MAKALE-III

Dr. Sabahattin en
alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl Ba Mfettii

1953 ylnda Ankara-Polatlda dodu. lk ve ortarenimini Polatlda tamamladktan sonra 1973 ylnda Ankara ktisadi ve Ticari limler Akademisinden mezun oldu. 1974 ylnda alma ve Sosyal Gvenlik Bakanlnda i mfettii yardmcs olarak greve balad ve halen ba i mfettii olarak grevi srdrmektedir. Ankara niversitesi SBE alma Ekonomisi ve Endstri likileri Ana Bilim Dalnda Taeronluk (Alt verenlik) ve Endstri likilerine Etkileri konulu yksek lisans ve Esnek retim-Esnek alma ve Endstri likilerine Etkileri konulu doktora programlarn tamamlad. eitli dergilerde i hukuku ve endstri ilikileri konularnda makaleleri yaynland. Ayrca Yaln retim (apon Modeli) adl yaynlanm bir kitab bulunmaktadr. yi derecede ngilizce bilmektedir.

PSKOLOJK TACZ ve KANUNU BOYUTU

GR Gnmzde yaadmz piyasa sisteminde ada iletmeler kreselleme, terrizm, rekabeti avantajlar yaratmak, srekli deiim gereklilii, alanlarn performansn arttrma gibi srekli deien basklarla kar karyadr. Bu basklarn yaratt belirsizliklere kar iletmelerin gsterdii tepki; ynetsel liderliin gelitirilmesini gerektiren klme ve istihdam edilebilirliin arttrlmas gibi ynetsel yaklamlarda grlebilir. Bu yaklamlar iletmeleri ve alanlar etkileyen rgtsel deiimi esas alan bir sylemi gerektirmektedir. rgtsel deiim syleminde ortaya kan deiimlerden birisi de, son yllarda giderek nemi daha ok anlalan iyerinde psikolojik taciz olgusudur.1 Ayn iyerinde alan insanlar arasnda ortaya kan atmalarn tarihi, kapitalizmin balang tarihine kadar geriye gtrlebilir. Emein bir meta olarak retim srecine girmesiyle birlikte, iiler ile iveren arasnda ya da iilerin
1 Sheehan, M., Workplace Mobbing: a proactive response, http://.Lindas.internetbasedfamily.com (8.12.2007)

46

kendi aralarnda retim srecinin kim tarafndan ve nasl kontrol edilecei konusunda atmalar balamtr. Bu atmalar; fiziksel saldrlar, direniler, boykotlar, makinelerin tahrip edilmesi (Ludizm) gibi eylemli davranlar eklinde olabildii gibi psikolojik taciz ya da psikolojik bask eklinde de olabilmektedir. yerindeki alma ilikilerini dzenlemeyi amalayan i hukuku balangcndan beri gerek iiler ile iveren arasnda, gerekse iilerin kendi aralarndaki davran biimlerini belirli hukuksal normlara gre ekillendirmeyi amalamtr. yerinde ortaya kan psikolojik sorunlar ise, yllardr bilinen bir olgu olmasna karn i hukukunda ancak son yllarda ilgi oda haline gelebilmitir. rnein ABD ve Kanadada psikolojik tacizin bilinmeyen ynlerine ve kiilerin sal, organizasyonlar ve toplum zerindeki ykc etkileri konusunda giderek artan bir ilgi vardr. 2002 ylnn balarnda Avustralyada nemli bir uluslararas konferans dzenlendi. Yine 2002 ylnda Fransada ve Kanadann Quebec eyaletinde, 2006 ubat aynda ise Kolombiyada psikolojik taciz kart yasa (antimobbing) yrrle girdi. Almanyada psikolojik taciz, sal bozan bir alma ortam olarak deerlendirilmeye

MAKALE
imento iveren eyll 2009

baland. Daha nemlisi, Avrupa Birlii psikolojik tacizi ii sal ve i gvenlii riski olarak kabul etmektedir.2 Sorunun ciddiyetinin ve yaygnlnn anlalmasnda kukusuz psikolojik tacizin fiziksel, psikolojik, ekonomik ve sosyal sonular olmasnn nemi byktr. Ancak halen birok AB lkesinde iyerinde psikolojik tacizin yasal tanm henz yaplmamtr. ILO iyerinde iddeti tm dnyada giderek artan alma yaamyla ilgili bir sorun olarak kabul etmektedir. ILOnun iyerinde iddet (violence at ork) tanm sadece fiziksel saldrgan davranlar iermemekte, psikolojik davranlar ya da pasif durumlar da iddet kapsamna almaktadr. yerinde iddetin neden olduu hasarlar ve zararlar ise; travma sonras ortaya kan stresler, vakitsiz/erken lm, intihar, cinayet ileme eklinde olabilmektedir3. Trkiyede de konuyla ilgili olarak son yllarda giderek artan sayda aratrmalar yaplmakta, makaleler ve kitaplar yaymlanmaktadr.4 Bu almada nce iyerinde psikolojik taciz konusunda kavramsal tartmalar ele alnacaktr. Konu Trkiyede olduka yeni olduu iin bu blm aydnlatc olaca dncesiyle zellikle geni tutulmutur. almada daha
2 3 4 MOBBNG: Emotional Abuse at Work, http://mobbing.tv; MobbingU.S.A., http://.mobing-usa.com (8.12.2007) Shallcross, L., e Workplace Mobbing Syndrome: Response and Preventie on in the Public Sector, http://.members.sha.ca/mobbing/mobbingCA/mobsyndrome-1.htm (8.12.2007) Trke almalar iin zellikle bkz.:Tnaz, P., 2006, yerinde Psikolojik Taciz (Mobbing), Beta Yaynlar, stanbul; ayn yazar yerinde Psikolojik Taciz (Mobbing), alma ve Toplum, Say: 11, 2006/4; Mobbing: yerinde Psikolojik Taciz, alma ve Toplum, Say: 10, 2006/3; obanolu, ., 2005, Mobbing - yerinde Duygusal Saldr ve Mcadele Yntemleri, TMA Yaynlar, stanbul; Sava, F. B., 2007, yerinde Manevi Taciz, Beta Yaynlar, stanbul; Gzel, A. ve Ertan,E., 2007, yerinde Psikolojik Tacize (Mobbinge) Hukuksal Bak: Avrupa Hukuku ve Karlatrmal Hukuk, Legal Hukuku ve Sosyal Gvenlik Hukuku Dergisi, 2007/14; Bayram, F., 2007, Trk Hukuku Asndan yerinde Psikolojik Taciz (Mobbing), Legal Hukuku ve Sosyal Gvenlik Hukuku Dergisi, 2007/14; Bozbel, S. ve Palaz, S., 2007, yerinde Psikolojik Taciz (Mobbing) ve Hukuku Sonular, TSK Akademi, 2007/1, Cilt. 2, Say: 3; Tutar, H., 2004, yerinde Psikolojik iddet, Platin Yaynlar, 3. Bask, Ankara; Serpil Ayta, 2008, yerinde Psikolojik Taciz Davrannn Stres Tepkileri zerine Etkisi: Bir Aratrma, MESS Mercek, Yl: 13, Say: 51, Temmuz, 2008; idem Krel, 2007, rgtlerde Mobbing Ynetiminde Destekleyici ve Risk Azaltc neriler, Anadolu niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 7, Say: 2; eyda Aktekin, 2006, Alman Mahkeme Kararlar Inda Mobbing Uygulamalarna likin Bir nceleme, MESS Sicil Hukuku Dergisi, Aralk, Say: 4; Pnar Tnaz, Fuat Bayram, Hediye Ergin, 2008, alma Sosyolojisi ve Hukuki Boyutlaryla yerinde Psikolojik Taciz (mobbing), Beta, stanbul; http://.mobbingturkiye.net.

sonra baz lkelerdeki konuyla ilgili yasal dzenlemelerden rnekler verilecektir. almann asl amac, iyerinde psikolojik taciz konusunu yrrlkteki Kanunu hkmleri asndan deerlendirmektir. Bu balamda iyerinde psikolojik taciz sorunu Kanununda yer alan cinsel taciz, ayrmclk, satama ve tehdit ile ii sal ve i gvenlii konusundaki dzenlemelerle kyaslanacak, Kanunundaki bugnk dzenlemeler asndan iyerinde psikolojik taciz konusu irdelenmeye allacaktr. 1. KAVRAMSAL TARTIMALAR 1980lerin banda sveli psikolog H. Leymann, dnyadaki en salkl ve gvenlikli iyerlerinde salk ve gvenlik asndan ok ciddi bir tehdit saptad ve bu farkl tehdidi ngilizce bir kelime olan mobbing (iyerinde psikolojik taciz) ile tanmlad. ngilizce mob kavram grup anlamna gelmesine karn, mobbing skandinavyada ve Avrupann Almanca konuulan blgelerinde gzdann, zorbaln btn ekillerini ifade eden genel bir kelime olarak, bazen farkl anlamlarda bile kullanlmaktadr. Bununla birlikte, ngilizce konuulan lkelerde mobbing taciz etmek, korkutmak, gzda vermek iin ekip, grup kurmak anlamna gelmektedir.5 Mobbing kavram Konrad Lorenz tarafndan, bir yesine kar birleen ve bu yesini grup dna atmaya zorlayan, hatta ldrmek isteyen baz hayvanlarn davranlarn tanmlamak iin tretildi.6 ABD ve baz kara Avrupas lkelerinde, ayrca skandinavya, Almanya ve talyada mobbing; Avustralya, ngiltere ve rlandada ise bullying (iyerinde gzda vermek, zorbalk etmek) kavram tercih edilmektedir.7 Her iki terim rtmekte, duygusal taciz ve bir tr psikolojik iddet anlamna gelmektedir. Ancak mobbing kavramn tercih edenler, bullying kavramnn esas olarak grup davranndan ok, zellikle
5 6 7 MOBBNG: Emotional Abuse at Work, http://.mobbing.tv; Sheehan, M., Workplace Mobbing: a proactive response, http://.Lindas.internetbasedfamily.com (8.12.2007) What is mobbing?, http://.mobbing.hr/index.en.html (8.12.2007) Increasing focus on orkplace mobbing, http://.eurofound.europa. eu/eiro (8.12.2007)

47

MAKALE

ynetim sz konusu olduunda, bireysel olarak yaplan tacizin fiziksel saldrganlk, zorbalk ynlerini; mobbing kavramnn ise kolektif olarak ve kurnazca, sinsice yaplan eylemleri ifade ettiini savunmaktadrlar. Mobbing konusunda yaplan aratrmalar zel olarak rgtsel risk faktrleri ve mobbingin birey zerindeki etkileri zerinde younlamasna karn, bullying konusundaki aratrmalarn ou zorbalk yapann kiilii ve gereksiz davranlar zerinde younlamaktadr.8 Bullying genellikle ynetimi altnda alanlar dorudan ya da dolayl olarak hedef seerek gzda veren agresif yneticiler iin de kullanlmaktadr. Mobbing ise aksine, grup oluturarak alt kademedekiler kadar i arkadalarn ya da yneticileri de hedef alan ve zarar vermek iin kt niyetli saldrgan tavrlar kullanan kolektif davranlar kapsamaktadr.9 ngilizce literatrde mobbing ve bullying yerine ayrca psychological terror or aggression (psikolojik terr ya da saldr), hostile behaviors at ork (iyerinde dmanca davranlar), incivility (iyerinde kabalk, nezaketsizlik), orkplace trauma (iyeri travmas), emotional violence (duygusal iddet), emotional abuse (duygusal taciz), harrasment (taciz), mistreatment (kt davran), victimisation (ac ektirme) gibi kavramlar da kullanlmaktadr. 10 Trke literatrde ounlukla mobbing karlnda iyerinde psikolojik taciz kavram kullanlmaktadr.11 Yine Trke literatrde daha ok internet sayfalarnda iyerinde duygusal taciz, iyerinde psikolojik terr,
8 Shallcross, L., e Workplace Mobbing Syndrome: Response and Pree vention in the Public Sector, http://.members.sha.ca/mobbing/ mobbingCA/mobsyndrome-1.htm (8.12.2007) 9 Shallcross, L., e Workplace Mobbing Syndrome: Response and Prevention in the Public Sector, http://.members.sha.ca/mobbing/mobbingCA/mobsyndrome-1.htm (8.12.2007); DAENPOR, D., http://.jobdig.com/articles/112(8.12.2007) 10 Mobbing-U.S.A., http://.mobbing-usa.com (8.12.2007); Shallcross, L., e Workplace Mobbing Syndrome: Response and Prevention in the Public Sector, http://.members.sha.ca/mobbing/ mobbingCA/mobsyndrome-1.htm (8.12.2007); Safe Work, http:// .ilo.org/public/english/protection/safeork/violence/intro.htm (8.12.2007); Tnaz, 2006: 15. 11 yerinde manevi taciz kavram iin F. B. Sava (2007) ve psikolojik saldr kavram iin http://.mobbingturkiye.net kaynaklarna bkz.

yldrma, duygusal saldr, duygusal lin, iyeri sendromu, (iyerinde) taciz, (iyerinde) psikolojik iddet, iyerinde moral taciz, (iyerinde) zorbalk, iyerinde manevi taciz, iyerinde yldrmaya ynelik psikolojik saldr ifadelerinin de kullanld grlmektedir.12 Kanmzca mobbing kavramnn karl Trkede en iyi iyerinde psikolojik taciz kavramyla aklanabilir; bu nedenle biz de iyerine psikolojik taciz kavramn kullanmay tercih ettik. 2. YERNDE PSKOLOJK TACZ: KAVRAMSAL TANIM ngilizce ve Trke literatrde iyerinde psikolojik taciz kavram konusunda farkl tanmlar yaplmaktadr; kavramn uluslararas bir tanm bulunmamaktadr.13 Birok farkl disiplinleri (alma ekonomisi, alma psikolojisi, alma sosyolojisi, i hukuku) ilgilendiren bir konuda farkl tanmlarn yaplmas doal karlanmaldr. Psikolojik tacizi tanmlamak, gizil yaps nedeniyle, ayn zamanda karakteristiklerinin ou meru davran olarak grlebildii iin ok zordur.14 Ancak yaplan birok tanmdan konunun genel bir erevesi ortaya kmakta, tanmlarda bazen farkl zelliklere vurgu yapld grlmektedir. nk psikolojik taciz tek bir nedenden kaynaklanan bir olgu deildir; iyerinde psikolojik terr ieren tm davranlar kapsadndan kiide ortaya kan btn streslere neden olan bir etken olarak anlalabilir. yerinde psikolojik taciz genellikle; tekrar eden, fiziksel ve cinsel taciz eklinde olmayan, belirli bir zaman srecinde ortaya kan, madur zerinde kltc etkileri olan davranlar olarak anlalmaktadr.15 Psikolojik
12 Sava, 2007: 8. 13 Burada belirtilenler dnda kavramn farkl tanmlar iin ayrca bkz.: Sava, 2007:43-45; Tnaz, 2006: 10-17. 14 Kit, ., Workplace Bullying An Overvie, http://.members.sho. ca/mobbing-mobbingCA (8.12.2007) 15 Guerrero, M. I. S., e Development of Moral Harrestment (or Mobe bing) La in Seden and France as a Step Toards EU Legislation, http://.bc.edu/schools/la/larevies/meta-elements/journals/ bciclr/27_2/10_TXT.htm (20.10.2007)

48

MAKALE
imento iveren eyll 2009

taciz etme bir sretir, sre ierisinde geliir ve artar; gnlerce, haftalarca, aylarca srebilir. Taciz nadiren tek bir olaydr ya da tek bir olay dramatik, uzun sren bir etkiye sahip olduunda ortaya kan gerilim, stres ya da fkenin neden olduu, insann iini rahatlatan bir duygudur. Psikolojik tacizin pek ok tanmnda vurgulanan varsaym, tipik olarak bir madurun kendini savunmasz hissetmesidir. Madur umutsuz, aresiz bir konuma itilmektedir. Ama kurban seilen kiiyi yok etmek, iyerinden attrmak ya da istifaya zorlamak, dlamak, cezalandrmak, kk drmek, kontrol etmek, uyum ve disiplin salamak olabilecei gibi grup yelerinin dinsel, etnik, kltrel, dnce ve inan ve benzeri deerleri nedeniyle dayanma iinde olmalarndan da kaynaklanabilir.16 yerinde psikolojik taciz aka cinsiyet de dahil olmak zere ayrmclk amalar ierir; zorlayc, duyarsz ve zalimdir; saygsz szckler ve eylemler yoluyla iletiim kurulur; iyerinde hissedilen ya da var olan olumlu faktrleri zayflatr.17 Bir davrann psikolojik tacizi olarak kabul edilebilmesi iin, bu davran deerlendirebilecek ortak bir anlay ya da objektif bir l gerekmektedir; aksi takdirde iyerinde normal insan ilikilerinin bir paras olarak ortaya kan atmalar yanllkla psikolojik taciz olarak deerlendirilebilir.18 Nasl tanmlanrsa tanmlansn, mutlaka iyerinde dier alanlara kar kt, olumsuz davran anlamn ieren iyerinde psikolojik taciz kavram, birok anlam ieren moda bir kavram16 Kit, ., Workplace Bullying An Overvie, http://.members.sho. ca/mobbing/mobbingCA (8.12.2007); Rodgers, W. ve Gago, S., Improving Social Corporate Responsibility: e Case of Bullying Behavior, http://docubib.uc3m.es/WORKINGPAPERS/WB/b064213.pdf (8.12.2007) 17 Kit, ., Workplace Bullying An Overvie, http://.members.sho. ca/mobbing/mobbingCA (8.12.2007); Rodgers, W. ve Gago, S., Improving Social Corporate Responsibility: e Case of Bullying Behavior, http://docubib.uc3m.es/WORKINGPAPERS/WB/b064213.pdf (8.12.2007) 18 Shallcross, L., e Workplace Mobbing Syndrome: Response and Pree vention in the Public Sector, http://.members.sha.ca/mobbing/ mobbingCA/mobsyndrome-1.htm (8.12.2007)

dr. Bu kavram, ncelikle insanlarda endie uyandrmaktadr; nk kiileri tedirgin etmekte, depresyona ve kaygya, az ya da ok fiziksel hastalklara, bazen de intihara neden olmaktadr.19 yerinde psikolojik taciz konusundaki tanmlar daha anlalabilir klabilmek iin eylemin failine (tacizci, saldrgan) gre yaplan tanmlar aadaki gibi snflandrmak mmkn grlmektedir.
19 Mobbing and Harresment, http://.unspecial.org/Uns 606/Uns606 T15.html (8.12.2007)

49

MAKALE

2.1 Faili Grup Kabul Eden Tanmlar Eylemi gerekletiren failin birden ok kiiden oluan bir grup olduu esas alndnda iyerinde psikolojik taciz, alma gruplar tarafndan bir i arkadana ya da i arkadalarna yaplan agresif eylemlerin ve psikolojik saldrlarn belirlenmesi olarak tanmlanabilir. Eylemin grup tarafndan yapldn ngren bu tanm zellikle Avrupa ve skandinav lkelerindeki literatrde kabul edilmekle birlikte, kavram ABD ve Kanadada benzer ekilde kullanlmaktadr. Psikolojik taciz konusundaki literatr genel olarak, bir baka iiye iyerini terk etmesi amacyla zarar vermeye ynelik kastl bir strateji olarak kullanlan, pasif agresif grup davranna odaklanma eilimi gstermektedir. Ayrca psikolojik taciz, insan vcudundaki yann iddetini aklamak iin kullanlanlara benzer bir ekilde, birinci, ikinci, nc derecede taciz gibi aamalarla da tarif edilmektedir.20 Westnuese gre de iyerinde psikolojik taciz, iiler tarafndan hedef seilen bir baka iiyi dlamak, cezalandrmak ve kk drmek iin yaplan hrsl, iddetli, kolektif kampanyadr.21 Faili grup olarak kabul eden bir baka tanma gre ise iyerinde psikolojik taciz; iiler tarafndan iyerinde hedef seilen umutsuz, aresiz durumdaki bir baka iiyi ezmek ve yok etmek iin kmseme, cezalandrma, dlama amacyla yrtlen kastl kampanyadr.22 2.2. Faili Birey veya Grup Kabul Eden Tanmlar Leymanna gre psikolojik taciz, iyerinde, sistematik bir ekilde bir ya da daha fazla kii tarafndan esas olarak tek bir kiiye yneltilen ve bu kiiyi
20 Sheehan, M., Workplace Mobbing: a proactive response, http://. Lindas.internetbasedfamily.com (8.12.2007) 21 Warning: Mobbing is Legal, Work ith Caution, http://.counselingoutfitters/Housker.htm (8.12.2007) 22 Shallcross, L., e Workplace Mobbing Syndrome: Response and Pree vention in the Public Sector, http://.members.sha.ca/mobbing/ mobbingCA/mobsyndrome-1.htm (8.12.2007)

aciz ve savunmasz konuma dren, eylemlerin devam etmesi nedeniyle de kiiyi ayn zor durumda brakan dmanca ve etik d davranlar ierir. Bu hareketler, ok sk (en az haftada bir) ve uzun bir sre iinde (en az alt ay) tekrarlanan bir temelde gerekleir.23 Bu tanm, geici atmalar kapsamamakta ve psikolojik tacizin psikolojik hastalklara neden olduunu vurgulamaktadr. Psikolojik tacizin hem birey hem de grup tarafndan yaplabilecei vurgulayan Namie ve Namie iyerinde psikolojik tacizi, bir iiye kar bir baka ii ya da birden ok ii tarafndan yaplan ve tekrarlanan, kt niyetli, irret, sal tehlikeye atan kt davranlar olarak tanmlamaktadr. Ama, hedefi ezmek ve yok etmektir.24 yerinde psikolojik taciz, bir kiinin bir baka kii ya da grup tarafndan saygnlna, hretine, onuruna, doruluk ve drstlne zarar vererek, iyerini terk edene kadar, sistemli bir ekilde psikolojik tacize uratlmas ya da kmsenmesi olarak nitelendirilen ve iyerinde karlalan zgn bir davran olarak da tanmlanmaktadr.25 Bir baka gre gre psikolojik tacizin kant, faillerin (saldrganlarn, tacizcilerin) meslekta ya da meslektalarna kar kastl olarak zarar vermek iin birliktelik salamalardr. Psikolojik taciz bu nedenle; genel taciz, duygusal rahatszlk ve/veya psikolojik terr yoluyla zarar vermek, utandrmak, rezil etmek, mahcup etmek amacn gden haksz iddialar ileri srerek bir kiinin iyerini terk etmesi iin yaplan kinci, ktniyetli aba olarak tanmlanabilir.26

23 Leymann, H., e Definition of Mobbing at Workplaces, http://. leymann.se/English/12100E.HTM (3.12.2007) 24 Warning: Mobbing is Legal, Work ith Caution, http://.counselingoutfitters/Housker.htm (8.12.2007) 25 What is mobbing?,http://.mobbing.hr/index.en.html (8.12.2007) 26 Sheehan, M., Workplace Mobbing: a proactive response, http://. Lindas.internetbasedfamily.com (8.12.2007)

50

MAKALE
imento iveren eyll 2009

2.3 Faili Ast veya st Olarak Kabul Eden Tanmlar yerinde psikolojik taciz iyerinde eit statde/konumda alan insanlar arasnda olabilecei gibi, astlardan stlere, stlerden astlara ya da dorudan iveren tarafndan iilere de uygulanabilir. Bu anlamda iyerinde psikolojik taciz; birlikte alan insanlar arasnda ya da iverenlerle iiler arasnda ortaya kan, madurun (erkek ya da kadn) sk sk kmsendii, dorudan ya da dolayl olarak bir ya da birden ok kii tarafndan dier alanlarla ilikilerini bozmak amacyla saldrld, eletirildii, olumsuz iletiim biimidir.27 Psikolojik tacizin iveren ya da stler/yneticiler tarafndan astlara/iilere yaplmas dikey psikolojik taciz, ayn ii yapan iiler arasnda yaplmas yatay psikolojik taciz, astlar/iiler tarafndan stlere/yneticilere yaplmas ise aadan yukarya doru taciz olarak adlandrlmaktadr.28 Aratrmalara gre, psikolojik taciz eylemlerinin %55i dikey, %45i yatay taciz eklinde olmaktadr. Dikey taciz, st dzeyde bulunan kiinin astlarn grup ya da tek tek birey olarak, tm grubu etkisiz hale getirinceye kadar uygulad tacizdir. Bununla birlikte, bir grup iinin birleerek amirlerini taciz etmesi de dikey taciz saylmaktadr. Yatay taciz ise ayn hiyerarik dzeyde birlikte alan iiler arasnda ortaya kan taciz biimidir.29 Bu anlamda iyerinde psikolojik taciz; meslektann erefine, drstlne, uzmanlna srekli olarak (haftalarca, aylarca, hatta yllarca) birlikte allan st ya da alt kademedeki kiiler tarafndan yaplan saldrgan bir davran anlamna gelmektedir. Kiiyi haksz sulama, kmseme, tedirgin etme, duygusal eziyet ve/veya terr yoluyla iyerinden zorla atlmak istenmektedir.30 Kii srekli olarak kurnazca ya da aka genellikle yanl yapt konusunda gerekd sulamalarla ya da srekli kk grlerek psikolojik
27 Mobbing II: Desk Research, http://.Surrey.ac.uk/politics/cse/ Report Hasselt 28 Increasing focus on orkplace mobbing, http://.eurofound. europa.eu/eiro (8.12.2007); Tnaz, 2006:116-139; Aktekin, 2006:240 29 What is mobbing?, http://.mobbing.hr/index.en.html (8.12.2007) 30 Mobbing: Emotional Abusse in the American Workplace, http:// . Edu-cyberpg.com (8.12.2007)

tacize hedef olabilir. Hedef seilen kii meslektalar ya da ynetim tarafndan aka suland iin kendisine kar bir cephe oluturulduu hissine kaplabilir. Kiiye kar yaplan bu davran sonuta istifa ya da iten kovma ile sonulanabilir.31 Yukardaki tanmlar dnda failin birey ya da grup olmasn esas almayp, eylemi ve eylemin amacn esas alan tanmlar da vardr. rnein Leymanndan sonra kavram gelitiren Fransz psikolog Marie-France Hirigoyen de psikolojik tacizi,Bir kiinin kiiliini, onurunu ya da fiziksel btnln bozan srekli ya da sistemli olarak szcklerle, bakla, yazyla ya da hareketlerle yaplan herhangi bir kt niyetli davrantr eklinde tanmlamaktadr.32 Eylem ve eylemin amacna gre yaplan bir baka tanma gre iyerinde psikolojik taciz; bir kiiyi haksz sulamalar, kmsemeler, genel taciz edici davranlar, zihinsel ve fiziksel saln etkileyen duygusal taciz ve/veya terr yoluyla iyerinden ayrlmaya zorlamaktr.33 Bir baka tanma gre de iyerinde psikolojik taciz, bir iinin ya da bir grup iinin durumunu ktletirmeye ynelik kinci, zalim, irret ya da ktmseyici eylemlerle gerekletirilen saldrgan davrantr. Hedef seilen kiilerin kiiliklerine ya da mesleki performanslarna srarla yaplan bu tr olumsuz saldrlar, genellik nceden bilinemez, akl d ve haksz eylemlerdir.34

31 Davenport, D., http://.jobdig.com/articles/112 (8.12.2007); http://.bullyinginstitute.org/bbstudies/def.html (8.12.2007) 32 Guerrero, M. I. S., e Development of Moral Harrestment (or Mobe bing) La in Seden and France as a Step Toards EU Legislation, http://.bc.edu/schools/la/larevies/meta-elements/journals/ bciclr/27_2/10_TXT.htm (20.10.2007) 33 Shallcross, L., e Workplace Mobbing Syndrome: Response and Pree vention in the Public Sector, http://.members.sha.ca/mobbing/ mobbingCA/mobsyndrome-1.htm (8.12.2007) 34 Safe Work, http://.ilo.org/public/english/protection/safeork/ violence/intro.htm (8.12.2007)

51

MAKALE

3. PSKOLOJK TACZN ORTAYA IKMASI yerinde psikolojik tacizin ortaya kmas, ncelikle ynetimin ok zayf bir etik temeli olduunu gstermektedir. yerinde psikolojik tacizin ortaya kmasnn; a) Saldrgann psikolojik yapsndan kaynaklanan nedenler, b) Organizasyon kltrnden kaynaklanan nedenler, c) Psikolojik tacize urayan kiinin psikolojisinden kaynaklanan nedenler, d) Toplumsal deer yarglar ve normlardan kaynaklanan nedenlerle olabilecei belirtilmektedir.35 rgt kltr kurumsallamam ise alanlar arasnda yaanan artan rekabet, ykselme ve dl dalmndaki adaletsizlikler, yetki ve sorumluluk dalmndaki dengesizlikler, atmalar psikolojik tacizin ortaya kmasna neden olabilir.36 Bunlarn dnda psikolojik taciz alma koullarndan, i gvencesini azaltan ve i stresini arttran kresellemeden de kaynaklanabilir. Kresel rekabet karsnda srekli klme eilimi tayan ve i gvencesi yerine esnek gvence olgusunu gndeme getiren iyerlerinde, bu anlamda srekli olarak psikolojik tacizin varlndan sz edilebilir. Genellikle gl ya da etkili bir konumda bulunan bir kii tarafndan balatlan psikolojik taciz, hedef seilen kiiyi ezmeye ve etkisiz hale getirmeye ynelik tehlikeli bir drtdr. Bu drt, bir virs gibi tm iileri etkileyerek btn iyerini dolamaktadr. Hedef seilen kii; kendini kabul ettirecek nitelikleri olmayan, sadece lanetlenmeyi hak eden, benimsenen ve sayg duyulan ortamn dnda kalan, aka nefret edilen, iren, tiksinti duyulan bir kii olarak grlmektedir.37 Failin amac kurbann artmak, kendisine olan saygsn azaltmak, gvenini kaybettirmek, mahcup etmek, sindirmek, izole etmek, boyun emesi iin bask kurmak, onurunu krmak, dier insanlarla olan ilikilerine, nne, hretine, drstlne, salna saldrmak ve zarar vermek, giderek iyerini terk etmesini salamaktr. Failler madurlarnn ilerini yapmasn engelleyemezse bile gletirirler. Failler yalan sylerler, olaylar yanl
35 obanolu, 2005. 36 Krel, 2007 : 318. 37 http://.harrasment101.com (8.12.2007)

ynlendirirler, kontrol ederler, zarar verirler ve kurbann akli dengesinin yerinde deilmi gibi grnmesini salarlar.38 Psikolojik taciz balangta sradan bir tartma eklinde olabilir; giderek madurun performans der ve nemli hatalar yapmasna neden olunur.39 Kampanya srdrldke giderek genileyen dmanca davranlar ve iletiimler iyerinde meru hale gelmektedir.40 Psikolojik taciz genellikle iyeri ynetimi tarafndan kabul edilmemekte, yanl yorumlanmakta, bilmezlikten gelinmekte, hogr gsterilmekte, tevik edilmekte, hatta desteklenmektedir.41 yerinde psikolojik taciz uygulayan grup, psikolojik tacizi kendi ortak deerlerine ve inanlarna kar olan bireysel tavrlar cezalandrmak iin bir mekanizma olarak kullanmaktadr. Psikolojik taciz, bireyleri uygun ekilde davranmalar iin motive etmek amacyla da kullanlabilir. Ayrca, grubun uygulad manevi taciz bilgi zerinde kontrol kurularak arttrlr; bylelikle grubun ortak deerleri ve inanlar uygulamalara, tekniklere ve prosedrlere dnmektedir. Bu uygulamalar brokratik mekanizmalar deildir, nk kurallar istikrarl deildir, kararlar herhangi bir yerde yazl deildir. 42 yerinde psikolojik taciz, var olan g grup tarafndan olumsuz ekilde kullanld zaman da ortaya kabilir. G, bireyin ya da bir grubun kendi isteklerini, bakalar dirense bile, genel bir istek ya da kural olarak gerekletirmelerine olanak salamaktadr. Grup, uygun bir davran oluturulmas konusunda iyerinde alanlar arasnda uzlama salamaktadr.43 Bunun tesinde, etik
38 Kit, ., Workplace Bullying An Overvie, http://.members.sho. ca/mobbing-mobbingCA (8.12.2007) 39 http://.ehnstar.com/society/mobbing-at ork (8.12.2007) 40 http://.HARRASMENT101.COM (8.12.2007) 41 Mobbing: Emotional Abusse in the American Workplace, http:// .Edu-cyberpg.com (8.12.2007) 42 Rodgers, W. ve Gago, S., Improving Social Corporate Responsibility: e Case of Bullying Behavior, http://.docubib.uc3m.es/WORKINGPAPERS/WB/b064213.pdf (8.12.2007) 43 Rodgers, W. ve Gago, S., Improving Social Corporate Responsibility: e Case of Bullying Behavior, http://.docubib.uc3m.es/WORKINGPAPERS/WB/b064213.pdf (8.12.2007)

52

MAKALE
imento iveren eyll 2009

adan egoist davranan bu grup, etik d ilkeleri genel kabul gren inanlar ve deerler olarak deerlendirebilir, bu inan ve deerler de dierlerine zarar verebilir. Byle bir tavr; etki altnda kalmaya yatkn kiileri bilgi edinme, rza gsterme, gizlilik, konuma ve karar verme srelerine katlma zgrlnden yoksun brakabilir. Grup gcn etki altnda kalan insanlara despotik ve tiranc bir tavr sergileyerek de kullanabilir.44 yerinde psikolojik tacizin en ak ve grlebilir ekli, fiziksel iddet, kzgnlk ve fkeyle barmak eklinde kendini gstermektedir. Ancak psikolojik taciz ok nadiren aka yaplmaktadr; psikolojik tacizin en bilinen ekilleri anlalmas g, dolambal, imal ekilde yaplmaktadr; dedikodu, uygunsuz akalar, herkesin nnde kk drme gibi eylemler yava yava yaylmaktadr. Hedef seilen kiiyi travmaya drmek iin daha ok gizli taktikler srekli ve sistemli bir ekilde kullanlmaktadr.45 Pek ok psikolojik taciz olay yasad davran deildir. Leymann bir olgunun psikolojik taciz olarak kabul edilebilmesi iin en az 6 ay srmesi gerektiini ileri srmesine karn, psikolojik tacizin yaklak 16 ay srebileceini savunan grler de vardr.46 Psikolojik tacizin failler zerindeki etkilerini ortaya karmak ya da etkisiz hale getirmek ok gtr. Bu tr bir tacizin en nemli zellii, dardaki kiiler iin anlalmaz olmasna karn kurban ok derin ekilde incitebilmesi ve kk drebilmesidir.47 Psikolojik tacizin doal yaps kendisinin ortaya karlmasn gletirir ve neredeyse kantlanmasn olanaksz klar. Psikolojik tacizi oluturan tek tek olaylar genellikle anlamsz, zararsz ve hatta ackl olarak grlrler.48
44 Rodgers, W. ve Gago, S., Improving Social Corporate Responsibility: e Case of Bullying Behavior, http://docubib.uc3m.es/WORKINGPAPERS/WB/b064213.pdf (8.12.2007) 45 Warning: Mobbing is Legal, Work ith Caution, http://counselingoutfitters/Housker.htm (8.12.2007) 46 Whats Going On With Mobbing, Bulliyng and Work Harassment Internationally, http://.ifo.org.uk/info/comparisans/bullying.htm (8.12.2007) 47 Kit, ., Workplace Bullying An Overvie, http://.members.sho. ca/mobbing-mobbingCA (8.12.2007) 48 Kit, ., Workplace Bullying An Overvie, http://.members.sho. ca/mobbing-mobbingCA (8.12.2007)

Psikolojik taciz ok eitli ekillerde ortaya kabilmektedir: iftira atmak, haksz eletirmek, sk sk konumasn kesmek, alay etmek, imal konumak, barmak, tartmalar arttrmak, fkeli ya da kzgn bakmak, gzda vermek, korkutup sindirmek, kabalk etmek, kt davranmak, kk drmek, bilgisayarna virs gndermek, telefonla ya da e-posta yoluyla rahatsz etmek, madura ait eyalar kaybetmek, bozmak ve yerine yenisini vermemek, beddua etmek, yardm isteini haksz olarak geri evirmek, enformasyonlar ve kaynaklar gizlemek, ile ilgili temsil yetkisi vermemek, alann sorumluluklarn kaldrmak, keyfi davranmak, yaplmas mmkn olmayan iler istemek, srekli fazla alma yaplmasn istemek, kat ynetim anlay, srekli kontrol altnda tutmak, kiilik atmas ya da sadece iki kiinin birbiriyle anlaamamas, kapy iddetle arpmak, milliyeti, pozisyonu, siyasi gr ya da yetenei ile ilgili imal szler sylemek, umursamamak, sigara imeyen birisini sigara iilen bir ortamda almaya zorlamak. Leymann yaklak 45 tr psikolojik taciz tr saptamtr ve psikolojik tacizin madur zerindeki etkilerini be grupta ele almaktadr: 1) Madurun baka insanlarla iletiim kurma yetenekleri zerindeki etkileri, 2) Madurun sosyal ilikileri zerindeki etkileri, 3) Madurun
53

MAKALE

toplumsal konumu zerindeki etkileri, 4) Madurun mesleki yaam zerindeki etkileri, 5) Madurun fiziksel sal zerindeki etkileri.49 Psikolojik taciz sendromunun 5 aamas vardr: 1) atma, 2) Saldrgan tavrlar ve psikolojik saldrlar, 3) Ynetimin de madura zarar vermeye balamas, 4) Madurun geimsiz ya da akli dengesi yerinde deil eklinde damgalanmas, 5) Maduru bulunduu konumu terk etmeye zorlamak iin dlamak.50 Bazen st yneticiler de istemedikleri bir iinin iten ayrlmas iin psikolojik tacize bavurabilirler. yerlerinde ynetimin deimesiyle bu yola bavurulduu grlmektedir.51 Psikolojik taciz uygulayan st dzey yneticiler astlarnn iyerinde olup olmadn sk sk kontrol ederler, i tanm ierisinde olmayan iler yaptrrlar ya da alma sresinin bitmesine ok az kala i verirler, alanlarn dinlenmesine ya da tatillerine engel olurlar.52 Astlara barmak genellikle olumsuz bir tavr olarak deerlendirildii iin, psikolojik taciz genellikle kurnaz, sinsi bir ekilde yaplmaktadr. Fakat kurnaz bir ekilde yaplsa bile psikolojik taciz insana zarar vermektedir. Kurnaz, sinsi ekilde yaplan psikolojik taciz, hedef seilen kiinin yaplan eyleme inanmamasn salar ya da kendisine ar alngan olduu sylenir veya failler hedef seileni bu hale getirirler. 53 Literatrde psikolojik taciz olarak kabul edilen baz eylemler ve bunlarn psikolojik tacize hedef olan kii iin yaratt sonular konusunda genel bir kabul vardr. Bu tr eylemlerin ve sonularnn kolayca belirlenebil49 Daveenport, N., http://.jobdig.com/articles/112 (8.12.2007); Guerrero, M. I. S., e Development of Moral Harrestment (or Mobbing) La in Seden and France as a Step Toards EU Legislation, http://.bc.edu/schools/la/larevies/meta-elements/journals/ bciclr/27_2/10_TXT.htm (20.10.2007) 50 Shallcross, L., e Workplace Mobbing Syndrome: Response and Pree vention in the Public Sector, http://.members.sha.ca/mobbing/ mobbingCA/mobsyndrome-1.htm (8.12.2007) 51 htpp://.ehnstar.com/society/mobbing-at ork (8.12.2007) 52 http://.ehnstar.com/society/mobbing-at ork (8.12.2007) 53 http://.bullyinginstitute.org/bbstudies/def.html (8.12.2007)

mesi nemlidir. Bunun nedeni ksmen psikolojik taciz konusunda ortak/genel bir anlay salamak ve bu tr eylemlerin llebilmesi iin bir l/kriter oluturabilmektir. Bylelikle iyerinde normal bir insan etkileimi olarak ortaya kan bir atmann psikolojik taciz olarak adlandrlmasndan kanlmas mmkndr. Psikolojik taciz konusunda ller, bu konuda kendi hedeflerine ulamak isteyenler tarafndan ileri srlen gerek olmayan ve anlamsz, skc iddialardan kanmak iin de gereklidir.54 Psikolojik taciz, buna olanak salayan bir iyeri ortam olmad srece olumaz. Bu tr bir ortam, iilerin potansiyel olarak var olan ve iddetli iyeri stresinin ve bireysel psikolojik kn ilk uyar iaretleri saylabilen iddet tavrlarn bildirmelerini engellemektedir.55 Psikolojik taciz genellikle kt organize edilmi retim ve/veya alma biimlerinin uyguland; yeteneksiz ve dikkatsiz, zensiz ynetimlerin hakim olduu iyerlerinde grlmektedir. Tepkici iyeri ortam, sorumluluk duygusu eksiklii, yneticilerin gnah keisi aramas, personel seiminde ve ie almada eitlik ve liyakat kurallarna uyulmamas, alanlarn i gvencesinin olmamas, kadro saysnn en alt dzeyde tutulmas, alanlar arasnda yksek rekabet, yeterli kaynak olmamas, kk hrszlklara gz yumulmas ve cinsel ynelim psikolojik tacizin en nemli nedenleri olarak kabul edilmektedir. Egemen iyeri kltrnden farkl alanlarn bulunduu iyerlerinde iyeri kltr, srekli pasif suistimal biimlerinden birisidir; alanlarn farkll rk, kltr, zrl olma, cinsel ynelim nedenleriyle ya da farkl alma biimlerine sahip olmalarndan kaynaklanabilir; bu kiiler sonuta marjinalletirilir, toplumla ilikisi kesilir ve ou kez de bulunduklar alma kadrosundan karlr, srlr. Taciz edici tavr; fail ya da madurun kiisel yaplarndan kaynaklanmaktan
54 Sheehan, M., Workplace Mobbing: a proactive response, http://. Lindas.internetbasedfamily.com (8.12.2007) 55 Whats Going On With Mobbing,Bulliyng and Work Harassment Internationally, http://.ifo.org.uk/info/comparisans/bullying.htm (8.12.2007)

54

MAKALE
imento iveren eyll 2009

ok olumsuz iyeri kltrnn bir gstergesidir. yeri kltr; tarihsel faktrleri, sorumluluk gerekliliklerini, ynetim uygulamalarn, kariyer dzenlemelerini, nfuz ve g yapsn, politikalar, iletiim srelerini, igc devir orann, himayecilii, zel atama srelerini, aile yaamn; yaam biimi, rk, kltr, fiziksel zrllk gibi farkl deerleri ierir ve psikolojik tacizin doasnn temelini oluturur. Bununla birlikte egemen gruplarn dierlerini tekiletirmesi de psikolojik tacizin nemli nedenlerinden birisidir.56 4. PSKOLOJK TACZE KARI NLEMLER ILOnun yapt bir almaya gre iyerinde psikolojik tacize kar nlemleri; a) yasal dzenlemeler, b) toplu i szlemeleri, c) davran kurallar olarak balkta deerlendirmek mmkndr. Davran kurallarnn hukuki balaycl olmad iin aada sadece yasal dzenlemeler ve toplu i szlemelerinden rnekler verilmitir.57 4.1. Yasal dzenlemeler 4.1.1. Psikolojik Tacizle Dorudan lgili Yasal Dzenlemeler: Genelde ayrmcla ve cinsel tacize kar yasal dzenlemeler olmasna karn, iyerinde psikolojik tacize kar yasal dzenlemeler ok nadirdir. Danimarkada 2002 Mart aynda yrrle konulan bir tzk; tehdit ya da taciz nedeniyle zihinsel saln bozulma riskinin i deerlendirmesi sistemi iinde deerlendirilmesini ve iverenlerin iyeri dzeyindeki toplu i szlemeleriyle bunu nleme sorumluluu olduunu ngrmektedir. Hollandada cinsel tacizi, psikolojik tacizi, zorbal, rkl ve psikolojik saldrganl kap56 Shallcross, L., e Workplace Mobbing Syndrome: Response and Pree vention in the Public Sector, http://.members.sha.ca/mobbing/ mobbingCA/mobsyndrome-1.htm (8.12.2007) 57 Mobbing up mobbing legislate or or negotiate, http://.lo.org/ public/english/dialogue/actrav/publ/133/11.pdf (8.12.2007). eitli lkelerde iyerinde psikolojik tacize ilikin verilerle ilgili olarak ayrca bkz.: Tnaz, alma ve Toplum, 2006/3:13-17; AB ve eitli lkelerdeki yasal dzenlemeler konusunda ayrntl bilgi iin bkz.: Tnaz, Bayram, Ergin, 2008 : 155-355.

sayan yasal bir dzenleme bulunmaktadr. spanyada psikolojik tacizi, iten kaynaklanan yaralanma (ork injury) olarak kabul eden itihat hukuku (case law ) bulunmaktadr. 58 Belika 2002 ylnda psikolojik tacize kar yasal bir dzenleme kabul etti. Kanadada iki eyalette bu konuda zel yasal dzenleme yrrlktedir. ABDde iyerinde zorbalk (bullying) yasal dzenlemeler tarafndan henz ele alnmamtr, ancak hastanelerde iddete kar zel bir yasa uygulanmaktadr. Washington ve Floridada perakende sat sektrnde alan iilere kar belirli tr iddet eylemlerini nleyen bir yasa bulunmaktadr.59 Bunun dnda Amerikan hukukunda son yllarda i ilikisinden kaynaklanan ve tazminatlara nede olan kavram, kastl olarak duygusal zarara yol aan uygulamalardr. Son yllarda haksz olarak i szlemesi sona erdirilen iilerin, iverenin davrannn kastl olarak duygusal zarara yol atn kantlama yoluna gittii grlmektedir. Bu konuda oluan doktrine gre; her fesih kastl olarak duygusal zarara yol amamakta, zararn normal gnlk yaam koullar erevesinde tm snrlar aan ve olaanst duygusal knt yaratan bir zarar olmas aranmaktadr. rnein st dzey bir yneticinin sregelen tacizkar, sindirici, utandrc, mstehcen ve kaba davranlar kastl olarak duygusal zarara yol aan davranlar olarak deerlendirilmi ve tazminat denmesini gerektirmitir.60 Fransada yrrlkteki Kanunu ile iiler psikolojik tacize kar ayrntl bir ekilde korunmaktadr. Buna gre iyerinde psikolojik taciz; iinin iteki haklarna, onuruna zarar vermeye, fiziksel saln bozmaya ya da profesyonel geleceini tehlikeye sokmaya elverili olan alma artlarnn bozulmasn amalayan ya da bu amac gerekletiren sistematik hareketlerdir.61
58 Shallcross, L., e Workplace Mobbing Syndrome: Response and Pree vention in the Public Sector, http://.members.sha.ca/mobbing/ mobbingCA/mobsyndrome-1.htm (8.12.2007) 59 Guerrero, M. I. S., e Development of Moral Harrestment (or Mobe bing) La in Seden and France as a Step Toards EU Legislation, http://.bc.edu/schools/la/larevies/meta-elements/journals/ bciclr/27_2/10_TXT.htm (20.10.2007) 60 Krel, 2007 : 330. 61 Sava, 2007: 45.

55

MAKALE

AB lkeleri ierisinde ilk yasal dzenlemeyi kabul eden svete Ulusal Sal ve Gvenlik Kurulunun (National Occupational Board of Occupatitonal Healt and Safety) 1993 ylnda yaymlad yerinde Maduriyet Ynetmeliinde (e Ordinance on ictimization at Work, AFS 1993:17), iyerinde psikolojik tacize urama ilk kez yasad bir olgu olarak kabul edildi. Ynetmelikte psikolojik taciz; iyerinde alanlara ynelik, saldrgan bir nitelik tayan, hedef alnanlarn iyeri dna atlmasyla sonulanabilen, tekrarlanan, uygunsuz ya da aka olumsuz eylemler olarak tanmlanmtr. Ynetmelikte iverenlere bu eylemleri mmkn olduu kadar nleme ykmll getirilmi ve hangi eylemlerin psikolojik taciz olarak kabul edilmeyecei aka belirtmitir. Ayrca iverenlerin psikolojik tacize neden olabilecek yetersiz alma koullarn, i organizasyonu sorunlarn ya da ibirlii eksiklerini giderecek bir sisteme sahip olmalar gerekmektedir. verenlerin psikolojik tacize maruz kalan iilere yardm etme ykmllkleri de bulunmaktadr. sve Ulusal i Sal ve Gvenlii Kurulu konuyla ilgili olarak en az 300 irketin kulland videolar, grsel malzemeler, eitici materyaller, klavuzlar ve kitaplar datarak tartmalarn gelimesine yardmc olmaktadr.62 Btn veriler svete son on ylda iyerinde psikolojik tacizin arttn gstermektedir.63 sve alma Koullar Mdrlne gre 1998-2001 arasnda saptanan psikolojik taciz olaylarnn oran erkeklerde %60, kadnlarda ise yaklak %90 artt. 2001de tespit edilen ile ilgili hastalklar 26.500 olup bunlardan 1.250sinin iyerinde psikolojik tacizden kaynakland belirtildi. Bunlarn ounluu (%60) dorudan insanlarla ilikide bulunulan, yksek oranda kadn istihdam edilen, zellikle sosyal hizmetler, salk ve eitim sektrlerinde grld. sve i Sendikalar Federasyonu LO, iyerindeki stresin genellikle psikolojik tacizi tetiklediini bildirmekte62 Guerrero, M. . S., http://.bc.edu/schools/la/larevies/metaelements/journals/bciclr/27_2/10_TXT.htm, (20.10.2007) 63 Mobbing up mobbing legislate or or negotiate, http://.lo.org/ public/english/dialogue/actrav/publ/133/11.pdf

dir. Resmi istatistikler son yllarda LOnun yetkili olduu mesleki sektrlerde iyerinde stresin ve psikolojik sorunlarn arttn gstermektedir. yerinden kaynaklanan dier psikolojik sorunlar gibi, psikolojik tacize ilikin rakamlar da ok net deildir; ancak bu rakamn muhtemelen ok yksek oranda olduu kabul edilmektedir. Bu konudaki ynetmelik, iverenlere maduriyetin mmkn olduu kadar nlenmesi iin gerekli almalar planlamasn ve organize etmesini, ayrca hangi eylemlerin psikolojik taciz saylmayacann akla kavuturulmas ykmlln getirmektedir. Ynetmelie gre alma koullarndan memnuniyetsizlik, i organizasyonuyla ilgili sorunlar ya da ibirlii konusunda eksiklikler gibi olgular psikolojik tacize zemin hazrlayabileceinden, bu sorunlarn nceden fark edilmesi ve giderilmesi iin dzenli almalar yaplmas gerekmektedir. 4.1.2. alma Hayatna likin Yasal Dzenlemeler: i sal ve i gvenliine ilikin yasal dzenlemeler ierisinde de psikolojik tacize ilikin dzenlemeler bulunmaktadr. Bunun son rnekleri Almanya, Avusturya, Brezilya, Finlandiya, Norve ve Uruguayda grlmektedir. Ayrca Finlandiyada parlamento tarafndan Ayrca 2000 Haziran aynda onaylanan yeni i Sal ve Gvenlii Kanunu iddet, taciz, cinsel taciz ve gzda tehditleri de dahil olmak zere fiziksel ve psikolojik iddeti kapsamaktadr. Almanyada yeri rgtlenme Kanunu, Koruma Yasas ve Eit Davranma Kanunu psikolojik tacizi yasaklayan hkmler iermektedir. ngiltere, rlanda ve Avustralyadaki genel eilim, zorbalk ve psikolojik iddeti var olan endstri ilikileri ve i gvenlii mevzuat ierisinde ele almaktr.64 4.1.3. Dier Yasal Dzenlemeler: verenler iilere kar gzetim borcu ya da genel ykmllklere sahip olabilirler. Bu dzenlemeler iyerinde psikolojik tacize
64 Shallcross, L., e Workplace Mobbing Syndrome: Response and Pree vention in the Public Sector, http://.members.sha.ca/mobbing/ mobbingCA/mobsyndrome-1.htm (8.12.2007)

56

MAKALE
imento iveren eyll 2009

kar iileri korumay da kapsayacak ekilde yorumlanabilir. Trkiyede Borlar Kanununda (md. 332) dzenlenen gzetim borcu bu anlamda rnek olarak verilebilir. Baz lkeler ise nerede yaplm olursa olsun kastl tacizleri yasad kabul etmektedir. Kukusuz iyerinde yaplan ciddi bir saldr ya da kt davran, daha geni bir ceza yasas kapsamna girebilir. Almanyada Medeni Kanunda iverenin iileri, yaamlarna ynelik tehlikelere ve salklarna zarar verebilecek etkenlere kar koruma ykmll bulunmaktadr.65 Fransadaki yasal dzenleme, ksa bir sre nce yrrle girmesine karn, psikolojik tacizi ceza yasasna gre su olarak kabul etmekte ve bir yla kadar hapis cezas ve 15 bin euro para cezas ngrmektedir.66 4.2. Toplu szlemeler Almanyada birok iyerinde toplu i szlemelerinde iyerinde psikolojik tacize kar hkmler bulunmaktadr.67 Bu yaklam Almanyada Ulusal i Sendikalar Federasyonu DGB tarafndan benimsendi ve bir rnek metin yaymland. Alman Metal Sanayi ileri Sendikas IG Metal de, 1996dan beri 10 iyerinde ayrmclk ve benzeri konulara kar ortak tavr alnmasyla ilgili toplu i szlemeleri batlad. Ford, Opel, olksagen, yssen ve Preussag bu iyerleri arasndadr. Bu toplu i szlemelerinden bazlar olduka ayrntldr. rnein olksagende 1996, Opelde 2001 ylndan beri psikolojik taciz, cinsel taciz ve ayrmclk toplu i szlemesiyle yasaklanmtr. Hangi eylemlerin bu sularn kapsamna girdii liste halinde belirtilmitir. Yukarda belirtilen her iki toplu i szlemesinde de ikayet prosedrleri aka belirtilmi, ayrca knama ve
65 66 Gzel ve Ertan, 2007:543. Shallcross, L., e Workplace Mobbing Syndrome: Response and Prevention in the Public Sector, http://.members.sha.ca/ mobbing/mobbingCA/mobsyndrome-1.htm (8.12.2007) 67 Mobbing up mobbing legislate or or negotiate, http://.lo. org/public/english/dialogue/actrav/publ/133/11.pdf

iten karma da dahil olmak zere sululara verilecek cezalar da saylmtr. Anlan toplu i szlemelerinde ncelikle nlemlere vurgu yaplmakta ve genellikle kt alma ilikilerinin iyerinin tm performansn olumsuz etkileyeceine dikkat ekilmektedir. Bu yaklam IG Metalin konuya bak asna yanstmaktadr. Sendikann ksa sre nce yaymlad iyerinde psikolojik terr kart rehberde, iyerinde psikolojik terrn sonularnn ilgili tm kiileri yakp ykt uyars yaplmaktadr. IG Metalin yaynlad rehberde iveren ile iyeri konseyi arasnda aadaki hususlar ieren bir karlkl anlama nerilmektedir: iverenin iyerinde salk koullarn gelitirmeyi taahht etmesi, hakkaniyetli davran ilkeleri, davran kodlarnn zenle hazrlanmas, iyerinde ayrmclk, cinsel taciz ve psikolojik tacizin yasaklanmas, iyerinde atma olarak kabul edilen olaylarn tanm, atmalarn hakkaniyetli bir ekilde nasl zmleneceinin aklanmas, psikolojik tacizden etkilenenlerin bavuraca nitelikli bir bavuru birimi oluturmak, bu birimin grevlerini ve yetkilerini aka belirtmek, st yneticiler de dahil olmak zere alanlar eitmek ve duyarllklarn arttrmak, iyeri kararlarnda effafl salamak, liyakatlarn dikkate alarak sosyal yneticiler arasndaki rekabeti gelitirmek, sorunlu departmanlarda atma srelerini ve iilerin niteliklerini dikkate almak. Toplu i szlemesi yaklam kukusuz yasal dzenleme desteini dlamamaktadr. Almanyada iyerinde psikolojik tacizi yasaklayan zel bir yasa bulunmamaktadr, ancak yarg itihatlarnda aka psikolojik taciz; iiler arasnda sistemli bir ekilde dmanlk, gzda ve ayrmcln ortaya kmas ya da bu eylemlerin y57

MAKALE

neticiler tarafndan yaplmas olarak tanmlanmaktadr. IG Metal ve DGB, zellikle son zamanlarda gncelletirilen ii sal ve i gvenlii yasasnda olduu gibi, i yasalar ya da genel yasalarda bu tanmn benimsenebileceine dikkat ekmektedir. yeri Kurma Kanunu (Workplace Constitution Act) ve dier yasalar iyeri konseylerine iilerin saln gelitirme konusunda geni yetkiler ve ykmllkler vermektedir. Bunlar, ceza yasas ve medeni yasada olduu gibi, dorudan psikolojik taciz olaylaryla ilgilidir. Ancak yargya bavurmak iin kant gerekmektedir. IG Metal kant iin, psikolojik taciz madurlarna psikolojik taciz olarak deerlendirilen olaylar gnlk olarak not etmelerini nermektedir. Danimarkada hkmet 2001 ylnda, alma Koullar Mdrlne (Working Environment Authority) cinsel taciz ve zorbalk da dahil olmak zere iyerinde ortaya kan ciddi psikolojik sorunlara mdahale etme yetkisi vermeyi dndn aklad. Hkmetin bu giriimine, ynetimin imtiyazlarna mdahale edilecei korkusuyla iverenler kar kt. Bu giriime ayn zamanda ii sendikalar da kar kt. Sendikalar hkmetin giriimini, alma yaamnn sorunlarn yasal dzenlemeden ok toplu grme yoluyla zmlenmesini esas alan Danimarka modeline kar bir tehdit olarak deerlendirdiler. Sonuta ii sendikalar ve iverenler, psikolojik alma koullarna ilikin sorunlarn uyumazlklarn zmne ilikin var olan prosedre uyularak toplu szlemelerde ele alnmasna karar verdiler. 5. KANUNU AISINDAN PSKOLOJK TACZ yerinde psikolojik tacizi Kanunu asndan deerlendirirken nce Kanunundaki eitlik, cinsel taciz, satama gibi benzer dzenlemelerle iyerinde psikolojik taciz olgusunu karlatracak, sonra da hakl fesih asndan sorunu irdelemeye alacaz.68 Psikolojik taciz bu balamda deerlendirilirken u temel zellikleri dikkate alnacaktr:
68 Psikolojik taciz konusunda iinin bavurabilecei davalar konusunda bkz.: Tnaz, Bayram, Ergin, 2008 : 105-115, 140-144.

Psikolojik taciz sre ierisinde tekrarlanan eylemlerden oluur, Psikolojik taciz sinsi, kurnazca, anlalmas g, dolambal, imal ekilde yaplr; pek ok psikolojik taciz olay yasad davran deildir, Psikolojik tacizde ama hedef seilen kiinin iyerinden atlmasn ya da istifa etmesini salamaktr, Psikolojik taciz ii sal ve i gvenlii kapsamna giren bir sorundur. 5.1. Eitlik lkesi ve Psikolojik Taciz 4857 sayl Kanununun 5. maddesinde iverenin iilere kar eit davranma ykmll olduka geni bir biimde dzenlenmitir. Kaynan nsan Haklar Szlemesi, ILO ve AB tzk ve ynergeleriyle (75/117, 76/207, 79/7, 86/613, 86/378 sayl Ynerge gibi) Anayasann 10. maddesinden alan Eit Davranma lkesi balkl 5. maddeye gre; ilikisinde dil, rk, cinsiyet, siyasal dnce, felsefi inan, din ve mezhep ve benzeri sebeplere dayal ayrm yaplamaz. Bu dzenleme, iverene eit davranma ykmll getirirken benzeri sebeplere dayal ayrmdan sz ederek her trl ayrmcl da yasaklamtr. Ayn maddede i ilikisinde ya da sona ermesinde bu hkme aykr hareket edilmesi halinde iinin drt aylk creti kadar tazminat, ayrca yoksun brakld haklarn da talep edebilecei ngrlmtr. yerinde belirli bir iiye ya da bir grup iiye kar iveren veya yneticiler ya da dier iiler tarafndan yaplan psikolojik taciz de yukarda belirtilen anlamda eitlik ilkesine aykrdr. nk psikolojik tacize urayan ii ya da iilere kar, psikolojik taciz ne ekilde yaplrsa yaplsn, ayrmclk yaplm olmaktadr. Bu ayrmcln iveren ya da yneticiler yerine baka iiler tarafndan yaplmas sonucu etkilememektedir. Psikolojik taciz baka iiler tarafndan yaplsa bile, iveren gzetim borcu gerei bunu nlemekle ykmldr, aksi

58

MAKALE
imento iveren eyll 2009

takdirde hukuki sonucuna katlanmak zorundadr.69 yerinde psikolojik tacize urayan ii, Kanununun 5. maddesindeki ispat ykmlln yerine getirme kouluyla ayn maddede ngrlen 4 aylk cret tutar kadar tazminat talep edebilir. i sendikal ayrma tabi tutulmusa ayrca 2821 sayl Sendikalar Kanununun 31. maddesine gre en az bir yllk creti tutarnda tazminat isteyebilir. inin bu haklardan yararlanabilmesi iin i szlemesinin sona ermesi ya da devam etmesi nemli deildir.70 Bir gre gre, verenin eit davranma ykmllne uymamas ve keyfi ayrmlara gitmesi, dier meyyidelerle birlikte iiye i szlemesini hakl nedene dayanarak derhal fesih imkan verir (.K.m.24/II).71 Ancak Kanununun ne 5. maddesinde ne de 24. maddesinde ayrmcln iiye hakl fesih hakk verdiine ilikin bir hkm bulunmadndan bu gre katlmak mmkn deildir. 5.2. Cinsel Taciz ve Psikolojik Taciz Cinsel taciz, tm lkelerde olduu gibi Trkiyede de son derecede yaygn ve ciddi bir sorundur; madurlar genellikle kadnlardr. Madurlarn psikolojik ve fiziksel sal, toplumsal ve ekonomik yaam, iteki verimlilii ve ykselmesi zerinde son derece ykc etkileri olan cinsel taciz, hukuksal olarak da madurlarn kiilik haklarnn, alma hak ve zgrlklerinin ihlalidir ve kadnlara ynelik olduu zaman cinsiyete dayal, ecinsellere ynelik olduu zaman ise cinsel tercihe dayal ayrmclk oluturur.72 Trk Ceza Kanununun 105. maddesinde cinsel tacize ilikin ak bir dzenleme
69 Ayn gr, Sava, 2007:34; Gzel ve Ertan, 2008 : 167. 70 Eitlik ilkesi ve ayrmclk yasa konusunda ayrntl bilgi iin bkz.:Tuncay, C., 1982, Hukukunda Eit Davranma ilkesi, Faklteler Matbaas, stanbul; nceolu, S., Trk Anayasa Mahkemesi ve nsan Haklar Avrupa Mahkemesi Kararlarnda Eitlik ve Ayrmclk Yasa, alma ve Toplum, 2006/4. 45-81; Yenisey, K. D., Kanununda Eitlik lkesi ve Ayrmclk Yasa, alma ve Toplum, 2006/4: 63-82 71 Bayram, 2007: 561. 72 Kadriye Bakrc, 2000, yerinde Cinsel Taciz ve Trk Hukukuna likin zmler, Kamu-, Cilt: 5, Say: 3, s. 437-438. Yazarn cinsel taciz konusunu Trkiyede ilk kez ayrntl olarak inceledii Hukuku Asndan yerinde Cinsel Taciz konulu doktora tezi (1998) Yasa Yaynlar tarafndan 2000 ylnda kitap olarak baslm, ancak kitabn basksn piyasada bulmak mmkn olmamtr.

yer almaktadr. Anlan maddenin birinci fkrasna gre, Bir kimseyi cinsel amal olarak taciz eden kii hakknda, madurun ikayeti zerine, aydan iki yla kadar hapis cezasna veya adli para cezasna hkmolunur. Ayn maddenin ikinci fkrasnda ise, Bu fiiller; ayn iyerinde almann salad kolaylktan yararlanlarak ilendii takdirde, yukardaki fkraya gre verilecek ceza yar orannda arttrlr. Bu fiil nedeniyle madur, ii brakmak zorunda kalm ise, verilecek ceza bir yldan az olamaz denilmektedir. Bu dzenlemeye gre cinsel taciz, cinsel amal olarak yaplan taciz eylemidir.73 Cinsel taciz ama asndan psikolojik tacizden tamamen ayr bir olgudur. Psikolojik tacizde ama genellikle madurun iyerinden kovulmasn ya da ayrlmasn salamaktr. Avrupa Parlamentosu ve Avrupa Konseyinin stihdam ve Yaamnda Kadnlar ve Erkekler Arasnda Frsat Eitlii ve Eit Davranma lkesi baln tayan 5 Temmuz 2006 tarihli Ynergesinin (2006/54/CE) 2/1-d bendine gre ise, Cinsel taciz, kiinin onurunu zedelemeyi; bilhassa, yldrc, dmanca, aalayc, kltc ya da rencide edici bir ortam yaratmay amalayan veya bu sonucu douran; bedensel, szl veya szl olmayan, cinsel arzu ieren tm davranlar ifade eder. Yine bu Ynergenin 2/1-c bendine gre ise, Taciz, kiinin onurunu zedelemeyi; yldrc, dmanca, aalayc, kltc ya da rencide edici bir ortam yaratmay amalayan veya bu sonucu douran cinsiyete dayal arzulanmayan tm davranlar ifade eder. Grld bu tanmda, psikolojik tacizin cinsiyete dayal arzulanmayan tm davranlar olduu aka belirtilmitir. Ynerge ye devletlerin 15 Austos 2008 tarihine kadar i hukuklarn bu Ynerge hkmlerine uyumlu hale getirmelerini ngrmtr. te yandan Kanununun ii asndan hakl fesih hakkn dzenleyen 24/II-b bendinde; iverenin iiye cinsel tacizde bulunmas, (d) bendinde ise iinin dier bir ii ya da nc kiiler tarafndan iyerinde cinsel
73 Cinsel taciz kavram konusunda ayrntl bilgi iin bkz.: Bakrc, 1998; Sava, 2007 : 35-41.

59

MAKALE

tacize uramas ve bu durumu iveren bildirmesine karn gerekli nlemlerin alnmamas durumunda iinin hakl fesih hakknn doaca ngrlmtr. Bu dzenlemede aka cinsel tacizden sz edilmi ve ii asndan hakl fesih nedeni olduu belirtilmitir. Ayrca, cinsel tacizin nc kiiler tarafndan yaplmas durumunda iveren gerekli nlemleri almazsa ii asndan yine hakl fesih hakk doaca da vurgulanmtr. Psikolojik tacizde ise eylemin iveren, yneticiler ya da iyerinde alan dier iiler tarafndan gerekletirilmesi gerekmektedir. Literatrde kural olarak nc kiilerin yapm olduklar eylem psikolojik taciz olarak deerlendirilmemektedir. Bu tr eylemlerin Ceza Kanununu kapsamnda deerlendirilmesi gerekmektedir. Kanununun iveren asndan hakl fesih hakkn dzenleyen 25/II-c bendinde de, iinin iverenin bir baka iisine cinsel tacizde bulunmas iveren asndan hakl fesih nedeni olarak kabul edilmitir. verenin bir baka iisine psikolojik taciz uygulayan ii ya da iiler ise, Kanununun i gvencesine ilikin hkmleri (m. 18 vd) kapsamnda deerlendirilebilir ve iinin davranlarndan doan sebeplerle i szlemeleri geerli nedenle sona erdirilebilir.74 Bir baka ifadeyle, iveren, iyerinde bir baka iiye psikolojik tacizde bulunan iinin i szlemesini hakl nedenle deil, bildirim nellerine uyarak sona erdirebilir.75 5.3. Satama, Gzda (Tehdit) ve Psikolojik Taciz Kanununun 24/II-c bendine gre, iverenin iiye ya da aile yelerinden birisine satamas ya da gzda vermesi ii asndan hakl fesih nedenidir. Kanunu74 Ali Gzel, 2006, nsz-yerinde Psikolojik Taciz (Mobbing), Pnar Tnaz, Beta Yaynlar, stanbul, s. xiii; Bozbel ve Palas, 2007:76;Cinsel taciz konusunda ayrca bkz.:M. Emin Artuk, Cinsel Taciz Suu (TCK. m.105), alma ve Toplum, 2006/4; Erdem zdemir, yerinde cinsel Taciz, alma ve Toplum, 2006/4. 75 Ayn gr: Aktekin, 2006 : 241. Sava kitabnda psikolojik tacizde bulunan iinin i szlemesinin iverence geerli bir nedenle sona erdirilebileceini savunurken (Sava, 2007: 113), bir baka yerde iverenin 4857/25-II-cye gre hakl fesih hakknn doduunu kabul etmekle elikiye dmektedir. inin bir baka iiye psikolojik tacizde iverene hakl fesih hakk veriyorsa konu zaten geerli fesih kapsamnda deerlendirilemez.

nun 25/II-d bendine gre ise, iinin iveren ya da ailesi yelerinden birisine ya da iverenin baka bir iisine satamas iveren asndan hakl fesih nedenidir. 5237 sayl Trk Ceza Kanununun 106. maddesinde tehdit kavramna yer verilmitir. Buna gre, Bir bakasn, kendisinin veya yaknnn hayatna, vcut veya cinsel dokunulmazlna ynelik bir saldr gerekletireceinden bahisle tehdit eden kii, alt aydan iki yla kadar hapis cezas ile cezalandrlr. Malvarl itibaryla byk bir zarara uratacandan veya sair bir ktlk edeceinden bahisle tehditte ise, madurun ikyeti zerine, alt aya kadar hapis veya adl para cezasna hkmolunur. Maddeye gre tehdit imzasz mektupla ya da zel iaretlerle de yaplabilmektedir. Burada kullanlan tehdit kavram gzda anlamna gelmektedir.76 Psikolojik taciz de tehdit gibi imzasz mektupla ya da zel iaretlerle yaplabilse de, kanmzca bu iki kavram arasndaki en nemli fark psikolojik tacizin tehdit kabul edilebilecek kadar ak, net, amac belirgin bir davran olmamasdr. Tehditte saldr gerekletirilmesi sz konusudur; ama ise bir bakasnn ya da yaknnn hayatna, vcut ya da cinsel dokunulmazlna zarar vermektir. Psikolojik tacizde ise ama genellikle madurun iten atlmasn ya da iten ayrlmasn salamak veya faile/ faillere itaat etmesini salamaktr. Tehdit bir kez yaplsa bile aka su olmasna karn psikolojik taciz ancak sre ierisinde tekrarland zaman sonu dourabilir. Satama ise szle ya da maddi bir fiille iinin veya aile yelerinden birinin kiilik haklarna tecavz anlamna gelmektedir.77 Yargtaya gre de, satama szle ya da fiille olabilir; szle satama, kardaki kiinin manevi ynden incitilmesi, zntye sevk edilmesi olup, hakl neden oluturmas iin hakaret eklinde ifade edilmesi gerekmez; szn sarf edildii kiinin ruhsal yapsnda bir etki uyandrabilecek nitelikte olmas yeterlidir.78
76 Hamit Mollamahmutolu, 2005, Hukuku, 2. Bas, Turhan Kitapevi, Ankara, s.485. 77 Mollamahmutolu, 2005:485. 78 Mollamahmutolu, 2005:498; Yarg. 9.HD. 14.2.2001, E.2001/1787, K.2001/2667

60

MAKALE
imento iveren eyll 2009

Yine Yargtaya gre kadn iiye ara iinde yalnzken evlilik ve cinsellik konusunda szler sylenmesi de satamadr.79 Yargtayn kabul ettii anlamda satama ile psikolojik taciz birbirine ok yakn kavramlardr; ancak kanmzca burada da psikolojik tacizin sre ierisinde tekrarlanan ve satama kabul edilemeyecek kadar hafif, belirsiz, kurnazca yaplan davranlardan olumas ayrt edici zellii olmaktadr.80 Nitekim Ankara 8. Mahkemesi de psikolojik taciz nedeniyle manevi tazminat talebiyle alan bir davada, psikolojik tacizin iyerinde bireylere stleri, eit dzeyde alanlar ya da astlar tarafndan sistematik biimde uygulanan her trl kt muamele, tehdit, iddet, aalama vb. davranlar ierdii belirtilerek eylemin sistematik olmas gerektii vurgulanmtr.81 Psikolojik tacizin bu zellikleri nedeniyle eref ve namusa dokunacak szler ve davranlar ya da ii hakknda eref ve haysiyet krc ar isnat ve itham olarak nitelendirilemeyecei ve
79 Yarg. 9. HD. 18.10.2004, E. 2004/6529, K. 2004/23507, ZET: Davac ii i gvencesi kapsamnda kalmakta olup, dava da sresinde almtr. Davac hakknda, vardiya k grevi gerei evine brakmas gereken kadn iiye ara iinde yalnzlarken evlilik ve cinsellik konusunda szler sylemesi nedeni ile soruturma alp, savunmasnn alnd ve Disiplin Kurulu karar ile i szlemesinin feshedildii anlalmaktadr. Davac ve kadn ii hem yazl hem de Disiplin Kurulu huzurunda szl beyanlarda bulunmulardr. Mahkemenin de kabulnde olduu gibi sylenen szlerin adap ve muaeret kurallar ile badatrlmas mmkn deildir. Somut olayda ara iinde tank bulunmamas sonuca etkili deildir. Zaten topluluk iinde bu tr szlerin sylenmesi olaan deildir. Kald ki davac da ara iinde kendisinden yaa hayli kk olan kadn ii ile ailesi hakknda konutuunu kabul etmektedir. Davac grevi kapsamnda i k servisle evine brakt bir kadn iiye szle satamtr. Bu somut olgulara gre davacnn i szlemesinin feshi geerli nedene dayanmaktadr. Bu nedenle ie iade talebinin reddi gerekirken, kabul isabetsizdir. http://.hukuki.net/ hukuk/index.php?article=64; Yine Yargtaya gre; inin makinada almak istemedii, iyeri ynetimine hakaretimiz szler sarf ettii ve kendisini ikaz eden dier iinin zerine yrd ve onu tehdit ettii anlalmaktadr ve17/II, uyarnca iinin, iverene ve onun baka iisine satamas hakl fesih nedeni oluturur. Yarg. 9HD. 20.06.1995, 12819/22344, Tekstil veren, Kasm 1995, Kararlar Eki, http://.hukukrehberi.net/makaleler/guncelgoster.asp?id=53. 80 Alman Mahkemelerinin vermi olduu iki kararda otoriter ynetim, bir kararda da madur hakknda bir kez dedikodu yaplmas psikolojik taciz olarak kabul edilmemitir. Kararlar iin bkz.: Aktekin, 2006 : 237-238. 81 Ankara 8. Mahkemesi, 20.12.2006, E. 2006/19, K. 2006/625. Karar ve deerlendirilmesi iin bkz.: Tnaz, Bayram, Ergin, 2008 : 140-143. http:// .mobbingturkiye.net/index.php?option=com_content&task=vi e&id=213&Itemid=96da yer halen habere gre Yargtay sz konusu karar 30.5.2008 tarihinde onam, ancak kararn esas ve karar numaralar verilmemitir. (28.12.2008)

iinin Kanununun 24/II-b veya (c) fkras uyarnca hakl fesih hakkn kullanamayacan dnyoruz.82 Psikolojik taciz dorudan ii sal kapsamna girdiinden ve konu Kanununun 83. maddesinde aka dzenlendiinden, psikolojik tacizin Kanununun 24/ II. maddesindeki ahlak ve iyiniyet kurallarna uymayan ve benzerleri haller kapsamnda da deerlendirilemeyecei kansndayz.83 Kanununda aka dzenlenmi bir hkm varken yorum yoluyla baka bir hkmn uygulanmas hukuken mmkn deildir. Yorum ancak yasada ak hkm bulunmayan hallerde bavurulmas gereken bir yntemdir. Bozbel ve Palaz Kanununun 25.maddesindeki iveren asndan hakl nedenle fesih hakknn ihbar sresinin beklenemeyecei kadar ivedi ve/veya psikolojik tacizin yol at zararn kiisel/rgtsel boyutlarnn byk olduu hallerde dnlebilecei, bu anlamda psikolojik tacizin Kanununun 25/II-d bendindeki iinin iverenin bir baka iisine satamas olarak deerlendirilebilecei grndedir.84 Kanununda ihbar sresinin beklenemeyecei kadar ivedi haller eklinde bir dzenleme iveren asndan hakl fesih nedeni olarak belirtilmemitir. Gerekten ivedi haller sz konusu ise, iveren bildirim nellerinin sona ermesini beklemeden
82 Sava, psikolojik tacize urayan iinin i szlemesini hem 4857/24-IIb ve (d), hem de 4857/83.maddesine dayanarak 4857/26-Ie gre hakl olarak sona erdirebileceini ileri srerek elikiye dmektedir. Psikolojik taciz ii sal kapsamnda deerlendirilirse 4857/26-I, ahlak ve iyiniyet kurallarna uymayan haller olarak deerlendirilirse 4857/24-II hkmleri uygulanabilir; ayn olgunun hem ii sal hem de ahlak ve iyiniyet kurallarna uymayan haller kapsamnda deerlendirilmesi eliki oluturmaktadr. Sava, 2007: 113, 116. 83 Aksi gr iin bkz.: Sava, 2007: 112-113; Tnaz, Bayram, Ergin, 2008: 138.; Bayram, 2007:559-560, 564. Bayrama gre; iinin psikolojik tacize uramas, iverenin iinin veya aile yelerinden birisinin eref ve namusuna dokunacak szler sylemesi, bu ynde davranlarda bulunmas, iiye cinsel tacizde bulunmas (4857/24-II-b); iverenin ii hakknda eref ve haysiyet krc ar isnat ve ithamlarda bulunmas (4857/25-II-c); iinin dier bir ii veya nc kiiler tarafndan iyerinde cinsel tacize uramas ve bu durumu iverene bildirmesine ramen gerekli nlemleri almamas kapsamnda onur ve saygnln krc davran olarak deerlendirilir ve iiye hakl fesih hakk salar. Bayrama gre ayrca Kanununun 24/II. Hkmnde ahlak ve iyiniyet kurallarna uymayan haller tadadi bir biimde sayldndan psikolojik taciz bu anlamda da iiye hakl fesih hakk verir. 84 Bozbel ve Palaz, 200: 76.

61

MAKALE

ihbar tazminatn pein deyerek i szlemesini sona erdirebilir (4857/17.Md). te yandan psikolojik taciz sonucunda fail iverene 30 gnlk cretinden fazla zarar vermi ise, rnein madurun i kazas geirmesine ya da imalat hatas yapmasna neden olmu ise, bu durumda iverenin hakl fesih hakknn doaca Kanununun 25/II- bendinde aka belirtilmitir. Burada nemli olan zararn ortaya kmasdr, zararn hangi yolla verilmi olmas nemli deildir. Psikolojik tacizin iverenin bir baka iisine satama olarak deerlendirilmesi, bu nedenle iverenin hakl fesih hakknn domas da kanmzca mmkn deildir. nk satama tek bir eylemdir ve bu eylemin yaplmas halinde iverenin derhal feshi hakk zaten Kanununda dzenlenmitir (m.25/II-d). Psikolojik taciz ise bir defada oluan bir eylem deildir, sre ierisinde tekrarlanmakta ve sonu dourmaktadr. Bu nedenle psikolojik tacizin satama olarak deerlendirilmesi grne de katlamyoruz. Yukarda da belirtildii gibi, psikolojik tacizde bulunan iinin i szlemesini iveren hakl nedenle deil, geerli nedenle sona erdirebilir. 5.4. i Sal ve Gvenlii Sorunu Olarak Psikolojik Taciz ve Hakl Fesih szlemesinde iverenin iiye kar en nemli ykmllklerinden birisi gzetim borcudur. verenin gzetim borcu hem Borlar Kanununda (zel hukuk) hem de Kanununda (kamu hukuku)85 dzenlenmitir. Borlar Kanununun 332. maddesinde, sahibi, akdin hususi halleri ve iin mahiyeti noktasndan hakkaniyet dairesinde kendisinden istenebilecei derecede almak dolaysyla maruz kald tehlikelere kar icap eden tedbirleri ittihaza ve mnasip ve shhi alma mahalleri tedarikine mecburdur hkmne yer verilmitir.86 Bu anlamda iverenin gzetim borcu, a85 zel hukuk-kamu hukuku ayrmnn dayanakszl ve i hukukunun karma nitelii iin bkz.: Sarper Szek, Hukuku, 4. Bask, stanbul, 2008 : 40-41. 86 Trk Borlar Kanunu Tasarsnn TBMMye gnderilen son eklinin 426/1.maddesinde bu metin yle dzenlenmitir: veren, hizmet

lanlardan birisinin dier alanlara psikolojik tacizde bulunmasn engelleme ve buna kar gerekli nlemleri alma ykmlln de kapsamaktadr.87 verenin gzetim borcu Kanununun 77-83. maddelerinde zel olarak dzenlenmitir. Kanununun 77/1. fkrasnda ok geni bir ekilde belirlenen iverenin gzetim borcu yle ifade edilmitir: verenler iyerlerinde i sal ve gvenliinin salanmas iin gerekli her trl nlemi almak, ara ve gereleri noksansz bulundurmak, iiler de i sal ve gvenlii konusunda alnan her trl nleme uymakla ykmldrler. Bu dzenlemeye gre, iverenler sadece mevzuatta var olan nlemleri almakla yetinmeyecek, ekonomik ve teknolojik gelimelerin gerektirdii her trl nlemi almakla ykml olacaklardr. verenin i sal ve gvenliini salama ykmll, psikolojik tacizi nleme ykmlln de iermektedir. ncelikle iverenin gzetim borcu gerei, iilerin fiziksel olduu kadar psikolojik salklarn koruma ykmllnn de bulunduu konusunda hibir duraksamaya dlmemelidir. nk insan sal bir btndr, iverenin iilerin psikolojik saln koruma ykmllnn bulunmad ynnde bir grn hibir hukuki geerlilii olamaz. gvenliinin anlam da bunu gerektirmektedir. gvenlii, iilerin iyerlerinde iin grlmesi ile ilgili olarak meydana gelen tehlikelerden, bedensel ve ruhsal olarak zarara uramamalar iin alnmas zorunlu hukuki, teknik ve tbbi nlemleri salamaya ynelik sistemli almalardr denilebilir.88 verenin iiyi koruma ykmll, iinin zgrlkler bata olmak zere manevi kiilik deerlerini de kapsamaktadr.89 Anayasann 56.maddesinde
ilikisinde iinin kiiliini korumak ve sayg gstermek, saln gerektirdii lde gzetmek ve iyerinde ahlka uygun bir dzenin gerekletirilmesini salamakla, zellikle kadn ve erkek iilerin cinsel tacize uramamalar ve cinsel tacize uram olanlarn daha fazla zarar grmemeleri iin gerekli nlemleri almakla ykmldr. 87 Bozbel ve Palaz, 2007:74. 88 lhan Ulusan, zellikle Borlar Hukuku ve Hukuku Asndan verenin iyi Gzetme Borcu-Bundan Doan Hukuki Sorumluluu, Kazanc Yaynlar, stanbul, 1990 : 33. 89 Bayram, 2007:556.

62

MAKALE
imento iveren eyll 2009

de salk hakkndan sz edilirken, devletin beden ve ruh saln birlikte salamas ykmll vurgulanmtr. Ayrca psikolojik tacize urayan bir iinin i kazas yapma riskinin de normalden ok daha yksek olaca aktr. Bu nedenle, psikolojik tacizin dorudan ii sal ve i gvenlii kapsamnda dnlmesi ve zm aranmas gerekmektedir. eitli lkelerdeki yasal dzenlemeler de psikolojik tacizi ii sal ve i gvenlii kapsam ierisinde ele almtr. Psikolojik tacizin ii sal ve i gvenlii kapsamna giren bir sorun olduu uluslararas literatrde de kabul grmektedir.90 Bunun tesinde Avrupa Birlii de psikolojik tacizi 1989 ylnda yrrle giren i Sal ve Gvenlii Ynergesinin (89/391/EEC) kapsamnda kabul etmektedir.91 Avrupa Sal ve Gvenlii Ajans da iyerinde psikolojik tacizi; bir veya bir grup iiye ynelen, salk ve gvenlik asndan risk oluturan, tekrarlanan, mantk d davran olarak tanmlamtr.92 Avrupa Parlamentosunun 20 Eyl 2001 tarihli 2001/2339 Sayl yerinde Psikolojik Tacize likin Kararnda da konu tamamen salk boyutuyla ele alnm ve Avrupa Sal ve Gvenlii Ajanssnn tanmna yollama yaplmtr.93 1996 tarihli Gzden Geirilmi Avrupa Sosyal artnn 26. maddesinde, iverenlerin cinsel taciz dnda ayrca psikolojik tacizi nleme ykmllnn de olduu belirtilmitir.94 Trkiye art 27.9.2006 tarihli ve 5547 sayl Yasayla onaylamay uygun bulmu ve Bakanlar Kurulunun 22.3.2007 tarih
90 Mobbing-U.S.A., http://.mobing-usa.com (8.12.2007); Guerrero, M. I. S., e Development of Moral Harrestment (or Mobbing) La in Seden and France as a Step Toards EU Legislation, http:// .bc.edu/schools/la/larevies/meta-elements/journals/ bciclr/27_2/10_TXT.htm (20.10.2007) 91 http://.mobbing.tv, Mobbing-U.S.A., http://.mobing-usa. com (8.12.2007); Daveenport, N., http://.jobdig.com/articles/112 (8.12.2007) 92 Sava, 2007: 43. 93 Avrupa Parlamentosunun sz konusu karar iin bkz.:Tnaz, Bayram, Ergin, 2008:285-290. 94 Gzden Geirilmi Avrupa Sosyal artnn 26/2.maddesinde yle denilmektedir: Akit taraflar, 2. alanlarn birey olarak iyerinde ya da ile balantl olarak maruz kaldklar knanlacak ya da aka olumsuz ya da su oluturan yinelenen eylemler konusunda bilinlenmesi, bilgilenmesi ve bunlarn engellenmesini desteklemeyi ve alanlar bu tr davranlardan korumaya ynelik tm uygun nlemleri almay taahht eder.

ve 2007/11907 sayl kararyla onaylam bulunmaktadr. Anayasann 90/5. fkrasna gre, usulne uygun olarak yrrle konulan uluslararas anlamalar kanun hkmndedir ve ulusal yasalara gre ncelikle uygulanmas gerekir. Ancak Gzden Geirilmi Avrupa Sosyal artnn kamu otoritelerine baz ykmllkler getirdii, bu nedenle dorudan uygulanamayaca savunulmaktadr.95 talyada Endstriyel Kazalar Sigortas Ulusal Enstits, psikolojik tacizi meslek hastal olarak kabul etmektedir, nk bundan etkilenen iiler sigortadan denek almaktadr.96 spanyada 2001 ylnda yarg manevi tacizin neden olduu i kazalar nedeniyle iilerin tazminat almaya hak kazandklarna karar verdi.97 te yandan Kanununun 80. maddesine gre, sanayiden saylan, devaml olarak en az elli ii altran ve alt aydan fazla srekli ilerin yapld iyerlerinde her iveren bir i sal ve gvenlii kurulu kurmakla ykmldr. Kanununun 83. maddesi ise, yerinde i sal ve gvenlii asndan iinin saln bozacak veya vcut btnln tehlikeye sokacak yakn, acil ve hayati bir tehlike ile kar karya kalan ii, i sal ve gvenlii kuruluna bavurarak durumun tespit edilmesini ve gerekli tedbirlerin alnmasna karar verilmesini talep edebilir. Kurul ayn gn acilen toplanarak kararn verir ve durumu tutanakla tespit eder. Karar iiye yazl olarak bildirilir. sal ve gvenlii kurulunun bulunmad iyerlerinde talep, iveren veya iveren vekiline yaplr. i tespitin yaplmasn ve durumun yazl olarak kendisine bildirilmesini isteyebilir. veren veya iveren vekili yazl cevap vermek zorundadr hkmne yer verilmitir. Bu dzenleme karsnda, kendisine psikolojik taciz yapld iddiasnda bulunan ii bu yndeki ikayetini Kurula, iyerinde Kurul yoksa
95 Tnaz, Bayram, Ergin, 2008: 158. 96 Increasing focus on orkplace mobbing, http://.eurofound.europa.eu/eiro (8.12.2007) 97 Guerrero, M. I. S., e Development of Moral Harrestment (or Mobe bing) La in Seden and France as a Step Toards EU Legislation,http:// .bc.edu/schools/la/larevies/meta-elements/journals/ bciclr/27_2/10_TXT.htm (20.10.2007)

63

MAKALE

iverenin kendisine ya da iveren vekiline bildirecektir. Kukusuz bu noktada kurul yelerinin psikolojik taciz konusunda bilgili ve donanmla olmalar nem kazanmaktadr. Anlan maddede devamla, kurulun iinin talebi ynnde karar vermesi halinde iinin gerekli i sal ve gvenlii tedbirleri alnncaya kadar almaktan kanabilecei, almaktan kand dnem iin cret ve dier haklarnn sakl olduu ngrlmtr. Burada psikolojik tacizin iveren ya da yetkilileri, dier iiler ya da nc kiiler tarafndan yaplmasnn nemi yoktur. nk asl olan iveren tarafndan iinin psikolojik salnn korunabildii bir alma ortamnn salanmasdr; byle bir ortam salanamyorsa iinin almaktan kanma hakk ortaya kmaktadr Maddenin son fkras ise psikolojik tacize urayan iinin hakl fesih hakkn dzenlemitir. Buna gre, i sal ve gvenlii kurulunun kararna ve iinin talebine ramen gerekli tedbirin alnmad iyerlerinde iiler alt i gn iinde, bu Kanunun 24 nc maddesinin (I) numaral bendine uygun olarak belirli veya belirsiz sreli hizmet akitlerini derhal feshedebilir. Maddede geen 24 nc maddesinin (I) numaral bendi ifadesini, 24/I-b fkras bulac hastalkla ilgili olduundan 24/I-a olarak anlamak gerekmektedir.98 inin psikolojik taciz iddiasyla Sal ve Gvenlii Kuruluna, Kurulun olmad iyerlerinde iverene ya da iveren vekiline bavurmas durumunda psikolojik tacizin nasl kantlanaca nem kazanmaktadr. alana direktif verilirken uygunsuz ses tonunun kullanlmas, haksz olarak uyar verilmesi ya da alann stesinden gelemeyecei grevler, pis iler ya da ayak ileri verilmesi, bu anlamda psikolojik taciz olarak kabul edilmelidir.99 i bu konudaki iddiasn tanklarla
98 Yargtay 1475 sayl Kanunu dneminde vermi olduu bir kararda; hakknda haksz soruturma alan iiye bo kat imzalatlmak istendii, bu olaylar nedeniyle iinin psikolojik salnn bozulduu, istifa eden iinin 1475/16-I-a ve II- bentleri kapsamnda hem salk hem de ahlak ve iyiniyet kurallarna uymayan davran nedeniyle hakl olarak i szlemesini sona erdirdii sonucuna varmtr. 4857 sayl Kanununda konu aka 83. maddede dzenlendii iin bu kararn yeni Kanunu dneminde geerliliinin olmadn dnmekteyiz. Yarg. 9.HD, 27.4.1999, 1114/7854, aktaran Erdem zdemir, Yargtay Kararlar Inda stifa Dilekeleri, MESS Sicil Hukuku Dergisi,2007 Eyll, Say: 7, s. 22, dipnot 17. 99 Bozbel ve Palaz, 2007:77.

ya da belgelerle kantlayabilir. Bu anlamda iinin gerek kurulda gerekse yargda psikolojik taciz olduunu ileri srd olaylar ayrntl ekilde not ederek anlatmas nemlidir. Nitekim Yargtay cinsel taciz konusunda verdii bir kararnda; olayn ayrntl ekilde anlatlmasn kant olarak kabul etmitir.100 Kurulun ya da iverenin burada dikkate almas gereken temel nokta, iddia edilen olaylarn iinin psikolojik saln olumsuz etkileyip etkilemediidir. inin iddia ettii olaylar, normal bir insann psikolojik saln olumsuz etkileyecek lde ise psikolojik tacizin varl kabul edilmelidir. Bu konuda Sal ve Gvenlii Kurulunda grev alan iyeri hekimlerine byk grev dmektedir. Ancak psikolojik taciz iveren tarafndan yaplyorsa ve iyerinde i sal ve i gvenlii kurulu yoksa iinin byle bir iddiasn kantlamas ok gtr. Bu konuda ispat ykmllnn, Kanununun 5.maddesinde olduu gibi, nce iiye, ancak iinin ciddi kantlar ortaya koymas durumunda iverene verilmesi dnlebilir.101 inin psikolojik taciz olarak ileri srd olaylar Kurul ya da iveren veya iveren vekili tarafndan psikolojik taciz olarak kabul edilmese bile, kanmzca ii hekim raporu ile psikolojik tacizi kantlayabilir. inin salk nedeniyle i szlemesini hakl olarak sona erdirebilmesi iin kural olarak mutlaka hekim raporu gerekmektedir. inin psikolojik tacize uramas nedeniyle iin yaplmas iinin sal ya da yaay iin tehlikeli olursa, bu durumun da mutlaka hekim raporu ile kantlanmas gerekmektedir. Nitekim Yargtay personel mdrnn; iten karlan ve cretleri denmeyen iiler tarafndan tehdit edildii iin psikolojik salnn bozulduu, bu nedenle Kanununun 24/1-a bendi uyarnca i szlemesini hakl nedenle sona erdirdii ve kdem tazminatnn denmedii iddiasyla at davay kabul eden yerel mahkeme kararn, olayda hekim raporu sunulmad ve C. Savclna su duyurusun100 Yarg. 9.HD., 8.3.2005, E. 2004/13286, K. 2005/7706, Kazanc Mevzuat ve tihat Bilgi Bankas, .kazanci.com.tr; Yargtay bir baka kararnda da iiye psikolojik bask yapldndan sz etmi, ancak kararda hangi olayn ya da olaylarn psikolojik taciz sayld konusunda bir aklamaya yer vermemitir. Yarg. 9. HD., 11.6.2007, E. 2006/32353, K. 2007/18337, alma ve Toplum, 2007/4, s.214-215. 101 Alman Mahkemelerinin iki kararna gre psikolojik tacizi iddia edenin ispatlamas gerekmektedir. Kararlar iin bkz.: Aktekin, 2006, s. 237

64

MAKALE
imento iveren eyll 2009

da bulunulmad gerekesiyle bozmutur.102 Kanununun 24/I-a bendinde her ne kadar i szlemesinin konusu olan iin yaplmas iin niteliinden doan bir sebeple iinin sal ya da yaay iin tehlike olursa hakl feshi hakknn doaca ngrlm ise de, iin niteliinden doan sebeple ifadesini iin yaplmas iin iverence salkl ortamn salanmamas eklinde geni yorumlamak gerekmektedir. Aksi takdirde 4857/83. maddede dzenlenen iinin salk nedeniyle hakl fesih hakkn kullanmas da mmkn olmayacaktr. Yukarda akland gibi, Kanunundaki bugnk dzenlemeler karsnda psikolojik tacize urayan iinin salk nedeniyle hakl fesih ve almama hakk bulunmaktadr. Bu nedenle, Kanununun 5, 24, 77, 83. maddelerinde bugnk haliyle bile iinin bavurabilecei hukuki yollar mevcuttur. Ancak yaplacak deiikliklerde psikolojik taciz kavramna aklk getirilmesi, kavrama yasa metninde yer verilmesinin bile bu konuda yaplacak almalarda motive edici nemli bir itici g olaca aktr.103 SONU Gerek boyutu bilinmeyen iyerinde psikolojik taciz, alma yaamnda ciddi sorunlar oluturmakta, zm bulunabilmesi iin daha fazla dikkat ve aba gerekmektedir.104 Psikolojik tacizin ii, iyeri/iletme ve lke ekonomisi asndan ok nemli olumsuz sonular vardr. Birey asndan psikolojik taciz, kendisinin ve ailesinin, evresinin mutsuzluu demektir. yerinden memnun olmayan kimsenin normal yaamnda da mutlu olmas kesinlikle mmkn deildir. Yaamndan mutlu olmayan kimse her zaman kendisine, evresine ve iyerine zarar verebilir. yeri asndan psikolojik taciz verimliliin azalmas, alma ortamnn bozulmas, devamszlk, i kazalar102 Yarg. 9.HD. 25.10.2005, E. 2005/17424, K. 2005/34527, alma ve Toplum, 2006/2 : 239. 103 Sz konusu maddelerde deiiklik yaplmas gerektii konusundaki gr iin bkz.:Gzel ve Ertan, 2007:549. 104 AB Parlamentosunun 20 Eyll 2001 Tarihli 2001/2339 Sayl yerinde Psikolojik Tacize likin Karar; Tnaz, Bayram, Ergin, 2008: 286.

na ya da meslek hastalklarnn artmasna neden olma gibi olumsuz sonular dourabilir. Leymann psikolojik tacize engel olabilmek iin, iyerlerinde tacizin her aamasnda uygun nlemlerin alnmasn ngrmektedir. nleme aamasnda iverenler psikolojik tacize kar iyeri politikas oluturmal ve yneticileri atmalar nasl giderecekleri konusunda eitmelidirler.105 Yneticiler de atmann ilk aamalarnda mdahale etmeye hazr olmaldr ve personel ya da insan kaynaklar blmnden bir ya da birka kiiyi tacize urayanlarn bavurmas, sorunlarna zm aramalar iin grevlendirmelidir. atmalar psikolojik taciz aamasna varrsa Leymann yneticilerin, madurun iiler tarafndan damgalanmasn nleyerek ve hastalk izni almak zorunda kalabilecek olan madurlar mesleki rehabilitasyona tabi tutarak korunmasn nermektedir. Bu tr uygun rgtlenmeler salayan iletmeler, tacize urayanlarn iyerinden ayrlmak zorunda kalmalarn nleyebilir.106 Psikolojik tacize kar etkili bir ekilde kar koyabilmek iin Hirigoyen iverene, gnlk olaylarn nlenmesine ynelik alabilecek salk grevlileri ve sendika temsilcileri gibi irket ii danmanlarn atanmasn nermektedir. Ayrca, madurlar genellikle yardm isteme konusunda akn, mahcup, utanga ve sinirli olduklarndan; irket iinden eitli dzeylerde iilerin, psikolojik tacize urayan iiye destek olmalar iin seilmesini ve seilenlerin bu grevi gvenli bir ekilde yerine getirmesini nermektedir. Tm iileri psikolojik taciz konusunda eitmek de nemlidir; bu eitim tm irketi kapsayan ve iilere haklarn ve sahip olduklar zm yollarn reten, psikolojik taciz konusunda iilerin haklarn bildiren, enformasyon brorleri salayan konferanslar dzenlemeyi de iermektedir. irket iindeki prosedrler psikolojik taciz konusunda
105 yerinde ynetimin alabilecei nlemler konusunda ayrntl bilgi iin bkz.: Krel, 2007. 106 Guerrero, M. I. S., e Development of Moral Harrestment (or Mobe bing) La in Seden and France as a Step Toards EU Legislation,http:// .bc.edu/schools/la/larevies/meta-elements/journals/ bciclr/27_2/10_TXT.htm (20.10.2007)

65

MAKALE

yetersiz kald zaman, daha ileri psikolojik gerginlikleri, hayal krklklarn ve yarg giderlerini nleyebilmek iin meditasyon nerilmektedir.107 verenler ve yneticiler iyerinde psikolojik tacizi nlemek istiyorlarsa, iyerinde personel arasndaki ilikilerin iilerin sal, refah ve etkinlii zerinde ok byk bir etkisi olduuna inanmalar gerekmektedir. ilerin birbirleri ve beraber nasl alacaklar hakknda ne dndkleri, iyeri hakkndaki dncelerini ok byk lde etkilemektedir. Sorumlu konumda bulunanlarn benimsedikleri ynetim anlay, iilerle karlkl ilikilerini byk lde etkilemektedir. Korku ya da bask yoluyla ynetim; iileri daha kt, umutsuz, karamsar bir konuma itmektedir. ilerine kar kaba, saygsz ekilde davranan yneticiler genellikle onlar kk drmekte, onurlarn krmaktadr. Bu tr davranlar, gveni tahrip etmekte ve iletiimi koparmaktadr. Psikolojik tacizi kim yaparsa yapsn, psikolojik taciz balar balamaz iyerindeki atmosfer deimekte, neeli ve cokulu bir ortam kasvetli ve sessiz bir ortama dnmektedir.108 Psikolojik tacizi nlemek, genellikle iyeri kltrnn gerekten deitirilmesini gerektirdiinden, ok gtr. letmeler gerekten psikolojik taciz ile ilgili olarak neler olup bittiini aratrmaya ve incelemeye, sorunlar ortaya konulup aka, drste, nyarglardan uzak bir ekilde tartlmaya balayncaya kadar psikolojik taciz artmaya, bireylere ve tm iyerlerine zarar vermeye devam edecektir. yerlerinin psikolojik adan gvenli ve salkl olmasn salamak ve tm alanlara sayg ve itibar gstermek, psikolojik tacizi nlemenin en iyi yoludur. Byle bir kltrn benimsenmesi, byk maliyetlere katlanlmasn da gerektirmemektedir. Bunun iin iyerinde psikolojik tacizin alanlar ve iverenler iin ayn lde zararl, tahrip edici bir g olduunun anlalmas ve psikolojik tacize karar107 Guerrero, M. I. S., e Development of Moral Harrestment (or Mobe bing) La in Seden and France as a Step Toards EU Legislation, http://.bc.edu/schools/la/larevies/meta-elements/journals/ bciclr/27_2/10_TXT.htm (20.10.2007) 108 Kit, ., Workplace Bullying An Overvie, http://.members. sho.ca/mobbing-mobbingCA (8.12.2007)

l bir ekilde kar klmas, hogr gsterilmemesi gerekmektedir.109 Psikolojik tacize kar duyarllk ve bilinlendirme salanmal ve yaygnlatrlmaldr. verenlerin, yneticilerin ve sendikalarn sorunu byk bir ciddiyetle ve nemle gndeme almalar gerekmektedir. Psikolojik tacizin bireyler ve iyeri zerindeki tahrip edici, ypratc, zarar verici etkilerinin farkna varlmaldr. Bunun iin iyeri ynetimlerine, personel ya da insan kaynaklar birimine, iyeri hekimlerine, i sal ve gvenlii kurullarna nemli grevler dmektedir. Kukusuz sendikalar da konuya duyarsz kalmamal, toplu i szlemelerine psikolojik taciz konusunda aklayc ve nleyici hkmlerin konulmas iin bir an nce giriimlere balamaldr. Sosyal sorumluluk ilkeleri benimseyen irketler, bu ilkeler arasna psikolojik taciz konusunda da hkmler koyabilirler. Bu konuda ABde sosyal taraflarn kendi inisiyatifi ile 2007 Nisan aynn sonlarnda yrrle koyduklar 3. ereve anlama Trkiye iin de bir balang noktas oluturabilir.110 Avrupa i Sendikalar Konfederasyonu (ETUC), Business Europe (Avrupa Konfederasyonu), Avrupa Esnaf, Kk ve Orta lekli Giriimler Birlii (UEAPME) ve Kamu tirakli ve Kamusal letmeler Merkezi (CEEP)in genel sekreterleri tarafndan 10 aylk bir grme srecinden sonra kabul edilen anlamann imzalanmas ile taraflar; iyerinde fiziksel, psikolojik ve cinsel taciz konularnda duyarllk ve bilincin arttrlmasn, alanlar ve iverenlere bu sorunun tanmlanmas ve zmlenmesine ynelik eylem odakl bir erevenin salanmasn amalamaktadr. Anlamann temel amac; iyerinde fiziksel, psikolojik ve cinsel tacize ilikin sorunlarn nlenmesi, belirlenmesi ve zmlenmesidir. Anlamaya gre sz konusu taciz eylemleri bir kereye zg olabilecei gibi sistemli davranlar eklinde de olabilir. Belirtilen taciz eylemleri iyerinde dier alanlar, amirler ve astlar ya da mteri, hasta veya renciler tarafndan gerekletirilebilir. letmeler iyerinde bu tr sorunlara msamaha gsterilmeyeceini
109 Kit, ., Workplace Bullying An Overvie, http://.members.sho. ca/mobbing-mobbingCA (8.12.2007) 110 . Koca, Sosyal Taraflar yerinde Taciz ve iddetle Mcadele in Anlama mzalyor, alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl AB Koordinasyon Bakanl Blteni, Say: 25, Haziran 2007 : 14-15

66

MAKALE
imento iveren eyll 2009

ve bu tr sorunlar doduunda izlenecek prosedr aka ortaya koyan bir bildiri aklayacaklardr. verenler, iiler ve/veya onlarn temsilcileri ile grerek uygun tedbirlerin belirlenmesi, gzden geirilmesi ve izlenmesinden sorumludur. ye devletler 3 yl ierisinde i hukuklarn bu anlamaya gre uyarlayacaklardr. Trkiyede de ncelikle kamu ve grup toplu i szlemelerine benzer hkmlerin konulmasnn zamannn oktan gelip gemekte olduunu dnyoruz. ABye gerekten ye olmay hedefliyorsak i hukukumuzu da bir an nce bu ereve anlamaya gre dzenlememiz gerekmektedir. KAYNAKA
Aktekin, ., 2006, Alman Mahkeme Kararlar Inda Mobbing Uygulamalarna likin Bir nceleme, MESS Sicil Hukuku Dergisi, Aralk, Say: 4 Artuk, M. E., 2006, Cinsel Taciz Suu (TCK. m.105), alma ve Toplum, 2006/4: 29-43. Aydn, , zkul, E, 2007, yerinde Yaplan Psikolojik iddetin Yaps ve Boyutlar: 4-5 Yldzl Otel letmeleri rnei, Anadolu niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 7, say: 2: 169-185 Ayta, S., 2008, yerinde Psikolojik Taciz Davrannn Stres Tepkileri zerine Etkisi: Bir Aratrma, Mercek, Yl: 13, Say: 51, Temmuz, 2008: 10-24 Bayram, F., 2007, Trk Hukuku Asndan yerinde Psikolojik Taciz (Mobbing), Legal Hukuku ve Sosyal Gvenlik Hukuku Dergisi, 2007/14: 551-574 Bozbel, S. ve Palaz, S., 2007, yerinde Psikolojik Taciz (Mobbing) ve Hukuki Sonular, TSK Akademi, 2007/1, Cilt2, Say: 3: 67-81 obanolu, ., 2005, Mobbing - yerinde Duygusal Saldr ve Mcadele Yntemleri, TMA Yaynlar, stanbul Daveenport, N., (8.12.2007) http://.jobdig.com/articles/112

Guerrero, M. I. S., e Development of Moral Harrestment (or Mobbing) La in Seden and France as a Step Toards EU Legislation, http://.bc.edu/schools/la/ larevies/meta-elements/journals/bciclr/27_2/10_ TXT.htm (20.10.2007) Guinan, G., http://.personneltoday.com/2005/09/13/3/ 1557/upard-discrimination.html (8.12.2007) Gzel, A. ve Ertan,E., 2007, yerinde Psikolojik Tacize (Mobbinge) Hukuksal Bak: Avrupa Hukuku ve Karlatrmal Hukuk, Legal Hukuku ve Sosyal Gvenlik Hukuku Dergisi, 2007/14: 509-549 Gzel, A., 2006, nsz-yerinde Psikolojik Taciz (Mobbing), Pnar Tnaz, Beta Yaynlar, stanbul htpp://.ehnstar.com/society/mobbing-at ork (8.12.2007) http://.bullyinginstitute.org/bbstudies/def.html (8.12.2007) http://.mobbingturkiye.net (8.12.2007) Increasing focus on orkplace mobbing, http://.eurofound.europa.eu/eiro (8.12.2007) nceolu, S., 2006, Trk Anayasa Mahkemesi ve nsan Haklar Avrupa Mahkemesi Kararlarnda Eitlik ve Ayrmclk Yasa, alma ve Toplum, 2006/4: 45-81 Krel, ., 2007, rgtlerde Mobbing Ynetiminde Destekleyici ve Risk Azaltc neriler, Anadolu niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 7, Say: 2 : 317-334 Kit, ., Workplace Bullying An Overvie, http://members. sho.ca/mobbing-mobbingCA (8.12.2007) Koca, ., Sosyal Taraflar yerinde Taciz ve iddetle Mcadele in Anlama mzalyor, alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl AB Koordinasyon Bakanl Blteni, Say: 25, Haziran 2007: 14-15 67

MAKALE

Leymann, H., e Definition of Mobbing at Workplaces, http://.leymann.se/English/12100E.HTM (3.12.2007) Mobbing and Harresment, http://.unspecial.org/Uns 606/Uns606 T15.html (8.12.2007) Mobbing II: Desk Research, http://.Surrey.ac.uk/politics/case/Report Hasselt (8.12.2007) Mobbing up mobbing legislate or or negotiate, http://. lo.org/public/english/dialogue/actrav/publ/133/11.pdf (8.12.2007) MOBBNG: Emotional Abuse at Work, http://.mobbing.tv (8.12.2007) Mobbing: Emotional Abuse in the American Workplace , http://.Edu-cyberpg.com (8.12.2007) Mobbing-U.S.A., http://.mobing-usa.com (8.12.2007) Mollamahmutolu, H., 2005, Hukuku, 2. Bas, Turhan Kitabevi, Ankara zdemir, E., 2006, yerinde cinsel Taciz, alma ve Toplum, 2006/4: 83-96 Rodgers, W. ve Gago, S., Improving Social Corporate Responsibility: e Case of Bullying Behavior, http://. docubib.uc3m.es/WORKINGPAPERS/WB/b064213. pdf (8.12.2007) Safe Work, http://.ilo.org/public/english/protection/ safeork/violence/intro.htm (8.12.2007) Szek, S., 2008, Hukuku, 4. Bask, stanbul. Sava, F. B., 2007, yerinde Manevi Taciz, Beta Yaynlar, stanbul Shallcross, L., e Workplace Mobbing Syndrome: Response and Prevention in the Public Sector, http://.mem bers.sha.ca/mobbing/mobbingCA/mobsyndrome-1. htm (8.12.2007) 68

Sheehan, M., Workplace Mobbing: a proactive response, http://.Lindas.internetbasedfamily.com (8.12.2007) Tnaz, P., 2006, Mobbing: yerinde Psikolojik Taciz, alma ve Toplum, Say: 10, 2006/3 : 11-22 Tnaz, P., 2006, yerinde Psikolojik Taciz (Mobbing), alma ve Toplum, Say: 11, 2006/4 : 13-28 Tnaz, P., 2006, yerinde Psikolojik Taciz (Mobbing), Beta Yaynlar, stanbul Tuncay, C., 1982, Hukukunda Eit Davranma ilkesi, Faklteler Matbaas, stanbul Tnaz, P., Bayram, F., Ergin, H., 2008, alma Sosyolojisi ve Hukuki Boyutlaryla yerinde Psikolojik Taciz (mobbing), Beta, stanbul Tutar, H., 2004, yerinde Psikolojik iddet, Platin Yaynlar, 3. Bask, Ankara Ulusan, ., 1990, zellikle Borlar Hukuku ve Hukuku Asndan verenin iyi Gzetme Borcu-Bundan Doan Hukuki Sorumluluu, Kazanc Yaynlar, stanbul Warning: Mobbing is Legal, Work ith Caution, http://counselingoutfitters/Housker.htm (8.12.2007) What is mobbing?, http://.HARRASMENT101.com (8.12.2007) What is mobbing?, http://.mobbing.hr/index.en.html (8.12.2007) Whats Going On With Mobbing,Bulliyng and Work Harassment Internationally, http://.ifo.org.uk/info/ comparisans/bullying.htm (8.12.2007) Yenisey, K. D., 2006, Kanununda Eitlik lkesi ve Ayrmclk Yasa, alma ve Toplum, 2006/4: 63-82