Serseri klar (Jean-Luc Godard, 1960) Melik Saraolu, 16 Ocak 2005 - inceleme

Bu filmi zel klan ne? Neden Bout de Souffle ismiyle her karlamamzda dudaklarmzda bi essm beliriyor? Fransz Yeni Dalgasn balatan film olduu iin mi? Hayr. Byle tarih bi nmi olmas, ona sevgiden ok sayg duymamz salar. Sayg da tebessm etme nedeni deildir. e baka bir neden olmal.

Monogram Picturesa adanmtr yazsyla alyor film. Bu, birok film noira imza atm klamak iin kulland Paris-flirt dergisini indiriyor Belmando. Kafasnda apkas, aznda s s var. Baparman dudanda gezdiriyor. Grnm, hareketleri ve baklaryla karmzda s m noir denince belki de ilk akla gelen isim, Humphrey Bogart duruyor.

Bu Amerikanlk film boyunca hi eksik olmayacak, sadece Belmondo ile deil; Sebergin canl andrd Patricia karakteriyle de, Amerikan gazete ve arabalaryla da bize sunulacak. God ard, nce Lozan, ardndan da Paris sinemateklerinde -elbette senaryoyu yazan Truffau tnun da- izleye izleye yalayp yuttuu, bu kar ktaya ait sinemay filmine dekor olarak be irliyor. Dikkat etmek gerek; dekor, Amerika veya Amerikaya ait eyler deil, Amerikan sinemas, hatta sinemann ta kendisi - karakterleriyle, sokakta satlan Cahiers du Ci nma ile.

Ancak filmde asl dikkati eken, bu farkl sinemayla henz tanmam izleyici iin artc var: Montaj ve hikye anlatm. Hikye anlatmay demek daha doru olacak. nk filmde ta angsterlere, arabal kovalamacalardan atma sahnelerine, aksiyona dair her ey mevcut ol sa da; kamera arkasnda, aksiyonu umursamayan ve izleyicilerinin de olay dngsyle i ie g emesine izin vermeyen gaddar ynetmen Godard var.

Peki, Godard ve senarist Truffaut ne yapyor? O gne kadar Fransz sinemasna hkim olan Q ualit de Traditiona, yani klasik Fransz sinemasna kar geliyorlar. Kitap uyarlamalar ya an senaristlerin, sarf edilecek her kelimeyi zenle hazrlayan diyalog yazarlarnn, miz ansen ve klandrmann mkemmel olmas iin kl krk yaran ynetmenlerin olduu bir sinema faut senaryosuna bir kelime bile replik yazmyor. Sadece ufak betimlemeler ve ksa ks a anlatlm olaylar var. Bu da dizginler tamamen Godardn elinde demek oluyor tabi. Artk ualit de Traditionun rahata klandrmalarn kullanabilecei stdyolarda deiliz. Gnel sabah, deniz kysnda balyor film. Ardndan Marsilya - Paris yolunda ilerliyoruz. Sonra d Paris sokaklar. Kusursuz klandrmayla film eken klasik Fransz sinemasnn aksine, Nouv Vague filme alyor. Gerekilik arzusu ortada. talyan Yeni Gerekilerine gre de dah olsa. Televizyon icat edilmi, tamas ve kullanmas ok daha basit olan kameralar kullanl aya balanm. stelik yeni pelikller de a kar daha hassas, azck bir k kaynayla r. Ancak bunlarn hibiri, yaznn banda sorduum soruya yant deil, Godardn hikye anla ar usta olduu konusuna dnmek gerek. Eer sinema kendine has bir dil, farkl bir anlatm biimiyse; montaj da bu dilin gramer idir. Baz filmler bu gramere harfi harfine uymak, en ufak bir dilbilgisi yanl yapmak istemezken bazlar da daha asice davranp kimi kurallar umursamaz veya deitirir. Oysa out de Souffleda durum biraz daha farkl, nk dilbilgisi kurallar neyi ngryorsa ztt ve ortaya, dnemi iin bylesi ayrks bir film kyor.

Sadece al sekansn incelemek bile yeterli: Bir adam ve bir kadn var. Fakat bak ynler duu iin birlirlerine bakp bakmadklarndan emin olamyoruz. Ardndan, adam arabaya atlayp la koyuluyor. Normalde, film boyunca karlaacamz olaylar, filmin akyla birlikte aktar i film ilerledike yeni yeni eylerle karlar, bylece filme daha ok balanrz. Oysa ada giderken film boyunca neler yapacan bir bir sylyor: Para bulmaya alacam. Patricia i hayr m diye soracam. Sonra da, buenos noches mi amor! Milan! Cenova! Roma!

Adam konuuyor; fakat ou kez azn gremiyoruz. Acaba konuuyor mu yoksa d-ses ile dn arlyor? Mzik kullanm da kafa kartrc. alan mziin radyodan m geldii yoksa montaj semekte zorlanyor insan. Ayrca grntyle ses de her zaman uyumuyor. Belmondonun, Camus bancsndaki gibi gnee ate ettii sahnede mesela.

Adam araba kullanmay srdryor. Ardndan kafasn saa evirip kameraya bakyor, seyirciyle gz temasna giriyor. Dnemin izleyicisini ok da artacak bir ey deil belki. Bergmann aina olabilirler bu gz temasna. Ancak Belmondo bununla yetinmeyip seyirciyle konuma cretini de gsteriyor: Eer denizi sevmiyorsanz, dalar sevmiyorsanz, ehri sevmiyorsan ktirin gidin! Seyircinin barol oyuncusunu sevmesi, kendini onunla zdeletirmesi gerek . Perdedeki adamsa onlara bakp hakaret ediyor.

Devamllk kurallar da ineniyor. rnein araba kullanrken adamn zerinde bir ceket var, n inecei planda ise ceket yok oluyor. Filmin szne ettiimiz gramere olan dmanl, belki n ok adamn arabadan indii ksmda grlyor: Polis geliyor, Belmondo torpido gzndeki sil iin kafasn camdan ieri sokuyor. Sada polis, solda Belmonda var. Manta uygun ekilde p sin Krpdama! dediini iitiyoruz; fakat bu sese elik eden grnt, silahn polise doru ondo. stelik nceki planda polisin sol tarafta olmasna ramen, Belmondo kadrajn sana do nian alyor ve ate ediyor. Polisse yine bir nceki plana ters ekilde, sola doru yere d

Elbette bu sekansta olanlar, filmin gramer kart tutumuna tek rnek deil. Dnemin seyirci sinin hi de alk olmad bir ey, film boyunca mevcudiyetini koruyor mesela: Kadraj ieri devam eden bir hareket, ufak elipslerle kesiliyor. zleyeni rahatsz edebilecek atl amalar ortaya kyor. Filmin ilk montajlanm hali gereinden fazla uzun bulunup Godarddan ilmini ksaltmas istenmi. O da, eksiklii hissedilmeyecek birka plan veya sahneyi atmak yerine; plann kendisini paralamay, hibir kesme olmadan, en saf biimiyle grdmz devin may tercih etmi. Olduka cesur bir karar. Kimi zorunluluklarn sanat eserlerine nemli k atklarda bulunabildiini bir kez daha gryoruz. Fellininin dedii gibi, kstlamalar yarat biliyor.

Bylece Godard, belki de o dneme kadar ekilmi en Aristo kart filmlerden birine imza atm uyor. Hikyenin kendi kendisini anlatmasn, anlatc gibi her trl d mdahaleden kanlm yapnn seyirciyi kendine balayarak ilerlemesini art koan Aristoya kulak asmyor. ncede e sylediimiz gibi; barol oyuncusu film boyunca neler yapacan bir bir aklyor. Zaman k erine ina edilen dramatrjiye aykr bir tercih bu. Hikyenin, anlatldn hisettirmemesi ken, burada basbas baryor ve varln hissettirmek iin aba sarfediyor. Seyircinin sinem tuunda rahatsz ekilde kprdayp durmas iin ne gerekilirse yaplmakta. Tm bunlarla neye eki Godard? Sonuta seyircinin filmini zorlanarak izlemesinden, hikyeye bir trl balana mamasndan haz alan sadist bir ynetmen deil (ya da en azndan sadece yle bir ynetmen dei ).

Genel olarak ele aldmzda, iki eit sinemac olduunu grrz. Yolda ba nne eik yr ler. lk gruba dhil olanlar, etraflarnda olup bitenleri grmek iin sklkla ve hzlca kaf aldrmak, sola ve saa evirmek zorundadrlar. Bylece anlk grntlerle karlarlar. Onla akilerse hibir ey grmez. Dikkatlerini, ilgilerini eken bir nokta zerinde toplayarak ba karlar. Bir film ektiklerinde, ilk gruptakilerin kadraj kesin snrlarla belirlenmemi ve akkandr (Rossellini); ikinci gruptakilerinkiyse milimetrik ve kesindir (Hitchcock) . lk gruptakilerin filmlerinde hi hissedilmeyen ama tesadflere olduka ak bir montaj gz enirken (Welles); ikincilerinkinde sadece sette gerekletirilen olaanst kamera hareket leri deil, bu hareketlerin uzam ierisinde tadklar, kendilerine has soyut bir anlam da mevcuttur (Lang). Bergman ilk gruba, yani zgr sinemaya dhil. kinci gruba dhil olan Vi sconti ise ciddi ve kesin bir sinemaya. [] Bu yzden Monikay (Bergman) Sensoya (Viscon ti) tercih ediyorum. [] Le Notti Biancheye hayranm (Visconti) ama Sommarleki (Bergma n) seviyorum. Jean-Luc Godard - Cahiers du Cinma no.85, Temmuz 1958

Yaz boyunca kendi kendime sorular sorup bu sorular cevaplyor olmam, deli olduum izle nimini yaratmasn. Aradm yant zaten Godard veriyor: Onun arzusu, yolda kafas yere eik sinemaclardan biri olmak. Kafasn kaldrp grd anlk grntleri aktarmak. Elbette bun da Rossellini gibi yapmyor. Daha farkl, daha zorlayc, daha irkin bir yol semi kendine.

Aksiyona veya hikyenin geneline hi deer vermiyor, izleyenlerin de deer vermesine eng el oluyor. Asl gstermek istedii; Patricia ve Michel karakterleri arasndaki iliki, o k dada hibir ey yapmadan konumalar, yatakta yatp ylece durmalar. Orada, bir arada olmala

Asl amac Jean Seberge, Jean-Paul Belmondoya k olmamz; bir sinemasever olarak, sanki a r bir sinema dnyasnda geen bu filmi sevmemiz. Ve her Herald Tribune grdmzde glmsem