildii zere, Kadir gecesinde veya aban aynn on beinci gecesinde, o yl iinde gerekleecek olan eceller, rzklar ve sene sonuna kadar vuku bulacak dier olaylar, Levh-i Mahfuzdan ayrlp grevli meleklere intikal eder. Bylece Allah katndaki bir emirle takdir edilip vahyedilen her ey, Onun emri, izni ve ilmi dahilinde tecelli eder. Allahn bu muhkem emri asla deimez.192 Nitekim u ayet de buna k tutmaktadr:
188 189

Fussilet, 41/10. Hud, 11/6. 190 Karaman, Rzk ve Kazan Anlay, s. 160. 191 Buhari, Muhtasar Tecrid-i Sarih, Bedl-Halk, 6. 192 Karaman, Rzk ve Kazan Anlay, s. 159.

42

Katmzdan bir emirle her hikmetli ie o gecede hkmedilir. nk biz, Rabbinin bir rahmeti olarak peygamberler gndermekteyiz. O, iitendir, bilendir.193 Zemaheri (. 538/1143), el-Keaf isimli tefsirinde, bu ayetleri aklarken yle demektedir: Mbarek geceden maksat, ya kadir gecesi ya da aban aynn on beinci gecesidir ki, Yce Allah bu zel gecede, kullarnn dnya ve ahiret menfaatine ve ilerine taalluk eden byk hayrlar yaratmakta ve takdir etmektedir. nsana verilen hayr, bereket ve iyiliklerden sadece Kuran- Kerimin oluu yeter ve artar bile. Daha da nemli olan bu gecede kullarn rzklarnn ve ecellerinin ayrntlaryla tayin edilmeleridir. Dier btn iler de bu tasnife tbidir. Bu nemli olaylarn tamam, Beraat kandilinde Levh-i Mahfuzda grnmeye balar, Kadir gecesinde ise sona erer. Bu esnada rzklarla ilgili ayrntl nsha Mikaile verilir.194 Btn bunlardan sonra, rzkn veriliinde sadece Allahn takdirinin yeterli olduunu dnmek yanl olur. Rzklarn Allah tarafndan takdir edilmesi, insann almasna, aba sarfetmesine engel deildir. Rzklar takdir eden ve yaratan Allahtr. Ancak onu kesb edecek olan yani kazanacak olan insandr. Zira kiiye ancak alt ey vardr. Dnyadaki rzklar iin almak, aba sarf etmek gerekir. Ancak ahirette rzklar herhangi bir aba ve gayret sarf etmeden hazr halde bulunur ve bu rzklar ehil olan kimselere takdir edilir.195

1.5. RIZIK VE KTSD HAYAT

1.5.1. nsann ktisd Adan htiyalar ve ktisdn Ahlk erevesi Kuran, insann hayatnn devam etmesini, yeme, ime, giyinme ve mesken edinmeye balamaktadr. Allaha iman ve kulluk grevlerinin yerine getirilmesi de ancak bu ihtiyalarn yerine getirilmesiyle mmkndr. Zaman
193 194

Duhan, 44/4-6. Karaman, Rzk ve Kazan Anlay, s. 159. 195 Bkz. Karaman, Rzk ve Kazan Anlay, s. 1

43

ierisinde bu ihtiyalarn eitliliine ve vasflarnn deiiklie uramasna ramen, insann bu ihtiyalar, biyolojik ve fizyolojik yapsnn gerei deimemitir. Zira insan, hayatn srdrebilmek iin yemeye, imeye, scak ve souun tesirinden korunmak iin rtnmeye ve barnmak iin ve bir eve ihtiya duyar.196 Kurann insan karsndaki tutumu, onun beeri varlnn temel ynlerine ve faaliyet alanlarna ilikindir. Bunlar da bireysel ve toplumsal ahlak deerlerle rl eylemlere dayanmaktadr. Kuran, ruh ile beden arasndaki dengeyi gzetir. nsann maddi ve manevi diye iki alana blmeden, onu bir btn olarak ele alp deerlendirir.197 Bu nedenle Kurana gre bir toplum, her erkein, kadnn ve ocuun asgari ihtiyalarn karlamaldr. nsann maddi ynden ihtiyac olan bu asgari ihtiyalar giderilmedii takdirde, alk ve yokluk ba gsterir. Bu durumda asgari ihtiyalar olarak kabul ettiimiz barnma ve giyinme gibi gda d unsular da ihtiya kavramna dahil edilmi olur.198 Kurana gre, iktisd hayatn ahlak problematiini, insann tabiatta snrl olan mala sahip olmay ok seven; onu kendi cinsinin fakir ve yoksul olanlarna vermekte cimri; harcamada ise, haddi aarak israfa varan eilimi ile dier insanlara zulm yapmaya (smrye) kalkan tavr dourur.199 ktisdn ahlak erevesini Gazzl, 7 maddede zetlemitir: a) yi bir niyetle iktisd hayatta yer almak: nsan, almasnda helal kazanc sayesinde dilencilikten ve insanlara muhta olmaktan kurtulmay, kazanc yoluyla dinini desteklemeyi, aile efradnn ihtiyalarn karlamay ve dier mslmanlara yardm etmeyi ama edinmelidir. b) alan kii, yapt ile bir farz- kifayeyi yerine getirmeyi amalamaldr. nk toplum hayat iin vazgeilmez ilerin yaplmas, birer farz- kifayedir, yani sosyal grevdir. Hibir kimse, bu tr ileri stlenmedii
196 197

eybn, Kitabul-Kesb, s. 36. Aslan, Fakirlik Problemi, s. 108. 198 Aslan, Fakirlik Problemi, s. 112. 199 Bkz. Fecr, 89/20; Nisa, 4/128; r, 42/27; Araf, 7/31.

44

takdirde herkes zarar grecei iin, bunlar sosyal grevler arasnda yer alr ve sorumluluk da herkese aittir. c) Dnya ars, ahiret arsna engel olmamaldr. Ahiret arlar camilerdir. d) Sadece bununla kalmamal, iinin banda da Allah anmaktan da geri durmamaldr. Allah unutmu kiiler arasnda onu zikretmek daha faziletlidir. e) arya ve ticarete fazla dkn olmamaldr. Bu hususta l, geim iin yeterli kadarn kazannca, kiinin dnya iini brakp ahiret ticaretine ynelmesidir. f) Sadece haramdan saknmakla yetinmemeli, pheli eylerden de saknmaldr. Kalbinde en kk bir tereddt ve sz hissettii hususlardan saknmaldr. g) ilikisinde bulunduu herkesle, aralarnda geen ilemlerin takip ettii seyri dikkatle kontrol etmelidir. nk kendisi kontrol edilmektedir ve ilerde hesaba ekilecektir. yle ise, hesap gnnde her ii ve sz iin sorulacak neden ve niin sorularnn cevaplarn imdiden hazrlamas gerekir.200

1.5.2. Fiyat Art ve Dleri Kaza ve kader mevzuuna bal ve insann fiillerinden olan ekonomik hayatn ileyii, kelam kitaplarnda yer alan meselelerden biridir. Bu konu, iktisd hayat ad altnda deil, fiyatlarn artp eksilmesi biiminde incelenmektedir. Fakat biz bunu, gnmzn artlarna uygun olarak iktisd hayat ad altnda ele almay yerinde bulduk. Zira fiyatlar adyla ilenen konu da, bir nevi iktisd hayatn tetkiki ve bu mevzuda grlerin ortaya konulmas oluyor.

Sabri Orman, Gazzalinin ktisat Felsefesi, nsan Yaynlar, stanbul, 1984, s. 109-110; Ayrca bkz. Ebussuud Mahmud, slam ktisadn Esaslar, (ev: Ali zek), Fatih Matbaas, stanbul, 1969, s. 12.

200

45

ktisd hayat, geri plandaki birtakm kark muamelelere ramen, fiyatlarn art ve dlerinden veya baka bir ifadeyle pahallk ve ucuzluktan ibarettir. Bunun yle oluu, insann eya ile ancak onun fiyatyla veya deeriyle temasa gemesinden dolaydr. nsann, kendisinden yararlanmak durumunda olduu ve mlkiyetinde olmayan fakat sahip olmas gereken eya ile temas ancak fiyat araclyla olmaktadr.201 slam kelamclar, ekonomik hayatn ileyiindeki szn ettiimiz bu nemli noktaya deindikten sonra, ekonominin hayata yansmas demek olan fiyat hareketlerinin temelindeki sebebin ne olduunu aratrmlardr. Sz konusu bu aratrma sonunda karmza iki gr kmaktadr. Bunlardan birincisi; daha ziyade insann roln n plana alp, Allahn roln de ihmal etmeyen Mutezilenin gr olup, ikincisi ise, Allah, irade ve kudretiyle n planda kabul edip, insana ikinci dereceden rol veren Ehl-i Snnetin grdr.202 yleyse sz konusu bu fiyatn art, d yani pahallk ve ucuzluk nasl olmaktadr? Bu konudaki etkenler nelerdir? imdi bu konuyla ilgili mezheplerin grlerine gz atalm. 1.5.2.1. Mutezileye Gre Fiyatlar Mutezileden Kad Abdlcebbar, iki eit fiyat tespit etmektedir: a) nsanlar arasnda, alveri esnasnda vaki olan fiyat. b) Satlan eyin karl olan gerek fiyat.203 Kad Abdlcebbar, fiyat artlarna, Allahn ve sultann veya devletin sebep olabileceini bildirmektedir. Ona gre Allah, bir eyi azaltp ona ihtiyac artrmakla fiyatlar ykseltir veya aksi bir durumla fiyatlar drr. Sultan ise, malum bir fiyatla sat yapmalarn tebasna emretmekle fiyatlarda art ve d salar.204

201 erafeddin Glck, Kelam Adan Fiyat Art ve Dleri, A...F.D., 5, A.. Basmevi, Erzurum, 1982, s. 25. 202 Glck, Fiyat Art ve Dleri, s. 25 203 Kad Abdulcabbar, erhu Uslil-Hamse, s. 788. 204 Kad Abdulcabbar, erhu Uslil-Hamse, s. 788.

46

Buna gre Kad Abdlcebbar, ekonomik hayatn ileyiinde, iki etken kabul etmi olmaktadr: Allah ve devlet. O, ekonomik hayatn dzenlenmesinde, fiyatlar konusunda, Allahn kaza ve kaderini kabul ettiini beyan etmekte ve ilave olarak kendilerinin yani Mutezilenin, Hz. Peygamber (a.s.)n zemmettii Kaderiyyeden olamayacan ileri srmektedir.205 Kad Abdlcebbarn, fiyat dalgalanmalarnda Allaha izafe ettii hususlar unlardr: a) Allahn belli bir vakitte ve belli bir blgede, bir eyi bollatrmas, yine yaratt birtakm durumlar nedeniyle, belli bir mala olan talebi azaltmas sebebiyle gerekleen ucuzluk. b) Allahn veba gibi, canllarn lmne yol aan salgn hastalklar yaratmak suretiyle mallara duyulan ihtiyacn azalmasndan doan ucuzluk. c) Allahn, insanlar, bir maln yerine kullanlabilen baka mallara muhta klp, satcya da, eldeki (asl) mallarn ne pahasna olursa olsun, satmaktan baka are brakmamasndan dolay oluan ucuzluk. d) lah bir kanun yani inen bir fet sebebiyle baz vakitlerde geim kaynaklarnn (hayvanlarn) telef olmas sonucunda insanlarn, birtakm endie ve korkudan dolay baz eyalarn satmalarndan dolay ortaya kan ucuzluk. e) Nfusun artmas veya azalmas sonucunda meydana gelen ucuzluk veya pahallk. f) Allahn, insanlarn ihtiya duyduu nesneleri azaltmas veya bol olsa bile, ona ihtiya duyan nfusu oaltmas yani arz-talebin yksek olmasndan doan pahallk. g) Allahn, insanlarn ihtiya duyduu nesneye kar, bu ihtiya ve isteklerini (ehvet) kuvvetlendirmesi sonucunda oluan pahallk.

205

Kad Abdulcabbar, erhu Uslil-Hamse, s. 789.

47

h) Allahn, insanlarda bir nesneyi elde edememe korkusunu oluturmas sonucunda gerekleen pahallk. Ksaca, eyann fiyatlarnn oluumu, Allahn yaratt sebeplerden dolay ise, Allaha izafe edilir.206 Yine Kad Abdlcebbara gre, ammenin yararna olan; tketiciyi korumak, esnafa zarar vermeyecek ve toplumsal dzeni bozmayacak ekilde, devlet idarecileri veya iyilii emretmek, ktl yasaklamak ilkesine uygun olarak ilerin yrmesini amalayan ve bu ilkeye uygun gzel davranlar gelitirenler tarafndan eyann fiyatlar belirlenebilir. Bunun sonucunda oluan ucuzluun hem bu insanlara, hem de Allaha izafe edilmesi mmkndr.207 Kad Abdlcebbar, devletin ve mal sahibinin fiyatlara mdahalesini mmkn grmekte ve bunu eitli rneklerle delillendirmeye almaktadr: Sz gelimi, bakalarna byk lde bir zarara sebep olmamak kaydyla insanlar, meru kazan salamaya ynelik olarak eyann fiyatlarn belirleyebilirler. Bu durum, dine aykr olmaz. Zira mal sahibi, satc, sataca nesneler hakknda hkm verme hakkna sahiptir. Onu uygun bir fiyata satabilecei gibi, genel dzeni bozmamak artyla, onu hi satmayabilir de. Bu tr bir fiyat takdiri insana izafe edilebilecei gibi, bu davranlar mbah klmas ve satclar ayn gaye zerinde toplamas bakmndan, bu mallarn fiyatlarnn Allaha izafe edilmesi de mmkndr. Ancak, Allahn yasaklad ve haram kld herhangi bir yoldan ucuzluk veya pahallk olutuysa, bunun Allaha deil de insana izafe edilmesi gerekir. Nitekim fiyatlarn ykseltilmesi iin bir ksm zalim kii ve topluluklarn, ihtiya sahiplerini ldrmek suretiyle mevcut belli mallar azaltmas ve kendi ellerindeki stoklar satabilmek iin, bakalarnn ellerindeki mallar satmalarna engel olmak istemeleri sonucunda oluan ucuzluk sebeplerinin Allaha deil, insanlara balanmas gerekir.208

Kad Abdulcabbar, el-Muni, C. XI, s. 57-58; Ayrca Bkz. Nihat Falay, bni Haldunun ktisad Grleri, Gryay Matbaaclk, stanbul, 1978, s. 50. 207 Kad Abdulcabbar, el-Muni, C. XI, s. 57-58. 208 Kad Abdulcabbar, erhu Uslil-Hamse, s. 788.

206

48

Fiyat dalgalanmalarnda kt fiillerin faili Allah deil, insandr diyerek asl dnya grne paralel bir yaklam sergileyen Kad Abdlcebbar, dolayl da olsa insann roln kabul etmek suretiyle insafl bir tutumu tercih etmitir.209 Onun bu konudaki grn u soruya verdii ksa cevabnda bulmak mmkndr. Piyasa fiyatlar, Allahn kaza ve kaderiyle midir? sorusuna o, kaytsz artsz evet demektedir.210 Grld zere o, piyasa fiyatlarnn Allahn bir fiili olduunu sylerken, insanlar tarafndan fiyat mekanizmasnn ileyiini bozan sn mdahaleleri ortadan kaldrmay kendisine hedef olarak semektedir. Ksaca onun amac, farkl kesimler aras dengesizlii ortadan kaldrmaya ynelik mkemmel bir fiyat sistemini tesis etmek olarak belirlenebilir.211

1.5.2.2. Ehl-i Snnete Gre Fiyatlar Ehl-i Snnet kelamclarnn fiyatlar konusuna yaklamlar, Mutezil kelamclarnkinden farkldr. Onlarn meseleye baklar, genel anlaylar erevesindedir. Ehl-i Snnete gre tek yaratc ve kinattaki btn hdiselerin tek dzenleyicisi vardr. O da Allahtr. Fiyatlarn da fiilen ve gerekten tanzim edicisi Allahtr.212 Biz burada srasyla bn Furekin Eariye nispet ettii grleri, Bakllaninin detayl aklamalar ile Cveyn ve Taftaznnin konuyla ilgili olarak grlerine bavuracaz. bn Furek (. 406/1015)e gre Eari, eya fiyatlarnda meydana gelen art ve dlerin sebeplerinin Allah olduunu sylemektedir. O, bunu yle delillendirmektedir: Allah, kalplerde mallara kar arzu ve onlarn yokluundan dolay da yine kalplerde korku uyandrarak, mallarn fiyatlarnn artmasn ve kalplerdeki bu korku ve arzuyu azaltarak, mallarn fiyatlarnn
209 210

Gler, man-Ahlak likisi, s. 135. Aslan, Fakirlik Problemi, s. 81. 211 Aslan, Fakirlik Problemi, s. 82. 212 Glck, Fiyat Art ve Dleri, s. 28.

49

dmesini salar. te bu durumda o, fiyatlarn sadece Allah tarafndan belirlendiini sylemektedir. nk Allahtan baka bu arzu ve korkuyu insanlarn kalplerine ilka (atmak, frlatmak) edecek olan biri yoktur.213 Bakllniye gelince o, Temhidte bir fiyat teorisi gelitirip konuya farkl bir yaklam tarz getirmitir. Ona gre fiyatlarn pahall ve ucuzluu, Allah tarafndan tespit edilmektedir. Zira satn alma ihtiyacn ve mallarn inhisar altna alnmas keyfiyetinin sebeplerini yaratan hep Allahtr. Bunlar, mallarn bol veya az bulunmas hdisesine bal eyler deildir. nsanlar, ihtiyalar olan yiyecekleri almalar hususunda motive eden Allahtr.214 Bakllniye gre ekonomik ihtiya diye bir ey yoktur. Arz, talep, bolluk ve ktlk gibi hallerin, mallarn fiyatlarn tespit edeceini kabul etmek, Allahtan baka messir bir sebebin varln kabul etmek demektir. nsanlarn ihtiyalarn yaratan Allah olmakla, her eyin kaynanda Onu grmek gerekmektedir. Allah, insanlarn ihtiyalarn yok edebilir ve azaltabilir. Bylece mallarda bir bolluk vcda gelecektir. Bu durumda da ucuzluk sz konusu olacaktr. Veyahut ihtiyalar halinde ihtiya duyulan maddeler azalacak, fiyatlar da o nispette artacaktr.215 Baklln, iktisd hayat, kaza ve kader erevesinde ele alrken nce insann biyolojik yapsna inerek, ihtiya kavramyla bu yapnn sk ilikisini ortaya koymaktadr. Daha sonra psikolojik ynden insanda mevcut arzu ve istek kavramlarnn, bu biyolojik yapyla ilgisini belirtmektedir. Bu tr bir yapya sahip olan insann, toplum dzeyinde sosyolojik ve sosyal psikolojik adan iktisd hayatta oynad rol belirtip iktisat anlayn aklamaktadr. Buna gre, insann yapsnda mevcut olan ihtiya ve istek duygular, Baklln iktisat anlaynn temelini oluturmaktadr. Fiyatlarn art ve dnde, ekonomik faaliyette, insann nce biyolojik sonra psikolojik ve daha sonra sosyolojik yap ve ilikileri nemli etkenlerdir.216

213 214

Aslan, Fakirlik Problemi, s. 82. Bakllani, et-Temhid, s. 330; M. Sait, Yazcolu, Kelam Ders Notlar, Ankara, 1998, s. 94. 215 Bakllani, et-Temhid, s. 330. 216 Glck - Toprak, Kelam, s. 273.

50

mamul-Harameyn el-Cveyn de fiyat art ve dlerini, Allaha balamakta, zaten insann iradesine bal olan ilerin de nihi planda Allahn eseri olduu hkmn bir daha tekrarlamaktadr. Ona gre, fiyatlar bolluk, ktlk, insann mal edinme arzusu ve mallara olan talepleri oaltp azaltmas gibi, insann irade ve ihtiyr dnda kalan hususlar gibi meselelerde, insann herhangi bir dahli sz konusu deildir. Cveyn de dier Snnet Ehli bilginlerince zerinde durulan fiyatlar meselesinde, Allahn tek yaratc olduu hususunu kabul etmektedir.217 Taftazni ise fiyat, eyann kendisiyle satld eyin belirlenmesi olarak tanmlamaktadr. Ona gre eyann pahal ya da ucuz olmas, Allahn yaratt birtakm sebeplere baldr. Pahallkta ve ucuzlukta, kulun bir ihtiyr yoktur. Zira bir maln azalmas ve ona talebin artmas gibi hususlar, kulun gc dahilinde deildir. Bunlarn aksi de sz konusu olduunda durum ayndr.218 Pahallk ve ucuzlukta insann ihtiyr dahilinde olan hususlar, yol gvenliinin olmamasndan korkma, kaaklk, satlar yasaklama, mallar stok etme gibi hususlardr ki, slam sn olarak fiyat artna yol aan bu ekonomik faaliyetlere izin vermemektedir.219 Netice olarak, fiyat art ve dleri, dier bir deyile ekonomik hayatn ileyii, Mutezileye gre, bir yandan Allah Tealann, dier yandan insann ve devletin mdahalesiyle olurken; Snnet ve Cemaat Ehli mtekellimlerine gre, szn ettiimiz meselede tek hkm sahibi Allahtr. Snnet ve Cemaat Ehli kelamclarnn zmnen kabul ettikleri fakat aka beyan etmedikleri husus, insan ve devletin sz konusu meselede yetki sahibi olduklardr. Neticede insan irade ve kudretiyle, Allahn mlknde, ilah irade ve kudretin eseri olarak vardr.

mamul-Harameyn Cveyn, el-rad, Kahire, 1950, s. 367. Aslan, Fakirlik Problemi, s. 84. 219 M.A. Mannan, slam Ekonomisi, (Terc: Bahri Zengin - Tevfik merolu), Fikir Yaynlar., stanbul, 1980, s. 299. Ayrca Bkz. Celal Yenieri, Ebu Hanifenin Hayat, Ml ve ktisd Grleri, M...F.D., 4, Bayrak Yaymclk, stanbul, 1986, s. 264.
218

217

51

1.6. RIZIK-KESB MNASEBET

1.6.1. Kesbin Lgt ve Istlh Manas Kesb kelimesi, lgtte; toplamak, rzk istemek anlamna gelir. 220 Kesebe fiili, bir meful alrsa, bakasnda bulunmayan bir eyi, o kimseye vermek, elde edecei ey konusunda kiiye yardmc olmak demektir.221 Kesbin stlhi manas ise, bir kimsenin, faydalanaca bir eyi elde etmek iin uramasdr.222 Dier bir manas ise, fayda salamaya ve zarar defetmeye mteveccih fiildir. Allahn fiili kesb olarak nitelenmez. nk O, menfaat salamak ve zarar defetmekten uzaktr.223 Bu tariflerden de anlalaca gibi, rzk esas gaye; kesb ise, rzkn temininde bir unsur, hatta rzkn bir parasdr. Elmallnn ifadesiyle kesb, say- amel, herhangi bir ynden bizzat veya bir vasta ile istihsal, yani bir retimde bulunmaktr. Havann en deerli nimetlerden olduuna phe yoktur. Fakat bu, kesbi gerektirmeden, tamamen ilah bir ltuf olarak bolca ihsan olunmaktadr. Bir ksm nimetlere ulamamz ise, kesb artna balanmtr.224 Kuran- Kerimde kesb kknden treyen 68 kelime mevcut olup, bunlarn 62si kesb, dierleri iktisb masdarndan gelmektedir. 225 Kuranda kesb, yani bir eyi elde etmek iin yaplan alma manasna olarak say, amel, sunu gibi kelimelerde kullanlmtr.

1.6.2. alp Kazanmaya Tevik Cenab- Hak, insan dnyaya salmadan nce, dnyay insana uygun gelecek tarzda hazrlamtr. Yemesi iin eitli gda maddeleri, imesi iin su, teneffs etmesi iin hava nimetlerini ortaya koymutur. lerideki ihtiyalarn
Glck - Toprak, Kelam, s. 234. Ahmet Cokun, Rzk Elde Etmede Kesbin Rol ve nemi, E...F.D., 9, E.. Matbaas, Kayseri, 1996, s. 9. 222 Cokun, Kesbin Rol ve nemi, s. 9. 223 Glck - Toprak, Kelam, s. 234. 224 Cokun, Kesbin Rol ve nemi, s. 10. 225 Yusuf evki Yavuz, Kesb Md., T.D.V..A., C. XXV, T.D.V.Y., stanbul, 1994, s. 304.
221 220

52

temin iin de yerin altna birok madeni depo etmitir. Ancak bunlar yerlerinden alp ie yarar hale getirmeyi insann kendisine brakmtr. Bunun da biricik yolu almadr.226 Kuran- Kerimde almayla ilgili ayetlerin banda, Necm Sresinin 39. ayeti gelir: Ve insana ancak, alp abalad vardr. Ayetin devamnda almasnn karln, tastamam grecei de ifade edilmitir.227 Ayette zahir olan husus, buradaki insann mmine de kafire de mil olduudur. Yani Mslman olsun, kafir olsun, kim olursa olsun, herkes iin altnn karl vardr. Herkesin elde ettii, kesb ettii eye karlk rehin olduunu belirten Kuran,228 kiinin iledii yararl ilerin kendi lehine, ktlklerinin de kendi aleyhine olacana iaret eder.229 Allahtan baka hi kimsenin rzk vermeye gcnn yetmeyeceini ihtar eden Kuran- Kerim, 230 insann dnyadaki nasibini unutmamasn 231 tembih ederek, Cuma gn Allah zikre, yani namaza komay nasl emrediyorsa, namaz klp eda edince de, yeryzne dalp, Allahn nimetlerinden, geni ltfundan (nasibimizi) aramamz232 istemektedir. Geceyi bir rt ve dinlenme devresi olarak yaratan Allah, gndz de yeni bir hayat, alma ve i hayat, rzk arama iin dalma, iinin gcnn bana gitme zaman olarak yaratmtr.233 Yce Allah, ltfunun temenni ile deil, almakla elde edileceini beyan etmektedir. Bu nedenle kadn-erkek tm Mslmanlarn arzu ettikleri hedeflere ulaabilmeleri ve rzklarnn bol olabilmesi iin almalarnn gerektii bildirilmitir. Ayrca Allahn ltfunun da niyaz edilmesi istenmitir.234

Abdlvehhab ztrk - Ahmet, Tabakolu, Vd. (Komisyon), slamda Emek ve i-veren Mnasebetleri, Eser Neriyat, stanbul, 1986, s. 27. 227 Bkz. Necm, 53/40. 228 Bkz. Mddessir, 74/38. 229 Bkz. Fussilet, 41/46; Casiye, 45/15. 230 Bkz. Ankebut, 29/17. 231 Bkz. Kasas, 28/30. 232 Bkz. Cuma, 62/11. 233 Bkz. Furkan, 25/47. 234 Hasan Ali Grgl, Fkh Asndan slamn Dnya limlerine ve Kazan Salamaya Bak, S.D...F.D., 4, Tokolu Ofset, Isparta, 1997, s. 68.

226

53

Kuran- Kerimdeki birok emir ve yasaklarda, insan almaya sevkeden unsurlar ve hikmetler grmekteyiz. Hacca gitmeyi, zekat ve sadaka-i ftr vermeyi, infak etmeyi emreden ayetler aslnda, almay ve kazanmay emretmektedirler. nk hacca gidebilmek, zekat ve sadaka-i ftr gibi ml ibadetleri yapabilmek iin alp kazanmaya ihtiya vardr.235 nsann yarn ne kazanacan ve ne zaman leceini bilememesi de yarn hakknda bir garantisi bulunmad iin, alma yolunda ayr bir tevik unsurudur. Dier taraftan faiz, tefecilik, kumar, ans oyunlarnn ve itibar ktye kullanmak gibi suistimallerin haram ve yasak olmasndaki temel sebep, almadan geinmek isteyen tufeyli bir snfn tremesini nlemektir.236 Nimetleri saymakla bitirilemeyecek olan Allah, hazinelerinden belli l ve miktarda indirmi ve insanlarla dier btn canllara geimlikler ve geim vastalar vermi, btn insanlarn hsranda olduklarn ilan ederek, iman eden, yararl i yapan, hakk ve sabr tavsiye eden insanlarn, bundan mstesna olduklarn aklamtr.237 Buradan, yararl i yapmann yani alp helalinden kazanmann insan dnyada ve ahirette rezil ve rsvay olmaktan kurtarp, mutlu ve mesud klan zelliklerden birisi olduunu anlamaktayz.238 Peygamberimiz de insanlar almaya tevik etmi ve dilenciliin insan iin bir zillet, onur krc, kltc ve horlanan bir davran ekli olduunu belirterek, zr olmayan bir mslmann byle bir davran kabullenmemesi gerektiini nk dinimizde asalakln ve zilletin yerinin olmadn vurgulamaktadr.239 Nitekim bir hadiste: Nefsim kudreti altnda olan Allaha yemin ederim ki, herhangi birinizin, ipini alarak (dadan-bayrdan) odun toplayp srtna koyarak onu satmak suretiyle geinmesi, insanlara ihtiyacn arz etmekten daha hayrldr, istedii adam kendisine bir ey versin veya

Ahmet G, slama Gre almann nemi, Diyanet Aylk Dergi, 133, D..B.Y., Ankara, 2002, s. 44. 236 Cokun, Kesbin Rol ve nemi, s. 12. 237 Bkz. Asr, 103/2. 238 Bkz. Yusuf Kardav, slamda Helal ve Haram, (Terc: Mustafa Varl), Hilal Yaynlar., stanbul, 1971, s. 138; Muhammed Vehbi Dereli, Kurann kliminden, Duhdan Hmezeye On ki Sre Tefsiri, Esra Yaynlar, Konya, 2004, s. 31. 239 Bkz. Buhari, Muhtasar Tecrid-i Sarih, Zekat, 53, By, 15, Musaka, 13.

235

54

vermesin

240

buyurarak insanlar gleri nispetinde almaya tevik

etmektedir.241 Her gn be vakit namazda okuduumuz Fatiha Sresinde senden yardm isteriz242 demekteyiz. Bu yardm isteinden anlyoruz ki, insana bir talep imkan verilmitir. Bu talep imkan, alma ve kesb faaliyetidir. Biz kesb ve alma ile kaderin bizler iin gizleyip muhafaza ettii , koruyup beklettii rzklarmz aa karm olmaktayz.243

1.6.3. Kesb-Tevekkl likisi slam dininin inan esaslar arasnda yer alan kadere iman bahsi ierisinde ilenen tevekkl konusu, rzk ve kesble de balantl olduundan iktisad hayatla da yakndan ilgilidir. Tevekkl, hukuk dilinde ok kullanlan vekalet kknden tremi bir fiildir. Yine ayn kkten treyen tevkil fiili ile balantldr. Tevkil; bir ii grdrmek zere onu birine havale etmek ve bu konuda ona gvenmek demektir. Tevekkl de, havale edilen i konusunda sadece vekile gvenmek anlamn ifade eder.244 Bir Kuran terimi olarak tevekkl ise; yaplmas gereken bir i konusunda gerekli olan her ara ve ynteme bavurduktan sonra, beklenen sonu, Allaha havale etmek, bu konuda Ona sonsuz bir gven beslemek demektir.245 Bir baka deyile tevekkl; insann i ve eylemlerinde Allaha itimat etmesi ve Ona gvenip balanmasdr.246

Buhari, el-Camius-Sahih, Zekat, 50. Hseyin Kkkalay, Kuran- Kerim ve Fakirlik Problemi, S.D...F.D., 2, Tokolu Ofset, Isparta, 1995, s. 174. 242 Fatiha, 1/5. 243 Cokun, Kesbin Rol ve nemi, s. 14. 244 Halil Altunta, Allaha Tevekkl Ama Nasl?, Diyanet Aylk Dergi, 151, D..B.Y., Ankara, 2003, s. 24. 245 Altunta, Allaha Tevekkl, s. 24. 246 Abdullah ahin, Meru Kazan ve Emek, Diyanet Aylk Dergi, 58, D..B.Y., Ankara, 1995, s. 40.
241

240

55

Tevekkl ifadesidir.

kavramlar,

eitli

trevleri

ile

Kuranda

70

yerde

gemektedir. 247 Bu da islam bak as ile tevekkle atfedilen deerin bir

Yce Allah, rzkmzn temini iin gerekli olan btn artlar ve ortamlar hazrlamtr. Ancak sebeplere sarlmak, frsatlar deerlendirmek koulunu da getirmitir. Kuranda, yeryznn insana boyun edii ve insann emrine mde klnd bildirilmitir.248 Yeryz, gkyz ve denizlerde insanlar iin hazrlanan btn bu nimetlerden yararlanmann tek bir yolu vardr. O da insann akln, fikrini ve dier btn g ve yeteneklerini, seferber edip almasdr.249 Tevekkle en gzel rnek iftidir. O, vaktinde usulne gre tarlasn eker, sonrasn Allaha brakr. Byle yapt yani grevini yerine getirdii takdirde, Allah o kimseyi rzklandrr. Peygamberimiz de bu konuda kular rnek vermekte ve yle buyurmaktadr: Sizler, Allaha gerei gibi tevekkl etseydiniz (sabahleyin yuvasndan) a olarak gidip (akamleyin) tok olarak dnen kular rzklandrd gibi sizi de rzklandrrd.250 Dikkat edilirse tevekkl eden kimsenin, nce kendisine deni yapmas ve almas, sonra da Allaha tevekkl etmesi gerekmektedir. nk yatarken kularn rzklar ayaklarna gelmemektedir. Karnlarn doyurmak iin Allahn yaratt rzk, kendileri arayp bulmaktadrlar.251 nsan, Allahn ezelde takdir ettii rzk elde etmek iin mutlaka kesb faaliyetinde bulunmak zorundadr. Rzk yaratmak Allaha, onu kazanmak ise insana aittir. Yce Allah, almay terk edip, sebepleri ihmal etmeyi haram klmtr. Kim kapsn kapayp, hibir kimsenin yanna sokulmasna izin

247

Recep ztrk, Sevgi Ekseninde man ve Allahn Sevdii nsanlar, Yeni Ofset Matbaaclk, stanbul, 2005, s. 300. 248 Bkz. Mlk, 67/15. 249 ahin, Meru Kazan ve Emek, s. 40. 250 Tirmizi, Zhd, 33. 251 Ltfi entrk, rnek Vaazlar, C. I, D..B.Y., Ankara, 2001, s. 125.

56

vermez, sonra da gkten kendisine rzk gelmesini bekler, bunu da tevekkl bilirse, su ilemi olur.252 Oysaki gerek tevekkl, btn sebeplere ve g kaynaklarna bavurmakla olur. Nitekim Kuranda; Karar verip azmettiin zaman Allaha dayan. Muhakkakki Allah, kendisine dayanp gvenenleri sever
253

buyurulmaktadr. Ayrca slam, zenginlii, Allahn lutfettii ve krn istedii bir nimet; fakirlii de bir zorluk, belki ondan Allaha snmak gereken bir musibet saymakta ve kurtulu iin de muhtelif areler vazetmektedir.254 Sonu olarak, slamda alma esastr. Tembelliin ve kuru temenninin ise yeri yoktur. Yce Allah, insan yararna olan her ey iin bir sebep halk etmitir.255 nsana den, o sebeplere sk sarlmak, gerekeni yapp, neticenin hayrl olmasn, Allahtan beklemektir.

Ali Serter, Tevekkl, Diyanet Dergisi, 152, D..B.Y., Ankara, 1976, s. 8. l-i mran, 3/159. 254 Yusuf Kardav, Fakirlik Problemi Karsnda slam, (Terc: Abdlvehhap ztrk), Nur Yaynlar, Ankara, 1966, s. 19. 255 Bkz. Kehf, 18/84.
253

252

57

II. BLM
II- SLAM KELAM LMNDE ECEL MESELES

1.1. ECEL KAVRAMININ ANLAMLARI

1.1.1. Ecel Kelimesinin Lgat Anlam Ecel kelimesi, Arapada e-c-l kknden masdar olup, slsi kalbnda, gecikmek; rubi kalbnda ise geciktirmek anlamna gelir. Kelime, anlam itibariyle, vakit, vade, belirli bir sre, mddet, mrn sonu, sre asndan ge kalmak, erteye kalmak, vaktin sonu, canllarn lm iin belirlenmi an, lm vakti, lm, dnya hayatnn sona ermesi, iddet sresi, borcun vadesi, yaamn sonu, mutlak vakit, bir eyin btn sresi, lm iin saptanan zaman gibi anlamlar ihtiva etmektedir.256 Btn bu anlam farkllklarna ramen ecel kelimesi: 1- Belli bir vakit, zaman, mddet, 2- Takdir ve tayin olunan mddetin tamam ve sonu, 3- lm iin vaktin sonu, 4- Bor iin vade sonu, 5- ddet iin belirli sre, 6- Kafirlerin helak zaman, 7- Azap ve ceza gibi mutlak ve kaytl zamanlar ieren anlamlara gelmektedir.257

gnaz Goldziher, Ecel Md., slam Ansiklopedisi, C. IV, stanbul Maarif Matbaas, stanbul, 1964, s. 104; Safa Klolu - Neziha Araz - Hakk Devrim, Vd., (Komisyon), Meydan Larousse, C. IV, Meydan Yaynevi, stanbul, 1971, s. 47; idem Katba lhan Tekeli, Vd., (Editr), Ana Britannica, C. VII, Ana Yaynclk, stanbul, 1987, s. 616; Ebul-Fazl bn Manzur, Lisanul-Arab, C. I, Beyrut, 1988, s. 79; Mecduddin Firuzbdi, elKamusul-Muhit, Darul-Fikr, Beyrut, 1995, s. 864; Kemal Yavuz - Ramazan Ayvall Muzaffer Durgut, Vd., (Tertib Eden), Dn Terimler Szl, C. I, hlas Gazetecilik, stanbul, Trs., s. 92; ; zcan Acar - Ali Akba, Vd. (Komisyon), Yeni Trk Ansiklopedisi, C. II, s. 744; ; Orhan Hanerliolu, Ecel Md., Dnya nanlar Szl, Remzi Kitabevi, stanbul, 2000, s. 127; smail Parlatr - Nevzat Gzaydn, Vd. (Komisyon), Trke Szlk, C. I, s. 669; Osman Karadeniz, Ecel zerine, Anadolu Matbaaclk, zmir, 1992, s.13. 257 Namk Kemal Okumu, Kelamda Ecel Problemi, (Baslmam Doktora Tezi), Ankara, 2000, s. 47.

256

58

1.1.2. Ecel Kelimesinin Terim Anlam Istlhi olarak ecel, Allah tarafndan her canl iin takdir edilen hayat sresi ve bu srenin sonu olan lm vakti anlamna gelir.258 Ecel, bir ey iin belirlenmi bir zaman dilimidir. 259 Hayatn sona ermesi ve lmn gereklemesi anlamnda, lm zamanna de ecel denmektedir.260 Ksaca ecel, canlln bitiini, dnya hayatnn sona eriini ifade eder. Bu konudaki snnetullah, btn bir varlk dnyasn kuatmtr. nsann lmne ecel denildii gibi, evrenin eceline de kyamet ad verilmitir. Hastalk, kaza, sava, tabii faaliyetler, cinayet, intiharvb. lm sebepleri insan iin yaratld gibi, evrenin ecelini oluturan maddi sebepler de Kuranda, meydana geli silsilesi iinde periyodik olarak anlatlmaktadr.261 Her ferdin ve her milletin muayyen bir eceli, yani hayatnn sonu vardr. Bu ecel, her ahs iin bir tanedir. Ecel, Allahn kaza ve kaderiyle olup asla deimez. Her hayat sahibinin eceli, ezelde takdir olunan ve belirlenen vaktinden ne nce gelebilir, ne de sonraya kalabilir. nsann doumu, cinsiyeti, rk, rengi, belli bir mekan ve zamanda dnyaya gelii nasl kendi elinde deilse, eceli de kendi elinde deildir.262 O halde her fert ve cemaatn hayat muayyen olup, eceli geldii zaman, hayat son bulacaktr. Her canlnn hayat bulmas, Hak Tealann halk ve takdiriyle olduu gibi, hayatn nihayete ermesi de, Cenab- Hakkn takdiriyledir. Hayat ve lm, Hak Tealann Tekvin sfatnn tecellileridir.263 Ecel meselesi, kaza ve kader ile dorudan ilgilidir. nk eer btn varlklarn ve bilhassa insann bana gelecek her ey belirlenmi ise, hayatta baa gelebilecek en nemli hdise, insann bu dnyadaki hayatnn son bulmas
Cihat Tun, Ecel Md., T.D.V..A., C. X, T.D.V.Y., stanbul, 1994, s. 380. M. Sait imek, Ecel Md., ..A., C. II, amil Yaynevi, stanbul, 2000, s. 182. 260 Keskin, Kader ve Kaza, s. 194. 261 Hasan Aral, Ahiret nancmz ve Yeniden Diriliin Belgeleri, Diyanet Aylk Dergi, 87, D..B.Y., Ankara, 1998, s. 50. 262 Glck, slam Akaidi, s. 234. Ayrca bkz. Naim Erdoan, Kyamet, Ahiret, lm ve Sonras, Salam Kitabevi, stanbul, 1978, s. 11. 263 Glck, slam Akaidi, s. 234.
259 258

59

demek olan lmdr. Bu adan ecelin, kader meselesinde ok mhim bir yeri vardr.264 Ecel meselesi daha ok, maktln eceli mnasebetiyle ele alnp tartlmtr. Her mezhep, kendi grn hakl karmak iin akl ve nakl birok delil ortaya koymaya almtr. Grlecei zere, her mezhebin kendi asndan hakl olduu taraflar bulunmaktadr. nk ecel meselesini yaps itibariyle kesin hatlarla belirlemek mmkn deildir. Bir vaka olarak da mezhepler arasnda pek ok farkl gr ileri srlm, tek bir fikir etrafnda birleme bulmak mmkn olmamtr. Kald ki, aada grlecei gibi Mutezile mezhebi iinde bile tek bir gr mevcut deildir. 265 Birbirinden temelde farkl ve hatta Ehl-i Snnete uygun grler de vardr. Ecel konusunda alimler arasnda asl ihtilafl olan mesele, sadece maktl meselesi olmutur. Yani ldrlmemi olsayd, maktln hayat ve lm karsndaki durumu ne olurdu? Daha ak bir ifade ile, maktl iin, ldrlmemesi halinde, gelecekte bir ecel ve bu ecele kadar hayat srebilme imkan dnlebilir mi? te asl ihtilaf konusu, katl veya daha baka mesela boulma, yanma, zehirlenme ve kaza gibi harici sebeplerle meydana gelen lmler olmutur. imdi bu mesele zerindeki farkl grleri, baz mezhep ve dnrler asndan sunmaya alalm.

1.2. DNN METNLERNDE ECEL

1.2.1. Kuranda Ecel Kavram nsan mr ve eceli ile ilgili ayet ve hadisleri bir arada deerlendirdiimiz zaman, telifi g baz problemlerle karlarz. Bazen ayetlerin kendi aralarnda, bazen de ayetlerle hadisler arasnda, zahiri manada birtakm elikili ifadeler gze arpar. Ancak zahiri manadaki bu elikili ifadeler, gerekte, ayetler arasnda bir tenkuzun var olduunu ifade etmez. Kaza-kader
264 265

Keskin, Kader ve Kaza, s. 194. Karadeniz, Ecel zerine, s. 14.

60

konusunda da olduu gibi, ayetleri siyak-sibak ile kendi konumu iinde deerlendirdiimiz zaman, pek problem kalmayacaktr. Mesela, bir yanda, ecel gelince takdim ve tehirin mmkn olamayaca, dier yanda da, gnahlardan tevbe ve peygambere uymak artyla ecel-i msemmaya tehirin caiz olabilecei veya baz hadislerde ifade edildii gibi, sadaka vb. iyiliklerin, belay defederek mr uzatabilecei aka belirtilmektedir. Bu takdirde izlenecek en salkl metod, konu ile ilgili ayet ve hadisleri, gruplara ayrmak suretiyle, her birini kendi alan ve konumu ierisinde deerlendirmek olmaldr. Ecel kelimesi ve trevleri Kurann 56 yerinde gemektedir. Bu kelimenin Kuranda kullanmnn eksenini, szlk manasna uygun olarak sre ve mddet anlamlar oluturmaktadr. 266 Ecel kelimesi daha sonra hayat sresinin sonu anlamnda kullanlm ve bu anlam yaygnlk kazanmtr.267 Ecel kelimesinin getii ayetleri 11 grupta toplayabiliriz. 1- lm vakti, sresi, belirlenmi lm zaman, (ecel, ecel-i msemma), lm iin takdir.268 2- Aile Hukukunda: Boanmada iddet sresi.269 3-Kozmik Dzen: Gezegenler, gk cisimleri, ay, gne vb. gece-gndz iin tayin edilmi zaman, devirleri iin takdirli sre.270 4- Ticaret: Borlanmada zaman veya srenin sonu.271 5- Sosyolojik Kurallar: Toplumun lm ve yok olu kanunlar, lmlerinin takdir edilmesi, milletlerin ecelleri.272 6- Biyolojik Sre: mr sresi.273

Yazcolu, slam Dini Esaslar, s. 51. Tun, Ecel, s. 380. 268 Bkz. Enam, 6/2,60,128; l-i mran, 3/145,154; Araf, 7/135,185; Hud, 11/3; Yunus, 10/11; Rad, 13/38; Nahl, 16/61; sra, 17/99; brahim, 14/10; Taha, 20/129; Ankebut, 29/5,53; Fatr, 35/45; Zmer, 39/42; Mmin, 40/67; Mnafikun, 63/10-11; Nuh, 71/3-4. 269 Bkz. Bakara, 2/231,232,234,235; Talak, 65/2-4. 270 Bkz. Araf, 7/34; Yunus, 10/49; Hicr, 15/5; Mminun, 23/43. 271 Bkz. Rad, 13/2; Rum, 30/8; Lokman, 31/29; Fatr,35/13; Zmer, 39/5. 272 Bkz. Fatr. 35/11. 273 Bkz. Mrselt, 77/12.
267

266

61

7- Takdim-Tehir: Ecel veya lmn takdim ve tehiriyle ilgili ayetler.274 8- Nesnel Sreler: Normal zaman, sayl gnler, yakn zamanlar.275 9- Dzenli Kurallar: Takdir edilen kanun, kitap.276 10- Biyolojik lm: lm ve lmn mutlakl.277 11-Embriyolojik Sre: Anne karnndaki sre, ecel.278 Grld kullanlmtr.279 Kuran- Kerimde aka ifade edildii zere lm, bizi dnya hayatyla nimetlendirdikten sonra imtihana tbi tutmak ve imtihan neticesini tespit ile hesabn grmek maksadyla Allahn vaz etmi bulunduu bir nizamdr. Bu bakmdan lm, her canl iin kanlmaz ve tabi bir hdisedir.280 Bu husus birok ayette de vurgulanmtr: Nerede olsanz, lm size eriir. Hatta salam kaleler iinde bulunsanz bile.281 Her nefis lm tadacaktr. Sizi, imtihan olarak ktlk ve iyilikle deneyeceiz. Hepiniz sonunda bize dndrleceksiniz.282 Bu ayetlerden de aka anlalmaktadr ki, Allah tarafndan takdir ve tespit edilmi olan mr, zaman gelince, her ne suretle olursa olsun sona erecektir. Bu, isterse katl, isterse tabi lm suretiyle olsun, byle olacaktr.283 Her eyi yaratan ve herkesin rzkn veren Allah Teala olduu gibi, onlar yok edip ldren de Odur. Diriltmek ve ldrmek, Onun takdiri ve yaratmasyladr.284
Bkz. Kasas, 28/28-29; Nisa, 4/77; Hud, 11/104; brahim, 14/44. Bkz. Rad, 13/38-39. 276 Bkz. Rad, 13/38-39. 277 Bkz. l-i mran, 3/145,154. 278 Bkz. Hac, 22/5. 279 Okumu, Ecel Problemi, s. 86. Ayrca bkz. Tun, Ecel, s. 381. 280 man, Kaza, Kader, Hayr, er, s. 232. 281 Nisa, 4/78. 282 Enbiya, 21/35. 283 Ahmed Emin, Fecrl-slam, (Terc: Ahmed Serdarolu), Kl Kitapevi, Ankara, 1976, s. 429. 284 Yeprem, rade Hrriyeti, s. 322.
275 274

zere

ecel

kavram

Kuranda

birok

anlamda

62

Hayat boyu birtakm lm sebepleriyle kar karya bulunmaktayz. Bizim iin gerekli olan, bunlara kar tedbir almamzdr. Kimin ne zaman, nerede leceini Allah bilir. Bu bakmdan bu tabiat leminde lm sebebi olarak bilinen birtakm eylerden korunmak esastr ve bu ayn zamanda ilah bir emirdir. Btn bu saknma fiillerimize ramen, kaza oku bazlarmza isabet edebilir. Bu istisnalara binaen, phesiz bu, tedbirlerin hibir anlam ifade etmedii anlamna gelmez. Bizden kaynaklanmayan ve hatta bizi aan sel, frtna vb. fetler ortaya kabilir. Fakat bunlara kar gerekli tedbirlerin alnmas halinde de lm oranlarn en aza indirmek mmkndr. 285 Btn bu gerekler nda ve pratik hayattan hareketle, ecel ile ilgili ayetleri genel olarak bir deerlendirmeye tbi tuttuumuzda, insan iin artl bir mrn sz konusu olduunu grrz.

1.2.1.2. Ecel-i Kaza ve Ecel-i Msemm slam kltrnde ecel-i kaza kavram, genellikle drt ekilde anlalmtr: a) Gemilerin ve gemi mmetlerin eceli. b) lm. c) Yaratltan itibaren lme kadar olan sre. d) Bir kiinin yaad na kadar mrnden geen sre.286 Ayrca kavram, Hayatn sonu, mutlak lm, dnyann eceli, ahiret eceli, berzah leminden kyamete kadar geen sre, uyku ve bireysel ecel, kesin olmayp sebebe bal klnan ecel287 gibi eitli ekillerde de yorumlanmtr. Ecel-i msemma da deiik ekillerde tefsir edilmitir. Ecel-i msemma, henz lmemi olanlarn eceli, kyamet, berzah hayat ve kalan mr, olarak eitli ekillerde anlalmtr.288

Karadeniz, Ecel zerine, s. 45. Klavuz, Ecel, s. 438. 287 Elmall, Hak Dini, C. III, s. 385; Yavuz - Ayvall - Durgut, Dn Terimler Szl, C. I, s. 92. 288 Klavuz, Ecel, s. 438.
286

285

63

Mfessirler tarafndan ecel ve ecel-i msemma konusunda en ok tartlan ayet, Enam Sresi 2. ayetidir. Yorum farkllklarnn temelini bu ayet oluturmaktadr. Sizi amurdan yaratan, sonra lm zamann takdir eden Odur. Bir de Onun katnda muayyen bir ecel vardr. Siz hl phe ediyorsunuz.289 Mfessirler, ayette geen ecel ve ecel-i msemma ifadesindeki bu iki ecel lafz konusunda ihtilaf etmilerdir. K. Abdlcebbara gre, ayetin zahirinden anlalan mana, insan iin bir ecel tayin edildii ve ecel-i msemmann da Allah indinde bulunduu hususudur. Yalnz alimler arasnda asl ihtilaf konusu olan, her iki ecelin dnya hayat ile ilgili bulunduu hususu ak deildir.290 Taberi bu konu ile ilgili, mfessirler arasnda mevcut olan grleri ylece zetler: a) Hasan Basri, Katade ve Dehhaka gre, takdir edilen ecelden maksat, kulun yaratlmasyla lmesi arasndaki eceldir. Tayin edilen ecelden maksat ise, kulun lmnden sonra dirilmesine kadar devam eden sredir. b) Abdullah b. Abbas (. 687), Mcahid ve Katadeden nakledilen dier bir gre gre, Allahn takdir ettii ecelden maksat, dnya hayatnda yaanan eceldir. Katndaki tayin ettii ecelden maksat ise, kyamet gnndeki zamandr. c) Abdullah b. Abbastan nakledilen dier bir gre gre, takdir edilen ecelden maksat, uykudur. Zira kii uyurken, ondan ruh kar, uyannca tekrar dner. Tayin edilen ecelden maksat ise insann lmdr. d) bn Vehbe gre, takdir edilen ecelden maksat, insanlarn Ademin slbnden karlp kendilerinden, iman edeceklerine dair ahit alnmasdr. Tayin edilen ecelden maksat ise, dnya hayatdr. e) Taberiye gre, takdir edilen ecelden maksat, dnya hayat; tayin edilen ecelden maksat ise ahiretteki zamandr. Ayrca Taberiye gre bu ayet, dnyadaki her canlnn belli bir eceli yannda, dnyann da belli bir eceli
289 290

Enam, 6/2. Karadeniz, Ecel zerine, s. 46.

64

bulunduunu, zaman gelince onun da sona ereceini bildirmekte ve sadece Allahn sonsuz olduuna iaret etmektedir.291 f) Muhammed Ali es-Sbni (. 580/1184)ye gre, birinci ecel lmdr. kincisi ise, ldkten sonra dirilme ve hardir.292 g) Ebu Mslime gre, kaza olunan birinci ecel gemilerin; yani vefat eden ahslar ve gemi mmetlerin ecelidir. kinci ecel de henz vefat etmemi bulunanlarn lm ecelleridir ki, bunu ancak Allah bilir.293 h) Elmallya gre birinci ecel vakit; ikinci ecel ise son anlamndadr.294 i) Sleyman Atee gre birinci ecel, kinatta hkmran olan ilah yasaya iarettir. kinci ecel de, Allaha ortak koan, Peygambere kar gelen mriklerin cezalandrlma zamandr.295 Grld zere, ayette geen iki ecel lafz hakknda ok eitli grler ortaya kmtr. Buradaki ecel-i msemma tabirinden maksadn kyamet olduu eklindeki gr, ounlukla kabul edilen grtr. Ancak buna ramen, ayette sz edilen birinci ecele, vakit-sre, yani insan iin hayat mddeti; ikinciye de bu vaktin sonu (lm) anlam vermek daha uygun olsa gerektir. nk lgat manas itibariyle de, bir insann dnyadaki eceli demek, lnceye kadar mr mddeti veya o mddetin nihayeti, yani lm n demektir.296 nsan iin sz konusu olduunda ecel-i msemmann, mrn sonu anlamna geldii u ayetlerde aka grlr: Geceleyin sizi l gibi uyutan, sonra sizi mukadder olan hayat sreniz (ecel-i msemma) tamamlansn diye gndzn (diriltircesine) tekrar uyandran Odur297 Eer bu emredilenleri yaparsanz, sizi tayin edilmi bir sreye (ecel-i msemma) kadar, gzel bir ekilde yaatrz.298
291 292

Taberi, Taberi Tefsiri, C. III, s. 466. Sabn, Safvett-Tefsir, C. II, s. 172. 293 Elmall, Hak Dini, C. III, s. 385. 294 Elmall, Hak Dini, C. III, s. 385. 295 Ate, ada Tefsir, C. III, s. 115. 296 Karadeniz, Ecel zerine, s. 48. 297 Enam, 6/60.

65

Kinat sz konusu olduu zaman ise, ecel-i msemmadan kastedilen, kyamettir. Her canl ve her millet hakknda olduu gibi, kinatn da bir eceli vardr. 299 Bu bakmdan ayette geen ecel-i msemma Onun katndadr. ifadesinden, ancak Allah tarafndan bilindii hasebiyle, hem insan hem de kyamet hakknda olduu sylenebilir.300 Konu ilgili bu aklamay yaptktan sonra imdi de, ecelin takdim ve tehirinin mmkn olup olmad ve bunlardan ne kastedildii hususlarn ele almaya alalm.

1.2.1.3. Ecelin Takdim ve Tehiri Kuran- Kerimde belirtilen ecellerin takdim ve tehir imkanlarnn bulunup bulunmad hususu birok ayette gemektedir. Bu ayetlerde ifade edilen nemli hususlardan biri udur: lm, mukadderdir ve mukadder olan bu lm vakti geldii anda, artk takdim ve tehir mmkn deildir. Nitekim Allah, eceli gelince, hibir nefsi geri brakmaz301, her mmet iin bir ecel vardr. Onlarn ecelleri gelince, ne bir saat ertelenebilirler, ne de ne alnabilirler 302 ayetleri bu hususu aka vurgulamaktadr. Bu ve benzeri ayetlerde, toplum ve medeniyetler iin bir ecel, yani tespit edilmi sre, ecel-i msemma terkibiyle belirlenmi ecel sz konusu edilmektedir.303 Ayetlerde belirtildii zere, ecel-i msemmann deimeyecei (takdim ve tehir edilemeyecei) ak ve kesindir. Her insana bir hayat sresi ve bir mr verilmitir. mtihan maksadyla yaratlan her insana bu hayat sresi gereklidir. nk imtihan alan bu hayattr ve bu hayat olmadan da imtihandan bahsedilemez.304 Bu konudaki ayetlerde ifade edilmek istenen budur. Yoksa nefsimizi tehlikeye atmamamz ve shhatimizi korumamz gerektii konusundaki emir ve
298 299

Hud, 11/3. Bkz. Rad, 13/2; Rum, 30/8; Lokman, 31/29; Zmer, 39/5; Ahkaf, 46/13. 300 Karadeniz, Ecel zerine, s. 48. 301 Mnafikun, 63/11. 302 Araf, 7/34. 303 Ejder Okumu, Kuranda Toplumsal k, nsan Yaynlar, stanbul, 1995, s. 85. 304 Karadeniz, Ecel zerine, s. 50.

66

tavsiyelerin hibir anlam kalmaz. Herkes bulunduu artlar ve ortam iinde, ayrca bu emir ve tavsiyeler erevesinde, yaay biimi gerei, uzun veya ksa mrl olabilir. Dier taraftan bn Abbasn, Enam Sresi 2. ayetindeki birinci eceli, insann doumundan lmne kadarki hayat; ikinci eceli ise, lmnden diriliine kadar geen hayat eklinde aklad grn esas alrsak, insann dnyadaki mrnn ksalp uzayabilecei hususu ortaya kar. Bu takdirde insann, doum-lm, lm-dirili aras olmak zere, iki hayat (eceli) olmu olur. Eer kii, iyilik ve akrabay ziyaret gibi birtakm fiilleri yapacaksa, berzah hayatndan bu dnyadaki mrne ilave edilir. Aksi halde, bu dnyadaki hayatndan eksiltilir ve bu da berzah hayatna ilave edilir. Nitekim Allah Teala yle buyurmaktadr: Bir canlya mr verilmesi de, onun mrnden azaltlmas da mutlaka bir kitapta vardr. 305 Dolaysyla ayetlerde ecelin deimeyecei ile ilgili ifadeler, ite bu son kyamet vaktine iaret etmektedir. mrn uzamas veya ksalmas, dier bir ifade ile takdim ve tehiri de, bu dnyadaki lm vaktinin deimesi, yani ne alnmas veya sonraya braklmas demektir.306 Bu yoruma gre, ayetlerde deimeyecei vurgulanan ecel, bu ecel-i msemma yani kyamet olmu olur ve bu da asla takdim ve tehir kabul etmez. Baz ayet ve hadislerde iaret ve ifade edildii zere, mrn uzayp ksalmasyla ilgili hususlarda belirtilen ecel de, bu dnya hayatyla ilgili olandr.307 Her insan iin mutlak bir ecel tayin edilmi olsayd, ziyade ve noksann ya da ertelemenin imkanszl da kabul edilmi olacakt. Ancak insanlarn bedenlerine yerletirilmi olan yaama imkan ve bunun sonu olan ecel kesindir. Bu ecel, lm ecelidir ve lm ecelinin ertelenmediiyle ilgili olan kesin ifadeler vardr. Bu ayetler, farkl balamlarda irdelenerek, hadislere uygun yorumlanmtr. Cins iin konulmu olan potansiyel srenin asl, bedenin

305 306

Fatr, 35/11. Karadeniz, Ecel zerine, s. 50. 307 Karadeniz, Ecel zerine, s. 51.

67

yaama sreci olduuna gre, organizmann lm vakasna mecbur kal, ancak kanunlarn ileyiiyle mmkn olabilir. Cann kmas iin btn kurallar olutuu zaman, takdim ve tehir imkanszdr. Ancak bu noktadan nce insann iradeli veya iradesiz davranlar belirleyici bir etmendir. nsan, lmn mukadder olduu bu zamana varmadan, mr konusunda istedii tasarrufta bulunabilir. ster, yaam veren kurallara uyar, mrn uzatr, isterse ksaltr. Bu, ona bir imkan olarak sunulmutur.308 Nitekim Allah Teala Kurann birok yerinde, her mmet iin bir ecel belirlediini ve bu ecelin gereklemesi iin gereken artlarn olumasndan sonra onlarn ecellerinin ne bir saat ertelenebilecei, ne de ne alnabileceini vurgulamtr.309Snnetullahn ileyiinde insan iradesinin yerini anlayabilmek iin bu konu zerinde biraz durmak gerekmektedir. bn Abbas ve mfessirlerin ouna gre, ayetlerde ele alnan toplumsal boyutlu ecel, ayetlerin siyak-sibaklarna ve tabi balamlar ierisinde bireylerinki gibi mr anlamnda deil, azap ve helak eceli anlamndadr.310 Her mmetin bir eceli var yasas, bireyleri salih i yapan bir mmetin, dnyann sonuna kadar pyidar olabilmesine engel deildir. Yani bu hkm, yl, ay ve gn eklinde snrlanm bir zaman biriminin sonunda, derhal sras gelmi bir toplumun yok edilmesi anlamna gelmez. Fakat bu, muteber bir toplum olarak gcn gstermesi iin, her topluma verilmi olan imkanlarn bir ahlk snrnn bulunduunu belirtir. Bu snr, iyi ameller ile kt amellerin oranna gre belirlenir. Allah, bir toplulua, iyi ileri kt ilerine oranla daha aa dzeye dnceye kadar msamaha gsterir. Ancak bu snr alnca, o gnahkar ve rezil toplulua artk hibir mhlet verilmez. Dolaysyla ayetlerdeki ecel ile, mhletin gerei olarak belirtilmi olan geici zaman kastedilmektedir. Allah, peygamberleri yalanlayan her mmete belirli bir sreye kadar zaman verir. Bu sre ierisinde de toplum, iyi ynde deiim gstermezse, Allah o toplumu helak eder. u halde Biz kendisi iin bilinen bir

308 309

Okumu, Ecel Problemi, s. 106. Bkz. Araf, 7/34; Yunus, 10/49; Hicr, 15/4-5; Mminun, 23/43. 310 Elmall, Hak Dini, C. IV, s. 35.

68

kitap olmakszn, hibir lkeyi ykma uratmadk olacaktr.312

311

ayetini de ayn

dorultuda anlamak, Kuran metninin kastettiine ulamada nemli bir etken

Esasen ecel ayetlerinde verilmek istenen, yasalar gerei sonu gelmi bir toplumu kimsenin kurtaramayaca veya yok oluunun artlar olumam bir toplumun yklmayacadr. Ecele, toplumlarn iradesini ortadan kaldracak ekilde mutlak olarak nceden belirlenmilik, yani sk determinizm anlam vermenin, Kurann byk bir blmn grmezlikten gelmek anlamna geleceine inanyoruz. Ecel ayetlerinin iinde bulunduklar balama dikkat edilecek olursa, bu tr ifadelerin, bir toplumun yeterli neden yokken cezalandrlmas veya yok olmay isteyen bir toplumun kurtarlmas beklentilerine cevap nitelii tad grlr. Ayrca aktr ki, Kuran btnl gzard edilerek bu ayetlere yaklaldnda, determinist bir sonuca gitmemek mmkn deildir. Fakat Kurana kendi anlam btnl ierisinde yaklalarak, konuyla ilgili tm ayetler gz nne alndnda ve kesin nermelerle ifade edilen snnetler, artl nermeli ayetlere hamledildiinde, bu noktadaki problem ortadan kalkabilir.313 yleyse Kurana gre her olayn gerisinde Allah olmakla ve btn olay ve olgular, Allahn meeti ve iradesi dahilinde gereklik elde etmekle birlikte, konumuzla ilgili olarak sosyal olaylarda, sosyal deime ve klerde sorumlu olan, bsbtn insanlar ve toplumlardr.314 Bu noktada insanlarn irade ve hrriyeti kstlanmamaktadr. nk Allah Kuranda apak bir ekilde insana byk irade ve hrriyet verdiini beyan etmektedir.315 Grld gibi Allah Teala, inkar edenlerin ecellerini belli bir sreye kadar ertelemitir. Ayrca her ne kadar ecel-i msemmann deimeyecei ifade edilmise de bu, insanlarn yaamalar iin gerekli olan eyleri
Hicr, 15/4; Ayrca Bkz. Hud, 11/110; sra, 17/58; Kehf, 18/58; Hac, 22/47. Okumu, Toplumsal k, s. 85. 313 Okumu, Toplumsal k, s. 86. 314 Okumu, Toplumsal k, s. 86. 315 Bkz. Bakara, 2/81; Enfal, 8/53; Rad, 13/11; Nahl, 16/112; sra, 17/15, 18-20; Kehf, 18/29; Ankebut, 29/40; Rum, 30/41; Fatr, 35/43; Fussilet, 41/46; ura, 42/48; Casiye, 45/15.
312 311

69

yapmamalarn gerektirmez. Ancak Allah yolunda sava gibi durumlarda, lm korkusu nedeniyle, savatan ka ya da lmden kurtulu eklindeki dnceler de yanltr. Nitekim Yce Allah Kuranda; Ey iman edenler! Sizler inkar edenler gibi, yeryznde sefere ve sava iin kan kardeleri hakknda eer yanmzda kalsalard, lmezler ve ldrlmezlerdi diyenler gibi olmayn316 buyurmaktadr. Dier taraftan Allahn emirlerine boyun emeyenler, bir imtihan hikmeti gerei, belli bir sre iin serbest braklrlar. Bu husus da ayetlerde u ekilde belirtilmitir: Eer Allah, insanlar zulmleri yznden hemen cezalandrsayd, yeryznde hibir canl brakmazd. Fakat onlar belli bir sreye kadar erteler. Sreleri dolunca da, ne bir saat geri kalabilirler, ne de ne geebilirler.317 Senden azab bir an nce (getirmeni) istiyorlar. Eer sre belirtilmi (ecel-i msemma) olmasayd, azap onlara hemen ulard.318 Btn bu korkutucu ifadeler, Allaha isyan psikolojisi iinde, birtakm tutarszlklara saplanan inanszlar hakkndadr. Onlar her ne zaman azapla tehdit edilseler, Rabbimiz! Bizi yakn bir sreye kadar ertele de, arna icabet edelim, peygamberlere uyalm.319 derler. Dikkat edilirse ayetlerde, Allaha kullukta kusur etmeyenler hakknda, bu tarzda tehdit ve uyarlar yoktur. Aksine, tevbe ederek Allaha kulluk edenler, iyilik yapanlar ve slih amel ileyenlerin belli bir sreye kadar ertelenmeleri ve ecel-i msemmaya kadar rahat iinde yaatlmalar veya mrlerinin uzayaca mjdelenmitir.320

316 317

l-i mran, 3/156. Nahl, 16/61. 318 Ankebut, 29/53. 319 brahim, 14/44. 320 Karadeniz, Ecel zerine, s. 56.

70

1.2.2. Hadislerde Ecel Hadis kltrne gre kader, ecel, rzk ve insan davranlar, anne karnnda tayin ve tespit edilmitir. nsanolu, bu yazgya gre dnyaya gelir, buna gre i yapar ve buna uygun olarak vefat eder. Buharinin rivayet ettii u hadis, insan iin yazl bir mrn takdirini ifade eder: phesiz sizden birinizin anne karnndaki yaratl, krk gnde derlenip toplanr. Sonra bir o kadar (sre ierisinde) alaka olur. Sonra bir o kadar (sre ierisinde) bir et paras olur. Sonra da Allah, bir melek gnderir ve drt (kelimeyi) yazmas emrolunur. Ona, amelini, rzkn, ecelini, ki ve sid olaca yaz denilir. Sonra da ierisine ruh flenir. phesiz sizden bir kimse alp amel iler, sonunda kendisi ile cennet arasnda bir kula kalr ama yazs gelip onu geer, bu sefer cennetliklerin amelini iler. Yine sizden bir kimse alp amel iler. Sonunda kendisi ile cehennem arasnda bir kula kalr ama yaz gelip onu geer. Bu sefer cennetliklerin amelini iler.321 Bu rivayete gre, melein, anne karnndaki ceninin aln yazsn yani onun bana gelecek en ufak bir skntya kadar her eyi yazmakta olduu anlalmaktadr. Yani insann btn eylemleri, ezeli takdirdeki hkmlere gre belirlenmektedir.322 Ecel kavramnn hadis rivayetlerindeki kullanm alanlar drt farkl karakter arzetmektedir: 1- Sre, vakit, lm zaman, emredilmi ve takdir edilmi lm zaman, yazlan ve tespit edilen sre. bu yaklam, msemm ecele dek muayyen bir alan oluturmaktadr.323 2- Borlar iin karlkl olarak konulan sre ve srenin bitimi.324

321 322

Buhari, Muhtasar Tecrid-i Sarih, Bedil Halk, 6. M. Ali Br, Kuran- Kerim ve Modern Tbba Gre nsann Yaratl, (Terc: Abdlvehhab ztrk), T.D.V.Y., Ankara, 1991, s. 157. 323 Bkz. Buhari, el-Camius-Sahih, ehadet, 28, Kader, 1; Mslim, Rda, 124, Kader, 1.2; Tirmizi, Tb, 25. 324 Bkz. Buhari, el-Camius-Sahih, Buy, 4,14,31,88, Selam, 2,6,7, Rehin, 2; Mslim, Musalat, 127; Tirmizi, By, 46,48.

71

3- ddet mddeti iin, Allahn belirledii sre ve bu srenin sonu, ya da karlkl konulan sre.325 Bu ekliyle ecel, hem tespiti hem de tespit edilen srenin sonunu ifade etmektedir.326 4- Ekonomik ilikilerde, icare vs. de konulmu sre ve srenin dolmas.327 Hz. Peygamber, kaza-kader ve kazaen veya tabi bir ekilde lm (ecel) gibi anlalmas g meseleleri, birtakm izgi ve ekiller izerek tasvir etmeye almtr. nsann gelecek hayatnda karlaabilecei birtakm fet ve musibetler vardr. Kii, bu fet ve musibetlerden saknmak ve tedbir almakla bir dereceye kadar kurtulabilir. Fakat onu her taraftan kuatm olan ecelden (tabi lm) kesinlikle kurtulamaz. Abdullah b. Mesud (r.a)un rivayetine gre hadis yledir: Hz. Peygamber (s.a.v) bir kare izdi. Sonra karenin ortasndan balayan dna bir izgi ekti. Bundan sonra ortadan gelen izgiye yan taraftan kesen kk izgiler ekti, bundan sonra, u, (ortadaki izgi) insandr. u, (kare de) eceli olup, kendisini kuatmtr. Karenin dndaki izgi de emelidir. u kk izgiler de, insann bana gelen eylerdir ki, u birisi ona demese bile, u deip yakalar. u demese bile, u deip yakalar buyurdu.328 Hadiste iki husus vurgulanmaktadr. Biri, insann lmden

kurtulamayaca hususudur. Bu husus ayetlerde, daha ok ecel-i msemma eklinde ak bir ekilde ifade edilmitir. Dieri ise, insann hayat boyunca, birtakm fet ve musibetlerle karlaabilecei gereidir. nsan, elinden geldiince baz tedbirlere bavurmakla, bu fetlerin bazlarndan kurtulabilir. Nitekim Peygamberimizin sz ve davranlarnda bunun rneklerine rastlamaktayz.329 Burada konu ile ilgili dier hadisleri de gz nne aldmz zaman u hakikat ortaya kar: nsan, bulunduu atmosfer ve artlar dahilinde ve bilgisi nispetinde kendini evreleyen baz hastalk, fet vb. illetlere yakalanmad
325 326

Bkz. Buhari, el-Camius-Sahih, Kitabus-Salah, 41, Menakb, 25; Mslim, Talak, 59. Okumu, Ecel Problemi, s. 37. 327 Bkz. Buhari, el-Camius-Sahih, care, 22, Megazi, 64. 328 Buhari, Muhtasar Tecrid-i Sarih, Rikak, 4. 329 Karadeniz, Ecel zerine, s. 43.

72

srece, bu sebeplerden gelen lm eitlerinden kurtulabilir. phesiz burada bilgi ve tedbir, lmn ge gelme sebeplerinden olmu olabilir. Burada konu ile ilgili birok misal verebiliriz: Hz. Peygamber, veb (tun) hakknda: Bu hastaln bir yerde ktn iittiiniz zaman oraya girmeyiniz. ayet hastalk sizin bulunduunuz yerde karsa, sakn ondan kamak iin oradan kmaynz330 buyurmak suretiyle, hfz shhaya riayetin nemine iaret etmilerdir. Hz. mer de ama yaklat srada, kendisine orada tun bulunduunu sylemiler ve bu sebeple o da geri dnmtr. Ebu Ubeyde kendisine: (Ya mer) Sen Allahn kazasndan m kayorsun? dedii zaman : Keke bu sz sen sylemeseydin. (Evet) Allahn kazasndan yine Onun kaderine snyorum, diye cevap vermiti. Sonra Abdurrahman b. Avf geldi ve Hz. Peygamberden tun ile ilgili, yukardakine benzer bir hadisi rivayet etti.331 Btn bu ve vb. hadisler gsteriyor ki, hastala ve lme apak olarak sebep olan birtakm fet ve musibetlerden korunduumuz ve onlara kar tedbir aldmz zaman, mukadder olan lme ve ihtiyarlayarak erzel-i mre ulamak imkan dahilindedir. Aksi halde nefsimizi tehlikeye atmamamz gerektii ile ilgili emir ve tavsiyelerin hibir anlam kalmaz.332 Hz. Peygamber, mmetin mrn 60 ylla standart hale getirmi, bunu aanlarn pek az olacan beyan etmitir.333 Uzun mr verilenler de, erzel-i mrde (yallkta), eski hallerine avdet edeceklerdir. 334 Yazlm olan uzun mr, iyilik, sadaka ve sla-i rahimle artacaktr.
335

Kaderi ise dua geri

evirecekse, ezeli takdirdeki tayin ve tespitin, duann imkann hkm altna alm olmas gerekir. Aksi takdirde insana yalnzca takdir edilen alandaki mecbur seimleri, eylem alan olarak kalacaktr. Bu durumda insan hesaba ekmenin de bir anlam kalmam olmaktadr. Kendisinin mdahil olmad bir
Tirmizi, Ceniz, 66; Mslim, Selam, 92. Buhari, el-Camius-Sahih, Tb, 30; Mslim, Selam, 98. 332 Bkz. Muhammed Ebu Zehra, slamda Siyasi ve tikadi Mezhepler Tarihi, (ev: Hasan Karakaya - Kerim Aytekin), Hisar Yaynevi, stanbul, 1983, s. 119. 333 Bkz. Tirmizi, Zhd, 27. 334 Bkz. Buhari, el-Camius-Sahih, Cihad, 25; Mslim, Zhd, 52. 335 Bkz. Tirmizi, Tefsir, 2.
331 330

73

alanda insandan hesap sorulmas, Yce Yaratcnn adalet ilkesiyle eliir bir durumdur.336 Btn bunlarn sonucunda ecel konusundaki hadisler iki grupta ele alnabilir. 1- Ecelin nceden tayin ve tespit edildiini, zaman gelince kimsenin geri braklmayacan ve deimesinin imkanszln bildirenler. Bunlar, maktl konusundaki tespiti, yazlm kaderin deimesine ait duann faydaszl ve anne karnndaki tespiti esas alarak belirleme yaparlar.337 2- Baz hadislere gre ise, ahlk davranlar sadaka, dua, iyilik, sla-i rahim vb. eylemler, ecel, rzk ve kaderin ertelenmesi iin somut ifadeler tamaktadrlar.338

1.3. KELAM EKOLLERNN ECEL MESELESN TAHLL 1.3.1. Mutezile ve Ecel Dncesi Mutezile alimleri, eceli ilk defa kader problemiyle birlikte ele almlar, bylelikle kader anlaylarna dayanan bir ecel anlaylar ortaya kmtr. Ancak Mutezile ekol homojen bir yapda olmad iin hem dnrler hem de ekoller baznda farkl grlerin tartld bir grup olarak da bilinmektedir. Mutezile mezhebi iinde, konu ile ilgili pek ok farkl gr mevcuttur. Eariye gre Mutezilenin ekserisi, u gr paylamaktadr: Ecel, Allah katnda bir insann lecei veya ldrlecei hakknda malum olan bir vakittir. 339 Yani Allahn her insana bir hayat snr izmesidir. Bu takdirde insan ldrlse de, tabi olarak lse de yine eceli lr.340 Taftazninin belirttiine gre ise, Mutezilenin birou u grtedir: Bir katl olaynda, phesiz katil, maktln mukadder olan ecelini kesmitir. Maktl, eceliyle lmemitir. Katilin fiili sebebiyle lmtr. Zira Hak Teala katile, maktln ecelini kesme kudreti vermitir. Eer maktl ldrlmeseydi,
Okumu, Ecel Problemi, s. 43. Bkz. Tirmizi, Kader, 9; Mslim, Kader, 7. Ayrca bkz. Nuri Topalolu, Beyhaki ve Kitabul-Kaza vel-Kaderi, zmir, 1996, s. 48. 338 Bkz. Buhari, el-Camius-Sahih, Buy, 12; Mslim, Birr, 6. 339 Karadeniz, Ecel zerine, s. 19. 340 Glck - Toprak, Kelam, s. 274.
337 336

74

Allahn ona takdir ettii eceli gelinceye kadar mutlaka yaayacakt. Bu bakmdan katil, maktln ecelini keserek, tabi mrn azaltt iin azaba mstehak olmutur. 341 Yani katil maktln, Allahn ilminde belli bir vakte kadar yaamasna engel olmak ve ecelini kesmek suretiyle, byk bir zulm ilemitir. Btn bunlar, katledilen kiinin ldrlmedii takdirde mutlaka yaayacan gstermektedir.342 K. Abdlcebbarn ifadesine gre, bunlar yani Mutezililer, yle bir delil de ileri srebilirler: Tabi olarak kalabalk bir topluluun her ne kadar ayn anda ldrlmesi mmkn ise de- tabi ve normal artlarda, hep bir anda lmediini biliyoruz. yle ise, muhaliflerimizin aksi gr nasl doru olabilir? Kad Abdlcebbar, bu iddiaya yle bir cevap vermektedir: Kalabalk bir topluluun bir defada ldrlmeleri nasl caiz ise, ayn anda tabi olarak da lmeleri gayet mmkndr. eitli memleketlerde kolera ve veba gibi salgn hastalklar sebebiyle meydana gelen toplu lmleri nasl inkar edebiliriz? Maktln eceli gelmeden ld ve aksi halde kesinlikle yaayaca konusundaki iddialar da mesnedsizdir.343 Grld gibi K. Abdlcebbarn bu gr, Ehl-i Snnetin bilhassa Maturidiyyenin gr ile ayndr. Ecel, Allahn bir kii hakknda leceini bildii belli bir vakittir ve onun takdim ve tehiri caiz deildir. phesiz Allah, bu takdim ve tehire kdirdir. Yalnz, bir kii hakknda eceli u vakittir diye hkmettii zaman bunun aksi dnlemez.344 Mutezilenin ounluu, ldrme hdisesinde ldren kiinin, Allahn lene tand hayat ksa kestiini, bundan dolay Allahn, lene bu dnyada tahsis ettii rzklarn, ona teki dnyada verileceini savunmaktadr. Mutezileye gre, ldrme olay hr bir fiil olduundan, Allahn kudretinin dnda insanda vuku bulmaktadr.345

Bkz. Cveyni, rad, s. 362. Bkz. Taftazn, Kelam lmi, s. 222; Aydn, slam nanlar, s. 378. 343 Karadeniz, Ecel zerine, s. 20. 344 Karadeniz, Ecel zerine, s. 20. 345 Bkz. Yahya b. Hseyin Resaill-Adl Vet-Tevhid, (Thk: Muhammed mer), C. II, Hilal Yaynlar, Y.y, 1971, s. 161.
342

341

75

Kader ve ecel anlaylarna uygun olarak, Mutezilenin fiil anlay iki cihetle aklanabilir: lm yaratan Allahtr. ldrme iini yapan ise katildir. Katil, lm yaratt iin deil, ldrmeyi iledii iin ceza alr. lm olaynn yaratlmas Allahn; maktldeki lm olay ise katilin yaratma ve kesbine dahildir. ldrme er bir eylemdir ve bunun Allaha izafesi ahlki deildir. Allah yapma kudretini verir, ancak kt ii de yasaklar. Hi kimsenin telef ve katlini istemeyen Allah, yine de onlara bu gc vererek adil davranm olmaktadr. Katilin ldrme fiili olmasayd, sonuna kadar yaayaca sre de bir ecel olacandan, fiilin izafesinin Allaha deil, insana dnk ele almlardr. Buna uygun olarak iki ecel anlayndaki ldrld zaman ve kurtulursa normal olarak lecei zaman ayrmn da yapmlardr. Bu aklama tarz fiil anlaylarna uygun iki ecel tarifini de iermektedir.346 Erken devir alimlerinden Ebul-Hzeyl el-Allf (. 235/849) ile Eb Haim el-Cbbi (. 321/921) ve ona uyan Behemiyye grubu, ne ekilde olursa olsun, len her insann mrn tamamlad ve eceli geldii iin ld grndedirler. Ebul Hzeyle gre, ldrlen kimse ldrlmeseydi, ldrlme vaktinde eceliyle lecekti.347 Mutezilenin Badat ekol, Enam Sresinin 2. ayetini de dikkate alarak insann ecel-i kaza ve ecel-i msemma denilen iki eceli bulunduunu ileri srmtr. Buna gre, insan herhangi bir d mdahale olmadan lrse ecel-i msammaya, kaza ve katil sebebiyle lrse ecel-i kazaya gre lm olur. kinci durumda len kii, kazaya uramasayd veya ldrlmeseydi, ecel-i msemmasna kadar yaayacakt. Aksi takdirde onu ldrenin cezalandrlmas veya kendisine ait olmayan bir hayvan kesen kimsenin tazminat demesi anlamsz olurdu.348 Mutezileden Kbi (. 319/931) de bu gr benimseyenlerdendir. Yine Kbiye gre, maktln iki eceli vardr. Birincisi, Allahn ilmine gre

Okumu, Ecel Problemi, s. 15. Bkz. Kad Abdulcabbar, erhu Uslil-Hamse, s. 782-83. 348 Bkz. Muhammed Ammara, Mutezile ve nsann zgrl Sorunu, (ev: Vahdettin nce), Ekin Yaynlar, stanbul, 1998, s. 163.
347

346

76

kiinin ldrlmesiyle hasl olan ecel; ikincisi ise, katilin ldrmekle tespit ettii eceldir.349 Mutezilenin mteahhir alimlerinden Zemaheri, Badat ekolnn grn savunarak insann tutum ve davranlarna gre, mrnn uzatlp ksaltlabileceini belirtmektedir. Nitekim ona gre Kuranda mr uzatlan ve ksaltlanlarn bir kitapta bulunduunun bildirilmesi, 350 ayrca Hz. merin hanerle yaralanmas arasnda Kab el-Ahbarn mer, Allaha dua etseydi, ecelini tehir ederdi demesi, bu gr teyit etmektedir.351 Mutezilenin kurucusu saylan Hasan Basrinin baz izahlar Ehl-i Snnete yakn grlmektedir. na gre, lm vakti yazldr. Enam 2deki ilk ecel yaratl-lm arasndaki dnyaya ait, ikincisi ise bas-dirili ve kyamet ecelidir. Allahn olacak olan eyleri bilmesi ilmi gereidir. Bunun insan iradesine bir mdahalesi yoktur. Hasan Basri, insann ilerine taalluk eden eylerdeki ezeli tespit fikrini kabul etmediinden yazgy olu anna ve artl imkanlara dahil etmitir.352 Mutezile, ldrlen kimsenin eceliyle lmediini ispatlamak iin birtakm akl ve nakl delillere bavurmulardr. Dayandklar deliller unlardr: a) Eer maktl, eceliyle lm olsayd, katil bu fiilinden dolay ktlenmeye, ksas ve azaba mstehak olmazd. ayet len eceli geldi de ld ise, ldrene ceza vermeye ne lzum var? Ceza verilmesi onu, eceli gelmeden ldrlm olmasndan dolay veriliyor demektir.
353

Ehl-i Snnetin

Mutezilenin bu iddiasna cevab yledir: Maktln eceliyle lmesi, katilin dnya ve ahirette azaba mstehak olmamasn gerektirmez. Zira katilin ksas ve azaba mstehak olmas, maktln ecelini kesip kesmemesi bakmndan deil, ilenmesi dinen yasak ve ilendii takdirde, Snnet-i lahiyyenin bir icab olarak lm hdisesinin vukua gelecei kt bir fiili, kendi irade ve ihtiyariyle yapmasndan ve eriatn emrine muhalif hareket etmesindendir. Maktl
349 350

Badadi, Usulid-Din, s. 142-43. Bkz. Fatr, 35/11. 351 Tun, Ecel, s. 381. 352 Okumu, Ecel Problemi, s. 17. 353 Kazanc, slamda rade, Kaza ve Kader, s. 74.

77

eceliyle lmtr ama, katil de elbet bu kt fiilinin ve dine aykr hareketin cezasn ekecektir.354 b) Nakl delil olarak ise, baz taatlarn mr uzataca yolunda rivayet edilen nakilleri delil olarak ileri srmlerdir. Onlara gre mr, artmay kabul ettiine gre azabilir de. O halde katil, maktln mrn azaltabilir ve maktl eceliyle lmez. Ehl-i Snnetin buna cevab ise yledir: Allah Teala, ezeli ilmi ile biliyordu ki, insan belli bir ibadeti ve taat yapmazsa (mesela) mr krk sene olacak. Fakat Allah, insann o taat ileyeceini ve bunun sonucu olarak da mrnn (mesela) yetmi sene olacan bilmi, (onun mrn buna gre takdir ederek krk senenin) ziyadesini bu taata nispet etmitir. Zira Allah Teala biliyordu ki, o taat olmasa, (mrndeki bu) fazlalk olmayacaktr.355 Sonu itibariyle, ounluun gr dnda Mutezilede, maktln ldrlmesi halinde, lm karsndaki durumu ile ilgili olarak u gr ortaya kmtr: 1- Maktl, ldrlmeseydi yine yaayacakt. 2- Maktln yaamas da lmesi de imkan dahilindedir. 3- Maktl, ldrlmeseydi kesinlikle yaayacakt. Grlyor ki, Mutezile mezhebinin ecel konusunda bir tek deil, birden ok gr vardr ve bunlardan biri Eari ve Maturidi akaidine uygundur. Mutezile, tek bir alternatif zerinde durmam, meseleyi ok ynl olarak ele almtr. Halbuki btn Snn kelam ve akaid alimleri, Mutezilenin sadece Badat koluna mensup olanlarn benimsedikleri ecelle ilgili gr naklederek reddettiler. Bu ise, Mutezile mezhebinin yanl ve eksik bilinmesine ve anlalmasna sebep olmutur. Mutezileye ait grler, tam ve eksiksiz nakledilip tantlmaynca, onlarla ilgili tenkitlerin ve reddiyelerin de tam ve eksiksiz olmayaca ikardr. Ecel konusunda Mutezilenin bir grte srar etmeyerek farkl grler zerinde durmas, onlarn aklc ve hrriyeti dnce biimlerinin bir sonucudur.
354 355

Aydn, slam nanlar, s. 379. Taftazn, Kelam lmi, s. 223.

78

1.3.2. Ehl-i Snnet ve Ecel Dncesi Selefiyye, Maturidiyye ve Eariyyeden oluan Ehl-i Snnet alimlerine gre ecel, daha ok Allahn canllarn leceini bildii zaman diye tarif etmilerdir. 356 Yani ecel, her hayat sahibinin hayatnn kesin olarak son bulmas iin Hak Tealann ezelde takdir buyurmu olduu muayyen bir zamandr.357 Buna gre ecel, hayat sresi ve lm iin takdir edilen zaman ifade ettiinden, kaderle ilgili bir konudur. Her ey Allahn kaza ve kaderiyle tayin ve tespit edilmi olduuna gre, her ne ekilde olursa olsun, len, takdir edilen vakitte, eceli ile lr. Ecel, tektir ve ne ne alnabilir ne de sonraya kalabilir. Bu konuda takdim ve tehir sz konusu olamaz.358 Allah, hayat veren ve ldrendir. Hayat ve lm, Allahn tekvin (yaratma) sfatnn yansmalardr. Yani canllara hayat vermek ve onlarn hayatn sonra erdirmek, Yce Allahn fiillerindendir. Ehl-i Snnete gre, ldrlen kimse eceliyle lmtr. O kimse iin bundan baka ecel yoktur. ldrme ii, katile yneliktir, ona aittir. lm ise lye ait olup Allahn yaratmasyla meydana gelir. Katil, ldrme fiilinden dolay cezaya layktr. ldrme, ldrene aittir. ldrme iinin lenle ilgisi yoktur. Zira ldrlenin durumu, katl olmayp lmdr. Katile ve iledii fiile gre o maktldr, ldrlmtr.359 Kulun katletme fiilinden hemen sonra lmn halk edilmesi, deimeyen bir Snnet-i lahiyyedir. Yoksa katil bu fiili ile katledip ldrd ahsn mrn ksaltarak, tabi olan mrn ksaltm ve onu ne alm deildir. Zira Hak Teala ilm-i ezelisinde, o vakit gelince, o fiilin vki olacan biliyordu. O ahsn ecelini de ona gre ayarlayp ezelde takdir ve tespit etmitir. Katil, maktln ecelini ne almadna gre, cezaya mstehak oluu bu bakmdan
Tun, Ecel, s. 381. Aydn, slam nanlar, s. 377. 358 Bkz. Bakllni, et-Temhid, s. 332-34; Mehmet Hulusi ler, Akaid Hutbesi, Ota Yaynevi, Y.y., 1973, s. 173. 359 Muhammed Pezdevi, Ehli Snnet Akaidi, (Terc: erafeddin Glck), stanbul, 1980, s. 239; Glck, slam Akaidi, s. 235; Ebul Mun Nesefi, Tabsratl Edille, (Tahk: Hseyin Atay aban Ali, Dzgn), C. II, D. .B.Y., Ankara, 2003, s. 276.
357 356

79

deil, adam ldrmeyin360 eklindeki emr-i ilahiye uymayarak, dinin yasak ettii kt bir fiili, kendi irade ve ihtiyriyle kesb etmi olmas sebebiyledir.361 Ehl-i Snnet alimleri, bu grlerini ispat iin birtakm delillere bavurmutur. Onlara gre Hak Teala, her kulun eceli olduunu, bu ecelin takdim ve tehir edilmeden yani ne alnmadan ya da geriye braklmadan, zaman gelince mutlaka tahakkuk edeceini kesin olarak bildirmitir: Her milletin bir eceli vardr. Ecelleri geldii zaman artk bir saat sona da kalmazlar, ne de geemezler.362 Bu ayet, her ferdin olduu gibi, her milletin de ecelinin bir olduunu, bu ecelin gelince geri kalmayaca gibi daha nce de gelmeyeceini, binaenaleyh tam zamannda mutlaka vuku bulacan ak olarak bildirmektedir. Her insan ve milletin eceli bir olduuna gre, maktl de eceliyle lr. Ehl-i Snnete gre lm olaylar eitlidir. Bir kaza sonucunda lm vuku bulduu gibi, yanma, boulma, dme, arpma, katletme sonucunda da lm vuku bulabilir. lmn dekte vuku bulmasyla u veya bu ekilde vuku bulmas arasnda bir fark yoktur. Allah Teala bilmi, takdir etmi ve hkmetmitir ki, bu kimse hastalk sebebiyle lecek, o kimse de hastalk sebebiyle lecektir. Bu, bina enkaz altnda lecektir, teki yallk sebebiyle, beriki boulma sebebiyle lecektir. Allah Teala, hayat da lm de yaratmtr.363 Ehl-i yaayacakt Snnet, Mutezilenin eer maktl Ehl-i ldrlmemi Snnete gre olsayd maktl

grne

katlmamaktadr.

ldrlmemi olsayd, o anda tabi veya bir baka biimde lecekti yahut da lmeyecekti. Bu hususu belirleyen ilah iradedir. u halde katil o kiiyi ldrmekle, onun ecelini ne alm deildir. 364 Nitekim Kuranda, Allahn

360 361

Bkz. Enam, 6/151; Maide, 5/32; Bakara, 2/282. Aydn, slam nanlar, s. 377. 362 Yunus, 10/49. 363 Glck, slam Akaidi, s. 235. 364 Bkz. Bkz. Bakllni, et-Temhid, s. 332-34; Klavuz, Ecel, s. 438.

80

izni olmadka hibir nefsin lmeyecei, lmn, vakti tayin edilmi bir yazya gre vuku bulduu bildirilmitir.365 lah ilim, mmkini mmkin olarak, vkii de gerekte olduu gibi ihata eder. ki ecel kabul etmek veya ecelin deiebileceini savunmak, ilah ilimde deiikliin meydana gelebileceini benimsemek anlamna gelir ki bu husus, Allahn kullarnn kbetlerini nceden bilmeye muktedir olmamas ve dolaysyla Ona beda grnn nispet edilmesini gerekli klar. Bu ise, uluhiyyet makamyla badamaz.366 Ehl-i Snnet alimleri, tpla megul olan baz slam filozoflar ile Mutezilenin bilginleri tarafndan yaplan ecel-i tbi ve ecel-i ihtirmi eklindeki ayrm genelde kabul etmemekle birlikte, lmeden nce hayatn deerini bilmek, hastalanmadan nce sal korumak, hastalannca tedavi olmak gibi tedbirlere bavurmay salamaya ynelik olarak, ecel hakknda byle bir taksimin dnlebileceini, ancak bunun vki deil, sadece akl imkan ifade edeceini sylemilerdir. Zira gerek olan ecel, vki olan ecel olup, teorik adan mmkn bulunan ecellerin snr yoktur. Mutezilenin, maktln eceliyle lmediini ispatlamak iin dayand deliller de geerli deildir. nk katilin adam ldrmekten dolay Kuranda ktlenmesi ve ksas cezasna arptrlmas, yasaklanan fiili ilemesi sebebiyledir.367 Ehl-i Snnet alimlerine gre, insan mr uzamaz ve ksalmaz. Kuran- Kerimde ve baz hadislerde, ilk bata mrn uzatlmas veya ksaltlmas anlamna gelebilecek nasslar varsa da, bunlarn, manas apak olan ecelle ilgili muhkem nasslarn nda aklanmas gerekir. Kuranda, baz insanlarn mrlerinin uzatlmasnn, bazlarnn ise ksaltlmasnn apak bir kitapta bulunduu ifade edilmektedir.368 Burada kastedilen ey, salk kurallarna uyup, gerekli tedbirleri almak suretiyle, uzun mddet yaayacak olanlarla; hastalk, tedbirsizlik, kaza, katil vb. sebeplerle mr ksaltlanlarn Allah tarafndan bilindii, bunun da bir kitapta yazlm olduu hususudur. Bundan, dnyaya
365 366

Bkz. l-i mran, 3/145. Bkz. Karadeniz, Ecel zerine, s. 24. 367 Tun, Ecel, s. 381. 368 Bkz. Fatr, 35/11.

81

gelip yaamaya baladktan sonra insanlar iin, -ilahi bilgi dnda kalan- mr uzatlmas veya ksaltlmas sonucunu karmak isabetli deildir. Akrabalar ziyaret edip gzetmenin, komularla iyi geinmenin ve sadaka vermenin mr uzatacana ilikin hadislere gelince, her eyden nce bunlar hd haberlerdir ve zhiri manalar itibariyle kesin anlaml ayetlere aykr olduklarndan, muhkem ayetleri bunlarn nda aklamak doru deildir.369 Bu hadislerle ilgili birtakm yorumlar yaplmtr. Kimileri, bu hadislerde mrn uzamas bildirilerek, insanlarn o amellere tevik edildiini sylerken, kimileri de, mrn uzunluundan maksat, mrn gnl holuuyla, rahat ve huzur iinde gemesi, Allahn rzasna uygun olmasdr eklinde gr beyan etmilerdir. Bazlar ise, mrn hakikaten uzayacan syler. yle ki, Allah bir kimsenin mrne yapaca iyiliin uzataca kadarn daha ilave ettikten sonra ecelini tayin eder. Bir kimsenin hayatnda, mr uzatan amellerden yapp yapmayaca veya ne kadar yapaca, Allahn ilminde son derece ak bir ekilde bellidir. Eceli tayin edilirken onun o amelleri yapaca veya yapmayaca bilinerek tayin edilir. O adam da hayatnda o ileri yapar ve mr uzar.370 Ehl-i Snnetin ecel konusundaki genel grlerine deindikten sonra imdi de Ehl-i Snnetin iki byk kolu olan Maturidilik ve Earilikin genel yorumlarna deinelim. Maturidi ekolnde Ehl-i Snnetin dier ekollerinde olduu gibi ecel kelimesi sre, vakit ve takdir edilmi zaman anlamlarnda kullanlmtr. Onlara gre ecel; sre, vakit demektir. Terim olarak Allahn takdir ettii srenin sona ermesi, yani insann mrnn zaman bakmndan sonlu olmasdr.371

369 370

Tun, Ecel, s. 381. Kazanc, slamda rade, Kaza ve Kader, s. 76. 371 Okumu, Ecel Problemi, s. 26.

82

Maturidilike gre, ldrlen eceliyle lmtr. O kimse iin bundan baka bir ecel yoktur. ldrme ii, katile yneliktir. Katil, ldrme iinden dolay cezaya layktr.372 mam Maturidi (. 333/944), iki eit eceli kabul etmemektedir. Ona gre kii, katledilecekse eceli u vakit, tabi olarak lecekse, eceli u vakit gibi ihtimalli bir ecel takdirinin, Cenab- Hakka acz ve cehl nispet etmek manas tayacandan bu ekilde dnmek yanl olur. Allah Teala kimin katlen, kimin de normal lmle leceini bildii iin ecelini de yle tespit etmitir.373 mam Maturidi, akraba ziyaretlerinin mr uzataca eklindeki hadisleri ise yle yorumlamaktadr: Sla-i rahmin mr uzatmas, daha nceden tespit edilen ecelin geciktirilmesi demek deildir. Allah Teala, ezelde ilmi ile o kiinin sla-i rahim yapacan bildii iin mrn uzun takdir etmitir.374 mam Eariye gre ise ecel, Allahn bilgisinde olan lm ve ldrlme zamandr. Bu zaman dilimi, hem ldrlme hem de lm vaktini kapsayan bir bilgiye baldr. Ecel meselesinde Bakllninin zerinde durup gelitirdii konunun esasn ortaya koyan Eari olmutur. Gerekte Eari, len ve ldrlen kimse, kendi eceliyle lm ve ldrlm demektedir.375 mam Eariye gre, Mutezileden bazlar, Allahn mlumu olan vaktin, maktln ldrld vakit deil, ldrlmesi halinde kendisine ulam olaca vakit olduunu iddia etmilerdir. Bu iddia tamamyla yanltr. Kald ki bu takdirde: bu maktln eceli ne zamandr? diye sormak gerekir. ayet, maktln eceli, ldrlmeseydi, -her ne kadar kendisiyle evlenmezse dehanm olaca bilinen bir kadnla evlenecei, Allahn malumu olan bir vakittir, derlerse bu, yle demeye benzer. Allah biliyordu ki o kii ldrlmeyip yaasayd, kfre dp cehennemlik olacakt. Byle dnmemiz doru deildir. O halde nasl olur da maktln yaayp da ulaamad bir vakit, kendisi iin ecel olarak telakki edilebilir?376
372 373

Glck, nsan ve Fiilleri, s. 253. M. Saim Yeprem, rade Hrriyeti ve mam Maturidi, M...F.V.Y., stanbul, 1984, s. 323. 374 Yeprem, rade Hrriyeti, s. 323. 375 Eari, el-bne, s. 12. 376 Eari, el-bne, s. 53.

83

te yandan Eari, muhaliflerin bu iddialarn yle rtmektedir: Size gre katil, maktl ldrmemeye kadirdir. Bylece de o yaayabilir. Bu takdirde katilin, ecelini kesmesi veya ne almas ve tehir etmesi mmkndr. Bu sznze gre de katil, kullarn ecelini takdim ve tehire, onlar yaatmaya ve ldrmeye de muktedir olmu olur. Bu dnce ise dinde ilhaddr.377 Gazzliye gre ecel, Yce Allahn, insann lm iin yaratt bir vakitten ibarettir. Varlklar bu srete, d tesirlere ve mdahalelere maruz kalmayp kendi kendilerine yok olurlarsa bu, onlarn tabi olan ecelidir. Bunun tam tersine, d tesir ve mdahalelere maruz kalarak lrlerse veya yok olurlarsa, bu insan kendi eceliyle lmtr. te Gazzli bu esasa gre, ldrlen bir kimsenin kendi eceliyle ldn sylemitir.378 Kad Ebu Bekr Bakllniye gre ldrlen kimse, takdir edilen eceliyle lmtr. Bu konudaki delil, Allah Kelamdr. Zira Allah, Her mmet iin takdir edilen bir ecel vardr. Ecelleri gelince bir an geri kalmaz ve ne de geemezler 379 buyurmutur. lnn cesedi, lm vaktidir. Nitekim borcun eceli (vadesi), vaktin geliidir. Bir zamanla kaytl her ey iin bir ecel vardr. nsann eceli, phesiz Allahn bildii, onun lecei vakittir. Bu, lmnn ertelenmesi mmkn olmayan bir vakittir. u halde insann eceli, Allahn bildii ve insann o ecele kadar yaayaca zaman araldr. Buna ilave olmad gibi bundan eksilme de olmaz.380

Bakllniyi takiben Cveyn ve Badd (. 429/1038) de ecel meselesinde ayn grleri savunurlar. Her insan, eceli geldiinde lr. nk her ey Allah tarafndan takdir edilip hkme balanmtr. Katil, len kimsenin hayatn ksa kesmemitir, onu eceli gelmeden de ldrmemitir.381

377 378

Eari, el-bne, s. 54. Ebu Hamid Muhammed Gazali, tikadda Orta Yol, (ev: Kemal Ik), Ankara Basmevi, Ankara, 1971, s. 225. 379 Araf, 7/34. 380 Bkz. Bakllni, et-Temhid, s. 333-34. 381 Glck, nsan ve Fiilleri, s. 255.

84

1.3.3. ia ve Ecel Dncesi iada ecel dncesi, Ehl-i Snnette olduu gibi kaza ve kader inancyla birlikte ele alnmtr. Ancak iilikteki ecel anlaynn genel anlaytan bir fark, kaza ve kader inancyla birlikte yalnz kendilerine mahsus olan beda anlayn ecel anlaylaryla irtibatlandrm olmalardr.382 iaya gre ecel, kelime anlam itibariyle bir eyin mddeti ve orada bittii vakittir. Hayatn eceli, hayatn olduu zaman, lmn eceli de lmn olduu zamandr. Ecelin ilimle irtibatl bir tarifi de, Allahn, insann iinde ldn bildii vakittir eklindedir. Ecelin fiille ilgisi ise, lm eylemini oluturan fiili ve lm yaratan Allahtr.383 iaya gre ecel, tayin ve tespit edilmitir. Ancak bu tespit, artlara dayal olarak ziyade ve noksan da kapsamaktadr. Ecel tayini sebeplere baldr. Bu yzden cinayet ileyen bu fiiliyle ecel tayin eder. Vahi hayvan da insan ldrerek ecel tayin eder ki bu, kt eceldir.384 iadan snaeriyyenin drt ana kitabnn yazanlardan biri olan Eb Cafer et-Tsi, iki ecel grn reddetmitir. Ona gre kaza veya katl sonucu len kiinin, bu olaylarla karlamamas durumunda lp lmeyeceine dair kesin bir hkm verilemez. Byle bir kimsenin lmesi de yaamas da mmkndr.385 Mteahhir dnem ii alimlerine gre ise ecel, ecel-i mbhem (ecel-i muallak, ecel-i mevkf) ve ecel-i msemma (ecel-i mahtm) olmak zere ikiye ayrlr. Birincisi, bir insann mesela yz yl yaamasnn mmkn olduunu ifade eden mutlak eceldir. Mahv ve isbat levhinde 386 yazl bu ecel deiebilir. kincisi ise, salk artlarna uymak suretiyle gerekleen ve

Bkz. Hasan Onat, Emevi Devri ii Hareketleri ve Gnmz iilii, T.D.V.Y., Ankara, 1993, s. 146. 383 Okumu, Ecel Problemi, s. 29. 384 smail Mutlu, Tarihte ve Gnmzde Caferilik, Mutlu Yaynclk, stanbul, 1985, s. 109. 385 Tun, Ecel, s. 382. 386 Bkz. Rad, 13/39.

382

85

deiiklie uramas mmkn olmayan gerek eceli ifade eder ki bu, mml-Kitapta yazldr.387 Zeydiyye alimlerinden Hdi ilelhak Yahya b. Hseyine gre de Allah, kullar iin eceller tayin etmi ve onlara hem birbirlerini ldrme gc vermi, hem de haksz yere adam ldrmeyi yasaklamtr. Bu sebeple bir insann dierini, Allah katnda bilinen eceline ulamadan ldrmesi mmkndr. Daha sonra gelen Zeyd alimlerince de benimsenen bu gr, Mutezilenin ounluu ile snaeriyyenin grne yakndr.388 iilikteki siyasi ve itikadi baz kavramlar anlayabilmek iin bed kavramn anlamamz gerekmektedir. Beda kelime olarak, belirmek, grnmek, bir iten vazgeip bakasn yapmak anlamlarna gelmektedir. iilikteki anlay tarz ise; Allahn belli bir ekilde olacan ifade ettii bir olayn, daha sonra baka bir ekilde olmasdr. Yani beda, Allahn artlara gre kendi katnda yapt bir deiikliktir.389 iann beda ve ecel anlaynn deiebilir kader anlayna gre, baz taat, sla-i rahim ve sadaka, insann ecelini deitirirler. Bu deime, grnr lem iindir. Allah, insanlarn ecellerini de bedaya gre takdir eder.390 Bazen, insan eylemlerine bamszlk vermi gibi grnen ia dncesi, ilmin ezeli oluunu ve insan eylemlerini kapsaycln kabul etmesiyle, geici bir zgrle ynelik gr bildirmitir.

1.3.4. slam Filozoflar ve Ecel Dnceleri slam filozof ve hekimlerine gre, canl varlklarn biri tabi, dieri ihtirm olmak zere iki eceli vardr.391 Tabi ecel, insann yaratlnda mevcut olan hararetin snmesi ve rutubetin zlmesi suretiyle ortaya kar. Yallk sebebiyle fizik bnyenin fonksiyonunu yitirmesi eklinde zuhur eder. Tpk
387 388

Tun, Ecel, s. 382. Tun, Ecel, s. 382. 389 Okumu, Ecel Problemi, s. 33. 390 Okumu, Ecel Problemi, s. 33. 391 mer Nasuhi Bilmen, Muvazzaf lmi Kelam, Ergin Kitapevi, stanbul, 1959, s. 243; Taftazn, Kelam lmi, s. 223.

86

ya tkenen bir lambann snmesi gibi. Bu lm, hibir hrici varln tesir ve mdahalesi olmadan meydana gelir.392 htirm ecel ise, hastalk, harici bir tesir veya kaza sonunda vaktinden nce meydana gelen lmlerdir.393 Tabi olmayan bu trl lmler, lambann gaz olduu halde, harici bir sebeple snmesine benzetilebilir.394 htirmi ecel, ksaca rizi bir lm eklidir.395 Hekimler, tabi mevte kadar olan hayat mddetine mr-i tabi adn verir ve insanlarn mr-i tabilerinin yz yirmi seneden ibaret olduunu iddia ederler. Genellikle insanlarn mrleri, bu mddeti gememektedir. Fakat hekimlerin bu iddialar her zaman iin geerli olmamtr. nk yz yirmi seneden fazla yaayan insanlara da rastlanmaktadr.396 Elmallnn da belirttii gibi, tabipler arasnda bir tabi mr nazariyesi vardr. Ve nitekim tabiplerimiz lisannda ecel-i tabiye ecel-i msemma; ecel-i ihtirmiyye de ecel-i kaza tabir edilmek mutad olmutur. Byle bir telakki, lmden nce hayatta sebeplere, hfz shhaya, tedaviye, d etkenlerden korunmaya riayetin faydalarn gstermesi noktai nazarndan yararldr. Lakin bunu iki ecel diye anlamak mmkn deildir. Yani bir insann, biri tabi, biri ihtirm olmak zere iki eceli yoktur.397 Dier taraftan bazlarna gre kiminin lm klla, boulma ve yanma gibi hayat sona erdiren birtakm sebeplerle vuku bulmakta iken, kiminin eceli de, btn bu harici sebeplerden korunmak, shhat ve afiyet iinde yaamak suretiyle tabi olarak gerekleir. u sz bu gerei ifade eder: Kaza oku isabet etmeyene, lm oku muhakkak ular.398 Ebul Berekt el-Baddi kendi deyimiyle, eskilerin farkl bir kaza-kader anlayna bal olarak, kaza vb. felaketler sonucu meydana gelen hdiseleri,
Aydn, slam nanlar, s. 379. man, Kaza, Kader, Hayr, er, s. 233. 394 Aydn, slam nanlar, s. 379. 395 Karadeniz, Ecel zerine, s. 16. 396 Bilmen, Muvazzaf lmi Kelam, s. 242. 397 Elmall, Hak Dini, C. III, s. 386; Ayrca bkz. Ebuzziya Tevfik, Ecel-i Kaza, (Haz: lim Gr), Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 2000, s. 98. 398 Karadeniz, Ecel zerine, s. 16.
393 392

87

tabi ve irad olanlar eklinde ikiye ayrmaktadr. Baddiye gre, belli bir dzen zerinde cereyan eden tabiiyyatta, kaza ve kader cri ise de, zaman ve ahslara nazaran daima deimekte olan iradiyatta, vukundan nce klli ve umumi srette kaza ve kader, cri olmaz. Dolaysyla srf iradeye ve srf tabiata hamlolunamayan tesadf ilerde de ayn ey sz konusudur..399 zetle, ecel konusunda mezhepler arasnda grlen ihtilaflar, daha ok iki ecelin bulunup bulunmadna ve dolaysyla mrn uzayp uzamayacana ilikindir. Genel olarak Mutezile, ia, filozof ve hekimler, insanlarn iki eceli olduunu ve mrlerinin uzayp ksalabileceini savunurken, Ehl-i Snnet, umumiyetle muhkem ayetlere dayanarak, insanlarn bir tek ecellerinin bulunduunu, bunun da lmleriyle gerekleen vakit olduunu kabul etmitir.

1.4. ECELN DER KAVRAMLARLA LKS

1.4.1. Ecel ve lm likisi lm olarak diye adlandrdmz kanlmaz akibet, btn bir insanlk tarihi ierisinde, derece derece her topluluun zerine eilip dnd, zm g bir mesele olmutur.400 lm, insanlarn duyularyla bizzat mahede ettikleri hakikattir. Zaten yeryznde yaayan btn insanlarn ittifakla kabul ettikleri tek gerek lmdr. lmn inkar dnlemez. nk o, zengin-fakir, lim-cahil, byk-kk, itaatkr-si, vb. olan herkesin ister istemez boyun edii bir olaydr.401 Hayatn zdd demek olan lm, insan ve canllarn belirli olan hayat srelerinin sona ermesinden ibarettir. Bu da ruhla bedenin birbirinden ayrlmasyla gerekleir. Bilindii gibi, bedene hayatiyet kazandran ruhtur. Ruh, bedeni terk edince, bedenin ve bedendeki btn organlarn fonksiyonlar

399 400

Karadeniz, Ecel zerine, s. 18. Ziya Egemen, lm zerine, A...F.D., 11, D..B.Y., Ankara, 1963, s. 31, 401 Sleyman Toprak, lmden Sonraki Hayat, Nur Basmevi, Konya, 1986, s. 129.

88

son bulmu olur. Ruhun ayrlmasyla canlln kaybeden beden rr, ancak ruh lmeyip bki kalr.402 nsanlarn sznden bile ekindikleri, imkan olsa her canlnn kamak istedii lm, dnya hayatnn sonu, ahiret hayatnn balangcdr. lmn yaratcs olan Allah Teala, lm ve hayat yaratmasndaki hikmetin, amel bakmndan kimin daha stn olduunu ortaya koymak olduunu beyan etmektedir. lm, bir bitii, bir yok oluu, dnsz bir sonu ifade etse de aslnda yeni bir hayatn balangcdr.403 Kurana gre lm gerektir. Btn canllar mutlaka leceklerdir. Kuran, bunu kesin bir ifadeyle yle ifade eder: Her canl lm tadacaktr. Yaptklarnzn karl, kyamet gnnde size tastamam verilecektir.404 Muhakkak her cann, takdir edilmi bir mddete kadar zamanl bir kader yazgs vardr. Bu tayin edilmi mddeti bitirmedike hi kimse lmez. Korku, tela, hrs ve gecikme, bu mddeti uzatamaz. Cesaret, atlganlk ve vefa da, mr ksaltamaz. Yazl ecelden ne bir gn eksilir, ne artar. Bununla ecelin hakikati kiide yerleir de artk o, onunla megul olmay brakr. O, mkellefiyetleri ve iman icaplar yerine getirmeyi ve bunlara vefa gstermeyi dnrken, eceli hesapta tutmaz. O sayede birden, korku ve tela seviyesinden ykseldii gibi, cimrilik ve hrs balarndan kurtulur.405 Kendi iradesine dayanarak lm ve hayat yaratan Allah, 406 insann verilen imkanlar nasl kullandn grmek istemi ve lm gelmeden, insanlarn kendilerine verilen mr en iyi ekilde deerlendirmeleri iin uyarlarda bulunmutur.407 Nitekim Kuranda yle buyurulmutur:

Muhsin Demirci, Kurann Temel Konular, M...F.V.Y, stanbul, 2003, s. 318; Ayrca bkz. Ali Eren, Ecel, Kyamet, Ahiret, Merve Yaynlar, stanbul, 1993, s. 212. 403 Mehmet Snmezolu, Dnya Hayat ve lm, Diyanet Aylk Dergi, 85, D..B.Y., Ankara, 1998, s. 46. 404 l-i mran, 3/185. Ayrca Bkz. Enbiya, 21/35; Ankebut, 29/57. 405 Ahmet Faiz, Kuran ve Snnette Kyamet ve Ahiret, (Terc: Veli Ulutrk), Uysal Kitapevi, Konya, 1988, s. 71. 406 Bkz. Mlk, 67/2-3. 407 Yksel Salman, Hayat Anlamak ve lme Hazrlanmak, Diyanet Aylk Dergi, 145, D..B.Y., Ankara, 2003, s. 26.

402

89

Ey inanlar! Mallarnz ve ocuklarnz sizi, Allah anmaktan alkoymasn. Byle olanlar, hsrana urayanlardr. Birinize lm gelip de; Rabbim! Beni yakn bir sreye kadar ertelesen de, sadaka versem, iyilerden olsam dedii zaman gelmeden nce, size verdiimiz rzklardan sarfedin. Bir cann eceli gelip atnca, Allah, onu asla geri brakmaz. Allah, ilediklerinizden haberdardr.408 nsann varlk nedeni ne olursa olsun, biyolojik varl yaratlrken, nesnel srelerden getii bir gerektir. Doum kanunlar olan bu aamalarn hepsi bir ecelle donatlmtr. Canl bir varlk olmak iin bu evreleri yaamak zorunda olan insan, ayn zamanda takdir edilmi bir sreci de yaam olacaktr. Bu yzden buradaki belirlemenin mahiyeti de bireysel deil, genel-geer kurallara ilikin bir takdir olmaktadr. 409 Bu yaznn mahiyeti, kimin yaayacann tespitiyle deil, kurallara uyan herkesin yaama hakknn olduu tarzndaki bir yazdr.410 lm, yok olmak deil, bir hayattan baka bir hayata geitir. Daha ak ifadeyle, dnya hayatndan ahiret hayatna intikaldir. 411 lmn, insana rknt verici bir yn vardr. 412 lmn bir yok olu olmadyla ilgili vahiylerle bu korku, ahiret inancyla yumuatlmak istenmitir: Sonunda sizden birine lm geldii vakit, gnderdiimiz melekler (elilerimiz), onun ruhunu alrlar ve onlar (melekler) grevlerinde noksanlk etmezler. ldkten sonra insanlar, hak olan Mevlalar Allaha evrilip teslim edilirler.413 nsann, nerede olursa olsun, hatta salam kaleler iinde dahi olsa da, lmle karlamasnn kesin olmas, 414 onun tedbirini, ihtiyatn ve tkati erevesine giren hazrln almamas anlamna gelmez. nsann, hayatn

Mnafikun, 63/9-11. Okumu, Ecel Problemi, s. 133. 410 Bkz. Bakara, 2/28-30; l-i mran, 3/6; Enam, 6/2,98. 411 Durak Pusmaz, Tartlmaz Gerek lm, Diyanet Aylk Dergi, 90, D..B.Y., Ankara, 1998, s. 37. 412 Mehmet Aydn, Din Felsefesi, Karnca Matbaaclk, zmir, 1987, s. 186. 413 Enam, 6/61-62. 414 Bkz. Nisa, 4/78.
409

408

90

geliim kurallarna gre devam ettirmesi ayr bir ey, onun hakknda takdir edilen ecel ayr bir eydir. lm sebeplerini ortadan kaldrmak, hayat geliim kurallarna gre idare etmek, insan varlna konulmu ecele, yaklama imkanna sahip olmak demektir. Yani Allah Teala, her insan iin bir ecel belirlemitir. Hayatn dinamiklerine uygun olarak hareket edenler, eceline yakn ya da eceli geldikten sonra lrlerken; hayatn idamesi iin gerekli tedbirleri almayanlarn mr ise, erken yalarda sona ermektedir.415 Netice olarak denilebilir ki, Allah insan yaratm ve ona bir ecel tayin etmitir. Mdahale olmakszn yaayabilecei bu sre, her ne sebeple olursa olsun kesilirse, yaanlan sreye mr, yaamn sonuna da lm denmektedir. Bu alandaki belirleme, imkan ve semelerden ibarettir. lmn varl ise, bu imkanlarn bittii noktada balamaktadr. Tayin ve tespitin bu alanlarda mikro belirlemeleri kapsadn iddia etmek, seeneklerin mecbur olma durumunu ortaya koymak demektir. Bunun kabulyle insann, fiillerinin hrriyetinden uzak olduu gereini kabul etmek durumunda kalrz. Bu yzden lm olaynda tek takdir vardr. O da mutlaka lm gereiyle karlaacak olmamzdr.416

1.4.2. Ecel ve Kader likisi Ecel kavram, kader probleminin iinde yer alan ve nceden yazgy en iyi ekilde aklayan bir kavramdr. Kader kavramnn zerinde birok fikir ileri srlm, bu da ok farkl gruplarn ortaya kmasna sebep olmutur. Kuran- Kerime bakldnda, Allahn ilim, irade ve kudretinin mutlak oluunu ifade eden ayetlerde, insana hibir hrriyet alan braklmakszn, her eyin nceden belirlendii ekilde meydana geldiinin vurguland grlmektedir. Buna karlk, insann, btn yaptklarndan mesul tutularak hesaba ekileceini beyan eden ayetler de gz ard edilmemektedir. Bu durumla kar karya kalan insanlarn zihinlerinde, kanlmaz olarak birtakm pheler uyanmaktadr. nsanlarn bir ksm kaderi, aln yazs olarak kabul
415 416

Bkz. Okumu, Ecel Problemi, s. 135. Okumu, Ecel Problemi, s. 136.

91

ederek, hayatn ak ierisinde kendilerinin hibir yetki ve sorumluluklar yokmu gibi hareket etmekte, bylece alp abalamaya gerek grmemektedirler. Dier taraftan da insanlarn bir ksm da, ilah hkimiyeti gz ard ederek, kendilerinin her istediklerini yapabilecek g ve kudrete sahip olduklarn dnmekte, dolaysyla hayatlarnda kader inancna yer vermemektedirler. Tm bunlar dikkate alndnda, insanlarn hayatlarnn akn ve yaay tarzlarn dorudan etkileyen kader inanc, her zaman gndemde yerini
417

alan

en

canl

meselelerden

biri

olma

zelliini

korumaktadr.

Szlkte kader, herhangi bir eyin miktar, ls, bir eyin yer ve zamann tayin etmek, g yetirmek anlamlarna geldii gibi, hkm, takdir, eref, tazyik ve tahmin manalarna da gelmektedir. 418 Kelamda Allahn iradelerini icradan, yani kazadan evvel, takdir etmesi, lmesi manasna gelir ve bu itibarla kelimede esasen mevcut olan hkm manasn ihtiva eder.419 Elmallnn kader kelimesini, miktar ve l anlamlaryla ilgili olarak snr koyma anlamnda kulland grlmektedir. Elmallnn bunu destekleyen baka aklamasn halaka fiilinin anlamlarndan biri olarak ileri srd takdir kelimesini tarif ederken gryoruz. Halk fiili iki mana ifade eder. Birisi takdir etmek, yani btn ayrntlaryla eyann miktar ve mertebelerini tayin etmektir. Baka bir yerde de takdir ilmi ynden bir snrlama demektir diyor. Yazra gre Allah, her ey iin l takdir etmi, bir snr ve miktar tahsis etmitir.420

Sabri Ylmaz, Elmallya Gre Kader nanc ve nsan Hayatndaki Yeri, Gnmz nan Problemleri,( lahiyat Faklteleri Kelam Anabilim Dal Sempozyumu), Erzurum, 2001, s. 171. 418 bn Manzur, Lisanul-Arab, C. 5, s. 174-78; Mehmet Sosyaldi, Kuran Semantii Asndan nanla lgili Temel Kavramlar, alayan Yaynlar, zmir, 1997, s. 174; Fikret Karaman, Tevekkl, Kader ve Trafik Kazalar, Diyanet Aylk Dergi, 125, D..B.Y., Ankara, 2001, s. 52; Hasan Aral, Kadere man ve Tevekkl Kavram, Diyanet Aylk Dergi, 92, D..B.Y., Ankara, 1998, s. 27; rfan Abdlhamid, slamda tikad Mezhepler ve Akaid Esaslar (Terc: M. Saim Yeprem), Marifet Yaynlar, stanbul, 1981, s. 268. 419 D. B. Macdonald, Kader Md., slam Ansiklopedisi, C. 6, stanbul Maarif Matbaas, stanbul, 1964, s. 41. 420 Ylmaz, Elmallya Gre Kader nanc, s. 171.

417

92

Istlh olarak ise kader, Allahn ezelden ebede kadar meydana gelecek olaylarn zamann, yerini ve niteliklerini nceden bilmesi ve takdir etmesidir.421 Bir baka tarifte ise kader, eya ile alakal ezeli ilmine uygun olarak, o eyleri bilfiil icat etmesidir.422 Allah Teala insanlar yaratm, onlara akl, irade ve g vermitir. nsan, aklyla ve iradesiyle iyi olan semek ve kt olandan saknmak durumundadr. Ancak kader konusu, aln yazs, yazg anlamna tanarak, Kurandaki kaderle ilgili ayetler, her eyin nceden takdir edildii ve insan hrriyetinin olmad eklinde yorumlanmtr.423 Ancak Kurandaki dier ayetleri de gz nnde bulundurduumuz grlecektir.424 Maturidiye gre, Kuranda hibir elikinin bulunmamasna ramen, kaderle ilgili ayetlerin bir ksm muhkem, bir ksm da mteabih nitelii tamakta ve ikinci grup ayetleri birincilerle uyumlu bir ekilde yorumlamak gerekmektedir.425 Genel olarak, ilah iradenin iki ayr tecelli ekli olduunu syleyebiliriz. Birincisi, hibir sebep ve arta bal olmakszn, batan ve dorudan doruya ortaya kt eklidir. lah iradenin bu tecelli eklinde, Allahn Cebbr ismi hkimdir. Dolaysyla bu irade cebridir. Zorlayc olarak tecelli eden ilah iradenin, bu fiilleri kendisine taalluk ettii kullarn fiilleri de ztrridir. Byle olduu iin, insann bu fiilleri, kendisine herhangi bir sorumluluk getirmemektedir.426 zaman, kader konusunun bu ekliyle ilenmedii

Ltfi entrk, Tevekkl ve Kader, Diyanet Aylk Dergi, 123, D..B.Y., Ankara, 2001, s. 56; Ayrca bkz. Mahmud Abbas, Akkad, Kuran Felsefesi (Terc: Ahmet Demirci), Nur Yaynlar, Ankara, 1975, s. 190. 422 Said Ramazan But, slam Akaidi (Terc: Mehmet Yolcu - Hseyin Altnalan), Madve yaynlar, stanbul, 1986, s. 166. 423 Bkz. Hseyin Atay, Kuran ve Hadiste man Esaslar, D..R.Y., Ankara, 1959, s. 80. 424 Bkz. Fazlur Rahman, Ana Konularyla Kuran, (Terc: A. Akgen), Fecr Yaynlar, Ankara, 1987, s. 156. 425 Snmez Kutlu, mam Maturidi ve Maturidilik, Avrasya Yaynlar, Ankara, 2003, s. 192. 426 Ylmaz, Elmallya Gre Kader nanc, s. 173.

421

93

kincisi ise, ilah iradenin sebeplere, artlara ve kulun iradesine bal olarak hkmn yrten tecelli eklidir. lah iradenin bu ynnde, mutlak bir zorlama deil, mkellef tutma sz konusudur. Bunun iin insana da irade verilmitir. Binaenaleyh, burada ilah irade, insan iradesini takip etmektedir.427 Kader lafz, Kuranda 11 yerde gemekte ve tmnde de l anlamnda kullanlmaktadr. Trkedeki miktar szc de l anlamndadr ve kader kkndendir. Allah, her eyi bir lye gre yapp ynetmektedir. Bu ifadelerle nmze konmu olan kader kavramnn temel amac, insann fiillerinin belirlenmi olduu deil, varlk ve oluta, keyfilik ve rastlantnn bulunmadn gstermektir. 428 Kurandaki kader ve kazayla ilgili ayetlerin tmne baktmzda, kesinlikle insan hrriyetini iptal eden bir anlayn olmadn grrz. Kuran kastetmektedir. kader
429

kavramyla,

snnetullah
430

da

denen

kanunlar
431

Kuran, Snnetullah

ve Levh-i Mahfuzla

yaamn

kurallarnn dzenlenmi olduunu belirtmektedir. Ecel izilmi kavramnn bir varlk ekillenmesindeki olarak kabul ilk unsurlardan mecbur olan bir kader

anlaylarmz, Allahn srlarndan bir sr olarak grlm, insanlar, rotas edilip, karaktere dntrlmtr.432 Kader, insann meselesi olduuna gre, insandan hareket etmek durumundayz. Mutlak varlk Allahtr. Ancak, insan da bir varlktr ve Allahtan ayr bir varlktr. ahsiyeti, akl, iradesi bulunan ve sorumlu olan bir varlk. nsan bu ekilde yaratan da Allahtr. Kinatta yaratlan her varln, kendisine has bir kaderi bulunmaktadr. nsann kaderi de iyilik ve ktlk ileyecek tarzda yaratlm ve kendisine akl ve irade verilmi olmasdr. nsann gayesi, Allah tarafndan tespit edilmi olmasna ramen, bu hedefin gerekletirilmesini
Ylmaz, Elmallya Gre Kader nanc, s. 173. Sami Kocaolu, ada slam lmihali, Kasta Yaynevi, stanbul, 2004, s. 133. 429 Yaar Nuri ztrk, slam Nasl Yozlatrld?, Yeni Boyut Neriyat, stanbul, 2000, s. 325. 430 Bkz. Hadid, 57/22; Rahman, 55/29. 431 Bkz. Enfal, 8/68; Yunus, 10/19; Hud, 11/40; Taha, 20/129. 432 Bkz. eyh Saduk, ii-mamiyyenin nan Esaslar, (ev: Ethem Ruhi Flal), A...F.Y., Ankara, 1978, s. 33.
428 427

94

Allah insana brakmtr. nsan akl, iradesi ve tecrbesi ile bu gayeyi gerekletirebilecek imkana sahiptir. Amac gerekletirip gerekletirmemekte insan serbest braklmtr. Yani insana bu hrriyeti Allah vermitir. nsan, Allah tarafndan yaratlm, fakat Onun tarafndan kurulmamtr. Ksaca insan, bilinli, sorumlu ve hr bir varlk olup, Allahn yeryzndeki halifesidir.433 Kader meselesinde insann iradesini ilgilendiren nokta ile tabi ve kevn hdiseleri ilgilendiren ciheti birbirinden ayrmak lazmdr. nsann dndaki varlklarn mukadderatlarnn tayin ve tespitinde bir mahzur yoktur. Ancak bu mukadderat belirlenmesini, insan fiiline de temil edemeyiz. nk insan sorumlu olmas itibariyle dier varlklardan ayrlmaktadr. O halde sorumlu olmas cihetiyle dier varlklardan ayrlan insann, sorumluluu orannda hrriyeti olmas ile de bakalarndan ayrlmas gerekir. Aksi takdirde, insann sorumluluuna bir mana verilmez.434 Allah, hr iradeye sahip insan yaratmakla, baz konularda iradesine snr koymaktadr.435 nk insan iradesinin, Allahn iradesinden tamamen ayr ve ona aykr debilecek ekilde hr olduunu zannetmek, Allahn, lemlerin Rabbi olduunu hesaba katmamaktr. Halbuki insan, beden ile ruhun, akl ile kalbin, kabiliyet ile faaliyetin, mecburiyet ve serbestiyetin birletii bir varlktr. Dolaysyla insan, ne mecburi mutlak (hibir hrriyeti olmayan), ne de fail-i mutlak (diledii her eyi yapabilen)tr. Buna gerekte Allah irade etmeyince, insan irade edemez. Fakat Allahn, insann irade etmesine izin vermesiyle, muradn da irade etmi olmas gerekmez.436 Allah, insan cinsinin kaderini tayin etmitir. Fakat yaptndan sorumlu olan ferdi, en az iki alternatiften birini seebilecek ve yapabilecek ekilde

Ahmet Akbulut, Allahn Takdiri, Kulun Tedbiri, A...F.D., 33, D..B.Y., Ankara, 1992, s. 130. Ayrca bkz. Necati ner, nsan Hrriyeti, Seluk Yaynlar, Ankara, 1982, s. 53. 434 Ahmet Akbulut, Sahabe Dnemi ktidar Kavgas, Pozitif Matbaaclk, Ankara, 2001, s. 287. Ayrca bkz. brahim Eken, Kader, D..B.Y., Ankara, 1963, s. 6; Ahmet Hilmi Filibeli, ss-i slam, (Terc: Adnan Blent Balolu - Halife Keskin), T.D.V.Y., Ankara, 1997, s. 48; 435 Muhammed kbal, slamda Dn Dncenin Yeniden Douu, (ev: N. Ahmed Asrar), Birleik Yaynlar, stanbul, 1984, s. 112. 436 Ylmaz, Elmallya Gre Kader nanc, s. 174; Ayrca bkz. Hseyin Arif, slam Akaidinde Temel Kitap, Hicret Yaynlar, stanbul, 1976, s. 56.

433

95

serbest brakmtr. Birey, Allahn insan cinsi iin izdii snrlar iinde, tercihinde hr ve neticesinden sorumludur.437 Bu da gsteriyor ki, insann iradesi mutlak bir irade deil, mutlak olan iradeye uygun olma artna balanan bir iradedir. Bu yzden insann ihtiyr olan fiillerinde ne mutlak cebr, ne de mutlak tefviz vardr. nsann ne mecburiyet yn ne de serbestiyet yn inkar edilebilir. Mecburiyet yn Allahn kudretinin, serbestiyet yn de iradesinin ahididir.438 Ecel kavramn ilk elden ekillendiren de kaza ve kader anlay olduu iin, ecel anlay da ayn ideolojik boyutlar iermektedir. Allahn koyduu snrlar dahilinde serbest, hrriyeti orannda sorumlu olan insan, ezel tespitle snrlandrmak, problemin zmn iyice kmaza sokacaktr. Dolaysyla problemin zmnde Kuran ayetlerinin n yargdan uzak tutularak ve kaderle ilgili btn ayetlerin bir arada deerlendirilip yorumlanmasnn yararl olaca kanaatindeyiz.

1.4.3. Ecel ve Rzk likisi Rzk kavram, gerek ecel gerekse de kader konusuyla balantl bir kavramdr. Rzk meselesinin ecel ve kader anlaylarndan bamsz ele alnmas dnlemez. Bu nedenle rzk-kader-ecel kavramlarnn alglan biimlerini deerlendirmek ve bunlarn Kurana ne kadar uygun olup olmadn incelemek, konumuzun anlalmas asndan faydal olacaktr. Rzk kelimesi, mutlak olarak kendisinden faydalanlan ey anlamnda r-z-k fiilinden tretilmi bir isim olup, kendisinden faydalanlan ey, ihsan, vermek, gda, kran- nimet, yamur, yiyecek, giyecek, ksmet, azk, doygu,

Akbulut, ktidar Kavgas, s. 288. Ayrca bkz. Talat Koyiit, Hadisilerle Kelamclar Arasndaki Mnakaalar, A...F.Y., Ankara, 1969, s. 158; Ahmet Naim Babanzade, slam Ahlaknn Esaslar, (Sad: Recep Kl), T.D.V.Y., Ankara, 1995, s. 42; 438 Bkz. Sleyman Toprak, bni Halduna Gre Allahn Sfatlar ve Kader, S...F.D., 2, S.. Basmevi, Konya, 1986, s. 224; Muhammed Gazali, Fkhlara ve Hadisilere Gre Nebevi Snnet, (Terc: Ali zek), Ekin Yaynlar, stanbul, 1998, s. 209;

437

96

mal, mlk, ba, hibe, cret, nasip etmek, rzklandrmak439 gibi anlamlar ihtiva eder. Rzkn birok tanm yaplmtr. Ancak en genel manasyla rzk; Allahn yaratm olduu, canl varlklarn hayatlarn srdrebilmeleri iin gerekli olan nimetleri hazrlamas, var etmesi ve vermesidir.440 Kurana gre btn canllarn rzkn tayin eden ve yaratan Allahtr.441 Allah Teala, dilediine bol rzk verir, dilediinin de rzkn daraltr.442 Bunu da bir lye ve hikmete gre yapar.443 Kuran, insann rzk konusunda endieye dmemesi gerektiini, rzkn Allahn garantisi altnda olduunu ifade etmitir. 444 Yine, Allahn verdii bu kadar nimetlerin karsnda kendisine kredilmesinin istendii ifade edilmitir.
445

Ayrca Allah Teala, rzkn

kazanlmas iin insann abalamas gerektiine,446 rzkn kazanlmas halinde bunun kendisinin yolunda harcanmas gerektiine ve rzktan infak edilmesinin gerekliliine iaret etmektedir.447 Daha nce de ifade edildii gibi, insan ana rahminde bir inem ete dnp drdnc ayn tamamlaynca bir melek onun rzkn ve ecelini yazmakla emrolunmaktadr. Bu duruma gre insan, ruh sayesinde canlanmaya balad andan itibaren, ilah kitapta belirlenen rzk ve ecel dnemi balamaktadr. Nitekim ocuun ana rahminde annesinin yardmyla ald besin ve gda da rzktr.448 Gerekten rzk ve ecel dahil her ey, birbiriyle uyumlu bir ekilde Allahn kudreti dahilinde cereyan etmektedir. O, dilediini yapma gcne sahiptir. te rzk da Onun takdir ve iradesine uygun bir ekilde verilmektedir. Ecel de bir eyin mddetinin sonu anlamna gelmektedir. Her eyin, Allahn
Kazanc, Akaid ve Kelam, s. 183; Aydn, slam nanlar, s. 370; Aslan, Fakirlik Problemi, s. 63; Gler, man-Ahlak likisi, s. 36. 440 Gler, man-Ahlak likisi, s. 36; 441 Bkz. Hud, 11/6; Yunus, 10/31; Mlk, 67/21; Ankebut, 29/17; Fatr, 35/3. 442 Bkz. Bakara, 2/245; Rad, 13/26; sra, 17/30; Rum, 30/37; Sebe, 34/36,39. 443 Bkz. Zuhruf, 43/32; Nahl, 16/71. 444 Bkz. Hud, 11/6; Rum, 30/37; Ankebut, 29/60; Zariyat, 51/58. 445 Bkz. brahim, 14/17; Ankebut, 29/17; Bakara, 2/172. 446 Bkz. Mlk, 67/15. 447 Bkz. Bakara, 2/3; Fatr, 35/29. 448 Bkz. Buhari, el-Camius-Sahih, Bedil Halk, 6.
439

97

ezelde takdir ve tespit ettii ekilde bir balangc ve sonu vardr. Kul, ecel izgisinin balangc ile sonu arasnda olduu mddete rzktan da faydalanmaya devam etmektedir.449 Rzk ve ecel anlaylarn takdire uygun olarak aklayanlar, onun ncelikle eceller konusundaki belirlenimini kabul ederler. Rzklar ise bu tespitin zerine bina edilmitir. Rzklar, eceller zerine bina edilmitir. Eceller de bunun zerine bina edilmitir. Malum ecel, bir emir ve hkmdr. Rzklarn artmas ve eksilmesi, Levh-i Mahfuzda yazldr. Hem rzk hem ecel, orada mutlak kaytl hkmlerdir.450 Bu anlay, genelin gr olarak takdim edilmitir. Hadis kltrndeki artma ve eksilme olay, artlarn tespitini de iine katarak Levh-i Mahfuzdaki takdire dayandrlmtr. Kelam mezhepleri arasnda, rzk hakknda tartma konusu olan odak nokta, haram olann rzk olup olmad meselesidir. Bu konuyla ilgili, gerek Maturidi, gerekse de Eari ekol, Mutezileye reddiyeler yazarak onlarn grlerine kar kmlardr. Ehl-i Snnete gre rzk, Allahn, zerinde tasarruf etme, kullanma izni verdii her eydir. Kul, ondan faydaland zaman bu, kendisine rzk olur. Helal veya haram olmas, onun rzk olmasna engel deildir.451 Rzk yaratan ve veren Allahtr. Grld zere Ehl-i Snnet, helal rzkn yaratcsnn Allah olduunu sylemekle beraber, haram olann da Allah tarafndan yaratldn vurgulamlardr. Gerek Maturidiyye gerekse de Eariyye ekol, haram olann da rzk olduunu kabul etmekle beraber, rzkn insann mlk olduu anlayna kar kmlardr. Onlara gre, rzkn mlk olduu kabul edilirse, Allahn nimetlerinden rzklanan hayvanlarn durumunun izah edilemeyeceini,

449 450

Karaman, Rzk ve Kazan Anlay, s. 170. Okumu, Ecel Problemi, s. 67. 451 Aslan, Fakirlik Problemi, s. 67.

98

dolaysyla her eyin sahibinin Allah olduunu savunmulardr. 452 Yine bu ekollere gre, her ahs veya canl kendi rzkn yer. Kimse kimsenin rzkn yiyemez. Kendisinden yararlanlan ey ancak kii iin rzktr.453 Mutezile ise rzk, kendisiyle yarar salanan ey eklinde tanmlamtr. Dier bir tarifte ise rzk, sahibinin yedii bir mlk diye tanmlanmtr.454 Bu, insann kendi z iradesi ve kudretiyle, hr seimiyle, iktisap ettiidir.455 Her iki tarife gre de rzk, Hak Tealann zerinde tasarruf etme, yani kullanma izni verdii eylerdir. Bu tarife gre rzk, yalnz eran helal olan eyler olup, haram saylan eyler rzk deildir.456 Mutezilenin ecel konusundaki artma-eksilme anlaylar, mlk-rzk konusunda da geerlidir. Mutezile, rzkn elde edilmesinde, insann irade ve kudretinin etkisinin olduunu ve insann bu rzk elde etmekle onun sahibi de olmu olduunu iddia etmilerdir. Ayrca, yalnz insanlarn rzk sahibi olabileceini, hayvanlarn, rzklarna mlik olamayacaklarn da savunmulardr.457 Rzklar yaratma hususunda Mutezile, Allahn mutlakln kabul etmektedir. Rzklar yaratann Allah olduunu kabul eden Mutezile, tahsisinin Allahtan olmadn iddia etmitir. Bu nedenle de Mutezile rzk kavramn, Ehl-i Snnetin anladndan daha geni bir manaya yorumlamak suretiyle, rzk, insann mlik olduu her ey olarak kabul eder.458 Btn bunlardan da anlalaca zere, mezheplerin ecel ve rzk anlaylarna etki eden en nemli sebebin, bunlarn kaza ve kader anlaylar olmasdr. Yani mezheplerin kaza ve kader anlaylar, ecel ve rzk anlaylarna da yansm ve bu anlaylarn ekillenmesinde etkili olmulardr.

452 453

Glck, slam Akaidi, s. 232. Yazcolu, slam Dini Esaslar, s. 50. 454 Aydn, slam nanlar, s. 373. 455 Glck, slam Akaidi, s. 231. 456 Aydn, slam nanlar, s. 373. 457 Glck, slam Akaidi, s. 231. 458 Keskin, Kader ve Kaza, s. 190.

99

1.5. ECEL MESELESNN FARKLI BOYUTLARI

1.5.1. Dua ve Tedavinin Fonksiyonu Dua eyleminin ecel konusuyla balants, ecellerdeki ziyade ve noksan anlay zerinde odaklanmaktadr. Bu durumda akla birtakm sorular gelmektedir. Kaza ve kader ya da ecel karsnda duann fonksiyonu nedir? Dua ile kaderin ve kazann nne geilebilir mi? Dua ile kader ve kaza deitirilmezse, dua etmenin yarar ne olabilir? Dua, kader ve kazaya, yani Allahn yazdna rza gstermeye aykr deil midir? Ayetlerde aka, yaplan dualara icabet edilecei ve bunun yannda hi kimsenin almasnn karlksz braklmayaca belirtilmitir. Bu da, bir anlamda dil ile (kavl) yaplan dua yannda, gerek bir tevekkl anlay iinde alarak, fiil duay da yerine getirmek suretiyle, istenilene nail olmann en garanti yoludur. phesiz bu ekilde hareket edenler, Allahn vadine ularlar. Btn mesele, bir yandan Y Rabbi! Bize shhat ve fiyetler ihsan et diye dua ve yakarta bulunurken, dier yandan da temizlik, hfzshha vb. salk ve shhat asndan kanlmaz eylere riayetin de neminin idraki iinde olmak ve bylece dengeyi salamaya almaktr. Msbet bir neticeye de, ancak bu ekilde hareket etmekle, yani kavl ve fiil duann beraberliinde ulalabilir.459 Dualarn kabul edileceine dair garanti u vb. ayetlerde gizlidir: Bana dua edin; size icabet edeyim.460 Kullarm beni sana sorduklar vakit, bilsinler ki, ben onlara yaknm. Dua edenin duasn, bana dua ettii anda iitir; ona karlk veririm.461 Bunlarn yan sra, dualarn kabul edilecei ile ilgili Hz. Peygamberden pek ok rivayet vardr. Hemen belirtelim ki, Hz. Peygamber (s.a.v)in tebligatnda dua, ulalmas gereken bir hedefin gereklemesinde birbirini takip eden yaplmas gereken birok fiil ve buna bal olarak alnmas gereken
459 460

Karadeniz, Ecel zerine, s. 77. Mmin, 40/60. 461 Bakara, 2/286.

100

tedbirlerin ilkini tekil eder. Yani dua ile hedef tayinini yapm, gereklemesi gereken eyi, uur haline getirip programa alm oluruz. Ondan sonra bunun tahakkuku iin yaplmas gereken eyleri icraya sra gelir. yle ise fiyet talep etmek, shhatli olmak iin gerekli olan artlar yerine getirmek demektir.462 Dualarn mstecab olduu ile ilgili ayet ve hadisler bir yana, baz hadislerde, dualarn kaza-kaderi reddedecei hususu, ok ak bir ifadeyle vurgulanmaktadr. Bu cmleden olarak u hadisi zikredebiliriz: Kaderi ancak dua reddeder (nler). mr de ancak iyilik arttrr.463 Dier taraftan Hz. Peygamberin dualar esnasnda geen u ifade, duann fonksiyonu ve Allahn her an iin kulun duasna gre baz eyleri deitirebilecei konusunda bizlere az da olsa baz ipular vermektedir: Kalpler, Allahn iki parma arasndadr; onlar diledii ekilde evirir, evirir.464 Fahreddin er-Razinin belirttiine gre baz kiiler duann faydasz olduunu ileri srmlerdir. Bunlarn iddiasna gre, dua ile talep edilen durumun vuku bulaca Allah nezdinde biliniyorsa, bunun iin dua etmeye gerek yoktur, nasl olsa vuku bulacaktr. Eer vuku bulmayaca Allah tarafndan biliniyorsa, bunun iin dua etmek faydaszdr, nk vukuu imkanszdr. Allahn meydana geleceini ezelde takdir ettii eyin vukuunu nlemek, takdir etmediinin meydana gelmesini salamak mmkn deildir. u halde dua takdiri deitirmez.465 Bu iddialara kar slam alimleri u ekilde cevap vermilerdir: Kadere dayanarak duay terk etmek yerine duay da takdirin bir paras saymak daha mkuldr. 466 Dua ile belann reddi, ilah kaza cmlesindendir. Ezelde duaya bal olarak takdir edilmi eyler, yine dua ile hasl olacaktr. Dualar, belalarn reddine ve ilah rahmetin celbine sebep olabilir. Kalkan, okun geri tepmesine;

462 463

Canan, Ktb-i Sitte Muhtasar, C. XI, s. 379. Tirmizi, , Daavat, 101, Kader, 6. 464 Tirmizi, Kader,7; Mslim, Kader, 17. 465 Rz, Tefsir-i Kebir, C. IV, s. 372. 466 Mehmet Soysald, Kuranda Dua, stanbul, 1999, s. 72.

101

yamur, bitkilerin bitmesine sebep olduu gibi, dualar da ilah rahmetin celbine ve belalarn reddine sebep olurlar.467 Dua; uygun artlar iinde yaplacak olursa, daima bir neticeyi takip eder. Byle olduu halde, baz modern insanlara gre dua, hkmn doldurmu, faydasz bo bir batl itikat, barbarlk kalnts olarak telakki edilmektedir. Bu da bu insanlarn, duann tesirlerinden habersiz yaadklarn gstermektedir. Bu bilgisizliin sebebi ise, duann nadir yaplmasdr.468 nsanlarn ekserisi, daraldklar zaman Allaha tevecch eder; ancak o an kalplerini Ona balarlar. nk insan bir ktlk ile karlat zaman, btn samimiyet ve ihlas ile Allaha yalvarr. Zira ihtiya, duaya lzum hissettirir. Dua da kalbi sknetle Allaha balar. Bu sayede ibadetlerin en ereflisi olan zikir meydana gelir. Belalarn en by Peygamberlere, sonra velilere, sonra derecesine gre dier kullara verilir. Zira bela, gnlleri arz- ihtiya ile Allaha balar ve Allah unutturmaz. Fakat zenginlik, ekseriyetle insan tembelletirir. nk insan, ihtiyatan mstani olunca azar.469 Dua imkannn kullanlmas insan; cevap verme de, Allah iradeli tercihlere ynlendirmektedir. nsan arzusunu belirtir. Allah da bu talebi dikkate alarak bir karar verir. stelik bu eylem, yalnzca manevi alanlar deil, maddi alanlar da kapsamaktadr.470 Dua talebiyle mdahale istemek, duann, eceli olmas gereken noktaya kadar erteleyebileceinin n artdr. Ancak jeolojik alandaki kesin tespitler ile ak braklm hkmler alannn iyice tefrik edilmesi gerekmektedir. Dua talebi ve bu talebin olumlu karlanmas, tanrsal takdirin iyi tedkik edilip, ortaya konulmasn gerektirmektedir.471

Ebu Hamid Muhammed Gazali, hyu Ulmid-Din, (Terc: Ahmet Serdarolu), C. I, Bedir Yaynevi, stanbul, 1974, s. 958. 468 Alexis Carrel, Dua, (ev: Alper Ycetrk), Yamur Yaynevi, stanbul, 1967, s. 33. 469 Gazali, hyu Ulmid-Din, C. I, s. 959. 470 kbal, slamda Dn Dncenin Yeniden Douu, s. 106. 471 Okumu, Ecel Problemi, s. 147.

467

102

Duann ecel ve kader karsndaki durumu ve fonksiyonu bu ekildeyken acaba tedavi noktasnda ne gibi fonksiyonlar vardr? Duann tedavi zerinde bir etkisi var mdr? Etkisi varsa ifa aramann anlam nedir? Nitekim bu husus, Hz. Peygamber (s.a.v) zamannda da bir problem olarak hissedilmi ve ortaya kan tereddd izle iin Resulullaha kadar gidilmitir. te bir vaka: Ebu Hsame, babasndan unu nakleder: Hz. Peygambere sordum: Ey Allahn Resulu! Tedavi iin bavurduumuz rukye, ila ve dier korunma vastalar hususunda ne diyorsunuz? Bunlar Allahn kaderinden bir ey deitirir mi? Bunlarn faydas olur mu? Hz. Peygamber (s.a.v) u cevab verdi: Onlar da Allahn kaderindendir. ( Hastal yaratt gibi, ifa sebebi olan devay da O yaratmtr.).472 Buna paralel olarak Peygamberimiz, hastalk annda, dua etmenin yannda, ifa arama ve tedavi olma yolunda gayret gsterilmesi gerektiini de aka emir ve tavsiye etmilerdir.473 Ayrca shhati koruyucu pek ok prensipler vaz etmitir. Bunlardan bir ksm dorudan doruya, bir ksm ise dolayl olarak shhati gaye edinir. Hattb (. 388/998), tbla ilgili hadisleri yanl anlamay nlemeye ynelik olarak tedavi ve tavsiyenin ahsilii meselesini ortaya atmtr. Buna gre Hz. Peygamberin belli kiilere zel olarak yapt dua sayesinde ifa bulmalar, ahsa zel bir durum olup, bunlar umum hkmler deildir.474 Hastal da ifay da veren Allahtr. Dolaysyla her eyin yaratcs Allaha snarak hastalktan kurtulmay istemek tabi bir eydir. Tedavisiz hastalk yoktur. Resulullah (s.a.v.) bu konuda kesin ve net bir ekilde Allahn devas olmayan dert indirmediini, her hastalk iin mutlaka ifa da indirdiini belirtmitir. Resulullaha gre, tedavi gayretlerimizin neticesini grememek, derdimizin devaszlndan deil, henz ifa verici ilaca rastlayamam olmamzdandr. Ona gre her hastaln bir devas vardr. Her hastala ifa yaratldna gre, boa giden gayretleri, bu hastalk tedavisizdir diyerek
472 473

Canan, Ktb-i Sitte Muhtasar, C. XI, s. 387. Bkz. Buhari, el-Camius-Sahih, Tb, 1, 3. 474 Salih Karacabey, Hadis-Vahiy Mnasebeti ve Tbla lgili Hadisler Hakknda Hattbnin Grleri, U...F.D., 4, U.. Yaynlar, Bursa, 1992, s. 223.

103

yeisle noktalamamak, belki ifay bilen birine rastlayamadk diyerek hayatn son nna kadar deva aramaya devam etmek gerekmektedir. Eer (tedavi srasnda) hastala deva olan tesadf edilirse, Allahn izni ile ifa hsl olur.475 Gnmzde de duann insan sal ve vcuduna tesiri asndan bir ok aratrma yaplm ve bu konuda olumlu neticeler elde edilmitir. Duann sala tesiri, btn biyoloji ve tp dnyasnda kabul edilmi bir gerektir. Doktorlarn ou kez; hastann maneviyatn takviye, moralini ykseltmek szyle ifade ettikleri olay budur. Modern tababet, ila ve tedavinin yannda, bir de hastann maneviyatn kuvvetlendirmeye nem verir.476 Duann tedavi zerindeki etkisinin iki ynde olmas mmkndr: 1- Psikoterapik ynden etki, hastann telkin yoluyla ynlendirilerek, vcudunun kendi kendisini tamir edip tedavi etmesidir. 2- Samimi bir ekilde Allaha ynelerek ifa talebi neticesinde Allahn duay kabul etmesiyle gzle grlemeyen bir etki ile tedavi vermesidir.477 Btn bunlardan anlalaca zere Kuran ve Hadis, duayla birlikte salk kurallarna riayet etmenin gerekliliini bizlere bildirmektedir. Ayrca gerek dua ile tedavi gerektiren ve gerekse maddi birtakm ila veya tbb mdahale gerektiren tedavilerde velhasl her trl tedavide neticeye ulamak iin, Allahtan yardm ve baar dileme eklindeki dua eyleminin devaml gz nnde bulundurulmas da vurgulanmtr.478

1.5.2. Beslenme ve Shh artlar Corafi muhit ve artlarn, canllar zerinde byk tesiri olduu inkar edilemez. Hava, su ve evrenin temiz olduu bir ortamda hayat srme, salk ve shhat asndan son derece nemlidir. Dengeli beslenme, shhati koruma konusunda koruyucu hekimliin tavsiye ve nerilerine riayet, gerektii zaman
475 476

Canan, Ktb-i Sitte Muhtasar, C. XI, s. 386. Bkz. Selahattin Parladr, Dua Md., T.D.V..A., C. IX, T.D.V.Y., stanbul, 1994, s. 533. 477 Buhari, Muhtasar- Tecrid-i Sarh, C. II, s. 717. 478 Buhari, Muhtasar- Tecrid-i Sarh, C. II, s. 717.

104

doktora gitme bilincinde olma ve bunu da alkanlk haline getirme gibi hususlar, salk ve shhatimiz asndan kanlmazdr. Genellikler az gelimi lkelerde, zamannda hekime bavurma bilin ve alkanl eksik, hatta yoktur. Dolaysyla, buralarda doktor says ve hastanelerdeki yetersizlikler sebebiyle, mr ortalamalar dktr. Bunun yannda, toplum ierisindeki hasta ve sakat says da, gelimi lkelere nazaran olduka fazladr.479 Tarih bir gerektir ki, ilk alarda insanlar, daha tabi bir evre artlarnda yaadklar iin, sanayi toplumundaki insanlardan daha gl ve shhatli; dolaysyla daha uzun mrl olmulardr. phesiz bu konuda tabi yiyecek ve giyeceklerin, insan sal asndan byk tesiri olmutur. nkar edilmez bir gerektir ki, insanolu, tabi hayattan uzaklatka, daha ok hastalklara dar olmu ve netice itibariyle mr bakmndan ok briz bir d kaydetmitir. Kuranda ifade edildii zere, Hz. Nuhun, kavmi arasnda dokuz yz elli sene grev yapt 480 gz nne alnrsa, bu husus aka ortaya kar. Nitekim gnmzde de, tabi ky ve yayla artlarnda yaayanlarn daha salkl ve daha uzun mrl olduklarn mahede etmekteyiz. Bunun yannda ehir hayatnn, bilhassa byk ehirlerin birok problemleri, insan saln birok ynden tehdit etmektedir. Geri kalm lkelerdeki plansz ve dengesiz ehirleme hdiseleri, bu duruma daha da hz vermektedir. Bu salksz ve plansz kentleme ortamnda, ayrca youn trafiin insan hayatna yapm olduu stres ve gerginlik de, insan mrn kemiren etkenler arasndadr.481 Bilimsel verilere gre, doru kullanlan organ, daha ok yaama ansna sahiptir. Ayrca grup ii yaamann da canllk arttrc etmen olduu sylenmektedir. 482 Farkl kltr ve corafyalarda, direnlerini yksek tutan varlklarn uzun yaama imkanlar vardr. Hareketli yaama sahip bireyler,

479 480

Karadeniz, Ecel zerine, s. 83. Bkz. Ankebut, 29/14. 481 Karadeniz, Ecel zerine, s. 84. 482 Bkz. zden nceolu - Sevin Karol - Adem Glel, Vd.(Komisyon), Modern Biyoloji, M.E.B. Yaynlar, stanbul, 1982, s. 195.

105

kendi organizmalarndaki baklk sistemlerini etkin bir ekilde harekete geirdiklerinden, uzun yaama imkanlar daha oktur.483 Ecellerin takdiri, belki, beslenme ve geim kaynaklarnn tabi bir sonucudur. Genel olarak dnya nfusunu incelediimiz zaman, her ynyle geri kalm lkelerde, mr ortalamalarnn ok dk olduunu grrz. Aslnda bu oran, btn dnyada gerekten ok dk bir seviyede seyretmektedir. phesiz bu da, evre artlarna gre, alalma ve ykselme kaydetmektedir.484

1.5.3. Konu le lgili Baz Tbb Gelimeler Gnmzde, yalln geciktirilmesi ve hatta baz genletirme olaylar konusunda almalar younluk kazanmaktadr. Bilim adamlar, kromozom ve genler zerindeki almalar neticesinde baz gelimeler kaydetmilerdir. Artk almalarn srf bu konu zerinde younlatran bilim adamlar ve uzmanlar (gerontolog) vardr ve bunlar sayesinde gerontoloji ad altnda bir bilim dal gelimektedir.485 Bilindii gibi, yallk, hcrelerin ypranmas veya eskimesiyle olur. Blnen hcreler anr, ypranr ve yalanr. Yalln hem kaltsal etkenlere hem de beslenmeye bal olduu gerei eitli aratrmalarla ortaya konulmutur. Gelime, yalanmay da iine alr. nsanln yapt almalar neticesinde yallk sresini uzatmak ve daha salkl yaayabilmek mmkn olabilecektir.486 Eskiden beyin hcrelerinin hi yenilenmeden kalmak suretiyle eskidii, bu sebeple de grev yapamaz hale geldii zannediliyordu. Halbuki bugn artk bu almalar sonucu bilinmektedir ki, onlarda da kendi kendilerini yeme suretiyle bir yenilenme sz konusudur. Bunun yannda, mesel karacier hcrelerinde de, haftada bir, bu yolla bir yenilenme olay yaanmaktadr.
483 484

Teoman Durali, Biyoloji Felsefesi, Aka Yaynlar, Ankara, 1992, s. 16-17. Karadeniz, Ecel zerine, s. 86. 485 Karadeniz, Ecel zerine, s. 87. 486 A. Claude Villee, Genel Biyoloji, (ev: Nihat ili - Nihat Bozcuk, vd.), M.E. Basmevi, stanbul, 1979, s. 600.

106

nceleri yine uzun bir mddet, hcre ekirdeindeki kromozomlar meydana getiren uzun DNA molekllerinin yenilenmeden hep ayn kaldklar zannediliyordu. Fakat bugn DNAnn hcre blnmeleri (mitos) srasnda yeniden sentez edilmekte ve nemli baz deimelere uramakta olduu bilinmektedir. 487 Hcrelerdeki her blnme, hcrenin biraz daha anmas, ypranmas ve nihayet yalanmasna yol aar. Dolaysyla hcre yalanmas, hcre blnmelerinin yavalamas ve nihayet bu blnmenin durmas demektir. Nitekim bu blnme srasnda, hcrelerin %20sinde, ana ve yavru DNAlar arasnda nitelik ve nicelik fark tespit edilmitir. Bundan dolay, farkllaan ve blnmesi durmu hcreler, yalanma deiimlerine tm hayat boyu blnen hcrelere gre daha ok tbi gibidir. Sinir ve kas hcreleri, erken yalarda blnme yeteneini kaybettiinden, karacier ve dalak gibi hcre blnmesi yeteneini koruyan dokulardakilerden daha erken yalarda fonksiyonel kapasitelerinde bir yavalama gsterirler.488 Hcre blnme says ile hayatn uzunluu arasnda msbet manada etkileyici bir ilikiden bahsetmek de, imdilik mmkn grlmemektedir. Sz edilen bu blnmeler neticesinde meydana gelen deiiklikler sonucu, hcre yalandka, i ve d etkenlerin yapm olduu tahribat ve zarara kar koyamaz olur. Bu sebeple hcrede meydana gelen btn bu olumsuz deimeler de, hayat ksaltmaktadr.489 Btn bunlar bir yana, yalanma, belirli baz evre artlaryla hzlanabilir ve kaltsal (irs) farkllklar sebebiyle de, farkl ahslarda deiik hzlarla meydana gelebilir. Bu sebeple uzun bir mrn en iyi garantisi, uzun mrl ebeveynlere ve byk anne-babaya sahip olmaktr. En azndan farelerde yalanmann kalorik kstlama gibi beslenme yntemleri ile geciktirildiini

487 488

Karadeniz, Ecel zerine, s. 87. Villee, Genel Biyoloji, s. 600. 489 Karadeniz, Ecel zerine, s. 88.

107

gsteren deneysel kantlar vardr. Zayf fareler, iman farelerden daha uzun yaarlar.490 te yandan konu ile ilgili mit verici baz msbet gelimeler de kaydedilmitir. Genlerin yallk konusunda nemi byktr. Gen nakli yapmak suretiyle yallarda eskimi ve bozulmu genleri deitirmek konusunda baz almalar yaplmaktadr. Bu gen mimarisi yardmyla istenmeyen zellikteki genlerin deitirilmesi imkan dahilinde gzkmektedir. Bu son yllarda, bu metodla yallarda baz genletirme olaylarnn yaplabilecei mid edilmektedir.491 Ayrca ok yakn gemite bilim tarihinin en nemli keiflerinden biri gerekleerek, insann genetik ifresi zlmtr. Buna bal olarak yrtlen almalarla, bebekte ortaya kabilecek ve yaamn devamn imkansz hale getirebilecek nitelikte, ok nemli baz hastalklarn, embriyolarn ana rahmine yerletirilmesinden nce bulunup gerekli tedbirlerin alnmas mmkn olmaktadr.492 Tp ve halk sal alanndaki dikkate deer alma ve gayretler, her ne kadar insandaki bilinen maksimum mr uzatmam ise de, toplam insan nfusunun byk bir ksmnda, daha ileri yalara kadar hayatta kalmasn salamtr. Bu bakmdan daha nce de iaret ettiimiz gibi, eitli hastalklarla mcadele ve yalln geciktirilmesi ile ilgili aratrmalar, ileri lkelerde mr ortalamalarnn ok bariz bir ekilde ykselmesine sebep tekil etmitir.

Villee, Genel Biyoloji, s. 600. Karadeniz, Ecel zerine, s. 89. 492 M. Saim, Yeprem, Gnmz Tp Dnyasnda Tartlan Tp Bebek ve Kk Hcre Gibi Yeni Uygulamalarn slam Dini Asndan Deerlendirilmesi, Diyanet Aylk Dergi, 186, D..B.Y., Ankara, 2006, s. 29.
491

490

108

SONU

Biz bu almamzda rzk ve ecele daha ok islamn temel inan esasndan olan kaza-kader inanc asndan bakmaya altk. Ayrca konunun kelam ekolleri ve mezhepleri asndan nasl ilendii hususuna arlk vermek suretiyle, mezhep ve ekoller arasnda mukayese yaparak konunun daha iyi anlalmas iin gayret gstermeye altk. Daha nce de ifade ettiimiz gibi konunun salkl bir ekilde anlalmas, dn bir btnlk iinde ve bilimsel verilerin nda incelenmesine baldr. Ecel ve rzk konusu incelenirken ayrca Kuran ve Hadislerden yararlanlmtr. Ayetlerin yorumlarna baktmzda rzkn, Allahn canllara olan bir nimeti, ltfu, ihsan, madd ve manev ikram olarak deerlendirildiini grmekteyiz. slam, bu rzklarn helal ve temiz olanlarndan tercih etmemizi ve bunlara karlk Allaha hamd, kr ve kulluk grevini yerine getirmemizi istemektedir. Haram olan eyleri rzk saymamak, konuyu kmaza sokmaktadr. Her ne kadar haram olan eyler rzk olsa da bunun bu ekilde elde edilmesi tavsiye edilmemektedir. Yce Allah rzklar yaratp, var etmi ve onlarn elde edilme imkan ve artlarn yaratmtr. Ancak onun kazanlmas ve elde edilmesinin insann aba sarfetmesine brakldn vurgulamtr. Ecel kavram ve trevleriyle ilgili Kuranda birok ayet bulunmasna ramen alimler arasnda asl tartma konusu olan ayet Enam suresinin ikinci ayetidir. Burada ecel-i kaza ve ecel-i msemma eklinde iki ecel kavramnn gemesi, alimler arasnda birok farkl grn ortaya kmasna sebep olmutur. nsanlar hfzshhaya riayet ettii ya da yaamak iin gerekli olan sebeplere sarld taktirde ecel-i msemmaya kadar yaama imkanna sahip olur. Hadislerde ise daha ok takdir ve tespit edilmi bir ecel anlaynn hakim olduunu grmekle beraber bunun yan sra salk artlarna uyup

109

kiinin eceline yakn veya eceline ulam olarak lmesinin mmkn olduuna iaret eden hadisleri de gz ard etmemek gerekir. Mezheplerin ecel grnn ortaya kmasnda bunlarn kader grleri etkili olmutur. Kader problemi ise nazik ve mbhem bir konu olduundan gerek kelam ekolleri gerekse de islam alimleri tarafndan yeterince zerinde durulmamtr. Kader problemi, insann insan olmasndan kaynaklanan bir mesele olup, insanln sorunudur. Bu konu zerinde her ne kadar farkl grler ileri srlse de, gnmze dein insan aklnn kabul edebilecei bir zme ulaldn sylemek kolay grlmemektedir.. Bunun sebeplerinden biri, konunun karmakl olsa gerektir. Kaderi, Allahn srlarndan bir sr olarak grmek, sadece Hz. Peygamberin de bu konudaki tartmalar ve kendisine soru sorulmasn yasakladna dair rivayetleri esas alarak konuyu tartma dnda brakmak zm getirmemektedir. Kader, insann meselesi olduuna gre insandan hareket etmek gerekmektedir. Mutlak varlk Allahtr. Ancak, insan da bir varlktr ve Allahtan ayr bir varlktr. ahsiyeti, akl, iradesi bulunan ve sorumlu olan bir varlktr. Kainatta yaratlan her varln kendine has bir kaderi bulunmaktadr. nsann kaderi de iyilik ve ktlk iyelecek tarzda yaratlm ve kendisine akl ve irade verilmi olmasdr. nsann gayesi, Allah tarafndan tespit edilmi olmasna ramen, bu hedefin gerekletirilmesini Allah, insana brakmtr. nsan, akl, iradesi ve tecrbesi ile bu gayeyi gerekletirebilecek imkana sahiptir. Amac gerekletirip gerekletirmemekte insan serbest braklmtr. Takdir, insann ne yapacann kesin olarak belirlenmesi deil, ne yapabileceinin snrlarnn izildii bir imkanlar sahasn tespit olarak grlmektedir. rad fiiller alannda kaderin bu ekilde anlalmas ve ilah iradenin bir ynyle insan iradesine bal olarak tecell ettiinin ileri srlmesi, kader inancnn izah asndan nemli bir aklamadr.

110

Eceli, ezel takdir ve tespit ilkesine gre yorumlayanlar, insan iradesini gz ard etme sorunu ile kar karya kalmlardr. Yine ayn ekilde baz hadislerde iaret edildii zere, hayrl iler yapmakla insan mrnn uzayabilecei; dier taraftan shh artlara riayet etmeme ve kt fiiller ileme gibi durumlar sebebiyle ise ksabilecei eklindeki aklamalar da gz ard edilmemesi gereken hususlardr. Eer ecel sadece ezel takdir ve tespite gre belirlenmise, bu durumda gerek Kurann gerekse de Hadislerin salk ve shhatle ilgili tavsiye ve emirlerini anlama sorunu yaanacaktr. Gerekten de bugn pratik hayata baktmzda da , shh tavsiyelere riayet edenlerin ve tabi ortam ve artlarda hayat srenlerin, dierlerine nazaran daha salkl ve uzun mrl olduklarn mahede etmekteyiz. Yine ayn ekilde bugn gelimi lkelerde ortalama ya oranlar yksekken, gelimemi lkelerde ise bu daha dktr. Bu durum; deprem, sel ve frtna gibi tabi felaketler, dier taraftan trafik kazalar konusunda da sz konusudur. te btn bunlardan hareketle gerek rzk konusuna, gerekse de ecel konusuna eilirken, herhangi bir ekol veya mezhebin olumlu veya olumsuz bir ekilde etkisinde kalmadan, konu ile ilgili nasslar ayr ayr ve tevil ederek deil, dn bir btnlk iinde ve bugnk ilm verilerden ilham alarak hareket etmek, konunun salkl ve doru bir ekilde anlalmasn salayacaktr.

111

KAYNAKA ABDULHAMD, rfan, slamda tikad Mezhepler ve Akaid Esaslar, (Terc: M. Saim Yeprem), Marifet Yaynlar, stanbul, 1981. ACAR, zcan - AKBA, Ali, Vd. (Komisyon), Yeni Trk Ansiklopedisi, (1-12), tken Neriyat, stanbul, 1985. AAKAY, Mehmet Ali, Trke Szlk, T.D.K.Y., Ankara, 1959. AKBULUT, Ahmet, Allahn Takdiri, Kulun Tedbiri, A...F.D., Say: 33, A.. Basmevi, Ankara, 1992, ss. 129-153. ________________,Sahabe Dnemi ktidar Kavgas, Pozitif Matbaaclk, Ankara, 2001. AKKAD, Mahmud Abbas, Kuran Felsefesi, (Terc: Ahmet Demirci), Nur Yaynlar, Ankara, 1975. AKSEK, Ahmed Hamdi, slam Dini, tikat, badet ve Ahlak, D..B.Y., Ankara, 1977. ALGL, Hseyin, APAYDIN, H. Yunus, Vd. (Komisyon), lmihal, (1-2), T.D.V.Y., Ankara, 2004. ALTUNTA, Halil, alma Dnyasna slam Bir Bak, Diyanet Aylk Dergi, Say: 124, D..B.Y., Ankara, 2001, ss. 32-37. ________________, Allaha Tevekkl Ama Nasl?, Diyanet Aylk Dergi, Say:151, D..B.Y., Ankara, 2003, ss. 22-25. AMMARA, Muhammed, Mutezile ve nsann zgrl Sorunu, (ev: Vahdettin nce), Ekin Yaynlar, stanbul, 1998. ARAL, Hasan, Ahiret nancmz ve Yeniden Diriliin Belgeleri, Diyanet Aylk Dergi, Say: 87, D..B.Y., Ankara, 1998, ss. 49-52. _____________, Kadere man ve Tevekkl Kavram, Diyanet Aylk Dergi, Say: 92, D..B.Y., Ankara, 1998, ss. 26-28. ARF, Hseyin, slam Akaidinde Temel Kitap, Hicret Yaynlar, stanbul, 1976. ASLAN, Abdlgaffar, Kuran Ekseninde Fakirlik Problemi, Faklte Kitabevi, Isparta, 2003.

112

ATAY, Hseyin, Kuran ve Hadiste man Esaslar, D..R.Y., Ankara, 1959.

____________, Kurana Gre slamn Temel Kurallar, M.E.B. Yaynlar, stanbul, 1997. ATE, Sleyman, Yeni slam lmihali, Kl Kitabevi, Ankara, 1979. _____________, Yce Kurann ada Tefsiri, (1-12), Yeni Ufuklar Neriyat, stanbul, 1988. AYDIN, Ali Arslan, slam nanlar, Tevhid ve lmi Kelam, Gonca Yaynevi, stanbul, 1984. _____________, Dn, Ahlak Makaleler, Sohbetler, stanbul, 1985. AYDIN, Mehmet, Din Felsefesi, Karnca Matbaaclk, zmir, 1987. BABANZADE, Ahmet Naim, slam Ahlaknn Esaslar, (Sad: Recep Kl), T.D.V.Y., Ankara, 1995. BACUR, brahim, erhu Cevheretit-Tevhid, Dmek, 1972. BADAD, Abdulkahir b. Tahir b. Muhammed, Mezhepler Arasndaki Farklar, (Terc: Ethem Ruhi Flal), Kalem Yaynevi, stanbul, 1979. ______________, Usulud-Din, Beyrut, 1981. BAKILLAN, Kad Ebu Bekr, et-Temhid, Beyrut, 1957. BR, M. Ali, Kuran- Kerim ve Modern Tbba Gre nsann Yaratl, (Terc: Abdlvehhab ztrk), T.D.V.Y., Ankara, 1991. BEYAZ, Kemaleddin, aratl-Meram, Kahire, 1949. BEYAZZADE, Ahmed, mam Azam Ebu Hanifenin tikadi Grleri, (ev: lyas elebi), M...F.V.Y., stanbul, 1996. BLMEN, mer Nasuhi, Muvazzaf lmi Kelam, Ergin Kitapevi, stanbul, 1959. _____________, Kuran- Kerimin Trke Meali, lisi ve Tefsiri, (1-8), Bilmen Yaynevi, stanbul, 1985. BUHAR, Ebu Abdullah smail, el-Camius-Sahih, (1-8), ar Yaynlar, stanbul, 1981. _____________, Muhtasr Tecrd-i Sarih, (ev: Abdullah Feyzi Kocaer), (1-2), Hner yaynlar, Ankara, 2004. ar Yaynlar,

113

BUT, Said Ramazan, slam Akaidi, (Terc: Mehmet Yolcu, Hseyin Altnalan), Madve yaynlar, stanbul, 1986. CARREL, Alexis, Dua, (ev: Alper Ycetrk), Yamur Yaynevi, stanbul, 1967. CANAN, brahim, Ktb-i Sitte Muhtasar, Tercme ve erhi, (1-18), Aka Yaynlar, Ankara, 1991. COKUN Ahmet, Kuran- Kerimde Rzk Meselesi, (Baslmam Doktora Tezi), Bursa, 1986. _____________, Rzk Elde Etmede Kesbin Rol ve nemi, E...F.D, Say: 9, E.. Matbaas, Kayseri, 1996, ss. 9-21. CVEYN, mamul-Harameyn, el-rad, Kahire, 1950. ARICI, Mustafa, nfak Md., T.D.V..A., C. 22, T.D.V.Y., stanbul, 1994. EKN, Ahmet, alma Ahlak ve Rzkn Helalinden Temini, Diyanet Aylk Dergi, Say: 175, D..B.Y., Ankara, 2005, ss. 14-19. IMAN, M. Kenan, Kaza, Kader, Hayr, er, Pars Matbaas, Ankara, Trs. DEMRC, Muhsin, Kurann Temel Konular, M...F.V.Y., 2003. DEREL, Muhammed Vehbi, Kurann kliminden, Duhdan Hmezeye On ki Sre Tefsiri, Esra Yaynlar, Konya, 2004. DOAN, Mehmet, Byk Trke Szlk,Birlik Yaynlar, Ankara, 1982. DURAL, Teoman, Biyoloji Felsefesi, Aka Yaynlar, Ankara, 1992. EBU HANFE, Fkh- Ekber, (Terc: Yunus Vehbi Yavuz), ar Yaynlar, stanbul, 1979. EB HAYYAN, el-Endelsi, Eb Abdillah Muhammed b. Yusuf b. Hayan, el-Bahrul-Muht, Riyad, Trs. EBUSSUUD, Mahmud, slam ktisadn Esaslar, (ev: Ali zek), Fatih Matbaas, stanbul, 1969. EBU ZEHRA, Muhammed, slamda Siyasi ve tikadi Mezhepler Tarihi, (ev: Hasan Karakaya-Kerim Aytekin), Hisar Yaynevi, stanbul, 1983. stanbul,

114

EGEMEN, Ziya, lm zerine, A...F.D., Say: 11, A.. Basmevi, Ankara, 1963, ss. 31-34. EKEN, brahim, Kader, D..B.Y., Ankara, 1963. ELMALILI, M. Hamdi, Yazr, Hak Dini, Kuran Dili, (Sad: smail Karaam, Emin Ik), (1-10), Zehraveyn Yaynlar, stanbul, Trs. EMN, Ahmed, Fecrl-slam, (Terc: Ahmed Serdarolu), Kl Kitapevi, Ankara, 1976. ERDOAN, Naim, Kyamet, Ahiret, lm ve Sonras, Salam Kitabevi, stanbul, 1978. EREN, Ali, Ecel, Kyamet, Ahiret, Merve Yaynlar, stanbul, 1993. EAR, Ebul-Hasen, el-bne An Usulid-Diyne, Kahire, 1375/1955. __________, el-Luma Fir-Reddi Al Ehliz-Zey vel-Bida, Beyrut, 1952. FAZ, Ahmet, Kuran ve Snnette Kyamet ve Ahiret, (Terc: Veli Ulutrk), Uysal Kitapevi, Konya, 1988. FALAY, Nihat, bni Haldunun ktisad Grleri, Gryay Matbaaclk, stanbul, 1978. FAZLUR RAHMAN, Ana Konularyla Kuran, (Terc: A. Akgen), Fecr Yaynlar, Ankara, 1987. FLBEL, Ahmet Hilmi, ss-i slam, (Terc: Adnan Blent Balolu-Halife Keskin), T.D.V.Y., Ankara, 1997. FRUZBD, Mecduddin, el-Kamusul-Muhit, Darul-Fikr, Beyrut, 1995. GAZZAL, Ebu Hamid Muhammed, el- ktisad fil- tikad, (Thk: .A. ubuku- Hseyin Atay), A...F.Y., Ankara, 1962. ________________, tikadda Orta Yol, (ev: Kemal Ik), A.. Basmevi, Ankara 1971. ________________, Esma-i Hsna erhi, (Terc: M. Ferat), Ferat Yaynevi, stanbul, 1972. ________________, hyu Ulmid-Din, (Terc: Ahmet Serdarolu), (1-4), Bedir Yaynevi, stanbul, 1974. GAZAL, Muhammed, Fkhlara ve Hadisilere Gre Nebevi Snnet, (Terc: Ali zek), Ekin Yaynlar, stanbul, 1998.

115

GOLDZHER, gnaz, Ecel Md., slam Ansiklopedisi, (1-12), stanbul Maarif Matbaas, stanbul, 1964. GLCK, erafeddin, Kelam Asndan nsan ve Fiilleri, Kayhan Yaynevi, stanbul, 1979. ________________, Kelam Adan Fiyat Art ve Dleri, A...F.D., Say: 5, A.. Basmevi, Erzurum, 1982, ss. 25-31. ________________, slam Akaidi, Esra Yaynlar, Konya, 1989. GLCK, erafeddin, TOPRAK, Sleyman, Kelam, Tekin Kitabevi, Konya, 1998. GNEN, Halil, Gnmz Meselelerine Fetvalar, lim Yaynlar, stanbul, Trs. GRGL, Hasan Ali, Fkh Asndan slamn Dnya limlerine ve Kazan Salamaya Bak, S.D...F.D., Say: 4, Isparta, 1997, ss. 59-87. G, Ahmet, slama Gre almann nemi, Diyanet Aylk Dergi, Say: 133, D..B.Y., Ankara, 2002, ss. 40-47. GL, Ali, Rza, slam ktisat Dncesi ve ktisadi Hayattaki Tezahrleri, Diyanet Aylk Dergi, Say:153, D..B.Y., Ankara, 2003, ss. 30-33. GLER, lhami, man-Ahlak likisi, Ankara Okulu Yaynlar, Ankara, 2003. HALEB, Mustafa, Hadisler Inda Helal Kazan Yollar, (Terc: Nebi Bozkurt), Erkam Matbaas, stanbul, 2002. HANERLOLU, Orhan, Ecel Md., Dnya nanlar Szl, Remzi Kitabevi, stanbul, 2000. HEREV, Aliyyl-Kri Ali b. Muhammed Sultan, erhu Fkhil-Ekber, Beyrut, 1997. BN, Kesir, Hadislerle Kuran- Kerim Tefsiri, (ev: Bekir Karla, Bedrettin etiner), (1-16), ar Yaynlar, stanbul, 1991. BN, MANZUR, Ebul-Fazl, Lisanul-Arab (1-18), Beyrut, 1988. KBAL, Muhammed, slamda Dn Dncenin Yeniden Douu, (ev: N. Ahmed Asrar), Birleik Yaynlar, stanbul, 1984. NCEOLU, zden, KAROL, Sevin, GLEL, Adem, Vd. (Komisyon), Modern Biyoloji, M.E.B. Yaynlar, stanbul, 1982.

116

LER, Mehmet Hulusi, Akaid Hutbesi, Ota Yaynevi, Y.y., 1973. ZMRL, smail Hakk, Yeni lmi Kelam, (Haz. Sabr Hizmetli), mran Yaynlar, Ankara, 1981. KADI ABDULCABBAR, Ebul-Hasan, erhu Uslil-Hamse, Kahire, 1965. _____________, el-Muni, Kahire, 1965. KAITIBAI, idem, TEKEL, lhan, Vd., (Editr), Ana Britannica, (1-32), Ana Yaynclk, stanbul, 1987. KARACABEY, Salih, Hadis-Vahiy Mnasebeti ve Tbla lgili Hadisler Hakknda Hattbnin Grleri, U...F.D., Say: 4, U.. Yaynlar, Bursa, 1992, ss. 217-223. KARAR, Osman, slamda Ticar Ahlak ve Rzk Meselesi, Fazilet Kitabevi, Rize, 1974. KARADENZ, Osman, Ecel zerine, Anadolu Matbaaclk, zmir, 1992. KARAMAN, Fikret, Rzk ve Kazan Anlay zerine Bir nceleme, F...F.D., Say: 1, Elif Ofset ve Matbaaclk, Elaz, 1996, ss. 155-176. ________________, Kader ve Trafik Kazalar, Diyanet Aylk Dergi, Say: 125, D..B.Y., Ankara, 2001, ss. 52-54. KARDAV, Yusuf, Fakirlik Problemi Karsnda slam, (Terc: Abdlvehhap ztrk), Nur Yaynlar, Ankara, 1966. ________________, slamda Helal ve Haram, (Terc: Mustafa Varl), Hilal Yaynlar, stanbul, 1971. ________________, man ve Hayat, (Terc: Abdlvehhap ztrk), Hilal Yaynlar, Ankara, 1979. KAZANCI, Ahmet, Ltfi, slamda rade, Kaza ve Kader, Ahmed Said Matbaas, stanbul, 1966. ________________, Akaid ve Kelam, Marifet Yaynlar, stanbul, 1983. KESKN, Halife, slam Dncesinde Kader ve Kaza, Beyza Yaynlar, stanbul, 1997. KILAVUZ, Ahmet Saim, Rzk ve Ecel Md., slamda nan, badet ve Gnlk Yaay Ansiklopedisi, (1-4), A...F.V.Y., stanbul, 1997.

117

KILIOLU, Safa, ARAZ, Neziha, DEVRM, Hakk, (Komisyon), Meydan Larousse, Meydan Yaynevi, stanbul, 1971. KOCAOLU, Sami, ada slam lmihali, Kasta Yaynevi, stanbul, 2004. KOYT, Talat, Hadisilerle Kelamclar Arasndaki Mnakaalar, A...F.Y., Ankara, 1969. KUTLU, Snmez, mam Maturidi ve Maturidilik, Avrasya Yaynlar, Ankara, 2003. KUTUP, Seyyid, F Zillil-Kuran, (ev: Salih Uan, Vahdettin nce, Mehmet Yolcu, vd.), (1-10), Dnya Yaynclk, stanbul, 1991. KKKALAY, Hseyin, Kuran- Kerim ve Fakirlik Problemi, S.D...F.D., Say: 2, Tokolu Ofset, Isparta, 1995, ss. 149-178. KRAD, mer, Rzk, Hakses, Say: 492, Burak Matbaaclk, Ankara, 2005. MACDONALD, D. B., Kader Md., slam Ansiklopedisi, stanbul Maarif Matbaas, stanbul, 1964. MANNAN, M.A., slam Ekonomisi, (Terc: Bahri Zengin, Tevfik merolu), Fikir Yaynlar, stanbul, 1980. MERT, Muhit, Kaza-Kader Dairesinde Rzk ve ktisd Hayat, (Baslmam Doktora Tezi), Konya, 1994. MEVDD, Ebul-la, Tefhimul-Kuran, (Terc: Muhammed Han Kayan, Yusuf Karaca, vd.), (1-7), nsan Yaynlar, stanbul, 1991. MUTLU, smail, Tarihte ve Gnmzde Caferilik, Mutlu Yaynclk, stanbul, 1985, MSLM, Ebul-Hseyin Haccac, el-Camius-Sahih, (1-3), ar Yaynlar, stanbul, 1981. NESEF, Ebul Mun, Tabsratl Edille, (Thk: Hseyin Atay, aban Ali, Dzgn), (1-2), D. .B.Y., Ankara, 2003. NESEF, mer, slam nancnn Temelleri, (Haz: M. Seyyid Ahsen), Ota Yaynlar, Y.y., 1974. OKUMU, Ejder, Kuranda Toplumsal k, nsan Yaynlar, stanbul, 1995.

118

OKUMU, Namk Kemal, Kelamda Ecel Problemi, (Baslmam Doktora Tezi), Ankara, 2000. ONAT, Hasan, Emevi Devri ii Hareketleri ve Gnmz iilii, T.D.V.Y., Ankara, 1993. ORMAN, Sabri, Gazzalinin ktisat Felsefesi, nsan Yaynlar, stanbul, 1984. NER, Necati, nsan Hrriyeti, Seluk Yaynlar, Ankara, 1982. ZSOY, mer, Snnetullah, Fecr Yaynlar, Ankara, 1994. ZTRK, Abdlvehhab, TABAKOLU, Ahmet, Vd. (Komisyon), slamda Emek ve i-veren Mnasebetleri, Eser Neriyat, stanbul, 1986. ZTRK, Recep, Sevgi Ekseninde man ve Allahn Sevdii nsanlar, Yeni Ofset Matbaaclk, stanbul, 2005. ZTRK, Yaar Nuri, slam Nasl Yozlatrld?, Yeni Boyut Neriyat, stanbul, 2000. PARLADIR, Selahattin, Dua Md., T.D.V..A., C. 9, T.D.V.Y., stanbul, 1994. PARLATIR, smail, GZAYDIN, Nevzat, Vd. (Komisyon), Trke Szlk, (1-2), T.T.K. Basmevi, Ankara, 1998. PEZDEV, Muhammed, Ehli Snnet Akaidi, (Terc: erafeddin Glck), stanbul, 1980. PUSMAZ, Durak, Tartlmaz Gerek lm, Diyanet Aylk Dergi, Say: 90, D..B.Y., Ankara, 1998, ss. 37-40. RAZ, Fahreddin, Tefsir-i Kebir, (Terc: Suat Yldrm, Ltfullah Cebeci, Sadk Kl, vd.), (1-20), Aka Yaynlar, Ankara, 1990. SABUN, Muhammed Ali, Maturidiye Akaidi, (Terc: Bekir Topalolu), D..B.Y., Ankara, 1979.
________________, Safvett-Tefsir, (Terc: Sadreddin Gm, Nedim Ylmaz),

(1-7), Ensar Neriyat, stanbul, 1990. SALMAN, Yksel, Hayat Anlamak ve lme Hazrlanmak, Diyanet Aylk Dergi, Say: 145, D..B.Y., Ankara, 2003, ss. 25-27.

119

SERTER, Ali, Tevekkl, Diyanet Gazetesi, Say: 152, D..B.Y., Ankara, 1976, ss. 8-9. SOYSALDI, Mehmet, Kuran Semantii Asndan nanla lgili Temel Kavramlar, alayan Yaynlar, zmir, 1997.
________________,Kuranda Dua, ule Yaynlar, stanbul, 1999.

SNMEZOLU, Mehmet, Dnya Hayat ve lm, Diyanet Aylk Dergi, Say: 85, D..B.Y., Ankara, 1998, ss. 46-49. AHN, Abdullah, Meru Kazan ve Emek, Diyanet Aylk Dergi, Say: 58, D..B.Y., Ankara, 1995, ss. 47-48. ENTRK, Ltfi, rnek Vaazlar, D..B.Y., Ankara, 2001.
________________, Tevekkl ve Kader, Diyanet Aylk Dergi, Say: 123,

D..B.Y., Ankara, 2001, ss. 54-57. ENTRK, Ltfi, YAZICI, Seyfettin, slam lmihali, D..B.Y., Ankara, 2004. EYBN, mam Muhammed, Kitabuul-Kesb slam ktisadnda Helal Kazan, (Terc: Mustafa Baktr), Seha Yaynclk, stanbul, 1993. EYH SADUK, ii-mamiyyenin nan Esaslar, (ev: Ethem Ruhi Flal), A...F.Y., Ankara, 1978. MEK, M. Sait, Ecel Md., ..A., amil Yaynevi, stanbul, 2000. TABER, Ebu Cafer Muhammed b. Cerir, Taberi Tefsiri, (Terc: Kerim Aytekin, Hasan Karakaya), (1-9), Hisar Yaynevi, stanbul, 1996. TAFTAZN, Sadddin, Kelam lmi ve slam Akaidi, (Haz: Sleyman Uluda), Dergah Yaynlar, stanbul, 1982. TEVFK, Ebzziya, Ecel-i Kaza, (Haz: lim Gr), Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 2000. TRMZ, Muhammed b. sa, es-Snen, (1-5), ar Yaynlar, stanbul, 1981. TOPALOLU, Nuri, Beyhaki ve Kitabul-Kaza vel-Kaderi, zmir, 1996. TOPRAK, Sleyman, bni Halduna Gre Allahn Sfatlar ve Kader, S...F.D., Say: 2, S.. Basmevi, Konya, 1986, ss. 213-227.
________________, lmden Sonraki Hayat, Nur Basmevi, Konya, 1986.

120

TUN, Cihat, Ecel mad., T.D.V..A., T.D.V.Y., stanbul, 1994, UTKU, Mustafa, Rzk Anahtarlar ve Tevekkl, Uluda Yaynlar, stanbul, 2002. VLLEE, A. Claude, Genel Biyoloji, (ev: Nihat ili, Nihat Bozcuk, Vd.), M.E. Basmevi, stanbul, 1979. YAHYA, b. Hseyin, Resaill-Adl Vet-Tevhid, (Thk: Muhammed mer), Hilal Yaynlar, Y.y, 1971. YAVUZ, Kemal, AYVALLI, Ramazan, DURGUT, Muzaffer, Vd., (Tertib Eden), Dn Terimler Szl, (1-2), hlas Gazetecilik, stanbul, Trs. YAVUZ, Yusuf evki, Kesb Md., T.D.V..A., C. 25, T.D.V.Y., stanbul, 1994. YAZICI, Seyfettin, Temel Dn Bilgiler, D..B.Y., Ankara, 2005. YAZICIOLU, M. Sait, slam Dini Esaslar, A..A..F.Y., 1998.
________________, Kelam Ders Notlar,Ankara, 1998.

Eskiehir,

YENER, Celal, Ebu Hanifenin Hayat, Ml ve ktisd Grleri, M...F.D., Say: 4, Bayrak Yaymclk, stanbul, 1986, ss. 255-272. YEPREM, M. Saim, rade Hrriyeti ve mam Maturidi, stanbul, 1944.
________________, Maturidinin Akide Risalesi ve erhi,

M...F.V.Y., M...F.V.Y.,

stanbul, 1989.
________________, Gnmz Tp Dnyasnda Tartlan Tp Bebek ve Kk

Hcre Gibi Yeni Uygulamalarn slam Dini Asndan Deerlendirilmesi, Diyanet Aylk Dergi, Say: 186, D..B.Y., Ankara, 2006, ss. 28-32. YILMAZ, Sabri, Elmallya Gre Kader nanc ve nsan Hayatndaki Yeri, Gnmz nan Problemleri, (lahiyat Faklteleri Kelam Anabilim Dal Sempozyumu), Erzurum, 2001, ss. 171-178.

121

ZET YILDIRIM, Mehmet Kelam lminde Rzk ve Ecel Yksek Lisans Tezi. Tez Danman: Do. Dr. sa YCEER.

Birinci blmde yaptmz alma sonunda Kurann 127 yerinde rzk kelimesine rastlanlmtr. Kaynaklara inilerek ayetlerin yorumuna bakldnda rzk, Allahn canllara olan bir nimeti, ltfu, ihsan, madd ve manev ikram olarak deerlendirildii grlmtr. Ayrca bu rzklarn helal ve temiz olanlarndan tercih edilmesi ve bunlara karlk Allaha hamd, kr ve kulluk grevinin yerine getirilmesi istenmektedir. Konumuz hakknda hadis kaynaklarna bavurduumuzda, yine yukardaki ana tema karmza kmaktadr. Rzkn kelam kitaplarnda ilenii ise daha ok rzkn helal ve haram oluu, mlkiyeti ve intifa eklinde olmutur. Rzkn kaza ve kaderle ilikisi zerinde yeterince durulduktan sonra iktisad hayatta rzkn nasl tezahr ettiine deinilmitir. Rzkn kesb ile ilikisinde ise rzklar yaratann, var edenin ve onlarn elde edilme imkan ve artlarn yaratann Allah olduu kabul edilmekle beraber, onun kazanlmas ve elde edilmesinin insann aba sarfetmesine brakld hususu zerinde durulmutur. kinci blmde ise ecel kavram zerinde durulmutur. Ecel kavram ve trevleri ise Kuranda 56 yerde gemektedir. Ecel kavram hakknda Kuranda birok ayetin bulunmasna ramen alimler arasnda asl tartma konusu olan Enam suresinin ikinci ayeti olmutur. Burada ecel-i kaza ve ecel-i msemma eklinde iki ecel kavram gemektedir. Bu iki kavram hakknda alimler arasnda birok farkl gr ortaya kmtr.

122

Hadislerde ise daha ok takdir ve tespit edilmi bir ecel anlay hakimdir. Ayrca ecel meselesi birok kavramla ilikili olduundan ecel-lm, ecel-kader ve ecel-rzk ilikisine de deinilmitir. Son olarak ise dua, tedavi, beslenme ve shh artlarnn yaam sresi zerindeki fonksiyonlarna deinmeye altk. Hfzshhaya riayetin ve kiilerin yetitii doal ve tabi ortamlarn insan sal zerinde olumlu etki yaptn mahede ettik.

123

ABSTRACT YILDIRIM, Mehmet Sustain (Rzq) and Appointed Time of Death (Ajal) in Mslim Theology Master Thesis. Consultant: Asst. Prof. sa YCEER. At the end of our works, in the first part, the daily food words have been found in 127 places of the Koran. When we looked for the interpretations of verses of the Koran by means of resources, the the daily food words were seen that it has been evaluated as blessing, kindness, favor and material and spiritual offerings of the God to livings. Moreover, it has been wanted to be preferred of the daily food from legitimate and good ones and carried out of praise, thanks and worships toward the God. When we apply to hadith resources about our issue, again main idea above has appeared. The evaluation of the daily food in utterance books is more like that it is legitimate and forbidden by religion and as its possession and profiting. After examining the relationship between the daily food and casualty fate enough, how the daily food appears in economic life has been mentioned. In the relationship between the daily food and acquire, beside the acceptance of the creator of foods, the owner of bringing into existence of them and the creator of obtaining conditions as the God, it is emhasized on that gaining and obtaining of it are based on the effort that the person made. In the second part, it has been emphasized on time of death concept. Time of death concept and its derivatives have been mentioned in 56 places in the Koran. Although there are many verses related to time of death concept in the Koran, the main discussion subject among wise men became the second verse of the Anam Sura. Here two concepts that are casualty and time of death and determination of time of death have

124

been mentioned. Many different views have emerged among wise men about these two concepts. In hadiths, an appreciated and determined time of death opinion is dominated. In addition, since issue of time of death is related to many concepts, time of death death, time of death fate and time of death the daily food relationships have been mentioned as well. Finally, we tried to mentioned about pray, treatment, nutrition, and health conditions of life-span. We observed that showing respect to hygiene and natural environment that people grew up has positive effects on the health of an individual.

You might also like