Vcudumuz nsan vcudunda yaklak 100 trilyon hcre vardr. Her dakika bunlardan 300 milyonu lr.

Eer srekli olarak yenilenmeselerdi, btn hcreler 330 gn iinde lecekti. Su, vcudun %69'unu tekil eder. Normal bir insanda yaklak 47 litre su vardr. Teneffs, terleme ve boaltm ile her gn 2.4 litre su kaybedilir. Su, vcuttaki ou dokunun %20 ile %80'ini ,beyin dokusunun ise %85'ini oluturur. Eer 73 kilogramlk bir insann vcudundaki suyun tamam karlacak olsayd, geriye sadece 29 kilogramlk bir vcut kalacakt. Su dnda vcutta birok madde daha mevcuttur. Mesela normal bir vcutta, kk bir sundurmay ykayacak kadar snm kire, 7 byk sabun kalb yapacak kadar ya, orta boy bir kavanozu dolduracak kadar eker, 6 tuzluu dolduracak kadar tuz, 9 bin kurun kalem yapacak kadar karbon(13kg), 2 bin 2 yz tane kibrit yapacak kadar fosfor, 25 milimetrelik bir ivi yapacak kadar demir, bir kak slfr ve 30 gram dier metaller bulunur. Piramitlerin srr * Pramitlerin her biri 20 ton olan talardan ina edilmitir. Bu talar temin etmek iin en yakn mesafe yzlerce kilometre uzaklktadr. Bu talarn nasl getirildii bilinmemektedir. * Pramit kimin adna yapldysa, onun bulunduu odaya, ylda sadece 2 kez gne girmektedir.(Dodugu ve tahta tahta kt gnler) * Mumyalarda radyoaktif madde bulunuyor. Bu yzden mumyalar ilk kez bulan 12 bilim adam kanserden lmtr. * Pramitlerin ierisinde ultra sound, radar, sonar gibi cihazlar almamaktadr. * Kirletilmi suyu, birka gn pramit'in iine brakrsanz suyu artlm olarak bulursunuz. * Pramit'in ierisinde st birka gn sreyle taze kalr ve sonunda bozulmadan yourt haline gelir. * Bitkiler pramit'in iinde daha hzl byrler. * Pramit'in iine braklm su 5 hafta sreyle bekletildikten sonra yz losyonu olarak kullanlabilir. * p bidonu iindeki yemek artklar hi koku yapmadan pramit iinde mumyalar. * Kesik, yank, syrk gibi yaralar byke bir pramit'in iinde daha cabuk iyileme eilimi gsterir. *Pramitlerin baz odalarnn iinde ne olduu hakknda bir bilgi yoktur aratrmaclarn ou ya iinde kayboldu ya da ayn yerde birka tur attlar. Ancak ilerini gremediler. *Pramitlerin ii yazn souk, kn scak olur. Topkap Sarayndaki yasak nasl delindi? Topkap Saraynn hazine dairesinden hibir ey dar kamazd. 2. Abdlhamit, kz Ayeye ta yaptrmak iin model olarak kullanlmak zere 3. Mehmetin muhteem sorgucunu saray khyasndan istedi. Khya padiahtan muayyen vadeli bir senet almadan sorgucu vermedi. Bu tutum Abdlhamitin ok houna gitti. Khyaya 100 altn hediye etti. Sresi geldiinde sorgucu khyaya iade edip vermi olduu senedi geri ald. Padiahlarn sihirli bitkisi neydi? Anber ok eskiden beri hkmdar hazinelerine giren, hkmdarlar arasnda hediye olarak alnp yollanan kymetli bir hediyeydi. Osmanlda erkeklik gcn artrc bir iksir

olarak kullanlan bu madde belli miktarda ila olarak yendii gibi, padiahlar tarafndan anber kaplar, kadehler, tesbihler, pencere perdeleri ve hatta anberden yaplm gmlekler olarak kullanlrd. Rum Ateini kimleri yakt? 2. Sultan Mehmet stanbulu kuatt zaman donanmas boaz geerken donanmann zerine Galatadaki imdiki Yer Alt Camiinin bulunduu yerden, Saray Burnundan ve Kz Kulesinden Rum Atei denilen zel bir karmdan yaplm, ok zor snen ate yadrlmt. Fetih gerekletirilip stanbul alndktan sonra padiahlarn tahta klarnda ve bayramlarda Kz Kulesine yerletirilen toplar bu kez enlik iin atelenmeye balad.

Trkiyede ilk demiryolu ne zaman yapld? Sultan Abdlaziz yeniliki bir padiaht. Yapm olduu Avrupa seyahatinde grd demiryollarna ok imrenmi, stanbula dnnde stanbul Edirne demiryolunun yapm iin bir demiryolu irketine yetki vermitir. Ancak yapm srasnda demiryolunun Topkap Saraynn bahesinden gemesi gndeme gelince evresindekiler bu duruma kar kmlard. Bu itirazlar tebessmle karlayan Abdlaziz tren saraydan deil isterse stmden gesin yeter ki bu demiryolu yaplsn diyerek bu konudaki isteinin ne denli gl olduunu gsterdi.

ABD meclisindeki padiah kimdir? ABD Temsilciler Meclisinin salonunun duvarlarnda dnyaya n salm kanun koyucularndan 23 tanesinin mermerden yaplm kabartma portresi asldr. Bunlardan biri de nl heykeltra Joseph Kiselewski tarafndan yaplan Kanuni Sultan Sleyman portresidir.

Aa kesenleri affetmeyen padiah kimdi? Kanuni Sultan Sleymann byk bir aa sevgisi vard. Avrupaya yapt seferlerden birinde bir yenierinin bir armut aacnn daln krdn grnce yenierinin kendi yaynn kirii ile bu aaca aslmasn emretmiti.

45 gn sren deprem ne zaman oldu? stanbulun en korkun depremlerinden biri 14 Eyll 1509da yaand. Sarsntlar 45 gn srp ortal harabeye evirirken deniz dalgalar Galata Surlarn aarak ehirde bir tufan grnts yaratt.

Giyotin nasl bulundu? Kafa keserek mahkumlarn hayatna son veren giyotin adl lm makinesi bir doktorun insan sevgisi yznden icat edilmitir. Dr. Guillotin o yllarda Fransz devriminin getirdii eitlik ilkesine uygun olarak mahkumlarn lmnnde eitlik ilkesine uygun olarak yerine getirilmesini ngryordu. Bu yzden projesini izdii yksekten den byk bir baktan ibaret makine onun ismi ile anlmaya balad.

Herkle benzeyen padiah kimdi? 4. Murat bedensel olarak olaanst gl bir adamd. ok iyi silah kullanr, iyi dvr, bir ok atta kalkan delerdi. Yannda bulunan silahtar Musa Paay zaman zaman sa eliyle kuandan yakalayarak havaya kaldrr, bir mddet dolatrdktan sonra tekrar yere indirirdi.

Osmanlda nevruz nasl kutlanrd? Farsa yeni gn anlamna gelen Nevruz Osmanlda da enliklerle kutlanrd. Baharn balangc kabul edilen Nevruz ile birlikte herkes birbirine Nevruziye denen kymetli hediyeler verir, yine Nevruziye denen iinde sandal aac, anber, gl suyu, zencefil gibi trl baharatlarn bulunduu ok kuvvetli ve nefis bir macun zel olarak hazrlanarak padiaha ve devlet byklerine ikram edilirdi.

Antkabirin altndan ne kt? Antkabir, Atatrkn Buradan Ankara ne gzel grnyor dedii Rasattepede 9 Eyll 1944 ylnda atlan temel almalaryla balamt. naat almalar srasnda yaplan kazlarda burann Frigyallara ait eski bir mezar alan olduu bulunan mezarlardan anlalmt. Atann bu kabire nakli lmnden ancak 15 sene sonra gerekleti.

Denizaltdan dzenlenen ilk suikast kimeydi? ttihat ve Terakkinin son sadrazam Talat bey, trenle Ankaraya giderken Tuzlay getikten bir mddet sonra suikaste uramt. Ky boyu giden trene birden bire Tuzla aklarnda suyun stne kan bir denzialtndan ate alm, Talat Beye bir ey olmamasna ramen trenin yola devam edecek hali kalmamt. Denizaltnn ve suikastn kimler tarafndan yapld tm aratrmalara ramen bulunamamt.

Logaritmay kim buldu? Logaritmay ilk kez 1730 1790 yllar aras yaayan bir Trk bilgini olan Gelenbevi

smail Efendi bulmutu. Gelenbevi smail Efendi matematikle urarken say deerlerini ondalk blmlere gre dzenleyip hesaplar son derece kolaylatran bir sistemi kendiliinden bulmu, ancak bunu pratik bir uygulama sayp fazla nemsemediinden kimseye bahsetmemiti. Bu, Batda kullanlan logaritma idi.

Civelek kime denir? Civelek tysz yenierilere verilen isimdir. Osmanl dneminde yzleri przsz ve tysz olan civelek genler pamuk ipliinden bir pee rterek sokaa karlard.

Kara Mehmet kimdir? Kara Mehmet halk arasnda gcyle n yapm bir pehlivandr. Ne kadar gl olduunu lmek zereyken bandan geen bir olayla son kez kantlamtr. Kara Mehmet bir semt kahvehanesinde kalp krizi geirerek lmtr. Kriz annda dayand dokuz ubuklu demir parmakl kat gibi birbirinin iine geirmiti. ubuklar ylesine i ie gemiti ki daha sonra onlar demir ksk ile amak isteyenler baarl olamadlar.

Elmastan yaplan camii hangisidir? Sleymaniye Camiinin sadaki kk minaresi Cevahirli Minare olarak bilinir. Cevahir mcevher anlamna gelir. Bu muazzam caminin kk minaresinin yaptalar arasnda elmas madeni de vardr. Elmaslarn kullanlma nedeni ran ahnn, Kanuni Sultan Sleymana bir ekmece dolusu elmas yollayarak yapt jesttir. Elmaslar caminin yapm srasnda para biterse kullanlmas iin gnderilmiti. Ancak Sultan Sleyman elmaslarn parasn karlayacaklarn belirtti ve minarenin yapmnda kullanlmalarn emretti.

Voyvoda Rabia kimdir? 17nci Yzylda yaad ne srlen ve zalimliiyle nl Bosnal brahim Voyvoda aslnda 18 yanda Rabia adl bir kzd. Kimsenin ba edemedii Rabiann lm biraz ac oldu. Bir engele asld ve halkn gz nnde lme terk edildi...

Gs peremini kim brakrd? Eski kabadaylar gslerini ustura ile tra ederler, yalnz bir tutam kl brakmay ihmal etmezlerdi. Buna gs peremi derlerdi. Bu pereme mali glerine gre boncuk ya da pahal inciler takarlard.

Unutma bizi dolmas nedir? Eskiden ramazanda meyhaneler zorunlu olarak kapatlrd. Bayram arifesinde meyhaneciler gedikli mterilerinin evlerine midye ya da uskumru dolmalar gnderirlerdi. Bu ikramlara unutma bizi dolmas denirdi.

Meslei kfr yemek olan esnaf kimdi? Dalkavukluk eskiden nizamnameleri, kahyalar, narhlar olan bir esnaf kuruluuydu. Dalkavuklar kendilerine yaplan her trl hakarete tahamml eden bu ii meslek edinen insanlara verilen isimdi. Dalkavuklara yaplan her muzipliin bir tarifesi vard. Mesela dalkavua atlan her tokatn bedeli 30 para, merdivenden yuvarlamann creti 180 parayd. Bir fndk sann kuyruu darda kalacak ekilde dalkavuun azna sokma 400 para, ellerin ve ayaklarn domuz topu eklinde balanmas 40 parayd. Bir sakatlk olursa hareketi yapan dalkavuu tedavi ettirmeye mecburdu. lm olursa masraflar ii yaptranlar tarafndan karlanyordu.

Mandadan asker olur mu? Eskiden tersane havuzlarna gemi alnnca havuzlarn suyu byk bostan dolaplar ile boaltlrd. Bu dolaplar mandalar ekerdi. Bu i iin tersanelerde ayr bir blk, bln banda da Manda Aas bulunurdu. Kuras tersaneye kan erkekler askerlik yapmamak iin bedel olarak para demez, tersaneye manda verirlerdi. Sahibinin yerine askerlik sresini dolduran mandalar bir terhis tezkeresi verilir, bu tezkereler srmal kordonlarla boynuzlarnn arasna aslrd. Kyne veya kasabasna dnen mandalar cokulu bir trenle karlanrlard.

Prpr Kyafeti kimler giyerdi? 19uncu Yzyln balarnda stanbullu genler arasnda kabadayln o zamanki dier bir ekli olan Klhani dolamak moda olmutu. Bu kiiler balarna metre boyunda al sarar, bacaklarn akta brakan kalyoncu mintan giyer, kollarn svar, vcutlarna eitli dvmeler yaptrarak etrafa hava atarlard. Bu kyafete Prpr Kyafet denirdi.

Baba Cafer kimdir? Eskiden borlar olanlar Baba Cafer Zindanna atlrlard. Hapsedilen borlular zindann tek penceresinden yardm isterler, borlarn demeleri iin halka yalvarrlard. Baba Caferden bir borlu kurtarmak byk sevap saylrd.

Trkiyenin ilk heykeli nerede dikildi? Trkiyenin ilk heykeli 10 metre uzunluundaki Osman Gazi bstdr. Bu bst 1914-1918 arasnda Sivas Valisi Muammer Beyin giriimiyle Hafik-Zara yolu zerinde yaplmtr. Gericiler heykeli protesto ederek trene katlanlar Ta Dikenler olarak adlandrmlardr. lgin olan, al trenini devrin mftsnn yapm olmasdr. Bu heykel 1937de yine Sivas Valisi Nazmi Toker tarafndan kaldrlmtr.

Kak Elmas nasl bulundu ? Osmanl hazinesinin mehur Kak Elmas IV. Mehmet zamannda fakir bir adam tarafndan stanbul Yenikapda bir mlein iinde bulundu. Adam Elmas' iki tahta kak karl bir kakya devretti. Kak da Elmas ok ucuz bir bedele kuyumcuya satt. Hadise anlalnca Elmas, Sultan IV. Mehmet tarafndan hazineye alnd.

Osmanl ordusunun ilk gemisini kim yapt lk gemi, Van glnde, 16. yzylda, Osmanl ordusunun Dou seferi srasnda bir yenieri askeri tarafndan yaplmt. Bu sanatkar asker sonralarda adn yapt eserlerle duyuracak olan Mimar Sinan'd.

Hali'i gemi direkleri zerinden iple geen kimdi? 18. yzylda nc Ahmetin olu ehzade Mustafann snnet dnnde bir cambaz Halii gemi direkleri zerinde gerilen bir ipte geti.

Serasker Rza Paa kimdir? Bir gn ikinci Mahmut Msr arnda halk arasnda gezinirken urad bir dkkanda kendisine kahve getiren sevimli bir kahveci ran ok sevdi. Hemen o gn saraya alnan ocuk sonradan tarihimizin mehur Serasker Rza Paas olmutur.

Belediye reisi kumar oynayanlara ne yapyordu? 19. yzyln sonra stanbulun belediye reislerinden Hseyin Bey, kahvede iskambil oynamaya giden bir seyyar ekmekiyi cezalandrmak iin atnn yerine balatt. Seyyar srtndaki ekmek kfeleriyle bekledi.

18. yzylda genlerin gzde aksesuar neydi? 18. yzyl sonlarnda stanbul genleri arasnda emsiye modas kmt. Rengarenk ipek pskll emsiyeler yaln ayakl, dkk kyafetli genlerin bile elinde grlrd. Kibar ve zengin genler o zamann kabadaylarndan saylan Leventlerin klhanbeyi kyafetlerini giyerler, at stnde emsiye aarak dolarlard.

Kz kulesi ne zaman "aydnland" ? Kz kulesine ilk deniz feneri nc Ahmet devrinde Sadrazam Nevehirli brahim Paann emri ile konuldu. O zaman ahap olan kulenin iindeki fener ar yalar ile yaklrd. Bir gn fenerin yakld byk kandil tutuarak ahap kule bir meale gibi yand. Yangnn ardndan kule bu kez kagir olarak yapld.

"Kahraman ko"un sonu ne oldu ? 17. yzylda Macaristann Sobatzka Kalesinin Osmanl muhafzlar ok sevdikleri bir kou zenle besliyorlard. kinci Viyana Kuatmas ile balayan felaketli devirde kale Almanlar tarafndan kuatld. Kurtulu imkan gremeyen askerler bir sabah vakti kaleden frlayarak dman yarp Budin yoluna doru yneldiler. Onlarla beraber frlayan ko da sahiplerini yalnz brakmam iri boynuzlar ile nne kan dman askerini yaralayarak, kendini tutturmadan askerlerle beraber Budine gelmiti. Bu gazi ve cengaver ko Budinde byk bir hret kazand. Ancak ne yazk ki ayn yln kurban bayramnda kesildi!

nl oku kuvvetini nasl kantlad? Kanuni Sultan Sleyman zamannda okulardan ok satn alan nl Kemankeler soyundan 80 yandaki Ahmet Aa'ya bir oku ra, "baba sende kiri gerecek kuvvet varm ki ok alyorsun ?" diye laf att. Bu szlere ok fkelenen Aa, at stndeki ihtiyar arnn kapsndan sarkan zincirlere kollar ile sarlp ayn anda bacaklarn altndaki atn karnna dolad. Kendini yukar ektiinde altndaki at da havaya kaldrd. Aa'nn bu harekete etrafndakileri akna evirdi.

Yldrm nasl dyor? Gkyznde ylda 3 milyar imek veya yldrm olumaktadr. Bir deile yln herhangi bir zamannda dnyann stnde 2 bin yldrm bulutu vardr ve dnyamza her saniyede 100 yldrm dmektedir. Gl bir frtna, Hiroima'ya atlan atom bombasndan 100 kat daha fazla enerji aa karmaktadr. Kim bilir? Belki bir gn gelecek yldrmlar da enerji kayna olarak kullanmay ranaceiz. Bu gk olay insanln ilk tarihlerinden itibaren ilahi bir iaret olarak grlmtr. Yldrm dmesi insanlar iin tehlikeli olmasn ramen insan yaamna faydas da vardr. Yldrmlar yeryzndeki bitkiler iin faydal maddeler olan nitratlar ve oksijenin de yeryzne inmesine neden olurlar. Her ey gne klar ile yeryznde snan havann ykselmesi ile balyor. Tabii iinde buharlaan suyu da yukar tayarak. Bu ykselen hava yaklak 2-3 kilometreye ulanca havann souk katmanlarna rast geliyor. Souk havalarda nefes verince nefesimiz nasl buharlayorsa aynen o ekilde buharlayor ve grdmz bulutu oluturuyor. Bu bulutlar daha sonra hava akmlar ile 20 bin metreye kadar trmanabiliyorlar.Asl tam bilinmemesine ramen bulutlarn bu ykselileri srasnda ilerinde oluan buz kristallerinin birbirlerine srtnerek bir statik elektrik enerjisi aa kardklar ne srlyor. Bu elektrik enerjisi bulutlarn st katmanlarnda pozitif (+), alt katmanlarnda ise negatif (-) ykl olarak birikiyor. Bulutun iindeki yk havay iyonize edecek gce ulatnda imek oluuyor. Yamur bulutlarnn alt yzeylerindeki byk negatif yk iindeki elektronlar iterek oaray da pozitif ykl hale getiriyor ve bu yk saniyede bin kilometre hzla topraa iniyor, yani ksa devre yapyor. Yldrmn bu andaki ss 30 bni derece olup gnein yzeyindeki snn 5 kat kadardr. Yldrm derken ok artc bir ey oluyor. Yerden de buluta doru bir boalma oluyor. Yerden 100 metre ykseklikte bu iki akm birleiyor ve iletkenlii ok fazla olan bir koridor oluuyor. te bundan sonra yldrm hibir ey durduramaz, pozitif yk hzla buluta doru onu ntr hale getirmek iin ykselir. te yldrmn havadan yere mi, yoksa yeren havaya m olutuunu yaratan soru bu. Bu koridordan yerden ge doru neredeyse k hznn te biri hzla ykselen akm yldrmn gze gelen iddetli n da yaratr. Ardndan yine yukardan yere iner ve iki taraf arasndaki potansiyel fark sfrlanana kadar bu olay 10-12 kez tekrarlanabilir. Lavabodan su niin saa dnerek boalyor? Lavabonuzu veya kvetinizi su ile doldurun ve tkac aniden ekin. Su dz olarak delikten boalmayacak, dne dne bir hortum oluturacak ekilde boalacaktr. Bu dn yn kuzey yarmkrede saa doru, yani saat ynnde, gney yarmkrede ise tam tersidir. Bilim insanlar buna "Coriolis" kuvveti diyorlar. Her iki yarmkrede byle birbirine ters ynde hava akmlarnn ve okyanus akntlarnn olduu herkes tarafndan kabul ediliyor da, bir lavabodan boalan suda, byle kk bir ortamda dnyann dnnn etkili olup olmayaca tartma konusu.

Dnya kendi etrafnda dnerken her tarafndaki hz ayn deildir. Ekvatordaki biri, bir gnde dnya ap kadar yani 40 bin kilometre giderken bir dier ifade ile saatte 1670 kilometre hzla yol alrken, tam kutuptaki bir insan sfr hzla sadece kendi etrafnda dnmektedir. Ayn ekilde gkyznde asl gibi duran bulutlar rzgarn etkisini katmazsanz yere gre hareketsizdirler ama altlarndaki kara paras ile birlikte dnerler. Bu durumda ekvatordaki bulutlar da kutupdakilere nazaran hzl dnmektedirler. A'y ekvatorda, B'yi ise onun tam kuzeyinde 45 derece paralelinde iki nokta olarak dnelim. Bir top mermisini A'dan tam kuzeye nianlayp attmzda, at srasnda ekvatorun dn hz B noktasna gre neredeyse iki kat olacandan mermi B noktasnn dousuna gidecektir. Ayn ekilde kuzey kutbundan hemen hemen hareketsiz bir konumdan tam gneye atlan bir mermi 45 paralelinde dnya dn hz daha ok olduundan bu sefer hedefin batsna decektir. Yani kuzey yarmkrede kuzeye veya gneye atlan her ey atann konumuna gre saa gitmektedir. Bu durum gney yarmkrede ise sola doru gereklemektedir. Her iki yarmkrede kuzey - gney dorultusunda hareket eden hava akmlar ve okyanus akntlar bu durumdan etkilenirler. Kuzey yarmkrede saa, gneyde sola dnerler. Ancak bu, dnya yznde byk bir lekte okyanuslarn dibindeki srtnme ve bulutlarn, hava akmlarnn zerinde bulunduklar yerle birlikte hareket etmelerinin etkileriyle oluan bir tabiat olaydr. Bilim insanlar bunun lavabo veya kvet gibi nispeten mikro lde de mmkn olup olmadn hala tartyorlar. Bir ksm burada suyun musluktan k ekil ve hznn, lavaboya dt noktann, lavabonun ve suyun gittii yerin yapsnn etken olduunu sylyorlar, dierleri de ideal artlarda 50 kere deney yapn ve grn diyorlar. Haydi banyoya, bilimsel deney yapmaya...! Yldzlarn klar gece niin krpyor? Geceleri gkyznde grdmz yldzlarn birou bizim gneimizden de byktrler ama o kadar uzaktadrlar ki, ancak birer nokta olarak gzkrler. Gezegenlerin yldzlardan farklar, gne sistemimiz iinde bizimle beraber gnein etrafnda dnyor olmalardr. Bu nedenle ok uzak olan yldzlar gkyznde "sabit" dururken, gezegenler srekli yer deitirirler. Bu gezegenler gnee yaknlk sras ile Merkr, Vens, dnyamz, Mars, Jpiter, Satrn, Urans, Neptn ve Plto'dur. Gne sistemimizde bile mesafeler o kadar byktr ki, dnyamza 8 dakikada gelen gne , Neptn'e ancak 4 saatte ular. Zaten gne sistemimizde bulunmalarna ramen Neptn ve Plto teleskop kullanmadan dnyamzdan grlemezler. Gne Neptn'e o kadar uzaktr ki, bu gezegenden bakldnda grnm parlak bir yldzdan farkszdr. Gne klarnn dnyamza gelmek iin 8 dakikada ald bu yolu, saatte bin kilometre hzla giden modern bir jet ua ancak 17 yl civarnda gidebilirdi. Gne sistemimizin dndaki mesafeler ise inanlmaz. rnein, Andromeda galaksinin dnyaya 2.2 milyon ylda ulamaktadr. Yani biz bu galaksiyi bu kadar yl evvelki hali ile gryoruz. imdi ne yapyorlar acaba? Aysz berrak bir gecede gkyznde gzle grlebilen yldz says 7 bindir. Kk bir teleskopla 25 milyon yldz grlebilir. Ama rnein ABD'deki Mount Palomar gzlem evindeki teleskopla tm gkyz taranabilse 2 milyar yldz grlebilir. Halbuki sadece Samanyolu galaksisinde 100 milyar yldz olduu tahmin edilmektedir.

Yldzlarn gz krpyormu gibi klarnn krpmasn sebebi, ok uzaktan geliyor olmalar ve atmosferimizdir. Yeryznde nispeten lnan hava devaml olarak ykselme meylindedir. Bu durum gece de devam eder. Yldzlarn zayf klar bu ykselen hava dalgas iinde krlrlar. Bazen gzmze tam olarak ulamazlar, yani kesik kesik gelirler. Bu evimizdeki scak radyatrn veya bir atein ya da yazn ok scak yollarn zerindeki ykselen havann arkasndaki ekillerin grntsn dalgalandrmasna benzer. Geri grlebilir gezegenlerden gelen lar da ykselen hava dalgalar ile krlr ama onlarn klar daha gl olduklarndan gzmze ulamada kesinti olmaz ve gz krpmazlar. Niin ay bazen gndz de gryoruz? Ay sadece gece grlebilir diye bir ey yok. Gndzleri de periyoduna bal olarak ay da tepemizde, btn yldzlar da. Ama gnein atmosferimizde yansyan nlar onlar grmemize mani oluyor. Atmosferimiz olmasayd gkyz gndzleri de karanlk olacak, gnele birlikta yldzlar da grebilecektik. Ay dnyamza ok yakn olduundan gkyznde grnt olarak yldzlardan ok byk grnr. Eer konumuna gre gneten iyi k alabilirse gndzleri de gkyznde rahatlla grnebilir. Ayn yzeyi bir asfalt yol yzeyi gibi yanstcdr. Koyu renktedir ama tam siyahta deildir. Biz gkyzde aya baktmzda sadece onun gneten yanstt gryoruz. Gne kadar k samyor ama yine de gkyzndeki en parlak yldzdan bin kat daha fazla k yanstabiliyor. Gndz havann aydnl yldzlarn parltsn yok eder. Aslnda parlak yldzlarn olduu blgede gkyznn parlakl da biraz daha farkldr ama bu fark pek alglayamayz. Ama ayn olduu blgede k yeterli ise geceki gibi ok parlak olmasa da onu grebiliriz. Hatta hava artlarnn olumlu olduu durumlarda hava aydnlkken Vens gezegenini bile grebiliriz. Gnei byk bir ampl, ay da byk bir ayna olarak dnebiliriz. Baz durumlarda ampln n drudan grmesek bile, aynann yanstt n grebiliriz. Bu, geceleri olan durumdur. Gnei gremeyiz, nk dnyamz ondan gelen bloke etmitir. Ay, yani aynadan yansyan n grebiliriz. Ampul de, aynay da birlikte grdmz durum ise ayn gndz grnme durumudur. Genellikle "ayn karanlk yz" diye kullanlan deyi ekli yanltr. Dorusunun "ayn arka yz" olmas gerekir. Ayn dnyamz etrafndaki dn sresi ile kendi etrafndaki dn sresi hemen hemen ayn olduundan, biz ayn hep bir yzn grrz ama ay dnya ile gne arasndayken bize bakan yz karanlk, gnee bakan arka yz aydnlktr. Niin gk grlyor? K aylarnda kar yaarken imek, yldrm ve gk grlts nadiren olur. Yldrm ve gk grltsn en ok yaz aylarnda, hava lk ve nemli iken ykselen havann etkisiyle olur. K aylarnda havann alak ve yksek ksmlar arasnda s fark az, alak seviyelerde ise nem de fazla olduundan imek, yldrm ve sonucunda gk grlts olay daha az grlr. imek vaya yldrm etraflarndaki havay saniyenin milyonda biri kadar bir srede 30 bin dereceye kadar strlar. Isnan bu hava aniden genleir, geniler. Normal atmosfer basncnn neredeyse 100 misli bir basnla, ses hzndan ok hzl ses dalgalar yayar. Bu aynen ses hzn geen uaklarda olduu gibi kulamza bir nevi patlama sesi olarak ular.

Buna gk grlemesi diyoruz. imek de, yldrm da tek bir olay deil bir seri olayn birleimidirler. Yldrmn ilk akndan sonraki yukar doru olan dn knda, elektrik akm daha gl olduundan kulamza gelen ikinci ses birincisinden gldr. Yldrm veya imein grlmesi ile gk grlemesinin duyulmas arasnda geen sre saniye olarak llr ve e blnrse uzaklk kilometre olarak bulunabilir. nk gk grltsnn sesi bize ses hz ile ularken, imek ve yldrmn grnts gzmze k hzyla ular. Gk grlemesi normal artlarda 24 kilometreden daha fazla mesafelerden iitilmez.

Niin kar yayor? K aylarnda gne nlar olmad iin, bulutlarn bulunduklar yksekliklerde hava scakl ok dk olunca, ykselen su buhar, sublime denilen ekilde sv hale gemeden, bu aamay atlayarak dorudan buz kristali haline dnr. 0.1 milimetre apndaki buz kristalleri birbirlerine yaparak kar tanelerini olutururlar. Eer bulut ile yer arasndaki hava scaksa bu kar taneleri yere dene kadar yamur tanesi haline dnebilirler, ama souksa yere kadar kar tanesi olarak inmeyi baarabilirler. Hafiflikleri nedeniyle yere o kadar yava inerler ki 3 bin metreden inmeleri 2 saat alabilir. Bazen bulutun altndaki scaklk yledir ki, bir ksm kar, bir ksm yamur damlas halinde derler, biz buna "sulu sepken" diyoruz. Yani yamur veya kar yamasn belirleyen ana unsur, bulut ile yer arasndaki hava scakldr. Genel kannn aksine kar yamas havay stmaz, aksine snan hava karn yamasna sebep olur. ok souk havann iine su alma kapasitesi daha azdr. ine alamad su ya "don" eklinde yeryznde kalr ya da "kra" oluur. Bu artlarda kar kesinlikle oluamaz. Hava 3 derece gibi biraz snnca, su buhar yeryznden ykselebilir, ok yksekliklerdeki souk hava tabakalarna ulaabilir ve kar ya meydana gelebilir. Biz de sanki kar yad iin hava snm gibi alglarz. Kar tanesinin oluumu hakikaten bir tabiat mucizesidir. Geri baz kayak merkezlerinde, kar ya yetersiz olduu zamanlarda suni kar retiliyor ama bu grld kadar kolay deil. Doal kar tanelerinin ortasnda ekirdek olarak toz paraclarnn olduunu biliyoruz. Eer bunlar olmazsa saf su -40 derecede bile kristalleemiyor. lk olarak 1975'de Berkeley, California niversitesinden Prof. Steve Lindow "snomax" denilen bir proteini toz paraclar yerine kullanarak suni kar retmeyi baard. Bu madde sayesinde daha hafif ve kuru kar tanelerinin retilmesi saland ve Norve'te yaplan 1994 k olimpiyatlarnda ok yaygn olarak kullanld. Kar kristalleri altgen bir ekil iindedirler. Her bir koldan 3 ve 12'li kollar kar. Bu diziliin sebebinin oksijen atomlarnn dizili ekli olduu sanlyor. Dolu ya daha ziyade lman iklimlerde ve bahar aylarnda grlr. Isnan hava ile ykselen su buhar, hava akmlar ile daha da ykelerek 12 bin metre civarnda -50 derece hava scaklnda buz kristallerine dnr. Buradaki gl hava akmlar ile bu buz kristalleri de birleerek buz tanelerini oluturur. Buz taneleri arlklar nedeniyle o kadar hzl derler ki bulut ile yer arasndaki scaklk ne olursa olsun eriyecek zaman bulamazlar. ap 5 milimetreden byk dolular halinde

yeryzne ularlar. Aslnda tm bu artlarn olumas ok enderdir ve bu nedenle dolu ya hem ok az grlr, hem de ok ksa srer.

Niin yamur yayor? Heralde siz de haberlerin sonunda hava durumunu merakla izliyorsunuzdur. Acaba yarn yamur yaacak m? emsiyemi yanma alaym m? Yamur gnlk yaantmzn ok nemli bir parasdr. Baz yerlerde kuraklktan yamur duasna klrken, baz yerlerde de caddelerde sandallarla dolalp, sel basan evlerden, eyalar kurtarmaya urarlar. Peki nasl oluyor da bamza byle gklerden sular geliyor? Aslnda mekanizma basit. Gne nn etkisi ile yeryznden su buharlayor, yani gaz haline geiyor. Bu durumda havadan hafif olduundan atmosferde ykseliyor. Ykseldike hava souyor ve hava basnc azalyor. Su buhar souduka havadaki toz paracklarna tutunarak su dalas haline dnyor ve bunlarn milyonlarcas havada birleerek gzmze bulut olarak grnyorlar. Bulutlar oluturan bu su damlacklar hemen yaknlarndakilerle srekli birleiyorlar, bydke byyorlar, arlklar artyor, yeterli arla ulanca yer ekiminin etkisi ile yere dmeye balyorlar. Yeryznden buharlap, bulut oluturup sonra yamur olarak yeryzne dnen su buharnn havada geen bu maceras ortalama 8 gn sryor. Ancak bulutun iindeki su damlacklarnn tm yamur olarak yeryzne inmiyor. Bir nulutun en fazla yars yamur olarak yaabilir ve bu da normalde 30 dakika srer ama bulut devaml olarak yeniden olutuundan yamur saatlerce, hatta gnlerce srebilir. Bu arada rzgara bal olarak bulutlar devaml hareket ettiklerinden yamur ok geni bir alana yaabilir. Bugne kadar dnyamzda tespit edilmi en youn ya 26 Kasm 1970'de Guadaloupe'de olmu, sadece bir dakikada 3.81 santimetre yamur yamtr. Atmosferde, yani bamzn zerindeki havada 13 milyar ton su buhar bulunuyor. Bunun hepsinin bir anda yeryzne indiini dnebiliyor musunuz? Dnyamzda yamurun ou, yani yzde 78'i okyanuslarn zerine yayor. Bu da ok normal, nk havann iindeki su miktarnn kayna hemen hemen ayn oranda okyanuslardan geliyor. Yamur damlalarnn yar-aplar 0.5 milimetreden 6.35 milimetreye kadar deiebiliyor. 5.0 milimetre yar-apndaki bir yamur damlasnn 1800 metre ykseklikteki bir bulutun kp banzn stne dmesi iin geen zaman yaklak 3 dakikadr. Yani aslnda emsiyenizi aabilmeniz iin yeterli sre vardr. Suni yamur yaratabilmek iin gnmzde baz teknolojiler gelitirildi ki, temeli su damlacklarnn yapabilmesi iin ekirdek grevi yapabilecek tozlar bulutun iine gnderebilmektir. Bunun iin bulut uak veya helikopterden gm iyodr ile bombalanyor. Bu ite de en iyi olan srailliler. Onlar bu yntemle yamur miktarn yzde 13 orannda artrabilmiler. Yamurun oluabilmesi iin ana etkenlerden biri olan toz paracklarnn, yani hava kirliliinin artmas ise tam tersi etki yapyor, bu durumda damlacklar klyor ve yamur olarak yere dmeyi baaramyorlar. Bulutlar nasl oluuyor? Tepenizde grdnz orta byklkte, yaklak 1 kilometre apndaki bir bulutun hacmi 4

milyar metrekptr ve iinde 1-5 milyon kilogram su vardr. Peki nasl oluyor da bu kadar su bamza kovadan dklr gibi dklmyor, bu kadar tonlarca arlk havada durabiliyor? Gerekten bulutlar gkyznn inanlmaz ve harika ssleridir. Hibir bulut dieri ile ekil ve hacim olarak ayn deildir. nk oluumlarna etki eden hava akmlar, scaklk, basn, havadaki toz miktar v.b. gibi o kadar ok etken vardr ki, ok deiken olan atmosferde iki yerde btn bu artlar eit olarak salamak mmkn deildir. Isnan yeryznden buharlaan su, havadan hafif minik su buharlar eklinde doruca gkyzne ykselir. Belirli bir ykseklikte basn azald, hava da souduu iin minik su damlacklar haline geerler ve bulutlar olutururlar. Balangta bu damlalar o kadar kktr ki, aplar birka mikrometredir. (nsan sa 100 mikrometredir.) Ortalama bir yamur damlasnn oluabilmesi iin bunlardan milyonlarcasnn birlemesi gerekir. Bulutlarn bu kadar aarla ramen gkyznde asl kalabilmelerinin sebebi bu damlacklarn ok kk olmalardr. Her ne kadar bir kilometre apndaki bir bulutta en azndan 1000 ton su varsa da bu hacimdeki hava 1 milyon tondur, yani bin kez daha ardr. Bu nedenle de bulutlar ierlerindeki yamur taneleri iyice oluup, arlap yere dene kadar tepemizde gezinip dururlar. Aslnda yamur yaarken yamur damlas oluma ilemi devam ettiinden bulut iindeki suyu boaltp bir anda kaybolmaz. Bulutun oluumunda balangta oluan su damlacklar o kadar kktr ki, zerlerine gelen klar dorudan yanstrlar ve bu tip bulutlar pamuk gibi beyaz grnrler. Su damlacklar birleip bydke, yani kalnlatka daha az yanstrlar, bu nedenle de yamur bulutlar daha koyu, gri hatta siyaha yakn renkte grnr. Gittike byyerek arlaan bu damlalar bulutun altnda toplandndan, bu tip bulutlarn tabanlar st taraflarna nazaran daha koyu renktedirler. Havadaki scaklk yatay olarak genellikle ayndr. Bu nedenle havann iine suyu alabilecei ykseklik yatay olarak hemen hemen ayn olduundan bulutlarn altlar daha dzdr. Bulutun ortas ile st kenar arasndaki s farkl olduu ve st tarafnda su damlas oluumu devam ettii iin st taraflar kvrmldr. Bulutlar ekillerine ve yksekliklerine gre snflandrlrlar. Genelde ana grupta toplanrlar. Bu snflandrmaya gre, ince, tutam tutam, ufak bulutlara 'sirs', kmeler halinde olanlara 'kmls', ufukta tabaka halinde grnenlere de 'stratus' deniliyor. Ayrca iki tane de ykseklik kategorisi var. Bulutun taban yerden 2 bin-6 bin metre ykseklikte ise n ismi 'alto', 6 bin metreden daha ykseklikte ise de 'sirro' oluyor. Yamur bulutlarna da dierlerinden ayrmak iin 'nimbo, nimbs' gibi isimler ekleniyor. Yaanm en dk ve en yksek scaklk ka derecedir? imdiye kadar dnyamzda tespit edilebilen en dk scaklk gney kutbunda eksi 89.6 derece ile Antartika Vostok istasyonunda llmtr. Sanlmasn ki gney kutbu devaml kar ya ald iin dnyann en souk yeridir. Antartika daima karla kapl olmasna ramen dnyann en az ya alan llerinden daha kuraktr. Souk hava ok uzun aralklar da olsa den her ya dondurup, koruduu iin srekli kar ve buzlarla rtldr. Ortalama scaklk olarak gney kutbu eksi 49 derece ile kuzey kutbundan 2 derece daha souktur. nk gney kutbu deniz seviyesinden daha yksektir, gneten daha az k alr ve gnein gittii zamanlarda bu n getirdii sy sratle kaybeder. Dnyadaki buzlarn yzde 90' gney kutbundadr, buzlar denizinaltnda 600 metre derinlie kadar iner. Yaam

ancak buz paralarnn kylarnda penguen ve fok srleri olarak grlr. Kuzey kutbu, altnda hibir kara paras olmakszn, denizin stnde yzen bir buz ktlesidir. Kuzey kutbunda bulabileceiniz her ta mutlaka gktadr. Dnyamzda llebilecek en dk soukluk eksi 273 derecedir. Bundan daha dk scaklkta molekller hareket edemeyecei iin buna 'mutlak sfr' denilir. Dnay zerindeki ortalama scaklk 5-10 derece artsa Grnland ve Antartika'daki buzullar erir, okyanuslardaki su dzeyi 100 metre artar ve tabii dnya haritas da nemli bir ekilde deiirdi. Dnyada bugne kadar saptanabilen en yksek scaklk glgede 58 derece olarak 13 Eyll 1922 tarihinde Libya'da El-Azizia'da llmtr. Tabii en yksek scaklk insan en fazla raatsz eden scaklk anlamna gelmez. Burada havadaki nemin, yani rutubetin ok nemlibir yolu vardr. Gremeyiz ama havann iinde su da, daha dorusu su buhar da vardr. Atmosferde bulunan su miktar toplanabilseydi, dnya yzeyini 2.5 santimetre kalnlnda bir su tabakas kaplard. Ancak havann iine alabilecei su miktarnn bir snr vardr. Bu suya doyma seviyesine gelince hava artk iine su alamaz. nsanlar terleyince ter buharlap havaya karamaz ve artk terleyemezler, rahatlayamazlar. ok kuru bir havada 35 derecede terleyebildiiniz iin fazla bir rahatszlk duymaya bilirseniz de, nemli, suya doymu havada 25 derece bile bunalma hissi verebilir. Suyun hacmi, donunca niin klmyor? Gnmzde ilim o kadar gelimitir ki, atomun, ekirdeinin, evremizdeki her eyin, dnyamzn hatta gkyzndeki yldzlarn hareketlerinin imdiye kadar kefedilen ve bilinen fizik kurallar ile izah mmkndr. Bildiimiz her ey fizik kurallarna uyar. Bir ey hari. Yaammzn ayrlmaz bir paras olan su. Fizik kurallarna gre bir madde stldnda geniler, genleir. Soutulduunda da bzr, yani hacmi azalr. Ancak su bu kurala uymaz, aksine sfr derecenin altna soutulduunda donar ve buz olarak hacmi azalacana artar. Saf su buza dnrken, hacminin yzde 9'u orannda geniler. Buzda su moleklleri olaanst gevek bir oluum iinde yer alrlar. Buz, arada deliklerin kald bir yapya sahiptir. Bilindii gibi, bilimsel forml 'H2O' olan su, iki hidrojen ve bir oksijen atomundan olumutur. Bu iki hidrojen atomu, oksijen atomu ile birletiklerinde, kendi aralarnda 105 derecelik bir a meydana getirirler. Yap olarak iki hidrojen atomunu birletiren baka elementler de vardr ve onlar fizik kurallarna uyarlar. rnein ayn yapdaki 'H2S' eksi 83 derecede donar ve eksi 60 derecede gaz haline geer. Ancak su su hidrojen atomlarnn dipol balantlar nedeni ile sfr derecede donar, art 100 derecede gaz haline geer, donarken de hacmi kleceine byr. te bu fizik yasalarna aykr zellik dnyamzdaki yaam salar. Eer buz sudan daha youn, yani daha ar olsayd, suyun iinde dibe batard. Souk blgelerde denizlerde, gllerde ve nehirlerdeki dibe batan buzlar, gne alamayacaklarndan eriyemeyeceklerdi. Bylece yllar sren birikimlerle her taraf buzlar kaplayacak ve buzullar devri balayabilecekti. Ancak buz, younluunun azl nedeni ile suyun zerinde kalr. Bu durumda buzlar altlarndaki sularn donmalarna engel olduklar iin dnyamzdaki ani s deiikliklerini de nlerler, gece ve gndz arasndaki s farklarn azaltrlar ve yaz gnlerindeki gne

 ile kolayca erirler. Eer buz sudan daha ar olmu olsayd, gezegenimizdeki tm su rezervleri donmu olurdu. Belki de balangtaki buzul devrinde yleydi de, tabiat ana kendi koyduu kurallara aykr olarak, hidrojen atomlarnn arasndaki aya biraz dokundu, buzun suyun stndekalmasn salad ve dnyamz bizim iin yaanr hale getirdi. Gnee yaklatka hava niin souyor? Dnyamzdaki snn kayna gne olduuna gre ve bir dan tepesi gnee daha yakn iken orada hava niin daha souk oluyor? ncelikle unu syleyelim ki, gne ile dnya arasndaki mesafeyi dnrsek, bir dan tepesine kmakla bu mesafedeki azal ok nemsiz kalr. Gne dnyamzdan 149.5 milyon kilometre uzakta iken dnyamzdaki en yksek dan ykseklii 9 kilometreyi bile bulmaz. (Everest: 8.846) Biz zaten her gn evimizde otururken dnyann kendi evresinden dnmesinden dolay, dnyann ap kadar, gnee 12 bin kilometre yaklap uzaklayoruz. Elips eklindeki yrngesinde dnya gnein etrafnda dnerken gnee en fazla yaklat mesafe 147 milyon, en uzaklat mesafe ise 152 milyon kilometredir. Yani dnya zaten bir yl iinde gnee 5 milyon kilometre yaklap uzaklamaktadr. Bu durum dnyamzdaki sy pek etkilemez, mhim olan nlarn dik gelmesidir. Gnein dnyamzda yaratt scaklk, nlarn yeryznde yansmas ile olur. Ondan sonra ykseldike nemli havda her kilometrede yaklak 6-7 derece der. Yani Everest'in dibi ile tepesi arasnda 50 dereceden fazla scaklk fark olmas doal. Bu scaklk d atmosferin birinci katmanna kadar byle sryor. Yani yeryznde s 25 derece iken 11 kilometre tepemizde -50 dereceye kadar dyor. Bundan sonra scaklk deiiminin akl almaz dans balyor. Atmosferin ikinci tabakas olan ve iinde ozon tabakas da bulunan 11. ve 48. kilometreler arasnda hava ss bu sefer tam tersi ykseldike artyor, tekrar sfr dereceye kadar kyor. 48. kilometreyi geip 3. tabakaya girince ta 88. kilometreye gelene kadar tekrar de geiyor. Bu tabakann sonunda, yani 88. kilometrede -80 derecelere kadar dyor. Bundan sonra da srekli ykselie geerek gnee yaklatka artyor. Gnein yzeyinden 2 milyon derece scaklkla kan n 149.5 kilometre yol kat ettikten sonra dnyamz yzeyine yaayabileceimizbir ortam yaratacak ekilde bu kadar ince ayarla gelmesi hakikaten inanlmaz. Yeryznde snan havann ykseldii dorudur, ama hava bu enerjisini ykselirken harcar ve dan tepesine ulatnda evre hava ss ile ayn s derecesine gelir. Da tepesinin souk olmasnn bir baka nedenida yzeylerinin ekilleri dolaysyla gne nlarn dik alamamalardr. Bu nedenle dalarn etekleri bile serin olur, burada snp ykselen bir hava tabakas bile oluamaz. Ayrca dadaki kayalarla birlikte kar ve buz da gne nlarn fazla emmez ve ounu yanstrlar. Yeryznn snmasnda bulutlar da nemli rol oynarlar. Dikkat ederseniz bulutsuz geceler, bulutlu gecelerden daha souktur. nk bulutlar yerden gelen sy tekrar yere yanstrlar. Da zirvelerinde ise ne bu scakl yere tekar yanstacak bulut vardr, ne de onu tutacak younlukta atmosfer. Deniz suyu niin tuzludur?

Yirminci yzyln balarnda bilim insanlar bu konuyu ok basit bir ekilde aklyorlard. Bu aklamaya gre, her ne kadar nehirlerin sular tatl ise de ilerinde bir miktar da erimi mineral vardr. Yataklarndaki bu minarelleri ve ilerinde tuz buluna kayalar erezyona uratarak okyanuslara tarlar. Bu minareller iinde en ok olan kimya dilinde sodyum klorr (NaCl) diye adlandrlan bildiimiz sofra tuzudur ve bir daha karaya geri dnmez. Bilim insanlar bu teoriden yola karak dnyann yann da hesap edilebileceine inanyorlard. Ancak nehirlerdeki tuz oran ile okyanuslardaki tuz oran mukayese edilerek yaplan hesaplamalarda dnyann ya 300 milyon yl kt. Dnyamz ise gerekte 4,5 milyar ksur yandadr. Ayrca bu teoriye gre denizlerdeki tuzun her geen yl artmas gerekir. Her ne kadar denizlerdeki tuz oran blgelere ve zamana gre deiiklik gsterse de iindeki belli bal elementlerin younluklarnn yz milyonlarca yl hemen hemen ayn kaldklar bilinmektedir. yleyse bu yksek miktardaki tuz balangta denizlere nereden gelmitir? Bilim insanlar da tam olarak bilemiyorlar ve emin deiller ama iyi bir tahminleri var. Tuz iki eit atomdan yaplmtr. Sodyum (Na) ve Klor (Cl). Bilim insanlar Sodyum'un ilk teoride olduu gibi nehirler yolu ile karalardan denizlere tandn, Klor'un ise dnya tarihinin ilk dnemlerinde, yer kabuu ile yer merkezi arasnda kalan katmanlardan, okyanuslarn diplerindeki atlaklar ve volkanlar yolu ile denize kartn ve bu ikisinin birleerek denizin tuzunu oluturduklarn tahmin ediyorlar. Ama hala niin denizlerin gittike tuzlu olmadnn cevabn alabilmi deiliz. Bilim insanlar bunun aklamasn da yle yapyorlar: Tuz nehirler yolu ile denizlere ilave edilmektedir, ama ayn zamanda denizdeki dier kimyasallarlaa birleerek, okyanus tabanndaki kayalar tarafndan emilerek veya deniz suyunun zeltisinden ayrlp kelti haline gelerek bir ekilde deniz suyunun iinden eksilmektedir. Yz milyonlarca yl, eksilme ve ilave etme yolu ile deniz suyunun tuzluluk orann hep ayn tutan bu mthi ayar gerekten ok etkileyici. Arzn merkezine seyahat nasl olurdu? Eer dnyann merkezinden geen ve br tarafa alan bir kuyu kazabilseydik ve de bu kuyunun azndan ieri atlasaydk ne olurdu? Kesin olan bir ey var ki, dnyann merkezine ulatmzda, erimi magma iinde eriyip yok olacaktk. Biz yine de magmay ve hava srtnmesibi unutup, bu bo kuyuda yapacamz yolculuk nasl olurdu, ona bakalm. Dnyann merkezine ulatmzda arlmz sfrland. nsan dnyann merkezine eken yer ekimi bu noktada her ynde ayn olduundan, arlmz sfr olur, ama ilk hzla merkezi geer br uca dorun seyahate devame ederdik. Kuyudan atladmzda sratimiz gittike artar, merkezi getikten sonra gittike yavalamaya balar, kuyunun br ucunda, yani baladmz noktadan yaklak 13 bin kilometre sonra hzmz sfrlanr, kuyunun kenarna iyi tutunamazsak, gerisin geriye der ve bu hareket kuyunun iki ucu arasnda sonsuza kadar devam ederdi. Ama unutmayalm ki, balangta hava srtnmesini hesaba katmadmz sylemitik. Srtnme nedeni ile her seferinde merkezden daha az uzaklar ve sonunda merkezde hareketsiz kalrdk. Siz, siz olun, her grdnz kuyunun iine atlamayn! Gkyz neden mavidir?

Bu iin daha ilgin bir yan var. Gnein ne renktir, hi dndnz m? ounuzun sar diyeceine eminim. Gne beyazdr, yani bir renk deildir, btn renklerin karmdr. Bunun ispat ise ok kolaydr. Eer evinizde kristal bir avize varsa, bir parasn annenize belli etmeden aln ve gnee doru tutun. Kristalin krarak ayn gkkuann renkleri gibi ayrtrdn greceksiniz. Bilindii gibi, gnein beyaz aslnda mor, mavi, yeil, sar, turuncu ve krmz renklerin karmdr. Gneten karak atmosferimize kadar yol alan gne nlarnn ounluu teet geerken, bir ksm atmosferimiz tarafndan emilir. Bu k atmosferden geerken mor tarafndaki klar, krmz tarafndakine gre daha fazla dalrlar ve atmosferde ounlukla mavi renk krlarak yeryzne yanstlr. Bu durumda biz gkyzn mavi renkte grrken, gnei de beyaz-sar karm bir renkte grrz. Atmosferimiz olmasayd, gnei yine parlak bembeyaz renkte grecek ancak btn gkyz geceleri olduu gibi karanlk olacak, gnele beraber dier yldzlar da grnyor olacakt. Peki aslnda beyaz renk olan gne nlar yukarda bahsedilenler nedeniyle sar renk grlyor da, gne ufka yaklap batarken nasl turuncu, hatta kpkrmz bir renk alabiliyor? Gne ufukta alald zaman, as nedeniyle gzmze ulat mesafe de uzandndan, nlar ona bakanlara da ok yol kat ederek ular. Bu, nlarn havada daha ok molekl ve parack arasndan gemesi, onlar tarafndan daha ok yanstlmas ve daatlmas demektir. Bylece gne ufukta alalmaya, batma noktasna doru gelmeye balaynca, o anda tepesinde bulunduu yerlerde krmz dndaki renkler atmosfer tarafndan emildii iin gkyz mavi, gne sar renkte grld halde, gnei ufukta grenlere krmz ve biraz da turuncu renkler ular. Un niin ok tehlikeli bir patlaycdr? Tarihte kayda geen ilk un patlamas 1785 ylnda talya'da Turiri'de bir ekmek frnnda, bir lambann un tozunu tututurmas sonucu oldu. lme ve fazla zarara yol amayan bu patlamadan sonra konu unutuldu gitti. Modern gnlerimizin balangcnda, insanlk tarihinin ana gdas ekmeimizin en nemli girdisi olan unun ok ciddi bir ekilde yanarak patlayabileceini kime syleseniz herhalde aka kabul eder glerdi. 1981'de ABD'de byk bir hububat silosu infilak edip, 9 kii lp, 30 kii de yaralannca glmeler durdu. 1988'de hububat bulunan yerlere belirli bir emniyet standard getiren kurallarn uygulanmasna balanmasna ramen 90'l yllarda sadece ABD'de undan kaynaklanan ortalama ylda 13 patlama oldu. Peki nasl oluyor da un bu kadar tehlikeli bir ekilde patlayabiliyor? Sebebi basit. nk o bir karbonhidrat. Havada toz olarak asl duran karbonhidratn miktar, bir metrekpte 50 gram anca herhangi bir ekilde tututurulduunda patlar. Un tozlar o kadar kktr ki, annda yanar ve bu yangn dierlerine incirleme yaylr. Bu da toz bulutunda, ortama da bal olarak, patlayc bir g oluturur. Benzer durum eker, puding ve hatta ok ince testere talalarnda bile oluabilir. Bir yangnn kmas iin eyin bir arada olmas gerekir. Hava (iindeki oksijen), yanc madde (burada un oluyor) ve tututurucu. Silolarda insanlarn altklar yerlerde tutumak

iin gereken metrekpte en az 50 gram un tozu miktarna pek ulalamaz. Tabii burada unutulmamas gereken patlamaya sebep verenin yanc maddenin havada asl duran toz miktar olduudur, yoksa yere serilen unda byle bir tehlike yoktur. Silolarda tutumaya sebep olan eyler, bilinsizce yaplan bir kaynak, bir kesme ilemi, sigara, asansrler ve konveyrlerin mekanizmalarndan kan kvlcmlar olabilir. phesiz ortamn da ok nemi vardr. Patlamann yaratt byk basn boalacak yer bulamazsa binay bile ykabilir. Ak havada ise patlama olmaz ama yine de tehlikeli bir alevlenme olur. Hanmlar, endielenmeyin, kurabiye veya brek yapmak iin aldnz bir kilo undan 50 gram havaya umaz. Bu olay iin tonlarca un gerekir. Hamur yourmak iin balkona kmanza hi gerek yok! Domates niin meyvedir? Genellikle meyveler i olarak (tabii ykandktan sonra), sebzeler ise piirildikten sonra yenilir. Bu da baz yiyeceklerin meyve mi, yoksa sebze mi olduklarna dair karklklara yol aar. rnein domates salatada i olarak yenilebilir, bunun yannda tencere yemei olarak dolmas da yaplr. Bu durumda domates meyve midir, yoksa sebze mi? Genel kannn ikincisi olmasna ramen aslnda domates bir meyvedir. ar, pazar anlayna gre, tabiatta bulunduu ekilde yenilen ve tad tatl olan yiyecekler meyvedir. arda, pazarda, marketlerde elma, ilek, zm ve muz meyve olarak kabul edilirlerken, taze fasulye, domates, kabak ve patates, sebze reyonlarnda bulunur. Ancak bilim insanlar, yani botanistler, sebze-meyve ayrmn byle yapmyorlar. Onlara gre meyve, iinde etli veya kuru, ounluunu ekirdek diye adlandrdmz, kendi tohumu veya tohumlar bulunan yiyecektir. Bu tanma gre kays, eftali, zm, taze fasulye, domates, salatalk (hyar) ve benzeri gda maddeleri teknik olarak meyvedir. Geriye kalanlar, yani patetes, havu, algam, soan, sarmsak gibi bitki kklerri, lahana, marul gibi bitki yapraklar, hatta aslnda bir iek olan karnabahar bilen birer sebzedir. Bu arada belirtmekte fayda var; biz bitkilerin deiik ksmlarn yeriz. rnein, maydanoz yetitii bitkinin yaprak ksm iken, karabiber aacn meyvesi, tarn kabuu, susam ise bitkisinin tohumudur. Patlam msr nasl patlyor? Patlam msrn hikayesi be bin yl evveline, Amerika ktasna kadar uzanyor. Amerika yerlileri gda iin kullanlacak msr ile ii daha sulu olan patlayabilir msrlarn arasndaki fark biliyorlard. Kolomb ktaya ayak bastnda yerlilerin msr kltrn grd, ama asl ilgi 1510'lu yllarda Gney Amerika'da terr estiren Hernanda Cortes'in Aztek'lerin dini ayinlerde ipe dizilmi patlam msrlar yediklerini grmesi ile balad. stelik yerliler msr bir eit ie geirerek, tekrar tekrar starak veya kzgn kuma gmerek deiik ekillerde patlatarak yiyorlard. Amerika ktasnn kefinden sonra Avrupa'ya getirilen rnlerin iinde en nlleri patlam msr ve ttnd. Birincisine ok fazla ya ve tuz ilave etmezseniz, kesinlikle ikincisinden daha salkldr. Ancak tm msr taneleri patlamaz. Patlayan msrn gizemini yaratan iki faktr vardr: Msr tanesinin iinin ok gzel bir s gei zelliive mthi bir mekanik

mukavemete, yani salamla sahip kabuu. Msra dikkatli bakldnda, etrafnda kaln ve su geirmez bir kabuk olduu grlr. Bunun altnda iki tabaka daha vardr. Tanenin bu i ksmlarndaki molekllerin sralan biimi, normal msr tanelerine gre daha dzenlidir. Bu sayede s normal tanelere oranla neredeyse iki misli hzla iine yaylabilir. Kaln kabuk stldnda, tanenin ii de sratle snr ve iindeki su, basnl bir su buhar oluturur. Isnma sresince gittike arrtan bu basn, sonunda kaln kabuun adeta infilak ederek yrtlmasna yol aar. Tane ilk boyutundan yaklak 30 misli byr, ii dna gelir, yani tanenin iindeki yumuak ksm dar karak yenilebilir ksm oluturur. Bu zellii tabiatta baka hibir eyde gremezsiniz. Belki biraz ekmein oluumunu buna benzetebiliriz. Bir msr tanesinin ideal bir ekilde patlayabilmesi iin, iinde en az yzde 14 orannda su olmas gerekir. Bunun altndaki oranlarda yine patlar ama ksmeen alr, istenen sonu alnamaz. Msrn ierisindeki su orann artrmak iin, kapal bir ortamda zerine su serpitirilmesi ve beklemeye braklmasnn faydal olaca sylenir ama bu ilem msrn iindeki su oarann en fazla yzde 1 artrr. Bir msr ineyle delerseniz, bir frnda veya gne altnda bekletirseniz, 150 derecenin altnda strsanz, yukarda bahsedilen suyun buharlamas, basn ve infilakn hibiri gereklemez. Elma kesilince niin kararyor? Meyve ve sebzelerin bazlarnda kesildiklerinde, kabuklar soyulduunda veya herhangi bir ekilde zedelendiklerinde farkl tonlarda renk deiimleri oluur. Elma, armut, ayva, patetes gibi birok sebze ve meyve bu zellii gsterir. Eer canllardaki hcre yapsn biliyorsanz, her hcrede binlerce enzim olduunu da biliyorsunuz demektir. Enzimler hcrenin yaamas iin gerekli her trl grevi yerine getirirler. Elmalarn ve pateteslerin kesildiklerinde kararmalr ite bu enzimlerden birinin 'polifenol oksidaz' diye adlandrlann (biz ksaca -PPO- diyeceiz) yaratt bir sorundur. Bu enzim, yani PPO, havann oksijeni alp, elmada bulunan 'tanin' adl kimyasalla birletirerek kararmaya neden olur. Elmay kestiiniz veya kabuunu soyduunuz zaman, kesilme yzeyindeki hcreler de blnr, alr. Buradaki PPO'lar havann oksijeni ile birleerek aynen demirin paslanmas gibi bir renk deiimi olay yaratrlar. Yere den elmalarn yzeyinde oluan kahverengi noktalarn nedeni de ayndr. Kahverengi renge dnmeyi nlemenin bir yolu onlar keser kesmez bir suya koymak ve hava ile ilikilerini kesmektir, ancak sudan karldklarnda yine koyulamaya devam ederler. C vitamini kararmay nleyebilir. Meyvenin kararan ksmna limon dkerseniz, iindeki C vitamini, taninin oksijen ile temasn nler ve kararma hzn azaltr. Bu nedenle meyve ve sebze ileyen yerlerde kabuklar soyulduktan veya dilimleme ilemi yapldktan sonra meyve ve sebzeler limon tuzu ieren suya atlr. Btn enzimlerin ortak zellii 75 derece scakln zerinde etkisiz hale gelmeleridir. Yani stmak da bir aredir. Bu tip sebze ve meyveler halandklarnda enzimlerin faaliyetleri durur ve 'enzimatik esmerleme' denilen bu olay grlmez. imdi mjdemizi verelim. Meyve ileyicilerini, salata hazrlayclarn, ev kadnlarn deli eden bu olayn da aresi bulundu. ekirdeksiz meyve yetitirebilmek iin almalarn srdren genetik mhendisleri, meyve sineinin oluumu ve b esmerleme zerine de

gittiler. zellikle beyaz zmden arap ve eker kamndan eker elde etmede sorun olan bu esmerlemeyi genetikiler enzim klonloyarak nlemeyi baardlar. Pratikte uygulandnda byk bir ekonomik fayda da salayacak bu aratrma sonular, kesildiklerinde benzer esmerlemeyi gsteren aalara da uygulanacak ve bylece kat retimindeki bir sorun daha ortadan kalkacaktr. Bileimlerinde okside olabilecek enzim bulunmayan turungillerde, yani portakal, limon ve mandalinada esmerleme olay grlmez. Diyet kola suda nasl yzebiliyor? Tabii evinizdeki teneke kutu kolalar suya atp, yzme bilip bilmediklerini test etmek gibi bir meraknz yoksa bilemezsiniz. Suya atlan bir teneke kutu diyet kola batmaz ama ayn hacim ve ebattaki normal kola batar. Bunun doruluunu ABD'deki kola reticilerinin yetkilileride onaylamlardr. Peki diyet kola yzmeyi nasl rendi? Her iki kolay da suya koyduunuzda (attnzda deil) diyet kola yzeye doru kar ama, klasik kola da ta gibi dibe oturmaz. Yzeye kaym m, kmayaym m dercesine salnr durur. reticilerin bu durumu, diyet kolalarda kullanlan suni tatlandrclarn younluklarnn ekere gre daha az olmas ve bu nedenle de bir kutuda daha az miktarda kullanlmalar eklinde izah ediyorlar. Gerekten "aspartame" denilen tatlandrc, ekerden 2 yz kez daha tatldr. Yani bir kolay tatlandrmak iin 10 ay ka eker koymanz gerekiyorsa, ayn tatll bir ay kann yirmide biri kadar suni tatlandrc katarak verebilirsiniz. Aslnda diyet kola ve kutunun yapld alminyumun younluklar ayr ayr sudan fazladr ama kutunun iindeki hava ve gaz kabarcklar, onun ortalama younluunu, suyun younluunun biraz altna indirir. Arimet'e gre ortalama younluu sudan az olan her ey yzebilir. Bu arada biradan da bahsetmeden geemeyeceiz. Evinizdeki ayn hacimdeki teneke kutu biralar suya koyun, hepsinin farkl derinliklerde kaldklarn greceksiniz. Bunun nedeni suyun kaldrma gcnden ziyade tketici yasalardr. Kutunun kenarnda yazan hacim miktar yasal olarak en az olandr. Doldurma sistemindeki hassasiyet pek iyi deilse, daha ok dolanlar daha ar olabilirler. Kutu biralar eer zerlerinde yasal minimum miktar kadar doldurulurlarsa, ilerindeki hava ve karbondioksit sayesinde yzebilirler. Ancak reticiler, yasadan ekilmeleri nedeni ile, biralar minimumdan deil de, biraz fazla doldurmay tercih ettiklerinden kutularn ounluu suda dibe gider. Bira ienler niin sk sk tuvalete giderler? Bira, insanln en eski ve en gzel ieceklerinden biridir. Ama bu gzel ikinin kk bir kusuru vardr. ki barda bitirene kadar en az iki kere tuvalete gitmek zorunda kalnr. Neredeyse iilen bira kadar tuvalete braklp, gidilir. Aslnda bu olayn birann sv ksm ile pek alakas yoktur. Bira iince tuvalete gitme ihtiyacn hissettiren "antidiuretic" denilen bir hormondur. Biz buna ksaca "ADH" diyeceiz. Vcudumuzda retilen bu hormon idrar miktarn ayarlar ve dorudan olmasada da kanmzdaki su miktarn etkiler. Susuz kaldmz zaman "ADH" bbreklerimize sinyal gnderip idrar retimini durdurtur.

Bylece su harcamas kesilerek kanzdaki su miktar korunur ve plazmadaki tuz miktarnn ykselmesine mani olunur. Yani "ADH" vcudumuzdaki su ve tuz miktarn dengeleyen, koruyucu bir ilev grr. Halk arasnda idrar sktrc ad da verilen baz maddeler "ADH"nin salglanmasna mani olur. Bu durumda bbrekler idrar retip retmeyeceklerine karar veremezler ve sonunda retmeye devam ederler. Mevcut dengenin bozulduunu bilmeden suyu dar atarlar, insan tuvalete gitmeye mecbur brakrlar ve vcudun kurumasna sebep olurlar. Vcudumuzdaki bu hormonu en ok etkileyen maddelerden biri de alkoldr. Biray bolca iince, iindeki alkol nedeni ile "ADH"den sinyal de gelmeyince bbrekler fazla mesai yaparak vcuttaki suyu idrar haline getirirler. Tabii birann sv ksmnn da buna katks vardr, ama ayn srede, ayn miktarda su iildiinde bu kadar tuvalet ihtiyac duyulmaz. Aslnda ayn durum tm alkoll ieceklerde de geerlidir. ilme zaman ve miktar biraya edeer olduunda ay etki onlarda da grlr. Bu hormonu etkileyen bir dier nemli madde de kafeindir. Kahve ile birlikte yeterli kafein alndnda "ADH" salglanmas durur ve bbrekler idrar retmeye devam eder. Grld gibi iiki imenin sonularndan birisi de vcudun kurumasdr. Buna kar vcutta susama ile birlikte ackma duyusu da uyarlr. Kaybedilen suya kar gece yars yemek yeme ihtiyac duyulur. Durum buna uygun deilse sabah kalkldnda bir srahi su iilir. nsanlar yiyeceklerini niin piirerek yerler? Vejetaryenler, yani etyemezler lobisine gre, et yemek insan doasnda yoktur. Et yemenin insan sal zerine olumsuz etkisi olduu gibi damakta tat alma hissini de bozmaktadr. Ancak etoburlarn gzleri nde, ot oburlarn ise yanda olur teorisine gre, insann ot obur olduunu iddia etmek biraz hakszlk olur. nsanlar et de yer, ot da. Ama niin piirerek? nsandan baka yiyeceini piirerek yiyen, bilinen hibir hayvan tr yoktur. Genel alamalara gre, piirildike yiyecekler yumuamakta, yemek ve hazm kolaylamaktadr. Bu ekilde onlar kk paralara ayrarak yiyebildiimiz iin, zaman ve enerji kayb en aza indirilmi olur. Ayrca piirilen yiyeceklerde, baz ho olmayan kokular ve salmza zararl toksik bakteriler de yok olmaktadr. Bu gr insanlarn pimi yiyeceklerden niin daha ok tat aldklarn tam olarak aklayamaz. Bu konu kimya ilminin kapsamna girer. Yiyecekler stldka, bnyelerinde bulunan eker ve amino asitler paralanr ve her biri ayr tat ve kokuya sahip yeni molekller olutururlar. rnein ekeri yeteri kadar strsanz rengi kahverengiye dnmeye balar ve etrafa ok gzel bir koku yaylr. eker molekllerinin iindeki karbon, hidrojen ve oksijen atomlar, havann iindeki oksijen ile reaksiyona geerek, azmza ve burnumuza ho gelen yzlerce molekler yap oluturular. Pimi bir biftekte en az 6 yz deiik ve houmuza giden koku tr olutuu ileri srlyor. Bunu sadece birka deiik koku tr tayan buday ve arpa ile karlatrrsak, piirmenin lezzete yapt katknn bykl ortaya kar. Tabiattaki hali ile ok koku trne sahip yiyecekler sadece meyvelerdir. Bir ilekte yaklak 300, ahududunda ise 200 koku eidi bir aradadr. Yiyeceklerin piirilmeleri srasnda, salmza zararl bakterilerin yannda, vcudumuz iin gerekli vitamimler de lr. Yanlarna sadece iyi piirilmi et alarak yola kan kutup kaiflerinde, vitamin eksiklii problemlerinin yaand tespit edilmitri. Bu nedenle

piirilmi yiyecein yannda salata, meyve veya halanm sebzeler de yiyerek bu vitamin a kapatlmaldr. Tost ve kahve makinelerinde veya mangalda ok stlan her eyde vitaminler yok olur ama lezzet artar. Yiyecekleri ok fazla scakken yemenin sindirim sistemimize verdii zararn dnda hibir faydas yoktur. Soan dorarken niin gzmz yaarr? Soann anavatannn Gneydou Asya olduu sanlyor. Gnmzde ise dnyann her yerinde, zellikle scak iklim kuaklarnda yetitirilmekte ve tketilmektedir. Soann tarihi o kadar eskiye gitmektedir ki, kaytl tarihten de nce in, Hindistan ve Ortadou'da yiyecek olarak kullanld tahmin ediliyor. Soan besleyici bir gda olamsnn yan sra mthi bir aromatik zellii de sahiptir. Bu aromada iindeki kkrtl maddelerin byk etkisi vardr, ancak aroma tek bana kkrtl maddelerden kaynaklanmamaktadr. Soan ve sarmsakta slfr ihtiva eden amino asitlerin trevleri de vardr. Bir soan kestiinizde bunlardan "S1 propenylcysteinesulphoxide" ad verilen ksm zlr ve gzlerimizi tahri eden "proponal-S oxit" adl ksm ortaya kar. Kimya ilminin kark kelimeleri aklmz kartrmadan esasa geersek, bu maddenin gzmze demesi ile bir eit hidroliz olur ve iinde eser miktarda bulunan slfrik asit gzmz yakar ve yaarmasna neden olur. Bu bileimler ok dengeli deillerdir. rnein ok dk bir s ilemi sonucunda dahi tamamen yok olurlar. Bu nedenle de pimi soanda hi bulunmazlar ve gz yaartamazlar. Soan dorarken gzlerinizin yaarmamas iin nerilen birok nlem vardr. nce en ciddisini syleyelim. Baz alar soan kesmeden nce slatmay, keserken de slak tutmayveya soan emeden akan suyun altndfa kesmeyi neriyorlar. Bir baka gr ise soan dorarken azdan nefes almay tavsiye ediyor. Bu gre gre gaz nefesimizle birlikte burnumuza girip gzmze yaklamak yerine dorudan cierlerimize girer ve karm. Bunu salamak iin de dilerimizin arasna bir metal kak koymak yeterliymi. Soan dorarken gzlerimizin yalanmasn nlemek iin, dudaklar arasna bir limon dilimi, diler arasna bir kesme eker veya drtte bir dilim ekmek bulundurmay nerenler de var. Bylece azmza alacamz bu gibi eylerin, aldmz nefesteki slfr gazn emdiini iddia ediyorlar. Dier grler ise, soann doranlmasna tepesinden balanlmas ve ccnn en sona braklmas veya soan doramadan nce yarm saat buzdolabnda tutulmas eklinde. Soan dorarken deniz gzl veya kontakt lens taklmasnn faydal olacan ileri srenler de var. Bu kadar ok nlem seeneinin iinde, siz bir tanesini bile uygulamyorsanz, yapacak bir ey yok, soan alaya alaya doramaya devam edeceksiniz. Hamburgerin ad nereden geliyor? "Ham" kelimesinin ngilizce'deki anlam "domuzun bacann st ksmndan tuzlanarak ve kurutularak yaplan yemek" demektir. yleyse hamburger domuz etinden yapld iin mi bu ad almtr? Kesinlikle hayr! Hamburgerin tarihi Orta Asya'ya Tatar diye bilinen Trk toplumlarna

kadar uzanr. O zamanlar sava Tatar atlar i et yiyorlard. Zamanla bu eti eerlerinin altna koyduklarnda, uzun seferlerde atn hareketleri sonucunda bu etin bir ekilde az da olsa pitiini ve daha kolay inenebilir hale geldiini kefettiler. Yllar getike, Asya steplerindeki uzun seferlerinin sonunda bu eti eerin altndan karttklarnda onatuz, biber ve soan da ilave ettiler ve sonunda bugnk bilinen "Tatar Biftei" ortaya kt. Almanya'nn Hamburg ehrinden bir tccar, ticaret amacyla gittii Orta Asya'da 19. yzyln ortalarnda Tatar Biftei'ni grr ve Almanya'ya getirerek Hamburg biftei olarak sunar. Daha sonralar bir a bu eti kzartarak servie sunar ve ona "Hamburg'a ait" anlamnda hamburger adn verir. Hamburger Amanya'y iki yolla terk eder. Yine 19. yzylda bir fiziki ayn zamanda yemek gelitirme uzman olan Dr. J. H. Salisbury hamburgeri ngiltere'ye getiri. Salisbury salkl bir yaam iin gnde kere, nden scak su ile ykanm biftek yenilmesi gerektiine inanyordu. Bu ekilde hazrlanan hamburgere ngiltere'de "Salisbury Biftei" ad verildi. Dier yolla ise, 19. yzyln sonlarnda Alman gmenleri ile Amerika'ya gitti. Hamburger etinden yaplan kftelerin ismi burada hamburger olarak yerleti. Yani tarihin hibir safhasnda hamburgerin iinde domuz eti olmad. Gerisin geriye Trkiye'ye dndnde ise tarihinin atalarmza dayandn bilmeyenler geleneksel damak tadmza uygun olmadn ileri srdler. Bu arada belirtelim ki, Birinci Dnya Sva sonras ABD'de ngilizcede'ki Alman kkenli kelimeleri ayklamak iin yaplan almada, hamburgerin ismi de "Salisbury Biftei" olarak deitirilmeye alld, ama tutmad. Biber neden acdr? Biber ac deildir. Ac, tatlnn tersidir ve acya rnek olarak kiwinin ya da greyfurdun tad gsterilebilir. Biber ac deil yakcdr. Bunun tersi ise serinletici olup, buna da rnek olarak nane veya mentol gsterilebilir. Biberin yakcl, iinde bulunan kapsaisin ad verilen bir tr bileikten kaynaklanr. Bu maddenin byk bir ksm, biberin etli ksmnda ve tohumlarnda bulunur. Bu nedenle ucu pek yakc olamayan biberin, yenildike yakcl daha ok hissedilir. Kapsaisin maddesi bibere yakclk vermekle kalmaz, cilde temas ettiinde tahrie de yol aar. Hatta bu zelliinden dolay baz romatizma ilalarnn formllerinde de kullanlr. Yeil biber krmz olanndan daha yakc deildir. Yakc biberler koyu renkli ve ok sivri uludur. Biberler A ve C vitaminleri bakmndan ok zengin olup, scak havada yenilen yakc biberler insan terletirler ve terin buharlamasyla insanda bir serinlik hissi duyulur. Buna karn, biberin iindeki kapsaisin maddesi, insanda tkrk salgsn da artrr, solunum ve kan basncnda deiimler yaratr, barsaklarda emilimin azalmasna yol aar. Hayvanlar zerinde yaplan deneyler sonucunda, dier kansorejen maddelerle birlikte alndnda, karacier kanserinin ortaya kmasnda, hzlandrc rol olduu konusunda ciddi kukular vardr. Biberden azmz yannca oumuz hemen su ieriz ve bir ie yaramadn grrz. Peki nasl oluyor da, bibrin yakc tesirini su gideremiyor? Sebebi basit, ya ve su kesinlikle birbirlerine kaarmaz. Biberlerin yakclk veren maddesi yal olduu iin, ne kadar su ierseniz iin onunla birlemez. En iyi metot ekmek yemektir. Ekmek bu ya absorbe der

ve mideye tar. Bir dier etkili yol da st imektir. Stn iindeki kasein maddesi bir deterjan grevini stlenir, biberin ya ile kararak az temizler. Bu da yeterli deilse rak iilmesi nerilir. Rak da dier alkol ieren svlar gibi ya zer ve sorunu giderir, ama sonular ertesi sabah ortaya kacak baka sorunlar getirir. Arabalarda hava yastklar nasl alyor? Hava yastklar 80'li yllarn banda ortaya ktklarndan beri binlerce hayat kurtarmlardr. Aslnda hava yastklar kinci Dnya Sava srasnda uaklarn yere aklmalarnda bir nlem olarak tasarlanm ve ilk patent o zamanlarda alnmt. Hava yastklarnn arabalara uygulanmasnda birok problemle karlald. Basnl havann araba iinde muhafazas, sratle imenin salanmas, ani ime srasnda yastn patlamasnn veya kiiye zarar vermesinin nlenmesi vs... Hava yastnda ana para vardr. Birincisi yastn kendisi ki, ince naylon iplikten yaplm ve konsolda bir silindir zerine sarlmtr. Aslnda src tarafndaki hava yast dierlerinden farkldr. Dierleri tipik bir silindir eklinde iken src tarafndaki direksiyonun ortasna uyacak ekildedir. kinci olarak yasta ne zaman ieceini bildiren, arabann n tarafnda bir sensr vardr. Bir tula duvara yaklak saatte 15-25 kilometre sratle arpldnda oluacak kuvvet karsnda sinyal verecek ekilde ayarlanmtr. Son olarak da ime sistemi vardr. Hava yastklar sktrlm veya basn altndaki havann veya bir gazn salverilmesiyle imezler. Bir kimyasal reaksiyonun sonucunda ierler. Bu kimyasal reaksiyonun ana maddesi "sodyum azide"dir, yani NaN3. Normal artlarda duraan olan bu molekl stlnca annda ayrr ve ortaya nitrojen gaz kar. ok az miktarndan, yani 130 gramndan 67 litre nitrojen kabilir. Ancak bu ayrmadan ortaya bir de sodyum (Na) kar ki, ok reaktiftir. Su ile birleince vcuda bilhassa gzlere, buruna ve aza ar tahribat verebilir. Bu tehlikeyi nlemek iin hava yast reticileri kimyasal reaksiyonda sodyum ile birleebilecek bir gaz daha kullanabiliyorlar ki, bu da potasyum nitrattr (KNO3). Bu reaksiyondan da yine ortaya nitrojen kar. Arabann nndeki sensr belli bir seviyenin stndeki arpmada, NaN3 zlr, aa kan nitrojen hava yastna dolarak iirir. Burada ilgin olan sensrn arpmay alglamas ile yastn imesi arasnda geen zamandr. Sadece 30 milisaniye yani 0.030 saniye. Bir saniye sonra yastk zerindeki zel delikler vastas ile kendi kendine sner ve kazazedeye devaml bask yaplmasna mani olur. Paslanmaz elik niin paslanmaz? elik ile demir arasnda ok az bir fark vardr. Saf demir bir bakr kadar yumuaktr. Onun iine yzde 2'ye kadar karbon katlmas ile inanlmaz bir mukavemet, sertlik ve mekanik zellikler elde edilir ki, ad artk eliktir. Demirin bol olmas, kolay ve ucuz elde edilmesi nedeniyle eliin de kullanm ok yaygndr. Ancak elikte de, demirde olan zayf bir nokta vardr. Paslanma, dier bir deyile oksidasyon. Gnlk hayatmzda kullanlan eyalarn paslanmas sonucu her yl dnyada milyonlarca

dolar boa gitmektedir. Bu kaybn byk bir ksm demir ve eliin paslanmasndan dolaydr. Paslanmay ksaca demirin havadaki oksijen ile birlemesi olarak tanmlayabiliriz. Aslnda bu elektro kimyasal bir reaksiyondur. Bu nedenle malzemenin bir yerinde balayan paslanma boyann altndan geerek dier bir yerde ortaya kabilir. Sadece demir ve elik deil dier metaller de paslanr. rnein, alminyum, pirin, bronz gibi. Ancak onlarda malzemem ile oksijenin birlemesinden oluan ok ince bir tabaka, daha oluur olumaz malzemenin hava ile temasn keserek koruyucu bir rol oynar, paslanmann ilerlemesini nler. Bu tabaka o kadar incedir ki, malzemenin rengi hemen hemrn deimez. Demirdeki paslanmann zellii onun ve oksijen atomlarnn boyutlarndaki byk farktan dolay yzeyde salam bir birleme olmamas, paslanmann malzemenin iine nfuz etmesi, sadece grnt deil mukavemetin de bozulmasdr. Paslanmada havadaki nemin de etkisi byktr. Reaksiyondaki su miktar pasn rengini de belirler. Bu nedenle pasn rengi siyah veya ok koyu kahverengi olabildii gibi sarmtrak da olabilir. Paslanmann hzn artran faktrlerden bir dieri de tuzdur. O da elektrokimyasal reaksiyonun hzn artrr. Kn kar nedeni ile yollarna tuz dklen yerler ve deniz kenarlarnda paslanma daha hzl olur. Paslanmaz elikten nce, paslanmay nlemek iin malzeme boyanyor veya galvaniz kaplanyordu. Bu zmler de zellikle salk ve gda sektrnde baka sorunlar yaratyordu. lk paslanmaz elii Harry Brearley, 1913 ylnda tesadfen kefetti. Tfek namlular iin eitli metalleri birletirerek deneyler yaparken bazlarnn paslanmaya kar direnli olduklarn grd. Her byk buluta olduu gibi, o da bunu sanayicilere kabul ettirebilmek iin uzun bir ura verdi. Krom gibi baz metaller, atom boyutlarnn birbirine yakn olmasndan dolay oksijenle ok kolay ve sratli birleirler. Kalnl birka atom olacak kadar ok ince ama ok salam bir tabaka olutururlar. Baka reaksiyon olmaz. Bu tabaka zedelense bile tekrar oluur. Krom belli bir oranda elie katlrsa yine ayn olay olur, elik artk paslanmaz. Paslanmaz eliin iinde yzde 10-30 krom vardr. Bu orana ve eklenecek nikel, titanyum, alminyum, bakr, slfr, fosfor ve benzeri elemanlara bal olarak kullanm yeri deiir. En yksek ses hangisidir? Sesin seviyesini lmede kullanlan birim Desibel'dir ve ksaca dB olarak yazlr. nsan kula inanlmaz ekilde hassas olduundan bu dB ls de biraz tuhaftr. Kulamz en hafif bir yaprak hrtsndan, jet motorunun yksek sesine kadar her eyi iitebilir. Halbuki jet motorunun sesi insann iitebilecei yumuak bir fsldamadan bir trilyon kat daha fazladr. nsan kula aralarnda bir dB fark olan sesleri bile ayrt edebilir. Desibel seviyesi matematik dilinde "eksponenl" denilen ekilde (aynen deprem ls "rihter"de de olduu gibi) katlanarak artar. nsan kulann iitebilecei en dk ses seviyesi yani sessizlik 0 (sfr) dB'dir. Bu seviyenin 10 kat fazlas 10 dB, 100 kat fazlas 20 dB, 1000 kat fazlas 30 dB'dir ve byle artarak gider. imdi baz seslerin seviyelerine bakalm. COLOR: #000000; FONT-FAMILY: Arial, Helvetica, sans-serif; FONT-SIZE: 10px; FONT-WEIGHT: normal }

Sesin iddet faktr 1.000.000.000.000.0 00.000 1.000.000.000.000.0 00 1.000.000.000.000 100.000.000.000

Ses seviyesi (dB) 180 150 120 110

Sesin kayna Roket sesi Jet uann kalk Gk grlts Klakson sesi (1 metreden)

10.000.000.000 1.000.000.000 100.000.000 10.000.000 1.000.000 10.000 1.000 10 1

110 110 80 70 60 40 30 10

Metro istasyonu Mutfak blenderi Sa kurutucusu Otobandaki trafik Normal konuma Oturma odas Ktphane, hafif fslt Yaprak hrts

itmenin alt snr

Yukardaki btn ses seviyeleri kaynan yaknndan alnmtr. Kaynaktan uzaklatkabu seviyeler mesafeye bal olarak der. 85 dB''in zerindeki sesler iitme duyusunun kaybna yol aabilir. Tabii bu sreye de baldr. 10 saat 95 dB seviyesindeki sese maruz kalmak zarar verebilirken, ok ksa srede 120 dB''lik bir ses seviyesi kulaa zarar vermez. Sesin iki temel zellii vardr. Biri yukarda belirttiimiz iddeti veya seviyesi, dieri de frekans. Ses hava dalgalar ile yayldndan bir saniyedeki dalga says frekansn verir. Ve bu da "Herz" birimi ile ifade edilir. Sesin iddeti ile frekans arasnda bir balant yoktur. nsan kula 20 ile 20.000 Herz arasndaki sesleri alglayabilir. 20.000''in st ultrasonik sesler olup bu sesleri insan kula alglayamaz.

Sesin bir kulamza gelmesi ile brne gelmesi arasnda saniyenin milyonda biri kadar bir sre olamasna ramen sinir sistemimiz bunu beynimize ulatrr ve sesin hangi ynden geldiini alglarz. 85 dB''in st insan kula iin zararl iken bebeklerin alamas 100 dB''in de stndedir. Anneler, babalar bebeklerinizi alatmayn, sonra zarar size dokunabilir. Kat nasl yaplyor? Kleopatra, Konfiys, Einstein, Edison, Ts'ai Lun. Btn bu kiilerin iinde insanlk tarihinin geliimine en byk faydas olan kimdir dersek, herhalde Ts'ai Lun demezsiniz. Ama O'dur. Ts'ai Lun gnmzden yaklak 2000 yl nce in'de yaayan bir memurdu ve MS 105 ylnda bugnk kullanlan hali ile kad icat etti. Dutaac kabuu, kenevir ve kuma paralarn suyla kartrarak ezdi, lapa haline getirdi, presleyerek suyunu kard ve bu ince tabakay kurumas iin gnein altnda ipe ast. Aslnda insanlar M 3500 yllarnda bile zerine yaz yazabilecek eitli eyler kullanyorlard. Kadn icad sonraki devirlerde inlileri dnyann en gelimi kltrnn sahibi yapt. artcdr ki, Orta Asya'ya 751, Badat'a ise 793 ylnda ulaan Ts'ai Lun'un kat yapma metodu, Avrupa'da ilk kat ancak 1151 ylnda spanya'da yaplabildi. zellikle matbaann icad ile birlikte kada olan ihtiya gittike byd. Yeterli hammadde bulmakta zorlanld. Ayrca bu ekilde kat imalat ok zaman alyordu ve dnyan bir zme ihtiyac vard. Kesin tarih bilinmiyor ama yaklak 18. yzyln balarnda Fransz bilimci Rene - Antonie Ferchault de Reaumur ormanda aalarn arasnda yrrken bir yaban ars kovan grd. Yaban arlar evlerinde olmadndan durup kovan incelemeye balad. Birden kovann kattan yaplm olduunu grd. Peki onlar paavra kullanmadan kovan nasl yapyorlard? Sadece paavra deil, kimyasallar, ate ve kartrma tanklarn da kullanmyorlard. Arlar insanlarn bilmedii neyi biliyorlard? Aslnda her ey ok basitti. Ksa bir gzlem sonucunda grd ki, yaban arlar ince dallar veya rm ktkleri kemirir gibi azlarna alyorlar, burada mide svlar ve salyalar ile kartryorlar ve kovanlarn yapmada kullanyorlard. Reaumur arlarn sindirim sistemini de inceleyerek buluunu 1719 ylnda Fransz Kraliyet Akademisi'ne sundu. lk kat makinesi 1798 ylnda yapld. Ancak bu geni bir kayn dnerek fdaki lapay ald ve ince kat haline getirdii, her dnte tek bir kat yapabilen basit bir makine idi. Silindirli makine ok gemeden 1809 ylnda John Dickinson tarafndan ilan edildi. Gnmzde kat retimi yksek teknoloji ile ve tam otomatik olarak yaplabilmektedir ama ilemin ad esas olarak deimemitir. Katlarn arasndaki kalite farkn kullanlan lifin tr, lapann hazrlan, iine katlan malzemeler, kimyasal veya mekanik metotlar belirler. Her ne kadar liflerin elde edilmesinde aalar ana kaynak ise de zellik taayn katlarn yaplmasnda gnmzde sentetik lifler de kullanlmaktadr.

Bumerang nasl geri gelebiliyor? Bilinenin aksine btn bumeranglar geri gelmezler. Frlatana geri dnebilen bumeranglar

sadece Avustralya yerlileri Aborijinler tarafndan spor olarak veya ku srelerini avlamakta kullanlrlar. Aborijinlerin tarih ncesi zamandan beri bumeranglar kullandklar biliniyor. Bumerang ngilizce'de "boomerang" lan ismi de Aborijinlerin kulland isimden tremitir. Aslnda bugn Avustralya'y ilk kefedenler kangurular grnce ok arm ve Aborijinlere bunlarn isimlerini sormular, onlar da "kanguru" cevabn verince, bu acayip hayvana kanguru ismini vermilerdir. Halbuki kanguru Aborijin lisannda "bilmiyorum" demektir. Bumerang eklinde ancak geri dnme zellii olmyan benzerlerinin Abojinler gibi Msr'da, gney Hindistan'da, Endonezya'da (Borneo) ve Amerika'da yerliler tarafndan tarihin ilk alarnda itibaren kullanld biliniyor. Bu tipler daha uzun ve ardrlar. Av hayvanlar ldrmede kullanlrlar. Savalarda ok ar yaralanmalara ve lmlere sebep olurlar. Hatta bazlarnn ucu tesiri arttrmak iin kanca ekllinde yaplr. Aborijinlerin yaptklar geri dnebilen bumeranglar ise hafif ve ince olup toplam uzunluklar 50 - 75 santimetre, arlklar da 350 gram civarndadr. Bumerangn iki kolunun ucu yaplrken veya yapldktan sonra kl ile stlarak birbirinin aksi istikamete kvrlr. Bumerang yere parelel veya biraz aa doru atlrsa biraz sonra ykselie geerek, 15 metre ykseklie kadar trmanr. Eer bir ucu yere arpacak ekilde atlrsa, yere arpan bir mermi gibi mthi bir hzla dnerek ykselir, 45 metrelik bir daire veya elips izerek yrngesini tamamlar, frlatann yaknna der. Bumerangn nasl geri dnd gnmzn bilim insanlar tarafndan tam anlalm deildir. Dnn aerodinamik kaldrma gc ile eksende yapt cayroskobik dnn birleiminin yaratt sanlmaktadr. Geri dnebilen bumeranglarn, dierlerinin uu ekillerinin gzlemlenerek veya tamamen tesadf sonucunda gelitirildii sanlyor. Aborijinlerin bumerangla ku avlamalar ise ilgin. Bumerang, ku srlerinin uu yksekliinin zerine frlatyorlar. Bumerangn yerdeki glgesini gren kular arkalarnda yrtc bir ku olduunu sanyorlar. Kamak iin dala geiyorlar ve sonunda aalar arasna gerilmi alara taklyorlar. Bumerang frlatma, tarihte kaydedilmi en eski sporlardan biridir. Gnmzde bata ABD'de olmak zere baz lkelerde, hedefe yaknlk, mesafe, hz ve yakalama kategorilerinde spor olarak hala yaplyor. Paratle ilk nasl atlanld, kim atlad? Aslnda en ok merak edilen paratn icadndan ok, onunla havadan ilk kimin atladdr. Kim byle bir eyi ilk defa denemeye cesaret etmitir? Sanldnn aksine parat uaktan sonra deil, yaklak bir yzyldan fazla bir zaman nce, balonla hemen hemen ayn tarihlerde ama ok ayr almalarla icat edilmitir. Parat fikri eski in'e kadar gider. Gnmzde ki parate benzer bir eyler gelitirilmi ama oyuncak olmaktan teye geememitir. Leonardo da Vinci'nin de bu konudaki almalar biliniyor. Bu fikri hayata ilk geiren kii ise Fransa'da 1783 ylnda LouisSabestian Lenomand olmutur. Lenomand 4,5 metre ykseklikteki bir aatan, omuzlarna birer adet bir eit emsiye balayarak ilk deneyimini yapmtr. Ancak o, buluunu o seviyedeki bir ykseklikten, yangn kan bir binadan atlayarak kamak iin dnmt. Ciddi anlamda ilk atlamann erefi ise Fransz Andre-Jack-ques Garnerin'e aittir. 1769

Paris doumlu Garnerin Fransz ordusunda 1793 ylnda mfetti olmu. ngiltere'de iki yl hapis yatm ve dnnde 1797 ylnda ilk atlayn bin metreden bir balondan yapmtr. Bu ilk parat emsiye eklindeydi, ap yedi metreydi ve ketenden yaplmt. Garnerin daha sonra birok gsteri atlay yapm, hatta bir keresinde 1802 ylnda ngiltere'de 2 bin 400 metreden atlamtr. nceleri ketenden yaplan paratler, sonraalar ipekten yaplmaya balanld. Uaktan ilk atlay gerekletiren ise 1912 ylnda, ABD Kara Kuvvetleri'nden Yzba Albert Berry oldu. Birinci Dnya Sava balarnda uaktan paratle atlamann pratik olmad gr hakim olduundan, sadece gzetleme balonlarnda grevli olanlarn, uak saldrlarndan kalarnda ok yaygn olarak kullanlmtr. Birinci Dnya Sava'nn sonlarna doru paratn uak pilotlarnn da can dostu olduu anlalmtr. kinci Dnya Sava'nda ise uak ebatlarnn bymesi ve teknolojilerinin gelimesi ile insanlarn ve birliklerin yere indirilmeleri dnda silahlar indirmek, mahsur kalan birliklere ikmal malzemesi gndermek, ajanlar indirmek gibi birok alanda kullanlmlardr.

Floresan lambalar niin daha ekonomiktir? Floresan lambalar ilk olarak 1939 ylnda, NewYork Dnya Fuar'nda "General Electric" tarafndan sergileni. Amerikan evlerinin elektrikle aynlatlmasndan yaklak 60 yl sonra oortaya kan floresan lambann bilinen ampl ile sava gnmze kadar srd. Ayn evin iinde banyoda yumuak ile floresan galip gelebilirken, yatak odasnda mcadeleyi rpmantik ile ampl kazand. Uzun mcadele sonunda zafer floresann oldu. Bunun esas sebebi ise evlerdeki tercihin deimesi deil, elektrik giderlerinin azaltlamas gereken youn yaamn olduu iyerleri ve okullard. 18 Watt'lk bir floresan lamba, 75 Watt'lk bir ampl kadar k verebilir. Yani floresanlar daha az enerji salayp, daha ok k verirler, yaklak yzde 75 enerji tasarrufu salarlar. Piyasa sat fiyatlar daha yksektir ama en az on misli daha uzun mre sahiptirler. Ik tek bir noktadan deil de tpn her tarafndan geldii iin daha fazla dalr. Mavimsi klar daha yumuaktr ve gzleri yormaz. Floresan lambalarda, elektrik dmesine baldnda, transformerden geen elektrik, tpn bir ucundaki elektrottan dierine bir ark oluturur. Bu arkn enerjisi tpn iindeki civay buharlatrr. Bu buhar elektrik yklenerek gzle grlmeyen ltraviyole nlar samaya balar. Bu nlar da tpn i yzeyine kaplanm olan fosfor tozlarna arparak grlen parlak oluturur. Floresan lambalar ilk allar srasnda ok elektrik ekerler. Halbuki bu miktardaki enerjiyi bir saatlik ak durumdaancak harcarlar. Ayrca ok sk ap kapama ile mrleri de ksalr. rnein tipik bir floresan lamba devaml ak brakldnda 50 bin saat alabilir. saatlik aralarla kapanp aldnda mr 20 bin saate der. Sonu olarak floresan lambalar bir saat sonra aacaksanz hi kapatmamanz daha ekonomik olabilir. Normal ampllerde alp kapamann ciddi bir etkisi yoktur.

Baz insanlarn floresan tipi klara duyarlklar vardr. Aslnda ayrt edemeyiz ama floresann ltraviyole ieren ark saniyede 120 kez akar. In bu frekans baz insanlarda migren denilen ba arlar yaratabilir. Bu titreimleri lambaya dorudan baktnzda gremezsiniz ama gznzn kesinden baktnzda grebilirsiniz. Evlerdeki iekler genellikle yei yaprakl olup, n krmz ve mavi ksmn absorbe ederler. Mavi onlar iin zellikle nemlidir. Ampul nda mavi renk ok azdr. Bu nedenle evdeki iekler iin floresan lambalar daha faydaldr.

Fotoraflarda gzler niin krmz kyor? Geceleri flala ekilen fotoroflarda genellikle gzler krmz kar. Peki fotoraftaki gzellii bozan bu olay nasl olur? Niin her zaman olmaz? Niin gndzleri flala ekilen fotoraflarda olmaz? Gzmz i ie gemi tabakadan oluur. En dardaki gzmz koruyan ve gz ak da denilen sert tabakadr. kincisi, kan damarlarndan meydana gelmi ve ortasnda gz bebeinin bulunduu damar tabakadr. Bu damarlar sayesinde fazla kta gz bebeimiz klr, karanlkta ise daha ok k alabilmek iin byr ama bu hareketi olduka yava yapar. nc tabakada retina ad verilen, a duyarl klcal damar alarndan oluan a tabakasdr. Kpek, kedi, geyik, karaca gibi hayvanlarn gzlerinin arkasnda, yani retinalarnda ayna gibi, yanstc zel bir tabaka vardr. Eer karanlkta gzlerine el lambas veya araba far gibi bir k tutarsanz, bu k gzlerinin iinden yansr ve gzleri karanlkta prl prl parlar. nsanlarn gzlerinin retinasnda ise byle bir yanstc tabaka yoktur. Fotoraf makinesinin fla ok ksa bir zamanda ok kuvvetli bir k verir. Gzbebeimiz ise bu kadar ksa zamanda klmeye frsat bulamaz. Ik dorudan retinaya ular ve oradan da dorudan klcal damarlarn grnts yansr. te flala ekilen fotoraflarda grlen bu krmzlk retina tabakasndaki klcal damarlarn grntsdr. Gnmzde, birok fotoraf makinesinde, gzn bu krmz grntsn azaltacak nlemler alnmtr. Bu makinelerde fla iki kere akar. Birinci ak resim ekilmeden az nce olur ve gzbebeinin klerek gzdeki yansmay azaltmasna zaman tanr. kincisi de tam fotoraf ekilirken olur ki, gzbebei olmas gereken durumu almtr zaten. Baka bir nlem de odadaki btn klar aarak gzbebeinin nceden klmesini salamaktr. Geceleri flal fotoraflarda, gzlerin krmz kmasnn nlenmesinin bir yolu da fla objektiften olabildiince uzak tutmaktr. Gnmzde fotoraf makineleri o kadar klmtr ki, fla makinesinin bnyesinde ve objektife birka santim mesafededir. Flan gze gelip yansyarak geri dndnde dorudan objektife gelir. Gndzleri ise gzmze dardan, her ynden k geldii iin, flan bunlarn arasnda daha az oranda gzmze girer ve krmz gz olay yaratmaz.

Helikopterlerin arka pervaneleri ne ie yarar? Gnmz tatlar iinde en ok ynl ve artc olan helikopterdir. boyutta da

hareket edebilmesi, hemen hemen her yere gidebilmesi nedenleri ile uaklarla yaplamayan birok zel grevlerde de kullanlabilirler. Ancak helikopterlerin uma mekanizmalar uaklara gre oldka kark, retim maliyetleri de daha yksektir. Helikopterleri aklardan ayran nemli zellikler, havada asl durabilmeleri ve geri geri uabilmeleridir. Uaklarda gerekli gc motor salar ama asl havada kalabilmelerini salayan kanatlardr. Helikopterlerde ise havada kalmay salayan motora bal pervanelerdir. Onlar bir eit dnen kanat olarak dnebiliriz. Bir helikopterde iki veya daha fazla kanat olabilir. Kanatlara hafif bir a verilip, ana motor altrlnca, dnen kanatlar helikopteri kaldrmaya alr. Yerde iken sorun yoktr ama havalannca helikopterin gvdesi, pervanenin dn ynnn tersine dnmeye balar. te burada bu hareketi durdurabilecek ilave bir gce ihtiya vardr. Bu ilave gc salamann en kolay yolu, dn ynne dik ilave ir pervane koymaktr. Buna kuyruk rotoru aynen ak pervanesi gibi bir iti gc yaratr ve helikopterin gvdesinin dnmesini dengeleyerek sabit kalmasn salar. Kuyruktaki pervaneyi dndren ayr bir motor yoktur. Hareketini ana motordan bir aft ile alr ve altndaki dili kutusu vastas ile dnmesi gereken devire dner. Helikopterleri tam olarak kontrol edebilmek iin ana ve kuyruk pervanelerinin ayarlanabilir olmalar gerekir. Kuyruk pervanesinde kanatlarn eimlerinin, yani alarnn ayarlanmas ile helikopterin kendi ekseni etrafnda dnebilmesi salanr. Ana pervane ise ok nemlidir. Ykseklik deitirmeyi, ileri ve geri gitmeyi, dnmeyi o salar. Bunun iin de inanlmaz derecede dayankl olmas gerekir. in asl srr ise ana pervanenin dnen kanatlarnn eiklik alarnn bir tam tur sresince deimesidir. Helikopterlerin havada hareketsiz kalabilmeleri iin pervanelerin alar da sabit olmaldr. Bu alar tm kanatlarda ayn anda deitirmekle alalmave ykselme salanr. Kanatlar arka arkaya geldiklerinde alar byk, ne geldiklerinde daha kk ise ileri doru hareket, tersi durumda da geriye doru hareket salanr.

Uaklar arkalarnda niin bulut brakyorlar? Bu, ocuklarn gkyzne bakarak en sk sorduklar sorulardan biridir. Kim bilir kamz, kaamak cevaplar vermi, uan motorlarndan kan duman olduunu sylemi ama ayn ykseklikte an her uakta ayn eyin olmadn aklayamamtr. Bir bulutun oluabilmesi iin, havann, yeryznden buharlaan suyu absorbe edemeyecek, yani iine alamayacak kadar dk scaklk ve basnta olmas, bir de bulutu oluturacak su damlacklarnn etraflarnda tutunabilecekleri toz paracklarnn olmas gereklidir. Yerden 10 bin metreden fazla ykseklikte normal artlarda hava ok temizdir, hi toz yoktur, yani bir bulutun olumas iin gereken artlardan biri eksiktir. Bilindii gibi jet uaklarnn motorlar, n taraflarndan havay alarak, yakt ile yakar ve ilev tamamlandktan sonra, arka taraflarndaki kk aptaki egzozdan byk bir basn ile dar verirler. Bu motorlarn aldklar hava ile birlikte giren su buhar, motorun iinde daha da koyu hale gelerek dardaki ok sok havann zerine pskrtlr. Buna teknik dilde ''sublime'' olma olay denir. Yani buhar halindeki suyun, sv hale gemeden, dorudan donmas, buz haline gemesidir. Aslnda uaklarn arkalarnda braktklar bulut, insan yaps buluttan baka bir ey

deildir. Souk havada verdiimiz nefes havada nasl buharlayorsa onun gibi bir eydir. Deniz seviyesinde, yksek scaklk ve basnta buharlaan suyu hava kolayca absorbe eder. Ykseklik arttka, hava scakl ve vasn dtke, hava artk su buharn iine alamaz hale gelir. Ancak bulutun olumas iin bir nc art daha vard, nyani toz paracklar. te burada toz paracklarnn grevini, an motorlarndan egzost olarak kan yakt paracklar yerine getirir. Bu sayede bir bulutun olumas iin art da yerine getirilmi olur ve motorlarn gerisinde uzun, ince bir bulut oluur. Esasnda alak irtifada uan uaklarda da ayn ey oluur, motorlardan su buhar salnr ama dk s, nem miktar, rzgar yn gibi etkenler tam olumad iin uaklarn arkasnda beyaz bulut olumaz. lave edelim ki, bu olayda uan ve motorlarnn cinsi ve kapasitesinin hibir etkisi yoktur. Souk havada arabamz niin zor alyor? lkemizin her tarafnda olmasa bile, kn ok souk getii yerlerde, zellikle sabahlar souk havada arabalarn motorunu altrabilmek sorun olur. Bu sorunun temel nedeni vardr ve birletiklerinde sabahn krnde, souk havada insanater dktrrler. Benzin de dier svlar gibi souk havada daha az buharlar. Bunu yazn gne gren bir kaldrma su dktnzde grebilirsiniz. Buradan hemen buharlaan su, glgedeki kaldrma dkldnde kolayca buharlaamaz, bir sre orada kalr. Benzin de souk havada kolayca buharlaamaynca, bji atelendiinde tutumas da zor olur. Motor ya souk havada kalnlar.Buna rnek olarak reeli gsterebiliriz. Scak havada daha akc olan reel,n buz dolabna konulup kartldnda kavonazdan daha zor akar. Bylece anahtar evirdiinizde motorunuz, dner ksmlarnn olduu yataklarda kaslnlam yan direnci ile karlar. Souk havalarda ak de sorun kartr. Esasnnda akla u soru gelebilir. Cep radyonuzun pillerinin mrn uzatmak iin buz dolabnda saklanlmas tavsiye edilir, yani souk ortam pil iin iyidir. yleyse bir eit pil olan ak souk havada doru drst niin almaz? Araba aksnden elektrik elde edilmesi de dier pillerde oldu gibi kimyasal bir reaksiyonndur. Ancak souk havada bu reaksiyon yavalar ve mar motorunuza gerekenden daha az gte elektrik gelir. Bu da motorun ilk hareketi iin gerekenden daha yava dnmesine neden olur. Yeri gelmiken syleyelim. Kalem pillerin iindeki debir eit kimyasal reaksiyondur. zellikle kuru pillerin kullanlmadklar zamanlarda bile ok az da olsa elektrik kardklar bilinir. Bu nedenle bu kaak kimyasal reaksiyonu en aza ve yavaa indirebilmek iin, pillerin kullanlmadklar zamanlarda buz dolabnda muhafaza edilmeleri tavsiye edilir. Pillerin buz dolabna konulamalar mrlerini artrabilir ancak kullanma srasnda tam performans alabilmek asndan piller oda scaklnda olmaldr. Zaten gnmzn gelimi pilleri, o kadar uzun muhafaza mrne sahiplerdir ki, buzdolabna konulup konulmamalar pek bir ey fark ettirmez. Arabamzn aynalar niin farkl gsteriyor? nce dikiz aynas ile balayalm. Dikiz aynasn gece konumuna getirince, arkadaki arabalarn farlarnn klarnn sizi rahatsz etmeden nasl arkay grebildiinizi hi merak ettiniz mi? Eer evinizde gece klar ak ve dars karanlk iken pencerenin nnde

durursanz, camdan aksinizi bir aynaya yakn netlikte grebilirsiniz. Dikiz aynalarnda da b zellik kullanlr. Dikiz aynasnda arka arkaya ama birbirine al, 'V' eklinde, nde dz bir cam, arkada ise normal dz bir ayna vardr. Normal gndz konumunda ayna ksm dik durumdadr ve camdan geen klar brada yansyarak arkanz grmenizi salarlar. Dikiz aynasn gece konumuna getirince, cam ksm dik duruma gelir, al hale gelen ayna ksm ise arabanzn tavann gsterir. Bu pozisyonda ayna ksm tamamen karanlk olan arabann tavann camn arkasna yanstr ve evdeki cam rneinde oldu gibi, dikiz aynasnn cam ksmndan arkadan gelen klar nispeten az ve gzlerinizi rahatsz etmeyecek ekilde grebilirsiniz. General Motors ilgilileri, imdi yeni bir dikiz aynas gelitirdiklerini sylyorlar. Bunda sadece tek bir yanstc yzey olacak ve zerindeki zel film tabakas sayesinde geceleri parlak far klarn dk dzeyde yanstacak. Birok src arabalarnn sa ve sol tarafndaki aynalardaki grntlerin farkllklarna dikkat etmez. Genellikle src tarafndaki ayna, dz ayna olup arkadaki arabalarn gerek boyut ve uzaklklarn gsterir. Sa taraftaki ayna dz deil bombelidir ve cisimleri daha kk gsterir. Bu da srclerin arkalarndaki araba daha uzaktaym gibi alglamalarna sebep olr. Ancak bu hali ile sa taraftaki ayna arkay daha geni adan grme ve zellikle sa arka kr noktay daha iyi izleme imkann salar. 80'li yllarda kullanclarn istekleri dorultusunda balayan bu farkl grntl ayna konulmasnn getirebilecei sakncalar gz nne alnarak, son zamanlarda yeni arabalarda sadaki aynaya ''arabalar grndnden daha yakndrlar'' ekklinde bir ikaz yazlmaya balanld. phesiz sa tarafa da bire bir lekte gsteren bir dz ayna konulabilir ama buray bombeli aynadaki kadar ok geni adangsterebilmesi iin, bu aynann yzeyinin de ok byk olmas gerekir.

Telefon tularnda niin kntlar var? Gnmzde hayatmzn ayrlmaz bir paras haline gelen cep telefonlarnn "5" tuu zerindeki kntya hi dikkat ettiniz mi? Bu knt en ortadaki tuu el yoprdam ile bularak, tulamay bakmadan yapabilmeyi salar. Byk bir ihtimalle bilgisayarnzdaki klavyede "F" ve "J" ya da "A" ve "K" tularnda da byle birer knt lduunu fark etmemisinizdir. Bu kntlar klavyeye bakmadan yazanlarda her iki elin klavyenin ortasn bulmasnda yardmc olur. Yine gzden kaan bir ayrnt ise tularn dizili eklidir. Telefondaki tularda en st srada 1, 2 ve 3 rakamlar yer alrken bilgisayarmzda ve hesap makinemizde tam tersi ekilde 7, 8 ve 9 rakamlar dizilmitir. Bu dizili eklinde hesap makinelerini ve bilgisayarlar yapanlar, en sratli hesaplamay esas almlardr. Tarihi ok daha eski olan telefonun balangcnda ise, hzl tulama pek nemli kabul edilmemitir. Ancak ev kadnlar arasnda yaplan bir aratrmada, telefondaki diziliin onlara daha kolay geldii ve daha sratli uygulayabildikleri saptanmtr. Bilmem hi dikkat ettiniz mi, telefondaki tularn iinde "1" ve "0"n stnde hi harf yoktur. Ama daha artc bir tespit ise, birok telefonda mevcut harflerin iinde "Q" ve

"Z" harflerinin bulunmamasdr. Gnmzde yaygn olarak acil servis (112), yangn ihbar (110), polis imdat (155) ve alo trafik (154) gibi acil hizmetlere 1 ile balayan, haneli numaralar verildii iin, eer 1 tuunun zerinde de harfler olsayd, cep telefonunuzla bir mesaj gnderirken, daha nc harfte bu servislerden birine otomatik olarak balanabilir ve bunlarn santrallerini lzumsuz igal edebilirdiniz. "0" ise bilindi gibi dahili santrallerde operatre ulamada, ehirleraras numaralarda ve cep telefnlarnda ilk evrilen numaradr. Eer bu "0" tuunun zerinde harf olsayd, daha o harfe basar basmaz dorudan santrale balanacak ve santrallerin kilitlenmesine sebep olabilecektik. Tabii telefonun zerinde zaten on tane olan rakam tularnn ikisine harf koymaynca, geriye kalan sekiz tua 24 harf yerletirebilmi ve bu durumda ngilizce'de en az kullanlan "Q" ve "Z" harfleri tularn zerinde yer alamamtr. imdiki cep telefonlarnda "1" ve "0"n zerinde hala harf yok ama teknolijinin gelimesi sayesinde, bir tua drt harf konulabildiinden "Q" 7 tuuna, "Z" ise 9 tuunda kendilerine yer bulabilmi durumdalar. Silah susturucular nasl alr? Filmlerde grmsnzdr. Asljda kulaklara zarar verebilecek kadar yksek olan silah sesi, silahn ucuna taklan boru gibi ok basit bir madeni para ile neredeyse iitilemeyecek kadar, ok dk bir seviyeye indirilebilmektedir. Gerekten de susturucular silahn sesini ok aza indirirler ve de ok basit bir prensibe gre alrlar. Bir balon dnn, bu balonu ine ile patlattnzda yksek bir ses kar. Alt taraf balonun iindeki basnl havay boaltmsnzdr. Halbuki balonun azn ok az aarak basnl havann rahata boalmasn salarsanz, ok az bir ses kar. Bir dier rnek de arap ieleridir. Kpkl arap veya ampanya ielerinin mantarlar kartldnda ok yksek bir ses kmasna ramen, normal bir arabn mantar kartldnda az bir ses kar. nk ampanya iesinde mantarn arkasnda sktrlm basnl gaz bulunmaktadr. Her iki rnekte de grld gibi, kapal bir yerde sktrlm bir gaz aniden kk bir delikten salnverise, ortaya bir patlama sesi kmaktadr. Gazn basnc fonksiyonel olarak size gerekli olduu iin, bu sesi azaltmann tek yolu boalan gazn tek bir delikten deil de, daha byk bir delikten boalmasn salamaktr. te silah susturucularnn arkasnda yatan temel fikir budur. Kurunu silahtan atabilmek iin, kurunun arkasndaki barut atelenir. Atelenen barut ok yksek basnl ve hacimli bir scak gaz ortaya karr. Bu gazn basnc kurunu namluya doru iter. Kurun mermiden ktnda, bir ienin mantarnn ekilip karldnda oluan sese benzer bir olay olur. Kurunun arkasndaki yaklak santimetrekarede 200 kilogram olan basn, ampanyann mantarnn patlatlmasnda olduu gibi, kurunun mermiyi terk etmesiyle birlikte yksek bir ses karmasna yol aar. Namlunun ucuna vidalanan ve zerinde delikler bulunan susturucunun hacmi, namludan 20 - 30 kat daha fazladr. Kurunun arasndaki sktrlm, basnl scak gaz annda buraya boalr ve basnc yaklak santimetrekarede 15 kilograma kadar der. Kurun da namludan karken arkasnda ampanya rneinde olduu gibi basnl gaz olmadndan,

normal bir arap iesi mantar karlyormu gibi, ok az bir ses karr.

Yalan makinesi nasl alr? Televizyondan veya gazetelerden, bizde pek olmasa da ABD'de polis sorgulamalarnda gerektiinde bir sann yalan makinesine balanarak, doruyu syleyip sylemediinin kontrol edildiini grm veya okumusunuzdur. Hatta ABD'de FBI veya CIA gibi ok nemli devlet grevlerine alnmaya aday memurlara da bu test uygulanmaktadr. "Polygraph" denilen bir alet ile sana 4 - 6 adet sensr balanr. Bu sensrlerden gelen eitli sinyaller, dnmekte olan bir kadn zerine grafik olarak kaydedilir. Bu sensrlerle sann, Nefes al hz. Nabz. Kan basnc (tansiyonu). Terleme miktar. kayda alnr. Baz yalan makinelerinde kol ve bacak hareketleri de kaydedilir. Yaln makinesi testi balasnda, sana nce 3 veya 4 basit soru sorulur. Bu ekilde sann verdii sinyallerin dzeni renilir. Daha sonra gerek sorular sorulamya balanlr ve sinyaller kayda alnmaya devam edilir. Test srsince ve sonrasnda bir uzman grafikleri srekli kontrol altnda tutarak, hangi sorularda sinyallerin deitiini tespit eder. Kalp atnn hznn artmas, tansiyonun ykselmesi ve terleme genellikle yalan sylemenin belirtileridir. yi eitilmi bir uzman grafiklere baknca nerede yalan sylediini derhal anlayabilir. Her eye ramen, insnlarn sorular yorumlamalar ve tepkileri farkl olduundan, yalan farkl davranabildiklerinden, bu test mkemmele ulam deildir, bazen yanltc olabilir ve kesin delil kabul edilmez. Barkod nedir? Bu gnlerde ar pazardan aldnz her eyin zerinde bir etiket var. Bu etikette kalnlklar farkl dikey izgiler ve baz numaralar bulunuyor. Kasiyerler bu maln etiketli tarafn bir camn zerinden geiriyor veya etikete bir k tutarak, fiyatlarn otomatik olarak yazar kasalarna geiriyorlar. Barkodlar nceleri marketler iin, ilemlerini hzlandrmalar ve stoklarn daha iyi kontrol edebilmeleri iin hazrlanmt. Ancak sistem o kadar baarl oldu ki, sratle her tiptesatlan eyaya konulmaya balanld. imdi, spermarketten aldnz ve zerinde barkd olan herhangi bir mal elinize aln ve bu bir tip etikete bakarak anlatacaklarmz dinleyin. Grdnz gibi, bir barkodda iki ksm vardr. 1) Makinenin opkuduu dikey izgiler ksm; 2) nsnlarn okuyabildii 12 adet rakam. lk alt rakam eyann tanmm numaras olup, reticiler ylk bir cret karlnda, bu kodlae veren uluslararas bir konseyden kendi rnlerine tahsis ettirebilirler. kinci gruptaki ilk be raklam malzeme numarasdr. Ayn kod birden fazla eitteki rn

iin kullanlmaz. Yani reticinin satt her deiik rnde, her deiik paketlemede, hatta paketlerin koli olarak tekrar paketlenmelerinde hep deiik malzeme numaras verilir. Bylece markette ne kadar mal satld, depoda ne kadar kald, hep kontrol altnda tutulur. rnein, teneke kola ile ie kolann kod numaralar farkldr. Hatta kutu kolann bir kolide 6'lk, 12'lik veya 24 adet bulunmas durumunda bile farkl kod verilir. Sadaki en son rakam ise kontrol numarasdr. Bu numara btn taranan dikey izgilerle hafzaya alnan bilgilerin, bir eit salamasn yapar. Grld gibi, barkodun zerinde, maln fiyat ile ilgili herhangi bir bilgi yoktur. Kasiyer barkodu taradnda sinyal sistem iinde bir merkeze gider, buradaki bilgisayar barkod numaralarna gre girilmi ve her zaman deitirilebilir fiyat bilgisini derhal kasaya gnderir. Bu merkez maazadaki mallarn fiyatlarn her zaman deitirebilme imkan salar. eitli kalnlktaki dikey, kaln ve ince izgiler ile aralarndaki boluklar, eitli kombinasynlarda dizilerek, her biri, bir rakam temsil eder yani altlarndaki rakamn bilgisyar tarafndan okunmasn salarlar. Mikrodalga frnlar yiyecei nasl piirir? Diyelim ki, normal bir frnda bir keki piiriyorsunuz. Kekler normal olarak 170-180 derecede piirilirler. Ama siz frn yanllkla 250 dereceye ayarlarsanz, olacak olan, kekin daha ii snmamkenn, dnn yanmasdr. Normal bir frnda, s nce yemein pitii kap sonrada yemein d ile temas eder ve oradan iine doru yaylr. Frnn iinde snan kuru hava da, kekin ii hala nemli iken dn kurutur ve kahverengi bir kabuun olumasna yol aar. Bir mikrodalga frnda kullnlan, yani yiyecein zerine gnderilen mikrodalgalar 2.500 megahertz frekansndaki radyo dalgalar boyutunda olup, frekanslar FM radyo band frekansnn yaklak 20 mislidir. Bu frekanstaki radyo dalgalarnn ilgin bir zellii vardr. Su, ya, eker tarafndan ok rahat emilmelerine ramen plastik, cam, seramik gibi malzemeler, nitrojen ve oksijen gibi gazlarca emilmezler ve tekrar gerisin geriye yanstlrlar. Sk sk mikrodalga frnlarn, yiyecei iinden dna doru sttn duyarsnz. Bu doru deildir. Dalgalar dorudan yiyecein ya ve su molekllerini etkilerler. Yani yiyecein dndan balayp iine doru ilerleyen veya tam tersi ynde bir snma sz konusu deildir. Su ve ya moleklleri yiyecein her tarafna dalm olmalar sebebi ile, snma da ayn zamanda her yerde olur. Tabii ki baz snrlamalar da vardr. Radyo dalgalar yiyecein daha kaln ve youn ksmlarndan farkl ekilde diren grerek getiklerinden, yiyecekte farkl scaklkta noktalar oluabilir. Radyo frekansndaki bu mikrodalgalar, oksijen ve nitrojen tarafndan emilmedikleri iin, mikrodalga frnda bulunan ve ounlukla bu gazlar ieren hava da, dier frnlardaki gibi scak olmayp, oda scaklndadr. Bu da snan hava tesiri ile yiyecekte, kzarm bir kabuk olumasna mani olur. Bir mikrodalga frna, giysilerinizdenbirini koyarsanz, kuma aniden snr ve ierdeki havay da str. Kuma yanmasa da normal bir frnda olaca gibi kuman yzeyinde krk bir kabuk oluur.

Daha ilginci, bir mikrodalga frn iine bir kahve fincan iinde su koyarsanz, fincann iindeki suyun ss, suyun kaynama noktasn getii halde, suyun kaynamadn, hava kabarcklarnn kmadn grrsnz. Bu suyu frndan alr, iine bir kahve ka sokar veya onu iinde kahve bulunan bir kaba dkerseniz, aniden kabarcklarla kaynayacakve hatta taacaktr. Cereyan kesilince telefonlar nasl alyor? Size artc gelebilir ama, telefon evimizdeki en basit cihazdr. O kadar basittir ki, ana yaps yzyldr deimemitir. Eer 1920'li yllardan kalma bir antika telefon bulabilirseniz, fiini duvardaki delie takn, gayet iyi alr. Telefon sistemi o kadar basittir ki, evimizin bir ucuna bir aparat, dier ucuna bir baka aparat koyup, bunlar birbirlerine araya dokuz voltluk bir pil ve bir rezistr koyarak balarsnz, kendi interkom sisteminizi yaratm olursunuz. Bu telefonlarla kendi aralarnda rahata grme yaplabilir. Telefonlarmz duvardaki duylara ve oradan da santrallere balayan, genellikle biri krmz, dieri yeil iki kablo vardr. Yeil kablo konuma iin ortak hat olup, krmz kablo vastas ile santralden telefonumuza 6 ile 12 volt aras, 30 miliamper seviyesinde bir akm gelir. Eer basit bir granll ahizeye sahipseniz, sesinizin dalgalar, bu granlleri az veya ok sktrarak, santralden krmz kablo ile verilen, yaklak bu 9 voltluk akmn kar tarafa deiik kuvvetlerle gitmesini salar. Kar tarafta kulaklkta da, bu defa tam tersi olur ve bu deiik akmlar titreim yolu ile sese evrilir. Telefon konumasn ileten bu ok zayf akm ok uzaklara tayabilmek iin bir frekans limitlemesi yaplmtr. Yani frekans olarak 400 saykln altnda ve 3400 saykln stndeki sesleri sistem kabul etmez, yok farz eder. Bu nedenledir ki, bazlarnn sesleri telefonda daha farkl gelir. Telefonun alabilmesi iin gerekli 6-12 volt akmn telefon santralnden gelen bakr telle salandn belirtmitik. Bu nedenle evinizde cereyan kesilse bile, telefona gerekli akm santralden saland iin, almaya devam edecektir. Peki telefon santralnn cereyan kesilirse ne olur? Bu duruma kar santrallerde ok byk bir batarya sistemi bulunmaktadr. Ayrca bir de yedek elektrik jeneratr vardr ki, cereyann kesilme durumunda btn telefon ebekelerini beslerler ve telefonlarn almasn salarlar. Kuru temizleme nasl yaplyor? Giysilerinizi evde amar makinesinde ykarken kirleri zen madde sudur. Ancak rnein ynl kumalarda olduu gibi, birok kuma trnde su etkili olmayabilir. Kuru temizlemede suyun yerine bir petrol rn kullanlr. nsanlarda slaklk, suyla temas anlamnda alglandndan bu ileme kuru temizleme denilmektedir. Aslnda olay kuru ortamda yaplmamaktadr. Joly Belin adnda bir Fransz, kazara giysisinin zerine kerosen dkm ve bunun giysisinin zerindeki lekeyi temizlediini hayretle grmt. Bu iin zerine giderek 1840'l yllarda Paris'te ilk kuru temizleme iletmesini amt. Balangta kuru temizlemede zc madde olarak gaz ve kerosen kullanlyordu.

Gnmzde ise hemen hemen tm dnyada "perkloroetilen" veya ksaca "perk" diye tanmlanan bir zc kullanlmaktadr. Elbiseler, kuru temizleyicide su yerine bu zc ile ykanr. zc buharlamasn, havay kirletmesin ve tekrar kullanlabilsin diye her seferinde bir yerde toplanr. Bu ekilde temizlenen giysiler, tlenince yeni gibi dururlar. Kuru temizleme yaplan giysileri eve getirdiinizde, beraberinde ba ars ve mide bulants riskini de getirdiinizi unutmayn. Kuru temizlemede kullanlan bu "perk" isimli madde ok toksik olup, vcudumuzun nemli organlar ve sinir sistemimiz zerinde zararl etkileri vardr. Havada milyonda yz partikl olunca zararl etkileri grlmeye balanlan bu zcnn orannn, kuru temizleme yaplm bir giysinin, kapa bir arabaya konulup, on be dakika tutulms ile milyonda 350'ye ulat tespit edilmitir. ster inann, ister inanmayn birok kuma tr kuru temizleme gerektirmez. Kuru temizlemenin tek avantaj kumalarn ekmelerine ve ekillerini kaybetmelerine yol amamasdr. retici firmalarn, giysilerin etiketlerine "sadece kuru temizleme" eklinde ikaz yazmalarnn ana sebebi, garanti sresince geri almak zorunda oduklar giysileri, ekme ve deformasyon tehlikesinden korumak iindir. zellikle ipek ve suni ipekten yaplm giysiler gvenli bir ekilde elde ykanabilirler., ark syleyerek bir bardak nasl krlr? Yaplabilir ve teorik olarak mmkndr. Hatta nl tenr Cruso'nun bunu baard rivayet edilir. Reonansn tutturabilirseniz sadece bardak deil baka birok eyi krabilirsiniz. Peki yleyse, nedir bu rezonans? Salncakta bir ocuu salladnz dnn. Salncak size gelirken, tam en st noktaya ulamadan salnca itmeye kalkrsanz, onu yavalatrsnz. Ancak salncak size doru gelirken, itmeyi hep en st noktada yaparsanz, her seferinde ayn kuvvetle itseniz bile, salncak gittike hzlanacaktr. Salncak kendi tabii frekans ile, diyelim ki, dakikada 30 salnm yaparak sallanyordu. Siz de dardan bir kuvvet, fakat ayn frekansta bir kuvvet uyguladnz. Bu iki frekans akt ve salncak da bu nedenle gittike hzland. Salncak rneinde olduu gibi, her cismin bir kendi tabii frekans vardr. Cisimlere kendi tabii frekanslar ile akan bir frekansta her hangi bir kuvvet uygularsanz rezonans denilen kontrolsz bir ortam oluabilir. Eer nnzde duran bir bardaa, onun tabii frekansna uyan bir frekansta barabilirseniz, daha dorusu bir ses dalgas gnderebilirseniz, bardan tabii frekans ile sesin frekans akarak, bardaktaki titreimi kontrolsz bir ekilde artrr, bardak rezonansa girer ve sonuta atlayabilir veya krlabilir. nsanlar gnlk yaamlarnda pek farketmemelerine ramen rezonans olay, otomobilden, kpr dizaynna kadar mhendislerin en ok zorlandklar konulardan biridir. Hatta bu nedenle, askerler bir kprden geerlerken, yry admlarnn frekanslar kprnn tabii frekans ile akp, kpr yklmasn diye, kprlerden uygun adm yryle gemezler. Otomobilde direksiyon mekanizmas ile amortisrlerdeki titreim ayn frekansa gelince, rezonans sonucunda direksiyon iddetli sarslmaya balar. Mhendisler araba dizaynnda paralarn biimlerini, yaylanmalarn ve arlklarn, devir saylar ve benzeri faktrleri

gze alp rezonans en aza indirmeye alrlar. Peki bu rezonansn hi iyi bir yn yok mu? Var elbette. rnein radyo istasyon dalgalarn araken bu dalgalar yakalarsanz, kendi alcnz ile birbirini tuttuu an rezonansa girer, genlii artar ve bu istayonu iitmeye balarsnz. Telefon ehir kodlar nasl veriliyor? Trkiye'deki telefon ehir kodlar listesine bakarsanz, birbirine komu ehirlerin kodlarnn ok farkl, kod numaralar yakn olan ehirlerin ise birbirlerinden ok uzak olduklarn grrsnz. Bunun nedeni, kod sisteminin tulu telefonlar yaygnlamadan nce kadranl telefonlara gre kurulmu olmasdr. Kadranl telefonlarda 9'u evirmek iin, hizasndaki delie parmanz sokup, sonuna kadar kadran evirmeniz ve brakmanz gerekiyordu. Kadran da otomatik olarak geri dnerek eski konumuna geliyor ve bir tek numara evirme ilemi tamalanyordu. Bu ilemde 1'i evirmek 9'u evirmekten, 212'yi evirmek 989'u evirmekten ok daha ksa bir srede gerekleiyor ve santraller daha az megul oluyorlard. phesiz bugnk tulu telefonlar ok hzl altklarndan, numaralar aramak bakmndan bir zaman fark yok. Bu nedenle, 212 gibi ksa sre tutan kod numaralar lkenin en byk, en ok telefon kullanlan ehirlerine verilmitir. rnein, NewYork ve stanbul'un kod numaralar ayn, yani 212 iken, Chicago ve Ankara'nn da 312'dir. Bu sisteme gre bugn Trkiye'de nc en ksa kod 222 ile Eskiehir iken, en uzun sren kod ise 448 ile Batman'dr. Zamanla ehirler ok byynce, onlar ksmlara gre blp, yeni kod numaralar vermek ihtiyac dodu. Yeniler eskilerle karmasn diye farkl numaralar verildi. rnein kodu 212 olan NewYork ikiye blnnce, ikinci ksma 718 kodu verildi. Bizde ise buna pek dikkat edilmedi, ben 212 mi Avrupa yakasyd, yoksa 216 m, hala kartrrm. Yarasalar niin kan emer? oumuz belki hayatmzda hi yarasa grmemiizdir. nk yarasalar insanlardan uzaklarda, genellikle maara kovuklarnda yaar ve geceleri zifiri karanlkta ortaya karlar. Yarasalar tabiatn harikulade yaratklarndan biridir. nanlmaz zelliklere ve rnek bir toplumsal dayanmaya sahiptirler. Dnyada dokuz yz deiik yarasa eidi olduu biliniyor. Kan ile beslenmeleri insanlarn gznde onlar vampir ile zdeletirmi, hep korkulan bir hayvan olmulardr. Halbuki yarasalarn ou kan ile beslenmez. Zararl bcekleri yiyerek insanla faydalar dokunur. Sadece bir yarasa bir saat iinde yz bcek yiyebilir. Muz, avakado gibi ticari deeri yksek aalarn oalmalar iin polenlerinin tanmasnda en nemli rol yarasalar oynar. imdi gelelim yarasalarn artc zelliklerine. Bir kere yarasa uabilen tek memeli hayvandr. Dnyada nfus says olarak da ikinci sradadrlar. Dnyann en kk memelisi de bir yarasa trdr. lk olarak Tayland'da kefedilen bu minik yarasa 2-3 gram arlnda ve bir yaban ars byklndedir. Yarasalar ynlerini bulmak ve beslenmek iin ok yksek titreimli ses dalgalar yayarlar. Bu ses dalgalarnn frekanslar 20 binin zerinde, yani ultrasonik olduklar iin insanlar

bunlar duyamaz. Bu ultrasonik sesler yerdeki avdan yansyarak yarasaya geri gelir. itme sistemi il ebu geri gelen sesi alglayan yarasa avnn bulunduu yeri kesinlikle saptar. Hatta devaml gnderdii ses dalgalar sayesinde onun hareketini de izleyebilir. Yarasalarn bazlarnn bir eit sonar olan bu sistemi o kadar gelimitir ki, diilerini arayan erkek kurbaalarn seslerinden byklklerini ve iyi bir av olup olmadklarn annda saptayabilirler. Yarasalar gece ava kmak iin, ay varsa onun kayboluunu, yani tam karanl beklerler. Scak kanl memeli hayvanlarn kanlar ile beslenen yarasalar genellikle atlar srlara tercih ederler. Salgsnda bulunan phtlamay nleyici bir madde 20-30 dakika kann srekli akmasn salar ve beslenme gerekleir. Bir kez kann emdikleri hayvanla karlarlarsa dierlerini brakp yine ona saldrrlar. Vampir yarasalar arka arkaya iki gece kan imedikleri takdirde lrler. Her gece vcut arlnn en az yars kadar kan imek zorundadrlar. Doumdan sonra anne, emzirmenin yannda yavruya takviye olarak, kusarak kan da verir. Bu yetersiz kalrsa bir bakas yardmc olur. Hatta yetikin yarasalarn, lmek zere olan bir bakasna azdan kan verip onu kurtardklar grlmtr. Toplumsal dayanmann bu kadar gl olduu az canl topluluu vardr. Hayvanlar niin k uykusuna yatarlar? K mevsimi yaklatka, hava sour, gnler ksalr, yapraklar renk deitirir ve yere derler, kar topran zerini kaplar. nsanlar scak alveri merkezlerinde ihtiyalarn alp, scak arabalarnda, scak evlerine gelirler. zerlerine kazaklar, hrkalar giyerler. yi de, tabiatta doal ortamda yaayan hayvanlar k nasl geirir, hi dndnz m? Bir ksm daha lman yerlere geler. Bu konuda kular ve balklar avantajldr. Bazlar kendilerini ka adapte ederler, daha kaln yeni tyler karrlar. Hatta baz tavan trlerinde karda saklanabilmek iin tyler beyazlar. Bazlar yiyeceklerini nceden depoladklar bir snak bulurlar. Bazlar da toprakta derin tneller aarlar ama bazlar iin de k mevsimini uyuyarak geirmekten baka are yoktur. Genellikle aylarn k uykusuna yattklar bilinir ama bu doru deildir. Geri aylar kn maaralarda uzun uzun uyurlar ama bu k uykusu deildir. Daha dorusu k uykusu bir eit uyku deildir. Normal canllarda uyankken ve uyku halindeyken, vcut ssnda ve metabolizmann almasnda ciddi bir fark yoktur. Oysa k uykusu, hayvanlarn hayat ile lm ayran izgiye kadar gelmeleri eklinde tanmlanabilir. Baz hayvanlarn k uykusuna yatmalarnn iki sebebi vardr: Havann ok soumas ve yiyecek bulma gl. Souk havada yaayabilmek iin hayvanlarn daha ok enerjiye ihtiya duymalarna ramen karl k gnlerinde yiyecek bulma imkan azalr. K uykusu bu zor mevsimde hayvann enerji ihtiyacn azaltr, enerji tasarrufu salar. K uykusu bildiimiz ekilde uymak deildir. Buna bilim dilinde ''hibernasyon'' diyorlar. Vcut ssnn ortam scaklna dt bu durumu birok balk trnde, kurbaalarda, srngenlerde, kularda ve memelilerde grebiliyoruz. Hakiki anlamda k uykusuna yatan bir hayvan (hibernatr) grdnde, lm olduunu sanabilirsiniz. Vcut slar sfr dereceye kadar debilir. Bir dakika iinde sadece brka kez nefes alrlar, kalp at hz o kadar dktr ki, hissedilmez bile. Havalar sndnda ise vcudun normal dzene gemesi sadece birka saat alr. K uykusuna yatan hayvanlar, uyku sresince kendi vcutlarndaki ya tkettikleri gibi

ara ara uyanarak bulunduklar yere yazdan stok ettikleri yiyecei yiyenler de vardr. K uykusu srasnda hayvanlar vcut aarlklarnn yzde krkna yaknn kaybederler. Bu kaybn yzde doksanna periyodik olarak uyanmalardaki s retimi ve enerji kayb sebep olurken geri kalan yzde on kayp ise uyku srasnda olur. K uyksu k boyunca srmez. Hayvanlar havalarn soumaya balamas ile birka gnlk bir uyku periyoduna girerler. K mevsiminin artlar arlatka bu periyotlar uzar. Yamurda karncalara niin bir ey olmuyor? Bir karncay aln, suyun iine batrn, saatlerce tutun lmez. Sudan kardnzda l gibi grnr ama birka saat iinde kendine gelir. Biz insanlar byle suya batrlrsak, nefes alamadmz iin oksijenlikten lrz ama su karncalarn ok ince olan nefes tplerinden ieri giremez. Karbondioksitten narkoz yemi gibi olurlar. Tabii ki bu sre ok uzarsa onlar da lrler ama dayanma sreleri inanlmazdr. Ne var ki, karncalar yamur ve seller altnda bu ekilde nefeslerini tutarak mcadele vermiyorlar. Yamuru hissedince yuvalarna giriyorlar ve giri yollarn tkyorlar. Ate karncas denilen bir trnde ise karncalar birbirlerine tutunarak sel sularnn stnde yzyorlar. Bir yerde karaya vurup kyorlar. Tabii kralie karnca ortada, yksekte ve mmkn olduunca kuru tutuluyor. Karnca yuvalar inaat teknii olarak rnektirler. Yuvann giriine bal ve buradaki suyu alp baka tarafa verebilen birok tnel daha ina ederler. Bazlar ise yuvalarnn stn yle salam kapatrlar ki, sel sularnn bir evin atsnn stnden amas gibi geip giderler. Yine de bir aksilik olr, yuva su ile dolarsa, karncalar p ve yaprak paralarna ve yukarda belirtildii gibi birbirlerine tutunup yzebilirler. ok iddetli yamurdan sonra oluan amur tnellerini kapatt zaman ise yuvalarn yeniden ina etmek zorunda kalrlar. Gndelik hayatta artk yaygn olarak kullanlan mikrodalga frnlar kapaklarnda kaak yapmamalar, insanlara zarar vermemeleri iin zel tedbirler alnr. Ancak bir mikrodalga frnna girmi karncaya, frn alt srece bir zarar gelmeyeceini biliyor muydunuz? Mikrodalga frnlarnda n yolculuu bir noktaya gre ayarldr. Bu nokta hemen hemen frnn ortasr. Bu nedenle yiyecek, her taraf eit pisin diye ortada dnen bir tabla zerine konulur. Karncalar frnda nlarn daha az olduu blgeleri hissederler. Zaten scak blgelere girseler de, vcut yzey alanlarnn hacimlerine oranla yksek olmas nedeni ile lk blgeyi bulana kadar kendilerine zarar gelmez rmcek ann zellii nedir? rmcekler gnmz teknolojisinin bile zemedii inanlmaz canllardr. rmcek ann ok zel nitelikleri olan salamlk ve esneklik bugne kadar taklit edilemedi. Ayn aptaki bir elik telden iki kat daha gl olan bu doku ne kadar ekilirse ekilsin orjinal durumuna dnecek kadar esnektir. rmcek alar kendine yksek hzla arpan nesneleri yrtlmadan esneyerek frenler. Tekrar gerisin geriye yaylanmadndan nesne ters yne frlamaz, yapr kalr. rmcek ann esneme kapasitesi bugn yapay olarak retilmi en iyi telin neredeyse drt katdr. Bu maddeyi yapay olarak elde etmeyi hala baaramayan bilim insanlarnn rmcek iftlii

kurup, rmcekleri saarak, ipliklerini aldklarn biliyor muydunuz? Yaklak 2.5 santimetre boyundaki bu rmceklerden gnde hayvan bana 320 metre (yaklak 3-5 gram) iplik elde ediliyor ve bu iplikler ABD ordusuna kurun geirmez yelek yapmada kullanlyor. Dnyada 34 bin rmcek cinsi tepit edilmitir. Yani her cins rmcek farkl zellikler tar. rmceklerin hepsinde zehir bezleri vardr, ama karadul rmcei, kahverengi rmcek gibi ok az tr insana zarar verebilir. Dnyann en byk rmcei ise Gney Amerikann kuzey ksmnda yaayan Goliath Trantula isimli dev rmcektir. Erkeinin bacann boyu 25 santimetreyi bulur. Kurbaalar, kertenkeleleri, fareleri ve hatta kk ylanlar yakalayp yiyecek kadar gldr. rmcekler, dier bceklerden farkl olarak sekiz bacaa ve sekiz gze sahiptirler. Byme safhasnda bir bacak krlrsa yerine yenisi gelebilir. Vcutlar iki para olup arka ksmndaki bezlerden a retimi balar, buradaki ok ince deliklerden sv ve damlalar halinde verilen a malzemesi dar kar kmaz donar. rmcek ann her taraf yaptrc deildir. Kurban aa yakalannca yapkan ksm bildiklerinden kendileri de aa yakalanmadan onun yanna kadar giderler. rmcek an amacna gre farkl ekillerde rer. Adaki ipliklerin de cinsleri yerlerine gre farkldr. Yumurtalarn sarmalanmas iin rettii yumuak iplik onu ayn zamanda bir uurtma gibi uurabilir. An ana yaps, dairesel ksmlar, av yakalayacak ksm iin elastikiyetleri ve salamlklar farkl ipler retir. rmceklerin birok trnde erkeine gre 4 5 kat byk olan diinin iftletikten sonra erkeini yedii dorudur. Ancak bu erkeklerin bir gecelik zevk uruna katlandklar bir sonu deil, kendi nesillerini devam ettirebilmek, kendi evlatlarn retebilmek iin kendilerini diiye kurban etmeleridir. Neden ykseklik korkusu olur? Ykseklik korkusu, genellikle dmekten korkma ya da boluktan tedirgin olma diye bilinir. Ama tam da byle deildir. Bu, esasnda bir denge sorunudur. nsann dengesi birka unsur tarafndan belirlenir. Grme, dokunma ve duyma. Olaan hareketler srasnda, btn bu unsurlar kesiir. Ama olaan d bir harekette, deiik sinirler tarafndan bu hareketle ilgili olarak beyne yollanan bilgiler eliki yaratr. Beyin bunlar yorumlamakta zorlanr. Deyim yerindeyse beynin "kafasi karr". te insan ok yksek bir yerde durduu zaman, byle bir karklk meydana gelir. Aa bakan gz, yerin uzakln saptayamaz ve beyne kesin bilgi yollayamaz. Halbuki, ayaklar sert bir eyin stnde durduklar iin "yere dokunuyorum" mesajn verir. Bu iki farkl bilgi beyinde eliki yaratr ve beyin, vcudun pozisyonunu netletiremez.

Kutuplardaki hayvanlar nasl yayorlar? Btn memelilerin vcutlarnn s derecesi 35-38 derece aralndadr. Uabilenlerde bu birka derece daha yksektir. nsan sya kar ok hassastr. Hava scakl 30 derece

olunca denize girer de, be derece zerine palto giyer. Oysa hayvanlarn giysileri yoktur. Kpekler eksi 40 derecede kutuplarda kzak eker, buzlu sularda balklar rlplak yzerler. Aslnda sdan etkilenmek sadece insana mahsus deildir. Gnein bulut arkasna girmesi ile havadaki iki derecelik s d uan sinei zor yrr hale getirebilir. len gneinde zp zp zplayan ekirge, sabah serinliinde hareketleri arlatndan ok rahat yakalanabilir. Kendi vcut ssndan ok daha dk s koullarnda yaayabilmek iin canllarn iki silah vardr. Biri vcut slarn ayarlamalar, dieri de krk denilen vcut rtleridir. Kutup blgesinde yaayan bir canl, tropik blge de yaayana nazaran on kat daha fazla s meydana getirmek veya vcut rts on kat daha fazla koruyucu olmak zorundadr. ok souk iklimlerde yaayan hayvanlarn yaam nedenleri aratrlrken hep krkleri zerinde durulmutur. Halbuki burada yaayan hayvanlarn krkleri ile lmann blgelerde yaayan hemcinslerinin krkleri arasnda ok ciddi bir fark yoktur. stelik domuzlar hi krkleri olmamasna ramen deri alt ya tabakalar sayesinde vcut slarndan 20 derece daha dk s ortamlarndan hi etkilenmezler. Zaten dnyamzda zeri tamamen krkle kapl hibir hayvan yoktur. ounun ayak ve burun gibi ksmlar grevlerini yapabilmek iin akta braklmtr. Ancak buralarda vcuda scak kan ileten atar damarlar klcal damarlar vastas ile deriye daha yakn olan toplar damarlar strlar. Bu sayede buzun stnde yryen bu tr hayvanlarn ayaklar mez. Ama bu da, hayvann tm vcudunun meden bu souk ortamda nasl yaayabildiini aklayamaz. Kutuplarda, buzlu sularda yaayan balklarn, sfr ve sfr alt derecedeki ortamda donmamalarnn srrnn, bu balklarn derilerindeki buz kristallerinin donma derecesini dren bir protein olduu tespit edilmi, hatta genetik mhendisleri laboratuar ortamnda bu proteini reten geni yaratmay baarmlardr. Bilim insanlar bu rnekten yararlanarak, meyve aalarn dondan, uak kanatlarn ve yollar buzdan kurtarabileceklerini dndler ama henz geni apl retimi zor grlmektedir. Ne yazk ki, scak kanl hayvanlarn kendilerini ok souk ortama nasl adapte ettiklerinin srr hala tam zlm deil. Sinekler tavanda nasl yryebiliyorlar? Sineklerin duvarlarda, camlarda hatta tavanlarda ba aa bu kadar rahat hareket etmeleri, yer ekimi yasasna meydan okurmucasna davranlar hep merak konusu olmu, bilim insanlarnn da dikkatini ekmitir. Bu arada unu syleyelim ki, sinek diye kmsememek gerekir. Dnyamzda bulunan her canl organizmann dorudan veya dolayl olarak, kendi tabiat ve eko sistemi iinde, insana bir faydas vardr. Vcutlarnn hacimlerine oranla, sinekler ar saylmazlar ve onlar yere eken g pek nemli deildir. Bu gce kar gelen tuzlar ayrca yaptrc, yal bir madde salglarlar. Sinekler ayaklarndaki bu yzlerce vantuz ve salglar sayesinde her trl yzeyde gezinebilirler. Ancak yzeyin ya zc, rnein solvent gibi bir madde ile kaplanmam olmas gerekir. Sinekler tavanda yrrken, alt bacaklarndan ikisi hareketlidir. Dier drt bacak daima sabit durumdadr. Karncalarda ise durum biraz farkldr. Ortalama bir karncann vcudunun hacmine gre arl, sinee nazaran daha fazladr. Hatta toprakta yaayan baz trleri dz bir zemine

bile trmanamazlar. Evlerimize giren kk karncalar, ok hafif olduklarndan duvarlarda yryebilirler. Belki byle eyler ilginizi ekmiyor olabilir ama, asl merak edilen konu sineklerin tavanda nasl yryebildiklerinden ok oraya nasl konduklardr. yle ya, ba yukarda, ayaklar aada uan bir sinein tepetakla konabilmesi iin bir yerde takla atmas, uu konumunu deitirmesi gerekir, ama nerede, ne zaman ve nasl? Uzun sre inanlan teoriye gre, sinekler tam konma annda, yuvarlanan bir varil gibi yandan yarm dn yapyorlard. Bu teorinin yanl olduu, ancak yksek sratli, saniyede birok film ekebilen kameralar sayesinde ortaya kt ve sineklerin bir srr daha aa kavutu. ekilen filmlerden grld ki, sinekler tavana konarken yandan deil, sirklerdeki trapezciler gibi geriye yarm ters takla atmaktadrlar. Tavana yaklanca, n ayaklarn balarnn zerine ekerek ters dnmekte ve tavana nce n ayaklar ile dokunmaktadrlar. Sonra sra ile dier ayaklarn da koyarak vcutlarnn tavanda tutunmasn salamaktadrlar. Yeil ot yiyen ineklerin stleri niin beyazdr? Hayvanlarn yedikleri gdalarn renklerinin, neresinden karsa ksn, kan eyin rengi ile bir alakas yoktur. Buna en iyi rnek inektir. Bir inein en ok yedii yeil renkli otlardr. Bu otlar inein drt odal midesinde zlr ve molekllere ayrlr, molekllerin ise renkleri yoktur. Stn renginin beyaz olmasnn nedeninin iinde znm halde bulunan kalsiyum kasinat (caseinate)tr. Peki o zaman dk niin kahverengi, idrar niin ak sar renktedir? Dknn kahverengi olmasnn sebebi barsaklarda hazm salayan svlar, zellikler de safra suydur. Safra suyu aslnda yeil renktedir fakat gdalarla kartka kahverengi renk alr. Bu nedenle dk bazen yeilimsi de olabilir. ok az da olsa aldmz gdalar dknn rengini etkiliyebilir. rnein vcudumuz pancara koyu krmz rengi veren maddeyi bazen paralayamaz ve pancar yedikten sonra dk krmzms bir renk alabilir. Dkdaki renk, ekil ve kvam deiikliklerinin ou son zamanlarndaki bir beslenme deiiklii ya da geici bir sindirim bozukluuna dayanr. Ancak eer dk belirgin bir ekilde normalden ak veya koyu renkte ise, ya da kanl ise, bu daha ciddi bir durumu gsterir, derhal doktora bavurulmaldr. Vcudumuzu terk eden sv maddelerin, yani idrar ve terin renginin de iilen sv rengi ve kimyasal yaps ile bir alakas yoktur. Sv veya kat olsun yemek borusundan ieri girip, sindirim sistemimizi boydan boya geen gdalar eer metabolizmada iyi paralamazlarsa bunun sonucu dkda grlebilir. Ama idrar yle deildir. drar metabolik artklarn dolam sistemi ile tanmasyla bbreklerde oluur. drarn normal rengi ak sardr. Bu renkteki deiiklikler muhakkak bir eylerin iyi gitmediini gsterir. Bu durumda hemen doktora gitmek gerekir. drar kahverengi veya kola renginde ise karacier veya safrakesesi problemi, krmz ise enfeksiyon, iltahaplanma veya idrar sisteminde kanama olabilir. Ancak fazlalar vcuttan atlan vitaminler veya baz doal ve suni gda boyalar da idrarda bunlara benzer renk deiikliklerine neden olabilir. Eer idrarnzn rengi yeil veya mavi ise bu duruma hemen hemen kesinlikle gda boyalar neden olmutur. Endie edilecek bir durum deildir. Boyalar zarar vermeden vcuttan kar.

Kediler nasl hep drt ayak stne derler? Bilimsel olarak izah biraz zor. Bilime gre den bir cisme dardan bir kuvvet uygulayamazsanz, ona asal bir dnme hareketi kazandramazsnz. Geri bir kule atlaycs, havuza dmeden nce havada birka kez takla atar, kendi ekseni etrafnda dner ama bu tramplen veya kuleyi terk ederken ayaklar ile balatt bir dnme hareketidir. Srtst den bir kedi nce bacaklarn kendisine, kuyruunu da bacaklarnn arasna eker, ban yere bakacak ekilde dndrr. Belli bir noktada tam tersini yaparak bacaklarn ve kuyruunu aar ve vcudu tam ters yne, yani yere doru dner. Bylece parat etkisi yaratarak, hzn da frenler ve iniin yumuak olmasn salar. Yaplan deney ve gzlemlerde bir kedinin alak bir yerden dmesinin, yksek bir yerden dmesine gre ok daha fazla hasar yarataca tespit edilmitir. rnein yaklak bin metre yksekliindeki, otuz iki katl bir binann tepesinden den bir kediye hibir ey olmazken, yedi katl binalardan denlerde ciddi sakatlklar, hatta lm vakalar grlmtr. Bilim insanlar bunu da "limiz hz" ile izah ediyorlar. Havadan yere den cisimler, nce gittike artan bir hzla yere derler. Sonra ktlelerine bal olarak belirli bir mesafede hzdaki bu art durur ve "limit hz" denilen sabit bir hzla yere dmeye devam ederler. Yani bir gkdelenenin tepesinden atlan madeni bir parann yere dme anndaki hz ile uaktan atlan (ayn) parann hz arasnda bir fark yoktur. yi ki de yoktur, nk bu "limit hz" olmasayd ve cisimler gittike artan bir hzla dmeye devam etmeselerdi, yamur damlalar kafamza kurun gibi debilirlerdi. Bu teoriye gre yksekten den kediler, yaklak saatte yz kilometre srate gelince limit hza ularlar, artk hep ayn hzda derler ve stresi atlatp, kendilerine gelir ve geverler. Balangta bahsettiimiz dnme hareketini yaptktan sonra, Avustralya'da yaayan uan sincaplarn uuuna benzer ekilde, tm vcutlarn parat gibi kullanarak, yaralanma olasln en aza indirerek, yere inerler. Tabii btn bu deney sonuler ve teoriler, hayvan hastanelerine gelen kediler gz nne alnarak ortaya kartlmtr. Yksekten dp de len veya alaktan dp, lmeyip, olay yerini terk eden, her iki ekilde de hayvan hastanalerine uramam kedilerin saylar bilinmiyor.

Kular niin v eklinde uuyorlar? Sadece kazlar deil, martlar, pelikanlar gibi byk su kular da filo olarak toplu halde giderken V ekli oluturarak uarlar. Bunun nedeni ile ilgili kesin olmayan, tartmaya ak eitli grler vardr. Biz bunlardan en ok rabet gren ikisinden bahsedelim. Birinci gre gore, srnn V eklinde umasnn amac enerji tasarrufudur. Bu uu ekli ile ncelikle en ndeki ku, bir arkadaki kua gelecek rzgar ve hava direncini engeller ve daha az enerji sarf etmesini salar.

Bunun bir baka rnei de bisiklet takm yarlarnda birbiri arkasna saklanarak giden ve sk sk en ndekini deitiren yarmaclarda da grlr. Araba yarlarnda da arkadaki araba ndekine mmkn olduunca yaklaarak, onun kestii rzgar ve hava akmnn avantaj ile daha az yatk harcamay amalar. Bu ekilde uan kularda da sk sk en ndeki liderin deitii ileri srlmektedir. Yine bu gre gore, ndeki ku kanadn rptnda, kanadnn ucunda bir hava boluu, yani bir girdap yaratr, arkadaki ku buraya ykselen havay kanatlarnn altnda bularak ve daha az enerji sarf ederek yksekliini muhafaza eder. Bu kuun eklinin daha ziyade byk kularda grlmesinin nedeni de bunlarn byk kanatlar ile yarattklar hava hareketinin bykl ve arkadaki kuun iine yarayabilmesidir. 70li yllarda yaplan bir aratrma sonucunda, 25 kuluk bir filonun bu ekilde uarak, uu mesafesinin yzde 75 artrabildii ileri srlmtr. Ancak bu teoriye gore her kuun ndeki ile ayn mesafe ve adan umas ve senkronize yani e zamanl kanat rpmas gerekir ki, bu gerekte mmkn deildir. kinci bir gre gore ise, kularn gzleri balarnn yanndadr, dolaysyla tam nlerini gremezler. Bu uu ekli ile srnn fertlerinin birbirini grerek, kaybolmadan bir arada kalmas salanr. Bu gre kar olanlar ise kularn geceleri de utuklarn, bu nedenle ndeki kuu grmenin nemli olmadn zaten sry kularn barlarnn bir arada tuttuunu ileri sryorlar. ok basit gibi grlen bu olayn bile sebebi tam renilmi deil, belki de grlerin bileimi, yani hepsi doru. Kular konuabilseler de anlatsalar!

Atlar nasl ayakta uyuyabiliyorlar? Amerikan kovboy filmlerinde, atlarn geceleri kamplarda veya gndz barlarn nnde daima ayakta, binilmeye hazr vaziyette durduklarn seyrederiz. Dorudur, atlar nadiren yatarlar, genellikle hasta olduklar veya doum yapacaklar zaman. Atlar gnlerce, hatta haftalarca yere yatmadan ayakta durabilirler ve yol gidebilirler. Ayakta dururken dizlerini kilitlemeleri ve uyumalar mmkndr. Siz bunu denerseniz, beyninizin stne dmeniz kesindir. Bilim insanlar, atlarn ayakta iken daha rahat olduklarn ve daha az enerji sarf ettiklerini sylyorlar. nk atn vcudu bir hayli byktr ve yatarken nefes almasnda i organlar kimi glklere yol aar. Tellere konan kular niin arplmyorlar? nsanlarn dokunduklar anda kmr olduklar binlerce volt cereyan tayan elektrik tellerine konan kular nasl oluyor da cereyana kaplmyorlar? nk

topraklanmamlardr. nk tam bir devre meydana getirmezler. nk ksa devre yaratmazlar. Tm bu nklerin anlam esasnda ayn yola kar. Elektriin, elektronlarn komu atomlara arpp onlar titretirmesi ile iletilen bir enerji olduunu hepimiz biliyoruz. Bir jeneratrden, kablonun iindeki iki telden biri ile kan akm, lambay yakp, grevini yaptktan sonar dier ntr telden geri dner. Elektrik akm direnci sevmez. Eve dnmek iin daima en ksa ve kolay yolu tercih eder. Bir su birikintisi iinde iseniz ve elektrikli bir tele dokunursanz, akm telden en kolay yol olan vcudunuza girer, oradan da son derece iletken olan su birikintisine geerek, topraktan eve dner. Elektrik telleri zerine konan kularn toprakla alakalar yoktur. Onlar elektriin evine dnmesi iin bir ksa yol yaratmazlar. Elektik onlarn vcudundan gemektense, kendisine ku vcudundan daha az diren gsteren, iki ayaklar arasndaki teli tercih eder. Kular da bu nedenle btn gn boyu, yksek voltaj tayan, plak elektrik telleri zerinde durabilirler. Eer bu arada ku kazara elektril tellerini tayan diree temas ederse, elektrik akm kuun gvdesi ve direk yolu ile topraa geer ve ku lr. Yksek enerji hatlarnn direklerinde oturan kularn telleri gagalama alkanlklar vardr. Bir zamanlar Almanyada bu ekilde ku lmleri o kadar artt ki, direkler ve destekler topraktan izole edilerek kular lmden kurtarld. Sivrisinekler insan niin sokar? Dnyada yaklak bin sivrisinek tr olduu bilinmektedir. Bunlarn ou insana saldrmaz. Zaten aksi olsayd dnyann her yerinde bulunabilen bu yaratklar ormanda,dada,insan bulunmayan yerlerde yaamlarn idame ettirmezlerdi. nsanlarn kanlarn emerek yaayan sivrisinek trlerinin yalnz diileri kan emer. Diiler de insanlarn kanlarn kendi yumurtalarn retebilmek iin protein salayabilmek amacyla emerler. Birok cinste dii sivrisinekler en azndan ilk yumurtalarn kana ihtiya duymadan retebilirler, fakat sonraki yumurtalar iin kana ihtiyalar vardr. Bulabildikleri her canlnn kann emerler, hatta deniz yzeyine gelen balklar bile ellerinden kurtulamaz. Erkekler iek zleri ile beslenirler. Yumurta retme gibi bir dertleri olmadndan insanlar sokmazlar. Dii sivrisinekler avlarnn yerlerini duyargalar ve ift bacaklarndaki alclarla bulurlar. Alclar ile nem, ter ve s zelliklerini saptarlar. Sivrisinein duyargalar bir santigradn binde biri kadar scaklk deiimleri alglayabilecek kadar hassastr. Dii sivrisinekler insann nefes verirken kard karbondioksit bulutu iinde, ileri geri hareketler yaparak bu bilgileri deerlendirirler, avn yararl olacana karar verirlerse eyleme geerler. Bazlarnn sivrisinek bana dokunmaz demelerinin esas nedeni ter ve

nefes kokularnn sivrisinek iin cazip ve zendirici olmamasdr. Sivrisinek sanld gibi ii delik ve sivri ulu bir boruyu deriye sokarak kan emmez. Sivrisinekte azn altndaki kesede iki tp, iki de neter olarak kulland testere azl bak vardr. nce baklarla deride delik aar, sonra tplerden biri ile tkrklerini bu deliin iine aktr. Bu tkrk insan kannn phtlamasn nler, bylece ikinci tp sokarak, sv kan size farkettirmeden kolayca emer. Eer bir dakika iinde hala fark etmediyseniz, deposu kannzla dolu olarak, kafay bulmu ekilde derinizden ayrlr. Sivrisinekleri tahrik eden ey nefesinizdeki karbondioksit oran ile derinizdeki s ve nem oran olduundan, zellikle geceleri sivrisinek hcumlarn geitirebilmek iin, ok sk nefes al-verii gerektirecek fiziksel hareketler yapmamamz, teninizi serin ve kuru tutmanz gerektiini unutmayn. Krmz renk boalar niin kzdrr? Aslnda krmz renk hibir boay kzdrmaz. nk boalar renk krdr ve krmzy dier renklerden ayrt edemezler. Boa greinde matador boay eline ald apkasn aln sallayarak kzdrr. Boann krmz ala saldrd inanc yanltr. spanya'da boalarn krmz renge saldrd inanc, matadorlarn krmz balk kullanmalar nedni ile yaygnlamtr. Halbuki balklarda bu renk boay kzdrmak iin deil, seyircilere ho grnt verebilmek iin seilmiti. Krmz renk aslnda insanlar etkiler. Yaplan deneylerde bu rengin insanlarda kan basncn ykseltip, kalp atn hzlandrd saptanmtr. Bunun nedeninin de krmznn, kann rengi olduu sanlmaktadr. Boalar arenada krmz rengi grnce asabilemezler. Kendinizi boann yerine koyun. Etrafnzdaki lk atan binlerce insann ortasnda, tozlu, grltl ve ok scak bir ortamda, srtnza saplanm onca klcn acs iinde, bir de apkasn aln sallaya sallaya stnze gelen bir adam varsa, yani kzmak iin bu kadar sebep varken, srf rengi krmz diye bir bez parasna kzar mydnz? Boa grei hakknda bilinen yanllar sadece bu kadar deil. Aslnda boa grei gelenei spanya'dan domu deildir. lk alardan itibaren boa, kuvvetin, dayanklln ve verimliliin simgesi olmutur. Boa greinin ilk versiyonu antik Yunan, Roma, Msr ve hatta Kore ve in medeniyetlerinde grlr. Boaya Persliler taparlar, Afrika Zulular ise ldrp safrasn ierlerdi. Tm bu geleneklerin temelinde, hayvann gc yatmaktadr. Bu gelenein bir ekilde spanya'ya geldii, Avrupa lkeleri iinde feodal dzeni en son terk eden bu lkede de kalc olduu sanlmaktadr. Niin bcek yemiyoruz? Bcek yeme fikrinin insanda oluturduu tek duygu irenme duygusudur. nsanlarn gda tketim alkanlklarn, kalori deerleri ve beslenme dengesi deil, dinler, gelenekler ksacas kltrler belirler.

Gnmz insanlar birka omurgal, yumuaka ve kabuklular yemesine karn, atalarmz bcek yiyici idi. Bcekler bol miktarda protein ve yasz sr etinden daha az ya ierirler, ilerinde bol miktarda kalsiyum, demir, eitli minareller ve vitamin vardr. Protein ierii bakmndan, ekirge yzde 50-75, rmcek yzde 64, karnca yzde 24, tavuk yzde 23, balk yzde 21, sr eti yzde 20 ve kuzu eti yzde 17 zengindir. Avrupallar bcek yemez ama Afrika'da deiik ekirge trleri ve iri kelebek trtllar yenir. Tayland'da bir tr iri su bcei, Yeni Gine'de austos bcei, Japonya'da kzartlm yaban ars, yalnz veya dier besin maddeleri ile veya soslarla kartrlp yenmektedir. Halen dnyamzda, insan gdas olarak be yz civarnda bcek tr yenilmeklte, bunun yzde 40' Meksika'da tketilmektedir. nsanlarn bcek yeme alkanln kazanamamalarnn sebebi muhtemelen, bceklerin boyutlarnn kk, dolaysyla tketim iin gerekli olan miktarn temininin zor olamasndan kaynaklanmaktadr. Bundan sonra syleyeceklerimiz, bizi dikkatli okuyan ve evlerindeki kalorifer bceinin ekonomik deerini anlayan okurlara; Eer bcek yemeye karar vermiseniz, onlar salkl olarak yakalamal ve derhal ileme koymalsnz, nk l bcekler ok abuk bozulurlar. Karasinekler ve hamambcekleri gibi bcekler ounlukla bakteri tarlar, bunlar yememek gerekir. Aslnda yle veya byle btn bcekler parazit tadklarndan, iyi bir piirme gerekir. Tyl bcekler boaz tahri eder, renkli bcekler ise ounlukla zehirlidir. aka bir yana, insanlar salkl bir ekilde bcek yiyebilme alkanlna kavusalard, besi hayvanclna ayrlan otlaklar bugn orman olarak korunabilecekti! Niin her insann sesi farkl? nsan sesi, daha dorusu insan konumas oluurken katkda bulunan o kadar ok ey vardr ki, bunlar bir araya gelince iki insann konumasnn ayn olma ihtimali yok denecek kadar azdr. Hatta her bireyin konumas o kadar kendine zgdr ki, telefonda sesin alttan ve stten belirli frekanslar yok edilmesine ramen, aar amaz "merhaba" deyiinden karmzdaki kiiyi tanyabiliriz. Sesimizin olumasnn ana nedeni phesiz ses tellerimizdir. Ses tellerimizin boyu sesimizin kalnln belirler. Ne kadar uzunsalar ses o kadar ince kar. Kadnlarn erkeklere gre avantajlar ses tellerinin daha uzun olmalardr. Tabii ki ses tellerimiz sesimizin tnsn tek balarna belirleyemezler. Dudamz, dilerimiz, dilimiz olamsayd ortaya anlalmaz rahatsz edici bir grlt kard. Konuurken nefes veririz. Bu nefes konumann karekteristiini etkileyen en az 11 noktadan geer. Ayrca kiinin karekteri, havann ak ve hz, az ve dudak yaps da konumada etkin faktrlerdir. Ancak tm konuma olaynn organizatr beyindeki bir blgedir. Burada dncenin ana yaps oluturulur, kulak ve gzlerden gelen sinyallerle birletirilir ve boaza sinyal olarak gnderilir. Hayvanlarda ise beyinde byle bir blge yoktur. Baz papaan, muhabbet kuu hatta karga trlerinin konumalar onlarn ezberleme ve tekrar edebilme yetenekleridir. Bilinli bir konuma sz konusu deildir. Genetik olarak insanan en yakn olan empanzelerin bile dil ve damak yaplar nedeni ile insan gibi konumalar mmkn deildir.

Dnyann drt bir yannda farkl lisanlar konuuluyor ama tm bu insanlar azlarnda benzer sesler karyorlar. Her iki dudaklar ile "p" ve "b", dudak ve dileri ile "f" ve "v", dilin n ksm ile "t" ve "d", dilin arka ksm ile de "k" ve "g" seslerini karyorlar. Dilin ilk insanlarda, ibirlii daha dorusu kltr ve bilgileri gelecek nesillere aktarma ihtiyacndan doduu sanlyor. Gnmze kadar alt bin dil gelitirilmi. Dnyadaki btn dillerin tek ortak yan, en ok kullanlan kelimelerin daha az sayda harfle yazlamalardr. Altay dilleri ailesine giren Trke'mizde baz ilgin zellikler var. Bir kere cisimleri dii ve erkek olarak ayrmyoruz, ses uyumu var ve bir ad veya fiil kknden deiik eklerle yeni kelimeler tretebiliyoruz. nsan yzndeki ka, gz, burun, az ve dier ekillerin ok az fark gstermelerine ramen hepsi birleince nasl bir insan dierine benzemiyorsa, oluumunda katkda bulunan eylerin eitlilii asndan konumamz da yledir. Yirmi ya diimiz niin ge kyor? nsan vcudundaki baz organlarn gnmzde pek ilevleri olmamasna ramen insanlk tarihinin balangcnda nemli roller oynadklar sanlyor. Vcudumuz sanki baka eyler de yapabilmek iin yaratlm gibidir. rnein ok ilgin yerlerimizde kllar vardr, dizlerimiz olmas gerekenden ok byktr, ayaklarmzda bu kadar parmaa ihtiya var mdr, apandisitimiz vcudumuzda ne aryor? Kllarn nedeninin ilk insanlarn duygularn sadece sesle deil hareket ve koku ile de iletmeleri olduu sanlyor. Vcudumuzun baz blgelerinde bulunan ty ve kllarn ana grevleri koku retip zellikle erkek ve dii arasnda iletiim kurmakt. Ayn ekilde apandisitin de balangta ot yiyen atalarmzn otlarn sindirmekte kullandklar, ama zamanla otlamaktan vazgetikleri iin krelen bir organ olduu sanlyor. Yabanclarn "akl dii" de dedikleri yirmi ya dileri ge ktklar gibi, ou kez problem de yaratrlar ve di hekimlerince derhal ekilmeleri nerilir. Aslnda inemede pek fonksiyonu da olmayan bu diler bize henz yiyecei piirerek yemeyi kefedemeyen atalarmzn mirasdr. Onlarn i yiyecekleri yemek iin daha kuvvetli bir eneye ve dilere ihtiyalar vard. Zaten dier btn dilerimiz de ayn anda kmaz. nce st dileri kar. Onlar dkldkten sonra n diler ve kpek dileri kar sonra da az dileri. Yirmi ya dileri bu sray biraz geirerek takip eder. Btn bu olaylar olurken de enemiz gelimeye devam eder, ancak 20 yan getikten sonra yirmi ya dilerine ene kemiimizde yer alr. nsanlk gelitike yirmi ya diine de enemizde o kadar az yer kalyor, yani insann evriminde ene gittike klyor. Bu nedenle baz insanlarda bu diler hi kmadan gml olarak kalabiliyor. Yerine tam oturmadndan ryebiliyor, iltihap yapabiliyor. Bir fonksiyonu olmadndan da di hekimleri ekip almay tercih ediyorlar. Grevleri sadece inemek olmasna ramen dilerimizin iinde sinirler de vardr. Bu sinirler dilerimizle ilgili ac, ar ve sy beynimize iletirler. Yani diimiz rrse sinir bir problem olduu konusunda beynimizi ikaz eder ama nedense bu ikaz di rdkten, i iten getikten sonra yapar, di hekimleri de o dii kurtarmak iin nce sinirini alrlar. Erkek ve kadnlarn el yazlar farkl mdr? El yazsna bakarak yazann kadn m, yoksa erkek mi olduunu tespit edemezsiniz. Bir el

yazsnn analizi sonucu, yazann kiilii, karakteri, hissi durumu, akl, akl durumu, enerjisi, motivasyonu, korkular ve savunmas, hayal gc ve uyumluluu gibi bir ok konuda fikir sahibi olunabilir ama cinsiyeti konusunda bir karar verilemez. Geri kadnlarn ve erkeklerin el yazlarnda ayr ayr baz karakterleri benzer ekilde kullandklar bilinmektedir ama bu tm bir yaz hakknda tatmin edici bir fikir vermez. El yazs analizi kiinin uuraltnda yatanlar hakknda az ok ipucu verebilir ama bu da bir noktaya kadardr. El yazsndan sadece cinsiyet deil rk, din ve hatta yazann solak m, yoksa sa elini mi kulland da tespit edilemez. Bu konu nrobiyoloji dalnda alanlarn da ilgisini ekmi ve bilim adamlar sinirkaslarnn reaksiyonlarn snflandrmaya almlardr. Baz sinirkas reaksiyonlarnn benzer kiiliklere ve beyin ikazlarna sahip insanlarda olduunu grmler, buradan da yaz tarz ile kiilik arasnda bir balant olabileceini saptamlardr. El yazs insandan insana deiir. Her ocua ilkokulda harflerin yazlmas belirli bir kalpta retilmesine ramen, ocuklar ok ksa srede kendi bireysel zelliklerini harflere ve yaz ekillerine yanstrlar. Zamanla insan olgunlua eriince kendi kiiliine zel ve bakldnda yazann kim olduunu ele verecek yaz stili oluur. Aslnda ok azmz dndmz gibi yazarz. El yazmz dncemizden ziyade kiiliimizi yanstr. El yazsn analiz etme artk sosyal bir bilim dal olarak kabul edilmektedir. Eitimli ve tecrbeli bir analizci yzde 85-95 dorulukla yaznn sahibi (cinsiyeti deil) hakknda bilgi verebilmektedir. Bu analizcilere i bavurularnda, firmalara ve devlete adam almada hatta mahkemenin yaptrd tatbikatlarda bavurulmaktadr. Sahte imzalar da benzer bir konudur. Sahtekar taklit ettii imzaya kendi yaz stilinden de bir eyler katar. ou kez bu sahte imzalar kolaylkla ayrt edilebilir. Sahte imzay atan, imzay ok incelemi, imzay at eklini ve kalem hareketlerinin srasn ok iyi uygulamsa bile imzann sahte olduu tespit edilebilir, ancak sahte imzay atan hakknda bilgi edinilemez. Trnaklarmz nasl uzuyor? Hayvanlar penelerini topra kazmada, savunmada ve saldrda kullandklar iin bunlarn sivri olduklar, insanlarn trnaklarnn ise geirdikleri evrim sonucunda dzletii ileri srlyor. Genel anlamda trnaklarmz salarmzla ortak bir zellik gsterir. kisinin de grlen ksmlar l hcrelerden olumutur ve komposizyonlardaki ana madde keratindir. Trnaklarmz parmaklarmz mekanik d tehlikelere kar korurlar. zellikle el trnaklarmz parmaklarmz iin ok nemlidir. Onlar olmasayd derimizin yumuak tabakas ile eyalar tutup kaldramazdk. El ve ayak trnaklarmz, derimizin altndaki, trnak diplerine ok yakn kklerinden karlar. Burada trnak ok inceleir ve yarm ay eklinde beyaz bir renk alr. Bu blm ba parmaklarda ok belirgindir, dier parmaklarda ok olabilir de, olmayabilir de ama sere parmamzda pek grlmez. Kkteki hcreler l bir hcre olan keratin retirler ve yeni hcreler redike l trna dar doru iterler. Bu nedenle de aynen salarmz gibi trnaklarmz keserken de ac duymayz. Trnaklarmz deriye her iki yandan elastik fiberlerle baldrlar. Bu sayede yanlardan bal olduklar halde uzadka rahatlkla ilerler. Derideki yataklar ile irtibat biten trnaklar beyazlar ve kesilmeyi beklerler. Halbuki bu ksmn da kk objeleri tutmak, bir

tarafmz kartrmak, sivilce skmak gibi ok ciddi fonksiyonlar vardr. Elimizdeki trnaklarn ayaktakilerle tek fark, daha hzl, yani haftada ortalama 0.5-0.6 milimetre hzla uzamalardr. Yani kesilmezlerse ylda 2.5-3.0 santimetre uzunlua ulaabilirler. Ayak trnaklarnn uzama hz bunun drtte biri kadardr. En hzl uzayan trnak orta parmaktakidir. Buradan parmak ne kadar uzunsa, oradaki trnak da o kadar hzl uzar sonucunu kartabiliriz. Btn trnaklar scak havada soua nazaran daha hzl uzarlar. Trnaklardaki uzama hz ya ilerledike yavalar. ok ileri yalarda neredeyse yar yarya der. Bebeklerde de trnak uzama hz yetikinlere gre daha yavatr. Dardan ok basit bir yapym gibi grnen trnaklarmz aslnda ok kark ve bugn bile tam olarak anlalamam bir yapya sahiptirler. Trnak, daha dorusu onu oluturan ksm psikolojik deimelere de duyarldr. Stresli zamanlarda, uzun sren yksek atete, zararl ikiler alndnda atlarlar, lekeler oluur, kalnlar ve incelirler, yani deforme olurlar. Bu zellikler trnaklarmz salk durumumuzu ortaya koyan nemli ipular haline getirir. Salarmz niin beyazlayor? Aslnda bir sa teli, ortas bo olan ve iinde melanin denilen boya pigmentleri bulunan bir tpten baka bir ey deildir. Gen yalarda bu bolukta saa renk veren melanini bir arada tutan bir sv vardr. Yalandka derimiz saalarmz ve vcudumuzdaki dier kllar eskisi gibi salkl olarak retemez. Kllarn ortasndaki sv kaybolur, boya hcreleri de tutunamadndan sadece hava kalr. Salar boyasz hale gelir, beyaz renge yani asl rengine dnr. Btn salarmzn beyaza dnme sreci on ila yirmi yl srebilir. Aslnda her bir sa telinin rengi ya siyahtr (sar, krmz, kumral vs.) ya da beyaz. Yani her bir sa teli yava yava grileip beyazlamaz. Ancak bu sre iinde hepsi ayn anda beyazlamadndan, beyazlarn says arttka btn sa gittike alan gri renkte grlr. in ilgin taraf boya hcreleri bazen retime hz verirler. Gittike beyazlaan salar geici bir sre tekrar biraz koyulam gibi grnebilirler. nsanlar arasnda bir ok veya ar gerilim geiren birinin salarnn bir gecede bayazlat, bir sre sonra da tekrar eski rengine dnd sylenir. Hatta baz tarihiler Kralie Marie Antoinette'nin giyotine gidecei gnn gecesinde salarnn hepsinin bembeyaz olduunu yazarlar. Salarn devaml uzad, belirli bir sre sonra dklp alttan yeni sa geldii hatrlanacak olursa, mevcut san deil, ancak yeni gelecek san beyaz olabilecei, dolaysyla salarn bir gecede beyazlamasnn mmkn olmad grlyor. Ancak bilim insanlar bu olayn birka haftalk bir srete olabileceini sylyorlar. Troid bezi, eker gibi hastalklarda ve ar stres veya ok gibi durumlarda kiinin renkli salar bu srete tamamen dklebilir ve geriye sadece daha nceden beyazlam salar kalabilir. Dier salarla birlikte beyazlarn yerine de daha gr ve siyah salar kabilir. Salarn beyazlamas insanlk tarihinde nedense hep sorun olmutur. Kimileri onu olgunluun ve bilgeliin simgesi olarak grrken, tarih boyu sava kahramanlar, yalln ve gszln belirtisi olarak grmler ve bir ekilde salarn boyamlardr. Bu arada bir eyi daha belirtelim; salarmzn kvrck, dalgal veya dz olmasn da ebeveynlerimizden aldmz genler belirliyor. Kvrck bir sa kestiimizde kesitinin

dikdrtgene yakn olduunu, dalgal san elips, dz san kesitinin ise daire olduunu grebilirsiniz. te bu sa kesitlerinden dolay baz salar dmdz uzarken bazlar hemen kvrlmaya balar. Kvrck sallar, salarnz bouna tlemeyin, san yapsn yani kesitinin eklini deitirmeden kalc bir dz saa sahip olmanz mmkn deil. Niin hapryoruz? Haprma, ani, irade d, sesli bir ekilde azdan ve burundan nefes vermektir. Haprma burun kanallarndaki sinirlerin uyarlmas sonucu oluan psikolojik bir reaksiyondur. Aslnda burnumuz nefes almamzda ok nemli bir grev yapar. Hava onun dar kanallarndan trblans oluturarak geerken hem ss ayarlanr, hem de iindeki toz burada filtre edilir. Buradaki sinirlerin uyarlmasnn nedenleri deiiktir. En ok alerjik etkilenmedir ama toz, duman, parfmler hatta aniden a bakma gibi baka bir ok nedenleri daha vardr. Haprmadan nce sanki bir yerimiz srlm gibi sinir ularnn ikaz gndermesi sonucu, burnumuzdan nce bir salg gelir. Biz bunun pek farkna varmayz. Bu salgnn ardndan beyine giden ikaz neticesinde ba ve boynumuzdaki kaslar uyarlarak ani nefes boanmas olay yaanr. Ses tellerinin olduu blm nce kapanr ve buradaki havann basnc iyice ykselir. Sonra aniden alarak hava yksek bir sesle dar verilir. Tabii beraberinde burnumuzdaki toz gibi yabanc maddeler ve souk algnl yaratan mikroplar da. Ancak tp bilimi haprma ile yaylan mikroplarn, elle yaylanlardan ok daha az olduunu saptam bulunmaktadr. Uyku srasnda zellikle rya safhasnda sinir sisteminin baz elemanlar kapal olduundan normal artlarda haprma olmaz. Uyar ok kuvvetli ise olabilir ama annda uyanlr. Ancak bu beyin tarafndan tehlike olarak alglanmaz. Uyurken ayan gdkladmz kiinin ayan ekip, arkasn dnp, uyumaya devam etmesi gibi. Haprma refleksinin detaylar tam bilinmese de kesin olarak bilinen bir ey var. Haprrken gzlerinizi ak tutamazsnz. Bunu bilim insalar vcudumuzda bir ac veya ar duyduumuzda gzlerimizi kapatmamza balyor. Kibarlk olsun diye hapr tutmaya almak ise kesinlikle tavsiye edilmiyor. Gne ile karlanca haprmann genetik olduu ileri srlyor. Dnya nfusunun en az yzde 18'i bu hassasiyete sahip. Haprma saysnn da genlerle nakledildiini ileri sren bilim insanlar var. Baz ailelerde kere haprlrken, bazlarnda seklizinci de duruyormu. nsanlara haprdktan sonra "ok yaa " deme adetinin kkenin Hristiyanlarn "God bless you" yani "Tanr seni takdis etsin" veya "Tanrnn hayr duas zerinde olsun" cmlesine dayanmaktadr. Altnc yzylda hapranlara vcutlarndaki eytan attklar iin tebrik anlamnda sylenen bu sz byk veba salgn balaynca Papa tarafndan sylenmesi zorunlu klnd ve kanunlatrld. Niin insanlarn kanlar birbirlerinden farkl? Vcudumuzda yaantmz boyunca hi durmadan alan bir kasmz vardr. Yani tek bir kastan oluan kalbimiz. Kalbimiz nefes ile alnan oksijeni akcierlerimizde alan kan vcudumuzun her noktasna pompalar. Bir dakikalk srede cierlerin ald hava ile kalbin pompalad kan ayn hacimde, yaklak alt litredir. Gerilim halinde cierlerin alp verdii

hava, kalbin kan kapasitesini aar. Peki nasl oluyor da bu kan insandan insana farkl oluyor ve hatta birbirleri ile hi uyumuyor? nsanlarn kan gruplar domalarndan nce genetik olarak saptanmtr. Kanmzda yabanc maddeleri, mikroplar tespit edip bunlarla savaan hcrelerimiz, yani krmz kan hcreleri, bir dier deyile alyuvarlar vardr. Bu alyuvarlar sadece 120 gn yaarlar. Bu nedenle vcudumuzda devaml alyuvarlar retilir. Ortalama bir yaam sreci boyunca, insan vcudunda yarm tondan fazla alyuvar retilir. Bu alyuvarlarn yzeylerinde "antigen" denilen proteinler ve lipidler vardr. te bu antigenlerin varl veya yokluu kan gruplarn tayin eder. Aslnda bilinen yz kan grubu vardr ama AB0 ad verilen en yaygn gruplama sistemi, ebeveynlerden miras alnan A ve B ad verilen iki antigenin varl veya yokluu zerine kurulmutur. Bu sistemi ilk olarak 1902 ylnda Avusturya kkenli ABD'li bilimci Karl Landsteiner ortaya karmtr. Bu gruplamada kanlar A, B, AB ve 0(sfr) olmak zere drde ayrlrlar. nsann dndaki hayvanlarn da farkl kan gruplar vardr. rnein, domuzlarda 16, ineklerde 12, kpeklerde 7, kedilerde ise 2 farkl kan grubu tespit edilmitir. Bu gruplamada bazlar birbileri ile uyumlu olabilir ve dier gruptan kan alabilir veya verebilir. Uyumsuz gruplarda ise kar tarafn savunmac antigenleri gelenleri dost bilmeyip sava aarak kanda phtlamaya, bbrek rahatszlklarna hatta lme sebep olabilirler. imdi kim kimden kan alabilir, kim kime kan verebilir ona bakalm. Kann style="FONTAlnabilecei FAMILY: Verdana, Grup Geneva, Arial, Helvetica, sansserif; FONT-SIZE: smaller"> Kan Grubu A, 0 A B AB 0 B, 0 A, B, AB, 0 0 B, AB AB A, B, AB, 0 A, AB Kann Verilebilecei Grup

Grld gibi AB grubu herkesten kan alabilmekte, 0 grubu ise herkese kan verebilmektedir. Sava gibi kan ihtiyacnn youn, test zamannn az olduu zamanlarda, kan bankasnda mmkn olduu kadar ok sfr grubu kan depolanr. nsanlar nasl yzebiliyor? Bir cismin suyun stnde kalabilmesi iin sudan hafif olmas gerekir. Ancak 120 kiloluk bir insann suda ok rahat srt st yattn, ok zayf bir kiinin ise suyun stnde kalabilmek iin debelendiini ok kez grmsnzdr. Burada nemli olan arlk deil younluktur. Yani cismin hacim olarak bir santimetrekpnn veya bir litresinin arldr. ki konuyu birbirinden ayrt etmek lazmdr. Yzme bilmek insann suda bir noktadan dierine bir ekilde gidebilmesidir ki, bunu insann karadaki yrmesine vaya koamasna benzetebiliriz. Suyun stnde kalmak ise karada ayakta durmak gibidir. Doutan bu yetenek bize verilmitir. Suyun younluu, yani bir litresinin arl bir kilogram olduundan sadece 1.00 olarak gsterilir. Kemiklerimizin younluu 1.80, adelelerimizin 1.05, vcudumuzdaki yalarn 0.94, cierlerimizdeki havann ise 0.00'dr. Bu younluklarn vcudumuzdaki miktarlarna gre ortalamas alnnca, ortalama bir insann vcudunun younluunun sudan biraz az olduu grlr. Yani istesek bile suyun dibinde kalamayz, su bizi yukar iter. Bu sadece insanlar iin geerli deildir. Memeli hayvanlarn, koyunlar da dahil olmak zere ounluu suyun stnde kalabilir. nsanlarda ok adeleli olanlarla, bir deri bir kemik olanlarn younluklar daha yksektir ve suyun stnde kalmalar pek rahat deildir. Kadnlarn vcutlarnda erkeklere oranla daha ok ya bulunduundan, younluklar nispeten azdr ve su oranlar daha rahat tar. Yzme sporu yapanlarda ise durum farkldr. zellikle erkeklerin uzun boylu ve ince olmalar gerekir. Bu yapda olanlarn vcutlarn younluklar ortalama insandan daha fazladr ama onlar iin nemli olan, suyu geri ekerek ileri hareketi salayacak olan kas gc ve suya en az direnci gsterecek vcut yapsdr. Tuzlu su, tatl sudan biraz daha youndur. Bu yzden denizde yzmek, tatl su dolu bir havuzda yzmekten rahattr ve tuzlu suda daha hzl yzlebilir. Btn dier kara sporlarnn aksine, yzmede kadnlarn performans erkeklere ok yakndr. phesiz bunun nendeni ise kadnlarn erkeklere gre younluklarnn daha az olmas ve bylece suyun onlara salad kolaylktr. Baz lkelerde havuzda, suyun iinde doum yaptrldn medyada izlemisinizdir. Doan bebekler salkl olarak suyun zerine gelebilmekte, daha sonraki gelimelerinde, suyun altnda ok rahat hareket edebilmektedirler. Suyun iinde olmak onlar iin deiik deil, zaten alk olduklar bir ortamdr. Niin glyoruz? Byle de soru mu olur, tabii ki fkralara, komik laflara ve olaylara glyoruz diyebilirsiniz. Ama aratrmalar olayn bu kadar basit olmadn gsteriyor. Tabii sizler de hakl

olabilirsiniz. Glmek aratrmaclar tarafndan yllarca aratrld kadar karmak olmayp, ilkel atalarmzdan kalan, evremize uyum ve sosyal hayat paylamakla ilgili bir davran biimi de olabilir. Bebekler doar domaz igdsel olarak alarlar ama ancak drt hafta sonra glmeye balarlar. Anne ve babann bundan mutluluk duyduunu hissettike bebeklerin glmeleri fazlalar. Glmek bir eit da vurum gibidir. Glerken kalp at hzlanr, derin nefes alnr, beyin tarafndan "endorfin" denilen kimyasallar salglanr. Endorfin ise vcudumuzda gerginlii, ary azaltr. Glmek de znt veya fke gibi bir boalma yoludur, ancak bunun niin byle olduu tam olarak bilinmiyor. phesiz hepimiz gldkten sonra kendimizi daha iyi hissediyoruz. Glerken bedendeki gerginlik, kaslardaki denetimin yitirildii noktaya kadar azaldndan, sandalyeden debiliyoruz veya bir ok olayda kendimizi tutamyoruz. Glmek sosyal ilikilerde mutluluu paylamak gibi grlebilir ama her zaman mutluluk ifadesi deildir. Hepimiz patronumuzun yapt bir akaya (pek komik olmasa bile) glme eilimindeyizdir. Yani g, karsnda daima tebessm eden yzler grr. ok yksek sesle glmek, gelebilecek tehlikelere kar sinirsel bir reaksiyon da olabilir. ki insan arasndaki bir mcadelede, bir oyunda gl olan zayf ezerken de glebilir. Yani glmek, gcn ve saldrganln bir gstergesi de olabilir. Glerken insann yz ifadesinden mutlu olduunu herkes anlar ama o yz ifadesi ile arkasnda yatan duygular arasndaki ilikiyi psikologlar bile hala tam olarak izah edemiyorlar. Hala bir msabakay kazanp mutluluktan glmesi gerekenlerin niin gzyalar iinde aladklarnn, alamas gereken bir yerde bir insann yine gzyalar iinde kahkahalarla niin gldnn sebebi anlalm deildir. Anacak bu arada kahkaha ile glmekle, glmsemeyi ayrt etmek gerekir. Glmsemek kesinlikle insann, karsndaki iin iyi eyler hissetmese bile kendisi iin bir mutluluk ifadesidir. Yaplan bir aratrmaya gre insanlar 50'li yllarda gnde ortalama 18 dakika glerken, bu sre gnmzde 6 dakikaya dm bulunmaktadr. Yetikinlerin gnde ortalama 60, ocuklarn ise 500 kez gld ve bir gln 6 saniye srd aratrmaclar tarafndan saptanmtr. Tat tutmas nasl oluyor? Ne kadar hzla ve ne kadar uzak mesafeye gitmelerine bal olmadan, insanlar hareket halindeki vastalarn iinde mide bulandrc bir rahatszlk hissederler. D kulamzn grevi iitmeyi salamaktr ama i kulamz dengemizden sorumludur. Hareket halinde olduumuzda, i kulamzn iindeki sv alkalanr ve sinir sistemimiz vastas ile beynimize sinyal gider. Eer arabann iinde bir ey okuyorsanz veya arabann iinde bir eye bakyorsanz, gzlerden beyne hareket halinde olmadnz sinyali gider ama i kulaklarnzdan giden sinyal farkldr. O, vcudunuzdaki sarsntdan dolay hareket halinde olduunuzu bildirir. Bu iki sinyal arasndaki fark, halk arasnda "araba tutmas" diye adlandrlan, mide bulandrc etkiyi yaratr. Aslnda dalgal denizde seyreden bir gemideki insan deniz tutmas ne ise hareket halindeki bir arabann iindeki insan tat tutmas da ayn eydir. Denizdeki hareket tam anlam ile boyutlu olduundan etkisi daha fazladr. Ba ars, ba dnmesi, nabzdaki art ve mide blgesindeki bask hissi ile kusma ihtiyac en belirgin zelliklerdir. Bunlara ilaveten deniz tutmasnda, bulantdan nce stres hormanlar da salglanmaya baladklarndan

rahatszlk ve panik hissi iyice kuvvetlenmektedir. Arabada iken gzlerinizle, bir uzaa, bir yakna bakarsanz, bu tat tutma probleminize yardmc olabilir. Bu nedenlerdir ki, arabay kullananlarda tat tutmas olay grlmez. nk araba, kullanann kontrol altndadr. Src arabann ne zaman duracan veya hzlanacan, ne yne dnleceini bilmektedir. Tat tutmas genlerde daha ok grlr, nk yalandka ve ok seyahat ettike, i kulan hareketlere kar hassasiyeti azalr. Bir gre gre, tat tutmasndaki denge bozukluu, bulank grme gibi belirtilerde beyine gnderilen sinyaller, zehirlenince beyine yollanan sinyallerle ayn. Bu nedenle de beyin mideye kusma ve iindeki zehri boaltma emrini veriyor. Tat tutmasna kar nerilerimiz yle: Kitap okumayn, zihniniz baka eylerle megul olsun. Olay aslnda beyinde olutuundan, onu baka bir eyle megul edin. Zihinsel veya kelime oyunlar oynayn. Mide bozucu eyler yemeyin, ok gerekirse bunun iin retilmi ilalar, kulak arkasna yaptrlan bantlar kullann. inli doktorlar yzyllardr tat tutmasna kar akapuntur tedavisi uyguyorlar. Bu uygulamadan siyah ve beyaz insanlarn yzde 50-60' etkilendii halde Asyallarn hemen hepsi etkileniyor. Bu farkn da sinir sistemindeki bir genetik temele dayand sanlyor. Niin hkrrz? Akcierlerimiz kaburgalarmzn iinde birer torba gibi dururlar. Nefes aldmzda bu torbalar ierlerine alabildikleri kadar hava alarak ierler. Gsmz karnmzdan ayran ve akcierlerimizin altna bitiik byk bir kas olan diyafram, bzerek cierlerimizin genilemesini salar, nefes almamza yardmc olur. Sratli yemek yenildiinde, yutkunma neticesinde yemek ile birlikte bir miktar da hava alnr. Hkrk, yiyecein yzeyine yaparak sindirim sistemine giren bu havay atmak iin sistemin gsterdii bir tepkidir. Diyafram sratle bzerek, ok ani ve hzl nefes almamz salar. Bu arada boazmzn st tarafnda, ses tellerimizin bulunduu ksmda bir kapanma olur ve buradan geen hava bir an bloke edilir. Bu da "hck" eklinde bir sesin kmasna neden olur. Midedeki bir olayla diyaframn ilikisi, bu iki organdaki sinirlerin birbirine ok yakn hatta i ie gemi olmalarndandr. Bu nedenle en ok yemekten sonra hkrrz. Sindirim ilemi bittikten sonra hkrk olmaz. Hkr nlemek iin ok eitli neriler vardr. Ba aa durmak, yava yava su imek, kollar yukarda tutmak, nefesi tutmak, ileride bir noktaya bakarak derin nefes almak, buzlu su imek, nefesi tutarak kere yutkunmak, nane yutmak, parma kulaa bastrarak su imek ve korkutmak gibi. Bunlardan korkutarak insan ok etmek, dolaysyla sinir sistemini etkilemek, derin nefes almak ve de kandaki dk karbondioksit seviyesinin hkrn oluumunu hzlandrd bilindiinden nefesi tutmak en mantkl nlemlerdir. Aslnda ise bu nlemlerin hibirine gerek yoktur. Hkrklar yaklak be saniyede bir olur ve genellikle bir dakikadan fazla srmezler. Siz nlemlerle urarken, o zaten kendi kendine kesilir. Hkr kesmek iin kabul edilen genel gr hibir nlemin hkr kesmediidir. Ancak aylarca sren istisnai durumlarda, muhakkak tbbi mdahale gerekir, hatta bu durumlarda sinirler zerinde operasyon yaplmas bile gndeme gelebilir. ok miktarda biber yemek gibi kimyasal yanmalarn, enfeksiyonlarn ve lser gibi hastalklarn da hkr meydana getirebilecekeleri ileri srlyor. Hkrk sresince bir ey yememekte ve imemekte fayda vardr, nk bu srada tekrar fazla hava alnabilir.

Hkr nlemek iin en iyisi yemei yava yiyin, ok miktarda yemeyin, yemek yerken karbonatl iki imeyin, yemee konsantre olun, ok konumayn ve glmeyin. Yemee saygnz ne kadar artarsa, hkrk o kadar azalr. Uyurken beynimizde neler oluyor? Eer bir insann bana "elektroensephalograf" (ezberlemeniz gerekmez!) adn tayan bir cihaz balarsanz, o insann yayd beyin dalgalarn kaydedebilirsiniz. Uyank ve hareketsiz durumdaki bir insann beyni, saniyede on kez salnm yapan "alfa" dalgalar yayar. Hareketli bir insann beyni ise, salnm iki kez fazla olan "beta" dalgalar yayar. Uyku srasnda ise beyin, salnmlar ok daha az olan iki yr dalgay, "teta" ve "delta" dalgalarn yayar. "Teta" dalagalarn salnm saniyede 3.5 ila 7 arasnda olup, "delta" dalgalarnnki saniyede 3.5'tan azdr. nsann uykusu derinletike, beyin dalgalar da yavalar. nsanda en derin ve uyandrlmasnn en zor olduu uyku zamannda, beyin artk "delta" dalgalar yaymaya balamtr. imdi geldik iin en ilgin ynne. nsan gece uykudayken eitli zamanlarda beklenmeyen eyler oluur. ngilizce'deki "Hzl Gz Hareketleri" kelimelerinin ba harflerinden alnarak "REM" uykusu da denilen ve insanlarn ounluunda bir gecede 3-5 kez grlen bu safhada, beyin dalagalar uyank bir insannki kadar hzlanr. Bir insan veya bir kpei REM uykular srasnda seyrederseniz, gzlerinin ne ve arkaya hzla titrediini grrsnz. REM uykusu safhasnda kpeklerin ounda, insanlarn ise bir ksmnda, kollarda, bacaklarda ve yz kaslarnda seirmeler de grlebilir. Rya REM uykusu safhasnda olur. Bu safhadaki bir insan uyandrrsanz, ryasn ok canl hatrlar ve anlatabilir. REM safhas dndaki uykularda insanlar genellikle rya grmezler. Geceleri iyi bir uyku ekebilmek iin, hem REM, hem de bunun dndaki safhalarn birlikte yaanmas gereklidir. REM ksm uyku sresinin yzde 25 kadarn kapsamaldr. Normal uykudaki bir REM veya rya blm 5 ila 30 dakika srer. Uyku ilalar daha abuk ve derin uyumanz salayabilirler ama uykunuzun ve zellikle de REM ksmnn kalitesini deitirirler. Uykudan nce alnan alkol de beyinin dalga yayma sistemini ve dzenini etkiler. Dzenli bir uyku iin insan her zaman ayn saatte yatmal, hafta sonlar da dahil ayn saatte uyanmaldr. Parmaklarmz niin tlar? Baz insanlar her iki elinin parmaklarn birbirine geirerek ve onlar gererek ses kartrlar, yani tlatrlar. oumuzun buradan gelen sesin kemiklerden geldiini sanrz, hatta rahatsz oluruz ama nedense bunu yapanlar hallerinden memnun grnrler. En ok ve kolaylkla tlattmz yerler vcudumuzda en ok bulunan srtnmeli eklem yerleridir. Bu tip eklem yerlerinde, rnein parmaklarnzda, iki kemiin birletii yerde bir balant kapsl vardr. Bu kapsln iinde kemiklerin hareketleri srasnda buralar yalayan bir sv vardr. Bu svnn iinde erimi halde oksijen, nitrojen ve karbondioksit gazlar bulunur. Vcudumuzda en kolay tlatabileceimiz eklem yerlerimiz parmaklarmzdr. Parmaklarmz gerilince ve eklem yerlerimiz dzleince bu kapsl de gerilir. indeki

svnn basnc azalr ve gaz kabarcklar patlamaya balar. te kulamza gelenler bu seslerdir. Patlayan kabarcklar neticesinde gazlar bu svy terk eder, sv daha da genleir ve eklem yerinin hareket kabiliyetini arttrr. phesiz ki eklem yerinin gerilmesi, bu kapsln boyu ile snrldr. Eer parmaklarnz tlattnz anda rntgenini de ekerseniz, eklem iinde oluan gaz kabarcklarn grebilirsiniz. Bu olay eklem yerindeki hacmi yaklak yzde 15-20 arttrr. Ayn parmanz arka arkaya tlatamazsnz. Bir sre beklemeniz gerekir, nk gaz kabarcklarnn sv ierisinde tekrar olumas biraz zaman alr. Tm bu aklamalar, deneylerle ispatlanmasna ramen, yine de bu kadar kk gaz miktatnn bu kadar byk bir ses kartabilmesinin nedeni hala anlalm deildir. Bu sorunun tatmin edici bir cevab da henz yoktur. Ayrca detayl almalar gstermitir ki, trdama srasnda iki ayr ses duyulmaktadr. Birincisinin gaz kabarcklarnn patlamas olduu biliniyor. kinci sesin ise kapsln uzama snrna vardnda kt sanlyor. Evet geldik en ok merak edilen soruya! Parmaklarmz tlatmak vcudumuz iin zaral mdr? Bu konuda elde ok az bilimsel alma sonucu vardr. Bir gre gre parmak tlatmann eklem yerlerimizdeki svya bir tesiri yoktur. Dier bir gre gre ise srekli olarak bunu yapanlarda ve bunu alkanlk haline getirenlerde, eklemler etrafndaki yumuak doku zarar grmekte, parmaklar imekte, dolays ile elin kavrama gc azalmaktadr. nsanlarn niin bazlar solaktr? nsanlarn ounun niin, daha ok sa ellerini kullandklar henz bilinmiyor. Eer dnya nfusunun yars solak olsayd veya dnyada hi solak olmasayd, bu durum tabiatn kurallarna daha uygun olabailirdi, ancak tek yumurta ikizlerinin bile yzde onunun farkl ellerini kullanmalar artcdr. Bu durumun genetik olmad, katlmla bir ilgisinin bulunmad da kesin. Bebeklerin rahimdeki pozisyonlaryla ilgili teoriler var ama kantlanm deil. nsann dnda hibir yaratk, bir elini veya ayan dierine gre ncelikli kullanmaz. Dnyada tarih boyunca, kltr ve rk fark olmakszn insanlar arasnda sa elini kullananlar hep ounlukta olmulardr. Bilim insanlar yllardr bunun nedenini arayp durmaktadr. Bilindii gibi, beynimizin her iki yars deiik yetenekleri kontrol eder. nceleri beynimizin sol yarsnn konuma yeteneimize kumanda ettii bilindiinden, yazmamza da kumanda ettii, btn nemli kumandalar bu tarafn stlendii sanlyordu. Ama sonralar beynimizin sa yarsnn da idrak, yarglama, hafza gibi ok nemli ilevlere kumanda ettii, beynin her, iki yarsnn da birbirinden stn olmad ve her iki tarafn da eit deerde grevler stlendii grld. Solaklarn oran hakknda eiti grler var. Genel gr bunun 1/9 orannda olduu eklindedir. Her aznln bana geldii gibi solaklar toplumda baz zorluklarla karlamlar, hatta tarihin karanlk alarnda eytanla bile zletirilmilerdir. Gnmzde bile solak doan ocuklar, aileleri tarafndan sa elleri ile yazmaya zorlanmaktadrlar. Sa ellerini kullananlar iin hayat daha kolaydr. Onlar daha iyi organize olmular, acmasz bir stnlk kurmular, dnyada her eyi kendilerine gre ayarlamlardr. Arabalarn vitesleri, silahlarda bo kovanlarn frlay yn, hatta tuvaletteki musluklarn

yeri bile hep sa ellilere gre tasarlanmtr. ngilizce'de sol anlamndaki "left" kelimesi, zayf ve kullansz anlamnda eski ngilizce'de kullanlan "lyft" kelimesinden tretilmitir. Sa anlamndaki "right" ise hakllk ve doruluk anlamnda da kullanlr. Trke'de de yle deil mi? Sa hem canl ve hayatta anlamnda kullanlr, hem de salkl, salam gibi sfatlarn kkn oluturur, solun ise soluk gibi bir sfatn kkn oluturma dnda sadece bir nota ile isim benzerlii vardr. Suyun altnda niin bulank grrz? Denize dalp gzlerimizi atmzda etraf bulank grrz ama deniz gzln taknca her ey netleir. Anallyor ki, gzmzn nnde deniz gzlnn iindeki hava olmadka, suyun iinde grme ilevinde bir aksama olmaktadr. Gzmzn dbkey eklindeki d yzeyi sadece bir mercek grevi grr. Bu mercek olmadan gzmz alp, arka taraftaki retina tabakasna odaklayamaz. Yani gzmzn d bir grme elemanndan ziyade, grntnn ince ayarn yapan basit bir mercektir. Ik, havadan suya veya prizmann iinden geerken olduu gibi, farkl younluktaki cisimlerden geerken krlr. Bunu biliyoruz. Gzmzn younluu ve dbkeylii yle ayarlanmtr ki, gelen k krlma sonucunda gzmzn arkasndaki retinada odaklar. In sudaki hz, gzmz geerkenki hz ile yaklak ayndr. Ancak suyun younluu farkl olduundan buradan gelen k, havadan gelecek a gre younluu ayarlanm gzmzde tam krlmaz, grnt retinada tam odaklaamaz ve suyun altnda cisimleri flu grrz. Eer su ile gzmz arasna bir cam koyar ve arkasnda havann bulunduu bir boluk brakrsak, sudan havaya geen k oradan gzmze gelerek normal olaraka krlr ve grnt de retina da net olarak odaklar. nsanlar niin dondurularak saklanamyor? Tedavisi gnmzde mmkn olmayan hastalar lmeden nce dondurup, teknolojinin geliip, tedavi imkanlarnn zerinde ok altklar bir konudur ve bilim insanlarn bu aratrmalara iten sebep kurbaalardr. Doada baz cins kurbaalar k uykusu sresince donarlar; kalp atlar, nefes allar ve kan dolamlar tamamen durur. Hatta aort damarlar kesildiinde bile kanama olmaz. Buzlar zldkten sonra, nce kalp atmaya balar ve kurbaa hayata geri dner. Yaplan aratrmalarda kurbaalarn aniden donmadklar, 24 saat sresince kan ve hcrelerinin arasndaki su donduka geriye donma noktas dk bir tip antifriz zelti braktklar ve glikoz retimlerini ok ykselttikleri tespit edilmitir. Oysa insanda bu oranda eker ykselmesine mani olacak birok mekanizma vardr ve iyi almalarnn sonucu ise eker hastaldr. Bir memelinin hcresinin dondurularak saklanabilmesi iin, hcrenin iinde oluan buzun en az seviyede olmas gerekir. Hcre iindeki suyun tamamen donmas lme yol aar. Bunun iin de dondurma ilemine hcre d svlardan balanlmal, sadece hcre aralarndaki ve kandaki su donmal, hcredeki zar ve proteinlerin yaplar bozulmamaldr. Donmu kan, besin ve oksijen tayamayacandan, metabolizmada ne gibi aksaklklar grlebilecei hala bilinmemektedir. Ayr bir sorun da suyun donduu vakit

genilemesidir. Bu yzden kan damarlar paralanabilir, doku yaps bozulabilir, hcre zar yrtlabilir. Aslnda artk gnmzde insann yumurta hcreleri, sperm ve beyaz kan hcreleri, deri ve korneas dondurularak saklanabilmektedir. Ancak bunlarn hcre saylar ok azdr. Nakil iin bbrekler ve karacier buz iinde saklanr ama bunun da sresi en fazla 2-3 gndr. stelik bu organlar souk ortamda saklanmakta ama dondurulmamaktadr. Halen bir organ bile dondurulup saklanmadna gre, btn bir vcudu dondurarak saklama konusunda bilim insanlar pek iyimser deiller ama almalar devam ediyor. Daha dorusu insan dondurup saklamak phesiz mmkn de, tekrar stlp canlandrmann yolu henz bilinmiyor. Kanmz krmz iken damarlarmz niin mavi? Yaammzn srebilmesi iin vcudumuzdaki her bir hcrenin oksijene ihtiyac vardr. Hcrelerimize oksijeni kanmz tar. Kanmz oksijeni havadan aldmz nefesin sonucunda akcierlerimizden alr ve vcudumuzun her bir noktasna ulatrr. Bu noktalarda oksijeni hcrelere devreden kanmz, kalp tarafndan emilerek tekrar oksijen depolayabilmesi iin akcierlerimize pompalanr ve evrim byle devam eder. Kanmzn iinde oksijen molekllerini tutup, damarlarda tayarak, hedefe ulaldnda brakan zel bir molekl vardr. Krmz kan hcrelerini, yani alyuvarlar evreleyen ve aslnda demir ieren bir protein olan hemoglobin, oksijenle birleerek bilinen parlak kan rengini oluturur. Kanmz hcrelerde oksijeni terk edip, karbondioksiti alp geri dnerken yani toplardamarlarmzda iken rengi koyu krmz hatta biraz mora yakndr. Damarlarmzn eperleri ve kan hcreleri renksiz olduklarndan, kann rengini veya renginin tonunu iinde oksijen olup olmamas tayin eder. Damarlarmzn mavi renkte grnmesi, vcudumuza gelen n bir ksmnn derimizde emilmesi, bir ksmnn da yanstlmas ile ilgilidir. Derimizde mavi renk gibi yksek enerjiye sahip dalga boyundaki klar daha ok yanstlp gzmze geldii iin damarlarmz mavi renkte grlr. Vcudumuzda grdmz damarlarn hemen hemen tmne yakn daha koyu renkli kan tayan toplardamarlardr. Atardamarlarda kalp tarafndan pompalanan kann vcudun her yerine sratle ulaabilmesi iin basn yksektir. Toplardamarlarda ise kann basnc dk, hz da daha yavatr. Herhangi bir atardamar kesildiinde kan daha hzl dar kar, kan kayb sratli ve ok olur. Hayati tehlike yaratr. Bu tehlikeye kar atardamarlarmz daha kaln eperli yaplm ve derimizin altnda daha derinlere yerletirilmilerdir. Bir kaza veya ameliyat olmadka atardamarlarnz pek gremezsiniz. Bu nedenle derimizde grdmz damarlarn ou, et kalnl az olduu iin iindeki kann rengini daha ok yanstan ve deriye daha yakn olan toplardamarlardr. Tabi ki bu durum toplardamarlar kesildiinde kann koyu krmz veya mor renkte akaca anlamna gelmez. Kesilme yerinden akan kan derhal hava ile temas edip, ondaki zengin oksijeni alr ve rengi yine bilinen kan rengine dnr. Ayn anne ve babann ocuklar niin farkl oluyor?

ocuklarn oluumunu anne ve babadan aldklar kromozomlar belirliyorsa, her insanda bir set kromozom varsa ve de bu kromozomlar zamanla deimiyorsa, ayn anne ve babadan olan ocuklarn da birbirinin ayn olmas gerekmez mi? reme konusunda tabiat mthi artcdr. Tabiatta ocuklarn oluumu ile ilgili zel bir sistem dizayn edilmitir. Son yllarn gzde konusu DNA ile ilgili olarak gazetelerde ve dergilerde izilen resimlerden belki dikkatinizi ekmitir. Kadn veya erkek olsun her insann bir set kromozomu vardr ve her kromozom birletikleri zaman "X" harfini oluturan iki paradan ibarettir. Bu ikili DNA'nn birbirine skca sarlm iki koludur. Bir insann kromozomunun, bu iki yakasndan biri anneden, dieri de babasndan gelir. Ortadan "X" eklinde bal bu yeni kromozomun her iki yars da komple bir gen setini tar. Sperm, yumurta ile birleerek yeni bir insann oluumunu salar. Sperm yeni bebein kromozomunun bir yarsn tar, yumurta dierini. Esas soru udur: Sperm ve yumurtadaki DNA nereden gelmektedir? Babadaki her hcre, birbirinin tamamen ayn "X" eklindeki kromozomlar tar. Anne iin de bu ayndr. Baba ile annenin kromozomlar da kendi anne ve babalarnn kromozomlarndan gelmitir. Ama hangi yars gelmitir? te doann mthi dzeninin ipucu da buradadr. Babada sperm hcreleri oluurken, kendi anne ve babasnn kromozomlarnn birer yarsn rasgele, yani bir kurala bal olmadan alr. Annenin yumurtalarnda da ayn ey olunca, doan her ocuk drt kiinin, yani anneanne, babaanne ve her iki dedesinin (dolaysyla onlarn da ebeveynlerinin) genlerinin rasgele kartrlm ekilden oluur ve her ocuk farkl fiziksel ve psikolojik zellikler gsterir. Koyu renk gzl iftlerin ocuklar nasl ak renk gzl olabiliyor? Genlerin ana mekanizmas ok basittir. Her anne ve baba iki tam gene sahiptir. Ve bunlardan birini ocuuna geirir. Eer anne ve babadan alnan genler ayn ise, yani ocuk her iki taraftan da mavi gz genini ald ise problem yoktur.ocuun gzlerinin rengi mavi olacaktr. Ancak bir taraftan mavi gz, dierinden kahverengi gz genini ald ise gzlerinin biri mavi dieri kahverengi olmayacana gre bu genlerden biri stn gelecektir. te rakibine kar daima stn gelen bu genlere hakim (dominant) gen ad verilir. nsanlarda koyu renk gz geni hakim gendir. Yukarda bahsi geen ocuun gzleri kahverengi olacaktr. Mavi gz rengi gibi mcadeleyi kaybeden gene de sakl (recessive) gen denilmektedir. Anne ve babadaki her iki gen de hakim gen ise sonu ayn olacaktr. Sakl gen bu mcadelede ancak her iki tarafn geni de sakl gen ise galip kabilir. Uzun boy ve ksa boy genlerinde hakim olan uzun boydur. rnein babada iki uzun boy geni (U/U), annede ise iki ksa boy geni (k/k) varsa, her ocukta mutlaka bir uzun ve bir ksa boy geni (U/k) olacak ve uzun boy hakim gen olduundan her ocuk uzun boylu olacaktr. Bu ocuklar (U/k) gen yapl biri ile evlenirlerse, ocuklarn her birinde muhtemelen (U/U, U/k, k/U, k/k) gen yaps oluacak yani ocuk uzun boylu olurken bir tanesi ksa boylu kalacaktr. nsanlarda kahverengi gz rengi, grme yetenei ve sallk hakim genler iken mavi gz, renk krl ve kellik sakl genlerdir. Sakl gen ocuun DNA sarmalnda kalp, onun ocuklarna da geebilir. Babas mavi, annesi kahverengi gzl ocuk kahverengi olur ama mavi renk gz geni sakl olarak durur. Kendisi ile ayn genetik yapda biri ile evlenirse yukardaki uzun boy-ksa boy rneinde

olduu gibi anne ve baba kahverengi gzl olamlarna ramen ocuklardan biri mavi gzl olabilir. Bu durum Mendel kurallarna uygun olup mavi gzl ocuklar olan kahverengi gzl anne ve babalarn panie kaplmalarna ve ortada baka bir neden aramalarna gerek yoktur. Jet-lag olay nedir? Btn hayvanlarn vcutlarnn, uyuma, vcut ss, reme zaman gibi periyodik fonksiyonlarn kontrol eden biyolojik bir i saatleri vardr. Bu saatlerin ou, kendi fonksiyonlar iin kendi zaman dilimlerinde alr, ancak k ve scaklk gibi d etkenlerden de etkilenir. Eer stanbul'dan Newyork'a uarsanz, sizin vcut saatiniz hala stanbul'a ayarldr. rnein satnbul'dan saat 12:00'de havalanr, sekiz saatlik bir uutan sonra Newyork'a varrsanz, vcut saatiniz 20:00'dedir ama Newyork saat 13:00' yaamakadr. Vcudunuzun saati ortama gre yedi saat ileridedir. Karnnz ackacak, biraz sonra uykunuz gelecektir ama, akam olmasna bile daha yedi-sekiz saat vardr. te bu olaya jet-lag denilir. "Lag"in ngilizce'de anlam geri kalma, gecikmedir. Bu durumda uutan sonra insanda yorgunluk duyulmakta, zellikle okuma, araba kullanma ve i grmeleri gibi konularda motivasyon ve konsantrasyon eksiklii grlmektedir. Dnya dn 24 saatte tamamlandndan, dnya yzeyi kuzeyden gneye her biri 1 saatlik 24 zaman blgesine blnmtr. rnein stanbul ile Newyork arasnda yedi zaman blgesi vardr ve ayn anda stanbul'da saat 14:00 iken, Newyork'ta sabah 07:00'dir. NASA'ya gre insan vcudunun biyolojik saatinin her bir zaman blgesine, yani bir saatlik bir zaman deiimine almas bir gn almaktadr. Bu durumda stanbul'dan Newyork'a gidince vcut kendini ancak yedi gn sonra adapte edebilmektedir. Jet-lag olay uma mesafesine deil, ka zaman blgesinden getiinize baldr. Ayn mesafe, ayn zaman blgesinde kuzey-gney mesafesinde gidilince jet-lag olay grlmemektedir. Jet-lag olaynn douya doru mu, yoksa batya doru mu seyahatte daha ok grld tartma konusudur. phesiz bu insanlarn ounluunun yapsna ve yaam dzeyine baldr. Yaplan anketler sonucunda, ounluun douya doru yaplan uularda daha ok rahatsz olduu, insann vcut saatini hzlandrmada, yavalatmaya gre daha fazla zorland grlmektedir. Kk ocuklarn pek etkilenmedii jet-lag olayndan en ok etkilenenler ise gnlk yaants dzenli ve rutin iler yaparak yaayanlardr. Uaktaki havann kuru olmas, seyehat sresince hareketin kstl olmas, iki iilmesi, yeterli sv iecek alnamamas, farkl iklimde farkl yemekler, insanlarda jet-lag'a kar diren krc dier etkenlerdir. Banyodan sonra ellerimiz niin buruur? Btn vcudumuz, bir ksm gzle grlebilen, byk bir ksm da ancak dikkatli baknca farkedilen kl ve tylerle kapldr. Bu ty ve kllarn dibinde "sebum" ad verilen ya bezleri vardr. Bunlarn kard ya, su geirmez keratin bir tabaka oluturur ve suyun derimizden ieri girmesini nleyerek derimizi yumuak tutar. Belki de en ok kullanlan yerler olmalar nedeniyle vcudumuzda sadece parmak ularmz ve tabanlarmzda kl veya ty yoktur. Dolaysyla koruyucu keratin tabaka da yoktur. Ayrca parmaklarmzn ular ve ayaklarmzn tabanlar kaln bir deri tabakas ile

kaplanmtr. Parmaklarmzn ular ve tabanlarmz suyun altnda belli bir sre kalp iyice slanrsa, osmos denilen daha sulu bir maddenin daha koyu bir maddenin iine girii sonucunda derimizin altna su girer ve bu su burada kendine yer bulmak ister. Ancak buradaki kaln derimizin genleerek bu suya ayrabilecei fazla yeri olmad iin, aynen yazn ok scak havalarda yollardaki asfaltlarda olduu gibi eilir, bklr yani bzr. Alkoln ne kadar trafikte zararldr? Trafik denetlemelerinde yaplan alkol testinden aza atlacak bir ekerle veya sakzla kurtulmak mmkn deildir. Alkol aldmzda veya sarmsak, soan benzeri keskin kokulu yiyecekleri yediimizde nefesimiz kokar. stediimiz kadar azmz ykayalm, dilerimizi fralayalm, eker yiyelim veya sakz ineyelim fark etmez, bu kokuyu tam olarak gideremeyiz. Bu kokularn nedenleri aza veya boaza bulaan alkol, azda dilerin arasnda kalan yiyecekler deildir. Onlar azn ykanmas ile gideribilir. Bu kokular mideden de gelmez, nk yiyecek gitmedii zamanlarda yemek borusunun ucu hep kapaldr. Tm bu alkol ve kokulu yiyeceklerin moleklleri midedeki hazm srasnda mide duvarndan geerek kana karr. Bylece akcierlere ulaarak nefesle beraber evreye yaylrlar. Trafik denetlemelerinde yaplan alkol testlerinde, nefesteki dolaysyla kandaki alkol miktar llr. Cihaza flemeyle dar verilen havann 2.000 santimetrekp kanda bulunan alkol miktarn gsterir. Bu oran, alnan alkol miktarnn kiinin arlna blnmesi ve erkeklerde 0.7, kadnlarda ise 0.6 katsaysnn arplams ile hesaplanabilir. Bu katsaylar arasndaki farkn nedeni, ayn vcut lleri ve ya oaranlarna sahip bir kadn ve erkek zerinde yaplan deneylerde, her ne kadar alkoln yzde 20'si midede, yzde 80'i ince barsaklarda kana karsa da, kadnlarda alkoln midede daha az paralanarak kana karm orannn yzde 30 daha fazla olmas, kadnlarn daha abuk sarho olmalar ve sarholuun daha uzun srmesinin gzlemlenmesidir. Bir kadeh sek rak veya iki bardak arap kanda 40 gram alkol bulunmas anlamna gelir. Byle bir doz 75 kilo arlndaki erkekte 40(75*0,7)=0,76 gr/litre sonucunu verir ki, trafikteki yasal limiti aar. Bu miktarda alkol 60 kilo arlndaki bir kadn aldnda sulu olur, nk hesaba gre kannda 40(60*0,6)=1,1 gr/litre alkol kar. nsanlarda bir litre kandaki alkol oran 0,5 gram getikten sonra refleksler yavalar, src bilincine hakim olamaz. Bu da ciddi kazalara yol aar. Vcudumuz ssn nasl ayarlyor? Vcudumuzun ssn korumasna k aylarnda zerimize giysiler giyerek biz yardmc oluyoruz ama scak yaz aylarnda zerimizde karacak bir ey kalmaynca vcudumuz ssn nasl ayarlyor? Scak yaz aylarnda vcudumuz ssn terleme yolu ile koruyor ve ayarlyor. Beynimizde terlemeyi dzenleyen zel bir bez var. Ad da "hipotalamus". Ayrca derimizin altnda yumak grnml 2 milyon ter bezi ve bu bezlerin her santimetrekaresinde 400 ince kanal var. evre ssnn artmas ile beyin, ciltteki ter bezlerini uyarr. Bu ter bezleri de ince kanallar

vastas ile, deri zerine gzle grlemeyecek kadar az bir sv salglarlar. Cilt zerine kan bu sv buharlarken vcudun ssn da alr. Aynen esen bir akam rzgarndan, serinletici bir fandan veya kap nne dklen bir sudan sonra duyulan serinlik hissi gibi cilt sour. Gzle grlen ve grlmeyen omak zere iki eit terleme vardr. Nefes verirken bile terleriz. Bu arada kan su buhar gzle grlmez. Dieri de yzmzde, ensemizde ve zellikle koltuk altlarmzda youn olarak bulunan ter bezlerinin salglar sonucu oluan terlemelerdir. Bylece vcudumuzun bir ekilde soumas salanm olur. Ayn evre ssnda bazlar rahatsz olur ve ar terler, bazlar da bir rahatszlk belirtisi, gstermez, hallerinden memnun otururlar. Kimileri scak yaz gnlerini severken, kimileri de kapal, puslu k gnlerini sever. Peki, bunun tbbi bir aklamas var mdr acaba? Tbbi deilse bile basit bir aklamas vardr. Her insann vcut ss, daha dorusu nceden ayarlanm ortalama vcut ss ayn deildir. Vcudu 36 dereceye ayarlanm bir insan, 38 dereceye ayarlanm bir insana gre, evresindeki scaklk ykselmelerine daha hassastr. Terleme ve dolam sistemlerinin termostat dmesi daha dk derecelere ayarlanm insanlar, dk evre scaklklarnda kendilerini daha rahat hissederler.

Niin uyuyoruz? te hayatmzla ilgili son derece nemli bir soruya bir spriz cevap daha! "Hi kimse bilmiyor." Cevabn kolay olduunu, uykuda enerjimizi sarj ettiimizi syleyebilirsiniz, ama bilimsel aratrmalar bunu gstermiyor. Yaplan aratrmalarda, ngiltere'de 70 yanda bir kadnn, her gece bir saat uyuyarak, hatta bir keresinde 56 saat uyank kaldktan sonra sadece 1,5 saat uyuyarak ertesi gn tam performans ile hayatn srdrebildii gzlemlenmitir. Aslnda normalde, hepimizin bildii gibi, bir gece dahi uyuyamasak, ertesi gn adrenalin nedeni ile btn aktivitelerimiz yavalamaktadr. ki gece st ste uyumayan insanda ise durum daha ktdr. Dikkat ve konsantrasyon der, hatalar artar. gnden sonra insan hayal grmeye balayabilir, dnce berrakl kaybolur. Daha sonra ise artk insan gerekle ilikisini keser. Fareler zerinde yaplan deneylerde bir canly uyank tutmaya almakla lmne neden olunabilecei ispatlanmtr. Ayrca arka arkaya geceleri yetersiz uyuyanlarda da benzeri problemler gzlemlenmitir. Uyku sresince olutuu gzlemlenen dier iki olaydan biri ocuklarn byme hormanlarnn gelimesi, dieri ise baklk sistemimiz iin gerekli olan kimyasallarn salglanmasdr. Fakat soru hala yerinde duruyor! "Niin uyuyoruz?" Kimse bilmiyor. te size eitli teoriler. Uyku, insana kaslarn ve dier dokularn onarma, yalanan veya len hcrelerini yenileme ans verir. Uyku, insan beynine hafzasndaki bilgileri dzenleme, gereksizleri unutma ve arlivleme ans verir. Ryalar da bu ilemin bir parasdr. Uyku, enerji tketimimizin miktarn azaltr. Bu nedenle gnde drt-be kez yerine n yemekle yetinebiliriz. Gece karanlnda zaten hibir ey yapamayacamzdan, anahtar kapatarak enerji tassarrufu yaparz.

Uyku, btn gn alan beynin bir arj sresi olabilir. Dier organlardaki enerji harcamasn ksarak, beyin hcre aktiviteleri iin gerekli olan enerjiyi artrabilir. Uyku hakknda tm bildiimiz, geceleri iyi bir uyursak, sabahlar kendimizi iyi hissettimiz, hem vcudumuzun, hem de beynimizin yeni bir gn iin kendisini tazeledii olgusudur. Uyku nedir? Uyku insan hayatnda srr tam olarak zlememi enteresan bir olaydr. Uykunun nasl olduunu bir bakma hepimiz biliriz. Uyuyan bir insanda aadaki durumlar gzlemlenir; Yatarak uyur. Gzleri kapaldr. ok yksek bir ses olmadka, hibir eyi iitmez. Daha yava ve ritmik olarak nefes alr. Adeleler tamamen gevemitir.(Eer bir koltukta otururken uyumusanz, derin uykuda koltuktan debilirsiniz.) Bir veya iki saatte bir kendi vcudunu elleri ile kontrol eder. Bunlara ilave olarak kalp at yavalar ve beyinde rya denilen ok ilgin olaylar oluur. Dier bir deyile uyuyan insan evresinde oluan eylerin ouna ilgisizdir. Uyuyan bir insan ile komada olan bir hasta arasndaki en nemli fark, uykuda olann yeterli bir d mdahale ile uyandrlabilmesidir. Vahi doada yaayan hayvanlar iin bu dzgn ve etrafa ilgisiz, yaklak sekiz saatlik uyuma periyodu pek mmkn grnmemekte, bu durumun insann evrimi sresince olutuu sanlmaktadr. Srngenler, kular ve memeliler hepsi uyurlar. Onlar da uykularnda ksa sreler iin de olsa evreleri ile ilikilerini keserler. Baz balklarn ve kurbaa gibi hem suda, hem de karada yaayanlarn da belirli srelerde aktivitelerini yavalattklar, fakat hibir zaman evre ile ilgilerini kesmedikleri biliniyor. Bceklerin ise uyuyup uyumadklar bilinmiyor, ancak onlarn da bazlar gece, bazlar gndz hareketsiz kalyor. Beyin dalgalar zerinde yaplan almalar sonucu, srngenlerin rya grmedikleri, kularn ok az, memelilerin ise hepsinin uykularnda rya grdkleri saptanmtr. lgin olan noktalardan biri u ki, inekler ayakta uyurken deil de, yatarken rya grebilmektedirler. Hayvanlarn uyku sreleri de farkldr. rnein insan bir kere ve uzun sre uyurken, kpekler ksa aralklarla btn gn uyurlar. Hayvanlarn bazlar uyku iin geceyi tercih ederken, bazlar gndz tercih eder. nsanlarn uyku ihtiyac yalandka azalr. Yeni domu bir bebein uyku ihtiyac gnde 20 saat iken, drt yanda 12 saate, on sekiz yanda 10 saate der. Yetikinler uyku iin

yedi-dokuz saate ihtiya duyarlar ama, genelde 6 saat yeterlidir. Salarmz niin uzuyor? nk aksi taktirde berberler isiz kalrd! Ha, ha! aka bir yana vcudumuzdaki kllarn ok nemli grevleri vardr. Salarmz bamz yazn gneten, kn souktan korurlar. Kalarmz terimizin, kirpiklerimiz kk paralarn gzmze girmelerine engel olurlar. Burun ve kulaklarmzdaki kllar tozlarn girmesini nler. Vcudumuzdaki dier kllar ise derimizi serin tutar, s kaybn nler. Bizler sadece samzn, sakalmzn, koltuklatlarnda ve genital blgelerimizdeki kllarn uzadn, kollarmz, bacaklarmz ve dier yerlerdeki kllarmzn uzamadn dnrz. Gerekte samz da uzamasn bir sre sonra durdurur ama bunun iin baya uzun bir sre geer. Vcudumuzdaki kllarn her biri topraktaki im gibi, derimizin altndaki kendi torbasnda yetiir ve byr. Bu torbalardaki yeni sa hcreleri kllarn kklerini oluturur. Yeni hcreler olutuka, eskilerini torbalardan dar iterler ve bu hcreler dar itildike canl olma zelliklerini kaybederler, yani lrler ve de kllarmzn ve salarmzn bizim grebildiimiz ksmn olutururlar. Vcudumuzun hangi ksmnda olduklarna bal olarak, kl torbasnda belirli bir srede yeni kl hcreleri retilir. Bu sreye "byme sreci" denir. Sonra byme bir sre iin durur. Buna "durma sreci" denir. Bu srecin de sonunda kllarn yine byd "byme sreci" gelir ve byle devam eder, gider. Durma srecinde kl kopar ve alttan gelen bir yenisi yerini alr. Yani bir kln veya sa telinin ulaabilecei en uzun boyutu bu byme srecinin uzunluu belirler. Kollarmzdaki kllar oluturan hcrelerin byme sreci birka ay olarak programlanmtr. Bu nedenle kllar ksa bir sre iinde uzar, bir santimetre civarnda bir uzunlua geldiklerinde artk uzamazlar, belirli bir srenin sonunda da alttan yenileri gelir. Dier taraftan salarmzn byme sreci iki seneden alt seneye kadar deiir. Eer kesmezseniz bir metre hatta daha da fazla bir uzunlua ulaabilir. Saalarmz aylk bir uzamann ardndan bir durma evresi geirir ve bu srada alttan gelen yeni salar eskilerini atar, yani dklmelerine sebep olur. Bunu banyo yaptktan sonra lavaboya dklen salarnzdan anlayabilirsiniz. Bu yola bir insan her gn 70-100 arasnda sa teli dker. Sa ve kllarmzn her birinin byme ve durma srelerine balama zamanlar farkl olduu iin, hepsi birden ayn anda dklmediklerinden devaml olarak bamzda sa, vcudumuzda kl olur. Hayvanlarda bu sreler ayn zamanda baalyp bittiinden onlar yln belirli zamanlarnda tylerini dkerler. Renklerden nasl etkileniriz? Renklerin insan davrann ve psikolojisini nemli lde etkiledii bugn kesinlemitir. Kanada'da bir okulda yaplan deneyde, odalarn renk ve k dzenlerinin deitirilmesi ile baz rencilerin zeka dzeylerinin ve disiplin sorunlarnn olumlu biimde etkilendii tespit edilmitir. Ancak insan gznn k ve rengi alglayan a tabakasn grme sinirleri vastasyla bunu beyne ilettikten sonra beyinde nasl fizyolojik etkiler yarattn renkbilimciler henz aklayamyor. Aslnda gzmze gelen grnt iki eit grme hcresi aracl ile tannr. Silindir ve

omak eklinde olanlar , koni eklinde olanlar ise rengi alglarlar. Gzmzde yedi milyon konik ve 100 milyon kadar silindirik hcre vardr. Renge duyarl konik hcreler a tabakasnn ortasnda, a duyarl silindirik hcreler ise kenarnda daha youndur. Bu nedenle gece gkyznde gzmzn kenarndan grdmz bir yldz, ona dorudan baknca gremeyiz. nk burada a hassas silindirik hcreler daha az olduundan grnt kaybolur. Ayn ekilde gzmzn kenaryla baktmz ekillerde renkler kaybolur. Yaplan deneylerde, pembe renge bakan kiilerin rahatladklar, krmz, turuncu ve sar gibi scak renklere bakanlarda tansiyonun ykseldii, nabzn ve solunumun hzland, terlemenin oald, mavi rengin ise tam tersi etki yaratt belirlenmitir. Aratrmalar insanlarn en ok mavi rengi sevdiklerini, bunu krmz ve yeilin takip ettiini gstermektedir. Erkeler yeil, deniz mavisi, turuncu ve koyu mor renkleri tercih ederken, kadnlar firuze yeili, ak mavi, pembe gibi ak-uuk renkleri, ocuklar ise mavi, krmz, yeil, sar ve turuncu gibi canl renkleri daha ok sevmektedirler. Bir binada sar renge boyanm bir tavan, oday daha yksek, sar renkli duvarlar ise daha geni gsterir. Kliniklerin scak renklere boyanmas, beyaz rengin hastalarda yaratt hzn duygusunu azaltr. Ayakst hazr yiyecek satan dkkanlarn duvarlar itah atran portakal rengine boyanrken yar arabalarnda krmz veya turuncu-sar renkler tercih edilir. Aslnda bir renk olmayan, daha dorusu renksizlik olan siyah da makam aralarnn klasik rengidir. Krmz renk kan rengidir, asrlar boyu tehlikenin ve tahribatn simgesi olmutur. Trafik larnda "dur" sinyali olarak kullanlmasnn nedeni de budur. Ameliyathanelerde, bulaan kan rengini belli etmeyecei iin mantken krmz giysi kullanmalar gerekirken, teskin edici mavi ve yeil renkler tercih edilir. Niin gdklanyoruz? Gdklanmak rahatsz edici olduu kadar elendiricidir de. Bakalar tarafndan, hatta bazen dokunulmadan gdklanrz, ama kendi kendimizi gdklayamayz. Bazlar gdklanmaya kar ok hassasken bazlar etkilenmez bile. Bir insan gdklannca, derinin yzeyinde bulunan kk sinir lifcikleri harekete geer. zellikle tyle okama, bcek yrmesi gibi olaylara hassas olan bu lifcikler, sinyalleri beyne gnderirler. Ancak aratrmaclar bu sinyallerin beyinde nereye kaydedildiinden emin deiller. Beynin gdklanmaya tepkisi, kanmaya olan tepkisi gibi, gnlsz yaplan bir tepkidir. Gdklanma ile kan basnc artarken, nabz ve kalp at hzlanr, beynin uyankl fazlalar. Gdklanmann fiziksel olduu kadar psikolojik yan da vardr. Gdklanma balangta zevkli olabilirse de srdrldnde korku ve panie dnebilir. nsanlarn daha ok gdklandklar yerler, ayak alt, avu ii ve koltuk alt gibi blgelerdir. Bunun nedeni, buralarn ok hassas blgeler olmalardr. nsan beyni vcuda gelen uyarlarn hangisinin insann bizzat kendisinden, hangisinin dardan geldiini ayrt eder ve ona gre ncelik verir. rnein, elimizin yanmas gibi acil refleks gerektiren dardan gelen uyarlara ncelik verir. Bu nedenle bir bakas tarafndan gdklandmzda reaksiyon gsteririz ama kendi kendimizi gdklamaya altmzda beyin bu noktalardaki hassasiyeti azalttndan gdklanmayz.

Niin yalanyoruz? Her insan vcudu zaman getike yalanr. nsan mr her kiiye gre farkl olmakla birlikte gnmzde ortalama 75 yla ulamtr. Bilimciler insanlarn 150 yla kadar yaayabileceklerine inanyorlar. Bugne kadar kayda geen en uzun insan mr, Japon Shigechiyo Izumi'ye aittir. Bu kii 120 yl 137 gn yaamtr. nsanlarn bymesi, yalanmalar ve lmeleri zerine eitli teoriler var. Bir teoriye gre, mrmz sresince biyolojik aktivitemizde ortaya kan baz kimyasal reaksiyonlar, gn getike bata bbrek ve kalp olmak zere salkl hcrelerimize zarar vermektedir. Bir baka teoriye gre ise, genetik programlamamzla mrmz nceden belirlenmitir. Program, hcrelerimiz zerinden yalanmamz kontrol ediyor, yeterli sayda hcre ldkten sonra organlar gereken dzeyde almyor ve insan lyor. Ancak ilk alarda insan mr ortalama 30-40 yl iken gnmzde 75 yla ulamas, bu sav rtmektedir. Bu amala bilimciler, meyve sineklerinin genleri ile oynayarak daha uzun mrl sinekler yaratmay baarmlardr. Bu uzun mrl sineklerin dierlerinden farklar oksitlenmeyi nleyen enzim nedeniyle, savunma sistemlerinin daha gl olmas ve ya depolama kabiliyetleri bakmndan ala dayankl olmalardr. Meyve sinei zerinde yaplan aratrmalar, insan mr konusunda ciddi bir ipucu verememitir, ancak genetik bakmdan insanlara daha yakn olan fareler zerinde yaplan almalarn daha gereki bilgiler verebilecei sanlmaktadr. Bir baka saptama da, metabolizmas yksek, yani oksijeni ok hzl yakan canllarn, yava yakanlara gre daha az yaadklardr. rnein, farelerin metabolizmik hzlar insandan daha yksektir, ama nadiren yldan fazla yaarlar. Son zamanlarda adlarndan sklkla sz edilen E ve C vitaminlerinin de, antioksidan grubunda yer alarak, yalanmay ok az da olsa geciktirdikleri gzlemlenmektedir. nsan vcudunda, hcrelerin blnerek, yeni hcre oluturabilmelerinin de says snrldr. Sonuna kadar blnebilen tek hcre kanser hcresidir. Dolaysyla aslnda kanserin srrnn zlmesi insann yalanma olgusuna da k tutacaktr. Neden esneriz? Sadece uykumuz gelince mi esneriz? Esneme bulac mdr? Aslnda esnemenin ve fizyolojisinin ardnda yatan gerek hala tam olarak bilinmemektedir. nceleri esneme, insann yorgun olduu zamanlarda kandaki oksijen miktarn artrmak iin vcudun yapt bir solunum sistemi refleksi olarak dnlyordu. Yaplan deneylerin sonucunda, esnemenin, solunum olayna ksa bir destek verdii, ancak onun nemli bir fonksiyonu olmad tespit edilmitir. Hem burnumuzla, hem de azmzla nefes alabilmemize ramen, kapal azla esnemek mmkn deildir. En ok ve sk esnemenin olduu zaman, sabah uykudan kalkma vaktidir. Ortalama bir esneme alt saniye srer. Sadece insanlar deil, kediler, kular, fareler ve birok canl tr de esner. Ancak farkl trlerdeki bu davran biimi, ayn fonksiyona ynelik olabilir mi? rnein insanlarn glme olarak yapt yzdeki kas hareketi dier baz canllarda korkunun ifadesi olabilmektedir. Yaplan aratrmalarda, hayvanlarn daha ok dikkat gerektiren bir olay karlama

srasnda esnedikleri, insanlarn ise, tersine d uyarlarda azalma olduunda esnedikleri saptanmtr. Derslerde can sklan rencilerin deil de, can skld halde uyumamaya alanlarn daha ok esnedikleri gzlemlenmitir. Bir dier gre gre de, snava girecek bir rencinin veya yara girecek bir atletin ok esnemesinin sebebi, organizmann kendini sakinletirmesidir. Esneme de glme gibi bulacdr. Esneyen kiinin yz hatlarnda meydana gelen ekillenmenin, dier insanlar zerinde esnemeyi tevik edici bir etki uyandrd tahmin ediliyor. Yani nasl yemek yiyen bir insan grnce ackrsak, onun gibi bir ey. Esnemenin bulac olduunu ileri sren bir gre gre ise ilk insanlardan kalma bir davran olarak esnemekteyiz. lkel atalarmz akamlar atein etrafnda topluca otururken grubun lideri tm dilerini gstererek esner, oturumu kapatr, artk gecenin balad, herkesin sabaha kadar yatmas ve hareket etmemesi gerektii sinyalini verirdi. Grubun dier yeleri de esneyerek gr birlii iinde olduklarn beyan ederlerdi. Gnmzde bu i iin daha kark teknolojiler kullanlyor. Baba televizyonu uzaktan kumanda ile kapatp koltuundan kalkyor. Bu nedenle gnmzde esnemenin hibir faydas grlmemektedir ve nmzdeki bir milyon yl iinde ortadan kalkaca sanlmaktadr. Ar nedir? Ar olay, ince sinir sistemimizle, beyin, kas sistemimiz ve dolam sistemimizle dorudan ilgilidir. Ancak bu iletiimin srlar tam olarak zlebilmi deildir. Ar, doktorun hastal tehis etmesine yardm eder, yleyse faydaldr. O zaman kadnlar niin arlar iinde doum yapar? Niin ok ciddi baz hastalklarda ar hi ortaya kmaz? Arlar drt snfa ayrlr. lk ikisi toplumca bilinen klasik arlardr. lki, parmamza inen bir eki darbesi sonucu duyulan ar. kincisi, vcudumuzun iinden kaynaklanan, romatizma, migren vb. arlar. nc snf arlar, tuhaf ve mantkd grlen ve olaydan ok uzun bir sre sonra ortaya kabilen arlardr. rnein, bir kolun kesilmesinden yirmi yl sonra olmayan kolda ar hissedilmesi olaylar ile karlalmtr. Drdnc snf arlar ise, dorudan kiinin ruhsal hali ile ilgili olan hayali arlardr. Nedeni hayalide olsa ar gerektir. Bu tip arlarn yzde 30'unun ila niyetine verilen etkisiz maddelerle giderildii bilinmektedir. Ba arsn ise dierlerinden ayr bir yere koymak gerekir. Yaplan aratrmalara gre, ba arlarnn yzde 90' kas arlardr. Ar bir el antas ya da omuz antas tamak, telefonu enenin altna sktrarak konumak, ban ne eik olduu konumda srekli daktilo yazmak ve okumak gibi hareketlerin boyun ve ba kaslarn etkilemesi, ba arlarnn en yaygn nedenlerini oluturmaktadr. Tarih boyunca ary gidermek iin, scak su, kzgn demirlerle dalama gibi baka bir ar uygulama da dahil olmak zere eitli yntemler kullanlmtr. Bunlarn ortaya koyduu en nemli yarar, arnn, oluum ve engelleme mekanizmasnn omurilikte deil, beyinde bulunduunun saptanmas olmutur. En kuvvetli bir arnn bile gerilim durumunda veya tam tersi olan uyku halinde ortadan kalkmas, arnn denetiminde beynin ne kadar byk bir rol olduunu gsterir. rnein kimi kazalardan sonra kendileri ile konulan yaral kazazedelerin hi ac duymadklarn syledikleri ok grlr.

Ar zerinde en etkili iki ila, hahatan elde edilen morfin ile st kabuundan elde edilen aspirindir. Bu maddeler arl duyuyu uyarmak yerine, arnn hissedilmesini engeller. Ar zellikle insanlar ilgilendirir. Bize ar ektiren olaylarn ou hayvanlarda grlmez. Elektrik insan nasl arpyor? nsanlarn elektrie arplmalar onun bir iletkeni haline gelmelerinden oluyor. Svlar iyi iletkendirler, yani elektrii iyi iletirler. Vcudumuzu ii sv dolu bir kap olarak dnrsek, btn koruma grevi derimize kalyor. O da vcudumuzun her tarafnda ayn kalnlkta deil. Islannca o da iletkenleiyor, hele zerinde bir yara varsa direnci tamamen yok oluyor. Evlerimizde 220 volt ve 50 Herz akm daima vardr. Ne kadar ilgintir ki, bir elektrik akmnn insana en tehlikeli frekans aral 50-60 HZ.dir. Elektrik akmn evimizdeki su tesisatna benzetebiliriz. Suyun basnc neyse "Volt" da odur. "Amper" de suyun miktarnn karldr. Elektrie arplmada sre de nemlidir. Sre uzarsa deride yaralar oluur ve elektrik bu yaralardan daha abuk geer. Derimizden geen elektrik akm derhal sinir sistemimizi etkiler. Beyindeki nefes alma merkezini fel eder, kalbin ritmini bozar hatta durmasna neden olur. Elektrik arpmasnn sonucu genellikle kalp durmas olduu iin ilk yardm da ona gre yaplmaldr. Elektrie nereden arpldmz da nemlidir. Elektriin elden ele veya elden ayaa gemesi aradaki hayati organlarmza zarar verebilir. Elektrie arplnca oka girmemizin nedeni kendi elektriimizdir. Sinir sistemimizin rettii elektrik ile dardan arpldmz elektrik karlap i ie girince vcudumuzda kaslmalar ve titremeler yaratyor. Elektrik arpmasnda voltajn deil de akmn iddetinin yani amperin nemli olduu ileri srlyor. Bu konuda elektrik mhendisleri ile fizikiler arasnda gr ayrl var. Zaten elektriin kendisinin de tam bir tanm yaplm veya tek bir tanm zerinde uzlama salanm deil. Elektriin ldrc gcnn voltaj deil de akm miktar olduunu ne srenlere gre akm dorudan kalbi etkiliyor. Bu dne gre bir ila be miliamperde ac balyor; 100 miliampere gelince sinirler reaksiyon gsteriyor ve 100-300 miliamperde ok oluuyor. Tabii btn bu deerlendirmeler tam bir bilimsel snflandrma deil. Yani tuzlu bir suyun iinde iseniz, cereyan tm vcudunuza birden deeceinden mili deil mikroamper seviyesinde bile bir akmdan zarar grebilirsiniz. Elektrie arplanlar eer lmezlerse, genellikle hayatlarnn geri kalan ksmn bu olayn izi kalmadan, problemsiz olarak yaayabiliyorlar. Ama az miktarda da olsa sinir sistemi zerinde hasar brakabiliyor. Elektrikten arplp oka girenlere de, kalp ritmini dzenlemek iin yine elektro ok uygulanyor. Camn arkasnda gnete bronzlaabilir miyiz? Hayr. Gnete cildimizin renginin deimesini salayan gne nn iindeki ltraviyole(UV) nlardr ki bunlar camdan geemez. UV nlar grnmeyen, yksek enerjili, ksa dalga boylu ve grebildiimiz renk dalmnda mor rengin tesinde yer alan nlardr. Bunun iin ok gneli bir havada, gne tam kardan gelirken araba

kullandmzda yzmz deil de ak olan pencereye yasl kolumuz kzarr. Bizim bronzlama ve ok salkl grnyoruz diye beendiimiz, derimizin gne altnda rengini deitirmesi olay aslnda "derma" diye bilinen cildimizin ikinci tabakasndaki pigment hcrelerinin bir reaksiyonudur. Bu hcreler UV nlarna maruz kaldklarnda "melanin" denilen daha koyu pigmentlerin miktarn arttrrlar. Bu koyu pigmetler derimizin st tabakalarna gelirler ve bylece derimizin rengi koyular. Melanin, UV nlarn emer, yani vcudun melanin retimini artrmas, vcudumuzu UV nlarnn tehlikeli etkilerinden korumak iindir. Ama bir noktadan sonra bu da geerli deildir. Gnein altnda ne kadar yanm olursak olalm, derimizin rengi ne kadar koyularsa koyulasn, yinede gne nn iindeki UV nlarnn yarsn derimiz iine almaya devam edebilir. Ar UV nlarna maruz kalmak sonunda deri kanserine bile yol aabilir. Her yl yarm milyon insanda bu hastalk grlmektedir. zellikle genler arasnda giderek artmaktadr. Geri bu tr, genellikle baar ile tedavi edilmektedir ama ciere veya beyine yaylabilecek ok daha kt trleri de vardr. ok gneli havalarda UV nlar gzlerimize de ok zararldr. Unutmayalm ki, vcudumuzdaki en ince deri gz kapaklarmzdadr. Gnee kmak zorunda kalnacaksa koruma faktr yksek krem ve yalar kullanlmaldr. UV nlar cisimlerden de yansr. Bu nedenle glgede kalmak da are deildir. nsan glgede de yanabilir. Gne enerjisi tahmin edilenden ok daha gldr. Yeryznde kilometrekarelik bir tarlann bir gn boyunca gneten ald enerji, Hiroima zerinde patlatlan atom bombasnn salverdii enerjiye eittir. Bombadan enerji bir anda boaltldndan, ok dalgalar olumu ve lmcl olmutur. Nasl sarho olunuyor? lk yudumla birlikte, alkol az ve yemek borusu ile temas ettikten sonra, ciddi miktarda kana kart ilk durak olan mideye gelir. Ancak alkoln kana karmas en ok ince barsaklarda olur. Byk bir ksm ince barsaklarda kana geen alkol, derhal merkezi sinir sistemimizi etkilemeye balar. Birka dakika sonra beyne geerek sinir hcrelerini etkiler ve mesaj iletimini yavalatr. meye devam edilirse, beyindeki grme, denge, konuma ve muhakeme ile ilgili sinir merkezleri etkilenmeye balarlar. Bu arada alkoln basklayc etkilerini yenebilmek iin, kalp kas zorlanr ve nabz artar. Biraz daha iilirse uur kayb meydana gelebilir. Daha da devam edilirse, alkoln kandaki oran alkol zehirlenmesi seviyesine ular, solunum yetmezlii nedeni ile lm kanlmaz olur. Alkol olduka yava yaklr. 100 gram saf alkoln vcuta yaklmas yaklak 10 saat srer. Karacierde yaklan her bir gram alkol iin 7.1 kilokalori aa kar. Yaplan aratrmalara gre ABD'de insanlar genel olarak kalori ihtiyacnn yzde 10'unu alkolden karlamaktadr. Alkoliklerde bu oran yzde 50 olup ciddi beslenme bozukluklar grlr. Alkol karacier yetmezlii yannda, kalp hastal ve kanser riskini de arttrr. Beyinde hcre kaybna yol aar, uzun srede beyin hcrelerindeki dejenerasyon artar, psikiyatrik bozukluklar balar.

Ama alkoln en byk etkisi, sal bozmasnn yannda, aileleri ve arkadalklar paralamas, hapishane ve hastaneleri doldurmasdr. Haydi, erefinize! Yazn niin ak renk giysiler giyiyoruz? Yaz gnleri, scak gnlerde genellikle beyaz veya ak renkli giysiler giyeriz. Beyaz renk gne iinde bulunan btn nlar yanstr yani btn renklerin birleimidir. Siyah renk ise tam aksine btn nlar emer. Siyah renk zerinde hibir n yansmaz, yani aslnda siyah renk bir renk deildir, renksizliktir. Siyah renkli kumalar n hepsini tuttuklarndan, beyaz kumalara gre tenimizi 5 derece daha scak tutarlar. Peki yleyse Sina llerindeki bedeviler niin siyah renkte giysi giymeyi tercih ediyorlar? nk siyah renkli giysi, kuma ile tenin arasndaki havay styor ama ayn anda bir havalandrma mekanizmasnn da almasn salyor. Bu snan havann yerini alan hava bedevilerin serinlik hissi duymalarn salyor. Siyah giysiler gnein tm nlarn tenimize geirirler ama beraberlerinde enfraruj nlarn da. Bu nedenle ok gneli bir gnde ak renk giymek kesinlikle faydaldr. Kapal bir yerde ise enfraruj nlar nfuz edemeyecei iin siyah rengin sy daha fazla iletmesi avantaj yaratabilir. Belki de da beyaz, ie siyah giymek, giysi, ten ve hava arasndaki s alverii iin en ideal kombinasyondur. Tabii kn da tam tersi. Kn st ste giyinmenin asl faydas iki giysi arasnda hava tabakas olumasdr. Bilindii gibi hava iyi bir izolatrdr. Yani s iletkenlii iyi deildir. Bu ekilde gnein tutulduu gibi vcuttan da s kayb olmaz. Yani kn iki kat giyinildiinde dtakinin siyah, iteki giysinin ise beyaz renk olmas gerekten faydaldr. Mum yannca niin geriye bir ey kalmyor? Geri imdi elektrikler kesilince otomatik olarak devreye giren lambalar, hatta jeneratrler var ama mum hayatmz boyunca evimizin demirba olmutur. Onu o kadar hayatmzn olaan bir paras olarak alglamzdr ki, fitiline bir kibrit aktmzda onun nasl yandn, yandka kat ksmnn nereye gittiini dnmeyiz bile. Taeihi ok eskiye uzanan mum nn adeta byl bir gc vardr. nsanda romantik duygular uyandrd gibi, tm dinlerde ruhani bir yeri vardr. Ayin ve adaklarn vageilmez malzemesidir. Mum tarihin ilk icatlarndan biridir. Msr'da ve Girit adasnda milattan 3000 yl nceden kalma mumlar bulunmutur ama en yaygn kullanl ortaada Avrupa'da olmutur. Tarihi bu kadar eski olup da gnmzde de poplaritesini yitirmeyen ve ok yaygn olarak kullanlan baka hibir ey yoktur. Aslnda mumun yaps ok basittir ama yanma mekanizmas o kadar basit deildir. Mumun yapsnda iki ana eleman vardr. Birincisi yakt grevini gren, bir eit balmumu, ikincisi de emici zellii olan bir eit sicim, yani fitil, Fitilin emici zellii ok nemlidir. nk mumun yanma srr burada gizlidir. Bu zellik gaz lambalarnn fitillerinde de vardr ve onlar da ayn prensiple alrlar. Elinize herjangi bir sicim alp ucundan su dolu bir kaba daldrdnzda suyun sicim tarafndan emildiini ve suyun sicim boyunca yukar ktn renginin koyulamasndan anlayabilirsiniz. te fitil de mumun st ksmnda alevden dolay eriyen balmumunu emerek st ksmna tar ve bu blgede yanmann devamn salar, yani burada asl yanan

ve veren fitil deil balmumunun kendisidir. Parafin balmumlar ham petrolden yaplr, yani koyu bir hidrokarbon olup iyi bir yancdrlar. akma akp fitili tututurunca, mumun en st tabakasnn da erimesine ve dolaysyla mekanizmann almaya balamasna sebep olursunuz. Fitil, bu erimi balmumunu yukar aleve doru tar, balmumu alevin scaklnda buharlar ve tutuur. Yanan ey aslnda mumun kat ksm olduundan mum tmyle yanp bittiinde geriye pek bir ey kalmaz. Mum yapmada en ok ar balmumu, benzin retiminde petrolden kan bir yan rn olan parafin veya bitkisel ve hayvansal yalardan yaplan "stearin" kullanlr. Gnmzde en fazla kullanlan mumlar bunlarn karm ile elde ediliyor. Mumlar ekme yntemi ile, dklerek veya pres edilerek yaplyor. Her ey tamamlandktan sonra boya banyolarna sokulurlar ve en sonunda parlaklk kazandrmak iin souk suya daldrrlar. Vurgun yemek nasl olur? nsanlar yzyllardr su altna sadece zevk veya merak iin deil, inci, mercan, snger gibi eyleri karp, geimlerini salamak iin de dalmlardr. Deniz seviyesinde hava basnc 1 atmosferdir. nsan vcudunun solunum ve dolam sistemi bu basnca ayarldr. Ancak suyun iinde, derine gittike, her 10 metrede basn 1 atmosfer daha artar. 30 metre derinlie inildiinde, akcier kapasitesi drtte birine der, kan basnc artar, vcut ss dtnden kalbin at hz artar, bilin bulankl balar. Bu nedenle yardmc gere kullanmadan 30 metrenin altna inmek tehlikelidir. Ancak tple dalnda kendine zg sorunlar vardr. Derinde d basncn yksek olmasndan dolay tpten solunan havann iindeki oksijen, azot gibi gazlar, dokulara daha klm bir hacimle dalrlar. Eer su yzeyine sratle klrsa, basncn azalmasyla bu gazlar da sratle genleir. Oksijen dokularda kullanldndan sorun yaratmaz, ama zellikle azot gaz damarlarda sratle genleerek, damar tkankl, akcier yrtlmas ve hatta fel gibi nemli vcut hasarlarna yol aar. Bu ekilde vurgun yiyenler, sratle basn odalarna alnrlar. Burada tekrar vurgun yedii derinlikteki basn verilir ve dengeli olarak azaltlr. Bir baka nlem de vurgun yiyeni, ayn derinlie tekrar indirmektir. Vurgun yememek iin yzeye yava klmal, hatta belirli derinliklerde beklenmelidir. deal k hz dakikada 20 metre olup, pratikte eitmenler bunu dalg adaylarna "yzeye gelen en kk hava kabarcndan daha hzl kma" eklinde retirler. Asansr derken zplanlsa ne olur? Dnn ki, asansrnz bozuldu ve 60-70 km/saat, yani saniyede 18 metre hzla dyor. Siz de son saniyede yukar zplyorsunuz. Yukar zplamanz olsa olsa saniyede 4-5 metre hzla olabilir. Yani siz yine de yaklak saniyede 13-14 metre hzla yere dmeye devam ediyorsunuz. ter saniyede 18 metre, isterse 13 metre hzla yere dn, sonu fark etmez. Sizi yerden kazmak zorunda kalabilirler. Ltfen panik yapmayn, asansr tutan tek bir kablo deildir, en azndan 5 veya 6 kablo vardr. Bu kablolarn her biri tek bana asansrn arln tayabilir.

Diyelim ki, bu kablolarn hibiri grevini yapmad, asansr durduracak bir baka fren donanm daha vardr. Hatta baz asansr boluklarnda ilaveten yayl veya yal, hayati tehlikeyi nleyecek zel sistemler de bulunur. Bu sistemlerin hibiri almazsa yine de iyimser olmaya aln, hi olmazsa hayatnzda bir kere, hibir katta durmadan dorudan zemine inmi oluyorsunuz. Boks ringleri niin drt kedir? Bilindii gibi, "ring" kelimesi, nglizce'de daire, halka anlamndadr. Parmaa taklan yze bile bu nedenle "ring" denilir. Aslnda gemite profesyonel boksta, boksrler grup halinde, kasabadan, kasabaya dolar, oradaki yerli boksrlerle ma yaparlard. Boks yaplacak alana seyirciler daire eklinde yerletirilir, en nde oturanlara alan evreleyen ip tutturularak, bakalarnn boks yaplacak yere girmeleri nerilirdi. Ayrca sahnedekiboksre meydan okuyan biri kafasn bu ipe arparak dvmek istediini belirtirdi. Seyirci miktar artnca bu usul ugulamak zorlat. Yere dikilen kazklara ip balanarak boks yeri belirlenmeye baland. Tabii ki bu i iin en uygun ekil kare idi. Boks yaplan yerlerin dnyann her yannda kare olmasna ramen "ring" diye adlandrlmasnn hikayesi ite bu! Atletler niin saat ynnn aksine kouyor? Sa elini kullanan insanlar, ayakla yaplan hareketlerde de, sa bacaklarn ncelikle kullanrlar. Bu nedenle de sa bacaklar daha gldr. Sola kavis izerek kotuklarnda, sa ayak darda kalr. zellikle ksa mesafe koullarnda, pistin kelerinde koucular haifif ie meylederek kotular iin sa ayaa daha ok yk biner ve koucu bu kuvvetli aya ile sola doru daha rahat koar. nsanlarn ou sa ellerini kullanrlar. Erkeklerin sadece %5'i, kadnlarn ise %3' solaktr. ounluun rahat dnld iin de atletler pistte saat ynnn aksi ynde koarlar. Tabii bu durumda ve zellikle 400 metre koularnda solaklarn ans biraz azalm oluyor. Gazeteler niin enine dzgn yrtlamyor? Denerseniz greceksiniz ki, bir gazete sayfasn yukardan aaya dzgn olarak yrtabilirsiniz. Ancak sadan sola yani enine yrttnzda dzgn yrtamazsnz, muhakkak zikzaklar ouur. Gazete kadnn ana maddesinin aa olduunu hepimiz biliyoruz. Bir gazete kadnda aacn lifleri yukardan aaya olacak ekilde gelir. te bu sebeple bir gazete sayfasn dey olarak yrtarsanz, yrtk, liflerin yolunu takip ederek dzgn bir ekilde aaya kadar iner. Enine yrtldnda, her life rastlaynda yrtlma zikzak izer. Peki lifler niin dey dorultuda? Bunun nedeni kadn retili biiminde yatyor. Bu lifler ok az su ieriyor ve retim bandnda, bandn hareketi boyunca yaylyor. retim band sonunda su kuruyor ama, lifler katta uzunlamasna yer alyor.

Sirklerde klc nasl yutuyorlar? ster inann, ister inanmayn gsterilerde klc yutanlarn yaptklar numara sahte deildir. Gerekten klc yutarlar. Ana problem grlak adelelerini rahatlatmay renmek, bylece yutkunmaya mani olmaktr. Bu zellik haftalar boyu sren egzersizlerle kazanlabilir. Klcn boaz kesme ihtimali yoktur, nk her iki taraf da keskin deildir, yani krdr. Klcn ucu sivri gibi grnr ama midenizin tabanna ulaamayacak boyda bir kl seerseniz bu da problem yaratmaz. Kl ve alev yutmann byk ustalarndan Dan Mannix, bu konuda 1951 ylnda bir kitap bile yazmtr. Mannix bu ii baarabilmek iin haftalar boyunca, gnde en az bir saat, kesme ihtimali olmayan bir kl ile altn sylyor. Birinci problem yutkunma refleksinden km. Yine haftalarca le yamei yemeyerek, kl boazdan girerken boazn bzmesi problemini halletmi. Sonunda bir gn klc sokarken boaz geveyebilir hale gelmi. Mannix iin en zor yann getiini zannederken esas zorlukla Adem Elma's denilen yerin arkasnda karlam. Oradaki kvrmda gemeyi baardktan sonra, kaburga kemiklerine de dikkat ederek, klc kabzasna kadar yutabilme yeteneini kazanm. Kl yutmay evde kendi kendine renmeye kalkmak son derece tehlikelidir. Hele bu numaray yaparken konumay profesyoneller dnemezler bile. Yutmadan nce ve sonra klcn steril hale getirilmesi de ok nemli bir husustur. ok az da olsa katlanabilir kllar kullanan baz hilebazlar ortaya knca, Mannix klc gerekten yuttuunu ispatlayacak baka numaralara gemi. zel olarak imal edilmi, ok ince kalnlktaki, elektrik balantlar sadece bir tarafnda bulunan, "U" eklindeki bir neon tb yutmu. Elektrik verilip nepn lamba yannca , k vcudunun dndan da grlm. Bylece tip eyleri gerekten yuttuunu ispatlam. Mannix ve asistanlar ii yle gelitirmiler ki, kzgn, kzarm kllar yutma numaralar bile yapmlar. Tabii nce asbest bir kl knn yutarak. Sabun kiri nasl gideriyor? Aslnda sabun bir antiseptik, yani mikrop ldrc deildir. Normal bir deri zerinde, l deri hcreleri, kurumu ter, eitli bakteriler, yal ifrazatlar ve toz vardr. Sabunun zellii, mekanik olarak derimizin zerinden bunlarn alnmasn salamasdr. Suyu ve ya(ne ya olursa olsun) ayn kaba koyarsanz birbirlerine hi karmazlar aksine su ve ya moleklleri arasnda birbirlerini iten bir g vardr. Elimizi sadece su ile ykadmzda derimizin, zerindeki ya tabakas, suyun derimize temasna mani olur, onu datr ve tam anlam ile temizlik salanamaz. te burada sabun devreye girer ve araclk roln stlenir. Sabunun bilinen tarihi 2000 yldan da ncesine uzanr. Hatta Anadolu'da 4000 yl evvel Hititlerin yaktklar bitkilerin klleri ile ellerini temizledikleri bilinmektedir. Sabun, tarihinin her dneminde ucuz ve kolay bulunabilen malzemelerden yaplmtr. Romallar sabun yapabilmek iin, kire tan starak kira elde etmi, bu slak kireci scak aa klleri zerine pskrtp sonrada kartrmlardr. Oluan gri amuru scak su dolu bir kazana dkerek kei ya ile saatlerce kartrarak kaynatmlardr. Kirli kahverengi kaln bir tabaka oluunca, soumaya brakmlardr. Souma sonucu sertleen tabakay paralara blerek sabun olark kullanmlardr.

te sabun budur. Her sabun kire gibi bir alkali madde ile bir eit yan karmdr. Gnmzde alkali olarak kire yerine genellikle kostik soda kullanlyor. Kei ya yerine de sr, ve koyun yalarndan elde edilen don yalar, hurma, pamuk ekirdei ve zeytinden elde edilen yalar kullanlyor. Alkali ve yadan meydana gelen sabun da anne ve babasnn zelliklerini tar. Yani bir taraftan ya severken dier taraftan suyu sever. Sabun molekllerinin bir ucu ya, dier ucu da bir alkali olan suyu eker. Ellerimizi ovuturduumuzda ya ve kirler, dolaysyla iindeki bakteriler paralanr. Sabun moleklleri bu yal kirleri sararlar suyla birletirirler ve artk znemez hale getirirler. Musluktan akan su ile de uzaklar giderler. Ellerin kurulanmas ile de bakterilerin ok sevdii nemli ortam ortadan kalkm olur. Gnmzn modern marketlerinde ise sabunun, baz katk maddeleri, boyalar, parfmler, deodoranlar, bakteri giderici maddeler, kremler, losyonlar ve raklamlarda sylenilen dier maddeler eklenmi hali ile karlayoruz. ampuan, di macunu, tra kremi ve kozmetikler, sabunun sodyumun deiik bileikleri ile yaplm dier adlardr. Eer kostik soda yerine potasyum kullanlrsa, daha yumuak olan sv sabun elde edilir. Bir kpek ya niin yedi insan yana eittir? Evlerinde kpek bulunduranlar, kpelkerinin yalarn insan yalaryla karlatrabilmek iin, her kpek yann yedi insan yana eit olduunu varsayarlar. Peki bu doru mudur? Tam olarak deil... Bu konuda retilen eitli formller var ama en basit ve akla yatkn olan u: Kpein birinci ya= 21 insan ya Kpein sonraki her ya:4 insan ya Buna gre 7 yanda bir kpeiniz varsa insan mrne gre; 21+(6*4)=45 yandadr. Bu hesaba devam edersek 10 yandaki bir kpein ya, insann 57 yana etir. 15 yandaki bir kpek ise 77 yandaki bir insanla ayn yatadr. Bu hesap ekli akla uygundur. Bir kpek ya yedi insan yana eittir dncesi seksel olgunlua erimi bir yandaki kpekle 7 yandaki bir ocuk arasnda fark dnnce anlamsz kalyor. Neden Tuzlanr? Yiyecei tuzlamak insanlk tarihinde bilinen en eski koruma metodur. Arkeolojik kazlarda bu usuln ta devrinde bile bilindiine dair bulgular edilmi, hatta in'de M.. 2000 yllarna kadar dayanan kaytlar bulunmutur. Romallar eti, zeytini, karidesi, bal, ve peyniri tuzlayarak saklyorlard. Eski Msr'da llerin vcutlar bozulmamalar iin tuzla kaplanyordu. Tuz suyu ok seven bir kimyasaldr. Yiyecekti suyu emerek, bakterilerin gelimek iin muhta olduklar nemli ortam ortadan kaldrr, ve bakterilerin yiyecei bozmalar nler. Tuz ayn zamanda bu bakterileri de kendisi dorudan ldrr. Gnmzde eti muhafaza etmek iin, tuza kuvvetli bir bakteri dman olan "potasyum nitrat" da eklenmektedir. Aslnda tuzlama bir tr piirmedir. Et ve bal tuzladmzda aynen onlar piirmiiz gib bir kimyasal reaksiyon oluur (lakerday hatrlayn). Tuzlanan ette proteinler gever,

znr ki bu et stldnda olan olay ile ayndr. "Aptal Puma Sendromu" Nedir? Pumay bilirsiniz. Hani vahi kedilerin uzak atalarndan. Yaklak iki metre uzunluundaki benekli yrtc. Birok zellii ile nldr bu ormanlarn harika kedisi. Ama en ok ta hzl ve kvrak kousu ile tannr. Avnn peinedt andan itibaren giderek hzlanan ve vcudunun tm eklem ve kaslarn ortaya koyan hareketlerini seyretmek bir zevktir. Bu lm kousu bazen pumann , bazen ise hayat iin koan kurbann zaferi ile sonulanr. Peki bir puma avnn peinden ne kadar koar? te ormanlarn vahi avcsn uygarlklarn kurucusu insan'a rnek yapacak olanda pumann bu zelliidir. Puma avnn peinden srdrd "lm kousunu" her zaman avnn cssesine gre ayarlar. Yani bir ceylan ele geirmek iin kotuu sre ile, bir tavann peinden geirdii sre asla ayn deildir. nk puma akll bir hayvandr ve koarken harcad enerji miktar, avdan elde edecei potansiyel enerji miktarn at anda puma komaktan vazgeer. Yenilgiyi kabul edip baka av arar. Bu nedenle ceylann peinden fazla, tavann peinden ok daha az koar. te "aptal puma sendromu" bunun tersini yapan insanlarn ruh halini ifade etmek iin, yani bir tavann peinden yllarca koan , sonra da yakalad av bir nde bitiren aklszlar iin kullanlr. Baarnn srr pumalktan, yani harcanan emek, ulalan sonu ilikisindeki dengeyi iyi saptamaktan geiyor.

Niin tespih ekiyoruz? Boncuk, kemik, ta gibi kk paralarn bir ipe dizilmesi insanlk tarihi kadar eskidir. lk insanlar avladklar avn paralarn ip benzeri eylere dizer, bir sonraki avda baar getirmesi iin zerlerine takarlard. Daha sonralar bu ip taklar ktlklerden ve dmanlardan korumas iin savalarda da taklmaya baland. Bugn bile baz talarn zel uurlar getirdiklerine inananlar vardr. Boncuklarn dini amala ve dualar saymada kullanlmasna ilk olarak Hindistan'da, Hindu inannda rastlanyor. Tespihin atalar Hindistan'dan douya, sonra Ortadou'ya, en sonunda da Avrupa'ya yaylyor. Tespihin kullan amac Mslmanlk, Hristiyanlk (Katolik), Hinduizm ve Budizm'de ayn olup hepsinde de dualar ve dualar aras blmleri saymada kullanlr. Tespihin slam dnyasnda ne zamandan beri kullanld kesin olarak belli deildir. Hz. Muhammed'in tespih tadna dair bir kayt yoktur. Hatta belki Osman Gazi, belki de Fatih Sultan Mehmet de tespih kullanmadlar. Arivlerde tespih ile ilgili bilgilere ancak 16. yzyln sonlarna doru rastlanmaktadr. Ne var ki, Hz. Muhammed zamannda namaz ve dua srasnda hurma ekirdei veya akl ta kullanld baz hadislerden anlalmaktadr. slam'da Peygamber'in namaz klarken

snneti olan 'Sbhanallah, Elhamdlillah ve Allahekber' kelimelerini 33'er defa tekrarlamann hangi tarihte balayp, yayld da bilinmiyor. Yce Yaratc'ya 99 ayr isim veren slami anlay, onu anarken her isim iin bir iaret olmak zere ipe dizdii bu 99 taneli eye de 'tespih' adn vermitir. eitli malzemelerden yaplan tespihteki tane says 33, 99, 500 veya 1000 olabilir. 500 veya 1000'lik tespihler daha ziyade tekkeler ve dergahlarda zikr iin kullanlrlard. Tekke eyhleri, hastalar veya bir murad olanlar, iyilemeleri veya muratlarnn olmas iin bu tespihlerin iinden geirirlerdi. Tespih ekmek, tespih tanelerini birer birer iaret parma ile ba parmak arasndan geirmektir. Ancak gnmzde tespihi bir oyuncak veya el alkanl olarak kullananlara, sallayarak veya eitli figrler meydana getirerek dolaanlara, hatta tuttuklar futbol takmnn renklerine gre yaplm tespihleri ekenlere ska rastlanmaktadr. Aslnda tespih ekmek din adamlarna zg bir davranm gibi alglanr ama halk arasnda da neredeyse bir alkanlk haline gelmitir. Tespih ekmenin daha ok krsal kesimlerde yaygn olmasnn nedeninin tespihin bo elleri megul edebilmezellii olduu ileri srlyor. Scak aylar tarmsal alma ile geiren, srekli ellerini kullanmaya alm kiilerin k aylarnda bu boluu tespihle doldurduklarna inanlyor. Gnmz biliminin tespih ekme alkanlna bak as biraz deiik. Bilim insalar, beynimizin, alma yaamnn glkleriyle, sorunlar, endieler ve korkularla srekli baskl altnda tutulduunu, bunun sonucunda sinir hcrelerinin ar yorulup yprandn ve beynimizn rahatlamak, onu zgr brakmak, dikkatimizi baka tarafa yneltmek iin tespih ekmenin ok etkili ve faydal olduunu sylyorlar.

1 Nisan akasnn kkeni nedir? Her ne kadar Roma mparatoru Julius Caesar (Sezar) milattan nce 46 ylnda takvimin balangcn Ocak ay olarak ilan ettiyse de, 16. yzyln ortalarna kadar Avrupa'da yeni yl geleneksel olarak, bahar aylarnn balang tarihi olarak da kabul edilen, Mart aynn 25'inde balard. 1564 ylnda Fransa Kral IX. Charles, takvimi deitirerek yl balangcn Ocak aynn birinci gnne ald. O zamanki iletiim artlarnda baz insanlarn bundan haberi olmad, bazlar ise bu karar protesto etmek amacyla eski adetlerine devam ettiler, 1 Nisan'da partiler dzenlediler, birbirlerine hediyeler verdiler. Dierleri ise bunlar Nisan aptallar olarak nitelendirip bu gne 'Btn Aptallarn Gn' adn verdiler. Bu gnde dierlerine srpriz hediyeler verdiler, yaplmayacak bir partiye davet ettiler, gerek olmas mmkn olmayan haberler rettiler. Yllar sonra takvimin aylar yerine oturup, Ocak aynn yln ilk ay olmasna allnca, Franszlar l Nisan gnn kendi kltrlerinin bir paras olarak grmeye baladlar. Adeti gittike ssleyerek, zenginletirerek ve yaygnlatrarak devam ettirdiler. Bu adetin ngiltere'ye ulamas yaklak iki yzyl srd, oradan da Amerika'ya ve btn dnyaya yayld. l Nisan akalarnn sembolnn 'Nisan Bal' olmasnn nedeni ise Mart aynn sonlarna doru, Gne'in Balk Burcu'nu terk ediyor olmasdr.

Dnlerde niin pasta kesiliyor? Gnmzde dne, evlenen ift tarafndan bir pastann kesilmesiyle balanlmas vazgeilmez bir adet haline gelmitir. Pastann kat kat ykseklii biraz da sosyal stat olarak grldnden gelin ile damat, boylarn aan bu pastalar, kl gibi uzun bir bak kullanarak ancak kesebiliyorlar. Buday, tarih boyunca bereket, dourganlk ve mutluluun sembol olduundan balangta, dn trenlerinde, iyi temenniler gelinin bana buday dklerek sunuluyordu. Evlenmemi veya evlenmeyi bekleyen gen kzlar, ksmetleri alsn diye bu buday duunun kendilerinin de balarna isabet etmesi iin urarlard. Tpk gnmzde, gelinin elindeki buketten frlatt iekleri ayn inanla yakalamaya alan gen kzlar gibi. Romallar devrinin balangcnda alar ok saygn bir meslek grubunu oluturuyorlard ve bu alar milattan yaklak 100 yl nce adeti biraz deitirdiler. Bu budaylarla kk, tatl kekler yaptlar. Kekler phesiz gelinin bana atmak iin deil, yemek iindi, ama bir ey atmay alkanlk haline getirenler bu tatl kekleri de gelinin bana atmaya devam ettiler. Daha sonralar bu adetin devam olarak, dne getirilen keklerin bereket getirmesi iin gelinin ba stnde ufalanmas, ardndan da evlenen iftin bu kek krntlarn birlikte yemesi gibi bir adet balad. Zaman getike misafirler de evlerinden getirdikleri fndk, fstk, kurutulmu meyveler ve bala bulanm bademlerle dn trenine katkda bulunmaya baladlar. Adet hzla Avrupa'nn batsna, oradan da ngiltere'ye geti, ngiliz alar kekleri bir eit biraya batrp kendilerine has dn pastalarn yarattlar. Ortaan balarnda ise bu adet bir sre unutuldu. Gelinin bana buday ve pirin dklmesi tekrar moda oldu. Ne zaman ki, dekoratif ve ssl biskviler, yal rekler ortaya kt, adet yine deiti. Misafirler bunlar evlerinde yapp dne getirmeye baladlar. ngiltere'de ise bu getirilenler st ste ylmaya baland. Yiyecek yn ne kadar yksekse o kadar iyi, o kadar ok bereket habercisi idi. Evlenen ift bu ynn zerinden birbirlerini ptkten sonra ncelik gelinde olmak zere yiyecek tepeciinin yenilmesine balanyordu. ngiliz ve Fransz alar arasndaki yaratclk, en iyi, en dekoratif ve en lezzetli pastay yapma yar sreci iinde dn pastas adeti de yayldka yayld, dn trenlerinin olmazsa olmazlar arasna girdi.

Doum gnnde pasta kesmek adeti nereden geliyor? Dnlerde pasta kesmek adetinin, yeni evlilere bereket, dourganlk ve mutluluk dileklerinin iletilmesinin zaman iinde gelimi bir ekli olduundan bahsetmitik. Doum gnlerinde pasta kesmek adetinin ise tarihi kkeni ve amac deiiktir. Zaten tek kat olan ekli ve zerindeki mumlar nedeniyle pasta grn olarak da dn pastasndan farkldr.

Pasta szcn hep gnmzdeki anlam ile kullanyoruz. Aslnda tarihi geliimi iinde 'kek' demek daha doru olur. Doum gn pastasnn bilinen tarihi Helen uygarlklarna kadar uzanr. Bir kutlama amac ile ortaya kmas ise Ortaada Almanya'da olmutur. 13. yzylda Almanya'da ocuklara gsterilen ilgi belki bugnknden bile fazlayd. Doum gnleri bir festival eklinde kutlanyordu. Doum gn kutlamas sabaha kar, afakta, gn aarrken balyordu. st yanar mumlarla sslenmi pasta (kek) eve getirildiinde ocuk uyandrlyor, pastann stndeki mumlarn ise yemek vakti gelene kadar devaml deitirilerek srekli yanar halde kalmalar salanyordu. Yemein banda ocuk mumlar fleyerek sndryor ve len balyordu. Pastann zerindeki mumlarn says ocuun yandan bir fazla oluyordu. Bu bir fazla mum, bir gn snecek hayatn n simgeliyordu. Ayrca ocua bir ok hediyeler getiriliyor, o gn istedii, sevdii yiyecekler hazrlanyordu. Yani o zamanlarda doum gn kutlamalar ocuklara ynelikti. Gnmzde her yatan insann kutlad doum gn ve kesilen pasta ite o zamanlarn bir adetinin devamdr. Doum gn pastasnn stndeki mumlar bir fleyite sndrmek, bu arada bir dilek tutmak, eer dilek gerekleirse bunu kimseye sylememek adetleri de o gnlerden kalmadr

inliler yiyeceklerini niin ubuklarla yerler? Aslnda nedeni tam bilinmiyor. Bir gre gre, vakti zamannda in imparatorlarndan biri halkn ayaklanmasndan korktuundan, eritilip silah olarak tekrar kullanlabilecek metal olan her eyin toplanmasn emretmi. Ellerindeki bak, kak ve benzeri eyleri vermek zorunda kalan inliler ne yapsnlar, aresiz bambu kamlarndan yaplm ince ubuklarla yemek yemeye almlar. Akla daha yatkn gelen dier bir gre gre ise ubukla yemek adeti inlilerin yiyeceklerini kk paralara blp yeme alkanlklarndan ve buna bal olarak zaman iinde ok nemli bir ihtiyatan kaynaklanyor. Yemek ubuklar milattan bir yzyl nce domu. Yemei iindeki yaa atp kartrarak piirmeye yarayan tava benzeri kaplar kullanlmadan nce yiyecekler odun atei zerinde piiriliyormu. Nfus oaldka artan yiyecek ihtiyacndan dolay ormanlar kesilip tarlalar aldka bu sefer de odun, yani yakacak sknts balam. Zamanla etleri ve sebzeleri ok kk paralara blp, ya iinde kartrarak kzartmann hem sratli pimeyi hem de odundan tasarrufu saladn grmler. O zamanlar aa sknts nedeniyle, yemek masas kullanmak zenginlere mahsus bir lks olduundan insanlar bir elleri ile yiyecek veya pirin taban tutuyor, yemek yemek iin de sadece dier ellerini kullanabiliyorlarm. inlilerin yemeklerinin bol soslu olduunu sylemeye gerek yok. Yerken ubuklar kullanmak, her eyi tek elle yemek zorunda olan inlilerin btn parmaklarnn kirlenmesi sorununu zd iin hzla yaylm. O zamanlar ubuklarn ok az aatan, ounluu fildii ve kemiktenmi. imdi artk ne metal ne de aa ktl var. Zaten onlarn yerini sentetik malzemeler oktan

alm durumda. Ne var ki brakn in'i, dier lkelerdeki bir ok insan bile bir in lokantas bulup, ubuklarla yemee urap, in imparatorunun veya odun yokluunun yaratt eziyete seve seve katlanyorlar.

Ylbanda am aac ssleme adeti nereden geliyor? Ylba gnlerinde, evin bir kesinde, minik bir am aac bulundurmak ve onu sslemek adetinin kkeninin Almanya olduu ileri srlr. Almanlarn 'cennet aac' adn verdikleri ve Adem ile Havva'nn gizemli hikayesine dayanarak zerini elmalarla donattklar aa kknard. 15. yzyldan sonra bu aalara sadece meyve deil ekmek, biskvi gibi yiyecekler de aslmaya balanm, Protestanln yaylmas ile birlikte bunlara yanan mumlar da eklenmitir. Adet Avrupa'ya yaylrken ayn zamanda gmenler tarafndan Amerika'ya da tanmtr. Aslnda aalarn ruhani trenlerde nemli bir sembol olarak yer almas adeti ok eskilere, Hristiyanlk ncesi zamanlara, hatta putlara ve doaya tapnld zamanlardaki Msr ve in uygarlklarna kadar uzanr. O devirlerde doann yeillii ve aalar sonsuz hayatn sembolleriydiler. Benzer ekilde Kuzey Avrupa lkelerinde de yine Hristiyanlktan ok daha nceki zamanlarda aalar ruhani bakmdan kutsal kabul ediliyorlard. Kuzey Avrupa'da k aylarnda sadece bir ka saat sren gndzler 21 Aralk'tan itibaren uzamaya balarlar. Uzun karanlk gnlerin bittiinin, gittike daha aydnlk gnlerin geleceinin mjdesi olan Aralk aynn bu gnleri de trenlerle karlanrd. Bu adet Avrupa'da gneye indike deierek yayld. Romallar zamannda takvimin balangcnn, dnyann yaratld ay olduuna inanlan ve tabiatn canlanmasnn mjdecisi olan Mart ayndan Ocak ayna kaydrlmas ile kutlanacak tarihler konusunda kafalar iyice kart. Zamanla Kuzey Avrupa lkelerinin 'karanln bitii' ayin ve kutlamalar, Hristiyan dnyasnca Hz. sa'nn doum gn kabul edilerek -ki bu kesin deildir- Noel kutlamalarna dntrld. Bu arada aalar, zellikle am aalar bu kutlamann simgesi olmaya devam ettiler. Her ne kadar ylba gnlerinde bir am aacnn sslenmesi tm dnyada adet olduysa da bu gnn dini bakmdan bir zellii yoktur. Dnyann Gne etrafndaki bir turunu tamamlad corafi bir konumdur. Uygarlk ve teknolojinin ilerlemesi ile am aac zerindeki mumlarn yerlerini yanp snen minik renkli ampuller, elma, ekmek ve biskvinin yerini rengarenk ssler ald. Gnmz insan aalara tapmamasna ramen onlarn kymetini daha iyi biliyor. Bir ka gnlk elence iin am aalarn kesmiyor, plastik taklitlerini kullanyor.

Dnyann en ok sylenen arks hangisidir? Dnyada imdiye kadar en ok sylenmi, halen de sylenmekte olan ark hangisidir diye

sorulsa hemen akla gelmeyebilir. Bu ark herkes tarafndan ok tandk, mzii ezbere bilinen bir arkdr. 'yi ki dodun -isim-' veya 'mutlu yllar sana' eklinde sylenen doum gn arks. Bu ark yaratlrken doum gnlerinde sylenecei kimsenin aklna gelmemiti. 1893'de ABD'de, Kentucky'de retmen iki kz kardein, rencilerinin sabahlar sylemeleri iin besteledikleri bu arknn orijinal ad da 'Good Morning to All' yani 'Herkese Gnaydn' idi. Kardelerden arknn mziini yapan Mildred Hll ayn zamanda kiliselerde org, konserlerde piyano alyordu. arknn szlerini ise Mildred'in dokuz ya kk kz kardei Patty yazmt. Mildred 1916'da 57 yanda ldkten birka yl sonra besteledii ark 'Happy Birthday' (Mutlu doum gn) ad altnda sylenmeye balanacakt. Hill kardeler arknn telif haklarn 1893 ylnda almlard. Ancak Robert Coleman isimli biri, arknn bestesini kullanarak szlerini 'Happy birthday to you' olarak deitirdi. ark zaman iinde o kadar yayld ki bestecileri bile unutuldu. Ne zaman ark doum gn formatnda Broadway'de, bir mzikalde kullanlmaya baland, o gne kadar sesi kmayan nc karde Jessica mahkemeye bavurdu. Bestenin gerekten kendilerine ait olduunu ispat etti ve arknn tm haklarna ailesinin sahip olmasn salad. Bundan byle arknn ticari amala kullanld her yerde Hill ailesine telif hakk denmesi gerekecekti. Bu haber tm dnyay ok etti. Telefonla yarm milyon insana doum gnlerinde melodiyi dinleten tantm ve pazarlama irketleri bundan vazgetiler, mzikaller bu paray ya repertuarlarndan karttlar ya da ark eklinde deil de dz okuma veya iir eklinde sylettiler. Onlar telif hakk dememek iin yollar ararken Dr. Patty Hill, 78 yanda, uzun bir hastalktan sonra ama arksnn dnya apnda bir doum gn adeti olduunu grdkten sonra ld. Gnmzde bu arknn telif hakk Warner/Chappel Mzik irketi'ne gemitir. Ticari amala kullanld her yerde irkete deme yapma zorunluluu vardr. Bu miktarn ylda l milyon dolara yakn olduu tahmin edilmektedir. Doum gn kutlayacaklarn bilgilerine sunulur.

Ne zamandan beri atal ve kask kullanyoruz? Avrupa'da Rnesans balangcna, dier bir deyile insanlarn titizliin ve temizliin farkna varmalarna kadar, btn bir tarih boyunca yemek yerken eller kullanld. Tabii bunun da bir adab vard. Yemek yerken kullanlan parmak says o kiinin statsn gsteriyordu. Normal insanlar be parmaklarn kullanrlarken asiller parmaklarn -yzk parma kesinlikle kullanlmadan- kullanyorlard. Aslnda Latince atal anlamna gelen kelime, iftilerin hasad havaya atp savurmada kullandklar dev atallarn isminden tremitir. Bunlarn ok kkleri Trkiye'de atal Hyk'de yaplan kazlarda bulunmu ama ne ie yaradklar, milattan 400 yl ncesinde sofralarda yemek yemede kullanlp kullanlmadklar tam anlalamamtr. atal konusunda kesin bilinen bir ey, ilk defa 11. yzylda Toskana'da (talya) ortaya

ktdr. ki ulu olan bu atallara insanlar 'Tanrnn bahettii yiyecek yine Tanrnn verdii parmaklarla yenilebilir' diye iddetle kar ktlar. nsanlarn yzyllar boyu sren, yemek yerken atal kullanmaya kar direnme gibi tavrlarn tarihte rnei azdr. 17. Yzyla kadar sren bu direnmenin bir baka cephesi daha vard. Yiyecei bakla tutup, srarak yemeye alm erkekler atal kullanmay kadns bir davran olarak gryorlard. Bu arada Fransz ihtilalinin biraz ncesinde Fransa'da yava yava drt ulu atallar kullanlmaya baland. Zamanla atal kullanmak lks, asalet ve stat gstergesi oldu. atalla birlikte sofralarda her insan iin ayr tabak ve bardak kullanmak adeti de geliti, toplumun tm snflarna ve giderek dnyann dier yerlerine de yayld. Kan kullanlmaya balanmas ise tarih kadar eskidir. nsanlar, atala kar gsterdikleri direnci kaa gstermemilerdir. Bu, phesiz sv bir ey imek iin eli kullanmann iyi bir alternatif olmamasndan kaynaklanmtr. En eski zamanlara ait kazlarda bile, ta, kemik, aa veya madenden yaplm kak veya benzeri eylere rastlanmaktadr. Kaktaki en nemli gelimeler sapnn eklinde olmutur. Yemek yerken atal niin sol elde tutuluyor? Resmi yemeklerdeki en skc durumlardan biri de budur. Sa ellerini kullanan insanlar iin sol elle atala hkmetmeye almak sknt verir. Hele etin yannda, ayn tabakta pilav da varsa, sol eldeki atalla pirin tanelerini drmeden aza ulatrmak gerekten alkanlk ister. Bereket orba ka iin byle bir kural yok da scak orbay stmze bamza dkmeden iebiliyoruz. atal - bak ile yeme adabmz, kkeni saray ve asil snfna dayanan Avrupa kltrnden almzdr. Her zaman rahat hareket etmeyi seven Amerikallar ise bu grg kuralna pek uymazlar. Eti sa ellerindeki bakla kesip, ellerindeki atal ile ba takas ettikten sonra sa ellerine aldklar atalla yerler. Yemekte eti kestikten sonra ba masaya brakarak atal soldan saa alp eti aza gtrmek, sonra atal sola, ba tekrar sa ele almak ve bu hareketi yemek boyunca tekrarlamak yemek yeme hzn drr. Yemei yava yemek baz toplumlarda yemee sayg ifadesi olarak grlrken, baz toplumlarda ise bu davran yemek adab bakmndan saygszlk olarak karlanr. Bir gre gre Amerikallarn atal tutu ekillerinin ardnda rahatlk deil alkanlk yatyor. 1700'l yllarn ortalarna kadar Amerika atalsz bir toplumdu. nsanlar yemek yerken sadece bak ve kak kullanyorlard. Kak kesilen eti tutmaya yararken bak hem kesmeye hem de batrp aza gtrmeye yaryordu. Daha sonralar sofralardaki baklarn ular yuvarlaklat. Eti kestikten sonra ka sa ele alp eti aza gtrmek alkanl balad. atal kullanlmaya balannca da ayn alkanlk devam etti. Avrupallar ise aradaki bu kak kademesini hi yaamadlar. Yemei aza gtrmek bakmndan dorudan baktan atala getiler. Yemein temposunu drmek gibi bir grg kurallar yoktu. Sa elini kullanan bir insan iin ba sol elle ileri geri hareket ettirip eti kesmek zordu ama sol elle atal ete batrp aza gtrmeye allabiliyordu. Asil snfnn her zaman zorlayc ve gslerie ynelik nezaket kurallar, atal kullanm halka yaylnca da devam etti. Avrupa'da ve oradan yaylan kltrlerde, yemek sresince ataln sol, ban sa elde tutulmas gelenek haline geldi. Avrupallar atal ellerinde tutarlarken ataln ular yere

bakar. Amerikallar ise atal sa elde ular yukar bakacak ekilde tutarlar. Yemeklen sonra tatl yenilirken ataln sa elde olmas ise hibir kltrde grgszlk anlamna gelmiyor.

Lodos insan niin hasta eder? ou insanlar sadece iki tr rzgarn adn bilirler: Poyraz ve Lodos. Poyraz kuzeyden eser souk getirir. Lodos ise gneyden eser, scak ve ba ars getirir. Aslnda estikleri ynlere gre adlandrlan sekiz ana rzgar vardr. Kuzeyden Kuzeydoudan Doudan Gneydoudan Gneyden Gneybatdan Batdan Kuzeybatdan YILDIZ POYRAZ GNDOUSU KELEME KIBLE LODOS GNBATISI KARAYEL

Yani Lodos tam gneyden deil gneybatdan eser. mbat, meltem gibi genellikle denizden karaya esen yerel rzgarlar ise yreye gre zel adlar alrlar. Belirli havalarla insann ruhsal durumu ve anti-sosyal davranlar arasnda iliki vardr. Genel olarak ilkbaharla beraber va yaza doru sularn arttn istatistikler gstermektedir. Asln da havalar sndka insanlar evreleri ile daha ilgisiz ve enerjisiz olurlar ancak tarihte savalar, ihtilaller ve halk ayaklanmalarnn ou yln bu blmnde olmutur. Rzgarlar da iklim ve insan davrann etkileyici faktrlerden biridir. Rzgar zerinden getii blgelerin iklimini de tar. Bu iklimlerin rzgarn estii blgedeki iklime gre fark, rzgarn insan zerindeki elkisini belirler. rnein kutup blgeleri ve civarlarnda iklimler ok az farkl olduu iin rzgar nemli bir rol oynamaz. Yurdumuz ve benzeri blgelerde belirli ynden esen rzgarlar ou kez olaan iklimi, scaklk, nem ve basn yaplarn aniden deitirdikleri iin az ok insan hayatn etkilerler. Genellikle nemini brakm olan kuru gney rzgarlar, zellikle gneli havalarda iyice kzr ve elektriklenirler. te Lodos ad verilen bu kaprisli gney rzgarlar insanlarda ruhsal sknt yaratr. Ba dnmesine, gece uykusuzluuna, ba ve mide arlarnn yannda huzursuzluk duygularna da yol aar. Lodoslu gnlerde trafik kazalarnn, kalp krizlerinin, astm nbetlerinin, erken doumlarn ve hatta intiharlarn saylarnn artt

gzlemlenmitir. Halk arasnda, genellikle yamur getirdii iin "Lodos'un gz yaldr" diye bir deyim vardr. nsanlarn ou bir barometre gibi havaya ve yamur ncesine duyarldrlar. Havann dnmesinden ok az nce gerginlik, ruhsal knt ve sknt belirtileri gsterirler. Lodos'un insanlar zerinde yaratt etkilerin sebepleri ve Lodos rahatszlklarna ne gibi nlemler alnabilecei konusunda almalar devam etmektedir. in ilgin yanlarndan biri de, Lodos etkisi altnda bulunan bir blgeye yerletirilenlerin ancak bir ka yl sonra rzgarn etkisinden rahatsz olmaya balamalardr. Konu rzgardan almken gncel bir tartmaya da deinmeden gemeyelim. Rzgar bir hava akmdr, yani hava olmazsa rzgar da olmaz. yleyse Armstrong'un Ay'a ayak basar basmaz diktii bayrak nasl dalgalanp duruyor? Ay'da hava olmadna gre hangi rzgar bu bayra srekli dalgalandryor? Ay'a gidildiine inanmayanlar tarafndan delil olarak ileri srlen bu olay yolculuktan nce dnlm, bayrak direinin stne ok ince yatay bir ubuk tutturulmu ve bayrak yandan ve stten sabitlenmisti. lk bakta bayran dalgalanyormu izlenimini veren bu durum fotorafa dikkatlice baknca fark edilebiliyordu.

nsanlar niin deiik dillerde konuuyorlar? Dnyadaki 6 milyar kiinin konutuu 3000'den fazla dil vardr ama dnya nfusunun yars bu dillerden yalnzca 15'ini konumaktadr. En ok sayda insann konutuu dil ise in'deki Mandarin dilidir. Yaz dili btn in'de ayn olmasna ramen halkn yzde 70'i Mandarin dilini konuur ve kuzeyde oturan bir kii gneydekinin konutuunu anlamaz. Afrika'da 1000'e yakn dil konuulmaktadr fakat 1 milyondan ok kiinin konutuu dillerin says 30'u gemez. Hindistan'da 800'den fazla dil konuulmaktadr. Hatta bu kalabalk lkede, her 12 kilometre gittike lisann deitii sylenmekledir. Genetik bilimi, insanln dnyann belli bir noktasnda, ok byk bir olaslkla Yakn Dou'da doarak yayld ve dnya zerindeki iki toplum corafi olarak birbirinden ne kadar uzaksa genetik yaplarnn da o kadar farkl olduu dncesini dorulamaktadr. rnein in, Japon gibi dou milletleri genetik olarak birbirlerine, Avrupallar ise Kuzey Afrikallara, Ortadoululara ve Hintlilere daha yakndrlar. Dnyann bu genetik haritas ile konuma lisanlarnn yayl paralellik gsterir. Teoriye gre milattan nce 7500 yllarnda tarmn balamas ve hayvancln gelimesi ile birlikte Yakn Dou'dan Avrupa'ya, Kuzey Afrika'ya ve Hindistan'a byk gler olmutur. Bu byk g dalgalar ana dil gurubunun olumasna yol amlardr. Diller arasndaki akrabala, bir baka deyile dillerin tarihsel oluumuna dayanan bu snflandrmada, ortak bir kkenden kaynaklandklar varsaylan diller ayn bee konulmutur. elikili olmalarna ve tam tatminkar aklamas yaplamamasna ramen bu dil grubu unlardr: (1) Hint-Avrupa dilleri, (2) Ural-Altay dilleri,

(3) Hami-Sami dilleri. Trk dilleri Ural-Altay ailesinin Altay beindedir. Byk dil beklerinin dnda snflandrlmalarna ramen Kore, Japon ve Eskimo dilleri de bu aileden gsterilir. HamiSami dillerinin en belirgin rnei Arapa'dr. in-Tibet ve Kafkasya dilleri, Avustralya, Afrika ve Amerika yerli dilleri bu ana snflandrmann dmdadrlar. Diller ayrca dilbilgisi yaplarna gre de drt snfa ayrlr: (1) Kelimelerin ksa ksa, ek almadan, cmle iindeki yerlerine gre anlam yklendikleri diller (in, Vietnam, vb.); (2) Zaman, kii, olumsuzluk gibi tm durumlarn fiilin kkne ek gelmesiyle tretilen diller (Trke); (3) Dilbilgisi balantlarnn fiil kknde deiiklik yaplarak ifade edildii diller (HintAvrupa, Hami-Sami); (4) Szcklerle ekler birletirilerek bir cmlenin tek szce dntrld diller (Eskimo). rnein Eskimo dilinde "takusariartorumagaluarnerpa" kelimesi "onun bununla uramaya gerekten niyetli olduunu sanyor musunuz" anlamna gelir. Dnyadaki btn dillerin tek ortak yan, en ok kullanlan kelimelerin, daha az kullanlanlara gre az sayda harfle yazlmalar, yani daha ksa olmalardr. Ayrca hemen hemen btn lisanlarda vcudun ksmlarnn ve organlarnn isimlerinin bir ou ksa kelimelerle ifade edilir. Trke'deki ba, bel, ka, gz, kas, dil, di, el, kol, sa, aya, ten, diz, kan, boy, bel, kl, vb. gibi. Lisann zenginliinde milletlerin yaad ortamn ve kltrn etkisi vardr. Eskimo'lar ata, sadece at demekle yetinirken Trklerde atn cinsine, yana, rengine gre deiik isimleri vardr. Ancak bizler de 'kar'a sadece kar derken Eskimo dilinde karn ve yan tanmlayan 32 kelime vardr. Hayvanlara sesleni bile dillere gre deiir. Bir ngiliz tavuunu "bili-bili" diye arrsanz anlamaz. ngilizler tavuu "ak-ak" (chuck), Finliler "fibi-fibu" diye arrlar ama hemen hemen btn dillerde tavuu kovalama sesleri birbirlerine benzer; k-k, kuku, k-k, ki-ki...

Mzik notalar nasl bulunmutur? Mzikteki matematiksel gizemi kefederek yazya dkmenin ilk temeli Pisagor (Pythagoras, M.. 530-450) tarafndan atlmtr. Biz kendisini okul sralarndan o mehur dik gen teoremi ile hatrlarz ama Pisagor gnmzde ulatmz bilim seviyesinin babasdr. O kendi devrine kadar gelimi btn almalar bir disiplin altnda toplam, geometri, aritmetik, astronomi, corafya, mzik ve tabiat bilgisi olarak ayr ayr bilim dallar yaratmtr. Pisagor bilimi, bilim iin dnyor, bilimin uygulamak onu ilgilendirmiyordu. Bu nedenle 'bilgi seven' anlamndaki 'filozof' szcn ilk olarak o kullanmtr. Pisagor tm evrenin saylar ve aralarndaki ilikilere gre kurulduuna inanyordu. Pisagor'un mziin iindeki matematii bir demirci dkkannn nnden geerken kefettii rivayet edilir. Demirci ustasnn demir dverken kulland aletlere gre deiik

sesler karmas Pisagor'un ilgisini ekmi, dkkan kapattrarak ustaya eitli aletler kullandrm, kan sesleri incelemi ve kaytlar alm. Bat mzii 9. yzyln bana kadar notalamadan habersizdi. Eserler kulak yoluyla kuaktan kuaa aktarlyor, bu arada deiime uruyor, zamanla unutulabiliyordu. 9. yzyln ikinci yarsnda ilk notalama sistemi ortaya kt. Arezzo'lu Guido'nun (Gui d'Arezzo) notalama sisteminin seslerin yksekliini kesin olarak belirtmeye balamasyla byk bir ilerleme kaydedildi. 11. yzylda notalarn zerine dizildii be izgiden oluan "porte"nin kullanlmasyla notalarn ykseklii (do, re, mi,....) ve sresi (birlik, ikilik, drtlk,....) kesin biimde belirlenebilir hale geldi. Aslnda mziin drt parametresi vardr: Ykseklik, sre, iddet ve tn. Bunlardan ilk ikisi zamanla genel kabul gren bir takm iaretler sayesinde kat zerine dklebilmi, iddet ve tn ise notann yannda ek kelimelerle belirtilmiler ve ksmen de yoruma ak braklmlardr. eitli sesleri belirtmek ve bunlarn birbirlerine karmasn nlemek iin sesleri temsil eden notalara zel isimler verildi. Do, re, mi, fa, sol, la, si. ngilizce'de ve Almanca'da ise notalar harflerle gsterildi (C=do, D=re, E=mi, F=fa, G-sol, A=la, B=si-ing.-, H=si-alm.-). Nota isimlerinden 'do'nun nceki ismi 'ut' idi. Sesli harfle balayan bu isim, notalar srayla sylerken tutukluk yaptrdndan 12. yzylda 'do' olarak deitirildi. Almanya ve baz lkelerde 'ut' hala kullanlr. 'Si' hari dier notalarn isim babas Gui d'Arezzo'dur. Arezzo bu adlar Aziz Iohannes Battista ilahesindeki msralarn birinci hecelerinden alarak takmtr. Yedinci notann ad uzun zaman 'B' olarak kalm, sonradan 13. yzylda Sanete Iohannes kelimelerinin ba harflerinden meydana gelen 'si' adn almtr. Notalamann kefi ve geliimi mzik pratiine olaanst bir gelime ortam yaratmtr. Notalama, icracy ezberden kurtararak hem mzik paralarnn uzamasna hem de eitli dnemlere ve lkelere ait notalanm eserlerin katlmasyla repertuarn zenginlemesine ve eitlenmesine imkan vermitir. Nota sayesinde bir mzisyen bilmedii bir mzik parasn icra edebilmek iin tek bana yeterli bir hale gelmitir.

Gn ve ay isimleri nereden geliyor? Tavla oynayanlar Farsa altya kadar saymasn bilirler (yek, du, se, cihar, pen, es). imdi de yedi saysn reniyoruz. Farsa yedi 'heft' dir (veya hefte). Yedi gnlk 'hafta' ismi de buradan alnmtr. Halen Trke'de kullandmz gn isimlerinin kkenlerinin neler olduklarn biliyor musunuz? Cuma Cumartesi Pazar Pazartesi Arapa Arapa Farsa Farsa Toplama, toplanma Ertesi - Trke Ba - Yemek, zar yer Ertesi - Trke

Sal aramba Perembe

branice Farsa Farsa

nc Cehar enbe drdnc gn Pen enbe - beinci gn

Gnmzde kullandmz ay isimlerinin geldikleri yerler de kark. Hicri takvimdeki Arabi ay isimlerinin bugn hibirini kullanmamamza ramen yine de ubat, Nisan, Haziran, Temmuz ve Eyll aylarnn isimlerinin kkenleri Arapa ve Sryani-ce, Kasm aynn ise Arapa. in daha ilgin yan bunlardan ubat, Nisan, Temmuz ve Eyll hemen hemen ayn telaffuzla Yahudi takviminde de yer alyorlar. Gelin aylarn isimleri ve kkenlerine bir gz atalm. Ocak Trke (Kn evlerde ate yaklan yer) Sryanice Latince (Marius mitolojik isim Marstan) Sryanice Latice (Tanra Mariann ay) Sryanice Arapa / Sryanice Latice (Roma mparatoru Augustusun adndan) Sryanice Trke (Topra ekmekten)

ubat Mart

Nisan Mays Haziran Temmuz Austos

Eyll Ekim

Kasm Aralk

Arapa (Blen) Trke (ki zaman dilimi aras)

Bir hafta niin 7 gndr? Bir gn Gne'in doduu zamandan ertesi gn doaca zamana kadar geen sredir. Bir ay ise Ay'n ayn evresinin gkyznde tekrar grnd zamana kadar geen sredir. ok eskilerde bu zaman birimleri insanlarn hayatlarn organize edebilmeleri iin yeterliydi. Zamanla bir gnden uzun, bir aydan da ksa bir zaman birimine ihtiya duyuldu. Babilliler 7 gnlk haftay zaman birimi olarak kullanmaya baladlar. Sonralar Yunanllar, inliler ve Msrllar 10 gnlk, Romallar ise 8 gnlk haftay kullanmaya altlar. Bir hafta olarak kabul edilen yedi gnlk srenin kayna tam olarak bilinmiyor. En kuvvetli tez bu srenin Ay'n evrelerinden kaynaklandna dayanr. Ay'n drt evresinin (yeni ay, ilk drdn, dolunay, son drdn) srelerine en yakn olan tam gn says yedidir. Ancak bu doal ve astronomik temelin yan sra astrolojik bir inann da, ta Babilliler zamanndan itibaren, yedi gnn bir hafta olarak seilmesinde rol oynad ileri srlyor. lk alarda bilinen be gezegen ile Gne ve Ay'n toplam saysnn yedi oluu bu sayya gizemli ve uurlu bir say olarak baklmasna neden olmutur. Daha sonralar dinlerde gklerin yedi kat oluuna inan, mzikteki ana nota ve tabiattaki ana renk saylarnn da yedi oluu bu saynn gizemini iyice arttrmtr. Takvimde yedi gnlk haftann resmiyet kazanmas ise milattan sonra 327 ylnda Roma mparatoru I. Constantinus'un kard bir emirle olmutur. Tevrat'n yaratl (tekvin) anlayna gre Tanr evreni 6 gnde yaratm, yedinci gnde de (cumartesi) dinlenmitir. Hristiyanlar haftay Tevrat'taki ekliyle kabul ettiler, yalnz Hz. sa'nn dirili hatrasna yedinci gn deil de birinci gn, yani pazar 'Tanr Gn' olarak kabul ettiler. slam dininin douundan sonra da yine yedi gnlk hafta sresi benimsendi. Ancak Hz. Muhamned'in mminleri mescitte toplayp, namaz kld, hutbede devlet ve gnlk ileriyle ilgili aklamalar yapt altnc gn (cuma) dinlenme gn olarak kabul edildi. Trkiye Cumhuriyeti'nde 27 Mays 1935 tarihinde yaymlanan bir kanunla tatil gn cumadan pazara alnd. 1792 ylnda Fransa takvim yapsn deitirerek 10 gn bir hafta kabul etti ama yrtemedi. Rusya 1929'da 5 gnlk hafta uygulamasna geti, sonra bir haftay 6 gne kard ve sonunda pes ederek 1940'da 7 gnlk haftaya geri dnd.

Satranta ah niin o kadar pasiftir? Satran oyununda ah koruma altndadr. O sanki bir kede korkudan sinmi bir ekilde olanlara bakan, titrek admlarla birer birer ilerleyen, arada srada 'hadi ne zaman rok

yapacaksanz, yapn' diye inleyen bir insan grn verir. Halbuki vezir, satran tahtasn oradan oraya dolaarak, atlayarak, zplayarak, rakibi ypratarak, son derecede etkin bir ekilde hareket etmektedir. Bu tan bizdeki ad vezir (bakan gibi bir ey) olduu iin bu hareketlilik normal grlebilir ama Bat lkelerinin bu taa kralie anlamnda 'queen' adn verdiklerini dnrseniz ortaya tuhaf bir durum kar. Hele satrancn tarihinin 7. yzyldan ncesine gittii gz nne alnrsa, o zamanlar daima ordularnn banda savaa giden krallara, ahlara satranta niin byle pasif bir rol verilmitir, anlalmaz. Satrancn ilk olarak 6. yzyl iinde Hindular tarafndan oynanmaya balanld, daha dorusu Hindularn 'chaturunga' (aturanga) isimli oyunundan gelitii ileri srlyor. 'Chaturunga' szc Sanskritce'de 'drt kol', 'drt kollu ordu' veya 'drt silah' anlamna gelmektedir. O zamanki Hint ordusu drt blmden oluuyordu. Filler, sava arabalar, svariler ve piyade. Bugn bu drt kola, fil, kale, at ve piyon diyoruz. Avrupa savalarnda fil kullanlmad iin bu taa piskopos (bishop) ad verilmitir. Bizdeki at Arapada svari, Avrupa'da ise valye olarak adlandrlmtr. Yani medeniyetler satran terimlerinde kendilerine gre baz deiiklikler yapmlardr. aturanga Hindistan'dan nce ran'a geti ve geerken ismi. 'atrang' oldu. Arap ordular onu 1000 yl kadar nce, fethettikleri spanya zerinden Avrupa'ya getirdiler. Araplar oyuna 'atranj' veya 'al-ah-mat' (ah l) ismini verdiler. Ancak ah oyunda hibir zaman lmez, dier talar gibi oyun tahtasnn dna kartlamaz. Vatan olan karelerde kmldayamaz hale gelince esir der. Satran ismi Trkeye Arapadan girmitir. lk oynan eklinde bugnk hareket kabiliyetindeki bir vezir veya kralie yoktu. Geri ahn yannda Araplar tarafndan akll adam diye isimlendirilen bir ta vard ama hareket imkan ok kstlyd. Sadece bir kere o da apraz olmak kouluyla ilerleyebiliyordu. Asrdan asra, lkeden lkeye satran oyunu gittike geliti ve baz deiikliklere urad. Avrupa'ya ulatnda vezirin ismi kralie oldu ama hareket imkan hala kstlyd. Bununla belki o yllarda Avrupa'da yaayan gl kralielerin, krallarnn daima yannda olup onlar kollamalar eklinde sosyal bir balant kurulabilir. Bu ekli ile satran oyunu ok yava oynanabildiinden oyunu sratlendirmek iin kralie (vezir) ve filin gleri, yani hareket imkanlar arttrld, etkinlik sahalar geniletildi. Bir baka kural deiiklii ile satran tahtasnn kar kenarna varabilen bir piyonun kralie (vezir) olabilmesi imkan tannd. Bu, ok ada ve demokratik bir deiimdi. Talarn en gsz ve alak gnls piyade, ilerinde sebat eder ve baar ile ilerlerse en gl ta olabiliyor, hatta kar tarafn ahn mat ederek en son sz syleyebiliyordu. Avrupa'da gn getike gelien demokrasi, yklan krallklar satranca da yansyordu. ah artk rnei ok az kalm, gsz monarik hkmdarlar gibi kesinden pek kamyordu. Gerei oyunda iken ikinci bir kralienin ortaya kmas ise balangta oyuncularn kafasn kartrd ama hangi ah bir yerine iki kraliesinin olmasn istemez ki!

Arabalarn arka camlar niin tam alamyor? Bilindii gibi pek ok model binek arabalarda arka kaplarn camlar dibine kadar tam

alamaz. Yaklak te bir mesafeye gelince dururlar. Tabii bu srcler iin bir problem deildir. Onlar n camlar tam ap pfr pfr giderler. Klimal ara says oalp tm camlarn kapal tutulmas durumu ortaya knca arka camlarn tam alamamas konusu gndemden iyice dmtr. Arabalarn arka camlarnn tam almamasnn ieriye egzos gaz, bcek veya grlt girmesiyle ve arabann emniyetiyle biri alakas yoktur. Arabalar dizayn eden mhendisler bunu kullanclarn ocuklarnn arabadan sarkmamalar iin tercih ettiklerini sylyorlar. Hatta arka camlarn almamas iin arabaya kilit dahi koyuyorlar. Gerek ise farkldr. Performans en yksek arabay yapabilmek iin katlanlmas gereken bir durumdur bu. Dikkat ederseniz orta ve kk boy arabalarn ounda arka tekerlekler arka kaplara ok yakndr. Bu nedenle n ve arka kaplarn ekilleri farkldr. n kapda camn dibine kadar girmesi iin yer varken arka kaplarda tekerlein ve amurluunun konumlarndan dolay alt ksm daraldndan yer yoktur. Bu, ekilden dolay zaten arka kapdan inmek de daha zordur. Cam, kapnn dz devam eden ksmndaki yuvasna kadar inebilir, daha sonra gidebilecei bir yer yoktur. Peki arabalarmzn kaplar niin arkadan ne doru alyor? Bir src olarak kapnz hep sol elle atnz dikkatinizi ekti mi? Kap arkadan ne doru aldndan zaten sa elle hi denemeyin sorun yaarsnz. Arabalarn ilk yapldklar zamanlarda kaplarn mentee ve kilit sistemleri bugnk kadar salam deildi. Ancak insanlarn ou sa ellerini kullandklarndan src tarafndaki kap nden arkaya alr ekilde yaplyor, dier kap(lar)da da bu ekle uyuluyordu. Bu durum hareket halinde iken aniden alan kapnn kardan gelen hava akmyla kapanamamasna hatta kopmasna yol aabiliyordu. Bu nedenle kaplarn arkadan ne doru alr ekilde yaplmasna baland. Artk kilit kazara boalsa bile kardan gelen hava akm kapnn almasna msaade etmiyordu. Konu arabalardan almken fabrikadan yeni km arabalardaki gzel kokudan da sz edelim. 'Yeni araba kokusu' denilen ve insanlarn houna giden bu koku tek bir koku olmayp, birok kokunun birlemesinden oluan ok zel bir kokudur. Zamanla kaybolur ve arabaya aslan suni koku yayclardan hibirinin kokusu onun yerini tutamaz. Bu koku, boya ve boyadan nce kullanlan astar boya, konsolda, pencere ve kaplarda kullanlan lastik ve plastik malzemelerin kokularnn bir karmdr. Bunlara yaptrclarn, izolasyon malzemelerinin, koltuklardaki kuman, deri paralarnn ve demelerde kullanlan vinilin kokular da karr. Ortaya ok zel ve taklidi imkansz bir koku kar.

Filmlerde tekerlekler niin ters dner? Bunun iin nce unu bilmemiz lazm. Filim kameras ile fotoraf makinesi arasnda teknik adan byk bir fark yoktur. Fotoraf makinesinde her deklanre basta film karesine bir grnt kaydedilir, film kamerasnda ise akan film zerinde saniyede 24 grnt karesi kaydedilir. Bunu ayn hzda perdeye yanstrsanz gzmz arka arkaya gelen karelerdeki kk farklar alglayamaz, devaml ve hareketli bir grnt olarak grr. imdi gelelim filmlerdeki tekerlekler meselesine. Kovboy filmlerindeki at arabalarnn

veya trenlerin tekerlekleri aracn hareketi ile ileriye doru dnmeye balar. Aracn hz arttka perdede grntdeki tekerlein dn hz gittike yavalar, bir an durma noktasna gelir ve sonra ara ileri doru gitmesine ramen tekerlekler tersine dnmeye balarlar, daha dorusu gzmze yle grnrler. Tekerlekleri saniyede 24 defa dnen ve hzla giden bir at arabasn dnelim. Bunu saniyede 24 kare eken bir kamera ile grntlersek her kare tekerlein ayn pozisyonunu ayn noktada grntleyecei iin gzmz tekerlei duruyormu gibi alglar. Tekerleklerin dn hzna bal olarak filmin her karesi tekerlein tam tur atmam halini grntlerse bu sefer de tekerlekler geri dnyormu gibi grnrler. Gerek at arabalar ve gerekse trenlerde tekerlein merkezi ile evresi arasnda balayc elemanlar olduundan bunlarn pozisyonlar ve saylar daha deiik dn hzlarnda da benzer grnty vererek gz iyice yanltr. Bu tekerlekler dz daire eklinde bir kapakla kapatlm olsalar bu grnt yanlgs olmayabilir. Sinema konusunda en ok merak edilenlerden biri de sessiz sinema zamanndaki eski filmlerde insanlarn niin hzl hareket ettikleridir. Aslnda bunun iki nedeni vardr. Birincisi ilk filmlerin saniyede 16 grnt geecek ekilde ekilmesidir. Bunlar gnmzn saniyede 24 grnt veren makinelerinde oynatld zaman hareketler neredeyse yzde elli hzlanmaktadr. Dier sebep ise eski filmlerin ounluunu oluturan komedilerin bu ekilde gsterilmesinin filmi daha gln klmasdr. Bu nedenle o zamanlarda, yani 1915 yl civarnda bile baz komedi filmleri dk hzda ekilir, saniyede 16 grnt hzyla oynatlarak karakterlerin daha komik grnt vermeleri salanrd. Gnmzdeki filmlerde bile bazen karakterler hzl hareket ettirilerek komedi, yava hareket ettirilerek romantizm veya daha fazla iddet etkisi yaratma yollarna bavuruluyor.

nsanlar ne zamandan beri ayakkab giyiyor? Ayak yere basarak vcudun tm arln tar. nsan gvdesinde en ar grev ayaklara der. Yetimi bir insann vcudunda 206 kemik vardr, bunlarn neredeyse drtte biri, 62 adedi ayak ve bacaklarmzdadr. Vcut arln tayan ve hareketi salayan bu organn bakm ayakkab ile balar. Ayak kemikleri yere dz basmaz. Taban ukuru denilen ibkey bir kubbenin iki ucuna ve kenarlarna baslr. Ayan taban ksmnn yaps olduka karktr. Burada birok kas, kiri, damar ve sinir yer almaktadr. Vcudumuzdaki kaslarn iinde en gls tabanlarmzda bulunur. nsann en hassas blgelerinden biri olan bu blgeyi korumak insan hayat iin ok nemlidir. ou ayakkab 'taban' ad verilen ve kullanldka eskiyen kaln bir alt para ile 'saya' ad verilen ve aya saran daha ince bir st paradan oluur. Ayakkablar dnyada ok farkl iklimlerde yaayan insanlarn yaam artlarna gre deiiklik gsterdii gibi tarih boyunca moda da ayakkablarn ekilleri zerinde ok etkili olmutur. Geri spanya'daki 12 - 15 bin yl ncelerine ait maara resimlerinde erkeklerde deri, kadnlarda krkten yaplm giysiler grlyor ama dnyadaki en eski ayakkab izine, kuruyan amur iinde sertleip gnmze kadar kalm olarak Mezopotamya'da rastlanmtr.

Gnmzdeki anlam ve ekli ile ayakkabnn ilk olarak sandalet eklinde scak iklimli lkelerde ortaya kt sanlyor, ilk ayakkablar ham deri, ayan girebilecei ekilde bir zarf haline getirilerek yaplrd. Bu ayakkablar ayan altn kzgn kumlardan, stn gne ve scaktan koruyorlard. Msr sanat eserlerinde hkmdar ve tanrlar daima plak ayakl olarak grlrler. Sandaletlerin ise bu devirde sadece ev iinde giyildii tahmin edilmektedir. Hititler bugn Anadolu'da ok az da olsa hala kullanlan arklara benzer ayakkablar giyerlerdi. Ortaada kz evlenen bir baba onun zerindeki otoritesini evlenecei adama bir ayakkab treni ile devrediyordu. Bugn baz Bat lkelerinde yeni evlenen iftin arabalarnn arkasna ayakkab balama adeti de o gnlerden, kz babasnn damadna kznn ayakkablarndan birini vererek, artk onun himayesine girdiini belirtmesi adetinden kalmadr. Avrupa'da 11. yzyldan 15. yzyla kadar sivri burunlu ayakkablar moda oldu. Ortadou blgesinde ise aya kzgn kumlardan korumak amac ile yksekte tutabilmek iin ayakkablara topuk ilave edildi. Avrupa'da 16. ve 17. yzyllarda btn ayakkablarn topuklar krmz renge boyanyordu. Avrupa'da 18. yzyla kadar kadn ve erkek ayakkablar farkl deildi. Ykseklii 15 santimetreyi bulan topuklu ayakkablar Avrupa'da o yllarda sadece st snfa mensup insanlar (tabii iki kiinin yardmyla) giyebiliyordu. 19. yzyla gelene kadar tm dnyada her iki ayak iin de e ayakkablar kullanldn yani ayakkablarda sa sol farknn olmadn biliyor muydunuz? Sa ve sol ayaklar iin ayr ayr ayakkab retimine ilk olarak ABD'de, Philadelphia'da baland. Alt lastik ayakkablar ise ilk olarak 1916'da yine ABD'de yapld ve bunlara 'ket' (ked) ad verildi. Botlar ise ata binmenin yaygn olduu souk ve dalk blgeler ile scak ve kumlu llerde ortaya ktlar. Kadnlar iin ilk bot 1840 ylnda Kralie Victoria iin dizayn edildi. Backl rahat yry ayakkabs ise Birinci Dnya Sava srasnda ortaya kt. Osmanl Trkleri'nde de deri ileme sanatnn ok gelimi olmas ve zellikle Yenieri Oca'nn at binmede uygun olan yumuak deri izmelere gsterdii ihtiya yznden ayakkabclk ok gelimitir. Bugn artk en ilkel topluluklarda bile insanlar bir eit ayakkab giyiyor. Dnyada ka ift ayakkab var bilinmiyor ama uzayda dolaan bir ift olduu biliniyor. Ay'a ilk ayak basan astronot Neil Armstrong'un ayakkablar dn yolculuunda herhangi bir hastalk veya bilinmeyen bir kirlenme tehlikesine nlem olmak zere dnyaya getirilmeyip uzaya braklm. imdi uzayda dolanp duruyorlar. Dier astronot ile daha sonra gidenlerin ayakkablar imdi neredeler acaba?

Ayn tarih niin her yl farkl gne geliyor? Gnlk yaantmz, alma hayatmz, sosyal, kltrel, ekonomik tm aktivitelerimizi takvime gre dzenler ve planlarz. Takvimle ilgili en byk glmz srekli 'u tarih hangi gne geliyor' sorusunu sormak zorunda kalmzdr. Bata milli bayram, kutlama ve tatil gnleri olmak zere ayn tarihin her yl deiik gnlere rast gelmesi sadece yl iersinde salkl planlama yapmamz etkilemez, aylardaki aktif i gnlerinin deimesi nedeni ile tm kurumlarn hesap, plan ve istalistiklerini de alt st eder.

Bunun sorumlusu Dnya'nn Gne'in etrafndaki dnme sresidir. ok eski alarda bile insanlar etkinliklerini Gne'in grnr hareketlerine gre dzenlemiler, yani basit hali ile de olsa Gne Takvimi'ni kullanmlardr. Ancak bu bir yln sresi bir gnn tam kat olmadndan, ksuratlar olumakta, bu da ideal bir takvim dzenini pratikte zorlatrmaktadr. Gne Takvimi'ni ilk kullananlardan Msrllar'da bir yl 365 gn (aslnda 365 gn, 5 saat, 48 dakika, 46 saniye) kabul ediliyordu. Aradaki bu farktan dolay, rnein ilkbaharn balangc ancak 1508 ylda bir ayn tarihe denk geliyordu. Eski Babil, Helen, in ve Hint medeniyetleri, Ay'n evrelerine dayanan 29 ve 30'ar gnlk 12 aydan oluan Ay Takvimi'ni kullanmay tercih ettiler. Bu takvimde bir yl 354 gn olup mevsim tarihleri Gne Takvimi'ne gre her yl 11 gn kayyordu. Ardarda iki hilalin olumas arasnda geen sre (29 gn, 12 saat, 44 dakika, 2,78 saniye) yine gnn tam kat olmadndan Ay Takvimi'nin de ok salkl olduu sylenemez. Gnmzde Ay Takvimi'ni kullanmaya devam eden slam lkelerinde ay sreleri hilalin gzle grlmesine bal olduundan, yani hilalin ilk gzlemlendii aksam eski ay bitmi, yeni ay balam sayldndan, bir ayn ka gn srecei nceden bilinemez. Farkl slam lkeleri, aylar deiik gnlerde balatabilirler. Bu, zellikle Ramazan aynn son gn ve takip eden bayramn ilk gn iin karklk yaratr. Nispeten daha doruya yakn gibi grnen, gnmzde lkelerin ounda kullanlan ve Gregoryan Takvimi olarak da bilinen Gne Takvimi'ndeki aksaklklar gidermek iin biri milattan nce 46 ylnda Jul Sezar, dieri de milattan sonra 1582 ylnda Papa Gregory XIII tarafndan iki kez nemli deiiklik yaplmtr. Sezar ardarda yl 365 gn, drdnc yl ise 366 gn olarak saptamtr. Bu srenin olmas gerekenden 0,0078 gn daha uzun olmas, yllar boyu birikerek 128 ylda fazladan bir gn yaratmas sonucunu dourmutur. 1582 ylna gelindiinde bu fark 10 gn bulunca Papa Gregory XIII takvimi 10 gn ileri ald. 4 Ekim'den sonraki gn 15 Ekim kabul edildi. 10 gn yaanmadan atlanm oldu. Parasal hesaplar kart, halk 'on gnmz geri isteriz' diye gsteriler yapt. Papa'nn asl nemli reformu 400'e binemeyen yzyllarda ubat'n 29 ekememesi idi. Yani ubat 2000 ylnda 29 ekebilirken 2100, 2200 ve 2300 yllarnda ekemeyecekti, o yllarda ubat 8 senede bir 29 gn olabilecekti. Bu sayede kullanlan takvim ile ideali arasndaki fark ylda 0,00030 gne drlmt ki bu da 33.000 ylda l gnlk kayma demektir ve ok nemli deildir. Bu takvimi ngiltere 1752'de, Rusya 1918'de, Trkiye ise l Ocak 1926'da kabul etti. Ne var ki ay srelerinin eit olmamas ve haftann 7 gn olmas nedenleri ile, belli bir tarihin her yl deiik gne rastlamas sorunu yine zlemedi. Dnya Takvim Reformu Birlii'nin (AWCR) bahsedilen tm sorunlar ve eksikleri ortadan kaldracak ok kullanl ideal bir takvim nerisi var ama henz hibir lke, deiikliin kurulu dzende yarataca karkl ve maliyeti gze alp bu takvimi uygulama cesaretini gsterememektedir.

Abalar niin o acayip apkalar giyerler? Bir kere kafalarna bir eyler giymeleri zorunludur. Yoksa salar yiyeceklerin iine

debilir. Ama alarn bu kafann zerinde silindirik bir ekilde ykselen, ucu da balonumsu ekilde kvrmlarla biten beyaz apkalar giymelerinin asl nedeni bakadr. Bu tp apkalarda, zellikle mutfaklarn ok scak ortamlarnda, hava apkann iinde rahatlkla dolaabilir ve ann kafasn serin tutar, terlemeyi nler. Mutfan kalabalk ve hareketli yaamnda, ayn tip giysiler iindeki alar arasndan aban ilk grte ayrt edebilmek iin onun apkas biraz daha uzun ve ucu kvrmldr. Bu apkalarn beyaz, yani boyasz olmalarnn nedeni ise beyaz kuman, boyal kumaa gre daha hijyenik olarak kabul edilmesidir. Beyaz renk her yerde insanlarda temizlik, saflk, iyi niyet ve bar duygulan uyandrr. Muharebe srasnda bar mesaj gndermek isteyen birliklerin beyaz bayrak ekmelerinin nedeni de budur. Gelinliklerin beyaz olmas ise bartan ziyade safl ve masumiyeti simgeler.

nsanlar saatlerini niin sol kollarna takarlar? zel bir durum veya farkl olmak dncesi yoksa insanlarn ounluu saatlerini sol bileklerine takarlar. lk anda insanlarn ounun sa ellerini kullanmalar, bu kolun daha hareketli olmas dolaysyla saatin bir yerlere arpp zarar grme olaslnn da daha yksek olmas nedeniyle sol bilee taklmasnn tercih edildii dnlebilir. Bu dnce phesiz dorudur. Sa ellerini kullanan insanlarn, sa kol dmelerini iliklerken ne kadar zorlandklar malumdur. Peki sol ellerini daha ok kullanan solaklar da niin saatlerini yine sol bileklerine takyorlar? Saatin ilk kullanlma yllarnda insanlar ounlukla cep saati kullanyorlard. Bu saatlerin kurma dmesi sada '3' rakamnn yanndayd. Sk sk kurulmas gereken bu saatleri cepten kartp sol elle kurmak (hangi el daha baskn olursa olsun) ok zordu. nsanlar bu saatleri zaten yeleklerinin sol tarafnda bulunan ceplerinden sol elleri ile karp bakmaya ve sa elleri ile kurmaya altlar. Daha sonra kol saatleri de yaygnlap kurma yerleri yine '3' rakamnn yannda olunca bunlar da sol kola taklr oldu. Zaten sa ellerini kullananlar bu elleri megulken ister cep ister kol saati olsun saate sol kollarn kullanarak bakmay tercih ediyorlard. Her iki taraf da durumdan memnun olduklarndan, saat reticilerine kurma yeri solda olan bir saat retmeleri iin piyasadan bir talep hi bir zaman gelmedi. Arlk pilli, gne enerjili veya hareketle kendi kendine kurulan saatler kullanlyor ve kurmal saatler neredeyse tarihe kartysa da insanlar saatlerini sol bileklerine takmaya devam ediyorlar.

Anneler gn ne zamandan beri kutlanyor? Anneler gnnn nereden kaynaklandn anlatanlar gnn yaratcs olarak hep annesini kaybetmi olan kk bir kzdan bahsederler. Gerekte ise bu fikri hayata geiren Anna Jarvis annesini 1905 ylnda kaybettiinde 41 yandayd. Asl meslei retmenlik olan 1864 doumlu Anna Jarvis, 1902 ylnda babas lnce annesi ile beraber ABD'de, Philadelphia'da yaamaya ve almaya balad. yl sonra 9 Mays 1905'de de annesini kaybetti. Srekli annesi ile beraber yaamasna ramen ldklen

sonra "Ona hayatta iken gerekli ilgiyi gsteremedii"ne inanyor ve bunun ezikliini duyuyordu. ki sene sonra Mays'n ikinci pazarnda, annesinin lm yldnmnde arkadalarn evine ard ve bu gnn anneler gn olarak lke apnda kutlanmas fikrini ilk onlara at. Fikir kabul grd, anneler memnun kald, babalar itiraz etmedi, Amerika'nn nde gelen bir giysi tccar da finansal destei salad. lk anneler gn Jarvis'in annesinin 20 yl sresince haftalk dini dersler verdii Grafton'daki bir kilisede, 10 Mays 1908'de, 407 ocuk ve annesinin katlm ile kutland. Jarvin her bir anneye ve ocua kendi annesinin en ok sevdii iek olan karanfillerden birer tane verdi. O gnden sonra, temizlii, asaleti, efkati ve sabr ifade eden beyaz karanfil Amerika'da anneler gnnn sembol olarak kabul edildi. Sra anneler gnn "milli bir gn" olarak kabul ettirmeye gelmiti. Jarvis, tarihte tek bir kii tarafndan gerekletirilen en baarl mektup yazma kampanyas ile gazete patronlarndan iadamlarna, devlet adamlarndan din adamlarna kadar ulaabildii herkese bu fikrini iletti. Fikir o kadar ok ve abuk kabul grd ki, Senato onaylamadan ok nce, bir ok eyalet ve ehirde anneler gn kutlamalar gayr resmi olarak balatlmt bile. Sonunda 8 Mays 1914'te Senato'nun onay, Bakan Wilson'n da imzas ile Mays'n ikinci pazar 'Anneler Gn' olarak resmen ilan edildi. ok ksa srede dier lkelere de yaylan bu gn iek ve tebrik kart satlarnn tavana vurduu bir gn oldu. Anna Jarvis sonunda muradna ermi, kampanyasn baar ile sonulandrmt ama kendi hayat pek mutlu sonla bitmedi. Youn almadan evlenmeye ve ocuk sahibi olmaya frsat bulamad. Her anneler gn onun iin bu ynden ac oldu. Daha ziyade dini arlkl bir kutlama olarak dnd bu gnden ticari kar salamaya alanlara kar hukuki sava at. Davalarn hepsini kaybetti. Dnyadan elini eteini ekti. Btn gelirlerini hatta ailesinden kalan evini bile kaybetti. Kalan hayatn adad, gzleri grmeyen kz kardei Elsinore'da 1944'de lnce sal da tehlikeye girdi. Dostlar ona destek vererek son yln sanatoryumda geirmesini saladlar. Btn dnya annelerinin en azndan senede bir gn mutlu olmalarn salayan Anna Jarvin, mutsuz, yar grmez ve yalnz bir ekilde 1948'de 84 yanda ld. lkemizde de Trk Kadnlar Birlii'nin giriimi ve nerisi zerine 1955 ylndan beri Mays aynn ikinci Pazar gn 'Anneler Gn' olarak kutlanmaktadr.

Devekular niin balarn kuma gmerler? Bu inan ve grn nereden kaynakland bilinmiyor. Gya devekuu ban kuma gmnce dmanlarn ve gelecek tehlikeyi grmez, onun iin de rahatlarm. Gney Afrika'da 80 sene boyunca yaplan gzlemlerde byle bir olay grlmemitir. Hibir devekuu kafasn kuma gmmeye teebbs etmemitir. Zaten bunu yaparlarsa boulacaklar da kesin. Her ne kadar beyinleri gzlerinden kk olsa da, ku dnyasnn en aklllarndan olmasalar da, devekular kendilerini gizlemek iin balarn kuma gmecek kadar da aptal deillerdir. Bu grntnn asl nedeni devekuu yavrularnn yrtc hayvanlarm saldrlarna kar ak ve korumasz olmalardr. Onlar yetikin devekular gibi hzl

koup kaamazlar. Bir tehlikeyi sezdiklerinde aniden kendilerini bulunduklar yere brakarak, hareketsiz kalp evreye uyum salayarak dmanlarnn dikkatlerinden katklarn mit ederler. Anne devekular bazen btn vcutlarn, kanallarn da aarak toprak zerine yatrrlar ve yavrularn gnein kavurucu etkisinden korumaya alrlar. Ayrca devekularnn dinlenirken boyun kaslarn rahatlatmak iin veya ok sk olmasa da uyurken bazen bu pozisyonu aldklar biliniyor. Hatta bir gre gre, bu pozisyonda kafalarn yere dayayp dmanlarnn ayak seslerini dinledikleri de ileri srlyor. Daha yumurtadan kar kmaz erikin bir tavuk byklnde olan devekuu yavrularnn uzun boyunlar genellikle bej rengindedir ve zerlerinde siyah izgiler vardr. Bu renklerle ot renkleri ve glgeleri kararak iyi bir kamuflaj imkan salar. Bu durumda otlarn aralarna balarn soktuklarnda vcutlar grnrken boyun ve ba ksmlar grlmez. Grlmeyen ban kuma gmlm gibi insanlar tarafndan alglanmasnn nedenlerinden biri de bu olabilir. Bu tip uamayan byk kularn balarn kuma gmme gibi aptalca bir savunma sistemine zaten ihtiyalar yoktur. itme ve grme duyular son derecede iyidir. Boylarnn da avantaj ile evreyi ok iyi gzleyebilirler. Dman dier av adaylarndan nce sezebilirler. metrelik boylarna ve 100 - 150 kilogramlk arlklarna ramen saatte 50 kilometre hzla koabilirler. Keye sktklarnda ise kolay teslim olmazlar. ok seri ve kuvvetli tekme atabilirler, uzun boyunlar sayesinde dman yaklatrmadan mcadele edebilirler.

Kumalar ykandktan sonra niin eker? Bir kot pantolon aldmzda hemen paalarn boyumuza gre bastrp giymek isteriz. Ama daha sonra daha ilk ykamada kuman boyu ne kadar eker endiesini yaarz. nk pantolonun boyunu tekrar uzatmak artk mmkn deildir. O halde kumalar ykannca niin ekiyorlar? Islandklarnda m ekiyorlar yoksa kururken mi? Pantolonun boyunu ayarlamadan nce ka kere slatmalyz? Scak suda m daha ok ekerler, souk suda m? Ynl kumalarn veya giysilerin slannca ekme olay biraz karktr, nk nem ve s artlar liflerin sadece boylarn deil aplarn da deitirirler. Ham iplik, kot kuma olmak zere dokunurken dayanklln arttrmak iin tabii boylarndaki liflere bkmler, yani bir eit dmler ilave edilir. Kuma slannca yn lifleri ierler. Liflerin bu genilemesi ipliklerdeki bkmler arasndaki aya da tesir eder ve iplerin boylarnn ksalmasna neden olur. Aslnda kuma slannca lifler iliinden boyunun az bir miktar uzamas gerekir ama bkmlerin alarndaki deformasyonun yaratt ekme kuvveti daha fazla olduundan sonuta kuma boydan ksalr. Kuma ykandktan sonra kurutulduunda imi lifler eski durumlarna gelirler. Ama kuma ilk llerine dnemez. Su, yksek s, alkalama ve sabun -ki burada lifler arasnda yalayc grevi grr- hepsi birden kuman ekmesini kolaylatrr. Kuma birka kere ykandktan sonra lleri dengeye ular ve bundan sonra ne kadar ykanrsa ykansn boyca ksalmaz. Kuman ekme miktar ipliklerin boyutlarna, miktarlarna, dokunma ekillerine, kvrmlarna ve kuman gemiine baldr. Bazen kumaa giysi olarak

dikilmeden nce zel bir ekme ilemi uygulanr. Bu durumda kuma ilerde yzde birden fazla ekmez. ardan alnan kot pantolonlarn boylarndan emin olmak iin, paalar bastrlmadan nce scak, sabunlu suda kuvvetlice ykanmalar, sonra souk suyla durulanarak makinede kurutulmalar ve bu evrimin kere tekrar tavsiye ediliyor.

Banyodaki havlular niin abucak kokuyor? Banyodaki havlular ykanldktan sonra, yani vcudumuz tertemiz iken kullanlr ve sadece vcudumuza deerler. Buna ramen birka gn iinde bu havlular kokmaya balarlar. Bunun sebebi vcudumuz deil vcudumuzdaki l deri hcreleridir. stediimiz kadar bol su ve sabunla ykanalm, su ile birlikte kirlerin ve bakterilerin gittiini zannedelim, yine de vcudumuz stnde l deri hcreleri kalr ve kurulanrken bunlar havluya geer. Bundan sonraki sorun havalandrmadr. Zaten havas devaml nemli olan banyolar kflenme iin ideal ortamlardr. Bu nedenle banyolar ykanma srasnda deil de az sonra ap havalandrmak gerekmektedir. Aksi takdirde havluya sinmi deri hcreleri sratle kokumaya balarlar. Ellerimizi ykadmzda sabunun grevi derimiz zerindeki bakierileri gevetmektir. Ellerimizi bir havlu ile kuruladmzda bu gevemi bakteriler de havluya geer. Dolaysyla ellerimizi sabunla ykadktan sonra kurulamadan slak brakmann temizlik bakmndan pek faydas yoktur. Daha ziyade halka ak yerlerde ve iyerlerinde tuvaletlerde kullanlan elektrikli el kurutucular elleri kuruturlar ama bakteriler yine deride kalrlar. Bu nedenle temizlik asndan havlular, tabii ki temiz olmak artyla, scak hava fleyen elektrikli kurutuculardan daha etkindirler. Havlularn dier kumalardan farkn yaratan, suyu kolayca emme zelliini veren, kullanlan ipliin cinsi ve daha nemlisi havlu kumann dokunu biimidir. Havlu kuma, kuman iki yznde halka gibi kvrlm iplikler brakan, ana zgden ayr bir zgyle dokunur. Havlu kuma yapmnda daha ok pamuk iplii kullanlr ve zel bir ilemden (apre) geirilerek su emme gc arttrlr. Trkiye'de havluculuk 18. yzyln bandan itibaren Bursa'da gelimitir. Bunun nedeni Bursa'da kadife dokumaclnn dnya apnda gelimi olmasdr. Havluculuk, kadife dokumaclnm bir yan rn olarak domutur. Havlu ismi de Hav'l kuma anlamnda Arapa'dan gelmektedir. 'Hav' Arapa'da kadife, uha gibi kumalarn yzeylerindeki ince tylere verilen addr. Hav'sz olarak yaplan ve pekir de denilen keten havlular ise ayr bir imalat konusudur.

Cam neden saydamdr? Cam alacak derecede basit bir maddedir. Dnyann her kesinde rahata bulunabilen kum, kuvars ve sodadan meydana gelmitir. Fakat camn asl artc zellii ne tam bir sv ne de gerek bir kat oluudur. Aslnda svya daha yakndr, nk atomik yapsndaki

dzen svlardaki rasgele dzeni andrr. Kumlarn atomlarnn kristal yaps ise dzgndr. Kat bir cisimde atomlarn bir dizili dzeni vardr. Yani bu dizili dzeni belli aralklarla kendini tekrarlar. Camda ise bu zellik yoktur. ok kuvvetli mikroskoplarla yaplan incelemelerde bile camn yapsnda hi bir kristal oluumuna rastlanmaz. Arada srada grlen baz kristaller ise camdaki kusurlardr. Cama ok adal bir sv diyebiliriz. O kadar adaldr ki, normal d etkenlerde bile eklini deitirmez. Bir svda i snrlar bulunmadndan camn iinden geen bir k demeti krlma ve yansmaya uramaz, dorudan geer. Bu nedenle bir cama baktmzda arkasndakileri olduu gibi grrz. Ik sadece camn yzeyini aarken hafife krlr. Cam saydamdr, su da saydamdr, yleyse donmu su olan kar taneleri niin beyazdr ve niin kar rts saydam deildir. Bir cismin zerine gelen n tmn yansttnda beyaz, hepsini tutup hibirini yanstmadnda siyah renkle grndn biliyoruz. Cam saydamdr ancak krldnda, tuzla buz olduunda yerdeki kk cam paralar yn beyaz renkte grnr, nk her bir cam paras deiik ynde geirmekledir. Kar tanelerinde de ayn ey sz konusudur. Minik taneler zerlerine gelen her yne geliigzel yanstrlar. Bu nedenle kar taneleri de, kar rts de beyaz renkte grnrler. Benzeri durum tuzda da grlr. Tuz, her biri saydam olan kk kristallerden olumutur ama bunlardan byk bir miktar bir kapta bir araya gelince gzmze beyaz renkte grnrler.

Nbeti kulbelerinde niin kum torbalar var? Nbeti kulbeleri evreyi iyi gzetleyebilmek iin zeminden yksekte ina edilirler dolaysyla iyi bir hedeftirler. Buradaki nbetileri olabilecek ani bir silahl saldrdan koruyabilmek iin etrafna belirli ykseklikte kum torbalar dizilir. Bu kum torbalar bir ok kiiye biraz ilkelmi gibi grnebilir ama bir ok malzemeden daha iyi ve daha pratik kurun geirmez siperlerdir. Kumun kurun geirmemesinin srr kum taneciklerindedir. Boylar 0,05 milimetreden 2 milimetreye kadar deien kum tanelerinin ekilleri keli, yuvarlak veya karktr. Bu ekilleri nedeni ile bir torbaya doldurulan kum taneleri arasnda boluklar kalr ve bu boluklar birbirleri ile balantldrlar. Kum torbasna byk bir kinetik enerji ile giren merminin enerjisi, aradaki bu boluklar nedeni ile annda binlerce kum tanesine aktarlr. Her aktarta dier tanelere daha azalarak geen enerji ksa srede snmlenir. Kinetik enerjisini aniden bu ekilde kaybeden mermi de daha kum torbasn delip kamadan durup kalr. Aslnda kurun geirmez camlarda da prensip ayndr. Bu tip camlar, cam ve plastik, bir ok tabaka halinde, sandvi eklinde sktrlarak imal edilirler. Bir bakma arabalarn n camlarna benzerler ama burada tabaka says ok fazladr. Kurun bu tip bir cama arptnda tabakalar tek tek delmeye balar. Son tabakaya gelene kadar mermi btn momentini ve enerjisini kaybeder. Enerji kimseye zarar vermeden cam ve plastik tabakalara geer.

Bardaktaki buzlar niin birbirlerine yaprlar? Buzun erimesi iin sadece scaklk deil basn da nemlidir. Dalardaki buzullarn sk sk kayma nedenleri de budur. Buzulun muazzam arlnn yaratt basn en alt tabakalarn erimesine, orada kaygan bir su tabakas olumasna neden olur. Genellikle yemeklerde ikiye veya suya atlmak iin bu kpkler bir kap iersinde getirilir. Bir sre sonra bir tanesini almak istediimizde, bir ka birbirlerine yapm olarak gelirler, bunlar birbirlerinden ayrmak da hayli zor olur. Bir kabn iinde veya bardakta bulunan bazlar st ste yldklarnda her biri altndakine dedii noktada bir basn oluturur ve bu noktadaki ok kk bir ksm erir. Buradan hareket eden su ok az yanda bu iki buz kpnn birbirine en yakn olduu noktada tekrar donar, iki kpk arasnda sanki kaynak yaplm gibi ok gl bir ba oluturur. Artk ikisi tek bir para gibi olduklarndan bu noktadan tekrar erimeleri de mmkn deildir. Bir buz kpn buzluktan dorudan elimizle almaya kalktmzda da elimize yapr. Bu nedenle buzlukta suyu dondurmada kullanlan kaplarn ou plastiktir. Peki elimizi veya dilimizi bir buz parasna veya ok souk bir metal yzeye dedirince niin yapp kalyor? Bunun nedeni parmaklarmzn ve dilimizin ucunda daima ok ince bir nem tabakasnn olmasdr. Bu tabaka ok souk bir cisimle temas ettiinde annda donar. rnein ok souk, sfrn altndaki bir scaklkta bir bayrak direine dilinizle dokunursanz, metaller ok iyi iletken olduklarndan direk hemen zerindeki sy dilin zerindeki nem tabakasna yanstr, dilin zerindeki bu nem tabakasnn donmasna sebep olur. Artk direk ile dilin arasnda her iki yzeye de yapm buzdan bir ba vardr. Sonu olarak ok souk havalarda dilinizle metal yzeylere dokunmayn. Belki dilinizi ekerek kurtarabilirsiniz ama bir daha mr boyu yediklerinizden tat alamazsnz.

Elmas gibi deerli bir ta cam kesmede nasl kullanlyor? Antik a'da elmasn insanlar grnmez yaptna, kt ruhlar kovduuna ve kadnlar cinsel adan etkilediine inanlyordu. Gnmzde ise mcevherlerin bu kraliesi, akn, ekiciliin ve zenginliin simgesidir. Elmas aslnda saf karbondan baka bir ey deildir. Elmas yakabilecek yksek sya klabilse hi kl brakmadan yanar. Tamamen karbon olan yapsna ramen mineraller iinde en serti olandr. Genelde renksizdir ama hafif sarms gri veya yeilimsi de olabilir. I krma, yanstma ve renk datma zellii kuvvetlidir. Bu zelliklerinden dolay ok kymetlidir. Elmasn deeri rengine, saflna ve ileni ekline de baldr. Peki elmas bu kadar deerli ve az bulunan bir mineral ise nasl oluyor da cam kesmede, sert metalleri ileme ve delmede, torna ve matkap ularnda bol miktarda kullanlabiliyor? Nasl oluyor da en kk bir paras bile bir servet olan bu ta kedeki camcnn cam kesme bann ucunda bulunabiliyor? Aslnda elmas iki ayr ekilde dnmek gerekmektedir: Ss ta olarak ve endstride. Ss ta olan elmasn deeri drt 'C' ile belirlenir. Bunlar; 'Carat=arlk', 'Clarity=effaflk', 'Colour=renk' ve 'Cut=ileni'dir. Doada bulunan elmasn bykl ok seyrek olarak bir

santimetrenin stndedir. Bugne kadar bulunan en byk elmas 621 gram gelen Cullian'dr. Ss ta retimlerinin yan rnleri ile ss eyasna uygun olmayan doal elmaslar endstride deerlendirilmektedir. Piyasadaki elmas ular aslnda elmas kumu olarak adlandrlan bulank elmaslardr. 'Karbonado' denilen bu ince taneli, kok grnml elmaslar sondaj makinelerinde en sert talar bile delmede kullanlabilirler. Endstrinin bu tr elmas ulara olan talebi devaml artarken, retimin artmamas yapay elmas retimini gndeme getirmitir. Yapay elmas retme tekniinde prensip, yksek basn ve scaklkla grafiti elmasa dntrmektir. Daha dk basnta da, gaz fazndaki karbondan yapay elmas elde edilebilmi olup lens ve cam kaplamalarnda, hoparlr diyafram kaplamalarnda (paraziti azaltmada), optik aletler ve transistr telleri retiminde ve dier bir ok deiik alanlarda kullanlmaktadr. Ss elmas olarak da 0,2 gramn stnde yapay elmaslar elde edilebilmitir ama maliyeti doal elmas fiyatndan on kat daha pahalya gelmektedir. Peki, elmas ile prlanta arasnda ne fark var biliyor musunuz? kisinin de asl ayn, yani karbon kmrnden farksz ta paralar. ok yksek basn ve scaklkta, yerin 150 - 200 kilometre derinliklerinde kristallemi, daha sonra volkanik patlamalarla yeryzne itilmi saf karbondan olumulardr. te bu saf karbon, kesim veya ekline gre elmas ya da prlantaya dnr. Prlanta daha parlak, kesim oran daha fazla ve alt ksm kubbe gibidir. Elmasn alt ksm dz ve yzey says 12 ile 37 arasnda deiirken, prlantann kesimi daha zordur ve yzey says 57'dir. Yani prlanta elmastan daha deerlidir, daha ince isiliktir. Renkli olanlarna 'fantezi' denilir ki fiyatlar astronomiktir.

Saatin saniye gstergesi ne ie yaryor? Bir sreyi lmek veya bir eyi ayarlamak iin saatimizin saniye gstergesine pek sk baktmz sylenemez. Halbuki hemen hemen tm kol saatlerinde saniye gstergesi vardr. Tk tk ilerleyen saniye gstergesinin belki de en nemli faydas, kmldadklarn gzle fark edemediimiz o yava akrep ve yelkovann yannda zamann ne kadar hzl akp gittiini bize gstermesidir. Gnmzde zellikle erkek kol saatlerinde brakn saniyeyi, onda birini bile lebilen gstergeler var. Aslnda saniyenin onda birinin yaantmzda ne derecede etkili bir zaman sresi olduunun farkna varamayz. Atletizmde ksa mesafe koucularnn yaptklar derecelerin deerlendirilmesi dnda pek karmza kmaz. Saniyeden kk zaman dilimleri biz insanlar iin sfr gibi bir eydir. Bu sreleri insanlar son yzyln bandan itibaren lmeye baladlar. Halbuki eski insanlar iin zaman Gne'in hareketi demekti. Hayat o kadar yavat ki dakikalarn insan yaamnda hibir nemi yoktu. Brakn tarihteki gne ve kum saatlerini, 18. yzyla gelene kadar kullanlan saatlerde bile dakikay gsteren yelkovan yoktu. Saniye ibresinin konulmas ise 19. yzyln ortalarna rastlar. Gnmzde fizikiler saniyenin milyarda birini bile lebilmektedirler. Aslnda evremizde saniyede deil, saniyenin binde birinde bile ok eyler olmaktadr. Bu srede bir tren 2 - 3, uak 25, ses 33 santimetre yol alr. Dnya yrngesi zerinde 30

metre ilerlerken ayn srede k 300 kilometre uzaa ular. Canllar dnyas iin de saniyenin binde biri pek ksa bir sre saylmaz. Henz kan emmemiken, yani bo depo ile bir sivrisinek kanatlarn saniyede 1000 kere rpar. Dier bir deyile saniyenin binde biri kadar bir zamanda kanatlarn kaldrr ve indirir. nsanlar ok ksa bir zaman sresini belirtmek iin gz krpma sresini esas alr ve "gz ap kapayncaya kadar" derler. Halbuki gz krpma 0,4 saniye, yani neredeyse yarm saniye kadar srer, ama bu arada sivrisinek 400 kere kanat rpmntr bile. Gelien uak teknolojisi sayesinde dnyada Gne'in hareketlerine bal zaman kavramlar da biraz kafa kartrr hale geldi. rnein aralarnda yeterli mesafe olan iki kent arasnda batya doru uan bir uak, birinci kentten sabah 09:00'da kalkp, binlerce kilometre yol katettikten sonra ikinci kente ayn gn yine sabah 09:00'da inebilir, tabii yerel saatle. Bu gelimeler dorultusunda zaman lmek iin artk Gne'e de gven kalmad. nk Dnya zerinde 77. paralelde saatte 450 kilometre hzla batya doru uan bir uakta bulunanlar Gne'in hi batmadn, gkyznde hep ayn yerde asl kalm olacan greceklerdir. Bunun nedeni 77. paraleldeki bir noktann, dnyann kendi ekseni etrafndaki dn srasnda saatte 450 kilometre hzla douya doru yol almasdr. Yani gkyzndeki Gne ile uan hzlar ayndr. Yeryznden 250 - 300 kilometre ykseklikte bulunan astronotlar iin Gne 24 saat boyunca 16 kez doar ve batar. nk uzay arac Dnya evresindeki bir dnn yaklak 90 dakikada tamamlar.

Niin otellerin kaplar dner kapdr? zellikle iine girer girmez geni bir alanla karlatnz ve dier katlara buradan merdiven veya asansrle ktnz, banka, otel veya benzeri binalarda ana giri kaplarnn dner kap tipi olduunu grm, belki de drt kanatl olan bu kaplarn bir gzne acele ile iki kii birden girmeye alp zorluk yaamsnzdr. Dner kaplarn tek amac enerji tasarrufudur. Bu tip byk binalarn ierleri devaml olarak stlr ve snan hava srekli yukar doru ykselir. Dardaki souk hava kapnn nnde onun yerini alabilmek iin kapy amanz beklemektedir. Bina dna alan normal bir kapy atnzda dardaki souk hava sert bir rzgar eklinde ieriye hcum eder. Bu arada ierde ykselmekte olan scak havann az miktarda da olsa giren souk hava ile yer deitirip alan kapdan dar kamas mmkndr. Bu srada binann i ss der, kazanlar veya klimalar daha sk devreye girer ve tekrar normal sya ulaabilmek iin belirli bir enerji (motorin, elektrik, vb.) harcanr. zellikle ok kiinin sk sk girip kt binalarda dner kaplar bu s kaybn en aza indirir. Dner drt kanattan ikisinin arasna girerken, kaplar dnp nnzdeki kanat sizin ieri girmeniz iin yeterli aral saladnda, arkanzdaki kanat souk havann giriine mani olacak ekilde girii kapam durumdadr. Ayn ekilde kar taraftaki dier iki kap da scak havann dar kmasna mani olur ve ierinin ss korunmu olur.

Hint fakiri kobra ylann nasl oynatyor? Sadece Hindistan'a deil, kuzey Afrika lkelerine, zellikle Fas'a gidenlerin en ok ilgisini eken eylerden biri de ylan oynatclardr. Ylan oynatcsnn ylannn sepetinden kartp oynatmasnn, onu bir tr hipnotize etmesinin, fltnden (aslnda flt benzeri bir algdan) kard seslerle bir alakas yoktur. nk kobra ylan bir ta gibi sardr. itme organ ve buna bal sinirleri yoktur. Sesleri duymas mmkn deildir. O sadece yerden, yani topraktan gelen titreimleri hissedebilir. Ylanlar titreimlere kar ok hassastrlar. Aslnda ylann sepetinden kp, dikelip ald pozisyon saldr pozisyonudur. Kobra gvdesinin n blmn havaya diker ve boynunu yassltarak geniletir. Bu hareketi boyun kaburgalarn birbirlerinden ayrarak salar. Ylan oynatcs elindeki flt saa sola sallayarak ylann bakt hedefin yerini srekli deitirir. Ylan flte doru kafasn oynattka bu, seyircilere sanki ylan dans ediyormu izlenimini verir. Aslnda ylann sallanmas fiziksel bir olaydr. Onu vcudunun st ksmn yerden ykseltebilmek iin yapar. Sallanmay kestii an yere der. Kobra ylanlar trnn hepsi bir deildir. Ylan oynatclar genellikle grdkleri her eye annda saldran Kral Kobras'n tercih etmezler. Bunlar ayn zamanda dnyann en byk zehirli ylanlardrlar. Boylar 5 metreyi geer zaten en kuytu yerlerde yaarlar ve dier kobralarn aksine insandan kaarlar. Ylan oynatclarnn tercihleri daha sakin olan ve yemeyi gznn kesmedii byklkteki objelere saldrmayan Asya Kobras'dr. Develerin hrglerinde ne var? Devenin ana yurdu Kuzey Amerika'dr. Tarih iinde oradan Gney Amerika ve Asya'ya yaylm, Kuzey Amerika ktasnda ise zamanla yok olmutur. Gney Amerika'daki lama, alpaka (bir cins koyun), guanako {lamann irisi) gibi hayvanlar devenin akrabalar saylabilirler. Yaadklar kum frtnalarna ve dier olumsuz artlara uyabilmek iin iki sra koruyucu kirpikleri ve tyl kulak delikleri olumu, burun deliklerini ap kapayabilme, ok uzaktan grebilme ve koku alabilme yeteneklerine sahip olmulardr. Develerin tek hrgllerine Arap devesi, ift hrgllerine ise Baktriane (Bactrian) devesi ad verilir. Baktriane Afganistan'n kuzeyinde bir yer olup bugn ad pek bilinmemesine ramen ok eitli medeniyet ve kltrlere ev sahiplii yapm, ok nemli tarihi gemii olan bir blgedir. Her iki cins deve de yk hayvan olarak kullanlrlar. ift hrgl deve daha yavatr (3-5 kilometre/saat) ama bir gnde kervan iinde durmadan 50 kilometre yol gidebilir. Hrgcnn tepesine kadar olan ykseklii 2 metre iken Arap devesinin sadece bacak ykseklii neredeyse 2 metredir. Arap devesi 18 saat boyunca saatte 13-16 kilometre hzla yol alabilir. Develerin yk hayvan olmalarnn yannda etlerinden, stlerinden, ynlerinden ve derilerinden de faydalanlr. Genelde develerin hrglerinde su olduuna, bu sayede llerde uzun sreli yolculuklara bu kadar dayankl olduklarna inanlr ama gerek bu deildir. yle olsayd deve

vcudundan su tkettike hrgcnn de bir balon gibi porsuyup inmesi gerekirdi. Develerin hrglerinde sadece ya bulunur. Buras 30-35 kilogramlk bir ya deposudur. Genellikle bir ok hayvan ilerde enerji kayna olarak kullanmak zere vcudunda ya depolar ama develer bunu hrglerinde yaparlar. Yiyecek bulamadklar zaman buradan faydalanrlar. Hrgcn bir ikinci ilevi de deveyi ln kzgn gneinden korumasdr. Develer zaten lde suya az gereksinim duyarlar. 40 dereceyi bulan scaklklarda iki haftaya yakn susuz kalabilirler. Burun mukozalar insana gre 100 kat daha byktr. Bu sayede nefes verirken havada bulunan nemin te ikisini geri kazanabilirler. Bir devenin vcudundaki toplam suyun yzde 22'sinin kayb halinde karn ekilir, kaslar bzr ama bu, onun performansn ok etkilemez. Buna karn bir insan vcudundaki suyun yzde 5'ini kaybedince grme duyusunda azalma balar, yzde 12'sini kaybedince de lebilir. Develerin susuzlua dayankl olmalarnn nedeni su kayplarnn byk bir ksmnn dokularndaki sudan olmas, kandaki suyun pek etkilenmemesidir. Ancak btn bu zelliklere ramen susuzlua dayanma rekoru develerde deil, farelerdedir. Bu konuda zrafa da her ikisiyle yarabilir. Yeri gelmiken develerin bir baka zelliine de deinelim, hayvanlar arasnda sadece deve, kedi ve zrafa nce sa taraftaki n ve arka ayaklarn, sonra sol taraflakileri atarak yrrler. Yani sol - sa seklinde deil sol - sol, sa - sa eklinde. Hatta iirdeki aruz vezninin ritminin Arap yarmadasndaki develerin bu yrylerindeki ritimden doduu bile rivayet edilir.

Arlar niin bal yaparlar? Tabii ki sadece insanlar yesinler diye deil. Bal arlar eek arlarndan farkl olarak k koloni halinde geirirler. Koloni k uykusuna yatmaz ama bir salkm gibi kmeleir. Bu ekilde k sresince scak ve aktif olarak kalabilirler. Bunun iin de nceden, yaz aylarnda yeterli miktarda bal depo etmeleri gerekir. Ortalama bir kovann klk bal ihtiyac 9-13 kilogram kadardr. Bal arlarnn bal yapma kapasiteleri ise uygun yer bulabildiklerinde bundan ok daha fazladr. te arcln felsefesinde de bu yatar. Sen arlara imkan sala, onlar da hem kendileri hem de senin iin bal retsinler. Arlar kendilerine yetebilecek miktardan 2-3 kat fazla bal retebildiklerinden arclar da kovana ekerli uruplar koyarak onlara bu ortam hazrlarlar. Arlar da sonradan ellerinden alnan bu rn fazlasn dert etmezler. Arlarn bal ieklerden topladklar nektar azlarndaki bir emzimle birletirip altgen biiminde balmumundan yaptklar hcrelere depoladklarn biliyoruz. Bu karmn su orannn yzde 17'ye kadar dmesini bekledikten sonra hcrelerin azlarn yine bir balmumu tabakas ile kaplarlar. Artk arc iin mahsul zaman gelmitir. Az kapal hcrelerdeki bal hi bozulmaz, saklama zaman sresizdir. Arlar bcek dnyasnn en gelimi sosyal hayatna sahiptirler. i arlar dnyaya geldikten sonra bir ay iinde kovanda bir iki gnlk srelerle temizlik, larvalar besleme, balmumu yapma, yiyecek tama, muhafzlk gibi deiik grevler yaparlar. Sonra uu

balar, iekler ziyaret edilir, nektar, polen ve su toplanr. i arlar alma mevsiminde 4-8 hafta yaarlar. K mevsiminde ise arkadan gelen genler olmad iin mrleri 5-7 ay srebilir. i arlar dii olmalarna ramen ksrdrlar, yavru yapma yetenekleri yoktur. Arlar polenleri, su ile kartrp larva halindeki yavrular beslemek iin toplarlar. Bir ar kovandan 7 kilometre uzaa gidip, geri dnebilir. Ancak arlar normal olarak kovanlarndan ortalama bir kilometre kadar uzaklarlar. Arlar bu yolculuklarnda yollarn gnein pozisyonuna gre saptarlar. Ayrca yer krenin manyetik alanna kar da hassastrlar. Gzleri polarize a kar o kadar hassastr ki ok kaln bir bulut tabakasnn ardndan gelen zayf bir gne yla bile kt havalarda yollarn bulabilirler. Arlar geceleri ortadan yok olurlar ama uyumazlar. Gece boyu hareketsiz kalarak enerjilerini ertesi gnk youn iler iin biriktirirler. Arlar renklerin ounu grrler. Ik dalmnda mavi ve ona yakn renkleri daha iyi grrler. Ultraviyole nlarna kar da ok duyarldrlar. Ultraviyole nlarn ok yanstan iekler onlara daha parlak grnr. Krmz rengi hi ayrt edemezler. Bize bu derecede faydal olan arlar etrafmzda dolatklarnda veya balkonda kahvalt sefas yaparken reel tabana konduklarnda ou insan huzursuz olur. Bunun nedeni minik arnn sokma tehlikesidir. Halbuki arlar sadece iki durumda canllara saldrr ve sokarlar: l) Kolonilerine bir tehdit olduunda korumak iin; 2) Korkutulduklar zaman. Bu nedenle ar kovanlarna ok yaklamamanz, el kol hareketleri yaparak hzl hareket etmemeniz nerilir. Arlar insan soktuktan sonra genellikle lrler, nk ar tarafndan sokulan insan ani bir hareketle ary frlatnca arnn inesi ile beraber zehir torbas ve ifrazat bezi de yrtlarak ardan ayrlr ve soktuu yerde kalr. lgintir ki bu kalan zehir torbasndaki kaslar ardan ayrlsalar bile zehri pompalamaya bir sre devam ederler. Bu nedenle trnan ucu ile bir an evvel ineyi soktuu yerden karmakta fayda vardr. Ar zehrine alerjisi olan kimselerde ar sokmalar ar tepkilere hatta lme yol aabilir. Buna karn ar zehri baz arl hastalklarn zellikle romatizmann tedavisinde kullanlr.

Yumurtann niin bir taraf yuvarlak dier taraf sivridir? Eer keli olsalard kenarlar dayankllk asndan ok zayf olurdu. phesiz byle bir yumurtay yumurtlamak da tavuk iin bir ikence olurdu. Aslnda d yzeyi en dayanakl geometrik ekil kredir ama bu ekildeki bir yumurta da bulunduu yerden yuvarlanp gidince nerede duraca belli olmaz. Hemen hemen tm ku yumurtalarnn bir taraf daha yuvarlak dier taraf da daha incedir. Bu sekil, yumurtalarn yuvada birbirlerine en yakn ve en az hava boluu brakacak ekilde durmalarn salar. Bylece hem s kayb nlenir hem de yuvadaki yerden en iyi ekilde faydalanlr. Yumurta yuvarlanp gittiinde dz gitmez, ince taraf stnde dairesel bir yol izer ve

balad yere yakn bir noktada durur. Yani bu ekli ile yumurtann dz bir yzeyde yuvarlanarak kaybolup gitmesi mmkn deildir. Asl nemlisi bu ekli ile yumurtann kutan veya tavuktan daha rahat kmasdr. Genel tahminin aksine yumurtann yuvarlak yani daha geni taraf nce kar. Hem bunu hem de yumurtann her iki tarafndaki farkl eklini salayan yumurtann k yolu zerindeki kaslardr. Pek alakasz gzkse de tavuun iinde yumurtann olumaya balayabilmesi iin nce gne nn veya yapay bir n tavuun gzne arpmas gerekir. Bylece gz yolu ile uyarlan tavuun hipofiz bezi bir hormon salglar. Bu hormon kan dolamna girer ve bu yolla yumurtala tanr. Hormon burada bulunan binlerce yumurtadan birinin iine pirer ve o yumurtann aniden ok hzl bir ekilde bymesini salar. nce yumurta sars meydana gelir ve yumurta, yumurta kanalna geer, dllenme organlarnda geirdii aamalardan sonra 24-25 saatte oluumunu tamamlar. Yumurta, yumurta kanaln kesik kesik hareketlerle geer. Buradaki dairesel kaslardan sras ile geerken, yumurtann nndeki kas gevek durumda iken arkasndaki kas kaslr, daralr. Yumurta bu kanaln banda iken kre eklindedir. lerlemesi srasnda arkada kalan dairesel kaslar bzerek hem yumurtay ileri iterler hem de bu ksmna bask yaparak konik bir sekil almasna sebep olurlar. ka kadar yumurta kabuu da sertleir ve bu haliyle dar kar. Yumurtann eklinin ve kaln ksmnn nce knn nedeni de budur. Srngenlerde ise bu dzenek yoklur. Onlarn yumurtalar kta kresel ekildedir.

Kular nasl konuabiliyorlar? Sadece papaan ve muhabbet kular deil, zerinde uraldnda kargalar, kuzgunlar, saksaanlar ve srcklar da konuabilirler. Hatta bir ka kelime syleyebilen sere ve kanaryalar bile kaytlara gemitir. Aslnda bu, kularn yaptklar konuma deil, sesleri ezberlemeleri ve taklit etmeleridir. Her insan az ile konuur ama konusabilmeyi salayan asl organ beyindir. Beyinde oluan dnceler daha sonra dilimize ve dudaklarmza aktarlr. Hayvanlar bu nedenle konuamaz. Papaan ve benzeri kularn yaptklar da konuma deil, mkemmel bir ses tns ezberi ve tekrardr. Kularn ses organlarnn memeli hayvanlardan ok farkl olarak grtlakta deil de gs kafeslerinin dibinde, karn boluunun derinliklerinde yer almas kularn bu ses taklit zelliklerini daha anlalmaz bir hale getirmektedir. Ses organlarnn bu yeri dolaysyla tavuk, rdek gibi baz kugiller kafalar kesildikten sonra da tmeye devam ederler. Bu ses taklit yetenei baz kularn doasnda vardr. Tabiatla iice yaarken dier kularn seslerini taklit edebilmeleri sayesinde onlarla daha iyi iletiim kurabilmiler ve evreye daha iyi uyum salayabilmilerdir. Konuma denilince ilk akla gelen ku olan papaanlar Avrupa'ya ilk olarak Byk skender tarafndan Hindistan'dan getirilmilerdir. Papaanlar arasnda en iyi konuan tr olan Afrika Papaanlar'nn gelii ise daha sonradr. Muhabbet kumar 19. yzyln ortalarnda

Avustralya'dan Avrupa'ya getirilmilerdir. Papaanlar insan isimleri, selam, emir ve soru szcklerini renmekten holanrlar. Bir papaan 500-600 kelime renebilir. Zamanla baz kelimeleri unutur ve yerine yeni kelimeler renir. Papaanlarn insan seslerini ve hayvanlarn barlarn son derece benzeterek taklit etme ve parmaklarn kullanabilme yeteneklerine ramen ok gelimi bir tr olduklar sylenemez. Uzmanlara gre papaanlar, ruhsal bakmdan kargagillerden daha az gelimilerdir.

Fillerin kulaklar niin byktr? Fillerin kulaklarnn byklnn daha iyi iitmeleri ile bir ilgisi yoktur, kulaklar soutucu grevi yaparlar. Bilindii gibi filler ok byk hayvanlardr ve havann ok scak olduu blgelerde yaarlar. Filin kulaklarnda bir ok kan tayc damar vardr. Bunlar scak kan kulan yzeyine tarlar ve scakln buradan havaya gitmesini salarlar. Bylece hayvancaz kulaklarn oynatarak kendini serinlemi hisseder. Afrika filleri ok az aa bulunan kurak yerlerde yaadklarndan kulaklar daha byktr. Asya'da zellikle Hindistan'da ise fillerin saklanabilecekleri aa glgeleri ok olduu iin oralarda yaayanlarn kulaklar daha kk ve genimsidir. Afrika filleri Asya fillerinden ortalama yzde 5 daha byktrler. Bugne kadar yaayan fillerin iinde byklk rekoru 4,10 metre ykseklik ve 10,7 ton arlk ile bir Afrika filine aittir. Fillerde diler yeme deil de savunma amal olup Asya fillerindekiler daha ince ve uzun ama daha hafiftirler. Filin burnu deiiklie urayarak uzam, yakalayc bir hortuma dnmtr. Bir insann vcudundaki kaslarn says 600 iken bir filin gvdesinde 50 bin kas vardr. nsanda kalp tek bir kastan olumuken glmek iin 17, surat asmak iin ise 43 kasn almas gerekir. Yani glmek daha az yorucudur. Fillerin kaslarnn 40 bini hortumda bulunur. Bu hortumu ile fil bir aac devirebilir, yerdeki bir toplu ineyi alabilir. Filleri dier hayvanlardan ayran baz ilgin zellikleri vardr. rnein fil zplayamayan tek memeli hayvandr. Ayrca fil insann dnda ba stnde amuda kalkabilen tek hayvandr. Filler parmak ularna basarak yrrler, nk ayaklarnn geri taraflarnda kemik yoktur, bu blge sadece yadan olumutur. Bir gnde 30 kilometre yzebilirler, bu arada hortumlarn norkel gibi kullanarak hava alabilirler. Suyun kokusunu 5 kilometre leden alabilirler ve bir gnde 250 litre su iebilirler. Filler, zellikle Asya filleri sakin ve uyumlu hayvanlardr. Ancak bugne kadar sirklerde lmcl kazalara aslan ve kaplanlardan ok filler yol amlardr. Fillerin en nemli zelliklerinden birinin kendilerine yaplan bir hareketi unutmadklar olduu sylenir. Bu inan tam doru deildir. Yaplan deneylerde fillerin zor renen ama bir kere renince mr boyu unutmayan hayvanlar olduklar saptanmtr. Kendisine

yaplan kt bir hareketi hibir zaman unutmayan hayvan devedir. Kendisini dven kim olursa olsun frsatn bulduunda intikamn alr. Dayak yedikten yllar sonra sahibini ldren develer grlmtr. 'Deve kini' tanm ite bu nedenle kullanlr.

Atlara niin gzlk takyorlar? 'Olaylara at gzl ile bakmak' ifadesi bir kiinin bir olaya tek bir adan baktn, ona etken olan dier olaylar veya faktrleri gremediini veya grmek istemediini anlatmak iin kullanlr. Aslnda atlar iin taklan gzlk, ekil olarak bile gzle benzemez, onlarn gr kapasitelerini arttrmak iin deil aksine azaltmak iin taklr. Atn evcilletirilmesi, insann dostu olarak en ar ilerde yardmc olmas, binek hayvan olarak daha uzak yerlere ulamasn salamas, savalarda lme beraber gitmesi o kadar eskilere dayanr ki bildiimiz atn yabani soyu hakknda hibir bilgi yoktur. Bugn steplerde yal bir aygrn nderliinde srler halinde yaayan ve yabani olarak nitelendirilen atlarn evcil atlardan treme olduklar herkes tarafndan kabul edilir. Canllarn gzlerinin alglayp beyine bildirdikleri ana husus vardr: Biim, renk ve mesafe. zellikle avc olmayan otobur hayvanlar iin tehlikeyi uzaktan sezip, iyi bir mesafe tahmini yaparak kaabilmek ok nemlidir. Atlar her iki yandaki gzleri sayesinde hem nlerini hem de arkalarn grme yeteneine sahiptirler. Ne var ki gzleri birbirlerinden ok uzaktadrlar. Bu da at iin cisimlerin mesafelerini tespit bakmndan byk bir zafiyet yaratr. At arkasndan ya da yandan yaklaan tehlikeyi grr ama tehlikenin ne kadar yakn veya uzakta olduunu kavrayamaz. Nesneleri neredeyse iki misli byk gren at tehlikeyi olduundan daha yakndaym gibi alglar. Bu nedenle de srekli endie iindedir. Yar atlarna kou srasnda yandaki hemcinslerinden rkmemeleri iin yan taraflarn grmelerini engelleyecek gzlkler konulurken at arabalarn ekenlere sadece nlerini grmeleri, dier ynlerde olan hareketlerden etkilenmemeleri iin gzlk taklr. Yani at gzl ile bakmak insan iin olumlu bir davran deildir ama atlar iin durum farkldr.

Atlara niin gzlk takyorlar? 'Olaylara at gzl ile bakmak' ifadesi bir kiinin bir olaya tek bir adan baktn, ona etken olan dier olaylar veya faktrleri gremediini veya grmek istemediini anlatmak iin kullanlr. Aslnda atlar iin taklan gzlk, ekil olarak bile gzle benzemez, onlarn gr

kapasitelerini arttrmak iin deil aksine azaltmak iin taklr. Atn evcilletirilmesi, insann dostu olarak en ar ilerde yardmc olmas, binek hayvan olarak daha uzak yerlere ulamasn salamas, savalarda lme beraber gitmesi o kadar eskilere dayanr ki bildiimiz atn yabani soyu hakknda hibir bilgi yoktur. Bugn steplerde yal bir aygrn nderliinde srler halinde yaayan ve yabani olarak nitelendirilen atlarn evcil atlardan treme olduklar herkes tarafndan kabul edilir. Canllarn gzlerinin alglayp beyine bildirdikleri ana husus vardr: Biim, renk ve mesafe. zellikle avc olmayan otobur hayvanlar iin tehlikeyi uzaktan sezip, iyi bir mesafe tahmini yaparak kaabilmek ok nemlidir. Atlar her iki yandaki gzleri sayesinde hem nlerini hem de arkalarn grme yeteneine sahiptirler. Ne var ki gzleri birbirlerinden ok uzaktadrlar. Bu da at iin cisimlerin mesafelerini tespit bakmndan byk bir zafiyet yaratr. At arkasndan ya da yandan yaklaan tehlikeyi grr ama tehlikenin ne kadar yakn veya uzakta olduunu kavrayamaz. Nesneleri neredeyse iki misli byk gren at tehlikeyi olduundan daha yakndaym gibi alglar. Bu nedenle de srekli endie iindedir. Yar atlarna kou srasnda yandaki hemcinslerinden rkmemeleri iin yan taraflarn grmelerini engelleyecek gzlkler konulurken at arabalarn ekenlere sadece nlerini grmeleri, dier ynlerde olan hareketlerden etkilenmemeleri iin gzlk taklr. Yani at gzl ile bakmak insan iin olumlu bir davran deildir ama atlar iin durum farkldr.

Ate bcei nasl k sayor? Yaz gecelerinin karanlnda otlarn arasnda veya havada uarken parldayan, yanp snerek sar-yeil bir k veren bir bcei grmsnzdr. Yanna yaklaldnda n sndren, gece karanlnda izini kaybettiren bu bcein ismi ate bceidir. Aslnda bu bcein verdii n atele de scaklkla da bir ilgisi yoktur. Bunun bilimsel ad 'souk k'tr ki gnmz teknolojisi bu henz yapay olarak retmeyi baaramamtr. Bilim insanlar dnyada milyonlarca yldr mevcut olan bu tabiat teknolojisinin nce alma mekanizmasn zmek sonra da taklit ederek insanlk hizmetine sunabilmek iin almalarna hz vermilerdir. Ksa bir zaman ncesine kadar srtnme veya s olmadan k elde etmenin imkansz olduuna inanlyordu. Nasl ki normal bir ampul kendisine verilen enerjinin yzde 4'n, florasan ampul ise yzde 10'unu a dntrebiliyor, geri kalann s olarak yayyorsa, ate bceinde de benzer bir durum olduunu sanan bilim insanlar, bcein bu i iin kulland enerjinin tamamn a dntrebildiini tespit edince hayrete dtler. Gelelim atebceinin k retme mekanizmasna... Aslnda ate bceklerinin k verme reaksiyonlar o kadar hzldr ki bu fonksiyonun kademelerini incelemek hemen hemen imkanszdr. Yani k retim mekanizmas hakkndaki bilgiler hala teoride kalmaktadrlar. Kesin olarak bilinen bunun molekler seviyede kimyasal bir ilem olduu, baz molekllerin ayrarak daha yksek enerjili hale geebildikleri ve bu fazla enerjiyi a dntiirebildikleridir.

Ate bceinin karn blgesindeki k organnda bulunan guddelerden, k elde elmede rol alan iki ana kimyasal madde retilmekledir. Bunlardan birincisinin kimyasal yaps aydnlatlm ve yapay olarak elde edilmitir. kincisinin ise yapsndaki gizem zlmesine ramen sentetik olarak retilmesi hala mmkn olamamtr. Ate bceklerinde retilen iki kimyasaln birleiminin de k vermeye tam olarak yetmedii, bcein k blgesine yakn solunum organnn k verme annda buray oksijenle beslemesi gerektii tespit edilmitir. Bilinmeyen bir baka ayrm ise bu hangi alterin ap kapaddr. Bu gizemli bceklerin 2 bin eidi olup erkekleri uabilirken diileri kanatszdrlar. Erkekler diileri aramak iin geceleri uarlar ve klarn birbirleri ile iletiim kurmak iin kullanrlar. En iyi k verimini gelimi diiler verir. Ate bcekleri geceleri 3 saat sreyle k verebilirler. Genellikle srarak zehirledikleri salyangozlar yedikleri iin kireli topraklarn olduu nemli blgelerde daha ok grnrler. Parlamay salayan kimyasal maddeler sayesinde, kazara onu yiyen bir dman kusmak zorunda kalr ve bir daha baka ate bcei yemeye teebbs etmez.

Bcekler mi stndr, insanlar m? Biz insanlar kendimizi tabiattaki en mkemmel varlk olarak kabul eder, dnyann asl sahibi olduumuzu zannederiz. Oysa dier canllar bir yana insanlar bceklerle yapt savatan bile galip kamamtr. Bir kere bcekler, insann ortaya kmasndan milyonlarca yl nce de dnyada yayorlard. O devirlerde onlarla birlikle yaayan, bata dinazorlar olmak zere, bir ok canl tr tabiattan silindikleri halde, onlar oalma kapasiteleri ve farkllaarak yeni trler karma yetenekleri sayesinde gnmze kadar gelebilmiler, okyanuslarn derinlikleri hari dnyann her kesinde yaamay baarmlardr. nsan en batan beri bceklerle sava halindedir. Bilim ve teknolojinin bu kadar gelimesine ramen insan bu savata nihai zafere ulaamamtr. Halbuki bcekler fare piresi ile yaylan veba mikrobu araclyla tarihte 100 milyonun zerinde insann lmesine sebep olmulardr. Bceklerle tanan virs, bakteri ve mikroplarn insana verdii zarar ve zayiata tarih boyunca hi bir sava sebep olamamtr. lk bakta boyutlarnn kkl bcekler iin bir dezavantaj olarak grlebilir. Oysa bceklerin insanlarla savalarndaki baarlarnn en nemli faktrlerinden biri de bu boyutlarndaki kklktr. Bcekler bu bedenleri ile her yere girebilmekte, kolaylkla kaabilmekte, saklanabilmekte, gdamza ortak olmakta, evimizde yaamakta hatta kanmz bile emebilmektedirler. Bceklerin beden yaplarnn kk olmas, onlarn ok kuvvetli bir kas sistemine ve inanlmaz fiziksel zelliklere sahip olmalarn salamtr. Bacak uzunluu 1,2 milimetre olan bir pire 196 milimetre ykseklie srar ve 330 milimetre uzakla rahata atlar. Eer insanolu kendi bedenine gre pire kadar kuvvetli olabilseydi bacak uzunluu 90 santimetre olan ortalama bir insan 146 metre ykseklie srayabilir, 247 metre uzaa atlayabilirdi. Muhteem kas yaplar nedeni ile bir ka milimetre boyunda olan bir sinek saniyede 330 kez kanat rpabilir, kk bir karnca arlnn 50 kat kadar bir yk

itebilir. Bcekler reme bakmndan da insanlardan ok stndrler. Bir ift sinein brakt yumurtalarn hepsi yaasa ve bunlar erginletikten sonra hepsi remeye devam edebilse 5 ay ierisinde saylar inanlmaz bir miktara ulard (l91'in yanna 18 tane sfr koyun). kr ki tabiatn dengeleri hibir zaman buna msaade etmez. Bceklerin bir ou insan kemiinden daha sert, daha dayankl ve hafif, mekanik ve kimyasal d etkenlere hatta aside dayankl bir d iskelete veya beden duvarna sahiptirler. Ayrca bceklerin dnyada yaadklar yerlerde nfus younluklar da oktur. ekirgelerin sr halindeki uularnda 320 kilometrekarelik bir alan kapladklar grlmtr. Ormanlk bir blgede 4 bin 500 metrekarelik bir alanda, topran stnde ve altnda 65 milyon bcek yaayabilmektedir. Eer dnyadaki btn bcekler bir araya gelebilselerdi, bunlarn toplam arl, dnyamzda yaayan tm insanlarn ve hayvanlarn arlklarnn toplamndan fazla olurdu. imdiye kadar bceklerin hep zararlarn anlattk. pei yapan ipek bcei ya da bal yapan ar da birer bcektir. ieklerin ve meyvelerin ounun remeleri bceklerin tadklar tozlarla olur. O halde dnyamzn bu stn yaratklar ile savala, iyi ile kty ayrt etmeye, tabiatn dengesini bozmamaya ok dikkat etmemiz gerekmektedir. Zaten imdilik her iki taraf da belirgin bir stnlk salam deillerdir.

Kular dnyasnda niin erkekler daha ssl? Hayvanlar aleminde genellikle diiler erkeklerini seerler. Bu nedenle erkek cazip olmak zorundadr. Sadece d grn ile deil kularda olduu gibi zellikle iftleme zamannda sesleriyle, yani tleriyle de rakiplerinden stn olmalar gerekir. Diileri cezbetmek iin bu kadar gsterili olmak erkekleri dmanlar iin ok kolay bulunan bir av haline getirir. Diiler kendilerini tabiat iinde veya yuvalarnda gsterisiz renkleri ile daha iyi saklayabilir, dmanlarn dikkatlerini ekmezken ounlukla erkekler hedef olurlar. Aslnda tm kular memeli hayvanlardan daha gzel ve ssldrler. Bu, kularn tylerindeki melanin denilen bir maddeden kaynaklanmaktadr. Bu madde insann sa ve derisinde de vardr ama miktar kulardakine oranla ok azdr. Hayvanlar dnyasnda gzellik ve renklilik nemli bir iletiim aracdr. evresindekilere byklk, g, ya ve cinsiyet konularnda fikir verir, etkiler. nsanlarn aksine hayvanlarda erkek daha gzeldir, diisinden grnm ve ebat olarak farkldr. Erkek geyiin gsterili boynuzlar, erkek aslann yelesi, horozun ibii hep ya dmana kar veya sr iinde liderlik yarndaki rakiplerine kar etkileyici bir silahtr. Kularda erkeklerin daha iri olmalar, parlak renkleri ve kuvvetli tleri bir adan da yuvay savunma sorumluluunu tamalarndandr. Bu zellikler ne kadar kuvvetliyse dman o kadar rkp ekinebilir, o yuvay brakp daha baka kolay avlara ynelebilir. Gzellik ve gsteri sadece kelebeklerde gzel olma amacna yneliktir. Onlar mrlerinin byk bir ksmn kuluka devrinde geirdiklerinden, kelebek eklindeki ksack

yaamlarnda bu kadar gzel olmalar da haklardr dorusu. Hayvanlar aleminde kularn en ok tenleri de erkeklerdir. Bunu hem dii kuu davet hem de hakimiyetleri altnda olan alanlar belirtmek iin yaparlar. phesiz dii kular da en ok ten erkei tercih ederler. Bu tercih tabii ki erkein sesinin gzel olmasndan dolay deil gl olmasndan, hakimiyet sahasnn geni olmasndan ve daha fazla yiyecek imkanna sahip olmasndandr. Tabiatn kanunu dii kular iin de geerlidir. Erkeklerini zengin ve gl olduklar iin seerler. Aslnda erkekler yiyecek bulmak iin ok zaman harcamazlar, onlar daha ok terler. unu da ilave edelim ki, memeli hayvan trleri iinde sadece yzde 3' tek eli iken ku trleri iinde tek elilik oran yzde 90'dr.

Kediler balk ve st niin severler? Suyu, suya girmeyi, ykanmay sevmeyen kedilerin bal niin sevdiklerine gelmeden nce kediler sudan gerekten mi nefret eder ona bir bakalm. Kedilerin sudan nefret ettikleri inanc doru deildir. Msr'da evcilletirilmelerinden nce yaadklar ortam su kenarlar idi. Su, kedinin tylerini slatr ve bu da kedinin soua kar olan direncini azaltr. Eer bulunduu yerin hava artlarna gre bu kedi iin nemli ise slanmaktan kanr. Scak iklimlerde yaayan aslan, kaplan, jaguar gibi akrabalar sudan kanmazlar. Kaplan ve jaguarlar sudaki bir av veya dman yakalamak iin hi dnmeden suya atlayabilirler. Souk blgelerde yaayan kar leopar gibi akrabalar da gerekirse suya girerler ama derin yerlere yaklamazlar. Kedilerin sudan uzak durmalarnn dier nedenleri, zaten temiz bir hayvan olmalar, biraz kaprisli biraz da tembel olmalar ve suya girmenin menfaatleri asndan bir anlam ve ama tamamasdr. Bir taraflarna su dediinde btn vcutlarn yalayarak temizlemek zorunda kalmalar da cabas. Aslnda kediler de dier bir ok hayvan gibi suda gayet iyi yzebilirler. Van ve Ankara kedileri dier cinslere gre suyu daha ok severler. Kpekler byle deillerdir. Sahibi denize bir sopa veya kk bir top attnda onu alp geri getirmek iin hi dnmeden, mutlu bir ekilde suya atlarlar. Karaya ktklarnda silkelenerek etraftakilere de du yaptrrlar. Ne var ki su, kpeklere kedilerden daha fazla zararldr. Kpek derisinde ter bezleri yoktur, sadece bol miktarda ya bezi vardr. Kpekler insanlarda olduu gibi s dzenlemesi iin terlemezler, s ayarn solunum sistemleri ile yaparlar. ok ykanrsalar deri kurur ve atlar. Belki bu nedenle kpekler suya girdikten sonra tozlu toprakl yerlere gidip yatarlar. Ev kedisinin balk sevmesinin yannda kulara ve farelere de olan dknlnn nedeni evcilletirilmeden nce Nil vadisinde balk, kurbaa, kk kular ve fareleri avlayarak yaam olmasdr. Zaten eski Msrllarda kedileri evcilletirme dncesini yaratan da bu fare yakalamadaki ustalklar olmutur. Gnmzde bile kedinin kuzey Hindistan ve gneydou Asya'da yaayan trleri rmaklarn kenarlarnda dolaarak balk avlarlar. Patileri ile balklar sudan dar atar, bu arada gerekirse tamamen suya da girerler. Ev kedileri, zellikle yavru olanlar havuz veya

akvaryumlardaki balklara kar ayn eilimi gsterirler, bu amala slanmaktan da pek kanmazlar. Yunanl tarihi Siculus eski Msr' anlatrken kedi bakclarnn onlar ekmek ve stle beslediklerinden, Nil nehrinden getirdikleri balklar i olarak yedirdiklerinden bahseder. Gnmz kedilerinin balk meraknn vahi atalarndan gelen genlerden, st zevkinin ise Msrl bakclarn yaratt beslenme alkanlndan kaynakland anlalyor.

Kular g ettikten sonra niin geri dnerler? Kularn k aylar gelirken niin gneye, lman blgelere g ettiklerinin nedeni herkes tarafndan bilinir. Kn beslenemeyecekleri iin g ettikleri bilgisi genel anlamda dorudur ama kularn g sanld kadar basite izah edilebilecek bir olay deildir. Kularn g nedenlerinin atalarndan, buzul a zamanlarndan kalma olduunu ileri srenler de var. Ancak gnmzdeki grler, kularn i biyolojik takvimlerine gre belirli zamanlarda hormonal dengelerinin deitii, uzun bir yolculua hazrlk olarak vcutlarnda ya depolama miktarlarn arttrdklar, k beklemeden hava artlarndaki deiiklikleri hissettikleri an g yollarna dtkleri eklinde. Bu grlere gre kular Eyll ay civarnda ge balasalar bile ya depolamaya ok daha nce, yazn en scak gnlerinde balyorlar. Belki kar yann geleceini bilmiyorlar, belki de gmen kular hayatlarnda hi kar grmediler, karl ortamda yaamadlar, yiyeceksiz kalmadlar ama gme iini tecrbeleriyle deil biyolojik takvimleri ve bunun tetikledii hormonal deiimler sayesinde otomatik olarak yapyorlar. Souk havalar gelirken kularn daha lman yerlere g etmeleri tamam da g ettikten sonra niin tekrar geri dnyorlar? Daha scak iklimlerde yaamak, bol yiyecek bulmak, daha mutlu olmak iin yzlerce kilometre yol git, sonra da gerisin geriye dn. Bu, biraz insanlarn yaz aylarnda yazla gidip dnmelerine benziyor ama insanlarda durum farkl, ocuklarn okullar, ebeveynlerin ileri var.. Geri insanlarda da gmenlik yaygn ama onlar g ettikleri yerlerde kalrlar. Zaten bu dnlm, belirli bir ihtiya ve ama uruna yaplmtr, kularn bu g iini oturup dnerek yapmadklar bir gerek. Kularn g ettikten sonra baharda tekrar geri dnmelerini uzmanlar eitli sebeplere balyorlar. Birinci sebep, phesiz baharda kuzey yarmkrenin snmas. Bu mevsimde gndzlerin uzamas nedeniyle yiyecek arama srelerinin artmas ve ana besinleri olan bceklerin oalmas da dier sebepler. Bu arada gney yarmkrede bu kadar kuu besleyecek yiyecek olmamas aksine ku avlayarak beslenen hayvanlarn ok olmas da ilkbahardaki geri dne etken. Btn bu nedenlere ramen geri dn sinyalini yine de biyolojik takvimlerinin verdii biliniyor. Kularn g ettikten sonra geri dnmeleri kadar, Ekvator Afrikas'ndan dnen bir kuun Dou Anadolu'da bir ahrda bir evvelki yl yapt yuvay tekrar bulabilmesi de ilgintir. Yaplan aratrmalar gstermitir ki, gmen kularn balca dayanak noktalan gndz Gne, geceleri ise yldzlardr. Hava kapalysa akarsular, dalar gibi yeryzndeki corafik ekilleri kullanyorlar. Gmen ku trlerinin bir ounun yolculuklarnda yerin manyetik alanndan da faydalandklar tespit edilmitir. Yakt olarak vcutlarndaki ya kullanan kularn g sresince kat ettikleri mesafeler de inanlmazdr. rnein d grn ile dier krlanglarn ayns olan Kutup Denizi Krlangc her yl Arktika'dan

Antarktika'ya ve tersine 17 bin, toplam 35 bin kilometre uar. Ama birbirinin benzeri iklimde ve buzlarla kapl bu iki yer arasnda gidip gelmekte ne bulur bilinmez.

Arlarn bal petekleri niin altgendir? Arlar doann gerekten usta mimarlardrlar. Kesiti dzgn altgenler oluturan prizma eklindeki petek gzlerinin dipleri bir piramit oluturarak sona ererler. Kovanlardaki ekliyle dik duran her petekte, petek gzleri yatayla sabit bir a yapacak ekilde ina edilirler. Her bir gzn derinlii 3 santimetre, duvar kalnl ise milimetrenin yzde bei kadardr. Bu kadar ince duvar kalnlna ramen altgen yap nedeniyle byk bir diren kazanrlar ve arlarn depoladklar kilolarca bal rahatlkla tayabilirler. Arlarn petek gzlerini kusursuz bir ekilde altgen yapmalarnn baka sebepleri de vardr. Eer begen, sekizgen veya daire ekillerini seselerdi bitiik gzler arasnda boluklar kalacak, ii arlar fazla mesai yaparak ve daha fazla balmumu harcayarak bu boluklar doldurmak zorunda kalacaklard. Geri gen veya kare yapsalard bu boluklar olmayacakt ama altgenin bir baka zellii daha vardr. Alanlar ayn olan gen, kare ve altgen ekillerden toplam kenar uzunluu en az olan altgendir. Yani ayn miktarda balmumu ile daha ok altgen odacn kenar evrilebilir. Aslnda matematiin, geometrinin ve simetrinin en kusursuz rnekleri sadece bal peteklerinde deil doann her yerinde grlebilir. Ancak bizler gnlk hayatn hayhuyu iinde bu mkemmelliin farkna varamayz. Kar taneciklerinin hepsi birbirlerinden farkl altgen ekilleri, tohumlarn dizililerindeki spiraller, mineral krislallerindeki geometrik yaplar ve deimez alar, tavus kuunun kuyruundaki lekeler, smkl bcein kabuu, rmcek alar, tm bunlar grnm olarak kusursuz olmalarna karn mthi bir matematik dzen de gsterirler. Papatyann ortasndaki sa spirallerin saysnn 21, sol spirallerin ise 34 olmas, Himalaya amnn kozalaklarndaki pullarn ayn ekilde 5 sa, 8 sol spiral oluturmas, kara am kozalaklarnda ve ananas meyvesinde ise 8 sa, 13 sol spiral bulunmas tesadf deildir elbette. Leonardo Fibonacci (1170-1250) isimli byk matematik ustas ta o yllarda, her saynn kendinden nce gelen iki saynn toplam olduu bir dizi gelitirdi; l, l, 2, 3, 5. 8, 13, 21, 34, 55, 89, 144, 233, 377, 610, ......................... Dikkat ederseniz yukarda verilen sa, sol spiral saylar, bu dizide artarda yer alan saylardr. Bu dizinin ilgin bir yan da on ikinci terimden yani 144'den sonraki ardk saylarn birbirlerine oranlarnn (233/144 = 377/233 = 610/377) 1,61803 olmas, 5. Say ile 12. Say arasndaki oranlarn da bu sayya ok yakn olmalardr. 15. Yzyln ikinci yarsnda yaam matematiki Pacial Luca tabiatta daima kenarlar arasnda 1,618 oran bulunan bir dikdrtgen bulunduunu, hatta insan vcudunun da bu oranda yaratldn ileri sryor, mahkeme tarafndan yaklma tehlikesine kar da

Leonardo da Vinci'nin izimlerini gstererek meydan okuyordu. Zamann heykeltralann heykellerinde de bu oran kullandklarn belirtmeleri zerine bu oran 'Tanrsal Oran' olarak da anlmaya baland.

Horozlar niin sabah erkenden terler? Horozun sabah erkenden, gn doarken tmesinin, insanlar uyandrma arzusu ile bir ilgisi yoktur. Onlar kendileri iin terler. Aslnda horozlar gn boyu terler ama gn aarrken tmeleri daha kuvvetli, daha canldr. Ortalk da iyice sessiz olunca ok uzaklardan bile duyulabilir. Horozlarn t tempolar leden sonra saat 3'e doru der. Horozlarn tmeye balamalar tam afak vakti veya ok az ncedir. Gerek doan Gne'in nn etkisini gerekse yine ayn zamanda tmeye balayan dier kularn seslerinin etkilerini lmek amacyla horozlar k ve ses geirmez bir blmeye konulmular ama yine ayn saatte tmeye baladklar grlmtr. Buradan da sabah sabah tmenin horozun biyolojik saatinde ayarlanm olduu anlalyor. Sabah Gne doarken tmek sadece horozlara mahsus deildir. Kulaa en ok horozun sesinin gelmesi, onun sesinin dierlerinden daha gl olmasndandr. Kularn byk ounluu da ayn saatlerde dallarda koro halinde ve kuvvetlice terler. Gn boyu kulardan duyabileceiniz en byk ses hacmi bu saatlere rastlar. Bu sabah tnn nedeni kuun kendi hakimiyeti altndaki alan belirtmesidir. Horoz da her ne kadar uamasa da bir ku tr olduundan onun da sabah t nedeni aynidir. 'Her horoz kendi plnde ter' ifadesi bu bakmdan ok dorudur. terek o gn boyu kendi alan iinde olan kmesin ve tavuklarn yanna kimsenin zellikle dier horozlarn yaklamamasn ikaz eder. Gerek horozun gerekse dier kularn gn iinde tmelerinin nedeni ise farkldr. Bu tler, yiyecei, tehlikeyi haber veren, dierlerinin gzden kaybolmamalar iin 'ben buradaym' mesajn veren, zaman zaman da akn ifade eden iletiim tleridir.

Evlerimizdeki sinekler kn nereye gidiyorlar? Sineklerin her tr kn ortadan kaybolur. Havalarn snmasyla birlikte de aniden ortaya kverirler. Yazn karasinekler gece gndz evlerimizin ba kesinde dolanrlarken sivrisinekler gndzleri ortada grnmezler. Acaba mesai saatlerinin dnda ne yaparlar? Sinekler, bcekler uyurlar m? Sinekler sya ok hassastrlar. Gne bir bulutun arkasna girdiinde oluan scaklk

deiikliinden bile etkilenirler. K gnlerinde baz blgelerde sfrn bile ok altna inen scaklklar onlarn, zellikle gelimi olanlarnn yaama anslarn yok eder. Lavra veya yumurta halindekiler ise yaamaya devam ederler. Bahar aylarnda gelimi birer karasinek olarak yaantmza katlrlar. Yani evinizde grdnz sinekler geen senekiler deillerdir, onlarn ocuklardrlar. nsanlarn olduu yerlerde yaayan sivrisinekler ounlukla gece faaliyet gsterirler. ou alacakaranlk saatlerinde, sabaha kar ve akamst daha aktiftirler. Aktif olduklar bu sre bir veya en ok iki saati gemez. yleyse sivrisinekler aktif olmadklar, gnn en azndan 22 saatlik blmnde ne yapyorlar? Kuvvetli k, havadaki nem orannn dk olmas ve rzgar, sivrisineklerin ie kmalarna mani olan en nemli faktrlerdir. Bo vakitlerinde ounluu, bitkiler, otlar, imenler ve aalar zerinde dinlenirler. Renkleri ve boyutlarndan dolay onlar oralarda fark etmek kolay deildir. Bazlar ise evlerin odalarnda lo kelerde kalrlar. Sineklerin, bceklerin uyuyup uyumadklar ise uyumak fiilinin tanmna baldr. Zaten uykunun gizemi de tam zlm deildir. Hareketsiz kalp, d ortamdan balanty koparmay uyku olarak nitelendirirsek bcekler de uyur, balklar da. Fakat bu arada beyinlerinde neler olutuunu kimse bilmiyor. Memeli hayvanlarn, rnein kedilerin, kpeklerin, ineklerin uykular ve bu srada beyinde oluan elektriksel dalgalar konusunda ciddi aratrmalar yaplmtr. Onlarn da bizim gibi uyuduklar hatta rya bile grdkleri kesin olarak biliniyor. Ancak bir karasinein veya rmcein beynine elektrik kablolar balayp bir molekl boyutundaki beyinlerinde neler olup bittiini aratrmak hala pratikte pek mmkn deil.

Kular nasl tek ayaklar zerinde uyuyabiliyor? Kularn bacaklarnn arkasnda, ayaklarnn altna kadar uzanan 'fleksor tendonu' denilen bir kilitleme mekanizmas vardr. Ku uyuyaca vakit bacaklarn ksar ve arl bu balantya yklenir. Bunun sonucu penelerini tnedii yer etrafnda iyice kapatr. Bu kilitleme o kadar gldr ki, kuun minik gvdesinin salnmna hi bir ekilde msaade etmez. Ku hareket edecei vakit bacaklarn dzletirir, tendon gever ve kilit alr. Bu sayede kular elektrik tellerinin zerlerinde, evcil olanlar kafeslerinde incecik bir tel veya tahta paras zerinde dmeden uyuyabilirler. iin bir baka ilgin boyutu da kularn bir ksmnn, zellikle leylek, flamingo gibi uzun bacakl olanlarnn sadece uykuda deil uyankken de tek bacak zerinde durmay tercih etmeleridir. Bu durum basite dier ayaklarn dinlendirme olarak yorumlanr ama asl sebep bakadr. Kularn bacaklarnda ty yoktur. Kar, buz veya souk s sularn zerlerine konduklarnda, vcutlarndan nemli miktarda bir s enerjisini bacaklar yoluyla kaybederler. Bu nedenle tek bacaklar stnde durarak ciddi bir enerji tasarrufu salarlar. Belki dikkat etmisinizdir kularn byk bir ksm uyurken kafalarn kanatlarnn altna sokarlar. te bunun sebebi de kafalarndan oluacak s kaybn scack tylerinin altnda nlemektir.

Kularn niin hep havada pislediklerini dndnz m hi? Kularn, zellikle gvercinlerin youn olduu yerlerde ok fazla ku pislii gremezsiniz, nk kular tuvaletlerini havada yani uarken yaparlar. Bu da nedense insanlar tarafndan bir uur olarak kabul edilir. Kafasna ku pislii isabet eden biri nce onu nasl temizleyeceini dneceine en yakn piyango bayisini aramaya balar. Aslnda zerimize den kuun dks deil idrardr. Kuun idrarnda re deil suda zlemeyen rik asit bulunur. Bu rik asit toksik deildir, kendi vcutlarna zarar vermez {arabalarmzn boyalarn ise mahveder). Bylece idrarlarn yaparken su kaybn da nlemi olurlar. Bu g/arlk oranlarn korumalar iin kulara tannm bir ayrcalktr. Ancak bu durum kularn hi dklar yok anlamna gelmez. Kularn pislii genellikle beyaz renktedir ama ortasndaki kk siyah ksm, dkdr. Yani kularda idrar ve dk ayn anda ayn yerden atlr.

Ortalkta niin l gvercin grmyoruz? Genellikle hayvanlar kendilerini lme yakn hissettiklerinde lm beklemek iin bir yerlere gizlenirler. Bu, bir aa kovuu, kayalarn aras veya saklanabilecekleri herhangi bir yer olabilir. Buradaki igd, hayvann kendisini gsz hissetmesi nedeniyle bir dmanla karlatnda kar koyamamak ve kaamamak korkusudur. ehir hayatnn bir paras haline gelen sere, gvercin, karga gibi kular da etrafta ok miktarda bulunmasna ramen bunlarn llerine ayn nedenle hi rastlayamazsnz. Saklandklar yerlerde ldkten sonra da vcutlar bir ekilde ya bir baka hayvan ya da bcekler tarafndan yenilerek yok edilir veya kendi kendilerine ryerek topraa karrlar. Sokaklarda, meydanlarda insanlardan hi ekinmeden dolaan gvercinler bazen balkonlarmza bile konarlar. Hi dikkat ettiniz mi? Btn bu gvercinlerin boyutlar aa be yukar ayndr. br hayvanlar gibi yanlarnda yavrular, minik gvercinler yoktur. Bunun nedeni gvercinlerin yuva kurduklar yerlerdir. Onlar yeterince emniyetli grmedikleri aalara yuva yapmazlar. Gvercinlerin ana yurdu Kuzey Afrika'dr. Buralarda yuvalarn kayalklarn st noktalarna kuruyorlard. Bu sayede aadan gelecek dmanlarn grebiliyorlard. Sonradan baka blgelere g eden gvercinler bu igdsel alkanlklarn buralarda da srdrdler. Yuvalarn yksek binalarn pencere, at gibi yksek yerlerine kurdular. Yavrularn geliene kadar buralarda byttler. Zaten gvercin yavrular ok hzl byrler. Ksa bir sre iinde vcutlar ty ve teleklerle rtlr, birinci ay sonunda uarak anne ve babalarn izlerler. Yani yavrular uabilecek hale gelince boyut olarak byklerinden farklar kalmaz.

Tkenmez kalemin dolmakalemden fark nedir? Kalemin tarihi yaznnkinden de eskidir. lk insanlar sivriltilmi akmak talar ile hayvan kemiklerinin stne resim kazrlard. Trkeye Arapadan geen kalem szcnn kayna 'kam' anlamna gelen eski Yunanca 'kalamos' szcdr. Msr, Yunan ve Roma medeniyetlerinde saz ve bambu gibi bitkilerin ii bo saplarndan yaplm kam kalemler kullanlrken, Ortaada kadn retimi ile beraber, kaz, kuu, karga gibi kularn kanatlarndaki tylerin mrekkebe daldrlmas eklinde kullanlan ty kalemler yaygnlat. Mrekkepli metal kalemler aslnda ta Romallar devrinden beri biliniyordu ama John Mitchell adl bir ngiliz 1822'de ilk kez makine yapm elik ucu imal etti. Dolmakalemler ise sertletirilmi yapay kauuun elde edilmesinden sonra yaplabildi. Tkenmez kalem ad ile bilinen bilye ulu kalemin son yllarn bir buluu olduu sanlr. Halbuki bu kalemin ilk modeli 1880 yllarnda ortaya km ama pek rabet grmemi, seri retimine geilememitir. Alakasz gibi gzkse de tkenmez kalemin tekrar gndeme gelmesinde uaklarn gelimesinin etkisi olmutur. Uaklar 2-3 bin metreye knca hava basnc olduka azalr. Dolmakalemin haznesinde atmosferik basn altnda doldurulan mrekkep dardaki basn dk olunca kendiliinden akp yazlar da, giysileri de berbat ediyordu. kinci Dnya Sava'nda Amerikan Hava Kuvvetleri uu personeli iin havada kullanabilecekleri, mrekkep aktmayacak bir kaleme ihtiya duydu. Bilye ulu kalem aranan bu zelliklece sahipti. Balangta sadece havaclar tarafndan kullanlrken ksa zamanda geni halk tabakalarna da yayld. Tkenmez kalemlerde mrekkep kada, pirin utaki yuvaya yerletirilmi olan minik bir bilye aracl ile aktarlr. Normal yaz kalemlerinde bu bilyenin ap l milimetre, daha ince yazlar iin 0,7 milimetredir. Bilye mrekkebin yuvadan dar kmasn nler ama yuvasnda dndke yzeyine svanan mrekkebi kada verir. Tkenmez kalem mrekkebi, dolma kalem mrekkebinden daha farkl, zel bir kimyasal birleime sahip olup abuk kuruyan trdendir. Mrekkep uca srekli ve dzgn olarak geldiinden dolgun, temiz ve lekesiz bir yaz yazlmasn salar. Genellikle bir tkenmez kalemin 2-3 kilometre boyunda bir izgi izmeye yetecek kadar mrekkebi vardr. Tkenmez kalemdeki bilye u, kat zerinde dolma kalem ucundan ok daha az bir srtnmeyle ve ok daha abuk hareket edebildiinden yazma hz byktr ancak bilye ucun kat zerine srekli olarak demesini salamak iin kalemi daima kuvvetle bastrmak gerekir, bu nedenle de parmaklar daha fazla ve abuk yorulurlar.

Gne nda kararan gzlk camlar nasl yaplyor?

Gne na maruz kaldnda kararan gzlk camlar ilk olarak 1960'larn sonlarnda gelitirildi, yaygn olarak kullanlmaya balanlmas ise 1990'l yllarda oldu. Bu tip gzlk camlar fotokromik veya fotokromatik ad verilen ve yzde 0,01 ile 0,1 arasnda gm kristalleri ihtiva eden zel camlardan yaplrlar. Kristaller normalde effaf olup son derecede kktrler ve gzlk camna bakldnda fark edilmezler. Gzlk camlarna bol miktarda ultraviyole n ihtiva eden gne geldii zaman kristallerdeki gm iyonlar etkilenerek gm atomlarna dnr ve camn iinde kk gm paracklar oluturmaya balarlar. Bu siyah-beyaz fotoraflktaki partikllerin oluumuna benzer ve tamamen kimyasal bir reaksiyondur. Bu gm paracklar sivri ulu ve o kadar dzensiz ekillerdedirler ki gelen olduu gibi absorbe ederler, hibir rengi yanstmazlar ve dolaysyla kararrlar. Gzlk tekrar lo bir ortama gtrldnde, gm atomlar tekrar birleerek gm kristalleri haline dnrler ve gzlk camnn rengi normale dner. Her iki yndeki kimyasal reaksiyonlar da ok hzl cereyan ederler. Eer fotokromatik camlar tekrar eski haline dnmezlerse frnda ksa sre ile (ereveyi eritmeyecek kadar) stlmalar nerilir. Balarda gzlk camnn tm fotokromatik olarak yaplyordu. Tabii kararma olay da camn kaln olduu ksmlarda daha koyu, ince ksmlarda daha ak oluyordu. Sonralar merceklerin zerleri milimetrenin binde bei kalnlnda kaplanmaya baland. Gnmzde ise mercein milimetrenin binde 150'si kalnlndaki ksm bir banyoya daldrlarak fotokromatik tabaka kimyasal reaksiyon yolu ile mercein bnyesine ileniyor. Fotokromatik camlar grdmz a deil ultraviyole nlarna hassastrlar ve reaksiyona girerler. Dolaysyla ultraviyole nlarn geirmeyen camlarn arkasnda, arabalarn iinde, ortam ok kl da olsa kararmazlar.

Uaklar niin karakutunun malzemesinden yapmyorlar? Uak kazalarnda uak parampara olsa da, denizin dibine gitse de hemen kokpit denilen pilot kabinindeki son konumalar kaydeden karakutular aranr. ounlukla korkun kaza enkaz arasndan salam olarak bulunan bu kutular sayesinde kazann nedenlerine ulalr. Karakutu bu kadar salam malzemeden yaplyorsa neden uan tmnde ayn malzeme kullanlmyor? Uaklarn rahata havada kalabilmeleri, uzun mesafelere az yaktla ulaabilmeleri, mmkn olduunca hafif malzemeden yaplm olmalarna baldr. Bu malzemeler ounlukla alimnyum ve plastiktir. Kokpitteki sesleri ve uu bilgilerini kaydeden her iki kutu da paslanmaz elikten yaplr. En ve boylar yaklak 25'er santimetre, derinlikleri 12-13 santimetredir. Kutularn et kalnlklar ise 6-7 milimetre kadardr. Kutular ayrca sya ve yangna kar tedbir olmak zere plastikle evrili sv kpk ile de donatlmlardr. Kutular o kadar salamdrlar ki, denize dm bir uan kutular 7 sene sonra karlabilmi ama buna ramen kaytlar salkl olarak dinlenebilmitir. Balangta kutular kanatlarn birleme noktasna yakn bir yere konuluyorlard. Bu blge uan en ar ksm olduundan d annda bu ar paralar kutularn zerlerine derek zarar verebiliyorlard. Sonralar kutular uan kuyruk ksmna konulmaya balanld. Tabii bu,

uan kuyruk ksmndaki koltuklar insanlar iin daha emniyetlidir anlamna gelmez, ancak bu yer karakutularn uan enkazndan en uzaa dmesini salamaktadr. Uak kazalarnn nedenleri deiiktir. Havada bir ekilde infilak ederek den uaklarda yolcularn kurtulma olasl yoktur. Bu nedenle de uan yapld malzeme bu adan nemli deildir. Uak yere bir btn halinde arpsa da den bir asansrde olduu gibi yolcular arpmann iddetinden hayatlarn kaybederler. Uan iine sv kpk doldurmak elektronik aletleri koruyabilir ama insanlarn sadece lm nedenlerini deitirir. Uan malzemesini karakutu malzemesinden yapmak, paralanma ve yangndan zarar grme tehlikelerini nler ama ne yazk ki bu malzemeden yaplm bir uak da uamaz. Karakutularn renkleri kara deil turuncudur. Bu rengin tercih edilmesinin sebebi enkaz arasndan daha rahat fark edilmeleri iindir.

Doktorlar niin dizimize ekile vuruyorlar? Canllarda yaama sava her zaman en hzl tepkileri olan trlerin yararna sonulandndan, en basit organizmalarda bile haber alma organlar (duyu organlar), hareket organlar (kaslar) ve bunlar arasndaki ilikiyi salayan organlar, yani sinir sistemi gelimitir. Vcudumuzun her yan sinirlerle rtl olduu halde sinir hcrelerinin gvdeleri yalnzca beyinde ve omurilikte bulunur. Btn vcuda dalm milyonlarca sinire karlk beyinden ve omurilikten yalnzca 43 ift sinir kar. Bunlar merkezden ayrldklar sonra gitgide dallanarak vcudun her yanna dalrlar. Refleks bir uyarya vcudun ani ve otomatik olarak cevap vermesidir. rnein elimiz scak bir tencereye dediinde aniden ekmemiz bir reflekstir. Reflekslerde komuta omuriliktedir. Beyne bilgi gidebilir ama refleks olaynda beyin aktif olarak rol oynamaz. Bir sandalyeye rahata oturup bacak bacak stne atarken doktor dizkapann hemen altna, kas kemie balayan tendona minik lastik bir ekile serte vurursa bacanz ileri doru frlar. Bu reflekste de baldr kaslarndaki duyu sinirleri kasn genilemesine tepki gsterirler ve yeni sinir sinyalleri oluturarak kaslara hafif bir basn uygulandn ve gerildiklerini omurilie iletirler. Omurilik ise bu basnca dayanabilmesi iin kaslarn kaslmas gerektiini bildirir ve bacak tekrar geri hareket eder. Grld gibi refleks, beynin denetiminden gemeksizin, yani beyin devrede olmadan, dorudan omuriliin komutlaryla gereklemitir. Diz kapa refleksinin snanmas zellikle omuriliin ileyii konusunda bilgi veren nemli bir tan yntemidir. Bu alanda uzmanlam bir doktor basit bir ka testle sinir sisteminin ileyiine ve ne kadar salkl olduuna ilikin pek ok bilgi edinebilir. ekile vurulduunda bacan normalden fazla hareket etmesi tmrden kalsiyum eksikliine kadar bir ok hastaln habercisi olabilir. Dize ekile vurularak yaplan kontrol tek bana tabii ki yeterli bilgi vermez. Doktorlar bir n bilgi almak iin bu abuk ve kolay testi yaptktan sonra vcut zerinde dier muayene ve kontrollerine devam ederler.

Uan balonlar ne kadar yksee kabilir? Bazen ocua alnan bir uan balon elinden kaabilir. Hep beraber havada ykselen balona bakakalnr. Bu balon havada ne kadar ykselecektir acaba? Uan balonlarn doldurma ular ne kadar iyi balanm olursa olsun, ok az da olsa hava daha dorusu helyum karrlar. Havadan ok daha hafif helyum gaz ile iirilen bu balonlarn azlarndan kardklarn eve getirdiimiz ve tavana yapkm gibi havada duran balonun sabah olunca porsuyup yere inmi olduunu grnce anlarz. Balonun aznn ideal bir biimde balanm olduunu kabul etsek bile havada ykselebilecei mesafe yine de snrldr. Ykseldike hava basnc azaldndan ve balonun i basnc dndakinden daha yksek kaldndan balon ykseldike imeye balar. Sonunda balonun yapld malzemeye, hacmine ve malzemenin kalnlna bal olarak belirli bir ykseklikte patlar. Kk uan balonlar en ok 10 bin metreye, sepetinde insan tayan byk balonlar 30 bin metreye, bilim insanlar tarafndan iinde lm aletleriyle birlikte yollanan aratrma balonlar da 40 bin metreye kadar ykselebilirler. Balonlarn belirli ykseklikte d basncn azlna dayanamayp patlamalarndan baz bilimsel gzlemlerde de faydalanlr. Hava tahmin balonlarna bal hava scakln, basncn ve nem orann len aletler vardr. Bu balonlar yaklak 30 bin metre ykseklikte patlayacak ekilde yaplmlardr. Aletler alan bir paratle yere yumuak ini yaparlar. Hem zerlerindeki deerler kaydedilir hem de olduka pahal olan bu lm aletlerinin tekrar kullanlabilmeleri salanr. Bu lm aletleri bir tarlann ortasna, bir aacn tepesine veya bir vadi yatana da debilirler. Onlar bulanlarn ilgili makamlara gtrmeleri artk aletlerin ne olduklarn anlamalarna veya insaflarna kalmtr.

Ka tane uan balon bir insan uurabilir? Bu deneyi ilk olarak ABD Caiifornia'da Larry Walters, bildiimiz ocuklar iin olan uan balonlarla deil meteoroloji balonlar ile yapmtr. Larry 42 tane balonu kendine balam, kendisi de alimnyum bir sandalyeye oturmu, emniyet olsun diye de yere bir halatla balanm. Tam ykselmeye balarken yere bal halat kopmu ve kontrolsuz bir ekilde 5 bin metreye kadar ykselmi. Bundan sonra yannda bulunan tabanca ile ykseklii kontrol iin balonlar tek tek patlatmaya balam. Bu arada yannda bulunan telsizle yakndan geebilecek uaklar ikaz etmeyi de ihmal etmemi. Balonlar tek tek patlatarak inerken biraz da ansszlndan, balonlar balayan teller elektrik hatlarna taklm ama sonunda yere sa salim inmeyi baarm. Bu stn baarsndan dolay takdir bekleyen Larry'e ulusal havaclk kurallarn ihlal etti diye

ilgililer ok kzmlar ve cezalandrmaya karar vermiler. Bu hikayenin gerisi bilinmiyor ama biz hesap yolu ile ka uan balon bir insann ayan yerden kesebilir bulabiliriz. Bir litre helyum 0,18 gramdr. Bir litre hava l gramdr diye bilinir ama onun yzde 80'inin nitrojen olduunu dnrsek bir litre hava, hemen hemen saf nitrojen kadar yani 1,25 gramdr diyebiliriz. Yani bir litre helyum, bir litre havadan yaklak l gram daha hafiftir. 30 santimetre apndaki bir balonu tam kresel dnp hacmini hesap edersek 14.137 santimetrekp yani 14 litre eder. Helyumun bir litresi havadan l gram hafif olduuna gre bu balon ucuna balanan 14 gram arl havaya kaldrabilir (balonun kendi arl ve ip ihmal edilerek). Diyelim ki ocuunuz 30 kilogram arlnda. Her biri 14 gram kaldrma gcndeki balonlardan 2.150 tanesini alp eline verirseniz, bir anda yannzdan kaybolup havalandn grebilirsiniz, tabii teorik olarak. Eer daha byk, 3 metre apnda bir ka balon bulabilir ve helyumla iirebilirseniz 55 kilogram arlndaki einizi kaldrmaya 4 tanesi yetecektir. 30 metre apndaki bir balon ise 14 ton arl kaldrabilir. Bu nedenle balon, zeplin tr hava aralarnn hacimleri ok byktr. Aslnda bir litresinin arl 0,09 gram olan hidrojen bu iler iin idealdir ama ok yancdr, en ufak bir kvlcm, patlamasna neden olabilir. Hindenburg zeplininin bu nedenle bana gelenlerden dolay zeplinle yolculuk tarihe karmtr. Helyum gaz kullanlarak tekrar eski gnlerine dnmesi mitle beklenmektedir.

Hzl okuma teknii nedir? Bir resme, bir karikatre bakarz ama bir yazy okuruz. Aslnda ikisi arasnda bir fark yoktur. Gzmz ekilleri grr, beyin de deerlendirir. Ancak okumay renmeye baladmzdan beri edindiimiz ve hemen herkeste bulunduu iin farkna varamadmz baz alkanlklar nedeni ile okuma hzmz, insann sahip olduu kapasiteye gre hayli yavatr. nsanlar sadece gz ve beyin arasnda olmas gereken okuma ileminin arasna baz lzumsuz alkanlklar katarlar. Kimi duyulacak ekilde (zellikle ocuklar) sesli okur, kiminin okurken dudaklar kprdar, kimileri ise yazy iinden kelime kelime okur. Btn bu kt alkanlklar okuma sresince ekstra bir g sarfettirdiinden okurken abucak yorulmaya da sebep olurlar. Halbuki okuma srasnda az, dil, dudak, damak ve grtlak gibi organlarn almalarna hi gerek yoktur. Yava okumamzn birinci nedeni gzmzn grme alann iyi kullanmamamz yani okurken her kelimeye tek tek bakmamzdr. Bu ekilde normal bir satn okumak iin gzmz 8-12 kere hareket ettirmemiz gerekir. Halbuki gzmzn bir baknda birden fazla kelimeyi grebildiimizden ayn uzunluktaki bir kelimeyi 2-3 gz harekeli ile okumamz mmkndr. Gnmzn ba dndrc temposunda yava okuyarak zaman kaybetme lksmz yoktur, rnein 400 sayfalk bir kitapta yaklak 96 bin kelime vardr. Bu kitab dakikada 150 kelime okuyan bir kii 10 saatte, 500 kelime okuyan 3 saatte, bin kelime okuyabilen

ise l,5 saatte bitirebilir. Basit fakat disiplinli bir eitimle kazanlacak zaman muazzamdr. Okumamz yavalatan en nemli psikolojik etken ise hzl okursak anlayamayacamz zannetmemizdir. Etrafndakilerden srekli 'tane tane oku' veya 'yksek sesle oku' direktiflerini alan bir ocuun bu alkanl zamanla kklemi hale gelir. Halbuki dakikada 6 bin kelime okuyarak kk yata niversiteye giden Mariel Aragon, dakikada 2 bin 500 kelime okuyarak ABD'yi yneten John Kennedy hzl okuyarak daha iyi anlamann mmkn olduunun kantlardr. Sratli okuma teknikleri ise paragraf okumak, stun okumak, apraz okumak gibi eitlidir. Bunlarn iinde anlama bakmndan stun okuma en etkin olandr. Bu teknikte 3-4 kelimelik dar bir stunu okuyorsanz, stunun ortasndan bir doru boyunca szleri aaya doru kaydrmak yeterlidir. Devaml bir alma sonunda stunu tamamyla anladnz greceksiniz. Daha geni stunlarda da yine ayn ekilde ancak her satrda kelimeleri birer atlayarak yani 4-5 kelimelik bir satrda ikinci ve drdnc kelimeleri okuyarak stunu taramak yeterli olmaktadr. Gzler dier kelimelerin resimlerini ekecek ve beyne ileteceklerdir. ok fazla kiisel yetenek gerektirmeyen hzl okuma teknii ile okumak, konsantrasyonun yannda kltre ve srekli egzersiz yapmaya da baldr. Tm bu koullar salayanlar rahatlkla dakikada bin kelime okuma seviyesine kabilmektedirler.

Radyasyon nedir? Nkleer enerji denilince aklmza Hiroima ve Nagasaki'ye atlan atom bombalar, ernobil'deki nkleer santral kazas ve nkleer atklar gelir. Nkleer enerji ve onun sonucu radyasyon iyi amalarla kullanlmadklar zaman insan neslini dnyadan silebilecek kadar tehlikelidirler. Kontrol altnda kullanldklar zaman ise insan yaamn iyiletirmekten sala kadar bir ok konuda insanla bahedilmi birer ltufturlar. Nkleer enerjinin esasn anlamak iin ok fazla fizik, kimya, matematik bilmeye gerek yoktur. Nasl odun, kmr, petrol rnleri kullanarak s enerjisi elde ediyorsak nkleer enerji de yledir. Nkleer santralarda kullanlan yaktn en bilineni uranyumdur. Uranyum santralde baka bir yakta dnrken ortaya mthi bir s kar. Bu s reaktrn etrafnda dolatrlan suyu buhar haline evirir. Trbinlere verilen buhar da trbinleri evirir. Sonunda trbinler de kendilerine bali elektrik jeneratrlerini evirerek elektrik retirler. Prensip, nkleer enerji ile alan uak gemilerinde de, denizaltlarda da ayndr. Gelelim radyasyona... Uranyum gibi kararsz elementler gerek atomik yaplarna mdahale edilerek gerekse tabiattaki halleri ile bir baka elemenle dnebilirler. Yani tarihte kurundan altn elde etmek iin uraan simyaclarn baaramadklar iin benzeri uranyumda kendi kendine oluur. Bu dnm ii olurken uranyum atomunun iindeki baz paracklar da k olarak yaylrlar. Yani radyasyon bir ktr. Sadece atom bombasndan, nkleer atklardan kmaz tabiatta da bol miktarda vardr. Yalnz ma yolu ile deil besinler yolu ile de vcuda girebilir. Radyasyon olaynda ana k tr vardr: Alfa, beta ve gama. Alfa nlar deriden geemezler, beta nlar deriden ok az miktarda geebilirler, gama nlar ise deriden ve

vcuttan geebilirler. Alfa ve beta nlar sadece younlatklar organ zerinde tahribat yaparlarken gama nlar tm organlara zarar verirler. Tabii bu arada na maruz, kalma sresi de nemlidir. Vcudumuz hcrelerden, hcreler molekllerden, molekller de atomlardan meydana gelirler. Bu radyasyon nlar isabet ettikleri atomlarn yaplarn bozarak sonunda hcrelerin lmelerine sebep olurlar. Vcut iin srekli gerekli olan hcre reme mekanizmasn bozarlar, vcudun direncini ykarlar. Aslnda gnlk yaantmzda radyasyonla i ie yayoruz. Radyasyon her an her yerde vardr hatta Gne nda bile. Yaz mevsiminde deniz kenarnda yaplan bilinsiz gnelenmelerde isteyerek aldmz radyasyonun etkisi cilt kanserine yol aabilecek kadar tehlikeli olabilir. Radyasyonun insan bnyesi iin faydal olduu durumlarda vardr. Kanserin nla tedavisi, enfraruj ve ultraviyole tedavileri, lazerin tpta kullanlmas gibi.

Yaptrclar nasl yaptryor? Yaptrclarn salad yapma olay aslnda kimyasal bir reaksiyondan baka bir ey deildir. Tabiatta evini yapan ar, kayalara ve gemilerin altndaki kesimlerine tutunan midye gibi ok iyi yaptrc reten canllarn says az deildir. Yaptrclarn hikayesi tarih ncesi alara kadar uzanyor. Maara duvarlarna resim benzeri ekiller yapan atalarmz bunlar duvarlara yumurta ak, kurumu kan ve su bitkilerinin zleriyle sabitliyorlard. Sonralar, milattan nce 3500 yllarndan balayarak eski Msrllar ve Smerler hayvan derilerini ve kemiklerini kaynatarak daha salam yaptrclar yapmay rendiler. Gnmzde imalatlar yaptrclar sentetik malzemeler kullanarak yapyorlar. 250 temel maddeden binin ok stnde zel trler retiyorlar. Yapma olaynda benzer veya ayr malzemeden iki madde, bir de yapkan gerekir. Burada en nemli grev yaptrcdadr. Yaptrcnn molekllerinin dier iki madde moleklleri ile birleme eilimi gsterir bir yapda olmalar gerekmektedir. Aslnda iki maddeyi birbirlerine ideal bir ekilde yaklatrabilsek yaptrc bile kullanmadan birbirlerine yapabilirler. Her iki maddenin yzeylerindeki atomlarn farkl kutuplar birbirlerini ekerler. Pratikte ise bu oluumu salamak mmkn deildir. Atomlarn birbirlerini ekebilmeleri iin iki cismin yzeyleri arasndaki mesafenin milimetrenin 10 milyonda birini gememesi gerekir. Oysa son derecede przsz olarak grlen bir cismin bile yzeyinde milimetrenin on binde drd kadar ykseklikte girinti ve kntlar vardr. Bu durumda her iki malzeme ayn cins olsalar bile yzeyleri hibir zaman ideal dzlkte olamayacandan, aradaki boluklar doldurmak, en fazla miktarda ba oluturarak molekllerin birlemesini salamak iin araya bir yaptrc gerekir. Yaptrcnn akc ancak kuruduunda katlap kolay kolay kopmayacak zellikte, yzeylerin slanabilir, tamamen temiz toz ve yadan tamamen arndrlm olmalar

gerekmektedir. Peki nasl oluyor da bu kadar gl olan yaptrclar tpn iinde tpe yapmadan durabiliyorlar? Bir ok yaptrcnn iinde iki tr katk malzemesi vardr. Biri yaptrc svnn molekllerini birlemeye zorlar, stabilizer denilen dieri de tersi. Tpn iinde bunlar bir halat birer ucundan eken iki kii gibidirler. Tpn i yzeyi tamamen ntr olduundan biri dierine stn gelemez, denge halindedirler. Yaptrc tpten knca havadaki nem stabilizer ksmnn etkinliini yok eder, yaptrc sertleir ve srld yere yapr. Yaptrlacak yzeylere yaptrcdan ince bir tabaka srlmesi tavsiye edilir nk fazlas yaptrcnn kendi iinde balar oluturup sertlemesine yol aar. Tpn kapa aldktan sonra az ksmnda grlen ve tpn kullanlmas iin delinen szdrmaz ksm da yaptrcnn hava ve nem alp tpn iine yapmamas iin alnm bir tedbirdir.

Satran ustas bilgisayar niin iyi tavla oynayamyor? ngilizce ad 'backgammon' olan, bizde ise talyanca 'tavola'dan gemi ismi ile 'tavla' olarak bilinen oyun, ans ve kabiliyetin ok gzel dengelendii, kazanmak iin ikisinin de gerekli olduu, toplumun her seviyesinde ve her yerde oynanabilen bir oyundur. Tavla o kadar bilinen bir oyundur ki, burada kurallarndan bahsetmek bile ayp olabilir. Tavlann bilinen en eski oyunlardan biri olduu, 5 bin yl evvel Msrllar tarafndan oynanmaya baland, Yunanllar ve daha sonra da Romallar tarafndan oynanp Avrupa'ya yayld biliniyor. Bu gnk oynan kurallar 17. yzylda ngiltere'de tekrar dzenlenmi, 20. yzyln balarnda, 1920'lerde ise ift zarla oynanmaya balanmtr. Tavla, krda, kahvede oynanabilmesi bakmndan basit bir halk oyunu olarak bilinmesine ramen satran gibi stratejik bir sava oyunu olup en az onun kadar, hatta araya ans faktrnn de girmesi ile ondan daha zor bir oyundur. Sonraki hamleleri dnmeyi zorlatracak ans faktr oyuna elenceli bir yan katar. Oyunu kazandnzda bunu kabiliyetinize yorarken, kaybettiinizde de kt ansnz sulayabilirsiniz. Ancak tavla ampiyonlar ansn yannda oyunda, ihtimaller hesabn, tahayyl ve sezgi yeteneklerini hatta psikolojik faktrleri bile kullanrlar. Gnmzde bilgisayarda, internet araclyla dnyann br ucundaki kiilerle tavla oynanabiliyor. Bilgisayarla karlkl tavla oynayabileceiniz ok gzel programlar var. Ne var ki bu programlar amatr bir seviyeden teye geemiyorlar. Satranta olduu gibi dnya ampiyonlarn bile yenebilecek programlar retilemiyor. Bir bilgisayarn herhangi bir oyunu bir insan kadar veya daha iyi oynayabilmesi iin ya insandan daha akll olmas yahut da belirli bir srede insandan daha ok i yapabilmesi gerekir. Oyun programlarnda genel strateji akl zerine kurulamaz. Program bir insann yapamayaca kadar ksa bir srede, ilerde yaplabilecek hamleleri ve kar oyunlar hesaplayabilecek ekilde hazrlanr. Satran oyununda her bir oyuncunun bir hamlede yapabilecei 20-30 deiik hareket vardr. Tavlada ise her iki zar attnzda, zaten 21 tane deiik pozisyon gelme olasl

vardr. Bu her bir pozisyon da en az 4-6 deiik ekilde oynanabilecei, bir de ift atldnda 4 kere oynanabilecei faktrlerini de hesaba katarsak, sadece bir kerede tavlada ka deiik oyun oynama olasl olduu ortaya kar. te bu durum tavla oyununun herhangi bir annda ok ileriye bakmay, sonraki hamleleri grebilmeyi ve tedbir almay zorlatrr. En basit bir hesapta bile grlebilir ki tavlada 3 kere zarlar atta oynanabilecek pozisyon says 250 milyona ular. Bunun analizini yapabilmek bilgisayar iin bile zordur. Satran gibi oyunlarda, bir kerede yaplabilecek hamleler hesaplanrken en mantksz ve yaplmamas gereken hamleler karldnda geriye oynanmas mmkn 5 bilemediniz 10 hareket kalr. Halbuki tavlada her seferinde atlan zara bal olarak 21 deiik seenek vardr. te bu nedenle programlamada arka arkaya olabilecekler iin bir fonksiyon tretip, yazlm yapabilmek iinden klmaz bir hale gelir. Tavlada bir baka faktr de zamandr. Oyunun herhangi bir kademesindeki durumu kavramada geen zaman asndan insan, bilgisayardan hala stndr. Tabii bu arada pullar krma, kritik yerlerde kap alarak rakibin zar ne gelirse gelsin onu oynatmama, gele atma gibi durumlar da gz nne alnrsa, bilgisayarn tavla oyununda niin ok baarl olamad ortaya kar.

Telefonda ses ne kadar hzl gidiyor? Sesimiz telefonda ses hz ile gitmez. Telefonun az ksm denilen mikrofona konutuumuzda, ses burada elektrik akmna evrilir. Kar tarafn telefonunda tekrar sese evrilene kadar yolculuunu elektrik akm olarak yapar. Bilindii gibi elektriin hz k hz ile ayndr. Dolaysyla ses telefonda k hz ile yol alr. 5 kilometre uzaklktaki bir arkadanzla telefonla konuurken onun bulunduu yerde gk grlerse, imein nn gkgrltsnden nce gelmesi gibi, gkgrltsnn telefondaki sesi de havadan gelen sesine gre daha nceden kulamza ular. Ses hz, deniz seviyesinde, kuru ve sfr derecedeki havada saniyede 331,4 metredir. Bakr kablo iinde ise saniyede 3500 metre kadardr. Yani sesimiz telefonda k hz ile deil de ses hz ile gitseydi (ki bu mmkn deildir) 600 kilometre uzaklktaki bir arkadamz konutuklarmz telefonda 3 dakika sonra duyabilirdi. Dnebiliyor musunuz byle bir konuma sonunda gelecek telefon faturasn?

Matematikte niin (-2) ile (-2)'nin arpm sonucu (+4)'dr? Aslnda ok elenceli olabilecek matematik bizlere kat formllerle ve mantn kolay kabul edemeyecei ifadelerle retilince bir kabus olup kyor. Artnn art ile, eksinin eksi ile arpm sonucu art iken art ile eksinin arpm sonucu eksi oluyor. Peki bunun

mantki izah nedir? Yani -5 derece scaklkla -8 derece scakl arpnca sonu +40 derece olup ortalk snyor mu? Tabii bu bir aka, artmaca. Esas bilmemiz gereken (-2)x(-2)=(+4) diye bir eitlik yazdmzda, bunun sadece rakamlarn ve nlerindeki iaretlerin belirledii mantksal bir denklem olmad, bir beyan, bir ifade olduudur. Eer saylar bir izgi zerinde gsterirsek, '-1' sfrn eksi tarafndaki ilk say olarak dnlebilir ama eitlik iinde bu byle deildir. izginin neresinde olursanz olun bir adm geri atmaktr. Yani izgide '+4' noktasnda iseniz ve ona '-1' ilave ederseniz, bir adm geri atarak '+3'e gelmi olursunuz. Toplama ve kartmada nispeten kolay olan bu aklama, i arpmaya gelince biraz zorlayor. rnein haftann 5 gn ie otobs ile gidip geliyorsunuz. Her sefer bir milyonluk bir biletle yaplyor. 10 milyon tutarnda 10 tane bilet aldnz. Her gn gidigeli kullandka iki tanesi eksiliyor. Bunun eitlikteki yeri '-2' dir. Siz bu ii 5 gn sresince yani 5 kere yaparsanz (-2)x(+5)=(-l0) olur ki biletler biter. Diyelim ki bayram tatilinin iki gn o haftann perembe ve cuma gnlerine denk geldi ve tatil. Bu sefer yapmanz gereken hareketi yapmyorsunuz. ki gnlk 4 bileti kullanmyorsunuz. Bu hareket yapmanz gerekene gre negatif yani ters ynde bir harekettir. Her gn bilet almak yerine iki gn sresince hi bilet kullanmyorsunuz. ki kere negatif hareketi '-2' bilet zerinde yapnca o hafta elinizde (-2)x(-2)=(+4) bilet kalyor. Hala biraz kark deil mi? Bir rnek daha verelim. Bir eitliin bana '-2' yazdnz zaman balangta bu sizin sfr noktasndan iki kere geri srayarak '-2' noktasna ulaacanz anlamna gelir. Ama siz yapacanz bu hareketin tam tersini yani negatifini iki defa yapyorsunuz. Sfrdan '-2'ye srama hareketini iki kere ters ynde (-2) yapyorsunuz ve sonunda '+4' noktasna ulayorsunuz. Ters bir kararn tersini yapnca doruyu buluyorsunuz yani.

Vakum nedir? Boluk, havaszlk anlamnda kullanlan 'vakum' terimi ou kez yanl anlalr. Normal artlarda, deniz seviyesinde, vcudumuzun her santimetrekaresi zerinde l kilogram hava basnc vardr. Parmanza l kilogramlk bir yk taksanz zor tarsnz ama parmanzn minik bir bozuk para byklnde olan ksm zerinde her zaman bu arlk vardr. Bir de btn vcudun zerinde olan dnn. zerimizdeki atmosfer tabakasnn arlnn yaratt bu hayli yksek basn altnda ezilmeyiz hatta hissetmeyiz bile. Vcudumuz buna gre ayarlanmtr. Bu basn biraz artarsa (denize daldmzda) veya biraz azalrsa (uakta veya yksek dalara kld zaman) vcudumuz, kulaklarmz bata olmak zere bunu hemen alglar. te basncn, santimetrekareye l kilogram (l 000 gram) olan atmosfer basncnn altna dmesine vakum denilir. rnein santimetrekarede 0,8 kilogramlk (800 gram) bir basn pratikte atmosfer basncnn ne kadar altnda ise o kadar yani l 000-800= 200 milibar vakum olarak ifade edilir. Vakumda, yani hava basnc atmosfer basncndan daha dk olduunda zerimizdeki

basn da azalm ykmz hafiflemi olduuna gre vcudumuz da daha rahat etmez mi? Hayr, tersine. Vcudumuzun i basnc atmosfer basncna gre ayarldr. Dmzdaki basn derse, denge bozulacandan ve i basncmz fazla geleceinden bata damarlarmz olmak zere tm organlarmz zarar grebilir, devam etmesi durumunda ise insan lme gtrebilir. Hakiki veya mutlak vakum tam sfr hava basncna ulamaktr ki, bu pratikte mmkn deildir. Uzayda bile hakiki vakum yoktur. Bir ortamn hakiki yani mutlak vakumda olmas iin iinde molekl, atom, elektron, ve atomun dier kk paracklarndan hibirinin olmamas gerekir. Uzayda 'neutrinus' denilen partikller vardr, bu nedenle uzayda bile hakiki vakum vardr diyemiyoruz. Ancak uzay o kadar byk, paracklar da o kadar kktrler ki yzde 99,9999.... vakumdur diyebiliriz. Elinize bir ie alp havasn boaltp, azn da szdrmaz ekilde kapatrsanz ienin iinde vakum olumutur diyebiliriz. ienin kapanda bir delik aarsanz dardaki hava derhal ieri hcum eder, ierdeki vakumun yerini alr. O halde dnyamz evreleyen hava tabakas niin uzayn boluuna, vakumlu ortamna kamyor? rnekteki havann, ienin iine dalmasna sebep zerindeki atmosferik basntr. Atmosferde 10 bin metreye kldnda (yolcu uaklarnn normal uu ykseklii) hava basnc santimetrekarede 0,3 kilograma, 16 bin metrede 0,1 kilograma der. Atmosferin st katmanlarna gittike de hava basnc sfra yaklar. Havann vakumlu ortama kamasn yaratacak bir hava basnc yoktur, bu nedenle uzayn boluu hava molekllerini ekemez, atmosfer tabakamz da uzayn boluuna kap gitmez. Tabii dnyann ekim gcn de unutmamak lazm.

Radyonun sesi alnca pili daha abuk mu biter? Pille alan portatif radyolarda sesin ykseklii pilin mrn etkiler. Radyo ak, sesi kapal durumu ile sesin sonuna kadar ak durumu arasndaki fark pillerin mrlerinin te bir kadar ksalmasna neden olur. Ses sonuna kadar aldnda pillerden ekilen akm yzde 30 artmaktadr. Bu durum, knden byne, pille alan ve haprleri olan btn radyo, teyp, volkmen vb. iin ayndr. Pillerin kullan ekilleri de mrlerini belirler. Bir radyoyu 4 saat srekli ak tutmak ile birer saatlik aralarla 4 kere ap kapamak arasnda da fark vardr. Piller almyorken ok az da olsa kendilerini toparlayabildiklerinden, devaml ak tutulduklarnda, ayn toplam sre iin mrleri daha ksa olur. phesiz bu durum ilk altrmada, yani ilk hareket annda daha fazla akm eken motorlar altran piller iin geerli deildir. Pille alan hesap makinelerinde, makineyi uzun sre ak tutmak m pilin mrn daha abuk bitirir, yoksa yaplan ilemlerin younluu mu? Makinede hesaplar yapan mikro ilemci, hesap makinesi alyorken en fazla g eken ksmdr. Ne kadar ok rakamla, ne kadar ok ilem yaplrsa, pillerin mrleri o kadar ksalr. Hesap makinesi aldnda, yaplan ilemin dnda akm eken tek ey ekrann aydnlatmasdr ki pilin mr zerinde ilemler kadar etkili olamaz.

Termos nasl sca scak, souu souk tutabiliyor? Tek sebebi var, vakum yani boluk. Bir termosta i ie gemi iki kap vardr. Dtaki metal bir kap olup iteki genellikle bir cam iedir. kisinin arasndaki hava ise boaltlmtr. Tam olmasa da reticiler tarafndan elde edilebilen tama yakn bir boluk vardr. Vakumlu bir ortamda hava moleklleri de olmadndan s iletilemez. Cismin ss balangta ne ise o halde kalr. erden darya, dardan ieriye s geii olmaz. Termosun iine kahve konulursa ss dar kaamayaca iin kahve scak kalr, souk su koyarsanz dardan ieriye s giremeyecei iin su snmaz, soukluunu muhafaza eder. Vakumlu yani havasz ortamn izolasyon zellii, 1643 ylndan, Toricelli'nin bugnk termometrelerin atas olan cival barometreyi icadndan beri biliniyordu. Ne var ki yaratlan vakumu muhafaza edebilecek, ayn zamanda da sy iletmeyecek lastik tr malzemelerden o zamanlar kimsenin haberi yoktu. Termos balangta kahve veya souk suyun scakln muhafaza etmek iin deil, bir laboratuar aleti olarak sv ve gazlar muhafaza etmek amac ile tasarland. ngiliz fiziki Sir James Dewar, 1890'l yllardaki bu buluunun patentini hi bir zaman almad ve bilimsel kurululara balad. Dewar'n Alman asistan Reinhold Burger bu cihazdaki ticari gelecei iyi grd ve 1903'de Almanya'da patentini ald. Hatta ismi iin dll bir yarma dahi at. Kazanan isim Yunanca 's' anlamna gelen 'Thermos' oldu. Bu isim 1970 ylna kadar ticari bir marka olarak kald. Sonralar bu tip cihazlarn genel ismi olarak herkes tarafndan kullanlmas kabul edildi. Termosun daha ok tannmasn ve evlerde yaygn olarak kullanlmasn salayanlar kuzey ve gney kutbuna giden kaifler, Everest'in tepesine kan daclar ve zeplin yolcular oldu. Dnyann bir ucuna giderken bile kahveyi scak tutabilen termosa kar insanlarn gven duygular artt. Termos piknik antasnda unutulmamas gerekenlerin iinde en bataki yerini ald.

mdat ars S.O.S'in anlam nedir? ok kii S.O.S.'in gemimizi kurtar (Save Our Ship), ruhumuzu kurtar {Save Our Soul) veya dier sinyalleri durdur (Stop Other Signals) kelimelerinin ba harflerinden olutuunu sanr. Bu bilgiler tamamyla yanl olup S.O.S. harfleri hi bir kelimenin ba harfinden oluturulmamtr. Tamamen telgraf zamanndan kalmadr ve gemilerde de yakn zamana kadar telsiz telgraf kullanlyordu. Bilindii gibi telgrafta mors alfabesi denilen sistemde her harf, nokta ve izgilerin deiik kombinasyonundan oluuyor. Bu sinyali gnderen maniple denilen alete tek dokunuta karya nokta yani 'bip', biraz daha uzunca basnca 'dt' sinyali gidiyordu. Gnderenler de, alanlar da mors alfabesini ezbere bildiklerinden bu 'bip' ve 'dt'larda hangi harfler olduunu zyor ve normal yazya dntryorlard.

mdat arsnn ok kolay aklda tutulabilmesi iin 1908'de izgi, nokta, izgi olan S.O.S. seildi. Yani telsizde 'dt, dt, dt, bip, bip, bip, dt, dt, dt' sinyali aldnzda hemen acil yardma ihtiyac olan biri olduunu anlyordunuz. Filmlerde grmsnzdr. Gemiler, zellikle uaklar, tehlikeli bir durumda yardma ihtiyalar olduunda 'mayday' (mey-dey) ars yaparak durumlarn bildirirler. Bu kelime Franszca'da bana yardm et anlamndaki m'aidez kelimesinden tretilmitir. Hi dikkat ettiniz mi, filmlerde telsizle konuan her kiinin ismi hep 'Roger' (rocr)dr. Halbuki 'roger' telsiz konumalarnda 'anladm' anlamnda kullanlr ve her iki taraf da cmlenin banda ve sonunda bu kelimeyi kullanrlar. Filmleri tercme edenler ise bu kelimeyi bir erkek ismi sandklarndan, herkes birbirine 'Roger' diye ismen hitap ediyormu gibi evirirler. Nasl bizde telefonda harfleri sylemek iin Ankara'nn 'A's, Bursa'nn 'B'si denilirse Roger kelimesi de ngilizce'de 'R' harfinin tanm iin kullanlr, yani Roger'in 'R'si denilir. R harfi ise mors alfabesinde balangta 'anlama'nn kodu idi. Sonra konumal iletiime geilince 'Roger' olarak kullanlmaya balanld. Filmleri tercme edenlerin ABD bahriyesinde nasl oluyor da bu kadar Roger bir araya geliyor diye uyanmamalar gerekten ilgin!

Romen rakamlarn hesaplamada niin kullanmyoruz? Zamanmzda, dnyann byk bir blmnn ve bizim de kullandmz rakam ekilleri, dier lkelerde 'Arap rakamlar' diye bilinir. Aslnda bu nitelendirme yanltr. Bu rakamlarn kkeni yani ilk ortaya kt yer Hindistan'dr ve buradan nce Arabistan'a, daha sonra slami kltr yaylm ile birlikte Avrupa'ya gemitir. Avrupa'da Romen rakamlarndan gnmz rakamlarna gei Ortaada olmutur. O yllarda Avrupa'da hesap ileriyle uraanlar Romen rakamlarn hemen terk etmediler. Daha ziyade toplama ve karma ii yapan tccarlara Romen rakamlar daha pratik geliyordu. rnein 68'den 16'y karmak iin 68 yani 'LXVIII' rakamndan 16'y ifade eden 'XVI' rakamlarn silince geriye 'LII' yani 52 kalyordu. Dier bir rnek olarak 77 (LXXVII) saysndan 15'i (XV) kartalm. Yaplacak i 77'nin iinden X ve V rakamlarn silmektir. Sonu 'LXII yani 62'dir. Bu arada Romen rakamlar nelerdir bir grelim: I(1), II(2), III(3), IV(4), V(5), VI(6), VII(7), VIII(8), IX(9), X(10), XX(20), XXX(30), XL(40), L(50), LX(60), LXX(70), LXXX(80), C(100), D(500), M(1 000) Romen rakamalar her bir saynn karl olan harfler, bykten ke doru ve soldan saa yazlp bunlarn hepsi toplanarak bulunur. MDCLXVI says neymi bulalm: (M=1 000)+(D=500)+(C=100)+(L=50)+(X=10)+(V=5)+(I=1)=1966 Ancak gnmzde sistem tam byle almyor, byk rakamdan nce gelen daha kk rakam bykten kartlyor. rnein IX=(10-1)=9, bu ekilde 1999 says olan MCMXCIX (1 000+900+90+9)=1999 olarak bulunuyor. Bir baka uygulama da ayn harfi kereden fazla tekrar etmemek eklinde. IIII yerine IV, XXXX yerine XL kullanlyor. Ancak Romen rakamlarnda M'den byk harf

olmadndan 1 000'den sonra rnein 4 000 MMMM eklinde yazlabiliyor. Daha byk saylarda ise saynn ka kere 10'un kat olduunu ifade etmek iin parantez iaretleri kullanlyor. Romen rakamlarnda saydan nce 'bir' gelmesi sadece drt (IV) ve dokuzda (IX) vardr. Romen rakamlarnda sfr yoktur. Rakam gsterildii iaret kadar yani 'X' nerede olursa olsun '10'dur. Halbuki gnmz rakamlarnda '1' tek bana iken '1'dir ama sadan ikinci haneye geince '10' deerini, ncye geince '100' deerini alr. Tm bu nedenlerle gnmzn karmak ilemlerinde Romen rakamlarnn kullanlmalar mmkn deildir. Sfr saysnn katlmasyla hi rekabet gleri kalmamtr. Duvar saatlerinde dekoratif amal kullanlmalar yannda pratik bir kullanm yerleri yoktur. Gnmzde milyon, milyar derken trilyonlar hatta katrilyonlar ifade eder hale geldik. leriki yllara hazrlk amacyla milyondan balayarak sonra gelen saylara bir bakalm. Say isminin yanna bir parantez iindeki rakamlar o sayda ka tane sfr olduunu gsterir: Milyon(6), milyar(9), trilyon(12), katrilyon(15), kuintrilyon(18), sekstrilyon(21), septrilyon(24), oktrilyon(27), nanilyon(30), desilyon(33), andesilyon(36), dudesilyon(39), tredesilyon(42), kattrdesilyon(45), kuindesilyon(48), seksdesilyon(51), septendesilyon(54), oktadesilyon(57), novemdesilyon(60), vijintilyon(63).

Pusulalar gerekten kuzeyi mi gsteriyor? Dnyann kendisi, ekirdeindeki soumam ksmlarndan dolay dev bir mknatstr. Bu byk mknatsn art ve eksi ular kuzey ve gney kutuplarndadr. Ancak bildiimiz corafi kutuplarda deil. Pusulann minik ucu tam kuzeyi gstermez, gsterdii noktaya magnetik kutup denir. Pusulann gsterdii kuzey ynn devaml takip ederseniz kuzey kutbuna hibir zaman ulaamazsnz. O noktadan 7 derece yani kilometrelerce uzaklktaki magnetik kutba varrsnz. Olayn ilginlii bu kadarla da bitmiyor. Bilimin kesin olarak saptad bir srpriz daha var. Bu magnetik kutuplarn yerleri de sabit deil, zamanla deiiyor, kuzey gneye, gney kuzeye geliyor. Eer elinize bir pusula alp zaman yolculuu yapabilseydiniz, birka milyon yl nce pusulanzn kuzey gsteren ucuna bakarak seyahat edince sizi penguenlerin byk atalarnn karladm, yani gney kutbuna vardnz ararak grrdnz. Magnetik kutuplarn niin ve nasl yer deitirdikleri henz tam bilinmiyor. Bu olayn dnyada kraterlerin olumas, iklimlerin deimesi, baz canl trlerinin yok olmas gibi olaylarla yakn ilgisi olduu sanlyor. Bilim insanlar magnetik kutuplarn yer deitirmesinin 170 milyon ylda yaklak 300 defa tekrarlandn, bugnk konumuna en son 750 bin yl nce geldiini ileri srmektedirler. Sadece magnetik kutuplarn yer deitirmelerinin deil dnyann magnetik alannn bile balangta nasl olutuu tam akla kavumu deil. Teorilere gre dnyann merkezindeki sv halindeki ekirdek blmndeki s, d demir katmanlara ulaarak dnyann dn ile beraber bir dinamo etkisi yaparak magnetik alan meydana getirmitir.

Yerkrenin magnetik alannn iddet ve dorultusunu lmek iin 1979 Ekim'inde uzaya gnderilen 'Magsat' uydusu 3 yla yakn grev yapp da yanmadan nce gnderebildii en nemli bilgi, magnetik alannn iddetinin gittike azald, her on ylda iddetinden yaklak yzde birini yitirdii, byle giderse muhtemelen bin yl sonra magnetik kutuplarn yerlerinin tekrar deiebilecei bigisiydi.

Antifiriz suyun donmasn nasl nlyor? Arabamzn motoru arabay yrtecek gc salarken bir yandan da s retir. Motor blou iinde devaml dolaan su ile motor soutulur. Motordan ald s ile snan bu su da radyatrde havann yardmyla soutulur. Kapal bir evrimde ve ideal s dengelerinde devaml oluan bu olayn farkna biz ancak, herhangi bir arza durumunda soutma olay yetersiz kaldnda, radyatrden buharlar ktnda, yani bilinen tabiri ile arabamz hararet yaptnda varrz. Kn souk aylarnda, hava scakl sfrn altna dnce, arabamz kap nnde hareketsiz halde iken bu soutma suyu da her su gibi donabilir. Donunca geniler ve yapt basnla motor blounu atlatabilir. Bu olay nlemek iin suyun iine, sfrn ok altndaki derecelerde bile donmasna mani olacak 'anti-firiz' dediimiz sv ilave edilir. Motorun soutma suyunun iine ne oranda antifiriz konulacan, o blgede olabilecek en dk hava scakl belirler. O zaman yle dnlebilir. Tam emniyetli olmas bakmndan, soutma suyunun yerine niin tamamen antifiriz doldurmuyoruz? Antifiriz oran yzde yz bulunca scaklk ne kadar derse dsn maksimum korunma salanm olmaz m? Hayr, olmuyor. Mantken ters gelebilir ama belirli orandan fazla konulan antifiriz bu sefer de tamamen ters tepki veriyor. Suya yzde 50 orannda katlm antifiriz -37 derecede donarken, antifirizin kendisi yani saf antifiriz -12 derecede donuyor. Suyla karabilen her ey onun sfr derece olan donma noktasn drr. Yani donma derecesini drmek iin suya toz eker, urup hatta akdeki asit bile konulabilir. Hepsi de bir dereceye kadar ayn ilevi grr ancak hibiri dier tehlikeli yan etkileri bakmndan tavsiye edilmez. lk otomobillerde eker ve baln antifiriz olarak kullanlmalar denendi, sonralar ise alkolde karar klnd. Ancak bu sefer de alkoln kaynama noktas dk olduundan motor scakken sorun kard. O halde ideal antifirizin donmay nlemesi ama ayn zamanda da suyun kaynamasna sebep olmamas gerekiyordu. Gnmzde bu amala 'etilen glikol' denilen renksiz kimyasal bir sv kullanlyor. Suyun iine katlan kimyasallarn donmay nleme zellii, suyun ve buzun molekler yaplar ve antifirizin bu yaplara olan etkisinden ileri geliyor. Bilindii gibi tm svlarda olduu gibi suda da molekller serbest ve dzensiz halde, katlarda (buzda) ise sabit ve dzgn bir yapdadrlar. Su donarken nce molekllerinin hareketleri yavalar sonra da dzgn ve sabit bir pozisyona gelirler yani kristalleirler. te antifirizin buradaki rol, molekllerinin su moleklleri ile birleerek onlarn buz kristalleri oluturmalarna mani olmaktr.

Peki yleyse ortada su yokken antifiriz kendi kendine niin daha abuk donuyor? nk suya katldnda antifirizin su molekllerine yaptn su da antifiriz molekllerine yapar. Donmay nlemek daha dorusu geciktirmek iki tarafl alr, su da antifirizin donma derecesini drr. Sonu olarak arabann soutma suyuna nerilenden fazla antifiriz konmasnn hibir faydas yoktur aksine zarar vardr.

Ne zamandan beri insanlar gzlk kullanyorlar? phesiz tarih boyunca tm insanlarda grme kusuru olmutur. 13. yzylda gzlk ortaya kncaya kadar gerek doutan gerekse sonradan gz bozukluu olan insanlar, mrlerini byle geirmeye, i yapamamaya hatta evden dar kamamaya mahkumdular. Aslnda gzln ana malzemesi olan camn tarihi drt bin 500 yl evveline kadar gidiyor. Antik dnya insanlarnn optik hakknda bilgileri olduu, camn belirli bir formunun cisimleri byttn fark ettikleri biliniyor. Hatta milattan nce bin yllarna ait, byte olarak kullanlm cam rneklerine Girit'teki kazlarda rastlanlmtr. Ne var ki bytecin cam haline gelmesi ok zaman ald. Gzl ilk bulan kiinin kim olduu bilinmiyor. nsanlk tarihinin byk teekkr borlu olduu, bu parlak buluu gerekletiren kiinin kim olduu btn aratrmalara ramen hala srrn koruyor. Bu kiinin 1250 veya 1280 yllarnda Venedik'te yaam olmas byk bir olaslk, nk 13. yzylda, Ortaada Venedik, talya'da cam retimiyle nl olan bir yerdi. lk gzlklerin mercekleri konveks, yani dbkeydi ve sadece yakn grme problemi olanlarn ilerine yaryordu. Uza grme sorunu olanlarn derdine are olacak konkav (ibkey) merceklerin retilmesi iin yzyl gemesi gerekecekti. Grld gibi gzln tarih iindeki gelimesi olduka yavatr. Uza grme sorununu yani miyopluu dzeltecek merceklerin ancak 15. yzylda yaplabilmesinin sebebi o tarihlerde, gzln daha ok yakn okuma amal kullanlmas, uza grememenin o kadar nemsenmemesi ve ibkey merceklerin imalinin daha zor ve pahal olmalaryd. Gzlk icat edildikten ancak 350 yl sonra dmeden yzn ortasna tutturulabildi. Aslnda bu gzlk tarihindeki en son ve nemli bulutu. Edward Scarlett 1730'da Londra'da sabit gzlk sapm icat etti. Saplar kafaya gre ayarlanabildii iin gzlk burun zerine daha az arlk yapyor, dme tehlikesi de nlenmi oluyordu. Ancak tm bu yava gelimeye karn gzln insanla hizmeti byk oldu, en azndan onlarn yaama ballklarn arttrd. Matbaann icadndan, baslan kitap ve gazete saysnn artmasndan sonra gzlk lks olmaktan kp tam bir ihtiya oldu. 14. yzyl ortalarnda talyanlar gzlk camlarna belki ekillerindeki benzerlikten dolay 'mercimek' anlamnda 'lenticchie' adn verdiler. ngilizcesi de 'lentis' olan mercimek, yaklak iki yzyl gzlk cam anlamnda da kullanld. Gnmzde kullanlan 'lens' adnn kkeni de bu sebeple mercimee dayanyor. lk gzlk dkkan 1783'de Philadelphia'da ald. Francis Mc Allister dkkannda gzlkleri bir sepetin iine yyor, mteriler de bunlar tek tek deneyerek gzlerine uygun

geleni alyorlard. lk gne gzlklerinin 1430'lu yllarda inliler tarafndan kullanldn biliyor muydunuz? Atete dumann isi ile kararttklar gzlkler grme kusurlarn dzeltmek iin deildi. Sanlaca gibi Gne'ten korunmak iin de deildi. inliler bata mahkemeler olmak zere bir ok yerde gzleri grnmesin, dnceleri gz ifadelerinden belli olmasn diye bu koyu renkli gzlkleri takyorlard. Daha sonralar talya'dan in'e numaral gzlkler de getirildi ama inliler onlarn da ounu iste kararttlar.

Beyaz ve kahverengi yumurtalar arasndaki fark nedir? Bakkaldan veya marketten yumurta alrken kabuunun rengi sizin iin nemli mi, bu konuda bir tercihiniz var m? Sizce kabuk renkleri farkl olan yumurtalarn ileri de besin deeri olarak farkl olabilir mi? Tavuklarn niin bazlarnn yumurtalar beyaz da bazlarnn ak kahverengi? Bu konuda iki zt ama ikisi de yanl olan gr var. Kabuktaki beyaz rengin, yumurtann ideal oluumunu tamamladn gsterdiini, bunun dnda bir renk deiiminin kalitede d anlamna geldiini iddia edenlerin yan sra kabuun rengi ne kadar koyu ise besin asndan da o kadar deerli olduunu ileri srenler de var. Genellikle Avrupa lkelerinde kahverengi yumurtalar makbul saylrken ABD'de durum tam tersidir. Oysa her iki gr de yanltr. Besin deeri, lezzet ve pime karakteristikleri bakmndan her iki renk yumurtann da ii ayn deerdedir. Her iki yumurtada da ayn miktarda protein, mineral ve vitaminler (C vitamini hari) vardr. Tabii tavuun yedii yemin kalitesi de belirli farklar yaratabilir. Yumurtann ii deil de kabuunun rengi ile hakl olarak ilgilenenler sadece onlar paketleyenler ve satanlardr, nk bir pakette hep ayn rengin olmas mteri tarafndan tercih edilmektedir. Tabiatta yaayan hayvanlarn yumurtalarn renkli veya koyu renkte hatta glgeli ve izgili ekilde yumurtlamalarnn ana nedeni, bu yumurtalar yemek isteyen dmanlarna kar kamuflaj yaparak neslin devamn salamaktr. Yumurtalarn kabuklarnn renklerini, tavuun kkenine, atalarnn yaad yerlere balayanlar da var. Bu gre gre Asya kkenli tavuklarn yumurtalar kahverengi, Akdeniz kylar kkenlilerin ise beyaz oluyormu. Daha ok kabul gren bir dier gre gre ise beyaz kabuklu yumurtalar beyaz ibikli ve kulak memesi beyaz olan tavuklar tarafndan yumurtlanyormu. bik ve kulak memesi krmz olanlar ise kahverengi kabuklar olanlar yumurtluyormu. Kabuu hangi renk olursa olsun ite size yumurta ile ilgili baz faydal bilgiler: Yumurtay halayp halamadnz unuttunuz. Masann stnde frldak gibi dndrn. Eer hemen duruyorsa taze yani pimemi, biraz daha uzun sre dnmeye devam ediyorsa ii kat yani halanm demektir. Yumurtann tazeliini merak ediyorsanz suya koyun, taze ise suda batacak, bayat ise yzecektir. Yumurtada hemen hemen hayati tm vitaminler vardr. Bulunmayan tek vitamin C vitaminidir. Yumurtann besin deeri yksek olan ksm sarsdr. Ak ve sars

kartrlarak, omlet gibi piirilen yumurtalarda, aktaki baz maddeler sardaki vitaminlerin bir ksmnn etkilerini yok ederler. Kalori asndan et ve st ile mukayese edildiinde 55 gramlk bir yumurta, 40 gram yal sr etine veya 100 gram yal ste edeerdedir.

Ddkl tencere yiyecei nasl abuk piiriyor? Tencere daha 14. yzylda hemen hemen tamamyla bugnk eklini ald. O zamanlar tencereler sadece yemek piirmek iin deil, su kaynatmak hatta iinde amar ykamak iin bile kullanlyordu. En eski tencereler dkme demirdendiler. Sonralar toprak, bakr, alimnyum, emaye ve camdan olanlar da yapld Bakr tencerelerin, kullan ve dayanma bakmndan iyi olmalarna karn sk sk kalaylanmalar gerekir. Alimnyum tencerelerin sakncal yanlar ise kesif soda ve alkali eriyiklerin alimnyum zerine olan etkileridir. Scak-souk farkndan etkilenip atlasalar da en salkl tencereler cam (payreks) olanlardr. Piirme srasnda ileri grlebildiinden sk sk kapaklarnn almas gerekmez, yiyecein vitamini kamaz. Ddkl tencerelerin yan yzleri basnca dayal malzemeden yaplr. Kapaklar ise ilgintir. evrilince tencerenin azn iten sk sk kapatrlar ve buharn kamasna mani olurlar. Ddkl tencerenin kapanda herhangi bir patlama tehlikesine kar, istenen basnca, dolaysyla pime derecesine gre ayarlanabilen bir subap vardr. Basn ayarlanann stne knca subap alr, buhar buradan dar kaar, hzla kan buharn kard ddk sesi de etraf olaydan haberdar eder. Ddkl tencere ismini de bu nedenle almtr. Ddkl tencerenin piirme prensibinde suyun kaynama zellii yatar. Su 100 derecede kaynar demek tek bana doru bir ifade deildir. Kaynama scakl atmosfer basnc ile dorudan ilgilidir. Basn atmosfer basncndan dkse, su daha dk scaklklarda da kaynayabilir veya basn atmosfer basncndan yksekse suyun kaynamas iin daha yksek scaklklar gerekir. Normal tencere stldnda su 100 derecede kaynar ve tm su kaynayana kadar bu scaklk sabit kalr, yemek de bu scaklk da pier. Ddkl tencerede ise buhar dar kaamadndan tencerenin iindeki basn gittike artar, dolaysyla su 100 derecede kaynamaz, tenceredeki scaklk 130 dereceye kadar kar. Bylece piirilmesi istenen besinlerin ss suyun kaynama derecesinden ok daha yksee kar. Bu yksek scaklk yiyecee sratle nfuz ederek, vitamin ve minerallerini kaybetmeden daha abuk pimesini salar. Bundan dolay et halamas en ok yarm saatte, kuru sebzeler yirmi dakikada piebilirler. Gelelim ddkl tencerenin yksne. 1682 ylnn 12 Nisan akam Londra'da bir evde kraliyet sosyetesinden bir grup yemek yiyeceklerdir. Bu yemek o gne kadar yenmi yemeklerden farkldr nk davetlilerden Fransz mucit, 35 yalarndaki Deni Papin, yemei son buluu olan, her taraf kapal, zerinde emniyet vanas olan bir kap iinde piirecektir. Papin, gazlarla ilgili ana kanunlar formle eden rlandal fiziki Robert Boyle'nin asistandr ve kabn iindeki buhar basncn arttrarak, yemein sv ksmnn kaynama noktasn ykselten bu buluunu 1679'da gerekletirmitir. Yemekte bulunanlar pien

etten o kadar memnun olmulardr ki, bu buharl tencere sratle yaylm, hemen hemen btn yiyeceklerin hatta pasta ve pudinglerin piirilmelerinde bile kullanlmtr. Her icadn ilkinde olduu gibi, bunda da baz aksamalar olmu, emniyet valf sk sk tutukluk yapm, gzel bir akam yemei yemeye hazrlananlar, tencere patlaynca yiyecekleri duvarlarda seyretmek zorunda kalmlardr. Bu patlamalar ddkl tencerenin neredeyse 150 yl unutulmasna yol amtr. Tekrar popler olmas ise Napoleon Bonaparte sayesinde olmutur. 'Bir ordu midesi zerinde hareket eder' diye bir vecizenin sahibi olan Napoleon askerlerine yiyecek ikmalini salkl yapamamaktan ikayeti idi. Bu sorunu zmek iin parasal dl vaat etmesi zerine Fransz ef Nicholas Appert, Papin'in buluunu gelitirerek gnmzdekine benzer pratik bir ddkl tencere yapm ve tekrar yaygn olarak kullanlmasn salamtr.

Ispanaktaki demir insan gerekten gl klar m? Ispanak, vitamin ve dier besin maddeleri bakmndan olduka zengin bir sebzedir. Yapsnn byk bir ksmn su oluturur. zellikle C vitamini dier sebzelere oranla daha fazladr hatta limon, portakal gibi turungillere yakndr. Ispanak kalsiyum ve demir bakmndan da zengindir. Ancak spana dier yeil sebzelerden ayran, demir bakmndan ar bir zenginlik de sz konusu deildir. Eit arlkl bir hamburgerde de spanak kadar demir vardr. Ayrca bir mineralin bir sebzede ok bulunmas, yenilince dorudan vcudumuza geecei ve vcudumuzu bu mineraller bakmndan zenginletirip kuvvetlendirecei anlamna gelmez. Her ne kadar izgi roman kahramanlarnn en eskilerinden olan Temel Reis zorda kalnca, bir konserve kutusu ap iindeki spana yiyince adeleleri, pazular iip insan st bir gce sahip oluyor gibi grnyorsa da spanan iindeki gerek kalsiyumun gerekse demirin insan vcudu tarafndan emilmesi zordur. Bu nedenle spanaktaki demirin insana pek faydas yoktur. Temel Reis'in neden baka bir sebze deil de spana tercih ettii konusunda, teneke kutu iinde satlan spanan reklamn yapmas dnda iki gr daha var. Birincisi, iindeki okzalik asitin verdii ekimsi tad nedeniyle spanak yemeyi sevmeyen ocuklara bu yemei sevdirmek. kincisi ise spanakla demir, demirle kuvvet arasnda iliki kurarak demir eksikliinin vcutta yaratt zayflk ve halsizliin, spanak yemekle giderileceine insanlar inandrmaktr. Demir eksikliinin anemi denilen kanszlk hastal yaratt dorudur ama ok demir almann da insann kuvvetlenmesiyle fazla bir alakas yoktur. Vcudumuzun bir gnlk demir ihtiyacn sadece spanaktan karlayabilmek iin ylda vcut arlmzn iki misli kadar spanak yememiz gerekir ki bu da ok iyi bir fikir deildir. Ispanaktaki okzalik asit ar alndnda, idrarda toplanarak bbreklerde ta oluumuna sebep olabilir. Gelelim spanan niin yourtla yenildiine. Gdalarn bileimlerinde bulunan baz maddeler, o gdann besin deerini azaltr. rnein spanakta bulunan okzalik asit, kalsiyumun vcut tarafndan alnmasna mani olur. Bu nedenle okzalik asite zengin olan

gdalarla youn olarak beslenildiinde, vcudun kalsiyumu bol gdalarla takviye edilmesi gerekir. Ispanak, semizotu, ebegmeci, paz gibi gdalarn, kalsiyum zengini yourt ile yenilme alkanlnn kkeni veya bilinli olarak balatlp balatlmad, insanlarn tat vermesi iin mi yoksa salklarn dndkleri iin mi bu alkanl kazandklar bilinmiyor ama kalsiyum eksikliini gidermesi asndan yourt ilavesi son derecede yararl ve salkldr.

Bal, bebekler iin zararl olabilir mi? Bir yan gemi ocuklara baln bir zarar olamaz ama 12 aylktan daha kk bebeklere tavsiye edilmez. Peki nasl oluyor da, tabiatn arlar vastas ile bahettii bu muhteem gda bebekler iin zehirleyici olabiliyor? 'Botulizm' kelimesi bir eit zehirlenmeyi tarif eder. Botulin ise bakterilerin ortaya kard bir protein olup kaslardaki fiber doku yoluyla sinir hcrelerini istila eder, sonucu lme yol aabilecek hasarlar verebilir. Botulizm bakterisi tabiatta bol bulunur ama havadaki oksijen tarafndan hemen ldrlr. Ancak aktif olmadklar zamanlarda bile oksijensiz bir ortamda yine hayat bulurlar. Bu, en ok teneke konserve kutularda saklanan gdalarda grlr. Az sk kapal kutularn oksijensiz ortamnda canlanan bakteriler, eer yiyecek iyi stlmazsa zehirleyici toksinler retirler. Arlar bal yapmak iin nektar toplarlarken botulizm sporlarn da beraber alp farknda olmadan bal yapmnda kullanabilirler. Yetikinlerde bu baln yenmesi sorun yaratmaz. Gerek vcudun savunma sistemi gerekse midenin asitli ortam, bu bakterinin zarar vermesine msaade etmezler. Bebeklerde ise hem savunma sistemi yeterli gelismemitir, hem de mide hala ancak anne stn hazmedebilecek durumdadr. Zehirlenen bebek nefes alma ve yutkunma zorluu ekebilir, kol, bacaklar ve boyunda gszlk ortaya kabilir, durum ok ciddi sonulara yol aabilir. Aslnda botulin proteini bebeklere 6 aya kadar zarar verebilir. 8 aydan sonra tehlike gemitir ama en iyisi, bebein saln emniyete almak iin bir yana kadar bal yedirmemektir. Baln bir tr olan delibal zehirlenmesi ise bir baka olaydr, yaa bal olmadan tm insanlar etkileyebilir. Daha ok Karadeniz blgesinde grlen bu zehirlenmenin nedeni arlarn bal yaparken kara ar ve sar ar ad verilen bitkilerin ieklerinden aldklar toksindir. Zehirlenme, bir kiinin bu baldan 50-100 gram yemesinden sonra ortaya kar ve kendini karn ars, ishal, kusma, ba dnmesi hatta kol ve bacaklarda ar, kramp ve feller eklinde belli eder. Genellikle lmle sonulanmaz. Bu baln bekletilmesi veya kaynatlmas da zehirlenmeye are deildir.

Gdalar muhafaza etmek iin niin donduruyoruz? Bugn artk hemen hemen her evde buzdolab var. Gnlk gdalarmz bozulmasnlar diye buzdolabnda saklarken, uzun sre saklayacaklarmz da buzluk veya derin dondurucu dediimiz ksmna koyuyoruz. Gdalarn normal hava artlarnda bozulmalarnn nedeni, bu ortamda gdada bulunan bakterilerin, mikroplarn ksacas mikro organizmalarn gelierek faaliyetlerini srdrmeleridir. Gdalar soukta veya dondurarak muhafaza en ok bavurulan ve pf noktalar olan yntemlerdir. Bu arada gda muhafazasnda tam tersi yollar da vardr. Istarak muhafaza ve kurutma gibi. Hatta turu kurmak bile bir muhafaza yntemidir. Dondurarak muhafazaya gemeden nce pastrizasyon, sterilizasyon gibi sk sk ismini duyduumuz veya etiketlerin zerlerinde grdmz terimlerin anlamlarna bir bakalm. Gdalar daha dayankl klmak amacyla uygulanan yntemlerden pastrizasyon ve sterilizasyon sl uygulama ile muhafaza anlamna gelmektedirler. Sterilizasyonda gda 100 derecenin zerinde stlr. 100 derecenin altndaki sl uygulamalar ise pastrizasyon adn alr. Her iki yntemde de ama daha iin banda bakteri ve mikroplar ldrmektir. Hangi yntemin uygulanacan gdann asit durumu belirler. Asit oran fazla gdalarda bakteri ve mikroplarn sya direnleri azalr. Bunun iin dk asitli gdalar sterilize edilirlerken yksek asitli gdalar pastrize edilirler. Ancak stte durum farkldr. Ste pastrizasyon ileminin uygulanmasnn asl amac dayankl bir rn elde etmekten ziyade verem mikrobunu ldrmektir. Kurutarak saklamada, su ortamdan uzaklatrlr. Bylece bakteri ve mikroplarn gelimesi nlenir, biyokimyasal reaksiyonlar en aza indirilir. Ancak yine de baz kimyasal reaksiyonlar oluur ve bunlar da renk koyulamasna ve gdann aclamasna yol aarlar. Soukta muhafazada, gdann hcre suyu, en fazla donma noktasna kadar soutulur. Meyve ve sebzelerde bu scaklk +4 ile -2 derece arasndadr. Bu yntemin en yaygn kullanma yeri buzdolabdr ve dondurarak muhafaza ile kartrlmamas gerekir. Gnmzde gdalarn dondurularak saklanmas ok yaygn bir ekilde uygulanan en iyi muhafaza yntemidir. Bu yntemde hcre suyunun donmas ve hcrelerin lmesinin salanmasna kadar scaklk drlr. Gdalar genellikle -40 derecede dondurulur, -18 veya -20 derecede muhafaza edilir. Gdadaki su miktarnn azalmas bakteri ve mikroplarn yaamalarna uygun olmayan bir ortam yaratr. Ancak dokulardaki suyun donarak buza dnmesi srasnda hacim bydnden hcrelerdeki doku yaplar da bozulabilir. Bunu nlemek iin donma olaynn hz ok iyi kontrol edilmelidir. Gdalar yava yava dondurursak oluan buz kristalleri hcre dokularn paralayacandan, yaps bozulmu olan bu gda znme srasnda dardan gelecek bakterilerin hcumuna kar diren gsteremez ve abucak bozulur, donma srasnda oluan buz kristallerinin boyutlar, donma hzna baldr. O halde donma, buz kristallerinin bymelerine frsat brakmayacak ekilde mmkn olduunca hzl olmaldr (ok donma). Bu ekilde dondurulmu gdalar tketiciye ulaana kadar dondurulmu durumda olmal ve depolarda -18 derecenin stne klmamaldr. nk bir kere dondurulduktan sonra zlen gda artk steril deildir, hatta bu durumda bozulma daha hzl oluur, tekrar dondurmak da are deildir.

Ar st nedir? Bir ar kolonisinde on binlerce ii ar, binlerce erkek ar ve sadece bir tane ana (kralie) ar vardr. Ana ar kovann her eyidir, yokluunda i dzeni ve retim durur. Ana ar kovanda tek olduu gibi, lm halinde yerine geebilecek ikinci bir arya da izin vermez. Kovanda ana ar aday olmak demek lm demektir. Ana arnn yok olmasna bir ekilde lmesi neden olabilecei gibi arc tarafndan da bilinli olarak kovandan alnabilir. Ana ar yok olunca koloninin kendisine sratle yeni bir ana ar edinmesi gerekecektir. Bu yeni ana ar eskisinin yumurtlad son yumurtalardan kacaktr. Bu yumurtalarn ar st ile beslenmesi, yeni ana arnn ar st iinde dou ve gelime evrelerini geirmesi gerekmektedir. Burada grev yine ii arlara der. i arlar st ene bezlerinden beyaz renkte, pelte kvamnda, hafif keskin koku ve tatta bir sv salglarlar. te ar st budur. Bu salg ile beslenen yumurtalar 16 gn sonra ar olarak gz terk ederler. Ar yetitiricileri bu safhada larvalar yok ederek, ar stn kaklarla gzlerden toplarlar. Her bir gzden yaklak 0,1 gram ar st alnabilir. Yzde 65' su, yzde 35'i ise protein, ya, eker ve vitamin ihtiva eden kuru maddeden olumutur. Ar st, zellikle sinir sistemi hastalklarnda, yorgunluk sorunlarnda, ksrlk ve damar sertlii tedavilerinde, insana g ve zindelik kazandrmada kullanlan, dorudan doadan gelen nemli bir tabii gdadr. Piyasaya saf veya bala kartrlm halde, draje veya tablet halinde sunulmaktadr.

nsan sadece havu yerse teni turuncu olur mu? Evet dorudur. Hatta bu konuda ok ileri gidilirse lme yol aabilecek zehirlenmeler bile olabilir. Fakat havutan zehirlenme olay o kadar azdr ki, patatesin yeillenmi ksmnn yaratabilecei zehirlenmenin yannda deerlendirmeye bile alnmaz. Havu, kk yenilen otsu bir bitkidir. lk olarak bundan 3 bin yl kadar nce Orta Asya'da Afganistan dolaylarnda yetitirilmi, buradan da Ortadou yoluyla dnyaya dalmtr. Asl yol kenarlarnda, kra yerlerde yetien yabani havutur. lk havularn renkleri turuncu deildi. Beyaz, pembe ve sar idiler. Turuncu veya krmzms havular 1600'l yllarda Hollandallar tarafndan gelitirilmilerdir. Gnmzde tketilen havularn hemen hemen tm Hollanda kkenlidir. Beyaz ve sar renkteki havular yem olarak kullanlrlar. ok besleyicidir. i veya pimi olarak yenilebilir, iinde yzde dokuz karbon hidrat ve

karoten denilen boya maddesi bulunur. Bu boya maddesi, rengi sar ve turuncu olan btn meyve ve sebzelerde bulunur. Bunlar yenildiinde vcudumuz, karoteni A-vitaminine evirir. Bir adet havu vcudumuzun gnlk A-vitamini ihtiyacnn yzde 220'sini karlar. A pro-vitamini eklinde havuta bol miktarda bulunan karoten, salkl bymeye, derimizi ve salarmz canl tutmaya yarar, enfeksiyonlara kar vcuda diren kazandrr, ayrca geceleyin iyi grmeye yarad da ileri srlyor. Kandaki hemoglobin miktarn arttrarak kann tazelenmesini salar. Kaynatlarak iilen suyu ishale iyi gelir. Karoten sadece havuta deil kavunda ve balkabanda da vardr. Havu ok miktarda yenildiinde cildi turuncu renge eviren de bu karoten denilen turuncu renkli boya maddeleri, yani pigmentlerdir. Aslnda normal olarak yenildiinde bir tesiri olmayan karoten ok miktarda yenilen havu vastas ile ar alndnda cildin rengini de deitirir ama bu geicidir. Ancak srarla ar havu yenilmesine devam edilirse ciddi sonular grlebilir.

Balk yemek zekay arttrr m? Beslenme uzmanlar olumsuz hibir yan bulunmayan balk etini hararetle tavsiye ederler. Balkta bol miktarda protein, vitamin ve mineral tuzlar vardr. Tuzlu suda yaamasna ramen balk etinde ok az tuz vardr. Hatta balklarn birok trn doktorlar tuzsuz yemek rejimlerinde nerirler. Yal balklarda bulunan lipitlerin insan sal zerine hibir zararlar olmad gibi vcudu kalp ve damar hastalklarna kar da korurlar. Bol miktarda balk tketilen lkelerde yaplan salk ve yaam suresi istatistikleri de bu gr destekler. 19. yzylda iki Alman kimya mhendisi, beynin zihinsel aktivitesini yrtebilmesi iin gerekli kimyasal elementin 'fosfor' olduunu ileri srdler. Hatta bu dncelerini 'fosfor olmadan bir beyin salkl alamaz' diyerek ok iddial bir biimde sundular. Bu arada bir baka bilimci de balk etinin fosfor bakmndan ok zengin olduunu ortaya karnca, bu iki fikir birleti ve balk etinin beyine dolaysyla zeka geliimine ok faydal olduu gibi genel bir inan dodu. Aslnda fosfor insan organizmas iin gerekten gereklidir. Gereken miktar et, st, tahllar ve sebzelerin yannda balklardan da salanr. Fosfor vcutta kemiklerde ve dilerde kalsiyumla birlemi halde bulunur. Fosforun eksiklii ocuklarda kol ve bacak kemiklerinde biim bozukluklarna, yetikinlerde ise kemik yumuamasna neden olur. Eczaclkta kullanlan fosfor ise beyaz fosfordur. Eskiden fosforlu bitki ya ve fosforlu balk ya eklinde insanlara sinir kuvvetlendirici ila olarak verilirdi. Zamanla bu tip ilalarn zehirlenmelere yol atklar tespit edildi ve kullanmdan kaldrldlar. Gnmze kadar yaplan aratrmalarda fosforun, beynimize gerekli dier kimyasal elemanlarn yannda fazladan bir faydasnn olduu ve beynin fonksiyonlarn arttrd saptanmamtr. Sonu olarak, balkta ciddi bir oranda fosfor yoktur, olsa bile fosforun fazlas insan

zekasn arttrmaz sadece ok ciddi zehirlenmelere yol aar.

ay kim kefetti? aysz bir dnya nasl olurdu acaba? ay kefedilmeseydi, aydanlk, ay fincan, ka, iyerlerinde ay paydosu, ehirleraras otobslerde ay molas olamazd. kr ki ay milattan nce 2737 ylnda byk in imparatoru Shen Nung tarafndan tesadfen de olsa kefedildi. Shen Nung bir gn bahede az ak bir kapta su kaynatrken allklardan bir ka yaprak kaynayan suyun iine dt. Nung yapraklar suyun iinden toplayamadan yapraklar suda kaynamaya, ho bir koku etrafa yaylmaya balad. mparator merak edip suyun tadna baknca ay kefedilmi oldu. mparatorun kendi kefi hakkndaki dncesi ayn susuzluu bastrd, harareti giderdii ve uykuya olan istei azaltt eklindeydi. ay ismi de incedeki "a"dan geliyor. Benzer ekilde aya Ruslar "chay" Araplar "shaye" Japonlar cha diyorlar. ay bugn dnyada sudan sonra en ok iilen iecektir. Avrupa'ya gelii 1610 yln buldu, balangta da ila muamelesi grd. Halbuki o yllarda ay Orta Asya'da o kadar deerliydi ki ay balyalar ticarette para yerine geebiliyordu. ayn Avrupa'ya geldii ilk yllarda tccarlar satn ate drc, mide ars giderici, romatizmay nleyici bir ilam gibi yaparlarken, doktorlar biraz daha ileri giderek aydan yaplan iksirin tm hastalklara kar diren kazandrdn ve yalanmay geciktirdiini ileri sryorlard. Zamanla bu sefer de ayn aleyhine grler yaylmaya balad. Fransz fizikiler ay asrn en mnasebetsiz yenilii diye nitelendirirlerken bir Alman doktor da 40 yandan sonra ay ienlerin lme daha yakn olacaklarn iddia ediyordu. ngiltere'de ise ay imek alkanlk haline gelince kadn dergileri ev kadnlarnn ay yznden ev ilerine souk bakmaya baladklarn, ekonomistler ise almaya harcanacak zamann ay imekle tketildiini ileri srdler. Ancak bunlarn hibiri ayn dnyann en favori iecei olmasn nleyemedi. Miktar tam olarak bilinemiyor ama dnyada senede 2 milyon ton civarnda ay tketildii tahmin ediliyor. Gnmzde ayn yaygnlamasna en ok etki eden faktr poet ayn icaddr. Her ne kadar icadnn tam farkna varmasa da poet ayn mucidi Thomas Sullivan'dr. Kahve ve ay ticareti ile uraan Sullivan, mterilerine sk sk ay rnekleri gnderiyordu. Balangta bu i iin teneke kutular kullanrken, sonradan elde dikilmi ipek torbalarn bu i iin daha pratik ve ucuz olacaklarn dnd. ok gemeden sipariler balad ama artc olan esas mal deil torba iindeki rnek aylar sipari etmeleriydi. Mteriler torbalarn ayn kaynamasn kolaylatrdklarn kefetmilerdi. ayn torba (poet) iinde satm o kadar gelitirildi ki Bat lkelerinde tketim oran toplam ay tketiminin yarsna ulat.

Kafeinin ne kadar zararldr? nsanlarn sklnca geleneksel olarak bavurduklar ey alkol, nikotin ve kahvedir. Alkol alnmasna ve sigara iilmesine salk kurulularnca kar klmasna karlk kahve ime alkanl hi bir zaman benzeri eletirilerle karlamamtr. Halbuki fazla miktarda kahve iimi de anormal zihinsel durumlar oluturabilir, kafeinin birden kesilmesi kendine zg olumsuz belirtiler ortaya karabilir. Gnlk hayatmzda balca kafein kaynaklar, kahve, ay, ikolata, kakao ve kolal ieceklerdir. Kafein en ok kahvede bulunur, ayda ise kahvenin yars ile bete biri kadardr. Bir fincan kahvede 85-100 miligram, bir bardak ayda 60 miligram, kolal ieceklerin litresinde ise 100-130 miligram kafein bulunur. Bu nedenle kafein zerindeki aratrmalar kahve zerinde younlamtr. Kafeinli iecekler iildiklerinde vcut tm kafeini emer, kandaki seviyesi 15-45 dakikada en yksek seviyesine kar. Alnan miktarn en azndan yarsnn vcutta kullanlp atlmasna kadar geen zaman yaklak be saattir. Kafein kandaki ya asitlerinin seviyesini arttrr, bu maddeler enerjiye evrilerek vcut direncini arttrrlar. Kafein sinir sistemine uyarc etki yapar, uykuya olan reaksiyon zamann uzatr, canll arttrr. Bir insan ksa srede 6-7 fincan kahve ierse, kafeine bal, huzursuzluk, uykusuzluk, ishal, kalp arpnts gibi belirtiler grlebilir. Ancak kafein zehirlenmesi olabilmesi iin gnde 80-100 fincan kahve, 125 bardak ay veya 200 kutu kolal iecek iilmesi gerekmektedir ki bu da pratikte mmkn deildir. 5-10 gramlk kafein tozu erikin bir kiiyi ldrebilmektedir. Kafein zehirlenmesi belirtileri sknt, kusma, kalp arpnts ve komadr. Kalbin durmas ve solunum yetersizlii nedeniyle lm bile meydana gelebilir. Ar kahve almnn eker, gut, mide, barsak ve idrar yollar hastalklarna da yol at ileri srlm ama bu hastalklarn hibirinin nedeni ile an kafein alm arasndaki iliki kantlanamamtr.

Souk bir ey yediimizde niin bamz aryor? nsanlarn yaklak yzde 30'unun dondurma gibi ok souk bir gday yedikten veya souk bir iecei abucak itikten sonra balar arr. 'Beyin donmas' veya 'dondurma baars' da denilen bu ar, kalp hastalarnn sol kollarnda duyduklar ar gibi, orijini farkl, duyulduu yerin farkl olduu bir ar eididir. Ar azda deil de bata duyulmaktadr. Bir gr, bunun nedeninin sinslerimiz, yani burnumuzdan aldmz havay akciere giderken nemlendiren, hastalandmzda ien, burnumuzun stndeki boluklar olduunu ileri sryor. Buna gre souk bir ey yenildiinde, boluklardaki hava aniden souyarak, arya hassas sinir ularn tetikliyor ve arnn bata hissedilmesine sebep oluyor. Dier bir gre gre ise azmzn kenarlarnda ve tavannda bulunan damarlardaki kan hcrelerinin ak arya neden oluyor. Souk bir ey yenildiinde kan, o blgeyi stmak iin souk ksma hcum ediyor. Bu kann bir ksm bamzn n tarafndan geliyor ve geldii yerdeki ac/ar alclarn ikaz ediyor ve bu sebeple de ar bata duyuluyor.

Hangi grn tam doru olduu henz kesinlik kazanm deil. En iyisi souk gdalar biraz daha yava yiyip, imek ve azda biraz bekletip stmak. Bylece hem gdann lezzeti daha iyi alnr hem de kimsenin ba armaz.

in Seddi uzaydan bakldnda grlebilir mi? Bu gr nereden, kimden dodu belli deil. Bir kere burada uzay denilince gezegenler ve k yl baznda uzaklktaki yldzlar kastedilmiyor. Gzlemin yapld yer olarak dnya zerinde yrngede dnen, insan yaps uzay aralarndan ekilen fotoraflar ve astronotlarn gzlemleri esas alnyor. Dnya yrngesinde dnen uzay aralarndan dnyadaki pek ok ey grlebilir. Uzay aralar dnya zerinde ortalama 165 ile 330 kilometre ykseklikte dnp dururlar. Bu ykseklikten ancak kilometrelerce dz olarak devam eden kanallar hatta otoyollar grlebilir. Oysa dnyadaki insan yaps ekiller ile akarsular gibi tabiat yaps ekillerin ounluu byle deildir. in Seddi milattan nce 3. yzylda Hun Trklerine ve Moollara kar lkenin kuzey snrn oluturmak ve korumak iin para para yaplmaya balanmtr. 6 bin kilometre uzunluunda olan in Seddi, ortalama ykseklii 7-8 metre olan iki duvardan olumutur. Bu iki duvarn arasndaki ortalama 6,5 metre mesafe doldurulup ta denmi, birka atlnn yan yana at koturabilecei bir yol haline getirilmitir. in Seddi 7. yzylda stratejik nemini kaybetmitir. deal gre sahip bir insan, 6,5 metre geniliindeki in Seddi'ni teleskop kullanmadan ancak 20 kilometre ykseklikten grebilir. Yere den glgesi de hesaba katldnda bu mesafe 60 kilometreye kabilir ama burada atmosferin gr mesafesine olan olumsuz etkisini de unutmamak gerekir. Her iki durumda da bu ykseklik dnya etrafnda dnen bir uzay arac yksekliinin ok altndadr. Uzaya alt kere giderek, en ok gitme rekorunun sahibi, Gemini ve Uzay Mekikleri uularnn da ilk komutan olan John Young, hi bir uuunda in Seddi'ni gremediini, gren birisini de bilmediini, seddin uzaydan grlebilecek kadar belirgin ekil ve renk fark oluturmadm, ancak 250 kilometre ykseklikten Piramitleri ve Rusya'da Baykonur'daki Uzay Merkezini, hatta karla kapl dzlklerde temizlenmi geni yollar grebildiini sylyor. Brakn uzay aralarn insan daha aya gitmeden nce baz kiiler in Seddi'nin Ay'dan grlebildiini iddia etmekteydiler. phesiz bu hi de doru deildir. Ay'a giden astronotlara ve bu grevler srasnda ekilen fotoraflara gre, Ay'dan baknca dnyada grlenler, beyaz ksmlar (bulutlar), mavi ksmlar (okyanus ve denizler), sarms ksmlar (ller) ile kahverengi ve yeil ksmlardr (ormanlar ve bitki alanlar). Zaten Neil Armstrong (Apollo-11) ve Jim Irwin (Apollo-15) Ay'dan in Seddi'nin grlmediini, bunu dnmenin bile ok sama olduunu ayrca belirtmilerdir.

Evrende yolculuk nasl olurdu? Byle bir soruyu ilkalarda okyanus kysnda yaayan bir kiiye 'bu denizlerin sonuna yolculuk nasl olurdu' diye sorsaydnz herhalde hayal gcn bile kullanamazd. Biz bugn evren hakknda o zamann insannn dnya hakknda bildiinden daha ok ey biliyoruz. imdilik bilebildiimiz kadaryla evrenin bykln daha iyi anlayabilmek iin gelin hayali bir uzay arac ile hayali bir uzay yolculuuna kalm ve iinde bulunduumuz Samanyolu galaksisinin ikizi Andromeda galaksisine bir gidip gelelim. Tabii bu uzay aracnn hz dnyamzdaki yolcu uaklarnnki kadar, yani saatte bin kilometre civarnda olursa, Gne'e bile varmak yllarca srer. Onun iin aracmzn hznn k hz, yani saniyede 300 bin kilometre olduunu varsayalm. Bu hz tahayyl edebilmek iin bir silahlar kan merminin hznn saniyede bir ka kilometre olduunu belirtelim. Dnyadan hareket eder etmez, bir saniyeden biraz fazla bir sre iinde Ay' sollar, 8 dakika sonra Gne'te oluruz, Gne'in scaklndan bir an evvel kurtulmak iin yolumuza devam edersek 5,5 saat sonra gezegenleri arkamzda brakarak Gne istemimizden karz. Buraya kadar 6 milyar kilometre yol gelmiizdir ve geriye dnp baktmzda artk Dnya'nn yannda Ay' seemeyiz. Gne sisteminden karken rotamz en yakn yldza evirelim. 4 yl 3 ay sonra Proxima Centauri'ye varrz. Buralardan artk Gne sistemimizin devleri Jpiter ve Satrn de dahil hi bir gezegen gzle grlemez sadece Gne snk bir yldz olarak gzmze arpar. Madem hayali bir seyahat yapyoruz, burada geen mrmzn de snrl olmadn kabul edelim. 20 bin yl sonra iinde bulunduumuz yldz grubu Samanyolu'nun snrna ulap dar karz. Burada artk Gne de gzden kaybolur. Bir ka yz bin yl daha bolukta gidip geriye baktmzda 100 milyar yldzdan oluan Samanyolu'nu hzla dnen byk bir girdap gibi grrz. inde bulunduumuz Samanyolu galaksisine dier lkeler mitolojiden kaynaklanan, 'st' veya 'stl yol' anlamnda 'Milky way' adn vermilerdir. Anadolumuzda ise bu yldzlar topluluu, saman alan bir hrsz kaarken dklen samanlara benzetilip 'Saman urusu' ad verilmi bu ad zamanla Samanyolu'na dnmtr. Gneimiz 4,5 milyar yandadr ve Samanyolu'nda bir turunu 220 milyon ylda tamamlar. Yani Gne, gezegenler ve biz, bugne kadar galakside 20 turu tamamlam bulunuyoruz. 22 milyon yl sonra yirmi birinci tur da tamamlanm olacaktr. Son tur baladnda dinozorlar dnyada ortaya kmlard. Bir turda dnyada olup bitenlere bakn. Dinozorlar 21. tur bitmeden dnyadan silinip gittiler. nsanlk tarihi ise ancak 200 bin yl evveline kadar gidebiliyor. Afrika'da bulunan, insan andran maymun kalntlar ise 3,5 milyon yllk, yani Ta Devri' izgi filmindeki Fred'in hi bir zaman bir dinozoru olamad. Neyse biz yolculuumuza devam edelim. Bu arada gzmze bizim Samanyolu'na benzer baka yldz gruplar da arpar. Bunlardan en yakn olanna 400 bin yl sonra ularz. Ik hz ile yoluna devam eden uzay aracmz 3 milyon yl sonra Samanyolu'nun ikizi olarak bilinen Andromeda galaksisini de geerek galaksiler grubunun dna kar ve daha byk bir bolua dalar. Aslnda biz dnyadan baktmzda bu mesafeden 3-4 bin kat daha uzak gk cisimlerini de

gzlemleyebiliriz ama iyisi mi bolukta kaybolmaktansa artk geri dnelim, evimize varmak iin daha 3 milyon yllk yolumuz var.

Dnya tarihinde bugne kadar ka insan yaad? Bunu kesin hatta yaklak olarak bilmek bile zor, nk evrim teorisi daha tam akla kavumu deil. nsan ne zamandan balayarak insan nfusuna dahil etmek gerekiyor hususu zerinde bir fikir birliine varlabilmi deil. Maymunlar gibi ellerini ayak gibi kulland zamanlardan m, iki aya zerine kalkmay baard zamandan beri mi, yoksa toplumsal yapda belli bir retim yapabildii, yani dier canllardan ayr olarak igdleri yerine akln kullanmaya balad zamandan beri mi insan "insan" saymak gerekiyor belli deil. Tabii ilk insanlar da on binlerce yl yiyecek bulma ve yaama kayglarndan nfus saymna vakit ayramadlar. Tahmini olarak bu saynn 60 milyar ile 110 milyar arasnda olduu sanlyor. Kesin say vermeyi seven aratrmaclar ise dnyada 200 bin yldan bu yana 70 milyar insann doup ldn sylyorlar. u anda dnya nfusunun 6 milyar getii hesaba katlrsa u fani dnyadan gelip gemi insanlarn neredeyse yzde 10'u hala aramzda.

Uzay aracnn iinde yer ekimi niin sfrdr? Uzay mekiinin iindeki astronotlarn havada yzer gibi dolatklarn, eyalarn ortalarda uutuklarn televizyonda grmsnzdr. Uzay mekiinin dnp durduu ykseklik, dnyann boyutlar ile mukayese edildiinde o kadar da fazla deildir. Peki nasl oluyor da bu kadar bir ykseklikte yer ekimi sfrlanyor? Koskoca Ay' bile yrngesinde tutan dnyamzn ekim gc, ufack bir uzay aracna nasl etkili olamyor? Aslna uzay aracnda da yer ekiminin yok olmas sz konusu deildir. "Yerekimsiz ortam" deyimi dorudur ama bu, mekiin yrngesindeki uuundan doan bir durumdur. Astronotlar (veya kozmonotlar) bu ortama altrmak iin zel hazrlanm yolcu uaklarnn kullanldklarn duymusunuzdur. Uak belirli bir ykseklie gelince aniden ve hzla bir eri izerek yere doru inie geer. Saniyeler sren bir srede uan iinde yer ekimsiz ortam yaratlm olur. Uzay mekiinin ve uzay istasyonlarnn dnya etrafnda dn, uan yapt hareketin veya izdii rotann srekli olan bir eklidir. Yerden baknca dz gidiyormu gibi grnr ama uzay arac devaml d halindedir. Eer dz gitseydi (uzaydan baktnz dnn) yrngeden kar giderdi. Nasl lunaparkta elence trenleri nce yksee kar sonra oradan hzla dermi gibi inerse, uzay aracnn da dn, aslnda bu d hareketinin devaml bir halidir. Uzay aralarnn utuklar ykseklikte phesiz yer ekimi vardr ama bu sadece arac yrngede tutmaya yarar. Dnya'dan Ay'a doru dz bir hat zerinde yolculuk yaptnz

dnn. Ay ile Dnya arasnda yle bir nokta vardr ki burada Dnya'nn yerekimi kuvveti biter Ay'nki balar. Yani uzayda nereye giderseniz gidin bir eyin sizi ekmesinden kurtulu yoktur.

Ay'sz Dnya nasl olurdu? Gne sistemimiz oluurken koullar ok az farkl olsayd, bizler iin her ey deiik olabilirdi. Dnyann madde dalm, bykl, enerjisi, dnme ekseni as, atmosfer ve mevsimler ok farkl olabilirdi. Dnyamzda hayat belki yine gerekleebilirdi ama farkl ekilde. Bu hali ile sanki her ey, en ince detayna kadar insan iin zel olarak hazrlanm gibidir. Peki bu oluum iinde ayn grevi nedir? Nasl olutuu ve dnyann yrngesine nasl girdii hala byk bir sr olan Ay'n bu mkemmel dzen iindeki yeri nedir? Yaamn olumasna ne katks vardr? Ay olmasayd ne olurdu? Dnyadaki yaam koullar bakmndan Ay'dan kaynaklanan hibir olumsuz etken yoktur. Yani Ay'n varlnn hi bir zarar yoktur. Ya yarar? Ay'n dnya zerindeki en byk etkisi, ekim gc nedeniyle onun kendi etrafndaki dn hzn yavalatp, bildiimiz gnlk periyoduna getirmesidir. Ay'n olmamas dnyann dn hznn artmasna, yaklak 15 saatlik bir gn sresinin olumasna sebep olacak, gnler ksalacak, canllardaki biyolojik saat alt st olacak, yaam biimleri ve yaplan farkllaabilecek buna ayak uyduramayanlar yok olacak, frtna, kasrga gibi atmosferik olaylar ok iddetlenecekti. Neyi deitirecei bilinmez ama Ay'n yokluunda artk Ay ve Gne tutulmalar da olmazd. Dnya zerindeki gel-git olaylarnn yzde 70'i Ay'dan, dier yzde 30'u ise Gne ve gezegenlerden kaynakland iin Ay olmaynca, gel-git olaylar da yzde 70 azalrd. Denizlerdeki gel-git olay en ok Kanada'da Fundy krfezinde meydana gelir. Bu srada deniz 15,4 metre ykselir. Bu olay Man sahillerinde 11,5 metre, anakkale Boaz'nda 56 santimetre olup stanbul Boaz'nda pek hissedilmez. Ay'n etkisiyle yalnz denizler deil karalar da hareketlenir. Kara paralarnda saptanan en byk ykselme ise 50 santimetredir. Astronomik gzlemlerde nasl atmosferimiz iyi gr almamza mani tekil ediyorsa Ay'n da yledir. yleyse Ay'n olmamas bu konuda faydal olacakt. Dnya'nn yrnge hareketindeki Ay'dan kaynaklanan kk salnm hareketleri yava yava ortadan kalkacak ama dnyann dnme ekseni bundan pek etkilenmeyecekti. Ay uzay boluunda babo gezen gktalarna kar bir kalkan grevi yaptndan, yokluunda dnya yzeyine daha fazla gkta debilecekti. Ay olmaynca etkinliklerini geceleri Ay nda srdrebilen bir ok canl tr de bunu yapamayacaklard. Ay olmasayd insanlarn dolunaydan etkilenmesi ve kurt adam hikayeleri de ortadan kalkacak ama en nemlisi romantik iftlerin el ele tutuup seyrettikleri, gkyzndeki o muhteem manzara olmayacakt.

Kuyruklu yldzlarn niin kuyruklar vardr? Kuyruklu yldzlarn dier gkcisimlerinden farkl ve gizemli ekilleri, aniden ortaya kp bir sre sonra yok olmalar, onlarn tarih boyunca insanlar tarafndan Tanrlarn habercileri olarak alglanmalarna yol amtr. Onlarn lm ve felaket habercileri olduklarna, kuraklk, sel, alk gibi byk doal afetlerin ve salgn hastalklarn hatta her iki dnya savann da o sralarda grlen kuyruklu yldzlardan kaynaklandna inanlmtr. Milattan nce 43 ylnda Sezar'n lmnden sonra ok parlak bir kuyruklu yldz grld ve onun Roma imparatorunun ge ykselen ruhu olduuna inanld. Bylece kuyruklu yldzlardan nl kiilerin lm haberlerini almak gibi bir bo inan daha yerleti. Bilim insanlar Gne sistemimizden ok uzakta ama yine Gne ekimine bal olarak bir yrngede dnen, her birinin ktlesi ve boyutu dnyamzdan ok az olan kirli kar topu eklinde milyarlarca kuyruklu yldz olduuna inanyorlar. Bu gre gre balangta grkemli kuyruklar olmayan bu gk cisimlerinden bazlar sistem iindeki karlkl ekim gleri nedeni ile Gne'e doru hareket etmeye balyorlar. Gne'e yaklatka, d katmanlarnda donmu halde bulunan uucu gazlar (karbondioksit, su, metan amonyum, vb.) hzla buharlamaya balyor. Gne'e yaklatka cismin etrafn gaz bulutu olarak saryorlar. Gne yzeyinde devaml patlamalar olduundan ve uzaya byk hzlarla gaz bulutlar frlatldndan, cisim Gne'e iyice yaklatnda bunlarn etki alanna giriyor ve etrafndaki gaz bulutu Gne'in tersi yne doru savrularak bir kuyruk grnmn oluturuyor. Bu nedenle kuyruklu yldzlarn kuyruklarnn ynleri hep Gne ynnn ters tarafndadr. Kuyruklu yldzn kuyruunun parlaklna Gne nlarnn, gaz bulutu ve paracklardan yansmalar neden olur. Aslnda byklklerine bal olarak kuyruklu yldzlar kuyruklarndan srekli madde kaybederler. Sonunda gk talar haline gelen kuyruklu yldz kalntlar, dnya yaknndan geerken bize akan yldz yamurlar olarak grnrler. Eer dnyamz bir kuyruklu yldzn kuyruu iinden geerse ne olur? Bu, korkulacak bir ey deildir. nk kuyruklu yldzlarn kuyruklar youn deildir ve dnyann bu kuyruk iinden gemesi ona hibir ekilde etkide bulunmaz. Nitekim Halley kuyruklu yldz 1910'da geldiinde, Dnya onun kuyruunun iinden gemiti ve bunun yeryzne bir zarar olmamt. Zamanmzda kuyruklu yldzlarn normal gk cisimleri olduklar biliniyor. Bunlar ok byk hacimli kuyruklarndan dolay korkutucu grnen aslnda kk ve hafif cisimlerdir. 12. yzyln ortalarndan itibaren bilimin bunlarn yaplan ve ne olduklarn zmeye balamasndan sonra halkn pein hkmleri ve korkular kaybolmaya balamtr.

Ay'n nasl olutuu niin hala bilinemiyor? Ay'n ktlesi Dnya'nn 81'de biri kadardr ve bir gezegen uydusu olabilmek iin ok byktr. Gne sistemimizde baka rnei yoktur. Geri Jpiter, Satrn ve Neptn'n de Ay'n boyut ve ktlesine yakn uydular vardr ama bu gezegenlerin ktleleri de dnyamzdan srasyla 318, 95 ve 12 kat daha oktur. Bu durumda Ay'n oluumu zel bir

problem niteliini tayor. Dnyamzn tek doal uydusu, uzaydaki en yakn komumuz Ay, binlerce yl nceki uygarlklar tarafndan Tanra olarak deerlendirilirken, zamanla dzenli hareketleri ile takvimin olumasn da salamtr. Yaknl nedeni ile gzlemlenmesi kolay olan Ay'n 17. yzyln bandan itibaren teleskopla incelenmesine de baland ve bu geliim 1969 ylnda Ay'a ilk defa bir insann ayak basmasyla son aamasna geldi. Btn bu gelimelere ramen Ay'n nasl olutuu hala bilinmiyor. Yann dier gezegenler gibi drt ksur milyar yl olduu, u anda dnda ve iinde hibir faaliyet olmayan l bir gk cismi olduu, Dnya ile karlkl ekim gc sonucunda denizlerde gel-git olayn yaratt ve Dnya'nn dnn gittike yavalatt biliniyor ama nereden geldi, nasl olutu halen mehul. Ayn oluumu hakknda teori vardr. Birincisi, dnyann oluumunun balangcnda ok hzl dnd ve bu nedenle bir parasnn koparak Ay' oluturduu eklindedir. Yaplan hesaplamalara gre bu kopma olaynn meydana gelebilmesi iin Dnya'nn o zamanlar kendi ekseni etrafnda iki saatte bir dn yapmas gerekiyordu ki, bilimsel verilere gre, bu, mmkn deildir. Ayrca Dnya'mn ve Ay'n yaplarndaki kimyasal birleimlerin ok farkl olmas ve bunun Ay'dan getirilen aytalarnn analizleri sonucunda ispatlanmas birinci teorinin doruluunu mmkn klmamaktadr. kinci teori ise Ay'n dnyann yaknlarndan geerken, ekim alanna taklan bir gk cismi olduudur. Bu tez, birinci teorideki kimyasal birleim farkn aklar ama bu ekilde, ayn hzn frenleyerek, yakalamay salayacak byk enerji miktarn bugne kadar bilinen hi bir oluumun salayamayaca hesap edilmitir. nc teoriye gre, Ay Dnya evresinde dolanan, gaz, toz ve kk talardan meydana gelen paracklarn zamanla bir araya gelmesi sonucu olumutur. Ancak bu da Ay'n yrnge uzakln, neden byk bir demir ekirdee sahip olmadn ve kimyasal farkll aklayamaz. Yani hibir teori ayn oluumuna ait tutarl bir aklama getirememitir. Gnmzde Ay'n tarihi ok iyi bilinmesine, 1969 ile 1972 yllar arasnda Apollo projesi kapsamnda zerinde insanlar dolap, dnyaya rnekler getirmelerine ramen Ay'n nasl olutuu halen byk bir srdr. yle grnyor ki, gnmz bilimindeki tm gelimelere ve bu yoldaki gayretlere ramen, biricik uydumuz Ay, srlarn imdilik bize aklamak istemiyor. Ancak uras mutlak ki, Ay genetik olarak dnyamzn yavrusu deil. Nereden geldi, kim bilir?

Ay'n sahibi kimdir? Bu gn Ay yzeyine dikilmi tek bayrak ABD'ye ait. Aya ilk ayak basmann yannda 19691972 yllar arasnda 12 ABD'li astronot ay yzeyinde dolatlar, toplam 170 saat Ay'da kaldlar. Bu arada saa sola kilometrelerce yry yaptlar. Dnyaya dnlerinde 400 kilogram kaya ve toprak rnei, 30 bin fotoraf getirdiler. Btn bunlar az ey deil. Onca alma, emek, bilgi, para ve risk. Ay iin sarf edilen ve katlanlan bunca eye karlk Ay'n ABD'ye ait olmas pek mantksz gelmiyor. Niin Ay' da bir eyaletleri ilan edip bayraklarna bir yldz daha ilave etmediler? Aslnda insanlarn ou tarafndan, Neil Armstrong'un aya ilk ayak basndan ve oraya ABD bayran

dikmesinden beri Ay'n ABD mal ve topra olduu sanlyor. Ancak bu bayrak sembolik adan bir nem tayor ve imdilik Ay kimseye ait deil. Sovyet Rusya ile ABD'nin uzaya gitme yarna balamalar ile birlikle uzay sahiplenme konusu da gndeme geldi. Sonunda 1968 ylnda, yani Ay'a seyahatten bir yl nce yaplan uluslararas bir anlama ile zme ulald. Ay'n ve dier gkcisimlerinin ve uzayn aralrlmas ve kullanlmas konusunda belirli kurallar getirildi. Bu anlamaya gre, uzay hi bir ekilde ve hi bir ulus tarafndan sahiplenilemez. Tm dnyann mal olarak kabul edilen Antarktika gibi uzay ve Ay kimseye ait deil veya herkese ait. steyen gidebilir.

Yldz kaymas nasl oluyor? Geceleyin ak bir havada gkyzn seyrederken, eitli renk ve parlaklktaki yldzlarn oluturduu o inanlmaz ve muhteem manzarann iinden bir yldzn parlak bir izgi izerek kayp gittiini muhakkak grmsnzdr. Bu srada iinizden bir dilek tutup, bu dilein gereklemesi iin de grdnzden kimseye bahsetmemisinizdir herhalde. nk insanlar arasnda, bir yldz kaydnda, o yldzn lecei ve lmeden nce dilek dileyenin arzusunu yerine getirecei inan yaygndr. Halk arasnda yldz kaymas diye tanmlanan bu olayn aslnda yldzlarla hi bir ilgisi yoktur. Yldzlar dnyadan milyarlarca kilometre tedeki uzak gnelerdir. Gne sistemimizin iinde Gne ve gezegenlerin ekim kuvvetleri arasnda bir oraya bir buraya gezinen saysz gkta vardr. Bunlardan Dnya'nn yaknndan geerken ekim alanna girenler, hzla atmosfere dalarlar. Srtnmeden dolay snrlar, yanarlar ve arkalarnda parlak, izgi gibi bir iz brakrlar. Sonunda tamamna yakn, dn son annda grlen parlamay takiben yok olurlar. Yer atmosferine her yl toplam 15 bin ton olan 200 bin kadar gkta dt kabul ediliyor. Bu hesaba gre yerin ktlesi 4,5 milyar yllk mr iinde gelen gktalar sayesinde epeyce artm olmas gerekiyor. Dnya'ya den gktalarnn incelenmeleri sonucu ilerinde dnyada var olmayan yeni bir elemente rastlanmamtr. Atmosfere girdiklerinde yanan ve ounlukla yok olan gktalarna "meteor" denilirken bunlardan yere ulamay baaranlara da "meteorit" deniliyor. Dnyamzn byk bir ksm okyanuslarla kapl olduundan yere ulaabilen gktalarnn ou da buralara derler. Ancak Dnya'nn bir ok yerinde de karalar zerinde meteoritlerin yol at izler ve ukurlar vardr. lkemizde rastlanan en byk gkta 25 kilogram olup Domani yaylasnda bulunmutur. Dnyada bilinen gktalarnn en by ise gneybat Afrika'da Grootfentein'de bulunan gktadr ve ktlesi 80 ton kadardr. Bugne kadar dnyada 20 civarnda insann gkta isabeti nedeniyle yaraland tespit edilmitir. Yani uzayda, binlerce yl boyunca, milyarlarca kilometre yol alan bir ta, atmosfere ok uygun bir adan girsin, yanmadan yere kadar ulaarak gelsin kafanza dsn. te ksmet diye buna denir!

Gkkua niin yuvarlaktr? Su damlas ve yakc gne. te gkkua bunlardan oluur. Atalarmz gkkuandan ok korkarlard. Onu Tanrlarn eli-+lerinin gemesi iin yaplm bir kpr olarak gryorlard. Yamur ve gne ile ilikisi ilk olarak milattan nce 310 yllarnda Aristoteles tarafndan ileri srld. Gnmzde ise bir sr olmaktan kt. Altndan geenin cinsiyetinin deiecei veya yere dedii noktada bir kp altn gml olduu laflar sadece akalarda kullanlyor. Zaten gkyznde sabit bir gkkua olumuyor. Herkesin bak ynne gre, grd gkkua farkl yerde oluyor. Gkkuann grld yere doru gidilince grlebildii srece kiiye hep ayn mesafede kalyor. Gkyznde gkkua grdnz vakit biliniz ki, o yamur damlalarndan olumaktadr ama gne kesinlikle arkanzdadr. Gnein paralel nlar banzn stnden geerek yamur damlalarna arparlar. Yamur damlalar burada renklerine ayracak bir prizma grevi grrler. Sar gibi grnmesine ramen gne aslnda beyazdr ve btn renkler onun iindedir. Yamur damlasnn iine girince krmz, turuncu, sar, yeil, mavi, lacivert ve mor renklere ayrr. Mor renk emberin iinde krmz ise en dndadr. Yamur damlas ocukken oynadmz misket veya bilye gibi kresel saydam bir ekildedir. Gne bu kendi tarafndaki yzeyinden dorudan iine girer. inde renklere ayrdr ve krenin arka duvarna vurarak gerisin geriye yansr. In damlann n yznden deil de arka yznden yansmasnn nedeni ibkey, dbkey mercek zelliklerindendir. Ayrm renkler, ibkey arka yzden eitli alarda yansmalar sonucu gzmze srayla dizili renklerden olumu bir bant eklinde grnyorlar. Gkkuan grebilmek iin Gne, biz ve yamur damlalar, muhakkak belirli bir ada dizilmek zorundayz. Ama daha nemlisi milyonlarca yamur damlasndan yansyan nlarn gzmze geli alar mutlaka ayn olmaldr ki biz gkkuan grebilelim. Yamur damlalarndan yansyan nlarn gzmzde odaklaabilmeleri iin bir daire eklinde dizilmi olmalar gerekir. Aslnda o blgedeki btn yamur damlalar gelen renklere ayrtrarak yanstrlar ama sadece bir yarm daire iinde olan yamur damlalarndan yansyanlar gzmze odaklarlar. Biz de sadece o yamur damlalarndan gzmze gelen renklerine ayrlm nlar grebildiimizden gkkuan da yarm daire eklinde grrz. Bazen bir uaktan veya yksek bir dadan baktmzda gkkuan tam daire eklinde grmemiz de mmkn olabilmektedir. Gne ne kadar yksekse gkkua dairesi de o kadar aa iner. Bunun iindir ki yedi renkli gkkuan sabah ve akam yalarndan sonra daha ok grrz. Genellikle fark edilmez ama gkkua daima iice iki halkadan oluur. kinci kuak pek dikkat ekmez. Bir ikinci zayf kuan daha bulunmasnn nedeni baz gne klarnn su damlasnn i yzeyine bir kez deil iki kez arpmalardr, Bylece parlaklklarn yitiren klardan oluan ikinci gkkua zar zor grlr. Birinci kuakta krmz renk eridin en dnda iken ikinci kuakta en itedir. Dier renklerin sralamalar da terstir.

Barometre ne ie yarar? Barometre hava basncn lmeye yarar. Bir oklarmzn evinde termometre vardr da barometre yoktur. Olanlarn da ou iin pek mana ifade etmez. Halbuki barometre hava tahmininde en nemli aratr. ok salkl hava tahminleri meteoroloji balonlar, imdilerde ise uydular vastas ile yaplyor ama evinizde barometrenin d veya ykseliini takip ederek, bir de rzgar ynn gzlemleyerek hava tahminini rahatlkla yapabilirsiniz. rnein barometre 30'un stnde gsteriyor ve ykselmeye devam ediyorsa hava ak olacak ve rzgar iddeti azalacak demektir. Eer 30'un altnda ve dmeye devam ediyorsa hava bulutlu ve rzgarl olacak, hatta frtna gelebilecektir. Atmosferdeki hava basncndaki deiiklikler rzgarlar yaratrlar. Ancak hava basncndaki deiiklik tek bana o gnk veya gelecek gnlerde oluacak hava durumlar hakknda yeterli bilgi veremez. Eer rzgar ynn de biliyorsanz o zaman ksa dnemler iin pratik tahminler yapabilirsiniz. imdi rzgar ynleri, barometrenin durumu ve bunlara gre oluabilecek hava durumlarna bir bakalm: Rzgar yn gneydoukuzeydou Barometre yavaa dyor hzla dyor Hava durumu 12-18 saat iinde yamur rzgar artacak, 12 saat iinde yamur 24 saat iinde yamur rzgar artacak, 12-24 saat iinde yamur 1-2 gn iin gzel hava, 2 gn iinde yamur 2 gn iin gzel hava, hava scakl yavaa decek

gney-gneydou

yavaa dyor hzla dyor

gneybat-kuzeybat sabit hzla ykseliyor gneybat-kuzeybat sabit yavaa dyor

Diyelim ki evinizde bir barometre yok. Problem deil. Hava basncn lmenin dier pratik yollar da var. Bir fincan kahve de ayn ii grebilir. Eer kahve zerindeki kabarck ve kpkler fincann ortasnda toplanyorlarsa hava basnc yksek, kenarlara doru yayiyorlarsa basn dk demektir.

Gne daha ne kadar sre s ve k verebilir? Gne sistemimiz, bizim Gne adn verdiimiz tek bir yldz ve onun etrafnda dnen dokuz gezegen, bu gezegenlerin etrafnda dnen 60'dan fazla uydu (Ay), yine Gne'in etrafnda dnen gezegen olarak kabul edilemeyecek kadar kk 5 bin civarnda astroit, saysz gkta, toz ve paralardan oluur. Gne bu sistemdeki enerjinin de tek g kaynadr. Gne'e baktmzda kat bir maddeymi gibi grrz ama aslnda yanan bir gaz ktlesinden baka bir ey deildir. Bilim insanlarna gre Gne'ten sz ederken yzey kelimesini kullanmak hataldr nk Gne tamamen gazdan olumutur. Gne'in fotoraflarnda grlen keskin keler ise gazn younluunun birdenbire artt yerlerdir. Gne evreni dolduran milyarlarca yldzdan biridir. stelik tamamyla sradan bir yldzdr. Gezegenimizin de iinde bulunduu Samanyolu galaksisinde tam 200 milyar gne bulunuyor. Bizim gneimiz de bunlardan farkl bir oluum deil. Gne bize ok yakn (150 milyon kilometre) olduu iin ok byk ve parlak grnr. Gneten sonra bilinen en yakn yldzn, bu mesafenin 250 bin kat daha uzakta olduu dnlrse, Gne'e burnumuzun dibinde diyebiliriz. Dnyamzdan baknca Gne sabitmi gibi grnr ama o da kendi ekseni etrafnda dner. Dn yn dnyannkine gre terstir. Kat bir cisim olmadndan ekvatoru zerindeki bir nokta 24,5 gnde tam dn yaparken daha kuzeydeki bir noktas 31 gnde yapar. Yani kutuplarna gittike dn hz yavalar. Gne'in s ve k olarak yayd enerji, merkezinin hemen evresinde srp giden nkleer tepkime (hidrojen bombasnda olduu gibi) yani hidrojen atomlarnn helyum atomlarna dnrken kard byk enerjidir. Gne tarafndan saniyede yaklan hidrojen miktar 564 milyon tondur. Bunun yzde 0,7'si ise dorudan enerjiye evrilmekte, s ve n yaynmna gitmektedir. Yeryznde yaam Gne nlarna bal olduuna gre, Gne'in insanlar iin gerekli olan enerjiyi daha ne kadar zaman srdrebileceini bilmek hakkmzdr. Gne'in u andaki enerji durumunda nmzdeki 5 milyar ylda nemli bir deiiklik olmayacak, ayn ekilde s ve k vermeye devam edecektir. Daha sonra genlemeye balayacak, scakl bugnkne gre yzdde 20 artacak dev bir kzl yldza dnecektir. O zaman yeryzndeki scaklk dayanlmaz bir ykseklie ulaacak, okyanuslar kaynayp buharlaacak ve gezegenimiz bizim bildiimiz trden bir hayatn var olduu bir yer olmaktan kacaktr. Ancak 5 milyar yl hayli uzun bir zaman sresidir, imdiden telaa kaplmaya gerek yoktur.

Arlar peteklerini neden altgen yaparlar? Altgen dier okgenlere gore kenar uzunluklarnn toplam en ksa olan ekildir. Bunu bilen ar peteini altgen yaparak en az malzemeyle en fazla petei retir. Bylelikle

malzeme tasarruflu kullanarak balmumu israf nlemi olur. Ayrca altgenler, yapld petekte retilen bal muhafaza etmek asndan maksimum hacim salar. Bir ar kolonisi peteklerini yatayla 7-8 derecelik bir a yapacak ekilde inaa eder. Bunun nedeni petein iine braklan baln yere dklmemesidir. Ve bu a hibir zaman amamamtr.

Feng-Shui nedir? Feng Shui in'in 3500 yllk uyumlu bir ortam yaratmak iin kulland bir yntemdir.Kelime anlam ise, "rzgr - su" dur. Bu iki g inliler'e gre, yeryznn eimini, eklini, topografyasn belirler. Feng-Shui metodu yaanan mekanlardaki enerjiyi, huzur, salk ve bereketi salamak ve arttrmak zere deerlendirmeyi amalar. Feng-Shui'ye gre. ***Yata pencerenin nne koymak yanlstr. nk cam krlgandr ve gvensizlik yaratr. Ertesi gn iinizden kovulma endiesi duyarsnz. Kendinizi gvende hissetmezsiniz. Uyumak iin nce kendinizi gvende hissetmelisiniz. ***mzanzda adnz ve soyadnz mutlaka olsun. Soyadnz yazmak, atalardan gelen enerjiyi de kullanmanz iin gerekiyor. mza atarken, adnzda geen g, y ve 'lerin kuyruklarn torba gibi yapn, bir sre sonra ekonomik olarak ferahladnz greceksiniz. Harflerin bu kuyruklarna "para torbas" deniyor. ***Yatak odanza arada srada atei getirmek iin bir mum yakn. Mmknse bir ka da iek olsun. Metal enerjisini krmalsnz. ***ok nemli bir toplantya giderken krmz i amar giyin. Bu sizin enerjinizi artracak ve daha dinamik olmanza yardmc olacak. ***nemli biriyle kritik bir grme yapyorsanz, etrafnzdaki stun ya da genlere sizin deil, onun yz dnk olsun. Tehdit altnda kalan o olacaktr. ***Evlerinizde kare deil de, yumuak hatl koltuklar kullann. Eer koltuklarnz deitiremiyorsanz, mutlaka yumuak yastklar kullann. nk evinizde gevemeniz gerekiyor. ***Bembayaz bir eviniz varsa, bitkiler kullanmalsnz. Mavili, yeilli yatak rtleriyle, su, akarsu posterleriyle deiik bir hava yaratabilirsiniz. Yatan zerine yastklar koyabilirsiniz. ***Kurutulmu ieklerin de belli bir mr var. Uzun sre evlerinizde bulundurmayn. Plastik ieklerin de aa enerjisi vardr ancak belli bir sre sonra eskir, enerjisini kaybeder.

***Gms tak kullanmak insan olumsuz ynde etkiler, duygusallatrr ve alama istei verir. Depresyona yol at iin dikkatli kullann. Altnn daha zel ve iyi bir enerjisi vardr. ***Yatak odasnda, yattnz yerden kendinizi bir aynada gryorsanz, bu uykunuzu bozabilir. Rya grmenizi ve dingin uyanmanz engelleyebilir. ***Balkonlar depo olarak deerlendirmemeli, kullanmalyz. ***Florasan k insan doasna aykrdr. ***Dijital saatler kalp ritmini etkiler, uyanmak iin baucunuzda klasik saatler kullann.

'Mobbing' nedir? Mobbing ngilizce bir kelime. Saldrma, aalama, hor grme anlamlarna geliyor. alma ortamnda belirli bir kiiyi hedef alan ve uzun sre devam eden olumsuz davranlar olarak tanmlanyor. 'yerinde ruhsal taciz' veya 'psikolojik terr' olarak Trke'ye evriliyor. lk kez 1984'te sveli psikolog Heinz Leymann'n yapt bir aratrmayla gndeme geldi. Leymann 'mobbing'i bir ya da birka kiinin bir alana kar sistematik olarak ve dmanca yrtt aktiviteler olarak tanmlyor. Saldrlar kiinin itibarn zedelemeyi, onun iletiim frsatlarn ortadan kaldrmay ve i baarsn drmeyi hedefliyor. Bu davranlar o kiiyi bezdirmek ve iinden istifa etmesini salamak amacyla yani bilinli bir ekilde uygulanyor. Bir irketin organizasyonundaki bozukluklar ve kt ynetim otomatik olarak mobbing iin ortam yaratyor. Bu nedenle en ok hastane, okul veya dini kurumlar gibi otoritenin pek de sk olmad ortamlarda rastlanyor. Belirsizlikten kaynaklanan otorite boluunda gl gsz eziyor. irketin st ynetimi bu problemi zmek yerine grmezlikten gelirse problem derinleiyor ve byyor.

lk bilgisayar nasl ortaya kt?

nsanolunun ilk hesap makinesi abakslerdir ve abakse benzeyen ilk aralar bundan 3,000 sene nce kullanlmtr. Otomatik hareketlerden yararlanan ilk toplama makinesini Blaise Pascal gelitirmitir. Pascal bu makineyi tasarlarken, bir tarafa doru dndrlen dili arklarn hareketinden faydalanmtr. Daha sonra Leibniz ayn prensiple arpma ilemi de yapabilen bir makine daha gelitirmitir. Hesaplamada elektronik sistemin ncs ngiliz bilim adam Charles Babbage'dir. Babbage'nin Analitik Motor adn verdii cihaz, belli bir programlama iinde hesaplar otomatik olarak yapabilmekteydi. Gerek anlamda bilgisayarlar, 1941 ylnda Berlin'de Kondrad Zuse tarafndan gelitirilmitir. Onun yapt bilgisayar, elektron lambalarndan oluuyordu ve ayn yllarda Busines Machines Corporation adl firmann yapt otomatik bilgisayardan ok daha hzl alyordu. 1946'da, Amerikal J. Presper Erchert ve John W. Mauchly, yksek ilem hzna sahip tam elektronik ilk saysal bilgisayar gelitirdiler. 17,500 civarnda elektron tp, 1,500 rle, 70,000 diren ve 10,000 kondansatrden olumu 30 ton arlndaki bu dev makina, on haneli 5,000 sayy bir saniye iinde toplayabiliyordu. Sonraki yllarda inanlmaz bir sratle gelitirilen bilgisayarlar, bilgiyi abuk ve doru bir ekilde ileme ve saklama zellikleri nedeniyle, ksa srede gnlk hayatn ayrlmaz bir paras haline geldiler. Bilgi retimi ve dolam hzland. Bu gelimeler sayesinde, bir toplumun btn bireylerinin bilgiye kolayca ulamalar ve onu tketmeleri mmkn oldu. Bilgi toplumunun oluumunu hzlandran bu gelimelerin yansra, basmevlerinden uzay gemilerine kadar hemen btn makina ve aralarn kontroln de bilgisayarlar stlenmeye balad. Bylece insanlar uzun sre alan ve olduka karmak olan yorucu ve bktrc ilerden kurtuldular.

Demokritos kimdir? Yunan filozofudur (M.. 460-370). Doa filozoflarnn sonuncusu olan Demokritos, Abdera'da dodu. Msr'da be yl kalan ve Asya'y batan baa dolaan Demokritos, eitli bilginlerle, zellikle matematikilerle dostluk kurduktan sonra Atina'ya dnerek kendisini btnyle felsefeye adamtr M.. 420'ye doru Abdera'da kendi felsefe okulunu kurmutur. Mekanist ve atomcu bir maddecilie dayanan felsefesine gre doa, blnmez paracklar olan atomlardan olumutur ve her ey srekli hareket eden bu atomlarn eitli biimlerde bir araya gelmelerinden oluur; yani "hibir ey hiten domaz".

Demokritos iin, atom teorisinin ncsdr denebilir. Demokritos'a gre atomlarn devinimlerinin ardnda hibir bilinli "ama" yoktur. Doa, tamamen mekanik bir eydir. Bu her eyin "rastlantsal" bir biimde olutuu anlamna gelmez, nk her ey doann deimez yasalarn izler. Demokritos, olup biten her eyin ardnda bir doallk, bir neden olduunu ileri sryordu. Bir keresinde de, Pers lkesine kral olmaktansa byle bir doal neden kefetmi olmay yelediini sylemiti. Demokritos'a gre atom teorisi alglarmz da aklayabiliyordu. Ona gre alglaymzn nedeni, atomlarn bolukta hareket edileriydi. Ay' grmemizin nedeni "Ay'n atomlarnn" gzmze girmesiydi. Demokritos, insanlk tarihinin balangcn merak etmi ve insanlarn nceleri hayvanlarnkine benzer bir yaam srdklerini ileri srmtr. Ona gre akll bir yaratk olan insan, bululara ynelten zorunluluklardr ve insanlar "ilerleme" sonucu "kltr"e sahip olmutur.

Renklerin hayatmzdaki etkileri neler? Renklerin insanlar zerindeki etkisi hi de yabana atlr cinsten deil. Her ne kadar 'zevkler ve renkler tartlmaz'dense de uzmanlarn elde ettikleri dikkat ekici sonularn bu tartmann yaplmasnda gecikildiini aka gsteriyor. Renkler, kendi dilleriyle karnzdakine, muhattabnza sizin karakterinizi sizden nce anlatyor. te renklerin yadsnamaz etkisini farkeden batl irketler, bunu i hayatnda sklkla kullanmaya balam ve ok da baarl olmular. Hayatmz ekillendiren, bizi kimi zaman neeli, kimi zaman da dnceli yapan renkler ve marifetleri saymakla bitmez. te renklerin dnyas, irketlerin bunu nasl kullandklar ve bizle nasl olnadklar: KAHVERENG Kansas niversitesi Sanat Mzesi'nde bir aratrma iin halnn altn elektronik bir sistemle donatmlar; duvar rengini beyaz ve kahverengi olarak deiebilir yapmlar. Arka fon beyaz kullanldnda, insanlar mzede yava hareket etmi, daha uzun sre kalp, daha fazla alanda dolamlar. Arka fon kahverengiye dndnde ise, insanlar mzede ok daha hzl hareket edip, daha az alan dolam ve mzeyi ok daha ksa srede terketmiler. Dikkat ederseniz dnyadaki fast-food restaurantlarnn hepsinin sandalyeleri ve masalar kahverengi, duvar boyalar ise kahverengi-ampanya-pembe karmdr. Hibir fastfoodcunun duvarn beyaz gremezsiniz. Burger King, Kentucky Fried Chicken ve benzer

fast-foodlar yllardr bilinli olarak tm duvarlarn batan aaya kahverengi aa kaplama yaparlar. KIRMIZI Krmz, itah aar. Dnyadaki nl gda firmalarnn hepsinin logosunun krmz olduunu hayretle farkedeceksiniz; Coca Cola, Pizza Hut, McDonald's, lker, Burger King. Bu listeyi binlere karabilirsiniz. Krmz tansiyonu ykseltir ve kan akn hzlandrr. 'Peki boalar niye krmz renge saldryor?'cevab ise ilgin; maymunlarn dnda, aratrlan hayvanlarn hemen hepsi siyah-beyaz grmektedir. Yani boalar da renk krdr. Krmzya deil, kendilerine sallanan koyu renkli beze saldrrlar. YEL Yeil, gven verir. O yzden bankalarn logolarnda en ok tercih ettikleri iki renkten biridir. Yatak odas iin de rahatlatc bir renktir. Bat'da byk otellerin mutfaklarnda duvar renginin, alarn yeniliklerini arttrmak iin yeile boyand sylenir. Hastaneler de logo ve i dizaynlarnda yeili tercih eder. nk rahatlatc ve sakinletiricidir. Tabiat en ok hatrlatan renktir. Yeil alanlarda insanlarn daha az mide ars ektikleri tespit edilmi. Sakz paketlerinde ve sebze satlan yerlerde de yeil en ok tercih edilen renktir. SYAH Siyah, gc ve tutkuyu temsil eder. Hrsn da bir ifadesidir. Bizde ve Bat'da siyah, matemi simgelerken Japonya'da mutluluun simgesidir. Fonda kullanldnda karamsarl artrr. I yok eder. Konsantrasyonu en ok getiren renktir. Einstein'in konsantre olabilmek iin perdeleri siyah, gn olmayan bir odaya girip ve bu ekilde dnd sylenir. MAV Freud, maviyi sakin diye niteler. Faber Birren ise tansiyonu drdn syler. Araplar ise mavi talarn kann akn yavalattna inanrlar. Nazar boncuu o yzden mavi taldr. Sakinletirici bir renktir, Bat'da bu etkisi yznden intiharlar azaltmak iin kpr korkuluklarn maviye boyarlar. Mavi ve zellikle lacivert kozmik bir renk olarak kabul edilir; sonsuzluu, otoriteyi ve verimlilii artrr. Uluslararas toplantlarda tm devlet bakanlar lacivert takm elbise giyerler. Dnyadaki firmalarn yarsndan fazlas logolarnda maviyi kullanrlar. Ayn ekilde Bill Clinton, byk jriye ifade vermesinden nce mavi kravat takarak, altn bronz karm bir ekil ve rengi kullandn hatrlayn. Daha ok altn ve paray artrr nk. MOR Mor, nevrotik duygular aa kard, insanlar bilinaltnda korkuttuu tespit edilen bir renk.

PEMBE Pembe giyenlere, hizmetlerinden dolay deme yaparken kendimizi daha rahat hissettiimizi tespit etmiler. ngiltere'de Boots ve Marks and Spencer maazalarnda tm tezgahtarlarn pembe gmlek giydii bilinir. SARI Sar, geiciliin ve dikkati ekiciliin ifadesidir. O yzden tm dnyada taksiler sardr. Dikkat eksin ve geici olduu bilinsin diye. Araba kiralama firmalar logolarnda hep sary kullanrlar. 'rn geici, ltfen geri getirin' demek istiyorlar. O yzden dnyada hibir banka ambleminde bildiimiz sary kullanmaz. (Portakal ve bronz ya da bakr kimi zaman yer alabilir) Parann geici deil, kalc olmasn isterler. Trkiye'de sary logosunda baskn bir renk olarak kullanan tek banka, devlet bankas Vakfbank'tr. BEYAZ Beyaz, istikrar, devamll ve temizlii simgeler. Bu yzden zerinde fazla aibeler olanlarn, beyaz arlkl kyafetleri semelerinde yarar var. Beyaz elbiseler, sizin temiz olduunuz imajn verir.

Reiki nedir? Reiki, ifa ve ruhsal almalara dayanan binlerce yllk ve enerji aktarm ile ifa vermeye dayal bir tekniktir. Bat'ya yaylmaya baladnda "Evrensel Yaam Enerjisi" olarak tercme edilmitir. Ancak ezoterik olarak "yce kaynan bilincini tayan, ruhsal amala alan yaam gc enerjisi" aklamas anlamn daha iyi ortaya koyar. Yani Reiki, bir ruhsal ifa tekniidir. Kaynann Tibet olduu sanlan Reiki, 19. yzylda Japon Budisti olan Dr. Mikao Usui tarafndan yeniden ortaya karlm ve bir ifa teknii halinde sunulmutur. Reiki, bedende meydana gelen enerji dengesizliklerini ve negatif enerji blokajlarn zebilmek iin yetersiz veya eksik kalan kendi enerji bedenimizi dengeleyip, tamamlayarak ve temelde bilin deiiklii gerekletirerek ruhsal, dolaysyla da fiziksel iyileme srecini balatmamz yolunu aar. Reiki fiziksel, zihinsel, duygusal sorunlarn tmnde kullanlabilir. Reiki bir din deildir ve hibir inanca bal tutulmaz. Japonya, Amerika ve Avrupa'nn baz blgelerinde Reiki klinikleri bulunmaktadr. Trkiye'de de son yllarda yaygn bir ekilde kullanlmaktadr. Reiki, bir Reiki Master'nn, rencisine Reiki'yi kullanma yeteneini transfer etmesiyle olur. Seminere katlan kii enerjiyi, enerjinin alma sistemini ve el ile tedavi etmeyi

renir. Enerji aktarm srasnda uygulama yaplan kiiye, o kiiden de uygulama yapan kiiye herhangi bir problem gemez. Reiki, uygularken konsantrasyon ve inanmak art deildir. Siz inanmasanz bile o alr ve ifa verir.

Parapsikoloji nedir? 1930lu yllarn banda ABD'nin Duke niversitesi'nde J. B. Rhine ve ei L. Rhine tarafndan yrtlen almalarda, psiik almalar belirtmek iin Almanca "parapsychologie" terimini kullanmlardr. Normal d, farkl psikoloji anlamna gelmektedir. Bu yllarda telepati, telekinezi ve durugr almalarnn youn olduu duyu d alglamalar grlmektedir. Duyu d alglamalar, gemii, imdiki zaman ve gelecei alglama diye nce e ayrmlardr. Duyu d alglamalarnda kimi insanlarn daha baarl olduu bilinmektedir. Psiik g denen bu olgu, doutan tm bireylerde varolmakla beraber, ayn seviyede olmamakta ve almalarla ilerletilebilmektedir. Trans haline geilerek farkl boyutlara gidilebilmesi, bir haritann zerinde yaplan almayla karada su bulma yntemine kadar birok farkl konu, parapsikolojiye dahil olabilmektedir. Parapsikoloji konusunda birok kitap yazlm ve ayrca Trkiye de dahil olmak zere birok lkede seminerler dzenlenmitir. Somut dnyadan ok farkl bir konu olan parapsikoloji, yaplamayaca yapmak, imkansz imkanl hale getirmek gibi farkl bir konu olduundan byk ilgi grmektedir.

Kularda renme nasl olur? Kanarya, sere, ispinoz gibi trlerin erkek kular, doksan gn ierisinde kendi trnn arksn tamamen renebilir ve bu sre insann konumay renmesine benzer biimde aamalar halinde geliir. Ancak yeni doan bir kua, kendi trne ve baka bir tre ait ku seslerinden oluan yapay bir ark dinletildiinde, ku yalnzca kendi trne ait olan arky yapay arknn iinden seerek taklit eder. Demek ki baz kularn kendi trlerinin seslerini semesine ve renmesine yarayan doutan sahip olduu bir beyin mekanizmas vardr.

Zebra ispinoz kuunun beynindeki ekirdekler ve bunlarn birbirleriyle olan balantsndan yararlanarak ark retme sistemi olduka iyi tanmlanmtr. Kuun, gelime dneminde bu sistemin baz blgelerinin etkisiz hale getirilmesi, kuun arksnda baz hatalar yapmasna yol amtr. Oysa yetikinlik dneminde yaplan byle bir etki, arky hasara uratmaz. Ayrca aratrmaclar, erkek kanarya gibi kularda "zenk" ad verilen bir genin varln ortaya kartmlardr. Baz sinir hcrelerinde bulunan bu gen, kularn kendi trlerinin arklarn renmeleri aamasnda etkin olan bir gendir. Bu gen sayesinde, gelecekte aratrmaclar, bir kuun kendi arksn renme aamalarn ortaya koyabileceklerdir. Zenk geni, kularn renme yetisinin baz genlere bal olduunu gstermektedir. Ayrca yaplan aratrmalar, kularn, beyinlerindeki ses kontrol mekanizmalarnn ounlukla beyinlerinin sol yarkrelerinde bulunduunu gstermitir; tpk insanlardaki gibi beyinlerinde bir asimetri vardr.

Kertenkeleler neden kuyruklarn brakrlar? Kuyruklarn brakma yntemi, kertenkelelerin bir savunma yntemidir. Baka bir hayvan kendilerine saldrdnda, kertenkele kuyruunu brakr. Vcudundan ayrlan kuyruk, kaslarn kaslmasyla bir sre yerde oynamaya devam eder. Saldran hayvann dikkati bu yne kaydndan, kertenkele hzla oradan uzaklar.

Karncalarn bu zelliklerini biliyor muydunuz? * i karncalarn neredeyse tamam diidir. Erkekler iftletikten ksa bir sre sonra lrler. * Karncalar yaklak 60 milyon yldr deiim geiriyorlar. * Kralie karnca 20 yl yaayabilir. Ve yaam boyunca yapt tek ey yumurtlamaktr. * 500 binin zerindeki bir karnca grubu bir kuu, bir domuzu ya da at ldrebilir. * Bir karnca kendisinden 50 kat fazla bir arl tayabilecek gte. * Karncalar acmasz savalardr. Israbilirler, sokabilirler ve arkalarndan asit fkrtabilirler.

Penguenler neden paytak yrrler? Penguenlerin tpk hacyatmaz gibi saa sola sallanarak yrmelerinin sebebini bilimadamlar aratrd. Ortaya ilgin bir sonu kt. Kutuplarda yaayan bu sevimli

hayvanlar, enerji tasarrufu yapmak iin sarka hareketiyle yryorlar. Colorado niversitesi'nden Timothy Griffin ve Rodger Kram, penguenleri San Diego kentindeki Deniz Dnyas Merkezi'nde aylarca sren bir incelemeye ald ve ilgin bulgular elde etti. ki bilimadam, aratrmann sonucunu yle aklad : "Ar ksa bacakl olan penguenler, yana doru admlar atarak kaslarnn daha az yorulmasn salyor. Bylece her admn sonunda bir sonraki adm iin enerji depoluyor. Normal yrm olsalar, kendi heybetlerindeki bir hayvandan iki kat daha fazla enerji harcamalar gerekiyordu. te bunu kefederek bu ekilde yrmeyi gelitirmiler. Sadece yrmeye balarken enerji harcyorlar, bir de dururken....

Kpekler besinlerini neden gmerler? Kpekler, evrelerine yakn yerlere, ihtiyalar olacak yiyecekleri gmerek, besinlerini depolarlar. Bu, insanlar tarafndan istifilik veya besin depolama olarak adlandrlr. Ev hayvanlar arasnda sadece kpekler, kemiklerini gmmeye eilimi olan hayvanlardr. Vahi hayatta yaayan kurtlar, yakaladklar kk avlar, daha sonra kullanmak zere gmerler. Evcil kpekler ise kemiklerini gmdkten sonra onunla ilgilenmez, yani daha sonra karp, kullanmaz ve unuturlar. Evde yaayan kpekler de gdalarn koltuk aralar, hal veya elbiselerin altna vs. saklar ve koku yardmyla tesadfen bulmazlarsa, unuturlar. Demek oluyor ki, evcil kpekler gmme ilemini besin ihtiyalarn garanti altna almak iin yapmamaktadrlar. Bu, tamamen vahi hayattan kalma bir igddr.

Sakz inemek zayflatr m? Btn bir gn sakz inemek, kukusuz sevimli bir i deil ama bunun insan zayflatt da bir gerek. nk ineme eylemi, saatte 11 kj.gibi nemli oranda enerji tketimi oluturuyor. ABDde bulunan Mayo Clinic uzmanlar, ciklet ineme ile ortalama ne kadar kilo verildiini bile hesaplamlar. Bir kii gnde 8 saat boyunca ara vermeden ekersiz ciklet inedii takdirde ylda 5 kilo verebiliyor.

Gordion Dm ne demektir, ne ifade eder?

Makedonya Kral Byk skender, M.. 333 ylnda Anadolunun ilerine girerek Frigyann bakenti Gordiona ular. Kendisine kentin ilk kurucusu Gordiosun arabas gsterilir. Arabann boyunduruu, ucu grlmeyen bir dmle arabann okuna balanmtr. nana gre bu dm zen Asyann fatihi olacaktr. Byk skender dm klcyla keser. Bugn bu terim, zm ok zor olan olaylar iin kullanlyor. Trnaklar zerinde neden beyaz lekeler oluur? Halk rasnda bu olay, organizmann vitamin eksikliine balanr. Oysa trnaklar zerinde zaman zaman beyaz lekelerin olumasnn kesinlikle patolojik bir rahatszlkla ilgisi yoktur. Bu olayn nedeni, trnan altnda kk bir hava boluunun olumasdr. Bu hava boluu zaman iinde byr ve yukar doru kar. Daha sonra da kendiliinden kaybolur. Ancak bu hava boluundan kaynaklanan beyaz lekeleri anmsatan mantar oluumu tamamen farkl bir eydir. Lkonik hastal ad verilen bu durum, tipik bir deri mantar rahatszldr ve genellikle trnaklarnda mantar olan kiilerle el skmas yoluyla geer. Bu hastalk, azdan alnan baz ilalarla tedavi edilir. Kadnlarn dmeleri neden solda? Giysilerde dmelerin kullanlmaya baland ilk zamanlarda, dmeler hem abuk krlabiliyordu, hem de herkesin almayaca kadar pahal idi. Zengin kadnlar da, uzun elbiselerini ancak hizmetilerinin yardm ile giyebiliyorlard. Hizmetiler ise hanmlarnn karsnda, onlarn dmelerini, sa ellerini kullanarak daha hzl ilikleyebiliyorlard Bu nedenle, terziler dgmeleri hizmetilerin sana, hanmlarn ise soluna gelecek ekilde diker oldular. nsanlar niin tokalayorlar? Tokalama aslnda alar ncesi bir adet. ok eski alarda, tm erkekler bir silah tayor ve ounluu da bu silah sa eli ile kullanyordu. Bir erkek dierine dost olduunu, elinde silah bulunmadn gstermek iin, bo sa elini uzatyor, digeri de ayn eyi yapyordu. Ama her iki taraf da kendini emniyete almak, dierini aniden silahn ekmesine mani olmak iin, birbirinden emin olana kadar, birlikte ellerini hafife skarak duruyorlard. Tellere konan kular niin arplmyorlar? nsanlarn dokunduklar anda kmr olduklar binlerce volt cereyan tayan elektrik tellerine konan kular nasl oluyor da cereyana kaplmyorlar? nk topraklanmamlardr. nk tam bir devre meydana getirmezler. nk ksa devre yaratmazlar. Ama ku kazara elektrik tellerini tayan diree temas ederse, elektrik akm kuun gvdesi ve direk yolu ile topraa geer ve ku lr.