NSZ slam doru tanmann yolu phesiz Kurn Kerimi renmekten geer.

Kurn en iyi reten de bizzat Kurann kendisidir. O, baz yerlerde genel ifade eden ayetleri tahsis, baz yerlerde mutlak ifadeyi takyit, baz yerlerde birbiriyle elikili gibi grnen ayetleri uzlatrma yoluyla kendini bize anlatmtr. Kurn Kurnla tefsir olgusunun bir mfessirin almasnda nasl ilendiini incelemek iin yola koyulduumuzda Fahruddin Rznin MeftihulGayb ( Tefsir-i Kebir) adl tefsirinde bunun dier tefsirlere nazaran daha ok uygulandn grdk. Bu nedenle Rznin eseri erevesinde bir aratrma yapmaya karar verdik. Zira Kurn Kurnla tefsir yntemi, Kurn tanmann ilk yntemi olmas hasebiyle hep ilgimizi ekmitir. Bu konuyu almay dnrken duyduum merak ve heyecann, almamn sonunda da ayn lde devam ettiini belirtmeliyim. Bugne kadar Kurn ve tefsirleri zerine yaplan akademik almalarn, ayetlerin anlam, siyak-sibaklar ve metinsel btnl zerinde durduu grlmektedir. Bu almada biz dilbilim, anlambilim ve hermeneutik gibi ada bilimsel yntemlerin verilerinden yararlanarak, Razinin Tefsirinde Kurann Kuranla tefsiri zerinde durmaya altk. Hazrladmz bu tezin, tefsir alanndaki bilimsel almalara bir katk olarak telakki edilmesi bizi ziyadesiyle memnun edecektir. Son olarak byle bir konuyu doktora tezi olarak sememdeki katks ve alma boyunca esirgemedii destei ve ynlendirmeleri iin kymetli hocam Prof. Dr. Halis Albayraka teekkr etmeyi bir bor bilirim. Ayrca tezi Trke ifadeler

asndan okuyan deerli bilim adamlar Dr. Mehmet Akif Koa ve Dr. Eyp Baa teekkr ederim. GR A. Tezin Konusu Fahruddin er-Rz'nin ( . 606/ 1210) Tefsir-i Kebir'indeki Kur'n' Kur'n'la tefsir yntemi, tezin temel konusunu oluturacaktr. zellikle mfessirin, anlamsal ilikiler kurduu ayetleri aklamada konu olan unsurlar ve bunlarn zellikleri, Kurn' Kurn'la tefsirde kulland aklama biimleri ve tefsirde kulland yardmc unsurlar ele alnacaktr. Ayrca Rz'nin kendi grleri ilenecek ve deerlendirilmesi yaplacaktr.

B. Konunun Amac almann temel amac, Kurn tefsirinde nemli olgulardan biri olan Kurn'n Kurn'la tefsirinin Tefsir-i Kebr rneinde uygulan biimini tespit etmektir. Kurn'n tefsiri derken ncelikle Kurn'n kendini kendi bnyesi ierisinde aklamas gelmektedir. Bu bakmdan Fahruddin er-Rz'nin bu tr bir anlamay ne lde gerekletirdii tespit edilmeye allacaktr. te yandan zellikle semantik yntemlerden yararlanlarak Kurn' Kurn'la tefsir olgusunun sistematiinde yeni bir yaklam tarz gelitirmeye gayret edilecektir. Bu amacn tezin planna yanstlmasna zen gsterilmitir.

C. Konunun nemi Kurn tefsirinin kaynaklar arasnda ilk sray phesiz Kurn'n kendisi almtr. nk baz Kurn ayetleri, dier Kurn ayetleriyle tefsir edilmitir. 1 Zira, Kurn'n bir yerinde umumi olan, bir baka yerinde tahsis edilmitir. Herhangi bir ayette mutlak olan durum, bir baka ayetle mukayyet olarak aklanabilmitir.2 Bundan dolay mfessirler asndan Kurn ayetleri arasndaki ilikiler her zaman ncelik arz etmitir.3 Bir ayetin zahiri manasna, ondaki kelimelerin Kurn'da kullanld anlamlarn bilmek ve ayetin cmle yapsn gramer asndan doru bir ekilde zmlemekle ulalr. Ancak bu, ayeti tam olarak anlamak iin yeterli deildir. Ayetleri anlamak iin gz nnde bulundurulmas gereken baz hususlar vardr. Bunlardan birisi ayetin metinsel balamdr; yani Kurn'n her hangi bir ayetine anlam verirken, Kurn'n kendi iyapsn dikkate alarak, o ayetin ncesi ve sonrasnn tespit edilmesi gerekmektedir. 4 Tefsir disiplini bu ilemi "Kurn' Kurn'la Tefsir" eklinde adlandrmaktadr.5 Aklanan bu dnce penceresinden bakldnda aratrmamzn nemi ortaya kmaktadr. Ayrca bu aratrma, Tefsir Tarihinin nemli simalarndan Fahruddin er-Rz'nin tefsirinin, Kurn' Kurn'la Tefsir ats altnda gelitirdiimiz analitik-semantik bir yntemle derinliine ortaya koymay hedeflemesi bakmndan nemli saylmaktadr. Tefsir metoduna ilikin yaplan almalarn genelinin de, Rznin tefsiri hakknda genel bir bak

bn Kesir, Tefsiru'l-Kurn'l- Azm, Beyrut 1987, I, 16; Talat Koyiit- smail Cerraholu, Kurn' Kerm Meli ve Tefsiri, Ankara 1984, s. 3940. 2 Suat Yldrm, Peygamberimizin Kurn Tefsiri, stanbul 1983, s. 200. 3 Elmall Muhammed Hamdi Yazr, Hak Dini Kurn Dili, (Sd. smail Karaam- Emin Ik) I, 12. 4 Bkz. Halis Albayrak, Kurn'n Kurn'la Tefsiri (Doktora Tezi),A.. Sosyal Bilimler Enstits, Ankara 1988, s.4 5 Mehmet Paac, "Kur'n'n Aklanmas ve Yorumlanmas", slam Ansiklopedisi, TDV Yay., Ankara 2002, XXVI, 398.

ortaya koymaktan teye geemedikleri grlmektedir. Bu durum aratrmaclarn yetersizliinden deil, konunun ok kapsaml ve tefsirin belli ynlerinin derinlemesine inceleme imknlarnn snrl olmasndan kaynaklanmaktadr. imdiye kadar yaplm aratrmalarda, mfessirlerin metotlar btn ynleriyle ele alnd iin, onlarn Kurn' kendi btnl iinde anlaylar hususunda sz konusu almalarn mahiyetinden dolay ayrntya girilememekte, sadece baz rnekler verilmekle yetinilmektedir. 6 Biz de bu tespitten hareketle Rz'nin Tefsir'i rneinde snrlar belli bir alma yapmay planladk. n aratrmalarmz sonucunda Rz'nin Kurn' Kurn'la Tefsiri yntemini dier pek ok mfessire gre daha fazla kullandn grdk. Bu da bizi Fahruddin erRz'nin Tefsir'inin bu ynnn incelenmee deer olduu grne sevk etti. Tefsir Tarihinin belli bal simalarndan olan Fahruddin er-Rz'nin tefsirini, bu ynyle analitik bir yntemle incelemenin, tefsir alannda yaplan aratrmalarn daha dar konular erevesinde derinletirerek srdrlmesinin gereklilii fikrini desteklemek adna bir katk olacan dnmekteyiz.

D. Konunun Yntemi almamzn konusu Fahruddin er- Rz'nin tefsirinde Kur'n' Kur'n'la tefsir olunca, asl kaynamz doal olarak Rz'nin tefsiri olacaktr. Tezde tefsirin arapa Tahran basks esas alnmak zere gerektiinde trke tercmesinden de yararlanlmtr.
Bkz. samail Cerraholu, Yahy bn Sallam ve Tefsirdeki Metodu, Ankara 1970, s. 63-67; Mevlt Gngr, Casss ve Fkh Tefsiri (Doktora Tezi), A.. Sosyal Bilimler Enstits, Ankara 1981, s. 201-209; Nuh Sava, bn Hazm'n Kurn'a Bak ve Ayetleri Yorumlama Metodu (Doktora Tezi), A.. Sosyal Bilimler Enstits, Ankara 2001, s. 135-137; Halil Altnta, Necr ve Tefsirdeki Metodu (Doktora Tezi), A. . Sosyal Bilimler Enstits, Ankara 1993, s. 64-69; Emrullah ler, Tahv ve Ahkmu'l- Kurn' (Doktora Tezi), Sosyal Bilimler Enstits, s. 82-83
6

Konumuz bizzat Rznin tefsiri olunca, zellikle Rz'nin onda Kur'n' Kur'nla tefsir olgusu nasl ilenmitir? sorusundan yola klacaktr. Ayetler arasnda anlamsal ilikilerdeki zellikler, aklama biimleri, ayetler arasnda iliki salarken kulland ara unsurlar konumuzun birer ana baln oluturmaktadr. Mfessirin tefsiri din bilimleri asndan yazld zamana ait olduka zengin bilgilere sahip olmas hasebiyle sadece Kur'n' Kur'n'la tefsir ynn analiz etmeye zen gsterdik. Aratrmamzda dilbilimin zellikle e anlamllk ve e seslilik ile anlambilim ve hermeneutik birikimin kavramlarn dn alarak, betimleyici tarzda analitik bir yntem takip ettik. Ayrca almamz, doal olarak takyit, tahsis, nesh ve mphemt gibi ulml-Kur'n kavramlar erevesinde de inceleme yolunu benimsedik. te yandan konumuz gerei, ayetlerin tefsirinde bizzat mfessirin gzyle bakmaya ve objektif olmaya altk. Kur'n' Kur'n'la tefsir ynteminin gerektirdii hususlarn ihmalini tespit ettimizde ise tenkitlerde de bulunduk. almann eitli yerlerinde grlecei zere bazen bir rnei farkl bak asyla grerek ilikiye farkl slupla ve isimlendirmeyle yaklamay nemsedik.

I.BLM FAHRUDDN ER-RZNN KURNI KURNLA TEFSRNDE ANLAMSAL LK KURDUU UNSURLAR VE ZELLKLER

A.Ayetleri Aklamada Konu Olan Unsurlar 1.Cmle Rz, ayetleri tefsir ederken ou zaman cmle baznda ele almtr. Buna verebileceimiz birka rnek unladr: Yeryz uzatld zaman ( 8/ nikk, 3) ayetindeki

cmle, Rzye gre Araplarn Falan, u eyi uzatt, o da uzad deyimlerinden alnmadr. Ona gre, bu dorultuda ayetin anlam, "yeryzndeki dalarn kknden sklmesiyle, yeryznn yok edilmesi" eklindedir. Sonra da dalarn nasl bir halde olacan anlatan ayetleri getirmitir. Bunlar, Sana dalardan soruyorlar. De ki: Rabbim onlar (kl) gibi ufalayp savuracak! ( 20/ T H, 105) ve Yerlerini bo, dmdz brakacaklar ( 20/ T- H, 106) anlamndaki ayeti kerimelerdir.7 Rz, bu ayetlerle "yeryznn uzanmas ufalanmas" anlamna tefsir etmitir. Allahn Hz. Muhammed'e Onlarn zerinde zorlayc deilsin ( 88/ iye, 22) mealindeki ayette geen kelimesi Rznin anlamndaki cmleyi "dalarn

Zemaheri'den aktard anlama gre, musallat klnm, hkmran manasna gelir. Buna gre, ayetin bir cmle olarak anlam, Sen onlarn

Fahruddn er-Rz, Mefatihul- Gayb (et- Tefsru'l- Kebr), Tahran tarihsiz, XXXI, 103

zerinde bir zorba deilsin ( 50/ Kaf, 45) ve Sen insanlar, mmin olmalar iin zorluyor musun? ( 10/ Yunus,99) anlamndaki ayetlerde ifade buyurulduu gibidir.8 Yine ayetteki bir cmleyi aklama konusuyla ilgili Rz, man edip, salih amel ileyenler ( 9/Yunus, 9) manasndaki ayette geen kelimesine, kalblerini ve ruhlarn, marifetullah elde etme yolunda megul edenler olarak anlam vermitir. Buna gre, cmlesinin anlam, btn organlarn hizmetullah ile megul edenler eklinde anlalmtr. Rz asndan bu organlarn nasl Allahn vazettii yolda olduunu aada zikredeceimiz ayetler bildirmektedir: Buna gre, Ey akl ve basiret sahipleri, siz bundan ibret aln ( 59/ Har, 2) ayeti hizmetullah ile megul olmay; Peygambere indirilen Kurn dinledikleri vakit ( 5/ Mide, 83) ayeti ise bu megul olanlarn kulaklar da peygambere indirileni dinlemekte olduklarn ve Ey iman edenler Allah zikredin ( 33/ Ahzb, 41) ayetiyle onlarn dillerinin de Allah nasl anmakla megul olduunu anlayabilmemizin gerekeleridir.9 Bu ilikilendirmelerle Rz, salih amel ileyenler cmlesini, "organlaryla da Allah zikretmekte olanlar" anlamnda alglamamz gerektiini ispatlamaya almtr. Yine bu konuda, Yahudilerle ilgili olan, " Ben sizi btn lemlere stn tuttum" (2/ Bakara,47) ayetindeki stnlkten anlalmas gereken ey Rz'ye gre, Onlarn bu stnl sadece yaadklar dnemde Peygamberlerin gnderilmesidir. Nitekim " Hani Allah sizin iinizden peygamberler gnderdi, sizleri hkmdarlar
8

Rz, XXXI, 159

10

yapt, size kinatta hi kimseye vermedii eyi verdi" ( 5/ Maide,20) ve " Andolsun ki biz onlar, bilerek, btn lemlere stn tuttuk" (44/ Duhan,32) ayetleri byle bir olaydan szetmektedir. Ayrca Rz'ye gre, bu ayetlerde ifade edilen stnlk sadece onlara pepee peygamberler gnderilmesidir. Keza bu

stnlk eklinde olan zellikleri de sadece Peygamberler gnderildii zamana aittir.10 Bu aklamlarla Rz, sz konusu ayete bir "cmle" olarak anlam vermeye almtr.

2.Kelime Bu balk altnda, Rz'nin Kurn Kurnla tefsir ynteminde anlamsal iliki kurduu unsur olarak seilen kelimelere baklacaktr. Bunlar ise; isim, fiil ve det olmak zere e ayrarak incelemek mmkndr. a. sim Mesela ayetteki bir ismi aklama unsuru olarak, Bize kavumay ummayan, dnya hayatna raz olanlar ( 10/ Yunus,7) anlamndaki ayette geen recnn anlam Rznin bn Abbas ( . 68/

687), Mukatil b. Sleyman ( . 150 h.) ve Kelbnin ( . 146 h.) gr olarak bize aktardna gre, kelimenin anlamn korkmak olarak tefsir edebiliriz. Buna gre ayetin manas, onlar ldkten sonra dirilmekten korkmazlar eklinde olur. Onlar korkmazlar nk ahirete inanmyorlard. Burada rec kelimesinin korkmak anlamnda tefsir edilmesine delil olarak Sen ancak, ondan korkacak olanlar uyarcsn (79/ Nzit,45) ve Onlar,

10

Rz, XVII, 41 Rz, III, 52

11

kyametten korkanlardr (21/ Enbiya,49) ayetlerinde zikrolunan, peygamberin uyars sadece korkanlara kar etkili olacan bildiren ifadelerdir.11 Ayrca Rz, Ne oluyor size ki, siz, Allah sayp Ondan ekinmiyorsunuz (71/ Nuh,13) ayetindeki recay da korkmak, ekinmek anlamna hamlederek kendisi verdii manaya destek olarak grmtr. Burada Rznin, recann lgav deil tefsr anlamndan sz ettii kansndayz. Yine bu konuda " O, dmanlarn en amanszdr" (2/ Bakara,204) ayetindeki kelimesi Rz'ye gre, dmanl ileri derecede olana kullanlr. denildiinde dmanl ok kat olan kii anlalr.

denildiinde de dman olan kavim anlalr. Rz bu aklamalaryla ilgili olarak " Onunla, amansz bir kavmi inzar edesin diye" ( 19/ Meryem,97) anlamndaki ayette geen sz konusu kelimenin amansz bir dman anlamnda olduunu ve ilave olarak da " Aksine onlar, dman bir kavimdir" ( 43/ Zuhruf,58) ayetini zikretmitir.12 Rz'nin " Senden, iyilikten nce arabuk ktlk isterler" ( 13/ Ra'd,6) ayeti hakkndaki haberine gre, Hz. Peygamber kfirleri kendi iddialarndan dnmeleri iin ou zaman kyamet azabyla tehdit etmitir. Maalesef onlar akllarn kullanacaklar yerde peygamberle alay etmeyi tercih etmilerdir. Onlar, Peygamberin sylediini knam ve Ondan iyilikten nce ktl

getirmesini istemilerdir. Ayet bu olaydan bahsetmekte olup, Rz'ye gre ayetteki ktlkten kastolunan " azab"dr. Mriklerin buna dair szleri de " Bizim stmze gkten ta yadr"

11 12

Rz, XVII, 38 Rz, V, 199

12

( 8/ Enfal,32) ve " Biz, dediler, sana katiyyen inanmayz. Ta ki bizim iin u yerden bir pnar aktasn" (17/ sra,90) anlamndaki ayet-i kerimeler olduunu sylemitir. Ayrca Rz'nin byle bir sonuca varmasna, Araplarn ktlk kelimesini azap olarak alglamalar da sebep olmutur.13 Bylelikle Rz, yukardaki ayette geen ktlk anlamndaki kelimesini azab anlamnda aklamtr. Yine, Sabr ve namaz ile Allahtan yardm isteyiniz. phesiz o, Allah'a saygdan dolay kalbi titreyenler dnda herkese zor gelen bir grevdir ( 2/ Bakara,45) ayetindeki kelimesinin zamiri, Rznin bize aktard gre gre, bu zamir ayn surenin 40. ayetinde geen ile balayp lafzna kadar ki tm emirlere racidir. Buna gre mesela birisi, Onun zerinde, filandan daha faziletli birisi yoktur der, bununla da yeryzn kasteder. Yine Allah'u Teala Eer Allah, zulmleri yznden insanlar cezalandrsayd, onun zerinde hibir canl brakmazd(16/ Nahl,61) ayetinde yeryzn kastettii halde onu lafz olarak zikretmemitir.14 Dolaysyla yukardaki ayette de emirler belli olduu iin zamirle iaret etmitir. Bu aklamalarla Rz, zamirin nereye raci olacan aklamtr. Zamiri bir kelime olarak grdmzden dolay, bu kelime aklamasna misaldir. Yine bu konuda Derken orada toz koparanlara( 100/ diyt,34) ayetindeki ibaresinin zamiri, Rznin Ferra'dan ( . 207 h.) aktard gre gre, bu zamir, basknn yapld yere racidir. nk kendisinden nceki Sabahleyin baskn yapanlara ( 100/ diyt,3) ifadesi baskn iin bir yer
13

Rz, XIX, 10

13

gerektiine delil tekil eder. Ayrca Ona gre, maksat anlald zaman, zikri (ad) aka gememi bir eye zamirle iaret edilebilir. Nitekim 97/ Kadr,1. ayette de Kurn O zamiriyle iaret edilmitir. Burada aka zikredilmemi ise de, bunun Kurn olduu anlalmtr.15 Rznin Kendilerine nimet verdiklerinin yoluna

(ilet)... (1/ Fatiha 7) anlamndaki ayetle ilgili syleyiine gre ise, ncelikle nimet nasl bir ey, bir eyin nimet olabilmesi iin neler olmal, bunlara cevap getirilmesi gerekir. Ona gre, nimetin ilk zellii insana fayda salayc olmas gerekir. Bir kimse birisine ihsanda bulunmak istiyorsa, kendi menfaatini deil kendisine ihsanda bulunmak istedii insann menfaatn dnmelidir. Eer bunun aksi sadr olursa, srtndan daha ok fayda salamak iin cariyesine ihsanda bulunan kimseye benzer ki, bu nimet saylmaz. Rz bylece nimet kelimesini aklamaya almtr. Rz bundan sonra, nimetin eitleri zerinde durmutur. ncelikle nimetin esas vericisinin Allah Tel olduunu, Size olan her nimet Allahtandr... nimeti ksma ayrmtr: a) Yalnz Allahn yaratt nimet: Bu nimet, Onun yaratmas ve rzk vermesi gibi konulardr. Buna Allahn insana hayat vermesi ve dnyadaki her eyden yararlandrmasn da dahil etmek mmkndr. b) Grnrde bize ait, ancak gerekte Allaha ait olan nimet: Mesela birisi bir kimseye ihsanda bulunsa ona ihsanda bulunma arzusunu yaratan Allahtr. Bununla ilgili Allahn Bana ve ana-babana kret. ( 16/ Nahl, 53) ayetiyle belirlermi olup, ardndan da

Dnn ancak banadr ( 31/ Lokman, 14) ayeti getirilmektedir. Yani bir nimete
14

Rz, III, 49

14

kredilmesi gerekirse nce o nimeti veren veya verme arzusunu insana yaratan Allaha kredilmelidir. c) taatte bulunmamz sebebiyle bize ulaan nimetler: Eer Allah itaate giden yolun nn bize amasayd buna eriemezdik. Sonuta btn nimetlerin Allahtan olduu ortaya kmaktadr. nsann hayat ve rzk olarak her eyi Allah verdiine dair, Allah nasl olup da inkar ediyorsunuz. Halbuki siz ller iken, O sizi diriltti...( 2/ Bakara, 28) ve Yerde ne varsa hepsini sizin iin yaratan O'dur... ( 2/ Bakara, 29) ayetleri delil getirilmi olmaktadr. 16 Rz, bu ayetleri nimet kelimesinin aklaycs olarak getirmekle, yukardaki ayette geen nimet kelimesinin aslnda ne olduunu anlatmaya almtr. Dolaysyla tm bu ayetler arasndaki ilikilendirmeler nimet kelimesinin anlam hakknda olmutur. Yine Rz, Onlara Ademin iki olunun gerek olan haberini oku: (5/ Mide,27) ayetindeki Hak ile ibaresindeki hak kelimesinden ne anlaldn aklamaya almtr. Ona gre bu kelime u anlamlara gelebilir: a) Allahtan gelen hak ve dorulua brnm halde oku, b) Tevrat ve ncildeki hak ve dorulua uygun ekilde oku, c) Doru bir niyetle oku, d) Faydasz ve tesiri olmayan kssalar eklinde deil, Hakka itibar ederek oku. Faydasz kssalar bo szden ibarettir. Kurndaki kssalar byle trden deildirler. Ondaki kssalar sadece anlatmak deil, bir de ondan ibret almak iin de
15

Rz, XXXII, 66

15

sylenmitir. Rz bu aklamasna Celalim hakk iin onlarn kssalarnda, akl sahipleri iin bir ibret vardr... (12/ Yusuf,111) ayetini delil olarak gstermitir.17 b. Fiil Rz, " O, sizi amurdan yaratan, sonra lm ( ecel) zamann takdir edendir. Bir de Onun katnda malm bir ecel vardr" ( 6/ En'am,2) ayetindeki ( kaza) fiilini ve bununla beraber ( ecel) kelimesini aklamaya almtr. Buna gre, " kaza" kelimesinden bazen hkmetmek ve emretmek anlalr. Buna delil de " Rabbin, kendinden bakasna kulluk etmeyin diye hkmetti" ( 17/ sra,23) ayetidir. Bazen, haber vermek, bir eyi bildirmek anlamndadr. Buna delil ise, Biz kitapta srailoullarna u haberi verdik ( 17/ sr,4) ayet-i kerimesidir. Kelime bazen bir ey tamamland zaman bir fiilin sfat anlamnda da gelebilir. Buna delil ise Bu suretle onlar yedi gk olmak zere iki gnde vcda getirdi ( 41/ Fussilet,12) ayetidir. Ecel kelimesinin anlamna gelince, bu kelimenin asl anlam Rznin aklamasna gre, tehir manasndandr. Bir ey geciktiinde, O ey gecikti- gecikiyor- gecikmek- o gecikendir denilir. Ecel kelimesi cil kelimesinin zddr. Bu aklamalardan sonra Rz'ye gre, ifadesi Allah Teala, herkesin lm iin belli bir vakit tayin etti anlamna gelir. lm vakti gelince de Allahn iradesiyle gecikmeden gerekleir. Bu durum ayette Sonra siz bunun arkasndan hi phesiz ki ller ( olacaksnz)... ( 40/ Mminn,15) eklinde bildirilmektedir.18 Rz bu ayet-i kerimeyi getirmesi herhalde lmle ilikili olduundan olsa gerektir.
16 17

Rz, I, 258 Rz, XI, 204

16

Bylelikle Rz, Kaza fiilini ve bununla beraber Ecel kelimesinin anlamn dier ayetlerden destek alarak aklamaya almtr. Halbuki Allah onlarn gizledikleri eyleri iyi bilendir ( 84/ nikak,23) ayetindeki onlarn gizledikleri eyleri iyi bilir ifadesindeki via kelimesinin asl anlam Rz'nin aklamasna gre,kap anlamn ifade eder.Onu kaba koyup, korudum" denildiinde bu kelime kullanlabilir. Nitekim Biriktirdi ve ( kaplara) muhafaza etti ( 70/ Meric,18) ayetinde via kknden gelen fiil bu balamda kullanlmtr. Yani insann kalbi de bir kap gibi ise Cenb- Allah o kabn iinde ne saklandn en iyi ekilde bilendir. Dolaysyla Rz, Meric suresi 18. yeti de sz konusu

kelimenin anlamn aklamak iin zikretmitir.19 Yine bu konuda "O, iki denizi (birbirine) salp

katandr"(25/ Furkan,53) ayetindeki, filinin asl anlam, salvermek, birbirine katmak eklindedir. Buna delil de " Onlar bir emr-i meric ( yani birbirine girmi, karm bir hal) iindeler"( 50/ Kaf,5) meric kelimesinin anlam bu balamda olmas gsterilmitir. Ayrca Rz'ye gre Arapada hayvanlar otlamak zere salverdiinde denilir. Bylelikle Rz, ayetteki bir fiilin ne anlama geldiini tefsir etmeye almtr.20

c. Edat Bu balk altnda Rz'nin ayetlerdeki edatlar nasl aklad ilenecektir. rnein, ... tatan da daha kat ( kalbler)... ( 2/ Bakara,74) ayetindeki balac edat olan kelimesi, Rz'ye gre,
18 19

Rz, XII,153 Rz, XXXI, 112

17

tekrarlamak, dolatrmak anlamn ifade eder. Bu da gaybleri hakkyla bilen Allaha yakmaz, demektedir. Dolaysyla Ona gre, bu edata daha birok anlamlar verilmesi de mmkndr. rnein buna dier ayetlerde geen sz konusu edatn anlamn misal gstermitir. Mesela, ... yzbin ve daha fazla kimse ( 37/ Saffat,147) ... Ziynetlerini

gstermesinler; kocalar ve babalar hari... (24/ Nr,31). ... Kendi evinizden ve babalarnzn evinden yemenizde.. ( 24/ Nr,61) ayetlerindeki kelimesi nasl " ve" manasn ifade ediyorsa daha kat ayetindeki kelimesi de " ve" manasn ifade eder.21 Rz, burada kelimesinin anlamn dier ayetlerdeki kullanmn rnek gstererek "ve" kotarlacan beyan etmitir. Yine bir ayet iindeki bir edat aklama konusunda " Kitap ehlinden bir gurup istedi ki sizi saptrsnlar. Oysa sadece kendilerini saptryorlar; fakat farknda deilller" ( 3/ l-i mran,69) ayetindeki edat Rz'ye gre, burada "bziyyet" ifade eder. Allah, bu ayette ehli kitaptan olan bir gurubu kastetmitir. Dolaysyla, ayetteki kelimesi zaten onlardan bir guruba hitap ediyorsa, bu kelimeden sonraki harf-i cerri de buna ilave olarak bziyyet bildirmitir. Rz'ye gre, bu aklamay " lerinde mutedil ve insaf sahibi olan bir zmre de vardr" ( 5/ Maide,66) ve " Ehli kitaptan kaim olan bir mmet vardr" ( 3/ l-i mran, 113) ayetlerindeki sz konusu edatn anlamnn da bziyyet ifade etmesi anlamnda

desteklemektedir. Ayn ayetteki ifadesinde yer alan edatnn yerine getirilmemitir. nk edat, burada temenni iindir. Mesela, " keke
20

Rz, XXIV, 100

18

yle olsayd!..." denildiinde, bu ifade bir temenn ifade eder. Rz, buna dair " Onlardan herbiri arzu eder ki, keke bin yl yaatlsa ..." ( 2/ Bakara,96) anlamndaki ayeti getirmitir. Bu ayetteki edat da temenni ifade etmektedir.22

3. Terkib Rz, ayetlerdeki terkipleri aklamada da dier ayetlerden yararlanmtr. rnein Bakara suresinin 108. yetinde geen dzgn yol terkibi, Rzye gre yolun tam ortas demektir. Buna delil de Derken muttali oldu da, onu cehennemin tam ortasnda grd ( 37/ Sfft,55) yetidir. Ona gre, yolun ortasnda bulunma manas bir tebihtir. Yani iman etmi olan bir kii, kendisini kurtulua ynlendirmi olur. Eer bundan vazgeip kfre girerse, onun iin O, dmdz yolun ortasnda ard denir.23 Ayn konuda yine Bakara suresinin 115. yetindeki Allahn yz oradadr ifadesindeki terkibinden kastolunan Allahn rzas, rahmeti, nimeti, mkfat, kblesidir. Biz ancak Allahn yz iin ( rzas iin) sizi doyuruyoruz ( 76/ nsan, 9) ve Allahn yznden baka, yani Allahn rzas iin yapandan baka, herey yok olacaktr (28/ Kasas,88) ayetlerini Rz bu balamda zikretmitir.24

21 22

Rz, III, 128 Rz, VIII, 90 23 Rz, III, 236 24 Rz, IV, 22

19

B. Ayetleri Aklamada Konu Olan Unsurlarn zellikleri

1. Konu Benzerlii Rznin, ayetler arasnda iliki kurmada ayetlerdeki kelimelerin kkleri itibaryla benzerlik olmasa dahi konu benzerliini dikkate alarak bunlardan faydalandn grmekteyiz. rnein Bakara suresindeki, - Onlara, yeryznde fesat karmayn denildiinde, biz, ancak slah edici kimseleriz dediler. yi bilin ki, onlar fesatlarn ta kendileridir, lkin anlamazlar (2/ Bakara 1112) anlamndaki ayeti aklarken, Kurnn Tevbe suresindeki baz ayetlerini de aklayc olarak kullanmtr. Bakara suresinde geen, "Yeryznde fesat karmayn" diyenin kim veya kimler olduu hususunda, limler eitli yorumlar yapmlardr. Rz, baka ayetleri de kullanarak bu konuda u gre ulamtr. Ona gre, Peygambere ktlk yapanlarn bazlar, fesat kardklarn kabul etmeyerek, onlara (mminlere) fesat karmayn! diye nasihatta bulunuyorlard. Rznin ifadesine gre, mnafklar, knandklar zaman,

Mslman olduklarn, pimanlk duyduklarn sylyor ve kendileri hakknda ikayet edenleri yalanlayarak, Peygambere Allah adna yemin bile ediyorlard. Allah da bu durumun sahte olduunu; Onlar Allaha yemin ederek, ( byle bir ey) demediklerini ne srerler. Andolsun ki onlar. Kfr kelimesini sylediler ( 9/ Tevbe, 74); Kendilerinden raz olasnz diye, size yemin ederler. Fakat siz onlardan raz olsanz bile Allah fsklar topluluundan asla raz

20

olmaz (9/ Tevbe, 96) ayetleriyle bildirmitir. 25

Rznin bu ayetler arasnda

kurduu iliki ayn konuyu iermesi asndan nem arz etmektedir. Her ayet biraz farkl cmlelerle ayn konuyu ele almaktadr, dolaysyla tefsir edilmesi gereken ayetin anlam daha fazla netlie kavuabilmektedir. Burada Rz, ayetler arasndaki ilikiyi doru kurmaktadr. Rz, O (Rab)ki yeryzn sizin iin bir dek yapt (2/ Bakara,22) anlamndaki ayeti, yeryznn sadece dek deil daha pekok zellikler tadn baka ayetlerle destekleyerek aklamaktadr.

Dolaysyla burada Rz, yeryznn zelliklerini konu edinen Kurndaki eitli ayetleri misal olarak getirmitir. Yukarda bahsedilen ayet, yerin sadece dek olma zelliini bildirmektedir. Rznin ilikisini kurduu aadaki ayetler ise yerin dier zelliklerinden de bahsetmektedir. Bu ayetler yeri konu edinmesi bakmndan, szn ettiimiz Bakara suresinin 22. ayetiyle benzerlik tamaktadr. Mesela; Yer yznde birbirine komu ktalar vardr (13/Rad,4); Dalardan da beyaz, krmz krmz, renkleri eitli ve kuzguni siyah yollar (yaptk)(35/ Fatr,27); ( O nebat ile) yarlan yere (yemin olsun) (86/ Tark,12) ayetleri de yeri konu edinmektedir. Aadaki ayetlerde ise, yer konu edilip onun faydal zelliklerinden de bahsedilmektedir: Gkten de belli bir miktarda yamur indirdik ve onu yeryznde tuttuk ...(23/ Mminn,18);

Cenab Allah yeryznde oturakl oturakl dalar ve

25

Rz,,II, 65

21

rmaklar yaratmtr... (13/Rad,3);

Yeri de ( deyip) yaydk. Onda sabit dalar (yaratp) koyduk, oralarda

ll her eyden (mnasip) bitkiler bitirdik (15/Hicr,19); Hi phesiz Allah taneleri ve ekirdekleri atlatarak (Bitkileri ve aalar karan)dr... (6/Enam,95).26 Rz, bunlar gibi yeri ve onun faydal zelliklerini konu edinen ayetleri, Bakara suresi 22. ayetinin daha iyi ve doru anlalmas iin zikretmitir. liki kurduu ayetler arasnda konu benzerlii bulunmaktadr. Bu ilikilendirme biimiyle de yeryznn zellikleri daha anlalr hale getirilmitir. Yine konu benzerlii asndan te bugn, ne sizden, ne de kafirlerden hibir fidye alnmaz.... ( 57/Hadid,15) ayeti kerimesiyle ilgili aklamalar syleyebiliriz. Bu ayette Kyamet gnnden bahsedilmitir. Ayetteki Fidye kelimesinin anlam Rzye gre, sayesinde (verilip) kurtulunan eydir. Bu olayn geerlilii de, yaadmz dnyaya aittir. Kyamet gn ise, hibir eyin fidye olarak kabul edilmesinin mmkn olmayaca bir gndr. Rz, bu ayetle ilgili Allahn ... O kimseden ne fidye kabul edilir, ne de herhangi bir efaat ona fayda verir... (2/ Bakara,123) ayetini zikretmitir. Grld gibi bu ayette de fidye sz konusu olup, ayetteki anlam da Hadd suresinin 15. ayetine anlamca yakndr. Dolaysyla Rznin, Bakara suresi 123. ayet ile Hadd suresi 15. ayet arasndaki ilikilendirme zellii konu benzerliidir denilebilir. nk her iki ayette fidyenin bahsi gemektedir.27 Ancak ayetlere nzl sras itibaryla baktmzda, Bakara suresi 123. ayetin tefsiri iin kullanlan Hadd suresi 15. ayette, nce mnafklara ve

26 27

Rz, II, 104 Rz, XXIX, 227

22

ardndan da kafirlere hitab edilmitir.28 Oysa Rznin ilikisini kurduu Bakara suresi 123. ayette, ncelikle Yahudilere hitab vardr.29 Ancak Rz, bu ayetlerin farkl ini ortamndan bahsetmemitir. Bir baka rnek ise ; Gklerde ve yerde kim varsa onlar da, glgeleri de sabah akam, ister istemez Allaha secde eder(13/Rad,15) ayetiyle ilgilidir. Rzye gre, buradaki secde kelimesinden kastolunan tazim ve kulluu itiraftr. Nitekim

mfessirin fikrine gre, bunu destekleyen rnek de Andolsun ki onlara,gkleri ve yeri kimin yarattn sorarsan, muhakkak Allah derler ( 31/Lokman,25) ayeti kerimesindeki tazim ve kulluun

itirafdr.30 Rz'nin ilikilendirdii bu iki ayet arasnda da konu benzerlii vardr. Rzye gre, secde kelimesinde, inkiyad etmek, boyun emek ve kar gelmemek anlamlar da vardr. Yani secde kelimesi,btn varlk ister istemez Allaha boyun eecektir anlamndadr. Buna iaret olunan ayetleri de Rz ylece sralamtr: ... Bilakis gklerde ve yerde ne varsa hepsi Onundur. Hepsi de Onun emrindedir ( 2/ Bakara,116), Halbuki gklerde ve yerde ne varsa ( hepsi) ister istemez Ona boyun emitir... (3/ Al-i mran,83).31 Bu aklamalaryla Rz, Allaha secde etme olgusunu, zahiri anlamndan farkl olarak aklam olmaktadr. Grld gibi secdeye, namazdaki hareket anlamndan daha geni anlam getirmektedir. Rznin yapt btn bu ilikilendirmelerdeki zellik de konu benzerlii asndandr.
Muhammed bn Cerr et-Taber, Cmiul-Beyn an Tevlil-Kurn,2. bs., Msr 1954, XXVII, 227 29 Taberi, I, 523
28

23

Yine benzerlik konusunda, Ey iman edenler, aranzda gizli konuacanz, fsldaacanz vakit, gnah, dmanl, peygamberlere isyan fsldamayn. yilii ve takvay fsldan. Ancak, kendisinin huzurunda toplanacanz Allahdan ittika edin ( 58/ Mcadele,9) ayeti hakknda Rz'nin yapt tefsire gemeden ncelikle unu belirtelim ki, Rz ou zaman ayetin tefsirini yaparken, nceki ayeti de dikkate almaktadr. Ona gre, bu ayetten bir ncekinde olan Men edildikleri o

eye dnmekte olanlar grmedin mi? ( 58/ Mcadele, 8) anlamndaki ayeti kerimede Yahudi- Mnafk ve btn kfirlere hitab olunmaktadr. Szn ettiimiz ayette ise, mminlere hitab vardr ve ayetin anlamndaki olumsuz davranlar Yahudi ve Mnafklar yapmtr. Bundan dolay, Hz. Peygamber ashabn ve btn mminleri, onlarn yaptklar gibi kt eyleri fsldamaktan men etmitir. Kt fsldama yerine, iyilii, takvay ve itaat fsldama tavsiye edilmitir. nk insann iman, onu kt eylere sevkediyorsa, lzumsuz eyleri de sylemeye sevkedecektir. Yine Rzye gre, Mcadele suresinin 9. ayetinin anlamn Onlarn fsldamalarnn

birounda hayr yoktur. Ancak, bir sadaka vermeyi veya bir iyilik yapmay yahutta insanlarn arasn dzeltmeyi emredenlerin ( fsldamalar) mstesna... ( 4/ Nisa,114) ayet-i kerimesi daha anlalr klmaktadr.32 Rznin ilikisini kurduu bu ayeti kerimelerde de konu benzerlii vardr. Rznin tefsirini ettii ayette gizli fsldama ile ilgili inananlar sakndrma var ise de aklayc konumda olan ikinci

30 31

Rz, XIX, 29 Rz, XIX, 30 32 Rz, XXIX, 267

24

ayette doruluu, iyilii hedefleyen fsldamalarn hari tutulduuna iaret olunmaktadr. Gklerin sizi yere emin mi oldunuz. Bir de bakarsnz ki, o ( yer)

batrvermesinden

alkalanmaktadr (67/ Mlk,16) ayetiyle ilgili Rz, u ayetleri de zikretmitir: De ki; O, stnzden veya ayaklarnzn altndan, size bir azab gndermeye kadirdir... (6/Enam,65) ve Onu ve evini yere batrdk... (28/ Kasas, 81). 33 Bu ayetleri ilikilendirmedeki zellik de konu benzerlii asndandr. Zira her ayette Allahn cezalandrma eklinden bahsedilmektedir. Sana kitab indiren Odur. Ondan bir ksm ayetler muhkemdir ki, bunlar kitabn anasdr. Dier bir ksm da, mteabihtirler. .. ( 3/ Al-i mran,7) ayetinde ise, Rzye gre, Kurnn tamamnn muhkem ayetlerden olutuuna dair, Elif- Lam- ra. Bunlar, hakim ( muhkem) olan bir kitabn ayetleridir ( 10/ Ynus,1) ve Elif- Lam-Ra, ( Bu), ayetleri muhkem klnm bir kitaptr (11/ Hd,1) anlamndaki ayetlere iaret edilmektedir. Bu anlamdaki muhkemden kast, Kurnn hak, lafzlar fasih, manalar da sahih bir kelam olduudur. Kuranda tm ayetlerin mteabih olduunu gsteren ise, Rzye gre Allah, szn en gzelini mteabih ve mesani bir kitap halinde indirdi... ( 39/ Zmer,23) ayetidir. Bunun manas, gzellik bakmndan Kurnn bir ksm bir ksmna benzer ve dorular demektir. Rz bu anlamda Kurn'n tm ayetleri mteabih olabilir grndedir. Ayrca Ona gre,

33

Rz, XXX, 69

25

 Onlar hala Kuran gerei gibi dnmeyecekler mi? Eer O, Allahtan bakas tarafndan olsayd, muhakkak ki onun iinde birbirini tutmayan birok ey bulurlard ( 4/ Nis,82) ayeti kerimesi de bu gr destekler. Bu balamda Rzye gre mteabih kelimesi, iki eyden birinin, zihni tefrik etmekten aciz brakacak bir tarzda, dierine benzemesidir. Zira Kurnda; birbirine benzemektedir nki bizce birok inekler

( 2/ Bakara,70), cennet meyvelerinin vasf

hususunda, Ve o, birbirinin benzerleri olarak onlara sunuldu ( 2/ Bakara,25) buyrulmaktadr. Yine, eer bir adam iki eyi birbirinden ayramad zaman, denilmektedir.34 Bylelikle Rz, muhkem ve mteabih hakknda bilgi vermektedir. Rz'nin burada ilikilendirdii ayetler arasndaki zellii de konu benzerlii bakmndandr. Rz, Mnafklarla iligili olan " Eer kendisine bir hayr dokunursa ona yapr. Eer bir fitne isabet ederse, yz st dner."( 22/ Hacc,11) ayeti kerimesini anlam bakmndan benzer konuda olmasndan dolay " Arada yalpalayp dururlar" ( 4/ Nis,143) ve " Eer Allah'tan size bir fetih ( ganimet) gelirse, "Biz de sizinle beraber deil miydik?" der" ( 4/ Nis,141) anlamndaki ayetlerine benzetmitir.35

34 35

Rz, VII, 167 Rz, XIII, 13

26

2. Trdelik Rz, kkleri itibaryla ayn trden olan kelimeleri esas alarak ayetler arasnda ilikiler kurmutur. Rz, ayetlerdeki kelimelere yeterli ve ak anlam vermekle birlikte dier ayetlerde geen trde kelimeleri de kullanmtr. Onlarn iinde, kitab bilmeyen mmiler vardr. Bildikleri sadece bir sr aslsz eylerdir (2/ Bakara,78) ayetinde, Rz kelimesini aklamada ayn trdeki kelimenin fiil kalbnn kullanld u ayeti zikretmektedir: (eytan) onlara vaad eder, onlar olmayacak kuruntulara drr, oysa o sadece aldatmak iin vaadde bulunuyor (4/ Nisa,120). Bu ayetteki kelimesi kelimesiyle ayn trdendir. Biri fiil olarak, dieri ise isim eklinde gelmektedir. Rz, ayette kuruntu manasna gelen kelimenin anlamn glendirmek iin ayn trdeki kelimenin fiil olarak kullanld eklini de gstermektedir. 36 Buradaki anlamsal iliki, kelimelerin kkleri itibaryla trde olmalarndan

kaynaklanmaktadr. Ayetlere nzl tarihi asndan baktmzda aklayc konumda olan 4/ Nisa 120, 2/ Bakara 78den sonra nazil olmutur.37 Keza tefsir ilminde Kurn ayetlerinin birbirinin aklamasnda nzl sras da byk bir neme sahiptir. Trdelik konusunda yine Rz, )8( Onlar, o mminlere srf mutlaka galib, her hamde lyk Allaha iman etmeleri sebebiyle ikence etmilerdi. (O Allah ki), gklerin ve yerin mlk Onundur. Allah her eye hakkyla ahiddir (85/ Buruc,89) ayetini aklamaya alrken trde kelimelere sahip u ayeti daha farkl bir
36

Rz, III, 139

27

telafuzla sylendii eklini rnek olarak vermitir: Bu da . ... Sizler bizden, ancak Allaha iman etmi olmamz....yadrgyorsunuz... (5/ Maide,59) ayeti kerimesidir. Rznin anlamsal iliki kurduu bu ayeti kerime, yukarda zikredilen Buruc 9. ayette ifade edilen anlam tamamlayc olmas ve trde kelimelerin kullanlmas asndan dikkatimizi ekmektedir. Yani, Hz. Muhammede inanmayanlarn elinde bir nevi g var d ve o glerini kullanarak mminleri ezmeye alyorlard. Allah ikencenin sebebini bu ekilde aka bildirmektedir. Rznin rnek olarak verdii Maide 59. ayette ise, ikence

sebebini bizzat mminler kendileri belirtmektedir. Bu ayet, szn ettiimiz Buruc 9. ayetten sonra, Medinede nazil olmutur. 38 Ancak her iki ayette farkl muhataplara hitap vardr. Buruc 9. ayetteki olay Mekkede ve Ashab- Uhdud hakknda nazil olmutur.39 Aklayc konumda olan Maide 59. ayet ise Medinede ve ehli kitabtan olan Yahudi ve Hristiyanlar ile ilgilidir. 40 Dolaysyla ayetlerin muhataplar farkl olmasna ramen Rz tarafndan ilikilendirilmitir. Burada ayetler arasndaki ilikilendirmede her iki ayette trde kelimelerin bulunuu ele aldmz konu itibaryla nem arzetmektedir.41 te onlar, hakk, kendilerine gelince yalanlamlardr. Fakat yaknda onlara ne ile alay etmekte olduklarnn haberleri gelecektir (6/ Enam,5) ayetinin tefsirinde ise Rz,

kafirlerin inkarc durumlarnn aamada ortaya kacan beyan etmektedir. 1. Onlarn delillere kar yz evirmeleri
Bkz. mer zsoy- lhami Guler, Konularna Gre Kurn Fihristi,Fecr Yay., Ankara 1997, s. 861-863 38 Nzl taihleri iin bkz. mer zsoy- lhami Gler, a.g.e., s.857 39 Taberi, XXX, 136 40 Taberi, VI, 291 41 Rz, XXXI, 120
37

28

2. Onlarn delilleri yalanlamalar. Bu, yz evirmeye gre daha ileridir. nk yz eviren bazen yalanlamadan yz evirir. 3. Onlarn ayetler karsnda alay etmeleri. Bu yalanlamadan da tedir. nk bir eyi yalanladktan sonra onunla alay etmek inkarn u noktas saylr. Bundan dolay Allah, ayette Yaknda onlara ne ile alay etmekte olduklarnn haberleri gelecektir diye tehdit etmitir. Rzye gre buradaki haberler kelimesinden kast haberlerin sadece kendisi deil, Allahn azabdr. Bu anlamdaki dier bir ayet de, Mutlaka Onun mhim haberini, bir mddet sonra bileceksiniz ( 38/ Sd,88)dir. Burada Rz haber kelimesinden ne anlaldn aklayarak, bu dorultuda iinde trde kelime bulunan dier bir ayeti delil getirmektedir. Her iki ayet de azab haberinin gelmesinden bahsetmektedir.42 Ancak burada En'm 5. ayet, ilikisinin kurulduu ve aklayc konumda olan Sd 88. ayetten sonra nazil olmutur. 43 Genelde aklayc konumda olan ayet, aklanmas gereken ayetten sonra nazil olur. Fakat bazen bu durumun dna klmas, Rznin, Kurn btn bir metin olarak grmesinden dolay olsa gerektir. Ayetlerin hedefinin ayn olmas, aklayc olarak getirmi olduu ayetin daha nce inmi olmasn dikkate almama sonucunu da dourmu olabilir. Ey iman edenler, aranzda gizli konuacanz, fsldaacanz vakit, gnah, dmanl, peygamberlere isyan fsldamayn.

42 43

Rz, XII, 157 Bkz., mer zsoy, a.g.e., s. 861

29

yilii ve takvay fsldan. Ancak, kendisinin huzurunda toplanacanz Allahdan ittika edin (58/ Mcadele,9) anlamndaki ayetle ilgili Rznin aklamasn daha nce konu benzerlii bal altnda da vermitik.44 Ancak burada meseleye ayetler arasnda trde kelimenin olmas bakmndan baklacaktr. Ayetle ilgili aklamalar zetleyecek olursak, Rzye gre, bundan nceki ayette Yahudi ve Mnafklarn kt anlamda fsldama yapmamalar gerektii ile ilgili uyar vardr. Bu ayette ise onlarn yaptklar gibi yapmayn eklinde mminlere hitap olunmaktadr. Hz. Peygamber mminleri ktlk tayan fsldamann her trlsn yapmamalar iin uyarmtr. Ayette kt fsldama yerine, iyilii, takvay, itaat fsldama tavsiye edilmektedir. Rzye gre, Mcdele 9un anlamn; Onlarn fsldamalarnn birounda hayr yoktur. Ancak, bir sadaka vermeyi veya bir iyilik yapmay yahutta insanlarn arasn dzeltmeyi emredenlerin (fsldamalar) mstesna ( 4/ Nisa,114) ayeti daha anlalr klmaktadr 45 . Rznin ilikisini kurduu bu ayeti kerimelerde trde kelimelerin olmas dikkatimizi ekmektedir. Rznin tefsirini ettii Mcdele 9. ayette fsldama anlamna gelen kelime kalplarnda geliyorsa, aklayc konumda olan Nisa 114. ayette ayn kkten treyen kelime olarak isim eklinde gelmitir. Yine bu konuyla ilgili Onlarn ( Mnafklarn) durumu, ( karanlk gecede) bir ate yakan kimsenin misali gibidir... ( 2/ Bakara, 17) ayetinde Rzye gre, ate yakan mnafklardr. nk mnafklar devaml
44

Bkz. s. 6-7

30

olarak mminlerin arasn kztrmaya alyordu. te bu kztrma amac gden fitnelerini, Allah ksa mrl olan atee benzetmitir. Onlarn bu fitnelerinin ok ksa mrl olduunu Kurndaki ... Her ne zaman harbin ateini tututurdularsa Allah bu atei sndrmtr... ( 5/ Maide, 64) ayeti de bildirmektedir. 46 Mfessir burada, trde kelimelerin kullanld ayetleri ilikilendirmitir. Bu kelimeler , kelimeleridir. Kurndaki; O inkr edenler yok mu? Ne mallar, ne evlatlar, Allahtan gelebilecek hibir eyden onlar asla kurtaramaz ( 3/ l-i mrn,10) ayeti kerimesine, Rznin ifadesine gre iki trl yaklam vardr. 1) Ayette sz konusu edilenler Necran heyetidir. 2) Ayetteki lafz umumidir. Rzye gre sebebin hususi olmas, lafzn umumiliine mani deildir. nsan iin en byk azaplarn birisi, onun faydaland eyleri elinden ekip almaktr. Bu ayette insan iin mal ve evlat byk bir snak olarak gsteriliyor. Ama bu dnyann vasf br dnyaya uymadndan inkar edenin durumunun zor olduu belirtilmitir. Rzye gre sz edilen Al-i mran 10. ayete benzer ayetler unlardr: )88( O gnde ne mal fayda verir ne de evlat. Allaha salim bir kalble gelenler mstesna (26/ uara,88-89), Mal ve evlat, dnya hayatnn zinetidir. Baki olacak iyi ameller ise, Rabbinin katnda sevapa da daha hayrl, mit etme bakmndan da daha hayrldr ( 18/ Kehf,46), Onun syledii ( mal ve evlatlarna) biz miras olacaz ve o, bize tek bana gelecektir(19/Meryem,80)ve And olsun, sizi ilk defa
45

Rz, XXIX, 267

31

yaratmz gibi, (ahirette de) huzurumuza yapayalnz, teker teker gelmisinizdir. Size ihsan edilen eyleri de, srtnzn arkasna brakmsnzdr... ( 6/ Enam,94).47 Rznin Al-i mran 10. ayeti aklamak iin rnek verdii, bu ayetler arasnda trde kelimelerin olmas dikkat ekmektedir. Ayetlerdeki , , kelimeleri buna rnektir. Yine bu konuda ... ine her bir grup atldnda, onlara onun bekileri sorar: Size bir nezir gelmedi mi? ( 67/ Mlk,8) ayetiyle ilgili Rznin aklamasna gre, ayetteki kelimesinin

mnas, insan topluluu anlamnda olup, okluk hli topluluklardr. Ona gre Allahn ... derken gruplar halinde gelirsiniz... ( 78/ Nebe,18) ayetindeki kelimesi de ayn anlamdadr. 48 Nebe 18. ayetle Mlk 8. ayet arasndaki iliki trdelik olarak dikkatimizi ekmektedir. Rz trde kelimeyi getirmekle ayetteki kelimenin anlamn pekitirmi olmaktadr. " Eer yetimler hakknda adaleti yerine getiremeyecinizden korkarsanz.."(4/ Nis,3) ayetindeki "el-kst" kelimesi Rz'nin Vahid'den (. 468 h.) ald gre gre, kelimenin oulu "el-eksaat" olup, adalet anlamna gelmektedir. Bir kimse adil olduu zaman Arapada, ekseta er- recl denir. Zira Kurn'daki /4( Nis,135) ve (49/ Hucurt,9) ayetlerindeki el-kst kelimesi de adaletli olma, insafl olmak anlamlarna gelmektedir.49 /4 Nis,43) ayetindeki kelimesi ise Rz'nin Vahidden aktard anlama gre, bu kelime ( sarho) kelimesinin
46 47

Rz, II, 74 Rz, VII, 185 48 Rz, XXX, 64

32

oulu olup, ( sekr) kknden gelmektedir. Buna gre kelimenin asl anlam, "yolu tutmaktr" " Gzlerimiz ( bir sarho gz gibi) dndrlm..." (15/ Hicr,15) ayetindeki sekr kelimesini bu anlamda

ilikilendirmitir. Yani ona gre, bu ayetin anlam "rtld, onun grme nuru nfz etmez oldu ve eyay olduu gibi gremez oldu" anlamndadr.50

3. E Anlamllk Her dilde olduu gibi Arapada da E anlaml (Nezir) ve E sesli (Vch) kelimeler bulunmaktadr. Kurnda da e anlaml ve bir sonraki balk altnda inceleyeceimiz e sesli kelimelerin bulunduu kaynaklarmzda bildirilmektedir. Buna gre E sesli (Vch), lafzndan anlalan, birden fazla anlamda kullanlan yazl ve okunuu ayn olan lafzlardr. E anlaml ( Nezir) lafzndan anlalan ise, ayn manada kullanlan yazl ve okunuu farkl lafzlardr. 51 Bu konuda almalar bulunan balca slm limlerinin isimleri unlardr: Muktil b. Sleymn (.150/ ) Yahya b. Muhammed b. Yahya b. Sallam (. 280/893), Ebu Bekr Muhammed b. el- Hasen en- Nakka el- Mawsuli (. 351/962), Ebul- Huseyn b. Faris (. 995/ 1004), Ebu Ali b. el- Benna el- Mukri el- Hanbeli (. 471/ 1078), Ebu Abdullah Muhammed b. Ali b. Muhammed el- Hanefi edDamegani (. 478/ 1085), Ebul- Huseyn Muhammed b. Abdisamed el- Msri, EbulFerec Abdurrahman b. Ali b. Muhammed b. Ali el- Cevzi ( . 592/1201).52 Rz de
Rz, IX, 171 Rz, X, 109 51 Muktil b. Sleyman, Ebah ven-Nezair fil- Kurnil- Kerim, ( tah. Abdullah Mahmd ehhate), Msr 1975, 2. bs., s. 84; Kurn Terimleri Szl, ( ev. M. Beir Eryarsoy, tah. Abdullh Mahmd ehhte), aret Yay., stanbul 2004, 1.bs., s. 102; Suyt, el- tkan fi Ulmil- Kurn,Dr elMarife, Beyrut tarihsiz, I, 185; smail Cerraholu, Tefsir Usl, TDV Yay., Ankara 1997, 2. bs, s. 184 52 Bu ahslar ve eserleri hakknda bilgi iin bkz. Muhammed Bedruddin ez-Zerke, el-Burhn f Ulmi'l-Kur'n, Matbaatu'l-Haleb, Msr 1376/1957,I, 102; Suyut, a.g.e.,I, 142; Ktib elebi, Kef
50 49

33

bir mfessir olarak Kurndaki ayetleri aklarken, aralarnda e anlaml kelimeler asndan balant kurma yoluna gitmitir. Rz, nikak sresinde )01(

)11( Ama kitab arkasndan verilen kimse, derhal helakini temenni edecek. O iddetli atee girecek ( 84/ nikak,10-11,12) ayetini aklarken bu ayetlerle e anlaml kelime ve cmleler geen dier ayetleri yle sralamaktadr: , Onlar, o atee girecekler ( 4/ Nisa,10), ... , Onu cehenneme sokacaz... (4/ Nisa,115), Ancak cehenneme girecek olan mstesna (37/ Saffat,163), )51( O atee ancak, tekzib edip yz eviren akiler girer ( 92/ Leyl, 15-16). Bu ayetler genel olarak anlamca benzer niteliktedirler. Ayetlerde e anlaml kelimeler bulunmaktadr. rnein, nikak suresindeki aklanmas gereken cehennem anlamndaki kelimesi, Rznin yukardaki ayetlerde ilikilendirdii , gibi kelimelerle e anlamldr. Yani manas ayn, fakat okunuu ve yazl farkldr.53 te bugn, ne sizden, ne de kafirlerden hibir fidye alnmaz.... (57/ Hadid,15) ayeti kyamet gnnden bahsetmektedir. Ayetteki Fidye kelimesinin anlam Rz'ye gre, sayesinde (verilip) kurtunulan eydir. Kyamet gn ise hibir eyin fidye eklinde kabul edilmesinin mmkn olmad aktr. Rz, bu ayetteki anlama benzer anlam tayan, Kurndaki ... O kimseden ne fidye kabul edilir, ne de herhangi bir efaat ona fayda verir... (2/ Bakara,123) ayetini zikretmektedir. Rznin bu iki

el- Zunn, Maarif Matbaas, Ankara 1941,II, 2001; smail Paa el-Badd, Esmaul-Mellifin, stanbul 1951, I, 68-69, 520 529, 966. 53 Rz, XXXI, 120

34

ayet arasndaki kurduu anlamsal iliki, her iki cmlede e anlaml kelimenin bulunuudur. 54 Mesela, Rznin tefsirini yapt Hadid suresi 15. ayetteki kelimesi, ilikisini kurduu, aklayc konumda olan Bakara suresi 123. ayette eklinde gemektedir. Bu kelimelerin yazl ve okunuu farkl olsa da e anlamldrlar. Bakara suresi 48. ayetin tefsirinde Rz, kelimesini aklarken bir eyin denk olmas anlamna gelen vezninde demitir. Tefsir ettii bu ayette ise, ayn kalptaki kelimeyi fidye anlamnda ve aklayc konumda

kullanmaktadr.55 Ancak, ayetlere nzlu itibaryla baktmzda, tefsir edilmi olan Hadid 15. ayetin muhataplarnn nce mnafklar ve ardndan da kafirler olduu anlalmaktadr.56 Rznin aklayc olarak getirdii Bakara suresi 123. ayette ise ncelikle Yahudilere hitab edildii bilinmektedir.57 Yine bu konuyla ilgili Ey iman edenler, Allahtan ittika edin. Onun peygamberine de iman edin ki, (Allah) size rahmetinden iki kat nasib etsin.... ( 57/ Hadid,28 ) ayeti kerimesine

dayanarak Rz, Allah mminlere mkfata nail olabilmeleri iin iki eye iman etmelerini art komutur. Birincisi, Allaha inanmak ve onun azabndan korkmak; ikincisi ise Hz. Muhammedin peygamberliine iman etmektir. Grld gibi yukardaki ayette de bu iki anlam bulunmaktadr. Rz bu ayetle ilgili aklamalar yaparken Allahn, Bununla mkfatlar iki kat verilir... ( 28/ Kasas,54) ayetini rnek olarak vermitir.58 Rznin balant kurduu ayetlerde e anlama gelen kelimelerin bulunmas konumuz itibaryla dikkatimizi

ekmektedir. Buna rnek de ayetlerdeki , kelimeleridir.

54 55

Rz, XXIX, 227 Rz, III, 55 56 Taberi, XXVII, 227

35

... Allahn ayetlerini yalan sayan kavmin hali ne ktdr!... ( 62/ Cuma,5) ayetinde Allah Tel, Yahudileri direk olarak

knamadan vasflarn knamtr. Rznin aklamalarna gre, buradaki ktlk onlarn hal bakmndan kt olmalardr. Ona gre, byle bir anlam, Araf sresindeki, Bizim ayetlerimizi yalanlayan o kavim, hal bakmndan ne ktdr ( 7/ Araf,177) ayeti de ifade etmektedir.59 Rznin rnek olarak verdii bu ayetle, Cuma 5. ayet arasnda e anlaml kelimeler bulunmaktadr. rnein tefsirini ettiimiz Cuma 5de ne kt anlamna gelen kelime Arapada olarak kullanlmakta iken, aklayc konumda olan A'rf 177de ise ayn

anlama gelen kelime olarak gemektedir. Bu ayetler arasnda ba kurarken e anlaml kelimeleri gzetmitir. ... Bunlarn ardnda, melekler de onun yardmcsdr. ... (66/ Tahrim,4) ayetinde peygamberin yardmclar hakknda bahsedilmektedir. Ayetin ba ksmnda, peygamberin yardmcs nce Allah sonra Cebrail, mminler ve ardndan da yukarda ifade edildii gibi melekler olduundan sz edilmektedir. Rznin anlattna gre, ayetteki kelimesi yardmclar anlamnda olup, Kurnn /4( Nisa,69) ayetindeki kelimesi gibidir. 60 Bu ilikilendirmede Rz, kelimesi ile sz konusu ayetteki kelimesini e anlamda grmektedir. Dolaysyla iki ayetteki iliki, e anlaml kelimelerin kullanlmas asndandr.

57 58

Taberi, I, 523 Taberi, XXIX, 247 59 Taberi, XXX, 5 60 Taberi, XXX, 44

36

 Allah, Ademe btn isimleri retti ... (2/ Bakara,31) ayetinde Rz, ilim kelimesinin de e anlamllar zerinde durmutur. Ona gre, bu lafzlar yaklak otuz tanedir. Bunlardan nemlileri unlardr: 1.drak: Rzye gre karlama ve ulama (vusul) demektir. rnein, ocuk kemale erdi, ulat; meyve olgunlat denildiinde bu kelime kullanlr. Rz, byle bir anlama dair, Hz. Musann yanndakiler, muhakkak ki eriilip yakalandk! Dediler ( 26/ uara,61) ayetini zikretmektedir. 2. Fkh: Muhatabn hitabnn maksadn anlamaktr. rnek olarak da; szn anladm yani u hitabndan ne kastettiine vakf oldum ifadelerinde bu kelime kullanlr. Bu anlama dair Onlar neredeyse sz

anlamazlar (4/ Nisa,78) ayeti delil getirilmitir. Yani Rzye gre ayetten kast onlar asl maksada ve gayeye vakf olamazlar. 3. Firaset: Grnen hak ile grlmeyene istidlal etmek ( yani dtaki durumdan iteki durumu karmaktr) anlamndadr. Rznin bu anlam dorultusunda, Bunda, firaseti olanlar iin birok ayet vardr ( 15/ Hicr,75) ve Onlar yzlerinden tanrsn (2/Bakara,273), Onlar sen, szlerinin uslbundan tanrsn (47/Muhammed,30) ayetleri rnek verdiini gryoruz.61

4. Zt Anlamllk Rz'nin, baz ayetler arasnda kurduu ilikilerde ise zt anlaml kelimeleri dikkate aldn mahede etmekteyiz. rnein, " Ey insanlar! Yeryzndeki eylerden, helal ve temiz olanlardan yeyiniz..."

61

Geni bilgi iin bkz. Rz, II, 203-207

37

(2/Bakara,168) ayetindeki "Tayyib" kelimesi Rz'nin aklamasna gre, lgatta bazen " temiz" manasnda olur ve haramn "pis" diye vasflandrlmas gibi, hell de, tayyib ( temiz) diye vasflandrlr. Rz, bu balamda

" De ki: "Pis (olan haram) ile temiz (olan helal) bir deildir"( 5/ Mide,100) ayeti kerimesini getirmitir. Aslnda Rzi'ye gre "tayyib" kelimesinden anlalan, kendisinden lezzet duyulan ve hoa giden eydir. Dolaysyla ayetlerde, temiz ve helal olan eylere tebih yoluyla "tayyib" denir. Ayns gibi temiz olmayan haram eylere de ayette belirtildii gibi "pis" denmektedir. 62 Rz'nin ilikilendirdii mfessir konumunda olan ayetle tefsiri edilen ayet arasnda tayyib (temiz) ve habs (pis) gibi biribirine zt anlaml kelime bulunmaktadr.

5. E Seslilik Rznin Kurn Kurnla tefsir etme metodunda e anlaml lafzyla beraber tarifini yaptmz gibi, yazl ve okunuu ayn fakat yerine gre farkl anlamlarda kullanlan e sesli (Vch) kelimeler de bulunmaktadr. rnein, hkmetmek, yapmak, yaratmak63 anlamlarna gelen kelimesini ele alarak, farkl kullanmlardaki ekliyle ayetler arasnda iliki kurmutur. Biz kitapta srail oullarna unu hkmettik:.... (17/ sra,4) ayeti kerimesinde kelimesinin anlam, Rzye gre, eyay muhkem bir tarzda ayrp belirlemektir. Rz bu ayeti kerimenin ardndan da Allahn,

Allahn Onlar yedi sema olarak iki gnde yaratt (41/Fussilet, 12) ayetini getirmektedir. 64 Fakat grld gibi, aklayc konumda olan bu ayetteki kelimesi ile tefsiri yaplmakta olan sra 4. ayetindeki kelimesinin
62 63

Rz, V, 3 bn Manzr, Lisnul-Arab, Beyrut 1956, XV, 186

38

anlamnda farkllk vardr. sra 4. ayetteki

kelimesinin anlam daha ok

hkmetmek, belirlemek iken, ise aklayc konumda olan Fussilet 12. ayetteki kelimesi daha ok yaratmak65 anlamna gelmektedir. Bizim burada dikkat etmemiz gereken mesele, Rznin ayetler arasnda iliki kurarken, yazl ve okunuu ayn ancak farkl anlamda kullanlan e sesli kelimeleri dikkate almasdr. Grld gibi buradaki ilk ayette kelimesi daha ok kk anlamnda kullanlmakta olup, Rznin ilikilendirdii ikinci ayette ise ayn kelime tl anlamda gelmitir. Rz, ... )01( Allah size, bir zikir, bir resul

indirmitir... (65/ Talk,10-11) ayetindeki zikir kelimesinin yle anlamlara gelebileceini sylemektedir: 1) Allah size bir zikir ( hatrlatma) indirmitir ki bu zikir, peygamberdir. nk o Allah'n emir ve yasaklarn hatrlatacaktr. 2) Ayetin takdiri manas, Allah size bir zikir ( kuran) indirdi ve bir peygamber gnderdi anlamndadr. Yine Rzye gre zikir kelimesi eref anlamna da gelebilir. phesiz ki o senin iin ve kavmin iin bir zikirdir ( 43/ Zuhruf,44) ayeti buna iaret etmektedir. Rzye gre bu ifadeyle bazan Kurn manas da kastedilir. Buna rnek de; ... Biz o zikri indirdik... (16/ Nahl,44) ayeti olup bu ayetteki zikir Kurn anlamndadr. 66 liki kurduu bu ayetlerle Rz zikir kelimesinin farkl anlamlarda kullanldn zikretmitir. Yine bu konuda Rz, Bakara 2. aytte geen " O kitap"

ifadesindeki Kitap lafznn Kurnda birka manada kullanldn belirtmitir. ncelikle bu ayetteki kitaptan anlalmas gerekenin Kurn olduunu, " Bu, sana indirdiimiz bir kitaptr" (38/ Sd,29) ayetine dayanarak ifade

64 65

Rz, XX, 155 Rz, XV, 186 66 Rz, XXX, 38

39

etmitir. Ayrca buradaki Kurn kelimesi, kelimeleri gibi masdar kalbndadr. Raz, daha sonra bu kelimenin eitli anlamlar zerinde durmutur: 1. Farz: Nitekim Oru size farz klnd" ( 2/ Bakara,183) ve " Ksas size farz klnd" (2/ Bakara,178) buyurmutur. 2. Hccet ve delil: Nitekim, Doru szllerden iseniz, kitabnz getirin!" (37/ Sfft,157) 3. Zaman, sre: Nitekim Allah yle buyurmutur: " Helak ettiimiz hibir lke yoktur ki hakknda (bizce) bilinen bir yazg olmasn" (15/ Hicr, 4). 4. Efendinin klesiyle yazl akit yapmas, mktebe akdi: Nitekim " Ellerinizin altnda bulunanlardan ( kleler ve criyelerden) mkatebe yapmak isteyenlerle..." ( 24/ Nr,33) buyurmutur.67 Rz, bylelikle kitap kelimesinden treyen birka kelimenin de farkl anlamlarn zikretmitir.

6. fade zdelii fade zdelii derken, anlam olarak ve her trl nitelik bakmndan eit kelime ve cmleleri anlamaktayz.68 Fahruddin er-Rz, Vka sresini tefsir ederken, Kymet alametlerinden saylan dalarn nasl bir hal alaca hakknda haber veren Allahn )5( Dalar didik didik paralanmtr, derken dalm toz haline gelmitir (56/ Vka,5-6) ayeti kerimesi ile ilgili, yine bir paralanma trn beyan eden Dalar atlm renkli ynler gibi olacak
67 68

Rz, II, 14 Bkz. Trke Szlk, Trk Dil Kurumu Yay., 9. bs., Ankara, 1998, II, S. 1744

40

(101/ Karia,5) ayeti kerimesini, paralanmann daha farkl bir anlatm olarak zikretmitir. Rznin burada zde ifade bildiren ayetler arasnda iliki kurmas, Kurn Kuranla tefsirde nemli bir husus olarak dikkatimizi ekmektedir.69

7. fade Benzerlii fade benzerlii, Rznin ayetler arasnda kurduu ilikilendirmelerde, konular farkl da olsa benzer kalplardaki ayetleri kullanmasdr. Rznin byle zellie sahip olan ayetler arasnda iliki kurduunu grmekteyiz. rnein, Hz. brahim peygamber, hanm Hacer ile ocuu smaili Mekke vdisine brakrken yle dua yapmtr; Ey Rabbimiz! ben neslimden kimini, senin Mukaddes Evinin yannda, ekinsiz bir vadiye yerletirdim (14/ brahim,37). Rznin aklamasna gre buradaki zrriyetten maksat, brahim ve ondan doan nesildir. Ekinsiz vadiden kast ise Mekke vadisidir. ekinsiz tabiri ile de, ekin ve ziraat trnden hi bir eyin bulunmamas kastedilmitir. Rz, buna benzer bir tabir olarak Tenakuz ve ihtilaftan uzak, dosdoru Arapa bir Ku'ran olarak (39/ Zmer,28) anlamn ifade eden ayeti getirmitir. Nitekim bu ayet, sz edilen ayet ile ifade asndan benzerlik arzetmektedir.70 ... Kendinizin hayrna olarak infak edin. ... (64/ Tegabun,16) ayetindeki kelimesi infak edin fiiliyle mensup olup onun mefuludur. Buna gre ayetin anlam, kendiniz iin hayr olan eyleri, nceden yapp gnderin; yani dnyada iken ileyin demektir. Rz bu ayetle ilgili aklamalarnda ifade bakmndan benzerlik tayan baka bir ayeti rnek
69 70

Rz, XXIX, 141 Rz, XIX, 136

41

getirmektedir. Bu ayet O halde iman edin ve kendiniz iin hayrl olan ilere ynelin (4/ Nisa,170) anlamndadr.71 Her iki ayette de ayn kalplar kullanlmakla birlikte, birinde infak edin, dierinde ise ynelin denilmektedir. Rznin getirdii aklayc konumda olan ayet ile aklanacak olan ayet, ifade asndan benzerlik arzetmektedir. Ki onda meyveler, tomurcuklu hurma aalar (vardr) ( 55/ Rahman,11) ayetindeki kelimesi, Rznin aklamasna gre kiinin zevk duyduu eyler, meyveler anlamndadr. Razi kelimesine,

benzer kalpta geen, Karia suresindeki kelimesini misal gstermitir. Her iki kelimenin de file vezninde olduunu ifade etmitir. Bu ayetler arasndaki ilikide de, her iki ayetteki kelimenin ifade benzerlii dikkat ekmektedir.72 Yine bu konuda Allah, Ademe btn isimleri

retti .... (2/ Bakara,31) ayetinin aklanmasnda da, Rz Hz. Ademden sonra baz peygamberlerin zellikleri bulunduuna da Allahn retmesiyle olduuna dair ayetleri delil getirmitir. Rzye gre Allah yedi kimseye yedi ey retmitir: 1. Hz. Ademe, btn isimleri retti ( 2/ Bakara,31) 2. Hzra feraseti retti. Ve Ona, katmzdan bir ilim rettik ( 18/ Kehf,65) 3. Hz.Yusufa rya tabiri ilmini retti. Rabbim, bana ilim verdin ve bana, szleri yorumlamay rettin (12/ Yusuf,101) 4. Hz. Davuda zrh yapma sanatn retti. Ve biz ona, sizin iin zrh yapmay rettik ( 21/ Enbiya,80)
71

Rz, XXX, 28

42

5. Hz. Sleymana, kularla konumay retti. Ey insanlar, bize kularn konumas retildi ( 27/ Neml,16) 6. Hz. saya Tevrat ve ncilin ilmini retti. 7. 8. Ve ona, kitab, hikmeti, Tavrat ve ncili retir ( 3/ A. mran,48) Hz. Muhammede eriat ve tevhidi retti. Ve

sana, daha nce bilmediin eyleri retti ( 4/ Nisa, 113); Size, kitab ve hikmeti retir ( 62/ Cuma,2); )1( O Rahman, Kurn retti (55/ Rahman,1-2). Rznin gsterdii bu ayetler, ifade kalplar asndan Bakara suresi 31. ayete benzerlik arzetmektedir.73 Yine bu konuyla ilgili Rz'nin beyanna gre, Hz.Musa kavmine Ey kavmim, Allahn sizin iin yazd Arz- Mukaddese girin ( 5/ Mide,21) diye buyurunca kavmi ... Dorusu, onlar oradan kmadka biz katiyyen giremeyiz. Eer oradan karlarsa biz de oraya gireriz(5/ Mide,22) diye cevap vermitir. Musann kavminin emredilen yere girmemesindeki sebep, orada iri ve gl insanlarn olmasdr. Allahn emrine itaat etmedikleri iin onlar

cezalandrlmlardr. Rz, Musann kavminin itirazn daha net ifade edebilmek iin, onlarn durumunu ... Onlar, deve ine deliine girinceye kadar, cennete giremeyeceklerdir... (7/ Araf,40) ayet-i kerimesindeki duruma benzeterek aklamtr. Bu

ilikilendirmeye gre nasl ki deve hibir zaman ine deliine giremeyecektir, Hz. Musann kavmi de, Allahn bir emri olmasna ramen arz- mukaddese
72

Rz, XXIX, 92

43

giremeyecektir. Dolaysyla Rznin burada deveden bahsi geen ayeti getirmesindeki maksadn "ifade benzerlii asndandr" olduunu sylemek mmkndr. Zira Rz, bylece Mide suresinin 21. ayetinin daha net bir ekilde anlalmasn salamtr.74 Rzye gre, /4 ( Nisa,3) ayetindeki kelimeleri iki iki, , drt drt eklinde olup, madl ve sfat kelimelerdir. Bu sfat olma durumunu da Rz ikier, er, drder kanatl ... ( 35/ Fatr, 1) ayetinin ifade edilmesine benzetmitir.75 " phesiz ki Allah, zerre kadar hakszlk etmez" (4/ Nis,40) ayetiyle ilgili Rz'ye gre, ayetteki kelimesi vezninden olup, " arlk" kelimesinden gelir. "unun ls, miktar udur" manasnda cmle kurduumuzda, gibi kelimelerle kullanrz. Miktar zerre mikdarna olan eye de denir. Rz'ye gre, ayette Allah'n " zerre mikdar" diye kullanmas, insanlarn, en k ve en az ifde ederken kulland iin bu slupta kullanlmtr. Oysa Allah, ne kk ne de byk, asla haksz yere zulmetmez. Rz'nin bu aklamas gsteriyor ki, Kurn insanlarn (Araplarn) kulland dille ve kolay anlalmas bakmndan onlarn anlad deyime gre inmitir. Rz, zerre miktar ifadesi bulunmayan, ancak ayn anlam zerinde olduunu belirterek " Allah insanlara hi zulmetmez,.." (10/ Ynus,44) ayetini getirmitir. Her iki ayet ifade bakmndan birbirine benzemektedir.76

73 74

Rz, II, 183 Rz, XI, 196 75 Rz, IX, 173

44

8. Ama Benzerlii Rz, benzer amalar gerekletirmek iin inen ayetler arasnda, bu amalar gznne alarak ilikiler kurmaktadr. rnein o, )56( Andolsun, iinizden cumartesi gn hakknda haddi aanlar bildiniz. te biz onlara hor ve zelil maymunlar olun dedik ve bu (cezay) hem o zamanki insanlara ibret verici bir ceza ve mttakiler iin bir t vesilesi kldk (2/ Bakara,65-66) ayetini aklarken, balant kurduu ayetler ile mesaj bakmndan ama benzerliini dikkate almaktadr. Rz bu ayetle ilgili olarak bn Abbastan yle bir olay nakletmektedir: Hz.Davud zamannda Medine ile am arasnda deniz kenarnda bulunan Eyle kasabasndaki srail oullar, cumartesi gnnde avlanmak ho karlanmamasna ramen avlanarak, senenin bir aynda dnyann her tarafndan gelen balklara, deniz kenarlarnda arklar ve kanallar yapyorlard. Bu kanallardan de balklar havuzlara toplandnda, onlar bu balklar tutuyorlard. Eyle ahalisinden bazlarnn bunu ho karlamamalarna ramen onlar yaptklar iten vazgememilerdir. Neticede,

Allah onlar maymun haline evirmi ve onlar gn maymun eklinde yaadktan sonra lmlerdir. Onlarn byle bir hileyle her cumartesi avlandklar da zikredilmitir.77 Rz, bu ayetin inmesinde iki maksat olduunu sylemektedir: A) Hibir yer gezmeyen, nceki milletlerin hallerinden haberdr olmayan ve okuma yazmay bilmeyen Hz. Muhammedin, bu ayeti okumas, onun gerekten Allahtan vahiy aldna delildir. B) Allah, Ashab- sebte nasl muamele olunduunu haber vererek
76 77

Rz, X, 101 Rz, III, 109

45

sanki Medinede yaayan Yahudilere de hatrlatmada bulunmaktadr. nk onlar Hz. Muhammede boyun emiyorlard. Yani bu ayetteki mesajda, onlara banza gelecek belalardan korkmuyor musunuz ve size mhlet verilmesine aldanmaynz eklinde bir uyar vardr. Rzye gre yukardaki ayetin benzeri de Kurnn, Ey kendilerine kitap verilenler, biz, bir takm yzleri silip dmdz ederek arkalarna evirmeden, yahut onlar, cumartesi adamlar gibi, lanetlemeden nce ( davranarak), size gelenleri dorulamak zere indirdiimize ( Kurna ) iman ediniz... ( 4/ Nis,47) ayeti kerimesidir.78 Yine bu konuda Rz'nin haberine gre, Melekler: Ya Rab! Seni noksan sfatlardan tenzih ederiz, senin bize rettiklerinden baka bizim bilgimiz yoktur. phesiz alim ve hakim olan ancak sensin, dediler( 2/ Bakara,32) anlamndaki ayetiyle ilgili, baz mfessirler gayb Allahn bildirmesi haricinde kimsenin bilemeyeceine dair delil olarak kabul ettikleri gr sylemilerdir. 79 Bu gr syledikten sonra, ayete ama benzerlii asndan ve gayb bilgisini srf Allahn bilebileceine delil olabilecek dier ayetleri zikretmitir. Burada Rznin Bakara suresi 32. ayetle ilgili olarak aadaki ayetleri getirmesi, sz konusu ayetler arasnda ama benzerliini dikkate aldn ok net olarak gstermektedir: Gaybn anahtarlar Allahn yanndadr; Onlar Ondan bakas bilemez...,. (6/ Enam,59); Ancak, ( bildirmeyi) diledii peygamber bunun dndadr. nk O
78

( raz olduu kimselerin), nnden ve ardndan gzcler salar, (72/

Rz, III, 109; Bkz. bn Kesir, I, 109; Taberi, I, 329

46

Cin,27).80 Grld gibi Bakara suresi 32. ayetinde olduu gibi, Rznin iliki kurduu ayetlerde de gayb bilgisinin sadece Allaha ait olduundan

bahsedilmektedir. Son ayette sylendii gibi bazen peygamberler de bu bilgiden haberdar edilebilmektedir. Bundan dolay denilebilir ki, Rznin ilikilendirdii ayetlerde ama benzerlii de net olarak izlenebilmektedir. Onlar, neyi nafaka olarak verceklerini sana sorarlar. De ki: Maldan verceiniz ey ebeveyne, akrabalara, yetimlere, yoksullara ve yolda kalmlara (verilir). .. hangi hayr ilerseniz, phesiz Allah onu bilir (2/ Bakara,215) ayetiyle ilgili Rz aklamalarnda ayetteki sralandrmalara dikkat ekmitir. Ona gre, ou ayet-i kerimede Allah zikredildikten sonra, ebeveyn zikredilmektedir. nk Allahtan sonra insann meydana gelmesine sebep olan ebeveynlerdir. Onlar ocuklarn her trl zorluklara katlanarak bytr. Zorluklara katlanmas ve ocuklar iin her trl fedakarlklarda bulunmas, onlarn ilk sraya konulmasna sebep olur. Nitekim Allah Tel Rabbin, kendisinden bakasna kulluk etmeyin ve ana babaya iyi muamele edin diye hkmetti ( 17/ sra,23) buyurmutur.81 Bu ayet, tefsiri edilmi olan Bakara suresi 215. ayetle ama benzerlii tamaktadr. Rz ilikisini kurduu ayetteki anne-babann ne alnd sralamaya zen gstererek, Bakara 215. ayetteki aklamasyla balant kurmaktadr. Zira her iki ayette de nafaka vermede ve iyilik yapma konularnda anne baba dier insanlardan nce gelmektedir. Rznin bu ayetler arasnda iliki kurmas, ama benzerliindendir.

79 80

Taberi, I, 220; Kurtubi, el- Cami li Ahkam'il- Kur'n, Msr, tarihsiz, I, 275 Rz, II, 208 81 Rz, VI, 24

47

Yine, Andolsun, senden nceki peygamberlerle de istihza edildi de elenmekte olduklar ey, ilerinden o alay edenleri epeevre kuatverdi (6/ En'm,10)

anlamndaki ayetin tefsirinde, Rznin ifadesine gre mrikler Hz. Peygamber ile alay etmilerdi. Mesela; Hz. Muhammed melek olmal deil mi? gibi sorularla alay etmeye almlardr. Peygamberi bu durumlar ok skyordu. Bu sknty biraz olsun hafifletmek iin, Allah yukardaki ayetle nceki peygamberlerin de byle durumlarla karlatklarn haber vermitir. Bu ayet, Peygambere kendisini yalnz hissetmemesi asndan destek vermitir. Rzye gre, ilerinden o alay edenleri epe evre kuatverdi ifadesiyle ilgili dier bir ayet de Allahn Kt tuzak, ancak sahibine dolanr... ( 35/ Fatr,43) ayetidir.82 Rznin ilikisini kurduu bu ayetteki ifade edilen anlam yukardaki ayetin anlamyla ama benzerlii tamaktadr. Yani, insan baka birisiyle alay ediyorsa, o alay kendisi iin azba dnr. Yine kim bakas iin ukur kazarsa ilk nce ona kendisi der. Bu anlamlar tamas asndan her iki ayette de ama benzerlii var diyebiliriz. Zira, Allahn insanlar iin koyduu kanunun ncekilere ayr imdikilere ayr uygulanmas mmkn deildir. Buna gre, ktlk her zaman cezalandrlmtr. Eer biz bu Kuran bir dan zerine indirseydik, muhakkak ki sen onu, Allah korkusundan ba emi, para para olmu grrdn. Bu misalleri Biz, onlar insanlar dnsnler diye irad edyoruz ( 59/ Har,21) ayeti kerimesindeki, Bu misalleri Biz, insanlar dnsnler diye irad ediyoruz...ifadesinden

82

Rz, XII, 163

48

anlalan ey, Rzye gre,

kafirlerin kalblerinin katlna ve karakterlerinin

sertlik ve kabalna iaret eder. Ona gre, bu ayetle benzer anlam tayan ayet de, ...... Sonra ( ey Yahudiler) bunun

arkasndan, yine kalbleriniz katlat. imdi o kalbler ta gibi yahut daha kat........ ( 2/ Bakara,74) anlamndaki ayeti kerimedir. Rz bu ayeti, Har suresi 21. ayetle benzer amac tamas asndan ilikilendirmitir. 83 nk, Rznin verdii anlama gre, her iki ayet de insanlarn kalbini yumuatma amacn tamaktadr. Bundan dolay Rznin buradaki ayetler arasnda iliki kurmas yine ama benzerlii sebebiyledir denilebilir. Bu konuyla ilgili olarak, (Hali vakti) geni olan, nafakay geniliine gre versin. Rzk dar olanlar da, nafakay, Allahn kendisine verdii kadarndan versin. ... ( 65/ Talak,7) ayetindeki nafakadan kastolunan, kar koca ayrldktan sonra ocuu emzirmede kadnn nafakas konu edilmektedir. Rzye gre bu ayette nafakann mikdar beyan edilmitir. Mminlerin vermeleri gereken nafakann miktar, kiinin ml durumuna gre deimektedir. Rz, bu ayete benzer ama tamas bakmndan, Zengin olan kudretince, darda bulunan halince .... ( 2/ Bakara,236 ) ayetini zikretmitir. 84 Rznin burada ilikilendirdii ayetlerde, kendileri iin henz bir mihir belirlenmemi ve ilikide de bulunulmam kadnlarn boamalaryla ilgili konudan bahsedilmektedir. Her iki ayete gre de nafakann miktar, mminlerin kendi artlarna gre belirlenecektir.85

83 84

Rz, XXIX, 292 Rz, XXX, 37 85 Burada aklanm olan Talak 7, ayetiyle ilgili aklamalar, anlam netletirme bal altna da rnek olarak verildi

49

 " onlara yeryznde fesat karmayn denildiinde, biz, ancak slah edici kimseleriz" (2/ Bakara,11) ayetindeki " slah edici " iddiasnda olanlar Rz'ye gre mnafklardr. Onlar kendilerinin yaptklar ilerin doru olduuna inanmlardr. Rz, bu dorultuda " Biz sadece iyilik etmek ve uzlatrmak istedik" ( 4/ Nis,62) ayetini zikretmitir.86 Rz'nin ilikilendirdii her iki ayet anlam asndan benzer amac tamaktadr.

II.BLM FAHRUDDN ER-RZNN KURNI KURANLA TEFSRNDE KULLANDII AIKLAMA BMLER

A.Uzlatrma Kurn Kerim ayetleri arasnda eliik veya zt ifadeler, Eer O, Allah'tan bakas tarafndan olsayd, elbette iinde birbirini tutmayan bir ok eyler bulurlard ( 4/ Nis,82) ayetinin buyurduu gibi mevcut deildir. Ancak Kurn tarih ve toplum dnda gren yaklam veya onun hakknda yeterince bilgi sahibi olmayan okuyucu, bazen ayetler arasnda eliki

86

Rz, II, 66

50

olduunu sanabilir.87 slam alimleri bu konuda eserler yazmlardr. Kurn ilimleri kapsamna giren bu konudaki eserler "Mkil'l Kur'n" diye isimlendirilmitir. bn Kuteybenin Tevili Mkilil Kur'n ve Mekk b. Eb Tlibin Mkiltl Kurn bunlardandr. 88 Sz konusu almalarn kaleme aln amalar, Kurn ayetleri arasnda elikili gibi grnen ayetlerin aslnda yle olmadn delillerle aklamaktr. Mfessir Rz de bu konuyla ilgili olan ayetleri tefsirinde ele almtr. rnein, Biz hibir peygamberi kendi kavminin dilinden bakasyla gndermedik ki, onlara apak anlatsn. (14/ brahim,4) ayetine dayanarak, Yahudilerin iinden kendilerine sevler denen bir gurup, Peygamberin sadece Arap milletine gnderildiini iddia etmilerdir. Bu iddialarn iki grle delillendirmeye almlardr; a) Bilindii gibi Kurn Arapadr. Dolaysyla ondaki fesahat Araplardan bakalar anlamadklar iin, Kurnn muciz kitab oluu sadece Araplara hastr ve kitab sadece onlara gelmitir, b) Biz hibir peygamberi kendi kavminin dilinden bakasyla gndermedik (14/ brahim,4) ayetine gre, Hz. Peygamber sadece kendi Arap olan kavmine gelmitir. Dolaysyla ayetin mesajna gre gnderilen eli Araplardan bakasn balamaz, demilerdir. Rzye gre Hz.Muhammed'in Arap kavmine gelmesine yaplan vurguda bir anormallik yoktur. nk bu, onun sadece Araplara gnderildii anlamna gelmez. Zira

smail Cerraholu, Tefsir Usl, s. 179; Halis Albayrak, Tefsir Usl,le Yay., stanbul 1998, s. 166; Suat Yldrm, Kuran Kerim ve Kuran limlerine Giri, Ensar Yay.,stanbul 1983, s. 114 88 smail Cerraholu, Tefsir Usl, s. 182

87

51

 De ki: Ey insanlar, phesiz ben, Allahn sizin hepinize gnderdii elisiyim (7/Araf,158) ayeti Peygamberin tm insanla gnderildiini haber vermektedir. Rz, bu ayeti getirmekle Yahudilerin hem iddialarn hem de brahim suresinin 4. ayetinin anlamn sz konusu ayetle uzlatrmtr. O buna ilave olarak Hz. Peygamberin sadece insanlara deil, cinlere de peygamber olarak gnderildiine dair u ayeti delil getirmitir. De ki: Andolsun, ins ve cin, u Kurnn benzerini getirmeleri iin bir araya toplansa, birbirlerine yardmc da olsalar, yine benzerini getiremezler (17/ sra,88).89 Burada Rz, brahim suresi 4. ayet ile dier ayetler arasnda iliki kurarak, elikili gibi grnen durumu uzlatrarak aklam olmaktadr. Bilin ki, dnya hayat, ancak bir oyundur, bir elencedir, bir sstr, aranzda bir n (vesilesi)dir, mallarda ve evlatlarda bir oalr. ... ( 57/ Hadid,20) ayetinde Rzye gre, asl maksat dnya hayatnn Ahiret hayat yannda kymetinin olmadn haber vermektir. Fakat Rznin iliki kurduu aadaki ayetlerden anlaldna gre, dnya hayat geici olmasna ramen insanlar iin bir emanettir. nsanlarn sorumluluundadr ve bou bouna yaratlmamtr. Bu emanet dnyasn korumann tm sorumluluu, Allah tarafndan insanlara verilmitir. Buna delil de Allahn, ... Ben yeryznde bir halife yaratacam. ...Ben sizin bilmediklerinizi bilirim (2/ Bakara,30) ayetidir. Ayrca ona gre, dnya hayat bir gayeye matuf olarak yaratlm ve insan da bu gaye

89

Rz, XIX, 80

52

zerine yaratmtr. Ya sizi ancak bo yere yarattmz ve sizin hakikaten bize dndrlmeyeceinizi mi sandnz? ( 40/ Mminn,115) ve O g, o yeri ve bunlarn arasnda bulunan eyleri biz bouna yaratmadk( 38/ Sad,27) ayeti kerimeleri buna delildir. 90 Rz 57/ Hadd 20. ayeti aklamaya alrken, bu ayetle uzlatrmtr. nk Hadd suresi 20. ayette dnya yaamnn ve oradaki hayatn bo bir ey olduu ifade edilmektedir. Bundan dolay Rz, ilikisini kurduu ayetler sayesinde hem insann, hem dnya ve arasndakilerin bou bouna yaratlmadn vurgulamtr. ... Kyamet gn Allah onlarla konumaz(2/ Bakara,174) ayetinin zahiri anlam Rzye gre, Allah onlarla asla konumaz manasn ifade etmektedir. Ancak ayetteki Allahn onlarla konumaz sznn btn anlamn da hesaba katarak anladmzda bu ifadenin tehdit ierdii anlalr. nk, Rznin alimlerin gr olarak aktard grle de Allahn )29( Rabbine andolsun ki, biz onlara yaptklar eylerden muhakkak soracaz (15/ Hicr, 92,93) ve Kendilerine (peygamber) gnderilen kimselere ve gnderilmi olan peygamberlere andolsun ki (hesap soracaz)( 7/ A'rf,6) anlamndaki ayetleri, inkarclarla Allahn konuacan bildirmektedir. Yukardaki ayette onlarla

konumaz ifadesinin, onlar cezalandrr anlamnda olduunu beyan eder. Dolaysyla Rzye gre, konumaz ifadesi gazaptan bir istiaredir.91 Bu ekilde anlaldnda ise zikrolunan ayetler anlam olarak birbirini nefyetmemektediriyor.

90 91

Rz, XXIX, 232 Rz, V, 27

53

Yani ilk ayette geen Allahn onlarla konumamas, onlara ikram ve ltufta bulunmayaca anlamna gelmektedir.92 Kurnda Hz. Musann asasnn mucizevi bir ekilde dnt " ylan" farkl kelimelerle anlatlmtr. Bu durum ilk bakta insan kelimenin anlam hakknda eliki olduu dncesine gtrebilir. Rz bu kelimeye dair ayetler arasnda eliki olmadn ispatlamak amacyla aklamalarda bulunmutur. ... O apak bir ejderha!...( 26/ uar, 32) ayetinde ( apak ejderha) diye gelmekte ise Rznin ilikilendirdii dier ayette Hzla srnen bir ylan ( hayye) ( 20/ Th, 20); daha baka bir ayette ise Sanki o bir cn ( hareketli ylan)dr (28/ Kasas, 31) eklinde Hz. Musann ylan olabilen asas farkl kelimelerle gelmektedir. Burada Rzye gre cnn kk olua, yani kk ylana, subn byk olua, yani ejderhaya, delalet etmektedir. lk ayette geen hayye ise btn ylan trne verilen isimdir. Sonuta ayetlerdeki ylan kelimesi ekil olarak deiiklie girdiinden dolay farkl isimlerle adlandrlmtr. Yine Rznin belirttiine gre, O cnn ( iblisi) da, daha nce zehirli ateten yarattk ( 15/ Hicr, 27) ayetinin ifade ettii gibi eytann da cnn diye isimlendirilmesinde, sz konusu ylana ve ylann da ona benzetilmesi ihtimali vardr.93

B.Tahsis Tahsis kelimesi Arapa olup, szlkte bir eyi bir kimseye veya bir yere ayrma, zgleme manalarna gelir.94 Kurnn zelliklerinden biri de, bu anlamda

92 93

smail Cerraholu, Tefsir Usl, s. 181 Rz, XXIV, 131 94 bn Manzur, VII, 24

54

tahsis olup, ayetlerdeki genel anlaml kelimelerin maksadnn ne olduunu aklamak iin herhangi bir ekilde tahsis edilmesidir.95 Kurn ilimleri disiplini iinde bu konu ayrca ilenmitir.96 limler tahsis kelimesi yerine hasr veya kasr kelimelerini de kullanmlardr. Kelimenin terim anlam ise, hususi bir ekilde, bir eyin dierine tahsis edilmesidir. Ayrca, bir hkm zikredilen bir ey iin sabit klp, bunun dndakilerden nefyetmek olarak da tarifi yaplmtr.97 Mesela, Onun yznden baka her ey helak olacaktr ( 28/ Kasas,88) ayetinde olduu gibi. Burada ile yaplan istisna, nceki hkm tahsis eder.98 Kuranda tahsis ifde eden belli edatlar vardr.99 Rznin tefsirinde de tahsisle ilgili ayetleri bulmak mmkndr. Mesela, Allahn haram kld cana, hakl bir sebep olmadka, kymayn ( 17/ sr,33) ayetinde genel anlamda insan ldrmenin haram olduunu bildirilmektedir. hakl bir sebep olmadka ifadesi umm olan nass tahsis etmi olmaktadr. Rz, bu ifadeye ilikin Allahn, Allaha va Reslne harb aanlarn, yeryznde fesadla koanlarn cezas, ancak ldrlmeleri, ya aslmalar...dr ( 5/ Mide,33),

Allahn ve peygamberinin haram ettii eyleri haram tanmayan, (on)larla muharebe edin (9/ Tevbe,29) ve ayetlerini, hakl bir sebebin bazlar olarak zikretmitir. Grld gibi mm olan ldrmeyin buyruu istisna edatndan sonra tahsis edilmitir.100 Her birinize bir eriat ve bir yol verdik
95 96

Halis Albayrak, Kurnn Kuranla Tefsiri, s. 102 Bkz. Suyt, II, 64-68; Zerkei, II, 464 97 Suyt, II, 64 98 Sadrettin Gm, Kurn Tefsirinin Kaynaklar, Kayhan Yay., Ankara 1990, s. 41 99 , , , , bunlara rnekleriyle bkz. Suyt, II, 64-68; 100 Rz, XX, 200

55

( 5/ Maide,48) ayetinde herbiriniz ifadesinden kastolunan phesiz ki Tevrat biz indirdik ki, Onda hidayet ve nr vardr

(5/ Maide,44) ve Arkadan da ( bu peygamberlerin) izlerince Meryem olu sy gnderdik ( 5/ Made,46) ve Sana da kitab gnderdik

(5/ Made,48) ayetlerinin bildirmesiyle Hz. Musa, Hz. sa, ve Hz. Muhammedin eriatdr.101 Burada dorudan tahsis olmasa da Rz siyak sibakla tahsis ilikisini kurmutur. Bu da Kurn Kurnla tefsirin bir rey ii olduunun gstergesidir. De ki: sizin ortaklarnz iinde hakka hidayet edecek bir kimse var mdr? (10/ Ynus,35) ayetinde geen Ortaklar kelimesi genel anlamda olup, kelimeden kimlerin kastolunduu bilinmemektedir. Rz, bundan nceki ayette geen Ortaklar kelimesiyle bu ayetteki kelimelerden kastolunan, mrikler arasnda kfre ve dallete davet eden nder kimseler kastedilmi ihtimalinden bahsetmektedir. Buna delil ise, Allah brakp bilginlerini, rahiplerini (...) tanrlar edindiler ( 9/ Tevbe,31) ayetidir. Rznin verdii ikinci anlama gre, bu kelimeden kast, mriklerin taptklar putlardr. nk Allah putlara da canllara hitap ettii gibi hitapta bulunmutur. Buna rnek ise, Allah brakp taptnz putlar da sizin gibi kullardr... (7/ Arf, 194) ve Eer onlara, dua ederseniz, duanz iitmezler ( 35/ Ftr,14) ayetleridir.102 Yine tahis konusunda, Onlar azab grnce,

pimanlk izhr ederler (10/ Ynus,54) ayetindeki kafirlerin pimanlk hlini

101

Rz, XII, 12

56

Rz Onlar, Ey Rabbimiz, bedbahtlmz (ekvetimiz) bize glib geldi ... dediler ( 23/ Mminn,106) ayetiyle tahsis ederek aklamtr.103 De ki: Baksanza, Allah size rzk olarak ne indirdiyse, tuttunuz onun bir ksmn haram ve bir ksmn helal yaptnz ... ( 10/ Ynus,59) ayetinde Rzye gre mriklerin haram yapt eyler Maide, 103te geen bahira, siba, vasle ve ham gibi hayvanlardr. Yine ona gre, Dediler ki: Bunlar dokunulmaz hayvanlar ve ekinlerdir ( 6/ Enm,138); Dediler ki: Bu hayvanlarn karnlarnda olanlar, yalnz erkeklerimize aittir, kadnlarmza haramdr ( 6/ Enm,139); Sekiz ift ( hayvan):Koyundan iki, keiden iki ... ( 6/ Enm, 143) ayetlerinde ifade edilenlerdir.104 man etmedike putperest kadnlarla

evlenmeyin ( 2/ Bakara,221) ayetinde ise mrik kelimesi bazlar tarafndan ehli kitabn kadnlarn da kapsar grnde olmutur. Buna delil olarak, ayetin devamnda geen ite onlar (sizi) cehenneme aryorlar ifadesi gsterilmitir. Rz bu gre katlmayp, ehli kitapllarla evlenmenin caiz olduunu kabul edenler tarafnda olmutur. nk Rznin de kabul ettii gre gre, szn ettiimiz ayet umm ifade etmekte olup, bu ayeti Kendilerine kitap verilmi olanlarn hr kadnlar ... da size mbah klnd ( 6/ Mide,5) ayeti tahsis etmitir. Ayrca ona gre helall ifde eden bu

102 103

Rz, XVII, 91 Rz, XVII, 112 104 Rz, XVII, 120

57

ayet yukardaki ayetten sonra nazil olup, hususi durumu bildirmektedir. Dolaysyla bu ayet tercih edilmeli ve yukardaki ayetin maksadn aklam olmaktadr.105 Rz burada bir ayeti dier ayetle anlatrken nzul tarihini de bir lt olarak almtr. Bu da Kurn Kurnla aklarken metin d faktrlere de yer verdiini gsterir. Yce Allahn, Ey insanlar Rabbinize kulluk ediniz( 2/ Bakara,21) ayeti, btn insanlara hitab ediyorsa da, ocuk, deli, farknda olmayan ve unutan, anlamayan gibi kimselere, Allah hibir kimseyi gc yetmeyen eyle mkellef tutmaz ( 2/ Bakara,286) ayetiyle, Allah gc yetmeyen veya zrl olanlar hari tutmaktadr.106 Bylece ibadeti sadece g yetirenlere tahsis edilmitir. " Boanm kadnlar, kendi kendilerine hayz ve temizlenme mddeti beklerler ..." ( 2/ Bakara,228) ayeti Rz'ye gre, kendisiyle ziffa girilmi ise, byle durumda olan kadnlar kur mddeti bekledikten sonra baka birisiyle evlenebilir. Eer bir kadn ziffa girmi deilse, bu kadn iin kur mddeti beklemeye gerek yoktur. Buna delil ise, " Ey iman edenler,m'min kadnlar nikahlayp, kendilerine dokunmadan, onlar boadnz zaman, sizin iin o kadnlar zerine sayacanz bir iddet yoktur" ( 33/ Ahzb,49) ayetidir. Rz'nin akladna gre, eer kadn "medhln bih" olup, bir de hamile ise, o kadnn iddeti, ay hali ( kur) ile deil, ocuunun dourmas ile tesbit

edilir. Buna dair gereke ise, " Ykl (hamile) kadnlarn iddeti ise, yklerini brakmalardr" ( 65/ Talk,4) ayetidir. Eer kadn
105

Rz, VI, 59

58

zrl, ya da yal ise, " Kadnlarnzdan hayzdan kesilenlerin (iddetinde) phe ederseniz, biliniz ki

onlarn iddetleri aydr" ( 65/ Talk,4) ayetinin ifde ettii gibi aydr.107 Bu aklamalarnda Rz, umm ifade eden ay halinin baz ayetlerle tahsisini ngrmtr. Yine Rz, Kendilerine nimet verdiklerinin yoluna

(ilet)... (1/ Fatiha 7) ayetinde ifade edilen nimet kapsamna kafirler de girer mi, yoksa sadece mminler mi girer? sorusuna cevap aramaya almtr. Bazlar sadece mminler derken, bazlar ise kafirler de girer demilerdir. Rz, kafirler de girer diyen mutezililere kar, burada sadece man nimetinden sz edilmektedir diye kar kmtr. Aksi halde Bizi kendilerine nimet verdiin kimselerin yoluna ilet denmezdi. Rz bu grne dair, ... te onlar, Allahn kendilerine nimet verdii, peygamberler, sddklar, ehidler ve salih kimselerle beraberdir. Onlar ne iyi arkadatr ( 4/ Nis, 69) anlamndaki ayeti delil getirerek, bu ayetteki nimetten anlalan, iman edenlerin yolunun, yani iman nimeti olduunu savunmutur.108

C. Takyid Takyid kelimesi Arapa bir kelime olup, bal klma, kaytlama, bir takm artlara balamak 109 gibi anlamlar ifade eder. Kurn ilimleri kitaplarnda Kurn'daki mutlak ifadelerin takyid edilmesi rneklerle verilmitir. Bu kelime ismi meful anlamnda mukayyed olarak da kullanlmakta olup, bal olan, balanm,
106 107

Rz, II, 86 Rz, VI, 85 108 Rz, I, 258

59

bir art veya kaytla bal olan anlamlarna gelir.110 Hkmn takyid olmasna misal, kar-kocann mirasdr ... yapaca vasiyetten ya da borcundan sonradr... ( 4/ Nis,11) ayetinde miras belli artlara balanmtr. Burada miras alma ve brakma hkm mutlak olmakla beraber, vasiyyet ve bor deme artndan sonradr. Mutlak bir kelimenin mukayyed olduuna delil bulunursa, mukayyed olur. Dolaysyla mukayyed mutlan aklaycsdr.111 Kim, iman inkar ederse, amelleri boa gitmitir, kendisi de ahirette ziyana uramlardan olur ( 5/ Mide,5) ayetindeki o, ahirette, ziyana uramlardan olur ifadesi, bahsedilmeyen bir arta bal olduunu

sylemektedir. Bu da, o kimsenin, inkar zere lmesidir. Eer o insan inkarndan tevbe eder ve imana dnerse, ahirette hsrana urayanlardan olmaz. inizden kim dininden dner ve inkarc olarak lrse,onlarn yaptklar boa gider(2/ Bakara,217) ayetidir. 112 Grld gibi burada Rznin ilikisini kurduu ayetle amelin bouna gitmesinde, inkarc olarak lrse kaydn art komaktadr. l-i mran suresi 28. ayette, Mminler, mminler dnda kafirleri dost edinmesin. Kim bunu yaparsa, artk onun Allah nezdinde hibir deeri yoktur. Ancak onlardan gelebilecek bir tehlikeden dolay, saknm olmanz mstesna ... kafirlerin errinden korunmak iin onlarla dosta geinebileceklerine izin verilmektedir. Rz bu ayetle ilgili olarak Kalbi iman zere mutmain olduu halde, zorlanan mstesa ( 16/ Nahl,106) ayetini
109 110

bn Manzr, III, 372. Suy, II, 40; Zerkei, II, 15 111 Suyt, II, 40-41; Zerkei, II, 15; Halis Albayrak, Kurann Kuranla Tefsiri, s. 95

60

getirmitir. 113 Bylelikle ayetteki mutlak bir emrin istisnai durumlarda yerine getirilemeyecei anlayn benimsemi ve bunu bir izin olarak alglamtr. yle bir gnden korkunuz ki, o gnde hi kimse dier kimseye hibir fayda salayamaz. Ondan ne bir efaat kabul edilir,... (2/ Bakara,48) anlamndaki ayet, kyamet gn efaatin fayda vermeyecei ve kabul edilmeyeceini mutlak bir tarzda ifade etmektedir. Rz bu ayetin tefsirinde, byk gnah ileyenleri de ihtimal dahilinde sayp, Ancak Allahtan bir ahd ( sz) alm olan mstesna ... (19/ Meryem,87) ayetiyle mutlak olan ifadeyi istisna edatyla "Allahn iznini alan" kaydna balamtr. Rz bu durumu ayn zamanda Mtezileye kar Ehli snnetin kabul ettii gr olarak da sunmutur. 114 Nitekim Rznin bu balamda zikretmedii ve efaat iin Allahn izin artn vurgulayan pek ok ayet mevcuttur.115 Fitne kalmayncaya ve din ( yalnz) Allahn dini oluncaya kadar o ( kfirlerle) savan. Eer vazgeerlerse, zalimlerden, bakasna hibir dmanlk beslenmez (2/ Bakara,193) anlamndaki ayette mminlere savan kelimesinin buyurduu gibi mutlak bir sava emri verilmektedir. Ancak ayetin devamnda ifadesiyle fitnenin kalmay, Allahn dini hkim oluu ve kfirlerin savatan vazgeii gibi durumlar diye belli bal artlar konulmutur. Dolaysyla ayetin banda gelen mutlak bir ifade takyid edilerek aklanm olmaktadr. Rz, tefsirinde bu mutlak emir olan ifadeye Allahn Onlar mslman oluncaya kadar siz onlarla
112 113

Rz, XI, 149 Rz, VIII, 12 114 Rz, III, 53,59

61

savamaya arlacaksnz (48/ Fetih,16) ayetiyle dmanlarn teslim olmas durumunu, Kfir olanlara syle ki, eer vazgeerlerse daha nce ilemi olduklar gnahlar balanr ( 8/ Enfal,38) mealindeki ayetiyle onlarn savatan vazgemelerini, bildiren ayetlerle savan emrini kayda balamtr. O, yine bu ifadeye ilaveten Bir ktln cezas, benzeri bir ktlktr ( 42/ r,40) ayetiyle dmanlarn nce ktlk yapma durumunu, Kim size kar haddi aarsa siz de ona kar, onun size haddi at kadar, haddi an ( 2/ Bakara,194) ayetiyle savalacak insanlar; Onlar mminlerle alay ettiler; Allah da onlarla alay etti ( yani alaylarnn cezasn verdi) ( 9/ Tevbe,79) ayetiyle de kfirlerin alay etmeleri durumunda onlarla savalmas gerektiini bildirmitir.116 Grld gibi Rznin tefsir ettii bu ayetlerde, dmanlarla savamann gerektirdii artlar kayda balanmtr.

D. rneklendirme Rz'nin bir ayeti aklarken, onun anlamn pekitirmek iin baka ayetleri rnek olarak sunduunu, bylece tefsirini yapt ayetin daha salkl ve net bir ekilde anlalmasna gayret ettiini grmekteyiz. " Miras taksim olurken,

akraba, yetimler ve yoksullar hazr bulunursa, kendilerini ondan rzklandrsn ..." (4/ Nisa,8) ayetinde geen kelimesindeki zamirin nereye raci olaca hakknda iki gr sylenmitir: Birinci gr keaf sahibi Zemaheriye aittir. Ona gre ' deki zamir, ebeveyn ve en yakn akrabann miras olarak brakt eylere racidir.

115

Bkz. 2/ Bakara, 255; 10/ Ynus, 3; 19/ Meryem, 87; 20/ T-H, 109; 21/ Enbiy, 28; 53/ Necm, Rz,,V,133

26
116

62

kinci gr olan Vahidi'nin ( . 468 h.) grne gre zamir, mirasa aittir. Rz, bu gre aklama getirmitir. Bu aklamaya gre, zamir, ayette geen ( taksimat) kelimesinin lafzna deil, manasna raci olmu olur. Bu durumu " Nihayet onu kardeinin kabndan kard" ( 12/ Yusuf,76) ayetinde geen zamirine benzetmitir. Bu ayette de kelimesi mzekker olduu iin buna raci olamaz. Ancak bu kelimeyle ( maraba, su ime kab) manas kast edilmitir. Bylece de mennes olan zamir lafza deil, manaya raci olmutur. Rz, bu izaha dayanarak, ayette geen ( taksimat) lafz ile, ( taksim edilen ey) manas kast edildiini sylemitir. nk Rz'ye gre de, rzk, taksimatn bizzat kendisinden deil, ancak taksim edilen eylerden oluur.117 Allah Yahudiler hakknda, " Bak, Allaha kar nasl olmadk yalan dzyorlar" (4/ Nisa, 50) ayetinde onlarn bo iddialar, rnein, " Biz, Allah'n oullar ve sevgilileriyiz" (5/ Maide, 18); " Bize cehennem, sayl gnlerden fazla katyyen dokunamayacak" (2/ Bakara, 80); " Yahudi veya Hrstiyan olanlardan bakas asla cennete giremeyecek" (2/ Bakara, 111) ayetlerinde ifade edilenlerden ibarettir. 118 Rznin ilikilendirdii bu ayetler yukardaki ayette geen Yahudilerin iddialarndan baz rneklerdir. " Hem kendisi Allah' unutmu, hem de Allah'n kendilerini kendilerine unutturduu kimseler gibi olmayn. te bunlar fasklarn ta kendileridir" (59/ Har, 19) ayetiyle ilgili, Rz'nin aklamasna gre, ayetteki "Allah onlara kendilerini unutturdu" ifadesinin anlam, Allah Kyamet gn onlara kendilerini unutacaklar korkular gsterecektir. O
117

Rz, IX, 197

63

korkunun ekli Rzye gre, Allah'n, "Gzleri kendilerine dnp bakamayacak bile. Kendilerinin ii ise, mthi korkulardan dolay, bombotur" (14/ brahim, 43) ve "nsanlar o gn sarho grrsn, oysaki onlar sarho deildirler" (22/ Hacc, 2) ayetlerinde beyan edildii gibi olacaktr. Rz bu ayetlerle "Allah'n onlara kendilerini unutturdu" ifadesine rneklendirmitir.

E. Nesh Nesh kelimesi, Arapada izle, tebdl, tahvl ve istinsah gibi anlamlarda kullanlmaktadr.119 Kurnda nesh, slmn ilk dneminden gnmze kadar ilgi duyulan ve zerinde tartlan konu olmutur. Bundan dolay nesh konusu, Kurn ilimleri ve fkh uslyle ilgili kitaplarda, Tefsir kitaplarnda tafsilatl olarak ele alnmtr.120 Nesh kelimesinin Kurn'da farkl anlamlarda kullanlmas, ona, hem filolojik hem terim olarak eitli manalar yklenmesine sebep olmutur. Genel olarak neshi kabul etmeyenlerin yansra kabul edenler de olmutur. Rz de nesh kelimesi ile ilgili ayetlerin aklamalarn, iliki kurduu dier ayetler araclyla yapmtr. Bu konuda Biz neshettiimiz veya unutturduumuz bir ayetin ya ondan daha hayrlsn, yahut onun benzerini getiririz ... (2/ Bakara, 106) ayetiyle ilgili

Kaffal( . 365/ 976)dan, neshin nakletmek ve deitirmek anlamnda olduu fikrini naklederek, kendisi de nesh kelimesinin, iptal etmek anlamnda olabileceinden sz eder. O, neshin iptal manasna da gelebilecei fikrini

118 119

Rz, X, 127 bn Manzr, III, 61; Zerke, II, 29-30; Suyt, II, 27-28 120 Sait imek, Kurn'n Anlalmasnda ki Mesele, Yneli Yay, stanbul 1991, s. 86

64

 O ( peygamber) ne zaman bir ey arzu etse, eytan onun arzusuna ( temennisine) mutlaka ( bir ey) atar. Nihayet Allah eytann ataca bu ( fitneyi) giderir, iptal eder ( 22/ Hacc,52) anlamndaki nesh kelimesinin fiil olarak getii ayetle ilikilendirerek sylemitir. Keza, Rz, rzgar nasl kavmin izlerini yok etse veyahut

gne glgeyi nasl giderdii gibi aklayc konumda olan bu ayetteki nesh kelimesi de, eytann fitnesini gidermek ve iptal etmek anlamnda olabilir grn ifade etmitir. Ancak Rz, meseleye neshi, nakletmek, yerini deitirmek anlamnda da olduu grn aklamaya almaktadr. Buna dair grn, Size hakk syleyip duran bu, bizim kitabmzdr. Muhakkak ki biz, ne yapyor idiyseniz, biz onlar istinsah ediyor ( yazdryor)duk ( 45/ Csiye,29) ayetindeki nesh kelimesiyle ilikilendirerek delillendirmitir.

Rzye gre, bu aklayc ayetteki lafzn hakiki manas nakletmek, aktarmaktr. Bununla ilgili Rz, bir kitab dier bir kitaba aktarrken denildii gibi ve miras mallarnn varislerin birinden dierine gemesinde denildii misallerini vermitir. Rz naklin, iptal etmekten daha hususi olduunu da beyan etmitir. nk ona gre nakilde bir sfat yok olup onun yerine baka sfat yerlemi olmaktadr. ptalde ise mutlak yokluk sz konusudur. Dolaysyla peinden baka bir eyin geldii yokluktan ( nakilden) daha umumidir. Bu aklamalardan sonra Rznin gr, lafz has ile mm arasnda dndnde has manasnda anlamak gerektii ve bunun daha evla olduu eklinde olmutur.121 Rz, btn bu nesh hakkndaki fikirleri kendisinin de kabul ettii iin deil sadece

121

Rz,III,226

65

bir gr ifade edilmesi bakmndan sunmutur, kansndayz. Dolaysyla tefsirinde neshle ilgili grleri sunmakla yetinmitir. Ey iman edenler, siz peygamberlerle ba baa kalmak istediinizde, bu zel grmeden nce bir sadaka verin. Byle yapmanz sizin iin daha hayrl ve daha temizdir. Eer ( bir ey) bulamazsanz, bilin ki Allah gafur ve rahimdir ( 58/ Mcdele,12) ayetiyle ilgili Rz bn Abbas ( . 68/ 687) ve Mukatil b. Hayan (. 150/ 767 )n grlerini nakletmitir. bn Abbas'a gre bu ayetle, Allah peygamberin ykn hafifletmek istedi. nk mslmanlar

peygambere soru sorma iini ok ileri gtrdler ve bu durum peygambere sknt yaatyordu. Mukatil b. Hayyan'a gre ise, bu durum zenginlere bir imtihan olmu, nk onlar sadaka vermekten kanmlardr. Mmin fakirler sadaka vermenin yollarn aratrdklar iin Allah indinde dereceleri artmtr. Bu iki gr zikrettikten sonra Rz, bu ayeti peygambere sadece bir kolaylk salama olarak alglamtr. nk Hz. Peygamber kendisine dertlerini arzetmek isteyenlerin younluundan dolay tebli ve ibadete vakit ayrma sknts da yaam olabilir. Yine Rznin haberine gre sz edilen bu sadakay Hz. Ali (. 40/660)nin dndakiler verme imkanna sahip olamamlardr. nk bu sadakay fakir veremez durumda, zengin de verdii takdirde veremeyenler tarafndan tenkide urama korkusuna kaplrlar. Sonuta da bu durum zenginlerin korkmasna fakirlerin zlmesine sebeb olur. Ona gre sevince sebep olan ey, korku ve hzne sebep olan eyden daha stndr. Neticede Rznin kabul ettii gr, ayetteki sadaka vermek ne vacib nede mendup saylr. nceleri sahabilerin byle bir emre mkellef tutulmalarnn sebebi Peygamberle ba baa kalma arzusunda olanlarn

66

saysn snrlamak ve en evla olan da peygamberle zel olarak fsldamalarn engellemektir. Byle bir fsldamann terk edilmesi de her hangi bir tenkide maruz kalmaz. Rznin bu haberleri getirmesindeki sebeb de, onun sz edilen Mcdele 12. ayetin kendinden sonraki ayetle nesh olunduudur. Bu sylenilen aklamalar o ynde olmutur. Ona gre cumhurun da kabul ettii mehur olan gr, bu sadaka hkmnn, Mahrem konumanzdan nce sadakalar vermekten korktunuz mu? te madem ki yapamadnz, ( ama) Allah sizin tevbelerinizi kabul etti, yleyse namaz kln, zekat verin, Allah'a ve Peygamberlerine itaat edin. Allah, ne yaparsanz hakkyla haberdardr (58 Mcdele,13) ayeti ile nesh olunduu eklindedir. Burada Rz, tefsir ettii Mcdele 12. ayeti aklamaya alrken ayetle ilgili neshin vuku bulduunu beyan ederek ayetin amacn amaya almtr. Rzye gre nasih konumda olan ayetteki Allahn... Korktunuz mu? fadesinde ileride sadaka vermeden dolay, onlardan ounun kalbinin mahzun olaca dnlebilir.122 Yine bu konuda " Ey mminler sizler gerek hafif, gerek arlkl olarak savaa kn" (9/ Tevbe, 41) ayetinde Rz mfessirlerin grleri olarak zikrettii ifadelerine birka mana vermitir. Rz'ye gre bu ifade, umum ifade edip, hatta hasta ve acizleri de iine alr. nk ayetin zahiri bunu gerektirmektedir. Ancak, o, alimlerin gr olarak zikr olunan " maya bir gnah yok, topala bir gnah yok, hastaya bir gnah yok" (24/ Nur, 61) ayetiyle bu ayetin mensuh olduunu bize aktarmaktadr. Yine Rz'nin haberine gre, Ata el-Horasan,

122

Rz,XXIX,271

67

bu ayetin " Mminlerin hepsinin topyekn savaa kmalar doru deildir" (9/ Tevbe, 122) ayetiyle mensuh olduunu sylemitir.123 " Eer iinizden sabru sebata malik yirmi kii bulunursa onlar iki yze galip gelirler" (8/ Enfal, 65) ayeti Rz'ye gre vuku bulmu haber deildir. Eer haber olmu olsayd, o zaman "Kafirlerden iki yz kii asla, yirmi mmini yenemez" denilebilirdi. Halbuki byle olaca imkansz. Dolaysyla Rz asndan bu cmle haber deil, bir emri ifade eder. Allah mminlerden kafirler karsnda az olsalar da sabr ve sebatla mcadele etmelerini istemektedir. Rz, yine, bu ayetin emir ifade ettiini, kendinden sonraki " imdi Allah sizden yk hafifletti" (8/ Enfal, 66) ayetiyle nesih olabileceini sylemektedir. Ona gre nesh habere deil bir emre uygulanr. "Allah, sabr edenlerle beraberdir" (8/ Enfal, 66) ifadesi de szn ettiimiz ayetten anlalmas gereken sabr etme ve dayanmak olduunu bildirmektedir. Nasih konumda olan ayette yerine gelmektedir. Dolaysyla Rz'nin

aklamas ayetin maksadna da uygun dmektedir. Rzye gre " Anneler ocuklarn iki tam yl emzirsinler" (2/ Bakara, 233) ve " Boanm kadnlar kendilerine kur ( adet veya temizlik suresi) mddeti beklerler" (2/ Bakara, 228) ayetlerindeki beklesinler ve emzirsinler ifadeleri emir eklindedir.124

F. Gerekelendirme Rz, ayetlere anlam verirken o anlamn dorululuna dair dier baz ayetleri de gereke olarak sunmutur. imdi buna birka rnek verelim:
123

Rz, XVI, 70

68

 )7( )8( Siz de ( o zaman) snf oldunuz. Saclar, ki o saclar ne mutludurlar; solcular ki o solcular da ne bedbahttrlar! (56/ Vka, 7-9) ayetteki snf taksimi Rz, Saclar, Solcular ve Sabikun (ileride olanlar) diye anlamtr. Ona gre sac denilmesindeki sebeb amel defterlerinin sa tarafndan verilmesidir, veyahut onlarn sa taraflarnn Allahdan gelen bir nur ile nurlanmasdr. Buna gereke olarak da Rz, ...Onlarn nurlar, nlerinde ve salarnda ( onlarla birlikte) koar... ( 57/ Hadd,12) ayeti kerimesini gstermitir. Ayrca Rznin belirttiine gre yemin szyle iyilie ve gzellie iaret vardr. Ona gre ashab imalden anlalan da amel defterleri sol taraftan verilenler ve Kyamette Allahn cezasna mahkum olanlardr. Ayetin sralamasnda nc olan es- sabikuna gelince, Rznin bildirdiine gre onlar kendilerinden hesap sorulmadan sa ve sol taraftaki insanlarn nne geecek olanlardr. Bu trdeki insanlara azab ile korkutma da zaten gerekmiyor. Onlar kendilerini Allaha adam Allaha olan amel ve ibadetlerinden zevk alan, Allahn cezbesine nail olanlardr. Amel defterleri sadan ve soldan verilenlere Allahdan gelen tergib ve terhib gereklidir. Rznin bildirdiine gre, onun iin Allah Teala, Kyamet koptuunda... ( 56/ Vka,1) diye balanlan ayeti kerimeden sonra ashab yemin ve ashab- imalden bahsetmitir. 125 Ashab- sabikun ise, byle korkutmalardan mstanidir. Onlar zaten her davrannda Allahn ltfuna mazhar olmu olanlardr. Rz ayette geen trl insan snfn, ... te onlardan kimi, nefsine
124

Rz, XXIII, 150

69

zulmedendir, onlarn bazs mutedildir, onlardan bir ksm da, Allahn izniyle hayrl ilerde nc olanlardr... ( 35/ Ftr, 32) ayet-i kerimesiyle de

gerekelendirmektedir.126 Rznin bu anlatmlarndaki amac, ayeti dier ayetlerin desteiyle tefsir ederek snf insann oluum srecini aktarmaktr. Mnafklar sana geldii zaman, ehadet ederiz ki sen, kesinlikle Allahn peygamberisin dediler. Allah da bilir ki sen, elbette Onun peygamberisin. Allah o mnafklarn hi phesiz yalanc olduklarna ehadet eder ( 63/ Mnfikn, 1 ) ayetinde Rzye gre, Allah imann hakikatte kalble inanmak olduunu bildirmektedir. Mnfklar, lafzda inandklarn sylyorsa da, kalben bunun tersini yapmaktadrlar. Rzye gre mnfklarn bu durumlarndan dolay, Allah onlara zikrettiimiz ayette yalanc demitir. Nitekim bu konuyla ilgili Rz, mnfklarn yalanc olduklar fikrini gerekelendirme asndan aadaki ayetleri zikretmitir: ( Mnfklar, o sz) sylemediklerine dair Allaha yemin ediyorlar... ( 9/ Tevbe, 74) ve Sizden olduklarna dair Allaha and ederler ( 9/ Tevbe, 56).127 " Allah'n size rettiinden retip yetitirdiiniz avc hayvanlarn size tutu verdiklerinden de yeyin ve zerine besmele ekin" (5/ Maide, 4) ayetindeki " avc hayvanlar" kelimesi hakknda sylenilen gre gre bu kelimenin mfredi lafzdr. Avc hayvanlara bu kelimenin verilmesindeki sebep, bunlarn "Bir i yapc" olmasndan dolaydr.

125 126

Bkz. 56/ Vka,7-10 Rz, XXIX, 142 127 Rz, XXX, 12

70

Zira, bu isim " Yapt, iledi" kelimelerinden alnmtr. " Ktlkleri ileyenler" (45, Casiye, 21) yani kesb edip kazananlar ve " Gndzn de ne elde ettiinizi bilir" (6/ Enam, 60) ayetleri buna gereke olarak gsterilmitir.128 " Rabbimiz, eer unutursak, veya yanlrsak, bizi tutup azarlama" (2/ Bakara, 286) ayetindeki nisyan (unutma) kelimesi Rz'nin tefsirinde ele alnd gibi terk etmek anlamndadr. Buna gereke olarak " Fakat o unuttu, yani, ameli terk etti: Biz onda bir azim bulamadk" (20/ Taha, 115) ve " Onlar Allah' unuttular, Allah da onlar unuttu" (9/

Tevbe, 67) ayetlerindeki, "nisyan" kelimesi "terk etmek" anlamnda kullanlmasdr. Bu ayetlerdeki nisyandan kast, kulluk grevinin yerine getirilmesidir. Ayetteki "Hata yapmak" ifadesinden de kast edilen, bir eyi yanl manalandrmaktr.129 /4( Nisa, 8) ayetindeki kelimesinde geen zamir Rz'nin Vhidden aktard gre gre taksimat kelimesinin lafzna deil, manasna racidir. Buna gereke olarak /21( Yusuf, 76) ayetindeki kelimesinin zamiri kelimesine raci olduu gsterilmitir. Burada da 'den kast edilen ve mennes olan (maraba, su ime kab) kelimesidir. Bundan dolay Rz, yukardaki ayette geen zamirinde el-ksmat deil el-maksm (taksm edilen ey) anlaldn ifade etmitir.130 " Yaratp duran (Allah)m bilmeyecekmi!" (67/ Mlk, 14) ayetindeki kelimesi, Rziye gre takdirinde kullanlmaktadr. Bu

128 129

Rz, XI, 142 Rz, VII. 145 130 Rz, IX, 197

71

kullanm ekli Allah'n " Ge ve Onu yapana andolsun" (91/ ems, 5) ayetindeki kelimesinin manasnda kullanld gibidir.131 Rz bylelikle sz edilmekte olan Mlk 14. ayetteki kelimenin kullanmna dair gereke getirmi olmaktadr.

G. Anlam Zenginletirme Rz'nin tefsir metodunda, tefsir ettii bir ayeti anlamca zenginletirmek iin baka ayetlerden rnekler kullandn da grmek mmkndr. Mesela, " Aksine gklerde ve yerde ne varsa hepsi O'nundur, hepsi O'nun emrine mdedir" (2/ Bakara, 116) ayetindeki kelimesinin asl Rziye gre, "Devam etmek" manasn ifade eder. Bu kelime drt manada kullanlmtr. A) Taat manasnda. Mesela, " Ey Meryem, Rabbine itaat et" (3/ Ali mran, 43) ayetinde olduu gibi. B) Uzun mddet kyamda (ayakta) durmak manasnda. Mesela, Hz. Peygambere: "Hangi namaz daha efdaldr?" diye sorulduunda onun " Kunutu uzun olan"132 demesi gibi. C) Susmak manasnda. Sahabeden Zeyd bin Ekrem (r.a) " Allah'n (Divannda) tam hu ile (sezsiz olarak) durun" (2/ Bakara, 238) ayeti nazil oluncaya kadar biz namazda konuurduk. Bu ayet nazil olunca artk konumadk demesi gibi". D) Devam etmek manasnda. Rz asndan kunutun lugatta "devam etmek" manas olduuna gre, ayetin anlam, "mmkn olan varlklarn bekas, ancak Allah sayesinde ve O'ndan dolaydr" seklindedir.133

131 132

Rz, XXIX, 291 Mslim, Musafirin, 164165/ 1/520 133 Rz, IV, 24

72

Rzye gre Bize hidayet et (1/ Fatiha,6) ayeti Ey Rabbimiz, bizi hidayete ulatrdktan sonra, kalplerimizi saptma ( 3/ Ali- mran, 8) anlamn beraberinde tar. nk, onun aklamasna gre nice alim var ki, onun kalbine kk bir phe dm, sonuta haktan sapm, aya kaym ve dosdoru yoldan dnmtr.134 Onun nezdinde herey bir l iledir( 13/ Rad,8) ayetindeki nezdinde kelimesi bilme eklinde anlalabilir. Buna gre ayetin anlam: Allah Teala, her eyin kemmiyetini ve keyfiyyetini ak ve teferruatl ekilde bilir demektir. Yine Rznin fikrine gre bu ifadeye bir anlam verilecek olursa Allah her eye meieti ve sermedi iradesiyle, belli bir vakit ve muayyen bir hal tahsis etmitir.Ayetteki anlama gre her ey l iledir, o l ne alabilir, ne de geri kalnabilir. Mfessir Rz Rad 8. ayetin anlamna zenginlik katma asndan, phesiz ki biz her eyi bir takdir ile yarattk ( 54/ Kamer,49) ve O her eyin mukadderatn tayin etmitir ( 25/ Furkan,2) ayeti Kerimelerini misal olarak getirmitir.135 Mttakilere vaad edilen cennetin sfat ( udur): Altndan rmaklar

akan onun. Yemileri ve glgeleri daimidir. te ittika edenlerin akbeti. Kafirlerin sonucu ise atetir ( 13/ Rad,35) ayeti kerimesinde, Rzye gre, Allah ayette zikredilen cennetin zelliklerini ylece sralamtr: a) Altndan rmaklar akmas, b) Yemilerinin devaml olmas, yani dnyadaki meyveler ve aaclar gibi mevsime gre kesintiye uramadan devaml hazr durumda olmas, c) Glgelerinin devaml olmas. Ayetteki anlam daha zenginletirme amacyla Rz, cennette scak,
134

Rz, I, 257

73

souk,gne, ay ve karanlk diye bir eyin olmadn sylyor ve buna iaret olarak da ( Ehli Cennet) orada ne bir gne, ne de bir zemherir grecek ( 76/ nsan, 13) ayetini gsteriyor.136 Onun cennetin zellii olarak zikrettii scak, souk ve gne gibi eylerin geici olmas sebebiyle, cennette bunlarn olmamas gerekmektedir. Rznin Rad 35. ayetin aklamsyla ilgili dier zikrettiimiz ayeti getirmesi, sz edilen ayetin anlamna daha fazla zenginlik katm olmaktadr. Dzenli seyreden gnei ve ay size faydal kld; geceyi ve gndz de istifadenize verdi (14/ brahim,33) ayeti kerimesinin anlamn, bize gre, daha fazla zenginletirmek iin, Rz u ayeti kerimeleri zikretmitir; ( Allah) onlarn iinde ay bir nur yapm, gnei de bir kandil (olarak) asmtr (71/ Nh,16),

Gne de, ay da hesap iledir (55/ Rahmn,5), Gkte burlar yaratan, onlarn iinde bir lamba ve nurlu bir ay barndran (Allah)n an ne ycedir! ( 25/ Furkan,61) ve Gnei bir k, ay da bir nur yapan ( Allah)! (10/ Ynus,5). Geceye gelince ise, )01( Geceyi rt kldk, gndz maiet vakti yaptk ( 78/ Nebe,10- 11) ve, O, geceyi, iinde skn ve istirahat etmemiz iin, gndz ise aydnlk olarak yaratandr ( 10/ Yunus,67). 137 Grld gibi mfessir Rz, gne ve ay, gece ve gndzn faydalarn bildiren ayet-i kerimelerle, tefsirini ettii ayetin anlamna zenginlik katm olmaktadr.

135 136

Rz, XIX, 16 Rz, XIX,.59 137 Rz, XIX, 128

74

 O inkar edenler yok mu? Ne mallar, ne evlatlar, Allahtan gelebilecek hibir eyden onlar asla kurtaramaz (3/ Al-i mran,10) ayetiyle ilgili, Rz'ye gre, insan iin ok deerli olan mal ve evlad elinden alnd zaman sna bilecek baka bir seenei

kalmaz. Dolaysyla insana den hem dnya hem ahiret iin almaktr. O, bu ayetin anlamna zenginlik katan, ahiretle ilgili olan ayetleri sralamtr. Bunlar daha nce baka bir balk altnda zikrettiimiz u ayeti Kerimelerdir: )88( O gnde ne mal fayda verir ne de evlat. Allaha salim bir kalble gelenler mstesna ( 26/ uar,88-89), Mal ve evlat, dnya hayatnn zinetidir. Baki olacak iyi ameller ise, Rabbinin katnda sevapa da daha hayrl, mit etme bakmndan da daha hayrldr ( 18/ Kehf,46), Onun sylediine biz miras olacaz ve o, bize tek bana gelecektir ( 19/ Meryem,80) ve Andolsun, sizi ilk defa yaratmz gibi, ( ahirette de ) huzurumuza yapayalnz, teker teker

gelmisinizdir. Size ihsan edilen eyleri de, srtnzn arkasna brakmsnzdr... ( 6/ Enm,94).
138

Bu ayetler arasndaki ilikilendirmeler birinci blmde

zikrettiimiz gibi trde kelimelerin bulunmas asndan ise, burada tefsirini ettii ayetin anlamna zenginlik katma olarak ele alnmtr. Andolsun ki biz, yere en yakn olan g kandillerle donattk. Bunlar, eytanlara da at taneleri yaptk... (67/ Mlk,5) ayetindeki kelimesi kandiller anlamnda olup, Rzye gre bununla yldzlar adlandrlm ve Bunlar eytanlara da ate

138

Rz, VII, 185

75

mermileri yaptk... ifadesindeki mermiden kast eytanlara kar talanan yldz ktlelerinin kendisi deildir. O yldzlardan kan ate paralardr. Bu ate parasna da ihab ad verilir. Yani ateten alnan para anlamndadr.

Dolaysyla ate yine devam etmektedir. Rznin kelimesinden kast yldzlar ve kelimesinden de anlalmas gereken yldzdan kan ate paralar olduu gr ou mfessirin de hem fikir olduu bir grtr.139 Rz yldzlarn bu ayetteki faydal vasflarn zikretmekle anlama eitli ekillerde zenginlik katmaktadr. Bunlardan biri de Allahn, bu yldzlar, kara ve denizlerin karanlklarnda, yol gsteren alametler ve iaretler klmasdr. Rzye gre bu hususu, Allah ... daha nice alametler... ( peyda etti). Yldzla da onlar yollarn dorulturlar... ( 16/ Nahl,16) ayeti kerimesi beyan etmektedir.140 H. Anlam Netletirme Burada Rz'nin tefsir ettii bir ayetin anlamn netlie kavuturmak iin, onu dier ayetlerle ilikilendirmesi zerinde duracaz. rnein, Yahudilerle ilgili olan, " Ben sizi btn alemlere stn tuttum" ( 2/ Bakara,47) ayetindeki stnlk, Rz'ye gre daha nce zikrettiimiz gibi Yahudilere Peygamberler gnderilmesidir. Yani burada herhangi bir insani vasftan dolay vuku bulan stnlk sz konusu deildir. Rz bu ayete mfessir olarak, " Hani Allah sizin iinizden peygamberler gnderdi, sizleri hkmdarlar yapt, size kainatta hi kimseye vermedii eyi verdi" ( 5/ Mide,20) ve "
Bkz.,Taberi, XXIX, 3; bn Kesir, IV, 423; Muhammed Cemalddin el-Kasm, Tefsirul Kasimi, Matbaatu'l-Haleb, Msr 1957, XVI, 588; Ahmet Mustafa el-Mer, Tefsirul Meragi, Msr 1946, XXIX, 8
139

76

Andolsun ki biz onlar, bilerek, btn lemlere stn tuttuk" ( 44/ Duhn,32) ayetlerini getirmitir.141 Bu ayetler yukarda zikredilen ayetteki stnln Rz'nin ifade ettii gibi Peygamberler gnderilmesinden ibaret olmasna destek tekil etmektedir. ( Hali vakti) geni olan, nafakay geniliine gre versin. Rzk dar olanlar da, nafakay, Allahn kendisine verdii kadarndan versin. ... (65/ Talk,7) anlamndaki ayetteki nafakadan kastolunan, kar koca ayrldktan sonra ocuu emzirmedeki kadnn nafakasdr. Rzye gre bu ayette nafakann mikdar beyan edilmitir. Yani ayette kimin durumu iyi ise ona gre kimin durumu yerinde deilse hallerine gre cret

vermeleri gerektiini belirtmekttedir. Rz bu ayete benzerlik asndan ... Zengin olan kudretince, darda bulunan halince .... ( 2/ Bakara,236 ) ayetini zikretmitir142. Rznin bu ayeti ilikilendirmesi neticesinde sz konusu ayetin anlamn daha netlie kavumaktadr. nk bu ayette nafaka miktar kapal kalm, aklayc konumdaki ayet ise, konuyu aydnlatmtr. Rz'ye gre Nisa 3'te geen " Hounuza giden kadnlardan nikahlayn" ifadesinden kast hr kadnlardr. nk, sadece hr olan bir kadn kendine teklif edilen evlilii kabul edebilir imkanna sahiptir. Kle ise efendisinin izni olmadan birisinin nikahna rza gsteremez. Klenin bu durumunu Rz " Hibir eye gc yetmeyen memlk bir kul" (16/

140 141

Rz, XXX, 60 Rz, III, 52 142 Rz, XXX, 37

77

Nahl, 75) ayetiyle bildirmektedir. Ona gre, bu ayete binaen kle evlenme konusunda hr olarak iradesini beyan edemez.143 " Hani Rabbin meleklere dedi" (2/ Bakara, 30) ayetindeki edat hakknda Rz iki gr zikr etmitir. 1. Bu zait bir edattr. Ancak araplar bunu kullanmay alkanlk haline getirdikleri iin, Kurn'da onlarn diliyle bu ekilde inmitir. 2. Bu edat, gizli lafz ile mensubtur. nk Kurn'da manas olmayan hibir ey yoktur. Buna gre ayetin manas, "Onlara Rabbin meleklerine syledii sz zikr et" eklinde olur. ki sebepten tr 'in anlam aka sylenmemitir. a) Mna bilindii iin... b) Kurn-n dier ayetlerinde ak olarak zikredildii iin... " d kavminin kardeleri (olan Hud'u) hazrla. Hani O, Ahkaftaki kavmini inzar etmiti" (46/ Ahkaf, 21); "Kulumuz Davud'u hatrla" (38/ Sd, 17); " )31( Onlara, karye ashabn misal getir. Hani oraya peygamberler gelmiti. Hani oraya iki kii gndermitik" (36/ Yasin, 13-14) ayetleri Rz tarafndan 'in anlamn netletirme olarak getirilen rneklerdir.144 Maide 2'de zikr olunan " Hediyelere, gerdanlklara..." ifadesindeki, Hedy, Rz'nin Vhid'den aktard aklamaya gre, Beytullah'a (orada kesilmek zere) gnderilen deve ve sr veyahut da davardr. Bu kelimenin tekili, hedyatn. Bazen hidyatn olarak da okunmutur. Her ikisinin oulu eklindedir. Rz'nin ilikisini kurduu " Kbeye ulam bir hedy(kurbanlk) olarak" (5/Maide, 95) ve
143

Rz, IX, 173

78

(" Onlar) hedylerin, mahalline ulamasna mni olanlardr" (48/ Fetih, 25) ayetleri de hedynin Kbeye gnderilen kurbanlk hayvan olduunu

gstermektedir.145 " Bununla beraber ondan birazn gnl holuu ile size balam olurlarsa, onu da iinize sine sine yeyin" ( 4/ Nis,4) aytindeki " yeyin" buyruundan maksat, bizzat yemek deil, aksine bu hususta tasarrufta bulunmann mbah oluudur. Ayette Allah'n bizzat " yeyin" lafzn zikretmesindeki sebeb, Rz'ye gre, bir mal elde etmenin en byk gayesi, yeyip imek oluundandr. Bunun bir benzeri de " Gerekten yetimlerin mallarn haksz ( ve haram) olarak yiyenler..." ( 4/ Nis,10) ve " aranza mallarnz haksz yollarla yemeyin" ( 2/ Bakara,188) ayetleri Rz tarafndan rnek gsterilmektedir.146 Bu aklamalaryla Rz, ayetteki "yeyin" lafznn anlamn bir eyde tasarrufta bulunmak ve en st seviyeye varldnda normal yeyip imek anlaldn syleyerek, kelimenin anlamn netlie kavuturmutur. " Allah, yeminlerinizdeki lav'dan dolay, sizi sorumlu tutmaz..." ( 2/ Bakara,225) ayetindeki "lagv" kelimesi, Rz'nin aklamasna gre, ister sz, isterse baka bir ey olsun, kendisine itibar edilmeyen nemsiz ve deersiz ey demektir. Bu lafzn, bu anlamndaki kullanmna dair, " Deersiz bir sz duyduklarnda, ondan yz evirirler" ( 28/ Kasas,55); " Onlar orada ne bo bir laf, ne de gnaha

144 145

Rz, II, 159 Rz, VIII, 450 146 Rz, IX, 183

79

sokacak bir ey iitmezler" (56/ Vaka,25) ve " Bu Kurn' dinlemeyin. Onun hakknda bo lkrdlar yapn" ( 41/ Fussilet,26); " Orada bo bir sz iitmezler" ( 88/ Gasiye, 88) ayetlerini gstermitir. Ayrca Rz, lav'la ilgili " Onlar bo bir (szle) karlatklar zaman, vakr bir biimde yz evirirler" (25/ Furkan,72) ayetindeki lav kelimesine " onlar bo bir szle karlatklar zaman..." anlam verilebilecei gibi, yine bu ayetin amac, " onlar bo bir fiille karlatklar zaman..." eklinde olmasnn de muhtemel olduunu sylemitir. 147 Bylelikle Rz, lav kelimesinin anlamn dier ayetlerin desteiyle netletirmitir. O, )56( Andolsun, iinizden cumartesi gn hakknda haddi aanlar bildiniz. te biz onlara hor ve zelil maymunlar olun dedik ve bu (cezay) hem o zamanki insanlara ibret verici bir ceza ve mttakiler iin bir t vesilesi kldk (2/ Bakara,65-66) ayetiyle ilgili Rznin daha nce bn Abbastan naklettii haberini zikretmitik.148 Rzye gre bu kssada geen Eyle kasabas, Onlara, deniz kenarndaki o kasabay sor. Hani onlar cumartesi gnnn ( hurmetini ihlal ederek) haddi ayorlard ( 7/ Araf,163) ayetinde sz edilen kasabadr. Rznin bu aklamasyla, yukardaki ayette sz edilen kasaba ve olay bildirerek ayetin anlamn netletirmektedir.149

147 148

Rz, VI, 76 Bkz. I. blm ama benzerlii bal altnda da ele alnd 149 Rz, III, 109

80

I. Kendi Grn Destekleme Rz, ayetlerin tefsirinde kendine zg olan grleri sergilemi ve bu grlerini de dier ayetlerle destekleyerek delillendirmeye almtr. Onun bu slubu hakknda u rnekleri verebiliriz. Mesela, Kuran retti (55/ Rahmn,2) ayetini Rzye gre, "Kuran' renilebilir kld" anlamnda da anlayabiliriz. O bu sonuca, Biz Kuran zikir (dnlmesi iin) kolaylatrdk ( 54/ Kamer,17) ayetindeki " kolaylatrdk" ifadesine dayanarak varmtr. Ona gre, retti kelimesi mecazi

anlamdadr. Rz bu aklamasyla Rahman 2. ayetteki " retti" ifadesine kendi gr olarak farkl bir anlam kazandrmtr. Yine O, " retti" lafznn ikinci mef'lu olarak Cebrail ve dier melekler kastedilmi olabilecei grndedir. Bu fikrine de, ( )391( O Kuran), Ruhul emin (Cibril), uyarclardan olasn diye, senin kalbine indirdi... (26/ uar, 193-194) ayeti kerimesini delil gstermitir. Yine ona gre, ikinci mef'l Peygamber de olabilir. Fakat buna dair herhangi bir ayeti gstermemitir.150 Gazaba urayan ve

sapklarn (yoluna deil) (1/ Fatiha, 7 ) ayetiyle ilgili, Rz mehur kabul edilen gr olarak ifade ettii, gazaba urayanlarn Yahudiler olduu grn tefsirine almtr. Ona gre, buna delil de, ... Allahn lanet edip aleyhine gazab ettii kimseler... (5/ Mide, 60) ayetidir. Bu gr balamnda, ayetteki Sapklar kelimesinden anlalan ise, ... Daha nce muhakkak ki saptlar ve birok kimseyi de saptrdlar. Onlar dmdz yoldan sapmlar (5/ Mide, 77) ayetinin bildirdigi gibi

150

Rz,XXIX, 84

81

Hristiyanlardr.Yine Rz'in aktard bir gre gre, Yaratcy

inkar eden

kafirlerle, inan bakmndan iki yzllk gsteren mnafklar, Hristiyan ve Yahudilerden daha pistirler, denilerek, yukardaki grn zayf olduu sylenmitir. Onun iin onlarn dininden saknmak daha evla olur. Rz bu

grlere mutabk olmayan gr benimsemitir. Ona gre, Fatiha 7. ayetten, anlalmas gereken, kendilerine gazab olunan kimseler, grunen amellerde hataya den kimseler (yani bunlar fasklardr)dir. Saptanlar ise inan bakmndan hata edenlerdir, demitir. nk lafz umumidir, umumi olan kaytlamak, asl denilmesi gerekene ters der. Rz kendilerine gazab edilmilerin kafirler; saptanlarn ise mnafiklar olduu fikrini de ihtimal dahilinde saymaktadr. Delil olarak ise, Bakara sresinin ilk be ayetinde mminleri zikretmesi, onlar vmesi, sonra

. O kafirler yok mu ... ( 2/ Bakara, 6) diyerek balayan ifadelerle kafirlerden bahsetmesi, daha sonra da insanlardan, iman ettik diyenler vardr...( 2/ Bakara, 8) diyerek, mnafklaradan bahsetmesi gsterilir. Zira ona gre Fatiha suresinde, diyerek nce diyerek

mminlerden, diyerek kafirlerden, sonra mnafklardan zikredilmesi buna uygunluk arzeder.151

Rz, Cenab Allahn, (... " Kur'n) muttakiler iin hidayetin ta kendisidir"(2/ Bakara,2) ayeti Kerimesinin aklamasnda da kendi grn destekleyici dier ayetleri aklayc olarak zikretmitir. Ona gre " hidayet", yol gstermekten (delillik yapmaktan) ibarettir. Buna delil olarak, " Semuda gelince, Biz onlara doru yolu gsterdik. Ama onlar krl hidayete tercih ettiler..." (41/ Fussilet,17) ayetini gstermitir.

151

Rz, I, 261

82

Rz'nin ifadesine gre, Arapada "Ona yolu gsterdim ama o hidayete ermedi (doru yolu bulmad)" denilir. Bu da yukardaki grn doru olduunu gsterir. Rz, bu gryle " hidayet arzulanan eye bizzat gtrp ulatran rehberliktir" diyen Keaf sahibi Zemaheri (. 538/ 1148)'nin grnn doru olmadn ispatlamaya almtr. 152 Bakara suresi 38. ayetteki Cennetten hepiniz inin, dedik emir bildiren ifade ayn surenin 36. ayetinde de vardr. limler Allahn bu emri niye iki defa tekrarlad hususunda fikir retmeye almlardr. Onlardan biri Eb Al el- Cbbai ( . 303/ 915)ye gre, birinci ini cennetten dnya semasna, ikinci ini dnya semasndan yere olmutur. Dolaysyla, ikisi iki farkl yere olduu iin tekrarlanmtr. Rz ise, bu fikrin doru olmadn savunmutur. Ona gre, birinci inii syledikten sonra, ikinci ini emrini Allahn tekrar etmesi, buyruu tekitlemek asndandr. Birinci emirde geen, ... Sizin iin, yeryznde karar klacanz bir yer vardr... ( 2/ Bakara,36), istikrar, tekrar sylenmedi, sylenseydi Cbbainin dedii ekilde olurdu. Rz istikrar kelimesini sadece birinci emirde bir defa kullandn belitmitir. Eer istikrar ikinci ini ile meydana gelmi olsayd, ayetteki istikrar kelimesinin ikinci iniin peinden zikredilmesi daha evl olurdu diyerek, burada sadece tekidin

olduunu sylemektedir. Yine Rznin konuyla ilgili misaline gre, Hz. Adem tevbe ettikten sonra da inmeyle ilgili emir tekrarlanmtr. nk Allahn inmeyle ilgili emri ... Muhakkak ki ben, yeryznde halife

152

Rz, II, 19-20

83

yaratacam... (2/ Bakara,30) ayetinde geen vadi gerekletirmek iin vuku bulmutur.153 " O, gklerde ve yerde tek Allahtr. Gizlinizi, anz bilir. (Hayr, ve erden) ne kazanacanz da bilir." (6/En'am, 3) ayetiyle ilgili Rz, kendisi de Er eklnn savunucusu olarak,154 Allah'a herhangi bir mekn isnat etmeyi kabul etmemi ve kabul edenleri de knamtr. Baz kraat limleri, Rz'nin bize aktardna gre, "O, gklerde Allahtr" ifadesinden sonra vakf yaparak "Yeryznde de sizin srrnz (iinizi) bilir" eklinde anlam vermilerdir. Bu anlama gre, bazlar Allah'n gkte olduundan ve onun bir mekn olduundan sz etmilerdir. Rz ise, bu gr kabul etmeyerek ayetteki ifadeyi "Yerde ve gklerdeki her ey onun mlk" anlamna hamletmitir. Buna dair de " Gklerde, yerde ve ikisi arasnda bulunan eyler ile topran altnda olanlar hep O'nundur" (20/ T-h,6) ve (" Onlara)Gklerde ve yerde olanlar kimindir? diye sor..." (6/ En'am, 12) ayetlerini getirmitir. Buna gre, eer Allah gkte bir meknda diye kabul edersek, Allah da bizzat gk mlk iinde saylm olup, kendisi kendisinin mlk anlamna gelmi olur. Bu mantken imknszdr. Allah'a mekn tahsis edenler, Rz'nin getirdii bu ayetlerdeki kelimesini, akl sahibi olmayanlar iin tahsis etmilerdir. Rz ise, bunun doru olmadn " )5( )6( Gkyzne ve lonu bina edene, yere ve onu yapp deyene, nefse ve ona bir takm kabiliyetler verene..." (91, ems, 57) ve " Siz de benim taptma

Rz, III, 26 erafeddin Glck- Sleyman Toprak, Kelam, Selk. niv. lahiyat Fak. Yay., Konya 1988, s.40
154

153

84

tapmyorsunuz" (109/ Kfirun, 3) ayetlerindeki kelimesinin Allah'a atfedilmesini delil gstererek, bu kelimenin sadece akl sahibi olanlar iin kullanlmadn ifade etmitir. Ayrca Rzye gre, "Nerede olursanz olun, O, sizinle beraberdir" (57/Hadid, 4); "Biz O'na ah damarndan daha yaknz" (50/ Kaf, 16); "O, gkte de, yerde de Allah'tr" (43/Zuhruf, 84) ve "Nereye ynelirseniz, Allah'n yz oradadr"(2/ Bakara, 115) ayetleriyle de, Allah'a, tefsirini ettiimiz ayet dhil bir mekn tahsis etmemiz ve buna dair ayetlerin zahir anlamyla alglamamzn doru olmayacan, Allah'a mekn isnad edenlere kar kendi gr olarak zikretmitir.155 En'am, 73'te geen " sra flenecei gn" ifadesi hakknda limler tarafndan iki gr ileri srlmtr: a) Bundan maksat kendisine flenip alnan o boynuz (boru)'dur, b) buradaki "sr", " sret kelimesinin ouludur. Burada bahsedilen sra fleni de, llerin suretlerine flemekten ibarettir. Rz'ye gre, bu ikinci gr doru deildir. Eer insanlarn suretlerine (ruh) flemek olsayd, o zaman bu fleme iini Allah kendisine nisbet ederdi. nk, insanlarn sretlerine ruhu fleme iini, O bizzat kendisine tahsis etmi ve nitekim, " O halde ben onun yaratln birirdiim ve ona ruhumdan flediim zaman siz (melekler) derhal ona secdeye kapln " (15/ Hicr,29); " Biz bundan dolay Ona (deme) ruhumuzdan fledik" ( 66/ Tahrim,12) ve " Daha sonra onu baka bir yaratlla ina ettik" ( 23/ M'minn,14) buyurmutur. Fakat "boynuz" (boru) manasnda sra fleme iini Allah kendisine nisbet etmemi, Rz buna dair, " sra flendii zaman" (74/ Mddessir,8) ve

155

Rz, XII, 155

85

" (Birinci) sra frlm, artk Allah'n

diledikleri mstesna, gklerde ne varsa, yerde kim varsa dp lm sonra Ona bir daha frlm, o anda bir de bakarsn ki, ( herkes) ayakta baknp duruyorlar" (39/ Zmer,68) ayetlerini zikretmitir.156 Grld gibi bu ayetlerde sra fleme iini Allah kendisine nisbet etmemektedir. Ancak Rz'nin de yukarda ayetler desteiyle belittii gibi ruh fleme iini Allah kendisine atfetmitir.

J. Mphemt Aklama Mphem kelimesi, lgatta alglanmas, anlalmas zor olan ey, ak ve belirli olmayan sz anlamlarna gelir.157 Kurn'da kimi veya neyi kastettii belli olmayan, anlam kapal olan ism-i iaretler, ism-i mevsller, zamirler, cins isimler, belirsiz zaman ve mekn zarflar ve belirsiz miktar bildiren kelimeler mphemttan saylr.158 Bu konuda mstakil eserler meydana getirildii gibi, tefsir kitaplarnda da bilgiler verilmitir. rnein, es- Suheyl (. 581/1185)'nin et- Ta'rf ve'l- 'lm'; bn Cem'a (. 733/1333)'nn Gureru'l- Beyan Li Mphemti'l- Kuran'; es- Suyut (. 911/1505)'nin Mfhemtu'l- Ekran f Mphemti'l- Kur'n' bunlardan saylr.159 Mfessir Fahruddin er-Rz de, mphemta giren ayetlerin anlamn aklamaya almtr. Bunlardan birka unlardr: )18( " imdi siz bu kelam m hor gryorsunuz?" bundan dolay borlu olduunuz teekkrnz, bu yalanlamanz m oluyor? (56/Vaka, 8182) ayetindeki " bu" zamirinin, Vaka,47-48'deki " )74( Ve diyorlard ki: Biz ldkten, toprak ve kemik yn
156 157

Rz, XIII, 33 bn Manzr, I, 280

86

haline geldikten sonra, biz mi bir daha diriltileceiz?- nceki atalarmz da m?" ayetine raci olduunu sylemitir.160 Nis, 127'de geen " Size kitapta okunup duran eyler..."ifadesindeki ismi-i mevsul hakknda Rz'nin zikrettii bir gre gre, bu kelime mpteda olduu iin mahallen merfudur. Buna gre, ifadenin takdiri anlam yledir: " De ki: Kitapta okunan eyler de size onlar hakknda fetva veriyor" eklindedir. Rz'ye gre, 'nn muhtevasndaki kitap okunan ey, " Eer yetim kzlar hakknda, adaleti yerine getiremeyeceinizden korkarsanz..." (4/ Nis,3) ayetidir. 161 Bylelikle ismi mevsulden anlamndan kastolunan ey vuzha kavuturulmu olmaktadr. Rz, Fatiha suresindeki " Kendilerine nimet verdiin kimseler..." ifadesinde oul olan ismi mevsulnden kastolunan, Ebu Bekir bata olmak zere " te onlar, Allah'n kendilerine nimet verdii, peygamberler, sddklar, ehidler ve salih kimselerle beraberdir. Onlar ne iyi arkadatr"( 4/ Nisa,69) ayetinin buyurduu gibi, peygamberler, sddklar, ehidler ve salih kimseler olduunu sylemitir.162 Bu konuda dier bir rnek ise sr suresinin 60. ayetinde insanlar iin imtihan vesilesi, deneme vastas olarak yaratld zikredilen "lanetlenmi aa" hakkndaki deerlendirmesidir. Rz'nin, ulemann

ounluunun grn paylaarak zikrettiine gre Duhn suresi 43'te geen

smail Cerraholu, Tefsir Usul, ss.186-191; Halis Albayrak, Muphemtu'l- Kurn lmi ve Kurn Tefsirindeki Yeri, A...F.Dergisi, cilt: xxx, ss.155-182 159 smail Cerraholu, a.g.e.,ss. 186-190 160 Rz, XXIX, 197 161 Rz, XI, 62 162 Rz, I, 260
158

87

" Zakkm aac"'dr. Bylelikle Rz, cins isimle anlan lanetlenmi aacn asl adnn zakkm olduunu belirtmi olmaktadr.163 Dolaysyla burada mphem olan cins ismin gerek adnn aklanmas sz konusudur.

K. Hkm Aklama Rz, bir ayetteki ifade edilen hkm aklama bakmndan da dier ayetlerden destek almtr. ... Artk o namaz klnca, yeryzne daln ve Allahn fazlndan arayn. ... (62/ Cuma, 10) ayeti bilindii gibi, cuma namazndan sz etmektedir. Rzye gre, bu ayetteki daln emri, Cuma namaz bitince yeryzne dalp Allahn rzkndan istifade etmek iin verilen mbahlk emridir. Rz bu emrin mbahlk ifade ettiini Cenab Allahn Rabbinizin fadlndan aramanzda, zerinize bir beis yoktur... ( 2/ Bakara,198 ), ayetiyle iliki salamasyla da ifade etmektedir.164 Rz aklayc konumda olan bu ayeti kerimeyi, mbahl asndan ilikilendirmeyi hedeflemitir. " Allah'a irk koanlarn, kendi kfrlerine bizzat kendileri ahit iken, Allah'n mescitlerini imar etmeye ehliyetleri yoktur" (9/ Tevbe,17) ayetinde, Raz, mescitleri imar etmeyi ikiye ayrmaktadr: 1) Bir yola devam edip ok gitmek anlamndadr. Buna rnek de, eer bir kimse, baka birisiyle ok yakn muamelede olup ili dl olusa, " falanca, falancann meclisini imar etti" denilir. 2) Bir binay imar etmek, kurmak anlamndadr. Bu anlama gre ise, kfirlerin mescidi imar etmesi ve girmesi caiz
163

Cuma 10. ayetteki emrin

Rz, XX, 236

88

deildir. Rz bu aklamasna destek olarak da Allah'n " Mrikler ancak bir necistir"( 9/ Tevbe,28) ayetini delil getirmi ve bu balamda da necis olann mescide girmesi doru deildir, demitir. Ayrca Ona gre, " Beytimi, tavaf edenler iin temizleyiniz..." (2/ Bakara,125) ayeti kerimesi de, Rz'nin anlattna gre, mescidi necasetten temizleme artn komaktadr. 165 Bylelikle Rz, yukarda zikredilen ayetteki hkm aklam olmaktadr. Ancak tefsir edilen Tevbe suresi 17. ayet ile ilikisini kurduu Tevbe suresi 28. ayete gre daha tli bir ey olmaktadr. Dolaysyla tli olan tli olmayana mfessir olarak getirmitir. Rz, " Ey iman edenler, ldrmede ksas size farz klnd..." ( 2/ Bakara,178) ayetinde geen ifadesindeki kelimelere teker teker tanmlama getirmitir. Buna gre, lafz, eriat rfnde vcb ifade eder. Nitekim, Allah bu manada , " size oru farz klnd" (2/ Bakara,183) ve, " Sizden birine lm geldiinde, eer (geriye) mal brakyorsa, vasiyet etmesi sizlere farz klnd" (2/ Bakara,180) buyurmutur. Buna gre, vasiyet farz olmutur. Rz'ye gre, farz namazlar manasna "es-salavt'l mektubt" denilmesi de bundandr. Ayetteki lafz da, " nsanlarn Beytullah' ziyaret etmeleri, Allah'n onlar zerindeki hakkdr ( yani farzdr)" ( 3/ li- mran,97) ayetinde de olduu gibi, farz oluu ifade eder. Rz'ye gre ayetteki " ksas" lafz, bir insana yapt eyin aynsn yapmaktr. Nitekim birisi birisinin yapt eyin aynsn yapt zaman, denir. Rz, bu manada " O ikisi izleri
164

Rz, XXX, 9

89

zere geri dndler" ( 18/ Kehf,64) ve " O, ( Musa'nn) kzkardeine ," onu takip et" dedi" ( 28/ Kasas,11) yani, onun peine d, izini sr, ayetlerini zikretmitir. Rz'ye gre kssalara da bu isim verilmesindeki sebep, gemi insanlarn haberlerinin aynsnn anlatmasndandr.166 Rz, bu aklamalaryla ve dier ayetlerin desteiyle , ,olarak hkm ifade eden kelimeleri aklamaya almtr. " Mrik kadnlar nikahlamayn" ( 2/ Bakara, 221) ifadesini dikkate alarak bazlar sadece putperest kadnlar nikahlamann yasakladn, bazlar da, mrik vasfyla btn kafirleri nikahlamann

yasaklandn sylerler. Onlar ayetin zahiri anlamnda ister ehli kitap olsun, isterse olmasn kafir kadnlarla kesinlikle evlenmenin caiz olmayaca fikrini ne srmlerdir. Rz ise bu gre katlmamtr. O, cumhurun gr olarak " kendilerine kitap verilmi olanlarn hr kadnlar da... Size mbah klnd" (5/ Mide,5) ayetine dayanarak ehli kitaptan olan kadnlarla evlenilebileceini ifade etmitir.167 Bu aklamasyla Rz, hkm beyan eden ayetin anlamna dair aklama getirmitir. Bakara, 233'teki ifadesi Rz'ye gre,

mana bakmndan vcb ifade etmeyen bir emirdir. Bunu iki hususla delillendirmitir. 1) Allah'n " Eer sizin iin ( ocuklarnz) emzirirlerse, onlara cretlerini verin" (65/ Talk,6) ayetidir. Rz'ye gre eer ocuuna st emzirmesi kadna vcub olsayd, kadnn byle bir creti almaya hak kazanmamas gerekirdi. 2) kinci olarak, Allah bu ayetten sonra

165 166

Rz, XVI, 7 Rz, V, 47 167 Rz, VI, 58

90

 " Eer gle derseniz, o zaman ocuu ( babann) hesabna, baka kadn emzirecektir" ( 65/ Talk,6) buyurmutur. Dolaysyla Rz, st emzirme iini daha ok babaya ait bir sorumluluk olduunu ifade etmeye almtr. O, yine limlerin gr olarak naklettii " O (annelerin) maruf ekilde yiyecei ve giyecei ocuk kendisinin olan babaya aittir" (2/ Bakara,233) ayetini ne srerek annenin ocuuna st emzirmesinin vacip bir hkm olmadn sylemitir. Ayrca o, bu ayete gre, eer anne boanm ise de ocuun emzirmesi olsun veyahut nafakas olsun babaya ait olduunu belirtmitir. 168 Dolaysyla anlyoruz ki, ayette ifade edilen iki yllk emzirme annenin haline gre mbah olan bir durumdur. Tam olarak emzirdiinde de nafakas babaya aittir.

L. Dolayl Katk Salama Rz'de bazen de bir ayetin tefsirine ilikin ok dolayl ilikilendirmelere gittiini grmekteyiz. Mesela, nsanlardan, mmin

olmadklar halde, Allaha ve ahiret gnne iman ettik diyenler vardr ( 2/ Bakara, 8) ayetinde mnafklarn niteliklerinden bahsedildii grnde

mfessirler ittifak etmilerdir. Rz bu ayetin aklamasyla ilgili, her halde ayetteki iman etme meselesi kalb ve dilin ii olduundan olsa gerek, onun hallerini saym, kalb ve dil derken neyin anlaldn aklamaya almtr. Ayrca O, kalbte iman bilgisi meydana gelip dil ile mecburi olarak inkr edenin mnafk saylmayacan sylemitir. Buna delil,

168

Rz, VI, 117

91

 Kalbi imanla dopdolu olduu halde, zorlanan kimse hari ( 16/ Nahl, 106) ayetini getirmektedir. 169 Rzye gre Bakara suresi 8. yetde mnafklarn inanmadklarndan ve onlarn iki yzllklerinden bahsetmektedir. Ona gre bahsedilen konunun esas unsuru kalptir. nk inanp inanmama kalbin iidir. Bundan dolay Rz ayetteki mnafklarn tersine, eer onlar inanmadklar halde inandk diye biliyorsa, mminler de gerekten iman etmelerine ramen zorlandklar durumda sadece dil ile inanmadklarn syleyebilirler. Bylelikle aklayc konumdaki Nahl suresi 106. ayet, anlalmasna dolayl olarak katk salamaktadr. " Namaza ve salt- vusta'ya devam ediniz ... Allah iin, tam bir huu ile kyamda durun" ( 2/ Bakara,238) ayetiyle ilgili Rz'nin aklamas, Allah buraya kadar mkelleflere din malmat ve eriat kanunlarn beyan ettikten sonra onlara namaza devam etme emrini vermitir. Ona gre, namazn mkellefe emredilmesi iki bakmdandr: a) Namazda Kurn okumak, ayakta durmak (kyam), rk, scd ve huu manalar olduu iin namaz, Allah'n heybeti karsnda kalbin hznn, isyanda bulunmayp, Allah'n emirlerine inkiyad edip, O'nun nehyettii eylerden vazgemeyi ifade eder. Rz bu aklamasna destek olarak " Muhakkak ki namaz edepsizlikten ve irkin olan her eyden alkor" (29/ Ankebut,45); b) Namaz, insana kulluun tevazusunu, mkfat ve ceza ilerini hatrlatr, bylece de kulun Allah'a boyun emesi kolaylam olur. Rz'ye gre bu sebepten dolay Allah " Sabr ve namazla yardm isteyin" (2/ Bakara suresi 8. ayetinin

169

Rz, II, 58-59

92

Bakara,45) buyurmutur. 170 Bu aklamalaryla Rz, yukardaki ayetin tefsirine dolayl da olsa katk salamtr. Eer biz bu Kuran bir dan zerine indirseydik, muhakkak ki sen onu, Allah korkusundan ba emi, para para olmu grrdn. Bu misalleri Biz, onlar insanlar dnsnler diye irad ediyoruz( 59/ Har,21) ayeti kerimesiyle ilgili Rznin aklamasna gre, eer, daa insana verildii gibi akl verilip, sonra ona Kurn indirilseydi, da boyun eer ve Allah korkusundan para para olurdu. Ayetteki biz onlar insanlar dnsnler diye irad ediyoruz... ifadesinde, Rzye gre, burada kafirlerin kalblerinin katlna ve karakterlerinin sertlik ve kabalna iaret vardr. Rzye gre, bu ifadeye benzer dier bir ayet de; Sonra (ey yahudiler) bunun arkasndan, yine kalblerimiz katlat. imdi o kalbler ta gibi yahut daha kat... (2/ Bakara,74) ayetidir. 171 Bu ayeti zikretmedeki Rznin maksad, tefsiri edilmekte olan yukardaki Har 21. ayetteki ifadeyle en azndan konu olarak ilikili olmas asndandr. Rznin akladna gre, yukardaki ayetteki ifadede sertlik ve kabala iaret vardr, iliki kurulan ayette ise konu dorudan sylenmektedir. Dolaysyla buradaki ayetler arasndaki ilikilendirme dolayl katk salama olarak gzkmektedir. Nisa suresi 1. ayette Allah nce Rabbinizden saknn demi, sonra ayn ayetin devamnda Allahtan saknn buyurmutur. Rz bu tekrar hakknda gr ileri srmtr: Birincisine gre, emri tekid iin ve ardndan da Rabb lafzndan hareketle, in'm ve ihsanda bulunmas. Allah lafznn
170

Rz,VI,145

93

kullanlmasndan hareketle, insanlarn birbirlerinden istedikleri eyler hususunda takvay emretmesi. nc olarak da o, Rabb ve Allah kelimelerini tanmlamaya almtr. Ona gre Rabb terbiye ve ihsana dellet eden bir lafzdr. lah ise, Onun hkimiyetine ve heybetine dellet eden bir lafzdr. Nitekim buna gre Allah ilk nce terib ve tevike, ardndan da terhb ve sakndrmaya binaen, insanlara saknmalarn emretmitir. Yani Rabb lafznn muhtevasnda terb ve tevik var ise, Allah lafznda terhb vardr. Rz, bu balamda Allahn, Korku ve mid ile Rablerine dua ederler ( 32/ Secde,16) ve Umarak ve korkarak bize dua ederler ( 21/ Enbiya, 90) ayetlerini zikretmitir.172 Bu ayetlerle Rz, bir nevi Allah ve Rabb lafzlarna dolayl olarak katk salamtr. " Din gnnn sahibi"( 1/ Ftiha,4) ayetinin anlam Rz asndan, dirili ve ceza gnnn sahibi demektir. Bu gnde ktlk yapanla iyilik yapann ve asiyle itaatkrn birbirinden ayrt edilmesi gerekir. Rz, bu olayn kyamette vuku bulacan ve insanlarn yapt amellerin karlksz

braklmayacana dair ayetleri getirmitir. Bu ayetler unlardr; " Gklerde ve yerde bulunanlar hep Allah'ndr. Bu, Allah'n, ktlk edenleri yaptklaryla

cezalandrmas, gzel davrananlar da daha gzeliyle mkfatlandrmas iindir" ( 53/ Necm,31); " Yoksa biz, iman edip de iyi iler yapanlar, yeryznde bozgunculuk yapanlar gibi mi tutacaz? Veya ( Allah'tan) korkanlar yoldan kanlar gibi mi sayacaz?" ( 38/ Sd,28); " Kyamet gn mutlaka
171

Rz, XXIX, 292

94

gelecektir. Herkes peine kotuu eyin karln bulsun diye neredeyse onu ( kendimden) gizleyeceim"( 20/ T-H,15). Yine Rz'ye gre, " Din gn"'nden kastedilen anlam, " Kim zerre miktar hayr yapmsa onu grr" ( 99/ Zilzal,7) ayeti kerimesi de bildirmektedir. Bu olay tab olarak kyamette vuku bulacaktr. 173 Aslnda " din gnnn sahibi" ayetine aklama bakmndan nfitar,17. ayetteki " Ceza gn nedir bilir misin?" ifadesi ve bu ayetten sonraki ifadelerin " din gn" ile yakndan ilikisi vard. Ancak Rz buna deinmemitir. Bu da Rz'nin Kurn' Kurn'la tefsirinde ayetler arasndaki ilikiler ve uyumluluu hakknda ne kadar baarl olduunu, tartlabilecei bir konudur. Bununla beraber O, Kurn' Kurn'la tefsir ynteminde nemli lde bal kald sylenebilir. Rz, Eer kulumuz (Muhammed)e indirdiimiz (Kurann Allahn kelam olduun)da phe ediyorsanz haydi onun gibi bir sure getirin (2/ Bakara,23) ayeti kerimesiyle ilgili grnde bu ayetin Kurann gerek ve ilahi kelam olduunun

vurgulandn sylemektedir. Rz bu ayetle ilgili, Hi kimse, onlar iin ne gibi gz aydnlklarnn gizlenmi olduunu bilemez (32/ Secde,17). Orada canllarn arzulayaca ve gzlerin holanaca her ey

vardr... (43/ Zuhruf,71) anlamndaki Ahireti konu edinen ayetleri zikretmitir. Bir de arkasndan terhib eden ayetleri getirmektedir: Bunlar; )86( Allahn sizi kara tarafndan yere
172

Rz, IX, 164

95

geirmesinden veya zerinize akll bir kasrga yollamasndan emin mi oldunuz? Sonra da kendinize bir vekil bulamaycaksnz. Yoksa onun sizi oraya tekrar dndrp de, stnze belinizi kracak bir frtna yollamasndan, neticede de yaptnz nankrlk sebebiyle sizi bomasndan emin misiniz? Siz bize kar, sizin cnz alacak hi kimse bulamyacaksnz ( 17/ sr,6869). )61( Gkteki olandan, onun sizi yere batrvermesinden emin mi oldunuz. O zaman bakarsnz ki O(yeryz) alkalanmaktadr (67/ Mlk,1617) ve ( )51( Hakka kar) inad eden her zorba ise (sonunda) binpiman oldu. Onun nnde de cehennem vardr. Ona irinli su iirilecektir(14/ brahim,1516) ayetleridir. Bu zikredilen ayetlerin, szn ettiimiz Bakara 23. ayetle sorgulayc uslp asndan ilikisi olduu grlebilir. Rz ayrca bu ayetin tefsirinde gazabla ilgili, te biz onlarn herbirini gnah sebebiyle yokladk. te kiminin tepesine ( ta yadran) bir kasrga gnderdik, kimini korkun bir ses yakalad, kimini yere batrdk, kimini de suda boduk ( 28/ Ankebt,40) ayetini de kullanmtr. Rz bylelikle Bakara 23. ayeti aklarken bir ekilde dier ayetlerle iliki kurarak sz konusu ayete sorgulayc uslp asndan anlamca katk salamtr. Ona gre, Kurnn gerek ve Allahn kelam olduuna inanan insan, ahirete ve kyametin kopacana da mutlaka inanacaktr.174 Rznin, Ancak sana kulluk ederiz ve yalnz senden medet umarz (1/ Fatiha, 5) ayetini tefsir ederken iliki kurduu;
173

Rz, I, 236

96

 Muttaki olanlar yok mu? Onlara eytandan bir arza geldii zaman iyice dnrler. Bir de bakarsn ki, hakikati grp anlamlardr (7/ Araf,2001) ayeti arasnda balanty dolayl olarak yapt kanaatindeyiz. Aklayc konumda olan Araf suresi 201. ayeti ile ilgili, Rznin anlatt neticeye gre, ayetteki eytani arza, insana gelen tembellik, boluk duygulardr. nsan byle bir duyguya kapldnda, ( iyyke na budu) kelimesini syleyerek Allahn huzurunda olduunu anlar, bylelikle itaat ve ibadete hazr bulunduunun farkna varr. Ayrca Rz, "sana taparz" cmlesine gre, "yalnz sana taparz" cmlesinin daha vurgulu olduunu sylemektedir.175 ve gkyzn de bir bina yaptk(2/ Bakara,22) ayetini tefsir ederken bu ayetin direk tefsirine ilikin olmayan, gkyznn dier faziletlerinden bahseden ayetleri de zikretmektedir. Rzye gre Allah gkyzn yedi eyle sslemitir : 1) Yldzlarla; yemin olsun ki biz yere en yakn olan g kandillerle (yldzlarla) donattk (67/ Mlk,5); 2) Ay ile; Nh,16); 3) Gne ile; Nh,16); 4) Ar ile; ... O, Byk arin Rabbidir ( 9/ Tevbe,129); 5) Krsi ile; kuatmtr ( 2/ Bakara,255); 6) Levh-i mahfuz ile; levh-i mahfuzda
174

onlarn iinde ay bir nur yapt... ( 71/

... gnei de bir kandil yapmtr (71/

Onun krsisi gkleri ve yeri

Rz, II, 115116

97

7) Kalem ile;

Nun, kaleme yemin olsun ki (68/

Kalem,1). Sonra, gkyzn, Kyamet yaklatnda nasl bir hal aldn u ayetlerle aklamaktadr; Gkyz yarld zaman (77/

Mrselat,9); Gkyz yerinden sklp alnd zaman (81/ Tekvir, 11); Gkyzn durdurduumuz gn(21/ Enbiya,104); Gkyz erimi maden gibi olduu gn( 70/ Meric,8); Gkyz alkalandka alkaland gn(52/ Tr,9); O, kpkrmz bir gl gibi olur ( 55/ Rahmn,37). Allah Teala, semann ilk halini iki ayetle anlatarak; Sonra

( Allah, bir duman halinde olan ge yneldi (41/ Fussilat,11). Rz;

Gklerle yer bitiik bir halde iken, bizim onlar birbirinden yarp ayrdmz kafirler grmediler mi? (21/ Enbiya,30) eklindeki ayet-i kerimeyle, yer ve gn sonradan ayrldna, nceden bitiik olduuna dikkat ekmektedir. Rz, O g ve yeri ve bunlarn arasndaki eyleri biz bouna yaratmadk. Bu o kfirlerin ( bo) zanlardr ( 38/ Sd,27) ayetiyle de, yer ve g bir hikmete binaen yaratldn bildirmektedir. Bu hikmetlerden biri de gn renginin, gze uygun ve onu glendiren renklerin en gllerinden olmasdr. Ona gre hatta doktorlar bile gz aryan kimsenin ge bakmasn tavsiye etmektedir. Onun eklini de ekillerin en stn olan yuvarlak klmtr. te Allah yaratt her eyi insann faydasna ve belli bir hizmete gre yaratmtr. Rz, bylelikle 2/ Bakara 22. ayetin, zikrettiimiz ayetlerle ilikisini dolayl olarak kurmaktadr. Rz,

175

Rz, II, 246

98

 zerlerinden ge bakmyorlar m? Biz onu nasl bina etmi ve sslemiiz Onda hibir atlak da yoktur ( 50/ Kaf,6) anlamndaki ayeti de Bakara 22. ayeti aklarken kullanmaktadr.176 Burada Rz, aklayc olarak getirdii ayetlerle, aklanmas gereken ayet arasnda, dolayl bir katk salamaya almtr.

M. Zorlamal likilendirme Rz, bazen de tefsirini ettii ayetle dorudan veya dolayl olmayan ilikilendirmelere gitmitir. Bu tr ayetler arasndaki ilikileri de zorlamal olarak kurduunu syleyebiliriz. Allaha ve peygamberlerine iman edin, size vekil kld mallardan Onun yolunda harcayn. inizden iman edip de harcayanlar ( yok mu?), onlar iin byk mkafaat vardr (57/ Hadid,7). Bu ayetle ilgili Rznin yorumuna gre, Cenab Hakk, insanlara ilk nce, kendisine itaatle megul olmalarn emretmi, ikinci olarak da, dnyaya fazla iltifat etmemelerini ve o dnyay Allah yolunda harcamalarn emretmitir. Ona gre Hadd 7. ayette, De ki: Allah, sonra da onlar brak... ( 6/ Enam,91) ayetinden kastedilen mana aklanm olmaktadr. De ki Allah ifadesi, burada, Allaha ve Reslne iman edin... cmlesine, Sonra da onlar brak...... ifadesi de, burada size vekil kld mallardan onun yolunda harcayn cmlesine denk gelmektedir.177 Rznin ilikilendirdii
176

bu

ayetler

arasndaki

zellik,

zorlamal

olarak

kendini

Rz, II,106

99

gstermektedir. Kanaatimize gre, aklayc konumda olan Enam 91. ayetin balamnda, Rznin tefsir etmekte olduu 57/ Hadid 7. ayetin manas kastolunmaktadr, demesi pek isabetli deildir. nk ilikilendirdii ayette dorudan byle bir anlam bulunmamaktadr.178 Raz, " Onlar " cehennem bize ancak sayl gnler dokunacaktr" dediler..." ( 2/ Bakara,80) ayetiyle ilgili, aktard gre gre, ayetteki " sayl" lafznn tpk " O ( Yusufu) az bir fiyata, sayl bir- ka dirheme sattlar" ( 12/ Yusuf,20) ayetinde olduu gibi " az" manasn ifade eder.179 Buradaki iliki olduka zorlamal olarak kurulmu gzkmektedir.

III. BLM FAHRUDDN ER-RZNN KUR'NI KUR'NLA TEFSRNDE KULLANDII YARDIMCI UNSURLAR

177 178

Rz, XXIX, 216 Aklayc konumda olan ayetin tefsiri iin bkz. Rz, XIII, 79; Taberi, VII, 270 179 Rz, III, 142

100

A. Dilsel Aralar 1. Sarf Sarf kelimesi Arapa bir kelime olup, szlkte bir eyi evirmek, dndrmek anlamna gelir.180 Arap dilindeki kelimelerin, ism-i fail, ism-i mef'l, ism-i zaman, ism-i mekan ve mastar gibi ekilsel birimleri (kalplar), bunlarn nereden ve nasl trediklerini, ne ekilde ekildiklerini retmeyi hedefleyen dil bilimine sarf denmitir. kelimelerdir. Kurn mfessirleri de ayetlerdeki kelimelerin anlamn, trevlerini bilebilmek iin sarf biliminden yararlanmlardr. Aratrma konumuz olan Rz'nin tefsirinde de buna dair rnekleri grmek mmkndr. Mesela, " te bu, elbette en doru bir haberin beyandr" ( 2/ Al-i mran,62) ayetindeki " elkasas" kelimesi, arapadaki " anlatt, anlatyor" fiillerinden tremitir. Falanca hikyeyi anlatt ifadesini Arapa'da denir. Rz'ye gre, kelimenin asl anlam, " bir izi takip etmektir". " Bir kimse bir bakasnn izini takip ettiinde" buna Arapa'da denilir. Nitekim Allah da kelimenin bu anlamnda " Kz kardeine dedi ki: Onun izini takip et" ( Kasas,11) ayetini buyurmutur. Rz'ye gre haberleri pepee getirdii ve kelam pei peine ekledii iin, kssa anlatan kimseye de denilmitir. Dolaysyla "el- kasas" kelimesinin manas, " pe peine gelen manalar ihtiva eden haber" anlamndadr.182 Bu aklamalarla Rz, ayetteki el- kasas kelimesinin hangi fiilden trediini bildirmi olup, buna gre de kelimeye anlam vermektedir. Arapa'daki sarf unsuru de burada ilenmitir. Ayrca unu da belirtelim ki sarf konusu
180 181

181

Dolaysyla sarfn ilgilendii alan cmledeki

bn Manzur, IX, 189 Hseyin Gnday- ener ahin, Arapa Dilbilgisi, Alfa Yay., stanbul 2001, s. 11

101

iilendiinde ilikilendirdii ayetlerin nzlndeki ncelik ve sonralk fazla neme sahip olmamaktadr. " Eer yetimler hakknda adaleti yerine getiremeyeceinizden korkarsanz" (4/ Nis,3) ayetindeki fiili sarf asndan inclenmitir. Buna gre, kelimenin masdar "el- eksaat"tr, ve " dil olmak" anlamn ifade eder. Birisi dil olduu zaman eksatar-racul denir. Bu balamda de " ve dil olun, Allah dil olanlar sever" (49/ Hucurt,9) ayeti delildir. Ona gre, ayn kkten gelen kelimesi de " dil ve insafl olmak" anlamndadr. Bununla ilgili olarak de " Adaleti titizlikle ayakta tutan kimseler olunuz" ( 4/ Nisa,135) ayetii zikretmitir. Yine bu konuda Rz'nin Zeccac'den aktard anlama gre, gerek "keseta" kelimesi, gerekse "ekseta" kelimesinin asl, pay ve nasib anlamna gelen el- kst kelimesinden gelmitir. Zira Araplar " zulmetti ve hakszlk yapr" anlamnda keseta dedikleri zaman, aslnda " arkadayla paylama konusunda, ona zulmetti" demek isterler.183 Bu rnek daha nce trdelik bakmndan ele alnm olup, grld gibi burada ise ayetteki bir kelimenin sarf asndan incelendiine dikkat ekilmitir. Bu konuda yine Rz'ye gre Nisa, 24'te geen ifadesindeki

kelimesi ismi mef'l kalbnda olup, masdar "el-ihsn"dr. Kelimenin Arapa'daki anlam, "muhafaza etmek, korumak,engel olmak" gibi manalara gelir. Ona gre kelimesi de bu anlamdadr. Nitekim "muhafazal, muhkem, iindekileri koruyan ey" denilir. Kelimenin bu anlamna dair Rz, " O'na, sizi, savan iddetinden korunmas iin zrh yapmay retmitik" (21/Enbiya,80) ayetindeki ehsena fiilinin
182

Rz, VIII, 84

102

kullanmn ve korumak, muhafaza etmek anlamnda olduunu misal gstermitir. Dolaysyla Rz 4/ Nisa 24'teki kelimesinin anlamn sarf unsurunu kullanarak "kendini muhafaza edenler, koruyanlar" anlamna hamlettiini grmekteyiz. Ayrca, bu kelimenin Kurn'n dier yerlerinde, "hrriyet", "iffet" ve "namusluluk" gstermitir.184 Nis suresi 36. ayette geen kendilerine iyilik edilmesi gerekenlerden " uzak komu"da srasn almtr. Rz bu ifadedeki "cunub" kelimesini her sarf hem anlam asndan incelemitir. Onun Vahid'den aktard gre gre bu kelime fu'ulun vezninde bir sfat olup kelimenin asl, yaknl zdd olan uzakl ifade eden "el'cenbat" kelimesidir. Mesela, oluk ocuundan uzak olan kimseye Arapa'da denir. Bir insana yaknlk (akrabalk) bakmndan da uzak olan kimseye racln ecnebiyyun denir. Rz bu kelimenin uzaklk anlamnda olduuna dair " Beni ve oluk ocuumu (putlara tapmaktan) uzaklatr." (14/brahim 35) ayetindeki ecnebe fiilinin "uzaklatrmak" anlamnda olduunu misal gstermitir. Ayrca ona gre, cimdan dolay taharet ve temizlikten uzak anlamnda, bir insana din dilinde cnb denmitir.185 gibi anlamlarda kullanldn baka ayetler desteiyle

2. Nahiv Nahiv kelimesi, szlkte yol, taraf, ynelmek, ama, miktar, tarz gibi anlamlara gelir.
186

Lisan'l-Arab'ta nahive "Arab sznn irab edilmesi"

183 184

Rz, IX, 171 Rz, X, 38 185 Rz, X, 96 186 bn Manzr, XV, 309310

103

denilmektedir. 187 Gnmz dil bilimi erevesinde nahivi, anlaml bir ifade olumas iin, kelimenin cmle iindeki konumu ya da cmlenin dier cmlelerle ilikisi ile ilgili bilinmesi gereken kurallarn btn olarak tanmlayabiliriz.188 Kurn ayetlerini anlama, phesiz ayeti bir cmle olarak doru anlamaktan geer. zellikle de i'rab, mphem isimler, zamirler, edatlar gibi kendine has unsurlara sahip olan Arab dilindeki Kurn ayetlerinin kelimelerini cmle baznda ilikisinin salkl olabilmesinde nahiv bilimine bavurulacaktr. Mfessir Rz'nin de ayetlerin anlamn karrken nahvi aklamalara deindiini grmekteyiz. rnein Ali mran 28'de m'minlere kafirleri dost edinmemesi buyurulup, ayetin devamnda da " Onlardan gelebilecek bir tehlikeden dolay saknrsanz mstesna" denilmitir. Rz'nin Vahid'den (. 468 h.) aktard

habere gre, denilir. Eer birisi, ( ittika ettin, ekindin, korundun) dediinde bu kelimenin mastadar olur. Ayette Allah buyurmu. Sonra kelimenin meful mutlakn eklinde getirmi, eklinde getirmemi. nk kelimesi, mastar yerine kullanlan bir isimdir. Dolaysyla burada Rz, mastarn kendisini deil, onun yerine kullandn anlatmaya almtr. Ona gre ayn ekilde " iyice oturdu" ve " iyice bindi" denilir. " Bunun zerine Rabbi onun gzel bir kabul ile kabul etti ve onu, gzel bir nebat gibi bytt" 2/ li mrn, 37) ayetindeki fiillerindeki mastarlarn de mastarn kendisi deil, onun yerinde olduuna misal gstermitir. Ayrca Rz'nin Vahid'nin gr olarak sunduu fikrine gre, ayetteki kelimesini " atclar, atanlar" kelimesi gibi grmekte

187 188

bn Manzr, XV, 309 Yakub Civelek, Arab Dilinde 'rab Olgusu, Aratrma Yay., Ankara 2003, s. 55

104

mmkndr. Buna gre kelime, hli mekkide (tekid eden bir hal) olmu olur.189 Bu aklamalar ayetteki kelimesini tekid hali olarak grmemize imkn salamaktadr. Bunlarda da kelimenin ekline ait sarf aklamalar kullanlmtr. " Bu Kurn Allah'tan bakasnn uydurmas deildir" (10/ Yunus, 37) ayetindeki kelimesinin bandaki edat Rzi'ye gre burada manasn ifade eder. Buna gre ayetin takdir "Bu Kurn Allah'tan bakas tarafndan uydurulmak iin deildir, byle bir ey yakk olmaz" eklindedir. Rz, bu durumu, /9( Tevbe, 122) ve /3( Ali mran, 179) ayetlerindeki lm'n en anlamnda kullanlabileceine benzetmitir. Yani Rzi'ye gre, "onlarn byle yapmas yakk almad gibi, uydurulmu olmaklk da Kurn'a yakmaz.190 Burada Rz, ayetteki en edatyla lm edatnn birbirinin yerinde kullanlabileceini aklam olmaktadr. Yine bu konuda Tevbe 85'te geen ifadesi ayn surenin 55. ayetinde olarak gemitir. Rz'ye gre talil lm "en" anlamnda kullanlabilir. Buna, tpk, /89 ( Beyyine,5) ayetindeki lmn, "en" manasnda kullanld eklini rnek gstermitir. Yani bu ayetin anlam, demektir.191

3. Belgat Belgat kelimesi, szlkte varmak ve hedefe ulamak manasna gelir. ibaresi, ulat ve vard anlamna gelir. Her hangi bir kimse maksadna

189 190

Rz, VIII, 12 Rz, XVII, 94 191 Rz, XVI, 155

105

ulat zaman denir. Fasih ak seik ve gzel konuan adama denir.192 Bir terim olarak ise, bir szn fasih, kusursuz olup bununla birlikte durumun, hlin gereine uygun olmasdr. Yani mekna, makama ve ahslara gre sz syleme veya ifade etmektir.193 Belagat, balca u blme ayrlr: 1. Mean 2. Beyan 3. Bed' Bunlardan mean, szn yerinde kullanlmas, muhatabn haline uygun sylenmesi, cmledeki terkiblerin birbiriyle uyumluluudur. Beyan, manann farkl sluplarla eitli yollarla, tebih ve temsillerle ifade edilmesidir. Bed' ise, lafz ve manann sslenmesidir. 194 Nitekim Kurn- Kerim de belagat asndan en st seviyede olan ilh kitaptr.195 Bu akladmz anlamda mfessir Rz'nin tefsirinde de, ayetleri aklarken, baka ayetlerle ilikisini kurarken belagat unsurunu kullanmtr. Mesela " Muhakkak ki, yetimlerin mallarn haksz (ve haram) olarak yiyenler karnlarna ancak bir ate yemi olurlar." (4/Nisa, 10) Rzi'ye gre, birisi, " kii zaten karnna yer. O halde, ayette, "karnlarna" denilmesinin faydas nedir"? diye sorarsa, buradaki ama tekid ve kuvvetlice ifade etme olduunu sylemek gerekir. Nitekim Allah'n " Onlar azlar ile, kalplerinde olmayan eyleri sylyorlar" (3/ Ali
bn Manzr, 419-420; bn Fris, M'cem'l-Mkis f'il-La, 1. bs., Kahire 1266, I, 301-302 Ali el-Carim, Mustafa Emin, el-Belagt'l-Vdih, s. 8; Muhammed Gazali, Kurn- Anlamada Yntem, (terc: Emrullah ler), 3.bs., le Yay., stanbul 2002, s. 134
193 192

106

mran 167) ayetinde olduu gibidir. Hlbuki sz, ancak azla sylendii halde byle denilmitir. Yine Allah, " Fakat sinelerin iindeki kalpler kr olur" (22/ Hacc, 46) buyurmutur. Hlbuki kalb zaten sinede olur. Yine Cenab- Allah " ki kand ile uan hibir ku yokki" (6/En'am 38) buyurmutur. Hlbuki uma zaten kanat ile olduu halde.196 Kurn'n byle uslp kullanmasn Rz tekid ve kuvvetlendirme olarak deerlendirmitir. Rzi'nin ilikilendirdii bu ayetlerde belagat unsuru kendini izhar etmektedir. Dolaysyla Rz sz konusu ayeti aklarken belagat ara olarak kullanmtr. Aranzda lm biz takdir ettik (56/ Vka,60), ayetiyle ilgili Rz baz yorumlarda bulunmutur. Ona gre lafznn yerine veyahut kullanlmamasn sebebi vardr. denildiinde sizin iin lm takdir ettik eklinde olur ve bu da lmn insanlardan sonraya brakldn ifade eder. nk bir kimseye Bu senin iin ( )hazrlanmtr denildiinde manas, Bu bugn bakas iin ama, yarn senin iindir eklinde olur. denildiinde ise sizde lm takdir ettik denilip, o lm bizim

iimizde yaratlm olurdu. Rz, lafznn yerini anlatt lafzlarn tutamadn belirttikten sonra, ilikisini kurduu te bu gnleri insanlar arasnda ( nbetlee) deitiriyoruz ( 3/ Al-i mran,140) ayetini, tefsirini ettiimiz 56/ Vka 60. ayetin anlalr olmas asndan getirmektedir. Ona gre bu ayetteki ifade de tpk 56/ Vaka,60. ayetteki gibidir.197 Burada Rz ayetle ayeti tefsir ederken kelimesininin zelliini anlatmaya almtr. Burada Kurn'n

194 195

Ahmed Bedev, Min Belagt'i Kur'n, 3.bs., Kahire 1950, s. 18-19 Ahmed Bedev, a.g.e., s. 54-55 196 Rz, IX, 201 197 Rz, XXIX, 178

107

belagatna deinmitir. Yani sz konusu lafzla ilgili aklamalar, belgtn men ksmna aittir. Rz, Furkan 23. ayette geen, Allah'a inanmayanlarn yapt amelleri hakknda sz olan " Onlar salm ( boa gitmi) zerreler yaptk" ifadesine, "Biz onlar geersiz kldk ve onlar adeta avuca alnmas mmkn olmayan toz zerrecikleri gibi faydalanlmas mmkn olmayan bir biime soktuk" eklinde anlam vermitir. Rz'ye gre buna benzer ifadeler de " dz arazideki serap gibidir" ( 24/ Nur,39); " frtnal bir gnde rzgarn iddetle savurduu kle benzer" (14/ brahim,18) ve " yenilmi ekin gibi" ( 105/ Fl,5) ayetlerinde ifade edilenlerdir. Yukardaki ayette inanmayanlarn amelleri " salm zerre"ye bennzetilmi ise bu ayetlerde de ona benzer ifadeler vardr. Dolaysyla Rz, tebih bildiren ayete yine tebih ifade eden ayetleri mfessir olarak getirmitir. Ayetteki tebih konusunu da belagatn konusu olarak grdmzde, burada belagata deinilmitir.198 Rz, " Dnya hayatnn durumu, gkten indirdiimiz bir su gibidir ki, insanlarn ve hayvanlarn yiyeceklerinden olan yeryz bitkileri o su sayesinde grleip birbirine girer. Nihayet yeryz zinetini taknp, ( rengarenk) sslendii ve sahipleri de onun zerinde kudret sahibi oldklarn sandlar bir srada,bir gece veya gndz ona emrimiz ( fetimiz) gelir de onu sanki dn yerinde yokmu gibi kknden koparlarak biilmi bir hale getiririz...." ( 10/ Yunus,24) ayetiyle ilgili Rz'nin Kdi'den aktardna gre, nsann dnya ile olan ilikisi de ayette

198

Rz, XXIV, 72

108

anlatlan bitki gibidir. nk insanlar dnya hayatna alp, onunla ilgili arzusu byynce,lm ona anszn gelip atar. Bu durumu, " Kendilerine yaplan uyarlar unuttuklarnda, (indirilmi olduumuz sknt ve musibetleri kaldrp) zerlerine her eyin kaplarn atk. Nihayet kendilerine verilenler yznden mardklar zaman onlar anszn yakaladk, birdenbire onlar btn mitlerini yitirdiler" ( 6/ En'm, 44) anlamndaki ayeti kerime beyan etmektedir. Dolaysyla sonuta insan hem dnyadan hem de dnya uruna unuttuu ahiretten mahrum kalr.
199

Buradaki ayetler arasndaki ilikilendirmede tebihle anlatm sz

konusudur. Yani, yukardaki ayette nasl bitkiye sarlnca o bir gn yok oluveriyorsa, insann da dnyaya sarlmasnn akibeti onun gibi kadere mahkum olacaktr. Burada "bitki" ile insann dnyaya fazla sarlmamas gerektii, lm dolaysyla her ikisinden mahrum kalaca hatrlatlmaktadr.

4. Arap Dilindeki Kullanm zellikleri Rz, bazen de ayetlerdeki baz kelimelerin kullanm zelliklerine de deinmitir. Mesela, Sizin iin helal olan ( dier) kadnlardan nikah edin . ( 4/ Nisa,3) ayetinde Rznin ifadesine gre Allahu Teala, Size helal olan ey buyurmu, Size helal olan kimse buyurmamtr. Bunun sebebini Rz nahiv asndan yle aklamaktadr: a) Allah Teala, bununla cinsi kasdetmitir. Mesela sen, Yannda ne var? dediin zaman, muhatabn Bir adam veya bir kadn der. Buna gre

yukardaki sorunun manas, Yannda olan ey, yannda bulunan hakikat nedir?

199

Rz,XVII,73

109

demektir, b) kelimesiyle onun slas, masdar takdirinde olup, buna gre anlam, Kadnlardan helal olanlar nikahlayn anlamndadr, c) ve kelimeleri birbirlerinin yerine kullanlabilmektedirler. Buna Rznin getirmi olduu rnek de Semaya ve onu bina edene yemin olsun ( 91/

ems,5) ayeti ile ve ve siz de, benim taptma tapclar deilsiniz ( 109/ Kfirn,5) ayetleridir. Bu ayetlerde yerine kelimesi kullanlmaktadr. Onun iin ey yerine kimse veya tersi olabilir. Bu yazlan rneklerde Rz kelimesinin durumunu, kullanm zelliini aklamtr.200

5. iir Rz, bazen ayetlerdeki baz lafzlarn manasn iirlerdeki getii manasna gre aklama yoluna gitmitir. rnein, /2 ( Bakara, 102) ayetindeki " sihir" kelimesini dilcilerden aktard anlama gre, "gizli olan ve sebebi bilinmeyen bir ey"dir. Gizli olduu ve akp gittii iin gda trnden eylere de fetha harekesiyle " es- seheru" denilmitir. Rz, bu kelimenin gda anlamnda kullanldna rnek olarak, Lebd'in, " Biz yiyecek ve ieceklerle gdalanrz" beytini gstermitir. Bu beyitteki "gdalanrz" lafz "gizlilik" manas ile alnmtr. Rz'ye gre, yine Lebd'in " Eer bize, hangi halde olduumuzu sorarsan, bil ki biz bu bylenmi insanlarn sereleriyiz" beytindeki "sihr" kelimesi mana bakmndan yukardaki beytin ayn manasn tar. Ayn zamanda Ona gre, beytteki kelimesiyle, "cierliler" (yani nefes alp verenler) manasnn da kastedilmesi muhtemeldir. nk sihr, cier ve nefes

200

Rz, IX,172

110

borusu manasna da gelmektedir. Bu mana da " gizlilik" manas ile alakaldr. Ona gre Allahn " Sen ancak musahharlardansn" (26/ uara,153) ayeti " Sen yiyip ien mahlkattan birisin" manasndadr. Buna kfirlerden ona syledii " Sen ancak bizim gibi bir insansn" ( 26/ uara,154) ayeti delalet etmektedir. Rz'ye gre, bu ayetin " Sen de bizim gibi cier sahibi ( yani nefes alp veren) bir varlksn" manasna olmas da muhtemeldir. Rz, /01 ( Yunus,81) ve /7 ( A'raf,116) ayeti kerimelerini de bu balamda zikretmitir. 201 Bylelikle yukardaki tefsir edilen ayetteki "sihir" kelimesinin aslnda " gizlilik" anlamnda olduu belirtilmitir. Rz, sihir kelimesinin anlalmasnda iiri de ara olarak kullanmtr. Bu konuda " Ey insanlar sizi yaratan Rabbinize ibadet edin..." ( 2/ Bakara,21) ayetindeki " halk" kelimesinin anlam Rz'nin tehzib sahibi el- Ezheri'den naklettiine gre, bu " lp bimek ve dzemek, uydurmak" manasndadr. Ayetten delil olarak, " Haliklerin en gzeli"( 23/

M'minn,14) ayetindeki kelimeye, " lp bienlerin, takdir edenlerin en gzeli"; " Ve bir yalan dzyorsunuz" (29/ Ankebut,17) ayetindeki kelimenin uydurmak anlamnda oluunu, " Bu evvelkilerin uydurmalarndan baka bir ey deildir" (26/ uara,137) ayetindeki sz konusu kelimenin de bu manada oluu gsterilmitir. iirden delil olarak ez- Zheyr'in " yemin olsun ki sen, kafandan uydurduun eyleri iftira ediyorsun. Halbuki bazlar ise kafalarnda bir ey tasarlyorlar ama bakasna iftira olarak sylemiyorlard" iirindeki sz konusu kelimenin uydurmak, tasarlamak,

201

Rz, III, 205

111

anlamnda oluunu; Bir baka airin " Deriyi lp bien kadn ve erkek iilerin elinde ancak derinin gzeli gcrdar" iirindeki sz konusu kelimenin lp bimek manasnda oluu gsterilmitir".202 Bu iirler yukardaki ayette geen " Halk" kelimesinin anlamn izah etmede ara olarak kullanlmtr.

B. Tarihsel Aralar "Tarihsel aralar"dan kastettiimiz eylerden biri de Esbb- Nzldr. Esbb- Nzlden anlalan ise, Hz. Peygambere verilmi bir soru zerine veya ayetin nzl ortamnda meydana gelen bir hadiseye, cevap vermek veya hkmn aklamak iin vesile tekil eden ve vahyin indii ortam anlatan hadisedir.203 Bu konuyla ilgili Rznin getirdii bir rnee gre, Araplar Hz. brahim ve smail peygamberden kalan miras olarak, eskiden ems deil Kamer aylar kullanmlardr. slam geldikten sonra da ibadetler Kamer aya gre yaplmtr. Kamer ayda mevsimler sabit olmadndan baz aylar ticarete zarar vermitir. Bu zarar giderebilmek iin Araplar ems yl ile Kamer yl denkletirmeye alm ve gne ylndaki fazlal toplayak, Kamer seneyi on ay kabul etmilerdir. Bu denkletirmeye Kabisa ismi vermilerdir. Onlarn bu uygulamalar Kamer aya gre emredilen Allahn hkmne ters olduu sylenmitir. te Araplarn kendi ticar menfaatlerini dikkate alarak ibadet gnlerini deitirmeye kalkmas; Gerekten Allah katnda aylarn says, Allahn kitabnda, ta

202

Rz, II, 9697 Ahmet Nedim Serinsu, Kurn'n Anlalmasnda Esbb- Nzln Rol, le Yay., stanbul 1994, s.68
203

112

gkleri ve yeri yaratt gnden beri, on iki aydr. Onlardan drd, haram olanlardr. te bu dini kayyimdir. O halde, bunlarda kendinize zulmetmeyin. ( 9/ Tevbe,36) ayetiyle knanmtr. Rz zikredilen ayetin sebebi nuzln tarihi adan aklayarak ayetin anlalmasn salamtr. Araplarca da Kamer yln oniki aydan ibaret olduuna dair Rz delil olarak u ayetleri getirmitir: Gnei ziyal, ay nurlu yapan, yllarn saysn ve hesabn bilmeniz iin, ona menziller tayin eden O ( Allahdr) ( 10/ Yunus,5). Sana hilalleri sorarlar. De ki: O, insanlarn birtakm faydalar iin, bir de hacc iin vakit lleridir ( 2/ Bakara,189). Allah, aya bylelikle birtakm menziller takdir ederek, yllarn saysnn ve hesabnn bilinme vastas klmtr. Ayn hareketine gre hesaplanan aylar, vakitler asndan doru olur.204 Kureyli mrikler Peygamberle Hudeybiye antlamas yaptklarnda, antlama metninde yazlan Bismillahirrahmanirrahim kelimesini kabul etmemilerdir. Onlar bununla ilgili Rahman da kim, biz onu tanmyoruz ve Allah denince biliyoruz da Rahman kelimesini anlamyoruz demilerdir. Bu durumla ilgili olayn muhatab ayrca Abdullah bn meyye el- Mahzumi da olmutur. Onun sylediine gre mrikler Rahman denince ancak Yemame'nin efendisini Mseylemetu'l- Kezzb anlyorlarm. Bunun zerine Sana vahyettiimizi kendilerine okuman iin gnderdik. Onlar, Rahman inkar ederler( 13/ Rad,30) ayeti nazil olmutur. Bu kontekst iinde u ayetlerin de Rz byle sebeblerden dolay nazil

204

Rz, XVI, 50

113

olduunu sylemitir: De ki: ster Allah diye arn, ister Rahman diye arn; hangisi ile arrsanz nihayet en gzel isimler Onundur ( 17/ sr, 110) ve Onlara, Rahmana secde edin! denildii zaman, Rahman da neymi? dediler... ( 25/ Furkan,60). 205 Rznin haberine gre, mfessirler yukardaki inkrn Allaha deil Rahman szne kar olma eklinde gzkse bile, aslnda Allah inkar anlamnda olduu kanaatindedirler. Rznin kendisi de byle bir fikri kabul etmitir. Fakat Rznin yine bir haberine gre de mrikler Rahman da kim, biz onu tanmyoruz? ifadesiyle sadece Rahman kelimesine kar kmaktadrlar. nk onlar antlama metninin bana Rahman adna deil Ey Allahm, senin isminle diye yazyorlarm. Bu habere binaen Rznin kanaati, onlar mektupta yazlan Rahman kelimesinin, onlar iin yeni olduundan dolay kar kmalar gr de dnlebilir. Rz Ey iman edenler, yapmayacanz

eyi niin sylersiniz? ( 61/ Saff,2) ayetiyle ilgili tane nuzl tarihinden szetmektedir: 1) Baz mfessirlerin belirttiine gre, bu ayet mminlerden bir gurup hakknda nazil olmutur. Bu gurup Allah nezdinde en iyi amelleri yapmay ok arzu edenler olmu, sonra Allah onlara Ey iman edenler, size, sizi o elim azaptan kurtaracak bir ticarete klavuzlayaym m? ( 61/ Saff,10) ve phesiz ki Allah kendi yolunda (...) savaanlar sever ( 61/ Saff,4) ayeti kerimelerini indirmitir. Fakat onlar gittike dnya hayatna sarlp, sonuta Uhud savandan da yz evirdikleri iin Allah onlara Yapmayacanz eyi niin

205

Rz, XIX, 51-52

114

sylersiniz ayetini indirmitir. 2) Bu ayet savamad halde savatm, mzraklamad halde mzraklatm, yapmad halde yaptm diye iki yzllk yapanlar hakknda nazil olmutur. Nitekim Allah savamay bil fiil emrettiinde onlar, ... Niin bize sava farz kldn... ( 4/ Nis,77) demilerdir. 3) Bu ayet tm mminlere hitaben nazil olmutur. nk onlar, vadedilen taat, teslimiyet, huzu ve huuu yerine getireceklerine inanyorlar. Sonra onlar bu konularda yerine getirememe konumuna girdiinde, onlarn da bu ayetin muhatab olma ihtimaline girebilme endiesi olur.206Dolaysyla Rz, Saff suresi 2. ayetle ilgili aklamalarda, ayetin nuzl sebebini kullanmtr.

C. Metinsel Balam Rz, Kurn' Kurn'la tefsir ynteminde ayetin metinsel balamndan byk lde yararlanmtr. Mesela, Tevbe,102. ayette " Onlardan dier bir ksm da

gnahlarn itiraf ettiler" ( 9/ Tevbe,102) ifadesini Rz, kendisinin de aklama getirerek destekledii, " nifaklarndan tevbe edip dnen bir grup mnafklar" olduu gryle ilgili nakilde bulunmutur. Bu grte olanlara gre, ayetteki "herun" ( dier bir ksm) kelimesi " evremizdeki

bedevilerden ... birtakm mnafklar vardr" (9/ Tevbe,101) ifadesindeki sz konusu mnafklara atftr. Rz'ye gre atf klma zannn iine alr. Ancak Rz asndan Allah burada birinci mnafk olan gurubun nifakta ileri gittiklerinde, tefsirini ettiimiz bir gurubun tevbe ettiini ve nifaktan tamamen ktn bildirmitir.207

206 207

Rz, XXIX, 310 Rz, XVI, 174

115

Rz burada tefsir ettii ayette geen bir kelimenin anlamn hemen kendinden nceki ayete atf ederek ayetin metinsel balamndan hareket etmitir. " te bu, elbette en doru bir haberin beyandr..." ( 3/l-i mran,62) ayetindeki "kssa" kelimesinin asl manas Rz'ye gre " bir izi takip etmek"tir. Buna delil de, " Kz kardeine dedi ki; Onun izini takip et" ( 28/ Kasas,11) ayeti getirilmitir. Rz'nin anlatmna gre bu ayetteki

"kssa" kelimesi takip etmek anlamnda kullanlmasna bir rnektir. Nitekim bir kimse bir bakasnn izini takip ettiinde denilir.208 Burada da ayetin metinsel balamndan hareketle bir kelimenin anlam aa kmaktadr. " Muhakkak ki Allah, Ademi, Nuhu... mmtaz kld( seti) ( 3/ l-i mran, 33) ayetindeki kelimesi, lgatte " semek" anlamndadr. Nitekim Rz'nin ilikilendirmesine gre de, " Ben seni risaletimle btn insanlardan mmtaz kldm" ( 7/ A'rf,144) ve " onlar bizim yanmzda sekinlerden, haylrlardandr" ( 38/ Sd,47) ayetlerinde geen bu kelime semek anlamnda gelmitir.209 " nsana sknt dokunduu zaman bize du eder" ( 10/ Yunus,12) ayetindeki " insan" kelimesi ayn zamanda cins isimdir. Mahlktn iinden akl yrtmesiyle farkl konumda olana " insan" denmitir. Ayetteki insandan maksat kim olduu hususunda alimler ihtilaf etmilerdir. Bazlar bununla kfir kimseler kastedildiini sylemi ise de, bazlar daha ileri giderek Kurn'n neresinde bu kelime getiyse, onunla kfir kimse kastolunur demilerdir. Rz'nin aklamasna gre, bu ikinci gr son derece yanltr. Zira, ona gre,
208

Rz, VIII, 84

116

" )6( Ey insan, muhakkak ki sen Rabbine (kavuuncaya)kadar durmadan didineceksin, nihayet O'na ulaacaksn. O zaman kitab sa eline verilen kimseye gelince ..." ( 94/ nikak,67) ayetinin iine, mmin kimselerin de girmemesine engel yoktur. Ayrca Ona gre, " andolsun biz insan amurdan (szlm) bir hlasadan yarattk..." ( 237 M'minun,12) ve " Andolsun, insan biz yarattk. Nefsinin ona ne vesveseler vermekte olduunu da biliriz..." ( 50/ Kaf,16) ayetlerindeki " insan" kelimesi de kfir olsun mmin olsun tmn iine alr. Ancak Rz'ye gre, eer kelimenin bana elif lm olup, tekil gelirse, daha nce gemi malm bir eye hamledilir. yle deilse, bu kelimeyi kapallktan korumak iin " istirak" (ml, kapsamllk) manasna hamletmek gerekir. Ona gre, ayetteki " insandan" kfirin anlalmas, ayetin kendi mhtevasnn kapsadyla uygun der. nk ayette bahsedilen eyler, m'mini iine almayan eylerdir.210 Burada Rz, ayetteki insann kimler olduu mphemliini, kfirler olabileceini, ayetin muhtevasna dayanarak ifade etmitir. Ayn zamanda Kurn'da " insan" deyince her zaman kfir kimse anlalmadn, baka ayetlerin desteiyle belirtmi olmaktadr. Allaha nasl

kfr ediyorsunuz ki l idiniz sizleri diriltti; sonra sizleri yine ldrecek, sonra sizleri yine diriltecek, ... ( 2/ Bakara,28) ayetiyle ilgili bazlar Mminn 1516,11; Araf 172. ayetleri de dayanak gsterip insann iki kere lp ve iki kere dirilip arada hi bir kabir hayatnn olmadn savunmulardr. Rz, bu grn ileri srlebileceini dnerek, kendi uslbuyla kabr hayatnn var olacan
209

Rz, VIII, 20

117

savunmutur. Ona gre, sz devaml olan bir hayat bildiremez. Aksi halde Allahn demesi caiz olmazd. Ayrca lafz, arada bir faslann olacan ifade eder. Allaha dndrlme hadisesi de bir fasla olmakszn devaml olan hayatn hemen akabinde olacaktr. Rz, bu gryle, ayetin kabr hayatnn olacana delil olduu grndedir.211 Ona gre, edatn belirli bir mddet getikten sonra diye anlamamz da mmkndr. dediimizde de, ncelik ve sonraln var olduuna ve nce gelenlerle sonra gelenler arasnda bir fasla da olduu bildirilmektedir. Bakara 35. ayetteki emri teklif mi, yoksa ibahe mi bildirir? Bu hususta mfessirlerin bazs teklifi ifade eder demilerse de, bazs mbahl ifade eder demilerdir. Birinciler Allah nasl meleklerin insana secde etmesini isteyerek imtihan etmi ise burada da cennetteki yasak meyveyi yememesini emrederek zor bir imtihana tabi tutmutur. demilerdir. kinci grtekiler ise, /02 ( Th,81) ayetine dayanarak burada mecburiyet olmadn bildirmilerdir. Rz ise her ikisinin de olabileceini sylemitir. Zira Hz. demin yasaklanm meyve hari her eit yemeklerden yemesinin mbahln bildirir. Ama yasaklanan eyi oraya koyup ona dokunmamasn emretmesi teklifin olduunu bildirir demektedir. Burada baka bir anlam olduunu sylemektedir. Ona gre Allahn cennete Hz. demi yerletirmesi orada daimi olarak kalp, hereyi yapabilecei anlamna gelmiyor. nk Hz. demi yeryzne halife olarak hazrlamaktadr. Bu tpk, bir adam baka birisine "seni evime

yerletirdim derse o ev adamn mlk anlamna gelmiyor. Burada da Allah Hz.

210

Rz,XVII, 51

118

demi yerletirdim diyor, her eyi sana verdim dememektedir. Sebebi de yukarda belirttiimiz gibidir.212 Burada Rz, zm ayetin kendi metinsel balamndan karmaktadr. nk onun dedii zm yolu, metinsel balamda bulunmaktadr. rnek olarak evime yerletirdim gibi anlamlar buna delildir. Sana haram o ay, ondaki muharebeyi sorarlar ( 2/ Bakara,217) ayetinde, bu soranlarn kimler olduu hususunda alimler ihtilafl grlerde bulunmular. Rz onlar zikrettikten sonra limlerin ounluunun katld, soranlarn Mslmanlar olduu fikrini doru bulmutur. Ona gre, bunlar peygamberin etrafndaki ilk Mslmanlardr. kinci olarak da Cennete girivereceinizi mi sandnz ayetinde getii gibi, Mslmanlara hitab vardr. Sonraki ayetler ise, Onlar sana ikiyi ve kumar sorarlar ( 2/ Bakara, 219) ve Sana yetimleri

sorarlar ( 2/ Bakara, 220) ayetleridir.213 Burada Rz, soranlarn mslmanlar olduunu ayetin ncesindeki ve sonrasndaki ayetlere bakp metinsel balamndan karmaktadr. Yahudilerle Nasranler yle dediler: Biz, Allahn evlatlar ve dostlaryz. De ki: yleyse, niin sizi gnahlarnz yznden azaplandryor? Bilakis, siz Onun yarattklarndan bir beersiniz. O, kimi dilerse balar, kimi dilerse azaba uratr. ( 5/ Mide,18) Rzye gre Yahudiler "Allahn evlatlar" dememilerdir. Hristiyanlar ise bunu kendileri hakknda deil, Hz. sa hakknda sylemitir. Mfessir bu mesele

211 212

Rz, II, 151 Rz, III, 2 213 Rz, VI, 29

119

hakknda dier tefsircilerin grlerinden drdn zikretmitir. Bu grlerden birine gre, ayetteki ifadede muzaf hazfedilmitir. Aslnda ayetteki ifadeyle kastedilen Biz, Allahn peygamberlerinin evlatlaryzeklindedir. Yani Allahn resllerine nisbet edilen oul olma hali, Allaha nisbet edilmitir. Buna benzer de, Cenab Hakkn Muhakkak ki sana biat edenler, ancak Allah'a biat etmi olurlar... ( 48/ Fetih,10) yetidir. Rz demitir ki niin sizi gnahlarnz yznden azaplandryor ifadesine gre Yahudilerle Hristiyanlar Allahn oullar da dostlar da deillerdir. Eer yle olsayd ayette denildii gibi niye cezalandrlyorlar? Rz, Ehl-i Kitbn yle dnebileceini sylemitir: Bununla Allahn dnyada veya ahirette Ehl-i Kitbtan olanlar cezalandracan sylyorsunuz. Allahn cezalandrmas Ehl-i Kitabn Allahn sevgilisi olmasna mani olmaz. nk Hz. Muhammed (s.a.v.) de, kendisinin ve mmetinin Allahn dostlar olduunu iddia etse de dnya belalarndan kurtulamamtr. Buna misal Uhud sava, Hasan-Huseyinin katledilmesidir. Eer ahirette azab olunacak denilirse Yahudi ve Hristiyanlar zaten kabul etmezler. Rz, kendisinin onlarn adna ynelttii bu soruya cevab ayetin metinsel balamndan karmtr. A) Hz. Muhammed kendisinin ve mmetinin Allah dostlar olduunu sylemitir. Ancak Allahn evlatlar olduunu sylememitir. B) Onlarn cezalanaca yer ahirettir. nk Yahudi ve Hristiyanlar da ahiret azabn kabul ediyorlar. Buna rnek ise , Onlar, sayl gnlerden baka, bize katiyyen cehennem dokunmayacak Dediler ( 2/ Bakara,80) yetidir. C) Allahn, yleyse niin, sizi gnahlarnz yznden azaplandryor? ifadesi bu dnyada da azap edileceine misaldr. Fakat Rzye gre buradaki azap edilenler,

120

Peygamber zamanndaki Yahudiler deil onlardan nceki dindalardr. Ancak onlarn dindalarna azab edilidiine gre onlara da azap edilmesi mmkndr. Rz, sonra sz konusu ayetin balamndaki Bilakis siz, Onun yarattklarndan bir beersiniz. O, kimi dilerse balar, kimi dilerse azaba uratr ayeti kerimesi, hem Yahudilerin hem de Hristiyanlarn Allahn cezasndan kurtulma garantisi olmadn belirtmitir. Mfessir Rz bylelikle ayetteki mkil olan soruya cevab ayetin kendi balamndan hareket ederek cevap vermeye almtr.214 Rz, (12) )01( )11( Hayr yarlarnda ta ne geip kazananlar.. Onlar ncdrler. te onlar, (Allaha) en ok yaklatrlm olanlardr (56/Vka,10-11). Naim cennetlerinde (dirler) (56/ Vaka,12) anlamndaki ayetin balamndan hareketle Naim cennetlerinde olacakl Sabikunlarolduunu ifade etmitir. Rz Naim cennetiyle ilgili aklamalarda bulunurken Naim kelimesinin neden marife ve ayn srenin 89. ayetinde eklinde geen ayn kelimenin nekre olarak kullanldna ve cennet kelimesinin bu ayette oul ve 89. ayette ise tekil kullanldnn sebeblerini anlatmaya almtr. Ona gre ncelikle Naim cennetlerindedir ayetindeki Naim kelimesi kendisinden nceki kelimeye izafeten marife klnmtr. Ama ayn surenin 89. ayetinde bu kelimenin birinin nekre brnn ise tekil kullanlmasnda hem lfz hem de mana bakmndan fark vardr. Ona gre lafz bakmndan olan fark esSabikun ifadesi cins iin olan elif lam ile marife klnmtr. Dolaysyla Allah marife olarak zikredilen bu insanlarn ahiretteki meknlarn da marife olarak zikretmitir. Surenin 89. ayetinde bahsedilen "insan" marife ( belirli) olmad iin

214

Rz,XI, 192

121

Naim kelimesi belirsiz ( nekre) olarak zikredilmitir. O insandan sz edilirken Naim kelimesinin nekre olarak kullanlmas hakknda sz sylenirken, Eer mukarreblerden ise (o len kii...) ( 56/ Vaka,88) ifadesi kullanlmasdr. Rz bunu phesiz muttakiler cennetlerde, gzler (banda)drlar ( 51/ Zriyt,15) ve phesiz muttakiler, cennetlerde ve nehir (ky)larndadrlar (54/Kamer,54) ayetlerindeki ifadelere benzetmitir. Ayetler arasndaki mana asndan olan farka gelince, Rznin anlattna gre sabikunun eriecei makamdan stn makam yoktur. Bundan dolay onlara has olan makam ismi marife gelmektedir. Fakat sabikun olmayan muttakiler iin dereceleri farkl olan cennet makamlar vardr ve bundan dolay bunlarn makamlar bilinemez Onun iin de onlarn girecei cennet ismi nekre ekilde kullanlmtr. Sabikn olanlarn eriecei makamlar, bellidir. Onun iin de Naim cennetleri diye oul ekilde zikredilmektedir. Muttakiler hakknda ise derece farklar bulunduu iin onlarn girecekleri Naim cenneti tekil

zikrolunmaktadr. Rz, sabikun olmayan muttakiler hakknda Allahn phesiz muttakiler, cennetlerdedir (51/Zriyat,15) ayetindeki kullanm eklini de buna rnek gstermektedir. Rz, bu anlatmlarn genel olarak ayn srede bulunan ayetler arasndaki metinsel balamndan hareketle

anlatmaktadr.215 Rz, Mlk suresindeki ... Siz ancak byk bir sapklk iindesiniz ( 67/ Mlk,9) ifadesini kfirlerin dnyadaki sapklna haml ettii gibi ahiretteki azablarna da haml etmektedir. nk ayetin esas balam ahiretteki

215

Rz, XXIX, 146

122

durumla ilgilidir.216 Ayrca Ona gre Allah bu ifadeyle onlara ( kfirlere) vermi olduu cezay, dalal-sapklk adyla isimlendirmi olmas da muhtemeldir. O bu aklamasna Allahn yukarda tefsir ettiimiz ayetten sonra gelen Eer biz dinler yahut aklmz kullanr olsaydk, u lgn cehenneme girenler iinde bulunmazdk (67/ Mlk,10) anlamndaki ayetini ilikilendirmektedir. 217 Burada Rz, tefsir edilmekte olan ayetle hemen sonraki ayeti metinsel balam olarak kullanarak aklam olmaktadr. Dolaysyla bu iliki eklinde iki ayetin metinsel balam ara olarak kullanlarak aklama yaplmtr. " Rabbimiz,eer unutursak veya yanlrsak, bizi tutup azarlama" (2/ Bakara,286) ayetindeki " nisyan" (unutma) kelimesi Rz'nin tefsirinde " terketmek" anlamnda ele alnmtr. Rz'ye gre, buna gereke " Fakat o unuttu, yani, ameli terketti. Biz onda bir azim bulamadk" ( 20/ T-h,115) ve " Onlar Allah' unuttular, Allah da onlar unuttu" ( 9/ Tevbe,67) ayetlerindeki sz konusu kelimeni de bu anlamda kullanmtr. Yani bu ayetlerdeki nisyandan maksat da Allah'a olan sorumluluklarn terketmeleridir.218 Burada da Rz bir ayetteki bir kelimenin anlamn Kurn'n metinsel balamndan hareketle akla kavuturmaktadr.

D. Mantksal Aralar Mantk kelimesi, Arapada sylemek, konumak, dile getirmek gibi anlamlara gelen " nutk" (nutuk) kknden tremitir.219

Bilgi iin bkz., Taberi, XXIX, 5; bn Kesir, IV, 423; Ebu Cafer Muhammed b. el- Hasan et-Tsi, et- Tbyan fi Tafsirul Kuran, Beyrut, tarihsiz, X, 62 217 Rz, XXX, 64 218 Rz, VII, 145 219 bn Manzr, X, 354

216

123

Terim olarak ise, uygulama asndan iki trl anlam verilmitir. Birincisi, kelimenin etimolojik kkenine uygun olarak, "dzgn dnme", "mantksal dnme" eklinde, dnme trnn ad olmutur. Sylediklerinde hi mantk yok, mantkl dnelim, mantkl ol gibi ifadelerde mantk lafz bu anlamda kullanlr. kinci olarak ise, mantk, "dzgn dnme", "mantksal dnme" eklinde dnme tr ve tarzn konu edinen felsefe disiplininin ad olmutur.220 Fahruddin er-Rz dini ilimlerde mant bir alet (ara) olarak kulland221 gibi Kurn Kurnla tefsir olgusuna da bu adan yaklat grlmektedir. Buna baz rnekler verirsek unlardr: Rz, " Muhakkak ki Allah yannda en deerli olannz, O'ndan en ok korkannzdr." (49/ Hucurat, 13) ayetiyle ilgili " vikaye" kelimesi, sadece insanlar iine alr, melekler bunun dnda kalr. nk onlar hakknda ehvet dnlemez diyen gr kabul etmemitir. Ona gre, muayyen bir ehvetin yokluundan, mutlak ehvetin yokluu gerekmez. Melekler, yeme ime veya cinsi arzular yoksa bile, onlarn tam aksine ykselmek ve derece almak gibi arzular vardr. Nitekim Rz'ye gre, "Onlar: Bizler hamd ile seni tesbih ve seni takdis edip dururken,

yeryznde fesat karacak, orada kan dkecek insan m halife klyorsun dediler...."(2/ Bakara,30) ve " Onlardan her kim: "Tanr O deil, benim!" derse, biz onu cehennemle cezalandrrz" (21/

Doan zlem, Mantk, Ara Yay., stanbul 1991, s. 25 Hilmi Ziya lken, slam Felsefesi, Seluk Yay., 2. bs., Ankara tarihsiz, s. 118; slam Dncesi, Rza Cokun Matbaas, stanbul 1946, s. 243246
221

220

124

Enbiya,29) anlamndaki ayetleri meleklerin de ykselme arzularnn olduunu gsterir.222 Rz'nin mfessirlerden naklettii, " Biz senden evvel hibir resul, hibir nebi gndermedik ki o, arzu ettii zaman eytan, onun dilei hakknda bir fitne atm olmasn. Nihayet Allah, eytann ilka edecei ( o fitneyi) giderir, ibtal eder..." ( 22/ Hacc, 52) ayetinin sebebi nzulu hakknda, Hz. Peygamber Kureylilerin kalabalk toplantsnda bulunduunda, Allahdan kendisine, onlarn kendisinden

uzaklatracak bir eyin gelmemesini arzu ve temenni ettii anda nazil olan Necm suresinin, " )91( Grdnz m o lt ve Uzz'y?. Ve ncleri olan teki ( put) Menat?"( 53/ Necm, 19-20) ksmna kadar okumaya balad. Ve devamnda da eytann telkini zerine, " O yce kuular ( tanralar), ite onlarn efaat etmeleri umulur" ifadelerini katm. Kureyliler bu szleri duyar duymaz sevinirler. Devamnda da Hz. Peygamber nazil olmakta olan Necm suresinin tamamn okumutur. Eve dndnde Cebrail Hz. Peygambere Kurn ayetinden olmayan eyleri ilave ettiini hatrlatnca, Peygamber yapt hatasndan dolay ok zlm ve Allahtan da ok korkmutur. Bu olay zerine de yukarda zikrettiimiz Hacc suresi 52. ayet nazil olmutur. Rz'ye gre, zikrettiimiz bu ayetle ilgili olay ou mfessirlerin rivayet ettii hadisedir. Ancak bu hadisenin bu ekilde meydana gelmesi mmkn deildir. nk bu Hz. Peygamberin getirdii eriatn gvenilirliini sarsacaktr. Eer Kurn'n sadece bir ayeti hakknda byle bir hadise meydana gelip Hz. Peygamber hata yapabiliyorsa dier ayetlerin de salam olamayabilecei kukusunu

222

Rz, II, 220

125

uyandracaktr. Dolaysyla bu hadisenin gerek olmas mantksal adan da imknszdr. Ayrca bu, " Ey Resul! Rabbinden sana indirileni tebli et. Eer bunu yapmassan O'nun eliliini yapmam olursun. ..." ( 5/ Maide, 67) ayetinin muhtevasna da aykrdr. nk Peygamberin yle bir hataya dmesi peygamberlik grevini tam olarak yerine getiremediini gstermi olup, herhangi bir ayete ayetten olmayan eyi katmas veya eksiltmesi sz konusu olmu olur. Halbuki byle bir ey olmamtr. 223 Dolaysyla Garanik hadisesinin yukarda anlattmz gibi olmas hem aklen hem mantken geree uygun deildir. Cenab- Allahn Sonra, bunun peinden kalbleriniz yine katlat... ( 2/ Bakara,74) yeti kerimesindeki kalbin katlamas, Rzye gre, aslnda baka bir eyden etkilenmeyi kabul eden bir eye, kendisinden tr etkilenmeyecek olan ey araz olduunda, etkilenen ey ok sert ve kat oldu denilir. Bu tpk etkilenen bir cisme ta olma vasf eklendiinde ta cisim haline gelir ve hi bir eyi kabul etmez hale gelir. Kalb de byledir; delilleri ve ayetleri, ibret verici eyleri mtla ettiinde o her trl isyan ve ktlkleri brakp Allaha itaat eden, her trl iyilii yapan hale gelir. Eer byle bir kalbe kt bir ey araz olursa, ondan etkilenir, sonuta taa benzemi olur ve iyilie kar etkilenmeyen eye dnr. Onun iin kalb katlat ve irkin hale geldi denilir. Rznin mantksal ilikisini kurduu u ayet de kalbin zelliine ve mminlerin kalblerinin inceliine delalet etmektedir: Ahenkli ve yer yer tekrarlanan bir kitap olmak zere

223

Rz,XIII, 49

126

rablerine derin sayg gsterenlerin ondan derileri rperir. ( 39/ Zmer,23).224 Burada Rz mantk yrterek kalbin ne kadar etkilenen bir ey olduunu aklamaktadr. Bu yzden onun kt tesirlerden korunmas gerekir. Ayetteki, cildlerin titremesi kalbin ne kadar etkilenmeyi kabul eden ey olduuna iaret olarak Rz tarafndan rneklendirilmektedir. O inkar edenler: Ona Rabbinden bir mcize indirilmeli deil mi? der.( 13/ Rad,7) ayetiyle ilgili Rznin anlatmasna gre Kurn bizzat kendisi bir mcize olmutur. Ama ne var ki, kfirler bunu inkr ederek mcize ancak Musa ve sa ( a.s.) nn mcizeleri gibi olur demilerdir. Hurma ktnn Hz. Peygamber'in ayrlna dayanamamas, parmaklar arasndan sular fkrmas ve azck yemeklerle ok insanlar doyurmas gibi mucizeleri olsa da, kfirler bunlar grmezlikten gelmilerdir. O zaman niye Allah kfirlerin, byle tenkitlerine kar Peygambere byk mcizeler vermedi? Bu soruya Rz yle cevap vermitir: Allah Tel bir mcize gnderdiinde maksat hsl olur. Bu bakmdan Kurnn kendisi byk bir mcizdir. Kurnla da asl maksat tamamlanmtr. Buna ramen Allahtan yine mucize gndermesini isteme, keyfine gre hkm verme olur. Kurn ortada iken baka mucize istemeye gerek yoktur. Zira Rznin anlattna gre, Allah yine bir mucize gnderse bile, kfirler Peygamberi ve Kurnn gerekliini kabul edecek deillerdi. nk Ona gre bir mucizeye inanmayan dierine de inanmaz. Rznin ilikilendirdii ayeti kerimede, Allah inanmayanlarn durumunu yle tarif etmitir; Eer Allah onlarda bir hayr grseydi, elbette onlara duyururdu.

224

Rz, III, 125-126

127

Kulaklarna

(bunu) soksayd bile, yine onlar muhakkak ki yz evirici olarak

arkalarn dnerlerdi ( Enfal,23).225 Bir eye inanmak istemeyen insana ne kadar inandrc mucizeler gsterilse bile inanmaz. Bunun rnei yukarda olduu gibi Peygambere inanmayanlarda da olmutur. Mfessir Rz O, Rabbisinden bir mcize getirmeli deil mi? ayetine mantksal olarak cevab vermitir.

225

Rz, XIX, 12-13

128

SONU Kur'n, dier telif eserlerden yap bakmndan farkldr. Onda konular, blmler, ana balklar ve alt balklar altnda ilenmez. Baz konular kendi bana mstakil bir grnm arzetse bile, ayetin metinsel balam gereince dier konularla dorudan veya dolayl bir ekilde irtibatldr. Kur'n'daki her hangi bir yetin, hem gramer asndan hem de konu asndan dier ayetlerle irtibatl olduunu grmek mmkndr. Tefsir kaynaklarndaki Fatiha, hlas gibi baz surelerin Kur'n'n zeti olarak kabul edilmesi, onun metinsel btnln gsterir. Dolaysyla Kur'n' doru anlamadaki nceliklerden biri de, onu kendi metinsel btnl iinde deerlendirmektir. Sz konusu bak asn, kaleme ald tefsirde son derece net bir ekilde yanstmaya alm olan mfessirlerden birisi ise Rzdir. O, ayetler arasnda irtibat dier mfessirlere nazaran daha ok kurmutur. Nitekim Mfessir Rz, ayetleri tefsir ederken, bazen ayetteki bir cmleyi dier ayetlerin desteiyle aklamaya alm, bazen de ayetteki bir cmleyi, bazen de kelime baznda ayetteki bir fiili, isimi, edat aklama konusu olarak ele almtr. Rz'nin ayetler arasnda kurduu iliki zellikleri, karmza zaman zaman konu benzerlii, e anlamllk, e seslilik, zt anlamllk, ifade benzerlii veya ama benzerlii olarak kmtr. Ayetleri aklama biimi olarak ise, bazen iki ayette zt gibi grnen anlam uzlatrma, tahsis, takyid, anlam netletirme, kendi grn destekleme, mphemat aklama, ayetteki bir hkm aklama, dolayl katk salama ve konuyla pek ilgisi olmad halde iki ayet arasnda zorlamal iliki kurma eklinde karmza kmtr.

129

Gnmze kadar Kurnn Kurnla tefsiri olgusu zerine yaplan akademik almalarn, ayetlerin dier ayetler araclyla aklanmas, takyit, tahsis, nesh gibi Kurn ilimleri kavramlar erevesinde allmtr. Bu kavramlardan hareketle ayet erevesi, siyk- sibk erevesi, Kurnn btnl erevesi zerinde durduu grlmektedir. Bu almada ise, ifade edildii gibi e anlamllk, e seslilik, zt anlamllk gibi dilbilim, ayetteki bir hkm aklama, ya da ayetteki bir kelime unsurunu aklama gibi anlambilim ve hermeneutik gibi ada bilimsel verilerin nda konuyu Rznin tefsiri zerinde analitik tarzda incelenmsiye konuya farkl bir bak as gelitirilmitir. Rz, ayetleri dier ayetlerin desteiyle aklarken yardmc unsur olarak sarf, nahiv, belagat, esbb- nzl, arap dilinin kullanm zellikleri, ayetin metinsel balam, iir gibi konulardan yararlanmasn da ayr bir blm altnda ilenmitir. O, bu unsurlara ayetin tefsir edilmesi ihtiyac lsnde deinmitir. Rznin tefsirinde Kurn Kurnla tefsir yntemini ayetleri anlama asndan ou zaman ilk sraya ald grlmtr. Onun ou zaman ayetlerin nuzl srasna da dikkat ettii bilinmektedir. Mesela, rneklerde verdiimiz gibi Mekki ayete Medeni ayeti mfessir olarak getirmesi, ayetlerin nuzlndeki ncelik sonralk ltne dikkat ettiinin gstergesidir. Ancak bazen de bu l dna kt da mahade edilmitir. Bun da Rznin tefsir anlaynda Kurn metinsel bir btn olarak grdnnden kaynaklandn syleyebiliriz. Bu tr ayetler genelde hkm iermeyen kevni ayetler olduu rneklerle verilmitir. Rznin tefsir metodunda bazen de bir ayeti dier bir ayetle ilikilendirmesinde ok dolayl bir yol takip ettii grlmektedir. Onun kimi zaman

130

bavurduu bu zorlama slubu, mfessirlik yn ele alnrken gznnde bulundurulmaldr. Sonu olarak Rzde nceden varsaym olarak hedef aldmz Kur'n'n Kur'nla tefsir yntemi baz isabetsizliklere ramen baarl bir ekilde ilenmitir. Netice itibariyle yapm olduumuz bu almann, ilgili aratrmac ve okurlara Rznin tefsirindeki yeri ve Onun Kurn Kurnla tefsir yntemini kavramada nemli katklar salayacan sylemek mmkndr.

131

KAYNAKLAR Albayrak, Halis, Kur'n'n Btnl zerine ( Kur'n'n Kur'n'la Tefsiri), 2. bs., le Yaynlar, stanbul 1993. Tefsir Usl, le Yaynlar, stanbul 1998.

- "Mphemtu'l- Kur'n lmi ve Kur'n Tefsirindeki Yeri, A. . lahiyat Fakltesi Dergisi, Cilt: XXXII, ss. 155-182. Altunta, Halil, Necr ve Tefsirdeki Metodu ( Doktora Tezi), A. . lahiyat Fakltesi, Ankara 1993. El- Badadi, smail Paa, Hediyyet'l-rifin Esmai'l-Mellifiin ve Asari'lMusannifin, stanbul 1951. El- Bedev, Ahmet, Min Belagt'il Kur'n, 3. bs., Kahire 1950. Gazzal, Muhammed, Kurn' Anlamada Yntem ( Terc. Emrullah ler), 3. bs., le Yaynlar, stanbul 2002. El- Carim, Ali- Mustafa Emin, el- Belagt'l- Vdha. Cerraholu, smail, Tefsir Usl, 2. bs., Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara 1997. - Yahy bn Sallam ve Tefsirdeki Metodu, A.. lahiyat Fakltesi Yaynlar, Ankara 1970. - " Garnik Meselesinin stismarlar", A.. lahiyat Fakltesi Dergisi, Cilt: XXIV, Ankara 1981, s. 69.

Civelek, Yakub, Arab Dilinde 'rab Olgusu, Aratrma Yaynlar, Ankara 2003. elebi, Ktib, Kef el- Zunn, Maarif Matbaas, Ankara 1941.

132

Glck, erafeddin- Sleyman Toprak, Kelam, Selk niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar, Konya 1988. Gl, Abdulbaki, Felsefe Szl, Bilim ve Sanat Yaynlar, 2. bs., Ankara 2003. Gm, Sadrettin, Kur'n Tefsirinin Kaynaklar, Kayhan Yaynlar, Ankara 1990. Gnday, Hseyin- ener ahin, Arapa Dilbilgisi, Alfa Yaynlar, stanbul 2001. Gngr, Mevlt, Casss ve Fkh Tefsiri ( Doktora Tezi), A.. lahiyat Fakltesi, Ankara 1981. bn Fris, el- Huseyn Ahmed, Mu'cem-u Mekysi'l- Lua,Kahire 1266. bn Kesr, smail ed- Dmak, Tefsiru'l- Kurni'l- Azm, Beyrut 1987. bn Manzr, Cemluddn Muhammed, Lisnu'l- Arab, Dru Beyrut, Beyrut 1955/ 1956. Paac, Mehmet, " Kur'n'n Aklanmas ve Yorumlanmas", slam Ansiklopedisi, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara 2002, XXVI, 398. ler, Emrullah, Tahv ve Ahkmu'l- Kur'n' ( Doktora Tezi), A.. lahiyat Fakltesi, Ankara 1993. El- Kasm, Muhammed Cemalddin, Tefsiru'l- Kasm, Matbaatu'l- Haleb, Msr 1957. El- Kurtbi, el- Cmi Li ahkmi'l- Kurn, Msr, tarihsiz. Koyiit, Talat- smail Cerraholu, Kur'n' Kerm Mel ve Tefsiri, Diyanet leri Bakanl Yaynlar, Ankara 1984.

133

El- Mer, Ahmed Mustafa, Tefsru'l- Mer,Matbaatu Mustafa el- Bbi, Msr 1365/ 1946. Mukatil bin Sleyman, Ebah v'en- Nezir fil- Kur'n'il- Kerim ( tah. Abdullah Mahmud ehhate), Msr 1975. zlem, Doan, Mantk, Ara Yaynlar, stanbul 1991. zsoy, mer- lhami Gler, Konularna Gre Ku'rn Fihristi,Fecr Yaynlar, Ankara 1997. Er- Rz, Fahruddn, Meftihu'l- Gayb, Tahran, tarihsiz. Sava, Nuh, bn Hazm2n Kur'n'a Bak ve Ayetleri Yorumlama Metodu ( Doktora tezi), A.. lahiyat Fakltesi, Ankara 2001. Serinsu, Ahmet Nedim, Kur'n'n Anlalmasnda Esbb- Nzln Rol, le Yaynlar, stanbul 1994. Es- Suyut, Celluddn Abdurrahman, El- tkn f Ulmi'l- Kur'n,Dr elMarife, Beyrut, tarihsiz. imek, Sait, Kurn'n Anlalmasnda ki Mesele, Yneli Yaynlar, stanbul 1991. Et- Taber, Muhammed bn Cerr, Cmiu'l- Beyn an Te'vli'l- Kur'n, Matbaatu'l- Haleb, Msr 1373/ 1954. Et- Ts, Ebu Muhammed bin el- Hasan, Et- Tbyan fi Tafsiru'l Kur'n, Beyrut, tarihsiz. Trke Szlk,Trk Dil Kurumu Yaynlar, 9. bs., Ankara 1998. lken, Hilmi Ziya, slam Felsefesi, Seluk Yaynlar, 2. bs., Ankara, tarihsiz. - slam Dncesi, Rza Cokun Matbaas, stanbul 1946.

134

Yazr,

Elmall

Muhammed

Hamdi,

Hak

Dini

Kur'n

Dili (

Sadeletirenler: smail Karaam, Emin Ik), Feza Gazetecilik Yaynlar, stanbul, tarihsiz. Yldrm, Suat, Peygamberimizin Kurn' Tefsiri, stanbul 1983. - Kur'n' Kerim ve Kur'n limlerine Giri, Ensar Yaynlar, stanbul 1983. Ez- Zerke, Muhammed Bedruddn, Et- Burhn f Ulmi'l- Kur'n, Matbaatu'l- Haleb, Msr, 1376/ 1957.

135

ZET Niyazali, Aripov, " Tefsir-i Kebir'de Kur'n' Kur'n'la Tefsiri" Doktora Tezi Danman: Prof. Dr. Halis Albayrak, Ankara 2005, 134 s. " Tefsiri Kebir'de Kur'n' Kur'n'la Tefsiri" isimli bu alma; giri ve blmden olumaktadr. Giri blmnde, dirayet tefsirinin nemli simas Fahruddin er- Rz'nin tefsirinin Kur'n' Kur'n'la tefsiri ynn incelemenin amac, nemi ve aratrmada kullanlan yntem zerinde durulmu, Kur'n' Kur'n'la tefsir olgusunun sistematiinde yeni bir yaklam tarz gelitirme gayretleri vurgulanmtr. Kur'n' Kur'n'la tefsir olgusu Rz bata olmak zere mfessirlerin tefsirlerinde batan aa kapsaml olarak ele alnmad anlatlmtr. Aratrmada anlambilim ve hermeneutik birikimin, Kur'n ilimleri kavramlar kullanuldndan rneklerle bahsedilmitir. Birinci blmde; Fahruddin er- Rz'nin Kur'n' Kur'n'la tefsirinde anlamsal iliki kurduu unsurlar ve zellikleri zerinde durulmutur. rnein, yetleri aklamada konu olan cmle, kelime, isim ve edat gibi unsurlardan szedilmitir. kinci blmde ise Fahruddin er- Rz'nin Kur'n' Kur'n'la tefsirinde kulland aklama biimleri olarak tahsis, takyid, mphemt aklama, anlam netletirme gibi konular ilenmitir. nc blmde ise Kur'n' Kur'n'la tefsirde kulland yardmc unsurlar rneklerle aklanmtr. Bunlar, dilsel adan sarf, nahiv, belagt eklindedir.

136

Ayrca da tarihsel adan Esbb- Nuzl ve ayetin metinsel balamndan hareketle tefsir edili yntemlerine deinilmitir. Tezde dilbilim, anlambilim ve hermeneutik gibi ada bilimlerin yntem ve verileri nda yeni bir bak as gelitirilmeye allmtr. Son hali

137