ELEKTRK ve ELEKTRONK MHENDSL BLM

ELE 487

ENERJ HATLARI

Dr. A.Terciyanli

GR

Genel
2

Enerji Hatlar

Bahar Dnemi

Baar Deerlendirmesi: Derse Devam Ksa Snavlar* % 15 % 20

Ara Snav
Final Snav

% 25
% 40

Kaynaklar
3

1. 2. 3. 4. 5. 6.

7.

Yksek Gerilim Enerji Nakil Hatlar Proje (15.8 kV-36 kV), Atilla Yunusolu, 2004. Elektrikle Enerji Tama, Hseyin Tekinel, ADMMA Elektrik Blm, 1974. Yksek Gerilim Hava Hatlarnn Mekanik Hesab, Muhittin Dilege, T Ktphanesi, 1963. Yksek Gerilim Teknii - I, Muzaffer zkaya, T Ktphanesi, No. 1359, 1988. Yksek Gerilim Tekniinin Temelleri, Sefa Akpnar, KAT Mh. Fak., Yayn No. 185, 1997. High Voltage Engineering Fundamentals, E. Kuffel, W.S. Zaengl and J. Kuffel, Newnes/ELSEVIER, 1986. High Voltage Engineering- Theory and Practice, M. Khalifa, Marcel Dekker, 1990.

Dersin ierii
4

1) Yksek Gerilim (YG) Enerji letim Sistemleri

2) Yksek Gerilim Temel Devre Elemanlar 3) Yksek Gerilim Tekniinin Temelleri Statik Elektrik Alan ve Elektrot Sistemleri Kat, Sv ve Gaz Yaltkanlarda Boalma Olaylar 4) Enerji letim Hatlarnn Genel Tasarm lkeleri 5) Enerji letim Hatlarnda Kullanlan Donanmlar

6) Enerji letim Hatlarnn letilmesi

Giri
5

Gnmzde;
Tbbi alanda, evre mhendislii alannda, Nkleer fizik alannda, Kaplama ve boyama alannda endstriye girmi olan Yksek GerilimTeknolojisi nceleri elektrik enerjisinin ekonomik bir ekilde uzak mesafelere tanmas ile ortaya kmtr.

Giri
6

Gerilimin ykseltilmesi beraberinde can gvenlii, delinme ve atlama

sorunlar, lme ve koruma gibi baz sorunlar da getirmektedir. Yksek gerilimlere kldka elektrod sistemleri ile bunlarda kullanlan yaltkan trleri de aratrma konusu olmu, bir yandan bunlarn delinme dayanmnn ykseltilmesi gndeme gelirken te yandan uzun mrl, ucuz,

hafif ve kk boyutlu olanlar dikkati ekmitir.

rnein bugn artk SF6 gazyla hem yksek yaltm seviyelerine klabilmekte hem de kullanlan aygtn boyutu kltlebilmektedir.

Giri
7

Yksek gerilim teknii (YGT) evre mhendisliine, yksek gerilimli ozon

generatrleri yardmyla naho kokulu gazlar gidererek yardmc olurken te yandan da baca gazlaryla kan tozlar elektrostatik yolla kelterek evre kirliliinin nlenmesine yardmc olmaktadr. Elektron mikroskoplarnda (1938 ,University of Toronto; 1939, Siemens) yine

YGT yardmyla byk deerli alan iddetlerine kabiliriz.

Evlerimizde, televizyonlarda grnt tp iin yksek gerilim kullanld gibi laboratuvarlarmzda kullanlan osiloskoplarda da yksek gerilimden faydalanmaktayz.

Yksek Gerilimin Tarihesi

8

Elektrik mhendisliinde temel bulular, rnein Ohmun, Amperin

Edisonun bulular doru gerilim zerine olmakla beraber enerji iletimi alannda hzl gelimeler, tarih itibariyle alternatif gerilim alannda olmutur.

War of Currents- 1890l yllar

Edison vs. Tesla and Westinghouse

Edisonun alternatif akm daha ldrcdr (being electrocuted or

Westinghoused) kampanyasnn sonucu olarak 6 Austos 1890 da ilk elektrikli sandalye icat edilmitir!!!

Yksek Gerilimin Tarihesi

9

1910lu yllarda 100 kV kullanlmasna ramen 1920li yllarda 100 kVla 50

MWlkbir g 50 kmlk mesafeye iletilmitir. 1930-1950 aras yllarda 300 kVla 250 MWlk bir g 400 kmye iletilirken; 1954te 380 kVla enerji iletimi balam ve bu gerilimle 1960l yllarda 1000 MWlk g tamas gerekletirilmitir.

Bugn artk 1.000 kVla 10.000 MWlk gler iletilirken 1.600 kVluk olanlar
da deneme altndadr.

Yksek Gerilimin Tarihesi

10

Elektrik enerjisinin balangta alternatif gerilimle iletilmesinin tercih

nedenlerinden biri (en nemlisi) transformatrlerin icaddr. Son yllarda g elektroniinde ortaya kan gelimelerle birlikte yksek doru gerilimle (YDG) enerji iletimi aratrmaclarn dikkatini ekmi ve uygulama alanna yeniden sokulmutur. lk YDGle enerji iletim uygulamas1954 ylnda svele Gotland adas arasnda 96 kmlik bir deniz alt kablosuyla yaplmtr. Tek iletkenle 30 MWlk bir g 150 kVluk bir doru gerilimle iletilmitir. Akma dn yolu deniz zerinden saland iin deniz ierisinde bulunan dier endstriyel kurululara ait borular ciddi elektriksel korozyona uramtr. Bu yzden tek iletkenle iletim yerine bugn artk iki iletkenli doru gerilimle iletim yaplmaktadr.

Yksek Gerilimin Tarihesi

11

1970de Amerikada Oregon ile California arasndaki 1362 kmlik mesafeye

1600 MWlk bir g 400 kVluk bir doru gerilimle iletilmitir. Son olarak 1989-1990 ylnda Gney Finlandiya ile Dou sve arasnda 35 kmlik 220 kVluk doru gerilimle 420 MWlk bir g iletilmitir. Bugn dnyann deiik blgelerinde 60 akn yerde yksek doru gerilimle enerji iletimi yaplmaktadr.

Gerilim Seviyeleri
12

IEC (The International Electrotechnical Comission) nin tanmlamalarna gre;

1. 2. Alternatif gerilimde 1.000 Vun, Doru gerilimde 1200 Vunzerindeki gerilimler yksek gerilim olarak anlmaktadr. ELEKTRK KUVVETL AKIM TESSLER YNETMEL, 2000. Alak gerilim < 1000 V Yksek gerilim > 1000 V Tehlikeli gerilim > 65 V

Gerilim Seviyeleri
13

YG Sistem Elemanlar
14

A. Temel Elemanlar
1.Senkron Generatrler 2.GTransformatrleri

3.Kesiciler
4.Ayrclar 5.Enerji letim Hatlar (Hava Hatlar) 6.Direkler 7.zolatrler

8.letkenler ve Kablolar
9.Baralar

YG Sistem Elemanlar
15

B. lme ve Koruma Elemanlar

1.Akm Transformatrleri 2.Gerilim Transformatrleri

3.Gerilim Blcler
4.Parafudurlar 5.Ark Boynuzlar ve Koruma Halkalar 6.Koruma (Topraklama) Hatlar 7.Rleler

YG Sistem Elemanlar
16

B. lme ve Koruma Elemanlar

1.Akm Transformatrleri 2.Gerilim Transformatrleri

3.Gerilim Blcler
4.Parafudurlar 5.Ark Boynuzlar ve Koruma Halkalar 6.Koruma (Topraklama) Hatlar 7.Rleler

YG Sistem Elemanlar
17

C. Kontrol ve Kumanda Elemanlar

1. Rleler 2. Kesicilerin Kontrol ve Kumanda Devreleri

D. Gerilim Ayar Elemanlar 1. Seri veya Paralel Bal Reaktrler 2. Seri veya Paralel Bal Kapasitrler

Enerji letim Sistemleri

18

Endstrinin gelimesi elektrik enerjisine olan ihtiyac artrmaktadr. Bu istei

ek olarak yaam seviyesi arttka toplumlarn da elektrik enerjisi tketimi artmaktadr. te yandan elektrik enerjisinin retildii yerden tketildii yere

iletimi enerjide kayplara yol amaktadr. rnein fazlbir sistemde;

Pknn ifadesinden grld gibi bal kayplar kk tutabilmek iin iletim gerilimini (U) yksek tutmamz gereklidir.

Enerji letim Sistemleri

19

Ayn U geriliminde enerji iletim sistemi iin;

Alternatif Gerilimle Enerji letiminde (AGE) gfaktr Cos ortaya kmaktadr. Doru Gerilimle Enerji letiminde (DGE) g faktr tanml olmayaca iin Pknn klmesine yol aacaktr. letimin DGE ile yaplmas retim tarafnda dorultucu, tketim tarafnda evirici kullanm zorunluluunu getirmektedir. Bu da maliyet sorunlarna ek

olarak ama-kapama sorunlarn beraberinde getirmektedir.

Enerji letim Sistemleri

20

zde iletkenlerde D.G.deki doru akm ile A.G.deki etkin akmn, sl etki
gz nnde tutularak eit olduunu kabul edersek iletken bana,

a.
b.

DGEde aktif g
AGEde aktif g

Pd= Ud. Id
Pa= Ua. Ia.Cos olur.

Eer iletkenleri ayn direkler zerinde ayn izolatrler vastasyla tayacak olursak, izolatrn dayanabilecei gerilim Ud ise, AGE durumunda, ayn

izolatr Ua geriliminin tepe deerine dayanabilecektir.

Enerji letim Sistemleri

21

Bu karlatrmay DGEde iki iletkenle, AGEde iletkenle enerji iletimi

iin yaptmzda:
Pd= 2.Ud.Id

Pa= 3.Ua.Ia.Cos

Enerji letim Sistemleri

22

Grld gibi her ikisi de ayn gc tayabilmektedir. Ancak, DGE ile enerji tarken daha az iletken dolaysyla daha az izolatr, direk konsolu

vs. kullanlacandan DGE ile iletim daha ekonomik olacaktr.

AGE
23

Elektrik alannda ilk bulularn ou doru akm alanndadr. Yine, ilk

elektrik enerji iletiminin 1882de, Thomas A. Edison tarafndan 100 Voltluk bir doru gerilimle, New Yorkta 1.6 kmlik bir uzakla yaplmtr. Ancak, btn bunlara ramen sonraki yllarda iletimin alternatif gerilimle yaplmasna transformatrlerle asenkron motorlarn bulunuunun yol

at sylenebilir.

AGE
24

Transformatrn, enerji iletiminin her kademesinde gerilimin ykseltilmesinde,

drlmesinde kullanlabilen, verimi yksek, yapm kolay bir aygt olmasnn yannda asenkron motorlarn da doru akm motorlarna gre daha basit yapl olmalar ve daha az bakm gerektirmeleri bunlarn tercih edilmelerine yol amtr. Bylece, tketici aygt olarak asenkron motorun alternatif akma

ihtiya duymas enerji retiminin de alternatif gerilimde olmasn zorunlu

klmtr.

DGE
25

Alternatif gerilimle enerji iletimine olan ilginin ykseli dnemlerinde bile

doru gerilimle enerji iletiminin arkas braklmam, aratrmalara devam edilmitir.

Civa buharl dorultucu ve eviricilerin henz ortaya kmad dnemlerde

mekanik bir g kayna ile seri uyarmal bir doru akm generatrnn rettii enerji iletilerek tketim noktasnda bulunan seri uyarmal D.A. motorunu altrmaktayd.

DGE
26

Hat banda yksek gerilimlere

kmak iin seri bal seri generatrler kullanlmaktayd. Fransz mhendisi olan Rene Thury (1860-1938) King of the DC tarafndan tasarland iin Thury sistemi diye adlandrlan bu yntem 1880den 1930 ylna kadar

Avrupann deiik yerlerinde 15

uygulama alan buldu.

DGE
27

Civa buharl dorultucularn Peter Cooper

Hewitt tarafndan 1903 ylnda icadyla alternatif akmdan doru akma gei daha verimli ve daha hzl hale getirildi. Thyratronun 1928de icadna kadar Eviricilerde nemli bir gelime olmad. Bugnk Tristrlerin civa buharl kart olan Thyratronun ortaya kyla Thury sistemine

gre daha verimli, daha ekonomik ve daha

hzl alan bir sistem oluturma imkan dodu.

DGE
28

Byk gl civa buharl dorultucu ve eviricilerin de kendilerine zg sorunlar bulunmaktayd. rnein, soutma, civann zelliini kaybetmesi, ark problemleri gibi. 1960lyllarda yar-iletken bir eleman olan Tristrn bulunmasyla bu problemlerin ou kendiliinden ortadan kalkt gibi daha statik, daha hzl, daha ucuz ve daha ekonomik sistemler kurulabildi. Bunlarda da soutma sorunlar, zellikle byk akmlarda, bulunmaktadr.
HVDC in 1971: this 150 kV mercury arc valve converted AC hydropowervoltage for transmission to distant cities from Manitoba Hydro generators.

AGE ile DGE Karlatrmas

29

1. Enerji letiminin Ekonomiklii 2. Teknik Performans 3. Gvenilirlik

Ekonomik karlatrmada iletim hattnn

maliyeti olarak yaplan yatrmlar (kurulu

masraflar) ile iletim masraflar ele alnmtr.

AGE ile DGE Karlatrmas

30

Kurulu Masraflar
a. Gzergah zerindeki yerlerin satn alnmas (istimlak) b. Direklerin yapm, montaj, dikilmesi

c. letkenler, izolatrler
d. Hat ba ve sonu aygtlar

AGE ile DGE Karlatrmas

31

Teknik Performans
DGEnin AGEne gre baz teknik stnlkleri bulunmaktadr. Bunlar; a. letilen gcn tam kontrol b. lintili bulunduu, alternatif akm sisteminin dinamik

kararllna katkda bulunmas

c. Arza akmlarnn hzl kontrol

AGE ile DGE Karlatrmas

32

AGEde hat ba gerilim fazor Ub, hat sonu Us, hat reaktans X ve
faz alar arasndaki fark olmak zere iletilen g:

Uzaklk arttka byr. Kuramsal olarak , 90olunca kararsz alma bagsterir. Dolaysyla, kararlbir g iletimi AGEde enerji tanan uzakla baldr.

AGE ile DGE Karlatrmas

33

Gerilim Kontrol
A.G.E.de voltaj kontrol hat kapasiteleri ve endktif gerilim dm ile karmak hale gelir.

Gerilim kontrol reaktif g kontrol ile gereklenir. rnein, hat zerinde bir
noktann gerilimini artrmak iin o noktaya reaktif g vermek; o noktann gerilimini drmek iin o noktadan reaktif g ekmek gerekir. Bu reaktif g

hat boyu ile artmaktadr.

Dolaysyla A.G.E.de reaktif g kontrolne, ksaca ek masraflara gerek vardr.

AGE ile DGE Karlatrmas

34

Gvenilirlik
G elektroniindeki gelimelerle DGEde hat banda bulunan dorultucular ile hat sonunda bulunan eviriciler son derece gvenilir, statik yapdaki uzun

mrl elemanlar haline gelmilerdir.

Enerji salnmlar da sz konusu olmadndan DGEde enerji kesintisi de sz konusu deildir.

AGEnin sakncalar
35

Reaktif Kayplar : direnci ihmal edilebilen bir iletim hattnn L ve Cden dolay bir reaktif kayb olacaktr. Eer Lnin kayb ile Cninki birbirini dengelerse, yani hattn edeer empedans hattn karakteristik empedansna eit olursa enerji iletimi ekonomik olur. Oysa D.G.E.de reaktif enerji sz konusu olmadndan bu ekonomiklik doal olarak salanr.
Kararllk : Eer , 90olursa kararsz almalar ortaya kar. Geici hal durumunda gvenli bir kararl alma iin < 30 olmaldr. Akm Tama Kapasitesi : A.G.E..de iletim hatlar, zellikle yeralt kablolarnda topraa kaak akmlar hattn akm tama kapasitesini etkiler. Boalma akmlar hesaba katlmakszn belirli bir akma gre tasarlanm hat iletmede, k tarafnda daha az akm verir.

AGEnin sakncalar
36

Ferranti Olay: Bota alan iletim hatlarnda, hattn kapasitif etkisinden dolay hat sonunda ar gerilimler ortaya kabilir. Ferranti olay olarak bilinen bu olay sonucunda oluan ar gerilim yaltm ve can gvenlii bakmndan tehlikeli olabilir.
Frekans Etkileri: Frekans, iletim hatlarnda deri olay (skin effect) nedeniyle akm tama kapasitesini drr, hattn omik ve korona kayplarn artrr. Ayrca, frekans daha nce anlatlan faktrlerin iinde gizli olarak bulunduundan onlar da etkiler. Gerilim Dm: Endktif ve kapasitif gerilim dmleri iletim hattnda ve kablolarda gerilim ayarlamalarna dolaysyla ek masraflara yol aar. Tesis Masraflar: Doru gerilime gre iletken says, dolaysyla direklerde konsol, izolatr v.s. masraflar fazladr.

DGEnin sakncalar
37

Evirici ve Dorultucu Kullanm Zorunluluu: D.G.in A.G.ye veya A.G.in D.G.ye evirilmesi iin evirici ve dorultucuya ihtiya vardr. Yksek gerilimde bu aygtlarda kullanlan yar-iletkenlerin ok sayda sorunlar vardr.
Ama-Kapama Sorunlar: Gerek statik yapdaki (g elektronii elemanlar) gerekse mekanik yapdaki Ama-Kapama elemanlar D.G.de alrken yine ok sayda problemlere sahiptir. rnein, Mekanik olanlarda ark sorunu, statik olanlarda iletimden kma sorunlar gibi. Harmonik Sorunlar: A.G. tarafnda akm ve gerilim harmoniklerine ek olarak kullanlan trafolarn ekirdeindeki ak ve akm harmonikleri ek kayplara yol aacaktr. ekirdeklerde Doymalar: Sistemde kullanlan trafolarn ekirdeklerinde doru ak bileeni, dolaysyla doyma ile karlalabilir.