1 B BL YOGRAF K KAYNAK VE OSMANLI BELGEL OLARAK CEVDET PAA TAR H VE CEVDET PAA B BL YOGRAFYASI Nurettin ZTRK *

zet Cevdet Paa Osmanl Devletinin en dikkate deer vakanvis ve tarihilerinden biridir. ok ynl bir yazar ve dnr olan Cevdet Paann bata Tarihi olmak zere Tezakir ve Maruzat XIX. yzyl Osmanl-Trk tarihi iin vazgeilmez ana kaynaklardr. Pek ok eseri arasnda adn yaatan en nemli kitab Tarih-i Cevdettir. Bu tarih kitab Hammerin tarihinin devam olarak yazlmtr. Kk Kaynarca Anlamasndan Tanzimat dnemine dein yaanan tarih olaylarn kapsayan bu yapt, iinde yer alan resmi belgeler asndan da zengin bir ariv kaynadr. Bu makalede Cevdet Tarihinin bu yan ele alnmakta ve kitabn yeni basklarnda belgelerin yer almamas eletirilmektedir. Anahtar Szckler: Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet, vakanvis, tarih, tarihi, Tezakir, Maruzat, ariv, belge Abstract Djevdet Pasha is one of the most prominent chroniclers and historiagraphs of Ottoman Empire in nineteenth century. Pasha is a versatile writer and thinker. First of all, his works called History, secondary Tezakir (offical reports) and Maruzat (formal reports/supplies) which he wrote is non-abandoned main resources for OttomanTurkish history of nineteenth century. This history book has been written as a supplementary of Hammer History. This work of art which includes historical events from treaty Kk Kaynarca to Tanzimat era, is invaluable archive source in terms of official documents. In this article, this property of Djevdet Pasha History is being investigated and criticized that documents hadnt located in new editions of this book. Keywords: Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet, chronikler, history, historian, Tezakir, Maruzat, archive, document
...Cevdet Tarihini eski harfleri bilmeyen bir neslin tetebbuna sunmas bizi ok sevindirdi. Gerekten de vkfne erhler ve zengin bir lgate ile aydnlatlm bir Tarih-i Cevdet, mill ktphanemiz iin bah biilmez bir kazan olurdu. Byle bir teebbsn tek tehlikesi vard: Cevdeti tercmeye kalkmak. (...) Cevdet Paay tercme edilmi grnce byk bir hayal krklna uradk. Hele tercmenin mblatsz bir heveskra havle edilmi olmas ok zd bizi. Sleymaniye tahrib edilmi, enkazndan sefil bir gecekondu kurulmu. Bir (...) byle bir cinayetin mesliyetini nasl yklenebilir? Fciy tehire geiyoruz...1

Giri Trk kltr ok kkl, ve ok zengin bir hazinedir. Gemi kltr deerlerini ve yapsn renmede tarih biliminin nemi gzard edilemez. Trkiyede tarihilik, Trk kltrnn ilgin bir alm olarak yalnz olaylarn belgesi deil yaay karsndaki tutumun da anlatmdr. Bunun iin tarih kitaplarna dnya grnn geliimini, eitli sorunlar karsndaki tutumlar yanstan birer felsefi metin olarak da bakmak gereklidir. Ne yazk ki Trkiyede "eski edebiyat" denince daha ok Divan iiri ve Divan iiri denince de, "gereksiz sz yn" anlamna gelen edebiyat kavram anlalmaktadr. Halbuki Trke dzyaz verimlerinin ilk rnekleri pek eski olduu gibi, bunlar arasnda da, vakanvis geleneine kout olarak tpk Bat felsefesindeki dnce silsilesine ve evrimine benzer biimde bir dnce sreci vardr. Cumhuriyet'in kurulmasnn ardndan, zorunlu kltr deiimlerinden biri olan abece deiimi ve adalama akmnn da etkisinin byk olduu ilk romantik devreden sonra Osmanl tarihine yeniden bir ilgi uyanm; deyim uygunsa, ada tarihilik mant ile, Osmanl tarihi ve toplum yaps zihin dzeyinde yeniden kurulmaya, anlalmaya ve yorumlanmaya balamtr. Bu biraz da Trklerin tarihsiz ulus olduu savna kar, Asyadan beri kurulagelen ulusal tarihin bir halkasn yeniden kefetme ve tarih bilincinde bir btnletirme olaydr. Bu balamda zellikle Barkan, Akda, Berkes, nalck, Tanpnar ve onlarn ncs olarak Kprl gibi yerli; Lewis, Shaw, Toynbee gibi yabanc tarihilerin Osmanl toplum yapsnn toplumsal ve iktisad ynlerine, manev kltrne eilmeleri anlabilir. te yandan Osmanl tarihi ile ilgili otantik ve sorunlara ieriden bakan Osmanl a verimlerinin yaynlanmas da yararl ve sevindirici bir abadr. Kprl, Ynan, Arat, Atsz, Kymen, Togan, Parmakszolu, Banarl gibi eski verimlerin yaynlanmasna katks olmu kiileri burada anmak, bir deerbilirlik olacaktr.

* Pamukkale niversitesi Eitim Fakltesi Trke Eitimi Blm, Denizli. nozturk@pau.edu.tr 1-Meri C., 1979, s.276 (Cemil Meri bu yazy Tarih-i Cevdetin yeniden yaym zerine yazmtr.)

2
Yeniden Yaynlanan Cevdet Paa Tarihinin Sorunlar dal Neriyat, XIX. Yzyl Osmanl tarihilik ve dncesinin en byk eserlerinden biri olan Tarih-i Cevdeti yalnlatrarak yaynlad. Burada Cevdet Tarihinin bu son yaym zerinde durulacaktr. Kitab Dndar Gnday yalnlatrm; tertip ve tanzimi Mmin evik yapm. Ayrca Mmin evik ilk cildin bana bir sunu yazm. Bu sunuun banda, Cevdet Paann hayatyla ilgili olmak zere, herhangi bir edebiyat tarihinde kolayca bulunabilecek bilgiler verildikten sonra, yazm ve anlatm yanllaryla birlikte aynen yle deniyor: Abdlhadiin ifahi iradesiyle kaleme ald Ma'ruzat isimli eseri ok mhimdir. Bu eserde Mslmanln geni tesamh yannda Hristiyanln nasl dar bir sahada skp kald gayet veciz ve beli bir lisanla ifade edilmitir. Mslmanlkda da din limi olarak vasflandrlan ve tekiltn muayyen kademelerinden Hoca olarak vazife, alp, umur-u dinyyede rehber olarak alan zevatn Allahla kul arasna girmeyi akllardan bile geirmediklerini, deruhde ettikleri: mamlk, Vaizlik, nikh kyma, cenaze gasli, tedfin gibi vezaifi -lzmu hlinde- bu mevzuda bilgisi olan herhangi bir mslmann da ifade edebilecei; hlbuki dier tarafdan, Hristiyan ocuunun, dnyaya gelmi saylmas ancak papaz tarafndan vaftiz edilmesiyle mmkn olduu, ibadetin icras, gnahlarn ihrac iin yine papazn tavassutuna ihtiya bulunduu, evlenmesinde, lm bulunan sevdiklerine ithf edecei dularda, kendi lmnde; daima papazn tasavvutuna mracaat edildii, bu eserde etrafiyle anlatlmaktadr.2 Tanzim ve tertip savrukluu bu szlerden aka anlalyor. nk, Maruzat geri II.Abdlhamidin emri ile kaleme alnmtr;3 ancak bir fkh risalesi deildir. 1839-1876 arasndaki tarih ve siyaset olaylarnn zeti ve Tezakir-i Cevdeti tamamlayan bir almadr.4 evikin szn ettii din konularnda ise Paann bal bana bir eseri yoktur. Yalnz Tezakirin bir ka yerinde, Mslman olmak iin slam renmek isteyen yabanclara ynelik mektuplar vardr. Anlalan, Maruzat ile bu mektuplarn konusu kartrlmtr.5 Yeni yaymda grlen daha byk bir yanl, eserin dizgi ve dzeninde grlmektedir. yle ki; Cevdet Paa Tarihi zerinde alanlar onun ierdii belgeler bakmndan tad deeri mutlaka belirtirler. Bu balamda Tanpnar unlar syler: Onun elinden geen bir vesika veya kitaba tekrar mracaat etmek ihtiyac hemen hemen duyulmaz. (...) Vesikalarn rtmek ise pek kabil deildir.6 Tarih-i Cevdetten, olduka yararl iki ciltlik bir semeler kitab hazrlayan iki isimden biri olan Sadi Irmak (dieri B. K. alar) da, eserin belgelik deerini yle belirtir: Cevdet Tarihinin bir nemli yn de zerinde durup iledii belgelerdir. Bu belgeleri byle toplu bir halde baka bir kitapta bulmak imkanszdr.7 Ycel zkaya da belgeleri koruma, yorumlama ve deerlendirme asndan Cevdet Paann ada Trk tarihiliinin nderi olduunu syler. zkayann belirttiine gre Cevdet Paa Osmanl Arivindeki belgelerden zellikle iileri, dileri, askerlik ve deniz kuvvetleri blmlerinden oka yararlanmtr. Paa belgeleri yorumladktan baka baz belgeleri de tam metin olarak yaptnn sonuna almtr. Bu yaptta ferman, hatt- hmayun, hccet, mektup, sylev, takrir, anlama metni, atamalar, yasalar, ukkalar, gider defterleri, layihalar, ittifak metinleri, elilik belgeleri trnden belgeler bulunmaktadr. zkayann aratrmasnn zeti ve ana dncesi u szleri ile aklanmaktadr: XVIII. Yzyln son yars ile XIX. yzyln ilk yars zerinde alan her tarihi, hi phesiz Tarih-i Cevdetten yararlanmak zorundadr.8 Ne yazk ki dal yaymnda Cevdet Tarihinin bu nemli zellii hi gz nnde bulundurulmad gibi, kimi yerlerde belge eklendii, rnein; -Cilt II s.571de Abdrezzak Efendinin baz devletlerle ittifakn lzum ve faydalarndan bahseden layihasnn bir sureti aada (1) saysyla ektedir - Rus meselesine dair Hatt- Hmayun (ek-2) saysyla kayda geirildi C.II s.589 - Meveret kurulmasna dair Hatt- Hmayun sureti aada (ek-3) de yazldr C.II s.590

2-Ahmet Cevdet Paa, 1983, C.I, s.6, dal Neriyat sahibi Mmin evikin sunu yazs 3-Ahmet Cevdet Paa, 1980, s.x 4-Ahmet Cevdet Paa, 1980, s.x-xvte Y. Halaolunun szleri ve Tanpnar, 1976, s.173 ayrca: Maruzat ile Tezakir hemen hemen ayn mevzuda olduklar iin ikisi bir zannedilecek kadar birbirine kartrlan bu iki eserin de yekdieri ile mnasebetini tayin etmek lzmdr. (...) Tezakir ve Maruzat, Cevdet Paann hatrat olarak yekdierini tamamlayc metinler addetmek zaruridir. Trkiye tarihinin Tanzimattan balayp Abdlhamit II devri ortalarna kadar gelen ksm zerinde alacak olanlar, Tezakir ile Maruzat ayn zamanda tedkik etmelidirler diyen Baysunun deerlendirmeleri iin, Ahmet Cevdet Paa, 1986, C.I, s.xv,xx-xx v. 5-Bu tr mektuplardan birinin bir blm urada yaymlanmtr: Karaaliolu, 1982, C.II, s.133-136; Ayrca Ahmet Cevdet Paa, 1986, C.IV, s.161166da, Bavyerada gazete yazar olan Dr. Vahmarhaydene ynelik fkh konulu didaktik bir mektup vardr. Yine Ahmet Cevdet Paa, 1986, C. IV, 246-249 ve 258-263 arasnda eyhlislamlk makamndan mhtedi Schumana yazlm ayn konuda iki mektup daha vardr. Bunlar da Paann kaleminden kmtr. evikin sunuundaki konular yalnzca Paann bu mektuplarnda ilenir, Paann bu konuda baka ve bal bana bir eseri yoktur. 6-Tanpnar, 1976, s.170 ve Tanpnar, 1977, s.201; 7-Ahmet Cevdet Paa, 1973, C.I, s.xv 8-zkaya, 1986, s.162

3
- Senet sureti aada (ek-4) de aklamaktadr C.II s.609 -Senet sureti aada (ek-5) de yazl olup durum ona baklnca malum olur C.II s.610 -Fransa ve Sardunya Devletlerinin Krm meselesine dair olan resmi evrak tercme suretleri aada (ek-6) ve (ek-7) de yazldr C.II s.613 -Nemelilere verilen 8 maddelik senet (ek-8) aada yazldr... gibi aklamalarla belirtilmi olmasna karlk, eklerin hibiri, hibir ciltte yoktur. Belgelik Deeri Asndan Tarih-i Cevdet Dier yandan dal yaym ile Irmak-alar: Semeler arasnda yaplacak cilt, blm ve yl dzenlerinin karlatrlmasnda da ayrlklar olduu grlr. Bu durumuyla Semeler, daha yararl bir alma olarak deerlendirilebilir. Ayrca Semeler belgelere de yer vermitir. rnein buradaki ek belgelerden bazlar unlardr: Cilt Ide yer verilen belgeler: a) Kaynarca Muahedesinin Metni b) Timar ve Zeamet Nizamnamesi c) Aynalkavak Aklamas C.IIIte yer verilen belgeler: a) Bodan eyaletinin masraf defteri b) Timurlenkin Fransa kral 6.Karla mektubu c) Sultan Sleymann veziri brahim Paann Fransz elisine syledii nutuk d) Prut vakas zerine Baltac Mehmet Paann emirleri e) Rusyaya kar sefer iin padiahn yazs f) Rusyaya harb almas hakknda Devlet-i Aliyenin beyannamesi g) Vasf Efendi Sefaretnamesi C.Vte yer verilen belgeler: a) Prusya ile yaplan ittifakn metni b) erif Hasan Paann sadareti hk. ferman c) Zitovide mtareke meclisi alrken ngiliz delegesinin konumas d) Zitovide Neme ile yaplan barn metni e) Ruslarla Yata imzalanan anlama f) Azmi Efendinin Prusya Sefaretnamesi g) Paris Elisi Seyit Ali Efendinin Sefaretnamesi h) Kanuninin Fransa Kral Fransuvaya mektubu ) Rus ar Petronun vasiyetnamesi C.VIda yer verilen belgeler: a)Kumbarac Kanunu zeti b) Vezirlik Kanunu zeti c) Levent iftlii Kanunu zeti d) Londra Sefiri gh Efendi Tezkiresi e) Reislkttap tf Efendinin siyasete dair tezkiresi f) Bonaparten skenderiye halkna bildirisi g) Fransaya harpb ilanna dair bildiri C.IXda yer verilen belgeler: a) Alemdar Paann Padiaha verdii takrir b) Devlet-i Aliye ile ngiltere arasnda yaplan anlama c) ngiltere ile yaplan anlamaya dair Reislkttabn Paris elisi Mnif Efendiye gnderdii yaz d) Ziya Paann Serdar- Ekremliine dair Hatt- Humayun e) Yenieri ekyasnn tedibine dair ferman f) Fatih Camiinde toplanan danma meclisinde okunan Hatt- Humayun g) Alemdar Paadan Kad Paaya mektup h) Tbbiyenin al ferman C.Xda yer verilen belgeler: a) Bkrete Devlet-i Aliye ile Rusya arasnda gizli yazmalar b) Halet Efendinin gizli yazmalar C.XIIde yer verilen belgeler: a) Halet Efendi ile Berberba Ali Aa arasnda gizli yazmalar b) Devlet-i Aliye ile ran arasnda akdolunan anlama c) Galip Paann sadaretine dair ferman d) ocuklarn okutulmas hk. ferman e) Ekinci ktalarnn tekili hk. hccet-i senediye f) Yenierilerin kaldrlmasna dair ferman g) Asakir-i Mansure Kararnamesi h) valye de Gen tarafndan Karacabeye gnderilen mektup

4
) Baka mektuplar i) Prens Metternichin Mektubundan fkralar j) 1854te Lord Aberdinin parlamentoda verdii nutuk k) ttifak senedi Bu belgeler arasnda Yenierilie ilikin olanlar, Petronun Vasiyeti9, ttifat Senedi10 gibi yakn a Trk tarihi asndan ok nemli belgeler olmakla birlikte iki belgenin nemi zerinde zellikle durulmaldr: 1-Reislkttap Atf Efendinin siyasete ilikin yazs dal yaymnda (C.III, s.1645) Reislkttap Atf Efendi Avrupa Politik Muvazenesi adl bir layiha kaleme almtr biiminde anld halde, belge olarak eklenmemitir. Halbuki Semelerde bu layihann sureti bulunmaktadr.11 Reis Efendi layihas Osmanllarn Fransaya kar bir Avrupa balamna girmesi gerektii grn savunur. Ayrca Osmanl kltr tarihinde ilk kez, tiksinti (kerahet) ile de olsa Voltaire ve Rousseau adlar bu layihada geer ki bu bakmdan layiha dneminin Fransz Devrimine kar olan gr evresinin, hatta partisinin12 bildirgesi olarak da dnlebilir. Bu nedenle, layiha geni bir ilgi ve alntlama ilemine konu olmu, zellikle aada szler pek ok aratrmac tarafndan anlmtr: Volter ve Ruso isimli zndklarn ve onlardan beter ukalalarn ve haa peygamberlere svmek, bykleri zemmetmek, btn dinleri kaldrmak, cumhuriyeti ve msavat ima etmekten ibaret olan szlerle alay slubuyla nerettikleri eserlere, her yeni ey lezzetlidir fetvasnca halk rabet eder.13 Layiha grnne kar olarak Fransz Devriminin ilkelerine deil, son zmlemede Fransz yaylmasna kar pratik bir tepkidir, devrim dsatmna kardr. 2-zerinde durulmas gereken ikinci belge II.Mahmudun Tbbiyeyi a fermandr. Bu fermann yaln Trke akm iinde yer ve nemini inceleyecekler iin tad deer ok byktr.14 Genellikle inasi gibi Tanzimat dnemi edebiyatlarnn balatt sanlan dilde halka doru ve yalnlama akmnn daha da nceye balanmas gerektiini gsteren ferman tarih, dil edebiyat asndan olduka nemlidir. Gerekte btn bu yukarda anlan belgelerin teker teker nemleri zerinde aklamalar yaplabilir. Ne var ki okuyucu, Cevdet Paa Tarihinin son yaymnda bu belgeleri yine de bulamayacaktr. Oysa, Reat Kaynarn Reit Paa iin sylediklerini Cevdet Paa iin sylenmi gibi okunursa Paann yapmak istedii daha iyi anlalr: Bugn Paa sa olsayd da yapt ve yapmak istedii ilerin ruh ve mahiyeti kendisinden sorulsayd belki de konumayacak, o devirden kalma eitli vesikalar nmze sererek ' te budur, aln okuyun' diyecekti. Gerekten vesikalar mazinin aynas ve kimin elinden kmsa onun o andaki kanaat ve ihatasnn ifadesidir.15 Sonu ve neriler Bu durumda ne yapmaldr? Gerekte zmler oktur. rnein dal Neriyat, giritii iin ciddiliine uygun olarak bu belgelerin hepsini bir son ek-ciltte topluca yaynlarsa Trk kltrne hizmeti yarda kesmemi olur. Danimendin Kronoloji'sinde V. cildin ricale ayrlmas gibi, bu son ek-cilt belgelere ayrlabilir. O zaman eksiklik bir lde giderilmi olur. Bundan daha da kalc bir zme ulamak amacyla, Trk Tarih Kurumu ve Kltr Bakanl tarihiliimizin doruk verimlerini bir dizide yaymlamaya balamtr. Nitekim Neri, bn Bibi, Kemalpaazade, Mustafa Nuri Paa vb. eserleri, Trk Tarih Kurumunca yaymlanmtr. Bunlar dnda Gelibolulu Alinin henz btn
9-Hayrettin Bey, Say:77, s.215-217de Cevdet Tarihinden bu vasiyetnameyi aktarr. 10-Ahmet Rasim, 1987, s.112-120de ttifak Senedinin tam metnini Cevdet Tarihinden aktarr. 11-Reislkttap Atf Efendinin ksa zgemii ve grev sresi, Danimend, 1971, S.V, s.352de bulunur. 12-1791-1808 yllarnn vekayinamesini yazan Ahmet sm Efendiye gre cumhuriyet bulanm bir midenin brmesi gibi, ilkeleri de dinin terki ve varlkl ile yoksulun eitliinden ibarettir. sm, btn Hristiyan devletleri slamln kklemi dman sayan koyu bir Hristiyan dmandr. zellikle Franszlardan nefret eder ve Trkiyedeki Fransz yanls takm ifal edilmi ahmaklar olarak ktler. Bkz. Bernard Lewis, Modern Trkiyenin Douu, (ev. M. Kratl), TTK Yaynlar, Ank. 1984, s.72-73; Trkdoan, 1981, s.18; Kprl, 1986, s.300de smn anti-Frankist szlerinden bazsn aktarr. sm iin ayrca, Bayrak, 1982, s.164-165 ve Babinger, 1982, s.369; Reislkttap tf ve tarihi sm gibi, devrin reislkttaplarndan Kmil Efendi de yaynlad red beyannamesinde; Fransada inklap dedikleri ey zndklktr. Bunlar ruhbann mal ve mlkne, erafn toprana el koyuyor, kadnlar paylamay mubah sayyorlar. ere, mslmanla aykr olan bu fikirlerin hudutlarmza girmesine cevaz verilemez. Gelenekleri ineyen bu inklap kfrdr, eriata reddedilmitir (merduttur) der. Sertel, Tevfik 1969, s.16da bu szler, Ahmed Rasim Tarihinden aktarlm diye gsteriliyorsa da, Danimend, (1971), C.Vte Kmil adl bir reislkttap bulunmad iin, Sertel iktibasn ihtiyatla karlyorum. Buna karlk, tf, sm ve varsa Kmil gibi kiileri, anti-Frankist partinin szcleri olarak grmek yanl olmasa gerekir. 13-Ahmed Rasim, 1987, s.81-86 arasnda layihadan en uzun alnty yapar. Rasimin bu eseri de Cevdet Tarihi gibi ierdii belgeler yznden deerlidir. Ayrca layihadan alntlar u eserlerde bulunur: Lewis, 1984, s.67; Advar, 1982, s.203, 214; Meri C., st. 1980, s.156; Okay, 1968, s.18; Sayar, 1986, s.192; Tanpnar 1976, s.51; nal, 1978, s.218; Trkdoan, 1981, s.16; Turan, 1978, C.II, s.569da layihann ihtilale kar Trk grn meydana koyduunu belirtir; Kurdakul, 1976, s.52 de, Ahmed Rasim, Osmanl Tarihi, C.III, s.1264ten yalnlatrarak layihann nemli bir blmn alr. Kurdakula gre de layiha Osmanl Devletinin Fransz htilali karsndaki tutumunu aka gstermektedir. Yukarda da belirttiimiz gibi, bu layiha ve benzerlerine, Trk ya da Osmanl grn belirten deil, Trkiyedeki Fransz htilali ve onun etkilerine kar olan evrenin grn belirten bir belge olarak bakmaldr. nk ayn oluuma kar tepkisini, stanbuldaki Fransz yurttalar balarna ihtilal kokard deil zm sepeti taksalar da karmayz diye belirten bir ntralist evre de vardr. Ayrca bizde Fransz hayranl Lale Devrinden beri balayp gelien ve III.Selimi de kendisine balayan bir akm olmutur. yleyse Fransaya kar parti vardr Osmanlda: 1. Kar, 2. Yanda ve 3. Yansz. Bu konuda Lewis, 1953, C.I, s.105-125; ve Lagarde, 1948, S:236, s.271-276 14-Metnin bu yndeki nemine, Berkes, 1976, s.182de daha nce deinmitir. Bununla birlikte Berkes, hakl olarak metni Cevdetten deil, tbba ilikin yn ar bast iin, Rza Tahsin, Mirat- Mekteb-i Tbbiye, st. 1906 adl eserden almtr. II.Mahmudun Trkecilii iin, Banarl, 1971, C.II, s.842-843; Kprl, (1986), s.297-298; Tanpnar, (1976), s.110 15-Kaynar, 1985, s.x

5
yaymlanmam Knhl-Ahbar bata gelmek zere dier kurulularn yaymlad Ahmednin skendernamesi, Hoca Sadettinin Tact-Tevarihi, Enver'nin Dsturname'si, Peev, Nama ve Ltfi tarihleri ve Evliya elebi Seyahatnamesi gibi eserleri de Trk Tarih Kurumunun yaymlamas gereklidir. Bu arada Vasf Tarihini de bu diziye katalm. Eseri Mcteba lgrelin yeni yazyla yaymlamas ve incelemesinin deeri aksa da, 1785-1787 arasndaki yllk devreyi anlatan bu yaymn ekleri durumundaki 1805'e dein gelen blmler de yaymlanmaldr. nk lgrelin belirttii ve Cevdet Paa Tarihine yle bir bakan herkesin grebilecei gibi, Cevdet Paann ana kaynaklarndan biri Vasf Tarihidir. Cevdet Paa, ou yeri Vasf Efendi Tarihindan aktarr veya tarih eletirmesinde mcadelelerinin bir blmn Vasfa kar yapar: Vasf Tarihinin muhtelif ksmlar Cevdet Paann belli bal kaynaklarndan olmas hasebiyle en ok onun tenkidine maruz kalmtr.16 Bilimsel ilerin gazete kltr dzeyinde ele alnmas yalnzca nitelii drr. Trk Tarih ve Dil Kurumlar, non-governmental organisation lar biimine dntrlerek zerk biimde stlerine deni yapmaldrlar. Bu grev dorudan onlarn iidir. kinci olarak, birer st-akademik kurulua dnmeleri de beklenen bu kurumlar yannda niversitelerin yayn iine denek ve birim ayrarak eski deerlerin yeni ortama aktarlmasnda sorumluluklarn stlenmeleri gerekir. Trkiyede toplumsal bilimlerin gelimesi de bu nerilerin gereklemesine baldr. Tarih, edebiyat ve ilahiyat alanlarnda salt zveriyle olaanst iler baarlmaktadr. Ancak artk kurumsal destek olmakszn almalarn tkanmas aamasna gelinmektedir. Tam da bu aamada dn bugne, bugn yarna balayacak uzman ekin emekilerinin yok olmaya yz tuttuu ve onlar yetitirecek coku ve ortam desteinin de hzla andrld gzlemlenmektedir. AHMET CEVDET PAA KAYNAKD ZELGES 17 Kendi Yaptlar
Ahmet Cevdet Paa, Maruzat, (Haz. Yusuf Halaolu), stanbul, ar Yaynlar, 1980 Ahmet Cevdet Paa, Tezakir (Haz. Cavid Baysun), Ankara, TTK Yaynlar, 1986, C I-IV:: 1-12 (I); 13-20 (II); 21-39 (III); 40-Tetimme (IV, Hatrat ve otobiyografi), Ahmet Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet (tertib-i cedid), Dersaadet, Matbaa-i Osmaniye ( kinci tab'), 1309, C.I-XII Ahmet Cevdet Paa, Adab- Sedad min lmi'l-Adab, stanbul, Karabet ve Kaspar Matbaas, 1303 Ahmet Cevdet Paa, Belagat-i Osmaniye, stanbul, (Mahmud) Bey Matbaas, 1298 Ahmet Cevdet Paa, Beyan'l-nvan, stanbul, Matbaa-i Osmaniye, 1289 Ahmet Cevdet Paa, Divane, stanbul Belediye Ktphanesi, Cevdet Paa Evrak, nr.37 Ahmet Cevdet Paa, Eser-i Ahd-i Hamidi, stanbul, 1309 Ahmet Cevdet Paa, Hlasat'l-Beyan fi Te'lifi'l-Kur'an, stanbul, Karabet ve Kasbar Matbaas, 1303 Ahmet Cevdet Paa, car- Akar Nizamnamesi, stanbul Belediye Ktphanesi, Cevdet Paa Evrak, nr.7 Ahmet Cevdet Paa, Kavaid-i Osmaniye, Dersaadet, Karabet ve Kasbar Matbaas, 1306 Ahmet Cevdet Paa, Kavaid-i Trkiye, Dersaadet, 1292 Ahmet Cevdet Paa, Krm ve Kafkas Tarihesi, Kostantiniyye, Matbaa-i Ebzziya 1307 Ahmet Cevdet Paa, Ksas- Enbiya Aleyhi's-Selam (ve Tevarih-i Hulefa), Dersaadet, Kanaat Matbaas, 1331 Cz I-XII Ahmet Cevdet Paa, Ma'lumat- Nafia Risalesi, stanbul, Matbaa-i Amire, (tarihsiz) Ahmet Cevdet Paa, Mahkeme-i Temyizin Vezaifine Dair, stanbul Belediye Ktphanesi, M Cevdet Yazmalar, Cevdet Paa Evrak nr.6 Ahmet Cevdet Paa, Mecmua-i Ahmed Cevdet, stanbul Belediye Ktphanesi, Cevdet Paa Evrak, nr.32, 35 Ahmet Cevdet Paa, Medhal-i Kavaid, stanbul, Matbaa-i Amire, 1268 Ahmet Cevdet Paa, Mi'yar- Sedad, stanbul, Karabet ve Kasbar Matbaas, 1303 Ahmet Cevdet Paa, Risaletl- Vefa, stanbul Belediye Ktphanesi, Cevdet Paa Evrak, nr. 35 Ahmet Cevdet Paa, (Babek-i Hrremi ve Karmatilere, mal ve kadn ortaklndan yana olan eski heterodoks hareketlere ilikin-kastl olarak sosyalizme dair olarak gsterilen) Bir Makale, stanbul Belediye Ktphanesi, Muallim Cevdet Yazmalar, nr.8 Ahmet Cevdet Paa, Takviml-Edvar, Dersaadet, 1287 Ahmet Cevdet Paa, Aklamal Mecelle (Mecelle-i Ahkam- Adliyye), (ner: Ali Himmet Berki), stanbul, Hikmet Yaynlar, 1982 Ahmed Cevdet Paa ve Ali Muhammed ed-Dabba, Kuran Tarihi ve Kur'an Okumann Edepleri, (terc. Ali Osman Yksel), stanbul, Kltr Basn Yayn Birlii, 1989 Ahmed Cevdet Paa, Eserlerinden Semeler, (haz: Seyit Ali Kahraman), stanbul, Morpa Kltr Yaynlar, 1992 Ahmed Cevdet Paa, Tanzimatn lk Gnleri, Hayat Tarih Mecmuas, stanbul, 1, (2), Mart 1970, ss. 9-14 Ahmed Cevdet Paa, Cevdet Paa Tarihinden Semeler, (haz. S: Irmak-B K alar), stanbul, 1994, MEB Yaynlar, C I Ahmed Cevdet Paa, Maruzat, (haz. Yusuf Halaolu), stanbul, ar Yaynlar, 1980 Ahmed Cevdet Paa, Tezakir, (haz. Cavit Baysun), Ankara, TTK Yaynlar, 1986, C.I-IV

16-Ahmet Vasf Efendi, 1978, s.XLVII; Ayrca Cevdet Paa, Tarih, C.IIIn belgeleri arasna Vasfn sefaretnamesini de almtr. Yer yer Vasf zerine biyografik bilgi de verir. C.Ide de kaynaklar arasnda sayar. Metinde yaymlanmas nerilen kaynaklar ve dier tarih eserlerimizin, tarih kitab olmak dnda bir baka zelliklerine burada dikkat ekmek gerekiyor. Bunlar hem bir tarih belgesi ve hem de yazarnn, devrinin ruhunu, tarihilik metodolojimizin evrimini, yazarlarnn tarih anlayn da yanstan birer belgedirler. Bunlardan, belirtilen konular renmek iin de yararlanabilir. Nitekim bunun gzel bir rneini, Meri ., 1979 adl almada grdk. Yazar burada, Tarih-i Cevdeti, Cevdet Paay anlamak iin kullanmtr. Bu konuda Babinger (1982, s.x) daha 1927de yle demiti: Osmanl tarih yazarlarn eserlerinden anlayarak ve onlarn alemlerinin zihn erevesinin zn kavrayarak (s.Zweig) tasvir etmek... Bu i hala tamamlanmam, hatta yaplmamtr. Bir tarihiliimizin tarihi almas, pek ok eksii giderecektir. 17 Bkz. bu listeden: nal, 1988, C.I, ss.236-240; Ahmet Cevdet Paa, 1980, ss.xi; zger, 1999, ss.97-99; Szen, 1998, ss.241-253

6
Hakknda Yazlanlar
Kitaplar
Ebulula Mardin, Medeni Hukuk Cephesinden Ahmet Cevdet Paa, Ankara, TDV Yaynlar, 1996, S:11 Ertan Veli, Ahmet Cevdet Paa: Hayat, Eserleri ve lmi Deeri (1822-1895), Ank Hilal Yaynlar, 1964 Falay Nihat, bn Haldun'un ktisadi Grleri, stanbul, 1978 Fatma Aliye Hanm, Ahmed Cevdet Paa ve Zaman, (sad Metin Hasrc), stanbul, Pnar Yaynlar, 1994 Fatma Aliye, Ahmed Cevdet Paa ve Zaman, Dersaadet, Kanaat Matbaas, 1332/1911; (sad. Metin Hasrc, st. Pnar Yaynlar, 1994) Hassan mit, bn Haldun Metodu ve Siyaset Teorisi, Ankara, ASBF Yaynlar, 1977 bn Haldun, Mukaddime, (ev: Zakir Kadiri Ugan), stanbul, MEGSB Yaynlar, 1989, C.I nal bnlemin Mahmut Kemal, Son Asr Trk airleri, stanbul, Dergah Yaynlar, 1988, C. I zger Ahmet Zeki, Ahmet Cevdet Paa'nn ktisadi ve Sosyal Grleri, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits ktisat Tarihi Bilim Dal Doktora Tezi, stanbul, 1997 zger Zeki, Ahmet Cevdet Paa, stanbul, ule Yaynclk, 1999 Kaynar Reat, Ahmet Cevdet Paa Dini Nasl Anlyordu?, stanbul, Milli Tesant Birlii Yaynlar, 1953 Kozak brahim Erol, bn Haldun'a Gre nsan-Toplum- ktisat, stanbul, Pnar Yaynlar, 1984 Meri mid, Cevdet Paann Cemiyet ve Devlet Gr, stanbul, tken Yaynevi, 1979 lmezolu Ali, Cevdet Paann Hayat ve Eserleri, EF Mezuniyet Tezi, Trkiyat Enstits 1938-1939 Dnemi Tez No: 9/101 ztrk Osman, Osmanl Hukuk Tarihinde Mecelle, stanbul, 1973 Szen Kemal, Ahmet Cevdet Paann Felsefi Dncesi, stanbul, M lahiyat Fakltesi Vakf Yaynlar, 1998 lktar M akir, Cevdet Paa, Hayat ve Eserleri, Ank. Dou Matbaas, 1945

Makale/Madde/Blmler
Araka Ahmet, Abdlhak Hamitmed Cevdet Paa'nn Ksas- Enbiya ve Tevarih-i Hulefasnn slam Tarihi Kaynaklar, Ahmed Cevdet Paa Semineri (27-28 Mays 1985) Bildirileri, stanbul, EF Tarih Aratrma Merkezi Yayn, 1986, ss 127-144 Arkan Zeki, Cevdet Paann Tarihinde Kulland Yabanc Kaynaklar ve Terimler, Ahmed Cevdet Paa Semineri (27-28 Mays 1985) Bildirileri, stanbul, EF Tarih Aratrma Merkezi Yayn, 1986, ss 173-198 Aydn M Akif, Bir Hukuku Olarak Ahmed Cevdet Paa, Ahmed Cevdet Paa Semineri (27-28 Mays 1985) Bildirileri, stanbul, EF Tarih Aratrma Merkezi Yayn, 1986, ss 21-40 Beydilli Kemal, Cevdet Tarihi Hakknda lk Ciddi alma, Tarih ve Toplum, Nisan 1996, C XXV, Say: 148, ss 58/250-63/255 Bolay Sleyman Hayri, Abdlhak Hamitmed Cevdet Paann Dine Bak, Ahmed Cevdet Paa Semineri (27-28 Mays 1985) Bildirileri, stanbul, EF Tarih Aratrma Merkezi Yayn, 1986, ss 103-106 Bolay Sleyman Hayri (TDV adna sunan), Ahmet Cevdet Paa (1823-1895) Sempozyumu (9-11 Haziran 1995) Bildirileri: Vefatnn 100 Ylna Armaan, Ank TDV Yaynlar, 1997 (I-Deiik Cepheleriyle, II-Alim, III-Siyaset Adam, IV-Dilci ve Edebiyat, V-Hukuku olarak A Cevdet Paa, xv+400 S:) Bozda smet, Cevdet Paa stne Derkenar, Trk Edebiyat, Aralk 1987, ss 32-33 Chambers L Richard, The Education of a nineteent century Ottoman alim, Ahmet Cevdet Paa, nternational Journal of Middle East Studies, Cambridge University Press, Vol :IV, October 1973, nu:4 Ebl'ula Mardin, Cevdet Paa ve Darlmuallimin Mdrl, Mecmuas, stanbul, 1947, Nr: 1, C XIII, S:7, Erer Tekin, Ahmet Cevdet Paa, Trk Edebiyat, Aralk 1987, S:31Fndkolu Z Fahri, Trkiye'de bn Haldunizm, Fuad Kprl Armaan, stanbul, 1953 Halaolu Yusuf, Kendi Kaleminden Ahmed Cevdet Paa, Ahmed Cevdet Paa Semineri (27-28 Mays 1985) Bildirileri, stanbul, EF Tarih Aratrma Merkezi Yayn, 1986, ss 1-6 Halaolu Yusuf, Maruzat ve Tezakirde Mustafa Reit Paa ve Tanzimat Erkan, Mustafa Reit Paa ve Dnemi Semineri (13-14 Mays 1985) Bildirileri, Ankara, TTK Yaynlar, 1987, ss 25-30 lgrel Mcteba, Cevdet Paa Tarihi'nin Kaynaklarndan Vasf Tarihi, Ahmed Cevdet Paa Semineri (27-28 Mays 1985) Bildirileri, stanbul, EF Tarih Aratrma Merkezi Yayn, 1986, ss 115-126 Karabacak Esra, Ahmet Cevdet Paann Dilbilgisi Kitaplar zerine Bir nceleme, Trklk Aratrmalar Dergisi, 1989, Say:5 (Marmara niversitesi SBE TDE ABDnda 1986da yaplan ayn adl yksek lisans tezinden retilmi) Kaynar Reat, Cevdet Paann Din ve Laiklik Anlay, Laiklik I inde, stanbul, Milli Tesant Birlii Yaynlar, 1954 Kuran Ercment, Trk Tefekkr Tarihinde Ahmed Cevdet Paa'nn Yeri, Ahmed Cevdet Paa Semineri (27-28 Mays 1985) Bildirileri, stanbul, EF Tarih Aratrma Merkezi Yayn, 1986, ss 7-12 Ktkolu Bekir, Tarihi Cevdet Paa, Ahmed Cevdet Paa Semineri (27-28 Mays 1985) Bildirileri, stanbul, EF Tarih Aratrma Merkezi Yayn, 1986, ss 107-114 Ktkolu Mbahat S:, Cevdet Paa ve Aile i Mnasebetleri, Ahmed Cevdet Paa Semineri (27-28 Mays 1985) Bildirileri, stanbul, EF Tarih Aratrma Merkezi Yayn, 1986, ss 199-220 Mardin erif, Trkiye'de ktisadi Dncenin Geliimi (1838-1918), Makaleler 2 Siyasal ve Sosyal Bilimler, stanbul, letiim Yaynlar, 1994 Muallim Cevdet, Darlmualliminin Yetmibirinci Sene-i Devriyesi Vesilesiyle Messesenin lk Mdr Cevdet Paann Hayat- lmiyesi zerine Konferans, Tedrisat Mecmuas, Haziran 1333, C VII, nu 39 Ortayl lber, Cevdet Paa ve Avrupa Tarihi, Ahmed Cevdet Paa Semineri (27-28 Mays 1985) Bildirileri, stanbul, EF Tarih Aratrma Merkezi Yayn, 1986, ss 163-172 lmezolu Ali, Cevdet Paa, slam Ansiklopedisi, stanbul, Milli Eitim Basmevi, 1979, C III zkaya Ycel, Abdlhak Hamitmed Cevdet Paa'nn 'Tarihinde Ariv Belgelerini Kullan ve Deerlendirii, Ahmed Cevdet Paa Semineri (27-28 Mays 1985) Bildirileri, stanbul, EF Tarih Aratrma Merkezi Yayn, 1986, ss 145-162 lgener Sabri F , Ahmet Cevdet Paa'nn Devlete ve ktisada Dair Dnceleri, , 1947, C XIII, S:76 Sarptr Sadri, Mecellenin Genel Prensipleri, Trk Edebiyat, Aralk 1987, ss 29-30 Turan erafettin, Cevdet Paann Kltr Tarihimizdeki Yeri, Ahmed Cevdet Paa Semineri (27-28 Mays 1985) Bildirileri, stanbul, EF Tarih Aratrma Merkezi Yayn, 1986, ss 13-20 lgener Sabri, Abdlhak Hamitmed Cevdet Paann Devlete ve ktisada Dair Dnceleri, Mecmuas, stanbul , 1947, C XIII, S:76, nu 12 Yavuz Hulusi, Abdlhak Hamitmed Cevdet Paa (1822-1895), slam Tarihiliinin Son Asrdaki Byk Temsilcisi, Osmanl Devleti ve slamiyet, stanbul, 1991 Yavuz Hulusi, Mecelle'nin Tedvini ve Cevdet Paa'nn Hizmetleri, Ahmed Cevdet Paa Semineri (27-28 Mays 1985) Bildirileri, stanbul, EF Tarih Aratrma Merkezi Yayn, 1986, ss 41-102

7
KAYNAKLAR
Advar Adnan, Osmanl Trklerinde lim, st. Remzi Kitabevi, 1982 Ahmet Cevdet Paa, Cevdet Paa Tarihinden Semeler, (Haz. S. Irmak, B.K. alar), st. Babakanlk Kltr Mstearl Kltr Yaynlar, 1973, C.I-II Ahmet Cevdet Paa, Maruzat, (Haz. Y. Halaolu), st. ar Yaynlar, 1980 Ahmet Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet, st. dal Neriyat, 1983, C.I-VI Ahmet Cevdet Paa, Tezakir, (Haz. C.Baysun), Ank. TTK Yaynlar, 1986, C.I-IV Ahmet Rasim, stibdattan Hakimiyet-i Milliyeye, (Osmanl mparatorluunun Reform abalar inde Bat Evreleri adyla haz. H. V. Velidedeolu), st. ada Yaynevi, 1987 Ahmet Vasf Efendi, Mehsinl-sr ve Hakikl-Ahbr, (Haz. Mcteba lgrel), st. EF Yaynlar, 1978 Babinger Franz, Osmanl Tarih Yazarlar ve Eserleri, (ev. C. ok), Ank. KTB Yaynlar, 1982 Banarl Nihad Sami, Trk Edebiyat Tarihi, st. Devlet Kitaplar, Milli Eitim Basmevi, 1971, CI-II Bayrak Orhan, Osmanl Tarihi Yazarlar, st. Osmanl Yaynevi, 1982 Berkes Niyazi, Trkiyede adalama, st. Dou-Bat Yaynlar, 1976 Beydilli Kemal, Cevdet Tarihi Hakknda lk Ciddi alma, Tarih ve Toplum, Nisan 1996, C.XXV, Say: 148, ss.58/250-63/255 Danimend smail Hami, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, st. TrkiyeYaynevi, 1971, C.V Hayrettin Bey, 1270 Krm Muharebesinin Tarihe-i Siyasisi , (Haz. emsettin Kutlu), Tercman 1001 Temel Eser Dizisi, Say:77 lgrel Mcteba, Cevdet Paa Tarihi'nin Kaynaklarndan Vasf Tarihi, Ahmed Cevdet Paa Semineri (27-28 Mays 1985) Bildirileri, stanbul, EF Tarih Aratrma Merkezi Yayn, 1986, ss.115-126 Karaaliolu Seyit Kemal, Trk Edebiyat Tarihi, st. nklap ve Aka Kitabevleri, 1982, C.II Kaynar Reat, Mustafa Reit Paa ve Tanzimat, Ank. TTK Yaynlar, 1985 Kprl Fuat, Milli Edebiyat Cereyannn lk Mbeirleri, Edebiyat Aratrmalar iinde, Ank. TTK Yaynlar, 1986 Kurdakul Necdet, Osmanl mparatorluundan Orta Douya-Belgelerle ark Meselesi, st. Dergh Yaynlar, 1976 Ktkolu Bekir, Tarihi Cevdet Paa, Ahmed Cevdet Paa Semineri (27-28 Mays 1985) Bildirileri, stanbul, EF Tarih Aratrma Merkezi Yayn, 1986, ss.107-114 Lagarde Louis, Note sur les journaux franais de Constantinople lpoque Rvolutionnaire, Journal Asiatique, 1948, S:236, s.271-276 Lewis Bernard, The mpact of the French Revolution in Turkey: Some Notes on the Transmission of idea, The Journal of World History, 1953, C.I, s.105-125; ayn yaz: The New Asia: Readings in the history of mankind, (ed. Metraux ve Grouzet), New York-London, 1965, s.31-59 Lewis Bernard, Modern Trkiyenin Douu, (ev. M. Kratl), Ank. TTK Yaynlar,1984 Meri Cemil, Maaradakiler, st. tken Yaynevi, 1980 Meri Cemil, Umrandan Uygarla, st. tken Yaynevi, 1979 Meri mid, Cevdet Paann Cemiyet ve Devlet Gr, st. tken Yaynevi, 1979 Okay Orhan, Beir Fuad, st. Dergh Yaynlar, 1968 zkaya Ycel, Ahmed Cevdet Paa'nn 'Tarihinde Ariv Belgelerini Kullan ve Deerlendirii, Ahmed Cevdet Paa Semineri (27-28 Mays 1985) Bildirileri, stanbul, EF Tarih Aratrma Merkezi Yayn, 1986, ss.145-162 Sayar Ahmet Gner, Osmanl ktisat Dncesinin adalamas, st. Der Yaynlar, 1986 Sertel Sabiha, Tevfik Fikret, st. Hr Yaynevi, 1969 Tanpnar Ahmet Hamdi, 19. Asr Trk Edebiyat Tarihi, st. alayan Kitabevi, 1976 Tanpnar Ahmet Hamdi, Edebiyat zerine Makaleler, (Haz. Z.Kerman), st. Dergah Yaynlar, 1977 Turan Osman, Trk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi, st. Naklar Yaynevi, 1978, C.I-II Trkdoan Orhan, Atatrkte Milli Devlet Anlay, st. TDAV Yaynlar, 1981 nal Tahsin, Trk Siyasi Tarihi, st. Emel Yaynlar, 1978