ANLAM BLMnin ADA YNTEM

Prof. Dr. Rza Filizok Anlam bilimi en genel tanmyla doal dillerdeki kelimelerin anlamn inceleyen bir dil bilimi daldr. ada dil bilimine gre daha tam olarak u tanm yaplabilir: Szlk birimlerinin anlamn (sens) yahut szlk birimlerin iaretlenenini (signifi) inceleyen bir dil bilimi daldr. Anlam biliminin amalarndan bir dieri btn diller iin geerli olan ve dil bilimine has anlamla ilgili tmelleri, genel kanunlar bulmaktr. Eski alarda okullarda anlam zerinde baz kk almalar yaplyordu. Bu altrmalarda kelimeler belli temler etrafnda toplanarak snflandrlyordu: Okul, snf, ders, retmen, renci, yaz tahtas, kitap, defter, kalem, tebeir gibi. lk retim aamasnda bir "anlam ailesi" oluturan kelime gruplar zerinde duruluyordu. Daha yksek snflarda kelimelerin " kken bilgisi", "trevler" zerinde durulur, ayn kkten tremi kelime aileleri incelenirdi: Mesel "ekil, tekil, teekkl, mteekkil..." gibi kelimelerin "ekl" kknden geldii retilirdi. Bunlarn bilinmesiyle kelimelerin daha doru bir ekilde kullanlabileceine inanlyordu. Anlam biliminin gnmzde zmlemeci"analytique", yapsal "structurale", retici "gnrative", e zamanl, art zamanl vb. trleri vardr. Anlam bilimi, iaret edenle iaret edilenin ilikilerini, anlam deimelerini, e anlamll, ok anlamll, szlk yapsn inceler. Kelime, nerme ve cmle birimleri, anlam asndan farkl meseleler ortaya kardndan gnmzde kelime, nerme ve cmle anlam bilimleri kurulmutur. Genel anlam bilimi (smantique gnrale) sosyal hayatta kullanlan dier iaretleri inceler. Gnmzde anlam bilimde yntem kullanlmaktadr. Bunlar, Mantk Anlam Bilimi Yntemi, Yapsal Anlam Bilimi Yntemi ve drk Anlam Bilimi Yntemidir. (Bk.: Paul Gvaudan, Introduction la Linguistique.) Aada bu yntemi en genel izgileriyle tantacaz:

1) Mantk Anlam Bilimi (La smantique logique) :

Mantk anlam bilimi, kelimelerin anlamn, kaplam ve ilem anlamlar olarak ikiye ayrr. Bunun dnda urat iki nemli mesele vardr.

Bunlardan birincisi kelimelerin mertebe sralamas ilikisi ilikisidir. kincisi e deerlilik ve kartlk ilikisidir :

ve ierme

Kaplam (uml, Extension) Bir kelime, bir kavram, -gnlk hayatmzda fark etmesek bile- mantk ve anlam bilimi alarndan farkl biimlerde kullanlr ve farkl anlamlara gelir. Ancak burada sylemeye altmz ey , kelimenin hakik ve mecazi anlamlar olduu deildir. Hatta bir kelimenin birok hakik anlama sahip olabilecei meselesi de deildir. Burada zerinde duracamz mesele, hakik anlamnda kullanlan bir kelimenin dahi, daha batan, iki tarz kullanm olduu gereidir. Mantk ve anlam bilimine gre hakiki anlamda kullanlm her kelimenin iki anlam vardr. Bunlardan birincisi ilem halinde kullantan, dieri kaplam halinde kullantan doar. Bir kavram, bir nesne snfnn btn yelerini dile getirmek iin kullanlmsa kavramn kaplam kast edilmitir. r : iek (gl, lle, karanfil). iek kelimesini, hakik anlamnda olmak zere, bu nesne snfnn btn elemanlarn anlatmak iin kullanabilirsiniz.

lem (tazammun, intension ) iek kavramn, bu kavramn temel niteliklerini, zelliklerini belirtmek iin de kullanabiliriz. Bu durumda iek kelimesi, iekler kmesinin bireylerinin ortak niteliklerini ifade edecektir : iek kelimesi, canl, bitki, renkli, yaprakl, vb. anlamna gelecektir. lem, bir kavram analizinde ortaya kan nitelikler topluluudur. Mantk Anlam Bilimi, iki meseleyle urar : a) Mertebe sralamas (hirarchique) ilikisi ve erme (inclusion) ilikisi. (alt anlaml / hyponymes, st anlaml /hyperonymes, para-btn) b) Edeerlilik (quivalence) ve kartlk (opposition) ilikisi. (e anlaml, kart anlaml) a) Mertebe Sralamas likisi (hirarchique) st anlamllk (hyperonymie) : Bir ierme ilikisini (inclusion) anlatr. Alt kategorilere ayrlan bir st kategorinin anlamll, bir st anlamllktr. Mesel, hayvan kelimesi, kedi, kpek, koyun, inek kategorilerini ierir Alt anlamllk (hyponymie) : Anlam, st anlamlla sahip kelimelerden daha dar olan kelimelerin anlamlldr. Alt anlamllk (hyponymie) daima st anlamll (hyperonymie) , st anlamllk daima alt anlamll gerekli klar. Alt anlamllk u formlle gsterilebilir : x bir y dir Alt analamllk (hyponymie). st anlaml (hyperonyme) : Mertebe sralamasnda st kategoride yer alan kelimeye denir. Hayvan kelimesi kedi kelimesine gre daha geneldir. Bundan dolay kedi kelimesinin st anlamls hayvan kelimesidir. Mesel iek gln st anlamlsdr (hyperonyme). Alt anlaml (hyponyme) : Mertebe sralamasnda alt kategoride yer alan kelimeye denir. Kedi kelimesi hayvan kelimesine gre daha altta olan bir trdr. Bundan dolay kedi kelimesi hayvan kelimesinin alt

anlamlsdr denir. Gl / iek / bitki sralann rnek alrsak : Gl, iein alt anlamlsdr (hyponyme). iek, bitkinin alt anlamlsdr (hyponyme). Btn anlamllk (holonymie) : Kelimenin bir btn ifade etmesine btn anlamllk denir. r. : Ev. (at kelimesine gre). Para anlamllk (mronymie) : Kelimenin bir btnn parasn ifade etmesine para anlamllk (mronymie) denir. r. : at.(Ev kelimesine gre). Bunu yle bir formlle gsterebiliriz : x, yye sahiptir Para anlamllk (mronymie). Btn anlaml (holonyme) : Bir kelime btn ifade ediyorsa btn anlaml kelimedir. r. : Ev, atnn btn anlamls (holonyme) dr. Para anlaml (mronyme) : Bir kelime btnn bir parasn ifade ediyorsa para anlaml kelimedir. Bir alt anlamlnn (hyponyme) para sn ifade eden kelimelere para anlaml denir. r. : at, ev kelimesinin para anlmls ((mronyme) )dr. b) E Deerlilik (quivalence) ve Kartlk (mukabil / opposition) likisi 1) Eanlaml (synonymes) : Anlamlar (signifi) ayn sesleri ( signifiant) farkl olan kelimelerdir. r. : okul / mektep. 2) Kart anlaml (antonymes) : Anlamlar, zt olan kelimelerdir. r. : byk / kk. tip kart anlaml kelime vardr : a) Tamamlayc Kartanlamllk (antonymie contradictoire ou complmentaire). r. : canl /l, var / yok. b) Dereceli Kart anlamllk (antonymie gradable ou contraire). r. : byk/kk. c) Ters evirmeli kart anlamllk (antonymie converse ou rciproque ) :Bunlar karlkl terim iftleridir : rn. : kar ~ koca yahut almak ~ satmak. Alt anlamllar kmesi (co-hyponymes) : Ayn st anlamlya sahip olan kelimelerin oluturduu guruba denir. Bunlar ayn hiyerarik olarak seviyede bulunurlar. Bu kelimeler kendi aralarnda yar e anlaml olabilirler (r. : glmek / tebessm etmek), yahut kart anlaml (antonymes) olabilirler (r. : almak / satmak). Gl ve karanfil, iek kelimesine gre bir alt anlamllar kmesi oluturur.

2) Yapsal Anlam Bilimi (La smantique structurale)

Yapsal anlam bilimi ses bilimiyle (phonologie) ayn prensip zerine kurulmutur. Anlam bilimi birimlerinin analizine dayanr : Anlam birimcik (sme) : Ayrt edici nitelik demektir. Ayn anlam alanna ait kelimeler, birbirlerinden ayrt edici anlam birimleriyle ayrlr : Koltuk kelimesini sandalye kelimesinden ayran en kk anlaml birim kolluklu anlam birimciidir. Anlam birimcik demeti (smme ): Anlam birimcikler topluluudur : Anlam birimcik demeti {anlam birimcik 1, anlam birimcik 2, anlam birimcik n}

st anlam birimcik demeti (archismme) : Birok anlam birimcik demetinde ortak olan anlam birimcikleri kmesidir. Anlam birimcikleri demetlerinin kesiim kmesidir. st szlk birim (archilexme) : st anlam birimcik demeti szlkte yer alan bir birimse st szlk birim adn alr.

3) drak Anlam Bilimi (La smantique cognitive)

drak anlam bilimi insan zihninin alma tarzyla ilgilenir. En tannm dal Yetkin-rnek (prototype) anlam bilimidir. Bu bilim dalnda kelimeler, insann idrakine ve kavrama tarzna gre snflandrlr. Bylece, kelimeler, mantn n grd kategorilere gre deil, insan zihninin kavrayna ve dilde ortaya kan yaplara gre tasnif edilir. Bu gre gre, anlam ynnden birbirine yakn kelimeler insan zihninde yetkin bir rnek etrafnda organize olur. Mesel ku sz konusu olunca, bir insan, yetkin olarak bildii bir rnei merkeze alr. inde yaad kltre, devre, corafyaya gre mesel sere yi dnr. Daha az bildii kular ayn mantk dzeyinde sere nin yanna yerletirir. Bylece zihninde yatay bir yap oluturur. nsan zihni ikinci olarak yine kendi kltrnn, corafyasnn ve zamannn verilerine dayanarak kategoriler aras bir yap oluturur. Kavramlar, temel dzey, st dzey ve alt dzey olmak zere snflandrarak kavrar : Yetkin-rnek (prototypes) : Bir yetkin-rnek, bir kategorinin en iyi rneidir. r . : Kular kategorisinde : Sere. Yetkin-rnek teorisinde iki yn vardr : a) Kategoriler-ii yap (Yatay yn) : Bir kelime kategorisinin merkezinde bir yetkin-rnek (sere) bulunur ; onun yannda alt anlamllar kmesinin elemanlar bulunur (deve kuu). b) Kategoriler-aras yap (dey yn) : st seviye :(niveau superordonn) : (hayvan-bitki) Temel Seviye ( niveau de base) : (kpek-iek) Alt seviye (niveau subordonn) : (taz-gl)

http://www.ege-edebiyat.org