Emre Kongar _ Tarihimizle Yzlemek

indekiler nsz........................................................................'...............7 insanlar Tarihe Neden Yanl Bakar?...................................11 Trkler Mslmanl Kl Zoruyla Kabul Etmilerdir...............................................................17 slamda ilk Laiklik Tohumlarn Trkler Ekti....................20 Trk Mslmanl Arap Mslmanlndan Farkldr..............................................................................26 Anadolu'nun Trkler Tarafndan Fethinde IV. Hal Seferi'nin Rol....................................................34 Osmanl imparatorluu Bizans'n Desteiyle Kuruldu..............................................................................39 Bizans Hristiyanlar Arasndaki Mezhep Kavgalarndan Dolay Daha Kolay Dmtr.........................................42 Batllama Gle Balar Alparslan'la Srer Fatih Sultan Mehmet'le Kurumlar.................................45 "Osmanl Hi Kimseyi nancndan Dolay Yakmamtr" Yalan..........................................................55 Byk Osmanl Bilgini Takiyettin ve (Top Ateiyle) Yerle Bir Edilen ilk Gzlemevi.............60 Osmanly kerten D Bor Sreci Krm Sava'yla Balar.......................................................64 Osmanl mparatorluunun Ykl 20 Aralk 1881'de Gerekleir.........................................................................71 Osmanl Borlarn Yalnz Trkiye Cumhuriyeti demedi.............................................................................74 Osmanl imparatorluu Neden kt?...............................76 Ermeni Sorunu Nedir?..........................................................86 Abdlhamit Ulu Hakan myd Kzl Sultan m?................124 Vahdettin Hain miydi?.......................................................134

Amerika Birleik Devletleri Hangi Lozan', Neden imzalamad?.........................................................144 Atatrk'n Yalnzl -I: Kurtulu Sava Kahramanlar Hilafetiydi...............................................160 Atatrk'n Yalnzl -II: Cumhuriyet'in ilan ve Devrimler.....................................................................165 Gazi Mustafa Kemal Atatrk' Blmek Olanakl mdr?.................................................................170 Souk Sava'n Anlam ve Etkisi.........................................175 Demokrat Parti Niin Demokrat Deildi?.........................188 Cumhuriyet Tarihi Asndan Asker-Siyaset ilikileri......195 Atatrk Aydnlarn ldrl.....................................215 Bitirirken: Yanl nerme, Soru ve Sylemlere Doru Yantlar.................................224

nsz Bu nsz' iki amala yazyorum. Birinci amacm bu kitabn hangi ortamda, hangi tarihsel, toplumsal ve siyasal koullar altnda yazldn -zellikle gelecek kuaklar iin- belirtmek. kinci amacm da nasl bir alma yntemi uyguladm aklamak. Sovyetler Birlii'nin knden sonra dnya yeni bir dneme girdi: Kreselleme denilen bu dnemin Birinci Aamas da tamamland, dnya ve Trkiye, ikinci Aama'y yayor. Sovyetler'in kyle balayan, 1991-2001 yllar arasndaki Birinci Aama'da, dnyadaki savalarn bittii, refahn artaca ve adil paylamnn yaygnlaaca, tarihin sonunun geldii yanlsamas dnyaya egemendi. 11 Eyll 2001'de El Kaide'nin Amerika'ya saldrlar, bu aamay bitirdi, Kreselleme, kinci Aama'ya geti: Bu aamann en nemli zellii, terrn de kresellemesi oldu. Ayrca, savalarn sona erecei ve artan refahn adil paylamnn gerekleecei hayalleri de suya dt. Bu aamada Amerika, deien yeni koullarda, dnya egemenliini srdrmek iin, ok daha aktif, ok daha saldrgan bir siyasal ve askeri rol stlendi; Irak' da igal ederek, Trkiye'ye komu oldu. Birinci Aama'da nemini yitirdii ne srlen ulus-devlet kavram, bu aamada yeniden nem kazand.

8 EMRE KONGAR Yeniden nem kazanan bir baka kavram ise din ve "din savalar" idi. Amerikal dnrlerin "Uygarlklar atmas" ad altnda ncln yapt bu din savalar, El Kaide gibi radikal siyasal slamc rgtlerin ve baz totaliter slamc devletlerin desteiyle btn dnyay penesine ald. Bu erevede, dnyada din savalar stratejisi pompalanrken, Trkiye'de de "dinci grler" siyasette nem kazand, gndemi belirlemeye balad. Bylece i ve d dinamik elerinin ortak etkisiyle dnyayla birlikte Trkiye de, bir Ortaa karanlna doru srklenmeye balad. Trkiye'nin Amerika ve Avrupa Birlii ile olan ilikilerinde, zellikle de kar karya olduu blc etnik terr tehlikesi ve Kbrs sorunu gibi konularda urad hakszlklar, bir baka akm daha, milliyetilii de glendirdi. Bu eilimin ykseliini, Turgut zakman'nn u lgn Trkler kitabnn tirajnda, ya da Kurtlar Vadisi-Irak filminin izleyici saylarnda somut olarak grmek olanakl. Dnya, bir deiim ve sava lgnl yayor. Bu deiim srecini ve sava lgnln kendi ideolojilerine ve karlarna gre ynlendirmek isteyen Amerika ile radikal siyasal slam dnyann hzla Ortaa'a gidiini destekliyor. Trkiye Ortadou, Balkanlar, Kafkaslar, Yakndou drtgeninin iinde, evresi ate emberiyle evrilmi bir blgede yaam sava veriyor. te bu kitap bu koullarda yazld. Amacm, hangi ideolojik ya da siyasal zmden yana tavr koymu olurlarsa olsunlar, deerli okurlarmn bu tavrlarn doru ve nesnel tarihsel gereklere dayamalarn salamaya yardmc olmaktr. Unutmayalm ki, zm nerilerimiz, tarihe uygun olduu ve gerekleri yanstt oranda ikna edici ve baarl olur. kinci olarak bu almada kullandm yntemi aklamak istiyorum: TARHMZLE YZLEMEK Ben bir tarihi deilim, bir toplumbilim rencisiyim. Bu kitapta yazdklarm, bulduum yeni belgeler veya kimsenin bilmedii zgn metinler zerine de dayandrmadm. Tam tersine, yazdklarm, bata slam Ansiklopedisi ve Trk Ansiklopedisi olmak kaydyla, herkesin bildii, herkesin her an ulaabilecei, gvenilir kaynaklara dayandrdm. Pek ok blmde, yararlandm kaynaklan da belirttim. 9

Bylece merakl okurlarn daha derinliine bilgi edinmeleri iin yol gstermeye de altm. Bu almada ancak doruluu, gereklii kabul edilmi bilgiler kullandm. almamda zgn olan taraf bu bilgiler deil, bu bilgilerin birbirleriyle ilikilerinin kurulmas ve belli bir sistematik iinde yorumlanmasdr. Okurlarm, okuduklaryla kendi grlerini karlatrdklarnda, birok yerde belki ararak, belki kzarak, belki de sevinerek, pek ok gerein nasl gzden kam ya da karlm olduunu fark edecektir. "Resmi tarih" veya "gayri resmi tarih" asndan, bu her iki tarih anlayn da yalanlamak ya da desteklemek iin zel bir aba harcamadm, sadece her ikisinin de yanllarn ve eksiklerini gstermeye ve gidermeye altm. Dilerim sizin iin zevkli ve yararl bir okuma serveni olur. Mart 2006, istanbul nsanlar Tarihe Neden Yanl Bakar? Son zamanlarda "Tarihimizleyzlemek"'adna pek ok sama sapan iddia ne srld, tarihsel gerekler saptrld. Bu kitab, gerek "resmi tarih"in eksik braktklarn tamamlamak ve hatalarn dzeltmek, gerekse ona kar ktn ne sren ama daha da byk yanllar-saptrmalar yapan "gayri resmi tarih "tezleri karsnda gerekleri anmsatmak iin yazdm. Tarihimizde gzden kaan ya da yanl ele alnan konulara girmeden nce bir baka sorunun yantn vermek gerekir. nsanlar tarihe neden yanl bakar? Bu sorunun yandarn vermeden, tarihe baktaki eksiklikleri, yanllar saptamann ve tabii doru yaklamlar da nermenin olana yoktur. Bu nedenle ilk olarak, insanlarn tarihe neden yanl baktklar konusunu biraz irdelemek istiyorum. Tarih, toplumsal bilimlerin laboratuardr. Bana kalsa, her trl toplumsal bilimler eitimi iin nce tarih okunmasn zorunlu klardm. Tabii bu kitab eletirel gzle okuyan okurlar soracaklar: "Hangi tarih?" "Hangi eitim?" Trkiye'de eitim bir rezalet. Tarih anlay ve tarih eitimi ise bu rezaletin iinde ayr bir fecaat. Eitim ve zellikle de tarih eitimi doru drst yaplmaynca, bunun yerini "medyatik klar" alyor.

12

EMREKONGAR

in iine medya karnca ekranlar, gazete stunlar ve kitaplar ya cahillerin ya kt politikaclarn ya da garip ve eksantrik klar yaparak dikkat ekmek isteyen szde biliminsanlar-nn egemenliine giriyor. Birka dzgn biliminsannn kimi zaman medyada zorlukla yer bulan clz aklamalar ise bu kargaa iinde gme gidiyor. Bylece sadece genlerimiz deil kamuoyumuz da, hem tarihimiz hem de dolaysyla toplumumuz hakknda yalan yanl ve ou zaman da kastl olarak saptrlm bilgilerle "biimlendiriliyor". Tarihe bakmzda kimi zaman kastl ve bilinli, kimi zaman da cehaletten kaynaklanan sistematik tane yanl var: 1) nsanlar tarihi, genellikle sahip olduklar ideolojilere gre saptrrlar. Tarihe bakarken, genellikle kastl yaplan yanllarn altnda yatan bu "ideolojik saptrma", en ok dinci ve milliyeti izgide, Mslmanl ve Trkl yceltmek veya tam tersine, haksz ve yanl sulamalarla yermek ve kltmek konularnda grlr. Her toplum, kendi dininin ve milletinin teki dinlerden, mezheplerden, rklardan ve milletlerden daha iyi veya daha stn olduunu dnmek, buna inanmak eilimindedir. Bu eilim, hem Tarm Devrimi'nden sonra ortaya kan din devletlerinin, hem de Endstri Devrimi'nden sonra ortaya kan ulus devletlerin oluumlarnn brakt bir mirastr. Hemen hemen her lkenin ordusu, kendisine gre tarihin en kahraman ordusu, milleti, yine kendisine gre insanln en yetenekli milletidir. Her lkenin dini, mezhebi yani inanc da, tabii kendisine gre insanlk tarihinin en gzel inancdr. Bu ideolojik inanlar, insanlarn devlet karsnda doutan eitliine dayal bir demokrasi ve insan haklar anlayyla dengelenmezse, Hitler Faizmi ya da El Kaide terr gibi, kitlesel cinayeere yol aan sapmalar ortaya kar. Tabii bu dinci ve milliyeti sapmalar, saptrmalar, tam ters bir ynde de grlebilir: 54 TARHMZLE YZLEMEK 13

Birtakm insanlar, lkelerinin sorunlarndan, sahip olduklar dini ve milliyeti sorumlu tutarlar. Bunlarn yanl tezlerine gre "Trkler adam olmaz" veya "Mslmanlar geridir". Bu tezlerin yansmalarn, Osmanl tmparatorluu'nun "Mslman olduu iin" veya "Trkleri ezdii iin" km olduu gibi yanl iddialarda da grebiliriz. (Osmanl'yla ilgili blmlerde her iki tezin yanlln da gstermeye altm.) Dinci ve milliyeti izgide, dinimizi ve milliyetimizi yceltmek veya onlar sulamak amacyla ortaya atlan bu "genel sapmalar", son zamanlarda lkemizde grld gibi gncel siyaset arac olarak da retilebilir.

Herkesin bildii klasik rnekler, Abdlhamit ve Vahdettin konularnda nl politikaclarmzn ya bizzat balatt ya da baladktan sonra katldklar polemiklerdir. Trkiye'de "resmi tarih"in birtakm eksikleri ve yanllar olduu muhakkaktr. Ne yazk ki, "resmi tarih"e bir seenek olarak oluturulan "gayri resmi tarih" de, kimi zaman tarihi gereklere tmyle aykr ykler uydurmutur. in korkun yan, dinci politikaclarn azndan sk sk tekrarlanan bu yalanlar, geni kitleler tarafndan gerek gibi alglanmaya balamtr. iin ilgin yan "resmi tarih tezi" de kanlmaz olarak dinci-milliyeti izgide oluturulduu iin, zaman zaman Cumhuriyet kart sylemlerle tarihi saptran "gayri resmi tarih"le "resmi tarih" ayn ynde eksik ya da yanllara dme tuzandan kurtulamamlardr. Atatrk'n Samsun'a gittii derme atma Bandrma adl geminin kocaman bir ilep olduu ya da istiklal Mahkemeleri'nde yz binlerce Mslman'n inanlarndan dolay idam edildii gibi kaba yalanlar bir yana braksak bile, rnein Osmanl Imparatorluu'nun kuruluunda, IV. Hal Seferi gibi ilevsel bir olayn rol bizim tarih eitimimizde hi yer almaz. Tabii ideolojik saptrmalarn en kts, politikaclarn ya da belli politik grlerin bayraktarln yapan szde biliminsanla14 EMREKONGAR

rnn, tarihi, gncel tezlerini ya da durularn desteklemek iin bilerek ve kastl olarak saptrmalardr. Ne yazk ki, bu tr gncel ideolojik saptrmalar ile dinci ve milliyeti izgideki olumlu ya da olumsuz grlere dayal saptrmalar zaman zaman st ste akmakta ve gerek olaylara dayal tarih tannmaz, iinden klmaz bir hale gelmektedir. 2) nsanlar kimi zaman ele alnan olay ya da olgular, genel tarih ve dnya balam dnda, soyut biimde, dnya konjonktrnden ve tarihsel srelerden yaltarak irdeler. rnein, Trkiye aleyhine kullanlan Ermeni sorunu, hukuksal ve toplumsal temeli 1774 Kk Kaynarca Antlamas'na, tarihsel ve dinsel temeli Birinci Hal Seferi'ne kadar dayanan bir siyasal sre olarak grlmez. Bu olayn, nce Anadolu'nun, sonra da Osmanl'nn Bat tarafndan paylalma sorunuyla ilikisi kurulmaz. Ermenilerle Osmanllar arasndaki karlkl katliam, I. Dnya Sava'ndaki Osmanh-Rus Sava'ndan bamsz ele alnr. Ermeni Soykrm savlarn ileri srenler, bu dnemde, bir "soykrm" iin gerekli olan "faist milliyetiliin" bir ideoloji olarak Osmanl'da geliip gelimediini irdelemezler. Ya da Cumhuriyet tarihi, zellikle de "ok partili demokrasiye gei sreci", 1945'te balayan ve btn dnyay penesine alan bir "Souk Sava" dikkate alnmadan, Trkiye zerindeki Sovyet talepleri irdelenmeden zmlenmeye allr.

Deerli okurlarmn grecei gibi, btn bu konular ileriki sayfalarda, tarihsel boyutlar ve o zamanki koullar erevesinde soukkanl bir biimde ele almaya, sreleri, temel ilikileri gzden karmadan irdelemeye altm. (Dilerim baarmmdr.) 3) Tarih incelenirken yaplan en nemli yanllardan biri de, gemiin, bugnk kavramlar ve terimlerle irdelenmesi ve deerlendirilmesidir. Bunun en tipik rnei, Osmanl mparatorluu'nun XIV. ile XVII. yzyllar arasndaki temel yapsnn "insan haklar" balamnda deerlendirilmesi yanldr. TARHMZLE YZLEMEK 15

ster Osmanl'y ve slam yceltmek, isterse Osmanl'y ve Mslmanl yermek adna yaplsn, byle bir irdeleme yanltr. Sonu ister olumlu olsun, isterse olumsuz, byle bir deerlendirilme yaplamaz, nk "insan haklar" dnyada XVIII. yzylda ortaya km olan bir kavramdr. rnein, Osmanl mparatorluu'nun XV. ve XVI. yzyllarda ispanya'da kyma urayan ve srgne zorlanan Musevi cemaatine kollarn am olmas, (bugn iin vnlecek, insan haklarna uygun bir davran olmakla birlikte) o gn iin "insan haklar" konusuyla ilgili deil, o dnemin dnya konjonktr erevesinde ele alnmas gereken bir olaydr. Nitekim Osmanl'ya g eden Museviler, Osmanl uyruklu Mslmanlarla eit haklara sahip vatandalar olarak deil, belli mahallelerde oturmaya mecbur braklarak, ancak kendi ilerinde iletiime izin verilen bir aznlk muamelesi grmlerdir. Tabii bu durum Osmanl'nn, Hristiyan zulmnden kaan Musevilere kucak amasnn nemini azaltmaz, nk o dnem "din-tarm imparatorluklar"dnemidirve btn devletler, kendi topraklarnda yaayan insanlarla olan ilikilerini din ve mezhep balamnda deerlendirmektedir; Osmanllar bu dnemde bile Hristiyanlarn kyma uratt ve srd Musevilere insanca yaama olanaklar salamlardr. Bu davrann altnda Mslman Osmanllarn, Hristiyan Batllarla sava halinde oluunun stratejik sonulan da vardr: O dnemde dnya g dengelerini yakndan izleyen Osmanllar, Musevilere de, "Dmanmn dman dostumdur," anlayyla yaklamlardr. Ama tekrar edelim, bu gerek, Osmanllarn Musevilere kollarn am olmalarnn deerini azaltmaz. Bana bu kitab yazdran nedenler, gerek politikaclarn gncel gereklerle birlikte tarihi de saptrma abalar, gerekse medyann bu abalara destek veren sorumsuz tutumudur. Trkiye'de dincilik (eriatlk) ve rklk (zellikle de ayrlk rklk) tehlikeleri ne yazk ki, insan haklarn ve demokrasiyi tehdit eden boyutlara ulamtr. 16 EMRE KONGAR Her iki totaliter eilim de, bugn biimlendirmek ve kamuoyunu ynlendirmek iin yukarda deindiim, tarihe bakarken yaplan her yanl da kullanmaktadr.

in daha da kts, yesi olmak iin byk aba gsterdiimiz AB iindeki Avrupa lkeleri ve Amerika Birleik Devletleri de zaman zaman yukardaki btn yanllara teslim olan bir anlay iinde bakmaktadr Trkiye'ye. Daha yaln bir anlatmla, baz Batl yazarlar ve politikaclar, Trkiye'ye tarih ya da gncel politika asndan bakarken, "Hristiyan" gzl kullanmakta ve Trkiye'yi "dman bir Mslman toplum" olarak grmektedir. Son zamanlarda btn dnyaya egemen olan "Dinci bah", en ok zarar, imdilik baka bir rnei grlmeyen laik ve demokratik bir Mslman lke olan Trkiye'ye verecektir. Ne yazk ki medyamz, kimi zaman iten ya da dtan kaynaklanan btn bu nyarglar, yanllar ve bunlara dayal eilimleri temsil eden yazarlar ve politikaclarla ibirlii yapt iin, kimi zaman da izlenme ya da okunma oranlan uruna, tarihe baktaki "resmi tarih"e ya da "gayri resmi tarih"e dayal yanllar pekitirmektedir. arlatanlarn yazd kitaplarn en ok satanlar listelerine girdii, tarihsel gerekleri ve toplumsal sreleri kendi saplantlar dorultusunda eip bkenler ile cahil ve sahtekr politikaclarn el ele verip bizi tarihten ve toplumsal gereklerden kopard bir dnem yayoruz. Tabii tm slam, Trk ve Trkiye tarihinin irdelenmesi, braknz benim gibi bir toplumbilim rencisini, herhangi bir tarih uzmann da ok aan bir itir. Bu nedenle seici davrandm. Bu kitapta yer verdiim konular, genellikle ya dlanm ya da saptrlm gereklere ilikindir. Tabii gncel tartma konularn da kapsamasna zen gsterdim. Dilerim okurlarm memnun kalr. ?4551?41?14141?5?515545554189999999999999999999? Trkler Mslmanl Kl Zoruyla Kabul Etmilerdir Trklerin Mslmanl kabul etmeleri, "resmi tarih"in tarafl olarak ele ald konulardan biridir. Din ve milliyet izgisinde oluturulan "resmi tarih", genellikle "Trklk" ile "Mslmanl" neredeyse eanlaml kavramlar olarak kullanr ve bu konularda hem "Trkl" hem de "Mslmanl" saknan bir tutum izler. Bu nedenle de Mslmanlk ncesi Trk tarihi ile, Trklerin Mslmanlama sreci, ya zerinde fazla durulmayan veya saptrlm biimde ele alnan konular arasndadr. nk ne yazk ki batya doru g eden Trkler ile kuzeye doru kan Araplarn karlamalar ok kanl gemitir. "Resmi tarih"e bakarsanz, 751 ylndaki Tala Sava'nda Trkler, inlilere kar Araplara yardm etmiler, Araplar bu sayede sava kazanmlar, sonra da Trkler zaten eski inanlar olan amanizm'e ok yakn ilkeler ieren Mslmanl gnll olarak kabul etmilerdir. Oysa Trklerle Araplar, Tala Sava'ndan ok daha nc^kar-, lamlardr.

Bu karlama ne yazk ki ok kanl sayfalarla yazlmtr. Bu durum ne Trklerin ne de Araplarn suudur: O dnemin tarihsel gerekleri byledir. Tala Sava'n inliler kazansayd tarih bu sefer de byk bir olaslkla, "inliler, Trklerin yardm sayesinde sava kazandlar," diye yazacakt. nk, Sava srasnda hem in tarafnda hem Arap tarafnda gitli Trk boylar vardr. TY2 18 EMREKONGAR

Trkleri Katleden Arap Komutanlar Aslnda Trkler ile Araplar arasndaki temas 600'l yllarn sonunda, Drt Halife Dnemi'nin sonunda balamtr. Trklerle Araplar Maverannehir'de, yani bugnk Kazakistan, zbekistan, Trkmenistan ve iran'a kadar yaylan blgede karlamlardr. atmalar Horasan'da, Semerkant, Buhara gibi kentlerde odaklanmt. Kuteybe bin Mslim, Yezid bin Mhelleb, Said bin Harai, Eres bin Abdullah, Nasr bin Seyyar gibi Horasan valileri, binlerce Trk' ldrm Arap komutanlard. 700'l yllarda Horasan, ok iddetli savalara ve aldatlarak teslim alnan Trklerin acmaszca kltan geirilmeleri gibi kanl olaylara tank olur. Fakat bu savalara ve kanl olaylara karn, "resmi tarih", Trklerin kendi zgr iradeleriyle, gnll olarak Mslmanla getikleri konusunda srarldr. Oysa btn dinlerin gelimesinde olduu gibi, Trklerin de byk lde yenilgiler sonunda Mslmanl kabul ettikleri tarihsel bir gerektir. Bu gerek ne Trkleri ne de Islam kltr. Ortaa, dinlerin siyasal parti ilevi grd bir dnemdir ve tek tanrl dinlerin, zellikle de Mslmanln en belirgin yaylma yntemi sava kazanmaktr. Tala Sava Trklerin Mslmanlamas VII. yzylda balayp X. yzyla kadar sren uzun bir sreci kapsar. Bu sre iinde, 751 ylndaki Tala Sava'nn gerekten de zel bir yeri vardr. Yenilen inliler'in batya doru ilerlemeleri durmu, onun yerini Araplar ve Mslman Trkler almtr. Ne yazk ki, bu sava da "resmi tarih" tarafndan saptrlarak aktarlan olaylardan biridir. TARHMZLE YZLEMEK 19

"Resmi tarih"e gre Araplarla inliler arasndaki bu savata Trkler Araplarn tarafn tutmu ve bylece Araplar sava kazanmlardr. Oysa tarihsel gerek farkldr: Yukarda da deindiim gibi, Trkler her iki tarafn ordularnda da vardr. Sonunda sava, tabii kendilerine destek veren Trklerin de yardmyla Araplar kazanr ve aralarnda Araplara kar savaan Trkler de bulunan inliler'in Bat'ya ilerlemeleri durdurulur. "Resmi tarih" gr bu olaydan sonra Trklerle Araplarn arasnn dzeldiini ve Trklerin gnll olarak Mslmanl kabul ettiini iddia ederse de gerek pek byle deildir. Trklerle Araplar arasndaki atmalar, ekimeler, savalar daha sonra da devam etmi, Araplar egemenliklerine aldklar Trkleri, ordularnda asker ve komutan olarak kullanmaya balam ve sonu olarak Trkler Mslman olmulardr. (Bu konuda ayrntl bilgi iin Erdoan Aydn'n Cumhuriyet Kitaplar arasnda yaynlanan Nasl Mslman Olduk adl eserine baklabilir.) slam'da lk Laiklik Tohumlarn Trkler Ekti "Resmi tarih"in en tarafl bakt alanlarn banda din ve milliyet konularnn geldiini belirtmitim. Nasl, Trklerin Mslmanl kabul etme sreci "resmi tarih" bakmndan saptrlm ya da bastrlmsa, Trk Mslmanlnn Arap Mslmanlndan farklar ve Trklerin slama yapt katklar da ayn biimde hemen hemen zerinde hi durulmam konulardan biridir. nk bu konuda, din kisvesi altnda toplumumuzu ve tarihimizi etkileyen Arap Emperyalizmi, Trk bilincini bile bastrmtr. Her semavi yani tek tanrl din gibi, hatta onlardan daha ileri bir biimde, Mslmanlk da siyasal olarak ortaya kt ve geliti. Sadece bir din olarak deil, ayn zamanda bir devlet dzeni olarak kuruldu. Bu nedenle de tslam tarihi de btn teki dinlerin tarihleri gibi bir savalar tarihidir. Tabii slamn gelimesi ve genilemesi siyasal olarak pek ok kanl olaya yol amtr. O dnemde inan ile siyaset arasnda bir ayrm yaplmad iin de btn iktidar kavgalar din adna yaplmtr. Bizzat Hz. Muhammet'in komutasnda yaplan savalar zaten okullarda okutulmaktadr. slamn gelimesi ve genilemesi Hz. Muhammet'in lmnden sonra da din ve mezhep ayrmlarnn belirledii kanl suikastlar ve savalarla devam etmitir. ok ksaca anmsarsak, sadece Mslmanlarn peygamberi TARHMZLE YZLEMEK 21

deil slam Devleti'nin kurucusu da olan Hz. Muhammet ldkten sonra yerine geen drt halifeden kanl bir biimde ldrlmtr.

Hz. Ali'nin ldrlmesi ise, Mslmanln gnmze kadar gelen mezheplere blnmesine yol amtr. Nitekim dikkat edilirse, Hz. Ali ile Muaviye arasndaki sava da bir inan ve din sava olmaktan ok "Kim halife olacak" sorusuna yant arayan bir iktidar kavgasdr. Kerbela Olay ve Mezhep Kavgalar Ayn biimde Hz. Muhammet'in torunu ve Hz. Ali'nin olu Hz. Hseyin ve arkadalarnn, halifelik yolunda, Badat'n yz kilometre gneybatsnda, Kerbela'da Hicri 61 ylnn Aure gnnde (10 Muharrem-10 Ekim 680), Emevi Halifesi Yezid'in adamlar tarafndan katledilmeleri bugn bile ii ve Alevi inanlarn ve gnlk yaamlarn etkileyen bir olaydr. Zaten Hz. Hseyin'in basz cesedinin trbesinin bulunduu Kerbela hep bir inan merkezi nitelii tam, bu nedenle pek ok atmann konusu olmu, rnein, 1801'de, Vehhabiler tarafndan 12.000 kiilik bir orduyla igaKedilmi ve 3000 kii katledilmitir. Kerbela kenti bugn de Amerika'nn igali altndaki Irak'n en nemli siyasal merkezlerinden biri olma niteliini korumaktadr. (Kerbela olaynn ayrntlar iin islam Ansiklopedisine baklabilir.) Seluklu Beyi Turul, Halife'nin Koruyucusu Oluyor Daha sonra, temelinde iktidar kavgas yatan bu mezhep atmalar, slam halifelerine de byk zulmlerin yaplmasna yol am, sonunda Abbasi Halifesi Kaaim Biemrillah, Seluklu Trkleri'nin yardmna snmtr. Bu olayn ilgin yks yledir: Seluklu Sultan Turul Bey, 1055 tarihinde gl bir orduyla 22 EMREKONGAR

Bveyhiler'in (Bveyhoullar'nm) elinde olan Badat nlerine gelir. Bveyhoullar'nm zulmnden bkm olan Halife Kaaim Biemrillah, bunu kendisi iin bir kurtulu sayar ve hen7. kente girmemi olan Turul Bey adnahutbe okutur. Bilindii gibi adna hutbe okunmas ve sikke kestirilmesi islam geleneinde hkmdarlk, yani egemenlik simgeleridir. Bylece, 15 Aralk 1055 tarihinde Halife'nin emri zerine, Badat'taki cuma hutbesinde ad okunan Seluklu Sultan Turul Bey, Badat'n yeni hkimi olur. ite o gn, artk "dnyevi saltanat" Trklere geiyor, halife sadece "uhrevi" temsilcilikle yetiniyordu. Bylece Islamda, din ilerinin bakan ile dnya ilerinin yani ynetimin bakan ayrlm oluyordu. Bu ayrlk, tabii ki bugnn kavramlaryla bir laiklik deildi ama din ileri ile dnya ilerinin ayrlmas bakmndan laiklik asndan atlm ok nemli bir admd; bir anlamda Islamda laikliin geleneksel temeli saylabilirdi.

Bu adm ve bu adma dayal temeli Trkler atmt. Gzleri Oyulan Halife Abbasi Halifesi Kaaim Biemrillah, neden Seluklu Sultan Turul Bey'in dnyevi liderliini kabul etmiti? Bu sorunun yant, Abbasiler'in son dnemindeki kanl mezhep savalarnda yatar. Tabii mezhep savalarnn temelinde de iktidar kavgas vardr. Iran kkenli bir ii hanedan olan Bveyhoullar (Bveyhi-ler) 945 ylnda Badat' fethetmilerdi. Bu fetih zerine Halife Mustakfi, Bveyhoullar'nn lideri, Badat Fatihi Ahmet'i emirlmera tayin etti. Ama ne yazk ki bu tayin Mustakfi'nin korkun sonunu deitiremedi. Emirlmera Ahmet, Badat'n fethinden birka hafta sonra Halife Mustakfi'nin gzlerini oydurttu ve yerine, Abu Kasim al-Fazl', al-Muti adyla, halifelik tahtna geirdi. TARHMZLE YZLEMEK 23

Bu tarihten sonra halifelik makam artk ii Bveyhoulla-r'nn elinde oyuncak oldu. Fakat btn din-tarm imparatorluklarnn yazgs olan karde kavgas, Bveyhoullar'n da ykt: Kardeler aras taht kavgas, Turul Bey'in Badat'a girdii 1055 ylna kadar blgeyi kana bulad ve hilafet makam da, byk zulm grm bir biimde bu olup bitenlerden nasibini alm olarak Trk Sultan' Turul Bey'e snd. Bu arada, Halifeye byk zulm yapm olan Bveyhoulla-r'nn son temsilcisi olan Malik alRahim'in, Turul Bey'in Badat' fethi zerine hapse atldn ve burada ldn belirtmeliyim. (Burada ok ksa getiim kanl olaylar ve Halifeye yaplan zulm hakknda ayrntl bilgi slam Ansiklopedisinden alnabilir.) Turul Bey'in Badat hakimiyeti de ok uzun srmemi, onun kardeiyle savamasn frsat bilen ii Fatimiler 1058 ylnda Badat' ele geirerek, hilafet makamn egemenlikleri altna alm ve Snni-ii ekimesi erevesinde zulmlerine devam etmilerdir. Laiklik ve Mslmanlk \

Laiklik, esas olarak hibir semavi diride yoktur. Btn semavi dinler, teki dnya ile bitlikte bu dnyay da dzenleyici kurallar ierir. Bunlarn bir blm dorudan doruya kutsal kitaplardan karlrken, bir blm de peygamberlerin yaptklarndan ve sylediklerinden doar. Zamanla, din bilginlerinin, din bakan olan devlet yneticilerinin uygulama ve kararlar da "din adna", "Allah adna" fetvalar biiminde, kamu yaamn da, zel yaam da dzenlemeye devam eder. Papalk, bir teokratik devlet biimidir.

eriata dayal devlet de bir teokratik devlettir. Her ikisinde de iktidar, Allah'n iktidar, ona kar kanlar ise eytann aldatt sapklar saylr. 24 EMRE KONGAR Bu durumda, iktidara "muhalefet" etmenin cezasnn ne olduu ya da ne olaca bellidir: Dinsize, mnkire, kfire, engizisyon ne ceza bimise, o: Yani ikence ve lm. Yzyllar iinde papaln egemenliinden kurtulmaya alan imparatorlarn, krallarn ve prenslerin mcadelesinde dklen kanlar, insanlk tarihinin en utan verici sayfalarn oluturur. Mslmanlkta da, drt halifeden nn ldrlmesi ve zellikle Hz. Ali ile Muaviye arasndaki atmadan sonra ortaya kan hiziplemeler ve dklen kanlar, aslnda bir siyasal kavgann, bir iktidar ekimesinin, dine yansmasdr. te bu ortam iinde X. yzyldan itibaren Trklerin Mslmanl kabul etmesiyle islam tarihinde yepyeni bir sayfa almtr. (" Emevi ve Abbasi imparatorluklarnn aksine, Seluklular'da devlet bakan, ayn zamanda halife yani dini lider deildir. Devlet bakannn ayn zamanda dini lider olmay, din ve devlet ilerinin ayrmnda, yani laiklik konusunda atlm ilk adm, Trklerin tslam dinine getirdii en nemli yenilik ve dneme gre ilk ada deiikliktir. Gerek Seluklular, gerekse pek ok devlet kurumunu ve geleneini Seluklulardan devralan Osmanllar, seri hukukun yannda bir de rfi hukuk alan yaratmlardr. rfi hukuk, seri hukukun yannda, an gereklerine uygun ynetim ilkelerini kapsar ve yine bugn kullandmz anlamda olmasa bile laik alann temellerini oluturur. Laiklik ve Trkler Cumhuriyet'i kuran Mustafa Kemal Atatrk ve arkadalar, Mslman bir toplumda, ilk kez laik dzene dayal bir devlet yaps kuruyorlard. Bir anlamda, Alman prenslerinin desteiyle Hristiyan toplumlarnda gerekleen reformu, Atatrk ve arkadalar Mslman bir toplumda, aradan geen be yzyln deneyimlerinden de yararlanarak, daha net ve etkili bir biimde yapyordu. TARHMZLE YZLEMEK 25

Luthertn dinden gelerek halatt rpform"r-Atat"rk, .ysft-ten gelerek yapmt. stelik, dinlerin kendi tarihleri bakmndan, Mslmanlktaki laiklik de, aynen Hristiyanlktaki tarihi andryor, Mslmanln kuruluunun bin be yznc yllarna rastlyordu. Bylece Turul Bey ve Alparslan'la balayan, Fatih Sultan Mehmet'le gelien laikleme sreci, Atatrk'le noktalanyor ve Trklerin slama evrensel katks olarak, dnya tarihindeki yerini alyordu.

Tarihleri anmsayalm: Turul Bey adna hutbenin okunmas 1055, Malazgirt 1071, stanbul'un fethi 1453, Cumhuriyet'in ilan 1923'tr. Yani Anadolu topranda yaklak 1000 yllk bir evrim sreci sz konusudur. Hl "Mslmanlk laiklie uygun deildir" diyenler, sadece 1923'ten beri Trkiye Cumhuriyeti'nin yaad deneyimi grmezden gelen ya da laik ve demokratik Cumhuriyeti reddedenler deil, Anadolu'nun bin yllk tarihini de yadsyanlardr. Trkiye'de laiklikten geri dnn niin olanaksz g gn bilmem anlatabildim mi? Bin yllk bir gelimeyi kim tersine evirebilir ki? Ama yine de biliyoruz ki, tarih boyunca, toplumlar gidebileceklerinden daha geriye gtrmeye alanlar hep var olmutur. Ne yazk ki tarihin sayfalar bu "gemii zleyenlerin" ve toplumlar bu zlemleri dorultusunda "zorlayanlarn" yaratt kanl sayfalar ve facialarla doludur. Trk Mslmanl Arap Mslmanlndan Farkldr Burada nemle zerinde durulmas gereken bir baka olay, Trklerin islam anlaylarnn Horasan'dan ok etkilenmi olmasdr. Trkler Mslman olduktan sonra, Ahmet Yesevi'nin, Hac Bektai Veli'nin ve tabii Mevlna'nn ve Yunus'un hmanist yaklamlarndan byk lde etkilenmilerdir. Bu nedenle Anadolu Mslmanl, Arap Mslmanlndan byk lde deiik ve ok daha hogrl tonlar tar. Bu farklar Osmanl dneminde be zaman zaman kanl atmalara yol amtr. Unutulmamal ki Orta a, dinlerin ve mezheplerin gnmzde siyasal partilerin ilevine sahip olduu dnemdir: Halk genellikle yneticisinin dinini ve mezhebini kabul eder, yneticinin dini ya da mezhebi ise kendisini yenen ya da yneten lkenin dini ya da mezhebidir. Bu nedenle aslnda, tarmsal retim nedeniyle bir servet olan topran zaptedilmesi ve korunmas amacn tayan savalar, hep din ya da mezhep emsiyesi altnda yaplr. Ama "resmi tarih" genellikle bunlar da grmezden gelir. Osmanl Dneminde Alevi-Bektai Kltr Srekli Olarak Zulme Uramtr h rnein Osmanl mparatorluu ile srekli bir rekabet iinde bulunan ran'n nl mparatoru ah smail'in, Anadolu'ya yollad dervilerle Alevilii yayd ve bu mezhebin yaylmasn TARHMZLE YZLEMEK 27 siyasal adan sakncal gren Yavuz Sultan Selim'in aldran'a kadar Alevi kellesi keserek yrd bilinir ama bu katliam, mttefiki Krt beyi dris-i Bitlisi ile birlikte yaptna deinilmez.

Celali Isyanlar'nda mezhep kavgalarnn nemi ve dolaysyla Bektailerin rol, ihmal eden konulardan biridir. Yine bu balamda, Kuyucu Murat Paa'nn Celali syanlar'n bastrrken, kellelerini keserek kuyulara doldurduu binlerce kiinin Alevi-Bektai olduundan pek sz edilmez. Mezhep savalar Osmanllar zamannda da kardei kardee krdrarak imparatorluun byk lde zayflamasna yol amtr. "Resmi tarih", Celali Isyanlar'nn dinsel mezhepsel zellikleri zerinde pek durmaz, bunlar Osmanllarn ynetim zayflna balamay tercih eder. Tekrar edelim, dnem, mezheplerin ve dinlerin siyasal parti ilevi grd dnemdir ve ynetime kar bakaldranlar, bunu, ynetimin sahip olduundan farkl bir inan ekseninde yaparlar. Bu ne Anadolu'ya ne Osmanl'ya zg bir durumdur: Endstri Devrimi'ne kadar geen dnemde, dnyadaki i ve d savalarn hemen hemen hepsi ya din ya da mezhep ekseninde beliren kutuplamalar yanstr. nk o dnemin "siyaseti" din ve mezhep izgisinde yapla maktadr. / Ne yazk ki bu olaylardan yz-drt yz yl sonra Trkiye Cumhuriyeti'nde 1970'li yllarn sonunda Kahramanmara, Malatya, orum gibi illerimizde halk yine mezhep ayrmcl ile kkrtlm, pek ok kiinin kan aktlm, Sivas'ta 1993 ylnda 33 aydn, dinciler tarafndan "Allahszlar" diye diri diri yaklmlardr. zlerek belirtmek gerekir ki, Orta a'da ve Yeni a'da siyasetin bir rgtlenme biimi olan mezhepler ve dinler, gnmzde fanatik dincilerin elinde inanca dayal politikann arac olmay srdrmektedir. Huntington gibi siyasal bilimciler gnmzdeki atmalar yeniden din eksenine oturtmak iin aba sarf ederken, kresel terr rgt El-Kaide, eylemlerini radikal slam adna yapmakta, 28 EMRE KONGAR Avrupa Birlii Anayasas tartlrken Vatikan ve destekileri bu Anayasa'ya "Hristiyan deerlerini" sokmaya almakta, Amerika Birleik Devletleri dnyaya dzen verme projesinde "Ilml slam" diye yine dine dayal bir kavram ne karabilmektedir. Zaten "tarihin arptlmasna" yol aan en nemli elerden biri, gnmzde de geerliliini koruyan bu "dinci" ya. da "mez-hepi" ideolojilerdir: Bu ideolojilerin Dou'daki, Bat'daki ve Trkiye'deki destekileri, kendi tarihlerini de dnya tarihini de din ve mezhep gzlyle arptma abasn srekli olarak srdrmekte, bylece kendi politikalarna destek retmeye almaktadr. Uzun szn ksas, bu kitab kaleme almama neden olan tarihi arptma abalar ne Trkiye'ye zgdr, ne de Mslmanlara.

Ne yazk ki, dinci ve milliyeti izgide yaplan tarihi saptrma abalan btn lkelerde ve btn uygarlklarda grlr. Bu konuda nemli olan, bir lkenin ya da bir uygarln, bu saptrma abalarna kar olabildiince bilimsel ve nesnel yaklamlar da retip retemedii, byle yaklamlar da tartp tartmaddr. Yenierilerin Bektailii: Osmanl'nn Dehas Yine "resmi tarY'in grmezden geldii bir mezhep atmas, 1826 ylnda II. Mahmut'un yenierileri ortadan kaldrmas srasnda yaanr: Katledilme korkusuyla Bektai tekkelerine snan yenieriler bu tekkeler baslarak ldrlr; tekkeler kapatlr, Bektai babalar srlr. Bu arada II. Mahmut, Hac Bekta'taki Bektai dedesini azleder ve yerine bir Nakibendi eyhini tayin eder; derghn iine de bir cami yaptrr. Bylece Osmanl mparatorluu dneminde Alevi-Bektai cemaati bir kez daha zulme urar, ama "resmi tarih" bunu da grmezden gelmitir. Aslnda bu noktada bir an durarak, Bektailik ile yenierilik zerinde dnmek gerekir: TARHMZLE YZLEMEK 29 Bilindii gibi Bektailik, slam tarikatlar arasnda en hogrl olandr. Bektai fkralarnda Allah ve Peygamber bile zaman zaman eletirilir. Bylece Bektailik, Islamn hem hogrsn hem de eletiriye dnk yzn yanstr. te Ortodoks tebaadan devirilmi ocuklardan oluturulan yenierilerin Bektai olmalar, bu adan bence Osmanl'nn dehasn yanstan elerden biridir: Sonradan slamlatrlan bu ocuklar, en eletirel tarikatn yeleri yaplyor. Ayrca unutmamak gerekir ki, Bektai geleneinde, Horasanl Gazi Derviler'in Anadolu'yu fethedileri de vardr ve bu gelenek "diyar Kffara" (yani Hristiyan diyarlara) yaplan seferlerde ayn ruhun Bektai dedelerince yanstlmas ve ordunun kahramanca savamas sonucunu dourur. Bunun en gzel rneklerinden biri u anda Budapete'de bulunan Gl Baba trbesidir. Gl Baba, eitli seferlerde kahramanlklar gstermi, en sonunda Kanuni Sultan Sleyman ile Macaristan seferine katlm ve Budin Kalesi nnde lm bir Bektai dedesidir ve trbesi bugn Budapete'nin turistler tarafndan en ok ziyaret edilen tarihsel antlarndan biridir. / Ne yazktr ki, Osmanl'nn bu dahice uygulamas, yenierilerin yozlamas sonunda ortadan kaldrlmalaryla bir kez daha Bektailerin zulme uramasna yol amtr. XIX. Yzyldaki Vehhabi Ayaklanmas

"Resmi tarih"te zerinde yeterince durulmayan ve deta rtbas edilen bir olay da XIX. yzyldaki Vehhabi ayaklanmasdr. Aslnda gnmzde sahip olduklar petrol zenginlii bakmndan dnya politikasn nemli lde etkileyen Arap Mslmanl ile Anadolu Mslmanl arasndaki atma daha Osmanl dneminde ak atmalara dnmt. XIX. yzylda Osmanldara kar ayaklanan Vehhabiler Mekke 30 EMREKONGAR

ve Medine'yi ele geirmi ve Osmanllara Hac yolunu kapatmlard. Bu srada ok zayflam olan Osmanllarn bu isyanla baa kacak gleri yoktu. Padiah II. Mahmut, Msr Valisi Mehmet Ali Paa'dan yardm istemiti. Mehmet Ali Paa'nn olu ibrahim Paa, 1818'de Vehhabileri yenerek liderleri Abdullah bin Suud'u yakalam ve istanbul'a yollamt. Abdullah burada idam edildi ve Hac yolu yeniden ald. *En sonunda ise Birinci Dnya Sava'nda Araplarca arkadan vurularak yenilen Osmanllar, Hicaz'dan ekince ingilizlerin yardmyla yine Vehhabiler ve liderleri Suud Ailesi blgeye egemen oldu, bugnk Suudi Arabistan kuruldu. Mslmanlk adna saptrlan "resmi tarih", btn "Mslmanlar aras atmalar" gibi bu olaylarn da zerinde fazla durmaz, hatta bunlar rtbas etmeye alr. Birinci Dnya Sava'nda Halife'nin Cihat ars ve Araplar Anadolu Mslmanl ya da Trk Mslmanl ile Arap Mslmanl arasndaki temel farklarn siyasal kaynakl olduunu grmezden gelmek olanakszdr. rnein, Osmanl imparatorluu Birinci Dnya Sava'na girince, Padiah, yani Halife-Sultan Mehmet Reat 11 Kasm 1914 tarihinde bir "Cihad- Ekber" (Byk Cihad) ilan etmitir. Buna gre btn Mslmanlarn Osmanllarn yannda savaa girmeleri gerekmektedir. Osmanllar, Hristiyan devletlere kar savatklar iin, dinin mant asndan da geerli bir ardr bu. Fakat Arap dindalarmz bu arya sadece ilgisiz kalmakla yetinmez, ingilizlerle bir olup Osmanl'ya kar savarlar da: Bir kez daha tarih tekrarlanm, siyaset dini belirlemitir. TARHMZLE YZLEMEK 31

Drrizade, Mustafa Kemal ve Arkadalarn idama Mahkm Ederken, Brekizade Rfat'la AleviBektai Toplumu Kurtulu Sava'n Desteklemitir Trkiye Cumhuriyeti'nin temelinde, bamszlk ateiyle birlikte sadece Snni Mslman halkn destei deil, Anadolu Mslmanlnn temel talarndan olan Alevi-Bektai kltr de yatar.

Bu anlamda Cumhuriyet'in ilan, Anadolu Mslmanl ile Arap Mslmanl arasndaki fark siyasal sisteme de tamtr diyebiliriz. j( Laik Cumhuriyet'in temellerinde, toplumbilimsel olarak, sadece dman igaline kar verilen sava deil, ayn zamanda Ha-life'nin yani Padiah'n kar kmasna karn Snni-Hanefi din adamlarnn ve halkn katlmyla birlikte nfusun yaklak te birini oluturan Alevi-Bektai toplumunun da destei vardr. Mustafa Kemal Paa, Sivas Kongresi'nden sonra Ankara'ya giderken Hac Bekta'a da urar. Burada Alevi Dedesi Cemalettin elebi ve Bektai Babas Niyazi Baba ile grr. Bu grmede, kurtulutan sonra kurulacak olan devletin rejiminin Cumhuriyet olaca konusunda bir mutabakata varld anlarda belirtilen hususlar arasndadr. Daha sonra, Cemalettin elebi'nin lm zerine liderlii stlenen kardei Veliyyettin elebi tarafndan Mustafa Kemal I 'aa'ya destek veren nl bildiri yaynlanr. /"" ^ Bir yerinde aka "Mensubin-i Tarikat-i Bektaiyye, (Bektai Tarikatna mensup olanlar) Trk olmakla beraber, Tarikat-i Nazenin'e (Bektai Tarikatna) mensub aair (airetler. Burada l'iirk olmayan airetler, yani Krtler ve teki etnik gruplar kastediliyor) dahi Dergh'a merbut (bal) bulunduklarndan sevgili Anadolu'muzun dman istilasna maruz kalmasna katiyyen lahamml edemezler. Bu maksadla herkes canlaryla mallaryla vatanlarn, istiklallerini muhafazaya ahd ve misak etmilerdir (yemin ve ant etmilerdir)," denilen bu beyanname, stiklal Sava'mzn sahip olduu toplumsal destei vurgulamas ba32 EMRE KONGAR kurundan da ilgintir. (Bu konuda Hlya Kk'n Toplumsal Tarih, say 97, yl 2002 ss. 46-47'deki almasna baklabilir.) Unutulmamaldr ki, Bamszlk Sava'mz srasnda Vah-dettin'in eyhlislam' Drrizade Abdullah, Mustafa Kemal ve arkadalarnn ldrlmelerinin din asndan "meru ve farz" olduuna ilikin fetva vermitir. Buna karlk Mustafa Kemal de Ankara Mfts Brekizade Rifat Efendi ve elli kadar din bilgininden Kurtulu Sava'nn desteklenmesi gerektii konusunda bir kar fetva almtr. Gnn koullan erevesinde, dini inanlar da kamuoyunu oluturma asndan devreye girmi, Mustafa Kemal, Snni Mslmanlar ile Alevi-Bektai Mslmanlar bamszlk hedefinde birletirme baarsn gstermitir. Bu husus da "resmi tarih" tarafndan pek zerinde durulmayan konulardan biridir, nk Cumhuriyet'in ilanndan sonra egemenliin dinsel-geleneksel temelden, laik nitelikli halk egemenlii temeline kaydrlm olmas, Bamszlk Sava'mzda dinsel elerin oynad roln derinliine irdelenmesini engellemitir. Din ve Mezheplerle iktidar ilikileri

Aslnda herhangi bir dine ya da mezhebe hakszlk etmemek iin son bir nokta olarak dinler ve mezhepler ile iktidar arasndaki ilikilere de deinmek gerekmektedir. Hangi din ya da mezhep daha baskc, hangisi daha demokratiktir? Bu sorunun yant, bir dinin ya da mezhebin genel ilkelerine gre verilemez. Peki neye gre verilebilir? O din ya da mezhep adna yaplan uygulamalara gre verir tarih hkmn. Bu uygulamalarn ardnda yatan temel belirleyici ise, Allah'n emirleri, peygamberin yaptklar ve syledikleri ya da kurucu imamn koyduu ilkeler deil, o dini ya da mezhebi, dnemin gerei olarak, siyasal iktidarnn ideolojisi ileviyle kullananlarn yaptklardr. TARHMZLE YZLEMEK 33

Tarihsel adan bakldnda herhangi bir din ya da mezhep, iktidarn ideolojisi olduunda, kanlmaz olarak bask iin kullanlyor ve zulm arac haline geliyor. Buna karlk, bir din ya da mezhep muhalefette kaldnda, yine kanlmaz olarak direnisin, zgrlk ve bamszlk isteklerinin kayna oluyor. Bu durum dorudan doruya, din-tarm imparatorluklarnn siyasal ilevleriyle balantldr. T 3 Anadolu'nun Trkler Tarafndan Fethinde IV. Hal Seferi'nin Rol Sevgili okurlarm, tarih aslnda elikilerle doludur: Din ve mezhep kavgalarna dayal eylemler, savalar, mcadeleler, kimi zaman amalarnn tam tersine sonular vermitir. Mslmanlar, kendi aralarndaki mezhep kavgalaryla Hristiyanlarn ekmeine ya srmler, Hristiyanlar ise yine kendi aralarndaki mezhep kavgalarndan dolay, Mslmanlarn gelimesine yardmc olmulardr. Bu durumun en canl rnei, Hal Seferleri'dir. Bilindii gibi Hal Seferleri, Hristiyan Dnyas'nn, Mslmanlarn Bat'ya doru ilerlemesini durdurmak iin balatlan bir sava srecidir. I. Hal Seferi 1071'de Malazgirt zaferiyle Trklerin Anadolu kapsn amasndan 25 yl sonra 1096 ylnda yaplmtr. Bu 25 yl iinde Mslman Trkler Anadolu iinde byk bir hzla ilerlemiler ve Iznik'i de zaptederek stanbul kaplarna dayanmlardr. (Aslnda Iznik'i, Malazgirt'ten ok ksa bir sre sonra fethetmilerdir. Mslman Trklerin Anadolu iindeki ilerleme hzlar ba dndrcdr. Bu konuya ilerde dneceim.) te Hristiyan Dnyas bu ilerleme karsnda Kilise'nin yani Papa'nn nderliinde ok amal bir sava sreci balatmtr:

Grnen ama, Mslmanlarn eline gemi olan Kuds'n yani Dou Akdeniz'deki kutsal yerlerin kurtarlmasdr. Bu grnen amacn dnda iki tane de temel neden vardr: Birinci temel neden, Dou-Bat ticaret yollarnn denetimini ele geirmek ve ticari olarak zenginlemek, ikinci temel TARHMZLE YZLEMEK 35

neden de Mslmanlar karsnda gerileyen Hristiyan Bizans imparatorluu'na yardmc olmaktr. Hristiyan Dnyas'nn bu amalarna, Msr'daki ii Fatimi Devleti, Anadolu'yu ele geiren Snni Mslman Trklerle olan mezhep kavgalarndan dolay olumlu bakar. Yani Mslmanlk iindeki mezhep kavgalar, devletleri, dindalarna kar Hristiyanlara yaklatracak kadar derindir. Ama Hristiyanlk iinde de durum farkl deildir. 1 Kuds Yerine Konstantinopl'u Fetheden Hallar $ Aslnda Mslmanlara kar oluturulan Hal Seferleri'nin Drdncs, Katolik Latin kkenli Bat Avrupa'nn, mezhep farkndan dolay dman olarak grd Ortodoks Bizans' igal etmitir. Papa III. Innocentus'un liderliinde rgtlenen Hal ordular, Dou Akdeniz'deki Kuds yerine 1204 ylnda, Bizans'a ynelir ve o zamanlar Konstantinopl denilen stanbul'u fetheder. Ele geirdikleri byk zenginlik karsnda gz dnen ve za-ten Dou'nun zenginliklerini yamalamak iin yola km olan I lallar kenti talan eder, din adamlarna, halka byk zulm yapar ve iktidara el koyar. Bizans mparatoru I. Theodoros Laskaris, Birinci Hal Se-Icri'yle Anadolu Seluklu Beyi I. Kl Arslan'n elinden geri alnm olan znik'e kaar. Bizans'ta Katolik Latin imparatorluu ilan edilir ve 1261 ylm kadar hkm srer. 57 yl boyunca Bizans igal altndadr. IV. Hal Seferi'nde yaplanlar deerli tarihi, gazeteci-yazar Murat Bardak, 25 Eyll 2005 tarihli Hrriyet gazetesinde yle ,k taryor: "Hal Seferleri balayal neredeyse bir asr olmu, Ortadou'nun alt stne gelmi ve Selahaddin-i Eyyubi'nin 1189'da Kuds' fethetmesi zerine Hristiyan Dnyas akn dmt. I ,',00'lerin banda, zamann Papa's III. Innocentus'un tevikiyle Mii bir Hal ordusu topland, IV. Hal Seferi'ne giriildi ve as36 EMRE KONGAR kerler Venedik gemileriyle stanbul civarna tandlar, nceden yaplan planlara gre burada fazla kalmayacak ve Kuds' kurtarmak iin hemen yola koyulacaklard."

GTMEYE ENDLER "Ama, iler Papa'nn ve Hristiyan Dnyas'n galeyana getirenlerin bekledii ekilde olmad; Bizans'n yani stanbul'un zenginlii o zamann fakir Avrupas'nn drt bir yanndan toparlanm olan askerlerin gzlerini kamatrd ve Kuds yerine Bizans' almay tercih ettiler! Taht mcadeleleri yznden zaten bitkin dm halde bulunan Bizans saldrlara dayanamad, 1204'n 12 Temmuz gn Hal ordusunun eline geti, stanbul'da yarm asr boyunca devam edecek olan bir Latin hkimiyeti kuruldu ve ehir, tarihin en byk yamalarndan birine sahne oldu. "Hallar, ie evleri yamalamakla baladlar. Yamaya ahit olan Villehardouinli Geoffrey isimli tarihi, Askerler elbiselerinin zerine ilenmi olan han mnsn unuttular, kasapla ve kundakla giritiler. Evler atee verildi, saraylarla resmi binalar tamamen soyuldu. Erkekler ldrld, kadnlar tecavze urad, en kymetsiz eyalar, hatta kyllerin gmlekleri bile yamaland,' diye yazacakt. "Binalarn soyulup soana evrilmesinden sonra, sra zamann en byk mabedi olan Ayasofya'ya geldi ve Ayasofya sadece yamalanmakla kalmad, tam bir rezalete sahne oldu. Askerler kiliseye katrlarla ve Fransz bir fahieyle girdiler. Katrlar yamalanacak kutsal eyalar, fahie de ieride yaplacak lem iindi." STUNLARI KIRDILAR "Yama, sadece birka dakika srd. e duvarlardaki kaplamalardan baland, Hazreti sa'nn havarileriyle Hazreti Meryem'e ait olduuna inanlan eyalar, mesela isa'nn armha gerilmesinde kullanld sylenen kutsal ivilerden biri ile peygamberin bana taklan dikenli ta, altn ve gm halar ve kyTARHMZLE YZLEMEK 37

metli madenlerden yaplm ne varsa katrlara yklendi. Kilisede bir taraflara saklanm olan rahiplerin karnlar deilirken, rahibeler tecavze urad. Talana yetiemeyen Katolik askerler ise Ayasofya'nn ifal olduu, bbrek ve gs arlarna iyi geldii sylenen stunlarndan paralar kopartmaya giritiler. Yklenen eyalarn arl altnda hareket edemez hale gelip olduklar yere yklan katrlar da kllarla para para edildi. "Kilisede ne var ne yok gtrldkten sonra, sra elenceye geldi ve Papa'nn askerlerinin beraberindeki Fransz fahie, Ortodoks Patrii'nin birka gn ncesine kadar vaaz verdii krsye kp ak sak arklar okumaya ve mstehcen bir raksa balad. Askerler, o srada flar dolusu arab imekle meguldler. Bizansl tarihiler yamadan ziyade bu saygszla ierleyecekler ve bu tarihilerden biri olan Niketas, daha sonra f Kuds'teki Kutsal Mezar'in intikamn almak bahanesi ile harekete geenler altn ve gm uruna han zerinde tepinmekten ekinmediler,' diye yazacakt. "stanbul, bu yamadan sonra Bizans'n yerini alan Tatin mparatorluumun bakenti oldu ve ehrin zerine ken kbus lam 57 sene devam etti. Bizans mparatoru VIII. Mihail Paleolog, stanbul'u 1261'de geri ald zaman batan aa yamalanm bir ehirle karlat. Hallar her eyi toparlayp gtrm, talya'da ve Fransa'da fahi fiyatlarla satmlard." OU VATKAN'DA "Yamalanan eyalarn bir ksm zaman iinde kaybolurken, bir ksm da Vatikan'da ve dier byk dini merkezlerde koruma altna alnd. Hipodrom'daki heykeller, azizlerin kemikleri, I lazreti isa'ya ait

olduuna inanlan ve bugn Torino'da olan kelen ile Venedik'teki San Marko Meydam'ndaki kilisede muhafaza edilen drt adet at heykeli de gidenler arasndayd. Bizansllar, 1204'teki bu felaketi hi unutmayacaklar ve sonraki asrlardaki Trk ilerleyii karsnda Katolik dnyasndan yardm istemek yerine Ayasofya'da kardinal klahn grmektense, Mslman '..trn tercih ederiz,' diyeceklerdi." 38 EMRE KONGAR ite tam bu noktada, Anadolu'yu denetleyen Bizans mpa-ratorluu'nun gszlemesi ve bu gszlemenin Mslman Trklerin iine yaramas gerei ortaya kar: Anadolu'daki Mslman Trk ilerlemesini durdurmak ve kutsal yerleri yani Dou Akdeniz'i dmanlarnn elinden almak iin dzenlenen Hal Seferleri, IV. Sefer'de, Bizans Imparatorluu'nu kerterek, Anadolu zerindeki merkezi Ortodoks Hristiyan denetimini zayflatr ve Mslman Trklerin ilerlemesine yardmc olur. Bylece, Hristiyanlk iindeki mezhep kavgalar, din adna yaplan bir savata tam tersi bir sonu vermi ve Mslman Trklerin gelimesini desteklemitir. Dikkat edilirse XIII. yzyl, Osmanl Beylii'nin de kurulu yzyldr. Resmi olarak kurulu yl 1299 kabul edilen Osmanl Beylii, Anadolu'da Katolik Latin ordularnn dzenledii IV. Hal Seferleri'yle gszletirilen Bizans topraklarndaki kazanmlarla tarih sahnesine kmtr. Ne yazk ki bu nokta, Anadolu'nun fethinde Horasanl Gazi Derviler'in kahramanlk menkbeleri (ki bunlar tmyle de dorudur) zerinde younlaan ve odaklasan tarihilerimiz tarafndan yeterince irdelenmemi ve tarih retimimizde gerekli olan yerini alamamtr. Nitekim ayn mezhep kavgalarnn istanbul'un fethinde de rol oynadn ve Fatih Sultan Mehmet'in iini kolaylatrdn biraz ileride greceiz. Ama daha nce, "resmi tarih"in genellikle grmezden geldii bir baka geree, Osmanl Beylii ile Bizans Imparatorluu'nun ilikilerine yakndan bakalm. Osmanl mparatorluu Bizans'n Desteiyle Kuruldu Din ve milliyet odakl tarih yazmnn gzden kard noktalardan biri de Osmanl Beylii'nin imparatorluk yolundaki gelime izgisinde Bizans'n oynad roldr. Yine tarihin garip elikilerinden biri olarak Bizans, kendisini tarih sahnesinden silecek olan Osmanllara en byk destei veren devlettir. Bunun nedeni de Bizans imparatorluu iindeki taht kavgalar ve Orhan Bey'in bu kavgalar kendi Beylii'nin karlar iin akllca kullanm olmasdr. Ama kendi dindalarnn ve milletinin kahramanlklar zerinde odaklasan tarih anlay, bu noktann yeterince vurgulanmasn ve tarih retimi iinde yer almasn engellemitir. Klasik tarih retimi iinde, neden teki Mslman Trk beyliklerinin deil de Osmanl Beylii'nin imparatorlua dntnn aklamas genellikle "teki beylikler kendi aralarnda kavga ederlerken, Osmanllar Bizans'la savaarak bydler," biiminde yaplr.

Oysa bu yaklam doru deildir. Osmanllar da teki beyliklerle kyasya savamlardr. Ayrca benim asl belirtmek istediim nokta, her ne kadar Osmanl'nn toprak kazanndan sonu olarak Bizans'n aleyhine de olsa, beyliin byme srecinde Bizans'n byk desteinin bulunduu ve bu hususun "resmi tarih" anlay iinde yeterince vurgulanmam olduudur. Bilindii gibi Osmanllarn, teki Mslman Trk beyliklerine olan stnl, yani kendilerine imparatorluk yolunu aan 40 EMRE KONGAR olay, Beyliin Trakya'ya gemesi, Rumeli'nin zenginliklerine ulamasdr. Osmanl'nn Trakya'ya gemesi ise dorudan doruya Bizans desteiyle gereklemitir; bu anlamda Osmanl Beylii'ne imparatorluk yolunu aan devlet Bizans'tr. yk ok ilgin: Bizans, o sralarda Yuannis Paleolog ve Yuannis Kantakuzen adl iki imparator adaynn rekabetini yaamaktadr. Taht kavgasnda komusu olan Osmanl Beylii'nin desteini almak isteyen Kantakuzen, Orhan Bey'den yardm ister. Orhan Bey de kz Theodora ile evlenmek karlnda Kan-takuzen'in imparatorluuna destek verir. Zaten Orhan Bey'in birinci ei de Yarhisar Tekfuru'nun kz Holofira'dr, Mslman olup Nilfer Hatun adn almtr. Bylece Orhan Bey, Osmanl Beylii'nin imparatorlua doru olan yrynde "hanedanlar aras evlilik kurumunu" baaryla kullanan bir devlet adam kimlii kazanr. Kazanr ama bizim "resmi tarih" bu olay hemen hemen grmezden gelir. Oysa, bu "damatlk" ilikisi, sonradan iyice geliecek, evlilikler ve tahta kmalar yoluyla Orhan Bey, bir baka Bizans imparatorunun, rakibinin kzyla evlenen Yuannis Paleolog'un da bacana olacaktr. Kaynpederi Kantakuzen'e Srplar ve Bulgarlara kar da yardm edecek ve bunun karlnda Gelibolu'daki impe Kalesi'ni alarak buray s olarak kullanp Trakya'da genileyecektir. Bu genileme ise Osmanl Beylii'ne imparatorluk yolunu aan Rumeli'nin fethi srecini balatr. Yldrm Bayezit'i, Timur'un Filleri Deil, Trk Beylerinin haneti Malup Etmitir "Resmi tarih"in zerinde yeterince durmad konulardan biri de nl Ankara Sava'dr. Dou Trklerinin hkmdar Timur ile, gittike byyen ve liderlie doru yryen Osmanl Beylii'nin, yani Bat Trklerinin hkmdar Yldrm Bayezit'i kar karya getiren bu TARHMZLE YZLEMEK 41

.ava, sadece Anadolu'nun deil Bizans'n yazgsn da ok yakndan etkilemitir. Yldrm Bayezit, Timur'la savamak iin Bizans kuatmasn kaldrm, bylece istanbul'un fethi yarm yzyl gecikmitir. Ayrca Anadolu ok uzun sre kargaa iinde kalm, Osmanl I mparatorluu'nun kuruluu da yarm yzyl gecikmitir. Ne yazk ki slamc-Trk "resmi tarih" anlay, Mslmanlar aras atmalar rtbas etme eiliminde olduu gibi, Trk beyleri arasndaki rekabeti de tarihin stratejik elerinden biri olarak ele alma eiliminde deildir. Oysa Trk-tslam tarihinin en nemli dnm noktalarnn bazlar Mslmanlar arasndaki mezhep ve devlet atmalarnda ve Trk beyleri arasndaki kavgalarda yaanmtr. Bu dnm noktalarndan biri de Ankara Sava'dr. "Resmi tarih" gr, Ankara Sava'nda Yldrm Bayezit'in yengisini zmlerken, sisli hava, Yldrm'n ordusunun k-vkl ve yorgunluu, Timur'un ordusundaki fillerin sava arac olarak kullanlmas gibi elere yer verir. Oysa asl yenilgi nedeni, sava srasnda, ordunun sol kanadnda konulanm olan Kara Tatarlar'in Osmanl'ya arkadan >klarla saldrmas, sa kanadnda ise Aydn, Germiyan, Saruhan ve Mentee kuvvetlerinin Timur'un yannda yer alan beylerinin yanna gemesidir. Osmanl Imparatorluu'nun kuruluunda Anadolu'daki Trk beylikleri arasndaki rekabet ve savalar da en az Bizans ve Avrupa lkeleriyle olan savalar kadar nemlidir ve Ankara Sava da o /amann koullarna gre doal olan bu Trk beylikleri arasndaki rekabet dolaysyla yitirilmitir. Nitekim ileride greceimiz gibi, tarih bilgisi (ki o dnem Padiahlar iin tarih bilgisi, aile tarihi anlamn tamaktadr) >, ok kuvvetli olan Fatih Sultan Mehmet, hem bu olaydan hem de onu izleyen kardeler aras taht kavgalarnn belirledii "Fetret I >evrinden" nemli dersler karm ve imparatorluu bu derslerden rendikleri zerine kurmutur. Bizans Hristiyanlar Arasndaki Mezhep Kavgalarndan Dolay Daha Kolay Dmtr "Resmi tarih", askeri zaferleri genellikle Trk-Islam ordularnn kahramanlklarna balar. Kazanlan zaferlerin ardnda ordunun kahramanlklarnn olduu dorudur da. Ama Bizans'n fethinde olduu gibi baz zaferlerde, kar tarafn da kendi iindeki mezhep atmalar ya da baka siyasal rekabet oyunlarnn nemli rolleri vardr. Bu zaferlerin banda istanbul'un fethi gelir. Hristiyan Dnyas, Osmanl Beylii'nin Bizans zerindeki emellerini, Yldrm Bayezit'in Anadolu Hisar'n ina etmesi ve istanbul'u kuatmasyla hibir kukuya yer brakmayacak biimde renmitir.

Dolaysyla, 1400'lerin banda, yani fetihten yarm yzyl nce, Hristiyan Dnyas, Mslman Osmanllara kar nlem almaya balar. Tabii bu nlemlerin banda Bizans'n, Bat Hristiyan imparatorluklarndan yardm istemesi gelir. Dnem din-tarm imparatorluklar dnemidir. Hemen hemen btn siyasal olaylar din ve mezhep asndan deerlendirilmektedir. Dolaysyla, byle bir yardmn muhatab her eyden nce Bat Hristiyan Dnyas'nn lideri Papalktr. Oysa Bizans ile Vatikan arasnda ok nemli bir mezhep sorunu vard: Vatikan Katolik, Bizans ise Ortodoks idi. TARHMZLE YZLEMEK 43

stelik de 1400'l yllarda kiliseler arasndaki ayrm siyasetin ok nemli aralarndan biriydi ve aradaki farklar gidererek tek at altnda toplanmak iin pek ok aba harcanyordu. te byle bir ortamda Bizans'n Osmanllara kar Bat'dan istedii yardm, derhal mevcut mezhep atmalar erevesinde deerlendirildi. Bat Dnyas, Bizans'a yardma hazrd. Ama boyardm ijnJ^k^OJ^JsD^ul^gsjirjY^r^b: Bizans, kiliseler arasndaki hiyerari bakmndan Vatikan'n siiirih^njp^leimdiyili. Yani Ortodoks kilisesi, bamszlndan vazgeip Katolik mezhebinin denetimine girmeliydi. Unutulmamal ki, dnem dinsel inanlarn siyaseti biimlendirdii bir dnemdi. Hatta bu yzden Osmanllar Bizans' kuatrken, din adamlar hl meleklerin cinsiyetini tartyorlard. ite Bat Dnyas'nn ne srd bu koul, Bizans'ta byk tartmalara yol at. Zaten kiliseler aras kavga srmekteydi. Bizans'da Din Adamlar Nasl kiye Blndler Bizans ikiye ayrlmt. Bir blm Osmanl tehdidine kar Vatikan'n stnln ve koruyucu emsiyesini kabul etmekten yanayd. Bir ksm din adam ise ne olursa olsun inanlarndan vazgemeyi, yani mezheplerini yadsmay reddediyorlard. nl, "Konstantinopl'da kardinal apkas grmektense Osmanl sar grmeyi ye tutarm," sz bu dnemde ve bu erevede sylenmiti.

^Sonunda kiliselerin kendi bamszlklarna dknlnden dolay mezhepler arasnda uzlama salanamad ve Bizans, Osmanllarn kuatmas srasnda Latin komutan Jstinyen'in komutasndaki birka bin kiilik kk ve pek de bir ie yaramayan bir yardmla yetinmek zorunda kald. Bylece Fatih Sultan Mehmet'in ii kolaylat. 44 EMRE KONGAR Bizans Ortodoks kilisesinin Vatikan karsndaki bamszln savunanlarn nde gelenlerinden biri Georgios Scholarios isimli bir papazd. Kilise iindeki Eflatunculara kar sk bir Aristocu olan Georgios Scholarios, nceleri Vatikan ile Bizans arasndaki uzlamay savunurken sonradan ok sert biimde Bizans Ortodoks kilisesinin bamszlndan yana tavr koymutu. Bizans'n Osmanllarn eline gemesinden ksa bir sre nce 1448 ylnda nl Pantokrator Manastr'nda greve balam ve Gennadius adn almt. Bu isme mim koyun. Fatih Sultan Mehmet'in Osmanl mparatorluu'nu kuran dahice atlmlarndan birini irdelerken bu din adam yeniden gndeme gelecek. Batllama Gle Balar Alparslan'la Srer Fatih Sultan Mehmet'le Kurumlar Trkiye'nin Batllama serveni pek ok dnrn zerinde durduu nemli konulardan biridir: Batllama nedir? Ne zaman balamtr? Ne kadar baarldr? Batllama aslnda gerekli midir? Batllama Bat taklitilii midir? Batllama bir uygarlama mdr yoksa Bat Emperyalizmine boyun ei midir? Bu sorular ve benzerleri yllardr Trkiye'de tartlan, zerinde eitli grler ileri srlen konular belirler. Trkiye'deki yaygn "resmi tarih" gr, reformlarn III. Selim ile balad, Batllama'nn ise 1839 Tanzimat Ferman ile kurumlat biimindedir. rnein nl siyaset ve toplumbilimcimiz Niyazi Berkes de bu grtedir. Osmanl tarihinin irdelenmesi asndan bu gr, III. Selim'i bir balang, Tanzimat' bir krlma noktas olarak kabul etmesi bakmndan dorudur da.

Ama bu balangcn, Osmanl'nn kn durdurmak iin giriilen bir "taklitilik" olduu zerinde pek fazla durulmaz. Tanzimat ise, arkasnda 1838 Osmanh-Ingiliz Ticaret Antlamas yatan bir "Bat Emperyalizmi" darbesinin ne kt bir krlma noktasdr: 46 EMRE KONGAR Osmanl bu tarihten sonra srekli olarak yoku aa gitmi ve sonunda kerek Batllar tarafndan paylalmtr. ** Oysa tarihi kesintisiz bir oluum olarak kabul edersek, Trkler iin Batllama, Orta Asya'daki anayurtlarndan karak Bat ynnde ge baladklar anda etkisini gstermeye balayan bir sretir. Bunu sadece Bat'ya doru hareket anlamnda deil, ilevsel anlamda da sylyorum. imdi baz okurlarm artacak bir ifadeyle ne demek istediimi daha iyi anlatmaya alaym: rnein paradoksal bir biimde, Trklerin Mslman olmalar da, Batllama servenlerinin bir parasdr. Hemen "'Mslman Dnyas' ile 'Bat Dnyas' birbirinin kart deil mi, Trklerin Mslman olmasn nasl 'Batllama' diye nitelersin," biiminde bir sorunun aklnza geldiini biliyorum. Oysa yukardaki blmlerde anlattm gibi, Trkler Anadolu'ya doru hareket ederlerken, yani yolda, "g halindeyken" aadan, gneyden gelen Araplarla karlamlar ve kl zoruyla dinlerini deitirerek Mslman olmulardr. Semavi bir din olan Mslmanla gei, Bat'da egemen olan Musevilik ve Hristiyanlk gibi tek tanrl bir dine inanma asndan, Trklerin tarihinde, Batllama yolundaki ilevsel bir deimeyi de simgelemektedir. amanizm'den Mslmanla gei, Trklerin tarihi asndan, Tanzimat Ferman'ndan ok daha nemli bir krlma noktasn belirler. nk bu krlma noktas, daha sonra Osmanllar olarak Mslmanln en byk imparatorluklarndan biri olmasna yol am, onlar doudan batya uzanan bir dnya devleti yapm ve bugnleri bile etkilemitir. Trkler Malazgirt'ten Iznik'e 9 Ylda Ulatlar Ben tarihi irdelerken somut tarihlerin vurgulanmasndan pek holanmam; zaten bu tarihleri aklmda da tutamam. Ama baz tarihler var ki, aralarnda geen zaman, ya ok ksa tarihmizle yzlemek 47

ya da ok uzun olduu ve bir srecin niteliini belirledii iin .mmsanmalar gerekir. Alparslan'n Anadolu'nun kapsn at Malazgirt Sava'nn larihi 1071'dir.

Bat Anadolu'nun en nemli kentlerinden biri olan znik'in, Seluklu Komutan Kutulmuoglu Sleyman ah tarafndan fethi ise 1080 ylnda gereklemitir: Yani Seluklular Dou Anadolu'dan girip 9 yl gibi bir sre iinde soluu Bat Anadolu'da almlardr. Seluklular, bu ehri bakentleri yapmtr. Ne yazk ki 17 yl sonra, 1097'de Birinci Hal Seferi srasnda yeniden Bizansllarn eline gemitir; ama bizim konumuz bakmndan bu geri aln nemli deildir. Zaten kent sk sk el deitirmitir. Sleyman ah'n olu I. Kl Arslan 1105'te yani Bizansllarn i'line gemesinden 8 yl sonra kenti yeniden almtr. Fakat bu fetih de srekli olamam, bir sre sonra Bizansllar >ehri geri almlardr. Daha sonra, yukardaki blmlerde belirttiim gibi IV. Hal Seferi ile tahtndan olan Bizans imparatoru Iznik'e gelmi ve yak-l.k 57 yl burada hkm srmtr. Sonunda, 1329'da Orhan Gazi tarafndan yeniden fethedilmi ve ondan sonra hep Mslmanlarn elinde kalmtr. Burada sadece kentin tarihsel yksn merak edenler iin ulattm bu el deitirmeler, yukarda da belirttiim gibi, konumuz asndan hi nemli deildir. Konumuz asndan nemli olan husus, Mslman Trklerin, v.ni Seluklular'n 9 yl gibi ksa bir srede Malazgirt'ten Iznik'e celmi olmalardr. imdi siz deerli okurlarmn aklna ve izanna snp soruyorum: Bu 9 yl iinde Seluklular, kendilerinden nce Anadolu'da v.ayan "Rum" dedikleri Bizansllar'n tmn kesip yok edebilirler miydi? ("Diyar Rum" sz, o zamanlar Anadolu iin Kullanlrd.) Tabii ki "hayr". 48 EMRE KONGAR

Zaten XXI. yzylda bile Anadolu'da Mslman Trk nfusun yannda Hristiyan kylerinin varl byle bir "yok etmenin" olmadn aka gsterir. Peki o zaman ne olmu dersiniz? Hi kukusuz, toplumsal etkileim devreye girmi ve Anadolu'yu fetheden Trkler buradaki Hristiyan nfus ile karmlardr. Zaten unutulmamaldr ki, sava kazanan Mslman Trkler, genellikle zaptettikleri kentin yneticisinin kzn da kendilerine e olarak almlardr. Ya da kimi zaman siyasal ve askeri ittifaklar, dmandan alnan gelinlerle perinlenmitir. "Yani ne demek istiyorsun?" diye sorarsanz, dediim ak: ^Trkler Anadolu'ya girdikleri andan itibaren buradaki nfusla kaynam ve deyim yerindeyse, siyasal ve kltrel anlamda "Batllama" balamtr.

nk bu kaynama sadece evlenme yoluyla deil, kltrel alanda geleneklerden greneklerden etkilenme yoluyla da olmutur. Ayrca artk Trkler Avrupa siyasetinin de ayrlmaz bir paras haline gelmilerdir. Bu sylediklerimin ne Trkle ne de Mslmanla aykr bir taraf vardr. Dnyada birbirinden etkilenmemi din, mezhep, rk ve millet yoktur. Zaten son genetik almalar, Anadolu insannn genlerinin evre lke insanlarnn genlerine ok benzediini bilimsel olarak da ortaya koymutur. Osmanl mparatorluu'nun Kuruluu ve Mslman Trklerin Batllamas Fatih Sultan Mehmet'le Kurumlar Fatih Sultan Mehmet dnemi, en iyi bilmemiz gereken, aslnda en iyi de bildiimiz, ama en ok saptrlan dnemlerden biridir. TARHMZLE YZLEMEK 49

rnein, "resmi tarih" tarafndan, Fatih'in stanbul'u fethet-likten sonra kenti yamalattrmad, tmyle koruduu ne srlr. Kenti olanakl olduu lde koruduu dorudur ama yamalattrmad doru deildir, zaten olamazd da; nk btn clin-tarm imparatorluklarnn fetihlerinde, galip gelenlerin zenginlemesi, askerlerin canla bala dvmelerinin salanmas , mayla yama yaplr. Yenilenlerin can, mal, rz, yenenlerindir. Nitekim Fatih Sultan Mehmet de, stanbul'u fethettikten sonra gn gece kente girmemi, askerlerinin yamalamas iin beklemitir. Kenti fetheden Osmanl askerleri, btn deerli eyay yamalam, bu arada fidye verebilecek zenginlikte olanlar zellikle seerek Bizansllar tutsak almtr. Hatta tarih kitaplar, Bizansllar kuatma srasnda toplu halde kiliselerde toplandklar iin bu seme ve tutsak alma iinin olduka abuk ve doru seimlere dayal bir biimde yapldn yazar. Mslman-Trk tarihiler, kentin yamalanmad biiminde (, arptmalar yaparken, Batl tarihiler de Fatih Sultan Mehmet'in karde katlini yasalatran kanl bir padiah olduunu syleyerek onu karalamaya alr. Oysa biraz ilerde greceimiz gibi, bu konudaki Fatih Kanunnamesi, Osmanllarn XX. yzyla kadar paralanmadan gelmekti ni salamtr. Yeri gelmiken belirteyim: Bence Osmanl-Trk tarihinde iki dhi vardr: Fatih Sultan Mehmet ve Mustafa Kemal Atatrk. Biri, tm dnyay ve tarihin akn etkileyen bir imparatorluk kurmu, teki de tarihin akn deitirerek yklm, yenilmi, igal edilmi bir din-tarm imparatorluundan, ada bir Trkiye t Cumhuriyeti yaratmtr. Bu konuya ilerde yine dneceim.

imdi Fatih Sultan Mehmet zerinde duralm. V4 50 EMRE KONGAR

'/jf Fatih Sultan Mehmet Osmanl'y Bir Bat & imparatorluu Olarak Kurarken Neler Yapt? Osmanl Devleti'ni gerek bir imparatorluk olarak kuran padiah Fatih Sultan Mehmet'tir. Kendisine Roma mparatoru diyen Fatih Sultan Mehmet'in istanbul'u fethettikten sonra imparatorluu kurumlatrmak iin yapt ileri yle zetlemek olanakldr: 1) Osmanl imparatorluu iinde ve Anadolu'da, Osmanl ailesine rakip olabilecek Mslman-Trk kkenli ailelerin siyasal gcn kstlam ve snrlamtr. Sadrazam Mslman-Trk kkenli andarh Halil Paa'nn kellesini alm, yerine devirme Mahmut Paa'y veziri azam yapmtr. andarh Halil Paa'nn idam nedeni tartmaldr. Kimileri Bizans adna casusluk yaptna ilikin dedikodularn olduunu syler. Kimileri ise, Fatih Sultan Mehmet'in, ilk tahta knda dman saldrs karsnda, kendi yerine babasn yeniden padiahla armasn balamadn belirtir. Nedeni ne olursa olsun, Fatih Sultan Mehmet'in, Osmanl imparatorluu iinde kendi ailesine yani Osmanl ailesine rakip olabilecek Mslman-Trk kkenlilerin gcne son verdii aktr. Unutulmamaldr ki, o dnemde hl Anadolu'da Karaman-oullar, Isfendiyaroullar, Akkoyunlular gibi baka Mslman-Trk beylikleri vardr ve Fatih Sultan Mehmet yapt savalarla bunlara son vermi ve Osmanl imparatorluu'nun rakipsiz egemenliini salamtr. Imparatorluu'nu gvence altna almak isteyen Fatih Sultan Mehmet ilk olarak, aile dndan gelecek rekabeti nlemitir; bir yandan Osmanl dndaki Mslman-Trk beyliklerini fethederken, te yandan Osmanl brokrasisi iindeki Mslman-Trk kkenli ailelerin yaratabilecekleri tehlikeyi durdurmutur; devirme kkenli sadrazamlarn Osmanl ailesine rakip olamayacaklar aktr. 2) Fatih Sultan Mehmet'in istanbul'u fethettikten sonra yapTARHMZLE YZLEMEK 51

t en nemli ilerden biri de Ortodoks Hristiyanlar korumas altna almak olmutur. Bizans'n Bat Roma'dan yardm almasna karlk, Vatikan'n dayatmas olan Katolik Kilisesi'nin stnln kabul etmesini isteyenlere kar byk bir kampanya srdren nl Ortodoks din adam Georgios Scholarios, fetih srasnda tutsak edilmi ve Edirne'ye yollanmtr. te Fatih Sultan Mehmet bu din adamn buldurur, stanbul'a getirtir ve onu tm Ortodokslarn Patrii ilan ederek, korumas altna alr. Georgios Scholarios, zaten daha nce de belirttiim gibi, Gennadius adyla Pantokrator Kilisesi'ne atanm nl bir din idamdr.

Fatih Sultan Mehmet bu nl din adamn Patrik atayarak hem Ortodoks tebaann gnln kazanr, hem de Hristiyanlarn mezhep kavgalarndan yararlanarak Katoliklere kar, Ortodokslarla stratejik bir ittifak kurmay amalar. 3) Fatih Sultan Mehmet'in stanbul'u fethettikten sonra yap-h bir baka nemli i, Dou-Bat ticaretini elinde bulunduran (Cenevizlilere ve Venediklilere, ticari etkinliklerini srdrmelerini salayacak olan baz imtiyazlar vermesidir. Osmanllar, kapitlasyon denilen bu ticari imtiyazlar sadece lost lkelerin tccarna tanrlard. Fatih Sultan Mehmet gibi, Kanuni Sultan Sleyman gibi padiahlar bu kapitlasyonlar, Hristiyan Dnyas iinde ittifaklar oluturmak iin, sadece ticari amala deil, siyasal hesaplarla da kullanmlardr. Tabii, Osmanllarn gl dnemlerinde ie yarayan kapitlasyonlar, gerileme dneminde, zellikle adli kapitlasyonlara ila dnnce, imparatorluun ykl nedenlerinden biri haline gelmitir. Bu konuya daha sonra dneceim, imdilik Fatih Sultan Mehmet dneminde kalalm. 4) Fatih Sultan Mehmet'in yapt en nemli ilerden biri, )smanl ailesi iindeki taht kavgalarn nlemek, bu yzden im52 EMREKONGAR paratorluun paralanmasn engellemek iin, teki akrabalarn ldrlmelerine yani ehzade katline izin vermesidir. Bu yapt, gerek seri hukuk, gerekse rfi hukuk asndan doktrinde ok tartmaldr ama sonu olarak bu kanunnamenin rfi hukuk-eri hukuk sentezine dayal bir karar olduu aktr. Fatih Sultan Mehmet'in ok iyi bir eitim ald bilinir. Tabii bu eitimin bir paras da tarih bilgisidir. O dnem iin tarih bilgisi esas olarak "Osmanl ailesinin tarihidir". Fatih Sultan Mehmet zellikle Yldrm Bayezit'in Timur'a yenilgisinden sonra imparatorluun iine dt "karde savalarn" (yani Fetret Devrini) ok iyi bilir. Bu nedenle de btn din-tarm imparatorluklarn paralayan karde kavgasn nlemek iin bu kanunnameyi karmtr. 5) Fatih Sultan Mehmet, devlet yapsn kurumlatrmtr. Sadrazam Osmanl brokrasisinin ba yapm, yenierilii glendirerek, merkezi ynetimin egemenliini pekitirmitir. Divann idaresini sadrazamlara brakarak, kendisi kafes arkasna ekilmitir. Sadrazamn yetkileriyle birlikte defterdarn, kazaskerlerin ve dier st dzey memurlarnn grevlerini tanmlam, bylece merkezi brokrasiyi kurumlatrmtr.

6) Osmanl tarihinin ilk devalasyonunu yapm, yani parann deerini drmtr. Bylece merkezi yapy glendirmek ve geniletmek iin gereken finansman salamtr. Bilindii gibi Osmanl'nn parann deerini drme yntemine tai deniliyor: Mau yani tai edilmi sikke, ya kltlm ya da iine bakr kartrlarak gm gramaj drlm ake. Tabii herhangi bir tai ilemi yapldnda Galata bankerleri derhal bu durumu fark ediyor ve Osmanl parasnn Bat devletlerinin altnlar karsndaki deerini dryorlar; bylece devalasyon ortaya kyor. Tarih Vakf'nm yaymlad Osmanl mparatorluu'nda Parann Tarihi adl enfes bir kitab da olan deerli biliminsan TARHMZLE YZLEMEK 53

l'rof. evket Pamuk, son bulgularn stanbul ve Dier Kentlerde tteyz Yllk Fiyatlar ve cretler, 1469-1998 adyla Devlet istatistik Enstits tarafndan yaymlanm olan kitabnda okurlarla paylam. evket Pamuk diyor ki, "Taii en ok sevenler, merkeziyeti ve reformcu Padiahlar. Osmanl'da ilk tai, Fatih Sultan Mehmet ocukken birinci kez tahta ktnda yaplyor. Sonra Fatih, her on ylda bir tai yapyor. Bir baka byk tai 11. Mahmut zamannda yaplyor rnein. "O zamanlar enflasyona kar gvence salayan, faiz ve benze- i kurumlar yok. Bu nedenle sabit gelirliler yani esnaf ve yenieriler ok zarar gryor. Bir tai srasnda 1 duka altnn deeri 18 akeden 44 akeye kartldnda, yenierilerin maa gnde ake. Bunun zerine yenieriler Edirne'de bir tepede toplanp olay protesto ediyorlar ve maalar gnde 3,5 akeye ykseltiliyor. Edirne'deki bu tepenin ad bugn de 'Buuk Tepe'". evket Pamuk, verilerini zaman grafkleriyle aklyor. Akenin iindeki gm miktarnn drlmesini de bir grafikle l'stermi: Buna gre, 1844'ten sonra artk tai yok, istikrar var, nk Bat "Siz tai yapmayn biz size bor verelim" diyor ve Osmanl I mparatorluu, Krm Sava iin tai yapmak yerine Bat'dan bor alnca, iflas ediyor ve kyor. Biliyorsunuz, imparatorluun asl k, Birinci Dnya Sa-v.'ndan ok nce, iflas ettii ve vergi gelirlerine Dyun-u Umumiye daresi araclyla Batllar tarafndan el konulduu 1881 vlnda gereklemitir. Osmanl'nn iflas konusuna ilerde dneceim. 7) Fatih Sultan Mehmet'in gerekletirdii bir baka nemli < levrim, kendi portresini yaptrmasdr. Resmin ve heykelin putlar anmsatt iin gnah sayld slam kltrnde byle bir davran, bal bana bir kltrel levrim nitelii tar. "Resmi tarih", genellikle Fatih'in talya'dan getirttii ressam larak sadece Gentile BeHini'yi belirtir. Oysa Fatih Sultan Mehmet, Bellini'den baka daha birok

54 EMRE KONGAR sanat, haritac ve benzeri insanlar getirterek, stanbul'da islam kltr asndan gerek bir Rnesans balatmtr. rnein, Constanza da Ferrara, Fatih'in resimlerini madalyonlar zerine izen bir baka ressamdr. Sevgili okurlarm, bu satrlar siz belki ilk kez okuyorsunuz ama ben yllardr Osmanl-Trk "Batllama" srecinin kurumsal balang noktas olarak Fatih Sultan Mehmet'i anlatrm. 1970'lerin sonunda birlikte katldmz bir ak oturumda deerli air, denemeci ve dnce insan Enis Batur szlerine, "Ben de Osmanl-Trk Batllamasnn Emre Kongar'n ne srd gibi Fatih Sultan Mehmet'le baladn dnyorum," diye balamt. Enis Batur'un, belki kendisinin bile imdi pek anmsamad bu szleri bana byk g vermiti; sonunda bu kitapta okuduunuz dncelerim zaman iinde daha da berraklat ve geliti. Bu almay yaparken dantm deerli tarihi Murat Bardak da, Batama'nn Fatih Sultan Mehmet ile kurumlat kansnda olduunu syledi. Fantezi ve edebiyat sevenler iin bir de gnderme yapaym: Fatih Sultan Mehmet dneminde geen, ama zamanmzdaki-YK' ve 1980 ncesi renci olaylarn eletiren bir de roman yazdm bu arada: Hocaefendi'nin Sandukas, burada anlattm konular arka plan olarak kullanan, gnmz eletirmek iin yazlm bir fantezi tarih romandr; 1990 ylnda yaynlandnda yln en ok satan kitaplar arasna girmiti. (Osmanl konusunda pek ok alma var ama nl tarihimiz Halil nalck bu konunun en nemli uzmandr. Mustafa Akda, mer Ltf Barkan gibi biliminsanlarnn yannda, Halil nalck'in almalarndan ok yararlandm. Osmanl'yla ilgilenen okurlara, onun btn kitaplarn ve zellikle de son kan Tarihilerin Kutbu adl, Emine aykara'nn kendisiyle yapt konumalardan oluan almay neririm.) 02482348534853484848532348904853534853534853 "Osmanl Hi Kimseyi nanandan Dolay Yakmamtr" Yalan Deerli okurlarm, bana bu kitab yazma kararn verdiren olaylardan biri de birka yl nce bir televizyon programnda dinlediim bir tarih profesrnn syledikleriydi: Adnn nnde bir de profesr unvan bulunan ama adn .umsamadm bu zat, televizyonda, izleyenlerin gznn iine luka baka, "Hristiyanlar, Engizisyon Mahkemeleri kararyla atr \iitu insanlar yakarken, Osmanllar kimseyi inanlarndan dolay yakmamtr," diyordu. Oysa, ne yazk ki Osmanllar da inanlarndan dolay Huru-I ileri, stelik de din adamlarndan fetva alarak yakmlard. Bu yanl, tarihe dinci ve milliyeti gzlklerle bakan "resmi .rih" anlaynn Mslmanl korumak ve yceltmek kaygsn- lan kaynaklanyordu.

Oysa Mslmanlk da Trklk de, tarihi saptrarak korunmaz ve yceltilmez. Tam tersine, bu inanlar ya da ideolojiler adna tarihi saptrmanz, o inanlara, o ideolojilere zarar verir. stelik daha nce de belirttiim gibi, a, din-tarm impa-.(torluklar adr ve dinler ile mezhepler siyasal parti ilevi i'.rdkleri iin, "inan alannda" gibi grlen pek ok karar ve -vlem, aslnda "siyasaldr", ynetime ilikindir ve imparatorluklarn gvenlikleriyle ilgili olarak alnm ve yaplmtr. Hurufilerin yaklmas da byle "imparatorluun selameti"yle ilgili bir karar ve eylemdir. Bu eylemin altnda, inan sorunu deil, Hurufilerin saraya szmas sonunda ortaya kan bir siyasal sorun vardr. 56 ilgin Bir Mezhep: Hurufilik "Huruf Arapa'da "harf" szcnn ouludur. Hurufilik, harflerin Allah'n grnts olduu inanc zerine kurulu bir mezheptir. Hurufilere gre varlk sesle oluur. Ses, asl yaratc lemden, madde lemine gelen ve madde biimine brnen her eyde vardr. Canszlardaki ses, birbirine vurulduu zaman aa kar, can- j llarda zaten vardr, insanda ise tam olgunlua eriir. Sz, sesin hem olgunlam hali hem de amacdr. Sz ise harflerden meydana gelir. Bu nedenle Hurufi inanc, harflerin mukaddes niteliine dayanr. Arap alfabesindeki 28 harf ile Fars alfabesindeki 32 harfi Allah'n yeryzndeki varl, iareti olarak kabul eder. Fars alfabesindeki 32 harfin insann yznde bulunduuna inanr. 1339 ylnda Horasan'n Esterbd kasabasnda doan, kendini son peygamber olarak ilan eden ihabeddin Fazlullah tarafndan 1386'da kurulmutur. Genel olarak tasavvuf ve Bektailik inanc erevesinde incelenen bir mezheptir. Fazlullah, evrenin znn ve gereinin kendi kiiliinde grndn ne srm ve son peygamber olduu iddiasnda bulunmutur. Hurufi inancna gre, evren ebedidir ve srekli hareket halindedir; doal olaylar da bu hareket sonucunda ortaya kar. Bu inanlar ile Hurufiler diyalektik dnceye yakn bir yaklam sergiler. EMRE KONGAR

Hurufilere gre madem ki Allah kendini peygamberler vastasyla gsterir, her peygambere gelen harfler zamanla artar: Hz. Adem'e 9, Hz. brahim'e 14, Hz. Musa'ya 22, Hz. sa'ya 24, Hz. Muhammet'e 28 ve son peygamber Fazlullah'a 32 harf malum olmutur. Bu saylar, her bir peygambere gnderilen ayetlerin yazlm olduu dilin alfabesindeki harflerin saylardr: / TARHMZLE YZLEMEK 57

branice'de 22, Yunanca'da 24, Arapa'da 28, Farsa'da 32'dir. Kendisine en ok simge yollanan son peygamberin kendinden nce gelenlerin btn bilgilerini zmesi ve onlarn tesine gemesi doaldr. Hurufiler bu inanlaryla insann yznde de Allah yazldn dnrler: Bu inanca gre, burun kemii "elif, burnun iki tarafi "lam", gzler de "ha" harfi olarak, insann yznde iki tarafl simetrik bir biimde Allah yazar. Zaten Allah bu lemde insan biimine brnmtr. Fazlullah 1394 ylnda eyh brahim adl bir din adamnn fetvasyla ldrlm, cesedi sokaklarda srklenmitir. Fazlullah'n ldrlmesi Hurufiliin yaylmasn durdurama-ntr. XIV. yzyln ikinci yarsnda Irak'ta, Azerbaycan'da ve Anadolu'da hzla yaylan Hurufilik, kurucusunun lmnden sonra da kurucunun halifeleri tarafndan yaylmaya devam etmitir. nl air Nesimi de Fazlullah'n halifelerinden biri olarak bu yaylmada stn sanatyla nemli bir rol oynamtr. (Bu arada Nesimi'nin Msr erke Klemenleri Hkmdar I'1-Meyyed eyh'in emriyle 1418 ylnda Halep'te ldrldn ve derisi yzlerek yedi gn tehir edildiini de bu blme eklemeliyim. Unutmayalm ki, o dnemde her yeni mezhep, mevcut iktidarn ideolojisine bir siyasal muhalefet anlamn tar ve lmle cezalandrlrd.) Glenme Yaklmayla Sonulanyor Hurufiler, Mslmanlarla birlikte Hristiyanlar da etkileye-ck gelitiler. Harflere dayal yorumlar, Hristiyan inancn da kapsayan bir nitelik tayordu ve Fazlullah, Hz. isa'nn yeniden dnyaya dneceine inananlar tarafndan da bu dn simgeleyen peygamber (yani Hz. isa'nn yeniden dnyaya dn) olarak kabul gryordu. Hurufiler, kurduklar inan sistemiyle iktidar da ele geirmek istiyorlard. 58 EMRE KONGAR

Zaten o dnemde her yeni mezhebin mevcut iktidara kar siyasal bir seenek oluturmak iin ortaya ktn biliyoruz.

Fazlullah'n ldrlmesinden sonra ran'da eitli isyanlar kardlar ve bu isyanlarn kanl bir biimde bastrlmasyla yava yava Anadolu'ya kaymaya baladlar. Yaylmalar ve etkileri gittike artan Hurufler, sonunda Fatih Sultan Mehmet zamannda saraya da szdlar. Ae yelerini etkileyerek Padiah'a ulamaya alan Huru-filer, bu abalaryla byk bir olaslkla Hristiyanlarn da imparatoru olmay planlayan Fatih Sultan Mehmet'in ilgisini ekmi olabilirler. Fakat saraya szmalar onlar iktidara deil, alevlerin iine tayacakt. Durumun ciddiyetini Veziri Azam Mahmut Paa'dan renen, o zamanlar Edirne'de erefeli Cami'nde mderrislik yapan Mft Fahreddin-i Acemi derhal harekete gemitir. Hem Hurufilerin yaklmalar iin fetva vermi, hem de kendisi bizzat diri diri atete yaklmalarm gerekletirmitir. Daha sonra gerek II. Bayezit gerekse Kanuni Sultan Sleyman dnemlerinde de eitli bask ve srgn cezalarna uramlarsa da, Hurufiliin yaylmas engellenememi, Hurufler ve Hurufilik, BektaiAlevi kltr iinde yaamaya devam etmitir. Hurufilerle ilgili bu tarihsel gerekler "resmi tarih" tarafndan grmezden gelinen konularn banda gelir. Hatta baz tarihiler tarafndan tmyle inkr edilir. Oysa Osmanl tarihi bir din-tarm imparatorluu tarihidir ve bu tr imparatorluklarda egemenliin dine ve gelenee dayand bilindiinden, btn mezhep ve inan kavgalarnn kanl bitmesi kimseyi artmamaldr. Tarihe ve bilime aykr olan davran, artk egemenliin halka, millete dayal olarak kullanld gnmzde, hl din ve mezhep duygularn siyasal iktidar iin smrmektir. Unutulmamaldr ki, bu davran amza gre sadece gericilik deil, ayn zamanda Kahramanmara, orum ve Sivas olaylarnda grld gibi sonucu kanl gelen bir inan tahrikiliidir de. / TARHMZLE YZLEMEK Hurufilerin Atalar: Karmatiler Huruflerden sz edince Karmatiler'i anmsamamak olmaz. slam tarihinin ne denli aprak, ne denli kanl ve at-mal olduunu vurgulayan, smailiye mezheplerinden biridir Karmatiler. Karmatiler: IX. yzylda ortaya km olan ilk islam komncleridir. (Siz bunu "komnistleri" diye de okuyabilirsiniz.) Yani Anadolu'da "Fetret Devri"nde nem kazanan eyh Bedrettin hareketinin, Hurufilik gibi mezhep mensuplarnn atalar. 59

Karmatilik, gizli bir rgt: Tarihteki ve gnmzdeki btn gizli rgtlerin anas; Hasan Sabbah'n Haainler'ine de kaynaklk ediyorlar. Ftvve yani Ahilik de bunlardan geliyor. Arap Yarmadas'nn gneyinde korsanlk yapyorlar. Zenginden alp yoksula vermek, genel uygulamalar. Bu adan Robin Hood'un da atalar. 930 ylnda Mekke'yi fethedip Hacer-i Esved'i karyorlar. Karmatiler'le baa kamayan Abbasiler, Seluklu Sultan Me-likah'tan yardm istemek zorunda kalyor. iki haram deil, arap iiyorlar, gne domadan iki rekat, gne battktan sonra da iki rekat namaz klmann, ylda iki gn oru tutmann yeterli olduuna inanyorlar. Kbleleri Mekke deil, Kuds. islam tarihinde daha nice garip ve anlalmas zor mezhep var. Devletin mezhebi tabii btn bunlara kukuyla bakyor ve eline frsat geer gemez, derhal ortadan kaldryor, nk mezhep fark o zaman iin siyasal muhalefet anlamn tayor. Osmanl'nn Hurufileri yakm olmas, dnemin siyasal gerekleri erevesinde son derece doal bir eylemdir, asla imparatorluun sulanmasna yol aamaz. (Bu konularda en gvenilir kaynak slam Ansiklopedisi'dir. Ayrca ismet Zeki Eyubolu'nun Tasavvuf, Tarikatlar, Mezhepler Tarihi adl kitabna, Abdlbky Glpnarl'nn iilik adl eserine ve Faik Bulut'un kitaplarna baklabilir.) / Byk Osmanl Bilgini Takiyettin ve (Top Ateiyle) Yerle Bir Edilen lk Gzlemevi Sevgili okurlarm, km, szde bir laik eitim sistemi ve onun yerine geirilmek istenen dinci, szde bir imam-hatip dzeni, ocuklarmz hem kara cahil, hem de dogmatik dnceye yatkn bir biimde yetitirdii iin, ne kendi tarihimizi ne de dnya tarihini biliyoruz. ocuklarmza Galile'yi biraz retiriz; o da yalan yanl. Ama yine de hemen herkes Galile'yi tanr, ama kimsenin Takiyettin'den haberi yoktur. nk Takiyettin'den sz etmeyiz. Galile'nin yarglanndan otuz yl kadar nce, eyhlislam bkrtmasyla III. Murat'n, emrinde 15 kadar biliminsan olan, ann en ileri ara ve gerelerini kullanarak gkyznn srlarn zmeye

alan Takiyettin'in gzlemevini (rasathanesini), "uursuzluk getirir" diye, Kaptan Derya Kl Ali Paa'ya (bir rivayete gre bombardman ettirerek) yktrdn kimse ne anmsar, ne okutur. Bir Osmanl liminin yks Takiyettin, 1526 ylnda Msr'da domutur. iyi bir eitimden sonra Tennis kadlna atanmtr. Kad olduu srada 25 metre derinliinde bir kuyu kazdrarak gzlemlerde bulunmutur. Daha sonra istanbul'a gelen Takiyettin, Mustafa elebi'nin lm zerine 1571'de Mneccimbala atanmtr. TARHMZLE YZLEMEK 61

Takiyettin, dnemin Padiah' III. Murat'a, nl Trk devlet adam ve mneccimi Ulu Bey'in yapt, kullanlan zid'm yani yldz kmelerinin ve burlarn durumunu gsteren horos-top'larn dayand hesaplarn eskidiini, yeni gzlemler yaplmas gerektiini bildiren bir rapor verir. Tam bu noktada bir an durup tarih yazmndaki bir terim saptrmasndan sz etmek istiyorum: Tarih anlatlrken, esas olarak grevi mneccimlik, yani bugnn terimleriyle astrologluk olanlara, yldz fal bakarak gelecekten haber verenlere, genellikle astronom, yani gkbilimci denir. Aradaki fark, astronomlarn gkbilimci, astrologlarn yani mneccimlerin ise kahin yani gelecekten haber veren kiiler olmasdr. Tabii o dnemde btn mneccimler (mneccim, "ilmi ncum"dan yani "yldzlar ilmi"nden gelen bir szcktr) ayn /amanda birer astronom'dur. Bu adan, bata byk Trk bilgini ve devlet adam Ulu Bey olmak kaydyla, eski dnemlerin mneccimlerini "astronom", "gkbilimci" diye nitelemek hem doru hem yanltr. Dorudur, nk bunlar zic, yahut zayie {zic, cetvel, zayie, m cetvellerden kan sonulara denir ama zamanla bu terimler birbiri yerine kullanlr olmutur) denilen horoskoplar dzenlemek iin gkyzn incelemi ve astronominin gelimesine yardmc olmulardr. Yanltr, nk amalar bilimin gelimesi deil, gaipten (bi-11 nmeyenden) haber vermektir. Evet, ite Padiaha bir rasathane kurulmas iin rapor veren Takiyettin zamannn en nl matematikisi ve mneccimidir. III. Murat, Sadrazam Sokollu Mehmet Paa'y ve nl bilgin Sadddin Efendi'yi 1575'te bu .yeni gzlemevinin, yani rasathanenin inas iin grevlendirir. stanbul'da Tophane srtlarnda kurulan gzlemevi, Avrupa'da hayranlkla anlan benzerlerinden hi de aa kalmaz; iinde dnemin pek ok l ve hesap ara-gereci vardr. Takiyettin, pek ok ara ve gerecini kendi retmi, matematik ve astronomi alannda zgn gzlemler ve hesaplamalar yapmtr. / 62 EMREKONGAR

Kaptan Derya Kl Ali Paa Gzlemevini Topa Tutarak Yerle Bir Ediyor

Emrinde 15 baka bilgin alan Takiyettin, Mneccimba olarak saraydaki pek ok kiinin kskanln zerine eker. 1577'de gkyznde grlen bir kuyrukluyldz, uursuzluk alameti saylr. Derken, 1578'de veba salgn balar. Bilindii gibi veba .salgnlar Avrupa'da Tanr'nn bir cezas sanld iin, Engizisyon Mahkemeleri kararyla pek ok kadn, "cad" ve pek ok Yahudi, "dinsiz" diye yaklmtr. Ne yazk ki, Osmanl'da da veba salgn Allah'n bir cezas sayld iin pek ok sorumlu aranm, bu arada, gkyzn gzlemleyen Takiyettin'in rasathanesi de bu sorumlular arasnda grlmtr. Bu arada 1579 ylnda Veziri Azam Sokollu Mehmet Paa'nn lm, onu en byk destekisinden mahrum brakr. Sarayda byk bilgin Sadddin'i ve Takiyettin'i ekemeyenlerin gc de artmtr. eyhlislam Kadzade, onlar ekemeyenlerin banda gelir. Padiah'a yollad mektupta, "Rasat icrasnn, (gzlem yapmann) eflakin (evrenin, Allah'n) srlarn renmee teebbs mahiyetinde bir kstahlk olduunu rasathane ihdas eden (gzlemevi kuran) devletlerin zeval bulduunu (ykldm)" bildirir. Sonunda 1580 ylnda Padiah III. Murat, Kaptan Derya Kl Ali Paa'ya bir hatt hmayun gndererek gzlemevinin yklmasn emreder. Kl Ali Paa gemileriyle bir gece Tophane nne gelir ve rasathaneyi yerle bir eder. Kl Ali Paa, Aslen Luka Galanti Adnda Bir italyan'dr Bu arada, Osmanl mparatorluu'nun 16 yl boyunca kaptan deryaln (yani deniz kuvvetleri komutanln) yapan Kl Ali Paa'nn Ulu Ali Reis adyla tannan bir korsan ve Luka Galanti adnda bir italyan olduunu belirtmeliyim. TARHMZLE YZLEMEK 63

Napoli'ye papaz olmaya giderken Cezayir korsanlarndan Ali Ahmet Reis tarafndan esir edilir, bir sre kadrgalarda forsalk yaptktan sonra, yaplan savalarda cesareti ve kahramanlyla gze arpar, reisi Ali'nin adn alarak Mslman olur. Daha sonra Turgut Reis'in donanmasna katlr. Osmanl donanmasnn Hal donanmas tarafndan yenilgiye uratld 1571 Inebaht (Lepanto) felaketinden kurtulup stanbul'a gidii, kaptan deryalkla dllendirildi; bylece Ulu Ali Reis, Kl Ali Paa oldu. Osmanl'nn devirme politikas sadece sarayda ye karada deil, denizlerde de ie yaryordu. te toplaryla Takiyettin'in gzlemevini ykan Kaptan Derya bu Kl Ali Paa'dr. Sevgili okurlarm, aman burada bir yanl anlalma olmasn: Kl Ali Paa'nn yksn sadece ilgin olduu iin anlat-im, yoksa maksadm, "Bakn Hristiyan kkenli bir Kaptan, z be z Mslman bir bilginin gzlemevini nasl ykt," demek deildi.

Zaten Takiyettin'in gzlemevinin yksnden anlalaca gibi, ykma karar, bata eyhlislam olmak zere, dnemin z be z Mslman devlet adamlarnca verilir. Ayrca unutulmamaldr ki, nl Veziri Azam Sokollu Mehmet Paa da bir "devirmedir" ve rasathanenin yapmna destek vermitir. Bana kalsa, Osmanl mparatorluu'nun "Duraklama Dnemini" devlet adamlarnn lm veya savalar ya da antlama-l.rla deil, rasathanenin topa tutularak yklmasyla balatrdm. nk bu olay, Osmanl'nn yklnn ardndaki "zihniyeti" yanstr. (mparatorluun niin geri kaldn, Osmanl'nn bilime b.k asndan irdelemek isteyenler, Erdal nn'nn "Bilimsel I evrim ve Stratejik Anlam" adyla TUBA tarafndan 2003 yln- la yaynlanan iki konferansn metnine bakabilirler.) Osmanly kerten D Bor Sreci Krm Sava'yla Balar "Resmi tarih" anlaymzn yanl deerlendirdii olaylardan biri de Krm Sava'dr. 1853'te balayp 1856'da biten bu sava, genellikle "resmi tarih" tarafndan, Osmanl'nn Ruslara kar kazand bir zafer ve imparatorluu yeniden Avrupa'nn byk devletleri arasna sokan bir olay olarak grlr. Oysa durum bambakadr: Krm Sava, Osmanl'nn mali, siyasi ve fiili k srecine yol aan mekanizmay yani d bor batan balatan ve bylece sonu olarak imparatorluun tarih sahnesinden silinmesine yol aan savatr. Krm Sava'nn Ardnda Dnen Dolaplar Sava aslnda hem bir Rus saldrs hem de bir Ingiliz-Fransz kkrtmas sonunda balamtr. 1774'teki Kk Kaynarca Antlamas'yla, Rus ar'na Osmanl'nn Ortodoks tebaasnn koruyuculuunun verilmesiyle doruk noktasna ulaan Rus-lngiliz rekabeti, araya Franszlarn da girmesiyle, Krm Sava'na yol amtr. Anlamazlk konusu da ok ilgintir: Gnmzdeki "Kresel Terrn" kayna olan Ortadou Sorunu ve Kuds'n ynetimi yatar Krm Sava'nn altnda. Osmanl mparatorluu Kuds'teki hizmetlerin grlmesinde Katolik Hristiyanlarla Ortodoks Hristiyanlar arasnda bir denge gzetmektedir. TARHMZLE YZLEMEK 65

Rusya bu hizmetler konusunda Ortodokslara hakszlk edildiini ne srer ve belli ayrcalklar ister. Fransa ise Kuds'teki hizmetlerin Katolikler tarafndan yerine getirilmesinde srarldr. ki ate arasnda kalan Osmanl mparatorluu, Hristiyanlar bakmndan kutsal olan yerlerin Mslmanlar iin de mukaddes olduunu belirtir ve hizmetlerin Mslmanlarca yerine getirilmesine karar verir.

te bu noktada Osmanl'nn paylalmas anlamn tayan "Dou Sorunu" fiilen gndeme gelir; Rusya, ingiltere'ye Osmanl lnparatorluu'nun paylalmasn nerir. Bu neride Osmanl Imparatorluu'nu bundan sonra betimleyecek olan "Hasta Adam" deyimi de kullanlmtr. Rusya'nn Gneye inmesinden ekinen ingiltere bu gizli ne- iyi Osmanllara haber verir. Sonunda Rusya, kutsal yerlerin ynetiminde Ortodokslara incelik verilmesi isteini bir ltimatom ile Osmanl Impara-lorluu'na bildirir. Osmanllarn buna yant, Ortodokslarn konumlarnn Fatih ve Kanuni dnemlerindeki fermanlarla belirlendii ve bu fermanlarn dna klamayaca biiminde olur. Bu karar Rus ltimatomunun reddi anlamna gelmektedir; Rus ar bu yanta "Sultan'n elini yanamda hissediyorum," diyerek tepki verir ve sava balar. Dou Sorunu Aslnda olay temelde "Dou Sorunu" adyla bilinen, Osmanl lnparatorluu'nun paylalma sorunudur. mparatorluk zerindeki iddialarn, Osmanllarn Hristiyan ibaas zerindeki ayrcalklar ve oyunlarla srdrmek isteyen Hatl lkeler, kendi aralarnda anlaamadklar iin, Osmanl'y l. birbirlerine kar kkrtmaktadrlar. "Dou Sorunu", Osmanl zerinde emelleri olan Fransa, ngiltere, Prusya (Almanya) ve Rusya arasnda rekabete yol amtr. Krm Sava'nn kt dnem Tanzimat Osmanllarnn I , ' 66 EMRE KONGAR

ngiliz nfuzu altna girmesinden rahatsz olan Rusya'nn bu nfuzu krmak iin byk abalar gsterdii bir dnemdir. 1838 Osmanh-ngiliz Ticaret Antlamas ve bunu izleyen 1839 Glhane Hatt Hmayunu yani Tanzimat Ferman, Osmanl mparatorluu'nu byk lde ngiliz nfuzu altna sokmutur; Rusya bu durumdan ok rahatszdr. te Krm Sava da byle bir rekabete dayaldr. Sava Rusya'nn, Ortodoks tebaann haklar bahanesiyle Romanya'y (Eflak-Budan) igal ederek Osmanl'ya saldrmas sonucunda km, ngiltere ile Fransa'nn ve sonradan Sardunya Krall'nn (Piyemonte), mparatorlua destek vermesiyle devam etmitir. Yani her ne kadar sre olarak ngiltere'nin Osmanl'y Rusya'ya kar kkrtmas sz konusu ise de Ruslar da Osmanl zerindeki ngiliz etkisini krmak ve kendi nfuzlarn gelitirmek iin kullandklar Ortodoks tebaay bahane ederek, sava balatan taraftr.

(kinci Dnya Sava sonrasnda Stalin'in Boazlar'da ortak savunma ve s, Kars ve Ardahan'dan toprak isteklerini ileri srerek, Trkiye Cumhuriyeti'ni Bat'ya mahkm ettiini ilerde ele alacam. yle anlalyor ki, Rus-Sovyet agzll zaman zaman ortaya kmakta ve hem Osmanllarn hem de Trkiye'nin Bat'ya daha fazla yaknlamasna, hatta Bat ile btnlemesine yol amaktadr. Siz isterseniz bu satrlar "Bat emperyalizmine kurban etmektedir" diye de okuyabilirsiniz. nk Osmanl mparatorluu'nun ya da Trkiye Cumhuriyeti'nin yardm istemek iin Bat'ya bavurmasyla balayan, yani eitliki olmayan bir iliki, ne yazk ki sonu olarak smrlmeye yol amaktadr.) Krm Sava'nn zellikleri Krm Sava zellikle ngilizlerin anlaryla tarihe gemi pek ok olayn kayna olur. rnein nl "Lambal Kadn" Florance Nightingale, bu savata hemireliin simgesi haline gelir. TARHMZLE YZLEMEK 67 Fotoraf makinesinin ilk kez kullanld sava da Krm Sava'dr. Florance Nightingale'in bu denli nl olmas, sava srasnda ekilen fotoraflarna da balanabilir. Komutanlar arasndaki rekabet, nl Hafif Svari Alay efsanesi hep ngiliz kaynaklarnn tarihe mal ettii malzemelerdir. Bu sava Osmanllar da ok etkilemitir: rnein Namk Kemal'in nl Vatan yahut Silistre oyunu, Silistre Kalesi'ni savunan 10.000 Osmanl askerinin, 80.000 kiilik Rus ordusunu perian eden efsanevi zaferi zerinedir. Krm Sava'nn ilgin ynlerinden biri de, daha Fransz ve ngilizler savaa girmeden nce, Ruslarn Sinop'taki 12 gemilik Osmanl filosunu basp gemileri batrmas, kenti yakp ykmas-dr. Bu basknda 6 tane de ticari gemi batrlm, 2000'den fazla Osmanl askeri ehit olmu, Sinop'ta 2500 ev oturulamayacak hale gelmi, sivil halktan da lenler olmutur. Bu baskn Avrupa basnnda byk yanklar uyandrm, Fransa ve ngiltere'nin savaa girmesi kolaylamtr. Mustafa Reit Paa'nn bilhassa eski gemilerden oluan bir donanmay Sinop'a yollad, bunun, Fransa ve ingiltere'yi savaa sokmak iin bir oyun olduu rivayet edilir; aynen Amerikallarn Pearl Harbour basknn bilmelerine karn, bu baskn nleme-yerek, ikinci Dnya Sava'na girmek iin kamuoyunu etkilemekte kullandklarna ilikin rivayetler gibi. Her sava kendi oyunlarn efsanelerini ve rivayetlerini de birlikte getirmektedir. Krm Sava da byle bir savatr. rnein, ngilizlerin Osmanllar Rus savayla megul ederken Hindistan'daki Mslman Grganiye (Babrler) Devleti'ni ortadan kaldrdklar ve Hindistan'a tmyle el koyduklar da ne srlen yorumlardan biridir. Krm Sava'nn hi zerinde durulmayan bir sonucu da bu sava dolaysyla Ege adalarna ve Anadolu'ya gelen ingilizlerin arkeolojik yamay hzlandrm olmalardr..

Tarih bilinci gelimemi Osmanl ynetimini ikna eden ngilizler pek ok arkeolojik eseri ngiltere'ye gtrmlerdir. 68 Borlanma Balyor Krm Sava'ndan ok nce ngiltere, Osmanl Imparator-luu'na bor verme giriiminde bulunmu, bunun iin zel abalar gstermi ama yetkilileri ikna edememiti. imdi bu tarih derlememizde bir baka tarihi belgeden alnt yapalm: 2002'de seimleri kazanan AKP tarafndan kurulmu olan 58. hkmette Kltr Bakan olan, bir sre sonra yine AKP tarafndan kurulan 59. hkmette Milli Eitim Bakanl'na getirilen Do. Hseyin elik, 1999 ylnda DYP Van milletvekilidir. O zamanlar, bugn bir yesi olduu AKP hkmetinin tmyle baml bulunduu IMF'in programlarna ok kardr. 2000 yl btesi zerinde, 1999 ylnda, mensup olduu DYP grubu adna Meclis'te yapt konumada o zamanki hkmetin d bor politikasn eletirir ve "ibret olsun" diye Osmanl'nn d bor srecinin nasl baladn anlatr. Bu belge hem Osmanl imparatorluu'nun d bor serveninin nasl baladn anlatmas hem de gncel bir politikacnn parti deitirdii zaman dncelerinin de nasl deitiini gstermesi bakmndan ok ilgintir: "Osmanl Devleti, 19. asrn bana kadar kesinlikle d bor almadan devam etmitir. lk defa, 1828'deki Osmanh-Rus Sava'ndan sonra yaplan anlama gerei, Osmanl Devleti, Rusya'ya ok ciddi bir maddi tazminat demek zorunda kalmtr; bundan dolay da para bulmas gerekmektedir. Bunu frsat bilen ngiliz ve Fransz sermayedarlar hemen devreye girerek, Osmanl Devleti'ni borlandrmak iin zel bir gayret ierisine girmilerdir. "Osmanl Devleti'nin borlanma servenini anlatan ngiliz diplomat David Urquhart der ki: Osmanl Devleti'ni borlandrma grevi bana verildi, ingiliz sermayedarlarnn ve ingiliz hkmetinin bana verdii talimat u ekildeydi: Muak surette git istanbul'a ve sana teklif ettiimiz borlar, Osmanl Devleti'ne, yneticilerine kabul ettir, istanbul'a geldim. O gn, maliyeden sorumlu olan nazr Akif Paa'yd. Ben, ok srar ettim; Osmanl Devleti'nin byk bir tazminat demek zorunda kaldn ve TARHMZLE YZLEMEK 69 EMRE KONGAR

kendilerine d bor vermek istediimizi syledim. Akif Paa bana dedi ki: Ben, byle tarihi ve milli bir felaket karsnda, sizin uzattnz borcu almayacam. Ben, halkma mracaat edeceim, halkmdan fedakrlk isteyeceim; ama, size borlanmayacam. Ben, halkmn etiyle, diiyle, trnayla kazand paralar size faiz olarak deyemem. Benim dinim, benden sonraki nesilleri borlandrmay men etmitir, dedi ve kesin bir dille reddetti. "David Urquhart daha sonra, Osmanllar, Trkleri tandktan sonra, ok ciddi ve gerekten samimi bir Trk dostu olmutur, ingiltere'de Trkofiller denilen bir grup vardr; bunlarn ban eker ve kendisi Foreign Affairs Committee ad altnda, ngiltere'de 21 ubesi olan Trk dostu komiteler kurar ve David Urquhart Sultan Abdlmecit'ten balamak zere, Sultan Abdlaziz'e ve Sultan Abdlhamit'e

mektuplar yazarak Osmanl Devletinin d borlanmasnn ne tr mahzurlar ierdiini uzun uzadya anlatr. "Sultan Abdlaziz'e gnderdii 46 sayfalk bir mektupta, majesteleri, ite, ilk defa d borcu ben getirdim, teklif ettim ve bu ekilde reddedildi; ama, daha sonraki sizin vezirleriniz, bu uzatlan dborcu deta ulufe zannettiler ve bor aldlar; borcu demek iin yine bor aldlar; bor faizlerini demek iin yine bor aldlar ve Osmanl Devleti'nin borlarndan dolay, majesteleri, sizin u anda Avrupa'daki pazarlk gcnz sfra inmitir. Avrupa lkeleri karsnda banz dik bir ekilde dnya sahnesinde kalmak istiyorsanz, kendinizi bu d bor belasndan kurtarn diye, zellikle uzun uzadya srar eder." (kaynak: www.huseyincelik.net) Bor Sarmal 3 Temmuz 1853'te Rusya'nn 35.000 asker ve 72 topla Osmanl topraklarna (Eflak-Budan/bugnk Romanya) saldrmasyla Krm Sava fiilen balamtr. Osmanl mparatorluu bir sre Rusya ile tek bana savar. Fakat mali kaynaklar byle bir sava srdrmeye yeterli deildir. 1854'te Fransa ve ngiltere son derece karmak ilikiler 70 EMREKONGAR sonunda Osmanllarn yannda Rusya'ya kar savaa girer ve Osmanl Devleti tarihinin ilk d borcunu alr. Tabii, savamak iin mali kaynak gereksinmesi iinde olan Osmanl'ya "dostlar" yardm etmeyecek de kim edecektir? lk bor 1854 ylnda alnr, miktar 2,57 milyon Osmanl Lirasdr. Bu bor yetersiz kalnca 1855 ylnda 5,64 milyon Osmanl Liras daha bor alnr. Artk "d bor sarmal" balamtr. Bu sarmal imparatorluun iflasna yani yok oluuna kadar srecektir. Bu tarihten sonra alnan borlar ya eski borlarn denmesi ya da 1877-78 Osmanl-Rus Sava gibi savalarn ve yenilgilerin finansman iin kullanlr. Sadece 1870 ylndaki 10,5 milyonluk bor Rumeli Demir-yolu'nun inas iin alnmtr ama bu miktar iflasn gerekletii 1881 ylnda 237 milyon Osmanl Lirasna ulaan bor miktar iinde "devede kulaktr". Yani, endstri retimi yetersiz olan, yabanc lkelerin smrs altnda geliemeyen Osmanl ekonomisi, ald d borlar demek iin yeni d borlar alm, bu sre onun tarih sahnesinden silinmesine yol amtr. D borlar Osmanl mparatorluu'nu batrmtr ama, Tr- i kiye Cumhuriyeti 1954 ylna kadar bu borlar demeye devam etmitir.

Demek ki 1854 ylnda balayan bu sre, tam yz yl boyunca Anadolu'nun d bor boyunduruu altna girmesine yol amtr. Osmanl mparatorluu'nun Ykl 20 Aralk 1881'de Gerekleir Sevgili okurlarm, sizce Osmanl mparatorluu ne zaman son bulmutur? Birinci Dnya Sava sonunda imzalanan Mondros Ateke-si'yle mi? Yoksa Sevr Antlamasnn imzaland gn mdr Osmanl'nn yok olu tarihi? Belki de kimilerimiz TBMM'nin al tarihini olan 23 Nisan 1920'yi Osmanl'nn sonu olarak kabul edebilir. Olaya devletler asndan bakldnda, "29 Ekim 1923" Trkiye Cumhuriyeti'nin kuruluu, Osmanl'nn kesin ortadan kalk gnn simgeler. Tabii btn bu olaslklar hem tarih hem de siyaset asndan anlaml ve geerli. Ama bana sorarsanz, imparatorluun ykl tarihi, Borlar Ynetimi'ni (Dyun-u Umumiye idaresi) kuran Muharrem Kararnamesi'nin ilan edildii gndr: 20 Aralk 1881. Byk bir tarihsel rastlant olarak Osmanl mparatorluu'nun yok olu srecinden yepyeni bir Cumhuriyet yaratacak olan lider, Mustafa Kemal Atatrk de ayn yl domutur. yle anlalyor ki hzl deiim dnemlerinde Tarih Ana, sadece o gn belirlemekle kalmyor, pek ok gelecek olayn tohumlarn da karnnda tayor. Dyunu-u Umumiye Idaresi'nin Kuruluu Dyun-u Umumiye Idaresi'nin kuruluunu, imparatorluun ykl tarihi olarak kabul etmemin simgesel bir anlam da var: 72 EMRE KONGAR

Biliyorsunuz, Trk-slam devlet geleneinde bir hkmdarn egemenliinin ilannda iki simgesel olay vardr: Hkmdarn adna hutbe okunur ve sikke kestirilir, yani para bastrlr. Hkmdar, egemenliini Allah adna ve ekonomik bamsz- 1 la sahip olarak ilan eder. ite Dyun-u Umumiye'nin kuruluu bu simgesel anlamda da, Osmanl mparatorluu'nun ekonomik bamszln yitir-mesi anlamnda da devletin sona eriini vurgular. Aslnda artk ekonomik olarak btnyle km olan Os-manii mparatorluu daha 1865'te borlarnn faizlerini deyemez duruma dmt. Bir yandan ekonomik olanakszlklar, te yandan yeni bor gereksinmesi, Osmanllar tmyle yabanc finans kaynaklarnn denetimine sokmutu. Sonunda devlet iflas etti.

mparatorluun alacakllar, devletin en salam gelirlerine el koydu. Batl lkelerin alacakllar tarafndan kurulan Dyun-u Umu-miye-i Osmaniye Meclisi, ngiliz, Hollandal, Fransz, Alman, italyan, Osmanl ve ncelikli alacakllar temsilcilerinden oluan yedi kiilik bir kuruldu. Ynetim bugnk stanbul Lisesi binasnda alyordu. Btenin te birinden fazlasn oluturan ttn, tuz, ipek, iki, pul ve av vergilerine el konmutu. Bu vergiler toplanmas en kolay ve gvence altnda olan vergilerdi. Dyun-u Umumiye memurlar, yanlarnda jandarmalar, kylnn tarlasndaki rne el koyarak gerekli tahsilat yaparlard. Zaten mltezim zulmnden bkm olan ileke Anadolu kylsnn bana yeni bir dert daha almt. Ege dolaylarnda hl Dyun-u Umumiye memurlarnn jandarma ile birlikte yapt vergi tahsilatna ilikin zulm ykleri anlatlr. Dyun-u Umumiye Meclis'i yeleri, ylda 2000 ingiliz Liras TARHMZLE YZLEMEK 73

maa alrlard, istanbul'da oturanlarn maa 1200 ngiliz Lirasyd. Osmanl Devleti kendi memurlarna para deyemezken, Dyun-u Umumiye'de alanlar, maalarn muntazaman alrlard, nk bor demeleri, yaplan tahsilattan masraflar dtkten sonra yaplrd. Rivayet edilir ki, aileler Osmanl Devleti'nde katip olanlara kz vermekte nazlanr, ama damat aday Dyun-u Umumiye'de alyorsa, evlenmeye derhal izin verilirdi. Muharrem Kararnamesi'nin yaynlanma tarihi olan 1881'den Birinci Dnya Sava'nn sonu olan 1918'e kadar geen 37 yl boyunca Osmanl'nn yaamasnn nedeni ngiltere, Fransa, Almanya ve Rusya arasnda "Dou Sorunu'nun" nasl zlecei, yani imparatorluun nasl blnecei konusunda bir anlamaya varlamam olmasdr. imparatorluk Krm Sava srasnda ilk borcun alnmasndan 27 yl sonra iflas etmi ve km, ekonomik olarak igal edilmi, bu kten 37 yl sonra da Birinci Dnya Sava sonrasnda askeri olarak igal edilmitir. Demek ki Osmanl Devleti ilk borlarn aldktan 64 yl sonra km, yani can ekimesi 64 yl srmtr. Zaten bu 64 yl boyunca yaam olmasn da yukarda belirttiim gibi kendisini paylamak isteyen Avrupal devletlerin aralarnda anlaamamalarna borludur. Osmanl'nn nl "denge politikas" ite kendisini paylamak isteyen bu devletleri birbirine kar kullanma politikasdr ve yeni kuaklara "baarl" politika diye anlatlr. (Sevgili okurlarm, bu konuya ilgi duyanlar mutlaka Emine Kray'n yazd, iletiim Yaynlar tarafndan 1993 ylnda yaynlanan Osmanl'da Ekonomik Yap ve D Borlar adl kitab okumallar.)

Osmanl Borlarn Yalnz Trkiye Cumhuriyeti demedi Sevgili okurlarm, yakn tarihimizin ok iyi bilinmeyen blmlerinden biri de Osmanl borlarnn Lozan'dan sonraki durumudur. nce Lozan' ksaca anmsayalm: Lozan'da Osmanl borlar konusunda smet Paa'nn iki byk baars vardr. Birinci olarak bu borlar, Lozan'la kurulan Trkiye Cum- 1 huriyeti'nin dnda kalan ve eski Osmanl Imparatorluu'nun 1 topraklar zerinde bulunan lkeler arasnda da paylatrlmtr. I kinci olarak bu paylama, sadece faizleri deil, ana paray da I kapsayacak biimde hesaplanmtr. Trk Ansiklopedisinden aldm aadaki liste, Osmanl bor- 1 larnn her devlete den hissesini gstermektedir: Trkiye 84.597.495 Suriye-Lbnan 11.108.858 Yunanistan Irak 11.054.534

6.772.142 5.435.597

Yugoslavya

Filistin 3.284.429 Bulgaristan Arnavutluk 1.776.354 1.633.233 1.499.518

Hicaz (S. Arabistan) Yemen 1.182.104 rdn 733.610 talya 243.200

TARHMZLE YZLEMEK Necit (S. Arabistan) Maan (Gney rdn) Asir (S. Arabistan) 129.150 128.728 26.138

75

Lozan'dan sonra Dyun-u Umumiye idaresi kaldrld ve yerine Paris'te bir ynetim kuruldu, Dyun-u Umumiye'nin btn mallar ve kadrolar Trkiye'ye devredildi. Daha sonra 1933'te Osmanl borlan yeniden gzden geirildi ve bu tarihten sonra yaplan muntazam demelerle, konulan sreden 29 yl nce, 1954 ylnda gen Cumhuriyet kendi payna den btn borlar dedi.

talya 1926'da, Filistin 1928'de, Suriye ve Lbnan 1933'te Irak 1934'te, rdn ve Maan 1945'te, Bulgaristan 1955'te, Yugoslavya 1960'da borlarn demilerdir. Bunlara karlk, Yunanistan, Suudi Arabistan, (Hicaz, Necit, Asir) Arnavutluk ve Yemen hibir bor demesinde bulunmamlardr. Grld gibi, Batl alacakllar, borlar konusunda bile lkeler arasnda ayrmclk yapmlar ve aralarnda Yunanistan'n da bulunduu baz lkeler hibir deme yapmadan bu ykmllklerinden kurtulmulardr. Bu da tarihin tatsz (ve lkemizdeki "resmi tarih" anlaynn zerinde pek de durmad) olaylarndan biridir. ! Osmanl mparatorluu Neden kt? Sevgili okurlarm, "resmi tarih"in de "gayri resmi tarih"in de bir trl aklc ve bilimsel bir biimde aklayamad olgu Osmanl mparatorluu'nun neden km olduudur. Belki yle sorarsak, konunun nemi daha iyi anlalabilir: Fatih dneminde, dnyann en gl teknolojik ve ideolojik devleti olan Osmanl, nasl olmu da, bir sre sonra duraklama, sonra da gerileme dnemine girmi ve sonunda kmtr? Yani bir dnem dnyann en gl imparatorluu, ne olmutur da duraklama ve gerileme dnemine girmi, bu sreten kurtulamayp kmtr? Resmi tarihin bu soruya verdii yant "mparatorluun doal snrlarna ulam olmas" gibi bilime ve akla uymayan gerekelerle doludur. rnein bu gerekenin sahipleri, "imparatorluun doal s-nrlarnn" niin Viyana'dan getiini, Berlin'den gemediini nasl aklayacaklardr dorusu merak ediyorum. Bir baka aklama islam dinin tutucu niteliinden dolay, Osmanl mparatorluu'nun, matbaa gibi dnyadaki yenilikleri almakta geciktiidir. Bu aklamay yapanlar, deiim dnemlerinde btn dinlerin tutucu ilev grd gereini ve Hristiyanln, Mslmanlktan ok daha reaksiyoner nitelikler tadn unutmulardr. Onlara tek bir soru sormak gerekir: Galile'yi kim yarglamtr? Bir eriat mahkemesi mi? Bildiiniz gibi Galile'yi yarglayan mahkeme bir Engizisyon mahkemesidir. TARHMZLE YZLEMEK 77

Hem de yarglama gerekesi, dnyann gnein etrafnda dnmedii konusundaki kilise dogmasna kar kmasdr. stelik yarglama tarihi 1600'lerin badr.

Daha nce belirttiim gibi Osmanllarn Tophane'deki gzlemevini topa tutarak yok ettii tarihten 30 yl kadar sonra. Yani nasl oluyor da, dnya ve evren hakknda bu denli baskc ve yanl kavramlara sahip olan Hristiyanlk gelimeyi ve ilerlemeyi engellemiyor da, Mslmanlk engelliyor? Bu sorunun yant yoktur. Mslmanlk, deiim dneminde yeniliklere kar tutucu bir grev stlenmi, btn gerici eylemler eriat adna yaplmtr ama, Hristiyanlk da bu konuda Mslmanlktan farkl deildir. Hristiyanln Reform hareketiyle nitelik deitirmesi de bu sorunun yant olamaz, nk o zaman soru, "Neden Hristiyanln egemen olduu toplumsal yap bu deiime izin veriyor da, Mslmanln egemen olduu toplumda byle bir deiim grlmyor?" biimini alr. Yani imparatorluun k nedenini dinden baka bir yerde aramak gerekir! "Gayri resmi tarih"in ne srd k nedenlerinin bazlar da, en az yukarda belirtilen "resmi tarih" grnn baz gerekeleri kadar anlamszdr: Gya Osmanl padiahlarnn, Bizansl, Ukraynal, Venedikli gibi Hristiyan kkenli kadnlarla evlenmeleri, Osmanl soyunu yozlatrm, imparatorluk da bu yzden kmtr. Bu iddiann genetik bilimi asndan yanll oktan kantlanmtr: Melezleme, insanlarn daha salkl olmasna yol amakta, buna karlk akraba evlilikleri, benzer genlerin hastalklar daha belirgin hale getirmesinden dolay kuaklan yozlatrmaktadr. Avrupa hanedanlar kendi aralarnda evlenerek yozlam, buna karlk melezleen Osmanl Hanedan' (birok delilik vakasna karn) bu hanedanlardan daha salkl olarak varln srdrmtr. Ayrca yabanc kkenli kadnlarn Osmanl politikasn etkileyerek imparatorluu batrdklar iddias da geerli deildir, nk unutmamak gerekir ki gleri, mevcut devlet yaps iindeki 78 EMRE KONGAR

konumlar ve saray iindeki ilikilerle snrldr. Bir baka deyile imparatorluk iindeki entrikalar ve oyunlar, ancak mevcut yapnn ve ilikilerin izin verdii lde etkili olabilmitir. Mevcut yap ve ilikilerin nitelikleri ise bu yabanc kadnlarn glerinin ok tesindeki deikenler tarafndan belirlenmitir. Sevgili okurlarm, yukarda sadece birka rnek verdim: Osmanl Imparatorluu'nun k nedenleri ne "doal snrlardr" ne "Mslmanlk" ne de "Yabanc padiah eleri ve analar". Aada bu nedenleri ok daha makro adan irdelemeye alacam. Tarihsel Diyalektik Tarihteki her olay, eitli tepkiler dourur, bu arada kartlarn da yaratr ve glendirir. Bu diyalektik, tarihin kanlmaz mantdr.

Osmanl'y kerten biri i, teki d, iki temel sre vardr. Bu iki sre de aslnda imparatorluun gl yanlarndan kaynaklanmtr ama, kanlmaz olarak onun yklmasna kadar giden diyalektik olaylar da yaratmtr. Osmanl'nn ykl sreci, kurulula balar. "Her insan doduu andan itibaren lmeye balar," diye dnrseniz, bu yargmn hi de haksz olmadn greceksiniz. Ama burada kastettiim sre, sadece imparatorluun "domu ve doduu andan itibaren lmeye balam olmas" deildir; imparatorluun dou sreci, onu yok edecek mekanizmalar da tetiklemitir. stanbul'un Fethi Amerika'nn Kefine, Amerika'nn Kefi Dnyann Deimesine, Dnyann Deimesi Osmanl'nn Yklna Yol Ayor Sevgili okurlarm, daha nce Osmanl Imparatorluu'nun Fatih Sultan Mehmet dneminde kurulduunu belirtmeye almtm. TARHMZLE YZLEMEK 79

Fatih Sultan Mehmet'in stanbul'u fethetmesi, sadece burada yaayan bilim ve sanat insanlarnn Bat'ya kamasna ve oralarda yeniliki hareketlerin balamasna yol amad. Ayn zamanda Hristiyan Dnyas'n Osmanl'ya kar birletirdi ve uzun yllar srecek olan yeni bir hal seferi dalgas balatt. Ama asl etki baka bir yerdeydi: Osmanllar, stanbul'u fethederek bilinen dnyann, yani Avrasya'nn kalbine el koymulard; DouBat ticaret yollarnn denetimi artk onlarn elindeydi. O dnem dnyasnn tm ileyi mekanizmas ise bu ticaret yollarna dayalyd. Hem Krm zerinden Rusya'y, hem Karadeniz'i, hem Anadolu'yu, hem de Akdeniz'i denetimlerine alan Osmanllar, Batl lkelerin ticaret yollarnn tmn kesmilerdi. Kan damarlar kesilen Bat, yeni ticaret yollan aramaya balad. Bu arama sreci, hem Osmanl'nn denetiminde olanlarn dndaki yollarn bulunmasna yol at, hem de daha nemlisi, Amerika'nn kefedilmesiyle dnyann snrlarn deitirdi, yeni bir dnya yaratt ve bu srecin dnda kalan Osmanl, yeni dnyaya uyum salayamayp kt. Osmanl, o zamanki dnyann tm demek olan Avrasya'nn egemeni idi. Amerika'nn kefiyle bu dnyann deimesi onu ykt. Tabii burada hemen iki soru akla geliyor: 1) Amerika'y niin Osmanllar kefedemedi de, Avrupallar kefetti ve smrgeletirdi? 2) Amerika'nn kefinden sonra oluan yeni dnyaya Osmanl niin entegre olamad? Birinci sorunun iki yant vardr:

Birinci olarak, Osmanllar, bilinen dnyann (Avrasya'nn) denetimini ellerine geirmilerdi, yeni araylar iinde deillerdi. Kendi egemeni olduklar dnyann snrlarn ya da ileyiini deitirmek gibi bir hedefleri yoktu. Skntda olanlar Avrupallard, yeni yollar da onlar aradlar. 80 EMRE KONGAR

kinci olarak, Avrupallarn corafi konumlar, yani Atlantik kysnda olmalar, Osmanllara gre bu keifler iin daha uygundu. kinci sorunun yantna gelince, Amerika'nn kefinden sonra, bu lkeden Avrupa'ya aktarlan deerli madenler ve teki zenginlikler dorudan doruya bu ktann toplumsal, ekonomik ve siyasal yapsn etkiledi, zenginletirdi, canlandrd, kapitalistleme srecini hzlandrd. Osmanllar ise bu srecin dndaydlar. Bir baka deyile, Bat'nn Aydnlanma ve Endstrileme srelerini balatan byk ivme, Amerika'nn kefiyle balad. Osmanl'nn bu srecin dnda kalmas onun nihai olarak kn hazrlad. Osmanl'nn Deimezlie Dnk Yaps, Onun, Yeniliklere Uyum Salamak Yerine Yozlamasna, Sistemin kmesine Yol At Osmanl'nn knn ikinci temel nedeni, i yapsndan kaynaklanr: Osmanl devlet yaps, ekonomisi ve siyaseti "deimezlik" zerine kuruludur. Toprak mlkiyeti Padiah'indir (devletindir). Bireylerin iktidara ortak olmalarn glendirecek zel toprak mlkiyeti yoktur, derebeylik, ancak gerileme dneminde ortaya kmtr. Bu da bir deiimi deil, bir yozlamay yanstr. ktidara ortak olmaya giden bir baka yol olan ticaret, Mslmanlarn deil, Hristiyanlarn denetimindedir; zenginlik yoluyla iktidara ortak olma ve deimeyi salama kanallar Mslmanlara kapaldr. Merkezdeki vurucu g olan ve iktidara ortak olabilecek nitelik tayan ordu, Hristiyan ocuklarndan devirme sistemiyle oluturulan yenierilere dayandrlm, bu niteliiyle dinsel-gele-neksel bir toplumda iktidara katlmasnn yollar tkanmtr. Yenieriler, sadece iktidar ii saray entrikalarnda rol oynamlar, bu da iktidarn deiime ayak uydurmasndan ok, yozlamasna yol amtr. TARHMZLE YZLEMEK 81

ktidara ortak olmann bir baka yolunu kullanabilme olanana sahip bulunan Mslman ordu, Sipahiler, tmar sistemiyle mlkiyetten yoksun braklm, ayrca Anadolu'da dank biimde tutularak bir deiim oda olmas nlenmitir. Bu nedenle Anadolu'daki her trl ayaklanma deimeye deil, yozlamaya yol amtr.

Sonu olarak Fatih Sultan Mehmet'in deimezlik ilkesi zerine kurmu olduu Osmanl yaps, deime basklar karsnda bu basklar aklc bir biimde karlayamam, deien dnyaya ayak uyduramam, sistem olumlu ynde deimek yerine, yozlamtr. k Hzlandran eler: Kapitlasyonlar ve Milliyetilik Akmlar Sevgili okurlarm, "resmi tarih"in ok irdeledii ama en azndan bir adan yetersiz kald kapitlasyonlar tarihimizin en nemli elerinden biridir. "Resmi tarih" esas olarak kapitlasyonlarn, Kanuni Sultan Sleyman tarafndan Hristiyan Dnyas'n blmek iin, Almanlara kar, Franszlara verilen ticaret ayrcalklar olduunu syler. Oysa kapitlasyonlar daha nce balamtr. Tarihle biraz daha ilgilenenler, Fatih Sultan Mehmet'in, istanbul'u fethettikten sonra, Venedikliler'in ve Cenevizliler'in ticaret ayrcalklarn kabul ettiini ve kapitlasyonlarn bu tarihte baladn grr. Oysa kapitlasyonlar ok daha eskidir; tarihleri Hal Se-ferleri'ne dayanr. Fernand Braudel'in nl //. Filip Dneminde Akdeniz ve Akdeniz Dnyas adl almasn inceleyenler, kapitlasyonlarn, Hal Seferleri'nin kalnts olduunu aka grrler. Hal Seferleri'nin kalntlarnn Dou Akdeniz'de oluturduklar yerleim birimleri, Bat Avrupa'daki akrabalar ve tandklar vastasyla, Dou-Bat ticaret yolu zerinde nemli bir iliki hatt oluturur. TY6 82 EMREKONGAR Ticaretin en nemli esi olan gvenli iliki, ancak Avrupalnn Akdeniz'deki bu Hal kalntlarnn sayesinde kurulur. Dolaysyla kapitlasyonlar, Hal Seferleri'nden beri Dou Akdeniz'in bir parasdr. Osmanllar, Dou Akdeniz'i denetlemeye balaynca, blgenin ayrlmaz bir paras olan kapitlasyonlar da devralmlardr. te bu kapitlasyonlar, gl zamanlarnda Osmanllarn lehine ilev grrken, gerileme ve k dneminde imparatorluun yar smrge olmasna kadar giden bir d smrnn arac olmulardr. Yabanc devletler eitli basklarla, Osmanl ekonomisini btnyle denetim altna almlar, bu da lkenin ekonomik gelimesini engellemitir. Daha sonra alnan d borlar, yukardaki blmlerde de anlatld gibi imparatorluun iflasna neden olmu, bu iflas ise onun tarih sahnesinden silinmesine yol amtr. Daha sonra, ekonomi alanndaki bu kapitlasyonlarn adalet alanna da yaygmlatnlmas, Osmanl Devleti'nin kmesine hzlandran olaylarn banda gelir. nk adli kapitlasyonlar, devletin hukuksal btnln zedelemi, ynetim ve adalet mekanizmalarna Bat lkelerinin dorudan mdahalelerine yol amtr.

Osmanl adalet sisteminin eriata dayal olmas, kapitlasyonlarn adalet mekanizmasna da yaygnlatrlmasnn altnda yatan ana nedendir (tabii asl nedenin Osmanl'nn gszlemesi olduu unutulmamaldr.) Batl devletler, kendi dindalarnn slam hukukuna gre yarglanmalarnn hakszlk olduu gerekesiyle, imparatorluun adalet dzenini ve egemenliini nemli lde zedelemilerdir. Lozan'daki en nemli przlerden birini oluturan kapitlasyonlar, ancak bu antlamann imzasyla kaldrlabilmi, sonunda 1926'da Medeni Kanun'un kabulyle de lkede laik ve demokratik bir hukuk sisteminin kurulmas salanmtr. Kapitlasyonlarn adli alana da yaygnlatrlmas, (Osmanly denetlemek amacnn yannda) hi kukusuz Avrupa'da gelien "birey hukuku" anlaynn bir sonucu olarak da grlebilir. TARHMZLE YZLEMEK 83 Birey hukukunun gelimesi ise Endstri Devrimi'nden sonra filizlenen Milliyetilik Akmlar'nn da ortaya kmasna yol aan deimelerin sonularndan biridir. Milliyetilik Akmlar'nn gelimesi ise Osmanl imparatorluunun kn hzlandran en nemli elerden biridir. Osmanl mparatorluu eitli din, dil millet ve kltrlerden oluan bir din-tarm imparatorluu idi. Sevgili okurlarm, siz, televizyon ekranlarna kadar yansyan "Osmanl emperyalist deildi" sylemlerine bakmayn, btn din-tarm imparatorluklar gibi Osmanl da fethettii yerleri smrmek zerine kuruluydu. Savalardan sonra yaplan antlamalardaki yllk demeler, Hristiyanlardan adam bana alnan cizye adl vergi hep bu emperyalizmin gstergeleridir. Ama Osmanl, ngiliz ve Fransz emperyalizmlerine gre en yumuak, yerel halka ve ynetimlere en az mdahale eden bir yntem uyguluyordu. Alaca hara azalmasn diye, retime ve ynetime hi mdahale etmiyor, yerel yneticilerden birini halkn bana geiriyor, cizye'den dolay da, kitleler halinde Mslman olunmasn istemiyordu. (Yoksa imdi tm Balkanlar Mslman olacakt.) Dolaysyla, Milliyetilik Akmlar geliince, ilk ve en ok etkilenen ve hemen dalan imparatorluk da Osmanl oldu. ngiliz ve Fransz smrgeciliklerinin kinci Dnya Sava sonrasna kadar srdn, 1950'lere 1960'lara kadar sarktn anmsatrsam, Osmanl ile bu lkeler arasndaki fark belirgin bir biimde ortaya kar. Osmanl mparatorluu, Endstri Devrimi'ni kard iin Milliyetilik Akmlar dardan, Avrupa'dan geldi. Bu nedenle zaten Osmanl'y paylama planlar yapan Avrupal devletlerin elinde byk bir ideolojik silah haline dnt.

Klasik model, yerel Hristiyan halkn ayaklanmas, onu bastrmak isteyen Osmanl'ya Avrupal devletlerin mdahalesi ve bir uluslararas antlamayla bu yerel halka siyasal haklar verilmesi biiminde iledi. 84 EMRE KONGAR

Yunan, Bulgar, Arnavut, Srp milliyetilikleri Balkanlar ok ksa srede Osmanl mparatorluumdan kopard ve k gerekletirdi. Tabii Milliyetilik Akmlar Ermenileri de etkiledi ve bu etkileme, Birinci Dnya Sava'nda Ermenilerin Ruslar ve Franszlarla birlikte Trklere ve Krtlere saldrmasyla tam bir boazlama sonucunu dourdu; aslnda Kurtulu Sava srasndaki muharebelerle sonulanan bu boazlama ne yazk ki, Ermenilerin abalaryla daha sonra hesaplamaya dnerek bugn de srmektedir. Bu arada Trk milliyetiliinin de gelimesi kanlmazd. Fakat ne yazk ki Trk milliyetilii, Osmanl mparatorluumda nclk alamad, Bat'da olduu gibi bir din-tarm imparatorluunu kendi iinden gelen dinamikle ada bir endstri toplumuna dntremedi. Bu nedenle Trk milliyetilii, Krm kkenli Gasprah smail, Azerbaycan kkenli Ahmet Agayef (sonradan Aaolu) gibi Bat'da yetimi, Bat dncesinden ve uygulamalarndan etkilenmi dnrlerce, ge bir milliyetilik olarak geliti. Bir anlamda, Trk milliyetilii, Bat'dan gelen ve Hristiyanlarn imparatorluktan ayrlmasna yol aan Milliyetilik Akmlar Osmanl'y paraladktan sonra gelimitir diyebiliriz. Nitekim Osmanl'nn, btn teki milliyetiliklerle birlikte Trk milliyetiliini de bastrmasnn nedeni, farkl milliyetleri Osmanl kimlii altnda birletirmek istemi olmasndan kaynaklanr. Osmanl'daki Trk milliyetilii imparatorluk kp dalmaya baladktan sonra, 1900'lerin birinci eyreinde Birinci Dnya Sava ncesinde ve srasnda filizlenmeye balar, ancak Cumhuriyet'in kuruluuyla resmen tannr. Bu sre iinde, tarihin diyalektik mant asndan, Trk milliyetiliinin ortaya kmasnda imparatorluktan ayrlan Hristiyanlarn Milliyetilik Akmlar'nn ve sava srasnda byk trajediler yaanmasna yol aan Ermeni milliyetiliinin de rol olduu muhakkaktr. Sonu olarak zetlersek, Osmanl mparatorluu'nun ykl TARHMZLE YZLEMEK 85

ne Mslman oluundandr, ne de doal snrlarna ulam bulunmasndan. Osmanl mparatorluu Endstrileme Devrimi'ni karm olduu iin kt. Endstrileme Devrimi'ni karm olmasnn nedeni ise Amerika'nn kefiyle Avrupa'da balayan deiim srecinin dnda kalm olmasyd. Amerika'nn kefi ise, yine diyalektik olarak Fatih Sultan Mehmet'in istanbul'u fethetmesiyle Osmanl mparatorluu' nun Dou-Bat ticaret yollarna hkim olmas ve Bat'nn yeni yollar aramasnn bir sonucudur.

Endstri Devrimi'ni karan Osmanl, gszlemeye balaynca, deimeye kapal olan toplumsal, siyasal ve ekonomik yapsyla bu srece uyum salayamam, gerileme, ke dnmtr. (Din burada iin iine girmi, btn toplumlardaki deiim dnemlerinde yapt gibi, deiime kar kmtr; ama bu slama zg bir ilev deildir, onun iin belirleyici saylamaz.) Kapitlasyonlar ve Milliyetilik Akmlar bu k hzlandran elerdir. Sonu olarak, Osmanl'nn kn ne slam dinine, ne slamdan sapmaya ne de padiahlarn yozlamasna balamak olanakldr. Osmanl, tarihin acmasz diyalektii erevesinde, egemen olduu dnyann snrlarnn ve ileyi mekanizmalarnn deimesi ve bu deimeye ayak uyduramamas sonucunda kmtr. (Konumuzla dorudan ilgili deil ama, Amerika Birleik Devletleri'nin Biliim Devrimi'ni yaayan ve hzla yaylan -ama Amerika'nn kefinin etkisine oranla etkileri ok daha kk olan- bugnk deiim karsnda, dnyadaki liderliini yitirmemek iin kulland zmleme yntemlerine, kulland aralara ve yaptklarna bakarsanz, Osmanl'nn aresizliini daha iyi anlarsnz.) Ermeni Sorunu Nedir? Sevgili okurlarm, gerek "resmi tarih" anlaynn gerekse ona kar kt sav tayan "gayri resmi tarih" tezinin bir trl doru drst tartmay baaramad konularn banda "Ermeni Sorunu" gelir. Sanyorum bu baarszln temelinde, konunun iyi anlatlamamas, daha dorusu sorunun iyi belirlenememi olmas yatar. "Ermeni Sorunu" konusundaki anahtar szck "soykrm" terimidir. "Soykrm" terimi, Faist Almanya'nn kinci Dnya Sava srasnda Yahudilere uygulad katliamn zel addr. Uluslararas bir antlamayla, uluslararas bir su olarak tarif ve kabul edilmitir. Trkiye de bu antlamaya imza koymutur. "Birlemi Milletler Soykrm Suunun nlenmesi ve Cezalandrlmas Szlemesi", Birlemi Milletler Genel Kurulunun 9 Aralk 1948 tarihli ve 260 A (III) sayl kararyla onaylanarak imzaya almtr. Trkiye bu szlemeyi 23.3.1950 tarih ve 5630 sayl kanunla (hibir ekince koymakszn) onaylamtr. Szlemeye gre, bu suun ilenmesi iin "bir insan grubunu imha niyeti" esastr. Bu znel eye ek olarak, bu suun ilenmesi iin nesnel adan "bir plann icras" sz konusu olmaldr. Ksaca belirtmek gerekirse, asl sorun, Trklerin ve Krtlerin Ermenileri katledip katletmedikleri deil, bu katliamn bir "soykrm" nitelii tayp tamaddr. Ne yazk ki, bizim halkmz da dahil, dnya kamuoyu "katliam" TARHMZLE YZLEMEK

87 ile "soykrm" arasndaki farka dikkat etmemekte, "Canm, soykrm neden inkr ediyorsunuz, ister savarken olsun, isterse onlar da Trkleri ve Krtleri ldrm olsunlar, Osmanllar, Ermenileri ldrm ite," diyerek, kendi kafalarnda Trkiye'yi mahkm etmektedir. Oysa kimse tarihte Ermeniler, Trkler ve Krtler arasndaki katliam yadsmamaktadr. Sorun bu katliamn "soykrm" tanma girip girmediidir. 1 Soykrm Nedir? Yukarda adn andm Birlemi Milletler kararnda aka belirtilmemi olmakla birlikte bu kararn genel yorumuna gre, bir katliamn "soykrm" olarak tanmlanmas iin u temel koulun bir arada bulunmas gereklidir: 1. Katliamn (bir etnik veya dini gruba kar) resmi devlet politikas olarak yaplmas. 2. Bu katliamn tek bir yerde deil, tm lkede uygulanmas. 3. Katliamn bir defa deil, srekli olarak yaplmas. Grld gibi, yabanc dilde Genocide terimiyle ifade edilen "soykrm" suu, zel olarak tanmlanm bir eylemdir. Soykrm terimi, bir su olarak Rafael Lempkin'nin 1944 ylnda, Axis Rule in Occupied Europe adl kitabnda yapt bir neriyle belirlenmitir. ikinci Dnya Sava sonrasnda Nazi sava sulularnn yarglanmas iin kurulan uluslararas Nrnberg Mahkemesi'nde ilk kez ceza hukuku kural olarak uygulanmtr. Soykrm, insanla kar ilenmi bir su olarak kabul edilir. Soykrm karl olan Genocide terimi Latince ve Yunanca iki kelimenin birlemesiyle ortaya kan bir kelimedir. Yunanca "soy" demek olan "genos" ve Latince "kesmek, ldrmek" anlamna gelen "caedere" szcklerinden oluan bir birleik kelimedir. Naziler'in 1933-1945 yllar arasnda, kinci Dnya Sava srasnda hzlanan bir biimde Almanya'da, alt milyon kadar Museviyi sistematik bir biimde kamplarda toplayp genellikle 88 EMREKONGAR

gaz odalarnda ldrerek ve frnlarda yakarak yok ettiklerini belirtmek iin kullanlan bir hukuki terimdir. kinci Dnya Sava sonrasnda, sava sulularnn yargland Nrnberg Mahkemesi'nde ortaya kan dehet verici gereklerin nda, Jenosit, 1946'da Birlemi Milletler tarafndan uluslararas bir su olarak kabul edilmi, 1948'de yine Birlemi Milletler tarafndan bir uluslararas szlemeyle hukukiletirilmi ve bu szleme Trkiye tarafndan da 23 Mart 1950 ylnda imzalanmtr.

Soykrm suu, daha sonra Ruanda ve Eski Yugoslavya iin kurulan Uluslararas Ceza Mahkemeleri'nde de kullanlmtr. rnein Lahey Uluslararas Ceza Mahkemesi, eski Yugoslavya'nn Srp ve Hrvat kkenli yneticilerinin ve komutanlarnn bir blmn "soykrm" suu kapsamnda yarglamaktadr. Ermeni Tehciri Nedir? "Tehcir" Arapa, "g" anlamn tayan "hicret" szcnden gelir, "g ettirme" demektir. Belki de bugnk Trke'yle "srgn", bu kavram karlayan szcktr. "Ermeni Tehciri" ile kastedilen olay, Birinci Dnya Sava srasnda, Osmanl mparatorluu'nun sava halinde olduu arlk Rusya'syla ibirlii halinde isyana ve savaa balayan, Trklere ve Krtlere kar katliama girien Ermenilerin, Dou Cephesi'nde savaan orduyu arkadan vurmalarn nlemek iin, gneye, Suriye'ye srlmeleri harektdr. Hem Milliyetilik Akmlar'nn hem de Avrupa'nn Osmanl'y paylama abalarnn etkisiyle Ermeniler, uzun bir sredir isyan ve bamszlk hazrl iindeyken Birinci Dnya Sava patlad. Tanak liderlii altnda hem rgtlenme hem de silahlanma asndan ok glenen Ermeniler, Kasm 1914'te Rusya ile sava balaynca, Ruslarla ibirlii halinde Osmanl topraklarnda eyleme getiler, Trkleri ve Krtleri ldrmeye baladlar. Bu arada Rus ordusu iinde Ermeni alaylar da kurulmutu. Ermeniler, Osmanl topraklannda yrttkleri ete harbine ilave TARHMZLE YZLEMEK 89

olarak, Rus niformas altnda, Osmanl mparatorluu'na kar resmen savamaya da balamlard. Ne yazk ki, Dou Cephesi'ndeki sava, 1914 ylnn sonundaki Sarkam felaketiyle Ruslarn ve Ermenilerin lehine geliiyordu. Muhteris ama yeteneksiz Bakomutan Enver Paa'nn bizzat stlendii savata, komutasndaki on binlerce asker, dmanla bile savaamadan Allahuekber Dalar'nda, souktan ve tifsten lm, cephe kmt. Bu arada Bitlis, Halep, Drtyol ve Kayseri'de Ermeni ayaklanmalar balamt. ttihatlar 1915 yl banda, ordunun eitli kademelerindeki Ermenilerin grevlerinden uzaklatrlmalar iin bir karar yaynlad Van, Bitlis, Diyarbakr gibi yerlerdeki Ermeni nfusu da Osmanl ordusunu arkadan vuracak bir rgtlenme ve ayaklanma iindeydi. Sadece Ruslar deil, ingilizler ve Franszlar da Ermeni nfusun rgtlenmesini ve ayaklanmasn destekliyordu. Yabanc kaynaklar bu hareketlerin Ermenilerin Osmanllar tarafndan ezilmelerine balamakta, yllardr sren Ermeni komitaclnn ayrlk isyanlara ynelik etkilerini yok saymaktadr.

Ruslarla savata olan Osmanllar, artk cephe gerisindeki Ermeni isyanyla da boumak zorunda kalmtr. Tabii bu ortamda her iki taraf da, yani hem Ermeniler, hem de Trkler ve Krtler karlkl bir katliama (mukatele) girimilerdir. Nisan 1915'te Ermeni Komitaclar Van' ele geirirler. Binlerce Trk' ve Krt' ldrrler. Sonunda Rus birlikleri kente girer ve katliam devam eder. Ermeni isyanlar da artk yaygnlam, Bayburt, Erzurum ve Diyarbakr' da etkisi altna almtr. te Ermenilerin artk her yl andklar 24 Nisan 1915 tarihindeki tehcir (srgn) karar, bu ortam iinde alnr: 16-55 ya arasndaki Ermeni nfusun Badat Demiryolu'ndan uzaa, Suriye'ye srlmesi balar. Her ne kadar hkmet bildirilerinde srlen Ermeni nfusun 90 EMRE KONGAR can ve mal gvenliinin salanmas iin pek ok ayrntl emir ve kural yaynlanmsa da, srgn bir katliama dnr. Zaten sava koullar iinde olan yoksul lkede kimi zaman ekmek ve su bulmak bile bir sorun olmaktadr. Dnemin koullar srgnn tam bir denetim ve egdm iinde olmasna izin vermedii gibi, doa koullar, hastalk gibi eler bu katliamn sonularn daha da vahim hale getirir. Trk ve Krt eteler, asker kaaklar da bu katliama katlr. Binlerce Ermeni yaamn yitirir: Srgn edilen yaklak bir milyon Ermeni nfusun hemen hemen yars bu trajedi srasnda lm ya da ldrlmtr. ite bata Fransa olmak zere, Bat'daki pek ok lkenin, Ermenilerin etkisiyle "yasa kararak tarihi dzenleme" abas sonucu, dnya kamuoyunca ne srlen ve baz lkelerde "Ermeni Soykrm yoktur" denmesinin bile yasaklanmasna yol aan, "Ermeni Soykrm" iddialarna temel oluturan olay budur. in ilgin yan, Osmanllar, Birinci Dnya Sava'nda yenildikten sonra, srgnden (tehcirden) sorumlu 1400'e yakn memurun, ngilizlerin ve Franszlarn basksyla kurulan Sava Mahkemeleri'nde (Divan Harp'te) yarglanm olmas ve pek ok kiinin hapis cezas almas yannda, krk kiinin de idam edilmi olmasdr. Yani hesaplama hemen balam, sulu bulunanlar hemen cezalandrlmtr.

Mttefikler bununla da yetinmez, Ermeni katliamndan sorumlu tuttuklar, aralarnda birok gazeteci ve aydn bulunan pek ok st dzey asker ve sivil yneticiyi Malta'ya srerler, ama bunlar da, haklarnda somut deliller bulunamad iin sonradan serbest kalrlar. Olayn Tarihsel Boyutu: Eski Tarih Uzun yllar Osmanl mparatorluu snrlar iinde Mslman nfusla uyumlu ve mutlu bir biimde yaayan Ermeniler, Alparslan'n Anadolu kaplarn at 1071 ylndan nce de bu topraklarda varolmulard. TARHMZLE YZLEMEK 91 Bu erevede, nasl ki Yunanl dostlarmzn ilerindeki baz kr inanllar (fanatikler) hl, 1000 yl ncesine dnerek Trkiye Cumhuriyeti'ni haritadan silmek ve Byk Bizans m-paratorluu'nu ihya etmek gibi bir hayalin peinde kouyorlarsa, Karadeniz kylarndaki Pontus Rum imparatorluu konusunu, yine garip bir "soykrm" (genocide) iddiasyla gndeme getiri-yorlarsa, baz kr inanl Ermeniler de, Anadolu topraklar zerindeki 1000 yllk tarihi yok saymakta, Trkiye Cumhuriyeti'nin varln bile sorgulayarak, kendilerine Sevr Antlamas ile verilen topraklar ve haklar istemektedirler. "Soykrm" iddialarnn altnda (belki "bilinaltnda" bile denebilir) "Bizim bu topraklardaki tarihsel varlmz sizden eskidir ve hl haklarmz vardr," anlay yatmaktadr. Braknz Ermeni kaynaklarn, Trk Ansiklopedisi gibi kaynaklar bile Ermenilerin tarihlerinin M.. IV. yzyla kadar uzandn belirtmektedir. M.. II. yzylda Roma Imparatorluu'na tabi olarak kurduklar iki kralln birinin merkezi Erivan, tekinin merkezi Harput idi. ok ksaca bugn srdrlen "soykrm" iddialarnn altnda bu temel tarihsel zlem ve Bat dnyasnn Hristiyan eilimli kr inanllarnn bu zleme verdii destek yatmaktadr. Eski tarih, Roma ve Bizans imparatorluklar, Araplar ve Iran ile Ermeniler arasndaki savalarn tarihidir. Bu arada ilgin bir nokta, daha 681 ylnda Ermenilerin, anlatklar Araplar ile, Hazar Trkleri'ne kar savam olmalardr. Alparslan, 1071 Malazgirt zaferinden nce, Kars'taki Ermeni krallna son vermitir. (Ama biraz aada iaret edilecei gibi, Ermeniler hemen bunun ardndan Gney Anadolu'da yeni krallklarn kuracaklardr. Zaten Anadolu'da Ermeni kkenli pek ok aile-hanedan ve krallk vardr. Unutulmamaldr ki, dnem feodal beylikler-krallklar dnemidir.) Bizansllar'n, kendi mezheplerinden olmayanlara (Gregor-yenlere) yapt bask, Ermenilerin Anadolu'da srekli bask ve huzursuzluk iinde yaamalarna yol amtr. 92 EMRE KONGAR

Ermeniler bu arada Mslmanlara kar oluturulan Hal Seferleri'ne, doal olarak tam destek vermilerdir.

Bylece, Birinci Hal Seferi sonunda igal edilen Anadolu'daki kargaadan yararlanan Ermeniler, Hallarn desteiyle Ki-likya'da (Adana, Mersin'in bats, Antalya'nn dousu, Konya'nn gneyi) bir Ermeni krall kurmulardr. Daha sonra bu krallk Kbrs'a balanm, en sonunda da kuruluundan yaklak yzyl sonra, 1375'te Memluklar tarafndan ortadan kaldrlmtr. Osmanl mparatorluu'nun Anadolu'ya egemen olmasndan sonra, bu imparatorluk iinde uyumlu ve mutlu bir yaam sren Ermeniler, mezhep farkllklarndan dolay, Bat lkelerinden deil, Ruslardan byk yaknlk grmeye balamlard. (Gerek Ermeni tarihi gerekse Ermeni-Osmanl ilikilerinin olduka ayrntl bir dkm, Remzi Kitabevi'nin 2005 tarihinde bast, Kmuran Grn'n Ermeni Dosyas adl kitabnda bulunabilir.) Olayn Tarihsel Boyutu: Osmanl Dnemi Fatih Sultan Mehmet, stanbul'u fethettikten sonra, Rumlar'a tand haklan Ermenilere de tanmt. Bursa'daki bir Ermeni piskoposunu Ermeni cemaatinin patrii tayin etmiti. Din farkllklarndan dolay Mslman Osmanllar ile pek de kaynamayan Ermeniler, mezhep farkllklarndan dolay, Katolik ve Protestan Bat lkelerinden pek fazla bir destek ve yardm grmediler. 1669'da Kiev Prensi Alexandr'n Polonyallarla, (Lehliler) yapt savata Ruslarn yannda yer alan Ermeniler, bylece Ermeni-Rus ibirliinin de temellerini attlar. 1774 Kk Kaynarca Antlamas, Osmanl-Ermeni ilikilerinde bir dnm noktasdr. Bu nedenle olaya yakndan bakmakta yarar var: Namk Kemal'in nl Vatan yahut Silistre oyununun nlendirdii, bugn Bulgaristan snrlar iinde yer alan Silistre kentinin 24 kilometre gneydousunda, Dobruca hududunda yer alan TARHMZLE YZLEMEK 93 Kk Kaynarca kynde Rus ariesi II. Katerina ile yaplan antlama, tarih iindeki Ermeni sorunu asndan yepyeni bir dnem balatr. Osmanllar, Rus ariesi II. Katerina'nn, Lehistan (Polonya) zerindeki nfuzunu srekli mdahalelerle pekitirdikten sonra kendilerine saldracan dnyorlard. Ruslarn dmanlar olan Franszlar ve Avusturyallar da, srekli olarak Osmanllar Rusya'ya kar savaa tevik ediyorlard. Tam bu srada Rusya, gneyden Lehistan'a girmek iin Aksu Nehri'nin dousunda, Krm hanlarna ait olan Yalta kasabasna hcum etti. Rus ordusu kasabay yakp ykt ve Mslman halk katletti.

Bunun zerine Osmanl imparatorluu, eski Sadrazam Muhsinzade Mehmet Paa'nn, sava hazrlklarnn yetersiz olduu ve hudutlarn yeterince korunamad uyarlarn dikkate almakszn, Rusya'ya sava ilan etti. Muhsinzade Mehmet Paa haklyd: Osmanl ordusu hazrlksz ve hudutlar korumaszd. Rusya, Tuna Nehri boyunda kazand zaferlerle karadan ilerlerken, denizden de (bu noktaya dikkat) ingilizlerin yardmyla Baltk donanmasn Akdeniz'e getirmi ve Osmanl donanmasna eme'de byk bir darbe indirmiti. Rusya'nn ilerlemesinin kendi aleyhine olacandan korkan Avusturya, bir yandan Osmanllarla gizli mzakereler yrtyor, te yandan Prusya'ya yaklayordu. Sonunda, Prusya ile Avusturya, Rusya'ya kar birletiler ve Prusya, Polonya'nn paylalmas konusunda, Rusya ile (Avusturya'ya da bir pay veren) bir anlama yapt. Btn bu gelimeleri anlatyorum ki, bugnk Avrupa'nn tarihinde neler olduu, Ermeni meselesini srekli kurcalayan Avrupa devletlerinin, bir yandan Osmanl'ya kar savarken, te yandan birbirleriyle nasl ittifak ettikleri ve ayrca birbirlerinin kuyularn nasl kazdklar iyi anlalsn. Bu arada Osmanl, her cephede urad bozgunlar sonunda Avusturya'nn ve Prusya'nn da araclklarn kabul ederek, Rusya ile Kk Kaynarca Antlamas' n imzalad.

94

EMRE KONGAR

Bu antlamann ok nemli hkm vard: Birinci olarak Krm, Osmanl'dan bamszlatrlyor ve bylece Rusya tarafndan ilhak edilmesinin yolu hazrlanyordu. ikinci olarak Karadeniz ve Akdeniz, Rus gemilerine alyor, Karadeniz'deki Osmanl egemenlii son buluyordu. nc olarak ise bugne "Ermeni Sorunu" olarak yansyan bir srecin hukuksal ve siyasal temelleri atlyordu: Antlamann 7'inci maddesi uyarnca da Rusya, Osmanl topraklarndaki Hristiyan tebaann koruyuculuunu ykleniyordu. Bu maddeye gre, Rusya, Osmanllardaki Hristiyan tebaann din ileri, kiliseleri ve bu kiliselerin hizmetlileri hakknda sz sahibi oluyor, Osmanl Devleti, bu konularda Rus Elisi'nin "mutemet adam" vastasyla yapaca bildirileri kabul etme gvencesi veriyordu. Bu son husus o denli nemliydi ve Rusya tarafndan, Osmanl imparatorluu zerindeki nfuzunu artrmak yolunda o denli etkili olarak kullanld ki, sonunda, teki Avrupal devletler Rusya'ya kar mdahale etmek zorunda kaldlar ve Krm Sava'n kartp Osmanl'ya destek vererek, 1856 Paris Antlamasyla Rusya'nn bu imtiyazn kaldrdlar: Bylece Ermeni tebaa btn Avrupa'nn korumas altna (ve kkrtma alanna) alnd:

Krm Sava'nn, Osmanl'y byk Avrupa devletleri arasna sokan bir zafer olduu samaln yazan okul kitaplar, bu savan Osmanl zerindeki Rus nfuzunun teki Avrupa Devletleri lehine krlmasna ynelik olduunu ve sava nedeniyle yaplan borlanmann Osmanl'nn iflasna yol aarak 1881'de Dyun-u Umumiye'nin ilan edilmesine, yani imparatorluun yklna neden olduu gereini yazarak ocuklarmza ne zaman retecekler acaba? Olayn Tarihsel Boyutu: Erivan'n Serveni Ben, Trkiye'yi uluslararas arenada kuatma altna alm grnen "Ermeni Sorunu"nun zmnde, Erivan'la yaplacak TARHMZLE YZLEMEK 95

grmelerin ve anlamalarn nemli bir rol oynayacana inanyorum. Bu nedenle de "Ermeni Sorunu" iin bir tarihsel ereve oluturma abam srasnda Erivan tarihine bir gz atmaya altm. Bakn, Trkiye snrndan sadece 23 kilometre uzakta olan bu kent iin tarih neler anlatyor: Kuruluu ok eskilere dayanan kent, XV. yzyldan itibaren Safeviler'in egemenliine geiyor. ah smail'in emriyle imar ediliyor, surlarla evrilerek korunuyor ve bylece artk nemli bir yerleim merkezi halini alyor. Bundan sonra kentin tarihi, ran'la Osmanllar arasndaki savalarn tarihine kout olarak geliiyor. 1549 ylnda Kanuni Sultan Sleyman'n ikinci ran seferinde Osmanllarn egemenliine gemi, fakat tam denetim altna alnamad iin, 1554'te Kanuni tarafndan, 1579'da da Osmanl zerine aknlar dzenleyen Erivan Hkimi Ustalu Tokmak Han' cezalandrmak iin Lala Mustafa Paa tarafndan vurulmutur. Erivan 1583 tarihinde, III. Murat devrinde, tamamen Osmanl egemenliine gemitir. Kent alndktan sonra, Ferhat Paa, Tokmak Han'n Zengi suyuna bakan kkn ortaya alp etrafn hisarla evirdi. kale ad verilen bu hisarda 8 kule ve 725 mazgal ve ieriye bir cami yaptrd. Ayrca 43 kule ve 1725 mazgaldan oluan ve 53 topla donatlm bir d kale ina etti. 1585'teki Osmanl-ran sava srasnda Erivan paalar iran'a yenilmi olmakla birlikte, daha sonra yaplan bar antlamasyla Tebriz ve Azerbaycan'n bir blmyle birlikte Erivan da Osmanllara brakld. 1591 tarihli Revan eyaleti tahrir defterine gre, eyaletin merkezi olan Erivan'n, kente bal olarak 90'dan fazla Trk kasaba ve ky ve ayrca 6 mahallesi vard. Daha sonra ah Abbas, Tebriz'le birlikte Erivan' da zaptet-mi, fakat Osmanl kuvvetlerinin gelmesi zerine, kenti yakp ykarak kamtr. Kent daha sonra yeniden Safeviler'in eline geer. IV. Murat 1634'te, bizim Revan Seferi diye bildiimiz ve ans96 EMRE KONGAR

na Topkap Saray'nda Revan Kk'nn yapld sava ile kenti tekrar alr. Fakat IV. Murat geri dnnce, kent yeniden Safeviler'in eline geer ve 1639'da yaplan antlamayla artk ran'a braklr. Bu srada kenti ziyaret eden Evliya elebi'ye gre, kentin dnda han, cami ar-pazar, kentin iinde ise 2000 kadar ev, han arap ve darphane vardr. Birka kez hanlar hanl olan Erivan'n, kads, mollas, eyhi erifi, darugas, mnisi, yasavul aas, koruyucu bass, eik aas, diz ken aas, 7 mihmandar ve ehbenderi vardr. 1722'de Afganllar'n iran' igal etmeleri zerine Safeviler zayflam, irvan ile Dastan bamszlklarn ilan ederek, Osmanl'dan yardm istemilerdir. Bu arada Rusya'nn Kafkaslar yoluyla ran'a ve Osmanl'ya doru yaylmasndan korkan Osmanllar, Tiflis, Gence, Tebriz, Hemedan ve Kirmanah ile birlikte Erivan' da zaptetmilerdir. Nadir ah'n kenti tekrar Safeviler adna geri almasndan sonra kan savalardan sonra, 1746'da yaplan antlamayla Erivan yeniden iran'a gemitir. Nadir ah'n lmnden sonra bamszlklarn ilan eden teki Azerbaycan hanhklaryla birlikte Erivan da bamsz bir Trk beyliinin merkezi olmutur. iran'da egemenlik Kaarlar'a getikten sonra zaman zaman tam, zaman zaman da yar bamsz yaayan bu hanlk, XIX. yzyldan itibaren Grcistan' zaptetmi olan Ruslar tarafndan tehdit edilmeye baland. Ruslar, 1804'te Emiyadzin Manastr'n yamaladktan sonra geri ekildiler. 1813'te iran' yenen Rusya, btn Azerbaycan hanlklarn ele geirdii halde Erivan ve Nahcivan bamszlklarn korudu. Rusya, pek ok saldr ve savatan sonra, Abbas Mirza'y yenerek, 1827'de Erivan' zaptetti. Bakn 1827'den sonra neler neler oluyor: 1828 Mart aynda Erivan Hanl, Nahcivan ile birlikte, Rus ar'nn zel bir fermanyla, Ermeni eyaleti olarak ilan ediliyor. TARHMZLE YZLEMEK 97

1829 yl Eyll aynda geici olarak kurulan Rus askeri ynetiminin merkezi yaplyor. 1850'de Ruslar, merkezi Erivan olmak zere, Erivan, Nahc-van, Gmr, Yeni-Bayezid ve Ordubad kazalarndan, yeni Erivan Vilayeti'ni oluturuyorlar. Erivan Vilayetinin banda bir askeri vali bulunuyordu. Vali yardmcs ve teki yksek Rus memurlarndan oluan bir vilayet meclisinin yannda, yine yksek Rus memurlarndan oluan bir vilayet mahkemesi ve bunlarn yannda Mslmanlar iin yerel eyhlislamn bakanlnda bir er'i meclisi vard. 1868'de Erivan Vilayeti, Erivan, Gmr, Nahcvan, Yeni-Bayezid, Srmeli, Daralagez ve Emiyadzin olarak yedi kazaya ayrld.

Erivan Vilayeti'nin yzlm 27.366 kilometrekare, ounluu Mslman olan nfusu ise 667.000 kiiydi. Erivan Kazas'mn ise, yzlm 3.116 kilometrekare, nfusu 112.922 kiiydi. Kaza merkezi olan Erivan Kenti'nin nfusu da 15.000 kiiydi. 1897 yl nfus saymna gre Erivan Kazas'mn nfusu 127.072 kiiydi. Ermenilerin oran % 37'ydi. Sryaniler % 1, Ruslar ise onbin-de 5 oranndaydlar. Erivan Kenti'nin nfusu 1897 ylnda 29.000 kiiye ulamt. Bu nfusun % 52'si Trk't. Bu oran 1905 ylndan itibaren, Ermeni terr sonunda srekli olarak azalm, bu nedenle kentin nfusu da Birinci Dnya Sava'nn sonuna kadar ciddi bir art gstermemitir. Birinci Dnya Sava'ndaki muharebeler, ete savalar ve Sovyet Devrimi srasnda Rus kuvvetlerinin boalttklar yerleri igal etmeye alan Ermeni kuvvetlerinin saldrlan sonunda, blgedeki Trk nfusu srekli olarak eri(til) mistir. 1918 yl Nisan aynda Rusya'dan ayrlan Gney Kafkasya, bir ay sonra, Azerbaycan, Grcistan ve Ermenistan'dan oluan 3 bamsz cumhuriyete dnt. Erivan, bu srete Ermenistan'a dahil oldu. Rusya'daki devrim karklklar srasnda Osmanl ordular TY7 1 98 EMRE KONGAR

bir sre Erivan Vilayeti'ni de igal etmiler, fakat 1918'de Mondros Atekesi'yle buralar boaltmlard. Erivan Vilayeti'ndeki Trkler bir sre, merkezi Nahcivan'da bulunan Aras-Trk Cumhuriyeti ve Gneybat Kafkasya Trk Cumhuriyeti'yle birlikte direnmiler, fakat sonunda Ermeni saldrlarna dayanamayarak bulunduklar blgelerden kamlardr. 1920'de Kzm Karabekir komutasndaki Byk Millet Meclisi Ordular, Kars ve Gmr'y alm, Ermenilerle 3 Aralk'ta Gmr Antlamas imzalannca da, Erivan Trklerinin mbadele yoluyla Trkiye'ye gitmelerine izin verilmitir. Bu antlamann onuncu maddesiyle Ermenistan, Sevr Antlamasyla Dou Anadolu'da kendisine verilen topraklardan da vazgeiyordu. 18'inci maddeye gre Gmr Antlamas TBMM ve Ermenistan Tanak hkmetlerince onaylanacakt. Ama antlamann imzasndan bir gn sonra Ermenistan, Kzlordu'nun denetimine girdi.

Sonunda 16 Mart 1921'de imzalanan Sovyet-Trk Moskova Antlamas'yla Ermenistan ile Trkiye arasndaki bugnk snr saptanarak, Erivan Vilayeti'nin Srmeli Kazas Trkiye'ye, Nahcivan, Ordubad (btnyle), arur ve Daralgez (ksmen) Azerbaycan'a verildi ve Erivan Kenti, Ermenistan'n bakenti oldu. Bu durum 13 Ekim 1921'de Ermenistan, Azerbaycan ve Grcistan Sovyet hkmetleriyle imzalanan Kars Antlamas'yla da onayland. Btn bu olaylardan sonra 1932 ylnda Erivan Kenti'nin 100.000'i aan nfusu iinde Trkler % 6.3'e dtler. Sevgili okurlarm, grdnz gibi, tarihte hem Trk-Ermeni ilikileri hem de bu ilikilerin sahnesi olan topraklar inanlmaz servenler yaad; ne yazk ki bu servenler, gnmzde ancak uluslararas bir soykrm iddiasn dourdu. imdi olaylar irdeleme ve bir genel ereveye oturtma abasn srdrelim. TARHMZLE YZLEMEK 99

Osmanl'nn Ykl Dneminde Ermeni rgtlenmeleri Osmanl mparatorluunun ykl nasl imparatorluun Aydnlanma'y ve Endstri Devrimi'ni karm olmasndan kaynaklanyorsa, srecin hzlanmas ve sonulanmas da ayn biimde, Avrupa'da gelien ve Balkanlar zerinden imparatorluu etkisi altna alan Milliyetilik Akmlar'yla ortaya kar. Bir baka deyile Osmanl imparatorluu'nu sona erdiren siyasal srecin Milliyetilik Akmlar olduunu sylemek ok da abartl olmaz. Aydnlanma'nn ve Endstrileme Sreci'nin doal sonucu olan Milliyetilik Akmlar Avrupa'da ortaya kt iin, ilk olarak Osmanl mparatorluu'nun Bat'yla yakn ilikide bulunan elerini, Rumlar, Bulgarlar, Arnavutlar, Ermeniler gibi "cemaatleri" etkilemitir. Bu etkileme, Osmanl imparatorluu'nu paylamak isteyen ngiltere, Rusya, Almanya, Fransa gibi byk glerin de desteiyle bir sre sonra imparatorluk iindeki ayrlk akmlar douran son derece hzl bir "Uluslama Sreci"ne dnm ve bu sre imparatorluun sonunu getirmitir. Bu "etkileme sreci" bir yandan misyonerlik etkinlikleriyle srdrlrken, te yandan siyasal basklarla da desteklenmi, btn Hristiyan eler yava yava, nce zerk yaplara dntrlerek, sonra da bamszlklar salanarak imparatorluktan koparlmtr. Tabii bu dnem iinde, imparatorluu paylamak isteyen Avrupal devletlerin birbirleriyle rekabeti olay hzlandrm, bir sre sonra bunlara Amerika Birleik Devletleri'nin katlmasyla ve bu lkeden kaynaklanan misyonerlik etkinliklerinin de sahneye kmasyla, "Hristiyan cemaatlerin" uluslama ve imparatorluktan bamszlama sreci doruk noktasna kmtr. ite imparatorluu sarsan Ermeni ayaklanmalarn da Yunan, Bulgar, Arnavut ve benzeri uluslama srelerinin bir paras, bir uzants olarak grmek ve ele almak zorunludur. Pek doal olarak, Batl devletlerin hem misyonerlik etkinlik/ 100

EMRE KONGAR leriyle, hem de siyasal basklarla destekledii bu srecin baakt-r de Ermeni Patriklii idi. Ermeni Patriklii doal olarak, imparatorluun paralanmasna yol aan Hristiyan elerin uluslama srelerinde kimi zaman nder, kimi zaman destekleyici bir rol stleniyordu. Gerek Rum gerekse Ermeni patriklerinin bu tr eylemleri, kendi inanlar ve cemaatleri asndan son derece doal bir nitelik tayordu. Ayrca dnemin Milliyetilik Akmlar ve byk Avrupal devletlerin destekleri bu tr eylemleri daha da olanakl ve ilevsel klyordu. Bylece zellikle XIX. yzylda patrikler, arkalarndaki byk Avrupa devletlerinin desteiyle, kendi cemaatlerinin uluslamalarna ve Osmanl'dan bamszlamalarna byk katklarda bulunmulardr. rnein Rum Patrii Grigorius, Eflak-Budan ve Mora isyanlarn planlad iin, 1821 ylnda II. Mahmut tarafndan patrikhanenin kaps nnde aslmtr. Patrik Grigorius'un bu isyandaki rol, Rus Sefiri Ignatiyef in anlarnda yaynlad, ar'a yazm olduu mektupla da belgelenmitir. rnein Atatrk de Nutuk'dz, Rum silahl rgt Mavri Mira Cemiyeti'ne Ermeni Patrii Zaven Efendi'nin destek verdiini belirtir. Patriklerin rollerinin etkinlemesiyle Ermeni milliyetiliine dayal olarak her trl yntemi, bu arada zellikle iddeti ve terr kullanan Ermeni rgtlerinin ortaya kmas XIX. yzyln sonunda, birbirini destekleyen iki sre nitelii kazanr. Bu rgtlerin en nemlilerinden biri 1887 ylnda svire'de kurulan Hnak Komitesi'dir. Rusya kkenli Ermeni genlerinin kurduu bu rgt, Mancist bir yaklama sahipti. Amalar "Ermenistan'n, Osmanllardan bamszlamasn" salamakt. Bir baka nemli Ermeni rgt 1890 ylnda Tiflis'te kurulan Ermeni htilalci Federasyonu (Tanakstyun) idi TARHMZLE YZLEMEK 101

Bir. anlamda ihtilalci komiteler arasndaki bir federasyon nitelii tayorlard. (Tanakstyun, zaten Ermenice'de federasyon anlamna gelmektedir.) Trke'de ksaca Tanaklar denilen bu rgt mensuplar stanbul'daki Osmanl Bankas basknn, 1904 Sasun isyann ve Abdlhamit'e kar giriilen bombal suikast dzenlemilerdi. (Ermeni rgtleri iin, Bilal imir'in 2005 ylnda Bilgi Yaynevi tarafnda baslan Ermeni Meselesi, 17742005 adl kitabna baklabilir.) 1890 ylndan itibaren Ermeni Komitaclar' Osmanl topraklarnda saysz isyan kartmlar, pek ok Trk ve Krt ldrmler, kendileri de bu isyanlarn bastrlmas srasnda pek ok kurban vermilerdir. (Kmuran Grn, Ermeni Dosyas adl kitabnda bu srada len Ermenilerin saysnn 20 bine bile ulamadn, Batllarn ise bu sayy 300 bine kadar abarttklarn belirtir. Ayn dnemde ldrlen Trk ve Krtlerin saysnn ise 25 bine ulatn syler, s. 242)

Tabii dnem, Osmanl mparatorluu'nun knn balad, Yunan ve Bulgar milliyetilii gibi hareketlerin Batllar ve Ruslar tarafndan srekli desteklendii, Ermenilere ynelik etkinliklerde Amerikal misyonerlerin de devreye girdii bir dnem olduu iin Ermeniler, bu eylemlerine byk bir srarla ve umutla devam etmilerdir. Olayn ne denli yaygn ve etkin olduunu belirtmek iin tek bir veriye bakmak yeterlidir: Kmuran Grn, sadece 1895 yl Eyll ve Aralk aylar arasnda Osmanl topraklarnda, bazlarnn dorudan doruya misyoner rahiplerce ynetildii belirlenen 24 isyan olay meydana geldiini belirtir. (Ermeni Dosyas, s. 224) Drt ayda imparatorluun eitli yerlerinde 24 ayaklanma. Ermeni isyanlarnn younluunu bundan iyi anlatan baka bir bulguya gereksinme yok sanrm. Bu arada btn bu isyanlarn ve cinayetlerin sonunda, Osmanl'ya Batl devletlerin bastrmasyla isyanlarn youn olduu alt vilayette birtakm slahat nlemleri alnmasna karar verildi. Her valiye Ermeni bir yardmcnn atanmas, polislerin etnik 102 EMREKONGAR

nfus oranna gre atanmas gibi nlemleri ieren bu slahat program, 1909 Adana ayaklanmas zerine uygulanamad, ama Avrupal devletlerin Osmanl zerindeki nfuzunun nemli bir belgesi olarak tarihe mal oldu. (Grn bu almalar ve ardndaki basklar ayrntl olarak anlatr: s. 243277.) Bu arada Ermeni terristlerin 1896'da Galata'da Osmanl Bankas'n bastklarn, pek ok kiiyi katlettiklerini ve 1905 ylnda Abdlhamit'e kar 26 kiiyi ldren ve 58 kiiyi yaralayan 80 kiloluk bir bombayla bir suikast dzenlediklerini ve Padiah'n bu suikasttan birka dakikalk bir gecikme dolaysyla kl pay kurtulduunu belirtmek gerekir. Birinci Dnya Sava ve Ermeni Tehciri Ermeni olaylar, 24 Temmuz 1908'de ilan edilen kinci Me-rutiyet'le topluma yaylan greli zgrlk ortamnda ve kn hzland bir srete younlar: 5 Ekim 1908'de Avusturya, Bosna-Hersek'i igal etmi, ayn gn Bulgaristan bamszln ilan etmi, 6 Ekim'de Yunanistan, Girit'i ilhak etmiti. Pek doal olarak btn bu oluumlar, Ermeni bamszlk hareketlerini kkrtc etkiler yapyordu. 31 Mart'taki (13 Nisan 1909) gerici askerlerin ayaklanmasnn ertesi gn Ermeniler, 1895 olaylarnn intikamn almak iin Adana isyan'n balattlar. Bu olaylarn sonunda da 2 bine yakn Trk ve Krt, 17 bin kadar da Ermeni ld. Ermenilerin en byk umudu, Osmanl tmparatorluu'nun bir savaa girmesiydi. Kasm 1914'te Osmanl imparatorluu Birinci Dnya Sava-'na girince, Ermeniler bekledikleri frsatn ortaya ktn dndler, haklydlar da. Osmanl imparatorluu, koldan ate altndayd:

Batda ingiliz ve Franszlarn anakkale, douda Ruslarn Dou Anadolu, gneyde ingilizlerin Svey harekt balamt. Ruslar Dou Cephesinde ilerlerken, Osmanl tebaas olan TARHMZLE YZLEMEK 103

Rumlar' ve Ermenileri silahlandrp Trk ve Krtler'e kar hem cephe hem de ete savana girmelerini salyorlard. 15 Nisan'da Ermenilerin Van syan balad. Artk Osmanl mparatorluu, Birinci Dnya Sava erevesinde hem dta hem de ite savamak durumunda kalmt. 24 Nisan'da bu isyan stanbul'dan ynlendirenler tutuklanr. (Ermenilerin "soykrm" iddiasyla gndeme getirdikleri anma gn bu tarihtir.) 27 Mays 1915 gn "Vakti seferde icraat Hkmete kar gelenler iin ciheti askeriyece ittihaz olunacak tedabir (tedbirler) hakknda Kanunu muvakkat" karld ve Rus cephesindeki Ermenilerin gneye g ettirilmesi karar alnd. Tabii bu durum, Ermeni sorununa yeni bir boyut kazandrd. Bir yandan sava koullar iindeki yokluk ve dzensizlik ortamnda g ettirilen Ermenilerin byk bir blm yolda, hem alk ve hastalktan hem de ekya etelerinin saldrlar sonunda hayatlarn kaybettiler, te yandan yer yer kan isyanlarla, Ermeni sorunu yaygnlat ve g ettirmenin kapsam da geniletildi. Bu arada stanbul'dan vilayetlere yollanan pek ok genelgede, tehcir edilen Ermenilerin can gvenliklerinin salanmas iin gerekli nlemlerin alnmas gerei belirtiliyordu. Ama, zaten byk devletlerle her cephede savaan bir imparatorlukta, bu nlemlerin ne denli yeterli olabilecei tartma konusudur. ,, Fakat olayn ilgin bir yn, Mondros Atekesi zerine stanbul'u igal eden mttefiklerin tutukladklar Osmanl mpa-ratorluu'nun ileri gelenlerini Malta'ya srmeleri ve Ermeni katliam iddiasyla bunlar yarglamak istemeleri konusunda ortaya kt: ngiliz Basavcl katliam hakknda resmi belge isteyince, i ve d btn arivlerde yaplan aramalara karn byle belgeler bulunamad ve Malta Srgnleri iin Ermeni Katliam konusunda dava alamad. (Malta Srgnleri konusunda Bilal imir'in ayn adla, 1976 ylnda Milliyet Yaynlar tarafndan baslm olan kitabna baklabilir.) 104 EMREKONGAR

Buna karlk, Padiah Vahdettin'in Sadrazam Damat Ferit Paa tarafndan kurulan Nemrut Mustafa Paa Divan Harbi, ittihat liderleri idama mahkm etti. Boazlyan Kaymakam Kemal Bey de ayn mahkeme tarafndan Ermeni Tehciri konusunda ihmali grld iin idama mahkm edilmi ve idam cezas trajik bir biimde infaz edilmitir.

Tehcir olaynn sonunda, Ermenileri destekleyen Bat kaynaklar abartlm saylarla 1,5 milyon Ermeni'nin ldn ne srmektedirler. 1,5 milyon iddias, ciddi Batl aratrmaclarn Osmanl mparatorluu'nda yaayan Ermenilerin toplam nfusu iin verdikleri saydan kaynakland aktr. Bu nfus, btn ciddi aratrmaclarn yaptlarnda ve Encyclopedia Britannka'nm 1910 basksnda 1,5 milyon olarak gsterilir. Daha sonra Encyclopedia Britannka'nm 1953 basksnda bu say 2,5 milyona ykseltilir. 1910 basksndaki maddeyi yazan bir ngiliz, 1953'teki maddeyi yazan bir Ermeni'dir. (Grn, s. 135. Nfus sorunu iin s. 124-151) Bu iddialara karlk, 11 Aralk 1918'de (Sevr Antlamas mzakerelerinde Ermeni heyetinin bakanln yapm olan) Boos Nubar Paa, Fransz Dileri Bakanl'na verdii bir raporda tehcir edilen Ermenilerin saysnn 600-700 bin olduunu ve bunlarn 390 bin kadarnn da yardma muhta durumda olduunu belirtir. (imir, s. 89) Savan sona ermesiyle Ermeniler amalarna vardklarn sandlar: 10 Austos 1920'de, Birinci Dnya Sava'nda yenilen Osmanl mparatorluu'nun imzalad Sevr Antlamas ile Anadolu'da bir Ermeni Devleti kuruluyordu. Oysa varlan bir ama yoktu; tam tersine Mustafa Kemal Atatrk'n nderliindeki halk, Anadolu'nun tarihini yeniden biimlendirmeye balamt. TARHMZLE YZLEMEK 105

Olaylar bundan sonra artk Trkiye'nin Bamszlk Sava serveni erevesinde geliecekti. Bu arada, iyi rgtlenmi ve Batl lkelerin desteini de alm olan Ermeni komitaclar, 15 Mart 1921'de eski Sadrazam Talat Paa'y Berlin'de, 6 Aralk 1921'de eski Sadrazam Sait Halim Paa'y Roma'da ve 22 Temmuz 1922'de eski Bahriye Nazn Cemal Paa ve yaverlerini Tiflis'te ldrdler. Trkiye'nin Bamszlk Sava'nda Ermeni Sorunu Trkiye'nin, eski deyimle "istiklal Harbi", yeni syleyile "Bamszlk Sava", gerek bir destandr: Dnn, zaten Endstri Devrimi'ni kard iin gittike gszleen bir imparatorluk. Bu gszl sonunda, giriilen savalarda yitirilen insanlar ve topraklar. En sonunda da Balkan Savalar ve Birinci Dnya Sava yenilgilerinin getirdii alk, sefalet ve moral bozukluu ve daha da nemlisi, dmann lkeyi fiilen igali. Sanki ingilizler, Franszlar ve italyanlar tarafndan gerekletirilen bu igal yetmiyormu gibi, bir de batdan taze Yunan ordularnn ve doudan Ermeni glerinin saldrs. Amerika'nn da desteiyle imparatorlua dayatlan bir Sevr Antlamas ve sadece askeri deil, ekonomik ve siyasal olarak da el konmu bir Anadolu. Halk yorgun, bezgin, a, hasta ve gsz; tarm km, endstriyel retim zaten yok, para yok, ordular yenile yenile klm ve bezgin.

Dmana kar yaplan savaa Padiah Vahdettin ve onun eyhlislam Drrizade kar; bunu da fetvalarla halka duyuruyorlar. Bu koullarda yaplan bir Bamszlk Sava, tarihin akn Anadolu'da deitiren bir destandr. ite Dou Anadolu'da Ermeni ordularyla yaplan savalar bu destann sadece bir parasn oluturur. 106 EMREKONGAR

Aslnda Ermeni olaylarnn bir soykrm olmadnn en gzel kantlarndan biri de bu savalardr: Hangi lkede, soykrma uradn ne sren bir aznlk, dzenli ordularla iinde yaad devlete kar bir sava srdrebilmitir? Dzenli ordular kurabilecek bir gce sahip, ardnda tm Bat dnyasnn destei olan bir cemaati soykrma uratmak olanakl mdr? Her neyse, imdi biz Bamszlk Sava tarihi iindeki Ermeni savalarna ksaca bir gz atalm: Dou cephesi komutan Kzm Karabekir Paa'dr. 3 Mays 1919'da Erzurum'da grevine balamtr. Mondros koullarnn yerine getirilmesi iin ise ngiliz Albay A. Rawlinson grevlendirilmitir. Amerika'nn blgedeki temsilcisi Robert Dunn'dr. Her de anlarn yazm olduundan bu blgede olup bitenler hayli gereki bir biimde gnmze aktarlmtr. Rusya'da Sovyet htilali balam, fakat henz Bolevikler tm lkede denetimi btnyle ele geirememilerdir, arlk yanllaryla muharebeler srmektedir; Karabekir, Ruslarn, ngilizlerin varlndan rahatsz olduunu fark etmi ve bunun milli dava iin iyi bir iaret olduunu kaydetmitir. Mondros Atekes'i koullarnda konuulan konu, Rusya ile Irak arasnda bir tampon blge kurulsun diye, ngilizlerin Amerikan mandas altnda bamsz bir Ermenistan' desteklemeleridir. Bu arada Ermeni ordularnn Mslman yerleimlere saldrlan, kimi zaman baarsz da olsa, srekli olarak srmektedir. Ayn zamanda Ermeni etecileri de Trklere ve Krtler'e kar sava aralksz olarak devam ettirmektedir. Trabzon'da Pontus'cu Rumlar da nemli bir tehdit oluturmaktadr. Karabekir'in gzlemlerine gre Ermeniler, ngiliz desteiyle yerli Mslman halk katlederek, blgede nfus ounluunu oluturmaya almaktadr. Sarkam ve Kars zerindeki Ermeni basks ve saldrlar TARHMZLE YZLEMEK 107

arttka Karabekir Paa artk harekete gemek zorunluluu hissetmektedir. Tam bu srada 16 Mart 1920'de stanbul igal edilir.

Daha sonra Malta'ya srgn edilecek olan ve aralarnda eski Sadrazam Sait Halim Paa, Fethi Okyar, Ahmet Emin Yalman, Ziya Gkalp, Rauf Orbay gibi isimlerin bulunduu pek ok st dzey asker ve sivil Osmanl tevkif edilir. Bunun zerine Mustafa Kemal Paa'nn telgraf emriyle, Karabekir Paa da Albay Rawlinson'u gzaltna aldrr^ (Sonradan Malta Srgnleri'yle dei toku edilecektir.) \ Ermeni saldrlarnn ve zulmnn daha da artmas, Karabekir'in 1920 ylnn bahar aylarnda bir harekt nermesine yol ayor, fakat Ankara'nn, baarlar artan Bolevikler'le arad ittifak bu harektn bir sre geciktirilmesine neden oluyor. Sevgili okurlarm, bu noktaya ok dikkat etmek gerek: Mustafa Kemal Paa, Ankara'da, yeni Sovyet Hkmeti'yle anlamadan Dou Harekt'nn balamasna izin vermiyor; Atatrk sadece byk bir komutan deil, byk bir politikacyd da. Bu arada Ermeni saldrlar ve igalleri artyor. Nihayet Ankara'dan izin geliyor ve Karabekir Paa 28 Eyll 1920'de sabah saat 3'te harekta balanmas emrini veriyor. Sonu olarak Karabekir Paa'nn birlikleri Sarkam' ve 30 Ekim'de Kars' Ermenilerden geri alyorlar. 7 Kasm'da Gmr teslim alnyor ve 8 Kasm'da Ermenilerin istei zerine atekes koullar grlmeye balanyor. 10 Kasm'da Ermeniler atekes koullarn reddediyorlar ve sava tekrar balyor. Ermeniler yine yenilince atekes yeniden grlyor ve Aralk'ta Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti ilk uluslararas antlamasn, Ermenilerle imzalyor. Gmr Antlamas'nn imzalanmasndan bir gn sonra, Ermenistan, Bolevikler tarafndan igal ediliyor ve Erivan'da Sovyet Ermenistan Cumhuriyeti kuruluyor. Sovyet Ermenistan Cumhuriyeti'nin kurulmasyla Gmr Antlamas'nn onaylanmas askya alnyor, sonunda, 16 Mart 1921 Moskova Antlamas ve daha sonra 13 Ekim 1921 Kars Ant-lamas'yla Trkiye ile Ermenistan arasndaki snr belirleniyor. 108 EMREKONGAR

Bu arada gneyde, Kilikya blgesinde, Mara, Antep, Urfa ve Mersin'de, Fransz igali altndaki topraklarda, Franszlarn desteiyle Ermeni gerilla hareketleri balyor. Mslman halk son derece yetersiz ete savalaryla bunlara kar koyuyor. Nihayet Franszlarla 20 Ekim 1921'de imzalanan Ankara Antlamas'yla Gney Cephesi'ndeki Ermeni olaylar da sonlan-drlyor. Fakat bu arada, Avrupa'da srekli olarak Trklerin Ermenileri katlettikleri propagandas yaylyor ve her muharebeden sonra Ermeni kayplar son derece abartl olarak veriliyor. Bylece acmasz savalarn abartlm bilanosu, bugn nmze bir "soykrm" iddias olarak kyor.

Trkiye'nin Bamszlk Sava, sadece Birinci Dnya Sava'nn galibi olan Batl devletlere kar deil, ayn zamanda ierde Padiah'n kkrtmasyla ayaklanan asilere, Ege'yi igal eden Yunanllar'a ve Dou Anadolu ile Gney Dou Anadolu'yu kana bulayan Ermenilere kar da kazanlyor. Bugn soykrm iddialar olarak karmza kan olay, ite Anadolu'nun paylalmasna ilikin bu tarihsel hesaplamann, gnmzde de srdrlmek istenmesinden baka bir ey deildir. XX. Yzyln ikinci Yarsndaki Ermeni Saldrlan ve Cinayetler Trkiye Cumhuriyeti'nin kuruluu srasnda, Lozan'da, smet Paa'ya suikast yapmak isteyen ve daha sonra Mustafa Kemal'e suikast giriimini planlama aamasnda yakalanan Ermeni eylemcileri, 1945 ylna kadar greli bir sessizlik dnemine girdiler. 1945'teki bireysel bir-iki giriimin dnda, rgtsel olarak 1960'larn ortasna kadar devam eden bu greli sknet, Ermenilerin, "Soykrmn ellinci yl" dedikleri 1965 ncesinde yeniden trmanmaya balad. Uluslararas dzeyde, zellikle Amerika'da ve Fransa'da trmanan bu rgtl etkinlikler, 1970'li yllarn bandan itibaren dorudan cinayetlere dnt. TARHMZLE YZLEMEK 109

Ermeniler dnyann her yerinde Trk diplomatlarna ve Trk Hava Yollan gibi Trk kurulularna pek ok saldr dzenlemeye baladlar. Btn dnyann ilgisiz ya da Ermenileri destekleyen gzleri nnde gerekletirilen bu saldrlarn nemini ve geniliini belirtmek iin sadece lmle sonulanan yani cinayet nitelii tayan olaylarn listesini aada veriyorum: 1) 27 Ocak 1973. Los Angeles Bakonsolosu Mehmet Baydar ve Muavin Konsolos Bahadr Demir, Santa Barbara aa ldrld. \ 2) ' 3) 4) 5) 22 Ekim 1975. Avusturya Bykelisi Dani Tunalgil, Viyana'da ldrld. 24 Ekim 1975. Fransa Bykelisi smail Erez ile ofr Talip Yener, Paris'te ldrld. 16 ubat 1976. Beyrut Bykelilii Bakatibi Oktar Cirit, Lbnan'da ldrld. 9 Haziran 1977. Vatikan Bykelisi Taha Carm, Roma'da ldrld.

6) 2 Haziran 1978. spanya Bykelimizin ei Necla Kuneralp ile emekli bykeli Beir Balcolu, Madrid'de ldrld. 7) 12 Ekim 1979. Hollanda Bykelimizin olu Ahmet Benler, Lahey'de ldrld.

8) 22 Aralk 1979. Fransa Bykelilii Turizm ve Tantma Maviri Ylmaz olpan, Paris'te ldrld. 9) 31 Temmuz 1980. Yunanistan Bykelilii dari Ataesi Galip zmen ile kz Neslihan zmen, Atina'da ldrld.

10) 17 Aralk 1980. Sydney Bakonsolosu ark Aryak ile koruma grevlisi Engin Sever, Sydney'de ldrld. 11) 4 Mart 1981. Fransa Bykelilii alma Maviri Reat Morali ile Din Grevlisi Tecelli Ar, Paris'te ldrld. 12) 9 Haziran 1981. Cenevre Bakonsolosluu Szlemeli Sekreteri Mehmet Sava Yergz, Cenevre'de ldrld. 13) 24 Eyll 1981. Paris'te Bakonsolosluk basld, Bakonsolos Kaya nal yaraland ve Koruma Grevlisi Cemal zen, ldrld. 110 EMREKONGAR

14) 28 Ocak 1982. Los Angeles Bakonsolosu Kemal Arkan, Lo Angeles'te ldrld. 15) 4 Mays 1982. Boston Fahri Bakonsolosu Orhan Gndz Boston'da ldrld. 16) 7 Haziran 1982. Portekiz Bykelilii dari Ataesi Erku Akbay ile ei Nadide Akbay, Lizbon'da ldrld. 17) 27 Austos 1982. Kanada Bykelilii Askeri Ataesi Kurmay Albay Atilla Altkat, Ottowa'da ldrld. 18) 9 Eyll 1982. Burgaz Bakonsolosluu dari Ataesi Bora Selkan, Bulgaristan'n Burgaz kentinde ldrld. 19) 9 Mart 1983. Yugoslavya Bykelisi Galip Balkar, Belg-rad'da ldrld. 20) 14 Temmuz 1983. Belika Bykelilii idari Ataesi Dursun Aksoy, Brksel'de ldrld.

21) 27 Temmuz 1983. Lizbon'da Portekiz Bykelilii konutu basld, Maslahatgzar Yurtsev Mholu ve olu Atasay Mholu yaraland, Maslahatgzarn ei Cahide Mholu ve bir Portekiz polisi ldrld. 22) 28 Nisan 1984. ran Bykelilii'ne dzenlenen bir dizi saldr sonunda sekreter adiye Ynder'in ei Ik Ynder, Tahran'da ldrld. 23) 20 Haziran 1984. Avusturya Bykelilii alma Maviri Vekili Erdoan zen, Viyana'da ldrld. 24) 19 Kasm 1984. Birlemi Milletler Viyana Brosundaki Trk Direktr Evner Ergun, Viyana'da ldrld. Sevgili okurlarm deerli aratrmac-yazar, eski Bykeli Bilal N. imir'in Bilgi Yaynevi'nce 2000 ylnda baslan iki ciltlik ehit Diplomatlarmz adl kitabndan derlediim bu listede, Ermenilerin taeronu olarak alan Yunan terr rgtlerinin ldrd ya da dnyann baka yerlerinde Trkiye dmanlannca ldrlen teki dileri mensuplarnn adlar yok. Ayrca cinayetle sonulanmayan, sadece baskn niteliinde olan veya yaralamayla sonulanan suikast olaylarn da liste d braktm. Bu dnemde Ermeniler tarafndan 4 ktada 20'den fazla l-

TARHMZLE YZLEMEK

111

kede 200'den fazla saldr gerekletirilmitir. Dorudan Ermeni terristler tarafndan ldrlenlerin says 30'u gemitir. Sanyorum bu cinayet listesi, gerek soykrm iddialarn ne srenlerin, gerekse onlara destek veren Bat devletlerinin dayandklar insani ya da hukuki gerekelere yeterli kar kant oluturmaktadr! Ermeni Soykrm ddiasn Yasalar Araclyla Dayatma Giriimi Ermeni Soykrm iddialarn ne srenlerin iledikleri insanlk d cinayetlere ek olarak, bir uluslararas dayatma da eitli lkelerin parlamentolarnn kabul ettikleri "Ermeni Soykrm Yasalar" araclyla gerekletirilmektedir. Bir tarihsel olay hakknda meclislerden yasa kararak "Bu olay olmutur. Aksini savunmak yasaktr" anlayn egemen klmann ne denli hukuksal, bilimsel ya da nesnel bir yaklam olduu ok tartmaldr. Yasalarla tarih yazmak, tarihin dorudan doruya saptrlmas anlamn tamaz m? Fakat demokratik rejimin baz cilveleri vardr: Birok lkedeki Ermeni nfus, seim blgelerindeki politikaclar zerinde bask kurarak bu tr kararlarn alnmasn salamaktadr. Bugne kadar Almanya, Arjantin, Belika, Fransa, Hollanda, isve, svire, italya, Kanada, Lbnan, Polonya, Rusya Federasyonu, Slovakya, Uruguay, Yunanistan, Kbrs Rum Ynetimi, Ermeni Soykrmyla ilgili yasama kararlar almtr. Avrupa Parlamentosu'nda da ayn biimde kararlar alnmtr. Her ne kadar bugn Avrupa Parlamentosu'nun kararlar "icrai" bir nitelik tamyor gibi grnyorsa da Trkiye'ye dayatlan "Mzakere erevesi Belgesi"nde Avrupa Birlii'nin btn organlarnn kararlar geerli sayldndan, daha imdiden Tr-kiye-Avrupa Birlii ilikilerinde bir prz ortaya kmtr. Btn bunlara ek olarak ABD'de pek ok eyalette ve Kanada, Arjantin, Avustralya, isvire gibi lkelerin baz yerel meclislerinde de bu konuda kararlar geirilmitir. 112 EMREKONGAR

Hemen hemen her yl, ABD parlamentosuna Ermeni Soykrm iddialarnn resmen tannmas iin nerilerde bulunulmaktadr. imdiye kadar kimi zaman ABD Bakan'nn dorudan mdahalesini gerektirecek kadar ciddi boyutlara ulaan bu giriimler henz bir sonu vermemitir ama bu durum, ilerde de bir sonu alnamayaca anlamna gelememektedir. Ermeni Soykrm iin yasa karan baz lkelerin nedenlerini aklc biimde kabul etmekte zorlanyorum ama en azndan grebiliyorum: Fransa'da Ermeni semenlerin oluturduu byk bask, Almanya'da Yahudi Soykrm konusunda yalnz kalmama duygusu ve benzeri nedenler, "yasa kartlarak tarihin yeniden yazlmas" gibi bir yanll kabul edilebilir klmasa bile bu yanln ardndaki eleri aklyor.

Beni byk bir d krklna uratan davran Polonya'dan geldi; soykrm yasasn karan lkeler listesine son gnlerde katlan Polonya ile tarihsel dayanma balarmz vard: Polonya, Avusturya tarafndan igal edilip bamszln yitirdiinde Osmanl Devleti bunu kabul etmemi, hatta Saray'daki bykeli kabullerinde, "Lehistan sefiri" ars yaplp "Yolda. .." denilerek, bamszln yitirilmesine kar tavr alnmt; nl air Adam Mickiewicz ile birlikte Adam Czartoryski, T. T. Jez, Sobozovvski, Adam Michalowski gibi Polonyal zgrlk ve bamszlk savalarna, air ve yazarlarna snma hakk tanm ve onlara sayg gstermiti. yle sanyorum ki Polonya'nn toplumsal ve siyasal yapsna egemen olan youn Katolik kltr ve Yahudi soykrm konusunda Almanlar'la ibirlii yapanlarn tarihsel arl onlar da bu yanl karar almaya yneltti. Peki btn bu abalarn anlam nedir? Baka lkelerin meclislerinin Trkiye'nin tarihiyle ilgili kararlar almalar Trkiye'yi ne derece balar, ne gibi somut sonular dourur? Aslnda bu kararlar, gncel siyaset ve uluslararas hukuk anlaTARHMZLE YZLEMEK 113

mnda Trkiye'yle ilgili dorudan ve somut bir sonu dourmuyor gibi grnyor. Ama sorunun temeline inildiinde durumun hi de yle basit olmad anlalacaktr. rnein Avrupa Birlii Parlamentosu'nun ald karar, tam yelik zamannda Trkiye'nin nne konulacak bir koul nitelii kazanabilir. Ayrca Trkiye'ye kar uygulanan modelin "nce soykrm tan, sonra tazminat de, sonra toprak ver" biiminde olduuna ilikin pek ok ipucu vardr. rnein bu satrlarn yazld gnlerde, 28 Ocak 2006'da ajanslardan geen u habere baknz: "Ar milliyeti Ermeni partisi Tanakstyun'un szcs, Ermenistan olarak ileride Trkiye'den toprak isteyebileceklerini syledi. Szc Giro Manoyan, 'Trkiye'den toprak talebi u an d politika gndeminde bulunmuyor ancak bu ileride de bulunmayaca anlamna gelmiyor,' dedi. "Giro Manoyan szlerine, 'Bizim de bir paras olduumuz mevcut hkmet, desteklediimiz ve desteimizi srdreceimiz Devlet Bakan da bizim Anavatan taleplerimizi terk etmeyecek,' diye devam etti. "Erivan'da bir yuvarlak masa toplantsnda konuan Giro Manoyan, hibir Ermeni hkmetinin, Trkiye'den asla toprak talep etmeyeceklerini syleyemeyeceini syledi ve 'Hibir Ermeni hkmeti bunu yapamaz nk bana gre Ermeni halk byle bir Hkmetin iktidarda kalmasna asla izin vermez,' diye konutu. "Milliyeti Tanakstyun szcs, Ermenistan ynetiminin u anda byle bir talepleri olmamasna karn, 'Bugn byle taleplerimizin olmamas, yarn da olmayaca anlamna gelmiyor,' dedi. "Ermeni basn, Tanakstyun'un bu aklamasnn ardndan, 'Ermeni Devrim Federasyonu'na (Tanakstyun) gre, Ermenistan, Trkiye'nin toprak btnln tanmyor,' yorumu yapt. Ermeni basnnda kan haberlerde, Ermenistan'n ge-

TY8 I 114 EMREKONGAR

lecekte Trkiye'den 1915 ncesinde Ermenilerin youn biimde yaad Trkiye topraklarn isteyebilecei belirtildi." eitli lkelerdeki bu Ermeni Soykrm Yasalar'nn bir baka ilevi de kamuoyu oluturmak, zellikle de genleri bu "bilgi"yle yetitirmektir. rnein Fransa, svire gibi lkelerde, Ermeni Soykrm'nn olup olmadn tartmak olanakl deildir. Daha dorusu bu lkelerde "Ermeni Soykrm yoktur" demek yasaktr; diyen cezalandrlr. Sevgili okurlarm sakn bu yazdklarmn bir abartma olduunu sanmasnlar. (Gerekler, Trklere kar bu konudaki nyarglar ve uygulamalar o denli inanlmazdr ki, okuyanlarn bunlarn gerek olduuna inanmalarnn zor olduunu dnyorum.) nl tarihi Prof. Bernard Lewis, "Ermeni Soykrm yoktur," dedii iin Fransa'da yarglanm ve cezaya arptrlmtr. Trkiye'de bir siyasal partinin genel bakan olan Dou Perinek'in, ayn nedenle isvire'de savclk tarafndan ifadesi alnmtr. Amerika Birleik Devleeri'nde Ermeni Soykrm Yasalar'n kabul eden eyaletlerde, okullarda Trklerin Ermenileri soykrma urattklar, resmi bir tarih konusu olarak okutulmaktadr. Bu eitimin sonunda, yakn bir tarihte dnyay ynetecek kiilerin beyinleri bu konuda ykanm olacak, tarihin ok tartmal bir konusu dogmatik bir inan olarak dnyaya egemen klnacaktr. Ermeni Soykrm ddialarnn ki Kayna Hakknda Sevgili okurlarm, neredeyse yzyllar ncesinde balayan Anadolu'nun paylam kavgasndan kaynaklanan, yzyllar ncesinin din savalarna oturtulmu bulunan ve ne yazk ki gnmzde de, tarihsel bir kin, intikam ve toprak kazanma duygusuyla desteklenerek srdrlen "Ermeni Diasporas ile Ermenistan arasndaki ilikileri canl tutmay hedefleyen' Ermeni Soykrm iddialarnn gnmzde tarihsel olarak kullanlan iki temel kayna var. TARHMZLE YZLEMEK 115 Birincisi 1913-1916 yllar arasnda Osmanl mparatorluu nezdindeki Amerika Birleik Devletleri Bykelisi Henry Mor-genthau'nun anlar, teki James Bryce ile Arnold Toynbee'nin yazdklar nl Mavi Kitap. nce Amerikan Bakan Woodrow Wilson'a adanm olan Morgenthau'nun kitab hakkndaki glgelere bakalm: (Bu arada Amerikan Kongresi'nin Lozan Antlamas'n hibir zaman onaylamam olduunu da anmsatmalym.)

Kitap hakkndaki nemli bir iddia, Morgenthau'nun kendisi tarafndan deil, Ermeni sekreterleri tarafndan kaleme alnddr. Bu iddiann ne kadar doru olduu belli deil. Ama belli olan bir ey var ki, o da dnemin Amerikan Bakan VVilson'un Irak ile Bolevikler'in denetimine geen Rusya arasnda, Amerikan nfuzu altnda, tampon bir Ermeni devleti kurmak yanls olduu ve Hristiyan misyonerlerinin (dinsel ve siyasal) destei bir yana, bu politikann, Anadolu zerinde oynanan oyunlar erevesinde Sevr'e kadar uzanan ciddi sonular dourduu. (Aralarnda Halide Edip Advar'n da bulunduu bir grup aydnn, Kurtulu Sava srasnda, Trkiye iin de "Amerikan Mandas" istedii anmsanmaldr.) Kitap hakknda, Morgenthau'nun Hikyesinin Arkasndaki Hikye adyla Heath W. Lowry'nin aratrmas, bu kitabn ne denli gvenilir (daha doru bir deyile, ne denli gvenilmez) olduunu ortaya koymaktadr. Morgenthau'nun kitabndaki bilgilerle ayn dnemdeki Amerikan konsoloslarnn raporlar bile birbirini tutmamakta, ayrca verdii saylar, son derece abartl grnmektedir. Ermeni Soykrm iddialar konusundaki ikinci kaynak kitap, Bryce ve Toynbee tarafndan kaleme alnan ve Mavi Kitap adyla bilinen kitaptr. Kitab yazdran, ngiltere'nin Wellington House adyla bilinen propaganda brosudur. ngiltere, Amerika Birleik Devletleri'ni de kendi yannda Birinci Dnya Sava'na sokmak istemekte, bu nedenle Welling116 EMREKONGAR

ton House'da Almanlar ve Osmanllar aleyhine propaganda kitaplar hazrlatmaktadr. Sonunda olumlu sonu da alnr, Amerika 1917'de savaa girer. Savatan sonra 1925 ylnda, Almanya'nn istei zerine ngiliz Dileri Bakan Chamberlain, Lordlar Kamaras'nda Almanlarla ilgili Mavi Kitap'm dzmece olduunu aklamtr. Amerikal aratrmac lustin McCarthy, yapt almalarla kitaptaki kaynaklarn gvenilmezliini saptamtr. Ayrca kitap, nl BBC yneticisi, aratrmac yazar Andrew Mango tarafndan da, "Mavi Kitap bir propaganda derlemesi. Tm uydurma deil. Ama iki mesele var. Tek tarafldr. Bunlar Ermenilerin kurban olduu mezalimden bahsediyor. Trklerin urad mezalimden bahsetmiyor. kincisi, belge hakiki olabilir ama gerei yanstmayabilir," biiminde deerlendirilmitir. Bu konuda buraya kadar belirttiim kaynaklar dnda Prof. Stanford Shaw'un, Trke'ye evrilmi olan Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye kitabna baklabilir. Soykrm ddialarnn Siyasal ve deolojik Temelleri Var myd? ddialar, belgeler, kaynaklar, abartmalar, nyarglar ve benzerleri, gelip bir noktada dmleniyor: Osmanllar Ermenilere soykrm uygulad m?

Daha dorusu, tarihte yaandn bildiimiz bu trajedi, bir katliam myd, bir karlkl katliam yani mukatele miydi, yoksa bir soykrm m? Bu sorunun yant, nce Yahudi Soykrm srasnda Almanya'daki siyasal-ideolojik yapya baklarak, daha sonra da bu yap erevesinde Osmanl'nn koullar irdelenerek verilebilir. nce Almanya'y anmsayalm: Hitler, Cermen rknn stnlne dayal Nasyonal Sosyalizmi, NAZ ideolojisini reterek iktidara gelmiti. Yani Almanya'da Yahudi Soykrm ncesi "Irk bir ideolo-jik-siyasal yap" topluma egemen olmutu. TARHMZLE YZLEMEK 117 Almanlar, nce rk bir yaklamla Cermen rknn stnlne dayal bir inan sistemi gelitirmiler, sonra da bu rk ideoloji-siyaset izgisine dayal olarak Yahudi rkna kar bir soykrm uygulamlard. Osmanl'ya baktmzda ise Birinci Dnya Sava ncesinde, topluma ne milliyeti ne de rk bir yaklamn siyasal bir ideoloji olarak egemen olduunu gryoruz. Daha doru bir saptamayla Osmanl'nn en gecikmi milliyetilik ideolojisi olan Trklk, o yllarda henz filizlenme aamasndadr. Trklk ideolojisine destek verdikleri ileri srlen ttihat ve Terakki Cemiyeti, 1908 kinci Merutiyet darbesinden sonra, "kurtarc ideoloji" olarak, uzun sre, milliyetiliin, yani Trkln tam tersi olan "ttihad Anasr" (gelerin-Un-surlarn Birlii) ideolojisine sarlmtr; nk ama, imparatorluun btnln Hristiyan geleriyle birlikte korumaktr. Nitekim kinci Merutiyet'ten sonra oluturulan Meclis'te ok sayda Hristiyan mebusa, bu amac gerekletirmek iin yer verilmitir. Ziya Gkalp'n nclk yapt "Trklk" veya "Trk Milliyetilii" akm henz filizlenmektedir ve anlardan rendiimize gre bata Talat Paa olmak kaydyla, ttihatlar, Ziya Gkalp' biraz msamaha biraz da ilgisizlikle dinlemektedirler. Gkalp'n, ilk eserlerini 1910'lu yllarda yaynlad dnlrse, o zamanki iletiim olanaklaryla bu fikirlerin brakn toplumu, ynetici kadro tarafndan bile birka yl iinde benimsenmesi ve bir "rklk bilincinin" gelimesi olanakl deildir, zaten de byle bir ey olmamtr. O kadar olmamtr ki, "Trk Milliyetilii" ancak Cumhu-riyet'in ilanndan sonra (Cumhuriyet Halk Partisi'nin 6 oku erevesinde) gndeme gelmitir. Birinci Dnya Sava srasnda devleti yneten ttihatlarn "tutarl ve bilinli bir Irk ya da Milliyeti Trklk ideolojileri" yoktu ki, bu ideolojiye dayal olarak "Ermeni rkn yok etme" abasnda bulunsunlar. Olaylar, Osmanl'dan ayrlarak bamsz bir devlet kurmak is-

118 EMRE KONGAR teyen Ermenilere, Birinci Dnya Sava erevesinde Ruslarn (ve teki Batl devletlerin) verdii fiili destek sonunda ortaya kan bir "sava trajedisidir". zet ve Sonu: Mukatele Soykrm Deildir Ama imdi Ne Yaplabilir? Btn dnyada ortaya kan "Ermeni Soykrm iddialarna" kar tek yapabildiimiz, haber bltenlerimizde, "Ermeni Soykrm iddialar" tamlamasnn bana "szde" kelimesini eklemek oldu. Sevgili okurlar, konuyu bitirirken Ermeni sorunuyla ilgili olarak ksa bir zeti dikkatinize sunmak istiyorum: 1) Ermeni sorunu, kk Hal Seferleri'ne kadar dayanan, Anadolu'nun paylalmas mcadelesinin (ne yazk ki) gnmzdeki bir uzantsdr. 2) Gnmze yansyan Ermeni sorunu, esas itibaryla bir din-tarm imparatorluu olan Osmanllarn iindeki dinsel gruplarn (milletlerin), farkl dinler zerine kurulmu olan teki dman imparatorluklar tarafndan kullanlmasyla ortaya kmtr. 3) Olayn temelinde hem dinsel, hem de ulusal kimlik sorunlar yatt iin sorunun kkleri, hem dinsel kimliklerin nem tad ortaaa, hem de Milliyetilik Akmlar'nn ortaya kt Fransz devrimine kadar uzanmaktadr. 4) Ortaa ve Yenia, uluslararas siyasetin de, imparatorluklarn i ileyi mekanizmalarnn da byk lde dinsel kimliklerden etkilendii bir dnemdir. 5) Bu erevede Osmanl mparatorluu'nun dman olan br tarm-din imparatorluklar, srekli olarak Osmanl'nn Hristiyan tebaas zerine yatrm yapmlar, Osmanl'nn Hristiyan nfusunu, kendi nfuzlar iin kullanmak istemilerdir. 6) Bu konuda en erken ve hzl davranan Rusya'dr. Daha 1774 ylnda Kk Kaynarca Anlamas'yla Osmanllara, Rus arnn, Osmanl'nn Hristiyan tebaasnn "koruyucusu" olduunu kabul ettirmi ve bylece Osmanl Ermenilerinin Rusya tarafndan kkrtlmas resmen balamtr. TARHMZLE YZLEMEK 119

7) XVIII. yzylda Osmanl'nn k dneminin balamas sonunda ortaya kan "Dou Sorunu"(ark Meselesi-Eastern Question), yani Osmanl mparatorluu'nun nasl paylalaca konusu, derhal Ermeni ve Rum "milletlerinin" Fransa, ingiltere, Almanya ve Rusya arasndaki rekabet erevesinde, siyasal olarak kkrtlmalarn ve kullanlmalarn dnya stratejisi gndeminin en bana oturtmutur. 8) Birinci Dnya Sava, hem Almanya'nn hem de Rusya'nn aradan ekilmesine yol anca Osmanl mparatorluu, ingilizler, Franszlar ve italyanlar arasnda taksim edilmi, Rum milleti dorudan Yunanistan ile, Ermeni milleti de dorudan Ermenistan ile ilikilendirilerek, Amerika Birleik Devletleri'nin de desteiyle Sevr Antlamas yrrle konmutur. 9) Bu arada Rusya, Birinci Dnya Sava'nda savamakta olduu Osmanl Imparatorluu'na kar Ermeni taburlarn rgtlemi, Osmanl Ermenileri, douda ve gneydouda pek ok yerde, "uyruu

olduklar" Osmanl'ya kar silahl savaa girimi, kurduklar etelerle de Trkleri ve Krtler'i ldrmeye balamlardr; tabii Osmanllar da bunlara kar hem nizami sava hem de ete savan srdrmlerdir. 10) Osmanl Ermenileri zerinde yatrm yapan glerden Franszlar da Sevr Anlamas'ndan sonra gneydeki ve gneydoudaki igallerinde Fransz niformas giydirilmi Ermenileri kullanmlardr. 11) 1900'l yllarn balarnda Amerika Birleik Devletleri de konunun nemini kavram, Birinci Dnya Sava ncesinde Boston merkezli olmak zere "misyoner" faaliyetlerini ve misyoner okullarn balatmtr. 12) Birinci Dnya Sava sonrasnda yeni siyasal dzenin temellerini oluturan YVilson'un 14 ilkesi, esas olarak Anadolu'nun paylalmasn da dzenlemektedir. 13) Trkiye Cumhuriyeti, igalci kuvvetler ve Ermenilerle yaplan nizami savalar sonunda, bu savalarn kazanlmasyla imzalanan anlamalarn ortaya kard bir devlettir. 14) Osmanl imparatorluu, kendisi milliyeti ideolojiyi (Trkl) gelitirememi (gelitirmemi) ve Milliyetilik 120 EMREKONGAR

Akmlar'nn glenmesi sonunda paralanm bir imparatorluktur. Bu adan imparatorluun yneticilerinin bir baka ulusa "soykrm" uygulamas ne siyasal ne de ideolojik olarak olanakldr. nk kendi "ulusal bilinleri" bile henz gelimemitir. Gnmzdeki Ermeni Soykrm iddialarnn ardnda Ermeni Diasporas vardr. Yunanca "dalma" demek olan Diaspora teriminin iki anlam var: Birinci olarak, tarihin eski dnemlerinde, Babil srgnyle lkelerinden kovulmu olan Musevilerin dnyaya yaylma olayn belirtiyor. kinci olarak da yabanc lkelerde yaayan Musevilerin oluturduu cemaatlerin toplam anlamna geliyor. Musevi diasporas, dinsel-geleneksel olarak Musevilerin, tek tanrl dinlerini tm insanla yaymak iin Allah tarafndan btn dnyaya datldna ve bir gn kendilerine Allah tarafndan "Vaat Edilmi Topraklar" olan srail'e dneceklerine inanr. Bu inan sonunda, kinci Dnya Sava'ndaki soykrmn bedeli olarak, israil Devleti kurulabilmitir. Diaspora szcnn temelinde "toprakszlk" anlay yatar. te Ermeniler, Ermenistan dnda yaayan ve ounluu Osmanl mparatorluu'nun topraklarndan g etmi soydalarn Diaspora diye tanmlarlar. Katliam, Arapa kkenli, "ldrmek" anlamna gelen "kati" ile yine Arapa, "umum"dan gelen ve "genel" demek olan "mm" szcklerinin birlemesiyle oluan, tarihsel olarak zaptolunan bir yerin tm halkn kltan geirerek ldrme anlamn tayan bir kelimedir. Mukatele, Arapa kkenli "kati" szcnden tretilmi, "karlkl ldrme" anlamna gelen bir kelimedir.

imdi tarih felsefesi asndan bu szckleri kullanarak bir zmleme yapalm: lk ve orta alarda tm imparatorluklar, yani devletler din esasna gre rgtlenmi olduklarndan, bunlar arasndaki btn savalar ve kendi tebaalar olan farkl dinden ve mezhepten insanTARHMZLE YZLEMEK 121 lara uyguladklar yok etme yntemleri, ada bir kavram olan soykrm tanmna ancak ok byk bir zorlama ile sokulabilir. Ama byle bir tehis, tarih felsefesi asndan tarihi saptran bir tehis olacaktr. Bu nedenle de tarihin doru bir yorumu olarak kabul edilemez. nk o zaman, Hal seferleri, II. Ferdinando'nun, Ispan-ya'daki Museviler ve Mslmanlar politikas sonucu onlar ldrmesi ve ge zorlamas, nce Portekizlilerin ve spanyollarn, sonra da Amerikallarn Gney ve Kuzey Amerika ktalarnn yerlilerini (Inkalar, Aztekler, Kzlderililer) yok etme abalar, Fransa'daki San Bartelemiy katliam da, ada bir kavram olduu iin o dnemler asndan geerli olmayan, soykrm diye tanmlanabilir. Ama bu tanmlama da yanl olacaktr. nk o dnemdeki tm devletleraras ilikiler ve savalar, lkelerin farkl din ve mezheplerdeki tebaalarna uyguladklar basklar, ya din ya da milliyet esasna gre yapldndan, bu tanma girmeyen hibir sava ve toprak igali hemen hemen yoktur. Ayn mantk, yani tarihin ayn yorumu, Osmanl imparatorluunun katld ve yenilerek yok olduu Birinci Dnya Sava srasnda, imparatorluun savat devletler arasnda bulunan Ruslara yardm etmek iin ayaklanan ve Rus ordular ile birlikte evrelerindeki Trkleri ve Krtler'i katleden Ermenilere kar imparatorluun uygulad tedbirler iin de geerlidir. Ermenilerin, Ruslarn desteiyle Trklere ve Krtlere uyguladklar katliam, bu erevede Krtlerin ve Trklerin, Ermenilere karlk vermeleri ve imparatorluun da bu durumda Ermenilere kar ald nlemler, bir "soykrm" deil, Birinci Dnya Sava srasnda yaanan trajik bir "mukatele" olaydr. Bu "mukateleyi" bir "soykrm" gibi anlamak ve dnya kamuoyuna byle sunmak, tarihin yanl yorumlanmas ve bu nedenle de saptrlmas anlamn tar. Ermenilerin, hem "soykrm" iddialarnn temelinde hem Ermenistan dndaki Ermenileri, Musevi Diasporas'na kout bir biimde "Ermeni Diasporas" diye nitelemelerinin ve bu diaspo122 EMREKONGAR

ray Trk dmanlyla ayakta tutmaya almalarnn altnda, Musevilerin srail Devleti modeline yol aan oluumlarn taklidi ve bu devlete giden ayn yolun, ayn amala izlenmesi uygulamas yatmaktadr. "Trk dmanl" bu erevede, sadece siyasal amal deil, kimliini yitirmekte olan Ermeni Diasporas'n canl tutmak iin kltrel bir ara olarak da kullanlmaktadr. Bilindii gibi bir grubu bir arada tutmann en iyi yolu, onlar "ortak bir dmana kar birletirmektir".

Ermeni Diasporas'nm mali, ekonomik ve siyasal gcne muhta olan Ermenistan, bu soydalarnn bulunduklar lkelerde asimile olmalarn engellemek iin de "soykrm" iddialarn srekli olarak gndemde tutmaktadr. Amerika Birleik Devletleri'ndeki pek ok eyalette ve daha nce listesini verdiim lkelerde kabul edilen "Ermeni Soykrm" yasalarnn temelinde ite bu ge de nemli bir rol oynamtr. Bu durumda, Trkiye'nin yapaca iki ayr ey vardr: Birinci olarak, bugne kadar, Atatrk'n "Yurtta Sulh, Cihanda Sulh" anlay erevesinde zerinde pek durulmayan "Ermeni sorunu" btn boyutlaryla ele alnmal, hem ulusal eitim programlarnda hem de uluslararas platformlarda tarih, btn plaklyla retilmeli ve tartmaya almaldr. kinci olarak, Trkiye Cumhuriyeti'nin bu konudaki muhataplar iyi belirlenmeli ve onlarla derhal, "Ermeni sorunu"nu zecek admlar atmak iin yakn ilikilere girilmelidir. Muhataplarmz, hi kukusuz nce Ermenistan Cumhuriyeti, sonra stanbul Patrii bata olmak kaydyla Ermeni Kilisesi ve imdiye kadar pek kimsenin gndeme getirmedii Glbenkyan Vakf birinci srada olmak kaydyla, Ermeni vakflar ve sivil toplum rgtleridir. Trkiye, tarihsel gerekleri tm plaklyla irdelemeye balar ve bunu hem ite hem de dta yaparsa, sadece hakll ortaya kacak ve hi kukusuz, uluslararas platformlarda glenecektir: Tabii bu arada, yukarda belirttiim muhatap ile yakn ilikiler gelitirilerek, tarihin siyasal amala saptrlmasnn nlenmesi de arttr. TARHMZLE YZLEMEK 123

nanyorum ki Ermeniler, tarihin karanlk labirentlerinde dolaarak gnmz Trkiyesi'nin aleyhine gereklemesi olanaksz olan "ham hayaller" peinde komak yerine, daha gereki politikalar izlemenin kendileri asndan da ok daha yararl olduunu mutlaka greceklerdir.

Abdlhamit Ulu Hakan myd Kzl Sultan m? Sevgili okurlarm, ok partili demokrasiye getiimizden beri tarih alanndaki tartma gndemimizi igal eden balca konulardan biri de ksaca Abdlhamit dediimiz II. Abdlhamit'in tarihimizde sahip olduu roldr. Resmi tarih Abdlhamit'i "Despot" bir hkmdar olarak tanmlar; onun iin kullanlan sfat, Arapa'da "keyf ynetim, baskc ynetim" anlamna gelen "istibdat" szcnden tretilmi "mstebit"tir: Yani "lkede keyfi ve baskc bir ynetim" uygulayan bir diktatr. Bu nitelemenin altnda yatan temel yaklam, Abdlhamit'in, Mithat Paa ve arkadalar tarafndan, merutiyeti ilan etmesi kouluyla (1876'da ilan edilen Birinci Merutiyet) tahta geirilmi olmas ama sonradan, Mithat Paa'y srgne yollayp Anayasa'y da rafa kaldrarak lkeyi otuz yl tek bana ynetmesi ve bu arada Namk Kemal gibi, hrriyet ve anayasa yani merutiyet iin alanlar satn almaya alm, satn alamadklarn bask altna alm, hapse atm, srgne yollam olmasdr.

Tabii dnsel ve siyasal kklerini Yeni Osmanllardan, (Gen Osmanllar) ve Gen Trklerden alan Cumhuriyet kadrolar, XIX. yzyl boyunca sren zgrlk ve anayasal haklar mcadelesine kar kan Abdlhamit'i sadece bu ynyle deerlendirmekle yetinmiler ve hi de haksz olmayarak, "mOstebit" yaftasn vurmakta tereddt etmemilerdir. "Resmi tarih"in bu yaklam, ona "Kzl Sultan" diyenleri destekler. TARHMZLE YZLEMEK 125 Ama Abdlhamit'in Bat kaynakl zgrlk ve anayasa mcadelesine kar km olmasnn yannda, 30 yllk iktidar srasnda yaptklar pek gndeme gelmemitir. Tabii bu yaptklarnn arasnda, imparatorluu telgraf telleri ile donatmak ve pek ok eitim kurumu amak gibi iler olduu gibi, dostlar Rum bankac Zarifi ve Ermeni borsac Assani ile ibirlii yaparak borsada oynamak ve ok para kazanmak gibi eylemler de vardr; bu ynleri zerinde yeterince durulmam olmas, tarihimiz asndan nemli bir eksikliktir. (Banker Zarifi iin Murat Hulkiender'in, Bir Galata Bankerinin Portresi: George Zarifi adl kitabna baklabilir.) Bu eksiklikten yararlanan zellikle Cumhuriyet kart, Osmanlc "gayri resmi tarih" yazclar Abdlhamit'i neredeyse imparatorluu kurtaran "Ulu Hakan" yapmlar, "Zamannda tek bir kar Osmanl topra kaybedilmemitir," gibi, gereklere btnyle aykr yalanlar televizyon ekranlarndan bile dile getirmekte saknca grmemilerdir. Bugnk siyasal ve ideolojik kartlklardan en ok etkilenen, bu nedenle de en ok saptrlan dnem, II. Abdlhamit dnemidir diyebiliriz. Bu nedenle nce, Abdlhamit ve dnemi hakknda nesnel bir tarih anmsatmas yapmak gerekmektedir. Ancak bu dnemdeki olaylar nesnel olarak anmsadktan sonra gereki bir Abdlhamit portresi oluturmak olanakldr. II. Abdlhamit ve Dneminin Nesnel Tarihi II. Abdlhamit 21 Eyll 1842 tarihinde dodu. Babas I. Ab-dlmecit, annesi Tr-i Mjgan Kadn Efendi'dir. Annesi er-kezdir. Annesini kk yata kaybettii iin vey annesi, Abdl-mecit'in ocuksuz kadnlarndan Piristu Hanm tarafndan yetitirildi; zayf ve hastalkl bir bnyesi vard. Kltr ve mzik dersleri ald, piyano almay rendi, marangozlua merak sard. Bo vakitlerini marangozhanede geirirdi. Polis romanlarn sevdii bilinir. 126 EMREKONGAR

Abdlhamit, lkeye merutiyet yani anayasal rejim getirmek isteyen Yeni Osmanllar (Gen Osmanllar) tarafndan, Merutiyet'i ilan edecei szn vermesi zerine, 34 yanda 31 Austos 1876'da tahta karlmtr. imparatorluun elden gittiini gren ve bu kn meruti rejimle durdurulabileceine inanan Gen Osmanllar Balkanlar'da art arda kan isyanlar ve giderek oalan lke sorunlar karsnda

Abdlaziz'i tahttan indirip yerine V. Murat' padiah yapmlard. Ksa bir sre sonra V. Murat'n akl hastas olduunun anlalmas zerine yerine merutiyeti ilan edeceine sz veren II. Abdlhamit getirildi. Abdlhamit 23 Aralk 1876'da Kanun-i Esasi'yi (Anayasa'y) ilan etti. Fakat ksa bir sre sonra Mithat Paa'y sadrazamlktan azletti ve srgne yollad. Ardndan, tarihimize 93 Harbi olarak geen 1877-1878 Os-manl-Rus Sava'm gereke gstererek Meclisi datt ve bylece Birinci Merutiyet dnemi son buldu. XIX. yzyldaki Milliyetilik Akmlar, Abdlhamit dneminde artk k dnemine girmi olan imparatorluun siyasal sorunlarnn temelini oluturur. Zaten son derece zayflam olan Osmanllar artk k srecine girmitir ve yaamas artk byk devletlerin arasnda imparatorluun nasl paylalaca konusundaki anlamazlklara baldr. Ruslarn destekledii Panslavizm, btn Balkanlar etkisine alm, Bosna-Hersek, Srbistan, Karada ve Bulgaristan'da ayaklanmalar kmtr. Bir yandan Osmanl'y paylamak isteyen, ama te yandan imparatorluk zerindeki Rus nfuzundan ekinen Avrupallar, Srbistan ve Karada savalar zerine istanbul'da bir konferans dzenlediler. Konferans devam ederken Osmanl Devleti, Birinci Merutiyet'i ilan etti ve istanbul Konferans'nda alnan kararlar kabul etmedi. nk Konferansta Bosna'ya, Hersek'e ve Bulgaristan'a zerklik verilmesi, Srbistan ve Karada'dan Osmanl kuvvetlerinin ekilmesi istenmiti. TARHMZLE YZLEMEK 127

Bunun zerine Batllar, Londra'da yeni bir konferans topladlar ama Rus-Osmanl Sava'na engel olunamad. Ruslar hem doudan hem batdan saldrya getiler. Balkan-lar'da Tuna'y, douda ise Arpaay' geerek Kars ve Ardahan' aldlar. Gazi Ahmet Muhtar Paa, Ruslar Erzurum'da durdurdu. Batda, Gazi Osman Paa, Plevne'de efsane haline gelen savunmasn yapt ama sonunda yenildi, Ruslar, Plevne ve Sapka'y getiler ve Edirne yolu kendilerine ald. Sonunda Rus ordusunun Yeilky'e (o zamanki ad Ayas-tafanos) kadar gelmesi zerine Osmanl Devleti bar istedi. 3 Mart 1878'de yaplan Ayastafanos Antlamas'yla Karada, Srbistan ve Romanya'nn bamszlklar tannm, Tuna'dan Ege'ye kadar uzanan ve Makedonya'y da ieren blgede bir Bulgaristan kurulmutu. Girit Adas'na ve halk arasnda fazlaca Ermeni bulunan illere imtiyazlar veriliyor, Ardahan, Kars, Batum ve Bayezit, Rusya'ya braklyor, ayrca sava tazminat verilmesi kabul ediliyordu. Bu arada Abdlhamit, sava bahane ederek, Meclis-i Me-busan' 13 ubat 1878 tarihinde, bir daha toplanmamak zere datmt.

(Bu kargaalk arasnda, 20 Mays 1878'de Ali Suavi, V. Murat' kapatlm olduu raan Saray'ndan zorla karp tahta oturtmak iin bir giriimde bulunur ama baarl olamaz ve kendisiyle birlikte seksen kii lr.) Batl lkeler Rusya'nn bu kazanmlarndan rahatsz oldular, daha sonra Berlin'de Alman Babakan Bismarck'n bakanlnda, Osmanl ve Rus delegelerine ilave olarak, ngiltere, Fransa, AvusturyaMacaristan ve talya delegelerinin de katlmasyla bir konferans topladlar ve 13 Temmuz 1878 tarihinde Berlin Antlamas'n imzaladlar. Bu antlamayla Makedonya ve Bat Trakya slahat yapmak kouluyla Osmanl'ya geri verilmi, Rusya, Bayezit'ten vazgeiril-miti. Fakat Berlin Antlamas'yla Girit'e verilen imtiyazlar geniletilmi, halk arasnda Ermenilerin bulunduu illerde slahat koulu getirilmi, Avusturya, Bosna-Hersek'i igal hakkn kazanm, 128 EMREKONGAR

Yunanistan, Tesalya'mn byk bir blmn, hatta ran bile snrda birtakm arazileri ele geirmiti. Bu arada konferans balamadan birka gn nce ngiltere, Kbrs' igal hakkn, Ruslara kar verdii destein bedeli olarak Osmanl'ya kabul ettirmiti. Osmanl-Rus Sava'nn yani 93 Harbi'nin sonular imparatorluk iin lmcl oldu. Osmanl mparatorluu'nun II. Abdlhamit zamannda ktn sylemek pek de abartl olmaz. Brakn daha nce irdelediimiz "Dyun-u Umumiye"nin kurularak, imparatorluun mali bamszln yitirmesi bir yana, sadece toprak kayplar bile, imparatorluun yok oluunu belirledi. Bu dnemdeki toprak kayplar kabaca yle zetlenebilir: 1) Rusya'nn Akdeniz'e inmesi tehdidini ileri sren ingilizler Kbrs' igal etti. Osmanl Devleti adann ynetimini (gya) geici olarak ingiltere'ye devretti. 2) Cezayir'e yerlemi olan Fransa, Tunus'u da istiyordu. 1881'de Tunus'u igal etti. 3) Akdeniz'de gelien Ingiliz-Fransz rekabeti dolaysyla, Franszlarn Tunus'u igali zerine, ngilizler de (Svey Ka-nal'nn almasyla jeopolitik nemi ok artan) Msr' igal etti (1882). 4) Yunanistan'n bamszlk kazanmasndan sonra Yunanistan'a balanmak iin Giritli Rumlar isyan etti. isyan bastrld ama Yunanistan, Girit'e asker kard. Osmanllar, Yunanistan'a sava at. Teselya'da yaplan savata, Gazi Ethem Paa, Yunan-llar' bozguna uratt (1897). Fakat Yunanistan'a destek veren Avrupal devletlerin araya girmesiyle bir antlama imzaland ve Girit'e zerklik tannd. 1908 ylnda Yunanistan, aday yeniden igal etti. 5) Bosna-Hersek'in idaresi Berlin Antlamas'yla geici olarak Avusturya'ya verilmiti. Abdlhamit'in ikinci Merutiyet'i ilan etmesinden sonra yaanan karklklar srasnda Avusturya buray resmen topraklarna katt. 6) Berlin Antlamas'yla blgeye ayrlan Bulgaristan PrensTARHMZLE YZLEMEK 129

lik haline gelmi, Dou Rumeli ve Makedonya slahat yaplmak artyla Osmanllarda kalmt. Milliyetilik Akmlar erevesinde Dou Rumeli'de isyanlar kmas zerine Bulgaristan 1885'de buray kendisine baladn ilan etti. kinci Merutiyet'in ilanndan sonra Bulgaristan 1908'de bamszlna kavutu. Tabii btn bu toprak kayplarnn ortaya klarn sadece Abdlhamit'in kiisel ynetim dnemine ve ynetim beceriksizliine balamak ne hakldr, ne de doru. Bu toprak kayplar, esas olarak Endstri Devrimi'ni karm bir imparatorluun gszlemesinin ve bu devrimin rettii Milliyetilik Akmlar karsndaki zlmesinin bir sonucudur. Ama en azndan, Abdlhamit, bir k engelleyen veya durduran bir "Ulu Hakan" olarak da grlemez. Tam tersine, uluslararas siyasetin oyunca olmu, aresizlie dm, imparatorluun iflasn kabul ederek, Dyun-u Umumiye'nin ilanyla tm mali yetkileri, alacakllarn eline vererek, imparatorluun sonunu belirlemi bir padiahtr. Abdlhamit Devrinin teki Olaylar Mithat Paa'y srgne yollamadan nce, Yldz Saray'nda bir mahkeme kurdurmu ve Abdlaziz'in lmnn intihar deil, cinayet olduu ve bu cinayeti Mithat, Damat Mahmut ve Nuri paalarn dzenledikleri konusunda bir karar aldrmtr. Daha sonra Mithat Paa ve Mahmut Paa'y srgnde olduklar Taif te bodurtarak ldrtmtr. Almanlara, Badat demiryolu imtiyazn vermi, (bunun karlnda Ruslara da Karadeniz blgesinde ncelik tanmak zorunda kalm) bir yandan ekonomide yabanclarn etkisinin artmasna yol aarken, te yandan yabanc sermayenin yardmyla lkede birtakm demiryollarnn yapmn gerekletirmitir. Teknik olarak yapt yatrmlarla lkede telgraf hizmetini de yaygnlatrmtr. (Sonradan bu telgraf balantlar, Makedonya'daki ttihat isyanclarn, stanbul'da, Saray zerinde bask kurmalarna ve kinci Merutiyet'i ilan etmesine hizmet edecektir.) TY9 130 EMREKONGAR Hindistan, Singapur, Cava gibi uzak lkelerdeki Mslmanlar zerinde halifelik nfuzunu anmsatmak amacyla Erturul sava gemisini, Japonya'ya yollam fakat gemi Japon sularnda frtnaya yakalanp batnca, 600'e yakn asker ve gemici ehit olmutur. Darlfnun'u (niversiteyi) yeniden am, baz okullar ve ili Etfal Hastahanesi ile Darlaceze'yi kurmutur. Tabii Abdlhamit dneminin en nemli olaylarndan biri "Dyun-u Umumiye ldaresi"nin kurulmasdr. Bylece imparatorluun mali bamszl sona ermitir.

Bu srada ina edilen Dyun-u Umumiye binas, iinde bugn stanbul Lisesi'nin hizmet verdii tarihsel bir yap olarak varln srdrmektedir. Gnmze kadar gelen baka birok binayla birlikte Haydarpaa Gar ile Sirkeci Gar da Abdlhamit dneminde yaplmtr. Abdlhamit'in yapt ilerden biri de, Dou Anadolu'daki Ermeni ayaklanmalarna kar, buralardaki Krt airetlerinden, Hamidiye Alaylar adyla bilinen birlikleri kurmu olmasdr. Ayrca yine Krt airetlerinin ocuklar iin, 1892 ylnda stanbul'da Airet Mektebi'ni kurmutur. Ermenilerin 1896 Osmanl Bankas baskn ve 1905 ylnda cuma selamlnda kendisine kar dzenledikleri (ve tesadfen kurtulduu) bombal suikast, dnemin nemli olaylar arasndadr. Fransz Devrimi'nin etkisiyle Osmanllar arasnda da yaygnlaan anayasa hareketlerine (merutiyete) kar geni bir hafiye a kurmutur. zgrlk, anayasal hareketlerin ncln yapan aydnlar, yazar ve izerleri bask altna alm, hapse atm veya srmtr. Basn sk bir denetim altna alm, yaad saray ve byke olan burnuyla ilgili haberleri engellemek iin "yld' ve "burun" szcklerini bile sansr etmitir. Bu arada muhalifleriyle srekli olarak anlama yollar aram, onlara makam, para teklif ederek uzlamaya da almtr. TARHMZLE YZLEMEK ikinci Merutiyet'in ilan Fransz Devrimi'nden sonra Avrupa'da egemen olan milliyetilik ve anayasaclk akmlar, Osmanl aydnlarn ve kendilerini imparatorluu kurtarmakla grevli sayan gen subaylar etkilemi, yurtii ve yurtd rgtlenmelerle glenen ittihat ve Terakki rgt, Makedonya'da isyan ederek daa kan subaylarn basksyla, sonunda Abdlhamit'i, anayasay yeniden yrrle koymaya mecbur etmitir. Burada ilgin olan nokta, Abdlhamit'in kendi gelitirdii telgraf hadaryla bask altna alnm olmasdr. isyanclar (Resneli Niyazi, Enver ve dierleri) isyan hareketini balattktan sonra, Abdlhamit bu hareketi bastrmak zere, disiplini ve sertliiyle bilinen Arnavut emsi Paa'y Makedonya'ya gnderir. emsi Paa'nn otoritesinden korkan ittihatlar hemen nlem alrlar; Arnavut emsi Paa, blgeye gelir gelmez gen bir mlazm (temen) olan Atf (Kaml) tarafndan, korumalarnn arasnda, tabancayla vurulup ldrlr. Ardndan Abdlhamit tarafndan isyan bastrmakla grevlendirilen Mir (Mareal) Tatar Osman Paa'y da Kolaas Eyp Sabri Bey ve adamlar daa kaldrrlar. Bylece Makedonya'daki askeri denetimi elinden karan Abdlhamit'e, Selanik ve Manastr merkezlerinden anayasay ilan etmesi iin tehdit telgraflar ekilmeye balanr. 131

Baka kar yol gremeyen Abdlhamit, Anayasa'y 23 Temmuz 1908'de yeniden yrrle koyar; o dnemin en ada iletiim kanal olan telgraf, isyanclarn Abdlhamit zerindeki basklarn gerekletirmekte ilevsel olmutur. Bylece tarihin deta bir akas ortaya kar; Abdlhamit kendi modernleme abalarnn kurban olmutur bir anlamda. 31 Mart Ayaklanmas ve Abdlhamit'in Sonu ikinci Merutiyet'in ilan, dinci evreleri rahatsz etmiti. Birok yaynn yannda, Volkan gazetesinde de Dervi Vahdeti, 132 EMREKONGAR

Said Nursi gibi yazarlar, ngilizleri destekliyor, eriat zlemlerini dile getiriyordu. Bu ortam iinde stanbul'da Taksim klasndaki avc taburlar, medrese rencilerinin ve din adamlarnn da katlmasyla 31 Mart'ta ( 13 Nisan 1909) "eriat isteri' sloganyla ikinci Merutiyet'e kar ayaklandlar: Gerici askerlerin isyan balamt. Bu isyan, Kurmay Bakanln Mustafa Kemal'in yapt Selanik'ten yollanan Hareket Ordusu bastrd. syanda ngilizlerin de parma vard ama bunun zerine gidilmedi. Bu arada, tabii Abdlhamit'in Birinci Merutiyet srasnda yapt da unutulmamt. Yine ayn eyi yapar ve ikinci kez ilan edilen Merutiyet'i de rafa kaldrr korkusuyla, Meclis-i Mebusan ve Ayan Meclisi, verdikleri kararla 27 Nisan 1909'da Abdlhamit'i tahttan indirdiler, yerine Mehmet Reat Efendi, V. Mehmet olarak tahta kt. Sonu zerine pek ok aratrma, an ve benzeri kitaplar yaynlanm olan II. Abdlhamit, ittihat Terakki ve kinci Merutiyet'in tarihi ok ksaca ve ok kaba hatlaryla byledir. (Tark Zafer Tunaya'nn, Orhan Kololu'nun, erif Mardin'in ve Alpay Kabacal'nn kitaplar hemen aklma gelenler arasnda. Ayrca ben de 21. Yzylda Trkiye adl kitabmda bu dnemle ilgili daha genel ve daha ayrntl zmlemeler yapmaya almtm; merak edenler bakabilir.) Sonu olarak Abdlhamit'in "Ulu Hakan" olmad aktr. Ama dorusu "Kzl Sultan" denmesi iin de ne tr bir gereke kullanldn ok iyi anlayabilmi deilim. Ayrca o dnem ok karmak bir dnemdir. ittihatlar ile Ermeniler, Abdlhamit'in istibdadna kar birleme eilimi iindedir. Milliyetilik Akmlar alm ban yrm, Avrupal lkelerin de desteiyle imparatorluu kemirmektedir. TARHMZLE YZLEMEK 133

Yeni Osmanllar ve ittihatlar (Gen Osmanllar ve Gen Trkler), ideolojik yaklamlarnda pek de tutarl deillerdir; ana-yasaclk yaklamlarnn altnda net bir toplumsal ya da ekonomik model yoktur. Belki de bu tartmay "Ne Ulu Hakand, ne de Kzl Sultan, ken bir imparatorluu ynetmeye alan ve dnemin koullar erevesinde baarsz kalmaya mahkm olan bir Padiaht," demek daha doru olacak. Zaten dnemin koullar erevesinde Mustafa Kemal Atatrk'n bavurduu toptanc bir Bamszlk Sava'ndan ve yepyeni bir devlet kurmaktan baka kar bir yol da grnmemektedir; bu yol ise o sralarda olanaksz grnmektedir. Unutmayalm ki Abdlhamit'i tahttan indiren ve ikinci Merutiyet'i ilan eden ittihatlar, sonunda imparatorluun btnyle kmesine ve yok olmasna yol amlardr. Bu noktada, gelecek blmlerde ele alacam Mustafa Kemal Atatrk ve Cumhuriyet konusuna giri olmak zere u geree dikkatinizi ekmek isterim: Osmanl'nn kurtuluunu, Abdlhamit-Ittihat Terakki ikilemi erevesindeki kartlklarda aramann dnda bir seenek, bir dnce yoktur o sralarda; Mustafa Kemal Atatrk'n dehas ite tam bu noktada ortaya kmaktadr: O, mevcut yapnn olanakl kld seeneklerin tesinde bir zm gerekletirmitir. Vahdettin Hain miydi? Sevgili okurlarm, ihanet, greli bir kavram, insann nereden baktna gre deien bir yargdr. karlarna aykr davrand bir ulusa veya devlete gre hain olan bir kii, ayn anda karlarna hizmet ettii bir baka ulusa veya devlete gre kahraman olabilir. Son zamanlarda kamuoyunu igal eden, Blent Ecevit'in balatt "Vahdettin hain miydi, deil miydi" tartmas da ancak Trkiye'de son yllarda ortaya kan ideolojik ve siyasal kamplamalar nda geriye bakldnda anlam kazanr. Trkiye Cumhuriyeti'nin laik ve demokratik yapsn eletiren, bu yapy kuran Atatrk Devrimleri'ni "tepeden inmeci, Jakoben" olarak reddeden, Osmanl mparatorluu'nun mirasn zleyen ve uluslararas konjonktrdeki siyasal islam hareketine sempati duyan kiiler, elbette Vahdettin iin "Hain deil, vatansever," diyeceklerdir. Hi kukusuz, istanbul'dan sava gemilerine binerek kat ngilizler iin de "hain" deil, bir "mttefiktir". Buna karlk Kurtulu Sava'n yapanlar ve bu sava destekleyenler iin, bu savaa kar kmas nedeniyle "hain" olarak damgalanabilir. Vahdettin'in, kendi atalarndan miras olarak devrald ve yneticisi olduu lkeye "ihanet etmesi" hi kukusuz trajik bir olaydr ve kendisinin istemedii bir "son" olduu da muhakkaktr. Padiah'n, halifesi olduu bir lkeye "ihanet eden" duruma dmesi ne yazk ki dnemin tarihsel, siyasal, ekonomik ve en nemlisi d koullarn bir sonucudur.

TARHMZLE YZLEMEK

135

Unutulmamaldr ki, dnemin koullar bir Kurtulu Sava iin o denli uygunsuzdur ki, byle bir savan baarya ulaacana inanamayan Halide Edip Advar gibi zmir'in Yunanllar tarafndan igal edilmesiyle Sultanahmet Mitingi'nde halk atelemi sava bir hatip, Mustafa Kemal'in "onbas" olarak Kurtulu Sava'na katlm bir entelektel, deerli bir romanc bile "Amerikan Mandacs" olmutur. Bu koullarn umutsuzluunu iyi anlayabilmek iin, Osmanl mparatorluu'nun savata yenilmi, yaklm, yklm, yoksul-lam, zaten retimi olmayan, stelik de galip devletlerin ordular tarafndan igal edilmi bir lke olduunu anmsamak gerekmektedir. Sonradan Mustafa Kemal Atatrk de yaptklar iin, yani Kurtulu Sava'nn "mucizevi" niteliini vurgulam, bu savan baarya ulaacana pek az arkadann inandn belirtmitir. stelik Vahdettin'in atalar yani ondan nce gelen padiahlar ok uzun zamandan beri, Osmanl'y ayakta tutabilmek iin imparatorluu paylamak isteyen yabanc glerin arasndaki dengelere snmlar, bir anlamda lkeyi Bat'nn "yar smrgesi" haline drmlerdir. Btn bu gerekeler, Vahdettin'in, neden Birinci Dnya Sava'nn galibi olarak lkeyi igal eden devletlerin lideri durumunda olan ingiltere'den medet umduunu aklyor; ama onun ngilizlere tmyle boyun emesini ve bu boyun eie dayal olarak lkeyi ve kendi tahtn korumak iin Kurtulu Sava'na kar byk bir mcadeleye girmesini balatmyor. Vahdettin'in bulduu k yolu ingilizlerin merhametine snmaktr. kn ancak ingiltere zerinden olacana btn iyi niyetiyle inanmaktadr. Bu inanc onu, Kurtulu Sava'na kar dmanca davranma ve bu savala mcadele etme noktasna srklemitir. Ama tarih, "hainler" ile "kahramanlar" arasdaki ayrm znel koullara, yani iyi niyete veya cehalete gre deil de, nesnel koullara, yani elde edilen sonulara gre yapmaz m? 136 EMREKONGAR

Kurtulu Sava Srasndaki Vahdettin Kronolojisi Sevgili okurlarm, Vahdettin'i "hain mi yoksa vatansever mi" olarak niteleyeceimize karar verirken, nesnel tarihin verilerine bakmak gerekir. Pek ok ayrnty atlayarak, baz nemli olay ve belgelere bakalm. (Her ikisi de Tarih Kurumu tarafndan yaynlanm olan Gotthard Jaeschke'nin Kurtulu Sava Kronolojisi ile Zeki Sarhan'n Kurtulu Sava Gnl adl almalarndan yararlandm.) Bakn tarih ne sylyor: 30 Ekim 1918. Mondros Atekesi imzaland. 24 Kasm 1918.

Vahdettin'in, ngiliz The Daily Mail gazetesi muhabiri G. Ward Price'a yapt aklama, 24 Kasm 1918 tarihli gazetelerde yer ald: "ngiliz milletine kar beslediim sevgi ve hayranl babam Abdlmecit'ten miras aldm." 16 Aralk 1918. Dr. Sami, Padiah Vahdettin ve Hariciye Vekili adna, ngiliz Karadeniz Ordular Komutan Milne'yi ziyaret etti. General Milne, hkmetine gnderdii raporda, "Padiah, ngilizlerin Trkiye'nin idaresini mmkn olduu kadar abuk ellerine almas iin istirhamda bulundu... ksmlara (Anadolu'ya) ngiliz subaylarnn gnderilmesini ve idareye yardmc olmalarn rica etti. Buna karlk Kafkasya'daki Trk askerini, ngilizlerin buyruuna vermeye, istenmeyen subaylar grevlerinden almaya ve birlikleri ngiliz subaylarnn komutas altna vermeye hazr," diye yazyordu. 10 Ocak 1919. ngiliz Yksek Komiseri, Calthorpe, Londra'ya gnderdii gizli mesajnda unlar sylyordu: "Padiah, btn umudunu ngiltere'ye balad. Her istediimiz kimsenin tutuklanp cezalandrlmasna raz. ingiliz hkmetinin, halifelik makamnda kalmas iin kendisine yardm edip etmeyeceini soruyor." TARHMZLE YZLEMEK 19 Ocak 1919. ngiliz Yksek Komiser Vekili Amiral Webb, Londra'da Ronald Graham'a gnderdii mesajda: "Vali atamalarnn, basnn, demiryollarnn skca ellerinde bulunduunu, hapishanelerden istedikleri Rum ve Ermenileri serbest braktklarn" bildiriyor ve "istediimiz her eye el koyuyoruz. Politikamz sngnn keskin ucuna dayanyor. Padiah bizi buraya yerletirmek istiyor," diyordu. 9 Mart 1919. Daha sonra Malta'ya srlecek olan, yksek dzeydeki Itti-hatlar'n ikinci blm tutukland. Hkmeti kurmasndan 5 gn sonra Sadrazam Damat Ferit, ingiliz Yksek Komiserlii'ni resmen ziyaret etti. Yksek Komiser Vekili Amiral Webb, bu ziyareti Londra'da Dileri Bakam'na yle bildiriyor: "Daha nce zel olarak bana iletmi olduu, kendisi ve efendisi Padiah'n, Allah'tan sonra ngiltere'ye umut baladklar yolundaki gvencesini birok kez tekrarlad. Bu mesaj size iletmemi arzulad. Sava tutsaklarna, gaddarlktan ve Ermeni krmndan sorumlu olan kiileri tutuklamak istediimizi bildiini, ancak listelerin arivden kaybolduunu syledi. Bu kiilerin yakalanacaklarna ve cezalandrlacaklarna sz verdi." 11 Mart 1919. ngiliz Yksek Komiser Vekili Amiral Webb, Londra'ya gnderdii iletisinde yle yazyordu: "Yeni hkmet, vnlecek bir abayla yeniden tutuklamalara balad, itaatli bir ata fazla antrenman yaptryoruz. Daha fazla adam tutuklarsak bu hkmet istifa eder. Daha iyisini de bulamayz. Babakan her bir valiye bir ingiliz danman atamak istiyor. Bizi mahcup ediyor." 30 Mart 1919. 137

Sadrazam Damat Ferit, Padiahla birlikte hazrlad ingiliz mandas isteyen neriyi resmen ingilizlere sundu. Webb, Londra'ya gnderdii ifreli belgede, Vahdettin adna Sadrazamn yapt bu ziyarette, "ingilizlerin istedikleri yerleri igal etmesi, 15 yl Osmanllar korumas, Ermenistan'n bamsz olaca, ingilizlerin maliyeyi kontrol etmesi, gibi maddelerin yer al138 EMREKONGAR

dn; Osmanl Devleti'nin ngiltere'ye tamamen boyun ediini (VVebb'in kulland deyim: Total submission)," belirtiyordu. 15 Mays 1919. zmir igal edildi. 16 Mays 1919. Mustafa Kemal, Samsun'a gitmek zere stanbul'dan ayrld. 16 Mart 1920. istanbul igal edildi. 23 Nisan 1920. Byk Millet Meclis'i Ankara'da ald. 13 Mays 1920. Vahdettin, Anzavur isyanna katlanlar dllendirdi. 10 Nisan 1920. eyhlislam Drrizade'nin Mustafa Kemal ve arkadalarnn ldrlmelerini isteyen fetvas yaynland. 24 Mays 1920. Vahdettin, istanbul Divan Harbi'nin Mustafa Kemal, Ali Fuat Cebesoy, Halide Edip ve arkadalar hakknda verdii idam kararn onaylad. 27 Mays 1920. Vahdettin, Fevzi akmak iin verilen idam kararn onaylad. 15 Haziran 1920. Vahdettin, ismet inn, Fehmi Gereker, Refet Bele, Ankara Mfts Rfat Breki, Dileri Bakan Bekir Sami, Celalettin Arif, Yusuf Kemal Tengirenk, Hamdullah Suphi Tanrver, Fahrettin Altay hakknda verilen idam kararlarn onaylad. 14 Temmuz 1920. Vahdettin, Kuvay Milliye'ye katlan subaylarn lme mahkm edilmesini onaylad. 28 Temmuz 1920. Sadrazam Damat Ferit, ingiliz Yksek Komiseri Roberck'e "Krtleri Mustafa Kemal'e kar kullanalm," nerisini yapt. 10 Austos 1920. Sevr Antlamas imzaland, Vahdettin bu antlamann hkmet tarafndan imzalanmasn onaylad. TARHMZLE YZLEMEK 139

6 Mart 1922. Londra Konferans'na hazrlanan heyetin belgelerinin ngilizlere iletilmesi. Londra Konferans'na gitmek zere hazrlk iin stanbul'a gelen Yusuf Kemal Tengirenk bakanlndaki heyet, temaslarna balar. Heyetteki alt kiiden biri olan katip Kemal Bey, einin babasnn evinde kalmaktadr. Heyetin beraberinde getirdii, iinde nemli evraklarn bulunduu valiz de Kemal Bey'in kaynpederinin evindedir. Katip iki gn kaynpederinin evine uramaz, baka evlerde kalr. Bu arada durumdan bir ekilde haberdar olan Vahdettin'in hafiyeleri bir gece gizlice eve girer, valizi alp kar. indeki alt adet gizli belgenin fotoraflarn ekip daha sonra fark ettirmeden eve geri brakrlar. Bu kopyalar daha sonra, Vahdettin'in emektar bir mabeyincisiyle ngiltere Yksek Komiserlii ba tercmanna gnderilir. ngiltere'nin stanbul'daki diplomatik temsilcisi olan Yksek Komiser Sir Horace Rumbold, bu belgeleri ngiliz Dileri Bakan Lord Curzon'a 7 Mart 1922 tarihinde gnderdii 232 sayl, "gizli" belgeyle iletir. ngilizler, "Padiah, Yusuf Kemal'in valizinden alnan belgelerin suretlerini bize gndermekle, aralarndaki ilikilerin durumunu en iyi biimde gsteriyor," diye not dmlerdir. 16 Mart 1922 tarihinde, bakanln Yusuf Kemal Bey'in yapt Ankara Hkmeti'ni temsil eden heyet ile ngiltere Dileri Bakan Lord Curzon'un Londra'da yaptklar mzakereler hibir sonu vermeden biter... (Salahi R. Sonyel'in Tarih Kurumu tarafndan yaynlanan kitaplar ve sonradan Orhan eki'in aratrmas.) 26 Mart 1922. Vahdettin'in ngiltere ile zel ve gizli anlama istei. ingiltere'nin istanbul Yksek Komiseri Rumbold'dan, ingiliz Dileri Bakan Lord Curzon'a gnderilen gizli yazda Vahdettin'in ingilizlerle anlamak istedii bildiriliyor: "Sadrazam Tevfik Paa dn bana bir bildirim yapt.. Sadrazam, Padiahn ngiltere ile ayr bir anlama yapmak istediini bildirdi. 140 EMRE KONGAR Padiah adna u nerilerde bulundu, 'Trkiye ile ngiltere arasnda yeni bir anlama yaplacak. Boazlar'n serbestisini salama ii ngiltere'ye braklacak. Dou Trakya'nn ve Edirne'nin Trkiye'ye geri verilmesine kar itirazlara neden kalmayacak. Byle bir anlama, ngiltere'nin halifelie dman olduu yolundaki dncelerini de yok edecek...' Sadrazam, bu konunun btn nazrlardan ve zzet Paa'dan da gizlendiini syledi. ngiltere byle bir anlamay kabul ederse Padiahn bunu hemen onaylayacan bildirdi. Sadrazam dikkatle dinledim. Bunun mttefiklerde kskanlk yaratacan syledim. Padiah, ngiltere ile sk iliki kurmay itenlikle arzuluyor. Mustafa Kemal'e kar bir koruyucu aryor ve gzlerini ngiltere'ye eviriyor. Padiaha verilecek cevabn -ret bile olsa- elden geldiince okayc olacan umarm." 30 Austos 1922. Byk taarruz zaferle sonuland.

1 Kasm 1922. Saltanat kaldrld. 17 Kasm 1922. Vahdettin, General Harrington'a bavurarak yardm istedi ve ayn gn Malaya adl bir ngiliz sava gemisi ile lkeden kat; nce Malta'ya, oradan, slam Dnyas'na Saltanat ile Hilafetin ayrlmasnn yanl olduuna ilikin bir beyanname yaynlad Mekke'ye gitti, bir sonu alamamas zerine San Remo'ya geti ve 1926'da orada ld. Evet sevgili okurlarm, sadece ok ok ksa bir zet olarak baz olaylara deindim. Vahdettin tabii ki, dman tarafndan yetitirilmi, onlardan para alan ve vatann satan bir "casus" bir "hain" deildi ama ngilizler ve Mustafa Kemal'in nderliindeki Kurtulu Sava'n yapanlar arasndaki tercihini ngilizlerden yana kulland da aktr; zaten lkeden bir ngiliz sava gemisiyle ka da bunun bir sonucudur. Sevgili okurlarm, "Vahdettin bir hain miydi, deil miydi?" karar sizin. TARHMZLE YZLEMEK 141

Vahdettin'in Mustafa Kemal'le likisi Hakkndaki Rivayetler ve Gerekler Hi kuku yok ki, Kurtulu Sava ve Trkiye Cumhuriye-ti'nin kuruluu dorudan "resmi tarih" tarafndan yazlm, ok belgeli ve tarihsel gereklere en uygun tarihtir. Bu tarihin gereklere uygunluunu salayan en nemli ge, sadece Atatrk'n Nutuk adl yaptnda anlattklar deil, bu olaylar yaayanlarn, bu tarih yazlrken hayatta olmalar ve pek ounun (Mustafa Kemal'e kar olanlar dahil) anlarn yaynlam da olmalardr. Daha sonra, ngiliz gizli belgelerinin yaynlanm olmas da bu tarihin yabanc kaynaklardan da denetlenmesi olanan yaratmtr. Elimizde bu konuda ok sayda belge vardr ve bu belgelerin nitelikleri, hangisinin gvenilir olduu, hangisinin tartmal zellik tad bilinmektedir. Bunlara karn, Cumhuriyet ideolojisine kar olanlar, radikal siyasal slamclar eitli rivayetler yaratarak, "gayri resmi tarih" ad altnda ve "resmi tarih"in gvenilmezlii iddiasyla bunlar gerekmi gibi topluma sunmaktadr. imdi bu iddialara (ki grlecei gibi bir blm bir lde gereklik payna da sahiptir) ksaca bir gz atalm. 1) Vahdettin ile Mustafa Kemal yakn arkadatlar. Bu iddiann nemli bir blm gerektir ama sonradan aralarndaki kprler atlmtr. Vahdettin, veliaht iken Almanya'ya bir seyahat yapar ve bu seyahatte yaveri Mustafa Kemal'dir. Bu gezi srasnda Mustafa Kemal, Osmanl mparatorluu'nun kurtuluu iin kafasndaki siyasal zmleri Vahdettin'e anlatr.

Enver Paa'nn Bakomutanlktan alnmas, kendisinin Bakomutan ve Harbiye Nazr olarak atanmas bu zmlerin banda gelmektedir. Bu konumada, Saraya yani Padiah'a damat olmasnn da gndeme geldii sylenmektedir. Sonradan olaylar bu scak ilikinin devamna izin vermemi, 142 EMRE KONGAR bu konumadaki konularn hibiri gereklememi, tam tersine bu iki insan, dman cephelerin liderleri olarak kar karya gelmitir. 2) Mustafa Kemal, Kurtulu Sava'n Vahdettin'i kurtarmak iin balatt, sonradan ona srt evirdi. Belki de "gayri resmi tarih"in geree en uygun iddias budur. Kurtulu Sava'nn banda, Padiah'm, igal edilmi olan istanbul'da Mttefiklerin basks altnda bulunduu, verdii kararlarn bu nedenle geersiz olduu, savan Padiah' da kurtaraca aka sylenmitir. Fakat sonradan Vahdettin aka ngilizlerden yana ve Kuvay Milliyecilere kar tavr koyunca bu iddiann hibir geerlilii kalmamtr. 3) Vahdettin, Mustafa Kemal'i Samsun'a, Kurtulu Sava'n balatmas iin yollamtr. Mustafa Kemal Paa'y Samsun'a Padiah'n yollad dorudur. Ama Kurtulu Sava'n balatmas iin deil, tam tersine Samsun ve evresinde balayan direni hareketlerini bastrmas iin. ngilizler, Anadolu'daki direni hareketlerinden rahatszdr. Padiah'a ve hkmete bu hareketleri nlemeleri iin bask yapmakta, yoksa ingiliz igalini daha yaygn hale getireceklerini sylemektedir. Vahdettin bu durumda, zm ingilizlerin isteklerine uymakta bulur. Bylece ingiliz igalinin yaygnlamasn engelleyecei umudundadr. ite eskiden tand ve gvendii, zaten Anafartalar kahraman olarak halkn da gnlnde yer alm olan Mustafa Kemal Paa'y Karadeniz blgesindeki ayaklanmalar nlemesi iin grevlendirir. Bu grevlendirme aslnda Mustafa Kemal'e inanan ve gvenen arkadalar tarafndan ayarlanmtr. Mustafa Kemal'in veda ziyareti srasnda Vahdettin'in, elini tarih kitab zerine koyarak syledii belirtilen "Paa, paa imdiye kadar devlete ok hizmet ettin, bunlarn hepsi artk bu kitatarihimizle yzlemek 143 ba girmitir. Tarihe gemitir. Bunlar unutun, asl imdi yapacan hizmet hepsinden mhim olabilir. Paa, devleti kurtarabilirsin," szleri, Kurtulu Sava'n balatmas iin deil, tam tersine ngilizleri rahatsz eden direni hareketlerinin engellemesi amacyla sylenmitir.

4) Vahdettin'in Mustafa Kemal'e, Samsun'a giderken 40.000 altn verdii iddias. Bugn elimizde bulunan bilgiler ve belgeler asndan byle bir iddiann hibir gereklik yan grlmemektedir. Sonu Vahdettin talihsiz bir Padiahtr. Osmanl'nn ykl ve yok olu dneminde iktidara gelmesi onun bu byk talihsizliinin en nemli nedenidir. Ama ne yazk ki, eitimi, ufku, gelecee bak onu bu ksld kapandan karmaya yetecek dzeyde deildir. Tarih acmaszdr, Vahdettin hakkndaki hkmn de acmaszca vermitir. "Gayri resmi tarih" adna, bu hkm deitirecek bir veri yoktur elimizde. (Vahdettin hakkndaki resmi tarihin deerlendirmesi iin en iyi kaynak Nutuk'tur. Farkl grler iin Ylmaz etiner'in Son Padiah Vahdettin ve Murat Bardak'nn ah Baba adl kitaplarna baklabilir.) Amerika Birleik Devletleri Hangi Lozan', Neden mzalamad? Sevgili okurlarm, "resmi tarY'in pek zerinde durmad konulardan biri de Amerika Birleik Devletleri'nin Lozan Antlamasn hibir zaman imzalamam olduudur. Ama hemen eklemeliyim ki, sz edilen Lozan Antlamas, bildiimiz Lozan Antlamas deildir. Ne yazk ki kamuoyu bu noktay da pek bilmez. Trkiye ile ABD Arasnda Lozan'da mzalanan Dostluk ve Ticaret Antlamas Deerli aratrmac Bilal N. imir konuyu yle aklyor: Amerika Birleik Devletleri, Osmanl mparatorluu ile savamam, bu nedenle Sevr Antlamas' na taraf olmamt. Trkiye ile tilaf Devletleri arasnda 24 Temmuz 1923 gn Lozan'da imzalanan bar antlamasnda da taraf deildi. ABD ile Trkiye arasnda, yine Lozan'da, 6 Austos gn ayr bir Dostluk ve Ticaret Antlamas imzaland. Bu antlamayla iki lke arasnda dostluk ilikilerin kurulmas, normal diplomatik ve konsolosluk ilikilerinin yeniden balatlmas da ngrld. ite Amerikan Senatosu'nun imzalamay reddettii antlama bu Trk-Amerikan Lozan Dostluk ve Ticaret Antlamas'dr, asl Lozan Bar Antlamas deildir. Asl Lozan Bar Antlamas, ok tarafl bir antlamadr, bunun altnda sekiz devletin imzalar vardr. Amerika ile Lozan'da imzalanan Dostluk ve Ticaret Antlamas ise ikili bir antlamadr, bunu yalnz Trkiye ile Amerika imzalamlardr. TARHMZLE YZLEMEK 145

Buna karn, bu ikili antlama da Lozan bar sisteminin bir paras saylmakta idi. Amerika'daki Ermeni lobisi, Trk-Ame-rikan Lozan Antlamasna saldrrken ayn zamanda Lozan bar sistemini de hedef almt. Bu olayn yks olduka ilgintir: ABD, XIX. yzyln sonundan itibaren misyonerler araclyla Anadolu'daki Ermenilere dorudan destek veren ve Ermeni milliyetiliini destekleyen bir politika izliyordu. Fakat Birinci Dnya Sava srasnda Osmanl Devleti ile Amerika Birleik Devletleri birbirlerine kar sava ilan etmediler. ABD, 1917 ylnda Almanya'ya kar sava amt. Osmanl Devleti, mttefikine kar sava aan Amerika'ya 20 Nisan 1917'de bir nota verdi ve diplomatik ilikilerini kesti, ama sava ilan etmedi. ABD de Osmanl mparatorluu'na kar sava ilan etmedi. Osmanl Devleti'ndeki Amerikan haklarn isve gzetecekti. Amerika'daki Osmanl haklarn ispanya koruyacakt. Bakan Wilson'un Birinci Dnya Sava sonrasnda ilan ettii ve "Kendi kendini ynetme hakkn" da ieren 14 ilke, Sevr Antlamas'nn esasn oluturduu gibi, dorudan doruya Anadolu'da bir Ermeni Devleti kurulmasn ngryordu. Amerika'nn Anadolu'daki etkisi o denli yaygnd ki, Halide Edip (Advar) gibi zgrlk savalar bile Mustafa Kemal hareketinin ancak Amerikan Mandas'nn kabulyle baarya ulaabileceini dnyordu. Kurtulu Sava'nn kazanlmasndan sonra, ABD, Lozan bar grmelerine de gzlemci sfatyla katlmt. nk Anadolu'nun paylam kavgasnda, gerek blgenin petrol alanlarna yaknl asndan, gerekse blgedeki Ermenilerin koruyuculuunu yklenmi olduundan, dorudan rol almt. Trkiye'nin galip devletlere vermi olduu ekonomik ve mali imtiyazlarn kaldrlmas konusundaki nerilerini kendi ekonomik karlarna uygun gren ABD, bu konuda Trk tezini desteklemiti. Lozan'da Patrikhane'nin istanbul'da sadece dini ilerle meTY10 146 EMREKONGAR

gul olaca ve siyasi, idari hibir faaliyette bulunmayaca kouluyla kalmas kabul edilince bu anlamay, gzlemci sfatyla, "uygun bulunmutur" diye yazarak ABD temsilcisi F. L. Belin imzalamt. Lozan Antlamas'nn imzalanmasndan sonra ABD ile Trkiye arasnda, yine Lozan'da, 6 Austos 1923 gn ayr bir Dostluk ve Ticaret Antlamas imzaland. (Aslnda ayn gn bir de sulularn iadesine ilikin bir antlama daha imzalanmt ama konumuzla dorudan ilgisi olmad iin, bunun zerinde durmayacaz.) Bu antlamann 1. maddesi, Trkiye ile Amerika Birleik Devletleri arasnda diplomatik ilikilerin kurulmasn ngryordu.

2. maddesi, tm kapitlasyonlarn kaldrldn belirtiyordu. 3-8. maddeler Trk ve Amerikan vatandalarnn karlkl yerleme, oturma, alma haklaryla irketlerin durumlarn dzenliyordu. 9. maddeyle taraflar birbirlerine "en ok gzetilen lke" statsn tanyorlard. Ondan sonraki yedi madde vergiler, ithalat, ihracat resimleri ve Amerikan gemilerinin Boazlar blgesindeki haklar gibi konulara ilikindi. 17-27. maddeler konsolosluk grevlilerinin haklaryla grevlerini dzenliyordu. Trk-Amerikan Lozan Antlamas nispeten ksa, 32 maddelik bir antlamayd. Asl Lozan Bar Antlamas'nda yer alan devlet snrlar, toprak sorunlar, askerlik ileri vb. gibi birok nemli konuyu kapsamyordu. Bu gibi konular Amerika'y dorudan il-gilendirmemiti. Lozan'da Amerika'nn nemle zerinde durduu, kapitlasyonlar, Trkiye'deki Amerikan eitim, retim ve yardm kurumlarnn karlar, Boazlar'dan gei ve ticaret zgrl gibi konulard. mzalanan antlamayla Amerikan isteklerinin ou kabul edilmiti. Trkiye'de Amerika'ya tannan haklar, teki devletlere tannan haklardan daha az deildi. Fransa, ngiltere, talya giTARHMZLE YZLEMEK 147

bi lkelere tm kapitlasyonlarn kaldrlmas kabul ettirilmiti. Amerika iin kapitlasyon rejiminin yrrlkte kalmas sz konusu olamazd. Kapitlasyonlarn toptan kaldrlmasn Amerika da kabul etmiti. Trk kanunlarna uymak artyla Amerikallar, Trkiye ile ticareerini srdrebileceklerdi. Amerika'ya, en ok gzetilen lke stats tannyordu. Trkiye'deki Amerikan okullar, yardm kurumlar, hastaneleri, misyonlar, misyonerleri Trk kanunlar erevesinde almalarn yrtebileceklerdi. Yine Trk kanunlarna uymak kouluyla, Amerikan vatandalarna Trkiye'ye gelip yerleme ve burada i tutma haklar tannmt... "Lozan'a Hayr" Kampanyas Bu antlamann imzalanmas ile Amerika'daki Ermeni lobisi ayakland ve "Lozan'a hay'' kampanyas balatt. Amerikan sistemine gre, bir antlamann geerli olmas iin Amerikan Kongresi'nin de onay gereklidir. Lozan Antlamas eitli engellemelerle 1927'ye kadar Senato'ya gelememitir. Deerli aratrmac Bilal imir'in belirttiine gre, mtareke yllarnda Trk dmanl kampanyasna nclk eden "Ermenistan Bamszl iin Amerikan Komitesi (American Committee for the Independence of Armenia)" adl rgt, bu kez, "Lozan Antlamas'na Kar Amerikan Komitesi (The American Committee Opposed to the Lausanne Treaty)" adn ald. Bu rgt, btn olanaklaryla Lozan Antlamas'na sava at. Kampanyaya, baka rgtler, gazeteler ve Amerikan i politikasna oynayan muhalefetteki Demokrat Parti ileri gelenleri de katlnca, Amerikan kamuoyu ve Kongre tmyle bask altna alnd. Bu kampanyann liderlerinden James W. Gerard iin 1927 ylnda T.C. Washington Bykeliliine atanan Ahmet Muhtar Bey, u bilgileri veriyor:

"New York'un ileri gelen avukatlarndan ve muhalefetteki Demokrat Parti liderlerindendir. Ermeni rgtlerince satn alnm bir kiidir. Byk Savata Amerika'nn Berlin Byk148 EMREKONGAR

elisiydi. Trkiye'yi hi tanmamaktadr. Ar ngiliz yanlsdr. Berlin'deki Elilii srasnda, Amerika'y ngiltere yannda, Almanya'ya kar savaa sokmak iin hayli aba harcamtr. ngiltere'ye yapt bu hizmetine karlk ngiliz Hkmeti kendisine nian vermitir. Amerika'daki Ermeni rgtleri de Trkiye'ye kar kampanyalarnda ngilizlerce kkrtlmakta ve paraca beslenmektedirler." Komitenin liderlerinden biri de Vahan Kardayan (Cardas-hian) adl bir Ermeni avukatt. Kardayan, 1910-1915 yllarnda Washington'daki Osmanl Eliliinde tercmanlk yapm bir grevliydi. ine son verilince Osmanl Hkmetinden alaca bulunduunu ileri srmt. Amerika'da Trk dmanl kampanyasnn liderlerinden biri de Amerika'nn eski stanbul Bykelisi Henry Morgenthau idi. (Deerli ve dikkatli okurlarm bu ismi, Ermeni sorununu irdelediim blmden anmsayacaklardr.) New York'un tannm ailelerinden ve muhalefetteki Demokrat Parti'nin ileri gelenlerinden olan Morgenthau, Mtareke yllarnda Trklere kar yazlar yazmt. Lozan Bar Konferans tarihlerinde Trklere kar silah kullanlmasn savunuyor ve 1923'n 10 Ocak gn The New York Times gazetesinde unlar yazyordu: "400 yldr Trkleri, Avrupa'dan kovmak iin aba harcayan Avrupallar iin Lozan, ok ac bir ders olmutur. Trklerin Avrupa'dan kovulmalar yle dursun, Avrupallarn Trkiye'den koyulacaklar anlalmaktadr... Trkleri yola getirmenin tek yolu onlara kar silaha bavurmaktr..." Morgenthau, Lozan Antlamasndan sonra da "Eli kanl despotizmle yaplan antlama" balkl yazlar yazyor, bu yazlarn Amerikan Kongresi'ne yolluyor ve antlamann reddedilmesini istiyordu. Her ne kadar Amerika'daki misyonerlerin ou (biraz ilerde greceimiz gibi) Lozan'n imzalanmasndan yana tavr koymu-lardysa da, ABD Anglikan Kilisesi'nden 110 kiilik bir din adamlar grubu da "Lozan Antlamasna Hayr!" kampanyasna katldlar ve bir bildiri imzaladlar. TARHMZLE YZLEMEK Lozan'n Kabulnden Yana Olanlar New York'taki "Trk Teavn Cemiyeti" (Turkish Welfare Association) bu aleyhteki kampanyaya kar 1924 ylnda ilk tepkiyi gsterdi. "zgr nsanlar lkesinin Liderlerine" balkl ngilizce kk bir bror yaymlad. Amerikan Kongresi yelerine datlan bu brorde "Yeni Trk demokrasisiyle antlamas bulunmayan tek lke Amerika Birleik Devletleri'dir. Bu durum, Trkiye'deki Amerikan karlarna da ters der. Trk dmanlar kapitlasyonlarn kaldrlmasna kar kyorlar. Oysa kapitlasyonlar, yalnz Trkiye'nin ekonomik kalknmasn ksteklemekle kalmam, ayn zamanda eitli rklar arasnda ayrlklar ve atmalar yaratmtr. Lozan'da, teki btn lkeler kapitlasyonlarn kaldrlmasn kabul etmilerdir. Amerika'daki Trkler, 'ak kap' ve herkese frsat eiii politikasn benimsemi olan Amerika'nn da kapitlasyonlarn kaldrlmasn onaylayacana inanmaktadrlar. Trkiye'deki Amerikan okullaryla misyonlarnn kapit-lasyonsuz alamayacaklar iddias yanltr. Bunun yanlln istanbul'daki Robert Koleji Mdr gibi eitli yetkililer de belirtmilerdir. 149

Bugnk Trkiye, en demokratik temeller zerine kurulmu bir Cumhuriyettir. Btn Trkiye'de yepyeni bir hayat, yepyeni bir enerji ve gayret grlr; dirlik, dzenlik egemendir..." deniyordu. Bu arada "Antlamaya evef diyen Amerikallar da rgdendiler. Merkezi New York'ta bulunan "Trkiye ile Antlamann Onaylanmasndan Yana Olan Amerikan Kurumlaryla Derneklerinin Genel Komitesi" (General Committee of American Insti-tutions and Associations in Favor of Ratifcation of the Treaty with Turkey) adl bir rgt kurdular. On drt kurum ve dernek bu rgte katld. Baz ticaret odalar, misyoner dernekleri ve Trkiye'deki tm Amerikan kulpleriyle dernekleri Komitenin yeleri arasndayd. Uluslararas ilikiler ve devletler hukuku alanlarnda uzmanlam "D Politika Dernei" ile "Chicago D likiler Dernei" de Antlamaya "evet" diyenler arasnda yer alyorlard. 150 EMREKONGAR

Bu rgtn yaynlad belgelerin ou 1926 yl sonunda, kalnca bir kitapta topland. "Trkiye ile Antlama-Lozan Antlamas'nn Onaylanmasndan Yana Demeler, Kararlar ve Raporlar" adn tayan ve byk boy 220 sayfa tutan bu kitapta Lozan Antlamas ksaca yle savunuluyordu: "1) Trkiye'deki btn Amerikallar antlamann onaylanmasndan yanadrlar. Andama erevesinde ilerini srdrebileceklerine, yoksa ciddi glklerle karlaacaklarna inanmaktadrlar. 2) Antlama, Trkiye'deki Amerikallara, teki yabanclarla eit haklar salamaktadr. imdiye kadar 27 lke Trkiye ile benzer antlamalar imzalam ve onlarn vatandalar, tannan haklardan yararlanmaktadrlar. 3) Trkiye ile Amerika arasndaki eski antlamalar artk ne srlemez, bunlar eksikti ve artk mrlerini tamamlamlardr. Trkiye'de alan her Amerikal da bu kandadr. 4) Trkiye ile andama yapan her Devlet, kapitlasyonlarn kaldrlmasn kabul etmitir. Amerika, Trkiye ile savaa girmedike kapitlasyonlar yaatamaz. 5) Antiamann onaylanmamas Trkiye'deki Rumlara ve Ermenilere herhangi bir yarar salamayacaktr. Tersine, Amerika'nn Trkiye'deki etkisini sfra indirecek ve dolaysyla bu aznlklar Amerika'nn moral desteinden de mahrum brakacaktr. Ermeniler iin Trkiye'den toprak koparma olana yoktur. Amerika, Ermenilere kar hukuk veya manev herhangi bir sorumluluk yklenmi deildir." Btn bu kampanyalar srasnda Amerikal misyonerlerde de nemli bir dn ortaya kar: XIX. yzyldan beri srekli olarak Trk aleyhtarl yapm, Ermenileri Trkiye aleyhine kkrtm olan ve Amerika'da bir "Korkun Trk" imajnn yaratlmasnda birinci derece sorumluluu bulunan Amerikan Protestan misyonerleri bu defa yz seksen derecelik bir dn yapmlardr. imdi btn bu misyonerler oybirlii ile Lozan Antlamas'n savunmaktadr. Bu tavrn arkasnda, antlama Amerika tarafndan onaylanmazsa Amerikan misyonerlerinin Trkiye'den bsbtn ayaklarnn kesilecei kaygs vardr. Misyonerler ayn zamanda Atatrk Trkiyesi'ne hayranlk duymaya balamlardr. Trkiye'deki devrimci atlmlar dikkatTARHMZLE YZLEMEK 151 le izlerler. Trkiye'yi tanmayan Amerikallara bunlar anlatmaya alrlar ve "Lozan Antlamas ta ever" kampanyasnn ncln yaparlar.

stanbul Robert Koleji Mdr Dr. Galeb Frank Gates de Lozan Antlamas'nn onaylanmas gerektiini savunanlar arasndadr. Otuz dokuz yldr Trkiye'de oturan ve otuz be yldan beri de izmir Amerikan Koleji Mdr olan Alexander MacLachlan da, "Son ylda Trkiye'de gerekleen kkl deiimi gzle grmeyince insan bu lkenin imdiki durumunu kavrayamaz.., VVashington'daki Senato, Ankara Hkmetinin yeni atlmc ruhunu ve sosyal, dini ve ekonomik alanlarda imdiye kadar gerekletirdii artc baarlar kavrayabilirse, Lozan Antlamas'n hemen, oybirliiyle onaylar," demektedir. Trkiye ile i yapan Amerikan Ticaret Odalar da Lozan Antlamas'n yksek sesle savunanlar arasnda, hatta banda yer alyorlard. Birinci Modus Vivendi 2 Ocak 1926'da Trk Gmrk yasas deitirildi. Yeni yasa, Trkiye ile ticaret antlamas olmayan lkelerden yaplacak ithalatn gmrk tarifelerini ykseltmeyi ngryordu. Yasa uygulannca Amerika, en ok gzetilen lke statsnden yararlanamayacakt ve dolaysyla Amerikan mallarndan daha ok gmrk alnacakt. Bunu nlemek iin 18 ubat 1926'da Amerikan Mmessili Amiral Bristol ile Trkiye Hariciye Vekili Dr. Tevfik Rt (Ara) arasnda bir Modus Vivendi yapld. (Modus Vivendi, geici antlama anlamna gelen teknik bir uluslararas politika terimdir.) Bu antlama alt ay sreliydi, 20 Temmuz'da alt ay daha uzatld. Bu son uzatmayd. Trk Hariciye Vekilinin ancak bir defa uzatma yetkisi vard. Bu sre iinde Trk-Amerikan Dostluk ve Ticaret Antlamas onaylanmazsa, Amerika artk en ok g152 EMRE KONGAR zetilen lke statsnden yararlanamayacakt. Bu tehdit karsnda Amerikan ticaret evreleri, Lozan'da imzalanm olan Trk-Amerikan antlamasn Senatodan geirebilmek iin abalarn arttrdlar. Amerikan Basnnn Tutumu Lozan'n imzalanmas iin aba gsteren btn bu gruplara ek olarak, Amerikan basnnn bir blm de Lozan Antlamas'nn onaylanmasndan yanayd. Eskiden Trklere kar srekli yayn yapm ve Ermenilerin avukat kesilmi olan The New York Herald Tribne gazetesi, bu defa Trk yanls grnyor ve Lozan Antlamas'n savunuyordu: The New York World gazetesi, "1916'larn Enver (Paa) Trkiye'si deil, 1926'larn (Mustafa) Kemal Trkiye'si sz konusudur," diyordu. Gazetedeki yaz "(Mustafa) Kemal Hkmeti ve Lozan Antlamalar, lkenin eski, aa ve km durumuna kar gl bir bakaldry simgeler. Ayn bakaldr, 1890'larda kapitlasyonlar kaldrrken Japonya'da da grld. Lozan'da, gl milliyeti rejim, Trkiye'nin dnya milletleri arasnda eit olarak yerini alacan aklad. Avrupa bunu kabullendi. Tek bana Amerika m kar

duracak? Ar milliyetiliin yalnz tatsz yann dnp (Mustafa) Kemal Hkmetinin sivil, siyasal ve sosyal baarlarn grmezlikten mi geleceiz?" diye devam ediyordu. The Boston Herald gazetesi, Lozan Antlamas'n engellemeye alanlara sert tepki gsteren gazetelerden biriydi. The Washington Post, The New York Times, The Chicago Daily News, The Boston Transcript, The Baltimore Sun gibi baka baz gazeteler de Lozan Antlamas'nn imzalanmasndan yana tavr koymulard. Profesrlerin Raporu Bu kampanya savalar srasnda, Amerikan D Politika Dernei, Lozan Antlamas'n incelemek zere, Columbia niTARHMZLE YZLEMEK 153

versitesi Tarih Profesr Edward Mead Earle'in bakanlnda, tarih, devletler hukuku, uluslararas politika profesrlerinden oluan zel bir komite kurmu ve bu komiteye uzun bir rapor hazrlatmtr. Bu ilgin rapor, Lozan Antlamas'nn en gl savunmalarndan biridir. Bu rapora gre: Trk-Amerikan Antlamas, Lozan barnn blnmez bir paras olarak grlmeli idi... Lozan bar (da) son yz elli yldan beri yaplm en iyi Yakndou bar idi. Profesrler raporunda Ermeniler konusunda da zede unlar syleniyordu: t "Amerika, hibir zaman Ermenilere ahd bir vaatte bulunmam; 1856 Paris ve 1878 Berlin antlamalarna taraf olmamtr. imdi Ermenileri Lozan Antlamas'na kar kkrtmak cinayet olacaktr. nk Amerika, Ermenileri, gerektiinde silahla destekleyebilecek durumda deildir. Lozan Bar Antlamas'nda aznlklara ilikin hkmler vardr. Trk Hkmeti aznlklara gvenceler veriyor. Amerikallar, Ermenileri kkrtmakla onlara iyilik etmi olmayacaklardr; tersine, ihanet etmi olacaklardr. Bu kkrtmalar sonunda Ermeniler gene ayaklanr ve gene ezilir-lerse su, Ermenilerin ya da Trklerin deil, Amerikallar'n olacaktr. Ermenilere kar gerek dosduk, onlar Trklere yaklatrmak olacaktr. Bu da bar iinde gerekletirilebilir. Yaplacak i, Trk-Amerikan Antlamas'n onaylayarak Lozan barna moral, g kazandrmak olmaldr. Amerika'nn Yakn Dou'ya en byk hizmeti, eski yaralar sarmak, rk ve din atmalarn yattrmak olabilir; yoksa insanlar sulamak ve atmalar krklemek deil." Sonunda Amerikan Senatosu, Lozan Antlamas'n Reddediyor Amerika'da, 1923 ylnda balayan Lozan Antlamas tartmalar 1926 sonuna kadar devam etti. ktidardaki Cumhuriyeti Parti, Hkmet, Dileri Bakanl, Ticaret odalar, Trkiye'deki Amerikan misyonerleri antlamann onaylanmasn, Trkiye ile normal ilikiler kurulmasn savunuyorlard. 154 EMREKONGAR

Muhalefetteki Demokrat parti, Kilisenin bir blm, Ermeniler, Rumlar ise antlamann reddedilmesini, Trkiye ile iliki kurulmamasn istiyorlar ve byk grlt koparyorlard. Lozan Antlamas, Amerika'da i politika malzemesi yaplmt. Kavga srerken, Bakan Calvin Coolidge ynetimi Antlamann Senatoya sunulmasn geciktirdi ve bekledi.

Sonunda Amerikan Senatosu, 18 Ocak 1927 gn Lozan Antlamasn reddetti. Bakonsolos Cell Bey, bu haberi Ankara'ya tellerken, "Muahedemizin tasdik olunmad kemal-i teessrle arz olunur," diyor ve ekliyordu: "Verilen 84 reyden 50 rey lehimizde ve 34 aleyhimizde olarak, yani slsn (te iki) reyden alt rey noksan ile muahedemiz reddolundu." Senatonun ounluu olumlu oy vermiti. Ama antlamann onaylanmas iin gerekli olan te iki ounluk tutturulamam, alt oy eksik kalmt. Lozan Antlamas, oy aznlyla Amerikan Senatosu'nca reddedilmiti. Antlamann Reddedilmesine Basnn Tepkisi Senatonun bu karar Amerika'da ok geni yank yaratt. Lozan Antlamas'nn Onaylanmasndan Yana olan Amerikan Komitesi, Amerikan basnndaki yanklar, tepkileri, yorumlar bir brorde toplad. Bu brore gre, 17 Amerikan gazetesi Senato kararn alklamt. Buna karlk 75 gazete karar tepkiyle karlamt. Amerikan kamuoyu ounlukla Senatoyu ve zellikle Demokrat senatrleri eletiriyor, suluyor ve antlamann reddedilmesine zlyordu. Senato kararn alklayan gazetelerden biri, "Antlamann onaylanmas, (Mustafa) Kemal'in emperyalist planna teslim olmak anlamna gelecekti," diyor; bir dieri, "Diktatr Kemal'e Amerika'nn alaka teslim olmas demek olacakt," diye yazyor, bir nc gazete, "Trkiye reddedildi," diye balk atmt. Bir tara gazetesi, "Lozan Antlamas p sepetine atld; yeri orasyd," diye seviniyordu. Buna karlk, Amerikan gazetelerinin ou Senato kararn TARHMZLE YZLEMEK 155 "aptallk", "dar grllk", "partizanlk", "byk hata", "gaf olarak gryor ve eletiriyorlard. Washington Star, "Kaybeden Trkiye deil, Amerika'dr," diyordu (19.1.1927). Huston Chronide, "Antlamay reddetmekle ne kazanacamz anlamak zordur, ama ne kadar ok ey kaybedeceimizi grmek kolaydr," diye ekliyordu (30.1.1927). The New York Herald Tribne, "Senato aznl, saduyu diplomasisini eski nyarglara feda etti," diye yazyordu (19.1.1927). The New York Times, pek suya sabuna dokunmayan bir tutum iinde grnyor, Trkiye'ye olgunluk tlyor, "imdi gerek soru, Trkiye bundan sonra ne yapacak? sorusudur," diyordu ( 20.1.1927). Trkiye'nin Tepkisi Bu arada Amerikallar, Trkiye'nin sert tepki gstermesinden, misilleme yapmasndan kayg duyuyorlard.

Mademki Amerikan Senatosu Lozan Antlamas'n reddetmiti, mademki iki lke arasnda normal diplomatik ilikiler kurulmasnn nn kesmiti; yleyse Trkiye, hakl olarak, Amerika'ya sert tepki gsterebilir, Trkiye'deki Amerikallar'a kar baz nlemler alabilirdi. Fakat Trk Hkmeti bu yola gitmedi. Trkiye'deki Amerikan okullarn kapatmaya, Amerika'y en ok gzetilen lke hakkndan yoksun brakmaya kalkmad. alacak bir arballk ve soukkanllk sergiledi. Trk basnnn da Amerika'ya tepkisi yumuak oldu ve ksa srd. stanbul'daki ngiliz Bykelisi Sir George R. Clerk'e gre, Trkiye'nin Amerika'ya sert tepki gstermemesinin balca nedenleri unlard: Trkler, Amerikan Hkmetinin Lozan Antlamas'mn onaylanmasndan yana olduunu biliyorlard ve Senato'nun kararn Amerikan i politika ekimelerine balyorlard. Amerika'nn i politikas ise Trklerden ok Amerikallar' ilgilendirirdi. Trk Hkmeti ayrca, Lozan Antlamas'n reddetmekle 156 EMREKONGAR

Amerika'nn Trkiye'ye ciddi bir zarar veremeyeceini gryordu. Pek rahatszlk duyulmadan, Amerika'da duygularn deimesi beklenebilirdi. kinci Modus Vivendi Senato karar zerine, Trkiye'nin tepkisini nlemek, Trk Hkmetini yattrmak amacyla Amiral Bristol hemen stanbul'dan Ankara'ya gnderildi. Amiral Bristol, kararn, Amerikan i politika ekimelerinin bir sonucu olduunu, Amerikan kamuoyunun ve Hkmetinin grlerini yanstmadn Trk yetkililerine anlatt. Trk yetkililer, kaygya kaplmamlar, Amerika'ya kar nlemler alma yoluna gitmemilerdi ama, Amerika'da aznln ounlua egemen olmasna biraz ardklarn de gizlememiler-di. Cumhurbakan Gazi Mustafa Kemal (Atatrk) de Amiral Bristol'n nnde Ankara'da yapt bir konumasnda bu noktaya deinmi, "Kltrl ve uygar bir lkede, banaz bir aznln, nasl olup da aydn ounlua istediini empoze edebildiini anlayamadn," sylemiti. Gerek Trkiye'de gerekse Amerika'da antlamann yeniden Senatoya sunulmasn isteyenler ve bekleyenler vard. Amiral Bristol de bunlarn arasndayd. Ama, Amerikan Dileri Bakanl, Lozan Andamas'n Senatodan geirmek iin yeni bir denemeye kalkmad; buna karlk, Trk-Amerikan ilikilerinin dzenlenmesi amacyla bir Modus Vivendi yaplmas iin Amiral Bristol'e yetki verdi. Bristol, Amerika'nn artk kapitlasyonlardan vazgetiini Trk Hkmetine resmen bildirecekti. Trk Hkmeti de Lozan Antlamas'nn Amerikan Senatosu'ndan geirilmesini beklemek yerine, yeni bir antlama yaplmasn tercih ediyordu. Amiral Bristol, yaplacak yeni antlamann da Senatodan gememesi kaygsn belirtince, nota deitokuu yoluyla bir Modus Vivendi yaplmas daha uygun grld. Bunun Senatoya sunulmasna gerek yoktu. TARHMZLE YZLEMEK

157 Trkiye Dileri Bakan Dr. Tevfik Rt (Ara) ile Amiral Bristol arasnda, Ankara'da hafta kadar sren grmeler yapld. Sonunda, 17 ubat 1927 gn, notalar imzalanp dei-to-ku edildi. mzaland gn, yani 17 ubat 1927 gn yrrle giren bu Modus Vivendi ile on yllk bir aradan sonra Trk-Amerikan ilikilerinin yeniden kurulmas saland. Oyunlar bozulmu olan Amerika'daki Ermeni lobisi bu defa, yaplan Modus Vivendi'ye kar protesto seslerini ykseltti. Ermeni komitesinin lideri Gerard-Kardayan grubu ve dier Trk dmanlar antlamaya sert tepki gsterdiler. Hele Trk-Amerikan ilikilerinin Bykelilik dzeyinde yeniden kurulaca ve yaknda Trk Bykelisinin Washington'da greve balayaca haberi, Ermeni lobisini bsbtn ileden kard. Ermeni Avukat Vahan Kardayan, Amerikan Bakan Cool-idge'e, Dileri Bakan Kellog'a, kstahlk derecesine varan mektuplar gnderdi. Trk-Amerikan Modus Vivendi Antlamasnn Amerikan Anayasas'na aykr olarak yapldn, Dileri Bakanlnn Senatoyu atlayarak Trkiye ile iliki kuramayacan ileri srd. Ermeni lobisi, Amerika'nn eitli yerlerinde mitingler de dzenledi. Mitinglerden de Amerikan Dileri Bakanl'na protesto telgraflar ekildi. Dileri Bakanl biraz rahatsz olmakla birlikte, protestolar duymazlktan geldi. Modus Vivendi Antlamas'nn yaplmasndan ksa bir sre sonra Trk-Amerikan diplomatik ilikilerinin yeniden kurulmasna gidildi. 24 Mays 1927 tarihinde Joseph C. Grew, Amerika Birleik Devletleri'nin Ankara Bykeliliine atand. Bykeli Grew, Lozan'da Trk-Amerikan Dostluk ve Ticaret Antlamas'n imzalam olan kiiydi. Grew, 21 Eyll 1927 gn stanbul'a, iki gn sonra da Ankara'ya geldi ve 12 Ekim'de Cumhurbakan Gazi Mustafa Kemal'e gven mektubunu sundu. gn sonra Ankara'da, TBMM salonunda, Cumhuriyet Halk Partisi'nin byk kongresi ald. 158 EMREKONGAR

Bu kongrede Atatrk, tarihi eseri Byk NutuKu krsden okurken, Bykeli Grew, Cumhurbakanl locasndan onu dinliyordu. Atatrk, bir dostluk jesti olarak, kendi locasn yeni Amerikan Bykelisine vermiti. lk Trk Bykelisi Ahmet Muhtar Bey, Amerika'da Grew Trkiye'ye atanrken, Trkiye de Ahmet Muhtar Bey'i Washington Bykeliliine atad. 25 Mays 1927 gn Amerika'dan agreman istendi. Amerikan Hkmeti bu seimi hemen kabul etti. Ancak, Ahmet Muhtar Bey'in VVashington'a gidii epeyce gecikti. Amerikan Bykelisi Grew, Trkiye'de greve balad halde Ahmet Muhtar Bey hl Trkiye'deydi. Oysa o yllarda, ikili diplomatik ilikiler kurulurken iki lke elilerinin ayn gnlerde, hatta ayn gn greve balamalarna zen gsteriliyordu.

Byle olduu halde Amerika'ya atanan bykelimiz greve balamay neden geciktirmiti? Bu gecikmenin, siyasi bir nedeni vard. Trkiye, Amerika'daki kkrtmalar, kaynamalar kolluyordu. Trk-Amerikan ilikilerinin yeniden kurulmasna kar Amerika'da yrtlen protesto kampanyasnn yatmasn bekliyordu. Ermeni Komitesinin ve Lozan Antlamas'na hayr diyen komitenin ba James W. Gerard, Trk Bykelisinin Amerika'ya var ncesinde yeniden ie koyulmutu. New York'un Ermeni komitecilerini, Rum banazlarn ayaa kaldrmt. Amerikan basnn da durmadan krklyor, kin kusuyordu: "Trkiye ile diplomatik iliki kurulamaz, Senato Lozan Antlamasn reddetti," diyordu. ubat'ta yaplan Modus Vivendi'yi Senato iradesine meydan okumak olarak gsteriyor, Anayasa'ya aykr buluyordu. Amerika'daki Ermeni lobisinin lideri James W. Gerard, Ahmet Muhtar Bey'in VVashington'a varndan sonra da saldrlarn ve kkrtmalarn srdrd. TARHMZLE YZLEMEK 159

1 Aralk 1927 gnl Amerikan gazeteleri Gerard'n yeni demelerini yaynladlar. Bunlarda da Trk Bykelisi ve Trkiye ar biimde sulanyordu. Trkiye'nin temsilcisinin ve Trkiye'nin, Amerika'da urad ar hakaret karsnda Trk basnnn da ayn lde patlayaca umulurdu. Fakat yle olmad, tik gnlerde Trk gazetelerinde hibir yorum grlmedi. Daha sonralar kmaya balayan bayazlar da pek yumuakt. Sadece Gerard ile Ermeniler ve Rumlar hedef alnyor, Amerikallar'a sitem bile edilmiyordu. Trk gazetelerin bu tutumu Amerikan Bykelisini bile artmt. Grew, "Trk basnnn tutumu alacak kadar lml," diyor ve 6 Aralk gnne kadar Trk gazetelerinde hibir yorum grlmediini ekliyordu. Gazetelerin Trkiye'de bile pek ekingen ve clz kalan yaynlar Atlantik tesinde hemen hi ses getirmemitir. Bykeli Ahmet Muhtar Bey, yedi yl VVashington'da kald. Bu yllar Trk-Amerikan yaknlamasnn gitgide dostlua dnt yllar oldu. Atatrk Trkiye'si, btn dnyada olduu gibi, Amerika'da da saygnlk kazand. Amerikan Bakan Franklin D. Roosevelt, Trkiye Cumhuri-yeti'nin onuncu yldnm dolaysyla 1933'te yaynlad mesajnda, "Bu nispeten ksa mddet zarfnda Trk milleti hayatnda ve messeselerinde husule getirdii ve derin akisler yapan yenilikler ve deiiklikler sayesinde terakki yoluna byk bir emniyetle girmi ve btn dnyann dikkat ve hayranln zerine celbetmeye muvaffak olmutur," diyordu. Amerika'da Trkiye'nin prestiji ykseldike Ermeni lobisinin dmanca sesi kslyor gibiydi. (Sevgili okurlarm, bu konudaki bilgileri deerli aratrmac Bilal N. imir'in, "Trk-Amerikan likilerinin Yeniden Kurulmas ve Ahmet Muhtar Bey'in Vaington Bykelilii (1920-1927)" adl,

Belleten'in, CiltXLI, Say 162'de, 1977 ylnda yaynlanan makalesinden aktardm. Daha ayrntl bilgiler iin bu makaleye baklabilir.) Atatrk'n Yalnzl -I: Kurtulu Sava Kahramanlar Hilafetiydi Sevgili okurlarm, "resmi tarih" ne yazk ki, Kurtulu Sava ile Trkiye Cumhuriyet'in kuruluunu birbirine o denli sk balarla balamtr ki, bu iki olay erevesinde, bireylerin elikili davranlar ve toplumsal yapnn zellikleri pek irdelenmemitir. Cumhuriyet'in ilan, Kurtulu Sava'nn doal sonucu olarak ele alnm ve gen kuaklara da yle aktarlmtr. Kurtulu Sava'na balamadan ok nce be Mustafa Kemal Atatrk'n kafasnda yeni bir toplum modeli bulunduu ve Cumhuriyet dncesinin, bu modelin temelini oluturduu kukusuzdur. Ama ne yazk ki toplumsal, siyasal ve ekonomik yap asndan Kurtulu Sava ile Cumhuriyet arasnda tam bir nedensellik ba yoktur; bu ba, olaylar ynlendiren byk dehasyla Mustafa Kemal Atatrk kurmutur. Cumhuriyet dnemi "resmi tarih" anlay genellikle Kurtulu Sava'na katlan herkesin ve tabii hem halkn hem de btn komutanlarn Cumhuriyeti olduklar gibi bir izlenim yaratmtr. Oysa bu izlenim doru deildir. Halkn Cumhuriyet gibi bir tercihi yoktur; daha dorusu varsa bile ok clzdr, nk toplum alt yzyl boyunca Hilafete koullandrlmtr ve toplumsal yap da dincilie dayal aalk ve kyllk yapsdr, yani tarmsaldr ve feodal niteliklidir. Kurtulu Sava ise, Padiah'a yani Halife-Sultan'a kar yaplan bir Cumhuriyeti bakaldr deil, tamamiyle dmana kar verilen bir bamszlk savadr ve balangta, Padiah'a TARHMZLE YZLEMEK 161

kar olmak bir yana, tam tersine, Halife'yi de kurtarmak amacna dnktr. Kurtulu Sava ile Cumhuriyet arasndaki nedensellik ban oluturan sre, Vahdettin'in lkenin kurtuluunu, Anadolu'daki Kuvay Milliye hareketinde de, ingilizlerin merhametinde aram olmasyla glenir. Bu yaklam onu Kurtulu Sava'na kar tavr almaya itmi, bu tavr ise, sonunda lkeden bile kamasna yol amtr. Hi kukusuz, nce saltanatn ve sonra da Hilafetin kaldrlmas iin ortam hazrlayan en nemli elerden biri, Vahdettin'in bu yanl tercihidir. Tabii Kurtulu Sava'n Cumhuriyet'e balayan srecin ok nemli bir esi de Mustafa Kemal Atatrk'n, askeri dehasn aratmayan siyasal dehasyla hareketin en bandan beri oluturduu "ulusal temsil" politikas, Samsun'a kt andan itibaren bu politikay uygulamas ve Kurtulu Sava'n srekli olarak Byk Millet Meclisi ile gtrm olmasdr.

Mustafa Kemal Paa, Kurtulu Sava'na kar kan hem i hem de d evrelere kar, srekli olarak bu savan bir "isyan" bir "bireysel iktidar sava" olmadn vurgulam, arkasnda bir meclisin bulunduunu, komutasndaki ordularn Meclis'in ordular olduunu srekli anmsatmtr. Hi kukusuz, btn Kurtulu Sava'n, her trl muhalefete karn, srekli olarak Meclis iradesine dayal olarak gtrmesinde, en bunalml anlarda, Meclis'in Bakomutanlk yetkilerini uzatmad durumda bile Meclis'i feshetmeyi dnmemi olmasnda, ilerde kuraca "Milli iradeye dayal ynetim biiminin" temellerini atmak dncesi ana rol oynamtr. Tabii Kurtulu Sava'n meclise dayal olarak gtrmesi, sadece bu savan meruiyeti bakmndan deil, Meclis "Milli iradeyi" temsil ettii iin, Saltanat'a kar siyasal bir seenek oluturmas bakmndan da nemlidir. Bir baka deyile, stanbul'daki Meclis-i Mebusan'dan kaanlarla, Anadolu'dan yeni seilenler tarafndan oluturulan Byk Millet Meclisi, zaten yeni bir devletin yasama meclisini oluturmutur. TYll 162 EMRE KONGAR Nitekim Lozan srasnda, Birinci Dnya Sava'nn galip devletlerinin, stanbul Hkmeti'nin temsilcilerini de davet etme eilimleri zerine, Byk Millet Meclisi, Saltanat' kaldrm ve yeni devletin hukuken de sadece kendisi tarafndan temsil edildiini btn dnyaya gstermitir. te btn bu sre iinde, Mustafa Kemal'in evresindeki silah arkadalar, yani Kurtulu Sava'nm kahraman komutanlar, onun Cumhuriyeti eilimlerini sezdike, Hilafetten yana koyduklar tavrlarn belirginletirmiler, liderliine kar kmlar, ama sonunda hepsi kazanlan byk zafer karsnda Cumhuriyet'e istemeyerek de olsa boyun emilerdir. "Resmi tarih", Atatrk'n Nutuk'ta bu arkadalarndan aka yaknmasna karn, olayn bu ynn deta rtbas etmitir. "Resmi tarih"in bu yaklamnda, Atatrk'n lmnden sonra iktidara geen smet nn'nn, ou kskn ve unutulmu olan bu eski silah arkadalarn evresine toplayarak onlara grev vermesinin nemli bir rol vardr. Aslnda, bata Rauf Orbay, Kzm Karabekir ve Ali Fuat Ce-besoy olmak kaydyla, Kurtulu Sava'nm kahraman komutanlarnn halifeci olmalar ne ayptr ne de artc. Bu komutanlar, yllar boyunca Halife-Sultan'm ynettii bir devlette grev yapmlar, temel yaps din kurallarna gre biimlenmi olan bir toplumsal ve kltrel yapnn iinde bym ve savamlardr. Rauf Orbay'in bir konumasnda belirttii gibi, onlarn anlayna gre, "Boazlarndan halifenin lokmas gemitir", bu lokmaya "nankrlk" edemezler. Ne yazk ki, Mustafa Kemal Atatrk'n evresi Cumhuriyet dncesine uzak, bu rejim iinde koullanm olduklar iin, Hilafet rejimini destekleyen komutanlardan oluur. Tekrar edelim, bu onlar iin tarihsel bir ayp deildir.

Hepsi kahraman ve vatansever komutanlardr, ama siyasal ve tarihsel grleri ancak mevcut koullarla snrldr. Zaten Mustafa Kemal'i de "dahi" yapan, onu, arkadalarndan ayran zellik, onlarn gremediklerini ngrebilmi olmas deil midir? TARHMZLE YZLEMEK 163

Kendisine kaytsz koulsuz inanan ve gvenen bir tek ismet inn vardr. Ama o da, Mustafa Kemal'in ne eididir, ne de rakibi olacak bir gce sahiptir. Yani Mustafa Kemal Paa, kendi evresinde bulunan eidi ve arkada olan komutanlar arasnda, Cumhuriyetilik asndan yalnz adamdr. Bu noktay bilhassa vurgulamak istiyorum, nk hem "resmi tarih" hem de "gayri resmi tarih" bu konuda gerekleri nemli lde farkl yanstmaktadr. "Resmi tarih", btn komutanlar sanki Cumhuriyetiymi gibi bir izlenim vermekte, buna karlk zellikle dinci yaklamlarn etkisiyle "gayri resmi tarih", hem Osmanl'nn geleneksel dinci-feodal yapsn daha fazla yanstan Birinci Byk Millet Meclisi'ni (bilindii gibi Atatrk, Cumhuriyet'i yeniden seim yaptrarak toplad kinci Byk Millet Meclisi'nde ilan ettirmitir) hem de Hilafeti komutanlarn tutum ve davranlarn yeni kuaklara abartarak ve Mustafa Kemal Atatrk' eletirmek iin kullanarak aktarma eilimindedir. Bu konuda Atatrk'e yneltilen eletiri, etrafn, arkadalarn dinlememek ve halkn isteklerine kar Cumhuriyeti ve Cumhuriyet devrimleri gerekletirmektir: Ksacas Atatrk, "gayri resmi tarih" asndan "tepeden inmeci", "Jakoben"ve "diktatr" olarak eletirilmektedir. Bu eletirileri yapanlar, feodal bir yapda, yani endstrileme-mi, aydnlanmam bir din-tarm toplumunda demokratik bir devlet kurmann sanki bir baka yolu varm gibi tarihsel ve toplumbilimsel bir yanlg iindedirler. Mustafa Kemal'in bamszlk ve Cumhuriyet hedefleri o denli inanlmazdr ki, daha nce de belirttiim gibi Halide Edip (Advar) gibi bir zgrlk savas bile, bunlara inanmayarak, Amerikan mandas taraftarl yapmtr. Komutanlarn en kdemlisi olan Mareal Fevzi akmak bile, Lozan dnnde ismet inn'ye, (Mustafa Kemal'e muhalif 164 EMREKONGAR

olan) komutanlarn arasmda bir fikir birlii oluturulmas yoluyla ilerin yrtlmesi nerisinde bulunmu, inn'nn bu neriyi "devletin resmi rgtlenmesi dnda olduu" gerekesiyle reddetmesi zerine sessiz kalmtr. Cumhuriyet'in ilanndan sonra bu muhalif komutanlar, "Dine saygl olacak" ilkesiyle 17 Kasm 1924'te Terakkiperver Cumhuriyet Frka'sm kurmular fakat bu frka eyh Sait Isya-n'ndan sonra kapatlmtr.

Bu frkada (partide) Kzm Karabekir bakan, Ali Fuat Cebesoy genel sekreter, Rauf Orbay ile Adnan Advar, ikinci bakan olmulard. Atatrk'e suikast giriimiyle ilgili grlen ve bu nedenle aslan ismail Canbulat, da kurucular arasndayd. Mustafa Kemal Atatrk, genliinden beri imparatorluu kurtarmak iin yeni bir devlet modeli peindedir: Eski din-tarm imparatorluunun yerini alacak ada-de-mokratik bir devlet modeli. Birinci Dnya Sava yenilgisi ve Kurtulu Sava, Vahdettin'in Kurtulu Sava'na kar tavr taknmas ve sonunda ingilizlere sn, ona bu modelini uygulamaya aktarmak asndan yardmc olmutur. Hi kukusuz bu yoldaki en byk yardmcs, Kurtulu Sava'nn muzaffer Bakomutan kimliidir. Kurtulu Sava'nn teki komutanlarnn Hilafeti olmalar, onlarn kahramanlklarn azaltmaz, sadece siyasal bilin bakmdan Mustafa Kemal'in gerisinde kaldklarn ve onun devrimci liderlikteki yalnzln gsterir. Atatrk'n Yalnzl -II: Cumhuriyefin lan ve Devrimler Sevgili okurlarm, Cumhuriyet tarihi ve Atatrk dnemi irdelenirken (belki de bilinli olarak) yaplan en nemli hatalardan biri de o gnn koullarn dnmemek, bugnn deer yarglar ve koullaryla o gnleri eletirmektir. imdi soukkanl bir biimde Mustafa Kemal Atatrk'n Cumhuriyet'i ilan ederken nndeki teki seeneklere ksaca bir gz atalm; bylece onun devrimci yalnzl daha iyi anlalacaktr. Hilafet Seenei 1) Mustafa Kemal'in nndeki ilk seenek Hilafetin devam ettirilmesidir. Aralarnda Kurtulu Sava komutanlarnn da bulunduu byk bir kesim bu seenei savunmaktadr. Bunlara gre Hilafet, sadece Osmanl mparatorluu dneminde toplumun alageldii bir ynetim biimi olmakla kalmayp ayn zamanda Trkiye'nin btn slam corafyasndaki liderliinin de gvencesi olacaktr. Yani hem toplumda kabul grmesi daha kolaydr, hem de Trkiye'ye, dnyadaki slam lkelerinin liderliini salayacaktr. Bu model, aslnda Mustafa Kemal Atatrk'n halifelik grevini yklenebilmesine de olanak vermektedir: Byk Mlet Meclisi, halkn ve milletin temsilcisi olarak Hilafetin de temsilcisidir, Byk Millet Meclisi Bakan da, bu kimliiyle Byk Millet Meclisi adna temsil grevini yerine ge166 EMREKONGAR

tirebilir; ksacas, Mustafa Kemal, Byk Millet Meclisi Bakan kimlii ile devlet bakan ve halife olabilir.

Mustafa Kemal bu neriyi doru bulmaz, nk onun anlayna gre, artk din-tarm imparatorluklarnn dnemi kapanm, iktidarn meruiyet kaynan halktan, milletten alan ada ulus devletler dnemi balamtr. Tabii slam lkelerinin liderlii asndan da bu nerinin ne denli anlamsz olduunu bilir; Osmanl Padiah' V. Mehmet Reat'n Birinci Dnya Sava'na girerken ilan ettii "cihad" karsnda Mslman Araplarn, ngilizlerle ibirlii yaparak Halife'nin ordularna kar savat gereini unutmamtr. Komnizm Seenei 2) Mustafa Kemal'in nndeki ikinci seenek, o srada ykselite olan ve Kurtulu Sava'na da destek veren Rusya'nn da kabul ettii rejim olan Komnizm'in (Bolevikliin) kabuldr. Bu modele gre Trkiye Sosyalist Cumhuriyeti ilan edilir, kendisi de Yolda Kemal olarak bu devletin bana geer. Bu model, hem o dnemde emperyalist glerle savaan Kuvay Milliyeciler iin ideolojik adan uygundur, hem "ykselen deneyim" olarak dnyann gndemindedir, hem de Kurtulu Sava'na para ve silah destei veren Rusya'nn yeni rejimi olarak, oradan alnacak yardmla, kolayca uygulanabilir. stelik Kurtulu Sava srasnda Mustafa Kemal Atatrk'n isteiyle Trkiye Komnist Partisi de kurulmutur. Mustafa Kemal'in, Komnist modeli derinliine inceledii ve son derece bilinli bir biimde yeni devlet yaps olarak tercih etmedii bilinmektedir. O sralarda Lenin'in Trk Kurtulu Sava da anti-emperyalist nitelikle olduu iin Mustafa Kemal'e yardm amacyla yollad Bykeli Aralov, Atatrk'n bu konudaki grlerini kendisine aka anlattn, anlarnda yazar. Bu anlara gre, Mustafa Kemal, cepheyi gstermek iin Aralov ile birlikte gittii bir tetkik gezisinde ona, Sovyetler Birlii'ndeki rejimin iilere dayandn, oysa kendi elinde sadeTARHMZLE YZLEMEK 167

ce kyllerin bulunduunu, kyllerle ise Bolevizm'in kurulamayacan aka sylemitir. Bylece 1917'de dnyann gndemine bomba gibi den "Komnizm" de bir seenek olarak elenmi olmaktadr. Faizm Seenei 3) Dnem, rk kuramlarn moda olduu, Almanya'da Hit-ler'in rgtlenmeye balad dnemdir. Mustafa Kemal ise bir Orta a imparatorluundan, Trklk bilincinin gelitirildii bir ulus devlet yaratmaya alacaktr: Bu amaca en uygun model Trk rklna ve milliyetiliine dayal faist model gibi grnebilir: Bu modele gre Milliyeti Sosyalist Trk Devleti kurulur, Mustafa Kemal, Fhrer olur, sorun zlr.

Bylece Osmanl mparatorluu'nun en ihmal edilmi milleti olan Trklk de n plana karlm ve yeni devletin ideolojik ve kltrel temeli yaplm olur. Mustafa Kemal Atatrk, pek ok sorununu zecek olan bu modele de itibar etmemitir. stelik onu sadece kurulu dneminde kullanmamakla kalmaz, yllar sonra Tek Parti Dnemi'nde, talya'daki faist modeli irdeleyen ve bir neri olarak nne getirenlere de, onlar azarlayarak, kar kar. Cumhuriyet Seenei 4) Drdnc, son ve feodal bir toplumda uygulanmas en zor olan seenek Cumhuriyettir. lk model, feodal bir toplumda ok daha kolay uygulanabilir seeneklerdir, nk biri din, teki snf, sonuncusu da rk diktatrlne dayal olduundan, din-tanm toplumlarnn ilkel ve otoriter yapsna ok daha uygundur. Ama Mustafa Kemal Atatrk, en zor olann, Endstrileme ve Aydnlanma olmadan uygulanamayacak bir modeli, laik ve demokratik modeli, yani Cumhuriyet rejimini seer. 168 EMREKONGAR

nk amac, toplumu dntrmek, bir diktatrlk deil, ada bir laik ve demokratik toplum kurmaktr. Bu amaca varmaktaki abalarnda yalnz bir liderdir. Kurtulu Sava'nn komutanlar Hilafet yanls olduklarndan, yannda sadece smet Paa vardr. Cumhuriyet'in kurulmas ve toplumun laik ve demokratik ilkeler temelinde dntrlmesi son derece zor ve uzun bir sretir: Alt yzyldr "kul" olarak yaam insanlara "vatanda" bilincinin alanmas, stelik de bu dnmn Endstrilemeyi ve Aydnlanmay yaayamam bir toplumda gerekletirilmesi, XX. yzylda ei olmayan bir deneyimin yaanmasna yol aar. Bu dnmn temelinde ksaca Atatrk Devrimleri denen reformlar yatmaktadr: Eitim devrimi, Kyafet devrimi, Yaz devrimi, Dil devrimi, Tarih Devrimi, Medeni yasann kabul gibi devrimler, dinci-ge-leneki bir Tarm toplumundan, ada bir topluma geiin, ksaca, "kulluktan' "vatandala" dnmn alt yapsn kuran devrimlerdir. Bat'da bu dnm salayan (ve ok kanl olan) Reform, Aydnlanma, Endstrileme, Kentleme ve bunlarn sonucu olan Demokratikleme gibi sreler Osmanl mparatorluu'nda yaanmam olduu iin, toplumun dntrlmesi, hukuk ve eitim reformlaryla gerekletirilmeye allr; Aydnlanma, Endstrileme ve Kentleme, bu devrimler sayesinde ezamanl yaanr. iin en zor taraf, Bat'da "aadan yukar", geni halk kitlelerinin desteiyle (ve ok kanl olarak) yaanm olan bu srecin, Trkiye'de "yukardan aa" devrimlerle gerekletirilmek zorunda kalmdr. Laik ve demokratik rejimi kuran, toprak aal ve kyllkle mcadele veren ada sermaye ve ii snflar henz Trkiye'de gelimemi olduu iin bu savam, ancak sivil ve asker bir avu brokratn desteiyle verilir.

Tabii bu dnmn en nemli esi ve destei, Mustafa TARHMZLE YZLEMEK 169

Kemal Atatrk'n byk bir zenle kurduu ve varln saknarak srdrd Trkiye Byk Millet Meclisi'dir: Trkiye Byk Millet Meclisi'nin varl, rejimin meruiyet temellerini, dinci-geleneki yapdan, (halife-sultan geleneinden, yani padiahlktan) ulusal temele (halk temeline), "demokratik temsil sistemine" aktarmay olanakl klar. Zaten Merutiyet'ler ile Cumhuriyet arasndaki en nemli fark da burada yatar: Merutiyet rejimleri, Padiahln, "meruti bir monari" erevesinde devamn ngrrken, Cumhuriyet, rejimi dorudan "Milli Egemenlik" (Ulusal Egemenlik) anlay zerine oturtmutur; Mustafa Kemal Atatrk'e, toplumu dntren devrimlerini yapma olana veren siyasal, yasal ve meru g de budur. Gazi Mustafa Kemal Atatrk' Blmek Olanakl mdr? Trkiye'nin kurtulu ve Cumhuriyet'in kurulu tarihi, aslnda birbirini izleyen ve birbirine bal olan iki farkl sreten oluur: Birinci sre Kurtulu Sava'dr. kinci sre Atatrk Devrimleri'dir. Birbirini izleyen ve birbirine sk skya bal olan bu iki srecin birbirinden en nemli fark, birincisinin (Vahdettin yanls isyanlar hari) topyekn bir destekle gtrlm olmas, ikincisinin ise, Mustafa Kemal Atatrk'n evresinde oluan, sivil ve asker, nc bir takm ile "yukardan aaya" gerekletirilmi bulunmasdr. tte, Kurtulu Sava'n kabul eden ama Atatrk Devrimleri'ne kar kan "gayri resmi tarih" gr, genellikle bu iki sreci birbirinden farkllatrarak, (kendi ayrmclklar ierisinde) Kurtulu Sava'n kazanan Gazi Mustafa Kemal'i, devrimleri gerekletiren Atatrk'ten ayrmaya alr: "Gayri resmi tarih" grne gre, Kurtulu Sava'n yapan Gazi Mustafa Kemal Paa, makbuldr, olumlu olarak deerlendirilir; Cumhuriyet'i ilan eden ve devrimler yoluyla toplumu laik ve demokratik bir yap izgisinde dntren Atatrk makbul deildir, dinden ve gelenekten sapt ve toplumu da saptrd iddiasyla, olumsuz deerlendirilir. Oysa Gazi Mustafa Kemal Atatrk bir btndr, nk bugnk Trkiye Cumhuriyeti'nin temelinde, hem Kurtulu Sava hem de Atatrk Devrimleri, birbirinden ayrlmaz iki sre olarak yatar; bu nedenle baz dnrler, bu iki srece birden Atatrk Devrimi demeyi yeler. TARHMZLE YZLEMEK 171

stelik, Mustafa Kemal Atatrk, direniin ilk admlarn oluturduu Samsun'a k anndan itibaren, yeni Trkiye'nin siyasal yapsna esas tekil eden "temsilpolitikasn" balatm, hemen Mdafaa-i Hukuk Cemiyetleri rgtlenmesini kurmu ve bunlarn zerine ina ettii Kurtulu Sava'n, meru egemenlik kayna olarak grd Byk Millet Meclisi'yle gtrmtr; yani bir anlamda yeni

toplumu oluturacak devrimler ile Kurtulu Sava srecini birbirinden ayrlmaz bir biimde Trkiye Byk Millet Meclisi ats altnda btnletirmitir. Anti-Emperyalist Sava ve Aydnlanma Devrimleri Kurtulu Sava, Anadolu'yu igal eden emperyalist glere kar dorudan doruya bir direni savadr, bu niteliiyle an-ti-emperyalisttir. Bu konudaki "gayri resmi tarih" anlaynn olumasna katkda bulunan Kemal Tahir gibi baz Osmanlc yazarlar, Kurtulu Sava'nn basit bir Trk-Yunan sava olduunu ileri srerler; bu sav doru deildir, Kurtulu Sava, Birinci Dnya Sava'nn galibi olan tm byk devletlere kar yaplmtr; zaten gerek Sevr'de gerekse Lozan'da muhatabmz bu devletlerdir. Anti-emperyalist nitelikli Kurtulu Sava nce yeni Trkiye'nin bamszln salam, onu smrgelemekten kurtarm, daha sonra da bu bamsz yap zerinde laik ve demokratik bir yap oluturmutur. Bu adan bamszlk ile Aydnlanma Devrimleri (Atatrk Devrimleri) yeni bir toplumun oluturulmasnda birbirinden ayrlmaz iki sre nitelii tar. Osmanl topraklar zerinde sonradan kurulan bamsz Arap devletlerinin hibiri bu laikleme ve demokratikleme srelerini gerekletirememi, bugn bile feodal toplumsal ve baskc siyasal yaplarndan kurtulamamlardr. (Bunun en trajik rnei bugnk Irak'ta yaanmaktadr.) Kurtulu Sava srasnda, Mdafaa-i Hukuk Cemiyetleri'n-den ve feshedilen stanbul Meclis-i Mebusan'ndan kaynaklanan 172 EMRE KONGAR Byk Millet Meclisi'nin kurulmu olmas, yeni devletin siyasal meruiyet kaynan ve alt yapsn oluturmutur. Bamszln kazanan lkede, Aydnlanma, Endstrileme ve kentleme sreleri yaanmam olduu iin, laik ve demokratik bir yapnn kurulmas, ok, ama ok zor bir sretir. te ksaca Atatrk Devrimleri ya da Aydnlanma Devrimleri dediimiz reformlar, Saltanat ve Hilafet'in kaldrlmas, eitim ve retim birliinin salanmas, yaz, dil, tarih ve kyafet devrimleri, en nemlisi de Medeni Kanun'un kabul, Bat'nn yzyllarca sren, ok kanl olan, ardnda Aydnlanma, Endstrileme ve Kentleme yatan, laikleme ve demokratikleme srelerini, yeni Trkiye'de birka on yla sdrmtr. Bu dnm, Kurtulu Sava baars kadar inanlmaz, byk ve henz baka bir toplumda ei yaanmam bir XX. yzyl mucizesidir. Mustafa Kemal Atatrk bu byk devrimci gcn arkasndaki Kurtulu Sava zaferinden almtr; bu devrimleri, Kurtulu Sava'nn muzaffer komutan kimlii gerekletirebilmitir; bu adan da Kurtulu Sava ile Aydnlama Devrimleri sreci birbirlerinden ayrlamaz. Btn Bat demokrasileri Aydnlanma, Endstrileme ve Kentleme sreleri sonunda kurulmutur. Laikleme ve demokratikleme oluumlarnn ardnda bu sre vardr.

Bu sreler, din-tarm imparatorluklarn laik ve demokratik ulus-devletlere dntrm, ama bu dnm birka yzyl kadar ok uzun sre ald gibi, sermaye ve ii snflarnn ortaya kmas ve iktidara ortak olmas mcadelesinde son derecede de kanl gemitir. Laik ve demokratik devlet yapsn iletmeye alan Trkiye Cumhuriyeti ise Bat demokrasilerinin tersine, bir Kurtulu Sava ile kurulmutur; temelinde Aydnlanma, Endstrileme ve Kentleme deil, sivil ve asker brokrasinin nclnde, halkla birlikte kazanlan bir bamszlk sava vardr. nk gen Trkiye Cumhuriyeti, kurulu yllarnda, Bat'da TARHMZLE YZLEMEK 173

laik ve demokratik rejimi kurmu olan ada snflardan, yani sermaye ve ii snflarndan yoksundur. Din-tarm imparatorluklar zerinde laik ve demokratik rejimi kuran snflar, sermaye ve ii snflardr ve bu snflar yukarda da iaret edildii gibi Aydnlanma, Endstrileme ve Kentleme sreleri sonunda ortaya km, gelimi ve iktidara el koymulardr. Feodal toplumsal yapy ykan, Endstri toplumunu yaratan snflar, sermaye ve ii snflardr ve Aydnlanma, Endstrileme ve Kentleme srelerini yaamam olan Osmanl mparatorluumda bu snflar gelimemitir. ite Osmanl Imparatorluu'nun kalntlar zerinde ada bir toplum yaratmak isteyen Mustafa Kemal Atatrk'n nndeki en byk engel de budur: Toplum, Aydnlanma, Endstrileme ve Kentleme srelerini yaamad iin sermaye ve ii snflar gelimemitir. Bu sreler ve bu snflar olmadan da bir toplumda laik ve demokratik yap kurulamaz. ite, bana bu kitapta "Trkiye Cumhuriyeti XX. yzyln en byk kltrel ve siyasal mucizesidir" dedirten olay budur: Batnn Aydnlanma, Endstrileme ve Kentleme srelerine dayal olarak, sermaye ve ii snflarnn desteiyle kurduu laik ve demokratik rejimi, bu sreleri yaamadan ve bu snflarn destei olmadan kurmay baarmtr Mustafa Kemal Atatrk. Tabii bu "yukardan aa" devrimlerle, yani Atatrk Dev-rimleri'yle kurulan laik ve demokratik rejimin, ancak bu sreler yaandktan ve bu snflar gelitikten sonra tam iler hale gelecei aktr. te Cumhuriyet'in kuruluundan bu yana lkemizin iinde yaad alkantlar, demokrasimizin karlat sivil ve askeri engeller, hep bu srelerin ve bu snflarn eksikliinden kaynaklanmakta, bu sreler gelitike, bu snflar glendike, sorunlar zlmektedir. Bat'da feodal toplum yaps endstriyel toplum yapsna dntkten sonra laik ve demokratik dzen kurulmu, Trkiye'de ise nce laik ve demokratik Cumhuriyet kurularak bu dnm, yani feodal toplumdan endstriyel topluma gei gerekletirilmeye allmtr. 174 EMRE KONGAR

Alt okla ifade edilen, Cumhuriyet'in kurulu dnemindeki ideolojik hedefleri, Halklk, Milliyetilik, Cumhuriyetilik, Devletilik, Laiklik ve Devrimcilik, aslnda Bat'da Aydnlanma, Endstrileme ve Kentleme sonunda ortaya km olan deerlerdir; Cumhuriyet, bu deerleri ilke edinerek, Aydnlanma, Endstrileme ve Kentlemeyi, yani laik ve demokratik dzeni yaratmak istemektedir. Bu anlamda Trkiye, Bat'da yaanm olan laikleme ve demokratikleme srelerini tersine evirip bu sreleri reten temel belirleyicileri, yani Aydnlanma, Endstrileme ve Kentleme ile, sermaye ve ii snflarn, laik ve demokratik Cumhuriyet'i ilan ederek retmeye almaktadr. Ben bu deneyimin her eye karn hl baaryla devam etmesinden dolay Trkiye Cumhuriyeti'ne XX. yzyln mucizesi diyorum; dnn ki bu yzylda, btn tarihi ve dnyay deitirmek savyla kurulan bir Sovyetler Birlii bile km, tarihin karanlklarna karmtr ama Trkiye Cumhuriyeti, varln, laik ve demokratik bir dzen iinde srdrmektedir. Daha nce de belirttiim gibi, Mustafa Kemal Atatrk ve Fatih Sultan Mehmet, Osmanl-Trk tarihinin iki byk dhisidir. Hatta Mustafa Kemal Atatrk'n baars, kendi zamanlarndaki dnya koullar dnldnde, belki Fatih Sultan Meh-met'inkinden bile daha byk ve inanlmazdr. te XX. yzylda "yukardan aa" devrimlerle gerekletirilmi olan bu tek ve biricik laik ve demokratik deneyimin temelinde hem Kurtulu Sava hem de Atatrk Devrimleri yatt iin, ben "Gazi Mustafa Kemal Atatrk' Kurtulu Sava'n yapan Gazi Mustafa Kemal ve Aydnlanma Devrimlerini gerekletiren Atatrk diye blmek, hem kuramsal hem de uygulamal olarak yanltr," diyorum. Byle bir blme abas ancak, Trkiye'nin laik ve demokratik rejiminden rahatsz olan, onu, dincigeleneki feodal dzene geri gtrmek isteyen bir niyeti yanstr kansndaym. Souk Sava'n Anlam ve Etkisi Sevgili okurlarm, Trkiye'de "resmi tarih" ile "gayri resmi tarihin zerinde anlatklar ve tek ynl yansttklar ender konulardan biri Souk Sava'tr. Osmanl'dan gelen geleneksel Rusya dmanl, Souk Sava dneminde toplumun deta genlerine kazlan Komnist (veya komnizm) dmanlyla birleince, "resmi tarih" anlay ile "gayri resmi tarih" anlay, elbirliiyle bu olgunun dnya ve Trkiye zerindeki etkilerinin soukkanl bir biimde ve derinliine tartlmasn engellemitir. Bana kalrsa Trkiye Cumhuriyeti tarihi, blmde incelenmelidir: Birinci dnem: Kurulu. 1923-1945. kinci dnem: Souk Sava. 1945-1991. nc dnem: Souk Sava sonras ya da Kreselleme dnemi. Bu blm, Trkiye'ye etkileri asndan zerinde pek de durulmam olan Souk Sava dneminin nemini vurgulamak ve bu dnemin Trkiye'yi nasl biimlendirdiini irdelemek iin yazdm.

Sevgili okurlarm, anti-komnizme dayal Souk Sava, Trkiye iin "doal bir olgu" saylm, ne bunun eletirisine giriilmi, ne de Trkiye'nin toplumsal, siyasal ve ekonomik yaps zerindeki etkileri irdelenmitir. nk Souk Sava, anti-komnizm demektir, anti-komnizme kar kmak ise komnistlik anlamna gelir ve neredeyse "vatan hainlii" ile eittir. 176 EMREKONGAR

ikinci Dnya Sava'nm bitiminde, Hiroima ve Nagazaki'ye atlan atom bombalaryla balayan Souk Sava, btn dnyayla birlikte Trkiye'deki ana belirleyici ge olmutur. Sava bitirmek iin atld ne srlen atom bombalar, aslnda Sovyetler Birlii ile Amerika Birleik Devletleri arasnda bllen dnyada yeni balayan Souk Sava'n habercisiydi: Dnya, kinci Dnya Sava'ndan sonra iki ayr kampa blnmt: Amerika'nn nderliindeki Bat Blou ve Sovyetler Birlii' nin nderliindeki Dou Blou. Bu iki blok arasndaki Souk Sava, her iki bloktaki lkelerin toplumsal, ekonomik, siyasal ve kltrel yaplarn derinden etkilemitir. Trkiye'nin Souk Sava'ta taraf olmasnn, hatta Bat Blounun ileri karakolu ilevini yklenmesinin sorumluu nemli lde Sovyetler Birlii'ne aittir. ikinci Dnya Sava srasnda tarafsz kalan, bu nedenle de savaan byk devlederarasndaki ilikiler asndan yalnzlaan Trkiye, sava sonrasnda biimlenen ve Amerika ile Sovyetler Birlii arasnda paylalan dnyadaki yeri iin kayglyd. Daha sava bitmeden, sava sonras dnyann paylalmas balamt: Franklin D. Roosevelt, Winston Churchill ve Joseph Stalin 4-11 ubat 1945 tarihinde Yalta'da bulumular, hem savan sonunu nasl getireceklerini hem de sava sonras dnyay nasl dzenleyeceklerini, Polonya ve Berlin'in durumunu konumular, Birlemi Milletler rgt'nn kuruluunu kararlatrmlard. Bu konferansta Sovyetler Birlii'nin Boazlar zerindeki isteklerine kar ingiltere ve Amerika'nn yumuak bir tepki verdii Montr'nn, Sovyetler'in istedii biimde yeniden dzenlenmesine ses karmayacaklar izlenimi edinilmitir. Gzlemciler daha Almanya teslim olmadan dzenlenen bu konferansta, Dou Avrupa'nn byk bir ksmn igal etmi ve henz Japonya'ya kar savaa girmemi olan Stalin'in hemen he791 TARHMZLE YZLEMEK 177

men her istediini aldn belirtirler. (Bu tarihte Amerika, atom bombasnn denemelerini henz bitirememitir.) te daha sava sona ermeden, Avrupa zerindeki egemenliini kurmaya alan Stalin, 19 Mart 1945 gn, 1925 ylndan beri Trkiye ile Sovyetler Birlii arasndaki saldrmazlk antlamasn tek tarafl olarak feshettiini bildirmitir.

Ankara, 4 Nisan 1945 tarihinde verdii yantta, Moskova'm nerilerinin iki taraf iin de yararl olacak bir biimde incelenebileceini belirtmitir. Bunun zerine Sovyetler, 7 Haziran 1945 tarihinde yeni bir anama iin iki art ne srmtr: Kars ve Ardahan'n Ermeni topra olduu ve vaktiyle Trkiye'ye haksz olarak verildii gerekesiyle Sovyetler Birlii'ne iade edilmesi ve Boazlar'da s. 17 Temmuz-2 Austos 1945 tarihleri arasnda Truman, Stalin, Churchill (daha sonra, iktidardan den Churchill'in yerine Atdee) arasnda yaplan Potsdam Konferans'nda Sovyetler Birlii bu isteklerini yinelemitir. ABD ve ngiltere, Sovyet gemilerinin Boazlar'dan tam gei serbestisine sahip olmalarn kabul etmi, buna karlk toprak taleplerini ve Boazlar'in ortak savunulmas nerisini reddetmilerdir. Sonunda her lkenin grlerini Ankara'ya ayr ayr iletmeleri hususunda anlamaya varlmtr. ABD ve ngiltere 2 Kasm ve 21 Kasm 1945 tarihlerinde verdikleri notalarla konferans srasndaki tutumlarn bildirmilerdir. Sovyetler Birlii ise Ankara'ya 7 Austos 1946 tarihli notasyla u nerilerde bulunmutur: "Boazlar, btn devletlerin ticaret gemilerine ak olacaktr. "Buna karlk sadece Karadeniz'e sahili olan lkelerin sava gemileri Boazlar'dan tam gei serbestisinden yararlanabilecektir. "Boazlar, Karadeniz'e sahili olmayan lkelerin sava gemilerine zel haller haricinde kapal tutulacaktr. "Boazlar'dan gei rejimini saptama sorumluluu Karadeniz'e sahili olan devletlere ait olacaktr. TY12 178 EMREKONGAR

"Boazlar'm savunulmas Trkiye ve Sovyetler tarafndan ortaklaa yerine getirilecektir." 22 Austos 1946 tarihinde, Trkiye, yant olarak egemenlik hakk ve gvenliiyle badamayan Sovyet nerilerini reddetmi, buna karlk, Montr Szlemesi'nin gzden geirilebileceini, ama konunun szlemeye taraf lkelerin katlaca yeni bir konferansta ele alnabilecei bildirilmitir. Sovyeder 24 Eyll 1946 tarihli notasnda nceki isteklerini yinelemi, Trkiye de 18 Ekim 1946 tarihli notasnda nceki yantlar vermitir. Sovyetler bu arada, isteklerini desteklemek amacyla 1946 ylnn sonbahar aylarnda bir yandan Bulgaristan'da ve Kafkaslar'da ordu yna yaparken, te yandan da basn-yayn organlar araclyla Trkiye'ye kar bir medya sava balatmtr. Tabii bu arada toprak istekleri de devam etmektedir. (Sovyetler toprak isteklerinden, Stalin'in lmnden sonra, Sovyetler Birlii ile Bat arasnda yumuamann balad dnemde, 30 Mays 1953 tarihinde Trk Bykelilii'ne yaptklar bir aklamayla vazgetiklerini bildirmilerdir. Fakat bu aklamada bile, Boazlar asndan gvenliinin, iki lke iin de kabul edilebilir koullarda salanmasnn olanakl olduu belirtilerek Boazlar konusu gndemde tutulmutur.)

Sevgili okurlarm, bu ayrntlar zellikle yazdm ki, o dnemde, Trkiye'nin nasl bir yalnzlk iinde, hangi koullarda Sovyet tehdidiyle kar karya kald iyice anlalabilsin. yknn bundan sonras da ok iyi bilinmemektedir: Trkiye, Sovyet tehditleri karsnda, kendini gvenceye almak iin Bat ile ittifak arar; nk bu arada Sovyetler btn Dou Avrupa'y, Balkanlar' ve Kafkasya'y igal ederek denetimleri altna almlardr. Bat nce Trkiye'nin bu arayna duyarsz kalr. Sonradan, Avrupa'daki Sovyet nfuzundan rahatsz olan Amerika, Souk Sava balamnda, nce Truman Doktrini'ni ilan eder: 12 Mart 1947 tarihinde, ABD bakan Harry S. Truman, Kongtarihimizle yzlemek 179 re'den komnist tehdidi altnda olan Yunanistan ve Trkiye'ye yardm yaplabilmesi iin 400 milyon dolar denek ister. Gereke olarak komnist ayaklanmalara ve Sovyet tehdidine kar hr devleti koruma amacn belirtmitir. Bylece, Japonya'ya atom bombas atarak Amerika'nn gcn btn dnyaya ve zellikle de Sovyetler Birlii'ne kar gsteren Truman, Souk Sava da resmen balatm olur. Bu adm, NATO, CENTO (Trkiye ve Irak arasnda 24 ubat 1955 de imzalanan Badat Pakt'na, 1959'da ingiltere, Iran ve gzlemci olarak ABD'nin de katlmasyla kurulan savunma antlamas) ve SEATO'nun (1954'te Avustralya, Fransa, ingiltere, Yeni Zelanda, Pakistan ve Filipinler arasnda kurulan Gneydou Asya Savunma Pakt) kuruluu yani NATO ve Yeil Kuak erevesinde Sovyetler Birlii'nin evrelenerek yaltlmas projeleri izleyecektir. ABD Dileri Bakan emekli General George C. Marshall, 5 Haziran 1947'de Harvard niversitesi'nde bir konuma yapar ve Avrupa iin sava sonras bir iyileme program dncesini dile getirir. Marshall Plan, Bat Avrupa'da sevinle karlanrken, Sovyetler Birlii tarafndan Amerikan emperyalizminin bir arac olarak kabul edildi ve Kominform'un kurulmasna yol at: Stalin, Eyll 1947 tarihinde, Amerikan emperyalizmini bir oyunu olarak grd Marshall Plan'na kar Sovyetler Birlii, Polonya, Bulgaristan, ekoslovakya, Romanya, Macaristan, Yugoslavya, Fransa, italya komnist partilerinin liderlerini bir araya getiren Kominform'u oluturdu. Kominform, Nazi-Sovyet Saldrmazlk Pakt ertesinde kaldrlan III. Enternasyonal'in fonksiyonlarn yani dnyadaki komnist hareketlerin egdmn stlenmekteydi. Bylece dnya, artk Souk Sava balamnda rgtsel olarak da iki kampa ayrlm bulunmaktadr. Truman Doktrini'nin kabulnden sonra Marshall yardm balar; Trkiye artk Souk Sava'n bir aktr olarak Bat ile btnleir. 180 EMREKONGAR

Bu gelimelere karn, Souk Sava erevesinde oluturulan NATO savunma antlamasna da Trkiye zor girer. Amerikan askeri yardm almak iin bu antlamaya dahil olmak isteyen Trkiye ok uzun sre bekletilir. Bu arada Kore Sava kar, Trkiye bu savaa Amerika'nn yannda katlr, askerleri byk kahramanlklar gsterir, Amerikallar'dan sonra en ok kayb verir ve sonunda 4 Nisan 1949'da kurulan NATO'ya, yl sonra, 18 ubat 1952 tarihinde kabul edilir. Souk Sava Nasl Yapld, Dnya Nasl Etkilendi? Sevgili okurlarm, Amerika Birleik Devletleri'nin nderliindeki Bat dnyas ile Sovyetler Birlii'nin nderliindeki Dou dnyas arasndaki Souk Sava'n mcadele alan vard: Birinci mcadele alan dorudan doruya silah stnl alan idi. Bu alandaki rekabete Amerika, Hiroima ve Nagazaki'ye att atom bombalaryla nde balad. Arkadan Sovyetler de atom bombas yapnca bu alanda iki blok arasnda bir dengeye ulald. Derken Sovyetler, uzaya yapay uydu Sputnik'leri ve Gagarin'i yollayarak uzay yarna dnen silah rekabetinde ne getiler. Daha sonra Amerika, aya insan yollayarak bu yar kazand. Tabii btn bu yar mthi bir yatrm ve ekonomik g gerektiriyordu. En sonunda Reagan dnemindeki "yldz savalar" projesi ile Amerika, bu yarmann maliyetlerini karlayamayan Sovyetler'i iflas ettirerek kertti. kinci mcadele alan ekonomi idi. Bu alandaki savam ekonomik verimliliin arttrlmas zerine dayalyd. Bat, serbest Pazar ekonomisini kullanyordu ekonomik verimliliin arttrlmas iin. Sovyetler'in buna yant Planl ekonomiydi. Bat, tketim mallarna arlk veriyor, kalknmasn ve silah TARHMZLE YZLEMEK 181

yarn finanse etmeye alan Sovyetler'de ise tketim mallarna ayracak ok fon kalmyordu. Sonu olarak Bat ekonomisi daha verimli, Sovyet ekonomisi daha verimsiz bir noktaya ulanca, bu rekabetin sonucu da belli oldu: Btn dnyay penesine alan, tketim mallarna ynelik bir "ykselen beklentiler devrimi", Bat'nn Sovyet modelini kertmesine yol at. nc mcadele alan siyasal, kltrel ve ideolojikti. Yrtlen mcadele esas olarak her iki kampn da kendi rejimlerini ven, rakibinin rejimini ise eletiren bir propaganda kampanyas biimindeydi.

Sovyetler, kendi rejimleri iin, herkesin adil biimde yaad, temel hizmetlerden yararland bir "komnist cenneti" propagandas yapyor ve Bat demokrasilerini yoksulluk ve sefalete yol aan bir eitsizlik rejimi, bir sermaye diktatrl olarak niteliyordu. Bat, gerek zgrln ancak demokrasi iinde yaanabileceini ve Sovyetler'in, bireylerin tm zgrlklerini kstlayan ve snrlayan baskc bir proletarya diktatrlnden baka bir ey olmadm vurguluyordu. Bat, klasik zgrlklere dayal demokrasi modelini ne karan bir kampanya yrtyor, Sovyetler'i, btn bu zgrlkleri reddeden baskc bir diktatrlk rejimi olarak eletiriyordu. Buna karlk Sovyetler, klasik zgrlkleri kmsyor, i bulma hakk, sosyal gvenlik hakk, konut edinme hakk, salk ve eitim hakk gibi temel haklar daha iyi saladn savunuyordu. Bat, Sovyetler'in, Dou Avrupa'y igal ettiini, Avrupa lkelerinin bamszlk ve zgrlklerine el koyduunu ve bu lkeleri "peyk" yaparak kendi karlar iin smrdn ne sryor, bu lkeleri Sovyetler Birlii'ne kar ayaklanmaya tevik ediyordu. Sovyetler ise, Amerika nderliindeki Bat lkelerinin ve Bat sermayesinin emperyalist bir g olarak tm dnyay smrdn iddia ediyor, azgelimi lkelerde Amerikan kart duygu182 EMREKONGAR

lan ve hareketleri kkrtyor, smrgelerde ve gelimekte olan "' kelerde anti-emperyalist bamszlk hareketlerini destekliyordu. Sovyetler Birlii, btn lkelerde snf savalarn zendiriyor, demokrasiyle ynetilen lkelerde demokratik hak ve zgrlklerin "i snfnn iktidarn" gerekletirmek iin kullanlmasn destekliyordu. Bat, Amerika Birleik Devletleri'nin nderliinde, dinleri ve milliyetleri reddeden, kendisinin bir "Proletarya diktatrl" olduunu ne sren Sovyetler Birlii'nde ve onun denetimlerindeki lkelerde, klasik zgrlklere dayal demokrasi ile birlikte, dinci ve milliyeti ideolojileri, hareketleri, oluumlar destekliyor ve glendiriyordu. Btn dnya, bu alanda acmasz yntemlerle yrtlen Souk Sava balamnda tam anlamyla ikiye blnmt. Bat, NATO, CENTO ve SEATO gibi askeri savunma rgtleri kurmu, Sovyeder buna Varova Pakt ile yant vermilerdi. Sovyetler'in en byk destekisi nceleri in'di. Sonradan aralar ald, ama in, Bat'ya uzak durmaya devam etti. Sovyetier'in (ve in'in) ideolojik, siyasal ve askeri destei, Vietnam Sava'n balatm ve bu sava, Amerika'nn yenilgisiyle son bulmutu. Amerika'nn desteiyle ekoslovakya'da ve Macaristan'da Sovyetler Birlii'ne kar isyanlar balam, ama Sovyet tanklar bu isyanlar kanl bir biimde bastrmt.

Buna karlk Sovyetier'in Afganistan igali, Amerika'nn desteiyle rgtlenen (ve bugn El Kaide olarak varln srdren) Afganl slam mcahitleri tarafndan durdurulmu ve Sovyetler Birlii yenilgiye uratlmt. Tabii Gney Amerika'da da anti-emperyalist bamszlk hareketleri gelimi, bunlarn bir blm Amerika'nn destekledii ordular tarafndan bastrlm, Kba gibi Sosyalist bir deneyim ise bugne kadar baaryla gelebilmitir. Sevgili okurlarm, burada anlatmak istediim olay, Souk Sava dneminde btn dnyann tam bir kamplama yaadTARHMZLE YZLEMEK 183

ve dnya liderliini ele geirmek adma oluturulan bu kamplama balamnda pek ok mevzide scak sava trajedisine tank olunduudur. Tabii btn bu kamplama srasnda her iki kamp da, kar kampa kar birtakm siyasal, ekonomik, kltrel ve ideolojik nlemler almt. Sovyetler Birlii'nde kapitalizmi savunmak, tmarhaneye kapatlmak veya Sibirya'ya srlmek iin yeterli nedendi. Amerika'da komnistler fileniyor ve devlet memuru olamyordu. Trkiye'de komnist olmak yasalarla yasaklanmt, komnist olanlar hapse atlyordu. Scak savalar, Asya, Afrika ve Gney Amerika gibi azgelimi lkelerin bulunduu ktalarda srerken, kltrel, ideolojik ve siyasal savan esas alan Avrupa'ya kaymt, nk Fransa, italya gibi lkelerde Komnist partiler yasal olarak siyasete katlabiliyorlard. Sovyetler Birlii ve Amerika, toplumlar etkilemek iin btn iletiim yollarndan, edebiyattan, sanattan, radyodan televizyondan, sinemadan, dergilerden, gazetelerden yararlanyorlard. (Burada ayrntlarna girmeyeceim bu kltrel savan ne gibi korkutucu boyutlara eritiini anlamak iin Frances Stonor Saunders'in yazd ve Paray Verdi Dd ald-CIA ve Kltrel Souk Sava adyla lker Ince'nin Trke'ye evirdii, Doan Kitap Yaynevi tarafndan yaynlanan deerli kaynaa baklabilir.) nc Dnya ad verilen ve Yugoslavya, Hindistan gibi lkelerden oluan bir yeni kampn ortaya kmas da bu geni kapsaml ve dnyay derinliine etkileyen, biimlendiren Souk Sava'n ne iddetini ne de etkilerini azaltabildi. Souk Sava ancak Sovyetler Birlii'nin 1991 ylnda dalmasyla sona erdi. Ama bu acmasz savan etkileri hl sryor. nk yaplan toplumsal, siyasal ve kltrel yatrmlar o denli geni ve derin sonular verdi ki bu sonular dnyay bugn de biimlendirmeye devam ediyor. 184 EMREKONGAR

rnein, Sovyetler'in dalmasndan sonra Yugoslavya'nn ve ekoslovakya'nn blnmesi, Balkanlar'da yaanan rk katliamlar, Souk Sava dneminde yaplan milliyetilik yatrmlarn bir sonucudur. rnein, Amerika Birleik Devletleri'ne kar 11 Eyll 2001' deki terrist saldrlar gerekletiren El Kaide, (yukarda da belirttiim gibi) Souk Sava dneminde bizzat Amerika tarafndan yaratlm bir rgttr. El Kaide'nin liderlii, Sovyetler yklp hedefleri ortadan kalknca, radikal slam mcahitlerine uygun bir ama aram, Ortadou anlamazl erevesinde srail'i ve onun destekisi Amerika'y yeni hedef olarak semitir. rnein, Sovyetler'i evreleyerek snrlamak amacna dnk CENTO ve SEATO'dan oluan bir Yeil kuak, yani Islami bir kuak oluturulduktan sonra, Sovyetler yklnca, bu kuak iindeki slam lkeleri zerindeki Amerikan nfuzu ve (Trkiye'ye Ilml islam modeli olarak yansyan) ynlendirici etkisi, ABD'nin oluturmak istedii Yeni Dnya Dzeni erevesinde devam etmektedir. Souk Sava'n Trkiye'ye Etkileri Trkiye, Souk Sava'n etkilerini en ok hisseden lkeydi. Bat dnyasnn ileri karakolu rolne soyunmutu. Trkiye asndan bunun nedeni vard: Birinci neden, Sovyet tehdidiydi. Trkiye ancak Bat dnyasyla btnleerek bu tehdide kar koyabileceini dnyordu. kinci neden, askeri ve ekonomikti: Bat ile btnleerek ve btn orduyu NATO'nun emrine vererek askeri modernlemeyi ve ekonomik yardm en st dzeyde gerekletirmek istiyordu. nc neden siyasal ve ideolojikti: Trkiye, ok partili dzene getiinden beri, rejimini ve kalknmasn Bat modeline uygun olarak biimlendirmeye, Amerika'ya benzemeye alyordu. TARHMZLE YZLEMEK 185

Bat (daha dorusu Amerika) asndan ise Trkiye'nin jeost-ratejik durumu bu ittifakta en nemli rol oynuyordu: Boazlar'a egemen oluu, Karadeniz, Akdeniz ve Ege'de kys bulunmas, Yakndou, Ortadou, Balkanlar ve Kafkaslar drtgenindeki konumu ve Rusya'yla komuluu onu, Sovyetler Birlii'ne kar gerekten bir ileri karakol yapmaya ok uygundu. Bylece Trkiye'nin istekleri ile Amerika'nn gereksinmeleri bulutu ve Trkiye, Souk Sava'tan en ok etkilenen lke oldu. Trkiye'nin ileri karakol konumu ve bu konumun nemi, NATO ve Yeil Kuak asndan da son derece ak seik bir biimde ortadadr:

Trkiye, NATO'nun en gney ucunda ve Yeil Kuak'in en bat noktasnda yer alyordu. Bu niteliiyle, Sovyetler Birlii'ni evreleyen ve ereveleyen Bat askeri ittifaklarnn "ke ta" ilevi gryordu. Tabii bu ilevine ek olarak Sovyetler Birlii ile komu olmas ona Souk Sava balamnda daha da etkili bir konum kazandryordu. (rnein Amerika, Sovyetler'i tehdit eden nkleer balkl Jpiter fzelerini Trkiye'de konulandrmt ve Kba krizi srasnda Sovyetler'in oradaki fzelerini geri ekmelerine karlk, Amerika da bunlar geri ekmiti. Daha sonra yine nkleer balkl baka fzeler Jpiterlerin yerini ald.) i ve D Dinamik Souk Sava Dneminde Birleti Sevgili okurlarm, Souk Sava dnemi ile Trkiye'deki ok partili dzenin balamas ayn zamana rastlar. Zaten ok partili dzene gei, bir anlamda Souk Sava'n bir sonucudur; ismet Paa hem Atatrk' tamamlamak hem de Bat ile yaknlamak iin ok partili dzene gemitir. ok partili dzen, Demokrat Parti'yi iktidara getirmitir. Demokrat Parti, tanm gerei, muhalefet partisi olarak Cum-huriyet'i kuran partinin, Cumhuriyet Halk Partisi'nin kartdr. Dolaysyla iktidara gelince laik ve demokratik bir rejim kur186 EMRE KONGAR mak yolunda giriilen devrimci atlmlardan dnler verilmi, geri admlar atlmtr. Atatrk Devrimleri, "Halkn benimsedii devrimler" ve "Halkn benimsemedii devrimler" olarak ikiye ayrlm, halkn benimsemedii ne srlen devrimlerden geri admlar atlmtr. Bylece Demokrat Parti iktidar ile Souk Sava, tam anlamyla st ste akmtr. Hem Souk Sava'n ynlendirmesi hem de Demokrat Parti'nin program, Trkiye'de beklendiinden ok daha etkili olmutur. nk 1945'ten sonra i dinamik geleriyle d dinamik eleri ayn ynde, birbirlerini destekleyen ve bu nedenle tek balarna yaratabileceklerinden ok daha geni ve derin etkiler yaratan bir sre oluturmulardr. Souk Sava'n (Demokrat Parti iktidarnn uygulamalaryla desteklenen ve pekien) Trkiye'deki etkileri ve bu etkilerin sonular ok ksaca yle zetlenebilir: Komnizm yasakland, sol grler bask altna alnd, bu erevede temel hak ve zgrlkler de snrland ve kstland. Bu uygulama, iktidara gelmeden nce komnistlerin de desteini alm olan Demokrat Parti iktidarnn 1951'deki nl komnist tevkifat ile doruk noktasna ulat.

Snf esasna gre parti kurmak yasakland, sendikaclk tehlikeli bir ura halini ald. Eitim, laik ve demokratik, Atatrk, devrimci kimliinden saptrld. rnein Ky Enstitleri kapatld, ilahiyat faklteleri ve imam hatip okullar almaya baland. 18 yldr Trke okunan ezan yeniden Arapa'ya evrildi. Arapa, okullarda yeniden eitim diline girdi, rnein "Anayasa: Tekilat Esasiye Kanunu", "Genelkurmay Bakan: Erkan Harbiye-i Umumiye Reisi" oldu. Anti-komnizm devletin resmi ideolojisi oldu. Trkiye'nin gelime ve kalknma modeli olarak Amerika rnek alnd, Trkiye'nin "Kk Amerika" olaca sylendi. Din ve milliyetilik yeniden siyasal nem kazand, din istisTARHMZLE YZLEMEK 187

man yeniden siyasete egemen oldu, Babakan Adnan Menderes, Said Nursi'nin elini perek bu deimeyi simgesel olarak da halka ilan etti. Toplumsal yaam ve kltr bir yandan Arap emperyalizminin, te yandan Amerikan emperyalizminin etkilerine ak hale getirildi. Ordunun tm birlikleri, daha ok yardm almak iin NATO emrine verildi, bu durum Kbrs harekt srasnda sknt yaratt ve (harektta NATO birliklerinin izinsiz kullanld gerekesiyle) Amerika'nn silah ambargosu uygulamasna yol at; sonradan NATO dnda kalan Ege'deki Drdnc Ordu kuruldu. Tarmda makineleme balad, krsal alanlardaki igc yani kyller, kente akn etti. Kentsel planlama yaplmad, gecekondulama tm Trkiye'ye egemen oldu. (Bugn de Trkiye'nin siyasal yazgsn byk kentlerdeki gecekondu halknn oylar belirlemektedir) Devlet yatrmlar byk bir hzla srdrlmekle birlikte, zel giriimin desteklenmesine baland. D yardm balad, ekonomi hareketlendi, enflasyon ykseldi, lke giderek d yardma baml hale gelmeye balad; nitekim Menderes en son istedii (bugn iin gln olan) ek 500 milyon dolar yardm alamad iin Sovyetler Birlii'ne gitmeyi dnrken 27 Mays oldu. Sevgili okurlarm, Trkiye Cumhuriyeti'nin kurulu dnemi 1923-1945 yllar arasnda, ancak 22 yl srmtr. 1945'te Souk Sava'n balamasyla, yeni bir toplumun inas projesi, yerini Bat liderliindeki antikomnist gdmleme-ye brakm, zellikle din istismar ve demokrasi yerine ounluk diktatrl anlay topluma hkim klnmtr. Bu 22 ylda ne biim salam (ve tabii insanln tarihsel gelimelerine uygun) temeller atlm ki, 60 yl akn sredir erozyona uratlan laik ve demokratik rejim hl ayaktadr. Demokrat Parti Niin Demokrat Deildi?

Sevgili okurlarm, resmi tarihin saptrd en nemli konulardan biri, yakn tarihimizde Demokrat Parti'nin ve Adnan Menderes'in roldr. Bunun iki nedeni vardr: Birinci olarak, Demokrat Parti'nin iktidardan drlnden sonra iktidara gelen hkmetler onun devam olduklar iin, nesnel deil, znel (sbjektif) bir deerlendirme yapmlar ve hem Demokrat Parti'yi hem de Menderes'i gereklere uygun olmayan bir biimde yceltmilerdir. Ayn yceltme saptrmas bir lde Celal Bayar iin de sz konusudur. Demokrat Parti kapatldktan sonra kurulan Adalet Partisi (AP), o da 1980 darbesiyle kapatldktan sonra kurulan Doru Yol Partisi (DYP) dorudan doruya DP'nin devamdrlar. Sleyman Demirel, Tansu iller ve imdi (bir lde) Mehmet Aar, Menderes'in halefleridir. Tabii Demokrat Parti'nin devam olan partilerin srekli iktidarda olmalar, "resmi tarih" grn de etkilemi, Menderes'i, bu liderlerden birinin tanmyla, bir "Demokrasi ehidi" mertebesine ykseltmitir. kinci neden, Menderes'in (Dileri Bakan Fatin Rt Zorlu ve Maliye Bakan Hasan Polatkan ile birlikte) idam edilmi olmasdr. Hi kukusuz bir "siyasal cinayet" nitelii tayan bu idam, kamuoyunda Menderes'e bir "mazlum"kimlii kazandrm ve hatta onu bir "ehit" mertebesine ykseltmitir. TARHMZLE YZLEMEK 189 Menderes'in ve arkadalarnn idam hi kukusuz yanl ve haksz bir eylem, yukarda da belirttiim gibi "siyasal bir cinayettir"; ama bu hakszlk onun demokrasiyi rafa kaldrm olduu gereinin gzden karlmasna yol amamaldr. Demokrat Parti iktidarnn yaptklarn ok ksaca anmsarsak, demokratik bir rejimin olmazsa olmaz koulu olan muhalefet hakkn kstlam, Cumhuriyet Halk Partisi'nin mallarna el koymu, bata basn zgrl olmak kaydyla btn temel hak ve zgrlkleri snrlam ve kstlam, hapishaneleri gazetecilerle doldurmu, niversitelerdeki bilim zgrlne mdahale etmi, "ispat hakk" isteyen basn ile "smail Hakk m, o da ne?" diyerek alay etmi, kendisine oy vermeyen Krehir ilini ile yapm, ii haklarn ve sendikacl bastrm, lkedeki bilim, sanat ve edebiyat yaamn anti-komnizm basks altna alarak zellikle kstlam ve demokratik bir rejimde olmamas gereken daha dzinelerce snrlama ve kstlamay uygulamaya koymutur. "Odunu aday gstersem milletvekili setiririm," diyerek milletvekillerini nasl bir gzle grdn ifade etmi, partisinin Meclis grubunda, "Siz isterseniz Hilafeti bile geri getirirsiniz," diyerek, laik ve demokratik rejime inanszln da vurmu, niversite hocalarna, "Kara cppeliler," orduya "Battal Gazi ordusu," ve "Ben orduyu yedek subaylarla bile ynetirim," diyerek, niversiteyi ve orduyu aalamt. Said Nursi'nin elini perek, siyasetini, din istismar zerinden gtrdnn iaretlerini vermiti.

En sonunda da sivil bir hkmet darbesi yaparak, Meclis'te kurduu bir komisyon araclyla demokratik rejime hukuken son vermitir; bu anlamda 27 Mays askeri ihtilali, Menderes'in sivil darbesine kar "demokrasiyi korumak iin" yaplan bir kar eylemdir ve ne yazk ki, siyasal nitelikli idamlarla ve askerlerin ynetime mdahalelerinin yolunu am olmakla, ok olumsuz sonular da dourmutur. Menderes'in Meclis'te "yarg yetkileriyle donatarak" kurduu Tahkikat Komisyonu, 15 milletvekilinden oluuyordu. Hem askeri hem de sivil yarglama usullerini kullanmaya, yani hem askerleri hem de sivilleri yarglamaya yetkili klnmt. 190 EMREKONGAR

Bylece Anayasa'nn en nemli hkm olan yasama ve yarg organlar arasndaki ayrlk ilkesi ihlal edilmi oluyordu. Bu komisyon, hem savc hem de yarg grevi yapacakt. Yani hem sulayacak, hem de karar verecekti. Kararlarnn temyizi yoktu, Komisyon'un verdii hkmler kesindi. Komisyonu'nun grevi ise "Muhalefetin rejim aleyhtar faaliyetlerini" aratrmakt; Cumhuriyet Halk Partisi yarglanacak ve (byk bir olaslkla) kapatlacakt bu Komisyonda. Bu komisyonun kurulma gerei nereden kaynaklanmt? 1960 ylna gelindiinde, Demokrat Parti iktidar iyice ypranmt. 1950 seimlerinde ald ve 1954 seimlerinde ykselttii yzde 50'nin zerindeki oy oran, erken yaplan 1957 seimlerinde yzde 50'nin altna dmt. Urukta grlen bir seimde byk bir olaslkla iktidardan decekti. Menderes, "Ben kendime sabk babakan dedirtmem," diyerek bu olasl kabul etmeye hazr olmadn aka belirtmiti. te artk erken seimin gndemde olduu 1960 ylnda kurduu bu komisyonla CHP'yi kapatacak ve seime rakipsiz girerek iktidarn srdrecekti. Tahkikat Komisyonu yasasnn kabul zerine 28 Nisan'da stanbul, 29 Nisan'da Ankara niversitelerindeki renciler protesto gsterilerine baladlar. DP iktidar bunlarn zerine polis ve askerle gitti, rencilere ate ald, niversiteler tatil edildi, 27 Mays'ta da ordu ynetime el koydu. Demokrat Parti'nin seimleri kazand 14 Mays 1950 tarihi Trkiye'de, genellikle bir "Beyaz Devrim", bir demokrasi zaferi olarak grlr. Bir anlamda yledir de. Ama bu zaferi kime borludur Trkiye? Menderes'e mi?

Yoksa ismet inn'ye mi? Tabii ki smet inn'ye. TARHMZLE YZLEMEK 191

Dnya'da, smet nn'den baka, elindeki tm egemenlik haklarn tek bana kullanrken, yani diktatrlk yetkilerine sahipken, demokrasiyi kuran bir baka lider yoktur. Unutmayalm ki, onun adalar, Sovyetler Birlii'nde Stalin, Portekiz'de Salazar, spanya'da ise Franko'dur. Salazar ve Franko'nun Bat dnyasyla btnlemi lkelerin liderleri olduunu dnrseniz, smet Paa'nn demokrasiye geiini, Bat'nn zorunlu dayatmas olarak grmenin yanlln da fark edersiniz. smet Paa, Atatrk Devrimleri'ni, demokrasiyle talandrmak, yeni Trkiye'nin kuruluu asndan tarihe kar devrimci grevini yerine getirmek iin ok partili dzene gemitir. Tabii Menderes'in baarszl bu geiin "erken" olduu konusunda eitli yorumlarn ortaya kmasna da yol amtr: ronik olarak Menderes'in baars ya da baarszl smet nn'nn demokrasi deneyimindeki baarsn ya da baarszln belirleyecekti. Bu adan Menderes'in 1950 seim zaferi inn'nn baars, 27 Mays darbesi ile iktidardan uzaklatrlmas ve hele hele idam edilmesi ise yine nn'nn baarszldr. smet nn'nn kararyla ok partili rejime geen Trkiye'de bu dnmden yararlanarak iktidara gelen Demokrat Parti ve onun lideri Menderes, neden kendilerini iktidara tayan demokratik sreci destekleyeceklerine ve glendireceklerine, tam ters bir yol setiler? Neden "ok partili rejimi", "gerek bir demokrasiye" dntreceklerine, onu "ounluun diktatrl"haline getirdiler? Sevgili okurlarm, sanyorum bu sorunun yant var. Biri bireysel ve rgtsel, dieri toplumbilimsel, bir dieri de d dinamie bal olan yant: Birinci neden, bireysel ve rgtseldir: Demokrat Parti'nin kurucular ve yneticileri, tek parti dneminin Cumhuriyet Halk Partisi'nden yetimi politikaclardr. Ne yazk ki bunlar, gemi dnemin tek parti uygulamalar geleneinden kurtulamamlar, kendilerini iktidara tayan srecin nemini fark edememilerdir. 192 EMREKONGAR

smet nn'nn ok partili dzene geerken yaad yalnzlk, Atatrk'n Cumhuriyet'i ilan ederken yaad yalnzl andrr: Demokrat Parti'yi kuranlar dahil, CHP iindeki politikaclarn hibiri ok partili rejime inanmamaktadr.

Hepsi tek parti dnemindeki koullanmalarnn esiridirler; yalnz ismet Paa bu rejimi desteklemektedir. Dolaysyla Demokrat Parti'nin liderleri, 1950 seimlerinden nce yaptklar btn vaatleri, verdikleri btn szleri, sadece "gnn koullarna uygun olduu iin" yapm ve vermi, iktidara gelince, btn bunlar unutmulardr, nk zihinlerinin ve yreklerinin derinliinde ok partili deil, tek partili ynetim biimi vardr. Bir anlamda iktidar dnemlerindeki uygulamalar, tek parti dneminde CHP'nin yaptklarnn "rvan", dolaysyla aynsdr. ikinci neden, toplumbilimseldir. 1950 Trkiyesi, bir demokratik rejimin gerektirdii bilinci gelitirmi olan endstriiemi ve kentlemi bir nfusa, bir semen kitlesine sahip deildir. Sevgili okurlarm, bildiiniz gibi demokrasi, hem aydnlanma, endstrileme ve kentleme sreleri sonunda, hem de bu srelerin yaratt sermaye ve ii snflarna dayal olarak ve ok kanl bir biimde gelimitir. Bu sreler ve sermaye ile ii snflar yani ada snflar, demokratik rejim iin gerekli semen bilincini gelitirir ve korur. Oysa 1950 Trkiyesi'nde ne Atatrk Devrimleri tam benimsenmi, ne aydnlanma, endstrileme ve kentleme sreleri btnyle yaanm, ne de sermaye ve ii snflar yeterince gelimitir. Yani toplumsal yap demokrasiye hazr deildir. Bu nedenle, ounluu din-tarm eksenli feodal kltr nitelikli olan semen, Demokrat Partinin, din eksenli ve Atatrk Devrimlerinden ve demokrasiden geriye dnleri ieren "ounluun diktatrl" modeline, brakn kar kmay, tam tersine destek bile vermitir. TARHMZLE YZLEMEK 193

Burada tek bir rnek vermekle yetineyim, sevgili okurlarm derhal olay greceklerdir: Pek kimse bilmez, DP, seimleri kazandktan sonra, Birinci Menderes Hkmeti'nin programnda, iktidar, semene ii haklarn gelitirme sz vermitir. Hkmet programpda yer alan bu sz, artk seim dnemi, propaganda kampanya sreci kapand iin bo bir vaat olmaktan te bir uygulama program, bir niyet ifade eder. Ama Demokrat Parti bu szn yerine getirmez, ii haklarn gelitirmez. Sonu ne olur bilir misiniz? 1954 seimlerinde oylar artar. nk Trkiye'de, ii snf gelimemitir, semen ii nitelikli deildir, demokratik hak ve zgrlklerini gelitirmek iin bir aba sarfetmez. Kyllk, muhafazakrla, dincilie destek verir ve Demokrat Parti, nfusun bu gelimemiliini, kendi iktidarnn otoriter eilimlerini gelitirmek iin kullanr.

Trkiye iin demokrasinin olmazsa olmaz koulu olan "temel hak ve zgrlkler", sermaye snfnn ve ii snfnn somut isteklerine dayal olarak deil, bir avu aydnn ve politikacnn soyut istekleri olarak ortadadr ve Demokrat Parti kolaylkla bunlar grmezden gelir, nk kendisi bunlara inanmamakta, onu bunlar uygulamaya zorlayan bir semen kitlesiyle de kar karya bulunmamaktadr. nc neden, d dinamik elerine baldr: Trkiye'yi btnyle penesine alan Souk Sava, anti-kom-nist niteliiyle dinci ve muhafazakr ideolojilere ve siyasete destek verir. Bat, yani onun lideri Amerika iin nemli olan, demokrasi deil, hele anti-emperyalist nitelii hl belleklerde olan Atatrk Devrimleri hi deil, sadece anti-Sovyetler Birlii anlamn tayan antikomnizmdir. Trkiye, Yeil Kuak iinde bir tslam lkesi olarak grlmektedir; Atatrk Devrimleri ve ideolojisi, bu nedenle, laik niteliiyle de Amerika ve Bat tarafndan pek rabet grmez. TY13 194 EMRE KONGAR Bylece Souk Sava'n etkileri, Demokrat Parti'nin "ok partili rejimi" "demokrasiye" doru deil, "ounluun diktatrlne" doru ynlendirmesine destek verir. Demokrat Parti ve Menderes ellerine geen "Demokrasiyi gelitirme" frsatn tarihin p sepetine frlattlar, hem kendilerine hem lkeye yazk ettiler. Kim bilir belki de gerekten smet nn, ou kiinin "gerek demokrasi" sand "ok partili rejime" gerekten de biraz erken gemiti... Cumhuriyet Tarihi Asndan Asker-Siyaset likileri Sevgili okurlarm, Trkiye'de "resmi tarih" ve "gayri resmi tarih" grlerinin en ok att alanlardan biri de askerlerin siyasal tarihimizdeki roldr. Osmanl'nn son zamanlarndan ve Kurtulu Sava'ndan gelen izlenimlerle, genellikle meru anayasal akmlarn ve laik demokratik rejimin destekisi olarak alglanan askerlerin yakn tarihimizdeki siyasal rolleri, bu akmlara ve bu rejime kar olan "gayri resmi tarih" grleri tarafndan byk lde saptrlr. Tabii Cumhuriyet tarihinde bir ara ok sklaan askeri mdahaleler, bu mdahaleler sonunda oluan otoriter rejimler, "resmi tarih" grnn de belli saptrmalara ynelmesine yol amlardr. stelik askerler, Trkiye'de tutarl olarak Latin Amerika lkelerinde oynanan otoriter ve gerici role sahip olmamakla ve onlarla karlatrlamayacak kadar laik ve demokratik ilkelere sahip kmakla birlikte, sanld gibi her zaman bu ilkeler ynnde mdahale etmemilerdir. Souk Sava ve onun egemen ideolojisi olan anti-komnizm, zaman zaman onlar da Latin Amerika modelindeki ordularn davranlarna benzer eylemlere itmitir.

Bu nedenle, tarihimizin gereklerini aktarmaya altm bu kitapta, askerlerin yakn tarihimizdeki rollerine de ksaca bir gz atmak gerektii kansndaym. Bylece hem resmi tarihin hem de gayri resmi tarihin baz saptrmalarn dzeltebilmeyi umut ediyorum. 196 EMREKONGAR

Trkiye Cumhuriyeti'nin Kuruluunda Askerlerin Rol Trkiye Cumhuriyeti, Bat demokrasileri gibi endstrileme sonucunda deil, bir bamszlk sava sonucunda kurulmu bir ulus devlettir. Dolaysyla tarihsel kklerinde ve geleneinde endstrileme deil, tam tersine endstrilemenin karlmas, bunu telafi etmeyi amalayan tepeden inme ideolojik devrimcilik ve onun ardndaki asker gc vardr. Batdaki demokrasiyi kuran sermaye ve ii snflarnn, onu koruyan ve gelitiren gc Trkiye'de olmad iin, Cumhu-riyet'in kuruluundan neredeyse bu snflarn gelimeye balad gnmze kadar, ada snflarn demokrasiyi koruma ve gelitirme grevini askerler stlenmilerdir. Aslnda bu tarihsel sre, yani askerlerin demokrasiyi kurma, koruma ve gelitirme grevleri, ok partili dzene geildikten sonra serbest seimlerle gerekletirilen iktidar deiikliiyle sona erebilirdi. ok Partili Dnemde lk Askeri Darbe 1950 ylnda, tarihte ei olmayan bir biimde mevcut tek parti diktatrlne kendi iradesiyle son vererek, iktidar serbest seimlerle muhalefete teslim eden smet inn'nn ardllar (halefleri), yani ondan sonra lkeyi yneten Demokrat Parti, lkedeki demokrasiyi gelitirmek yerine, tek parti ynetimini taklit ederek rejimi yozlatrd, temel hak ve zgrlklere dayal demokrasiyi, ounluun diktatrlne evirdi. ok partili dnemdeki ilk askeri mdahale, Demokrat Par-ti'nin rejimi yozlatrmasna, demokrasi adna ounluun diktatrln uygulamaya almasna kar yapld ve dnyadaki teki askeri mdahale rneklerine btnyle ters bir biimde, demokrasiyi rafa kaldrmak iin deil, tam tersine, demokrasiyi iletmek iin gerekletirildi. Nitekim 27 Mays askeri mdahalesinin hazrlatt 1961 TARHMZLE YZLEMEK 197 Anayasas, bugn bile dnya anayasalar iinde en demokratik anayasa olma zelliini korumaktadr. 1950'de iktidara gelen Demokrat Parti'nin demokrasiyi, gelitirmek yerine ounluun istekleri dorultusunda yozlatrabil-mesinin esas nedeni, o tarihte de, Trkiye'de demokrasiyi kuracak, koruyacak ve kollayacak sermaye snf ile ii snfnn yeterince glenmemi olmasdr. Unutmayalm, yukarda da belirttiim gibi, birinci hkmetinin programnda, iilere haklarn vereceini vaat eden Menderes bu szn tutmam ama lke yeterince endstrile-mi olmad iin, szn tutmamasna karn 1954 seimlerinde oylar azalmam, semenlerin ounluu kyllerden olutu-u iin, tam tersine, artmtr.

1957 erken seimlerinde yzde 50'nin altna den Demokrat Parti artk, sadece tek parti geleneini srdren bir anlaya dayal olarak basn, muhalefet ve niversite zgrlklerini snrlayarak rejimi yozlatrmakla yetinmemi, iktidardan gitmemenin yollarn da aramaya balamtr. 1960 yl Nisan aynda karlan Tahkikat Komisyonu yasas, aslnda iktidardaki Demokrat Parti'nin yapt bir sivil hkmet darbesidir. te ok partili demokratik hayatmzn ilk askeri darbesi, bu koullarda, sivillerin demokrasiyi rafa kaldrma teebbslerini engellemek iin yaplmt. 27 Mays askeri darbesinin ok nemli zellii vard: a) Genel Kurmay Bakan Rt Erdelhun, DP hkmetiyle btnletii iin, darbe askeri hiyerari dnda, daha ok gen subaylarn girikenliiyle yaplm ve eski Kara Kuvvetleri Komutan Cemal Grsel sonradan hareketin bana geirilmiti. b) Demokrasiyi yeniden kurmak iin yapld ve gerekten de 1961 Anayasas ile bunu gerekletirdii halde, Menderes, Zorlu ve Polatkan' asarak, siyasal cinayete yol am ve "Beyaz Bir Devrim"i kana bulamt. c) ok partili dneme geildikten sonraki ilk askeri hareket olarak, kendinden sonra da askerlerin darbe yaparak siyasete karmalarna nclk etmiti. 198 EMRE KONGAR 27 Mays darbesinden bir buuk yl sonra 15 Ekim 1961'de yeni seimler yapld ve hibir parti ounluu alamad iin, en yksek oyu alan CHP'nin lideri ismet inn'nn bakanlnda yeni sivil hkmet kuruldu. Askerler gerekten de szlerini tutmular ve dnyann en demokratik anayasalarndan birini uygulamaya koyarak, ok ksa bir zamanda seimleri gerekletirip ynetimi sivillere brakmlard. 27 Mays 1960 darbesini yapan askerler sadece ordu hiyerarisine uygun olmayan bir hareketi gerekletirmekle kalmayp kendi aralarnda da blnmlerdi: Alparslan Trke ve on arkada, daha uzun dnem iktidarda kalp Trkiye'yi kendi "milliyeti ideolojilerine" gre biimlendirme arzusundaydlar. Daha ok Latin Amerika tipi askeri mdahale modeline uygun olan bu niyet, Cemal Madanolu ve Cemal Grsel tarafndan desteklenmemi ve tabir caiz ise "demokrat" grup, on drt Milli Birlik Komitesi yesini yurtd grevlere yollayarak tasfiye etmiti. Ordu iindeki kprdanmalar 15 Ekim 1961'de yaplan seimlerle durulmamt. Darbe srasnda yurtdnda grevde bulunduu iin iktidara ortak olamam olan Albay Talat Aydemir ve gen arkadalar huzursuzdu. Ankara'daki Harp Okulu'nun komutan olan Talat Aydemir 22 ubat 1962'de askeri rencileri silahlandrarak bir darbe teebbsnde bulundu.

Halkn ya da ordunun baka kademelerinin desteklemedii bu darbe teebbs ismet inn Hkmeti tarafndan bastrld. Talat Aydemir, 21 Mays 1963'te bir darbe giriiminde daha bulundu, yine bastrld ve bu kez idam edilerek cezalandrld. Askerler, 27 Mays 1960' ve 1961 Anayasas'n Dengeliyor 1965 seimlerinde 27 Mays darbesi ile iktidardan uzaklatrlan Demokrat Parti'nin devam olduunu ne sren Adalet Partisi tek bana iktidara geldi. TARHMZLE YZLEMEK 199

Adalet Partisi'nin genel bakan Sleyman Demirel, babakan olduu andan itibaren, 1961 Anayasas'nn Trkiye iin bir lks olduunu, bu anayasayla lkenin idare edilemeyeceini sylemeye balad. Bir sre sonra sol rgtlerin renci ve gen kkenli "goist" anarisi Trkiye'ye egemen oldu. Ordu iinde de blnmeler ve kprdanmalar ortaya kt. Bir grup subay Celil Grkan'n liderliinde Yn ve Devrim dergilerinde (kendilerince) "ulusal sol" anlayna gre dnce reten Doan Avcolu ile ibirlii iinde (kendilerince) "Atatrk" bir darbe hazrlna giriti. Celil Grkan grubu kendi iinde anlamazla derek 9 Mart 1971 tarihinde planlad darbeyi gerekletiremedi, 12 Mart 1971'de Genel Kurmay Bakan Memduh Tama liderliindeki ordu, hiyerari iinde bir darbe yapt. 12 Mart darbesi, ordu kendi iinde de sol dnceli subaylar ekseninde blnd ve bu subaylar birtakm sivillerle ibirlii yapmakta olduklar iin, tam anlamyla sola kar bir nitelik tad. lkenin pek ok aydn, yazar, dnr, "komnist" olduklar gerekesiyle tutukland, ikence grd. Aslnda ordu kendi bnyesindeki bir tasfiye ve hesaplama iinde olduu iin, 12 Mart'in sac Sleyman Demirel'i iktidardan uzaklatran darbesi, tam anlamyla solu ezen bir uygulama yapt. 12 Mart darbesi Souk Sava'a uygun, tam bir anti-komnist darbe idi. 27 Mays darbesi, dnyay yneten Souk Sava'a uygun bir darbe deildi. Tam tersine, Souk Sava'a aykr bir darbe idi, nk gerekletirdii 1961 Anayasas ile gerekten demokratik bir dzen kurduu, her trl dnceyle birlikte sol ve sa dncenin de nn at iin, Demokrat Parti'nin "ounluk diktatrlne" dayal demokrasi yorumunun getirdii kat ve baskc "anti-komnist" yapy sarsan nitelikler tayordu. te 12 Mart 1971 darbesi 27 Mays'n getirdii 1961 Anaya-sas'na kar yaplmt; askerler, askerlerin yaptn bozuyordu. 200 I 12 Mart darbesi, 1961 rejimini btnyle deitiremedi, son hesaplamay ileriye att: EMRE KONGAR

Son hesaplama 12 Eyll 1980'de yine askerler tarafndan yaplacakt. Milli Gvenlik Kurulu ve Darbeler Aras elikiler Bugn Avrupa Birlii tarafndan anti-demokratik olarak nitelenen ve deitirilmesi istenen, sonunda nemli lde sivilleti-rilen Milli Gvenlik Kurulu da ilk olarak 1961 Anayasas ile oluturulmu bir kurumdu. Anayasaya byle bir kurum konmasnn nedeni, askerler ile siviller arasndaki kopukluu nlemek, etkileimi salamak ve bir daha 27 Mays mdahalesi gibi bir darbenin ortaya kmasn engellemekti. Ne yazk ki, Milli Gvenlik Kurulu'nun varl ve bu kurul iindeki sivil-asker etkileimi 1960'dan sonraki askeri darbeleri nleyemedi. Gerek 12 Mart 1971'de gerekse 12 Eyll 1980'de, askerler, hem de askeri hiyerari iinde yani Milli Gvenlik Kurulu yeleri olan komutanlarn ynetim ve denetiminde iki darbe daha yaptlar. Bu her iki darbe srasnda da Babakan Sleyman Demirel'di ve her iki darbe srasnda da askerler tarafndan iktidardan uzaklatrld. 12 Eyll'den sonra ayrca tutukland ve uzun sre siyaset yapmas da yasakland. Aslnda 12 Mart 1971 ve 12 Eyll 1980 darbeleri, esas olarak 27 Mays 1960 darbesinin sonucunda kabul edilen zgrlk 1961 Anayasas'na kar yaplmt. 12 Mart'ta bu Anayasa nemli lde snrlanm ve kstlanm, 12 Eyll'de ise btnyle rafa kaldrlp yerine baskc 1982 Anayasas kabul edilmiti. 12 Mart ve 12 Eyll darbelerinin amac, Souk Sava balamnda Bat'nn Sovyetler Birlii'ne kar savanda, Trkiye Cumhuriyeti'nin dinci ve milliyeti ideolojilere uygun olarak an-ti-komnist bir yapda yeniden biimlendirilmesiydi. TARHMZLE YZLEMEK 201 Bylece 27 Mays, 12 Mart ve 12 Eyll darbeleri arasnda, sivil politikaclar ile askerlerin etkileimi asndan garip bir sarmal ortaya kmt: 27 Mays sivil politikaclarn (en azndan iktidarda olan Demokrat Parti'nin) demokrasiyi yozlatrmasna ve bir diktatrle evirmesine kar yaplm ama ondan sonraki iki darbe, bu darbenin kurduu demokratik yapy ortadan kaldrmak amacyla uygulamaya konulmutu. Yani demokrasiyi yozlatran sivillere kar, askerlerin demokrat amal darbesi, askerlerin yine kendilerinin yrrle koyduu anayasay budamak ve deitirmek iin yaptklar anti-demok-ratik amal darbelere yol amt. 27 Mays darbesini yapan askerlerin nnde, Demokrat Par-ti'nin rejimi yozlatrmasna kar nlemler neren CHP'nin "lk Hedefler Beyannamesi" ad ile yaynlad bir anayasa modeli vard: Senatonun kurulmas ve iki meclisli sisteme geilmesi, Anayasa Mahkemesi, muhalefet zgrl, basn zgrl, zerk devlet radyo ve televizyonu, ii haklarnn ve sendikacln gelitirilmesi,

zerk niversite, nisbi temsile dayal seim sistemi, Devlet Planlama Tekilat gibi nlemler ve kurumlar bu modelle 1961 Anayasas'na girdi. 27 Mays, Cumhuriyet'in kurulu dnemini anmsatyordu: Toplum, toplumsal, siyasal ve ekonomik sreler sonunda salayamad gelimeler aamasna, tepeden inme bir yntemle sratlyordu. Cumhuriyet, feodal bir toplumda, endstriyel bir toplumun st kurumlarn kurmutu. 27 Mays ise henz kapitalistlemesini tamamlayamam bir toplumda, onun bir ileri aamas olan Sosyal Refah Devleti (laik ve demokratik sosyal hukuk devleti) modelini kuruyordu. Dolaysyla, Cumhuriyet'in benimsenmesi ve zmlenmesi nasl ok zor ve ok sancl olmusa, 27 Mays'n getirdii Sosyal Devlet'in benimsenmesi ve zmlenmesi de ok zor oldu ve belli hedefler asndan btnyle baarsz kald. Ayrca bu "tepeden inme" modernleme modeli ile toplumun 202 EMRE KONGAR

geri kalml arasndaki elikilerin yaratt srtmeler ve dalgalanmalar 12 Martve 12 Eyll darbelerinin nn at. Cumhuriyet, ancak Mustafa Kemal Atatrk'n nderliinde, ismet nn'nn srdrd, yek vcut bir ordu ve tek parti sistemi ile 1946'ya kadar getirilmiti. 27 Mays'tan sonra ise ne tek partinin ne de yek vcut bir ordunun varl ve destei sz konusuydu. Tam tersine demokratik sreler sonunda ortaya kmadklar iin, demokratik hak ve zgrlkleri yeterince zmleyememi, bu hak ve zgrlklerin bakalarnn hak ve zgrlklerini tehdit etmemesi gerektii konusunda sorumlu ve bilinli olmayan iiler, politikaclar, aydnlar ve genler, 1961 Anayasas ile kazandklar haklar ve zgrlkleri, demokrasiyi gelitirmek iin deil, lkeyi kendi kafalarndaki modele gre yeniden ve zorla biimlendirmek iin kullanmaya kalktlar. 1965-1980 dnemi, demokratik haklar ve zgrlkler kullanlarak demokrasinin tahrip edilmesi ve yerine, herkesin kendi kafasndaki modele gre otoriter bir rejim getirme abalaryla belirlenir. Kimisi sol, kimisi sa eilimli olan bu modellerin savunucular, bir yandan orduya szmaya ve devleti ele geirmeye ynelirken, te yandan eitime, yani niversitelere ve liselere el koymaya altlar. 1965-1980 arasndaki olaylarda pek ok aydnmz, gencimizi ve rencimizi yitirmenin temel nedeni budur. Sivillerin bu hatasna, ordu iindeki eitli gruplarn da darbe eilimleri eklendi, bylece 12 Mart ve 12 Eyll askeri darbelerinin n alm oldu. CHP'nin Demokrat Parti diktatrlne kar yaynlad "lk Hedefler Beyannamesi" bir model olarak 27 Mays'ta nasl ie ya-ramsa, 12 Mart'n nnde de Celil Grkan ve arkadalarnn Doan Avcolu grubundan esinlenerek uygulamaya koymak istedikleri (kendilerine gre) bir "Atatrk Kalknma Modeli"Vard. (Bu modelinin eletirisini 21. Yzylda Trkiye adl kitabmda yapmtm.) TARHMZLE YZLEMEK 203

Fakat 12 Mart darbesi, esas olarak hem Celil Grkan grubuna hem de 27 Mays'n getirdii zgrlk anayasa yapsna kar yaplm olduu iin bu model asla uygulamaya konulmad. Sadece darbenin ilk aamasnda Demirel istifa ettirildikten sonra Nihat Erim'e kurdurulan hkmette Atilla Karaosmanolu gibi, Talat Halman gibi, Atila Sav gibi "Atatrk teknisyenler" denilen kiiler yer ald. Ama darbe esas olarak sola, zgrlklere ve Celil Grkan-Do-an Avcolu grubuna kar olduu ve uzun dnemde dinci-mil-liyeti izgide bir oluuma dayandrlmak istendii iin bu isimlerin kabinede yer almas nemli bir elikiydi. Nitekim ksa bir sre sonra bu isimlerin tm (onbirler adyla) hkmetten istifa etti. Atatrklk Ad Altnda Atatrk Dmanlnn Tohumlan Ekiliyor 12 Mart darbesi ilk kez "Atatrklk" adna baskc bir uygulamaya da yol at. Daha sonra 12 Eyll darbesiyle pekiecek bu uygulama, gnmzde pek ok "kinci Cumhuriyeti" diye nitelenen yazarn sergiledii "Atatrk dmanlnn" tohumlarn att. 12 Mart askeri darbesinin fikir babaln bir anlamda Sadi Koa yapmaya alt ama baaramad. Koa'n sola ve demokrasinin gelitirilmesine ynelik ak fikriyat, kendi i hesaplamasna ynelmi olan Silahl Kuvvetler hiyerarisi iinde, bu hiyerari anti-komnist bir yapda olduu iin, rabet grmedi ve etkisiz kald; darbe "Atatrklk" ad altnda koyu bir baskya ve sola kar bir harekete dnt. 12 Mart ve Beklenmeyen Sonulan 12 Mart darbesine, btn toplum katmanlar ve aralarnda ii sendikalar konfederasyonlarnn da bulunduu btn rgtler destek verirken, bir sivil politikac buna kar kt, "Darbe ba204 EMRE KONGAR

na kar yaplmtr," dedi ve darbe sonras yaplan seimlerden de birinci parti olarak kt, babakan oldu: Blent Ecevit'i hem "Kbrs Fatihi" yapan hem de Erbakan'm liderliinde dinci anlayn devlet iine szmasna yol aan sre byle balamt. Aslnda CHP'yi 1973 seimlerinde birinci parti, Ecevit'i de babakan yapan sre, sadece Ecevit'in 12 Mart darbesine kar ak ve cesur bir tutum alm olmas deildi. Celal Bayar ve arkadalarnn eski Demokrat Parti'nin siyasal mirasn kullanan Demirel'e kar cephe almalar ve Ferruh Bozbeyli'nin bakanlnda kurulan Demokratik Parti'ye destek vermeleri orta sa blm ve Demokratik Parti yzde 11.9 oy ile Meclis'te 45 sandalye kazanarak, Adalet Partisi'ni CHP'nin arkasna drmt. Blent Ecevit'in "Ortann Solu" hareketi ile ele geirdii CHP'nin, seimlerden birinci parti olarak kmas sonunda CHP-MSP hkmeti kuruldu. "Siyasal slam" ilk kez Ecevit'in desteiyle iktidara gelmi bulunuyordu.

Bylece 12 Mart askeri darbesinin hi beklenmeyen bir sonuca daha ortaya kyordu. Ecevit-Erbakan koalisyonu ok sorunlu oldu. rnein Milli Selamet Partisi, siyasal af konusunda koalisyon partileri arasnda varlan anlamay, sadaki fikir sululular affedildikten sonra soldaki fikir sulularnn affna destek vermeyerek bozdu. Kbrs mdahalesinden sonra CHP-MSP gerginlii iyice artt ve Ecevit, biraz da Kbrs'n kendine getirdii prestije gvenerek, Demokratik Parti ile yeni bir koalisyon kurmak ya da yeni seimlere gitmek amacyla ortak hkmeti bozdu. 12 Mart darbesi Ecevit-Erbakan koalisyonuna ve siyasal s-lamn ilk kez siyasal iktidara ortak olmasna yol amt. Ecevit'in koalisyonu bozmas ise, sada bir mucizeye yol at: Orta sada birbirleriyle hi anlaamayan milliyeti sa ve dinci sa partiler birletiler ve Demirel'in Bakanlnda Birinci Milliyeti Cephe hkmetini kurdular. Bylece 12 Mart askeri darbesinin nceden grlemeyen soTARHMZLE YZLEMEK 205

nucu da, oy depolar ayn olduu iin birbirleriyle kanh-bak-l rakipler durumunda olan orta sa (isterseniz liberal sa), milliyeti sa (isterseniz faist) ve dinci sa (isterseniz eriat) partiler arasndaki bir koalisyonu iktidara getirmek oldu. Demokrasiyi kullanarak, onu ortadan kaldrma ve kendi otoriter modellerine gre bir rejim kurma abalan bu dnemde de devam etti. stelik bu modellerin sa kesimde yer alanlar, iktidara da ortak olmutu. ktidar d sol gruplar da, "parlamento d muhalefet?' ad altnda kendi modelleri iin her trl abay gsterirken, terrist yntemleri de kullanyorlard. 12 Eyll Darbesine Doru Artk i rndan km, sa taraf dorudan hkmete desteklenen bir sa-sol atmas ve bu atmann yaratt terr bata niversiteler olmak zere tm Trkiye'yi penesine almt. 12 Eyll ncesinde gnlk ortalama kurban says 30'a kadar kmt. lke en deerli evlatlarn siyasal terre kurban veriyordu. Bu durumda, bir sre sonra, skynetim ilan edilmesi gerekti. Fakat ordu, ksa bir sre nce iktidardan uzaklatrd Demirel'e gvenmedii gibi, iktidarn da, bu rejimi deitirme kavgasnda bir taraf olduunun bilinciyle sivil politikaclara tam destek vermedi. Milliyeti Cephe Hkmetleri'nin lkeyi kana bulamasndan bkan semen, sosyal demokradara tarihin en byk desteini vererek CHP'yi 1977 seimlerinde birinci parti yapt ama Ecevit yine hkmeti tek bana kuracak ounlua eriemedi. Sonunda yine birtakm transferlerle, bamsz on bir milletvekilinin desteini alan Ecevit, bir hkmet kurdu ama bu hkmetin byk baarszl hem sosyal demokrasinin hem de sivil siyasetin sonunu getirdi.

Ecevit'in baarszlkla sonulanan hkmet denemesinden sonra aznlk hkmeti olarak iktidara gelen Demirel, ekonomik 206 EMREKONGAR

bir "restorasyon" programn, zal'n hazrlad nl 24 Ocak 1980 kararlarn yrrle koydu. Ekonomik skntlarn ykn olduu gibi geni halk kitlelerinin srtna ykleyen bu programn, demokratik bir ortamda seilmi bir siyasal iktidar tarafndan baaryla yrtlmesi hemen hemen olanakszd. Bu olanakszla bir de gnde otuza varan terr kurban eklenince, iktidar, bir kez daha silahl kuvvetlere yani askeri darbeye yaldzl davetiyeyle ikram edilmi oldu. Tabii bu arada Ecevit hkmetinin de denenmi, yani sivil seeneklerin bitirilmi olmas, bu davetiyenin hazrlanmasnda nemli bir rol oynad. Tam Baskc 12 Eyll 1980 Darbesi 12 Eyll'n tam baskc bir darbe olarak ortaya kmasnn birden ok nedeni vard: Esas neden, Trkiye'nin snfsal ve siyasal yapsnn gerek bir demokrasiyi retecek ve besleyecek bir aamaya henz gelememi olmasyd. Dnyada demokrasiyi kurmu olan sermaye ve ii snflar Trkiye'de yeterince glenmi ve demokrasiyi benimsemi deillerdi. ikinci neden ise Souk Sava'n dnyada btn hzyla devam etmekte oluuydu. Trkiye'nin de iinde hemen hemen kaytsz koulsuz yer ald ve tmyle teslim olduu "Bat Dnyas" Amerika'nn nderliinde son derece kat bir "anti-komnist" yaklam iindeydi. Bat Dnyas'nn komnizme kar savataki "ileri karakolu" olan Trkiye'de sol alml bir demokrasiye izin verilmesi, bu yaklama tersti. Dinci ve milliyeti eler, hem uluslararas hem de ulusal iktidarlar tarafndan anti-komnist bir yaklam iinde desteklenmi, beslenmi ve glendirilmiti. Sonradan btn belgeleriyle daha ak bir biimde ortaya TARHMZLE YZLEMEK 207

kaa gibi "sa" terristler, dorudan doruya iktidar tarafndan desteklenmi ve sola kar kullanlmlard. 12 Eyll darbesi bu durumu zora dayanarak "merulatnyor-du". nc neden ise lkede gerekten can gvenliinin kalmam olmasyd. Bu ortamda, tam bir anti-komnist, Souk Sava mantyla hareket eden 12 Eyll darbecileri, Trkiye'nin tm demokratik kurum ve kurulularn yeniden dzenlediler:

Anayasadan da nce eitime el atan darbeciler, bilimin gereini yerine getirmeye alan niversiteleri, terrizmi beslemekle sulayarak bilimsel dncenin nn kestiler, demokrat biliminsanlarn tasfiye ederek, dinci ve milliyeti kiileri retim yesi ve ynetici yaptlar. Oysa niversiteler terrn kayna deil, tam tersine kurban idi. 12 Eyll 1980 darbesi esas olarak 1961 Anayasas'n tmyle rafa kaldrmak iin yaplmt. Souk Sava dnemine uygun olmayan 1961 Anayasas ile lkenin ynetilemeyecegini, en bata Trkiye'de 27 Mays sonras dnemin sivil ynetim sorumlusu olan Demirel sylyordu. Nitekim 12 Mart'daki ikencecilerin, kurbanlarn salverirken onlara, "Daha sizinle iimiz bitmedi," demeleri bu bilinci yanstyordu. Gerekten de 12 Mart, Souk Sava taraftarlarnn gznde "Atatrklk" gibi "sapmalarla" yrngesinden kaydrlm ve bu nedenle de amacna tam ulaamam bir darbe niteliine brnmt. 12 Eyll'n amac ite 12 Mart'ta tam sonuca ulaamam olan bu "anti-komnist restorasyonu" tamamlamakt. 12 Eyll'n bu uzak ve temel nedenlerini zmlerken, yakn ve gncel nedenlerini de gz ard etmemek gerekir: Sivil politikaclar, rejimi iletmekte (belki askerlerin de isteksizlii ile birlikte) baarsz kalmlard. Ekonomi tam bir kmaza girmi, lkede can gvenlii kalmam, sivil iktidar seeneklerinin hemen hemen tm tketilmi 208 EMRE KONGAR

ve stne stlk, gncel sorun olan Cumhurbakan seimi de Meclis'teki geleneksel yntemlerle sonulandrlamamt. 12 Eyll ncesindeki bu "knt tablosunun" ilk sorumlusu tabii ki sivil iktidarlard. Ama askerlerin de zellikle terre kar alnan nlemlerde, terr olaylarnda artk kendileri de ak bir taraf haline gelmi olan sivil politikaclarn emrinde en etkin ve en yetkin bir biimde grev yapp yapmadklar da tartma konusudur. Bir baka deyile sivil politikaclarn, zellikle de sa kesimdeki radikal elerin lkenin iinde bulunduu terr lgnlnda taraf haline gelmi olmalar, askerleri sivil politikaclara kar bir gvensizlie itmi ve bu gvensizlik askeri yntemlerin etkinliini azaltmt. Herkes de bu durumun farkndayd. Nitekim, 12 Eyll darbesinden sonra terr eylemlerinin bakla kesilir gibi durmas, bu durumun bir sonucu olarak alglanabilir. 12 Eyll ynetimi, lkeyi anti-komnist bir yapda yeniden biimlendirmek ve iktidar sivillere devrettikten sonra da uzunca bir sre, rnein en az on yl, bu yeniden biimlendirilmi yapda sz sahibi olmak istiyordu. Bu nedenle de yeni bir Anayasa yapma giriiminden be nce eitime el att.

Bir yandan niversitelerin yapsn (zgr ve bamsz ynetim biimini ve biliminsanlarn tasfiye ettikten sonra) dinci ve milliyeti personelle yeniden biimlendirirken, te yandan imam hatip okullarndan niversitelere dorudan geii kolaylatrp genelletirerek, lkenin geleceini belirlemek asndan en etkili nlemleri aldlar. (Bugn gerek niversitelerimizde gerekse ilkretimde yaanan trban da dahil- sorunlarn pek ounun kayna 12 Eyll ynetiminin bu mdahalesidir.) 12 Eyll Anayasas, tam anlamyla 27 Mays Anayasas'nn kartyd. Bir anlamda askerler, yine kendilerinin yaptrm olduklar ok zgrlk bir anayasay, ok antidemokratik bir anayasa ile deitirdiler. Tabii her iki anayasann hazrlanmasnda sivil "biliminsanTARHMZLE YZLEMEK 209

larnn" ve kabul edilmelerinde de kamuoyunun destei olduu unutulmamaldr. 12 Eyll ynetiminin en nemli ideolojik zellii, tm baskc nlem ve yntemleri Atatrklk adna uygulamaya koymasyd. 12 Eyll ynetiminin bu tutumu, lkedeki demokrat, liberal, solcu, ilerici, Kemalist ya da Atatrk pek ok dnrn, yazarn Kemalizm'e ya da Atatrkle dman olmasna yol at. stiklal Mar'nn ve Nutuk'un cezaevlerinde zorla okutulmas, Atatrk dmanln krkledi ve kurumlatrd. 12 Eyll ynetimi, ideolojik olarak bugnk Atatrk dmanlnn ve kinci Cumhuriyetiliin temellerini att, pek ok solcu ve liberal aydnn, demokrasi adna, Atatrk kart cephede, dinci ve eriat kesimlerle ya da etnik ayrlklklarla bulumasna yol at. 12 Eyll ynetimi, kendi denetiminde yaplan 1983 seimlerini, Amerikallarn da desteiyle zal'n kazanmasn salayacak koullar oluturdu. Bylece Trkiye'de bir yandan ekonomik alanda da alma gerekletirilirken, te yandan hukuk dzeninin ve ahlakn knts, hortumculuk, siyaset-medya yozlamas balad. Sonu olarak, 1960-1980 arasndaki "darbeler dneminin" son askeri darbesi olan 12 Eyll, lkeyi hem eriat tehdidine ak hale getirdi, hem ideolojik ve siyasal olarak bir Atatrk ve Atatrklk dmanl balatt, hem de medyadaki ve siyasetteki kirli ittifak ile yolsuzluklarn ve hortumculuun tohumlarn att, hukuk devletinin temellerini kertti. Tabii zetlediim btn bu sonular, asla 12 Eyll darbecilerinin ngrd hedefler deildi. Onlar sadece, Trk ve slamc elerin de kullanlmasyla oluturacaklar anti-komnist bir yapyla denetim altnda tutacaklar bir toplum amalamlard. 12 Eyll darbesi Turgut zal' ve Anavatan Partisi'ni yaratt. Turgut zal askerlerin rnyd ve askeri ynetimin ekonomik ve siyasal politikalarnn 1991'e kadar devamn salad. 24 Ocak kararlarn kurumlatrd, yeni zenginler oluturdu,

TY14 210 EMREKONGAR

yoksullar daha da yoksullatrd, ekonomiyi tmyle da baml hale getirdi, lkeyi byk bir bor yknn altna soktu, bu arada dinci elerin devlet iinde yuvalanmasn salad ve btn bunlarn karsndaki tek olumlu i olarak telekomnikasyon yatrmlar yapt. 12 Eyll ynetiminin rn olan zal'n en byk, en kalc ve en tahripkr ii, ahlakszl ve yolsuzluu kurumlatrmak oldu. Bunun iin hem Hukuk Devleti'nin temellerini ykt, hem de siyaset-ticaret-medya-mafya ilikilerini kurdu ve glendirdi. Bu tahribatn sonular, 1990'l yllarn sonunda ve 2000'li yllarn balarnda ortaya kan orta sa partilerin tasfiyesine, ekonomiye 40 milyar dolar maliyeti olan bankaclk skandallarna ve pek ok medya patronunun hapse girmesine yol at. Kreselleme Dnemi ve 28 ubat 12 Eyll'n devam olan zal'n bu tahripkr politikalarnn skandallar, iflaslar ve hapislerle son bulmas; sadece i dinamik elerinin patlamaya yol aan yozlamas sonunda ortaya kmamt. Dnya deimi, Sovyeder km, Souk Sava bitmi, an-ti-komnizmin btn bu yozlama ve yolsuzluklar koruyucu bir emsiye olarak kullanlmasnn olana kalmamt. te 28 ubat 1997 tarihindeki Milli Gvenlik Kurulu kararlar bu ortamda alnd: Sovyetler 1991'de fiilen ve siyasal olarak dalm, komnizm km, Souk Sava bitmi, fakat Trkiye, sanki bunlar hi olmam gibi anti-komnist yaplanmasn dinci ve milliyeti bir izgide srdrmeye devam etmiti. Oysa artk "Birinci derecedeki milli tehlike" komnizm deildi. stelik bu deimenin zerinden tam alt yl gemi, ama Trkiye, bu muazzam deimeye kar gzleri, kulaklar, beyni ve yrei kapal kalmt. Milli Gvenlik Kurulu'nun asker yeleri, ortadan kalkan "milTARHMZLE YZLEMEK 211

li tehlike" komnizmin yerine, yeni bir zmlemeyle, lkeyi komnizmle sava ad altnda ele geiren irticay ne kardlar. Bu andan itibaren 12 Eyll'den beri orduya byk destek veren ve YK bata olmak zere 12 Eyllclerin ve zal'n btn yaptklarn alklayan sac ve dinci siyaset, bu kez tam bir tavr deiikliiyle askerleri karsna ald, 28 ubat' reddetti. Oysa lke, "komnizmle ve PKK ile sava" ad altnda eitimini dinci elere, gvenliini ise ar milliyeti elere teslim etmiti ve Trk Silahl Kuvvetleri'nin yapt sadece, komnizm knce rlplak ortaya kan bu tabloyu saptamakt.

12 Eyll'de byk bir darbe yemi olan sol ve liberal aydnlarn bir blm de hem Sovyetler Birligi'nin km olmasnn getirdii d krkl ile hem 12 Eyll'n yaratt Atatrk kart duygularla hem de 12 Eyll dnemindeki basklara kar ses karamam olmann eziklii iinde asker dmanlnda, sac ve dinci siyasetle ittifaka girdiler. Oysa tam 28 ubat 1997'den nce, Susurluk olay patlak vermi, lkenin sadece irticann deil, yine zal'n yznden glenen PKK terrne kar yrtlen mcadelede yasad milliyeti uygulamalarn da penesine dt ortaya kmt. Susurluk'ta ortaya dklen kirli amarlarn aklanmas iin "Srekli aydnlk iin bir dakika karanlk" ad altnda tm lkede yaygnlaan uygulama, bir sre sonra o dnem iktidarda bulunan Erbakan-iller koalisyonunun laiklii tehlikeye dren uygulamalarnn protestosu haline dnmt. Her gece saat dokuzda btn lkede klar yaklp sndrlyor, insanlar ellerindeki tencere ve tavalara atal kak vurarak kardklar grlt eliinde "Trkiye laiktir laik kalacak," diye slogan atyorlard. Yani 28 ubat'n byk bir toplumsal taban olumutu. 28 ubat'ta Sivil zm Neden ve Nasl Gerekleti? 28 ubat 1997 olaynn Meclis iinde, sivil politikaclarn girikenliiyim yumuak bir biimde zlmesinin nedeni vard. Birinci neden, Erbakan-iller koalisyonunun, seim nce212 EMREKONGAR

si iller'in yrtt kampanyaya tamamen ters bir yap oluuydu. Seim kampanyas srasnda iller, Refah Partisi'nin PKK'dan bile tehlikeli olduunu ne srm, Erbakan'n iktidarnn ancak kendisine verilecek oylarla engellenebileceini sylemiti. Sonradan Erbakan ile koalisyon kurarak onu babakan yapmas hem semen taban hem de partisinin milletvekilleri arasnda byk bir rahatszlk yaratmt. kinci neden, Erbakan'n hibir ilevsel sonuca hizmet etmeyen ama laiklik kart tutumunu sergileyen Libya seyahati, Babakanlk konutunda dinci giysili tarikat eyhlerini arlamak gibi davranlaryd. Bunlar halk nemli lde huzursuz etmi, Susurluk olayn protestoyla balayan "k sndrme" hareketi, eriatln protestosu haline dnmt. nc neden Cumhurbakan Demirel'in devreye girerek, askerlere, olayn Meclis'te zlecei gvencesini vermi olmasyd. Nitekim sorun, iller'in yaptklarndan rahatszlk duyan bir grup DYP'linin partilerinden istifa ederek yeni bir koalisyona destek vermeleri yoluyla Meclis'te zld. Askerler, basnn tutumundan, zellikle de ayrlk etnik akmlara ve siyasal islamclara destek veren eski solcu yazarlardan rahatszd. Bu rahatszlklarn 28 ubat ortam iinde dile getirdiler ama bu silah geri tepti, basnda nl "and" olay patlak verdi.

Baz yazarlara kar tavr alan ve bunu yazl olarak belirten askerlerin bu hareketi demokrasiye bir darbe olarak algland. Bugnk Durum Bugn artk askerlerin siyasal arlna kar toplumda AKP hkmeti, eski solcu ikinci Cumhuriyeti yazarlar ve Avrupa Birlii arasnda tam bir ittifak ortaya km grnmektedir. Bu ittifaka, Avrupa Birlii'nden yana olanlarn ve zaman zaman Amerika'nn da destek verdii grlmektedir. TARHMZLE YZLEMEK 213 Trkiye'de demokrasinin henz kurumlamadn dnenler, "Millet ne yaparsa gzel yapar," gibi Peronist bir yaklamn, yani Hitler'i iktidara getiren, Faizme ve eriata ak bir "ounluun basks" anlaynn, aynen Demokrat Parti dneminde olduu gibi, her an siyasal iktidar tarafndan uygulamaya konulacandan kayg duyanlar, siyasal iktidarn eriat zlemlerinin karsnda tek g (gvence) olarak orduyu grdklerinden, bu gelimeleri demokrasinin gelecei adna kaygyla izlemektedir. Bylece bugn Trkiye'de "Demokrasi adna" son derece ilgin bir eliki ortaya kmtr: eriatlarn, etnik politikaclarn, Avrupa Birlii'nin ve bu lye destek verenlerin iddias, demokrasi adna ordunun siyasal rolnn btnyle ortadan kaldrlmasdr. Buna katlmayan baz evreler ise demokrasinin, ounluun basks yoluyla eriat dzenine kaydrlaca kaygsyla, yine demokrasiyi korumak adna, ordunun siyasaTrolnden rahatsz deillerdir. Tabii burada esas belirleyici "Demokrasi" kavramndan ne anlalddr: "Demokrasi"den sadece milli egemenlik ve ounluk ynetimi anlalyorsa, bu hi kukusuz temel hak ve zgrlkleri gz ard ettii iin sakat bir anlaytr ve Trkiye'yi yine felakete srkler. Yok "Demokrasi"den temel hak ve zgrlklere dayal, ounluun da bu temel hak ve zgrlklere tecavz edemeyecei laik dzen anlalyorsa, o zaman bir tehlike yok demektir. Buradaki tarihsel sorun, ordunun zaman zaman her iki gre de yatkn olan yani kendi iinde elien mdahalelerde bulunmu olmas, bu nedenle de btn gruplar tarafndan kukuyla baklan bir siyasal nitelik tamasdr. Sonu Sevgili okurlarm, bu konuda son bir sz olarak, gerek ve olgunlam bir demokraside "ordunun bekiliine" gerek olmadn belirtmeliyim. 214 EMREKONGAR

Gerek bir demokraside iktidar, elindeki siyasal gc kullanarak, rejimi rk ya da din ekseninde saptrmaya almaz, bu nedenle ordunun ona "Dur" demesine de gerek kalmaz.

Demek ki sorun urada dmlenmektedir: ktidar gerekten demokrasiye inanmakta mdr? Demokrasiye uygun olarak, eitli inan ve dncelerin laik bir yapda birlikte yaamasndan yana mdr, byle mi davranmaktadr? Yoksa elindeki olanaklar hem cebini doldurmak, hem de rejimin temellerini eriata doru kaydrmak amacyla m kullanmaktadr? Ordunun siyasetteki arlnn geleceini bu sorularn yantlar belirleyecektir. Atatrk Aydnlarn ldrl Sevgili okurlarm, "resmi tarih"in grmezden geldii, "gayri resmi tarih"in ise saptrmaya alt en nemli konulardan biri, son yllarda sistematik bir katliama uratlan Cumhuriyeti, laik ve demokratik dzeni savunan, ada, Atatrk aydnlardr. "Resmi tarih" bu katliam, sanki her bir cinayet tek bana bireysel bir olaym gibi, bir sre olarak grmez. Tabii bu umursamazlk, bu srecin, gerek nedenleri gerekse sonular itibaryla soukkanl biimde deerlendirilmesini engeller. "Gayri resmi tarih" ise, resmi yaklamn bu ihmalini, her bir olay hem tek bana bireysel bir biimde ele almay pekitirerek, hem de "faillerinin yakalanmad" gibi bir yalan pompalayarak/- -kullanr ve bu cinayet srecini, nedenleri ve sonular bakmndan iyice bulanklatrr. Bu blmde, hem "resmi tarih"in ihmalinden hem de "gayri resmi tarih"in saptrmasndan kaynaklanan belirsizlikleri gidermeye ve bu cinayet srecini tarihsel, toplumsal ve siyasal balam iine oturtmaya alacam. iki Farkl Cinayet Dalgas Her eyden nce, Atatrk aydnlarn ldrlme srecinin iki farkl dalgadan olutuunu anmsamamz gerek. Birinci dalga, 1970'lerde ortaya kan ve tm lkeyi penesine alan, adna kabaca "sa-sol atmas" denilen dnemi kapsar. 1970'li yllarn sonuna doru balayan bu birinci cinayet dalgasnda, pek ok Atatrk ldrld. 216 EMREKONGAR

Bu cinayetlerin temel mant "Souk Sava'n Trkiye'ye yansmas" erevesindeki "sa-sol atmas" idi. Aralarnda Doan z, Bedrettin Cmert, Bedri Karafakiolu, Abdi peki, mit Doanay, Cavit Orhan Ttengil ve mit Kaftancolu gibi aydnlarn bulunduu ilk dalgadaki ldrlme olaylar 1980 ylnda son buldu. Tam on yl boyunca cinayet ilenmedi.

Fakat Atatrklere ynelik cinayetler, 1980 darbesinin cesaretlendirdii radikal dinci akmlarn etkisiyle yeniden balad. Bu ikinci cinayet dalgasnda, eskiden solcu ya da demokrat olduklar iin ldrldkleri ne srlen aydnlar ve biliminsanla-r bu kez, dorudan doruya Atatrk olduklar iin katledilmeye baland. kinci dalgadaki cinayetler, 1990 ylnda 31 Ocak'ta Prof. Muammer Aksoy'un ldrlmesiyle balad. Aksoy'un ardndan 1990 ylnda srasyla, etin Eme, Turan Dursun, Do. Bahriye Uok ldrld. 1993 ylnda Uur Mumcu, 1999 ylnda da Prof. Ahmet Taner Klal katledildi. Cinayet tarihleriyle aka grlen bu iki ayr cinayet dalgasnn varl Ahmet Taner Klal cinayetinin sanklar yakalandktan sonra, artk tarihe mal olmu mahkeme kararlaryla daha belirgin olarak ortaya kt. Yakalanan sanklarn mahkemelerdeki ifadelerine gre de, 1990'h yllara damgasn vuran cinayetler, Trkiye'deki siyasal iktidarlarn gzleri nnde, komu bir lkenin destekledii eriat rgtlerin katlmasyla tezgahlanmt. Bu yeni cinayet dalgasnn arkasnda, hem iran'n rejim ihra plan, hem de 12 Eyll dnemi askeri ynetimiyle, arkadan gelen zal dneminin yaratt yeni siyasal ve kltrel ortam vard. Tarih Srasyla Cinayetler nce zet olarak, radikal islamc katillerin 1990'dan sonra iledikleri nemli cinayetleri tarih srasyla ksaca anmsayalm:

TARHMZLE YZLEMEK 217 Prof. Dr. Muammer Aksoy, Ankara, 31 Ocak 1990. etin Eme, stanbul, 7 Mart 1990. Turan Dursun, istanbul, 4 Eyll 1990. Do. Dr. Bahriye ok, Ankara, 6 Ekim 1990. Uur Mumcu, Ankara, 24 Ocak 1993. Ali Gnday, Gmhane, 25 Temmuz 1995. Prof. Dr. Ahmet Taner Klal, Ankara, 21 Ekim 1999. Yukardaki listeye 18 Aralk 2002'de Ankara'da ldrlen Necip Hablemitolu da dahil edilebilir ama, teki cinayeerin sanklar yakaland ve eylemlerini itiraf ettii, buna karlk Hablemitolu cinayetinin san ya da sanklar hakknda henz bir ipucu olmad iin onu ayrca anmsatmakla yetiniyorum.

Bu cinayetlere, 2 Temmuz 1993'teki Sivas Katliam'n, Kasm \2003'te istanbul'da intihar saldrlar yoluyla yaplan Sinagog, H5BC Bank ve ingiliz Konsolosluu bombalamalarn ve yine istanbul'da 9 Mart 2004'te Kartal Mason Locas'na dzenlenen intihar saldrsn ekleyin, manzara btn ciddiyetiyle ortaya kacaktr. Bu dnem iinde, aralarnda kendini "Islama feminist" diye niteleyen Gonca Kuri de olmak zere pek ok insan ldren Hizbullah adl rgtn korkun cinayetleri de kamuoyu tarafndan hl unutulmamtr. Cinayetler Nasl Aydnlatld Aslnda Trkiye'deki hem resmi yaklamn ilgisizlii hem de gayri resmi yaklamn saptrmalar dikkate alndnda bu cinayetlerin aydnlatlmas bir mucizedir. Birbirinden bamsz gibi grlen, bir makro, biri de mikro, iki gelime sonunda aydnlatld bu cinayetler: nce makro gelimeye bakalm: 28 ubat sreci, Souk Sava'n sona erdiini onaylam ve bu nedenle "komnizmle sava" adna siyasal Islama verilmi olan devlet destei, bu tarihten sonra genel olarak ortadan kaldrlmtr. 218 EMREKONGAR

Ayrca, 28 ubat'ta, sadece siyasal radikal Islama verilen devlet destei geri ekilmekle kalmam, ranl ajanlarn ibirlii yaptklar, nceleri komnizmle mcadele adna, sonralar PKK ile sava erevesinde gelitirilmi olan slamc ideolojiye sahip Trk Hizbullah' gibi terr rgtleri de kertilmilerdi. Bylece bu cinayetlerin ardndaki, hem rgtsel destek, hem de bu rgtlere verilen siyasal devlet destei etkisizletirilmiti. Tam bu srada bir de mikro gelime ortaya kt: Sadettin Tantan gibi drst bir politikac ve deneyimli bir emniyet mensubu, ileri Bakanl'na getirildi. Tantan, bu faili mehul cinayetlerin aydnlatlmasn bir grev bildi, zel almalar yapt ve sonunda sanklar yakalayarak adalete teslim etti. Biri dnyann ve Trkiye'nin genel gelimelerinden, teki Trkiye'deki ok zel, tek bir bireye bal bir eden kaynaklanan bu iki oluum sonunda, Atatrk dnce insanlarnn katledilmesine yol aan bu sre aydnlatld. Mumcu ve Klal Cinayetlerine Niin Hl Faili Mehul Deniyor Sevgili okurlarm, inanmas zor ama, kamuoyunda hl Mumcu ve Klal cinayetlerinin "faili mehul" olduu konusunda yaygn bir nyarg var. Bunun en nemli nedeni, byk basna reklenmi olan baz "gayri resmi tarih" yazclarnn, bu Atatrklerin lm yldnmlerinde, "Cinayet hl aydnlatlmad", "Gerek katiller hibir zaman bulunamad" gibi balklar atarak haber yapmalarndan kaynaklanyor.

Bu haberler dikkatle okunduunda, aslnda tetikilerin yakaland ama arkalarnda bu tetikleri ektirenlerin belirlenemedii gibi bir iddiann yatt grlr. Oysa, yakalanan tetikilerin ifadelerinden arkalarnda kimlerin olduu aka anlalmaktadr. Nitekim bu blm bu ifadelere dayanarak yazlmtr. TARHMZLE YZLEMEK Cinayetlerin Arkasndaki Gerek Nedenler Bu cinayetler dizisi hi kuku yok ki, hem dnyada hem de Trkiye'de, radikal siyasal slamn gelimesi projesinin bir parasdr. Manzara tm aklyla ve btn aclyla ortadadr: Laik ve demokratik dzene yrekten bal, stelik niversite hocas, yazar veya dnr kimlikleriyle n planda olan, nemli bir blm de kendilerini "Atatrk" diye niteleyen "kamuoyu nderleri" teker teker ldrlmtr. Bylece bir yandan toplumun laik ve demokratik kesimlerine, kendilerini "Atatrk" diye niteleyen bireylerine korku saln-makta^te yandan, demokrasiyi savunan liderler ortadan kaldrlarak, laikliin ve dolaysyla demokrasinin dnsel planda gelimesi nlenmektedir. Bu manzarann Trkiye'deki laiklik kart akmlar glendirdiini grmek iin insann siyasal ya da toplumsal bilimci olmasna gerek yoktur. Bu insanlk d cinayetler serisi, tek bana bile bir rejimi tehdit edebilecek boyutlara ulamken, siyasetin ve brokrasinin eitli yerlerindeki kadrolama hareketleri, trban eylemleri ve imam hatip eitiminin genelletirilmesi ve yaygnlatrlmas abalar olay daha vahim bir hale getirmektedir. Buna bir de Amerika'nn ve Avrupa Birlii'nin "Ilml slam" yaklamn ve Byk Ortadou Projesi balamnda Trkiye'ye biilmek istenen rol eklerseniz, tehlikenin ne denli byk olduu aka ortaya kar. Cinayetlerin nce komnizme, sonra da PKK'ya kar desteklenen Hizbullah rgt tarafndan ilenmesi, Trkiye'nin (d elerden de etkilenen) i dinamiini, ran ajanlarnn olaya katlmas ise srecin evrensel boyutunu vurgular. Aslnda bu iki ge, yani evrensel olarak siyasal slama verilen destek ile Trkiye'deki iktidarlarn dinci yaklamlar bitmi olan Souk Sava ekseninde btnletirilmek istendi, ama uluslararas konjonktr buna izin vermedi, Sovyetler'in k 28 ubat'a yol at, 28 ubat'n deitirdii ortamda, cinayetler zld. 220 EMRE KONGAR 219

Cinayetler Ne Gibi Sonular Verdi Dikkat edilirse ldrlenlerin hepsinin aslnda birer kamuoyu lideri olduu kolaylkla grlr. Dolaysyla bu kamuoyu liderlerin ldrlmesiyle bir tala birka ku birden vuruluyordu:

Birinci olarak, bu cinayetlerle laik ve demokratik rejimi savunanlara gzda veriliyor, kendilerine Atatrk ya da Kemalist diyenler sindiriliyor, demokrasinin toplumsal ve siyasal taban yok ediliyordu. kinci olarak, bu deerli insanlarn toplumsal ve siyasal liderlik ilevleri sona erdirilerek, laik ve demokratik rgtlenme ve eitim hareketi zayflatlyordu. nc olarak laik ve demokratik bir ideolojinin dnsel ve kltrel temellerini glendiren biliminsanlar ortadan kaldrld iin, Mslman bir toplumda demokrasinin baaryla uygulanmas iin gerekli olan bilimsel, kuramsal abalar da durdurulmu oluyordu. in korkutucu yan, btn bu sonularn, yani bir komu lke tarafndan beslenen, Trkiye'deki adalama projesinin, cinayetlerle desteklenen bir siyasal ve kltrel eylem planyla engellenmesi, Trkiye Cumhuriyeti Devletinin bilgili fakat ilgisiz baklar nnde cereyan etmesiydi. Bu sre erevesinde, artk hibir aydnn, hibir Atatrk-'nn, hibir Kemalist'in, laiklii savunan hibir yazarn ve dnrn can gvenlii yoktu lkemizde. Drdnc sonu, bu gvensizlik ortamnn yaygnlamasyd: Toplumda, niversiteler gibi, medya gibi "dnce reten kurumlar" ve bu kurumlarda alanlar bask altna alnm, Atatrk, laik ve demokratik dncenin n korkuya dayal bir baskyla kesilmiti. Cinayetlerle Birlikte Gelien iki Sre Bir yandan Atatrk aydnlar, kamuoyu liderleri ldrlrken te yandan iki farkl sre daha topluma egemen oluyordu: TARHMZLE YZLEMEK 221

Birinci olarak kinci Cumhuriyetilik ad altnda Atatrk'e, laik ve demokratik Cumhuriyet'e saldran ve genellikle eski solculardan oluan bir grup yazar, dnr, biliminsan ortaya km ve medyann belli kelerine egemen olmutu. Bunlar, ldrlen Atatrklerin kamuoyundaki yerini ve kamuoyu liderlii ilevini (ters ynde gelitirmek iin) devralmlard. Bu noktada ikinci Cumhuriyetilik hakknda da ksa bir aklama gerekmekte: Bence Atatrkle saldranlar arasnda asl tehlikeli olanlar eriatlar deil. nk kamuoyu zaten eriat cepheyi bilmekte, tanmakta. ^--Devletin dorudan destei olmadka onlarn propagandalarndan da ok etkilenmez. Atatrkle asl byk zarar verenler, 1980 darbesi sonrasnda lkeyi ynetirken, anti-demokratik uygulamalar, hukuk devletinden sapmalar, soygunlar ve hatta Atatrk'n kiisel vasiyetine aykr yasalar Atatrklk maskesiyle gerekletirenler, pek ok aydn, yazar ve dnr, yalnz bu nedenden dolay Atatrklkten soutanlardr. ite ikinci Cumhuriyeti oluumun temelinde esas olarak darbecilerin yol at bu oluum yatar. zal dneminde Atatrkle saldran cephe, eriatlarn yannda, ite "ikinci Cumhuriyeti" denilen bu bir grup aydn, yazar ve dnr tarafndan glendirildi ve geniletildi.

Bunlarn nemli bir blm eski solcu olan kiilerdi. Bunlar belki eskiden de Atatrk' eletiriyorlard ama son dnemde bu eletiribir saldr niteliine brnd ve bylece "eriat cephe" gl bir mttefik kazand. Bence bu konudaki asl sorumlu, ikinci Cumhuriyeti denilen grup deil, bu grubu Atatrkl eletirmeye ynelten, Atatrklk adna, darbe dnemlerinde yaplan anti demokratik uygulamalar, ikenceler, basklar ve hatta Atatrk'n kiisel vasiyetinin bile zedelenmesidir. Darbecilerin, yaptklar yanllar "Atatrklk" ad altnda savunmalar, Nadir Nadi'yi bile isyana yneltmi ve Ben Atatrk Deilim adyla bir kitap yaymlamasna dahi yol amt. 222 EMRE KONGAR ikinci Cumhuriyetileri ihanetle sulamak yerine, onlar reten ortam, birok yazar, aydn, dnr Atatrkle saldrmaya ynelten yanllar tehis ve tesbit etmek, bu yanllara kar kmak, daha aklc ve dolaysyla Atatrkle daha yaraan bir yntemdir diye dnyorum. Topluma cinayetlerle birlikte, ikinci olarak egemen olan sre, birtakm aydnlar ldrlrken, bir yandan kadmlann ikinci snf vatandaln vurgulayan "trbann" topluma bir zgrlk simgesi olarak sunulmas ve te yandan imam hatip eitiminin yaygnlatrlmas abalaryd: "Totaliter bir dinci siyaset anlaynn iareti" olan trban demokrasi adna savunuluyordu. Bu elikiye kout olarak ayrca imam hatip eitimi, genel eitimin yerine geirilmeye allyordu. Bylece "trban" ve "imam hatip" eylemleri, bu cinayetlerle birlikte ezamanl olarak, "alttan gelen demokratik istemler olarak" topluma sunuluyordu. Bu noktada siyasal radikal slam ile Mslmanlk ilikilerine de bakmak gerekli: Tabii her ideolojinin ya da inancn radikal taraftarlar, iddet eylemcileri olabilir. Byle katiller ya da fanatikler var diye hibir ideoloji, inan ya da din, toptan sulanamaz. Nitekim, slam adna eylem yaptklarn ne sren bu katillere kar da ilk nce Trkiye'deki baz gerek din bilginlerinden ve politikaclardan tepkiler gelmi, Mslmanln bu cinayetlerle badamad ve zdeletirilemeyecei vurgulanmtr. Gnmz dnyas, ne yazk ki Bat'dan da desteklenen bir Hristiyan-Mslman atmasnn iine ekilmek isteniyor. Danimarka'dan kaynaklanan "karikatr krizi", Arap-lsrail a-tmasndaki keskin blnmelerin dnya politikasna yansmalar, Huntington'un "uygarlklar atmas" kuramlar, El Kaide'nin terrist saldrlar, Amerika'nn Irak'taki igali ve orada ortaya kan din ve mezhep eksenli savam, dnyay bir dinler atmasnn iine srklyor. Bunun mutlaka durdurulmas gerek. TARHMZLE YZLEMEK Ben demokrasiye inancm hibir zaman yitirmedim. 223

Demokrasiyi sadece lkem iin deil, tm dnya dzeni iin de bir k olarak gryorum: u anda dnyada grlen tm olumsuzluklara karn, btn lkelerin birbirleriyle olan ilikilerinde, demokratik bir yap erevesinde, eitliki ve adil, insan haklarna dayal bir dzen iinde yaayabileceklerine inanyorum. Ama demokrasi ideali iin, insanlarn ve devletlerin ok aba sarf etmeleri gerektiini dnyorum. fonunda her toplum ve genel olarak insanlk, ancak kendi abalaryla hak ettii mutluluk ve refah dzeyine eriebilir. nsanl, Hristiyan ve Mslman dnyalar olarak ikiye ayrmann ve bu iki dnyay birbirine dman etmenin son derece yanl bir ey olduunu gryorum. Demokrasinin, bir din sorunu deil, bir gelimilik sorunu olarak, btn dnya dinleri ve lkeleri tarafndan paylalabilecek bir rejim olduunu biliyorum. Mslman dnyasn "terrist", "anti-demokratik" olarak nitelemenin bir nyargdan kaynaklandn, Trkiye Cumhuriye-ti'nin varlnn bu nyargnn yanlln gsteren en nemli kant olduunu dnyorum. Asl Yzlemek Sorunu Sevgili okurlarm, yukarda, birok aydnn katledilmesiyle birlikte ezamanl olarak yaandn anlattm bu iki siyasal ve toplumsal sre bugn de btn hzyla devam etmekte. Kitabn bu blm, tarih ile gnmz arasnda bir kpr kurmak abas olarak de dnlebilir. Belki de ldrlen Atatrk aydnlarn kanlar zerinde ykselen bu srelerle, bu ve benzeri srelerin lkeyi nereye gtr-dyle yzlemek, bu toplumun en nemli sorunu. Bilmem ne dersiniz?... Bitirirken: Yanl nerme, Soru ve Sylemlere Doru Yantlar Sevgili okurlarm, tarih iinde yaptmz bu gezintiyi bitirirken, gnmz dnce biimlerini belirlemekte kullanlan baz yanl kalplar zerinde durmak istiyorum. Bu kalplar hem tarihsel hem de gncel dnce biimimizi saptrmakta kullanlyor. Eitim sistemimizin kmesiyle, vatandalarmzn ve zellikle de genlerimizin beyinleri yalan yanl ke yazlar ve televizyon programlaryla ykanyor. Bir yandan "resmi tarih"in eksik ve yanllar, te yandan "gayri resmi tarih"in kastl ya da cahilce saptrmalar, halkn ve zellikle de genlerin kafalarn iyice kartryor. imdi gnmzde sk kullanlan bu yanl soru ve nermeler ve sylemler ile onlara verilecek doru yantlar zerinde durmak ve bylece elinizdeki kitab biraz hoa zaman geirerek ve biraz da bugnk Trkiye'nin dnce yaps zerinde fikir yrterek bitirmenizi salamak istiyorum. Aslnda tarihimizle ve hem felsefi, hem de siyasal dncelerimizle ilgili pek ok yanl nerme, sylem ve soru ortada dolayor.

Ben ii uzatmamak ve okurlarmn ilgisini korumak iin sadece medyada egemen olanlar zerinde durdum. Yanl nermeler Yanl nerme: Demokrasi bir ounluk rejimidir; ounluk isterse laiklik kalkabilir, eriat rejimi kurulabilir. TARHMZLE YZLEMEK 225

Dorusu: Demokrasi sadece bir ounluk rejimi deil, temel hak ve zgrlklerin korunduu bir rejimdir; bunlarn banda da inan zgrl gelir; tek bir inanca zg demokrasi olamaz, btn farkl inan sahiplerini ve inanszlar devlet karsnda vatanda olarak eit grmeyen rejime demokrasi denemez. Yanl nerme: Seilmi iktidarlar her eyi meru olarak yapabilirler. >/. Dorusu: Seim, demokrasi iin bir nkoul, gerekli bir ilkedir, ama yeterli deildir. Seilmi iktidarlar, temel hak ve zgrlkleri kstlayc ve snrlayc, ounluun basksn arttrc eylemler yapamazlar. Unutmayalm ki, Hitler de iktidara seimle gelmiti. Yanl nerme: Laiklik, devletin dine, dinin de devlete karmad bir rejimdir. Dorusu: inan fark gzetmeksizin vatandalarna eit uzaklkta duran laik devletin, farkl inan sahiplerini ve inanszlar korumak gibi etkin bir grevi vardr; dolaysyla devlet, egemen inan sahiplerinin bakalarn ezmesini nlemekle ykmldr. Devlet dine, din de devlete karmazsa, dinci basklar, sadece farkl din ve mezheplerdeki insanlarn zerinde deil, egemen dinin veya mezhebin mensuplar zerinde de belli davranlarn yerine getirilmesi iin bask yapar. (Trban olayn anmsayalm.) badete karmayan devlet, kamu ilevleri alannda din ya da mezhep kkenli tutum ve davranlar nlemekle ykmldr. Yanl nerme: Devlet laik olabilir, bireyler laik olamaz. Dorusu: Nasl demokratik devletten yana olan bireye demokrat deniliyorsa, laik devletten yana olan bireye de laik denir. Bireyler, hem Mslman hem laik olabilir. Yanl nerme: Trkiye'de cumhuriyet ve laiklik demokrasiye kardr, demokrasi gelitike laik cumhuriyet gerileyecektir. Dorusu: Trkiye'de cumhuriyet ve laiklik demokrasinin nkoullardr; demokrasinin gelimesi cumhuriyetin ve laikliin TY15 226 EMREKONGAR

korunmasyla olanakldr. Bu kavramlar birbirine kart deil, birbirini destekleyici ve gelitirici kavramlardr. Atatrk dneminde Cumhuriyet terimiyle kastedilen rejim, demokrasidir; egemenlik hakkn halktan alan, Cumhuriyet nitelii tayan bir demokrasi.

Yanl nerme: Trkiye tarihi Atatrk, nn, Menderes, Demirel, zal gibi liderler izgisinde zmlenmelidir. Dorusu: Trkiye tarihi, kyllkten ve toprak aalndan, sermaye ve ii snflarna dnm, yani tarm toplumundan endstri toplumuna gei dikkate alnmadan ve 1945'te balayan Souk Sava belirleyici bir ge olarak dnlmeden zmlenemez. Liderlerin yaptklar, baarlar ve baarszlklar, ancak o sradaki dnya konjonktr, toplumsal yap ve i koullar dikkate alnarak aklanabilir. Atatrk'n dehas da ancak byle ortaya kar. Yanl nerme: Gazi Mustafa Kemal Atatrk her eyi doru ve gzel yapt, smet nn geldi, her eyi bozdu. Dorusu: smet nn, Atatrk'n devam idi. ok partili dzene geerek, Atatrk Devrimleri'ni tamamlad. 1945'ten sonra Sovyet talepleriyle Bat ittifakna savrulan Trkiye, anti-kom-nizme dayal Souk Sava koullarnda, henz kyllkten, feodal yapdan kurtulamam ve demokrasiyi kuracak, koruyacak olan sermaye ve ii snflarn da gelitirebilmi olmad iin, ok partili dneme geince sorunlar yaad. Yanl nerme: Trkiye iin dtan gelen en byk kltr tehlikesi Amerikan emperyalizmidir. Dorusu: Trkiye iin en byk d kltr tehlikesi Arap emperyalizmidir, nk inan yoluyla kalpleri ve zihinleri fethetmekte, sadece kltrmz deil, siyasal rejimimizi de tehdit etmektedir. Tabii bu tehlike, Amerikan kltr emperyalizminin gcn ve tehdidini de azaltmaz. TARHMZLE YZLEMEK 227

Daha da tehlikeli olan, bu iki emperyalizmin ittifak halinde geleneksel ulusal kltrmze saldrmasdr. Yanl nerme: Adnan Menderes bir demokrasi ehididir. Dorusu: Adnan Menderes demokrasiyi gelitirmek iin, demokrasi yolunda alt iin deil, demokrasiyi gerilettii, demokratik rejimi bir bask ynetimine dntrd iin aslmtr. Aslmas ok yanltr ama, Menderes bir demokrasi ehidi deYanl nerme: 27 Mays 1960 darbtsi, 12 Mart 1971 mdahalesi, 12 Eyll 1980 darbesi, 28 ubat 1997 mdahalesi ayndr. Dorusu: 27 Mays darbesi, 1961 Anayasas'nn kabul ile Trkiye'ye demokrasi, insan haklar ve Sosyal Refah Devleti alanlarnda a atlatmtr. 12 Mart bu gelimelerden geriye dn, 12 Eyll ise tam bir Souk Sava darbesi olarak baskc bir devletin kuruluunu vurgular. 28 ubat, Souk Sava'n bittiini belirtip anti-komnizmin sona erdiini vurgulayarak eriatn nn kesmi, demokrasinin nn amtr. Yanl nerme: slam dini demokrasiye uygun deildir; insan hem demokrat hem Mslman olamaz.

Dorusu: Btn dinler, dnyaya nizam vermek istediklerinden, lkelerin siyasal sistemlerini de belirlemilerdir; btn semavi dinler egemenlik kayna olarak kullanlmlardr. Aydnlanma, Endstri Devrimi ve demokrasinin gelimesiyle birlikte Hristiyanlk, demokratik siyasal sisteme uyum salam, siyasal meruiyetin kayna olmaktan kp birey ile Allah'n arasndaki ban arac haline dnmtr. Osmanl'nn geri kalm olmasndan kaynaklanan bir biimde, slam bu deimeyi ancak Trkiye Cumhuriyeti balamnda yaam, teki lkeler demokrasiye geememilerdir. insan, tabii ki hem Mslman hem de demokrat olabilir. 228 EMRE KONGAR

Yanl nerme: Ulus devlet lmtr; bugn Trkiye'nin ulusal karlarn savunmak olanakl deildir. Dorusu: Kreselleme olgusu, ulus devlet kavramn laik ve demokratik devlet balamnda deitirmektedir ama ulus devlet ne lmtr, ne de lmektedir. Tam tersine, ulus devlet kavram, temel insan hak ve zgrlkleri balamnda kendini yenileyerek ve daha da glenerek devam edecek gibi grnmektedir. Sovyetler Birlii'nin kn "tarihin sonu" yani kapitalizmin nihai zaferi olarak ilan eden ve bugnk Bush iktidarna yakn olan Amerikal dnr Francis Fukuyama bile son kitabnda (Devlet nas) bu tezi savunmaktadr. Yunanistan'n, Ermenistan'n, Suriye'nin ulusal karlarnn Trkiye'ye kar gndemde olduu bir corafyada, Almanya'nn, Fransa'nn kendi ulusal (aznlk) sorunlarna AB'yi kartrmad bir Avrupa'da, ABD'nin, kendi ulusal karlar adna, "nleyici mdahale" doktriniyle dnyaya nizam vermeye alt bir ortamda tabii ki Trkiye'nin ulusal karlar savunulabilir ve savu-nulmaldr. Yanl nerme: Lozan bir zafer deil bir yenilgidir, tarihteki en byk toprak kaybn onaylayan antlamadr. Dorusu: Savata yenilen Osmanl mparatorluu'nu tasfiye eden antlama Sevr'dir. Lozan ise yenilmi, igal edilmi, yok edilmi bir imparatorluktan yepyeni bir devlet kuran bir antlamadr; toprak asndan karlatrlacaksa, Sevr ile Osmanllara braklan Konya ve evresindeki topraklarla karlatrlmaldr. Ayrca unutulmamaldr ki, Sevr, tarihin normal aknn sonucu, Lozan ise tarihin akn deitiren bir antlamadr. Yanl nerme: Mustafa Kemal Atatrk' Anadolu'ya Kurtulu Sava yapmas iin Vahdettin yollad. Dorusu: Mustafa Kemal'i, Anadolu'ya Padiah Vahdettin yollad ama, kurtulu sava yapmas iin deil, tam tersine ngilizlerin notas zerine, oralarda balayan direni hareketlerini durdurmas iin. (Bu konuyu ilgili blmde de anlatmaya almtm.) TARHMZLE YZLEMEK Yanl nerme: Laiklik dinsizliktir. 229

Dorusu: Laiklik, devletin btn inanlar korumasn ngrd iin, dinsizlik deil, tam tersine din ve mezhep koruyuculuudur. Laiklii dinsizlik olarak niteleyenler, devleti din esaslarna oturtmak isteyen, bu nedenle de laiklii dman grenlerdir. / Yanl nerme: Laiklik de din gibi bir inan sistemidir. J Dorusu: Laiklik bir inan sistemi deildir, bir ilkedir; bir dinin ya da bir mezhebin yerine geemez, tam tersine, aynen demokrasi gibi btn dinler ve mezheplerle birlikte yaayabilir. Laiklii bir inan sistemi olarak niteleyenler, yine laik ve demokratik rejime kar din devleti dzeninin kurmak isteyen, bu nedenle de laiklie dman olan evrelerdir. Yanl nerme: Trkiye'de Snni Mslmanlarn bile din zgrlkleri tam anlamyla yoktur. Dorusu: Snni Mslman vatandalarmzn ibadet zgrlkleri hem tam anlamyla vardr, hem de Diyanet ileri Bakanl'na Snni Hanefi gr egemen olduu iin, Snni Mslmanlar da, teki slam mezheplerini de ynlendirme eilimi gsterirler. Sevgili okurlarm, daha pek ok yanl nerme ortalkta dolayor ama ben en yaygn olanlarn setim. Yanl Sorular Tarihsel ve gncel gerekleri saptrmak isteyenler, kimi zaman mantk asndan yanl dzenlenmi sorular sorarak, dnce sistemimize ambargo koymak isterler. Mantkta, bu sorulara rnek, "Einizi sadece Cumartesi gnleri mi dversiniz?" biimindedir. Bu soruya evet de deseniz, hayr da deseniz, soru einizi dvdnz varsaym zerine kurulu olduundan, bunu onaylam durumuna dersiniz. 230 EMRE KONGAR

Yanl soru: Madem anakkale Muharebesi'ni kazandk niin hl azgelimiiz? Doru yant: anakkale zaferi ile azgelimiliimiz arasndaki iliki nl Amerikan akasndaki "fil ile maydanoz arasndaki benzerlik" gibidir: Her ikisi de bisiklete binemez; yani aralarnda hibir iliki yoktur. anakkale Muharebesi, Osmanl mparatorluu'nun yenildii, ykld ve igal edildii Birinci Dnya Sava'nn bir muharebesidir; muharebe kazanlm ama sava kaybedilmi ve imparatorluk sona ermitir. Yanl soru: Ordudan yana msn orduya kar msn? Bu soruya "yanaym" diye yant verseniz de, "karym" deseniz de sulama hazrdr. "Yanaym" diyenler faist, karym diyenler "vatan hainidir." Oysa sorunun mant yanltr, byle soru sorulamaz.

Doru yant: Ben bamszlktan ve demokrasiden yanaym; ordunun ne yaptna bakarm; bamszlmz ve demokrasimizi koruyan, gelitiren eylemlerden yanaym, bamszlmza ve demokrasimize zarar veren eylemlere karym biiminde olmaldr. Sevgili okurlarm, sizler de kimbilir daha ka tane yanl soru bulabilirsiniz... Ben bir-iki tanesi ile yetindim. Yanl Sylemler Sevgili okurlarm bugn gazetelerde, dergilerde ve televizyonda zellikle saptrlan birok sylem var. Bunlar daha ok dinci politikaclarn ve onlara destek veren ke yazarlarnn rettii sylemler. Dnce iklimimizi belirleyen egemen grlerin destekledii, tarihsel ve mantksal ieriini tersyz ederek deitirdii bu sylemlerin iyzlerini aklamak da, bu kitabn bitiinde size elenceli ve dndrc dakikalar yaatabilir. B?2.++.A TARHMZLE YZLEMEK 231

Ele almak istediim tersyz edilmi ve ktye kullanlan sylem var: Birinci sylem, "Deimeye direnen statkocu kafa." kinci sylem, "Tepeden inmeci Jakoben gr." nc sylem, "Halk neylerse gzel eyler." Bu sylemin de gnmzdeki zel kullanllar tam bir demagoji rneidir. imdi ksaca bu sylemlerin gerek ieriklerine ve nasl saptrldklarna bakalm. "Deimeye direnen statkocu kafa" esas olarak, mevcut yapy deitirmek isteyenlere kar kanlar belirtir. Yani bir grup, mevcut retim ilikilerini, siyasal yapy deitirmek istemektedir. rnein dinci padiahlktan laik Cumhuriyet'e gemeye almaktadrlar. "Statkocu kafa", yani mevcut durumu savunanlar buna kar karlar. Peki bu sylem nasl saptrlyor? Eski yapya geri dnmek isteyenler, yeni getirilmi olan dzeni eskiye doru deitirmek istiyorlar ve buna kar direnenleri, "statkocu" diye suluyorlar. Yani siz laik cumhuriyet rejimini kurmusunuz ama dinci padiahla geri dnmek isteyenler, bunu deitirmek istiyorlar ve bu geriye gidie kar kanlar da "statkocu" diye suluyorlar. in elenceli yan, gerek statkocularn, deimeden yana olan ve bunu kurumlatrmak, geriye dn engellemek isteyenleri statkocu olarak nitelemeleridir. Gelelim, "Tepeden inmeci Jakoben gr"e.

Bu sylem, halka kendi dorularn zorla kabul ettirenler iin kullanlr. Geni halk kitleleri genellikle dinci ya da milliyeti izgilerini kolay deitirmediklerinden, tarihteki btn demokratik ve laik devrimler (ngiltere'deki dahil) byle yukardan aa, bir anlamda Jakoben yntemle yaplmtr. Tabii demokrasi yerletikten sonra, "tepeden inmecilik" terk 232 EMRE KONGAR

edilmi ve hakl olarak anti- demokratik bir yntem diye reddedilmitir. Peki bu sylem nasl saptrlyor: Laik ve demokratik ilkeleri savunanlar, bu ilkelerden sapmay kabul etmedikleri iin, demokrasiyi ve laiklii deitirmek isteyenler, onlar "halkn isteklerine kar kan" "tepeden inmeci, ja-koben" kimlikli kiiler olarak niteliyorlar. Yani oulculuu ve inan zgrln devletin gvencesi altnda tutmak isteyenler, bu grlerinden dn vermedikleri iin, anti-demokratik olmakla sulanyorlar. Demokrasiden sapma zgrln kabul etmemek, demokrasi yerine din devleti kurmak isteyenler tarafndan "anti-demok-ratiklik, tepeden inmecilik ve Jakobenlik" diye sulanarak saldrya uruyor. in elenceli yan, halkn demokratik hak ve zgrlklerini gvence altnda tutmak isteyenlerin, demagoglar tarafndan tepeden inmeci diye sulanmalardr. "Halk neylerse gzel eyler" sylemi ise, demokrasinin ounluun diktatrlne doru saptrlmasnn en gzel rneidir. Biliyoruz ki, demokrasiyi, ounluun diktatrlnden ayran en nemli lt, ounluk dnda kalan gr, inan ve dncelerin de yaamalarnn ve hatta iktidar olma haklarnn korunmasdr. "Halk neylerse gzel eyler" sylemi, demokrasinin, ounluk ynetimi ilkesini temel alarak, aznlkta kalanlarn haklarn yani demokratik dzeni, muhalefeti ve dolaysyla dine ynelen bir tarm toplumunda veya dinci siyasetin egemen olduu bir yapda laiklii yok eden bir grtr. (Demokrat Parti dnemini irdelemeye altm blmde demokrasinin nasl "ounluk diktatrlne" dntrldn ve bunun trajik sonularn anlatmtm.) in elenceli taraf, demagoglarn, yani halkn duygularn okayarak onlara gerek d eyler syleyerek kendi yanlarna ekmek isteyenlerin, halkn karlarn korumak isteyenleri, halk adna sulamalardr. TARHMZLE YZLEMEK 233

Unutmayalm, seim, demokrasinin nkouludur, gereklidir ama bir demokrasi iin yeterli deildir, demokraside temel hak ve zgrlklerin ounlua kar da gvencede olmas gerekir. Sevgili okurlarm, kitab burada bitiriyorum.

Hangi grmte olursanz olun, grlerinizi savunurken ne denli gereki ne denli doru bilgilere dayal, ne denli bilimsel olursanz, yanlma olaslnz o denli azalr, ikna gcnz o denli artar. Bu kitab yazarken sadece gereklere ve doru bilgilere dayal grleri aktarmaya altm. Dilerim keyifli bir okuma serveni yaamsnzdr. Eletiri ve yorumlarnz emre@kongar.org adresine beklerim. Hoa kaln.