CUMHURYETN LK YILLARINDA SYASAL YAAM

Trk siyasal yaamn ikili ayrmlar biiminde ele alp aklamak mmkndr. Kongar, "Devleti - Sekinci" kesim ile "Geleneki - Liberal" kesim arasndaki bu ayrm ve etkileim ile Trk demokrasi tarihini aklar*. Trkiye'nin ok partili hayata gei denemeleri bir demokrasi mcadelesi biiminde ortaya kmaktadr. Bu mcadelenin baarya ulamas, toplumsal ve siyasal yaamda asker ve sivil brokratlarn etkinliinin azalmas demekti. Ancak, Trkiye 1945'e kadar asker ve sivil brokratlar dediimiz "Devleti - Sekinci" kadro tarafndan tek partili sistem iinde ynetildi. Devleti - Sekinci kesim, bat tipi toplum modeli yaratlmasndan yanaydlar. Batllama yolundaki devrimleri gerekletirmek iin toplumsal, ekonomik; siyasal ve kltrel yaamn her dzeyinin devlet tarafndan denetlenmesine inanyorlard. Toplumda siyasal, ekonomik deimede etkili olacak snflarn olmamas merkezi brokrasi tarafndan desteklenen bu kesimin bat bir merkezi sistemi uygulamalarna neden oluyordu. Btn yenilikleri devletin gcne dayanarak gerekletirmeye alyordu. Bu yzden kendilerine devrimci, ilerici ve merkez sol gibi roller yaktrlmt. "Geleneki - Liberal" kesim ise "Devleti - Sekinci" kesime tepki olarak dodu. Siyasal ve ekonomik eilimleri liberalizmi yanstyordu. Kiinin hak ve zgrlklerini kutlad iin devletin baskc bir tutumda siyasal yaam denetlemesine kar kyordu. Devletin ekonomiye mdahale etmesine, batllamaya ve bask yoluyla benimsetilmek istenen yeniliklere karydlar. Ynetimin yerinden ynetim ilkelerine gre dzenlenmesinden yanaydlar ve kendilerini halkn gerek temsilcisi olarak gryorlard. Topluma sunulan yenilikleri engellemek iin islam dinini son derece etkili kullandlar. Genel olarak
*

Emre KONGAR, Trkiye'nin Toplumsal Yaps, Cilt 1-2, Remzi yay. 1994, st S.143 - 145.

"Geleneki - Liberal" kesim burjuvaziye dayanarak kalknma abas gsterdi. Bu yzden merkez sa dediimiz liberal ekonomi anlayn benimseyen bir grnme brnd*. Ksaca kkenleri, batllama ve muhafazakarla dayanan bu iki ayr dnce akm, Trk siyasal hayatna egemen olmutur. Bu akm evresinde rgtlenen partiler gemiten gnmze kadar varln srdrmlerdir. rnein; Osmanl mparatorluu dneminde, ttihat ve Terakki Partisi ile Hrriyet ve tilaf eklinde ortaya km, cumhuriyet dneminde TCF ve CHP mcadelesine dnm, bu ayrm daha da ileri gtrecek olursak SCF ve CHP, 1945'ten sonra ise DP ve CHP arasndaki mcadeleye dnmtr. Ulusal kurtulu savandan sonra 1923'te kurulan cumhuriyet ve sonrasnda, asker ve sivil brokrat kadrolarn, politik yaamlarn srdrdkleri... "Cumhuriyet Halk Partisi, tek partili sistem iinde muhalefetsiz iktidardayd. Bu sistem iinde anlaml olan sadece bir tek partinin varl deildir. Daha da nemlisi, parti ile hkmet arasnda bir ayrmn olmamasyd. Gerekte parti hkmetti. Bu nedenle bir ok durumda partinin ilk yneticileri ayn zamanda ilin valileriydi ve neredeyse btn devlet memurlar, CHP yeleriydi"1. Bu srada memleketin iinde bulunduu kt durum, ekonomik bunalm, hkmet ilerindeki aksaklklardan tr kamuoyunda sknt ve rahatszlk aratmt... "Toplumdaki bu rahatszlk devrimlerin yaratt tepkilerle de birleince, 1924 yl sonunda cumhuriyet dneminin ilk muhalif partisi olan Terakkiperver Cumhuriyet Frkas kurulmutu"2. Bylece bu partinin kuruluundan kapatlna kadar olan dnemi Trkiye Cumhuriyeti'nin ilk defa ok partili sisteme geii olarak nitelendirmek mmkndr.
* 1

Emre KONGAR, a.g.e. s. 143 - 145 AMMAD, Feraz, Demokrasi Srecinde Trkiye (1945 - 19880), Hil yay. st., s.15 2 GOLOLU, Mahmut, Demokrasiye Gei (1946 - 1950) Kaynak Yay., st. s.21

TCF, Cumhuriyeti,, ekonomik adan liberalizmi, ynetim olarak da yerinden ynetimi savunmutu. Bu parti, Geleneki - Liberal kesim tarafndan Mustafa Kemal'e kar kurulmutu. Siyasal zgrlkler bakmndan liberal bir nitelik tamasnn yannda, dinsel inanlara saygl bir parti grnm vermiti. Bu durum TCF'nn Dou Anadolu'da da daha ok desteklenmesine neden olmutu. Ancak bu olay cumhuriyet dnemine ok partili hayat yani demokrasiyi getirmeye yeterli olmad. nk, iktidar partisi olduka gl ve eletiriye ak deildi. TCF'nn kurulmasyla balayan gelimeler douda, hem etnik hem de dini yn olan, eyh Sait isyannn balamasyla yeni bir boyut kazand. Ayaklanmann bastrlmas amacyla "Takriri Skn" yasas karld. Ayrca ayaklanmaya katlanlarn yarglanmas iin istiklal mahkemeleri kuruldu. Bylece eyh Sait ayaklanmas devleti sekincilere, geleneki liberal kesimin temsilcisi olan partiyi Takriri Skn yasasna dayanarak"... Terakkiperver Frka 3 Haziran 1925'te kar devrimci nitelik tad ne srlerek kapatld"3. Bylece cumhuriyet tarihimizin ilk ok parti denemesi sona erdi. Partinin kapatlmasndan sonraki yllarda, toplumdaki huzursuzluk giderilememi,, iktidar partisinin muhalefete kar yapt caydrma politikas, ayaklanmay bastrmak amacyla kard "Hyaneti Vataniye" ve "Takriri Skn" kanunu ve bunlarn uygulanmasn abuklatrmak iin kardklar istiklal mahkemeleri, sk ynetimin ilan edilmesi uygulanan iddet politikas huzursuzluu artrmt. Bunun yannda sosyal alandaki devrim ihtiyacn ortadan kaldrmam, bu srada 1929 dnya bunalm, Trkiye'yi de olumsuz etkilemi, toplumun btn kesimlerinde byk honutsuzluk yaratm ve yoksulluk iddetlenmiti. lkedeki tek partinin siyasal yaplanma ve beraberinde getirdii merkezileme, politikalarn uygulanmasnda ciddi skntlar yaratm, parti tabann isteklerini yerine getirmede yetersiz kalmt

GLOLU, a.g.e., s.152

Ksacas karlalan glkler, ekonomik alanda yeni bir yaklam gerektirmi artk, uygulanan denetimsiz ve eletirisiz bask politikasn brakmak ve ok partili hayata gemekten baka are kalmamt. ..."Konuyu bizzat Atatrk ele alm, eski ve yakn arkada Fethi Okyar'a 1930 ylnda Serbest Cumhuriyet Frkas'n kurdurmutu"4. ..."Parti program olduka liberaldi. Devlet tekellerinin kaldrlmas, vergilerin drlmesi ve daha geni dnce zgrl programn ana hatlaryd"5. SCF. 5 yl nce kapatlan TCF'na gre gerek kurulu, gerekse sona eri biimine gre olduka farkl zellikler gsterir. ki parti de CHP'nin bnyesinden domu olmasna ramen TCF parti iindeki doal bir muhalefet hareketinin partiden ayrlmasyla SCF ise baz artlarn zorlamas sonucunda Atatrk tarafndan kurdurulmu gstermelik bir muhalefet yaratma giriimiydi"... SCF.'nn kurulmasndaki temel neden toplumsal muhalefetin rejimi hedefe olmayan bir kanada itme gereidir"6. SCF' giriimi dier bir adan dnldnde dier bir nedense i politikada yaanan gelimelerdir. zellikle iktidar tarafndan siyasal muhalefetin ve basnn sindirildii ortamda CHP iktidarnn denetimsizlii parti iinde de rahatszlklara yol am olmasdr. lkedeki tek partinin siyasal yaplanmas ve bunun beraberinde getirdii merkezileme, zellikle politikaclarn uygulanmasnda ciddi skntlar yaratmtr. Partinin mahalli rgtleri tabann dilek ve isteklerini siyasal iktidara yanstmakta yetersiz kalmtr. Bunun yannda uluslar aras kapitalizmin yaratt 1929 ekonomi bunalm toplumun btn kesimlerinde honutsuzluk yaratm bu durumda gizli muhalefeti aa karmak ve yumuatmak ve siyasal rejimi ok parti dzeni ynnde gelitirme gerei duyulmutu.
4 5

GOLOLU, a.g.e., s.22 KONGAR, Emre, 21. Yzylda Trkiye, Remzi Yay. st. 1998, s.141 6 AVDAR, Tevfik, "Demokrat Parti", Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, letiim Yay., Cilt 8. S.2053

SCF'nn parti programnn liberal olmas ve zel giriimcilie nem vermesi ksa srede toplum tarafndan desteklenmesine neden oldu. SCF desteklenmesinin bir nedeni de 1923'ten balayarak devrimlerin halka "tepeden inme" bir ekilde siyasal iktidardaki kiiler tarafndan benimsetilmeye allmasdr. Devrimlerin hepsi o gnlerde halkn btn kesimi tarafndan benimsenmemiti. Bu yzden devrimcilere tepkiler sryordu. CHP'nin basksndan ve ekonomik bunalmdan ylan halk ynlar yeni kurulan SCF'n desteklemi ve bu partiyi kurtulu olarak grmtr. Halk basklara ve ekonomik yoluklara bir tepki olarak seslerini duyurabilecekleri bir parti bulmann heyecan iindeydi. Ancak, ..."Serbest Frka denemesi "devleti - sekinciler" in gdml bir demokrasi yoluyla, "geleneki - liberal" dnceleri denetleme abasyd. Fakat iktidarda bulunan "devleti - sekinciler"gdml bir kartl bile kabul edebilecek hogrden yoksun olduklarndan deneme yrmedi"7. SCF'nn toplum tarafndan hzla desteklenmesi her geen gn daha da gl hale gelmesi partinin toplumsal yaaya ynelik eletirileri devrimleri yapan kadronun henz iktidarda ve merkezilemi bir biimde olmas SCF kurulu nedenine ve CHP'nin isteklerine ters dyordu. SCF dnld gibi sadece CHP'nin hatalarn ve eksikliklerini iinde barndran bir parti olmas nedeni ile tepki grmt. Bylece gdml bir biimde besleyen muhalefeti rgtleyecek parti kurma giriimi hsrana uramt ve kendi kendini fesh etmek zorunda kald. Sonuta diyebiliriz ki : Gerek TCF gerekse SCF, CHP'nin bnyesinden domasna ramen TCF, parti iindeki doal bir muhalefet hareketinin partiden ayrlmasyla olumutur. SCF ise lkenin ekonomik durumu, dnya ekonomik bunalm ve gerekse iteki yetersizlikler sonucunda baz artlarn zorlanmas ile Atatrk tarafndan meclis iindeki ve dnda gelimekte olan kar eilimleri SCF yardmyla denetlemek zere kurdurulmu gdml bir muhalefet yaratma
7

KONGAR, Emre, Trkiye'nin Toplumsal Yaps, 1-2. Cilt., Remzi Yay., 1994., st, s.157

abasyd. Ancak tek parti sisteminden, ok parti sistemine geiin iki deneyimi baarsz olmu ve Trkiye ok partili bir yaama ancak 15 yl sonra i ve d dinamiklerin etkisiyle geebilmitir.

TEK PART DNEM VE OK PARTL HAYATA GE

1923 - 1946 dnemi; iki kez ok partili sisteme gei giriiminde bulunulmasna karn, tek partili (CHP)'li b,r dnem oldu. "... Cumhuriyet kurulduundan beri tek partili devlete ynelik eilim glyd ve CHP'nin 1935 kongresinde parti ile devletin evlilii resmiletirildi.

Kongre srasnda partinin Genel Sekreteri olan Recep Peker, "Yeni parti program kabul edildikten sonra partinin temel ilkeleri, yeni Trk devletinin ilkeleri olacaktr"8. Diye ilan etti. Bundan yl sonra "... 23 Aralk 1938'de toplanan CHP'nin I. Olaanst Kurultaynda partinin otoriter yaps daha da glendirilmitir ve tzk deiikliiyle "Milli ef" ilan edilen Cumhurbakan nn, ayn zamanda "deimez genel bakan" olarak kabul edilmi, bylelikle o dnemde Avrupa da hakim olan otoriter rejimlere benzeyecek bir biimde yetkiler hem parti hem de parti bakan olan tek kiide milli efte toplanmtr"9. Bylece, Trkiye Cumhuriyeti tarihinde Milli ef Dnemi balamt ve smet nn'nn Cumhurbakanl ve milli eflii ile birlikte kinci Dnya Sava da patlat vermi, skntl ve tehlikeli gnler gelmiti. 1930 ylnda gdml Serbest Frka Muhalefetinin halk ynlarnca yaygn bir biimde kabul grmesi,, siyasi iktidar oluturan brokrasi ve burjuvazinin yeni atlmlar atmas gereini dourdu. Bunun yannda bu yllarda dnya ekonomisinin iinde bulunduu buhran iktidar devleti ve korumac bir iktisat politikas uygulamaya gtrd. Bylece 1930 larda balayan devletilik yaklamlarnn ardnda yatan nedenlerden biri, Trk burjuvazisinin o dnemdeli gelimemiliidir. Ama devlet eliyle milli burjuvazinin desteklenmesiydi. Dier bir neden de aydn brokratlarn eskiden beri srdrdkleri devleti - sekinci yaklamdr. Toplumda baka bir siyasal g olmadndan aydn brokratlar kendilerini toplumun tek egemen gc olarak gryorlard. te bu nedenle ulusal bir burjuvazi yaratlmas abas bile, devlet eliyle srdrlmeye alld. Devletilik yaklam sonucu 1930, 1939 dneminde olduka youn bir biimde kamu yatrmlar yapld. ktidar eitli aksaklklar ve yolsuzluklarla mcadeleye girimi Bankas'nn faaliyetleri dikkatle denetlenmi, eker fabrikalar, ie cam fabrikas gibi iletmeler ve devletin teki ekonomik yatrmlar ciddiyetle ele alnarak yolsuzluklar nlenmeye allmt.
8 9

Feroz, AHMAD, Demokrasi Srecinde Trkiye (1945 - 1980) KARA, NCOLU, Nihal Tarih ve Demokrasi, Cem Yay. 1992, st.

Ancak 2. Dnya Sava'nn balamas, dnya tarihinde olduu gibi, Trkiye tarihinde de dnm noktas olmutur. Trkiye bu savaa bilfiil katlmad halde olduka byk siyasal skntlarn yannda sava ekonomisi koullarnn tm atln yaad. Avrupa'da savan balamasyla birlikte, Trkiye'de seferberlie gidilerek yetikin nfusun byk bir blmnn askere alnmas retimde byk dmelere yol amt. Asker saysnn artrlmas ve savaa hazr tutulmas savunma ihtiyalarn olaanst boyutlarda ykseltti."... Tarm ve sanayiden ekilen i gc toplam haslata etki ederken al ticaret hacminde nemli apta daralma olumutur. Bu gelimeler lke ierisinde ara mallarda, yatrm ve tketim mallarnda meydana getirdii darlk artlar ve i retim zerindeki olumsuz etkileri yannda kamu gelirleri ierisinde nemli yer tutan ithalattan alnan vergi ve rejhimlerin temininde nemli azalmalara sebep olmutur"10. Bu arada "...Devlet ileri gnden gne btnleiyordu. Halktaki huzursuzluk ve tahammlszlk hzla artmakta idi. Ne sosyal ve siyasal alandaki bask ve korkutmalar, ne de ekonomik alandaki kemer skmalar toplumdan gelen gittike iddetlenen yaknmalara engel olabiliyordu. Memlekette tam anlamyla bir polis devleti vard. Hkmet ilerindeki yolsuzluklar alm yrm alk ve yoksulluk son haddine gelmiti". Btn bunlarn yannda, Trk halk "... byk bir idari bask altnda idi. Bata byk gazetelerin kt stanbul olmak zere teki illerde baskc valiler vard. "... Kamuoyundaki huzursuzluk son derece iddetlenmiti. Politik ortam elikiler iinde idi. Memlekette tek parti vard. Ama bu partinin iinde iki byk

10

Korku BORATAV, Trkiye'de Devletilik,, Sava Yay., 1982., Ank., s.217

hizip vard. ktidardaki nncler Hizbi, muhalefetteki Bayarclar Hizbi,, smet nn'nn tutumunu beenmeyenler, Celal Bayar'n etrafnda toplanyorlard"11. Bu arada hkmet izledii sava politikasn devam ettiriyor. Artan savunma harcamalarn karlayabilmek iin sk sk Merkez Bankas'na bavuruyordu. Bu ise enflasyon orann ykselttii gibi ar fiyat artlar hayat pahall ve temel ihtiya maddelerinin yokluunu yaratmt. "... Piyasada aranan temel ihtiya maddelerinin yokluu yannda hkmetin ordu ihtiyalar iin elde edilen rnn belli bir miktarna el koymas ve bunun temini iin uygulad basklar zellikle dar gelirli vatanda zerinde kesrini gstermitir. Aranan ihtiya maddelerini reten ve pazarlayan byk ifti ve tccar kesiminden bu yllar ierisinde "sava zenginleri" , "vurgun tefeci", "aalar" gibi tanmlanan ahsiyetler kmtr. Bu gibilerin ynetimden bazlaryla irtibat halinde olmas vatandan hkmete olan gvenini nemli lde sarsmtr"12. Bylece diyebiliriz ki; ok partili hayata geilir, iktidar karsnda muhalefet partisinin geni kitlelerce desteklenmesine II. Dnya sava yllarnda artan sosyal adaletsizliinin ekonomik toplumsal ve byk siyasi skntlar neden olmutur. Uygulanmakta olan sava ekonomisinin sonucu olarak hkmet haksz kazanlara set vurmak, devlet mdahalesini yerletirmek, bu yllarn ihtiyalarna cevap verecek ekonomik ve kltrel alanda baz yeni kanunlara ihtiya duymutu. "... Savan Trkiye'ye getirdii iktisadi glkler tccarlar, zellikle d ticaret tccarlar arasnda byk vurgun da yol aarken, yneltici brokrat kadronun bir blm, 1940 - 1942 arasnda d ticareti yaygn bir denetim altna alma politikasna yneldi"13.

11 12

GOLOLU,, Mahmut, a.g.e., s.25-27 AYDEMR, Sreyya, evket, kinci Adam, Cilt 2, 1979 s. 344-345 13 TEZEL, Sezel, Yahya, Cumhuriyet Dneminin ktisadi Tarihi, Yurt Yay., 1982, Ank., s.165

Bylelikle sava yllarnn yaratt zor koullar yenmek zorunluluu devleti Trk siyasal yaamna ve ekonomiye mdahale etmeye zorlad. ktisadi nlemlerin ana erevesini oluturan ..."19 Haziran 1940 tarihli Milli Koruma Kanunu hkmete fiyatlar kontrol ve piyasaya mal temin etme, retimi devam ettirmek iin zellikle madenlerde zorunlu altrma gibi olaanst durum yetkileri verdi"14. Bu kanun, ikinci dnya savann g ve katlanlmas zor artlar iine soktuu lkenin ekonomik durumuna bir are olabilecei umuduyla karlmt Devlet retim ve tketimi denetlemeye ve dzenlemeye alm, devletin ekonomi zerindeki kontrol ve yasaklamalar ok artmt ..."Ancak uygulama zorlayc tedbirlerle fiyat mekanizmasn kontrol etmenin olanak d olduunu gstermitir. Kanun ayrca ihtikarla ve karaborsa ile mcadelelerinde baarl olamamtr"15. Grnd gibi bu kanun ile devletiliin geni lde uygulanm ancak uygulanan zorunlu tedbirler de beklenen sonucu vermemitir. Hkmet ayn yl, ithalat ve ihracat daha yakndan denetlemek ve ticaretin bir blm kamu kurulular aracl ile gerekletirmek iin kararlar almaya ve kurumlar oluturmaya balad. "... Bu ereve iinde ithalatlar hkmet denetimi altndaki ithalat birliklerinde toplayan bir uygulama balatld. 1941 ylnda ticaret ofisi ve petrol ofisi kuruldu. Ticaret ofisinin d ticaretle uraan ana kamu kuruluu olmas dnlyordu. Petrol ofisi akaryakt ve madeni yalarn ithalat ve datmyla uraacakt. Yine 1941 ylnda kartlan bir kararname ile Ticaret Bakanl:'na, ithalat ihracata fiyat dzenlemeleri uygulama yetkisi verildi"16. Toplumsal dengenin yeniden kurulabilmesi iin d ticaret alanna yaplan en nemli karmalardan biri tartmas gnmze kadar sren 1942 ylnda sava dnemi enflasyonundan yararlanarak byk kazanlar elde edenlerin servetlerindeki
14 15

FEROZ, Ahmad, a.g.e.,, s.15-16 Hamza Erolu, a.g.e., s.55 16 Feroz Ahmad, a.g.e., s. 15 - 16

artlarn nemli bir blmn devlete aktarmak gerekesiyle, bir kez uygulanacak bir varlk vergisi kanunu karld"17. Bu kanun yksek kazan elde ettikleri halde, elde ettikleri kazanlar ile orantl vergi vermeyenlere ynelikti. Uygulama alan genel olarak da dnk stanbul tccar ve zellikle de aznlk tccar oldu ..."Kanun esas olarak ticaret burjuvazisini, tali olarak da ifti, esnaf ve reticileri kapsayan, belli komisyonlarca tarh edilerek bir kereye mahsus olmak zere toplanan itiraz hakk bulunmayan olaanst bir vergiyi ngrr. Vergi borlarn bir oy iinde demeyenler, nce kamplara sonra da alma ykmllne tabi tutulmak zere Akale'ye sevk edildiler"18. Devletin artan harcamalar iin kaynak bulmak amacyla karlan varlk vergisi kanunu uygulamadaki aksaklklar nedeni ile eitli ikayetlere yol amtr. nk sava yllarnn ar kazan sahiplerinden alnmas ngrlen vergi zellikle aznlklardan fazlaca alnyordu. Varlk verisinin byk lde dnda tutulan ve sava koullarnda hzla artan tarmsal kazanlara"... 1943 Haziran'nda kartlan Toprak Mahsulleri Vergisi'nde tarm rnlerinden elde ettikleri ar kazanla orantl vergi vermeyenleri daha dorusu varlk vergisinden uzak kalan mslmanlar hedef ald"19. Toprak Mahsulleri vergisi aarn kaldrlmasndan beri ilk kez tarma ynelik byk apta dolaysz bir vergi olmas asndan nem tar. Sonuta diyebiliriz ki, bir yandan savan yaratt olumsuz gelimeler, dier yandan bu durumu kontrol altna alnmak istenmesi gerekse ortaya kan skntlar hafifletmek amacyla yaplan uygulamalarn keyfi olarak alnmas ve bunlarn uygulama ekli vatandalarn devlete tek parti iktidarna olan gveninin azalmasna sebep oldu. Devletilik politikas devrimlerin salam bir tabana
17 18

TEZEL, a.g.e., s.238 BORATAV, Korkut, Trkiye ktisat Tarihi (1908 - 1985) erek Yay., 1988 st., s.66 19 KARPAT, a.g.e., s.95

oturtulmas amacyla uygulanmt. Ancak uygulanan ekonomik ve siyasi politika CHP'nin halk nemsemediini gsterdi. Bu politikann yaratt honutsuzluk, sava yllarndaki skntlar hkmete kar parti d bir muhalefet dourdu. "... Bu durum zellikle sava yllarnda nemli miktarda servet biriktirmi olmasna karn, varlk vergisi ile simgeleen hkmetin son dnemlerindeki uygulamalar nedeniyle tek partili devlete, kendilerini artk gvenli hissedemeyen iadamlar ve byk iftlik sahipleri iin geerliydi"20. Bylece iktidar partisi, vergi politikas ve bask yntemleri ile yoksul kitleleri kendisinden zaten soutmutu. Egemen snflardan kopunca da toplumsal adan bolukta kalm oluyordu. 1945 ylna gelindiinde "... kinci Dnya Sava mttefiklerin yani Sovyetler birlii, ngiltere ve Amerika'nn zaferiyle sona erdi. Nazizm ve faizm bir daha bellerini dorultamayacak biimde yere serilmiti. Demokrasi cephesi stn gelmiti"21. Sava yllarnda Trkiye bir tarafszlk politikas ile sava d durumunu korumutu. Bu durum mttefik devletlerce ho karlanmam ve Trkiye kendisi iin bir tehlike yaratan Rusya karsnda yalnzla itilmiti. Oysaki Trkiye'nin siyasi ve ekonomik faaliyetlerini gelitirmenin yolunun batya daha fazla yaklamakla olabilecei dncesi vard ve Trkiye sava sonunda bu yaknl salamak ve iine dt yalnzlktan kurtulmak amacyla savaa katld. Trkiye'nin son dakikada savaa katlmas, bir yandan sava yllarnda alnan eitli sosyal, siyasi ve ekonomik tedbirlerin memlekette dourduu honutsuzluk klyordu. ve batya yaklalmas, Trkiye'nin demokrasi davasn benimsemesini ve mevcut rejimin demokratik esaslara gre dzenlenmesini gerekli

20 21

AMMAD, a.g.e., s.15 - 16 SERTEL,, Zekeriya, Hatrladklarm, Gzlem Yay., 23, 1977., st., s 243 - 244

Dnyadaki devlet dzeni anlaynn demokratik sisteme yneldiinin anlalmas zerine Birlemi Milletler Antlamas imzaland. Sava sonunda dnya barn korumak amacyla kurulan "... Bu rgt insan haklarn gvenlik altna alma grevini ykleniyordu. Trkiye'de bu rgte girmekle insan haklarna sayg gstermeyi vaadetmi oluyordu"22. Bu rgtn demokrasi zerine kurulmu olmas son anda Almanya'ya sava aan, Trkiye'de dnce vicdan, rgtlenme zgrlklerinin kstlanmasna, tek partili bir dzenin srmesini kimse hogryle bakamazd. "...Bu eilim CHP iindeki iki byk hizbin de iine geliyordu. Bayarclarn muhalefet hizbi; bu sayede ayr bir rgtte birleip glenme yani ayr bir partide toplanma imkn bulacak ve innclerin iktidar hizbi ile aktan aa mcadele edebilecekti. nnclerin iktidar hizbi de; bu sayede parti iindeki muhalefetlerden kolaylkla kurtulacak ve gvenmediklerini de rahatlkla temizleyebilecekti. Btn bu nedenlerle: Trkiye, tek dereceli bir seimde ok partili bir meclis kurma havas iine giriyordu"23. Nitekim "... Milli ef 1945'teki sylevinde ok partili hayata geilecei mjdesini vermiti. Mecliste ve basn organlarnda muhalefet daha aa kmt. D dinamiklerin adeta kanlmaz hale getirdii demokratikleme i dinamikler tarafndan da ne kartlyordu"24. Bylelikle Trkiye'de ok partili hayata nn tarafndan gei karar verilmesi ile bu dorultudaki liberalleme giriimleri de balam oluyordu.

22 23

SERTEL, a.g.e., s.244 GOLOLU, a.g.e., s.27 24 AVDAR, Tevfik, a.g.e., s.5

"... nn'nn kararndaki en nemli etken Sovyetler Birlii'nin tehdidine kar batl devletlerin desteini kazanmak gibi bir d politika kaygsyd"25. nn'nn bu kararndaki bir neden de parti iindeki muhaliflerden kolaylkla kurtulabilme dncesi idi. Ksacas, ok partili dzene geiin ardnda yatan nedenler iin unlar syleyebiliriz. kinci Dnya Sava sonunda bask rejimlerinin yani nazizm ve faizmin yenilmi olmas, savan gelimi olduu ekonomik toplumsal sknt ve huzursuzluklarn artmas, iktidar basksnn halk zerindeki etkisi ve denetimi, ekonomik, siyasi uygulamalarn tek partili dzene kar olumsuz tepki uyandrmas ve batnn Trkiye'ye demokratikleme ynnde bask yapmasdr. Yani ok partili hayata i ve d etkenlerin etkisiyle geilmitir.

25

TUNAYA, Zafer, Tark, Tarih ve Demokrasi, Cem. Yay., 1992, st., s.70

I. DP KURULU ALIMALARI
kinci Dnya Sava sonras souk savan ilk tohumlarnn atlmas, 1945 ylndaki d gelimelerin yannda, Birlemi Milletler Antlamasnn yaplm olmas, Trkiye'nin demokratikleme yolunda admlar atmas gereini dourdu. Artk tek partili dzenin srmesini kimse hogryle karlayamazd. Bylece milli ef smet nn 1945'teki nutku ile ok partili hayata gei maddesini vermiti. Trkiye artk yeni siyasi oluumlara hazrlanyordu "... Siyasi ortam, cumhuriyet kuruluundan beri hi bu kadar hareketlenmemiti. Bu hareketliliin iinden yeni politik rgtlenmelerin kmas kanlmazd. Dnyada demokrasi akmlarnn geliip glendii bir srada, bat dnyasnda kendine bir yer aray iinde olan Trkiye'de yeni partilerin ortaya kmas iin gerekli ortamn hazrl iindeydi. Siyasi partilerin kurulmasna olanak tanyan koullarn olgunlamasyla,, ok partili dnemin ilk siyasi partisi bir i adam tarafndan kuruldu. Sanayici Nuri Demira'n "Milli Kalknma Partisi" 7 Temmuz 1945'te kurulduunda dnemin ilk rn olmas nedeniyle nem tar"26. "... Bu parti ksa bir sre iinde halk kitlelerinden byk ilgi grm ve onlar peine takmt. Ancak parti kadrolarnn politika retebilecek, yetkin kiiler
26

Feraz, Ahmad, a.g.e., s.14

olmamas ve sonradan daha gl bir partinin (DP) kurulmasyla, balangta yapt sansasyona deecek bir rgtlenmeye gidemedi"27. CHP iindeki asl muhalefetin canlanmas 1945 yl bte tartmalar ve iftiyi topraklandrma Kanunu'nun mecliste grlmesi srasnda ortaya kt. iftiyi Topraklandrma Kanunu'nun 17. Ve 21. Maddelerinin tartmas srasnda Celal Bayar, Adnan Menderes, Refik Karaltan ve Emin Sazak'tan oluan muhalefet yasaya olduka sert eletirilerde bulundular. Bylece yasalarn tartlmas srasnda gelecekteki muhalif partinin kimlerden oluaca iyice belli olmutu. Bunun yannda Halk partisi muhalif sesleri tevik ediyor. nk "... Bir defa bir muhalefet partisinin kurulmasyla Halk Partisi totaliter bir parti olduu tenkitini karlam olacakt. Dier yandan partiyi iinden zayflatan mennun olmayan baz unsurlardan kurtulmak"28 salanacakt. ok partili dnemin asl muhalefet hareketi geni halk kitleleri, toprak aalar, ticaret burjuvazisinin tek parti ynetiminden rahatszlk duyan ve bunu dile getiren kadrolardan ykseliyordu. "... Muhalif grubun bteye ynettii eletiriler, bte a nedeniyle artan devlet borlar, lsz emisyon, hayat pahall, dar gelirlilerin ve zellikle memurlarn iinde bulunduu ac durum, vurgunculuk ve karaborsa, vergi sisteminin verimsizlii ve adaletsizlii gibi konularda younlamt. Bteyi eletiren grup daha sonra bu eletirileri ynnde davranarak bte aleyhine oy kullandlar. Balangta saylar be kii olan muhalifler"29 iftiyi Topraklandrma Kanunu kt gnlerde parti grubuna bir nerge vermilerdi. "... Drtl Takrir adyla tannan bu nergeyi imzalayanlar zmir Milletvekili Celal Bayar, el Milletvekili Refik Karaltan ve Kars Milletvekili Fuat Kprl'dr"30.

27 28

AAOLU, Samet, DP'nin Dou ve Ykseli Sebepleri, Baha Yay., 1972, st. s.84-87 AAOLU, a.g.e., s.84-87 29 AAOLU, a.g.e., s.84-87 30 EROLU, DP Tarih ve deolojisi, s.10

Gerek lke, gerek parti ynetiminde liberal dzenlemeler yaplmasn isteyen drt milletvekili nergede "... Milli hakimiyetin tek tecelli yeri olan Byk Millet Meclisi'nde hakiki bir mrkebenin salanmasna, demokratik messeselerin serbeste doup yaamasna engel olan ve Anayasann halk ruhunu takyid eden baz konularda deiiklik yaplmasn ve parti tznde de yine bu maksatlarn icap ettirdii tadillerin hemen icrasn"31 istiyorlard. Drtl nerge sahiplerinin yaptklar aklamalardan anlalyordu ki demokrasinin gereklemesi iin ok partili hayata gemek gerekliydi. Ancak nn'nn Mays 1945'te liberalleme direktifi verdii halde nergenin reddedilmesi tartlmaldr. Bu gsteriyordu ki halk partililer otoriter tepki anlaylarn devam ettiriyorlard. Baz yazarlarn dediine gre de CHP kendi iinde bu muhalefeti karabilmek iin kastl olarak byle davrand. Bu arada ok partili ve hatta DP'nin program hazrlklarnn yapld srada Trk basnndaki iki yayn organ iktidara ar eletirilerde bulunuyorlard. Bunlardan biri liberal eilimli vatan gazetesi, ikincisi de sol eilimli Tan gazetesiydi. Parti iindeki tartmalar sertletike banda da muhalefet sertleti "... Vatan ve Tan ayn zamanda, uluslar aras politikada demokratik gavann egemenliini vurgulamakta, Batl mttefiklerin yannda yer alabilmek iin siyasal liberallemenin gerekli olduunu belirtmekteydiler"32. zellikle Tan'a Zekeriya ve Sabiha Sertel'ler Dp muhalefetini kontrol altnda tutmak isteyen CHP'nin basn aracl ile kkrtt niversite genliinin tertipledii mitingler, Tan matbaasnn baslmas olaylarna neden oldu. CHP'nin byle bir yol izlemesinin nedeni Tan gazetesinin solculuu deildi, muhalefet
31 32

AVDAR, Tevfik, Trkiye'nin Demokrasi Tarihi, mge Yay., 1995, Ank., s401 KOAK, Cemil, Trkiye Tarihi 4. ada Trkiye (1908-1980) Cem Yay., st.1990 s.138

olmasndan kaynaklanyordu. Sabiha Sertel DP partiyi desteklediklerini ve kendilerine komnist sulamas yapanlara Grler Dergisi'nde yle bir esprili cevap veriyordu. "... Daha burjuva demokratik devrimi gereklememi bir memlekette sosyalist bir devrim, artlar gereklememi bir memlekette, ne sosyalizmin ne ok bakalarnn temel tutunacana inanmyorum. Ben sadece demokrasi istiyorum. Bu demokrasiyi vermek isteyenlerdir ki, Tan'n bu mcadelesine kar geici ve mukavemet gsteriyorlar"33. 4'l nergenin reddedilmesinden sonra "... Adnan Menderes, ve Fuat Kprl vatan gazetesinden ls o gnlere gre ok sert olan bir muhalefet izgisini izleyen yazlar yazmaya baladlar. Bu yazlarndan tr parti 21 Eyll 1945'te bu iki milletvekilini partiden ihra etti. Refik Karaltan'da bu arkadalarn savunan bir yaz yazd iin ayn akbete urad. Celal Bayar ise nce milletvekilliinden sonra da partiden istifa etti"34. Bylece DP'nin drt kurucusunun CHP ile ilikisini kalmam oluyordu ve drt milletvekili yeni bir parti kurabilecek duruma gelmilerdi. Esasen Celal Bayar istifa etmeden nce smet nn , Kasm 1945 meclisi a nutkunda lkede ciddi ve inanlr bir muhalefet partisinin kurulmasn istemi, tek dereceli seim sisteminin getirileceini, demokrasiye aykr baz maddelerin deitirileceini sylemekteydi. nn bunlar sylemekte Trkiye asndan ok nemli sonular vermesi beklenen bir demokrasi dnemine kontroll bir muhalefetle girmeyi planladn gsteriyordu. Daha sonra "... Celal Bayar, Aralk 1945'te basna verdii bir demete arkadalaryla yeni bir parti kurma giriiminde bulunacan resmen aklad"35. Celal Bayar, smet nn'y kkne aracak nemli noktalarda anlatlar. Nitekim bu konumann ardndan "... 7 ocak 1946'da DP, Drtl Takririn sahipleri tarafndan resmen kuruldu"36.

33 34

TMUR, Taner, ok Partili Hayata Gei, letiim Yay., 1992,, st., s.86 AVDAR, a.g.e., s.402 35 TMUR, a.g.e., s.24 36 AVDAR, a.g.e, s.402

Btn bunlar gsteriyordu ki DP dnyada demokrasi akmlarnn glendii bir srada bat dnyasnda kendine bir yer aray iinde olan Trkiye'de yeni partilerin ortaya kmas olaand. Ayrca Trkiye'nin savaa girmedii halde bu durumdan etkilenmesi, artan honutsuzluklar, ulusal bir burjuvazinin yaratlmak istenmesinin yannda varlkl snflarn artan basksna yant bulma istei ve Milli ef smet nn'nn 1945'te meclis a nutkunda ciddi bir muhalefet partisine gereksinim duyulduunu belirtmi olmas DP'nin kuruluunda etkili olmutur.

II. DP'NN MUHALEFET YILLARI (1946-1950)

DP'nin 1946'da drtl nergenin sahipleri olan drt milletvekili tarafndan kurulmasyla 1950'ye kadar ki dnem DP'nin baarl muhalefet yllar olmutur. "... DP Terakkiperver Cumhuriyet, Serbest Cumhuriyet Frkalar gibi, DP'de Cumhuriyet Halk Partisi'nin meclis gurubunda balayan muhalefetle domutur"37. Ve 1946 - 1950 ylna kadar ki muhalefetini kararllkla srdrm olan DP, Trk siyasal yaamnda byk insan ynlarnn byk meydanlarda toplanarak gsteri yapmas gibi bir yenilii balatm, artk halk kendi isteklerini, skntlarn iktidardakilere sylemeye balamt. "... 8.1.1946'da yeni kurulduunun ertesi gn DP kurucular Byk Kongre'nin yetkilerine sahip olarak toplandlar. Parti bakanlna Celal Bayar getirildi. Drt kurucunun yanna Cemal Tunca'da alnarak be kiilik genel ynetim kurulu kuruldu"38. "... Parti rgt, hazrlanan tze gre, merkezde organdan oluacakt. Genel Bakan, Genel dare Kurulu ve Merkez Haysiyet Divan, bu kurullar iki ylda bir toplanacakt, genel kurulca seilecekti. te yandan yurt iindeki rgt ise drt aamalyd. l, le, bucak ve ocak rgtleri ve bunlarn ile yedi kii arasnda deien ynetim kurullar vard. Haysiyet divan ise yalnz il rgtnde bulunmaktayd. Bu arada tzn dikkati eken en nemli maddesi milletvekili adaylarnn btnnn genel idare kurulu tarafndan seileceine dair hkmd"39.

37 38

DOAN, Avni, Kurtulu, Kurtulu ve Sonras, Dnya Yay., st. 1964 GOLOLU, A.g.e., s.411-412 39 AVDAR, a.g.e., s.404

Bu durum partide sk bir disiplin daha bandan itibaren kurulmak istendiini gstermektedir. Bilindii gibi sava yllarnda devletin ekonomi zerindeki mdahaleleri artmt. DP kurulduktan sonraki muhalefet yllarnda mevcut siyasi iktidarn devleti ekonomi politikasn sert biimde eletirmeye balad. Gerek glenen kent burjuvazisinin gerekse byk toprak sahiplerinin ve geni halk kitlelerine arad yanky toplad. Zaten partinin kurucular arasnda kent burjuvazisinin sonsuz gvenine sahip olan Celal Bayar ile byk toprak sahiplerinin temsilcisi Adnan Menderes bulunmaktayd. "... DP'nin program gerek ekonomik gr, gerekse, kiisel hak ve zgrlkler ynnden Halk Partisi'nin programndan daha liberaldi. Aslnda bu program tek aprti ynetimine bir tepki nitelii tayordu. te yandan Cumhuriyetilik, ulusuluk, laiklik, devrimcilik, halklk ve devletilik Kemalizmin alt ilkesi olarak programda kapsanmt"40. DP'nin kurucular eski Halk Partisi iindeki muhalefet grubu olduuna gre Atatrk ilkelerinin parti programnda yer almas doal bir durumdu. Bylece ilkelere, programda yer vermekle belki de Kemalizme ballklarn gstermekte kullandlar. Muhalefetteki DP liberal bir iktisat politikasn savunuyordu. ktidara geldiinde, iktisadi kalknmada zel sektre dayanacan, devletin ekonomideki arln azaltacan, lke ekonomisinin tarma dayanaca vaadinde bulunuyordu. Halkn iktidar basksndan honutsuzluu demokrasi kavramna soyut dzeyde kalmas ve muhalefetin eletirisi DP'nin soyut dzeyde kalmas ve muhalefetin eletirisi, DP'nin nlenmez ykselii, iktidar partisini tedirgin ediyor ve CHP yneticileri saldrgan tavrlarn yannda telal bir politika izliyordu. DP'nin geliimini engellemek iin CHP bir takm nlemlere bavurmu, 1946'da tek
40

AYDEMR, SREYYA, evket, Menderes'in Dram, Remzi Yay., 1969, st., s.163

dereceli seim usuln kabul etmi yine basn yasasnn hkmete gazete kapatma yetkisini veren hkm kaldrm ve niversiteye zerklik kanunu tannmt. Bir dier nlemde "... Kuruluundan alt ay sonra DP bu derece kuvvetlenince Halk Partisi hkmeti ilk dnd gibi 1947'de deil 21 Temmuz 1946'da genel seimlere gitmek zorunda kald"41. Bylece henz alt aylk gemii olan muhalefetin rgtlenmesi geciktirilmi olacakt. Meclis'in seim karar DP'de tedirginlik yaratt. Belediye seimlerinin yaratt bunalml ortamn henz durulmadan genel seimlere gidilmesi kararna henz rgtlenmesini tamamlayamadndan DP buna hazr deildi. Ancak toplanan kk bir kongre ile seimlere katlma karar alnd. DP'liler seim kampanyasnda ak hava mitinglerine arlk vermi. Alanlara topladklar binlerce kiiyle iktidar partisini hayrete drdler. O dnemde yazl basnn dnda tek iletiim arac olan radyodan yalnzca iktidar partisi yararlanabiliyordu. DP yneticileri bu yzden miting alanlarn ok iyi kullanmaya alrken te yandan krsal kesimlere,, bylece, kk yerleim birimlerine kadar uzanmlard. DP'nin yeni bir anlay getirdii seim kampanyasn Halk Partililer anlayamamlar. Demokratlarn daha ok ehirlerde kk boyutta pasif bir muhalefet olarak kalacan dnmlerdi. Oysaki DP kitlelerce destek grd. DP'nin geliimini engellemek iin CHP tarafndan alnan nlemler yetmiyormu gibi 1946 seimleri de bask iinde gemiti. "... 1946 seimleri II. Merutiyet Dnemi'nin nl 1912 seimleri kadar ok tartlan, drstlnden kuku duyulan bir seim olmutur. Seim yasasnn istenilen gvenceleri salamamas, zellikle Anadolu'da iktidar partisinin bir ok hileler yapmasna yol amtr. Bunlarn boyutu ise iktidarn banaz tutumunu srdrmesinden tr ortaya kmam,, bylece 1946 seimleri CHP asndan bir galibiyetten ok bir
41

KARPAT, a.g.e., s.347

yenilginin ezikliini getirmitir. DP ise bu durumunun yaratt uygun koullardan yararlanmasn bilmitir"42. DP kuruluundan bu yana salad halk destei seimlerin sonularndan grndnden ok fazlayd. Seimlerdeki bask ve hileler DP'nin muhalefetinin sertlemesine neden oldu. DP evrelerinde ykselen youn tepki ve itirazlar sonu getirmeyince yurt apnda protesto gsterileri dzenlediler. "... Byk ynlar verdikleri oyun gerek sahipleri tarafndan

savunulmasn istiyorlard. zellikle parlamento dndaki muhalefetin dozu DP'yi tutan basn organlar aracl ile artmt. Bu durum iktidar rahatsz ediyordu"43. Halk partisi hkmeti, DP'ye ilgi gsteren ve parti aklamalarna geni yer veren, daha da tesi demokrasiye gei aamasnda tek parti iktidarnn alk olmad biimde yaynlar yapan basnn susturulmas, ya da en azndan kontrol altna alnmas iin hazrlanan basn yasas muhalefetin youn eletirilerine ramen meclisten gemeyi baard. Diyebiliriz ki DP muhalefet yllar onun bir yandan nlenmez ykseliine, dier yandan Halk Partisi'nin DP muhalefetinin bu derece ykseliini tedirginlikle karlamalarna ve bask politikas izlemelerine neden olmutur. 1946 seimleri CHP'nin basks nedeniyle drstlnden phe edilen bir seim olmutur. Halk partililer DP'nin gelimesini engellemek iin nlemler almlar ve 1946 seimleri bask iinde gemitir. CHP'nin DP'nin pasif bir muhalefet olarak kalacan dnmesine ramen DP'ye halk destei muhalefet yllar boyunca devam etmi ve onun 1950'de iktidara gelmesine neden olmutur.

42 43

AVDAR, a.g.e., s.404 AVDAR, a.g.e., s.404

Basn yasas deiiklii T.B.M.M'de grlrken 7 Eyll'de parasnn deeri

Trk

drlerek Cumhuriyet Dnemi'nin ilk byk lekli

devalasyonu gerekleiyordu. Bu olayn ardndan baz maddelerin fiyatlarna yaplan zamlarda zaten yoksulluk iinde yaayan ii, memur vb. dar ve dk gelirliler daha zor duruma dtler. Ekonomik eletiriler ve ikayetler hkmeti kzdryor. Bu arada baz gazeteler ve sol muhalefet partileri, bir anlamda DP'ye gzda vermek iin kapatld. "... Ekonomik koullarn zorlamas 1947 bte eletirilerinin sertlemesine neden oldu. Bu grmeler srasnda Babakan Recep Peker yaplan eletirilerin "psikopat bir ruhun ifadesi" olduunu syleyince kyamet koptu. Dp milletvekilleri toplu bir biimde meclisi terkettiler. Bylece Trkiye'de yanklar byk olan bir boykot hareketi balang oluyordu. Bunalm dokuz gn srd. Cumhurbakan nn, Celal Bayar'la konutu. DP'ye bu gibi durumlarn tekrarlanmayacana dair gvence verdi ve 27 Aralk'ta Dp gurubu meclise girdi. "... DP'nin kuruluunun ilk yldnmne rastlayan 7 Ocak 1947 'de ilk byk kurultay Ankara'da topland. Bu kurultay Trkiye'de demokratik gsterilen ilk olarak tarihe gemeye layk bir toplant oldu. Kongre hibir delegenin konumas kstlanmad, herkes yllarn verdii hasretle demokrasi adna aklna geleni syledi"44. Bu yzden Trk siyasi tarihinde bu kongre byk nem tar. Trkiye'de ilk kez baarl bir muhalefet partisi, batan sona zgrlk bir kongre olarak toplanyor ve iktidara aka kar karak ald kararlarn uygulanmasn istiyordu. "... Kurultayda hkmet ve CHP ok iddetli eletirildi te yandan Peker hkmeti DP'yi komnist yntemler kullanmakla suluyordu. Trkiye'de demokrasiyi yerletirmeye kararl grnen ismet paa gerginleen durum karsnda ie karma zorunluluu duydu. 12 Temmuz 1947 bir bildiri yaynlad. Tarihte "12
44

AVDAR, a.g.e., s.404-405

TEMMUZ BEYANNAMES" ile geen bildiri salamay amalyordu"45.

kar partiye gerekli gvenceleri

12 Temmuz bildirisi her iki partide de olumlu ve olumsuz tepkiler dourdu. CHP'de Recep Peker'in ban ektii sertlik yanllar bildiriye olumsuz yaklayorlard. Bu yzden parti bakan Recep Peker'i feda etmeye karar verdi ve onun kar kacan bile bile beyannameyi yaymlad. DP de bir grup partili ve milletvekili bildiriye kar karak bildiride verilen szlerle durumun dzeltilemeyeceini savunuyorlard. "... Bylece 1947'de muhalefet partilerinin varln teminat altna alan beyannamenin yaymlanmas demokratlar hkmete kar daha yumuak bir tutum taknmaya, tekilatlarn takviye ederek, partinin laiklik ve devletilik konularndaki grlerini aklkla belirtmeye sevk etti"46. Bununla iktidar muhalefetin varlna tahamml etmeyi, onunla bir arada yaamay kabul ediyordu. Ayrca biletini Trkiye'de demokrasinin gelimesi bakmndan bir dnm noktasyd. Beyanname bir ynden CHP'de sertlikten yana olanlar etkisiz hale getirirken buna benzer bir etkiyi de DP'iinde yapm ve her iki partiden ayrlanlar mstakil demokratlar ad ile gruplar oluturmu bu arada Recep Peker'in istife etmitir. DP'nin ilk byk Kurultaynn sonunda bir karar niteliinde kabuk edilen Hrriyet Misak ad verilen u esaslar kararlatrd. "... Vatandalar hak ve hrriyetlerini halleder mahiyette olan ve anayasamzn metnine ve ruhuna uymayan kanun hkmlerinin kaldrlmas. Vatanda reyinin emniyet ve mezuniyetini salamak ve milli hakimiyet

45 46

EROLU, a.g.e., s.34-35 KARPAT, a.g.e., s.347

prensibini teminat altna almak maksadyla seim kanununda deiiklikler yaplmas Devlet reislii ile fiili parti reisliin bir zat uhdesinde birlememesi usulnn kabul"47. Bylece DP'nin ilk byk kurultaynn ald kararlar zellikle de Hrriyet Misak'nn ilan iktidar basksnn ve yetkililerinin tekrar muhalefete saldrmas sonucunu dourdu. DP iinde de ayrlmalar oldu. Parti iinde Bayar' sulayan bir grup kt ve bu grup partiden ayrlarak Millet Partisi adnda yeni bir parti kurdular. Bu dnemde lke iindeki gelimeler byle bir yol izlerken d politika alannda Amerika ile youn ilikiler srecine girmiti. Bilindii gibi Trkiye kinci Dnya Sava'ndan sonra SSCB'nin geni lde glenmi olmasndan kendisini yalnz ve gvensiz hissediyordu. Sovyet tehdidine kar gvensizliimiz iin ABD'ye sarlmt. Ve Truman Yardm bunun ilk adm oldu. Truman Yardm ABD'nin askeri siyasi ve ekonomik olarak Trkiye'yi destekleyeceini gsteriyordu. kinci Dnya Sava srasnda karlat Sovyet tehdidi karsnda ABD'nin yardm Trkiye'de byk bir ferahlk yaatmtr. Ancak Trkiye'nin ekonomi siyaseti da bamll artrc bir biimde geliti. "... Amerikan Gemilerinin kylarmzda ska grlmeye balamasyla birlikte, Trkiye'nin ABD'den 500 milyon dolar bor aray gndeme geliyor ve ABD Trkiye'den alaca 100 milyon dolardan vazgeiyor"48. Bylece Trkiye Truman Doktrini erevesinde ABD yardmlarna balanmam oluyordu. ABD Bakan Truman, Trkiye ve Yunanistan'n Sovyet tehdidi altnda olduunu ve bu yzden ABD yardm kapsamna alnmasn vurgulamt. Truman
47 48

TUNAYA, 2. Tarik, Trkiye'de Siyasi Partiler (1859-1952), Doan Yay., 1952, st. s.650 AHMAD, a.g.e., s.41

politikasnn temeli sava sonras Amerikan politikalarnn kendilerini srekli ar bir Sovyet askeri tehdidi altnda grmelerine dayanmaktadr. ABD bu politikas ile stratejik neme sahip olan Trkiye ve Yunanistan' askeri ekonomik adan glendirmek ve kendisine baml iki yeni lke bulmu olacakt. Bir dier neden ise kendi ekonomik ve siyasal anlaynn gelimesi salanacakt. Trkiye bir yandan sava sonrasnda karlat Sovyet tehdidi, dier yandan ekonomik ve askeri yardma olan gereksinmesi yznden ABD yardmna bir cankurtaran simidi gibi sarlmtr. Trkiye 1948 ylndan itibaren de Marshall Yardm erevesinde ekonomik yardm almaya balamtr. Trkiye ekonomik kalknmasn salamak iin kredi salama abas iine girmitir. Ayrca Marshall plan Truman Doktrini'nin bir uzants ve tamamlaycs olmas ve II. Dnya Savandan sonra ABD'nin genileme ve evreleme politikasnn bir paras olmas nedeniyle souk savaa giden yolda nemli bir admdr. Trkiye'nin bu dnemde ABD ile ilikilerinin younlamas "... Truman Doktrini ve Marshall Yardm Program erevesinde Trkiye' ye gelen uzmanlarn uygulanmakta olan devleti, mdahaleci ekonomi politikasn eletirmeleri, Hkmeti iktisat politikas deiikliine sevk etmitir. Trkiye'nin Marshall Yardm Program alnmas ve d kaynak kullanlmas iin kendi kaynaklarnn yetersiz olduuna inanan Trkiye her yn ile batya benzemeye almtr"49. Marshall Plan ad altndaki Amerikan Yardm Trk ekonomisinde tarm ve ulama ncelik verdi. 1948' de Trkiye Plan iine alnrken tahl ambar olarak dnlmtr. Bu dorultuda "... Amerikan yardm ile ok sayda traktr ve tarm arac Trkiye' ye getirilmiti. Amerikan teknik yardm sayesinde Trk Tarm Bakanl'nn almalar artmt. En nemlisi de Trk Amerikan Yol Program ile, daha iyi yollar ve Trkiye' nin ara, yol yapma ve bakm gcnn arttrlmas
49

AHN, Hseyin, Trkiye Ekonomisi, Ezgi Yay., 1997 Bursa, s.90

iktisadi ve kltrel adan yoksul blgelerle balant salanmasna olanak verdi. Hem tarm rnleri hem de tketim mallar iin pazarlar gelimeye balad. Anadolu'nun ileri hzl bir iktisadi canlandrma iine girdi"50. Sonuta Trkiye'nin Truman Doktirini ve Marshall Plan erevesinde ald yardmlarla tatmin olmayarak, ABD ile ikili antlamalar yoluna girmitir. Bu durum Trkiye' yi Amerikan Politikasna iyice balam bylece Trkiye'nin izledii bamsz d politika terk edilerek srekli Amerikan Politikasnn etkisinin hissedildii bir srece girmitir. Amerika ile yaplan askeri ve ekonomik ikili anlamalarla Trkiye bir ok tavizler vermi, kolaylklar salam, sler kurdurmutur. ABD' ye kar taknlan tavizkar tutum sonunda Trkiye zaman zaman maceralara srklenmek istenmi ama bunun bedelini yine Trkiye demitir. Bu arada 1947' de yaplacak olan ara seimlere DP gven duymad gerekesiyle MP ile birlikte katlmad daha nceki seimlerde hile yapldn syleyerek seimi protesto eden tavrn 1949'daki ara seimler ile srdrd. ".... DP'nin ikinci byk kurultay 1950 seimlerinden yaklak bir yl nce 20 Haziran 1949' da topland. Genel merkezin, yani kurucularn partiye tam anlamyla hakim olduklar kongre sresince izlendi. Seimlerin yaklamasndan tr ana konular seim yasas ve milletvekili adaylarnn yzde 80'inin rgt tarafndan atanmas kabul edildi. Ne ki, genel merkez gene son sze sahip olacakt. Seim yasasnn demokratik ierikli olmas asndan ise partinin geni halk ynlaryla birlikte oylara sahip kmas konusunda bir kararll ifade eden " Milli Husumet And " nn kabul ile kurultay dald. Milli Husumet And, iktidar evrelerinde, 12 Temmuz Beyannamesi ile vurgulanan yaama geirilen partilerin bar ierisinde birlikte yaamas ilkesine ters dmesi nedeniyle tepki uyandrd. Fakat yllarn deneyimli Babakan
50

KOAR, Nevin (Derleyen),Trkiye'de Devletilik Aratrma Dizisi, Balam Yay.,1995 st.s.109

emsettin Gnaltay'n demokratikleme abalarn geriletmeye niyeti yoktu. Uzun tartmalar sonucunda DP'nin de oylar ile katld bir seim yasas kabul edildi. Bu yasa ile gizli oy ve ak tasnif ilkesi getiriliyor, partilere radyodan propaganda amacyla eit lde yararlanma olana salanyordu. Ancak, DP'nin tm abalarna ramen, CHP ounluu nisbi seim ilkesini kabul etmemiti yasann kabul edilmesinden sonra TBMM, 14 Mays 1950' de seimlerin yaplmasn kabul etti"51. Tespit edilen seim gnnden sonra, btn partiler seim kampanyalarn balatm oldular. Artk btn gzler seim meydanlarna dikildi. Cumhuriyet tarihinde ilk ciddi demokrasi imtihan verilecekti nk semenin farkl grler ierisinden birini semesi iktidara getirmesi demokrasinin gereiydi. Seim Kanunu Meclis' ten ktktan sonra her partinin seim faaliyetleri btn memlekette hzland. Mitinglerde younlaan kampanyalarda partiler birbirlerini karlkl sulama yoluna gitti. Bu durum siyasi havay gerginletirdi ama yine de 1946 seim kampanyalarna oranla daha olumlu bir hava mevcuttu Halk siyasete olaanst bir ilgi gsteriyordu. "...... 16 ubat 1950'de gizli oy, ak tasnif ve yarg denetimini kabul eden, Yargtay ve Dantay yelerinden oluan ve yksek seim kurulunu ngren seim yasasnn kabul edilmesinden sonra, 14 Mays 1950' de yaplan seimlerde DP, oylarn % 53, 35' ini alarak 487 milletvekilliinin 408' ini kazand. 22 Mays 1950' de Menderes babakanlnda ilk DP hkmeti kuruldu ve Bayar cumhur bakan seilerek genel bakanlktan ayrld. DP Genel dare Kurulu 9 Haziran' da Menderes' i genel bakanla seti. Menderes bu grevi partinin kapatld 1960'a dein srdrd"52. Bylece 1950 seimleri btn yurtta sevinle karlanmt. Demokratlarn seimlerde elde ettii baar bir zaferdi. Cumhuriyet kurulduundan beri ilk defa yaplan serbest ve drst seimlerde iktidar el deitirmiti. Bu durum bir yerde halkn CHP iktidarna kar duyduu honutsuzluu gsteriyordu.
51 52

KEMAL, H., KARPAT, a.g.e., s.406 ANA BRITANICA, 7. Ana Yay., 1986 st., s.108-109

".... CHP'nin ar bir ekilde olmasa da seimi kaybedecei ortadayd. nk uzun yllar srdrd baskc iktidar sresince hibir kesimi honut edememiti. Dnya koullarnn da deimesiyle Trkiye, yeni geliim ve deiime gebeydi. Ama bu deiimi ynlendirebilecek gce ve yetenee geni ve yoksul halk kesimleri deil, gittike palazlanan toprak sahipleri be sermaye evreleri sahipti. Efendimiz olduunu savuna geldiimiz kylnn ayandaki ark, tarlasndaki karasaban, evinde tezek, anda bulgur vard "53. stelik vergi toplamadan, gvenlik salamaya kadar bir sr sudan bahaneyle jandarma basks, durmadan artan fiyatlar be bulunmayan mallar, karaborsaclar, tefecilerden can yanan ehirliler, ordunun gereksinimlerini gidermek iin konulan varlk vergisi ve bun toplamak iin yaplan basklar, devlet kadrolarnn tek parti yardaklarnca doldurulmas sonucun devlet kaplarnda vatandan horlanmas ve daha bunlar gibi halkn kinini, nefretini kazanacak bir sr giriim, uygulama halkn eline geirdii oy silahn CHP'ye kar kullanmaya zorlamtr. DP'li politikaclar halkn bu tepkisini iyi deerlendirmiler ve kendi iktidarlar dorultusunda yine halkn bilinsizliinden de yararlanarak bir ara olarak kullanmlardr. DP temsil ettii snfn tarihsel yolunda ilerlerken tefeci, aa, eyh, dinci evreler gibi kesimlerle de ittifakn srdrmtr. Bylece en geri toplum kesimlerine dayanarak onlarn smr a iindeki geni halk ynlarn da kendi evresinde toplamay baarmtr. Bylece 1946' dan 1950' ye kadar ki DP muhalefeti DP iktidarna yerine brakmtr.

53

ARCAYREK, Cneyt, Demokrasinin lk Yllar, Bilgi Yay., 1983, Ank., s.140

DP NTELKLER
1950 seimi, seim yasasnn verdii gvence altnda yapld ve DP'nin baarsyla sonuland. Sava yllar boyunca ticaret burjuvazisi ile byk toprak

sahipleri arasndaki birlik DP yurt iinde desteklenmesine neden olmutu, yurt dndaki destei de bat dnyasndan zellikle ABD' den alyordu. "... Kongar'a gre, 14 Mays 1950 seimleri Trkiye' nin siyasal tarihinde en nemli devrimlerinden birisidir. DP'nin seimleri kazanmas ile devleti sekinlerin iktidar bitiyor ve yerine geleneki liberaller geiyordu. Konger DP' nin niteliklerini yle sralar.; DP'nin ilk nitelii, sivil ve asker brokrasiye olumsuz bir tavr taknmasdr. Bu hareketin tarihten gelen sebepleri vard. DP' nin ikinci nitelii, gerek demokratik ilkelere uygun davranlar yerine tek parti dnemine benzer baskc uygulamalara ynelmesidir. DP'nin nc nitelii Bat dnyas ile ekonomik ve siyasal btnlemeye kesin bir inan beslemesiydi. Her ne kadar Bat dnyas ile ilikiler nn nderliinde CHP hkmeti zamannda 1946 yllarnda balam ise de DP, Bat ile btnlemeye lkenin btn sorunlarn zecek bir yol olarak bakyordu. Bu inan Atatrkln " emperyalizm' e ura " ilkesinin ortadan kalmasna yol at. DP'nin drdnc nitelii, kimi Atatrk devrimlerine kar olumsuz bir tutum sahibi olmas idi. Bu olumsuz tutumun altnda yatan gerek DP'ye destein geleneki liberal kesimden gelmesi idi. Atatrk devrimlerini uygulayan tek parti dnemin baskc ynetimi ile zeletirilmiti. te DP toplumdaki bu tedirgin ifadesi olmutur. te yandan dini akmlara tavizler verildi. DP'nin beinci ve en nemli nitelii de halkla btnlemesi idi. Cumhuriyet dnemi siyasi tarihinde ilk kez halk ve zellikle kyl snf kendisini hkmet ile zdeletirmiti. Aslnda, brokrasiye ve aydnlara kar olumsuz yaklam ve Trk

devrimlerine kar olumsuz tutum, DP'nin halk desteini kazanmak iin bavurduu poplist abalard"54. DP'nin, artc bir zaferle iktidara gelmesi ve bu gelimeyi brokratik temelli bir parti olan CHP'nin bakan smet nn'nn desteklemesi olduka ilgintir. Bunun cevabn en gzel Turhan'n almalarnda gryordu. "... Brokrat elit'in Tek Parti Dnemi'nde ve CHP bnyesindeki stnl tartmasz olmakla birlikte, Kemalistler yresel unsurlarn byk glerini (toprak aalarn, ticaret ve sanayi burjuvazisinin nde gelenlerini) her zaman gz nnde bulundurmulard : Bu nedenle, belirli sayda bu snflarn karlarn savunan liderler siyasal elit iine alnmtr. Bu siyasal devirmenin yardmyla greceli olarak snf atmalar kontrol altnda tutulmutur. Ancak toplumsal deime srecinde bu snflarn hzla glenmeleri bu muhalefeti iktidara getirmitir"55. Tek parti dneminin sonunu hazrlayan en nemli sebeplerden biri CHP'nin halkn gznde batllama ile zdelemi olmas dolaysyla halk tepkisinin hedefi haline gelmitir. Halk CHP'nin katl batl yaam tarzn savunduunu ve eriatten uzaklatn dnm halk yoksulluunun nedenini batllamay savunan CHP'de grmekteydi. Halk DP'yi desteklemitir. DP'nin baarsndaki bir etken de dnyann elverili artlar, 2. Dnya savanda ordunun seferber edilmesi, sava sonras ekonomik, siyasal ve sosyal politikalarn halk zerindeki basks, memleketin iinde bulunduu kt durum ve batllamaya kar olan mevcut tepkinin DP muhalefetinde toplanmasdr.

DP KTDARININ LK DNEM (1950 - 1954)

54 55

KONGAR, Emre, a.g.e., s.162-165 TURHAN, Mehmet, Siyasal Elitler, Gndoan Yay., Ank., 1991, s.119

Artk demokrasinin gelecei DP'nin elindeydi 1946 - 1950 demokrasi mcadelesi sivil glerin elde ettii ilk ciddi baar olarak tarihe geecektir. "... 1950'de iktidara gelen DP'nin iki temel zellii vard ve bu zellikleri iyi kullanarak iktidara geldiler. Bunlardan birincisi "devlet mdahalesi" karsnda "pazar" savunan ekonomik zgrlk, dieri ise siyasi bask ve merkezin ideolojik tecavz karsnda mahalli gelenekleri savunan "din" zgrl idi. te bu temelk ilkeye bal olarak DP kitleleri peinden srklemitir"56. DP ktidarnn en byk korkusu ordunun darbe yapmasyd Bunu nlemek iin de beklenmedik bir konuda silahl kuvvetlerin nde gelen komutanlar deitirildi ve yerlerine DP'ye daha gvenilir olaca dnlen komutanlar getirildi. Bylece DP'nin gznde en byk tehdit ortadan kalkm oluyordu. Bunu izleyen dnemde yaplan belediye seimi ve il genel meclisi seimlerini DP'liler byk bir farkla kazandlar. Bylece iktidar deiiklii tamamlam oluyordu. 21 Eyll 1951'de 21 milletvekili iin yaplan ara seimde DP oylarn 19'unu kazanm, ayn yl iinde DP'nin iktidar partisi olarak yapt ilk kongrede faaliyet "... Parti bakan Menderes tarafndan okunan raporda izah edilmi, tenkitler cevaplandrlm ve rapor ittifakla kabul edilmitir. Kongre baz maddeler zerinde durmu, CHP'ye benzenilmemesi, resmi otomobillerin hususi ilerde kullanlmamas, Genel dare Kurulu aza saysnn 12'den 21'e ykseltilmesi, partiden bir takm elemanlarn tasfiyesi milletvekillerinin dare Kurulu Bakanl yapmamalar kabul edilmitir"57. DP iktidar balangta bir tepki iktidar olarak hareket etmekteydi. CHP'nin yapt her eletiriyi tek parti dnemindeki rnek olaylar ile yantlayarak kart tepki oluturuyordu. DP CHP'yi eletirdii yerlerde kendi de ayn eyleri yapmak zorunda kalyordu. Mesela Ceza Kanunu'nun basks hkmlerini daha da arlatryor, eletirilere sert tepkiler gsteriyor basna ho grl olmuyordu.
56 57

KEVDER, alar, Trkiye'de Devlet ve Snflar, letiim Yay., 199, st., s.97 TUNCAYA, ZAFER, Tark, a.g.e., s.659-661

"...Mays 1951 basn zgrlne nemli bir darbe vuruldu, karlan bir kararname ile resmi ilanlar datma yetkisi hkmete verildi. Bylece eletiriye ynelen basn organlarn ilansz brakarak boma olana yaratld"58. Bunlar ok partili dzene uymayan eilimlerdi. DP ksa bir sre snra muhalefete kar ak saldrya geti ve iktidarla CHP muhalefeti arasnda en nemli atma CHP'nin mallarna el koymak istemesinden domutur. DP milletvekillerinin hazrlad teklifte "... CHP'nin meru yollar dnda hayr kurumlarndan, iktisadi devlet teekkllerinden edindii tanmaz ve parann hazineye devredilmesi ngrlyordu. Teklif mecliste youn tartmalar arasnda 14 Aralk 1933'te kabul edildi. CHP lideri nn, "Bu kanun anayasaya aykrdr. nsan haklarna, cumhuriyetin itibarna kastetme hareketidir". eklinde deerlendirme yaparken, Babakan Adnan Menderes'de "Eer bu yaptmzn hata olduuna millet hkmedecekse, ay sonra seimlerde hatamzn bedelini merte demeyi gze alyoruz" diyerek sorunu seimlerde halkn verecei oylara balyordu"59. DP'nin sertleen eilimleri meclise sunulan CHP'nin haksz kazanlarnn hazineye devri hakknda kanun adyla yasallat. Bylece DP muhalefete bir tehdit oluturup eletirini azaltmak istedi. DP iktidara gelmesinde islamc halk kesiminin byk pay olduunu biliyordu. Ve iktidardayken yasal dzeyde yapt ilk icraat ezann Arapa okunmasna msaade etmesidir. Dolaysyla yeni iktidarn mecliste geirdii ilk kanunlardan biri ezann Arapa okunmas olmutu. Ezann Arapa okunmas " ... Teklifin gerekesinde belirtildiine gre, Arapa ezann yasak edilmesi mslmanlarn istedikleri gibi ibadet etmelerine engel olduundan vicdan hrriyetine aykrdr. u halde laiklie aykrdr. Huzursuzluk domaktadr. Mslman ounluun isteine uygun olarak ezan
58 59

EROLU, Cem, DP Tarihi ve deolojisi, Ank., Ziya, B.F., Yay., 1970, s.120 AYDEMR, a.g.e., s.209

Arapa okunabilmelidir. "... DP Arapa ezan okutturmak zorundadr. nk semen DP'yi semekle bu isteini belirtmiti. Milli irade DP'ye Arapa ezan serbest brakmak borcunu yklemitir"60. Aslnda ezann Trke'den Arapa'ya dndrlmesi pek nem tamyordu. Ancak bu durum islamc kesimin oylarnn DP'ye akmasn salamtr. Trke okunmamasna tepkisi de DP'ye bulunmaz bir frsat vermitir. 1950 seimlerine katlan iki parti arasndaki en nemli faktr politika fark CHP'nin liberalizyona doru bir takm admlar atm olmas ile birlikte devletilik politikasn sonuna kadar srdrmt. "... Menderes hkmeti CHP'nin sekinci tek parti araclyla mcadele ederken (Marshall plann yneten Amerikallarn da tevikiyle) zel mlkiyete sayg, bireyin ekonomik zgrl ve ekonomide zel sektre daha byk rol verilmesi gibi ilkelere yneldi. Devletilik ortadan kalkacak deildi ama uygulamaktan ok dzenlemeye dnk olacakt. Devlet giriimleri kamu hizmetleriyle ve yaps itibariyle tekel nitelii tayan baka faaliyetlerle snrl kalacakt"61. 1950'den itibaren zel teebbsn tevikine d yardma ve zel yabanc sermayeye dayanan bir ekonomik gelime stratejisi uygulanm liberal nitelikte Teviki Sanayi Kanunu ve petrol kanunu kararak Trkiye'ye gelecek sermaye yatrmlar artrlmak yoluna gidildi. Memleketin gelimesini salamak amacyla ncelikle tarma nem verilmi, tarmn kalkndrlmas hzlandrlmtr. Kredi kolaylklar, retim aralarnn makineletirilmesi ve hava artlarnn msait oluu, tarmsal retimde nemli art gstermitir. DP iktidar boyunca devletilii ve

60 61

CEM, a.g.e., s.289-293 GEORGE, Maghee, ABD-Trkiye-Nato-Ortadou, (ev:Belks orak), Bilgi Yay., 1992, st., s.131-312-153

devletin iktisadi hayata mdahalesini eletirmi, iktisadi kalknmay zel kesimi gelitirerek salayacan savunmutur. DP'nin iktidara geldii yllar da olduka ansl yllard diyebiliriz "... Anadolu steplerinde bile bereketli rn veren bol yamurlar birka yldan beri sregelen kurakln acsn unutturacak bir lde yayor, kylnn yzn gldryordu"62. nceki dnemlerde ihmal edilen tarm sektr bu dnemde Marshall yardm ile salanan tarmsal aralarn ve traktrn girmesiyle nemli bir dnm srecine girmitir. Makineleme ekili alanlar geniletmi, retimi artrmtr. Tarm pazara alarak, kyden kente g youn olarak grm yarmda ak isizlik ortaya km, ehirlerde gecekondu semtleri olumutur. Bunun yannda sava yllar boyunca biriktirilmi byk bir altn rezervinin olmas daha nce dediimiz gibi Marhall yardm, hava koullarnn drt yl boyunca tarm retimini artrmas, tarmdaki makineleme, halkta rahatlama yaratm, byn bu olumlu artlar sebebi ile DP'nin toplumsal destei de artyordu. Sava yllarnn skntl gnlerinin nedenini, devletilii tek sulu olarak gstermek kolay oldu. Bylece DP ekonomik programna kitelelerin itiraz etmemesi sonucu dald. DP iktidar ilk dneminde, vaadettii bir ok konuda ekonomik hareketlilii balatmt. DP henel bakan Adnan Menderes'in seim konumalarndan birinde "... Neler yapacaz ? Onu bu toprak haykryor bize! adaa lkelerden eksik ne varsa, hepsini srasyla yapacaz. Yok yok yapacaz, kye, su yol gtreceiz. Toprak verimsiz, (verimi) artrma yollarn arayacaz. Topraksz kylye toprak vereceiz. Ev yok, imento yok, santraller ykselteceiz. Okul yok, yapacaz. inin geleceine gvenle bakmasn salayacaz"63 demiti.

62 63

DOAN, Avni, a.g.e., s.342 AYDEMR, a.g.e., s.209

zellikle tarm alannda, tarlalara traktr ve dier tarm aletlerinin girmesi, tarmsal kredilerin yaygnlatrlmas, sulama ve gbreleme olanaklarnn artrlmas, ulam ve depolama olanaklarnn yaratlmas ve bunlarn tesinde hava koullarnn tarm rnleri asndan iyi gitmesi Trkiye'nin tarm retiminde olumlu gelimeler gstermiti. Tm bunlara paralel olarak tm dnyada srdrlen soul savan DP iktidarnn ilk yllarnda Kore'de silahl atmaya yol amas ve yeni bir sava olaslnn dnyay sarmas tarm rnllerinin ihra edilmesine ve dolaysyla fiyat artna neden olmutu. Btn bunlar krsal kesimlerin refahn ykseltmi DP'nin ekonomik abalar lkede belirgin bir canllk yaratm ve DP'ye olan yaknlk artmtr. DP'nin ilk dneminde ekonomik adan bir takm kanunlar karlm, bunlar "... Askerlik sresi ksald gibi liberal bir ot kanunu karld. Trklerin yurt dna kabilmeleri yabanclarn ve eski Trk vatandalarnn Trkiye iinde seyahat edebilmeleri kolaylatrld. Yeni bir basn kanunu yapld, kstlayc hkmler ihtiva eden dier baz kanunlar deitirildi. Anti-demokratik kanunlar tespit etmek zere bir komisyon tekil edildi. 1950'de normal seimler yoluyla hkmet deiiklii Trkiye'ye genel bir siyesi istikrar ve gven duygusu getirdi. 1950 yl ortalarnda Avrupa Kalknma Plan'na dahil edilen Trkiye'ye 100 milyon dolay ayrlnca yerli ve yabanc sermaye sahipleri eitli endstri dallarnda yatrm yapmaya baladlar. Demokratlar tarafndan karlan Yabanc sermayeyi Tevik Kanunu, kurlarn darya transferine msaade etmek suretiyle yabanc sermayeyi Trkiye'de yatrm yapmaya tevik amacn gdyordu"64. DP'nin btn bu abalar gsterdii ynlarn destei ve baz olumsuz admlarnn etkisini hafifletmekteydi. rnein, CHP mallarnn hazineye devri, halk evlerinin kapatlmas yannda, sol dnceye getirilen yasaklamalar bunlarn banda geliyordu.
64

KARPAT, a.g.e., s.353

NATO

DP'nin lkede egemen kld ideoloji en arpc ifadesini d siyaset alannda buldu. Bilindii gibi Trkiye 2. Dnya Sava'ndan sonra kendi gvenliini batya katlmakta gryordu. Bu yzden Dp bat sistemi iinde yer almak abas dorultusundan siyaseti izledi. Trk diplomasisi faaliyetlerinin odak noktasn batnn gvenlik sistemine yani NATO'ya girmek dncesi oluturuyordu. Trkiye'nin bu dncesini Amerika desteklemi nk ABD askeri slere gereksinim duymutu. DP hkmeti batya zellikle Amerikaya Trkiye'nin ne lde gvenilir olduunu kantlamak iin blgedeki her tr giriimin iine girmeye hazrd. Bylece iktidarnn daha ikinci aynda patlak veren Kore savana NATO'ya girmek iin bir frsat olacan dnerek Kore'ye 4500 kiilik bir asker gnderme karar ald. Bylece batnn karlarn savunmak iin dnyann teki ucuna askerlerini gndermede tereddt etmemitir. Btn bunlarn sonucu olarak DP 1952'de Trkiye'yi NATO'ya ye etmeyi baarmtr. "... Bayar'a gre Nato'ya girmek demek Trkiye zerindeki sol tehlikesinin btn yollarn kesmek demekti"65. Bayar ayn zamanda Nato:'ya girmenin Trkiye'nin kalknmas iin yabanc sermayenin gerekli olduuna inanyordu ve bu isteini "... Partinin kuruluunu aklad ilk basn toplantsnda (7.1.1946) u szlerle belirtmekte ve memeleketin kalknmas iin yabanc sermayeye ihtiya vardr"66.

65 66

KEMAL, Mehmet, Celal Bayar Efsanesi ve Ufuktaki Demokrasi, AbeCe Yay., 1980, a.33 CEM, a.g.e, s.310

DP'nin bat yanls bir politika izlemenin nedeni "... kinci Dnya Sava'ndan sonra Trkiye'nin do politikasna hakim olan esas mesela, daha sava srasnda tahmin ettii gibi, sava sonras Avrupa dengesinde meydana gelen boluklardan yararlanan ve btn arl ile Trkiye zerine ken Sovyet emperyalizmine kar gvenliini salama endiesi olmutur. Trkiye Nato'ya girmekle bu gvenlie kavumu ise de Dou Asya'da in Halk Cumhuriyeti'nin ortaya kmas neticesi ve Kore sava ile milletvekilleri komnizmin dnyann ok geni bir alannda tehlike yaratmas karsnda Trkiye kendi gvenlik sistemini geniletme yoluna gitmi ve Badat ittifaklarnn kurulularnda da aktif rol oynamtr"67. Diyebiliriz ki; Nato'ya girmemizin salam bir gvenlik garantisi salamak iin gerekli olduu inanc ile hareket dilmi, Trkiye kendisine yaplacak olan savunma konusundaki askeri yardmlarn karsnda yabanclara sler vermi, karargahlar kurdurmu donanmalarn limanlarmzda barndrmam, uaklarna kara alanlarmz amtr. Bylece DP'nin birinci iktidar dnemi olan 1950 - 1954 yllarnda ekonomide liberalleme konusunda nemli admlar atlmt. ktidarnn ilk yllarnda geni halk ynlarnn desteini alarak kendine gre baarl bir dnemin sonucunda 1954 seimlerine giriyordu.

67

ARMAOLU, Fahir, 20. Yzyl Siyasi Tarihi, Bankas Kltr Yay., 1984, Ank., s.517

DP'NN KNC KTDAR DNEM 1954-1957)

1954 ylna gelindiinde Trkiye batnn sadk dostlarndan biri haline gelmiti. Halk henz enflasyon ve yoklua dnmemi DP iktidarnn liberal iktisat politikasnn sala ba canlanmadan ve brokrasinin gcnn azaltlm olmasndan memnundu. DP muhalefeti mallarna el koyarak sindirmiti. Ancak eletirilerin duyulmamas iin bask politikasn srdryor ve giderek siyasal liberalizmden uzaklayordu. rnein genel seimlerden nce 1934 yl iinde basn yasas kararak resmi grevlilerin saygnlna ve servetine zarar verecek yaynlar ar yatrmlara balanmt.

Bylece muhalefetin eziklii, aydnlarn susturulduu, plansz liberal iktisat siyasetinin yanltc ekonomik canlanmann bunalma dmedii bir ortamda yaplan "... 2 Mays 1954 seimlerinde yzde 56.61 orannda oy alan DP, 541 milletvekilliinin 503'n kazand"68. Bylece DP ikinci iktidar dnemine ounluun oyunu alarak daha gl olarak girdi. "... Yeni hkmeti yine Adnan Menderes oluturdu. Yeni meclisin 15 Mays 1954'te yaplan ilk toplantsnda Celal Bayar Cumhurbakanlna, Refik Koraltan'da Meclis Bakanlna getirildi. Menderes'in nc hkmeti 24 Mays'ta okuduu hkmet programyla meclisten gvenoyu ald ve hkmet grevine balad. Bu dnemde iktidar ve partisi DP olduka gl grnmesine karn bir yn zaafnda iinde tanyordu. ktidar nceki dnemdeki ksmi ekonomik baarlar dnda daha nce savunduu demokratikleme yolunda abalara girmedii gibi, bu dorultuda partisinden ve muhalefetten gelen eletirileri susturmann yollarn aryordu. ktidar sahipleri, "Halkn kendilerini demokrasinin kurulmas iin deil, ekonomik politikann yrtlmesi iin desteklediklerini savunuyorlar ve parlak bir gelecek, yksek bir refah dzeyi imdiki ekonomik glklerin karl olacak. Temel ama bu uurda harcanacak abalara ve sonulara bakmakszn zenginlik yaratlmasdr. nk bu sayede, Trkiye'nin yoksullukta doduu kabul edilen tm sosyal ve siyasal problemlerin zlebileceine inanyorlard"69. Bylelikle ekonomik kalknma abalarna nem verildii gibi demokratik ortamn salanmas yolundaki abalar ikinci plana atld. ktidarn ilkelii bu giriimlere ramen DP iktidarnn ikinci dneminde iddia edilen refah salanamamt. nk giriilen yatrmlar beklendii kadar d yardmlar gelemedii iin srdrlemedi. Hzl artan hayat pahall zellikle deimez gelirli olanlar zor durumda brakt.
68 69

ANA BRITANNICAI, 7, Ana Yay., 1986 - 87, st., s.109 KARPAT, a.g.e., s.356

DP bu dnemde sanayiye nem vermeye balam ancak tarmla birlikte gelitirilmesinde baar salanamad. Kt iklim artlar, tarm kesiminin dolaysyla milli gelirin dmesine neden ldu. DP devletilii bandan beri reddettii halde 1954'ten itibaren

sanayilemeye nem vermesi sanayi sektrnde yatrm artrd. DP bu ilk devresince plansz gerekli bir kalknma gerekletirilmeye allmt. Yatrmlarn plansz alt yap alanna ynelmi olmas gelir art hznn dmesinde etkili oldu. DP iktidarnn bu dnemdeki giriimlerinde baarl olamad. nk "... ktidara geldii zaman demokratlarn amac salam bir demokrasi dzeni kurmakt. ktisadi gelime ise esasnda demokrasi abasnn bir sonucu olarak domutur. D krediler ve Amerikan Yardm sayesinde meydana gelen, yksek konjktrn ilk safhasnda, endstri genileyerek makineleme sebebiyle akta kalm olan tarm iilerine yeni i imkanlar salayabildi. Bu arada ziraat alannda traktr ve dier makineleri kullanan toprak sahipleri, ithal mal yedek paralara olan ihtiyalar devaml bir hale girdi. Bir mddet sonra d krediye glkleri 1954 ve 1955 'teki kuraklk dolaysyla kt mahsul alnmas ve nispeten az ihracat yaplmas, ayrca, Amerika yardmnn da iktisadi kalknmay gerekletirebilecek bir seviyeye kmamas, son olarak Trk hkmetinin (300 milyon dolarlk) kredi talebinin Amerika tarafndan reddedilmesi, konjktr yavalatt"70. DP'nin izledii iktisadi politikann sosyal etkileri dnlmeden rasgele yrtlyordu. Byle olunca memlekette bir takm kkl deimeler meydana geldi. Bu arada "... ekonomik skntlarda artk n plana kmaya balamt. D demeler dengesi a, "enflasyon", tarmdan sanayiye yetersiz kaynak aktarlmas"71 gibi yapsal sorunlar ekonomide darboazlar yaratt. Enflasyonist
70 71

KARPAT, a.g.e., s.355 BERKSOY, Taner, Tarm Kesiminden Sermaya Aktarm, Sosyal ve Beeri Bilimler Dergisi

siyasetin kt sonular giderek ortaya kyordu. Baz mallarda skntlar beliriyor, kuyruklar uzamaya balyor, kimi evrelerin gittike zenginlemesine karlk sabit gelirliler giderek yoksullayordu. Bunun zerine kamu oyunun dikkatini da ekmeye alma yollar aryordu. O arada Trk d politikasnda ok uzun sre nemli bir etken olan Kbrs sorununun 1954'te balamas hkmete arad frsat verdi. Bu sorun ilk defa "... Yunanistan hkmeti tarafndan bir ikayet olarak Birlemi Milletler Genel Kurulu nne getirilmitir. ikayetin konusu Kbrs adas halkna kendi mukadderatlarn kendilerinin yatin etmesi prensibinin uygulanmasyd. Bu suretle ada rumlarnn istekleri Yunanistan hkmeti tarafndan aka ele alnyor ve destekleniyordu"72. Trkiye balangta Yunanistan ile dostluunu srdrmek istiyordu. Bu yzden Yunanistan ve Yugoslavya ile karlkl savunmay ngren bir antlama yapmt. 1955 yl sonunda, ngiltere , Trkiye ile Yunanistan' Kbrs konusunda grmelere ard. DP kamuoyunun byk basks altnda olduunu gstermek iin ve Kbrs sorununun ulusal bir dava olarak benimsenmesi iin elinden geleni yapt. Bu propaganda almalarnn bir paras olarak da 6-7 Eyll 1955'te Kbrs'la ilgili olarak Yunanistan'a kar stanbul, zmir ve Ankara'da sokak gsterisi dzenledi. Fakat olaylar denetimden karak genel bir servet dmanlna dnt. Evler, dkkanlar basld, mezarlklara ve kiliselere saldrld. Yani gsteri yamalamaya dnt. DP ne yapacan arr vaziyette byk ilde skynetim ilan etti. Kbrs sorunu tm gzlerin lke iinde toplanmasna neden oldu. Bu arada Trkiye ayn dnem iinde d bamll artran politik yaklamn srdrm ve Amerika'y honut edecek daha ok yardm salama amacyla Badat Pakt ve Balkan Pakt'nn gibi blgesel ibirlii almalarna katlmtr.

72

Cilt 1, No.2, 1969, Hacettepe Yay., Ank. BLGE, Suat, Olaylarla Trk D Politikas Cilt I, II. Ank., 1987, s.338

1956 ylna gelindiinde DP'nin liberal ekonomi politikas baarszla uramt. Bylece DP'nin yeniden Milli Koruma Kanunu'nu tekrar uygulamaya koydu. Bu durum devletin ekonomik hayata byk lde mdahalesini zorunlu kld. DP'nin bandan reddetmi olduu dzeni bizzat kendisi uygulamt. DP'nin ikinci iktidar dnemindeki ekonomik darboazlar, iktidar ile muhalefet arasndaki ilikileri de gerginletirdi. DP ekonomik uygulamalar halk olduu gibi DP'nin kendi yelerini de tedirgin ediyordu. Bu durum toplumda honutsuzluk yaratt gibi muhalefet partilerinin, basnn ve kendi yelerinin de eletirilerinin artmasna parti iinde anlamazlklara yol at. "... DP'ye meclis iinde ve meclis dnda yneltilen eletiriler, iktidarn basksnn daha da artmas sonucunu dourdu. DP'nin tek partili yaklam her trl kartla son derece sinirli tepkiler verilmesine yol ayordu. Siyasal partiler, basn, radyo, niversiteler, sendikalar, yarg organlar ve brokrasi zerindeki basklar iyice arlatrld"73. "... DP iktidar brokrasiyi ve niversiteleri de yola getirmeye kararlyd. Devlet memurlarnn gvenceleri kaldrld ve niversite zerklii, niversite ynetimi Milli Eitim Bakanlna balanarak, yok edildi. Bir sre sonra da hkmeti eletiren gazetecilerin tutuklanmas ve gazetelerin kapatlmas baland"74. DP'nin bu bask nlemlerini daha da artrmas parti iinde ba gsteren anlamazlklar DP'nin bask ynetimine doru gitmesi DP'nin baz milletvekillerinin "... 20 Aralk 1955'de Hrriyet partisini kurdular. 6 Eyll 1957 tarihinde 4 kurucudan biri olan Fuat Kprl bile DP'den ayrld. Bu arada teki partiler iktidar partisine kar bir g birlii karar vermiti. Hkmetin buna yant genel seimleri saptam olan tarihten bir yl nceye almak oldu"75.

73 74

AGAOLU, Samet, Arkadam Menderes, Baha Yay., 1967, st., s.304 TOPUZ, Hfz, 100 Sruda Trk Basn Tarihi, Gerek Yay., 1973, st., s.183-185 75 AAOLU, a.g.e., s.132

Sonuta DP'nin ikinci iktidar dneminde siyasal ve ekonomik adan buhranl gnler yaanm, plansz bir ekonomi politikas lkede yokluklar, pahallk kuyruklar ve biz dizi bask tedbirlerini beraberinde getirmi, d bor, enflasyon, halkn belini daha da bkmt. Bu ararda hava koullarnn kt gitmesi ve dier sebeplerle tarmsal rn azalm, seimlerde ald oy orannn ykseklii DP yneticilerinin ban dndrm siyasal yad da sulad CHP'den daha kat baskc uygulamalara yneltti. Hapse atlan gazeteciler gibi, kendi iinde bir muhalefet ortaya kmt. Btn bu yap iinde 1957 seimlerine girildi.

DP KTDARININ SONU (1957 - 1960)

Olduka karamsar bir yapu ierisinde 1957 seimlerine gelindiinde seim kampanyas yine saldrgan bir hava iinde geiyor iktidar ile Muhalefet arasnda sert tartmalar oluyordu. "... DP smet nn'y iktidar tutkusu ile hasta adam ilan etmiti. Buna karlk CHP yeleri seimi kazanrlarsa, Menderes'in zel mahkemelerde yarglanacan sylyordu"76. Seimler 29 Ekim 1957'de yapldnda seim srasnda hakszlklar ve usulszlkler yapld yaknda ikayetler olmasna ramen bunlar dikkate alnmad. Muhalefet partisi CHP'nin tm abalarna ramen "... DP yine mecliste ounluu salamt. Ancak yrrlkteki seim sistemi sayesinde meclisteki
76

AALU, a.g.e., s.132

sandalyelerin bir ounluuna sahip olmutu. Aslnda ilk kez bu seimlerde muhalefetin toplam oylar ve yzdesi DP'yi amt DP'nin semenlerin % 4'ini oluturan 4.394.839 oy almasna karlk dier muhalif parti 4.770.67 oy toplayarak yzdelerini % 51,8'e ykseltmilerdir. Bu gerei kurmaylar ve zellikle Adnan Menderes de grm ve seim sonularnn alnd gece ask, rkek be sararm bir surat ve dank salarla "Allah bir daha 27 Ekim gecesinin tekrarn gstermesin"77 demitir. Artk iktidarn karsnda toplumun her kesiminden ykselen muhalefetin tesinde kamu oyunda ounluun desteine sahip bir muhalefet vard. DP'nin oy oran dmt. Bu durum gsteriyordu ki, DP bir yenilgiye uram ve bu onun sonunu hazrlamt. "... Seimlerden sonra lkenin genel siyasi havas ve hkmet ile kart partiler arasndaki ilikiler iyice ktleti. Seimlerde hile yapldna ilikin ok ciddi sulamalarda bulunuldu"78. Buna karlk DP gerekli yasal dzenlemeleri yaparak dier partiler zerindeki basksn iyice artrd. Bu arada lkede ekonomik skntlar iyice artm, iktidar bu sorunlarn stesinden gelirse dier sosyal ve siyasal sorunlarla daha rahat uraabileceine inanyordu. Ancak hkmet belli bir plan olmadan yrtt ekonomik politika sorunlarnn zmnde yetersiz kalyordu. Ekonomik bunalm younlam, mal ktl, karaborsa ve kuyruklar artyordu. Halk uzayan kuyruklarda zorunlu ihtiya mallarn salamaya alrken arkas kesilmeyen zamlar yaam ekilmez hale getiriyor ve halk iktidar soutmaktan baka ie yaramad gibi ekonomik sorunlarn zmne yardmc olmuyordu. Ekonomiye d yardm salamak iin Amerika ve dier lkelerin kaplar alnyor. Ancak yeterli yardm salanamyordu. aresiz kalan DP hkmeti "... 4 Austos 1958'de, TL'nin d deerini misliden fazla dren ok yksek oranl
77 78

AYDEMR, a.g.e., s.296 TOKER, Metin, smet Paa'yla On Yl, Akis Yay., 1966, Ank., s.915

bir devalasyon yapld, para arz ksld, banka kredileri donduruldu, devletin rettii mallara yeni zamlar yapld, ithalat ksld"79. Sonuta yksek enflasyon ekonomik durumun gitgide bozulmas muhalefeti glendirmekteydi. DP muhalefet eletirisi arttka hogrsn kaybetmekte, halk partisini tmnden ortadan kaldrmak iin tahkikat komisyonu kurdu ve "... 27 Nisan 1960'da ise bu komisyonun yetkilerini dzenleyen bir yasa kabul edildi. Yeni yasaya gre bu komisyon, savclarn, sulh ve sorgu yarglarnn ve askeri meclislerin tm yetkilerini kullanabilecek, yaygn yasaklar koyabilecek, gazete ve dergi toplatabilecek, basmevlerine el koyabilecek, her trl toplant ve gsteriyi yasaklayabilecek "hkmetin btn vastalarndan istifade" edebilecekti. stelik, komisyon soruturmas gizli olacakt ve kararlara uymayanlar herhangi bir itiraz hakkna sahip olmadan hapsedilebileceklerdi"80. Bylece DP baskc tutumunu daha da artrmaktayd. Bu durum lkede rejim tartmalarna yol am ve tartmalarn sokaklara dklmesine, gazetecilerin saldrya uramalar, hapse girmeleriyle ve sk ynetim ilan edilmesi ile 27 mays 1960'da silahl kuvvetler lke ynetimine el koydu. Trk siyasi tarihinde bir dnemi kapayp baka bir dnemi aan askeri mdahalenin ilk sesi radyolarda yle sesleniyordu. "Dikkat dikkat muhterem vatandalar" Radyolarnzn bana geiniz. Gvendiiniz silahl kuvvetleriniz seri bir dakika sonra sizlere hitap edecektir. Bugn demokrasimizin iine dt buhran ve sn messif hadiseler dolaysyla ve karde kavgasna meydan vermemek maksad ile Trk Silahl Kuvvetleri memleketin idaresini ele almtr.
79

EROLU, Cem, "ok Partili Dzenin Kuruluu (1945-71", Gei Srecinde Trkiye, (Derleyen: rvin Cemil Sehrek / C. Ahmet), Belge Yay., 1992, s.130 80 fff

Bu hareketle silahl kuvvetlerimiz, partileri iine dtkleri ulamaz durumdan kurtarmak ve partiler st tarafsz bir idarenin nezaret ve hakemlii altnda en ksa zamanda adil ve serbest seimler yaptrarak idareyi hangi tarafa mensup olursa olsun seimi kazanana ve teslim etmek zere girimi bulunmaktadr. Giriilmi lan bu teebbs hibir ahsa ve zmreye kar deildir. daremiz hi kimse hakknda, ahsiyete mteallik tecavzler bir fiile teebbs etmeyecei gibi edilmesine de asla msamaha etmeyecektir. Kim olursa olsun e hangi partiye mensup olursa olsun her vatanda kanunlar ve hukuk prensipleri esaslarna gre muamele grecektir. Btn vatandalarn partilerin stnde ayn milletin ayn soydan gelmi evlatlar olduklarn hatrlayarak kin gtmeden birbirlerine kar hrmetle anlayla muamele etmeleri straplarmzn dinmesi ve milli varlmzn selameti iin zaruri grmektedir. Kabineye mensup ahsiyetlerin Trk Silahl Kuvvetleri'ne snmalarn rica ediyoruz. ahsi emniyetleri kanun teminat altndadr. Mttefiklerimize, komularmza ve btn dnyaya hitap ediyoruz. Gayemiz Birlemi Milletler Anayasas'na ve nsan Haklar Prensipleri'ne tamam ile rivayettir. Byk Atatrk'n Yurtta Sulh, Cihanda Sulh prensibi bayramzdr. Btn ittifaklarmza ve teahhflerimize sadkz. Nato'ya inanyoruz ve balyz. Cento'ya balyz tekrar ediyoruz. Dncelerimiz Yurtta Sulh, Cihanda Sulh'tur. Trkiye dahilinde btn garnizonlardaki garnizon komutanlar, o yerin mlki ve askeri idaresine el koyacaklar ve vatandalarn her hususta emniyetini salayacaklardr. Bu szlerden anlalaca gibi, eylemin amac demokrasiyi yeniden kurmak ve serbest seimlere gitmekti ve eylem dorudan DP hkmetine kar yaplmtr. Bylece 1946'da balayan demokratikleme hareketi ve Trkiye'de ilk defa serbest halk oyu ile iktidara gelen DP dnemi sona eriyordu.

1950 - 1960 ARASI SEM SONULARI

1950 PARTLER Demokrat Parti Cumhuriyet Halk P. Millet Partisi Cumhuriyeti Millet Partisi Kyl Partisi Hrriyet Partisi Bamszlklar
Alnan Oy Kazanlan skemle Alnan Oy

1954
Kazanlan skemle Alnan Oy

1957
Kazanlan skemle

n 420 63 1 3

% 6.3 12.9 0.2 0.6

n 504 31 5 1

% 93.2 5.7 0.9 0.2

n 424 178 4 4 -

% 69.5 29.1 0.7 0.7 -

4.241.393 52.6 3.176.561 395 250.414 383.282 3.1 4.8

5.151.550 57.6 3.161.696 35.4 434.085 57.011 137.318 4.9 0.6 1.5

4.372.621 47.9 3.753.836 41.1 652.064 350.507 4.994 7.1 3.8 0.1

izelge, 1950 - 1960 arasndaki seim sonularn gstermektedir. Bu izelgenin ilk nitelii, alnan oylarla Mecliste kazanlan milletvekillii says arasndaki oranszlktr. izelgeden anlaldna gre DP en byk baarsn 1954 seimlerinde kazand. Bu seimde iskemlelerin % 90'n elde etmise de ald y oran yalnzca % 57'dir. te yandan 1957 seim sonularna gre, nisbi temsil sistemi geerli olsayd, DP belki de iktidardan dm olacakt. Semenin davran 1954 ylnda balayarak CHP yararna deimektedir.

UMUM PRENSPLER
MADDE 1 - Siyasi hayatmzn, birbirine karlkl sayg gsteren partilerle idaresi lzumuna inanan Demokrat Parti, Trkiye Cumhuriyetinde demokrasinin geni ve ileri bir anlayla gereklemesine ve umum siyasetin demokratik bir gr ve zihniyetle yrtlmesine hizmet maksad ile kurulmutur. MADDE 2 Partimiz, demokrasi esaslarna en uygun devlet eklinin

Cumhuriyet olduuna kanidir. MADDE 3 - Partimiz, demokrasiyi, milli menfaate ve insanlk haysiyetine en uygun bir prensip olarak tanr ve Trk milletinin siyasi olgunluuna inanr. MADDE 4 - Geni ve ileri manasile demokrasi, btn devlet faaliyetlerinde milli iradeyi ve halkn menfaatini hakim klmak, yurttan ferd ve itima btn hak ve hrriyetlerine sahip olmasn gerekletirmek, yurttalar arasnda hukuk eitliini, karlkl sevgi ve saygy ve iktisad menfaatlerde ahengi salamaktr. MADDE 5 - Aile ve mlkiyet esaslarna dayanan Trk cemiyetinde, itima adalet ve insan tesand prensiplerinin milli vicdanda kklemesi ve tatbikatta geni yer bulmas iin almay vazife biliriz. nsanlk haysiyetinin korunmas iin, alman isteyen her isiz yurttaa i bulunmasn, ihtiyarlk ve sakatlk gibi hallerde yurttalarn yardm grmelerini, demokrat bir cemiyetin balca hedeflerinden sayarz. MADDE 6 - tima i blmnn tabii neticesi olarak, iftilik, iilik, tccarlk, sanayicilik, avukatlk ve memurluk gibi, yurttalarn tekil ettikleri i ve alma zmrelerinin karlkl mnasebet ve menfaatlerin, umum menfaat erevesi, iinde, itima adalet ve insan tesant prensiplerine uygun larak ahenkletirilmesi lzmuna ve imknna inanyoruz.

MADDE 7 - Umum hayatta her bakmdan muvazeneli ve ahenkli bir gelimenin salanmas iin, yalnz siyas partiler kurulmasn, yani, sadece siyas sahada tekilatlanm olmay kafi grmyoruz; milletimizin iktisadi ve itima sahalarda da sratle tekilatlanmasn ve daha uurlu bir birliin tecellisi iin, iilerin iftilerin, tccar ve sanayicilerin, serbest meslek mensuplarnn, memur ve muallimlerin, yksek retim talebesinin meslek itima ve iktisadi maksatlarla cemiyetler, kooperatifler ve sendikalar kurmalarn gerekli buluyoruz. Btn bu meslek ve tesant teekkllerinin mnevi ahsiyet olarak her trl siyasi tesir ve maksatlar dnda kalmalar art ile, ii sendikalarnn grev hakknn tannmas fikrindeyiz. MADDE 8 - Partimiz, insanlk haysiyetine ve bu haysiyetin ancak insanlk ana haklarnn teminat altnda bulunmas ile korunabileceine inanr; ve btn devlet mevzuatnda bu prensibe aykr hkmler bulunmamasna dikkat etmeyi balca vazife sayar. MADDE 9 - Milli irdenin tam tecellisi seimlerin her trl mdahaleden uzak ve serbest olarak gizli rey ile yaplmasna, ve siyasi partilerin eit haklara sahip bulunmasna baldr. Seimlerin serbestliini bozacak hareketleri, milli hakimiyete kar ilenmi bir su addederiz. MADDE 10 - Millet vekillii seimlerinin tek dereceli olmasn, seim kanunumuzda, bu esasa gre ve yurttan seme ve seilme haklarn daha geni emniyet altna almak maksad ile, deiiklikler yaplmasn lzumlu grmekteyiz. MADDE 11 - Devlet memurlarnn, seimlere itirak dnda, hibir siyasi faaliyette bulunmamalar ve siyas bulunmamalar ve siyas partilere girmemeleri lzumuna kaniiz. Yalnz, yksek retim mensuplar, mesleklerinin mahiyeti itibari ile,, bundan mstesnadrlar.

MADDE 12 - Memleketimizin istiklalini veya toprak btnln bozmay, yurtta ana haklarn kaytlamay gaye edinen, veya memleket dndaki siyasi teekkllere bal olan, siyasi cemiyet ve partilerin kanun d saylmasn isteriz. MADDE 13 - Yurttalar arsnda mterek bir tarihin yaratt kltr ve lk birliine dayanan ve her trl ayrc temaylleri reddeden bir milliyetilik telkkisine balyz. Partimiz, btn yurttalar, din ve rk fark gzetmeksizin, Trk sayar; ve Trk olmann btn haklarna sahip tanr. Kanuni vazifelerini yerine getiren her ferde iyi bir yurtta gz ile bakarz. Bu ana grlerin tatbikatta da yer bulmasna dikkatle alacaz. Eitim ve retim messeselerimizi, byle bir milliyetilik idealinin tahakkukunda vazifeli saymaktayz. MADDE 14 - Partimiz liklii Devletin siyasette, dinde hibir ilgisi bulunmamas ve hibir din dncesinin kanunlarn tanzim ve tatbikinde messir olmamas mnasnda anlar ve likliin din aleyhtarl eklindeki yanl tefsirini reddeder; din hrriyetlerini dier hrriyetler gibi insanln mukaddes haklarndan tanr. Gerek dini tedrisat meselesi gerekse din adamlarn yetitirecek messeseler kurulmas hususunda mtehassslar tarafndan esasl bir program hazrlanmas zaruridir. niversite iinde yer alacak lhiyat Fakltesi ve ilm mahiyette mmasil messeseler, Milli Eitim Bakanlnn bu kabil messeseleri gibi muhtar olmaldrlar. Dinin siyaset aleti olarak kullanlmasna, yurttalar arasnda sevgi ve tesand bozacak ekilde propaganda vastas yaplmasna, serbest tefekkre kar taassup duygularn harekete getirmesine msamaha olunmamaldr.

MADDE 15 - Partimiz inklpl, daima deien dnya ve memleket artlar karsnda hayatn dinamizmine sratle uymak, Trk milletini her bakmdan ileri ve zararl gelenekleri sahada kknden tasfiye etmek iin, gereken btn hamlelerin hemen tatbikata konulmas manasnda anlar. MADDE 16 - Halkl, hibir ahsa veya zmreye imtiyaz tanmamak, anlyoruz. Hkmet ve idare, halktan beraber ve halk iin olmaldr. MADDE 17 - Devletilii, iktisadi alanda uzun zamandan beri devam eden boluu bir an evvel doldurmak, i hacmini genileterek yurttalarn geim ve refah seviyesini ykseltmek iin, devletin, gerek dorudan doruya iktisadi faaliyetlere girimesi, gerekse nizamlama, tevik ve yardm yollar ile hususi teebbs ve sermayenin umumi menfaate en uygun ekilde ve sr'atle gelimesinde vazife almas manasnda anlyoruz. MADDDE 18 - D politikamz, milletlerin hukuk eitliine milletleraras siyasi, iktisadi ve kltrel ibirliine, kollektif gvene, iyi komuluk mnasebetleri esasna dayanmaldr. Milli varln ancak milli kuvvetle korunabilecei kanaatine bal kalmakla beraber, milletler birlii gayesini hedef tutacak bar ve ak bir d siyasetin, memleket menfaatlerine en uygun ve realist yol olduuna inanyoruz. MADDE 19 - ilerimizde, hkmeti ve tekilatn, halkn dnda ve stnde bir varlk deil, sadece, halk tarafndan mme vazifesi ve hizmetlerini grmek zere kurulmu bir idare cihaz saymak, esasl prensibimizdir. yi bir idarenin gayesi, devletle btn muamele ve mnasebetlerinde, yurttaa tam bir emniyet verebilmektir. Memurlara verilen kanuni selahiyetlerin, idari otorite temini bahanesi ile keyfi olarak kullanlmas temayllerini nlemeyi vazife edineceiz. yi bir idare cihaz kurabilmek iin, vazifenin icap ettirdii selhiyetle mesuliyet hudutlarn kesin olarak tayin eylemek arttr. Btn selhiyetlerin

mahdut ellerde toplanmas ve mesuliyetin za'fa uramas neticelerini douran brokratik zihniyet ve usllerin terki lzumuna kaniiz. MADDE 20 - llerin zel ihtiyalarn yerinde grp karlamak ve halkn idareye itirak ettirilmesi prensibini tahakkuk ettirmek maksatlar ile kurulmu olan il genel kurullar ile zel idare ve belediyeler, btelerini tanzim ve tatbik hususlarnda ve dier btn vazifelerinin ifasnda, gereken genilikte yetkilerle techiz olunmaldr. llerde idare mirlerine ve memurlarna verilen yetkilerin de

geniletilmesini, yine ilerin yerinde grlmesi ve sratle yrtlmesi bakmndan, lzumlu grmekteyiz. MADDE 21 - l genel kurullar ve belediyeler, beer senelik alma plnlar tanzimine sevk edilmeli, ve bu planlar merkezde mahalli idarelere yol gstermek vazifesi ile kurulacak bir teknik bronun evvelden tetkikine tbi tutulmaldr. ehir snrlar iindeki kara ve deniz tat vastalarnn ve dier ticari mahiyette umum hizmet iletmelerinin, belediyelere devrini tabii buluyoruz. MADDE 22 - Devlet hayatnda, btn idare ubelerimiz iin, siyasi tesirler dnda ihtisas heyetlerince, umum plan ve programlar hazrlanmasn, ve bunlarn usl dairesinde kanunlatrlmasn lzumlu grmekteyiz. MADDE 23 - Devlet vazifelerinin gnden gne artmas ve devletin siyasi ve idari bnyesinde iktisad hareketlerin daha belirgin hale gelmesi ynndeki gelime, memur meselesini umum hayatn etin bir meselesi haline koymutur. Memurlarn, her eyden evvel, halka hizmet duygusu tamalar, vazife ve mesuliyet hislerine bal ve ehliyet ve ihtisas sahibi olmalar arttr. Bu hususlarn salanmas iin bilhassa u esaslar zerinde nemle durulmasn gerekli buluyoruz:

a) Memurlarn hl ve tilerinin emniyet altna alnmas, aylklarn memur ve emeklileri geim kaygsndan kurtaracak dereceye getirilmesi. b) Memurlarn tayin, terfi, cezalandrlmalar hususlarn, takdirden ziyade objektif usllere balanmas. c) htisas ve diploma haklar mahfuz kalmak art ile mesleki kabiliyet ve ehliyetleri olduu takdirde tahsil durumlar nazara alnmakszn bilumum amme hizmetlerinde alan vatandalara derecelerini tamamlamak suretiyle ykselme imknlarnn salanmas. d) ocuklarn okutulmasnda memurlara kolaylklar gsterilmesinin uslletirilmesi. MADDE 24 - Btemizin byk bir ksmn memur e emekli aylklar tekil ettiinden, memurlarmzn terfihi meselesi, sayca az ve fakat yksek vasfl ve verimli memurla i grme prensibinin tatbikine bal bulunuyor. Bu, idare cihaznn daha rasyonel bir grle tanzimini, ve memur saysn arttrma ynndeki temayllerin kesin olarak nne geilmesini zaruri klmaktadr. MADDE 25 - Amme hizmetlerinin ifas srasnda dorudan doruya veya vastal olarak yaplan her trl suiistimalleri ehemmiyetle takip ederek sr'atle inta etmeyi vazife biliriz.