Osmanlı-İmparatorluğu Avrupa Tarihi Öğretimi

MODERN GNEYDOU AVRUPA TARH RETM Alternatif Eitim Materyalleri
Osmanl mparatorluu
1-8 TITLOI.indd 1
9/23/08 12:41:44 AM
zgn balk: Teaching Modern Southeast European History, Alternative Educational Materials, The Ottoman Empire, Thessaloniki 2005. Dil Editr: Dr. Seluk Erez Dzeltmen: Niyal Akmanalp Tasarm (Trke Uygulama): APA Tasarm Yaynclk ve Bask Hizmetleri A.., stanbul Trkiye Bask: Petros Ballidis and Co., Atina, Yunanistan Bask adedi: 1000 Ortak Tarih Projesi Ynetim Kuruluna kar sorumlu CDRSEE Raportr: Costa Carras cra Direktr: Nenad ebek Program Direktr: Corinna Noack-Aetopulos Proje Koordinatrleri: George Georgoudis ve Biljana Mekovska Ortak Tarih Projesinin Trke basmn yayna hazrlanmasndaki dnsel ve mesleki katklarndan dolay Dr. Seluk Ereze en iten teekkrlerimizi sunarz. Trke basmn sponsorlar:
zgn ngilizce basmn sponsorlar: ABD Dileri Bakanl, ABD Uluslararas Gelime Kurumu (USIAD), Almanya Dileri Bakanl, Gney Avrupa stikrar Pakt (SPC).
Yasal Uyar: Bu kitapta kullanlan tanmlamalar ve materyalin sunuluu, yaync (Center for Democracy and Reconciliation in Southerast Europe Gneydou Avupa Demokrasi ve Uzlama Merkezi) ya da sponsorlar (ABD Dileri Bakanl, ABD Uluslararas Gelime Kurumu, USIAD, Almanya Dileri Bakanl, Gney Avrupa stikrar Pakt ve UNDP) tarafndan bir gr bildirimi anlamn tamamaktadr. Kitapta yer alan grler yazarlarn kendilerine aittir ve her zaman CDRSEE ve sponsor kurulularn grleriyle rtmeyebilir.
Yayn hakk: Center for Democracy and Reconciliation in Southeast Europe - Gneydou Avrupa Demokrasi ve Uzlama Merkezi (CDRSEE) Krispou 9, Ano Poli, 54634 Selanik, Yunanistan tel.: +30 2310 960820-1, fax: +30 2310 960822 email: info@cdsee.org, web: www.cdsee.org
ISBN SET: 978-960-88963-2-1 ISBN: 978-960-88963-3-8
1-8 TITLOI.indd 2
9/26/08 4:46:46 PM
MODERN GNEYDOU AVRUPA TARH RETM Alternatif Eitim Materyalleri
A L I M A K TA B I 1
Editrler: HALL BERKTAY ve BOGDAN MURGESCU Dizi Editr: CHRISTINA KOULOURI Trke Editr: HAYRETTN KAYA, MUTLU ZTRK Trke'ye eviren: HASAN TAHSN ZKAYA
Center for Democracy and Reconciliation in Southeast Europe w w w. c d s e e . o r g
Selanik 2008
1-8 TITLOI.indd 3
9/26/08 4:46:47 PM
HAR TA1: GNEYDOU AVRUPA
1-8 TITLOI.indd 4
9/23/08 12:41:45 AM
OSMANLI MPARATORLUU
1-8 TITLOI.indd 5
9/23/08 12:41:47 AM
NSZ
Gneydou Avrupa Demokrasi ve Uzlama Merkezi Ynetim Kurulu, sk almalaryla bu Tarih alma Kitaplarnn tamamlanmasn salayan kiilere itenlikle teekkr eder. ok nemli bir katk Prof. Christina Koulouri'den (Genel Koordinatr ve Dizi Editr) gelmitir; koordinasyon ve liderlik alanlarnda onun youn emei, uzmanl, birikimi ve ayrca kiisel tutkusu olmasa, projeyi bitirmek imkansz olurdu. Drt alma Kitabnn alt editrnn; Prof Halil Berktay ve Prof. Bogdan Murgescu (Osmanl mparatorluu), Dr. Mirela Luminita Murgescu (Gneydou Avrupada Uluslar ve Devletler), Prof. Valery Kolev ve Prof. Koulouri (Balkan Savalar) ve Kresimir Erdelja nn ( kinci Dnya Sava) yorulmak bilmez abalar ve kendilerini bu ie adamalar, son iki buuk yldaki birok engele ramen u anda nnzde duran alma Kitaplarnn tamamlanmasn salad. Kurul, samimi ibirlikleri ve ylmak bilmez abalar iin hepsine minnettardr. Bundan baka, bu alma kitaplarnda yer alan malzemeleri bularak katkda bulunan herkese teekkr bir bor biliriz on bir Gneydou Avrupa lkesinden 14 kii. Onlara burada yer alan metinleri ve grselleri bulmak iin ulusal arivlerde, ktphanelerde ve bireysel koleksiyonlarda harcadklar saatler iin itenlikle teekkr ediyoruz. Byk bir kran borcu da alma Kitaplarnn hazrlanmas srasnda onlar deerlendirmek ve eletirmek iin atlye almalarna katlan tarih retmenlerine. Ayrca projenin balang tarihi olan 1998den beri bu projede yer alm olan CDRSEEnin Tarih Eitimi Komitesi yelerini de anmak isteriz. Prof. Robert Stradling, Prof. Maria Todorova, Prof. Peter Vodopivec ve Ivan Vejvoda drt alma Kitabnn hepsinin ieriini gzden geirip yorumlayarak kitaplarn tutarl ve dengeli hale getirilmesine nemli bir katkda bulundular. Son olarak, balangcndan gerekletirilmesine kadar btn projeye inanan, katkda bulunan ve onu destekleyen CDRSEE alanlarna ok teekkrler.
Costa Carras Ortak Tarih Projesi Ynetim Kurulu Raportr
1-8 TITLOI.indd 6
9/23/08 12:41:47 AM
NSZ
Bu projenin gereklemesinin en bata gelen sebebi Costa Carras'n verdii ilhamd. Onun kendini bu ie vakfetmesi ve bitmez tkenmez enerjisi bu yeniliki almay mmkn kld. Projeyi ynettii ve Kurul adna kitaplar gzden geirdii iin ona gerekten borluyuz. Merkezin Modern Gneydou Avrupa Tarihi retimi Projesi ad verilen bu giriimi Birleik Devletler Uluslararas Geliim Ajans (USAID) ve Alman Dileri Bakanl tarafndan cmerte desteklenmitir; ok nemli maddi destekleri iin her ikisine de teekkr borluyuz. Bu kurumlarda ibirlii yaptmz kiiler bize yardm etmeye ve bizi olumlu biimde desteklemeye daima istekliydiler. Ayrca, Ortak Tarih Projesinin ilk destekisi olan ve tarih alma kitaplar iin zemin hazrlayan Birleik Krallk D leri ve Milletler Topluluu Ofisi'ni de anmak isteriz. Bu giriimin nemini anlayan ve bizi destekleyen Dr. Erhard Busekin ileri grl liderlii ynetimindeki stikrar Paktna da teekkr ediyoruz. Sponsor irketlere de ayrca zellikle teekkr ediyoruz, onlarn Merkeze inanc ve cmert maddi destekleri olmasa, projemiz gerekleemezdi. Bu sponsorlar unlardr: Coca-Cola, HBC, Hyatt Regency Selanik ve Titan S.A. Sponsorlarmzn ve bize fon salayanlarn destei alanlarmzn ve Ortak Tarih Projesinde alan herkesin baarsn mmkn kld. zellikle Costa Carrasa teekkr edilmelidir. En bata bu projenin meydana gelmesini salayan ey Costa Carrasn verdii ilhamd ve onun kendini bu ie vakfetmesi ve tkenmez enerjisi, yukarda ortaya konan katklarn sahiplerini bir araya getirerek bu yeniliki projeyi mmkn kld. Ona gerekten borluyuz.
Richard Schifter Ynetim Kurulu Bakan
1-8 TITLOI.indd 7
9/23/08 12:41:47 AM
Christina Koulouri
GENEL GR
Projenin Takdimi
Gneydou Avrupada tarih retimi iin alternatif eitim materyallerinin gelitirilmesi iddial ve zor bir giriimdir nk ortak gemiin yorumlanmas ve okullarda retildii ekliyle tarihin ierii, sadece komu lkeler arasnda deil ayn lke ierisinde bile iddetli tartmalara sebep olmaktadr. Bununla birlikte son on ylda okul ders kitaplarn ve mfredatlar analiz etmeye alan btn aratrma projeleri, eitimcilerin grleri ve Gneydou Avrupa lkelerindeki kamuoyu byle bir yayna ihtiya olduunu aka gstermitir. CDRSEEnin Tarih Eitimi Komitesi, Ortak Tarih Projesi zerinde almaya 1999da balad. ki dizi atlye almas dzenledikten ve iki yayn (Teaching the History of the Southeastern Europe ve Clio in the Balkans. The Politics of History Education) ortaya kardktan sonra Komite artk tarih eitimindeki belli eksiklikleri, eitim sistemlerinin farkl zelliklerini, merkezi ynetimlerin roln, eitimcilerin dileklerini ve yeniliki giriimler iin faaliyet alann belirleyebilecek duruma geldi. Bylece, sorunlar belirlemekten ve var olan durumun eletirisini yapmaktan daha ileriye gitmeye ve tarih retimi zerine pozitif bir tasar hazrlamaya karar verildi. Bu tasar kk bir grup tarihinin ortak bilgisinin rn deil, fakat Ortak Tarih Projesinin ilk iki aamasna katkda bulunmu olan geni bir an rn olacakt. Her bir kitab yaplandrmaktan ve belgelerin son seimini yapmaktan sorumlu olan koordinatrler dnda her lkeden, kitaplarn ilk planlanmasnda karar verilen ilkelere gre belgeleri (metinler ve resimler) seerek katkda bulunan bir ya da iki kii vard. stelik burada son ekilleriyle sunulan kitaplar evvela taslak halindeyken geen sene yaplan zel toplantlarda bu eitim materyalinin tarih retmenleri tarafndan kabul edilip edilmeyeceini belirlemek iin eitimciler tarafndan gzden geirildi ve deerlendirildi. Son olarak, materyaller be okuyucu tarafndan yeniden gzden geirildi Costa Carras, Robert Stradling, Maria Todorova, Peter Vodopivec ve Ivan Vejvoda. Onlarn Gneydou Avrupa tarihinin eitli ynleri ve eitimle ilgili meseleler hakknda saladklar katklardan deerli bilgiler elde ettik. Projenin tasarlanmas aadaki etkenlere dayandrld: 1. Farkl mfredatlar ve btn lkelerde yaygn olan, tarih retiminin etnisite merkezli tarafll; 2. Tarih ders kitaplarndaki deiikliklerin, Gneydou Avrupann ou lkesinde okul mfredatnn ierii ve kitaplar zerinde sk bir kontrol uygulayan eitim bakanlklarna bal olduu gerei; 3. Eitimcilerin kolay ulaabildikleri aralarla retim yntemlerini yenileme istei; 4. Gneydou Avrupann btn lkelerde kullanlabilecek tek bir ders kitabnda tektip bir tarihini derlemenin mmkn olmad gr Btn bu sebeplerden dolay var olan ders kitaplarn tamamlayc nitelikte, yazl ve grsel belgelerden oluan tematik kitaplar (alma kitaplar) oluturmann en iyi yol olduunu dndk. Bunun iin bu alma kitaplar, ne u anda snflarda kullanlan tarih ders kitaplarnn yerlerini almay amalamaktadr ne de 14. yzyldan gnmze Gneydou Avrupa tarihinin btnsel bir anlatsn salamay arzulamaktadr. Ancak bu alma kitaplarnn bilisel ve ahlaki hedefleri vardr ve bunlar tarih retimi iin yntemler ve aralar nerirler. Bu kitaplar ierikten ziyade bir yntem dersi araclyla tarihin yeniden yazmn ileri srerler.
9-18 otoman_EISAGOGI.indd 9
9/23/08 12:47:59 AM
GENEL GR
Hedefler ve Seimler
Bu eitim materyalinin genel ve zel hedeflerini belirlemek ve konularn ve materyallerin son seimleri iin k noktas, tarih retiminin durumunun gereki bir deerlendirmesi ve ileri grl bir yenilik kavram idi. nerilerimiz tarih alanndaki son bilgilere ve tarih retiminin yeniden ekillendirilmesi iin ounlukla Avrupada yaplan benzer projelere dayanmaktadr. Bunun iin iki byk deiim nerilmektedir: Tarihyazm yaklamnda deiim Okulda retilecek milli tarih milliyeti tarih olmamaldr. Okullarda egemen tarih anlaynn milli tarih olduu ve komu halklarn tarihinin de etnisite merkezli bir bak asyla retildii gereklerini gz nne alarak, milli tarihin yerini almay nermiyoruz, ancak onun retilme biimini deitirmeyi teklif ediyoruz. Gneydou Avrupann blgesel tarihi kendi iine kapank, ayr bir tarih olarak deil, Avrupa ve dnya tarihinin bir paras olarak grlmelidir. Bu ayrca u anlama gelir: Balkanlarn kendine zg tarihsel evrimi gr, kalpyarg ierdii ve tarafl olduu iin en batan reddedilmektedir. Ayr ayr her milletin tarihine ve btn olarak blgenin tarihine srekli, homojen ve uyumlu bir tarihmi gibi muamele edilmemektedir. Ortak ve birletirici unsurlar kadar blnmeler, atmalar ve farkl bak alarnn da alt izilmektedir. Sahte bir uyum tablosu izmek yerine, rencilere farkllk ve atma hakknda bir eyler retmeye yarayacak yntemleri iaret etmeyi tercih ediyoruz. Eitsel yaklamda deiim Bize gemiimizi renmemiz ve anlamamz iin tarih retilmektedir. Eer okullarda retilen milli tarihin ortak konusunun millet olduu dnlyorsa, burada milletin tek olas kimlik olarak grlmemesi gerektiinin anlatlmas iin bir giriimde bulunulmaktadr. rencilerden milletin tesine gemeleri, daha geni ya da daha dar varolularla kimliklerini saptamalar, birbirini tamamlayan birok kimliin varln kabul etmeleri istenmektedir. Erkek ya da kadn kimlii, yerel kimlik, bir futbol takmnn taraftar kimlii ya da Avrupal kimlii bir arada var olabilecek kimliklere rnekler olarak gsterilebilir elbette onlara sahip birey iin eit nemde olmakszn. Bylece; gemiin ufuklarnn siyasi corafyann snrlar tesine almasyla, renciler kendilerini daha iyi tanmaya davet edilir. Eletirel dnmenin gelitirilmesi tarih retiminin baka bir nemli hedefidir. Bu hedef en etkili ekilde ayn olayn farkl versiyonlarn ortaya koyan ahitliklerin kullanmyla gerekletirilebilir, tek bana onlarn varl biricik ve zel bir gerein kesinliini sarsar. Tarihsel kaynaklarla alarak tarihilerin ilerinin anlalmas amalanmaktadr. Tarihsel bir belgenin farkl yorumlara ak olabileceinin farkna varmak renciler iin nemlidir. Ancak bu o belgenin daima bilinli bir biimde arptlp ktye kullanld anlamnada gelmez. Tarih retimi araclyla renciler insan eylemlerini deerlendirme ve ahlaki muhakemeler yapma becerilerini kazanmaldrlar. Eletirel dnmenin geliimi sadece kukular artrmakla son bulamaz; ahlaki deerlere sahip, maniplasyon denemelerine direnebilen sorumlu vatandalar yetitirilmesine yardm etmelidir. Gneydou Avrupann btn halklarnn kendilerini bu kitaplarda grebilmeleri bu projenin tasar aamasndaki nemli endielerden biriydi. Bu amaca ulamak iin iki koul gerekliydi:
10
9/23/08 12:47:59 AM
GENEL GR
a) alma kitaplarnn ieriinin u anda kullanlan mfredat ve ders kitaplaryla uyumluluu; b) Gneydou Avrupadaki btn lkelerin dengeli biimde yer almas ve eit temsili Uyumluluu salamak iin blgedeki btn okul mfredatlarnda yer alan modern tarihin drt konu alan seildi: Osmanl mparatorluu Uluslar ve Devletler Balkan Savalar kinci Dnya Sava
Dengeyi gerekletirmek iin her lkenin blgenin tarihine katks ltn kullanmadan onbir lkeden tarihsel bulgular talep ettik, bylece deer bien l aralarn kullanmam olduk. Ancak bellidir ki her lkenin greceli temsili kitabn konusuna bal olarak deiiklik gsterir. rnein Slovenyann kinci Dnya Sava kitabnda Balkan Savalar kitabnda olduundan daha belirgin biimde yer almas doald. Dier dengesizlikler, her lkede kaynak aratrmas iin bavurulan kiilerin ne kadar hazr olduuna ve hangi tarihsel aratrmann ne kadar gelimi olduuna bal olarak meydana gelmitir. Baz lkeler ok daha iyi dzenlenmi arivlere, belgelerin sistematik yaynlarna ve ok fazla kaynak eitliliine sahipler. Bundan dolay balangtaki niyetlerimize ramen belgelerin son dengesi zerinde kanlmaz etkiye sahip engeller de oldu.
Drt konu, bir fikir

Drt kitabn corafi kapsam Slovenyadan Kbrsa Gneydou Avrupa, kronolojik kapsam ise Balkanlarn Osmanllar tarafndan fethedilmesinden bugne kadar olan dnemdir. Setiimiz konular btn bu alan ve sreyi kapsar ve birbirini tamamlar niteliktedir. Bir kitaptan dierine net bir kronolojik sra sz konusu olduu halde baz akmalar da mevcuttur. alma Kitab 1 Osmanl mparatorluu ve alma Kitab 2 Gneydou Avrupada Uluslar ve Devletler srasyla 14. Yzyldan, erken 19. yzyla ve ge 18. yzyldan ge 20. yzyla kadar sren uzun zaman aralklarn iine alr. alma Kitab 3 Balkan Savalar ve alma Kitab 4 kinci Dnya Sava blgedeki iki byk silahl atmay ieren daha ksa dnemleri kapsar. Kapsam asndan alma Kitab 1 ve alma Kitab 3 daha ok blgesel tarih zerineyken, dier ikisi, alma Kitab 2 ve alma Kitab 4, yine Gneydou Avrupa tarihine odaklansalar da esas olarak Avrupa ve dnya tarihine aittirler. Siyasi ve diplomatik tarihi dlamadk. Tersine iki alma Kitabnn ana konusu savatr. Bu tercih; btn Balkan lkelerinde savalarn, tarih retiminin nemli bir unsurunu oluturmas olgusundan ve gemi atmalar hakknda sessiz kalmann gelecekte bar salamann en uygun yolu olmadna inanmamzdan kaynaklanmaktadr. Gneydou Avrupa halklarnn ortak tarihsel deneyimlerinin olduka byk bir blmn savalar oluturur ve onlarn kendileri hakkndaki ortak bilgilerini artrmay hedefleyen bir projede, savalar darda brakmak bir hata olurdu. ster gerek, trajik ynyle ister idealize edilmi, destans biimiyle savalar, aslnda 20. yzyln en nemli olaylarndan biridir ve btn kuaklarn hafzalarnda yer etmitir. Antlar, trenler, yl dnmleri ve mezarlklar bu anlar glendirir ve ebediletirir. Savalarn varl tarihyazmnda da eit derecede nemlidir. Geleneksel, olay temelli tarihyazmnda sava hem tarihsel zaman dzenler hem de anlaty tekeline alr. Tarihteki birok dnm noktasn belirtmek iin ya siyasi olaylar ya da savalar kullanlr. Bundan baka, btn 20. yzyl savalardan oluan dnemlere blnebilir Balkan Savalar, Birinci Dnya Sava, iki sava aras yllar, kinci Dnya Sava, Sava Sonras Dnem ve Souk Sava, Yugoslavyadaki
11
9/23/08 12:47:59 AM
GENEL GR
savalar. Gizleme, bir zamanlar bazlar tarafndan bar bir eitim iin uygun bir politika olarak grld: tarih; savalar retmeyecek ve kahramanca askeri rnekleri ne karmayacak, bunun yerine gndelik yaama, ekonomik, toplumsal ve kltrel tarihe odaklanacakt. Fakat 20. yzyl ya da daha nceki yzyllar hakknda bireyleri savatan bahsetmeden nasl retebilirsiniz? Ve siyasi olaylar, ideolojik atmalar, var olan kalpyarglarn devam etmesine eninde sonunda yardm eden toplumsal blnmeleri dlayarak gndelik yaam retimi mmkn olabilir mi? Aslnda, sadece gndelik yaam ve kltr retme politikas hassas konular yorumlara ak brakacak ve renciler bu yorumlar okulun dnda arayacaktr ve bulacaktr. Ancak tarih retiminin, onlar, byk oranda siyasi ve toplumsal atmalarla ilgisi olan kalpyargsal yorumlardan korumas beklenir. zm, daha ziyade, yeni bir yaklamn iinde bulunmaktadr. Gklere karmadan ve skc ayrntlar, saylar ve tarihler olmakszn sava retmek mmkndr. Sava siperlerden ve cephe arkasndan; ocuklarn gzlerinden; alk, sefalet, srgn, hayatta kalma stratejileri ve ahlaki ikilemler araclyla ortak insan deneyiminin bir paras olarak retilebilir. Bu alma kitaplarn olutururken setiimiz yaklam budur. Ayn zamanda geleneksel olarak okul ders kitaplarnda yer almayan kadnlar ve ocuklar gibi tarihin sessiz katlmclarna ses vermeyi denedik. stediimiz orana ulaamadysak bu, yaygn ve ulalabilir kaynaklarn trnden dolaydr. Bu kaynaklarda hem kadnlar hem de ocuklar ok kk bir yere sahiptirler. Bu alma kitaplarnn kahramanlar; hem kendi ulusal tarihlerinin balam dnda tannan byk adamlar hem de her eyden te tarihin sakinleri olan Gneydou Avrupann her kesinden basit, ad bilinmeyen insanlardr. Eer insanlarn ve yerlerin isimlerini metinlerden kaldracak olsak, baz durumlarda hangi lke ya da hangi halktan bahsettiklerinden emin olamazdk. Byle bir snf etkinlii ulusal blnmeler ve siyasi snrlar hesaba katmakszn birok tecrbenin ortakln gsterecektir. Tarihsel deneyimin sadece olumsuz deil fakat ayrca arkadalk, dayanma ve elence gibi insani anlarda sakl olumlu yanlarn da gstermeye altk. Bundan dolay alma Kitab 3 ve alma Kitab 4e sava zamanlarnda atma, nefret ve bencilce kendini koruma anlarnda insanlk ve dayanma eylemleri hakknda zel blmler koyduk. Fakat ayn zamanda Gneydou Avrupa halklarnn kendilerini alglamalarna olumsuz ynlerimizi de katmaya altk. Aslnda belki de en zor i kendimizi tarihimizin olumsuz ve karanlk ynleriyle uzlatrmaktr. 90lar boyunca Yugoslavyada meydana gelen savalar, Balkanlarn kendine zgl kalpyargs erevesinde birok olumsuz kalpyargy Bat kaynaklarna yeniden soktu . Son dnem Gneydou Avrupa tarihi hakkndaki bu alma Kitaplar dizisi byle kalpyarglara ksmi bir cevap verir. Fakat bu cevap, blgenin deerini kantlamak gibi bir abaya dayandrlmamtr. Bu alma Kitaplarnda yer alan bilginin, nyarglar aydnlatmak ve karlatrmal bir okumayla ktann bu blmn de kapsayacak bir Avrupal farkndalna katkda bulunmak iin yeterli olduuna inanyoruz. Son olarak, geleneksel matbu bir yayn tercih ettik. Ayrca metinlerin resimlerden daha fazla olmas geleneksel bir grnt ortaya karmakta ve bu da bu kitaplar daha az ekici ve bir ekilde hantal gsterebilir. Bununla beraber, yabanc bir dilde yazlm bir metni okumak, dilini konumadnz bir lkeden bir resmi okumaktan daha zordur. Dier bir ifadeyle, Gneydou Avrupa lkelerindeki tarih retmenleri arasndaki esas iletiim problemi dile ait engellerdir. eviri bu engelleri ortadan kaldrr ve bakalarnn sesini dinlememizi salar. Dahas muhafazakar olmann en nemli yn arala ilgili deildir. Bir CD-ROMun matbu bir kitap kadar geleneksel biimde kullanlabilecei akken, internet tarihsel olgular arptan, kalpyarglar ve basitletirmeleri yeniden reten sorgulamaya ak bilgiler ierebilir.
12
9/23/08 12:47:59 AM
GENEL GR
Yap ve kullanm
Daha nce sylendii gibi drt kitap birbirini tamamlamaktadr, ancak ayn zamanda kitaplarn her biri kendi kendine yeter durumdadr ve bundan dolay tek bana kullanlabilirler. Yaynlarn genel yaps aadaki gibidir: Genel Giri, genel koordinatr tarafndan yazlr, alma kitaplarnn tarzn etraflca anlatr ve retmenlere metodolojik aklamalar sunar. Genel Giri sadece alma Kitab 1de bulunmaktadr; Kronoloji (Olaylar izelgesi); Giri, her alma Kitab iin farkldr, kendi koordinatr/koordinatrleri tarafndan yazlr ve her alma Kitabnn kendine zg temasn (temel tanm; tartma noktalar; yeni bak alar) ortaya koyar. 4 ila 6 blm (tematik blmler), deien sayda alt blmden oluurlar. Her blm ksa bir girile balar ve hem metinler hem de grseller ierir. Bu metinler ve grsellerin yannda aklayc bilgiler bulunurken her metinden sonra zel sorular yer alr. Yararlanlan kaynaklar, aslnda btn lkeler iin ortak bir seilmi kaynakadan oluur. Haritalar, her alma Kitab iin iki ya da tanedir. Belgeleri seerken, gemiin her kalntsnn tarihsel bir kaynak olarak grlebilecei ilkesini benimsedik. Bylece tarihsel deneyimin ekonomik, sosyal, kltrel ve siyasi ynlerini kapsamak ve mmkn olduunca oklu balant kurabilmek iin geni bir eitlilie sahip metinler ve grselleri dahil etmeye altk. Btn alma Kitaplarndaki metinlerin takdimi iin sabit bir model gelitirdik, buna gre her metinin bir bal vardr ve metinin ardndan aklayc bilgiler ve sorular gelir. Ek olarak, baz durumlarda her blmn sonunda genel sorular yer almaktadr. Sorular tarih retmenlerine yardmc olmak iin konulmutur, retmenler onlar olduklar gibi kullanabilir ya da yenilerini oluturabilirler. Ayrca retmenler, bazen dier alma Kitaplarna gnderme yapan sorularn iaret ettii gibi, yatay olarak iki ya da alma Kitabndan metinler seebilirler. Uygulamada bir lkenin tarih retmenleri iin baka bir lkeden gelen tarihsel kant uygun balama oturtmak zordur, nk bu onlarn resmi eitimleri srasnda almadklar bilgileri var saymak anlamna gelir. Bundan dolay her bir metin iin verebildiimiz kadar fazla bilgi vermeye altk fakat onu retmenin inisiyatifinin yerine koymadan bunu yapmaya altk. retmenler metinleri iki trl kullanabilir: 1. Kendilerinin ve rencilerinin etnisite merkezli bir okumayla bildikleri bir olayla ilgili olarak dierlerinin bak alarn anlamak iin ve 2. htilafl bir konu hakknda farkl ulusal ve etnik gruplardan insanlarn ortak duygu ve deneyimlerinin iaretleri olarak. Bilgi salamak kalpyarglar sarsmak iin kendiliinden yeterli olacaktr. nyarg ve kalpyarglar cehalet tarafndan beslenir ve bu, tarihimizin btn dnemlerinde ve komularmzla ilgili zihinlerimizde sahip olduumuz resimlerde grlebilir. Sessizlik, kalpyarglarn en gl mttefiki olabilir. Bundan dolay bu alma kitaplarnn hedeflerinden biri, bilisel bir hedeftir: Gneydou Avrupadaki tarihi gelimeler hakknda bilgi salamak ve ayrca sorular retmek. Kitaplar bitirilmi deildir ve son nokta konmamtr; daha fazla aratrmay, eletiriyi ve diyalogu tevik etmeyi hedeflemektedirler. Bu kitaplarn kullanclar ounlukla 15-18 yalarndaki lise rencileri olabilir, bu eitim materyali onlar iin tasarlanmtr, fakat ayrca Gneydou ve Bat Avrupadaki niversite rencileri de kullanabilir. Kitaplar zerindeki almamz ilerledike blgenin tarihini aratrmak iin gerekli aralara sahip olmayan Batl tarihilerin byle bir yayna ilgi duyabileceini fark ettik. Gneydou Avrupann tm lkelerinden kaynaklar ieren ngilizce bir derleme, Balkanlarn tarihini nerdeyse sadece ikinci el bibliyografik kaynaklardan renen Batl akademik camia iin faydal olacaktr.
13
9/23/08 12:47:59 AM
GENEL GR
14. yzyldan gnmze kadar sren yolculukta drt durak

lk alma Kitabn Osmanl mparatorluuna ayrmak istedik nk bu dnem Gneydou Avrupa halklarnn ortak tarihi deneyimlerinin nemli bir ksmn oluturduu halde onun miraslar tarafndan ortak gemilerinin bir paras olarak kabul edilmemitir. Btn lkelerde retilmesine ramen, bak as daima etnisite merkezlidir her anlatcnn kendi bak asndan. Bundan dolay Gneydou Avrupa ve Akdenizde yzyllarca hkm sren bu byk imparatorluk hakkndaki bilgiler deiken ve tarafl olmutur. Osmanl mparatorluu ile ilgili grler ilerleme ve gerileme, ok kltrl bir cennet ve zulm, kurtulu ve felaket arasnda gidip gelmektedir. Bu zel tarihi dnemle ilgili atan yorumlar Batl tarihyazmnda da grlmektedir. Osmanl mparatorluunu ortak bir tarihi arka plan olarak sunmak, onu Balkan halklarnn uyumlu birlikteliinin bir altn a olarak yansttmz anlamna gelmez. Daha nce sylediimiz gibi ortak tarihi deneyim hem atmay hem de bir arada yaamay ierir. stelik Osmanl mparatorluu duraan ve tekdze bir varlk deildi. Dier ok etnisiteli ve ok dinli imparatorluklarda olduu gibi i kartlklar ve atmalarla ekillendi ve ilerleme ve kriz aamalarndan geerek zamanla geliti. Son olarak, bu imparatorluun daha derinden tannmas onun kltrel gerilii yolundaki kalpyargy hem Batda hem de Hristiyan Gneydou Avrupada- ykmaya yardmc olacaktr. Balang noktamz Osmanl mparatorluunun blgede ilk kez grnd ve Balkanlar fethetmeye balad 14. yzyld. alma Kitab 1in erken 19. yzylla birlikte sonlandrlmas gerektiine karar verdik. Bu tarih, kesinlikle Osmanl mparatorluunun sonu olmamasna ramen 19. ve 20. yzylda Balkan devletlerinin oluumuna sebep olan ulusal hareketlerin ortaya kmasyla akmaktadr. mparatorluklarn yava yava kmesi ve onlarn kalntlar zerinde ulus devletlerin kurulmas bir sonraki alma Kitabnn konusudur ve bu alma Kitab 18. yzyldan balad iin ksmen birinci kitapla akr. Osmanl mparatorluunun takdiminin baka bir blm Balkan Savalarn kapsayan alma Kitabndadr. Bu sayede kullanclar alma Kitaplar arasnda yatay balantlar kurmaya tevik ettik. Gneydou Avrupada Uluslar ve Devletler konulu alma Kitab 2, olduka hassas ve ihtilafl bir konuyu ele almaktadr. Osmanl mparatorluuna kar ulusal ayaklanmalardan Yugoslavyadaki savalara kadar, blgedeki milletler arasndaki atmalar blgenin tarihi deiimi asndan ok nemli olmutur. Hatta bugn bile az ok heyecan verici olaylar hakkndaki haberler, kamuoyu yoklamalar fakat ayrca tarih retiminin baz ynleri milli tutkularn yaamakta olduunu dorulamaktadr. Blgenin modern tarihinde byle merkezi bir konuma sahip bir olay phesiz darda braklamaz. Baka bir ikilem bitirme noktasyla ilgiliydi: Byk Savan sonunda durmal myz yoksa kinci Dnya Savann sonrasna gitmeli miyiz? Bu kitaba 1990larn dahil edilmesine kar kan gl iddialar vard fakat en sonunda gnmzn daha iyi anlalmasn salamak iin ulusal hareketlerin ve atmalarn bu son dnemini dahil etmenin gerekli olduuna karar verdik. Her eyden te, blgedeki baz ulus devletler ancak bu son dnemde oluturulmutur. Her kitaba zg tematik snflandrmalarn yan sra, alma Kitab 2, milliyetilik zerine kuramsal bir altrmadan ibaret kalmamak ve aadaki noktalar aklamak iin esas olarak kronolojik bir yaklam izler: 1) Milletin tanmnn evrimi, 2) Milliyeti hareketlerin corafi ve kronolojik uzam ve dolaysyla, aralarndaki farklar ve 3) Gneydou Avrupada ulus devlet oluumundaki farkl aamalar. Btn alma Kitaplarndan daha fazla alma Kitab 2, ok perspektifli bir retime elverilidir nk milli benliin esasna deinir ve ulusal benzersizlik ve zgnlk anlayn derinlemesine analiz eder. alma Kitab 2nin en byk katks tarihi olmayan sreklilik ve birlik imgelerinden onu ayrarak, ulusu tarihselletirmesidir. Ayn zamanda alma Kitab 2, Gneydou Avrupa tarihini Avrupa tarihi ve dnya tarihinin iine katar nk ulus devlet modern ve ada dnya tarihinde merkezi bir konumdadr. alma Kitab 3 (Balkan Savalar) alma Kitab 2nin hatta alma Kitab 1in paras olabilirdi nk Balkanlardaki birok ulus devletin oluumunda ve Osmanl mparatorluunun nihai kn-
14
9/23/08 12:47:59 AM
GENEL GR
de belirleyici olan bir olay anlatmaktadr. Ayn zamanda bu olay, sonucuna ramen, Avrupann byk glerinin mdahalesi olmadan Balkan halklarnn kendi kaderlerini tayin edebilme yeteneklerinin bir kant olarak grlen bsbtn bir Balkan olay idi. Ayrca milliyeti atmalarda dinin greceli nemini de gstermi oldu: Birinci Balkan Savanda Mslman Osmanl mparatorluuna kar Hristiyan devletlerin bir koalisyonu sz konusu ise de ikincisinde rakipler besbelli dini inanlara gre belirlenmemiti. alma Kitab 3 drdnn en ksa olandr nk (daha ncesi ve daha sonrasndan birka belgeyi iermesine ramen) sadece iki yllk bir sre iindeki olaylar konu eder. Bu tpk alma Kitab 4te olduu gibi ksa dnemli tarih rneidir. Bu rnekte (okul ders kitaplarnda her halkarda anlatlan) siyasi ve askeri olaylarn yannda bir deneyim olarak, savan eitli ynlerini vurgulamaya altk. Ayn zamanda alma Kitab 3 blgesel tarihteki bir olay hakknda bilgi salar ki bu olay Batllarn bakndan atmalarn iddeti bakmndan blgenin kendine zglnn bir ispat olarak sunulmutur. 1990lardaki Yugoslavya savalar srasnda ayn grn ve Balkan Savalar teriminin tekrar ortaya karlmas tesadf deildir. Uluslar aras kamuoyu, katliam ve milliyeti nefretin Balkan Yarmadasnda yaygn olduu izlenimiyle ba baa brakld. Bu sebepten dolay snfta Balkan Savalarndan hemen sonra meydana gelen ve savan tanmn gerekten deitiren Byk Savala bir kyaslama yapmak faydal olabilir. Son kitap, alma Kitab 4, dnya tarihindeki nemli bir olay konu edinmektedir. Bylece (1) blgesel tarih kresel balama dahil edilmekte ve (2) tarih retiminin ahlaki hedefleri gerekletirilmektedir. Aslnda tarih demokratik yurttalar yetitirmek iin kullanlacaksa kinci Dnya Sava en iyi derslerden bazlarn retir. Belgelerde gsterildii gibi elbette Gneydou Avrupa lkeleri bu topyekn savan karanlk yznden kaamad. Yine de Avrupann bu parasnn tarihi, aadaki konular araclyla bize rencilere hmanizm ve ahlaki deerler hakknda bir eyler retme frsat verir: 1. Faizme kar mcadele. Esas olarak Balkan lkelerinde az ok kitlesel lekte rgtlenen direni hareketlerini kullanarak, totaliter ideolojiye direnii ve Nazizmin vahetini eitsel nedenlerden dolay vurgulamamz gerektiini dndk. Bat uygarlnn en byk krizinin ortasnda yer alan bir ortak nsezinin kk ykleri, rencilere davran kalplar salar ve onlarn insan eylemlerini ahlaki adan deerlendirmelerine yardmc olur. 2. Dini, siyasi ve ulusal farkllklara ramen dayanma. Sava srasnda yani ar ahlaki ikilemlerin ve hayatta kalma mcadelesinin olduu bir zamanda bireysel ya da ortak yardm eylemlerinin altn izmek deerlidir. kinci Dnya Sava olduka sra d bir olay temsil etmesine ramen, savata ac ekme deneyimi yaygnlamtr. ehirlerin tamamen yok edilmesi ve sivillerin katledilmesi cephe hattyla cephe gerisi arasndaki ayrm nerdeyse ortadan kaldrmtr. Sava daha tandk olmakta ve siyasi ve sosyal yaamn doal bir paras olarak kabul edilmektedir. alma Kitab 4; Gneydou, Orta ve Bat Avrupann ortak deneyimlerini gsterir ve Balkan vahetinin kendine zgl grn de tartmaya aar. Dier taraftan alma 4n konusunun yakn zamanda gemesi anlamazlk karabilecek okumalar ve yorumlamalar tehlikesini artrr. kinci Dnya Savandan sonraki dnem belli Gneydou Avrupa lkeleri iin eit derecede ac vericiydi. Onun iin Savan yorumu sava sonras dnem tarafndan kirletilmitir. Sonraki gelimelerin karmaklndan ve uluslararas kapsamndan alma Kitab 4 -her lke iin farkl olan- Kurtulu tarihinde bitirmeyi setik. Bu yolla sava sonrasnda Bat ve Dou Avrupadaki toplumlar etkileyecek, birbirine benzeyen, dorudan ya da dolayl sonularna bakmadan Nazi kabusunun bitiinden kaynaklanan iyimserliimizi korumu oluruz. stelik Souk Sava dneminde blgedeki lkeler farkl rotalar izlemi ve (souk sava terimleriyle) hem Dou hem Bat Avrupaya ait olmulardr.
15
9/23/08 12:47:59 AM
GENEL GR
retim yntemleri
Bu drt alma Kitabnn snflarda yaygn biimde kullanlp kullanlmayaca belli deildir, byle bir varsaymla yola klmamtr. Bu kitaplar hazrlarken dikkate aldmz bir dizi snrlama vardr: 1. Mfredatta tarih retimine ayrlan zamann snrl oluu ki bu durum retmenin yenilik potansiyelini snrlar. 2. rencilerin tarihe olan ilgisi yeni teknolojiler gibi dier daha modern ve ekici dersler lehine srekli olarak azalyor. 3. Bilgilerini yenilemeleri ve alternatif eitim materyallerini kullanma becerilerini elde etmeleri iin retmenlere gerekli olan hizmet ii eitimin yetersizlii. Sonu olarak, tarih retimi hedeflerinin mfredatta dzenlendii ekliyle ne kadarnn gerekletirilebildiini belirlemek zordur. Tarih retmenlerinin bu drt kitaptakileri retirken kullanabilecekleri yntemler ok ve eitlidir ve bazlar zaten gnlk retimde apak kullanlmaktadr. Her kaynaktan sonra ve alt blmlerin ounda yer alan sorular; simlasyon, rol oyunu, kompozisyon yazma, aktif renme gibi daha ileri yntemler iin ilk adm tekil etmektedir. Baz konular bamsz renme iin daha ok frsat sunar, rnein kinci Dnya Sava. Bu konu iin retmen szl tarih, film ve belgesel analizi yntemlerini bir araya getirebilir. Her durumda alma Kitaplar, okul ders kitaplarn eletiren bir yaklam iin gerekli aralar ve akla dayal, eletirel aratrma sayesinde yeni bilgiler retmek iin gerekli potansiyeli salamaktadr. Bu giriimin baars nerdeyse tamamen eitimcilerin giriimcilik, beceriklilik ve metodolojik yaklamlarna baldr. Bununla birlikte ders kitaplarna eletirel yaklam yanl anlalmamaldr. Ders kitaplarnn kalitesi deiir ve bir kaynak kitaptan daha az gvenilir deillerdir. u saptama batan aka ifade edilmelidir: historiografik bir almadan ziyade bir belgeler koleksiyonu ortaya karma kararmz, hibir ekilde kaynaklarn tarafszln ve gvenilirliini kabul ettiimiz anlamna gelmez; amacmz basite bu kaynaklarn kendileri tarafndan ortaya konulan yorumlarn ve bak alarnn eitliliini gstermektir. Dier bir deyile bu, karlatrmal yntem ve ok bak al yaklamn bir uygulamasdr. Son olarak, seimimizin rastgele olamayacann btnyle farkndayz: seimimiz, giri metinlerinde aklamaya altmz belli grleri yanstr. Bu ifadeler hem metinler hem de resimler iin geerlidir. Resimler genler iin aka daha ekicidir ve gemiin daha canl hayal edilmesine yardmc olurlar. Bununla birlikte biliyoruz ki resimler de yalan syleyebilir ve bundan dolay onlara da metinlere yaklald kadar eletirel yaklalmaldr. Resimlerin okunmas tpk metinlerde olduu gibi onlarn retildii balam hakknda bilgi (toplumsal, kltrel vb.) sahibi olmay gerektirir. alma Kitaplarnda yer alan resimler hakknda bilgi vermeye altk, ama ou durumda resimler ayn blmde yer alan metinlerle birlikte anlam kazanmaktadr. alma Kitaplar yedi yz yllk bir tarihi kapsad iin ok farkl trlerde resimleri dahil ettik. Dolaysyla bunlar farkl analiz yntemleri gerektirmektedir. Geni bir eitlilie sahip grselleri kullanmaya altk: fotoraflar, posterler, karikatrler, tabask resimler, tablolar, el yazmas resimleri, ilanlar, posta kartlar, pullar, kat paralar vb. Baz kanlmaz estetik tercihler dnda ltmz grsel kantlar kullanarak zihinsel resimler ina etmekti. rnein, Osmanl mparatorluundaki toplumsal tiplerin resimleri farkly yeniden ina etmemize ya da basite kefetmemize yardm eder. Burada farklnn zorunlu olarak dierle ilikilendirilmediini hatrlatalm; zamann ilerlemesinden doan ya da hatta adalar arasndaki kltrel farkllk her zaman atma anlamna gelmez.
16
9/23/08 12:47:59 AM
GENEL GR
Sonu
Bu dizideki kitaplar youn tartma ve mnakaalarn olduu kadar tarihinin eserinin snrlar kaldrabileceini gsteren ho bir srprizin birleimidir. u anda Balkanlarda ilerine zen gsteren ve deiime hazr kayda deer bir tarih retmenleri kitlesi vardr. Giriimimiz aralar ve rehberlik araynda olan bu retmenleri hedef almaktadr. Bu insanlar u anda btn Avrupa toplumlarnda tartmasz biimde krizde olan tarih retimindeki bir yenilenmenin arpanlar olarak hareket edebilirler. Bu giriimin en byk dman siyasi ya da ideolojik tepki deil duygusuzluk ve ilgisizlik olacaktr. Bu yzden bizim davamz rencilerde lkelerinin bulunduklar blge hakknda renme istei uyandrmak ve gnmzn karmakln anlamalar iin aralar salamaktr. Bu proje yalnzca bilimsel bir alma deildir; Gneydou Avrupa lkelerinin ortak gelecekleri sz konusu olduunda karlatklar zorluklar ama sorunu ile ilgilidir.
17
9/23/08 12:47:59 AM
NDEKLER
Harita 1: Gneydou Avrupa
Giri ...........................................................................................................................................25 Kronoloji ....................................................................................................................................27 BLM I: Gneydou Avrupada Osmanl Genilemesi ......................................................39
Ia. Anadoluda Osmanl Devletinin ilk dnemleri .........................................................................39 I-1. Orhann Yar Hisar Tekfurunun kz ile evlenmesi ....................................................................39 I-2. Karaca Hisarn alnmas ve Osman Gazi adna ilk hutbenin okunmas ......................................40 Ib. Balkan Yarmadasnn Osmanllar tarafndan fethi..................................................................41 I-3. Balkanlardaki Hristiyan devletler arasndaki anlamazlklar ve Osmanl genilemesinin kolaylamasnda bunlarn rol ....................................................................................................41 I-4. I. Muradn Evrenos Beye Gney Makedonya blgesini ynetme hakkn veren ferman (1386) ...42 I-5. Balkanlardaki Osmanl genilemesinde mahalli/yerel ibirlikilerin rol ......................................42 g1. I Bayezid Hallarla yaplacak savatan (1396) nceki gece, kuatlm Niboluyu kurtarmaya gelirken Osmanl minyatr (yaklak tarih 1584) ......................................................43 I-6. Hristiyanlar zerindeki Osmanl baarsnn 14. yzyl aklamalar - Gregory Palamas ve Hans Schiltberger....................................................................................................44 I-7 Arnavid eyaletindeki Hristiyan tmar sahipleri, Arnavutluk (1431/1432)........................................44 I-8. Osmanl vasal olan Srp despotu ..........................................................................................45 I-9. Novo Brdonun D (1455) .............................................................................................45 g2. Moha Savan (1526) kazanan Osmanl ordusu Osmanl minyatr (yaklak tarih 1588) ......46 I-10. Trklerin Slovenyadaki ykmlar Carnoliann Habsburg valisinin mektubu (1491) .................46 g3. Belgradn esir alnm sakinleri (1521)...................................................................................47 I-11. Bosnadaki Hristiyan Tutsaklar (1530) .................................................................................47
Ic. Konstantinopolisin d / stanbulun fethi (1453) ............................................................48 I-12. Bizansl Bir Bak Asndan Konstantinopolisin D George Sphrantzes ......................48 I-13. II. Mehmed ynetiminde stanbulun nfusunun yeniden artrlmas .......................................49 Id. Nfus ve din deiimleri ........................................................................................................50 I-14. Anadoludan Balkanlara zorunlu nfus transferi [srgn] (14. yzyl sonlar) ...........................50 I-15. Bosnal kyllere verilen Osmanl szleri Kral Stjepan Tomasevicin (1461-1463) Papa II. Piusa mektubu ............................................................................................................50 I-16. Vidin ehrinin Ortodoks Piskoposu Josef'in zorla ve gnll Mslmanlama hakknda yazdklar (15. yzyl)..................................................................................................50 I-17 Babasz gen bir erkek ocuun slama gemesinin kad kayd (1636) .................................50 I-18. slama gemek isteyen bir gencin dilekesi (1712) ..............................................................50
19
19-24 periexomena.indd 19
9/26/08 2:24:17 PM
NDEKLER
BLM II: Osmanl mparatorluunun kurumlar ................................................................52

IIa. Sultan ve Saray .....................................................................................................................53 II-1. I. Ferdinandla yazmasnda Sleymann kulland nvan (1562) ........................................53 II-2. Celalzade tarafndan II. Selime (1566-1574) ithaf edilen bir iirde ideal yneticinin zellikleri ...53 II-3 Karde katli hakknda eitli tavrlar - Mehmed Nerinin Kk Mustafann idamn anlatan vakayinamesi (1422) .....................................................................................................54 g4. stanbuldaki Topkap Saraynn plan ..................................................................................55 Tablo 1: Saray ve Osmanl Merkez Ynetimi ...............................................................................56 g5. mparatorluk elisi Osmanl sultannn huzurunda ..................................................................56 II-4. I. Mustafann tahta k (1617) .........................................................................................57 g6. Seferde sultan ziyafeti .........................................................................................................57 g7. Sultan II. Bayezid Filibe [Plovdiv] yaknlarnda avlanrken .......................................................58 IIb. Devirme sistemi ..................................................................................................................59 II-5. Eski bir yenierinin kaleminden devirme sistemi ..................................................................59 II-6. Sofyal Georgi Novinin Hayatnda (1539) devirme sistemine Hristiyan eletirisi ....................59 g8. Devirme olarak kaydedilen ocuklar ....................................................................................60 g9. Yenieri Aas .....................................................................................................................61 II-7. Ltfi Paa devirme olarak kaydedildii zamandan itibaren kariyerini hatrlyor........................61 IIc. Tmar sistemi .........................................................................................................................62 II-8. Tmarlarn datmn dzenleyen Osmanl kurallar ..............................................................62 II-9. Bir sipahi tarafndan tmar olarak toplanacak gelirlerin listesi .................................................62 II-10. Orta byklkte bir tmar sahibi iin yeniden atama.............................................................62 II-11. Sefere katlmayan tmar sahipleri ile ilgili dzenlemeler (1635) .............................................63 g10. Silahlanm Sipahi.............................................................................................................63 IId. Tebaay koruma ideolojisi ve adalet ynetimi uygulamalar ..................................................64 II-12. I. Muradn Evrenos Beyi valilie atarken verdii tler .....................................................64 II-13. I. Mehmedin Serez blgesi Margarit Manastr keileri lehine dzenlenen ferman (1419) ....65 II-14. Bir Hristiyan ve Yenieri arasndaki atma ile ilgili Kad karar (Sofya, 1618) ......................65 II-15. Bir Mslman ve Hristiyan arasndaki anlamazlkla ilgili kad karar (Vidin, 1700) .................65 II-16. Mikonos adas cemaati kaddan kurtulmaya karar verir (1710) .............................................66 II-17. Samakocuk'lu Kocaba Todorakiye verilen ceza (1762) ....................................................66 II-18. Bosna manastrlarn koruyan Osmanl berat (1785)...........................................................67 IIe. Eyaletler ve bal devletler....................................................................................................67 II-19. III. Murad tarafndan dzenlenen bir ahidnamede Ragusann statsn ilgilendiren artlarn tekrar edilmesi .............................................................................................................67 II-20. I. Ahmedin Transilvanya Ahidnamesi (1614) ......................................................................68 II-21. Bodann zerklii (1716) ................................................................................................68 II-22. Fransz gezgin Flachat, Eflak prenslerinin zel durumu hakknda (1741) ..............................70 Tablo 2: Osmanl Ynetiminin Blgelere Gre Deiik Biimleri (16. yzyl) ...................................71
20
9/26/08 2:24:18 PM
OSMANLI MPARATORLUU
BLM III: Dini Kurumlar, Cemaatler ve Uygulamalar ........................................................72

IIIa. Mslmanlar ........................................................................................................................72 III-1. stanbuldaki Sleymaniye Camiinin kaps zerindeki kitabe (16. yzyl ortas) .....................72 III-2. Dimitri Kantemir, Mslmanlarn ibadetleri hakknda ............................................................73 g11. znikte 14. yzyl camii ......................................................................................................74 g12. stanbulda Sleymaniye (1550-1557) .................................................................................74 III-3. Allah ve yamur arasndaki ilikinin Mslmanlar tarafndan aklla aklanmas (1779) ...........74 g13. Edirnedeki Eski Caminin iindeki dekoratif Kuran yazlar ...................................................75 g14. Mekkeye hac yolculuunda deveye binen bir Trk kadn .....................................................75 III-4. Mslman Heterodoksisi Bektai Fkralar ........................................................................75 g15. stanbulda rasathane (yaklak 1580) .................................................................................76 g16. Halk Kahraman Nasreddin Hoca........................................................................................76 IIIb. Hristiyanlar ..........................................................................................................................77 III-5. stanbul'un Osmanllar tarafndan fethinden sonra Gennadios Skholariosun ilk Ortodoks patrik olarak Seilmesi ................................................................................................77 g17. zerinde Yunanca yazlar bulunan, Ortodoks ayinleri iin kullanlan 16. yzyl Osmanl gm ksesi ..............................................................................................................77 III-6. Fransz gezgin Pierre Lescalopier, Srbistandaki Aziz Sava Manastr hakknda (1574) ..........77 III-7. Halepli Paul, Bodan kiliseleri hakknda (16. yzyl ortas)....................................................78 g18. Bodandaki Voronet Manastr (1488de ina edildi, dardaki freskler 1547-1550 tarihlerinden) ...78 g19. Hz. sann Son Akam Yemei sahnesi Stavronikita Manastrndan bir fresk, Athos (1546) ..78 III-8. Aitolyal Kosmas, Hristiyanlar, ocuklarn eitmeye aryor ..............................................79 III-9. Kiril Pejcinovic, Ortodoks kyller ve rahipler arasndaki gerginlik hakknda (1816) ................79 IIIc. Yahudiler ..............................................................................................................................80 III-10. Edirne haham zak Sarfatinin Orta Avrupadaki Yahudilere mektubu (15. yzyl ortas) ........80 III-11. Eliyahu Kapsali, II. Mehmed dneminde Osmanl mparatorluundaki Yahudilerin refah hakknda ........................................................................................................................81 III-12. Yahudi dini uyan: Sabetay Sevi olay (1666)...................................................................81 g20. Yahudi doktor Fransz gravr (1568) ..............................................................................82 IIId. Dini birlikte varolu ve ayrmclk .........................................................................................83 III-13. Gregory Palamasn tutsakl srasnda gerekleen dini diyalog ........................................83 III-14. Osmanl ehirlerinde eitli dini cemaatlerin birlikte varoluu (yaklak 1660) .......................84 III-15 Bulgaristan ve Eflaktaki Ortodoks, Katolik ve Luterciler arasndaki ilikiler (1581) ................84 III-16. Mslman iiler zerine Ebussuudun fetvas (16. yzyl ortas) ..........................................85 III-17. Frenklerin, Dou Anadoludaki Ermeniler arasnda dinyayma almalarn engelleyen ferman (1722) .........................................................................................................85 III-18. Bosnadaki Osmanl yetkilileri, Ortodoks ve Katolikler arasnda hakemlik yapyor (1760) .......86
21
9/26/08 2:24:18 PM
NDEKLER
III-19. mparatorluun gayrimslimler iin kstlamalar (1631) ......................................................87 III-20. Uygun olmayan kyafetler giyen bir Ortodoksun idam (1785/1789) .....................................87 III-21. Plovdiv/Filibe yaknlarndaki Stanimakada izinsiz ina edilen bir kilise hakknda imparatorluk emri (1624) ...........................................................................................................87 III-22. Farkl dinden insanlarn evliliine kar Hristiyan hogrszl (Kbrs, 1636) ...................87 III-23. Transilvanyada dini dzenlemeler (1653)..........................................................................88 III-24. Ragusadaki Ston piskoposluk meclisinin Yahudi kart karar (1685) ..................................88 III-25. Ragusadaki bir Yahudi iin imtiyaz (1735).........................................................................89 III-26. Selanikte Azize Kyrannann ehit edilmesi (1751) .............................................................89 g21. san ge kn gsteren Osmanl minyatr (1583) .......................................................90 BLM IV: Toplumsal tipler ve gndelik yaam ..........................................................................91 IVa. Sekinler ve sradanlar ........................................................................................................91 IV-1. Osmanl sekinlerinin Trk kylleri kmsemesi ..............................................................91 g22. Aknc ...............................................................................................................................92 g23. Sipahi...............................................................................................................................92 g24. Yenieri ............................................................................................................................93 g25. Arnavutluktaki askerler Jean-Baptiste Hilairenin izimi (1809) ...........................................93 g26. eyhlislam ......................................................................................................................93 g27. Yksek rtbeli Osmanl katibi .............................................................................................94 g28. Arap tacir ..........................................................................................................................95 g29. Ragusal tacir....................................................................................................................95 g30. Osmanl terzisi ..................................................................................................................95 g31. oban ..............................................................................................................................96 g32. Balk ..............................................................................................................................96 g33. Dervi ..............................................................................................................................97 g34. Ermeni kei .....................................................................................................................97 g35. stanbul'un Ortodoks Patrii ...............................................................................................98 g36. stanbul Hahambas (18. yzyl sonlar) ............................................................................98 g37. 18. yzylda bir Hristiyan soylusu ........................................................................................99 g38. nl bir ayan: Yanyal Ali Paa (1741-1822) Louis Dupr tablosu (1819) .............................99 g39. Osmanl sarraf ...............................................................................................................100 g40. Bir dragoman: Pierre Yamolu, Fransz eliliinin tercman ...............................................100 g41. sve bykelisi (1788)...................................................................................................100 g42. Su istihkakn tayan kadrga klesi .................................................................................101 IVb. Kyde Yaam .....................................................................................................................101 IV-2. Vidin eyaletinde krsal zerk ynetim dzenlemesi ............................................................101 IV-3. Kylnn tmarn ekip bime zorunluluu (Karaman arazi kanunnamesi, 1525) ...................101 g43. Trjavnada Bulgar evi (18. yzyl) ......................................................................................102 IV-4. Fransz gezgin Pierre Lescalopier Rusuk yaknlarndaki Bulgar evlerini anlatyor (1574) .....102 V-5. Plovdiv/Filibe civarnda yaayan halkn ve giyimlerinin tarifi (1553-1555) ..............................102 IV-6. Arnavutlukta yiyecek ve iecekler (yaklak 1810) .............................................................103 g44. Arbanasside oda (18. yzyl) ...........................................................................................103
22
9/26/08 2:24:18 PM
OSMANLI MPARATORLUU
IV-7. Bulgar kyleri arasnda seyahat (1761) .............................................................................103 g45. Evin dnda amar ykayan kadnlar (Larissa, 19 yzyl balar).......................................104 g46. Paros Adasndan mzik enstrmanlar alan ve dans eden erkek ve kadnlar ......................105 IV-8. Osmanl Arnavutluunda yollar ve mektuplar (yaklak 1800) .............................................105 IVc. ehirlerde Hayat ...............................................................................................................105 IV-9. Belgradn tarifi (1660) .....................................................................................................105 g47. Taze meyve ve sebzeleri muhafaza etmeye yarayan byk sepetlerle at sren Trk .............107 g48. stanbuldaki frnclarn geit treni (1720) ........................................................................107 IV-10. Fransz gezgin Flachat tarafndan tasvir edilen Eflak Prensi Konstantin Mavrocordatonun ikametgah (18. yzyl ortas) .......................................................................107 IV-11. Moschopolisteki bakkallar loncasnn tz ...................................................................108 IV-12. Sykros Adasnda rak szlemesi (1793) ......................................................................108 g49. Bayram kutlamalar srasnda atl karncadaki Osmanl ocuklar ........................................109 IV-13. Kahvehanelerin yasaklanmas hakknda Ebussuudun fetvas (16. yzyln 3. eyrei)........109 IV-14. Senjden meyhane arks..............................................................................................109 IV-15. Evliya elebi Belgrad baklavasn anlatyor (1660)...........................................................110 IV-16. evki Molla Mustafann mens (Saraybosna, 18. yzyln ikinci yars)............................110 IVd. eitli snrlarn kysnda yaamak ................................................................................... 111 IV-17. Fransz gezgin Nicolas de Nicolay tarafndan tasvir edilen Osmanl deli savalar (1551) . 111 g50. Osmanl deli savas (16. yzyl) ....................................................................................112 IV-18. Bosna snrnda kan kardelii kurumu (1660) .................................................................112 IV-19. Osmanllarn bir Ragusal doktor talebi (1684) .................................................................113 IV-20. Modrus Piskoposu Simun Kozicic Benjann Papa X. Leoya mektubu (1516) .....................113 IV-21. Fran Krsto Frankopann Gaspar Colnice mektubu (1670)................................................113 IV-22. Kladusay yamalayan Hrvatlar hakknda ark ..............................................................114 IV-23. Marko Krlajevic Ramazanda arap iiyor ........................................................................114 IV-24. Mslman Arnavutlar zerinde Hristiyan etkisi (yaklak 1800)..........................................115 IVe. Kadnlarn hayatndan kesitler ...........................................................................................115 IV-25. 15. yzylda hanedan evlilii .........................................................................................115 IV-26. Arnavut Kadnlar (yaklak 1810) ....................................................................................116 IV-27. Hristiyan kadnlar arasnda dayanma Azize Filotheiann ehit edilmesi (1589) .............116 IV-28. Selanik, Trikkideki sabuncu kadnlar loncasnn tz (1738) .........................................116 g51. Atinal kadn (1648) .........................................................................................................117 IV-29. Sofya yaknnda bir kyde boanma (1550) .....................................................................117 g52. ocuklaryla birlikte Trk kadn (1568) .............................................................................117 g53. Sokak kyafetleriyle Trk kadn (yaklak 1630) .................................................................118 IV-30. Kbrsl bir kadnn slama geerek boand dava ile ilgili Kad tutana (1609) ................118 g54. Kuzey Arnavutluktan dal kz (19.yzyl balar) ...............................................................118 IV-31. Mslman bir erkein Hristiyan bir kadndan boanmasnn kad tutana (1610) ...............118 IV-32. stanbulda bir yenierinin Mslman bir kadnla zina yapmas (1591) ...............................119 IV-33. Leydi Mary Wortley Montagunun Osmanl kadnlar hakkndaki yorumlar (1717) ...............119
23
9/26/08 2:24:18 PM
NDEKLER
BLM V: Kriz Unsurlar ..........................................................................................................121 Va. Doal Felaketler................................................................................................................121 V-1. stanbulda ktlk (1758) ....................................................................................................121 V-2. stanbulda Deprem (1766) ...............................................................................................122 V-3. Bkrete veba (1813) ......................................................................................................122 Vb. stanbulda siyasi krizler .....................................................................................................123 V-4. Koi Beyin anlarndan, Osmanl Devletinin yaad krizler iin zmler (yaklak 1630) ....123 V-5. Bodan prensi Konstantin Mavrokordatonun elileri stanbulda pek ok kiiye rvet verme ihtiyac hakknda tartyorlar (1741) .....................................................................124 Vc. Savalar, isyanlar ve toplumsal kargaalklar .....................................................................124 V-6. ehirlere kaan kyller (1665) .........................................................................................124 V-7. Kbrsta Boyacolu Mehmet Aann syan (yaklak 1680) ...............................................125 V-8. Chiprovtzi isyan hakknda Papaya mektup (1688) .............................................................126 V-9. Osmanl misillemesinden korkan Srplar kayor (1690) AtanasijeDjakon (Deacon) Srbinin tankl......................................................................................................................126 V-10. Osmanllara kar Bodan ayaklanmas (1711) .................................................................127 V-11. Bir Habsburg subaynn Dubica Kuatmasn anlatan gnl (1788) ................................128 V-12. Arnavutlukta emniyetsiz yolculuk (yaklak 1800) ............................................................128 V-13. Topal brahimin Kzanlka saldrs (1809) .......................................................................128 V-14. Sofya yaknlarndaki Pirdopta yaayan Bulgar retmen Todorun anlatmyla, felaketlerin st ste gelmesi (1815-1826) .................................................................................129 Kaynaka ..................................................................................................................................130 Koordinatrler Hakknda Bilgi ..................................................................................................135 Katkda Bulunanlarn Listesi .....................................................................................................137 CDRSEE alanlar ..................................................................................................................138 Atlye almalarna Katlan retmenlerin Listesi .................................................................139 Harita: Osmanl mparatorluu ve Avrupa (1600) ...........................................................................140
24
9/26/08 2:24:18 PM
OSMANLI MPARATORLUU
GR
Osmanl mparatorluu ok uzun bir sre boyunca Gneydou Avrupann tarihini ekillendiren nemli siyasi glerden biri olmutur. Aslnda, 14. yzyldan 20. yzyln bana kadar Osmanl Devleti bu blgedeki en byk siyasi rgtt. Ancak Gneydou Avrupadaki Osmanl tarihini incelemek iin tek sebep bu deildir. Osmanl mparatorluu Gneydou Avrupal uluslarn ortak z tanmlamalarnda nemlidir. Osmanllara kar mcadele, bu uluslarn Hristiyan Avrupaya yaknlama iddiasn destekleyen nemli bir etkendi. stelik Osmanl hkimiyeti ou kez, bir ok Gneydou Avrupa lkesine bugne kadar bela olan ekonomik gerilik ve siyasi karkln sorumlusu olarak dnld. Buradaki amacmz bu olgulardaki Osmanl sorumluluunu destekleyen ya da buna kar kan iddialarda bulunmak deildir. Ortak tarihimizin Osmanl dnemine ait eitli kaynaklarna daha yakndan bakmann, dier birok konu gibi bu konular bamszca deerlendirmekte hepimize yardmc olacan dnyoruz. Ayrca Osmanl tarihine yeni bir bak atmak iin baka bir sebep daha var. Son birka on ylda Osmanl almalar yalnzca Trkiyede ve dier Gneydou Avrupa lkelerinde deil, fakat ayrca Bat Avrupada, Birleik Devletlerde ve hatta Japonyada tarih biliminin en hareketli alanlarndan biri haline geldi. Tarihiler son gnlerde eitli yeni kaynaklara ulatlar ve bu kaynaklar hakknda eski ve yeni yntemler araclyla yeni sorular sordular; bu sayede Osmanl tarihi algmz artk daha zengin, daha ayrntl ve daha dengeli. Buna ek olarak, daha nceden sorgulanmakszn kabul edilen birok olgu sorguland ve/veya daha yeni almalar tarafndan yanllklar ispatland. Sklkla Osmanl mparatorluunun bir Trk devleti olduu iddia edilir. Bu dorudur, Osmanl devletinin ve hanedannn kurucular Trk kkenlidir fakat fetihlerle birlikte Osmanl Devleti neticede eitli dilleri konuan ve farkl dinlere mensup ok sayda insan bnyesine katt. stelik tarihinin byk bir blm boyunca Osmanl ynetici snf etnik adan olduka karma bir snft. Aslnda II. Mehmed ve Sleymann klasik andan, 19. yzylda milliyetiliin ykseliine kadar Osmanl ynetici snfnn yeleri Trkler etiketini, onlarla mmkn olduu kadar az ortak ynlere sahip olduklarn umduklar kaba ve cahil Anadolu kyllerinin e anlamls olarak grdler. Buna uygun olarak Osmanl memurlar ve aydnlar devletlerini asla Trk diye adlandrmadlar; ona sadece devlet-i aliye (yce devlet) ya da devlet-i ali-Osman (Osman oullarnn devleti) adlarn verdiler. Hanedana ballk birok Orta a ve Erken Modern a devletlerinde olduu gibi herhangi bir etnik balantdan daha nemliydi. Osmanl despotluu kavramnn doruluu son zamanlarda yaplan tarihi aratrmalarda tartlmaktadr. Bu kavrama kar oluturulan en ciddi iddia, bu kavramn deiimi hesaba katmamas olgusudur ve aslnda Osmanl toplumu uzun sreli varoluu srasnda ok deimitir. En azndan klasik a denen dnem boyunca sultanlarn ok gl olduu ve kendi ynetimleri srasnda meydana gelen her eyi kontrol ediyormu gibi hareket ettikleri dorudur. Ancak ktaya yaylan bylesine byk bir imparatorluu kontrol etmek asla kolay deildi ve zellikle de Ge Orta a ve Erken Modern a dnyasnn olanaklaryla bunu yapmak kolay deildi. Hatta sultanlara ordularnn en nemli parasn kontrol edebilme olana veren mehur tmar sistemi bile aslnda dk dzeyde bir parasallama ve sanayileme ncesi ulam ve iletiim koullar dolaysyla - lke zerinde bir btn olarak, merkezi biimde yaplamayanlarn yerel lekte yaplmasna yarayan, byk bir arazi ve byk bir nfusa sahip btn olgun tarmsal toplumlarda neredeyse her zaman kullanlm aralardan biridir. Sistemin esas, kanun ve dzeni salamak ve art rnnn asl reticiden ynetici elite aktarlmasn dzenlemek amacyla ynetici eliti tm lke yzeyine
25
25-26 otoman_EISAGOGI-small.indd 25
9/23/08 12:56:19 AM
GR
ve kylerinde kyller zerine yaymaktr. Ne sultann tmarlar zerindeki kontrol ne de ateli silahlar zerindeki tekeli (Osmanl mparatorluu Erken Modern a srasnda birka dier byk devlet gibi barut imparatorluu olarak saylabilir) ge 16. yzyl krizlerinden sonra devam etti. stelik, sultanlar Asya, Avrupa ve dnyann dier blgelerindeki mutlak hkmdarlarn ou gibi mutlak iktidara sahip olduklarn iddia etseler bile, Tanrnn Kutsal Kanunundan Osmanlnn durumunda eriattan - kaynaklanan kstlamalar gz nne almak zorundaydlar. Sultanlar eyhlislamn yardmyla ou kez bu kstlamay alt st ettiler fakat aslnda bu ynteme bavurmalar glerinin snrsz olmad gereini aa karmaktadr. Daha ak sylemek gerekirse, Osmanl sultanlarnn despotik gc kuramsal olarak Tanrya, uygulamada insani koullara balyd. Gneydou Avrupa toplumlar ve nfuslar ile fetheden/bask yapan Osmanllar arasndaki dmanlk milli tarih anlatlarmzn ounun merkezinde yer almtr. Hem fetih dneminde hem de uzun Osmanl ynetimi srasnda birok atma ve vahet annn yaand aktr. Yine de atma Gneydou Avrupann 14-20. yzyllar aras btn tarihini oluturmaz. Aslnda milletler st ve ok dinli byk imparatorluklar tarafndan ynetilen birok toplumda olduu gibi, insanlar sadece direnmedi, kendilerine ve ait olduklar cemaatlere daha iyi bir gelecek salamak iin tarihsel durumlara uyum salamann eitli yntemlerini de aratrdlar. Bazen bu, yneticilerle anlama, hatta baz bireysel ve ortak ayrcalklar salamak iin aktif olarak ibirlii yapma eklinde gerekleti. Bu yetkililere boyun eme anlamna gelebilirdi ya da tam tersine edilgen ya da etken direniten birini semek anlamna da gelebilirdi. Bununla beraber bu durum ou kez gndelik hayatn siyasi meselelerden daha nemli olduunu ifade etmekteydi. Yeni aratrmalar Osmanl ynetimi srasnda Gneydou Avrupadaki insan yaamnn gndelik ynleri hakknda nemli bilgiler salad. Bu aratrmalar ayn dnemlerde dier blgelerle ortak olan uygulamalar, btn Gneydou Avrupada yaygn olan unsurlar ve belli blgelerin kendine zg zelliklerini gn na kard. Gnmz tarihiliinin karlatrmal incelemeleri sayesinde Osmanl ynetimindeki Gneydou Avrupa'nn tarihinin istisnailii dncesi yava yava siliniyor: dier blgelerle ve kendi toplumumuzla benzerlikler onu bize daha tandk klyor. Elbette farkllklar hala devam etmektedir ve yeni aratrmalar tarafndan ana hatlaryla ortaya konmaktadr. Fakat bu farkllklar Osmanl mparatorluu ynetimindeki Gneydou Avrupann tarihini asla egzotik bir oyun alanna dntremezler. Bu farkllklar sadece, gemiteki ve gnmzdeki toplumlarn karmakln daha iyi anlamamza yardmc olur ve bu aslnda, burada ve her yerde tarihsel bilginin esas grevlerinden biridir. Bu alma Kitab retmenler, renciler ve bilim adamlar iin Osmanl ynetimindeki Gneydou Avrupa tarihine yeni bir bak frsat salamaya almaktadr. Projenin Gneydou Avrupada Uluslar ve Devletlere ayrlan ikinci alma Kitabyla akmalar nlemek iin Osmanl mparatorluunun son yzyl bu kitaba dhil edilmedi. Bu sebepten dolay, bu alma Kitab ge 18. yzylla birlikte biter ve erken 19. yzyldan yalnzca birka kaynak ierir. Bu snrlandrmayla bile, snrl sayda sayfada Gneydou Avrupann Ge Orta a ve Erken Modern a tarihinin beyz ylnn btn ynlerini ve ayrntlarn aklamak, uygulamada imknszd. ncelikler belirlemek ve seim yapmak zorundaydk. nemli olmalarna ramen baz konular ya iptal ettik ya da sadece kabaca aklamak zorunda kaldk. Kaynaklar seerken, katkda bulunan arkadalarmza gvendik ve hem corafi bakmdan hem de ierik bakmndan dengeli bir tablo izmeye altk. Yine de bu alma Kitabn okuyacak ve/veya kullanacak olan baz kiilerin ayrca baka metinleri ve grselleri de dahil etme isteinde olacaklarnn farkndayz; eer byle olursa hedeflerimizden birini gerekletirmi olacaz ki bu hedef retmenleri, rencileri ve profesyonel tarihileri Osmanl mparatorluu ynetimindeki Gneydou Avrupa tarihinin eitliliini alglamaya ve karmaklna yeni bir gzle bakmaya tevik etmektir.
26
25-26 otoman_EISAGOGI-small.indd 26
9/23/08 12:56:19 AM
OSMANLI MPARATORLUU
KRONOLOJ
Osmanl Sultanlar Siyasi sreler Siyasi ve askeri olaylar Blgesel deiimler Toplum ve Kltr Osmanl mparatorluu dnda meydana gelen nemli olaylar 1307 Anadolu Seluklularnn k; Anadoludaki Trk beylikleri dorudan randaki Mool devletine ( lhanllar) balandlar.
I. Osman (1281-1324)
yaklak 13001345kuzeybat Anadoluda Bizans mparatorluu topraklarnda ilk Osmanl fetihleri; bu dnem boyunca Osmanl Beylii Anadoludaki dier Trk beylikleriyle rekabet halindedir; Mslman alimlerin rhan (1324-1362) (ulema) Osmanl siyasi sistemine aamal olarak dahil olmas
1302 Osmann Bizansllar Koyun hisar'da (Bafeon) yenmesi
1326 Bursann (Brusa) fethi, ardndan znik (Nikaea, 1331) ve zmit'in (Nikomedia, 1337) fethi
Bizans kasabalarnn (ounluu Mslman) Osmanl kasabalarna dnmesi; bu sre 14-15. yzyllarda derece derece Kk Asya ve Balkanlar'a yaylacaktr. 1339 Orhaniye, Bursa ilk T planl cami
1335- ilhanl mparatorluunun dalmas; Osmanl Beylii bamsz oldu.
1337-1453 Fransa ve ngiltere arasnda Yzyl Savalar 1341-1354 Bizansta i sava
1345 Osmanl ordusu gelecekte Bizans mparatoru olacak VI. Ioannis Kantakuzenosa yardm iin ilk defa Avrupaya geti.
1345 anakkale Boaznn dou kylarna sahip olan Karesi Beyliinin fethi
1346-1347 Kara Veba Kefeden Gneydou Avrupaya ular ve blgenin byk ksmn etkiler
1345-1353 Asya, Avrupa ve Kuzey Afrikada byk veba salgn (Kara lm, Kara Veba)
27
27-38 otoman_xronologio.indd 27
9/23/08 12:54:50 AM
KRONOLOJ
Osmanl Sultanlar
Siyasi sreler
Siyasi ve askeri olaylar
Blgesel deiimler
Toplum ve Kltr
Osmanl mparatorluu dnda meydana gelen nemli olaylar 1355 Stefan Duann (1331 -1355) lm; Srbistann k
I. Murad (1362-1389)
I. Bayezid (1389-1402)
1354-1402 Gneydou Avrupada Osmanl genilemesi; bu dnem boyunca Trk aknc beyleri sklkla kendi balarna hareket ettiler ve Osmanl siyasi sistemine kademe kademe dahil edilebildiler; Osmanllar genilemenin eitli siyasi yntemlerini bir arada kullandlar; (haragzar devletler olarak kabul edilen) halihazrdaki Gneydou Avrupa devletleriyle anlamalar, evlilik ittifaklar, tmarlarn kendi savalarna datlmas, Anadoludan Trklerin buralara yerletirilmesi vb. 1390larda Bayezid imparatorluun genileme hzn zorlar, bu da Anadoludaki Trkler arasnda artan bir rahatszla sebep olur.
1354 anakkalenin fethi
1361-1369 Edirne dahil Trakyann fethi 1371 irmende Srplara kar Osmanl zaferi 1370ler-1380ler Makedonyann, Yunanistan ve Arnavutlukun baz blgelerinin fethi 1390-1391 Osmanllarn Gneybat Anadoludaki Trk beyliklerini ( Saruhan, Aydn, Mentee vb.) ilk defa topraklarna katmas 1396 Vidinin alnmasyla Bulgaristann Osmanllar tarafndan fethi tamamland. 1378-1391 Yeil Cami'in inas, znik 1370-1405 Aksak Timurun hkmdarl
1389 Birinci Kosova Sava; Osmanllar Srp Prensi Lazar nderliindeki bir Balkan ittifakn yendiler; Srbistan Osmanl Devletinin haragzar oldu. 1396 Nibolu Sava; I. Bayezid Macaristan Kral Lksemburglu Sigismund nderliindeki bir Hal ordusunu yendi
1385 Polonya ile Litvanyann birlemesi
1397-1398 I. Bayezid Anadolunun byk ksmnn fethini tamamlad. 1402 Ankara Sava, I. Bayezid, Aksak Timur tarafndan yenildi ve esir edildi. 1402- Timur Anadoludaki baz Trk beyliklerini yeniden kurdu. 1419-1420 Dobruca, Giurgiu ve Turnunun fethi 1403-1414 Eski Cami, Edirne
1402-1413 Fetret Devri; I. Bayezidin oullar arasnda i sava I. Mehmed (1413-1421) temkinli dzelme ve Osmanl Devletinin yeniden inas, hem Balkanlarda hem de Bat Anadoluda yeniden fakat ihtiyatl yaylma.
1419-1420 - Aa Tunaya Osmanl seferleri; Eflak haragzar devlet oldu.
1416 eyh Bedreddin syan; I. Mehmed tarafndan bastrld.
28
9/25/08 10:14:35 PM
OSMANLI MPARATORLUU
Osmanl Sultanlar
Siyasi sreler
Blgesel deiimler
Toplum ve Kltr
Osmanl mparatorluu dnda meydana gelen nemli olaylar
II. Murad (1421-1451, 1444-1446 yllar dnda)
1425-1428 Gneybat Anadolunun (Aydn, Mentee, Teke, Germiyan vb.) nihai ilhak. 1430- Selanikin Osmanllar tarafndan son kez fethedilmesi 1439 Srbistann Osmanllar tarafndan ilk defa fethedilmesi
1421-1473 Bursada Muradiye Klliyesi, Tebrizden gelen seramik ustalar tarafndan dekore edildi.
1439 Floransa Konseyinde Bizans mparatoru VIII. oannis Osmanl kart bir hal seferi karlnda Ortodoks Kilisesinin Romayla birlemesini kabul eder.
Macarlarn top kullanmasnn etkisiyle, Osmanllar eitli ateli silahlar benimsemeye baladlar.
1443 Balkanlara Macar seferi; skender Bey (George Kastriota) nderliindeki baarl Arnavutluk isyan 1444 Balkanlara yeni Macar seferi, Macarlar Varnada yenildiler 1448 kinci Kosova Sava; Hunyadi Yano nderliindeki Macar ordusuna kar Osmanl zaferi
1443 Osmanllar Srbistan ve Arnavutluku kaybeder.
II. Mehmed (1444-1446, 14511481)
Osmanl devletinin btnyle bir imparatorluk
1453 Konstantinopolis/ stanbul'un fethi
Konstantinopolis bir 1453-Yzyl Osmanl bakentine savalarnn sonu, Fransz zaferi dntrld
29
9/25/08 10:14:36 PM
OSMANLI MPARATORLUU
Osmanl Sultanlar
Siyasi sreler
Blgesel deiimler
Toplum ve Kltr
II. Murad (1421-1451, 1444-1446 yllar dnda)
1425-1428 Gneybat Anadolunun (Aydn, Mentee, Teke, Germiyan vb.) nihai ilhak. 1430- Selanikin Osmanllar tarafndan son kez fethedilmesi 1439 Srbistann Osmanllar tarafndan ilk defa fethedilmesi
1421-1437 Bursada Muradiye Klliyesi, Tebrizden gelen seramik ustalar tarafndan dekore edildi.
1439 Floransa Konseyinde Bizans mparatoru VIII. oannis Osmanl kart bir hal seferi karlnda Ortodoks Kilisesinin Romayla birlemesini kabul eder.
Macarlarn top kullanmasnn etkisiyle, Osmanllar eitli ateli silahlar benimsemeye baladlar.
1443 Balkanlara Macar seferi; skender Bey (George Kastriota) nderliindeki baarl Arnavutluk isyan 1444 Balkanlara yeni Macar seferi, Macarlar Varnada yenildiler 1448 kinci Kosova Sava; Hunyadi Yano nderliindeki Macar ordusuna kar Osmanl zaferi
1443 Osmanllar Srbistan ve Arnavutluku kaybeder.
II. Mehmed (1444-1446, 14511481)
Osmanl devletinin btnyle bir imparatorluk
1453 Konstantinopolis/ stanbul'un fethi
Konstantinopolis bir 1453-Yzyl Osmanl bakentine savalarnn sonu, Fransz zaferi dntrld
29
9/26/08 2:21:08 PM
KRONOLOJ
Osmanl Sultanlar
Siyasi sreler
Blgesel deiimler
Toplum ve Kltr
biiminde dzenlenmesi (klasik a); Saray rgtlenmesinin ve ak hiyerarik toplumsal dzenin kuruluu; kapkulunun (Sultann Kullar, devirmeler) yardmyla eski, kurucu soylularn ksmen ortadan kaldrlmas ve gszletirilmesi; arazinin ounun kamulatrlmas ve tmar olarak datlmas; ilk nesil ateli silahlarn etkili kullanm (Osmanl mparatorluunun barut imparatorluu olmas)
1456- Hunyadi Yano'a kar Belgradda Osmanl yenilgisi
1455-1456 Moldavya haragzar devlet oldu.
stanbul; Aya 1455 Gutenberg Sofya bir camiye ncili bast dntrld; Topkap Saraynn (1478e kadar), 1459 Srbistann bedestenin ve birka camiiin nihai ilhak inas (bir tanesi 14 6 0 A t i n a Fatih Camii 1463Dkalnn, Mistra 1470) D e sp ot lu unun ve Morann byk ksmnn fethi 1461 Trabzon Bizans mparatorluunun fethi 1454 Patrik Gennadios stanbulda Patrikhane Akademisini kurdu. 1462- 1505 Moskovada III. van dnemi; eitli Rus prensliklerinin ele geirilmesi ve Rusyann Altn Ordu devletinden bamszl.
1463-1479 Osmanl Venedik Sava
1463 Bosnann byk blmnn fethi 1468 Karamann fethi
1470 1473 Otlukbelinde Uzun Negropontenin (Eriboz) fethi Hasana kar Osmanl zaferi; Anadoludaki Osmanl ynetiminin salamlatrlmas 1475 Vaslui Sava; Moldavya Prensi Byk Stephenin (14571504) Osmanllar yenmesi 1475 Kefenin (Krmdaki Ceneviz kolonisi) fethi; Krm Tatar Hanl Osmanl mparatorluunun bal devleti oldu. 1479 Arnavutlukun byk blmnn fethi 1480 Otrantonun (Gney talya) Osmanllar tarafndan fethi; 1481de geri verildi. 1476 lk Yunanca kitap Milanda basld. (Constantinos Lascaris, ( )
1469-1492 Floransada Lorenzo di Medici dnemi; Rnesansn zirvesi
30
9/23/08 12:54:50 AM
OSMANLI MPARATORLUU
Osmanl Sultanlar
Siyasi sreler
Blgesel deiimler
Toplum ve Kltr
II. Bayezid (1481-1512)
temel merkeziletirici baarlar korurken, II. Mehmedin zorbalndan kaynaklanan i gerilimleri yumuatma politikas 1499- 1503 Osmanl Venedik Sava
1483 Hersekin fethi 1484 Kili ve Akkermann fethi; Bodan Karadeniz'e k kaybeder. 1492-Seferad Yahudilerinin spanyadan srlmesi; byk blm Osmanl mparatorluu 1499-1503 tarafndan kabul Yunanistan ve edildi ve Osmanl Arnavutluktaki topraklarna Venedik kalelerinin yerleti; fethi 1493- stanbulda ilk matbaa spanyadan gelen Seferad Yahudileri tarafndan kuruldu; 1493- Gneydou Avrupada Slavca ilk matbaa Cetinje*de kuruldu (Venedik etkisi altnda); 16. yyda Slavca matbaalar Eflak (1508), Bosna, Srbistan ve Transilvanyaya yayld, fakat bu matbaalarn ou ok ksa sre alt 1505 stanbulda 1499-1540 Lika ve Dalmaya'nn bir II. Bayezid Camii ksmnn fethi 1489 Kbrs Venedik topra oldu.
1492 Kolomb Amerikay kefetti. 1494 talyaya Fransz seferi; talyan Savalarnn balangc 1497-1498 Vasko d Gama Portekizden Hindistana giden deniz yolunu kefetti.
1502 randa Safevi Hanedannn kuruluu; ran ii oldu.
Selim I (1512-1520)
Osmanl gcnn zirvesi; askeri gc geni diplomatik etkinlikle birletirerek hem Avrupa hem Asyada genileme; Osmanl hukuk ve ynetiminin dzenlenmesi
1514 aldran Sava; rana kar nemli Osmanl zaferi
1514-1515 Suriye, Filistin ve Msrn fethi; Mekke ve Medinenin Osmanllar tarafndan korumaya alnmas 1517 Wittenberg, Almanyada Martin Lutherin 95 Tezi; Reformun balangc
1516 Mercidabk Sava; Memluklara kar byk Osmanl zaferi
* O zamanlar Karada krallnn bakenti (.n.)
31
9/26/08 2:13:33 PM
KRONOLOJ
Osmanl Sultanlar
Siyasi sreler
Blgesel deiimler
Toplum ve Kltr
Osmanl mparatorluu dnda meydana gelen nemli olaylar 1519 V. Charles/ Karlos/arlken Roma- Germen mparatoru seildi; zaten 1516dan beri spanya Kralyd. Glerini birletirdi, Habsburg hanedanlnda toplad, iktidarn salamlatrd ve Osmanllarn en nemli rakibi oldu. 1519-1522 lk dnya turu Macellan tarafndan balatld
1519 Cezayir Osmanl hakimiyetini tand.
I. Sleyman (Kanuni Sultan Sleyman) 1520-1566
Osmanl gcnn zirvesi; askeri gc geni diplomatik etkinlikle birletirerek hem Avrupa hem Asyada genileme; Osmanl hukuk ve ynetiminin dzenlenmesi
1521 Belgradn fethi 1522 Rodosun fethi 1526 Moha Sava; Macaristana kar byk zafer 1529 Macaristanda Osmanl-Habsburg atmasnn balangc; Osmanllarn ilk Viyana Kuatmas baarszlkla 1534-1535 Irakn sonuland fethi 1538 Bodan'da baarl Osmanl seferi 1541 Macaristana Sleymann yeni seferi 1538 Benderin (Tighina) alnmas 1541 Orta Macaristann ilhak (Buda eyaleti); Erdel (Transilvanya) haragzar bir prenslik oldu 1526 Piri Reis ann denizcilik deneyimlerini zetledii Kitab Bahriyeyi (Deniz Kitab) yazd; zaten daha 1513te Amerika ktasn da dahil ettii detayl bir denizcilik haritas izmiti
1526 Hindistanda Babrl imparatorluunun kuruluu
1538 Sinan (daha ok Mimar Sinan olarak bilinir, 14901588) ba mimar 1543 Kopernik oldu; Osmanl mimarisinin zirvesi De revolutionibus orbium coelestiumu yaynlad. 1545-1563 Trento Konseyi; Katolik Reformasyonu
32
9/23/08 12:54:50 AM
OSMANLI MPARATORLUU
Osmanl Sultanlar
Siyasi sreler
Blgesel deiimler
Toplum ve Kltr
Osmanl mparatorluu dnda meydana gelen nemli olaylar 1551-1556 Rusyann Tatar Kazan ve Astrahan Hanlklarn ilhak
1551-1552 Banatn alnmas
16. yzyl ortas Reformun Macristan ve Transilvanyada yaylmas; ok sayda Macar Kalvinizmi benimserken Transilvanyal Saksonlar Lutherciliki benimsedi
1555 Amasyada Osmanl- ran bar; Osmanl mparatorluunun dou snr sabitlendi
1550-1557 1555 Alman stanbulda mparatorluunda Sleymaniye Augsburg din bar Camii Mimar Sinan tarafndan ina edildi 1555 Arnavuta ilk kitap basld ( talyada); Meshari [Hizmet Kitab], yazar Dom Gjon Buzuku 1566 Sakz (Chios) adasnn Osmanllar tarafndan ilhak 1557 pek (Pe)deki Srp Ortodoks Patrikliinin yeniden kurulmas 1567 stanbulda ilk Ermeni matbaas 1569-1575 Edirnede Selimiye Camii, Mimar Sinan'n tasarm 1580 dini nderlerin itirazlarn takiben stanbuldaki rasathanenin Sultann emriyle yklmas 1556 V. Charlesn tahttan inmesi; Habsburg lkesinin spanya ve Avusturya soylar arasnda bllmesi 1562-1598 Fransada din savalar
II. Selim (1566-1574) Ayya
1570-1571 1571 Osmanl Kbrsn fethi donanmas nebahtda (Lepanto) Kutsal ttifak donanmasna yenildi
1566 Belika, Hollanda ve Lksemburgda spanya kart devrimin balangc
III. Murad (1574-1595)
1578-1590 ranla Azerbaycan'n ekonomik yorucu savalar kriz, akenin ve birok ran eyaletinin fethi devalasyonu ve enflasyon, Osmanl mparatorluunda ciddi i alkantlar;
1587-1629 randa I. Abbas dnemi, Safevi gcnn zirvesi
33
9/23/08 12:54:50 AM
KRONOLOJ
Osmanl Sultanlar
Siyasi sreler
Blgesel deiimler
Toplum ve Kltr
Osmanl mparatorluu dnda meydana gelen nemli olaylar 1588 spanya armadasnn ngiliz donanmasna yenilmesi 1598 Nantes Fermanyla Fransz Kalvinistlerin yaamalarna izin verildi 1603- I. Elizabethin (15581603) lm; skoya Kral James Stuart ayn zamanda ngiltere Kral da olur ve bylece her iki krall birletirir 1613 Rusyada Romanov hanedannn kurulmas
III. Mehmed (1595-1603)
I. Ahmed (1603-1617)
Habsburglar ve ranla yaplan uzun savalar mali skntlara ve geleneksel askeri dzenin, zellikle de sipahi blklerinin zayflamasna neden oldu; Osmanl mparatorluunun kademeli olarak paral asker (levend) kullanmna ve iltizam sistemini yaygnlatrmaya ynelmesi.
1593-1606 Avusturyal Habsburglar nderliindeki Kutsal ttifakla yaplan yorucu savalar; Romanya Prensliklerinde (Eflak-Bodan) Osmanl kart isyan (1594)
1583-1586 Manisada Muradiye klliyesi 1596-1609 Anadoluda Celali syanlar
1602-1612 ranla Osmanllar 15781609-1616 sava stanbulda Sultan 1590 arasnda Ahmed Camii (Mavi fethettikleri yerleri kaybettiler; Cami) Osmanl mparatorluunun byk toprak kayb
1606 Avusturya Habsburglaryla Zitvatorok bar I. Mustafa (1617-1618) II. Osman (1618-1622) I. Mustafa (1622-1623) IV. Murad (1623-1640) i reform abalar bir yenieri isyanna sebep oldu; Sultan tahttan indirildi ve ldrld. kanun ve dzeni yeniden salamak iin uygulanan sert politikalar 1620-1634 Bodan hakimiyeti iin PolonyaLitvanya ile sava
1618-1648 Otuz Yl Savalar
1623-1639 ranla sava; I. Abbas karsnda ilk bata alnan yenilgilerden sonra, IV. Muradn seferleri ve Kasr- irin Bar Anlamas (1639) 1555 ve 1612deki snrlara geri dnlmesini salad
1627 Rum/ Yunan matbaas stanbulda Patrik Cyril Lukaris tarafndan kuruldu; bu matbaa Patrikin idamndan sonra Osmanllar tarafndan kapatld (1638)
1635 Topkap Saraynda Revan Kk
34
9/23/08 12:54:50 AM
OSMANLI MPARATORLUU
Osmanl Sultanlar
Siyasi sreler
Blgesel deiimler
Toplum ve Kltr
Osmanl mparatorluu dnda meydana gelen nemli olaylar 1640 Kral ve Parlamento arasndaki ngiliz Savann balangc
I. brahim (1640-1648) Deli
1645-1669 Venedikle yaplan yorucu sava
Giritin fethi (1669da tamamlanabildi)
IV. Mehmed (1648-1687)
birka yllk i karklktan sonra Kprl ailesinden gelen sadrazamlar Sadrazamlk makamn glendirmeyi baard, ieride dzenin yeniden salanmas ve darda fetihlerin tekrar balamas
1656 Kprl Mehmed Paa sadrazamla aday gsterildi ve imparatorluu ynetmek iin tm yetkileri ele geirdi
1648-1657 nl Osmanl corafyacs ve tarihisi Katip elebi (16091657) corafya ile ilgili eseri Cihannmay yazd 1665-1666 Sabetay Sevinin Mesih olarak ortaya kmas
1648 Ukraynada Bogdan Khmelnitski liderliinde Kazak isyan; PolonyaLitvanyann buhran 1655-1660 ilk skandinav Sava 1661 Fransada XIV. Louisnin (1643-1715) tek bana lkeyi ynetmesinin balangc; Fransz mutlakyetinin zirvesi
1661 Kprl Fazl Ahmed Paa babasnn ardndan sadrazam oldu (1661-1676)
1672-1676 Polonya-Litvanya ile sava 1683 kinci Viyana Kuatmas; Osmanllar Viyanada Avusturya-Polonya ordusuna yenildi 1684 Kutsal ttifakn oluturulmas (Avusturya, Polonya-Litvanya, Venedik, Papalk Devleti ve 1686dan itibaren Rusya)
Podolyann fethi
1667 byk deprem, Ragusay ok etkiledi
1686-1687 Avusturya birlikleri Macaristan ve Erdel/ Transilvanyay fethetti.
1685 Fransada Nantes Fermannn yrrlkten kaldrlmas 1687 Isaac Newton, Philosophiae naturalis principia mathematica
35
9/23/08 12:54:50 AM
KRONOLOJ
Osmanl Sultanlar
Siyasi sreler
Blgesel deiimler
Toplum ve Kltr
Osmanl mparatorluu dnda meydana gelen nemli olaylar 1688 ngilterede Grkemli Devrim, ngiltere parlamenter krallk oldu 1689 I. Petronun (1682-1725) Rusyay tek bana ynetmeye balamas
II. Sleyman (1687-1691)
nemli parasal ve mali reformlar savan zorluklarnn gslenebilmesi iin Osmanl ekonomisini eski haline getirmeye alt
1688-1690 Belgrad ve Srbistann dier blgelerinin geici olarak Avusturya tarafndan igali
1690 Osmanllarn Belgrad yeniden fethetmesinin ardndan Gney Srbistan ve Kosovadan Slovenya ve Macaristana gerekletirilen lk Byk Srp G Prens Konstantin Brancoveanu, Bkrete Yunan Asalet Akademisini kurdu, 18. yyda benzer bir kurum Yada da (Bodan) kurulacaktr.
II. Ahmed (1691-1695)
II. Mustafa (1695-1703)
1695 mr boyu verilmeye balanan mlklerle (malikane) birlikte iltizam sisteminin yeniden dzenlenmesi; yeni sistem eyaletlerdeki ayan ailelerinin glerini artrd, ayan aileleri babadan ola geen byk toprak paralarn bir araya getirdi
1697 Zenta Savanda Avusturyallar karsnda yenilgi 1699 Karlofa Anlamas (Slovanya dahil) Macaristan ve Transilvanyann Habsburglara verilmesi; Mora, Lika ve daha kk Dalmaya topraklarnn Venedike verilmesi; Podolyann Polonyaya ve Azakn Rusyaya verilmesi Azakn yeniden ele geirilmesi 1715 Morann Venediklilerden geri alnmas yaklak 1700 Kendisi bir besteci olan Dimitri Kantemir (1673-1723) Osmanl mzii hakknda notalar kaydedilmi 353 enstrmantal paralk bir koleksiyonu da ieren bir kitap yazd. 1700-1721 Byk skandinav (Kuzey) Sava; Poltavada Rusyann sve karsnda byk bir zafer elde etmesi (1709) 1701-1714 spanya Veraset Savalar
III. Ahmed (1703-1730)

Lale Devri, kltrel yeniliklere nem verilmesi ve Sadrazam Nevehirli brahim Paann (17181730) destekledii
1710-1711 Rusyayla sava 1715-1718 Venedik ve Avusturya ile sava; Osmanl yenilgisi Pasarofa Bar Anlamasyla sonuland
36
9/23/08 12:54:51 AM
OSMANLI MPARATORLUU
Osmanl Sultanlar
Siyasi sreler
Blgesel deiimler
Toplum ve Kltr
i reform ve Batya alma teebbsleri, ancak bu dnem bir yenieri isyanyla sonland, isyanclar Sadrazam ve Sultan zorla makamlarndan ettiler.
1716-1718 Banat, Kuzey Srbistan ve Oltenia (Bat Eflak) Avusturyallara teslim edildi
1720 Surnamei Vehbi, Sultann oullarnn snnet dnlerinin anlatlmas, air Vehbi tarafndan yazld ve Levninin (1673-1736) izdii 137 minyatrle grselletirildi 1727 ilk Osmanl matbaas stanbulda brahim Mteferrika tarafndan kuruldu ve onun lm zerine 1745te kapatld 1728 III. Ahmed emesi (Topkap Sarayna girerken sada) 1722 rann Afganlar tarafndan igali; Safevi ynetiminin k
1722-1725 randaki karkln ardndan Grcistan, Azerbaycan ve irvann fethi 1730 Azerbaycan ve irvann Nadir tarafndan geri alnmas I. Mahmud (1730-1754) zellikle topulukta (Fransz Uzman Kont d Bonnevaln faaliyetleri) ve ehir geliiminde ( stanbul halk iin 60dan fazla emenin ina edilmesi) ihtiyatl reformlar siyaseti 1730-1736 ranla sava Grcistann kayb 1736-1739 Rusya ve Avusturya ile sava, Belgrad Anlamasyla sona erdi
1726-1730 Nadirin (ah 17361747) abalaryla ranllarn yeniden glenmesi 1733-1738 Polonya Veraset Savalar
Oltenia Eflaka, Kuzey Srbistan Osmanl mparatorluuna iade edildi; Rusya, Azak yeniden ele geirdi.
Banat ve Macaristana ikinci Srp g
1743-1746 ranla sava
1746 Prens Konstantin Mavrokordato Eflakta klelii kaldrd; 1749da Bodanda benzer bir reform yapt.
1740-1786 Prusyada II. Frederik ynetimi 1740-1748 Avusturya Veraset Savalar 1748 Montesquieu, Lesprit des lois (Kanunlarn Ruhu)
1751-1780 Encyclopdie Pariste 35 cilt halinde basld; Avrupa Aydnlanmasnn byk baars
37
9/23/08 12:54:51 AM
KRONOLOJ
Osmanl Sultanlar
Siyasi sreler
Blgesel deiimler
Toplum ve Kltr
Osmanl mparatorluu dnda meydana gelen nemli olaylar 1756-1763 Yedi Yl Savalar
III. Osman (1754-1757) III. Mustafa (1757-1774) uzun bir bar dneminden ve Avrupadaki atmalardan uzak durma abalarndan sonra Osmanl mparatorluu Rusyayla savaa girer, bu sava Osmanlnn btn birikmi zayflklarn aa karr ve hzl bir k evresini balatr; ayanlarn (yerel ileri gelenler) glerinde art ve eyaletlerin ounda merkezi hkmetin otoritesinin yava yava kaybolmas 1768-1774 Osmanl-Rusya sava; Rus ordular Krm, Moldavya ve Eflak igal etti; bir Rus donanmas Osmanllar Egede yendi ve Yunanistan ve Levanttaki isyanlara destek oldu 1774 Kk Kaynarca Bar Anlamas; Rusya Karadenizin kuzey kylarndaki konumunu glendirdi ve Osmanl mparatorluunun Ortodoks tebaasnn koruyucusu oldu 1774 Krm artk bir Osmanl bal devleti deil 1766-1767 Osmanl yetkilileri Ohrideki Bulgar Bapiskoposluunu ve Pecdeki Srp Patrikliini ortadan kaldrd, Konstantinopolisin Rum Patrii Avrupadaki btn Ortodoks Osmanl halklar zerinde dini yetkiye sahip oldu
1762-1796 Rusyada II. Katerina dnemi 1772 Polonyann ilk kez bllmesi
I. Abdlhamid (1774-1789)
Osmanlnn askeri gcn Batl uzmanlarn (zellikle Fransz) yardmyla eski haline getirme teebbsleri; ancak 1787-1792 Sava bu giriimlerin baarsz olduunu gsterdi askeri, mali, idari ve siyasi reform giriimleri (Nizam Cedid); bu reform giriimleri i karklktan ve yenierilerin muhafazakar muhalefetinden dolay baarsz oldu; eyaletlerdeki ayanlarn gcnn zirveye k
1775 Osmanllar Bukovinay (Kuzeybat Moldavya) Avusturyaya teslim etti 1783 Rusyann Krm topraklarna katmas 1787-1792 Rusya ve Avusturya ile sava; ar Osmanl yenilgileri; Fransz Devrimi ve Polonya sorunu Osmanl mparatorluunun byk topraklar 1788-1792 kaybetmesini Ruslarn Edisanla engelledi Otchakovu topraklarna 1798-1799 katmas Franszlarn Msr ve Suriye seferi
1775-1783 1784 stanbuldaki Trk- Amerikan e matbaann yeni- Bamszlk Sava den almas 1780-1790 Avusturyada II. Joseph dnemi
III. Selim (1789-1807)
1787 Amerika Birleik Devletleri Anayasas 1789 Fransz Devriminin balangc 1793-1795 Polonyann ikinci ve nc (son) kez bllmesi
38
9/23/08 12:54:51 AM
BLM I: GNEYDOU AVRUPADA OSMANLI GENLEMES

1300 yl civarnda kuzeybat Anadoluda balayan Osmanl genilemesi 17. yzyln sonlarna kadar devam etti. Son nemli fetih 1672 ylnda alnan Podolya (o dnemde Polonya-Litvanyann bir eyaleti, bugn Ukraynann bir paras) idi. Genileme kk yar-gebe bir beylii ktaya yaylm, brokratik bir dnya imparatorluuna dntrd. Gneydou Avrupann ou 14. ve 15. yzylda fethedildi; ancak baz blmler ya daha sonra fethedildi (rnein Slavonya, Banat, Kbrs, Girit) ya da Osmanl ynetimine hi girmedi (rnein Korfu, Dalmaya, Hrvatistan ve Slovenya). Blgede yaayan insanlar iin Osmanl fethi nemli bir olayd. Fetih hem ksa vadede hem de uzun vadede onlarn hayatlarn ekillendirdi. Tarihiler bu srele ilgili eitli ve bazen de atan fikirler ileri srmlerdir. Ge Orta a insanlarnn dnyay nadiren etnik hatlar dorultusunda alglamasna ramen tarihilerin ou bu sreci ulus-merkezli bir perspektiften anlatmtr. Bu tarihiler bahsedilen sreci, kendi halklarnn azaltlamayan dmanlara kar yiite savat destans askeri baarlar olarak sunmulardr. Onlar iin Osmanl fethi ya kendi halklar ve/veya Avrupa uygarl iin bir felaket ya da tersine Osmanl barnn hayrlara vesile inasyd. Fetih srecinin gerek karakteri dier tarihiler iin daha karmakt. Etnik, dini ve ahlaki farkllklar ou kez belirsizdi. Byk askeri seferler kk savalarla birlemiti. Yerel dzeyde gdlenmeler ve alglar, modern tarihilerin net biimde anlad ayrmlardan byk oranda farkllk gsteriyordu. birlikilerin gvenliini salamak genellikle asl savamak kadar nemliydi. Kahramanlk ve eitli ideallere adanmlk resmin paralaryd; ama vahet, ac ekme ve ihanet de. alma Kitabmzn bu blm Osmanl fetih srecini ve/veya eitli halklarn buna direniini ayrntl biimde belgelemeyi amalamaz. Sadece rencilerin bu srecin karmaklna ve o dnemde yaayan insanlarn olaylar eitli ekillerde yaamalar ve alglamalarna yle bir bakmalarn salamak iin snrl sayda kaynak sunar.
Ia. Anadoluda Osmanl Devletinin ilk dnemleri

I-1. Orhann Yar Hisar Tekfurunun1 kz ile evlenmesi 13nc Bab Osman Gazi2 onu olu Orhan Gazi'ye3 verdi ki o lfer Hatun'dur. Orhan o srada delikanl olmutu. [...] Aldklar drt tane hisarn [Bilecik, Yar Hisar, negl, Aya Nikola] memleketinde adalet zere hareket ettiler. Btn kyller gelip yerlerinde oturdular. Halleri kafir zamanndakinden daha iyi oldu. Buradaki kafirlerin rahatln iitip baka yerlerden de adam gelmeye balad. Elhasl Os-
1 2 3
Topraklar Osmanl topra iinde kalm, Anadoluda yaayan kk Hristiyan ynetici. I.Osman Osmanl devletinin kurucusu; yaklak 1281 ile 1324 arasnda bata bulunmutur. Orhan 1324 ile 1362 arasnda Osmanl hkmdar.
39
39-51 otoman_kef-01.indd 39
9/23/08 12:59:33 AM
GNEYDOU AVRUPADA OSMANLI GENLEMES
man Gazi dn yapp lfer Hatun'u olu Orhan Gazi'ye vermek istedi ve yle yapt. lfer Hatun o hatundur ki Kaplca Kaps'na yakn yerde, Bursa hisar dibinde tekkesi vardr. lfer suyu kprsn de o hatun yaptrmtr. O suya lfer diye ad verdiler. Murat Han Gazi4 de onun oludur. Sleyman Paa5 da onun oludur. kisinin de babas Orhan Gazi'dir. Hatun lnce Orhan Gazi ile Bursa Hisarnda beraber gmld.
Akpaa-zade, s.26-27.
Akpaazade tarihi ilk Osmanl hanedan tarihlerinden biridir, fakat 15. yzylda yazlmtr; yani anlatt olaylarn stnden bir yzyldan daha fazla bir zaman getikten sonra. Orhan Gazi neden tekfurun kzyla evlendi? Orhan Gazinin babas neden bu evlilie karar verdi? Kendinizi Orhann konumunda hayal edin. Akpaazadeye gre bir Osmanl kadnnn sahip olmas gereken en nemli zellikler nelerdi?
dedi. Dursun Fak derler bir aziz kii vard. O halka imamlk ederdi. Hallerini ona sylediler. O da gelip Osman Gazi'nin kaynatas Ede Bal'ya syledi. Daha sz bitmeden Osman Gazi geldi. Sorup isteklerini bildi. Size ne lazmsa onu yapn dedi. Dursun Fak: Hanm! Sultandan izin gerektir dedi6. Osman Gazi dedi ki: Bu ehri ben kendi klcmla aldm. Bunda Sultann ne dahli var ki ondan izin alaym? Ona Sultanlk veren Allah bana da gaza ile hanlk verdi. Eer minneti u sancak ise ben kendim dahi sancak kaldrp kafirlerle uratm. Eer o, ben Seluk hanedanndanm derse ben de Gk Alp oluyum derim. Eer bu lkeye ben onlardan nce geldim derse Sleymanah dedem de ondan evvel geldi. Halk raz oldu. Kadl ve hatiplii Dursun Fak'ya verdi. Cuma hutbesi ilk nce Karaca Hisar'da okundu. Bayram namazn orada kldlar.
Akpaazade, s. 27-28
I-2. Karaca Hisarn alnmas ve Osman Gazi adna ilk hutbenin okunmas 14nc Bab Bu bab onu beyan eder ki Osman Gazi cuma namazn nasl kldrd ve her ehirde ne suretle oldu, onlar bildirir. Karaca Hisar' alnca ehrin evleri bo kald. Germiyan ilinden ve baka yerden hayli adamlar geldi. Osman Gazi'den ev istediler. Osman Gazi de verdi. Az zamanda mamur oldu. Birok kiliseleri de mescit yaptlar. Pazar da kurdular. Halk toplanp cuma namaz klalm ve bir kad isteyelim
slami siyaset geleneinde yneticinin adna Cuma hutbesi okutmak bir egemenlik (bamsz ynetim) ayrcaldr. 15. yzyl vakayinamesi erken 14. yzyln tarihsel gerekliini arptmaktadr; aslnda Seluklu Sultanl, Osman daha egemenliini ilan etmek iin herhangi bir giriimde bulunmadan nce, 1307de Moollar tarafndan sona erdirilmiti. stelik 1307den sonra Osman ve daha sonra olu Orhan rann Mool lhanllarna -bu devlet 1330larn sonlarnda kene kadar- hara demiti.
Osman g tabann geniletmek iin hangi stratejileri kullanmtr? Bu iki metin Osmanl fethinin eiinde olan kuzeybat Anadolunun etnik ve dini yaps hakknda hangi bilgileri vermektedir?
I.Murat Osmanl hkmdar (1362-1389) Sleyman Paa Orhan'n en byk olu; Osmanlnn Balkan yarmadasndaki ilk aknlarn ynetti ve Gelibolu'yu fethetti (1354); 1357'de ld. 6 Konya'daki Seluklu Sultannn izni kastediliyor. Osman gibi snr boylarnda aknclk yapan u beyleri nceden ona tabi idi.
5
40
9/23/08 12:59:33 AM
OSMANLI MPARATORLUU
Ib. Balkan Yarmadasnn Osmanllar tarafndan fethi

I-3. Balkanlardaki Hristiyan devletler arasndaki anlamazlklar ve Osmanl genilemesinin kolaylamasnda bunlarn rol Sadece gen ve asi Amorat7 hayatta kald ve Bulgarlara azl ve gl bir ekilde kar koydu. Yunanlardan ona yol vermelerini istedi ama Kantakuzen8in Gelibolu Kalesini elinde tutmak iin ok iyi bakt ve destekledii ok sayda gemi ve tekne tarafndan durduruldu. Amorat, sylediimiz gibi, denizi gemek zorundayd. Kantakuzen, ekmek ve domuz azlndan dolay gemilerdeki askerleri besleyemediini; hazinenin her yeni gn daha da boaldn ve altn ve gm para sknts ekildiini fark ettiinde dnd, tand ve elileri Turnovoya gnderdi. Bulgar ar Alexander9dan donanmasn besleyebilmek iin yardm istedi. Bu sayede kaleyi koruyabileceklerdi. Ancak bunu duyan Bulgarlar, Yunanlar aalamakla kalmayp bir de stne karlarna ve annelerine kfrederek, onlarla alay ettiler ve kmseyip geri gnderdier. Bunu duyan Kantakuzen derin bir zntye kapld ve donanmasna yardm aramak iin elilerini Srp yneticileri Uro, despot Uglea ve kral Vulkaine gnderdi. Bunu duyan Srplar da Yunanlar aalamakla kalmayp bir de stne karlarna ve annelerine kfrederek, onlarla alay ettiler ve kmseyip hibir ey vermeden geri gnderdiler. Bunu duyan Kantakuzen ne yapacan bilemez halde derin bir zntye kapld. Ondan sonra Kantakuzen hem Bulgar arlarna hem de Srp yneticilerine tekrar elilerini gndererek dedi ki: Bize yardm etmek istemediniz fakat buna piman olacaksnz! Fakat onlar onun szlerini nemsemediler ve yle cevap verdiler: Trkler buraya gelirse, biz kendimizi savunmasn biliriz! Bunun zerine Kantakuzen Amoratla bir anlama yapt, yemin ettiler ve mektuplatlar; bugnlere kadar geerli olan anlamaya gre; Trkler asla, hibir ekilde ne Romanyada10 ne de Makedonyada Yunanlara zarar vermeyeceklerdi. Trkler szlerini tutacaklarna dair yemin ettiler ve Kantakuzen Trklerin Geliboluya gemelerine izin verdi.
Georgieva, Kitanov, s.4-6.
16. yzyldan kalan Bulgarca vakayinamenin anonim yazar 14. yzyl ortasnda meydana gelen tarihi olaylar hakknda net olmayan ve yanl bilgilere sahiptir. Aslnda Yuannis Kantakuzen Orhann olu, Muratn abisi Sleymann nderliindeki Osmanllar, imparator V.Yuannis Paleologosa (1341-1391) kar giritii i savata kendisine yardm etmeleri iin armt. Bu dnemde Srplarn lideri IV.Stepfan Duan (1331-1355) idi ve Bizanstaki i sava Bizans topraklarn fethetmek iin kullanyordu.
Anonim Bulgar Vakayinamesinin olgusal yanllklar onun genel fikrinin geerliliine zarar verir mi? Ya da olgusal yanllklar, yazarn belirli bir mesaj vurgulama niyetinden mi kaynaklanyor?
Muradn (1362-1389) Bulgarcas John VI Kantakuzenos, Bizans mparatoru, 1341-1354; tahtn brakmaya zorland, bir kei oldu ve Bizansn son dnem bilginlerinden en nemlilerinden biri olduunu gsterdi. 9 Ivan Alexander (1331-1371). 10 Bu terim Orta ada corafi olarak bugnn Romanyas anlamnda deildi; Bizans mparatorluunun topraklarn ifade ediyordu.
8
41
9/23/08 12:59:34 AM
I-4. I. Muradn Evrenos Beye Gney Makadonya blgesini ynetme hakkn veren ferman (1386) Yce mparatorluk nian emreder ki: Asaletine, lkenin kalkanna, eyaletin temeli, asil fatihler arasndaki gurur, inan yolundaki sava askerlerin komutan ve inansz ve paganlarn yok edicisi, Gazi Hac Evrenos Bey -mutluluun ebediyen srsn- ki; Rumeli eyaletine kardeim ve efendim Gazi Sleymanla birlikte gemi ve topraklar fethetmitir. Hizmetleri iin ona Gjumurgina kasabasn, Bitola (Manastr), Biglite ve Krupite dahil Seres kasabasn veriyorum. Hepsini klcyla kazand bu topraklar bir sancak ( on defa yzbin ake11 gelirle birlikte) olarak dnlebilir. Ve seni bu topraklarn ve inancn savalarnn ve askerlerin genel komutanlna atadm ve sana emrettim: gerek bir efendi ol. Ancak dikkat et, kibir seni Rumelinin bu blgelerini ben atm ve fethettim dedirtmek iin yakalamasn. Topran sahibinin nce Allah sonra da Peygamber olduunu bilmen daha iyi olacaktr. Yce Allahn ve Peygamberin ve onun kabul edicisinin emriyle, o sana verilmitir.
Odbrani, I, s. 187-189.
I. Murad, Evrenos Beyin sadakatini ve boyun eiini nasl gvence altna almaya almtr?
I-5. Balkanlardaki Osmanl genilemesinde mahalli/yerel ibirlikilerin rol Rivayet ederler ki, Aleksenderos olu Sosmanoz'un lkesi Tuna rmann kenarnda Edirne tarafna derdi. Eflak'a yaklaldnda Tuna'nn te taraf, Eflak ve beri taraf Sosmanoz12 iliyle snrlyd. Gayet de en vilayet idi. Bal ve ya ve koyun aleme ondan giderdi. Her trl rn ve gelir onda dier vilayetlerden ziyade idi. Ve salam kaleleri otuzdan fazla idi. [...] Ali Paa'nn Pravadi kalesinin Yaknlarna Geliinin Hikayesi Rivayetdir ki, bu snrl sayda askeri toplayan Ali Paa13 Edirne'den gp Aydos'a geldi. Pravadi subas Hseyin Bey geri kafirdi, ama keremiyle maruftu, paay karlad ve buyur etti. Ondan sonra Paa Kam Suyu'nu geip eneke Hisarna geldi; o gn orada dinlenip ertesi gn Pravadi yaknlarna vard. Temur-ta olu Yahi Be'le be bin er seip, Pravadi'ye gnderip dedi ki: Pravadi'yi bir hile yapp almaya al, olur mu?. Yahi Be de haliyle gp Pravadi'ye vard. Gelip iline konmak istediler. K gnyd. Kar yaard. Hseyin Be atlar souktan esirgeyip, niin geldiklerini bilmeyip Ta-hisar'a koydu. Bunlar da Ta-hisar'a girince gece ile birlikte kalenin kulesine szp, kaleyi fethedip Paaya Murat adndaki kiiyle iyi haberi gnderdiler. Ertesi gn Paa da gp, Pravadi'ye gelip, kaleye girip, kalenin iine er koyup, mezzinler ezan okuyup, namaz
Evrenos ilk aknc (yama iin savaan dzensiz svari) liderlerindendir. 1386 ferman Osmanl genilemesinin ilk aamalarnda sklkla bamsz hareket eden sava liderlerini devlet sistemine entegre etmeyi amalayan I. Muradn dzenli giriimlerinin parasdr.
Ake- Osmanllarn kk, gm paras. 14-17. yzyllar arasnda en ok kullanlan ve parann deerini hesaplamaya yarayan metal parayd. 12 Trnovo merkezli Kuzey Bulgaristan' denetim altnda tutan Bulgar hkmdar (ar) Ivan iman (1371-1395), Ivan Alexander'n (1331-1371) olu. 13 Halil Hayrettin Paa'nn olu andarlzade Ali Paa. Babasnn yolundan gitti; nce kazasker, sonra beylerbeyi ve en sonunda da 1389'da bavezir (sadrazam) oldu ve ld 1407 tarihine kadar bu grevde kald. nemli idari, diplomatik ve askeri beceriler sergileyerek, birbirini takibeden padiaha I.Murat, Bayezid ve Sleyman elebi hizmet etti.
11
42
9/23/08 12:59:34 AM
OSMANLI MPARATORLUU
kldlar. Paa, hisar asker ve malzeme ile donatp oradan Venen'e vard. Kale halk da Paa'nn geldiini grnce kalenin kilidini getirdi. Ondan sonra Madara'nn ve umnu'nun da kilidini getirdiler. Ertesi gn Paa, varp, umnu kalesine girip, hisarlar berkitti.
Neri, s.245-247.
g1. I. Bayezid Hallarla yaplacak savatan (1396) nceki gece, kuatlm Niboluyu kurtarmaya gelirken Osmanl minyatr (yaklak tarih 1584)
16. yzyl bann Osmanl vakayinamesi Osmanl fatihlerinin hnerlerine dikkat ekmeye alyor ve onlarn dou Bulgaristandaki yerel yneticilerle olan pazarlklarnda srar etmekten kanyor; yine de ibirlii rnekleri kaynakta kolayca bulunabiliyor.
Osmanl fethinden sonra Pravadinin Hristiyan subasna ne oldu? Hseyin Bey ad aklnza ne getiriyor? Hseyin Bey bir hain miydi, yoksa bir tuzan kurban m? Cmert mi, ahlaksz m, yoksa efkatli miydi (atlara acd)? Ya da ayn anda bunlarn hepsi miydi? Ali Paa ve Hseyin Beyin yaptklarn karlatrn. Bir siyaseti-sava olarak hangisi daha yetenekliydi? Kiisel zellikler (ba kahramanlarn kiisel zellikleri) tarihi olaylara ne ynde renk katar?
Lewis, s. 292.
Hristiyanlar neden 16.yzyl kyafetleriyle resmedilmiler? Minyatrde 14. yzylda Osmanllar tarafndan kullanlmayan baka bir ey bulunuz. Dier karakterlerle, yani Hristiyanlarla karlatrldnda, Sultan nasl resmedilmi? Figrler, arazi ve yaplara nispeten neden o kadar byk izilmi?
43
9/23/08 12:59:34 AM
I-6. Hristiyanlar zerindeki Osmanl baarsnn 14. yzyl aklamalar A. Gregory Palamas (1354) Onlardan [Trkler] bazlar bana yaklatlar, tartmaya baladlar ve iddialarnn zayfln dengelemek iin [bizim] esirlii [-mizi] dinimizin temelsizliinin bir iareti olarak sundular. nk, bu, Tanrnn nefret ettii, rezil, dinsiz insanlar; tanr sevgilerinden dolay Romaioi14 ye galip geldikleri iin bbrlenirler. Bilmezler ki, bu altmzdaki dnya gnaha batmtr ve onun byk blm silahlarla komularna zulmedenelere aittir; bu sebepten, gerekten tanr sevgisiyle yneten Konstantinin zamanndan nce, putperestler neredeyse btn dnyaya hakimdi. Hatta ondan sonra da ok uzun sre pek bir ey deimedi; dierleri de onlardan ya biraz farklyd ya da tamamen aynyd.
Phillipidis-Braat, s.140-143.
ahlakszlk ve kibirlilikten dolay fethettiler. te bu yzden yce Tanr onlarn Hristiyan topraklarn fethetmesini, daha da ok fethetmesini buyurdu. nk Hristiyanlar kanunlarn dini ve dnyevi kanunlara uygun yapmadlar kanunlaryla sadece kar ve fayda peinde kotular, mahkeme usulleriyle zengin fakire zulmetti, fakirlere ne mal ne de adalet vererek yardm ettiler, ayrca Mesihin onlara brakt dinin kurallarna da uymadlar. Balarna gelen ansszlk ve felaketlerin hepsi adaletsizlik ve ahlakszlklarndan dolay Tanr tarafndan nceden buyruldu.
Schiltberger, p.133.
Hans Schiltberger 1396daki hal seferine katld ve Nibolu Savanda esir alnd. Onun seyahat notlar Osmanllar hakkndaki ilk batl kaynaklardan biridir.
Gregory Palamas (1296-1359; 1368de kutsand) 14. yzyln nde gelen Ortodoks teologlarndan biriydi. sihazm (hesychasm) savundu ve teoriletirdi ve ayrca Selanikin bapiskoposu oldu. 1354te Osmanllar tarafndan esir edildi ve Srplar tarafndan fidyesi denene kadar bir yln esaret altnda geirdi. Bu blm Selanikteki cemaatine yazlm ve esaret srasnda yazgsn anlatt bir mektuptan alnmtr.
I-3 ve I-6 nolu metinlerdeki Osmanl baarsnn ahlaki gerekelendirilmelerini karlatrn. Bu kaynaklarda tarif edilen mantkiteolojik ereve hakknda ne dnyorsunuz? Bu durum gnmzle alakal olabilir mi?
I-7 Arnavid eyaletindeki Hristiyan tmar sahipleri, Arnavutluk (1431/1432) 153 TIMAR-I PETRO: Yazc Yorgi'nin hsm imi, ol sebeble tmar[a] [sahip] olmu, Sultanmz15 zamannda Saruhan'l mer yermi16, Sultanmz17 zamannda ad geene (Petro) vermiler, elinde Sultanmzn berat vardr. Karye-i Lagos (Lagos Ky): 6 hane, 1 dul, (tahmini) gelir: 531 (ake)
nalck 1987, p. 59
B. Hans Schiltberger (1396) nanszlar derler ki: Onlar Hristiyan topraklarn ne g ve erdemlerinden dolay ne de kutsallk ve tevazularndan dolay ancak ve ancak Hristiyanlar arasnda yaylan gnahkarlk,
14
Romaioi historiografide16. yzyln ortasndan itibaren Bizans olarak bilinen devletin, halk ve imparatorluk iin kullanlan kendi ismiydi. 15 I.Mehmet (1402-1421) 16 Burada, ondan yararlanmak anlamna geliyor. 17 II.Murat (1421-1451)
44
9/23/08 12:59:34 AM
OSMANLI MPARATORLUU
Ynetimlerinin erken aamalarnda Osmanllar, yerel soylu snfnn en azndan bir blmnn ibirliini salamaya altlar. Bunun iin nemli soylular vasal olarak kendilerine baladlar; bazen oullarn rehine olarak sultann sarayna gndermelerini isteyerek (nl skender Beyin durumunda olduu gibi - esas adyla Gjergj Kastrioti, Orta Arnavutlukun yneticisi Gjon Kastriotinin olu), bazen de bu kaytta gsterildii gibi daha az nemli soylulara kk tmarlar balayarak. Bu durum daha sonralar Osmanl ynetimi yerletiinde deiti ve tmarlar sadece mslmanlara baland.
hirlerin iinde, av oyunlar ve ahinlerle avlanmak iin uygun. Bahsedilen yneticiyi arazide, ahinlerle nehir kysnda avlanmaya giderken, olu, yaklak elli atl ve Byk Trk adna gelen, adet olduu zere olunu ve ordudaki adamlarn gndermesini isteyen bir Trk ile bulduk. nk dedii vergiye ek olarak, Trkn istei zerine ikinci oluyla birlikte 1000 veya 800 atl gndermek zorundayd. stelik, kzlarndan birini ona e19 olarak verdi, ancak hala btn lkenin ondan alnabileceinden korkuyordu. Duydum ki, baz insanlar Trke bundan bahsetmi. Trk buna lke tamamen onun elinde olsa bu kadar atl savaya sahip olamayacan, nk lkeyi bir kuluna vereceinden ona bir ey kalmayacan syleyerek cevap vermi.
Le Voyage, s. 129, 131.
Metnin tmar sahibi olan bir Mslmann yerine bir Hristiyann getirildiini belgelediine dikkat ediniz. Bu deiimi nasl aklarsnz? Bu kaynakta baka hangi tr ibirlii belgelenmitir?
Bertrandon de la Broquiere, Dou Avrupa ve Yakn Douda geni lde seyahat etmi Burgondiyal bir soyluydu. Srbistan 1389-1459 arasndaki dnemin byk blmnde bir Osmanl vasal devletiydi.
I-8. Osmanl vasal olan Srp despotu Kruseva kasabasndan sonra, Morava Nehrini kaykla getim ve Rascia ya da Srbistan despotunun lkesine girdim. Nehrin dier tarafnda ise Trklerin lkesi yer alr ve nehrin bu taraf ise bunun iin (Trklere) ylda 50,000 altn (dka) kadar vergi deyen bahsettiim despota aittir. [...] ok ho ve iyi bir krsal alanda, bir ky andran, Nicodem (Necudim) adnda bir kasabaya vardm. Bahsettiim despot18 bahsettiim kasabada yayor, nk bu kasaba ok ho ormanlar ve ne-
Osmanllar Srp vasallarnn sadakatini nasl gvence altna aldlar? Bu dzenlemenin her iki taraf iin avantajlar nelerdi? I-9. Novo Brdonun D (1455) mparator20 oradan 1455te ayrld ve Novo Brdo yani Gm ve Altn Da adnda bir ehri kuatt ve onu ald. Fakat anlamayla vatandalara, ev ve arazilerinde yaamalarna izin vereceine ve onlarn gen kadnlarn ve kk ocuklarn almayacana sz verdi. Ve ehir teslim olduunda mparator biri hari tm kaplarn kapatlmasn
18 Djuradj Brankovic, Srp Despotu 1427-1456. Srbistann yeni bakent olan Tuna zerindeki Smederevo kalesini ina etti ve zor durumlarda iki komu g olan Macar Krall ve Osmanl mparatorluu arasnda dengeyi korumaya alt. 19 Djuradjn kz Mara II. Muradn (1421-1451) elerinden biri oldu. 20 II. Mehmed (1444-1446; 1451-1481)
45
9/23/08 12:59:35 AM
emretti. Trkler ehre girdiinde btn aile reislerinin tm eyalarn evlerde brakarak aileleriyle birlikte kapdan dar kmalarn emrettiler. Onlar da teker teker yle yaptlar. Ve mparator kapnn nnde ayakta durup erkek ocuklarn bir tarafa, kz ocuklarn dier tarafa gemesini, erkeklerin hendee gtrlmesini ve kadnlarn drdnc tarafa ayrlmasn emrederek bir seim yapt. Ondan sonra aralarndaki nemli kimselerin hepsinin ldrlmesini emretti. Dierleri ehre dnmekte zgrd ve hi kimse mlkiyetinden alkonulmad. Toplamda 320 gen erkek ve 704 kadn seti. Btn kadnlar kafirlere datt ve gen erkekleri yenieri yapmak iin kendine ald ve onlar Anadoluya gnderdi, denizin dier tarafna onlarn tutulduu yere. Ben, bunlar yazan kii, Novo Brdo ehrinde yaadm ve iki kardeimle birlikte gtrldm.
Mihailovic, p. 132-133.
g2. Moha Savan (1526) kazanan Osmanl ordusu Osmanl minyatr (yaklak tarih 1588)
1435 yl civarnda Kosovada Novo Brdo ehri yaknlarnda doan Konstantin Mihailovic dier gen Srp erkek ocuklarla birlikte bir tutsak olarak Anadoluya gtrld. Ondan sonra yenieri birliklerinde grev yapt ve bir subay oldu. Daha sonra Polonyaya kaarak Kraln saraynda grev yapt ve 1501den sonra ld. 1497-1501 yllar arasnda yazlan anlar ilk defa 1565 ylnda Pragda Trk Tarihi veya Vakayinamesi adyla basld.
Lewis, s. 285.
II. Mehmedle Novo Brdo halk arasndaki anlamann gvenilirliini deerlendiriniz. Yerel nfus daha iyi bir seenee sahip miydi? Bu metnin aktarcsnn zel yazgsn dnnz. Anlatt olay hakknda hangi duygularn ifade ediyor?
Macarlar ne durumda resmedilmi? Minyatrde I. Sleyman bulunuz. Bu figr grsel 1 (g1)deki sultan figryle karlatrnz. Yenieri birlikleri nasl silahlandrlm?
I-10. Trklerin Slovenyadaki ykmlar Carniolann Habsburg valisinin mektubu (1491) Btn hayatm boyunca bu lkede bu kadar fazla strap grmedim. Grebildiim ve yollayabildiim ve dnebilen hizmetkarlarmn bildirdiklerine gre [Trkler] Smarjenin her kesinde bulunmakta-
46
9/23/08 12:59:35 AM
OSMANLI MPARATORLUU
drlar: Turjakta, Cusperkte, Dobrepoljede, Nadlisekte, Karnekte, Zuzemberkte, Suha krajinada, Ribnicada, Kocevjede. Bu bucaklarda hereyi yaktlar ve phesiz blge sakinlerini ve srlar aldlar. [...] zavall insanlar hasatlarn daha yeni toplamlard, harman dvmeye hazrlanyorlard. Tahl, saman ve serpmelik; hepsi o kadar fazla yakld ki, [...] yiyecek hibir eyleri yok. Dier Trklere gelince, onlar ana birliklerle birlikte Bela cerkev yaknlarnda konaklyorlar. Yakarak ve soygunculuk yaparak yle zararlar veriyorlar ki bunlar hakknda yazmak bile zc. Krsal alandaki Sentjernej, sonra Hmeljnik, Novo mesto, Prezek, Konstanjevica, Otocec, Mehovo, btn bu nahiyeler yakld ve harap edildi. [...] Nahiyelerden Ljubljanaya kadar btn lke yaklp ykld, harap edildi. Onlarn her an buraya gelmesini bekliyoruz. Tanr kendi inayetiyle onlar baka tarafa evirsin!
Gestrin, Kos, Melik, s.51-52.
izim tutsaklarn duygularn yanstyor mu? Durumu, resme uygun bir ekilde yazarak ksaca tarif ediniz. Kendi yazdnz metni I-11 numaral metinle karlatrnz. I-11. Bosnadaki Hristiyan Tutsaklar (1530) Hereyden nce, Aa Bosna her yeri geni ormanlarla kapl ve ok dalk bir lkedir, kk bir miktar toprak dnda ekilip biilen yerler azdr, nk Hrvatlar ve dierleri Bosnay sklkla yamalarlar. Bosnaya Hristiyanlar sahip iken, yetkililer topran ilenmesine izin vermediler. Ancak Trkler fethettiinden beri Aa Bosnann byk blm ekilip biiliyor. [...] O gecenin ge vakitlerinde, bizden birka saat sonra Trkler, geceyi geirdiimiz Kruscica [Orta Bosna] kyne geldiler. Yedi gn nce esir aldklar yaklak yirmi tane, zavall ve sefil, erkek ve kzlardan oluan Hristiyan ocuklarn gtryorlard. Gece, bizim ayrlmzdan nce, onlar Vrhbosna21 Paas Eref Beye verdiler. Ah, Babilin zavall esareti! [...] Kanc kez nmzde ayakta duran, ellerini kavuturmu, gkyzne bakan, i eken ve bizimle konumalar yasak olan ocuklara bakyorduk. Onlardan biri bizimle yalnz kaldnda unu syledi: sann yardmyla kurtarlmay nasl drt gzle bekliyoruz! Bu zorbalktan kurtulup memnuniyetle sizin lkenize tanrdk. imdi sizin bile Trk mparatoruna boyun emek ve bar istemek zorunda kaldnz grnce umudumuzu kaybettik. Onlara efkatle cevap verdik ve daha iyi bir yazg midiyle onlar teselli ettik. Ltfen Tanrm ve Trk zorbalnn dokunamad kalplerin btn sahipleri, bunu grn. O zaman onlar, bizim gerek Hristiyanlar olduunu dndmz ve anlatlamaz talihsizlik ve byk zorbalklara ramen Hristiyan inancna sadk kalan bu insanlara acyacaklardr.
Kuripesic, s. 17-23
Slovenyadaki Osmanl aknnn dorudan ve dolayl sonular nelerdi? Sonulardan hangisinin yerel nfusa daha zararl olduunu deerlendiriniz.
g3. Belgradn esir alnm sakinleri (1521)
Samardzic, s. 128-129.
21
Vrhbosna (civitas Vrhbosna), Saraybosna blgesinde bir Orta a ehri idi.
47
9/23/08 12:59:35 AM
Benedikt Kuripesic bir Habsburg elisinin tercman olarak Bosna ve dier Osmanl eyaletlerinden geerek stanbula kadar seyahat etti.
Osmanl fethinin Aa Bosnadaki ekonomik etkileri nelerdi? Bu durumu Slovenyann ykmyla karlatrnz. Bu farkllklarn sebeplerini bulmaya alnz.
Ic. Konstantinopolisin d / stanbulun fethi (1453)

I-12. Bizansl Bir Bak Asndan Konstantinopolisin D George Sphrantzes Ayn yln [1453] 4 Nisannda, Sultan dnd ve her trl alet ve taktiklerle ehri karadan ve denizden kuatt. Bykl kkl 400 gemi ile denizden, 200,000 adamla karadan ehrin 18 mil tutan btn evresini sard. ehrimiz ok byk olmasna ramen, onu savunanlarn says 4773 Rum ve sadece 200 kadar yabancdan ibaretti. [...] 29 Mays Sal, gnn erken saatlerinde, Sultan ehrimizin sahibi oldu; ele geirilmenin bu annda eski efendim ve mparator, hkmdarmz Konstantin22 ldrld. [...] Esir alndm ve berbat esirliin ktlklerinden muzdarip oldum. Sonunda 1 Eyll 6962de [1453] fidyem dendi ve Mistra23ya gitmek iin yola ktm. Karm ve ocuklarm onlara kt davranmayan baz yal Trklerin mlkiyetine gemiti. Daha sonra birok dier gzel, soylu kadnlar satarak byk bir servet biriktiren Sultann Mirahor24una satldlar. [...]Belki Sultan kuvvetlerini toplarken mparatorun kuatmadan nceki hazrlklarn ve yurtdndaki Hristiyanlardan aldmz yardm merak edenler vardr. Dier Hristiyanlar tarafndan herhangi bir yardm gnderilmedi. mparator zorunluluktan dolay, biraz yardm almay umduumuz iin trenlerimizde Papann adnn anlmasna raz oldu [...]. 6 ay sonra Romadan, Kahire Sultan tarafndan bize gnderildii kadar yardm almtk.
Sphrantzes, s.69-72.
Georgios Sphrantzes bir ge dnem, yksek rtbeli Bizans ileri geleniydi. Fidyesi dendikten sonra bir kei oldu ve Konstantinopolisin d hakkndaki ana kaynaklardan biri olan vakayinamesini yazd. Ge dnem Bizans politikalarn hakl karma abasnda olan Sphrantzes, Floransa dini birliinden (1439) sonra Papann Osmanllara kar birka Hal seferi organize etmeyi baard olgusunu gz ard ederek, Bizansa yardm etmedikleri iin Katolikleri sular:. Bununla birlikte ezici Varna (1444) ve Kosova (1448) yenilgilerinden sonra Osmanly Avrupadan atma ve Bizans kurtarma abalarnn devam etmedii dorudur. Gerekten de son Osmanl saldrs annda Konstantinopolis ok az yardm ald.
Konstantinopolisin dnden sonra hayatta kalan Bizansllarn kaderi neydi? Esaret, soylu ve zengin bir aileden olmann faydalarn ortadan kaldrd m? Baka bir politikann Konstantinopolisi Osmanl fethinden kurtarabileceini dnyor musunuz?
22 23
Konstantin XI Paleologus, son Bizans mparatoru (1449-1453). Mistra, Moradaki Bizans Prensliinin bakentiydi. Buras da Osmanllar tarafndan 1460ta igal edildi. 24 Osmanl ileri geleni, mparatorluk Ahrnn efendisi.
48
9/23/08 12:59:36 AM
OSMANLI MPARATORLUU
I-13. II. Mehmed ynetiminde stanbulun nfusunun yeniden artrlmas Bu gelen halka dahi evler verdiler. Bu sefer ehir mamur olmaya yz tuttu. Bu halka verdikleri evlere mukataa25 koydular. Byle olunca halka g geldi. Dediler ki: Bizi mlkmzden srdnz, getirdiniz. Bu kafir evlerine kira vermek iin mi getirdiniz? Bazlar karsn, olunu brakp kap gitti. Kula ahin derlerdi, Sultan Mehmet'in babasndan, dedesinden kalm, vezirlik grm bir kulu vard. Padiaha dedi ki: Hey devletli Sultanm! Baban, deden bunca memleketler fethettiler. Hibirinde mukataa koymadlar. Sultanma dahi layk budur ki yapmaya Padiah dahi onun szn kabul etti. Mukataay balad. Yine hkm buyurdu ki: Her ev ki verirsiniz, mlk olarak verin dedi. Ondan sonra her verilen eve yazl kat verdiler ki mlkleri ola. Byle olunca ehir dahi mamur olmaya yz tuttu. Mescitler yapmaya baladlar. Kimisi zaviye, kimisi mlk yapt ve bu ehrin hali yine iyilie dnd. Sonra, padiaha bir vezir geldi ki o, bir kafirin oluydu. Padiaha gayet yaklat. stanbul'un eski kafirleri bu vezirin babasnn dostlar idi. Yanna girdiler: Hey! Ne yapyorsun? Bu Trkler yine bu ehiri mamur ettiler. Senin gayretin hani? Babann yurdunu ve bizim yurdumuzu aldlar. Gzmze kar tasarruf ediyorlar. imdi sen padiahn yaknsn. al ki bu halk bu ehirin imar edilmesinden el ekeler ve yine ehir evvelki gibi bizim elimizde kala dediler.
Vezir dahi dedi ki: u mukataa ki evvelce koymulard onu yine koyduralm. Bu halk dahi mlkler yapmaktan ekileler. Bu ehir o nesne ile yine harap olmaya yz tuta. Sonunda yine bizim tayfamz elinde kala. Bir gn vezir, padiahn kalbine bir mnasebetle soktu. Yine mukataa yaptrd. Bu aldatc kafirlerin birisi ile bir ad mslman olan kul yanyana geldiler. Bu aldatc kafir her ne ki dediyse yle etti, onu yazdlar. Sual: O vezir kimdir? Cevap: Rum Mehmet Paa'dr26 ki sonra padiah onu it gibi bodurdu.
Akpaazade, s. 193.
II. Mehmed Konstantinopolisi 1453te fethettikten sonra imparatorluuna yarar bir bakente sahip olmak iin ehri yeniden ina etmeye alt. Onun ehir geliim plan Topkap Sarayn, birka camiyi ve eitli dier kamu binalarn ierdi. Plann nemli bir yn ehrin nfusunun yeniden artrlmasyd. Bu amac gerekletirmek iin, fethettii blgelerdeki kasaba halklarnn zorunlu kolonizasyonu ile btn imparatorluktan gnll kolonistlerin buraya ekilmesi taktiini birletirdi. Akpaazade vakayinamesi bu politikadan kaynaklanan baz gerginlikleri anlatr ve ayrca Sultann genellikle Hristiyanlktan slama yeni dnm kullarndan seilen yneticilerin ykseliine kar Trk aristokrasisinin kzgnln yanstr.
25 Mukataa genellikle iltizam anlamna gelir. Bu zel durumda ise bu evlere yerleenlerin yerletikleri evler iin bir kira demek zorunda olduklar anlamna geliyor. 26 Mehmed Paa 1467 ile 1470 arasnda byk vezirdi. Rum, Trklerin Grekleri adlandrmak iin kullandklar kelimeydi.
49
9/23/08 12:59:36 AM
Id. Nfus ve din deiimleri

I-14. Anadoludan Balkanlara zorunlu nfus transferi [srgn] ( 14. yzyl sonlar) Rivayettir ki, Saruhan27 ilinde ger-evler var idi. Menemen ovasnda klarlard. O iklimde tuz yasa var idi. Onlar o yasa tutmazlard. Hnkar'a bildirdiler. Bayezid Han28 da olu Erturul'a haber gnderip, Menemen ovasnda ne kadar gerevler var ise onlar zabt edip, kullarna smarla ki, tamamn srp Filibe ovasna geirsinler. Erturul da babasnn emrine uyup kusursuzca o ger-evleri Filibe ovasna gnderdi, getirdiler, Filibe yresine kondurdular. imdi Filibe yresi tamamen onlarndr.
Neri, s. 339.
I-16. Vidin ehrinin Ortodoks Piskoposu Josef'in zorla ve gnll Mslmanlama hakknda yazdklar (15. yzyl) Off, utan! ou, Muhammedin yz kzartc inancna katldlar; bazlar korkudan getiler, dierlerinin ya yaclkla gnlleri alnd ya da maddi bir kazan elde ettiler, bunlarn dnda kalanlar bile mektuplar ve kurnazlkla onlarn aptallklarndan yararlanan dmanlara katldlar.
Bulgarska, s. 206.
I-17 Babasz gen bir erkek ocuun slama gemesinin kad kayd (1636) Zimmi Totodori, 10 yalarnda bir ocuk, Lefkoa Kazasnn, Orta Ky Kynden [dedi ki]: imdi sahte dini terkettim ve slamla onurlandrldm. Mustafa adn alr.
Jennings 1993, s. 139.
Menemenli Trk gebelerin Balkanlara tanp tanmama konusunda seenekleri var myd? Anadolunun Trk nufusu iin Osmanl fethinin sonularnn neler olduunu dnyorsunuz?
I-15. Bosnal kyllere verilen Osmanl szleri Kral Stjepan Tomasevicin (1461-1463) Papa II. Piusa mektubu Trkler krallmda birka kale ina ettiler ve kyllere ok iyi davranyorlar. slama dnen her kylye zgrlk vaat ediyorlar. Basit kyl akl bu kurnaz eytann aklndan geenleri gremiyor ve bu zgrln sonsuza dek sreceini zannediyor.
Andric, s.15.
nsanlar sicillere genellikle kendi adlar ve babalarnn adlaryla kaydedilirler (Y olu X). Totodorinin durumunda babasndan bahsedilmemesi, onun muhtemelen gayrimeru bir ocuk olduuna iaret eder.
I-18. slama gemek isteyen bir gencin dilekesi (1712) Majesteleri, yce ve vakur Sultanm! Size shhat diliyorum.
27 Bat Anadoluda bir eyalet. 14. yzylda ayr bir Trk beylii idi.1390'da, Yldrm Bayezid'in hkmdarlnn balarnda Osmanl topraklarna katld. 28 Yldrm Bayezid (1389-1402)
50
9/23/08 12:59:36 AM
OSMANLI MPARATORLUU
Ben, kulunuz, Rusuk blgesinden fakir bir adamm. Doduum yerde, iimde Mslman olma arzusunu hissettim ve bunun iin Size geldim. Ricam; Sizin kiisel varlnzda bana slam inancn kabul etme onurunun balanmasdr. Bana zerimdekileri deitireceim kyafetler ve geineceim bir ey verecek kadar iyi olunuz. Kibarca emrinizi talep ediyorum. Emir, Majestelerinin kudretindedir, benim grkemli Sultanm. Kulunuz Abdullah
Osmanski, s.160.
Osmanl mparatorluundaki Hristiyanlarn slama gemelerinin olas sebeplerini listeleyiniz. Ayrca III-13 ve IV-30 numaral metinleri okuyunuz. ki din arasndaki benzerlikler din deitirme olaylarn tevik etmi olabilir mi? Bunu Tanrnn Hristiyanlar cezalandrmasnn kayna ile ilikilendiriniz. Sululuk hissi ve Tanrnn cezasnn din deitirmeleri tevik etmesi mmkn m? Osmanl fethinin Gneydou Avrupann etnik ve dini yaps zerindeki genel etkileri nelerdir?
51
9/23/08 12:59:36 AM
BLM II: OSMANLI MPARATORLUUNUN KURUMLARI
Fetih sreci Osmanl devlet yapsnn doasn deitirdi. Beylik olarak balayan oluum bir dnya imparatorluuna dnt. Osmanl bak asna gre, daha byk blgeleri kontrol etmek, ynetmek ve smrmek yeni yntem ve aralar gerekli kld. Bu yntem ve aralara genellikle ulemann aktard slami siyaset gelenei, ama ayrca Mool ve Bizans uygulamalar ile deneme yanlma yoluyla renilenler ilham verdi. Osmanl devleti ve kurumlar birok adan melez varlklard. slama gl ballk, eitli gayrimslim halklar entegre etme ihtiyac ve Osmanl ynetiminin sorunsuz ilemesini salamak iin onlarn dini liderleriyle ibirlii yapma istei sz konusuydu. Sultann stn gc konusundaki inan, merkezi gcn, mekana ve sosyal yaplara nfuz etme konusundaki snrl yeteneiyle eliiyordu. Veraset kurallarnn net olmayan ve deiken doasna ramen Osmann hanedanna 6 yzyldan fazla bir sre boyunca meydan okuyan olmad. Osmanl saray organizasyonunda zel alan ve kamu alan arasndaki ayrm ok nemliydi. Askeri sistem Orta aa ait nitelikleri (dini idealler, ganimet ya da yeterli derecede tanabilir olmayan ekonomik kaynaklardan yararlanmak iin oluturulmu bir tmar sistemi vastasyla kendilerine tahsis edilecek gelirler iin savaan savalar) Erken Modern a nitelikleriyle (nakit temelli, maal, daimi ordu; olduka nemlidir ki, bu ordu Orta aa ait hkmdarn kle muhafzlar slami kurumunu, gen gayrimslim tebaalar zel kapkulu29 statlerinden gurur duyan ayrcalkl bir toplumsal gruba dntren orijinal bir asker toplama sistemiyle [devirme] birletirmiti. Eyaletlerde, askeri valilerin otoritesi ulema arasndan seilen yarglarn [kad] elle tutulur ynetimiyle ve birok yerel cemaatin zerkliiyle dengelendi. mparatorluun her yerinde ortak messeselerin kurulmas taraya ait farkllklara ve kendine zglklere bir son vermedi. Dorudan Osmanl ynetimi, Hristiyan vasal devletler kurumuyla birlikte var oldu. Haragzar stats bu devletlerin bazlar iin, tamamen ilhak edilemeden nceki bir n aama olurken dierileri iin kalc bir zm oldu. Osmanl imparatorluu slami bir devletti. Bundan dolay arlkl olarak Mslman hukukuna (eriat) dayand. Kurana ve gelenee (Snnet, Hazreti Muhammedin deiik durumlarda nasl hareket ettiini hatrlatan hikayeler) dayanan Mslman hukuku Orta a boyunca ve ayrca daha sonralar eitli alimler (ulema) tarafndan gelitirildi. Bu srekli yeniden yorumlama eriata biraz olsun deiik artlara uyma yetenei vermesine ramen Osmanllar; slam hukukuna, sultann mutlak gcne dayanan ve dorudan sultan tarafndan tebli edilen kanunlar ve dzenlemeler eklemeyi tercih ettiler. rfi hukuku oluturan bu kanunlar (kanun kelimesinin kkeni Yunanca kanondur) ve dzenlemeler modern hukuktan farkl olarak yksek ilkelerden sistematik karmlar yaplarak olumad. Bunun yerine ounlukla geleneksel hukukun toplanmas ve yeniden formle edilmesiyle olutu. Bu durumun bir sonucu olarak bu kanunlar Osmanl ncesi tara geleneklerini de iine ald. Teorik olarak Osmanl sultannn gc tartlmaz olsa da rfi hukukun eriatn yksek prensiplerine uygun olmas beklenirdi ve mparatorluktaki en yksek rtbeli Mslman alim yani eyhlislamn bu uygunluu sultann her bir kanunu, dzenlemesi ve emri iin onaylamas gerekliydi. Resmi ideolojinin siyasi istikrar ve gelenekte srarc olmasna ramen, aslnda Osmanl siyasi sisteminin zaman iinde deimeye kar bakl yoktu. Bu deiimin doas olduka elikilidir. Baz ta29 Kapkulunun kelime anlam Saray Kapsnn kullardr. Bu sadece yenierileri deil kapkulu birliklerinin dier alt bln ve saraydaki dier alanlar ierirdi.
52
9/23/08 1:01:38 AM
OSMANLI MPARATORLUUNUN KURUMLARI
Odur adam ola olgun sznde, kskanlk ve kin olmaya znde Ola hayr insan daima korka Hakdan, Gzyle fark ede ba ayaktan Af ede hata ile gnah Gre hazr her yerde ilah Tamahkar olmaya etmeye cimrilik Su ileyenlere klmaya iddet Adalet eyleye eriatla daima Bile hakk def ede zulm Bilgiden yoksun olan adam deildir Ahman damarnda dolaan kan deildir [...] Vcudu olmasa Sultan Selimin, Saadet kayna byk ahn Alrd lkeyi dman batan baa Kolaylamazd fetihleri Allah yardm
Celalzade, s.77-78
Celalzadenin ideal yneticiye atfettii nitelikleri zetleyiniz. Hangisinin en nemli olduunu dnyorsunuz? Gerek II. Selim hakknda bildiklerinizi dnerek airin niyetinin ne olduunu ve aslnda ne dndn karmaya alnz. air ironi mi (nk ideal yneticinin bahsedilen zellikleri nerdeyse bir evliyannkiler gibi) yapyor, yoksa sadece dindarl asndan banaz m?
II-3 Karde katli hakknda eitli tavrlar - Mehmed Nerinin Kk Mustafann idamn anlatan vakayinamesi (1422) Murat Hann31 bir kk kardei dahi vard. Kk Mustafa derlerdi. Atas32 ona Hamid lini33 vermiti. Ve Germiyanolu34, onu oul edinmiti. Baz kt niyetliler onu tahrik edip, Germiyan ve Karamanolu35 yanna asker verince, yryp Bursaya vard. [...] Sultan Murad bunu rendiinde, Paalar el altndan arabdar lyas Beye haber gnderip, Hnkar sana Anadolu Beylerbeyliini verdi deyip, beratn bile gnderdiler. Ve dediler ki: Biz varncaya kadar sava. Ve arabdar lyas Bey dahi hainlii anlayp, bunlarn szn kabul edip, durdu. [...] Sultan Murad da aceleyle atn srp, dokuzuncu gn Edirneden znike eriti. [...] Bunlar bu savatayken arabdar lyas Bey, Kk Mustafay at zerinden kucana ald. Kk Mustafa, Hey lala, beni niin tutarsn? dedi. lyas Bey dedi ki: Seni kardein Murad Hana iletirim. Kk Mustafa dedi ki: Hey zalim, hain. Beni kardeime iletme, o bana kyar. lyas Bey ban aa eip, hi tnmayp, olan Mirahor Mezid Beye verdi. Mezid Bey de olan bir byk sava davulu zerine koyub, edeple eilip pt. Sonra Murad Hana gtrd. Hemen Murad Han, Masalihini grn deyince olan Mezid Beyden aldlar. znikin dnda bir byk incir aac vard; yol
Yneticiye nasihat Ortaa ve Erken Modern a dnyasnda yaygn olarak kullanlan edebi bir trd. deal yneticinin resmini gstermek, teorik olarak egemen olan hkmdarlarn davranlarn snrlandran ideolojik beklentilerin erevesini oluturmak iin bir arat. Bu iirin devlet ileriyle nadiren ilgilenen ayya II. Selime ithaf edildiini dnrsek yukardaki durum daha bir aklk kazanacaktr.
II. Murat (1421-1451) I. Mehmet (1403-1421) 33 Gneybat Anadoluda bugnk Isparta-Burdur havalisini kapsayan bir Osmanl eyaleti. 34 Ortabat Anadoluda, Ktahya evresinde nce bir beylik, sonra bir Osmanl eyaleti. 35 Gney Anadoluda bir Trk beylii. Osmanllar tarafndan 1468de ilhak edilene kadar, Anadoludaki en nemli rakibiydi.
31 32
54
9/23/08 1:01:38 AM
OSMANLI MPARATORLUU
zerinde. Onun dibinde [...] suyla bodular. Buyruk yerine getirildikten sonra Bursaya atas yanna gnderdiler. Orada Bursa halk karlayp, ly alp, eriata uygun biimde gmd. Ondan sonra arabdar lyas Beye36 Niin byle hiyanet ettin? dediler. Dedi ki: Grnte ben hiyanet ettim amma; gerekte doru davrandm. Zira eer braksam, bu iki ordu urap, yryp, lkeyi harap ederlerdi. Ve genel zarardansa kiisel zarar tercih ederim. Ve bu fiil aslnda eski bir adettir. Ben balatmadm. Andan sonra Beyler iinde kendinin rabeti hi kalmad.
Neri, II, s. 567-573
g4. stanbuldaki Topkap Saraynn plan
Neri vakayinamesini, ge 15. yzylda II. Bayezidin saltanat (1481-1512) srasnda yazd. Bu dnemde karde katli her sultann tahta ktnda mparatorluun i huzurunu korumak iin erkek kardelerini ldrmesini isteyen II. Mehmed tarafndan yasal bir gereklilie dntrlmt. Nerinin Kk Mustafann ldrlmesini konu edinen anlats hem resmi tezi hem de Osmanl toplumunun nemli bir blmmn bu uygulamay onaylamad gereini gsterir. Bu onaylamama durumu sonucunda karde katli uygulamas nihayet 17. yzyl banda terk edildi (son belgelenmi karde katli vakas III. Mehmedin 1595te tahta knda gereklemitir).
Cellatlarn gen ehzadeyi ldrmek iin neden bu zel yntemi setiklerini tahmin etmeye alnz. Metinde, arabdar lyasn trnak iinde gsterilen savunmasnn dnda, verdii kararn baka olas sebeplerinin gstergeleri var mdr?
nalck 1973, ill. 3.
36
Kk Mustafann lalas
55
9/23/08 1:01:38 AM
Tablo 1: Saray ve Osmanl Merkez Ynetimi

A. Saray (Enderun)37 Ana blmler Harem Has Oda Seferli Oda Hazine Kiler nemli grevliler: Kap Aas Kzlar Aas Has Oda Ba Silahdar Hazinedar uhadar Rikabdar B. D Saray (Birun) Ana blmler Kapkulu38 Saray mutfa Saray ahrlar C. Divan- Hmayun Daimi yeler: Vezir-i azam Vezirler 39 Anadolu ve Rumeli Kazaskeri Nianc Ba Defterdar Kapudan Paa Reis-l-kttab
nemli grevliler: Yenieri Aas Mir alem Mirahur Kapc ba avu ba Bostanc ba akrc ba
Sarayn plann yukardaki tabloyla karlatrnz. Balca grevlerin bazlarn belirlemeye ve bu ilerin neden belirlenen yerlerde yapldn aklamaya alnz.
g5. mparatorluk elisi Osmanl sultannn huzurunda Bu resim bize 17. yzyl Osmanl tarihi ve uygarl ile ilgili ne eit bilgiler salar? Resimden elde edebileceiniz btn bilgilerin bir listesini yapnz ve listenizi bir arkadanzla deitirerek sonular kontrol ediniz. Bir Bat Avrupa saraynda (17. yzyl) eli kabuln gsteren bir resim bulunuz. Resimleri karlatrnz ve zellikle kabul trenine, kraln tavrna, elilerin davranlarna ve resimdeki figrlerin jestlerine dikkat ediniz.
37
nalck 1973, ill. 12.
Sultann kiisel hizmetlerinin grld yer. Genellikle sarayn nc blmnde yer alr. Kadnlarla birlikte i sarayda hizmet eden kiiler ya gen erkek ocuklar (iolan) ya da hadmlard 38 Kapkulu birlikleri yenierilerin yan sra dier 6 sekin blkten oluurdu. 39 Divan- hmayun yeleri olarak atanan yksek devlet grevlileri. Saylar zaman ierisinde 4ten 10un zerine kadar deiiklik gsterdi. Rumeli beylerbeyi ve bazen dier beylerbeyleri de Divan- Hmayunda yer aldlar.
56
9/23/08 1:01:38 AM
OSMANLI MPARATORLUU
II-4. I. Mustafann tahta k (1617) 23 Zilkade 1026 [24 Kasm 1617] Her zaman var olan Tanrnn iradesiyle Sultan Ahmed Han dnya saltanatndan ayrlnca, kendi ehzadeleri henz ocuk yata idiler. Kardei Sultan Mustafa ise ergenlik ana erimi bulunuyordu. Bu nedenle, sylenen gnde tahta karld. Ancak, vezirlerle komutanlar, eyhler, bilginler ve daha baka bykler, yeni hkmdara biat konusunda tereddt gsterdiler. Sultan Ahmed Han zamannda ynetim ilerinde byk bir nfuz sahibi olan Darssaade Aas Mustafa Aa, bu kez de hakk teslim etmekte noksanlk gstermeyerek, sesini ykseltti: Sultan Mustafa Hann aklnda hafiflik olduunu, dn ve davranlarnda isabet bulunmadn eyhlislam Esat Efendiye ve sadaret kaymakam Sofu Mehmet Paaya anlatt. Ama byle gen ve yetikin bir ehzade dururken ocuk yata bir ehzade tahta geirilirse halkn diline dmekten kanlamayaca, bunun birok sakncalar bulunduu dnld. Zaten ve zamann gerei olarak, saltanat kaltm yoluyla da Sultan Mustafann hakkdr, bu yaplmazsa btn halkn sert eletirisine hedef olunur dendi. Aklndaki noksanln ola ki, uzun sre hapiste kalmasndan ileri geldii, kimse ile grtrlmediinden bu hale dt, bir sre halk ile temas ederse akl bana gelebilecei gz nnde tutuldu ve bylece Sultan Mustafann padiahl mecburiyetten kabul edildi.
Peevi, s. 337.
Peevinin vakayinamesi eitli siyasi gruplarn zel karlarn ortaya karmaz ancak Osmanl siyasi liderliinin iindeki kamu dnceleri iin deerlidir. Bununla birlikte I. Mustafa sadece birka ay boyunca devleti ynetti, 1618de yerine yeeni II. Osman (1618-1622) geti; bir yenieri isyan srasnda ldrlen II. Osmann lmnden sonra I. Mustafa yeniden birka aylna tahta karld, son olarak IV. Murad (1623-1640) lehine tahttan indirildi.).
g6. Seferde sultan ziyafeti
I. Mustafann tahta gemesine kar kan bir iddia oluturunuz.
Hegyi, Zimanyi, colour ill. 40.
57
9/23/08 1:01:39 AM
g7. Sultan II. Bayezid Filibe [Plovdiv] yaknlarnda avlanrken
Hegyi, Zimayi, colour ill. 38.
58
9/23/08 1:01:40 AM
OSMANLI MPARATORLUU
IIb. Devirme sistemi

II-5. Eski bir yenierinin kaleminden devirme sistemi 40 Bir lkeyi igal ve halkn fethettiklerinde, saray ktibi onlardan hemen sonra gelir ve erkek ocuklar yenieri yapmak iin gtrr. Her erkek ocuk iin 5 altn para (dka) verir ve onlar denizin br tarafna, alkoyulduklar yer olan Anadoluya gnderir. Bu ekilde gtrlen yaklak iki bin erkek ocuk var. Dmanlarndan yeterince ocuk almay baaramazsa her ky iin belirli bir kota belirleyerek, tam sayya ulaabilmek iin kendi lkesindeki tm gen Hristiyan erkek ocuklar kynden koparr. Osmanl lkesinden toplanan erkek ocuklara ilik denir. ldkten sonra kendi mallarn kime isterlerse brakabilirler. Ancak, dmanlardan toplananlara penik denir. ldkten sonra hibir eyi miras brakamazlar, ve birisi hizmetlerinden dolay azat edilmeyi hak etmedike tm mal varl imparatorun olur, azat edilirse lmnden sonra malvarlna zgrce yn verebilir.
Mihailovic, s. 164-165
Hristiyann evinde olan buldularsa ikisini kral iin alp ncy ebeveynlerine braktlar. Fakat eer bir Hristiyann sadece bir olu varsa, onu krallar iin zorbalkla aldlar. Bunlarn hepsini Kraln emirlerine uyarak yaptlar; onlar korkun Sarazen (Mslman) dinine gre snnet ettiler ve onlara mamn aldatc kitabn rettiler. Bundan sonra Kral tm askeri alanlarda sava eitimi ve at binme - eitilmeleri emrini verdi. Olgunlua eritiklerinde Kral onlara byk onurlar balad ve onlar yenieriler diye adlandrd. Ve o kadar kr edilmilerdi ki kendi ebeveynlerine kendi anne ve babalarna bile utanlacak bir ekilde davrandlar; aalk bir biimde Hristiyanlar ldrmeye baladlar ve bu adan Sarazenlerden daha ktydler.
Georgieva, Tzanev, s. 126-127.
II-6. Sofyal Georgi Novinin Hayatnda (1539) devirme sistemine Hristiyan eletirisi Bu; dinsiz, gnahkr, aalk Trk kral Selim41 dneminde oldu. Hkmdarlnn nc ylnda gizlice, bir eit eytanlkla habercilerini ve ktiplerini birok krallktaki tm kazalarna gnderdi ve onlara askerlerle birlikte Hristiyan evlerinin olduu blgelere gitmelerini emretti. Bir
Bu iki kaynak tarafndan anlatlan dnemde Osmanl ynetimindeki Gneydou Avrupann Hristiyan nfusunun en az 4 milyon olduunu dikkate alarak Kaynak II-5 ve II-6da yer alan devirilen genlerin saylar hakkndaki bulgular karlatrnz. Kaynaklardan birinin neden olayn bykln arpttn tartnz. Osmanl Devleti iin devirme sisteminin avantajlar nelerdi? Devirmeye dhil edilen gayrimslim bir ocuk iin bu sistemin herhangi bir avantaj var myd?
40 14. yzylda ortaya kan, sultann hizmetine insan gc salamaya yarayan orijinal Osmanl sistemi. Sistem temel olarak Osmanl devletinin krsal blgelerde yaayan gayrimslim (Hristiyan) tebaalarndan gen erkek ocuklarn merkezden koordineli bir ekilde toplanmasndan ibaretti. Bu genler asimile edilirdi, yani Mslman yaplr, Trke retilir ve devlet hizmetinin eitli alanlar iin eitilirlerdi. ou, zellikle yenieriler kapkulu birliklerinde grevlendirilirdi, ancak bazlar i ve d sarayda hizmet etmek iin seilirdi. 15 ve 16. yzyl boyunca Osmanl siyasi-askeri sekinlerinin byk ve genellikle baskn blm eski devirmelerden olutu; bu ayrca yukar doru sosyal hareketliliin bir arac idi. Sultann askeri ve siyasi kariyer elde etmek isteyen Mslman tebaalarnn artan basks yznden, devirme sistemi 17. yzylda yava yava ortadan kalkt. 41 I. Selim (1512-1520).
59
9/23/08 1:01:41 AM
g8. Devirme olarak kaydedilen ocuklar
Bu resim ne tr bilgiler salar? Resimde temsil edilen karakterler kimler ve resme nasl yerletirilmiler? Jestlerinin anlamlarn tahmin edebilir misiniz? Bu minyatrde neden bu kadar ok kadn vardr?
60
9/23/08 1:01:41 AM
OSMANLI MPARATORLUU
g9. Yenieri Aas
II-7. Ltfi Paa devirme olarak kaydedildii zamandan itibaren kariyerini hatrlyor Bu risalenin yazar, Allahn kullarnn en zayf, Abdlmin olu Ltfi Paadr. Sultanlarn cmertlii sayesinde, ben, bu aciz adam, rahmetli Sultan Bayezid42 (mekan cennet olsun) zamanndan itibaren Enderunda bydm. Bu Osmanl hanedannn eiinde Allahn izniyle onlara iyi hizmet ettim ve Enderunda iken iyi bir eitim aldm. Sultan Selim43 tahta geince uhadarlk grevinden 50 ake gnlkle mteferrikala atanp Biruna getim. Sonra kapclk, miralemlik, Kastamonu sancakbeylii, Karaman ve Ankara beylerbeylii ve nihayet Sultan Sleyman44 zamannda vezirlik ve byk vezirlik grevleri bana layk grld. Ben, bu aciz ve eksik adam, birok alimle, airle ve ediple arkadalk ettim ve yeteneklerimi en iyi biimde kullanp ilim yoluyla karakterimi inceltmeye altm.
nalck 1973, p. 84.
Karakterlerin kyafetlerini tarif ediniz. Osmanl mparatorluunda kyafetlerin zel bir toplumsal rol olduunu dnyor musunuz?
Ltfi Paa 1539-1541 arasnda vezir-i azamd. Arnavutlukta doan Ltfi Paa devirme olarak orduya alnd. Onun sultann hizmetinde elde ettii birbirini takip eden pozisyonlar 15 ve 16. yzyllarda sultann kullarnn tipik kariyer rotasdr (Enderundaki erken bir kariyer, Birunda nemli makamlar elde edilmesini salar ve ardndan dorudan eyaletlere vali olarak gnderilinir ki, bu Divan- Hmayunda vezir olarak atanmak iin genellikle bir nkouldur). Ltfinin kiisel baars etkileyicidir, ama unutmamalyz ki, zaten II. Mehmed dneminden 16. yzyln sonuna kadar vezir-i azamlarn ou devirme kkenli kullardan seilmitir. Ltfi Paann istisnai durumu daha ok onun kltrel alana eilimi ve vezir-i azaml braktktan sonra nemli bir siyaset yazar olmas ile ilgilidir. Onun yks
II. Bayezid (1481-1512). I. Selim (1512-1520). 44 I. Sleyman (1520-1566).

42 43
61
9/23/08 1:01:42 AM
ayrca din deitirme konusu bakmndan da anlamldr: Gen Ltfi devirildikten belli bir zaman sonra babas da aka slama geti.
Tablo 1e baknz ve eitli eyaletlere ynetici olarak gnderilmeden nce Ltfi Paann Osmanl Merkez Ynetiminde sahip olduu makamlar bulunuz. Ltfinin durumu Osmanl toplumsal hareketlilii hakknda ne gsterir? Onun rneinden yola karak genelleme yapabileceimizi dnyor musunuz?
IIc. Tmar sistemi

II-8. Tmarlarn datmn dzenleyen Osmanl kurallar Bunlardan salanan gelire mal-i mukatele denir. Dman ile savamak karlnda tayin olunmutur demek olur. [...] ki trl tmar vardr. Birine tezkirel, dierine tezkiresz denir. Tezkirel ve tezkiresz denmesinin sebebi udur ki, her beylerbeyi belirli bir miktar kendi beratyla verip, bunu geen miktarlar iin stanbuldan izin (tezkire) gerekir. te bu yzden tezkirel ve tezkiresz diye ayrlr.
Hezarfen, s. 139.
cebe (topraksz bekar kylden alnan vergi) ile birlikte r- ba (zm balarndan alnan vergi), ve hepsinin toplam be bin ake tutttuu Defter-i Mufassalda (ayrntl kaytlar) yazldr ve Defter-i cmalde (zet kaytlar) bunun bin akesi baka yere ayrlmtr...
Barkan, s. 771-772.
Devlet, tmar sahiplerinin gelirlerini neden detayl bir ekilde kaydetmitir?
Hangi eit tmar daha bykt? Tezkirel m? Tezkiresz m? Seiminizi gerekelendiriniz.
II-10. Orta byklkte bir tmar sahibi iin yeniden atama Kayseride 15,000 akelik tmar elinden alnan Mustafa avu olu Ahmed : imdi ona aadakiler verildi: Cebel Erci nahiyesinin Endirlik ve dier kylerinde 1,600 ake tmar; Koramaz nahiyesinin Gaziler mezras ve dier yerlerinde daha nceleri rahmetli Abdlkerime ait olan 2000 ake tmar; Kayseri ehrindeki bozahanenin mahsulnden daha nce Abdlkerime ait olan 2000 ake tmar; Irmak Kenar nahiyesinin bir kynde 800 ake tmar; Cebel Erciin dier kyleri ve Istefanada 3000 ake tmar; ve birka dier kk mlk vesaire; toplamda 15,100 ake.
Jennings 1972, s. 212
II-9. Bir sipahi tarafndan tmar olarak toplanacak gelirlerin listesi Ard Al kynde krk nefer reaya (krk kyl ailesi reisi) ve zemin (kira arazisi) ve bunlardan toplanacak vergiler olarak, r- gallat (tahl rnlerinden alnan r vergisi) ve salariyye (saman vergisi) ve resm-i gendm (buday vergisi) ve resm-i ift (toprak vergisi) ve resm-i bennak (topra kk olanlardan alnan vergi) ve resm-i
62
9/23/08 1:01:43 AM
OSMANLI MPARATORLUU
Daha byk olan tmardaki gelir kaynaklarnn neden dank halde olduunu tartnz. II-11. Sefere katlmayan tmar sahipleri ile ilgili dzenlemeler (1635)
Tmar sahiplerinin beklenildii gibi grevlerini yapmasn salamak iin hangi aralar kullanlyordu? Osmanl tmar sistemini feodal sistemle karlatrnz.
g10. Silahlanm Sipahi
Kostere nahiyesindeki 2500 ake tmar botur [mahlul] nk Sleyman bu yl Revan [Erivan] seferine katlmad. Hem hizmetini hem de yoklamasn kard. Bu tmar, Nide alaybeyi Musann vg dolu mektubundan hareketle 3000 ake tmarlk berat olan Mahmuda verildi. Karaman Beylerbeyi brahim Beye tmar tamamlamas iin bir tezkere gnderildi. Sahra nahiyesinde 3000 ake tmarn sahibi [mutasarrf] olan Dervi Mehmed Erivana gitmedi. Mahmud avu onun tmarn ald ama daha sonra o da sefere destek olmad, bundan dolay tmar yine botur. Karaman Beylerbeyi Hasann tezkeresine uygun olarak tmar Mehmedden Hamzaya verildi. [tarih] 1 Zilkade 1025, Ereli.
Jennings 1972, p. 212
16. yzyl sonlaryla 17. yzylda Avusturya ve rana kar yrtlen savalar daha zor hale geldi ve uzun mesafeler tmar sahiplerinin geri dnp gelirlerini toplamak ve tmarlarn kontrol etmek iin yeterli zamana sahip olamayacaklar anlamna geliyordu. Bunun iin birok tmar sahibi savaa gitmedi ve bu durum, kurallara gre, yetkililerin tmarlar bu kiilerden almasna ve emre itaat etmeyenlerin cezalandrlmasna yol at.
nalck 1973, ill. 25.
Sipahinin silahlarn ve dier donanmn tarif ediniz. Bu resmi 16. yzyln Avrupal svarilerinin resimleriyle karlatrnz. Benzerlikleri ve farkllklar bulunuz. Eer biz resimle ilgili herhangi bir aklama vermeseydik, bu resimle ilgili neler dnrdnz? Bu adamlarn Osmanl askeri olduunu fark etmeninizi salayacak zel bir unsur var m?
63
9/23/08 1:01:43 AM
IId. Tebaay koruma ideolojisi ve adalet ynetimi uygulamalar

II-12. I. Muradn Evrenos Beyi valilie atarken verdii tler [...] Bu d al ve hatrla: Rumeli45 eyaletindeki yerlerin birbirinden uzak olduunu bilmelisin. Buralarn ynetimi, ihtiyalarnn karlanmas ve dzenin korunmas iin kesinlikle kl ve kalem erbabndan birok kiiye ihtiya duyacaksn. nsanlarnn servetine el uzatmamaya dikkat et. [...] Bu dnyada inan iin gzlerini kapayan Allah korkusunu unutur. Bu meselelere karma. Hi kimseye gvenme ve hi kimseye alma. Biroklar gn boyunca oru tutar, gece boyunca da namaz klar grnebilir, ama onlar putlara secde etmektedir.. Byle insanlarn farknda ol. D grne aldanma. Ve yerine birini koymak istediinde o kii hakknda nceden bildiklerine gvenme. O kii sonradan deimi olabilir. nk insanolunun cismi bir kouldan tekine deiir Buna gre, hem gzn hem kulan bir i iin yetkili kldn kiiye evir. Onun asl durumunun ncekine uyup uymadna bak ve onun szlerini buna gre deerlendir. Kimseye saldrlmasna izin verme. Bu d de bil: lkenin iinde atadn vekiller alkansa, reayann durumu iyi olacaktr [...]Ve herkese kendi blgelerindeki Mslmanlar kendi kardeleri gibi dnmelerini emret. Ve reayay gevek tutsunlar. Onlara bir zarar gelmesin, rahatsz edilmesinler. Gemite yaptklar eylerin ahirette kar taneleri gibi tek tek balarna deceini unutmasnlar. nsanlarn fakirliiyle ilgilensinler. Yeterli yaam gereleri salasnlar. Fakirler Allah tarafndan sevilenlerdir. O fukarann fakirliini kendi stlenecektir. O, dnyevi serveti olanlara bakmayacaktr... zellikle ulema arasnda nl olan ve btn Rumelinin eyhlislam olarak atanan Elvan Fakya saygl ol Allah bilgisini artrsn! Ve Peygamberin torunlarnn mirass olan ruhani kimselerin bakmyla megul ol. Onlara btn sevgi ve merhametini ver, sayg duy ve onlar koru... Sipahiler iin dl ve hediyelerin kapsn a. Hem hediye vermeye hem de sk tutmaya zen gster. Sipahilerin atamalarnn yolunda durma, onlardan mevkileri karlnda en kk birey bile alma. Almak iin istek gsterme. En dikkatli biimde al. Cesaretini ve yrekliliini vme ancak klcn keskin tut. Atn besle. Zenginliini gstermeyi ve hediyeler vermeyi kesme. Ayrca klcnla aldn topraklarn geliri sana Onlar masraflarm iin yeterli deil! dedirtirse, zlme. htiya durumunda bize, buraya yaz. Burda sahip olduumuzu vermekten saknmayacaz. Mmkn olduu kadar gnderilecektir.[...] Kutsal ay evvalde, 788 [1386] ylnda yazld.
Odbrani, I, p. 187-189.
Baz tlerin (Atn besle) gizli anlam nedir? Muradn tavsiyelerinde dinin rol nedir? Evrenosun kimden korkmas bekleniyor ve neden? Sultann tleri hakknda ne dnyorsunuz? Bir Osmanl valisinin hayatnda kullanl mdrlar? Genel tavsiyelerden hangileri bir rencinin hayatnda faydal olabilir?
45 Kelime anlam olarak Rumlarn lkesi (Rum ili). 14-15. yzyl Osmanl metinlerinde bu isim Osmanl mparatorluunun bir beylerbeyi tarafndan ynetilen Avrupadaki topraklarn iaret ederdi. 16. yzyldaki fetihlerden sonra Osmanllar Avrupada baka idari birimler de organize ettiler, ancak Rumeli eyaleti Balkan Yarmadasnn ounu iine almaya devam etti.
64
9/23/08 1:01:43 AM
OSMANLI MPARATORLUU
II-13. I. Mehmedin Serez blgesi Margarit Manastr keileri lehine dzenlenen ferman (1419) mparatorun iradesi ve bu mutlu emrin verilmesinin hereye kadir Allahn izniyle ebediyyen srsn - nedeni udur ki: Rahmetli dedem ve babam kutsal belgenin sahipleri olan Margarit Manastr keilerini ilgilendiren emirler vermeyi ltfetmilerdi. Onlar sorgulanamaz ilan edilmilerdi ve onlarn balar, su deirmenleri, vakflarn ieren gayrimenkulleri [vergiden] muaf tutulmulard. Ve ayrca kyler, araziler, zeytinlikler ve evler; Zuhnadaki reayann evleri ve koyunlar vergiden muaf tutulmulard. Bundan dolay, onlarn emirlerine uygun olarak, ayrca ben onlarn mlklerini sorgulanamaz ilan ettim ve bu kutlu emri verdim. Btn keiler haratan [cemaat iin toplu vergi] muaftrlar. Yukarda bahsedilen mlklere gemite olduu gibi sahip olmaya izinlidirler. Btnnde, bu emir dedemin ve babamn zamannda ve bugn sahip olduklar hereye uygulanmaldr. Hi kimsenin onlarn yolunda durmaya, onlara kar kmaya ya da onlar rahatsz etmeye izni yoktur; ayrca deiikliklere de msaade edilmez. Onlar [keiler] ulak olmaktan, kanun ii yapmaktan ve tm ek vergilerden muaftrlar.
Todorova, s. 49.
yenieri Osman Bee hakknda bir celp kad sunduunu tasdik etmek iindir ve onun nnde demitir ki: Bu adam, Osman Bee, karm Petkanay evinde tutuyor ve geri vermesini istediimi sylememe ramen onu bana geri vermek istemiyor. Ayrca karm boanmaya ikna etmeye alyor. Bu durumda onu evlenmeden evinde saklyor. Mahkemeden bu mesele hakknda davaly sorgulamasn ve cevaplarn kaydetmesini rica ediyorum. Iliyann bu aklamasndan sonra Osman [iddia hakknda fikrini belirtmesi iin] sorguland ve cevabnda davacnn doruyu sylediini itiraf etti ve yukarda bahsedilen gayrimslim Petkanay mahkemeye getirdi ve kocas Iliyaya geri verdi.
Turski Izvori, 2, s.119
Kadnlarn bu toplumdaki konumu hakknda ne sonular karabilirsiniz? Dava hakknda neden Petkanaya birey sormadlar? Bir seim yapmas sylenmi olsayd ne syleyeceini dnyorsunuz? Reayay koruma teorisi bo bir szden mi ibaretti?
II-15. Bir Mslman ve Hristiyan arasndaki anlamazlkla ilgili kad karar (Vidin, 1700) Vidin kasabasnn Karaman mahallesinden Nikola olu Ivan; Ali olu, berber Usta Yumerin huzurunda kutsal mahkemeye kt. Aadaki sebepten dolay ona dava at: Ivann Kozlovets blgesinde kendisine miras kalm 3 dnm byklnde bir ba vard ve bu ban snrlarnda Manush, Frnc Yovan, Nikolann balar ile devlet yolu vard. Yukarda anlan Yumer onu zimmetine geirmiti. Sorgulama srasnda Yumer sorguda bahsedilen ve ayn insanlarn balaryla snr olan ba devlet mlklerine bakan devlet grevlisinden sahipsiz mlk olarak 15 guru46 a bir sre nce satn ald-
I. Murad ve I. Bayezidden gelen eski ayrcalklar olmasna ramen Margarit keilerinin neden I. Mehmedden yeni ayrcalklar talep ettiklerini tartnz. II-14. Bir Hristiyan ve Yenieri arasndaki atma ile ilgili kad karar (Sofya, 1618) Bu Sofya kasabasnn Banishor mahallesi sakini gayrimslim Iliyann eriat mahkemesine gelerek, onunla ayn mahallede yaayan
46 Guru Byk gm paralarn (taler) Osmanlca ad. eitli Avrupa lkelerinde baslan kurular kullandktan sonra ge 17. yzylda Osmanllar kendi kurularn basmaya baladlar ve kuru ayrca 40 para ve 120 akeye eit bir para birimi oldu.
65
9/23/08 1:01:43 AM
n beyan etti. nceki sahibi Ivan Simitchiyatann miras brakmadan lmesinden sonra ba devlet mal olmutu. Nikola Yumerin sylediklerinin doru olmadn belirterek itiraz etti ve ban aslnda ona ait olduunu dorulayan iki ahit ard. Bundan sonra mahkeme davaldan ifadesini dorulayacak ahitler bulmasn istedi ve ona belirli bir sre verdi. Yumer belirlenen zamanda istenen ahitleri bulamad iin mahkeme, ba gerekten sahipsiz olarak satn aldn yeminle beyan etmesini nerdi. Yumer kabul etti ve Allah adna yemin etti. Mahkeme buna dayanarak, Ivann ba iin herhangi bir yasal kovuturmaya devam etmesini yasaklad.
Georgieva, Tzanev, p. 293
bulduk; ve biz btn cemaat sz veririz ki bu kad olayndan can yanan herkesi savunacak ve her mahkemede destekleyeceiz ve bunu kantlamak iin aaya adlarmz yazyoruz. [ mzalar]
Zerlentou, p. 67-68.
Kadya kar ayaklandklarnda Mikonos cemaatinin karlaaca tehlikeleri deerlendiriniz. Mikonos halknn fikirleri nelerdi?
II-17. Samakocuklu Kocaba Todorakiye verilen ceza (1762) Midye nahiyesi kad naibine hkm: Hac brahim kendini takdim ettikten ve stanbul ve evresinde ona bal nahiyelerin cizyelerini toplama hakkna sahip olduunu belirttikten sonra Midye nahiyesinin bu bal nahiyelerin paras olduunu ve Midye nahiyesinin paras olan Samakocuk kynde, kyn yasal olarak korunan [gayrimslim] reayasnn kocabas olan Todoraki adnda bir gayrimslimin (zimmi) etrafna toplad 150den fazla adamla birlikte Biz Samako[cuk] halk cizye toplama ihbarnamelerine uymayacaz, kymzde kk salmana izin vermeyeceiz diyerek, inatla muhalefet ettiini, ad geen Todorakinin yukarda ad geen davacya elik eden muhafzlara vuracak kadar ileri gittiini ve isyanda inat ettiini, bylelikle devlet gelirlerinin eksik toplanmasna sebep olduunu anlatt. [Hac brahim] benden mparatorlua ait emrimle yukarda bahsedilen zimmiyi kendini dzeltene kadar kadrgalarda krek ekme cezasna arptrmam istedi. imdi, yazl emrim udur: Bahsedilen reayann eriatn gerei olan cizye vergisini demesine bir daha engel olmaya kalkrsa, kendine layk olan cezay ekmesini salamak amacyla kadrgalarda krek ekmeye gnderilmesi iin zorla Divan- Hmayuna [yani stanbula] getirilsin.
Kala, s. 177.
Eer kad olsaydnz bu davada kararnz ne olurdu? Kad gerekten Yumerin yeminine inand m yoksa yemin olay bir kurgu muydu? Orta a adaletinde yemin uygulamas hakknda ne biliyorsunuz? Kad mahkemeleri gayrimslim reayaya kar daima mslman reayann tarafn m tutard? Kad mahkemeleri daima adil olan bir yarglama sistemi salad m? Yukardaki kaynaklar kullanarak fikrinizi savununuz.
II-16. Mikonos adas cemaati kaddan kurtulmaya karar verir (1710) 1710, 9 Eyll, Mikonos Biz aada imzas bulunan Mikonos cemaati adamzn bizi sulamak iin her yolu deneyen saygdeer ba kad yznden ektii znt ve yaad karkl grdkten sonra ve btn bu iftiray ve bize yapmay umduu eyleri gz nne alarak, btn gen ve yallar, ruhban snf ve halk, bu adann koruyucusu, Kutsal Meryem Ana kilisesinin btn cemaati biraraya geldik ve skandallara ve belalara son vermek iin yukarda bahsedilen kady gndermeyi hakl karlabilir
66
9/23/08 1:01:43 AM
OSMANLI MPARATORLUU
Mltezimin ikayetini kadya iletmediinin ancak dorudan stanbuldaki Divan- Hmayuna ilettiine dikkat ediniz.
Samakocuk halk vergi toplayclarna kar hangi direni biimlerini gsterdi? Sultann tavr neydi? Ceza, Todorakiye ka iin hi frsat brakyor mu?
veya Bosna blgesinin kylerinde veya caddelerde ve yollarda onlara vergi talepleriyle kt davranmalarna ve onlar rahatsz etmelerine izin vermemelisiniz ve genel olarak bu berata ve dier asil fermanlara kar olan hi bir eye asla izin vermemelisiniz. Onlar her durumda koruyacak ve savunacaksnz ve bu beratta [bujuruldija] sylendii gibi hareket edeceksiniz ve bu berata aykr hibir ey yapmayacanz garanti edeceksiniz. Bunlar benim emirlerimdir.
Benic, s. 303.
II-18. Bosna manastrlarn koruyan Osmanl berat (1785) Bosna blgesinden yarglar sizlere, komutanlar sizlere ve vergi toplayclar sizlere Paann bujruntija [bir eit Osmanl berat]s udur: Bilinsin ki; manastrn [Kresevo, Fojnica ve Kraljeva Sutjeska] keileri bu beratn gcnden ve zaten ellerinde bulunan asil fermanlardan dolay her trl kamu vergisinden muaftr. Hi kimsenin, hi bir yerde manastrlarnda
18. yzyl sonlarnda, eyaletlerde merkezi otoritenin daha etkisiz olduu dnemlerde, genellikle reaya tara yetkilileri tarafndan gnderilen zel beratlar isterdi.
II-13 ve II-18de bahedilen ayrcalklarn kapsamn karlatrnz.
IIe. Eyaletler ve bal devletler

II-19. III. Murad tarafndan dzenlenen bir ahidnamede, Ragusann statsn ilgilendiren artlarn tekrar edilmesi [...] Daha nceleri rahmetli anl atalarm Allah onlarn [byklnn] kantlarn aydnlatsn zamannda Dubrovnik [Ragusa] beylerinin ve papazlarnn ballk ve dorulukla birlikte gsterdii sadakat ve itaatten dolay onlara bir berat verilmiti. [...] Her yl eski gelenee uygun olarak eski gnlerden beri saraymza, ihtiamn mekanna gnderdikleri 12500 altn paray [filori] elileriyle birlikte gndermeliler. Yukarda bahsedilen 12500 altn paradan daha fazla hara talep edilmemeli. Sancakbeylerim, subalarm, tmar sahiplerim ve ksaca gcmn glgesindeki hi kimse tarafndan onlarn lkesine, hakim olduklar arazilere, kalelerine ve kendilerine zarar verilmemelidir. Daha nce ehirleri ve lkeleri nasl gvenlikli ve korunaklysa, onlar da yine gvende ve koruma altnda olmaldr. Komu lkelerden, dman ya da dost [herkes] karadan ya da denizden onlarn ehirlerine gelebilir ve gidebilir; hi kimse bunu yasaklamamal ve buna karmamaldr. Onlarn tccarlar benim [Tanr tarafndan] korunan topraklarmda ticaret yapabilirler; gelebilirler ve gidebilirler. Hi kimse onlarn eyalarna, hayvanlarna ve dier mallarna karmamaldr ve rahatszla sebep olmamaldr ya da onlardan yollarda vergi [bac] talep edilmemelidir.
Biegman, s. 56-57.
67
9/23/08 1:01:43 AM
Haragzar Ragusann ykmllkleri nelerdir? Ticaret ve tccarlar ilgilendiren zel artlar hakknda ne dnyorsunuz? Bu artlar acaba yalnzca Ragusallarn m iine yaryordu, yoksa Osmanllar iin de yararl myd? Tartmay deneyiniz.
[...] Ve bahsedilen lkeden u ana kadar olduundan daha yksek vergiler istemeyeceiz.
Gemil, s. 165.
II-20. I. Ahmedin Transilvanya Ahidname47 si (1614) Bu vesileyle sz verir ve yemin ederim ki [...]: Yukarda ad geen prens [bey] ve liderler ve Yukar Macaristann dier ileri gelenleri benim Saadet Kapma kalplerinin derinliklerinden, inanla ve onurla bal olduka dostlarmn dostlar ve dmanlarmn dmanlardrlar; yukarda bahsedilen Bethlen Gabriel48 ile birleip anlaarak, Transilvanya lkesine her ynden girebilecek dman kovmaya ve yok etmeye abalayacaklardr. Sadk ve bal olduklarn kantlamak iin kendi iradeleri ve herkesin katlmyla lkelerinin retim ve olanaklar lsnde hediyelerini [peke] bu sene mparatorluk Kapma gnderecekler. O zaman yardm ve desteime ihtiya duyduklarnda, ben de karlk olarak onlar dmanlarndan elimden gelen her koulda koruyacam; btn kaleler ve ehirler ve ayrca onlarn elindeki blgeler u andan itibaren onlarn ellerinde kalacak ve kesinlikle benim emrimdeki hi kimse beylerbeyi ya da bey ya da serasker onlara mdahale etmeyecek. Ve usl ve dzeni ve kurallar ve dini ve ayrca yzyllardr uyguladklar gelenekleri herhangi bir ekilde deitirilmeden ve bakalatrlmadan, olduklar gibi braklacak, hi kimse onlarn adaletin glgesinde huzur iinde kalmalarna izin vermekten baka bir ey yapmayacak.
Bal devletin ykmllkleri nelerdi? Dostlarmn dostlar ve dmanlarmn dmanlar hkm ile ilgili yorumda bulununuz.
II-21. Bodann zerklii (1716) Bodan prensleri sava ilan etme, bar yapma, anlama imzalama, devlet ileriyle ilgili meseleler iin komu lkelere eliler gnderme haklarndan mahrum brakldlar. Ama onlara kanun yapmak, ahaliyi cezalandrmak, insanlar boyar49 mevkiine ykseltmek ya da bu makam onlardan almak, vergi koymak, ve hatta piskoposlar atamak ve benzeri iler iin btn zgrlkleri ve nceden sahip olduklar iktidarn neredeyse ayns verildi. Ve prensin bu iktidar yalnzca Bodan ileri gelenlerini ve vatandalarn deil Trk tccarlarn ve blgelerinde mevcut her trl baka insan da kapsamaktadr. Onlarn hayatlar ve lmleri onun elindedir [...] Btn sivil ve askeri yksek mevki sahipleri onun merhametine kalm durumda: Prens ayn iktidara yalnzca dk rtbeli din adamlar zerinde deil fakat ayrca bapiskopos, piskoposlar, manastrlarn balar, barahipler [egumenler] ve kilisenin tm yeleri zerinde sahip; eer onlar adaletsiz davrandlarsa ya da insanlara zarar verecek birey yaptlarsa ya da prense veya devlete kar tuzak kurdularsa, prens herhangi bir sorun olmadan ve
47 Osmanl uygulamasnda ahidname, sultann bar yapt gayrimslim bir devlete bahettii bir szlemeydi. Byle ahidnameler yalnzca klasik bal devletlere deil, ayrca Venedik, Polonya gibi devletlere de verildi. Uzun bir sre iin Osmanllar kararlar alan her iki tarafn dzenledii ve imzalad, iki tarafl resmi anlamalar uygulamasn benimsemekte isteksizdiler; yine de genellikle ahidnamenin artlar, resmi belgeyi dzenlemeden nce taraflarca tartlrd. 48 Transilvanya Prensi (1613-1629). 49 Boyar hem asil hem devlet memuru demekti.
68
9/23/08 1:01:43 AM
OSMANLI MPARATORLUU
Konstantinopolisdeki patriin onay olmakszn onlar makam ve mevkilerinden uzaklatrabilir kilisedeki makam ve mevkilerinden ama ayrca din adamlndan deil - ve hatta durum gerektirirse onar lmle cezalandrabilir [...]. Bununla beraber ayn byk iktidar lke insanlarnn mallarna hkmetmek iin verilmemitir. lkesinden toplad vergiler ne kadar yksek olursa olsun hi kimsenin kellesini kaybetme tehlikesi olmakszn onun emirlerine kar kamayaca ya da itaatsizlik edemeyecei bir gerektir; fakat o da Osmanl sarayna ne topladn bildirmek zorundadr. yle ki, sadrazama ikayet edilse bile bir masumun kann aktt iin hi kimse onu yarglayamaz, ama btn lke ok yksek vergilerden ikayet ederse onun iin tehlike daha byktr. Eer bundan sulu bulunursa genellikle srgnle ya da mlklerine el konularak cezalandrlr. nk sadece isyan ya da yllk harac demeyi reddetmek prensleri lm cezasna gtrr. Fakat bu yasaklama insanlar onu ihlal etmekten alkoyacak gce sahip deildir. Gerek u ki; eer prens veziri, kethday, defterdar ve imparator zerinde zel etkisi olan dier kiileri hediyelerle yumuattysa boyarlarn ve hatta tm lkenin ikayetlerinden korkmak zorunda deildir. nk elleri hediyelerle dolu bir savunucunun, Trk saraynda kendini baarl bir ekilde hakl karamamas iin sebep yoktur. Bu nedenle Trklerin Bodandaki zorbal ne kadar fazla olursa olsun yine de lkenin prensi herhangi bir eyden korkmadan ne isterse yapabilir: Hibir sivil onun isteine cezalandrlmay gze almadan kar kamayacaktr.
Kantemir 1973, s. 127-128.
Dimitri Kantemir (1673-1723) iki defa Bodan prenslii yapt (1693; 17101711) ve 1711 ylnda Osmanllara kar balatt ayaklanmada baarsz olduktan sonra Rusyaya kamak zorunda kald. Genliinin ounu stanbulda harcadktan sonra Osmanl mparatorluu konusunda Avrupann nde gelen bilginlerinden biri oldu ve dier yaptlarnn yannda bir Osmanl mparatorluu tarihi ve slam dini zerine bir bilimsel inceleme yazd. Onun Bodan Betimlemesi Batl okuyucu iin Latince yazlmtr.
Dimitri Kantemir Bodan prenslerinin lke iindeki iktidarlarnn geniliini onaylyor mu, yoksa eletiriyor mu? Normal bir Osmanl eyaleti yerine bir bal devlette yaamann avantaj ve dezavantajlarn oralarda yaayan iin deerlendiriniz. Farkl toplumsal gruplar iin zel etkilerini ortaya karmaya alnz.
69
9/23/08 1:01:43 AM
II-22. Fransz gezgin Flachat, Eflak prenslerinin zel durumu hakknda (1741) Bkrete bana ok acayip gelen bir ey farkettim. Her ne kadar bu beylik sultann insafna kalmsa da, Trklerin burada hi camileri yok, ama prensin otoritesi altnda da deiller. Kendilerini cazalandrma yetkisi olan tek kiinin, yani sultann grevlisinin yetkilerini tanyorlar. Ancak Romanyallar, Yunanlar ve dier Hristiyanlar iin durum farkl: Eflak voyvodas veya hospodar onlarn hayatlarna son verebilir, servetlerini zorla ellerinden alabilir, tabii eer sultan engellemezse. nk o tamamen sultana baldr; Babaliye haracn ge dediinde ya da grevlerini
aksattnda tahtndan indirilme ya da bazen kellesini kaybetme tehlikesine hazr olmaldr. O, bir yneticiden daha ok yneticinin temsilcisi konumundadr. Voyvoda Konstantin [Mavrokordato]50 daha iyi bir kadere layk oldu; btn lkeler ona ynetici olarak sahip olmaktan ok mutluluk duyarlard.
Calatori, IX, s. 257.
Osmanllar iin bal devletlerdeki snrlamalar nelerdi? Bu blmdeki kaynaklar I-8 nolu kaynakla karlatrnz.
50 Konstantin Mavrokordato (d. 1711, . 1769) 18. yzylda Fenerliler diye adlandrlan, Yunan kltrnn stanbul tabanl Ortodoks elitlerinin en nde gelen temsilcilerinden biriydi. 1730-1769 arasnda alt kez Eflakta ve drt kez Bodanda yneticilik yapt. Alabildiine kltrl birisi olarak serflii kaldrd ve aydnlanm mutlakiyetiliin ruhuna uygun baka baz reformlar yrrle koydu.
70
9/23/08 1:01:43 AM
OSMANLI MPARATORLUU
Tablo 2: Osmanl Ynetiminin Blgelere Gre Deiik Biimleri (16. yzyl)
A. Merkez Osmanl eyaletleri (eyalet; liva ya da vilayet de denir) Beylerbeyi denilen bir genel vali tarafndan ynetilir. Genellikle (kad tarafndan ynetilen) birka kazann birlemesinden oluan (sancakbeyi denilen valiler tarafndan ynetilen) birka sancaa ayrlr. Topran ou tmar sistemine gre datlmtr. rnekler: Anadolu, Rumeli, Budin, Kbrs vb. zel durum: zel ayrcalklarn ya da yerel zerkliin tadn karan kk blgeler ve cemaatler de olabilir (rnekler: Athos ve Sinaideki manastrlar, Karada, Arnavutluk ve Yunanistandaki birka da ve ada cemaati vb.). B. kinci kuak Osmanl eyaletleri Genellikle sultan tarafndan atanan beylerbeyleri tarafndan ynetilen eyaletler. Bu eyaletlerin ou zel mali dzenlemelere gre organize edilmitir (tmar sistemine sadece ksmen dahil olan ya da hi dahil olmayan salyane sistemi). rnekler: Msr, Badat, Basra, Tunus, Yemen vb. zel durum: Bu eyaletlerden bazlar, eyalet dzeyinde nadiren, sancak dzeyinde sklkla iktidar babadan oula geen valiler tarafndan ynetildi (rnekler: Lahsa; Ramazanoullar ailesinin ynetiminde Adana; birka Krt sanca; 15 ve 16. yzyllarda Mihalolu ailesinin ynetimi altnda Vidin vb.) C. Mslman bal devletler Osmanl egemenliini tanyan ancak kendi geleneksel rgtlenmelerini muhafaza eden devletler; yine de sultan, yneticilerinin atanmasna mdahale ederdi. Genellikle Osmanl mparatorluu iin gl siyasi, askeri ve sembolik neme sahiplerdi ve eitli ekillerde Osmanl mali yardm alrlard. rnekler: Krm Hanl, Mekke eriflii vb. zel durum: Ayrca ran 1590-1603 dneminde hara dedi ama srekli Osmanl bal devleti deildi. D. Hristiyan bal devletler Osmanl egemenliini tanyan devletler, sultana hara olarak toplu para derlerdi, Osmanl politikasyla uyumlu davranmak zorundaydlar, ancak kendi zerkliklerini ve geleneksel Hristiyan kurumlarn muhafaza ettiler. (Buralarda Mslman/Osmanl hukuku yoktu) rnekler: Ragusa, Eflak, Bodan, Erdel (Transilvanya), Grcistan, Sakz (1566ya kadar) vb. zel durum: baz Hristiyan devletler ya sadece topraklarnn bir blm iin (mesela Venedik Kbrs iin 1517-1570; Habsburglar Yukar Macaristan iin 1533-1593) ya da akn yaplmamas iin korunma paras olarak (mesela Polonya-Litvanya Krm Hanlna ve ayrca bazen Osmanllara) hara dediler ancak siyasi bamszlklarn muhafaza ettiler.
71
9/23/08 1:01:43 AM
BLM III: DN KURUMLAR, CEMAATLER VE UYGULAMALAR
Osmanl mparatorluu farkl dinlerden birok halk kapsyordu. slama ballk hem sultan hem de Osmanl sekinlerinin meruluu iin hayati nem tamaktayd, ama gayrimslim halklarn entegrasyonu iin yntemler bulma ihtiyac da ayn derecede nemliydi. stelik Gneydou Avrupadaki dini eitlilik Ortadoudaki ya da Afrikadaki Osmanl eyaletlerinden ok daha fazlayd. Bu blm Osmanl ynetimi boyunca Gneydou Avrupadaki insanlarn hayatlarnda dinin merkezi roln yeniden ina etmeye almaktadr. Din, siyasi anlamda ok nemliydi. Osmanl toplumsal yapsnda Mslmanlar ile gayrimslimler arasndaki blnme hayli fazlayd ve gayrimslim halklar dini izgiler dorultusunda Ortodoks, Yahudi ve Ermeni cemaatleri [millet] olarak yeniden blnmlerdi. Dini kurumlar bu cemaatlerin karlarnn ve ihtiyalarnn dile getirilmesinde ok nemliydi. Ortodoks kilisesi Osmanl yetkilileriyle zel bir ilikiden yararland fakat dier gruplarn dini liderleri de Osmanl devletiyle ayrca ibirlii yapt. Yine de insanlarn ou iin din siyasi ve kurumsal bir mesele olmaktan ziyade bir inan ve Tanryla iletiim meselesiydi. Dini uygulamalar birok insann hayatnn merkezi bir parasyd. Bu blmdeki kaynaklar bu uygulamalarn bazlarna k tutmaya almaktadr. ok sayda kaynak ok tartmal bir konu olan Osmanl dini hogrsn ele alr. Birok tarihi Osmanl mparatorluunun Mslman doasn vurgulamakta ve dinsel nedenlerle Hristiyanlara bask yapt olgusu zerinde durmaktadr. Dier tarihiler Avrupada din savalar yaplrken ve Hristiyan olmayanlar ya dinlerini deitirmeye ya da ge zorlanrken Osmanllarn ok daha hogrl olduklarn, gayrimslimlerin kendi dinlerini korumalarna izin verdiklerini ve hatta dini mltecilere kucak atklarn ne srmektedir. Her iki fikir de bir miktar gereklik iermesine ramen, ak ideolojik etkiler tarlar ve tarihi tankl fazlasyla basitletirirler. Bu blmn son ksmndaki kaynaklar, Osmanl Gneydou Avrupasndaki birarada ok dinli bir yaam ile dini ayrmcln karmaklnn anlalmas ve bunlarn karlatrlarak deerlendirilebilmesi iin rencilere yardm etmeyi amalar.
IIIa. Mslmanlar
III-1. stanbuldaki Sleymaniye Camiinin kaps zerindeki kitabe (16. yzyl ortas) [Sultan Sleyman] Kuvvet ve Kudret sahibi Allaha yaklat, O Mlk ve Hkimiyet Dnyasnn Yaratcsdr, Onun kulu [Sultan Sleyman], lahi Kuvvetle yce klnd, lahi Ltufla aaa kazanan Halife, Gizli Kitapn Buyruunu yerine getirir ve onun Emirlerini yerleik dnyann (btn) blgelerinde yerine getirir : Yce Allahn ve Onun Muzaffer Ordusunun
Yardmyla Dou ve Batdaki lkelerin Fatihi, Dnya Krallklarnn Sahibi, btn insanlar zerindeki Allahn Glgesi, ranllarn ve Araplarn Sultanlarnn Sultan, Sultan Kanunlarn Vaz eden, Osmanl Hakanlarnn Onuncusu, Sultan olu Sultan, Sultan Sleyman Han [...] Saltanatnn izgisi alarn Sonuna kadar devam etsin!
Imber, s. 75.
72
9/23/08 1:03:49 AM
OSMANLI MPARATORLUU
Tanr ile Osmanl hkmdar arasnda varsaylan ilikiyi aklaynz. Hkmdar (ve Tanryla ilikili olduunu iddia eden dier birok hkmdar) gerek bir inanan myd, yoksa sadece ynettii insanlar kandrmaya m alyordu? Bu durumda ulemann rol neydi?
III-2. Dimitri Kantemir, Mslmanlarn ibadetleri hakknda Muhammed [bir gn] 24 saatte 5 defa toplu halde ve tek bana klnan namaz emretti [...] Namaz klarken drt eye ok dikkat ederler: 1. Kendilerini temizlemek 2. Bu namazlar emredilen zaman aralklarnda klmak, nk doru zamandan nce ya da sonra yaplrsa bouna yaplm olacana ve Tanrnn houna gitmeyeceine inanrlar; 3. Zeminin temiz olduundan emin olmak ve zeminin temizlii hakknda pheleri varsa ayaklarnn altna ya kk bir kilim ya da atklarn koymak; 4. Yzlerini kble diye adlandrdklar ve Mekkedeki tapna iaret ettiini syledikleri kuzey-gney izgisine evirmek. [...] Namazlar birka bala selamlama, diz kme, aln topraa dedirme, ayaa kalkma ve dualar ierir. [...] Byk camilerde yerlerini kimseye vermezler hatta sultana bile, herkes ilk bulduu yerde hareketsiz ve sakin kalr. Ve namaz bitmeden herkes iin bir kelime konumak ve hareket etmek yasaktr (o, iyi efendim, bu adan Hristiyanlardan ne kadar fazla dindarlar ve Tanry onurlandrmada daha istekliler!), ihtiya sizi zorlamazsa tkrmek ya da ksrmek de. Tkrnz mendile almalsnz, nk temiz bir yerde birinin tkrmesini ya da smkrmesini uygun olmayan bir davran olarak dnrler. Cuma. Kuran dilinde cuma (toplanma ve yeniden birlik olma gn anlamna gelir) olarak adlandrlan cuma gnleri, le namazndan sonra, byk camilerde (selatin diye adlandrrlar)
vaizler iki ya da saat ders verirler. Daha nceden setikleri bir tema ile ilgili olarak Kurann metnini aklarlar. Buna duruma gre ahlaki bir konuda gzel konumalar eklerler ve rnekler, kinayeler, mecazlar ve dier sylev unsurlaryla gzelletirirler. Bar zamannda adaletin yerine getirilmesi, devlet ynetiminin nemi, Tanrnn merhameti ve dmanlarn hareket ve niyetlerinin engellenmesi ile ilgili bir eyler eklerler. Ve eer sava ve sefer zaman ya da hemen ncesiyse, sultan vaizlere dmanlara kar yrtlen savan Tanrnn ve Peygamberin emri olduunu; dnyevi zenginlikler, zel kazanlar, an ya da insanlarn vgs iin olmadn; fakat yalnzca inancn yaylmas, Tanrnn ihtiam ve btn Mslmanlarn ve dierlerinin faydas iin olduunu insanlara gstererek ve onlar bu konularda ikna ederek daha sk konumalarn emreder.
Kantemir 1987, p.289-295.
Bu blm Kantemirin Rusyadaki srgn hayat srasnda (1711-1723), 1710dan nce stanbulda geirdii 20 yldan fazla sre boyunca Osmanl toplumu hakknda edindii geni bilgisini kullanarak Mslman dini zerine yazd risaleden alnmtr.
Bir Mslman namaz iin hangi kurallara uyard? Mslman cemaatinin (mmet) demokratik doasn destekleyen bir kant bulunuz. Dini ibadete siyasi mdahale meru muydu? Bu mdahaleyi destekleyen ve kar kan grler ileri srnz. Dier toplumlarda byle mdahalelere rnekler bulunuz. Byle mdahaleler sizin toplumunuzda da var m?
73
9/23/08 1:03:50 AM
DN KURUMLAR, CEMAATLER VE UYGULAMALAR
g11. znikte 14. yzyl camii
III-3. Allah ve yamur arasndaki ilikinin Mslmanlar tarafndan aklla aklanmas (1779) ya da drt aydr yamur yamyordu, bundan dolay Saraybosnada her yerde camilerde toplu yamur dualar yaplyordu. Fakat her eyin kendi sebebi vardr, nk Allah kararlarn deitirmez ve yksek ruhani dnya bizimkiyle balantldr. Eer yamur yaacaksa bunun astronomlar tarafndan bilinen baka bir sebebi vardr ve yamur dualar sadece Tanrya balln ve hizmetin bir semboldr ve yamur iin anahtar bir sebep deil. Eer her dua kabul edilebilseydi, o zaman dnya kmeliydi. Srlar bize ak deildir. Ancak yamur zaman yaklatnda birisi dua ederse, insanlar ona duas kabul edilecek iyi bir adam derler. Ben, gnahkr fakir, yaklak bir ay nce bir astronomun yldzlarn konumuna bakarak bir ay iinde kapnn alacan sylediini duydum. Bu bir ay iinde yamur yaacak demekti ve yle de oldu. Bylece baz cahiller kendi sonularn karmaya baladlar. Hepsine eyvallah, ama hi birisi nemli deil. nk Allah ne isterse o olacaktr, biz istesek de istemesek de.
Baseskija, s. 235
Lewis, s. 294
g12. stanbulda Sleymaniye (1550-1557) Molla Mustafa Baseskija (1731/17321809) btn hayatn Saraybosnada geirdi. Buzadji Hac Hasann camiinde imam ve hatipti, daha sonra katip olarak alt. Molla Mustafa Saraybosna, Bosna ve komu lkelerdeki siyasi ve gndelik yaamn tarihi iin mkemmel bir kaynak olacak bir vakayiname brakt. Ayrca, bu metin onun da 18. yzyl Avrupa aydnlar gibi zamannn batl inanlarna kar olduka eletirel bir tavr gelitirdiini gsterir; yine de bu eletirel tavr onu Allahn mutlak gcn sorgulamaya gtrmez.
Fotorafn sahibi Helen Philon
ki camiyi karlatrnz. Kronolojik bulgulara sahip olmasaydnz, hangisinin daha eski hangisinin daha yeni olduunu nasl ortaya karrdnz?
Molla Mustafa Baseskija gerekten neye inanyor? Yamur doal sebeplerden mi, ilahi sebeplerden mi kaynaklanr?
74
9/23/08 1:03:50 AM
OSMANLI MPARATORLUU
g13. Edirnedeki Eski Caminin iindeki dekoratif Kuran yazlar
III-4. Mslman Heterodoksisi Bektai Fkralar Hocann biri camide vaaz verirken [Allahn glerini ve sfatlarn tarif ediyordu.] - Allah ne yerdedir ne gktedir, ne sadadr, ne soldadr, ne alttadr, ne sttedir, ne denizde. Hasl mekandan bamszdr. Ancak mminlerin kalbinde deyince halk arasndan bir Bektai: - Ey cemaat, insaf edin, geen gn ben Allah burada yok dedim de Kafir oldun dediniz. Bakn hoca efendi Allah yok diyor da hibiriniz ses karmyorsunuz, demi. Bektainin birine sormular: Dnya neden byle inili yokulu, dal tal, sarpl kayaldr, dpdz deildir? demiler. Bektai de Be yahu, alt gnde yaratlan dnya ite bu kadar olur. demi.
Dursun, s. 78.
Hegyi, Zimanyi, renkli resim. 90.
g14. Mekkeye hac yolculuunda deveye binen bir Trk kadn Bektailer nl bir 13. yzyl mistik dervii olan Hac Bektai Veli rneini takip ettiini iddia eden bir dini kardelik kurdular. Resmi olarak Osmanl yetkililerine yakndan bal ve yenieriler arasnda olduka etkili olmasna ramen Bektailer, slamn Osmanl mparatorluunun resmi Snniliinden ziyade bazen iilie daha yakn olan mistik bir biimini (Sufilik) uyguluyorlard. Bektailer toplumsal hiyerariler iin olduu kadar geleneksel ayinler ve dini trenler iin de zel bir tr kaytszl temsil eder oldular btn bunlar Trk mizahndaki en byk figrlerden biri olarak bilinen, ounlukla anonim bir Bektai baba veya bazen bir dede (szck anlam: amca ya da bykbaba) etrafnda dnen saysz fkrada yer alyordu. Szl gelenein birok dier unsurunda olduu gibi toplumsal hafzann her tabakasna ahitlik eden Bektai fkralarn tarihlendirmek de kolay deildir.
Hegyi, Zimanyi, renkli resim 62.
75
9/23/08 1:03:51 AM
Bu fkralar hakknda ne dnyorsunuz? nsanlarn dini kurumlara kar harekete geirilmesine yardmc oldular m, yoksa yalnzca ikyet etmeyen bireylerin grece zararsz ifadeleri miydiler? Gneydou Avrupada dini heterodoksinin baka oluumlarn biliyor musunuz? Mistisizm resmi dini kurumlar iin tahrip edici olabilir mi?
g16. Halk kahraman Nasreddin Hoca
g15. stanbulda rasathane (yaklak 1580)
Lewis, s.200.
Hi Nasreddin Hoca fkras biliyor musunuz? Bu fkralarda Hoca nasl sunuluResimdeki bilimsel aralardan hangilerini tanyorsunuz? Ka tanesini bugn hala kullanyoruz? Grselde neden sadece erkekler resmedilmi? Neden hepsi sakall? Bir moda, mesleki gereklilik ya da toplumsal bir iaret mi? Kesin bir cevap olduunu dnyor musunuz ya da sadece ressamn hayal gcnden dolay m? Resimdeki harita hakkndaki izleniminiz nedir? yor? Sizin lkenizde Nasreddin Hoca fkralar ne kadar popler? Fkralar sizin dilinizde ilk ne zaman basld? Arkadalarnza ve ailenizin yelerine Nasreddin Hoca hakknda ne bildiklerini sorunuz.
76
9/23/08 1:03:53 AM
OSMANLI MPARATORLUU
IIIb. Hristiyanlar
III-5. stanbul'un Osmanllar tarafndan fethinden sonra Gennadios Skholariosun ilk Ortodoks patrik olarak seilmesi ehrimizin dmesinden gn sonra Sultan zaferini byk ve elenceli bir zafer alayyla kutlad[...] Eski patriimiz bir sre nce ld iin, Sultan gelenek ve protokoller dorultusunda yeni patriin seilmesi iin emirler verdi. Orada bulunan yksek rtbeli din adamlar, kilisenin pek az yesi ve rahip olmayan halktan kimseler din alimi Yorgos Skholariosu aday gsterdi ve Gennadios adyla patriklie seti [...] Bizim adetlerimiz ve geleneksel trenimiz Hristiyan imparatorun yeni seilen patrie altn bir asa hediye etmesini buyurmutur. Bu Sultan ala bizim Hristiyan imparatorlarmz taklit ederek ehrin imparatoru gibi davranmaya alt: Gennadiosu yemee davet etti, onunla sohbet etti ve onu onurlu bir ekilde arlad. Uzun uzun konutular ve Sultan ona dnyay vaad etti. Gennadiosun ayrlma vakti gelince ona u pahal asa hediye edildi ve kabul etmesi istendi.
Melissenos, s.133
g17. zerinde Yunanca yazlar bulunan, Ortodoks ayinleri iin kullanlan 16. yzyl Osmanl gm ksesi
Benaki Mzesi, Atina
III-6. Fransz gezgin Pierre Lescalopier, Srbistandaki Aziz Sava Manastr hakknda (1574) [Martn] yirmibirinde kk bir Trk kasabas olan Uvaca vardk. Oradan Srp keilerin manastr olan Aziz Sava Manastrn grdk. Siyah giyiniyorlar, Slavca konuuyorlar ve Yunan usullerine gre yayorlard. Aziz Savann byk bir kol kemiini pmemiz iin bize getirdiler. Onun btn vcudunu istiyorlar. Ayn Hristiyanlardaki saygyla bu kemii pen ve hayr kurumuna daha ok bata bulunan Yahudiler ve Trkler grdk. Bu keiler sultana belli bir vergi [hara] derler. Rehberimiz, bir gn vergi toplamaya gelen bir Trkn keilere kt bir ey yaptn ve manastrn kapsnda dp ldn syledi. Bize yemek iin zeytinya ve prasa orbasnn yannda biraz balk ve tam tahl ekmei verdiler.
Samardzic, s. 135.
1439da toplanan Floransa Birliinde Bizans mparatoru VIII. Yannis Osmanllara kar Katolik yardm alabilmek iin Ortodoks Kilisesini Papann ynetimi altna vermeyi kararlatrmt. stanbul'un fethinden nce Skholarios, Floransa Birliine kar oluturulan Ortodoks muhalefetinin liderlerinden biriydi.
Gennadiosun patriklie getirilmesinde II. Mehmedin ne gibi karlar vard?
77
9/23/08 1:03:54 AM
Ortodokslar arasnda dindarln hangi formlar yaygnd? Sadece Ortodoks nfusa m zgydler? Neden dier dinlere inananlar Srp Ortodoks kutsal emanetlerine sayg duyuyorlard? (Buras dinlerin birbirine kart blge.) Bunun sebebi nedir? Avrupa'nn/Dnyann baka bir yerinden ya da baka bir adan benzer rnekler biliyor musunuz?
Bodan dini yaamnda Trklerle ilgili kilise resimlerinin rol neydi? Osmanl mparatorluunun bir bal devletinde byle resimler nasl var olabildi? Bu Osmanllarn dini hogrsnn bir rnei midir? Moldavya kiliselerinin iinin hiyerarik yapsn III-2 nolu kaynakta tarif edilen Mslman camilerindeki durumla karlatrnz.
g18. Bodandaki Voronet Manastr (1488de ina edildi, dardaki freskler 15471550 tarihlerinden) III-7. Halepli Paul, Bodan kiliseleri hakknda (17. yzyl ortalar ) Vasluide onun [nceki Prens Byk Stephen] saraylar, hamamlar, baheleri, ondan sonra yce ve ok yksek kubbeleriyle byk ve yksek kilisesi var. Bu kilisenin her yerinde tonozlar ve yar dairesel kemerler ve ilerinde btn azizlerin tablolar ile ikonlar vardr. stelik, kapda, alak duvarn zerinde son hkm, altn ve lacivert tayla (lapis lazuli) resmedilmitir, ondan sonra Tanrmzn nnde Ana ve Caiafa ve dier btn Yahudilere liderlik eden Musa. Bu resimler irkindir. Bunlardan sonra baka tr resimler gelir; bunlar balarna beyaz trbanlar takan, farkl renklerde uzun sarkan kollar ve sar yn peeleriyle byk kadife cbbeler giyen Trklerin resimleri, ondan sonra onlarn dervileriyle arkalarnda ve aralarnda onlar kovalayan ve onlarla alay eden eytanlar. blis nde, kafasnda bir apka var. eytanlardan biri onunla alay ediyor ve apkasn kafasndan kapyor. Ve ite tm ierisi bu ekilde boyanmtr. Mimarisi gzel. Merkez kubbenin kalotunda efendimiz Hazreti sann yz var[...] Kilise kapsnn dnda byk bir an asl. Bu lkedeki kiliseler paradan oluur: ilk blm dardadr, bir kaps var, ve kadnlar iin ayrlmtr; ikinci blm bir duvar ve kapyla blnmtr ve mminler iin ayrlmtr; ve nc blm de ayrca bir duvar ve kapyla blnmtr, prens ve saray iin ayrlmtr.
Calatori, VI, s.29. Koliopoulos-Chassiotis, s. 169.
http://www.users.cloud9.net/~romania/vor/Voronet.html
g19. Hz. sann Son Akam Yemei sahnesi Stavronikita Manastrndan bir fresk, Athos (1546)
78
9/23/08 1:03:57 AM
OSMANLI MPARATORLUU
III-8. Aitolyal Kosmas, Hristiyanlar, ocuklarn eitmeye aryor Ve siz, ana babalar, ocuklarnza bir Hristiyan eitimi verin, onlara okuma ve yazmay retin. Bir okul kurmak iin ne yapmanz gerekiyorsa yapn, bir retmen bulun ve ocuklarnza retmesi iin ona para deyin nk onlar kr ve cahil brakmak byk bir gnahtr; tek endien, sen ldkten sonra yiyip isinler ve seni hatrlasnlar diye onlara zenginlikler ve mal mlk brakmak olmasn. Onlar fakir ve eitimli brakmak zengin ve cahil brakmaktan daha iyi olurdu.
Menounos, s. 173.
Aitolyal Kosmas (1714-1779) zellikle Bat Yunanistan ve Arnavutlukta faal olan ancak Athosa da bal olan, dini toplantlar dzenleyen bir misyonerdi. Eitimi, Ortodoks dindarl ve dini uygulamalarla birletirmeyi amalayan yakarlar Gneydou Avrupa aydnlanmasnn erken bir iaretydi.
Aitolyal Kosmasn sylediklerine katlyor musunuz? (zellikle sonuncusuna) Neden eitimin bu kadar nemli olduunu dnyor? Byle bir tutumun toplumsal ilerlemeyi hzlandrp hzlandrmadn tartnz.
III-9. Kiril Pejcinovic, Ortodoks kyller ve rahipler arasndaki gerginlik hakknda (1816) Onlar baz kylerde gryorum, Tanr beni korusun, ok kt. Onlara ne Hristiyan ne de kafir diyebilirim. Hayrl Cuma ve Hayrl Cumarteside yerler ve ierler, Byk Oru esnasnda [...] gnah ilerler, kfrederler, birbirlerini dverler ve Paskalya gnnde Kutsal Komnyonu [Eucharist] beklerler. Ve
gidecei sekiz ky olan zavall rahip, ilk nce nereye gideceini bilemez. Bir kyden brne onun iin Kutsal Gizemleri tayan dier adamla birlikte koturur. Baz zavall Hristiyanlar iin de zlyorum. nk rahibin ekmek ve arap getirmesi iin lene kadar bekliyorlar. Bundan dolay baryorlar: Rahip ge kald, bu muydu yoksa u muydu?! Dierleri diyor ki: Onu dvelim de bir daha ge kalmasn! Ve onlardan orbac olanlar, biraz daha zenginleri diyor ki: Byle olmaz, eer onu dversek zabit bizi cezalandracaktr. Bunun yerine imdi olduumuz gibi toplanalm nce gidelim, aa ya da paaya bir ko getirelim, ondan sonra rahibi dvelim ve kovalm ve bir bakasn bulalm, hatta daha uzakta yaasa bile. Ancak daha zengin baka bir kyl [kmet] dier rahip hakknda dedi ki: O da ok fazla ba alyor, unutun onu. Bu ge geliyor ama daha az alyor, ayrca bedavaya imza atyor ve para iin yllarca bekliyor. Dier taraftan eer parasn demezseniz, dier rahip dln Trklerle birlikte topluyor. Dolaysyla, herkes baka bir ey sylyor. [...] Hepsi, ruhani danmanlar olan, sa, Meryem ve Kutsal Ruh adna onlar vaftiz eden, onlar evlendiren, onlarn cenazelerini kaldracak olan, kendi babalarndan daha ok babalar olan rahiplerine kar saygszlk ettiler. Oru tutmuyorlar, rahibe saygszlk ediyorlar ve ekmek ve arap iin lene kadar bekliyorlar. Ve ben gnahkar ve onursuz, onlarn hepsinden daha gnahkar olan ve yalnzca onlar sulayarak bir gnah ileyen Kiril, onlar byle konuurken grdm iin ve bunu sevmediim iin, onlara dedim ki: Biz Hristiyanlar neden lene kadar bekleriz? Neden sadece ekmei kesip, zerine arap dkp rahibi beklemeden yapamyoruz? Bana dediler ki: Rahibin bize getirdii ekmek ve arap deil fakat sann kan. te bu yzden lene kadar bekliyoruz, o olmadan birinin hayatta kalamayacan yallardan duyduumuz iin. Ve dedim ki: Bunu size kim sylyor, rahip mi? O bana dedi ki: Ne? Rahip bize imdiye kadar hibir ey sylemedi, bu asla onun azndan kmad. O daha ok bizimle dne, piknie, dansa, ava, elenceye, alverie gelmeyi tercih eder, ancak retmeye gelince ne biz ondan bir ey isteriz ne de o kendi bize syler. Bundan dolay gnahkar ben, grdm ki iki taraf da suludur: Hristiyanlar suludur, nk rahipten
79
9/23/08 1:04:04 AM
talepte bulunmuyorlar, rahip de suludur, nk onlara bildii ve retebilecei kadarn retmiyor. Anlyorum ki zerine ald ve boynunun borcu olan grevle ilgilenmiyor.
Odbrani, II, s. 14-16.
Kyllerin dini duygularn tarif ediniz. Neye inanyorlar? Onlarn dini hangi adan resmi dinden farkllk gsteriyor? Dini farkllklarnn sebepleri ne? (Fakirlik, eitimsizlik, dini meselelerin daha derin dnlmesi?) Kyller neden rahiplerini eletiriyorlar? Hakllar m? Her iki taraf dnerek tartnz.
IIIc. Yahudiler
III-10. Edirne haham zak Sarfatinin Orta Avrupadaki Yahudilere mektubu (15. yzyl ortas) Kardelerim ve efendilerim, Tanrya size huzur balamas iin dua ettikten sonra, gen Haham Zalman ve onun yolda Haham David Cohenin bana geldikleri koullar sizlere aktarmak isterim. Almanyada yaayan kardelerimizin, srail oullarnn urad ve hala uramakta olduklar lmden beter ikenceleri bana anlattlar; hergn meydana gelen ve onlar sonsuz bir ekilde ve kimse tarafndan kabul edilmeksizin lke lke, kasaba kasaba dolamaya zorlayan onlarn aleyhine alnan kararlar, ikence grerek lenler, srgnler [...] Buraya, Tanrnn gazabnn uramad bir lke olan Trkiyeye vardklarnda, bu topraklarda hkm sren huzur, sessizlik ve bolluu grdklerinde, Trkiye ve Kuds arasndaki mesafenin ksa olduunu ve karadan gidilebileceini grdklerinde ok keyiflendiler ve dediler ki: Hi phesiz Almanyada yaayan Yahudiler Tanrnn bu lkede yaayan srail halkna balad ltuflarn onda birini bilselerdi; ne kar ne yamur, ne gndz ne gece, onlarn buraya ulamasna engel olabilirdi. Benden bu lkenin ne kadar ho olduunu bildirmem iin srgnlere, Almanyada, Swabiann, Rhinelandin, Styriann, Moraviann ve Macaristann kasabalarnda oturan Yahudi cemaatlerine yazmam istediler. [...] steklerinin karlksz olduunu fark ettiimde, sraile onun sadece llerini elde etme frsat vermek istediim iin yalvarmalarn kabul etmeye karar verdim
Shaw, s. 31-32.
Yahudilere kar eziyet 14. yzyln ortasndaki veba salgnlarndan sonra sadece Almanyada deil, Bat ve Orta Avrupann byk blmnde art gsterdi. Dini nyarg, ekonomik rekabet ve toplumsal dlama ile birleen bu eziyetler nemli sayda Yahudiyi daha gvenli ve genel olarak daha az nfus younluu olan Polonya-Litvanya ve Osmanl mparatorluu gibi lkelerde snak aramak zorunda brakt.
Dnyadaki herhangi bir lke metinde tarif edildii kadar mkemmel olabilir mi? Osmanl mparatorluunda yaamann metinde anlatld gibi makul ve geree uygun avantajlar var mdr? Olas dezavantajlar unutuluyor mu? Neden yazar Yahudileri Osmanl mparatorluuna tanmalar iin ikna etmeye alyor?
80
9/23/08 1:04:04 AM
OSMANLI MPARATORLUU
III-11. Eliyahu Kapsali, II. Mehmed dneminde Osmanl mparatorluundaki Yahudilerin refah hakknda Trkiyenin Kral Sultan Mehmedin ilk ylnda [...], Tanr kraln ruhunu canlandrd [...] ve onun sesi kralln batan baa geti ve ayrca duyurularla dedi ki: Bu Trkiyenin Kral Mehmedin szdr, Cennetin Efendisi Tanr bana dnyada bir krallk verdi ve Onun ua olan brahimin tohumuyla, Onun seilmii olan Yakubun oullaryla Onun insanlarnn saysn artrmam ve onlara lkede yardm etmemi ve onlar iin gvenli bir snak salamam emretti. Her birinin Tanrsyla krallmn bakenti olan Konstantinopolise gelmelerine ve asmas ve incir aacnn altnda gm, altn, mal mlk ve srlaryla oturmasna, lkeye yerlemesine ve ticarete ve onun paras olmasna izin verin. Yahudiler Trkiyenin uzak yakn btn ehirlerinden gelerek toplandlar, her adam evinden geldi; cemaat binlerce on binlerce kiinin katlmyla topland ve kral onlara iyi mlkler ve eyalarla dolu evler verirken Tanr onlar cennetten destekledi. Yahudiler oraya ailelerine gre yerletiler ve fazlasyla oaldlar [...] Yahudiler Tanrdan korktuu iin O onlara zenginlik verdi ve daha nceleri Bizansl kraln gnlerinde iki ya da cemaatin olduu yerde, Yahudiler oald ve artt ve krk cemaatten daha ok bir sayya ulat ve zenginlikleri o kadar bykt ki lke birlikte oturmalarna izin vermedi. Konstantinopolisin cemaatleri vgye deerdi. Tevrat ve zenginlik ve onur cemaatler arasnda artt. Cemaatlerde srailin kayna, byk harikalarn yaratcs Tanry vdler. Azlarn arklarla cennete atlar ve Tanrnn evinde duran Tanrnn btn hizmetkrlar karanlk zamanlarda Tanrya krettiler.
Shaw, s. 30-31
Eliyahu Kapsali nin 16. yzylda, 15. yzyln ikinci yarsnda meydana gelmi olaylar hakknda yazd ve tarihsel doruluktan ziyade geleneksel Yahudi ahlakn glendirmeyi amalad aktr. Bundan dolay metninde Eski Ahidden bol miktarda aklama yer alr (rnein Genesis 13:6, Exodus 1:7, 1:21; Psalms 68:27, 134:1 vb.).
Yazarn niyeti nedir? Bu belgeyi yazarak neyi baarmaya alyordu? ki din arasnda nasl bir balant kurmaya alt? slam ve Yahudilikte brahimin rol hakknda neyin zel olduunu bulunuz. Hangi unsurlar Eliyahu Kapsali tarafndan II. Mehmede atfedilen konumann tarihsel olarak doru olmad argmanna katkda bulunur?
III-12. Yahudi dini uyan: Sabetay Sevi olay (1666) [...] Size Yahudilerin szde Mesihi Sabetay Sevinin ksa yksn sunacamz bir sonraki yla (1666] geiyoruz. Sabetay Sevi nce zmirde ortaya kt. Orada onlarn Mesihi olduunu ilan etti, yaklaan Krallklarnn Byklnden, Tanrnn onlara gl elini uzatmak ve dnyann her yerindeki kardelerini toplamak zere olduundan bahsetti. Bir tefecinin oluydu, zmirde dodu, brani ve Arap dillerinin tannm ustalarndand, ancak Sinagogdaki bir kargaadan dolay srgn edilmiti. Bir sre Yunanistanda dolat, en sonunda Kudse gitti, orada Nathan adnda zeki bir sofistle tant. Nathan Sebatay'n resul roln stlendi. O kadar cretkard ki Kislavn 27. gnnden bir yl sonra Mesih'in Byk Senyr51n huzuruna kaca kehanetinde bulundu. zmire vard-
51
Avrupallar tarafndan Osmanl sultann isimlendirmek iin kullanlan terim, bu kez IV. Mehmed (1648-1687).
81
9/23/08 1:04:04 AM
nda ve Mesih nvann aka stlendiinde, tm Yahudi milletlerine bunu duyurdu. Fakat [...] kendi milletinden bazlar ona kar ktlar, onun sahtekar olduunu dnyorlard. Ama O iddiasndan vazgemedi ve Tanr tarafndan stanbul'u ziyaret etmesinin istendiini, eserinin en byk parasnn orada tamamlanacan ilan etti. Ancak oraya vardnda vezir52 onu pis bir zindana atmay uygun grd, daha sonra onu buradan anakkale Boazna gnderdi ki daha uzak blgelerden ok sayda Yahudi oraya, ona akn etti ve o orada yeni yntem ve ibadet biimini oluturmak iin zaman bulabildi. Yahudiler imdi ona ok ok daha fazla taptklar iin ve bunlarn lgnl ile ilgili Byk Senyr eitli bilgiler ald iin Onun huzuruna getirilmesini emretti ve Sultan onu bir mucize olmadan brakmayacan ve Sabetayn plak braklmasn ve onun becerikli okularna hedef yaplmasn ve eer oklar onun vcudunu delip gemezse, o zaman onun Mesih olduuna inanacan syledi. Ancak Sabetay bu snav reddederek hayatn kurtarmak iin slama gemek zorunda brakld. Bununla birlikte Yahudilerin ou bunun byle olmadn, sadece Glgesinin Yeryznde kaldn ve Mslmanlara zg beyaz bir balkla ve Mslman giysileriyle yrdn, oysa bedeninin ve ruhunun cennete alndn, orada bu mucizelerin gereklemesi iin belirlenen zaman gelene kadar oturacan iddia ettiler; Konstantinopolisin Cocham53lar bu inanc lanetli ilan etti ve onlara aforoz acsn hatrlatarak eski inanlarna dnmelerini emretti.
Jones, II, s. 175-176.
Sizin halknzn tarihinde benzer bir mesih hareketi biliyor musunuz? Sultann Sabetay Sevi olayn halletme yntemini tartnz. Sultann amac neydi? Sultan baarl myd?
g20. Yahudi doktor Fransz gravr (1568)
Nicolay, s. 182.
Sabetay Seviyi harekete geiren neydi? Bir Mesih olduuna gerekten inand m? Kariyerinin sonu hakknda yorumda bulununuz: neden slama geti? Yahudiler neden Sabetay Seviyi takip etti? Byle bir hareket sadece Yahudilere mi zgyd?
Sizce neden Fransz gravrc/gezgin Yahudi bir doktor resmetmenin nemli olduunu dnm? Osmanl mparatorluunda baka etnik ve dini evrelerden doktorlar var myd? Yahudi doktorun kyafetleri ile gayrimslimlerin aa konumlar (III-19 ve III-20 numaral metinlerde bahsedilen snrlamalar da dnnz) arasnda bir balant var mdr?
52 53
Kprl Fazl Ahmet Paa, 1661-1676 arasnda sadrazam. Yahudi cemaatinin yallarn belirtmek iin kullanlan terim.
82
9/23/08 1:04:04 AM
OSMANLI MPARATORLUU
IIId. Dini birlikte varolu ve ayrmclk

III-13. Gregory Palamasn tutsakl srasnda gerekleen dini diyalog O [mam], onlarn [Mslmanlar] btn peygamberleri ve ayrca say ve aralarnda sann ncili de bulunan Tanrnn indirdii drt kitab54 kabul ettiklerini sylemeye balad. Ve sonlandrmak iin dedi ki [...] ve siz neden bizim peygamberimizi kabul etmiyorsunuz ve onun semadan inen kitabna inanmyorsunuz? Ona cevap verdim: Sizde de bizde olduu gibi ahitlikler olmadan hibir eyi doru kabul etmeme ve benimsememe adeti [...] var [...] sa gerekletirdii ok sayda ve byk mucizenin yannda Musann kendisi ve dier peygamberler tarafndan da doruland; ve O btn sonsuzlukta sizler tarafndan bile Tanrnn sz olarak ilan edilebilecek tek kiidir; btn sonsuzlukta O, bir bakireden doan tek kiidir; btn sonsuzlukta O, cennete ykselen ve lmsz kalan tek kiidir; ve btn sonsuzlukta yaayanlar yarglamak ve lleri diriltmek iin geri geleceini umduumuz tek kiidir; - Onun hakknda sadece siz Trklerin de kabul ettiklerinizi sylyorum. Bunun iin saya ve Onun nciline inanrz. Muhammed'e gelince, Onun peygamberler tarafndan dorulandn ve bizi inanmaya ikna edecek olaanst ya da unutulmaz birey gerekletirdiini grmyoruz. Bu yzden ne Ona ne de Ondan gelen kitaba inanmyoruz. mam bu szlerden rahatsz oldu, ama unlar syleyerek kendini savundu: ncilde Muhammed hakknda sylenen eyler vard ve siz bu tankl krptnz. Ve bunun yannda O, Dounun derinliinden balayarak Batya muzaffer olarak geldi, grdnz gibi [...] [...] Evet, doru; Muhammed Dou'dan Bat'ya zaferlerle ilerledi; fakat bu, sava, kl, yamalar, zulmler ve cinayetlerle oldu; bunlarn hibiri iyi olan Tanrdan kaynaklanmaz [...] skender de Batdan balayp sonunda tm Douya boyun edirmedi mi? Baka zamanlarda bakalar da se54
ferlere kp btn evrene hkmetti. Fakat onlarn hibirine hi kimse sizin Muhammede teslim ettiiniz gibi ruhunu teslim etmedi. Bunun yannda, O [Muhammed] hazz tavsiye etmesine ve g kullanmasna ramen, evrenin sadece bir blmn ele geirdi. Tersine, sann retisi hayatn nerdeyse btn holuklarn reddetse bile evrenin btn arlklarn kucaklad ve ona kar savaanlarn arasnda hkm srd, ve bu hibir iddet kullanmadan, ama daima ona kar uygulanan iddete galip gelerek gerekleti. te bu yzden dnyay malup eden zafer bize aittir. Bu noktada orada bulunan Hristiyanlar, Trklerde ykselen fkeyi hissederek bu konumay bitirmemi iaret ettiler. Fakat ben biraz skunet saladm iin hafif bir glmsemeyle onlara dedim ki: Szlerimizde anlasaydk, ayn inanc paylardk. Sylemek istediimi anlayan anlar. Ve o zaman onlardan biri dedi ki. Hepimizin uzlaaca bir zaman olacaktr.
Phillipidis-Braat, s. 154-157, 160-161.
Osmanl tarafndan esir edildii srada (1354-1355) Gregory Palamas (ayrntlar iin I-6 nolu metindeki aklayc nota baknz) aralarnda Orhann yeeni smail ve Orhann kendisi tarafndan gnderilen alimler de olmak zere Mslmanlar ve Yahudiler ile birok teolojik tartmaya katld. Selanikteki cemaatine gnderdii bir mektupta znik civarndaki bir Mslman imamla yapt baka bir tartmay anlatr. Palamas kendi dncelerini aklarken sert olmasna ramen, onun anlattklarnda Mslmanlarn Hristiyanla kar gelitirdii grleri de bulmak ve Osmanllar tarafndan fethedilen blgelerdeki dini ilikilerin karmakln grmek de mmkndr.
Tevrat, Zebur , ncil ve Kuran
83
9/23/08 1:04:04 AM
Osmanl Trklerinin dini problemleri mahkumlaryla tartmak konusundaki isteklilikleri hakknda ne dnyorsunuz? Bu tartmalarda kullanlan iddialar hakknda ne dnyorsunuz? Byle grler Osmanl fethinden sonra meydana gelen slama geilerin bazlarn aklayabilir mi?
Evliya elebinin Saraybosnadaki Hristiyan kiliseleri deerlendirmesini, Halepli Pauln Bodan kiliselerini tarifiyle (bu blmde, kaynak III-7) karlatrnz. III-15 Bulgaristan ve Eflaktaki Ortodoks, Katolik ve Luterciler arasndaki ilikiler (1581) Az sayda Katolik tccardan Bulgaristan ve Eflaktaki Katoliklerin durumu konusunda baz gerekleri renen papalk ziyaretisinin not ettikleri. Comonun yksek vgye layk monsenyrnn [kardinal] mektuplar, hkmranmzn 11 Mart 1581de Silistre ve Pravadi'yi ziyaretimize izin vermesini salad. 5 Aralk gn Tuna zerinde Silistre denilen ve yerlilerinin Deristor dedii, Varnadan iki gn uzaklkta olan bir yerde yaayan Ragusal tccarlar [...] kendilerini tanttlar; blgenin ad Dobruca, eski zamanlarda Moesiayd, Dil, Bulgarca ya da llirya dilidir. Buras nehrin br yakasnda bulunan sultan tarafndan ynetilir, ve sz geen bu topraklarn nnde Trklere bal olan (haragzar olan) Eflak uzanr. Yukarda bahsedilen Bulgarlar Ortodokstur, kiliseleri, rahipleri ve piskoposlar vardr. Ragusa milliyetinden yalnzca 10 Katolik aile olduunu sylediler. Bunlarn kiliseleri veya alkan rahipleri yoktur. Ancak, Silistreye iki gnlk mesafede bulunan Pravadi'lilerle beraber Ragusadan Antivarili Peder Nicolo Godini adnda bir adam getirmiler. Byk bir insanla sahip olan bu adam, burada 6 aydr yllk 100 taler57 gelirle grev yapmakta. badet etmek ve kutsal varlklarn btn adanmlklaryla onurlandrmak iin Ortodoks kiliselerine gitmelerine izin olup olmadn; kutsal ayin vaftizi ve ihtiya olursa yani lrken kefareti Ortodoks rahipten almalarna izin olup olmadn sorarlar. Ayrca, evlenme ve ocuk yapma vaadiyle Ortodoks bir gen kzla yaayan bir Katolik delikanl-
III-14. Osmanl ehirlerinde eitli dini cemaatlerin birlikte varoluu (yaklak 1660) [Belgrad] Sava Nehri kylarnda mahalle Kptilerdir ve mahalle Tuna Nehri kenarnda Urum kefereleridir ve mahalle Srp ve Bulgarlardr ve bir mahalle kale yaknnda Yahudiler, ama yedi cemaat add olunur Karaim Yahudileridir. Ayrca bir mahalle Ermeni keferesi bulunur., ama Firenk55 ve Macar mahalleleri ya da herhangi bir balyos ve konsolosluk yoktur. Bunlardan baka hepsi Mslman mahalleleridir ; ehrin yksek yada orta rakml blgelerinde en geni ve havadar ve i ac yerlerine hep mmeti Muhammed aileleri yerlemitir. [...] Tamam iki yz on yedi56 mihrabtr [camidir], ama sadece, cuma namaz klnan, sultanlarn, vezirlerin ve kibar zmrenin yaptrd camiler aada beyan olunur. [...] Hepsi dokuz aded er ayinlerini yaptklar kiliseler var. Rum, Ermeni ve Srp ve Bulgar ve Yahudi kiliseleri var, ama Firenk ve Macarn trbeleri yokdur. [...] [Saraybosna] Kiliseler Btn kiliseler kktr, an olan kilise yoktur. Srp ve Latin Hristiyanlarnn kiliseleri iyi durumdadr. Ayrca Firenkler ve Rumlar da dini ayinlerini bu kiliselerde yaparlar. Ayrca bir tane Yahudi sinagogu vardr.
Evliya elebi, s. 195-198.
55 56
Katolik ve Protestanlar dahil Bat Avrupadan gelen insanlara verilen genel Osmanl ismi Evliya elebinin anlatsndaki birok say gibi bu say da kesinlikle abartlmtr. 57 Orta ya da Bat Avrupadan gelen byk gm paralar
84
9/23/08 1:04:04 AM
OSMANLI MPARATORLUU
snn vicdan temiz olarak vaadinden caymasnn mmkn olup olmadn sordular. Ayrca, Tuna zerinden Transilvanyaya giderken Eflakta daima kendi inanlar hakknda konumaya alan ve sapk inanlaryla ilgili bedava kitaplar veren birok Alman uyruklu Lutherci grdklerini sylediler [...] Silistre Pravadiden iki gn mesafededir ve Tuna kysnda yer alr. Orada Hristiyanlarn ve Paganlarn 1500 evi vardr. Katoliklerin 40 kiinin yaad 8 evleri vardr, hepsi Ragusal tccarlar olup u anda orada rahip olarak ylda 2000 ake maala alan birader Celestino bulunmaktadr. Bu insanlar iyi birer Hristiyanlardrlar, [ancak] bir kiliseleri yoktur; ayinler bir odada yaplr. Onlara, kiliseleri olabilecek kk bir ev ina etmeye izin verilecei vaat edildi; baka rahipleri yok, fakat burada yldan beri grev yapan ve hakknda herkesin iyi konutuu rahibin biri; alt ay burada grev yapyor ve dier alt ay Targovitede, manastrda.
Calatori, II, s. 504
Cevap: Onlar hem blcdrler hem de pek ok adan kafirdirler.

Imber, s. 86.
Ebussuud (yaklak 1490-1574) Sleyman tarafndan ok sayg duyulan bir alimdi ve nerdeyse 30 yl eyhlislamlk yapt. Onun fetvalar Osmanl toplumu zerinde kalc bir etki brakt. Bu hkmler Mslman dayanmasnn snrlar hakknda neyi gzler nne seriyor? Osmanllarn Mslman iilere kar tavrn, Katolik ve Protestanlar arasndaki 16. yzyl savalaryla karlatrnz.
III-17. Frenklerin, Dou Anadoludaki Ermeniler arasnda din yayma almalarn engelleyen ferman (1722) stanbulun Ermeni Patrii Ohannes ve kendisine bal olanlar, Erzurum, Diyarbakr ve Tokat Ermenileri arasnda yaygn olan Frenk ayini sapknlnn engellenmesini salayacak emirlerimin karlmas iin sarayma dileke verdiler. ler yoluna girmek zere. Bununla birlikte baz Frenk rahipleri doktor ya da baka klklara girip oraya yerlemiler ve zenginler ve ileri gelenlerin arasna karmlar. leri gelenler bilmeden onlar doktor kabul etmiler ve onlara tm almalarnda yardm etmiler. Bunun iin, Patrike gre Frenk rahipler yerli Ermenileri kkrtmak ve onlar Frenk dinine dndrmek iin aralksz olarak alyorlar. Patrik Frenklerin orada doktor olarak ya da baka bir bahaneyle oturmasna izin verilmemesini istedi. Ayrca zavall reaya onlarn kkrtmalarna kar korunmal ve yalnz braklmaldr. Bundan dolay onun dilekesine uygun ferman karlmtr.
BOA, CA 3126.
Bulgaristan ve Eflaktaki Katolikler Papalk ziyaretisine hangi sorular sordular? Bu sorular ne eit pratik zorluklar tanmlyor? Papalk ziyaretisinin ne cevaplar vermi olabileceini tahmin etmeye alnz.
III-16. Mslman iiler zerine Ebussuudun fetvas (16. yzyl ortas) Soru: Safavi58 taraftarlarna kar savamak eriata gre helal midir? Onlar ldren kii gazi midir ve onlarn elinde len kii ehit midir? Cevap: Evet, bu byk bir cihat ve erefli bir ehitliktir. Soru: Onlarla savamann helal olduunu varsayarsak, bu sadece onlarn isyan ve slam halklarnn [Osmanl] Sultanna kar olan dmanlklarndan dolay mdr, yoksa onlarn slamn birliklerine kl ekmelerinden mi, yahut ne?
Safavi hanedan 1502-1736 arasnda ran'da hkm srd. Bu hanedann benimsedii ve yaymaya alt slamiyetin ii mezhebi 16.yzyl Anadolusunda ok sayda Osmanl uyruu zerinde son derece etkili oldu.
58
85
9/23/08 1:04:04 AM
Ermeni Patrii Ohannes ve sultann tm batllar Frenkler olarak adlandrmalar ve Frenk ayini sapknlnn iindeki ayrmlarla hi ilgilenmemeleri olgusu hakknda ne dnyorsunuz?
III-18. Bosnadaki Osmanl yetkilileri, Ortodoks ve Katolikler arasnda hakemlik yapyor (1760) Ondan sonra bu son derece zor durumu gzden geirdik ve sonunda ziyaret kararmz paann yardmcsna [Kahya Beye] bir temsilci ile ilettik. Ziyaretimize izin verdi, bylece bapapazmz ve Fojnicadan gelen yeni korumamzla onun evine gitmek iin yola ktk. Pek ok ey syledi, ama u son szlerini duymalydnz: Bu davay kazanmak istiyorsanz, hereyden nce yirmi kese paray devlet hazinesine boaltn; (bu 2600 Venedik altn paras civarndadr). Bundan dolay, ona bu ar miktarda paray vermezsek, abalarmzn boa gideceini anladk. Sonu olarak rakiplerimizle mahkemede yzlemeden nce paa ve paann yardmcsyla bulutuk. Onlar sakinletirmek ve onlarn korumasndan yararlanmak iin ne gerekiyorsa vereceimize dair onlara sz verdik. Dier taraftan, Rum59 ileri gelenleri kendi fermanlarnn koullarna gre karar kartmak iin ayn paaya byk miktarda para teklif etmiler, bizimkinden ok daha fazla. Yeterli paraya sahip olmadmz gereini gz nne alarak, devlet hazinesinden bir kredi aldk. lk nce kad rakiplerimizin belgelerini okudu ve zlerini inceledi. Ondan sonra, Rum bapiskopostan (Patrikle birlikte oradayd) bu dava araclyla gerekten ne istediini sylemesini rica etti. O da cevap verdi: Bu katolik tarikatlarnn yce Sultanmz tarafndan verilen bu fermanda yazl olan hereye ve sizin hemen imdi okuduklarnza sadk olmalarn ve uymalarn talep ediyorum. On-
dan sonra kad bize sordu: Rakiplerinize itaatsizliinizin sebebi olarak neden bahsedeceksiniz? Bapapazmz bu soruya cevap verdi: Yce Sultan Mehmed Bosnay fethedeli nerdeyse yz yl oldu ve biz Rumlarla ortak bir eye asla sahip olmadk, nk merhametli sultanlar tarafndan hazrlanan bu hatt-erifte (bir tr Osmanl ferman) ve dier belgelerde ve fermanlarda aka grlebilecei zere onlarn dini ayr bizim dinimiz ayr. O zamandan beri her zaman Latin dinimizi serbeste icra ettik. Bunu duyduktan sonra kad hkmn hemen verdi: Patrik ve bapiskoposun sizin, tarikatlarn ve Roma Katoliklerinin zerinde hibir hakk yoktur. Sizden para vergisi ya da baka birey isteyemezler ve istemeye cret edemezler, nk ferman, hatt-eriften daha yksek olamaz. Ve bylece bu dava sona erdi. Metropolitan utan iinde kald (Tanr bu ekilde istedi). Off kardeim, Trklerle parasz i yapamazsn!
Benic, s. 187-190.
Bu metni Frenk ayini sapknl hakkndaki bir nceki kaynakla karlatrnz: Her iki olayda da Osmanl yetkilileri Hristiyan inancnn detaylarn zar zor anladlar. slamn farkl dallarn ayrt etmede benzer zorluklar yaadklarn dnyor musunuz? (Ayn soru Hristiyan yetkililerin Mslmanlar aras blnmelere hassasiyeti ile ilgili olarak da sorulabilir). Bosnadaki iki Hristiyan kilisesi arasndaki ilikiler neye benziyordu? Kime daha ok sayg duyuyorlard: Osmanl yetkililerine mi, dier Hristiyan kilisesine mi? Yazarn Osmanl yetkililerine ve Ortodoks kilisesine itirazlar nelerdi?
59
Ortodoks
86
9/23/08 1:04:04 AM
OSMANLI MPARATORLUU
III-19. mparatorluun gayrimslimler iin kstlamalar (1631) eriata ve kanuna gre kafirler kyafetlerinden tannmal ve grnmleri daha kt olmal. Ata binmelerine, ipek ve satenden yaplm kyafetler giymelerine ya da samur krk ve samur apka giymelerine izin verilmez. Karlar Mslman kadnlarnkine benzer kyafetler giyemezler ya da ran kumandan yaplm yamak rtemezler. Yine de belli bir zamandan itibaren bu yasaya uyulmad ve kadlarn izniyle Hristiyanlar ve Yahudiler lks, pahal kyafetler giyip dar kmaya baladlar. Karlarna gelince, onlar pazarda karlatklar Mslman kadnlara yol vermek iin kaldrmdan inmediler. Btn olarak, hem erkekler hem kadnlar Mslmanlarnkinden ok daha iyi kyafetler giyiyorlar ki bu kendilerini ikinci snf dnmediklerini gsterir. Bu yzden, bu emirlere uyulmasn garanti etmek iin bunlarn bir kez daha duyurulmas kesinlikle gereklidir.
Georgieva, Tzanev, s. 121.
III-19 ve III-20 nolu metinleri karlatrnz. dam edilen Rumun sular nelerdi? III-21. Plovdiv/Filibe yaknlarndaki Stanimakada izinsiz ina edilen bir kilise hakknda imparatorluk emri (1624) Vakf ky olan Stanimakann idarecisi mektubunda, bu kydeki Hristiyanlarn eriata kar gelerek yeni byk bir kilise ina ettiklerini, mermer ve dier malzemelerle dediklerini bize bildiriyor. dareci, baarsz bir ekilde Mslmanlarn ikayetlerini tatmin etmeyi denemi ve imdi o bahsedilen kiliseyi ykmak iin bir ferman karlmasn istiyor, zira kilisenin yklmasyla lkenin dini kanunlarnn gerekleri yerine gelmi olacak. imdi emrim udur: Olay inceleyin ve eer uzun sredir varolan bir kilise deil de gerekten yeni yaplm bir kilise ise ykn. Bu yzden, bunu alnca meseleyi aratrman ve yeni ina edilmi kilise ise yklmasn salaman emrediyorum. Ayrca hi kimsenin eriatn ve Sultanmn emirlerine itiraz ve itaatsizlik etmesine msaade etmemeni emrediyorum.
Gayrimslimler iin kstlamalar neden bu kadar sertti? Ve neden Hristiyanlar onlara uymad? Byle kstlamalarn kark dini ortamlarda btnyle uygulanabileceini dnyor musunuz?
Stanimakadaki kiliseyi yok etmek iin kullanlan iddialar nelerdi?
III-20. Uygun olmayan kyafetler giyen bir Ortodoksun idam (1785/1789) Ayn ekilde, yukarda bahsedilen ayn [Muharrem] 21. gnnde anl efendimiz [Sultan I. Abdlhamid] tebdili kyafet seyahat ederken bir Rum kafir grd. Rum sar ayakkablar, iek desenli bir kaftan, uzun bir cppe ve krk eritli bir paltonun yansra bir al giymiti. O [Sultan] cellad ard. Rum aslmak zereydi fakat Sultan bann kesilmesini emretti.
Taylesanizade, s. 419
III-22. Farkl dinden insanlarn evliliine kar Hristiyan hogrszl (Kbrs, 1636) Tuzla nahiyesinin eliye kynden Andoninin olu Milu diyor ki: Bu zamana kadar atalarm gibi Hristiyan milletine ait oldum. Bir Mslman olmadm. Ben bir kafirim. Kilisede bizim sahte trenlerimize katlmak istediimde papazlarmz olan keiler Bir mslmanla evlendin diyerek bana izin vermediler. htimaldir ki, ldmde de beni kafir treniyle gmmeyecekler. Kafir olduumu gsteren bir bildiri istiyorum.
87
9/23/08 1:04:04 AM
Hristiyan keiler Milunun kiliseye girmesini neden engellediler ve onu neden dini trenlerine kabul etmediler? Hangi sebeplerle byle bir davran gsterdiler? Hakl ktlar m? Ortodoks kilise kanununun, Hristiyan olmayan biriyle evlenen bir Ortodoks Hristiyan komnyondan mahrum brakrken; Mslman Hukukunun bir Mslman kadnn bir gayrimslim erkekle evlenmesini yasakladn gz nnde bulundurun.
rini getirmesine ya da bunlar zorla kabul ettirmeye almasna ya da kendi dininin rahiplerinin herhangi bir ekilde kutsal ayini ynetmesine izin vermesi yasaktr: Cezas 200 florin'dir.60 [...] [Balk 8] Madde 1 [...] Eflak halk bu lkede saylmad, ne ayrcalkl snflar arasnda ne de dinler arasnda. Resmi dinler arasnda saylmayanlara [...] lkenin yarar iin [...] hogr gsterilir.
Constitutiile, s. 47, 49, 50, 58.
III-23. Transilvanyada dini dzenlemeler (1653) [Blm I, balk I] Madde 2. Drt resmi din, lkenin her zamanki kararlarna gre ve bundan sonra ebediyen resmi din olarak kalacaktr... bu resmi dinler unlardr: slah olmu Evanjelik (halk dilinde Kalvinist), Lutherci ya da Augustu, Roman-Katolik, niteryen ya da AntiTeslisilere u andan itibaren lkenin kanunlarna uygun olarak altklar yerlerde dinlerini zgrce yaamalar hakk bah edilmitir[...] Madde 3. Drt resmi dinin dnda inan ve din meselelerinde herhangi bir sosyal tabakadan hibir zel ahs ve hibir topluluk herhangi bir yenilik yapmaya ya da ayrlk yaratmaya kalkmamaldr. Bu kafirlik saylr ve ona gre cezalandrlr [...] Madde 4. Yahudilik eski zamanlardan balayarak drt resmi din arasnda saylmad fakat tersine lkenin kamu yasalar tarafndan ar ceza yaptrmlaryla yasakland, ve o zamanlarda ondan sulu bulunma creti gsterenler yasalara gre cezalandrld; bu vesile ile bylelerinin ncekiler gibi ebediyen cezalandrlmasna karar verildi [...] Madde 8. Hi kimsenin bir cemaati, serfleri, evindeki insanlar veya emri altndakileri iddet kullanarak ya da iddetle tehdit ederek kendi dinine katlmaya zorlamasna izin verilmemesine karar verilmitir. Ayrca, baka inantan bir soylunun ky ya da ehir kilisesini igal etmesine, baka dinin rahiple-
Onaylanm Anayasalar (Constitutiones Approbatae) Transilvanya Prenslii Meclisi tarafndan II. George Rakoczynin (1648-1660) ynetimi srasnda ilan edilmitir. Aslnda onlar, Transilvanya Prensliinde 16. yzyl ve hatta biraz daha ncesinden beri uygulanan dzenlemeleri sistematikletirmilerdir. Ayrmcln yalnzca kk aznlklar deil, Transilvanya Prensliinde nfusun ounluunu oluturan Ortodoks Eflakllar da etkilediine dikkat ediniz. Madde 4te Yahudiler deil Hristiyanlarn kk bir yahudi sempatizan muhalif grubu kastediliyor (Sabatarianlar, yasal olarak tannan niteryenlerden ayrlm bir gruptur).
Transilvanyann tm sakinleri iin dini zgrlk var myd? 17. yzylda Transilvanyada var olan dini dzenin lehine ve aleyhine dnceler retiniz.
II-24. Ragusadaki Ston piskoposluk meclisinin Yahudi kart karar (1685) say armha gerdiren eytann kol ve bacaklar, Hristiyan adnn dmanlar, soyguncular, byclk yapanlar, uygar insan kan emen zehirli ylanlar, onlar bu piskoposlukta toplan-
Floransa paralar rnek alnarak Macaristan Krallnda baslan bir altn para. Bununla birlikte, metinde bu zel altn para deil, yalnzca o dnemde Macaristan Krall ve Transilvanya Prensliinde kullanlan para birimi kastedilmektedir.
60
88
9/23/08 1:04:05 AM
OSMANLI MPARATORLUU
maya birka yl nce baladlar. Biz onlar yok etmesi iin gkyzndeki bulutlardan kp gelecek adil bir yarg olan Tanrnn adaletine nacizane dua ediyoruz. Sahip olduumuz gle, himayemizde olan insanlara evlerinin bir katn Yahudilerle paylamaya kalkmamalarn ve de bizim yazl iznimiz olmadan onlara hizmet etmemelerini emrediyoruz, onlar aforozla tehdit ediyoruz. Evlatlarm, zorunlu temaslar ve ticaret dnda onlarla konumaktan bile kann. Onlarn sann hann dman olduunun farknda olun ve sizler sann kollar ve bacaklar olarak eytann kollar ve bacaklarn uzaklatrn.
Stuli, s. 31
III-26. Selanikte Azize Kyrannann ehit edilmesi (1751) Yenieriler gn boyunca unu yaptlar: Gece boyunca gardiyan onu elleri zaten bal olduu halde koltuk altlarndan asyordu. Yakndaki her odun parasn eline alyor ve yorulana kadar acmaszca ona vuruyordu. Ve o zaman k olduu iin onu kn souunda asl halde brakyorlard. Bunu gren bir Hristiyan uygun zaman bekliyordu ve gardiyann fke krizinin getiini anladnda gidip ona soracak, onu indirmek iin izin isteyecekti. Azize kadn yle bir sabr, sakinlik ve sessizlie sahipti ki ac eken biri gibi deil de baka biri gibi grnyordu ve onun btn ruhu ve dncesi gklerdeydi. Yz kzartc sulardan dolay hapiste tutulan dier Hristiyanlar, Yahudiler ve bir takm Trk kadnlar vard ve onlar da gardiyan merhametsizlik ve Allah korkusundan yoksunlukla suladlar, nk o, kendisine hatal davranta bulunmam bir kadna ikence yapyordu. Fakat o Hristiyan, hapishane muhafzna Tanrnn yargsn hatrlatmaktan asla vazgemedi (nk o, ondan ekinmiyordu) [...] O, btn bunlar, onu yattrmak ve Azize Kadna ac ektirmesini engellemek iin sylyordu. Ancak eytan gardiyann kalbini ta gibi yapmt ve ne kadar yalvarrlarsa yalvarsnlar ikenceyi daha da artrd. Kadna daha nce birka defa ikence yapm olan yenieriler, lmesin diye ona zorla yemek yedirmeye abaladlar. Ona bazen kuru zm, bazen de hurma verdiler. Ancak Azize yemeyi reddetti. Azn zorla amay denediler ama beceremediler.
Synaxaristis, s. 336-337.
Yahudilere yneltilen sulamalar nelerdi? Piskoposlar hangi kstlamalar uygulamaya altlar?
III-25. Ragusadaki bir Yahudi iin imtiyaz (1735) [...] Vital Vitalinin olu Simon bu cumhuriyetin hakiki ve doru szl bir tebaasdr ve bundan dolay o btn dier uyruklarmzn sahip olduu tm imtiyaz ve ltuflara sahiptir ve uyruklarmzn dnyann her yerinde tadna vard tm ltuflardan onun da yararlanmasn diliyoruz.
Stuli, s. 41
Bu ayrcalklar III-24 nolu kaynakla karlatrnz. Sivil yetkililerin farkl tutumlarnn sebepleri neler olabilir?
89
9/23/08 1:04:05 AM
Selanik civarndaki Avussoka adl bir kyden Kyranna isimli bir gen kz bir Osmanl yenierisinin onu batan karma abalarna kar koydu. Direniini krmak iin yenieri onu hapse at ve ona ikence etti. Bir alk grevinden sonra Selanik hapishanesinde 28 ubatta ld.
Bir Hristiyan olarak Kyranna, yenierinin kt muamalesine Mslman bir kzdan daha fazla maruz kalm olabilir mi? Mahkum arkadalarnn neden Kyrannaya yardm etmeye altn dnyorsunuz? Dini farkllklar bu konuda bir engel oluturuyor muydu? Dini snrlar aan baka insan dayanmas rnekleri biliyor musunuz? Kyranna neden alk grevini seti?
g21. sann ge kn gsteren Osmanl minyatr (1583)
Bu Osmanl minyatrnde sa nasl resmedilmi? Ge ykselmenin Hristiyanlarca nasl resmedildiini hi grdnz m? Ne dnyorsunuz?
Nicolay, s. 182.
Alt blm IIId ile ilgili genel sorular

Erken modern dnyada dini hogr ve ayrmcln birliktelii zerine yorumda bulununuz. Osmanl mparatorluu, Transilvanya ve Ragusadaki durumlar karlatrnz. Bu durumlar modern dnyayla nasl kyaslanabilir?
90
9/23/08 1:04:05 AM
OSMANLI MPARATORLUU
BLM IV: TOPLUMSAL TPLER VE GNDELK YAAM

Osmanl ideolojisi sosyal stat gruplarn onlarn devletle ilikilerine gre tanmlard. Ynetici gruplar ve sradan insanlar srs arasndaki temel ayrm buydu. Ynetici snflar askeri, ulema ve katiblerden oluurdu. Onlar kendi zel etkinlikleri vastasyla sultana hizmet ederlerdi ve bu nedenle vergi demekten muaftlar. Genellikle Mslmandlar ancak askeri snf ve katiblerin bir ksmnn gayrimslim olabileceini gsteren belgelenmi rnekler de var. Sr (reaya) nfusun yani Mslmanlarn, gayrimslimlerin, kyllerin yansra ehirlilerin ounu da kapsard. Onlarn temel ortak zellii vergi vermelerinin beklenmesiydi. Asl toplumsal tabakalama daha karmakt. Dini ve mesleki ayrmlar, mekan ve etnisite bunlarn yansra cinsiyet, ya ve zenginliin eitsiz dalm eitli stat gruplar ierisindeki farkllklar ekillendirirdi. Osmanl toplumsal tiplerinin betimlenmesi eksiksiz bir resim sunmaktan ziyade, bu eitlilie sadece yle bir gz atma frsat verir. Buna ramen, bu blmn ana hedefi duraan bir toplumsal tabakalamay tarif etmek deil; gndelik yaam ve insan etkileiminin eitli ynlerine k tutmaktr. Snr blgelerinde acmaszca savamay, paylalan ortak alkanlklar ve birbirine yardmla birletiren belirli etkileim ekillerine zel dikkat harcand. Son ksm kadnlarn rollerine ayrld. O dnem de bugnlerde de olduu gibi kadnlar nfusun yarsn oluturuyordu. Ancak hem Mslman hem de gayrimslimlerin toplumsal dzenlemelerinde kadnlarn erkeklere tabi olduklar dnld ve genellikle kadnlar kamu alanlarndan dlandlar. Bundan dolay, kadnlarn tarihi zerine kaynaklar, onlarn gerek tarihsel nemine gre olduka azdr. Aslnda, ocuklar dnyaya getiren ve onlar eitenler kadnlard ve evlerin ou kadnlar tarafndan idare ediliyordu. Bu blmdeki kaynaklar hem kadna kar ayrmcl hem de kadnlarn kendilerini glendirmek iin kullandklar yntemleri belgeler.
IVa. Sekinler ve sradanlar

IV-1. Osmanl sekinlerinin Trk kylleri kmsemesi ki Trk bir gn olunca arkada Konumaya baladlar uygunsuz Biri dedi dierine sen bey olsan Halk arasnda saylan adam olsan Yemeklerde en ok ne yerdin be karda Semiz etler tavuklar m yoksa orba m? Dedi yerdim odur derdimin ilac Taze soanla bazlamac
* Trk kavmi
O da dedi ona sen bey olsan Ne yerdin frsatn bulsan Dedi sen ne koydun ki yiyeyim onu? Senin setiklerin gibi tatl ey hani? Acaip kavimdir u kavm-i Etrak* yi kt nedir etmezler idrak Ne bilir onlarn azlar tad Ne sz var dillerinde edecek yad
Gvahi, s. 167-168.
91
9/23/08 1:06:58 AM
TOPLUMSAL T PLER VE GNDEL K YAAM
Pendname Gvahi tarafndan 16. yzyln ilk yarsnda yeni edebi materyaller kullanlarak yeniden yazlan ve zenginletirilen eski bir Farsa popler edebiyat derlemesiydi. Metin, Osmanl sekinlerinin Trkler terimini kendileri iin deil, kltrsz Anadolu kylleri iin kullandklarn gsterir.
airin Trk halkna kar olan grleri nelerdir? Kendi tarihinizden sekinlerin sradan insanlar kmsemesiyle ilgili benzer rnekler biliyor musunuz?
Osmanl toplumsal tipleri

g22. Aknc g23. Sipahi
nalck 1973, resim 26.
Hegyi, Zimanyi, s. 55, resim 51
Aknc: Dman blgelerine ganimet iin aknlar yapan Trk kkenli ya da Trk kkenli olmayan dzensiz svari gnllleri. Aknclar 14-16. yzyl boyunca Osmanl genilemesi iin hayati neme sahiptiler. Gneydou Avrupada Mihalolu, Malkoolu, Turahanolu ve Evrenosolu soylarndan gelen kaltsal liderler nderliinde 4 ana aknc grubu kurulmutu.
Sipahi: Osmanl ordusunda dirlik (tmar ya da zeamet) karl savaan svariler. Genellikle sipahiler asker snfndan kiilerin oullarndan toplanrd; fakat sultan hizmetleriyle kendilerini gsteren dier kiilere de tmar balayabilirdi. Sipahiler yerel valiler tarafndan ynetilen eyalet birliklerinde, genellikle Nisandan Ekime kadar hizmet ederlerdi ve ondan sonra kendilerine tahsis edilen gelirleri toplamak iin tmarlarna geri dnerlerdi.
92
9/23/08 1:06:58 AM
OSMANLI MPARATORLUU
g24. Yenieri
g25. Arnavutluktaki askerler JeanBaptiste Hilairenin izimi (1809)
Levend: cretli asker, belli seferler iin devlet ya da taradaki valiler tarafndan kiralanrlard. eitli toplumsal evrelerden toplanan levendler yaygn biimde ateli silahlar kullanrlard ve 1718. yzyllarda modas gemi sipahi ve yenieri birliklerinden askeri olarak daha etkili olduklarn kantlayarak ok nemli bir konuma geldiler. Bazen levendler zel ordulara katlr ve Osmanl eyaletlerini yamalarlard. g26. eyhlislam Alim: Bilgin; oulu ulema. Ulema, dini okullarda (medrese) eitilen Mslman erkeklerdi. Mezun olduktan sonra, imam, retmen (hoca), medrese retmeni (mderris), yarg (kad) ya da dini danman (mfti) olabilirlerdi. Osmanl ulemas iin ayrlan en yksek mevkiler Anadolu veya Rumeli kazaskerlii (askeri yksek yarg) ve eyhlislamlkt (en yksek fetva makam) ancak ulema vezir-i azamlk dahil dier mevkilere de atanabilirdi.
Hegyi, Zimanyi, s.39, resim 31.
Nicolay, s. 159.
Yenieri: Yeni ordudaki asker, 14. yzylda kurulan sekin, daimi piyade birlii. 17. yzyla kadar yenieriler sava esirlerinden ya da Osmanl eyaletlerinden gayrimslim erkek ocuklarn toplanmasyla (devirme) oluturuldu. slama dndrlr ve sultann kleleri olarak dnlrlerdi, ancak dzenli maa alrlard. Ya bakentte ya da sultann liderlik ettii seferlerde grev alrlard. 16-19. yzyl boyunca saylar arttka yalnzca stanbula deil taradaki kasabalara da yerletirildiler. Esnaf ve zanaatkarlkla uramaya, evlenmeye, mallarn ve mevkilerini ocuklarna brakmaya baladlar.
93
9/23/08 1:06:59 AM
g27. Yksek rtbeli Osmanl katibi
Hegyi, Zimanyi, III, 121.
Katip: Osmanl brokrasisinin yesi. eitli toplumsal evrelerden alnan katipler nce rak, sonra da memur olarak imparatorluun idari ve mali ilerinde alrlard. 16. yzyl ortasna kadar saylar yzden azd, daha sonra merkezdeki
ve taradaki brokratik ofislerin oalmasndan dolay saylar artt. Nadiren yksek mevkilere atanmalarna ramen katipler son derece nfuzluydular.
94
9/23/08 1:06:59 AM
OSMANLI MPARATORLUU
g28. Arap tacir
Tacir: Ticareti ya kendi ailelerinden ya da kdemli tacirlere hizmet ederek renen Osmanl tccar hem uzun mesafeli ticaretle hem de perakende ticaretle urat. seyahatleri srasnda, karlar evi idare etti. Resmi olarak sradan halk (reaya) gibi grlmelerine ramen tacirler zenginlikleri, yksek yaam standartlar, kapsaml bilgi, tecrbe ve yetenekleriyle sivrildiler. Hem Mslman hem de gayrimslim tccarlar dini kurumlar ve kltrn gelimesini sklkla desteklediler. g30. Osmanl terzisi
Nicolay, s. 223.
g29. Ragusal tacir
Hegyi, Zimanyi, renkli resim, 133.
Zanaatkar: Krsal blgelerde de el sanatlaryla uraan baz kyller olmakla beraber, ok deiik alanlarda faaliyet gsteren ok sayda zanaatkar hayatn asl olarak Osmanl ehirlerinde kazanrd. Kendi iyerine sahip olan zanaatkarlar, zamanla loncalar iinde rgtlenerek esnaf snfn oluturdular. Loncalar meslee girii, retimi ve datm dzenliyordu. Genellikle usta olmak iin kii nce rak, sonra kalfa olmak zorundayd.
Nicolay, s. 242.
95
9/23/08 1:07:00 AM
g31. oban rnn dengesizlii kyl hayatn zorlatryordu. Kad mahkemelerine bavurma haklar olmasna ramen, kyllerin ou anlamazlklarn kyn yallar ve papazlarn yardmyla zmeyi tercih ederdi.
g32. Balk
Kyl: Mslman olsun Hristiyan olsun, Osmanl kyllerinin ou yaamn tarm ve hayvancl birletirerek kazanrd. Evlerine ve tanr mlklerine zgrce sahip olmann keyfini karabilirlerdi, ama ky cemaati, dirlik sahibi ve devlet tarafndan konulan kurallara uymak zorundaydlar. Vergileri deme zorunluluu ve emniyetsiz geim koulla-
Denizci: Osmanllar, hem sava hem de ticaret ve balklk iin eitli trlerde krekli ve yelkenli gemiler kullandlar. Osmanl denizcilerinin ou denizcilik gelenei olan adalardan ya da ky blgelerindendi ve gemi sahipleri ya da donanma tarafndan denen cretler iin alrlard; yabanclar da kabul edilirdi. Krekli gemilerde kleler ve mahkumlar da kullanlrd ve sava durumunda yetkililer denize kys olmayan eyaletlerden bile kreki alrlard. Osmanl denizcileri Akdenizin yansra Karadeniz ve Kzldenizde yaygn olarak faaliyet gsterirdi. Hatta Endonezya ve Dou Afrikaya bile gittiler, ama Hint Okyanusunda genellikle ok baarl deillerdi.
96
9/23/08 1:07:01 AM
OSMANLI MPARATORLUU
g33. Dervi
g34. Ermeni kei
Dervi: Bir mslman sufi tarikatnn yesi. Dervi olmak iin bir Mslman, nce bir kabul srecinden gemek zorundayd. Bu sre, mistik egzersizler ve dnya nimetlerinden elini eteini ekerek meditasyon yapmaktan oluurdu. Derviler ya cemaatlerde yaarlar ya da krsal blgelerde ve ehirlerde gezerek dini grevlerini yerine getirirlerdi. nsanlar genellikle dervilerin uygulamalarnn cennetin gcnn yeryzne inmesine yardmc olduuna inanrlard. Derviler, Mslman toplumunda olduka etkiliydiler, Osmanl iirine, mziine ve dansna nemli katklarda bulundular, ama bazen de Osmanl yetkililerini szlerini saknmakszn eletirebilen kiiler olduklarn kantladlar.
Kei: Dnyay terketmeye ve sa rneine gre yaamaya karar vermi Ortodoks veya Katolik Hristiyan. Kei olmak isteyen kii nce bir manastrda papaz ya da rahip aday olurdu ve ondan sonra ballk, fakirlik ve namusluluk yemini ederdi. Keiler, genellikle manastrlarda yaarlard ancak bazlar ayrca uzak blgelerde inzivaya ekilebilirlerdi. Keilerin ou erkekti, fakat kadnlar iin manastrlar da vard. Keiler derin dnce ve ibadetin yansra manastrlarn iletilmesi ve kltrel etkinliklerle de urarlard.
97
9/23/08 1:07:02 AM
g35. stanbul'un Ortodoks Patrii
g36. stanbulun Hahambas (18. yzyl sonlar)
Asdrachas, resim 3
Papaz: Hristiyan cemaatlerinde dini hizmetleri yerine getiren erkekler. Dini dzenlemelere gre papazlar ncili bilmek ve bir piskopos tarafndan atanmak zorundaydlar, fakat kyda kede kalm ky cemaatlerinde bu gereklilikler her zaman yerine getirilmezdi. Papazlar inananlar ile Tanr arasnda arac olarak dnlrlerdi. Blgelerinde kilise trenlerini ynetirler ve inananlarn ibadetlerini yerine getirmelerini salarlard. Olduka nfuzluydular ve ou kez cemaatleri ve Osmanl yetkilileri arasnda arabuluculuk yaparlard. Ortodoks papazlarn evlenmelerine izin verilirken Katolik papazlar iin bekarlk zorunluydu.
Juhasz, s .124
Haham: Usta ya da retmen, Yahudi dini hukukunu reten ya da bu konuda uzman olan kii iin kullanlan sayg nvan. Genellikle bir ha ham sinagogda vaizlik ve ruhani konularda cemaatine rehberlik de yapard. Olduka eitimli olan hahamlar, Yahudi kltrne esas katky yapan kiilerdi. Ayrca Osmanl yetkilileri ile Yahudi cemaatleri arasndaki ilikilerde arabulucuydular.
98
9/23/08 1:07:03 AM
OSMANLI MPARATORLUU
g37. 18. yzylda bir Hristiyan soylusu larndan oluuyordu. 16. yzyldan itibaren artan sayda Hristiyan Osmanl topraklarndan Eflak ve Bodan'a geip Prenslerin hizmetine girerek, mlk elde ettiler ve boyar oldular. Yerli halkn (pamantean) kalitesini vurgulayan yerel tepkiler nafileydi. 18. yzyln ortasnda Konstantin Mavrokordato birok boyar alt kategorisi oluturdu ve bu mevkileri devlet grevlerine balad. g38. nl bir ayan: Yanyal Ali Paa (17411822) Louis Dupr tablosu (1819)
Istoria, vol. 11, s. 137.
Hristiyan soylu: zellikle 15. ve 16. yzyl boyunca Osmanllar geniledike fethettikleri yerlerdeki kaltsal yksek soylular byk oranda ortadan kaldrdlar, bylelikle kk soylular da lidersiz brakm oldular. Dier taraftan, lkeyi tanmak ve ynetmek iin uzun vadede bu soylulara ve dier yerel sekinlere bamllard; veya bylece birok Hristiyan sekini ( arhont) yar aristokratik statler elde etti. Eflak ve Bodan Romen Beyliklerinde zel bir durum vard: buralarda boyarlar, btn Osmanl hakimiyeti sresince toplumsal konumlarn korudular. Boyar rtbesi balangta kken ve arazi mlkiyetine balyd; bununla beraber prensler kendini belli eden askeri ve sivil hizmetlerde bulunanlara de mlk ve boyarlk rtbesi baladlar. Boyarlarn gelirleri hem arazilerinde yaayan topraa bal kyllerden aldklar vergi ve hizmetlerden hem de devletten resmi grevleri karl aldk-
Istoria, vol. 12, s.72.
Ayan: leri gelen, bir idari birimde vergilerin toplanmasna yardmc olmas iin yar resmi devlet stats balanm zengin kimse. ounlukla Mslman olan ayanlar vergileri devletten, uzun vadeli bir ekilde ya da yaamlar boyunca kiralar ve ondan sonra vergi veren halk bor klesi yapmak iin konumlarn kullanrlard. 18. yzylda resmi olarak tannan ayanlar, tefecilik ve ticaretten byk servetler elde ettiler, kiisel ordular oluturdular ve eyaletlerde siyasi kontrol ele geirdiler. Sultan II. Mahmud (1808-1839) ayanlarn gcne son vermeyi baard.
99
9/23/08 1:07:03 AM
g39. Osmanl sarraf
bykeliler, tccarlar ve gezginler tarafndan tutuluyorlard. 17. yzyl sonlarnda tercmanlar Osmanl brokratik sistemine dahil edildi. En yksek mevkiler Divan- Hmayun ve donanma tercmanlklaryd; 19. yzyl balarna kadar Osmanllar bu grevlere genellikle stanbulun Fener Mahallesinden Ortodoks tebaalarn atadlar. g41. sve bykelisi (1788)
Hegyi, Zimanyi, renkli resim, 140.
Sarraf: Byk Osmanl ehirlerindeki Mslman, Ortodoks, Yahudi, Ermeni ya da Katolik profesyonel sarraflar ok sayda farkl gm, altn ve bakr paralarn kullanlmasnn avantajndan faydalanarak hayatlarn kazanyorlard. Ayrca faizle kredi salyorlard ve sk sk tefecilikle sulanyorlard. Zengin sarraflar ayrca bazen iltizam ilerine giriyorlard ve nemli ekonomik ve siyasi etkiye sahiptiler. g40. Bir dragoman: Pierre Yamolu, Fransz eliliinin tercman
Hitzel, no. 59.
Theolin, s. 60.
Dragoman: Tercman. Dil engelleri Osmanl yetkilileri ve yabanclar arasndaki iletiimde tercman ihtiyacn dourdu. ounlukla gayrimslim kkene sahip tercmanlar, Osmanl devleti, yabanc
Bykeli: 15. yzylda Venedikle balayarak nemli Hristiyan gleri, sultanla ilikilerinde onlar temsil etme ve eitli siyasi konular rapor etme ikili greviyle stanbula daimi bykeliler gnderdiler. Baz Batl bykeliler stanbula snrl bir sre iin gelirken dierleri grevlerinin ne kadar sreceini bilmediler. ounlukla aristokrat kkenli bykelilere resmi konutlar tahsis edildi; sultann korumas altnda olmann ve sabit maalarnn keyfini kardlar. Nadiren Trke, Farsa ya da Arapa bilen bykeliler, yetkililer ve yerlilerle iletiimlerinde tercmanlara bel balamlard. Sklkla Osmanl ajanlar tarafndan denetlenen tercmanlar genellikle elilik alanlar, Hristiyan tccarlar ve bykeli meslektalaryla iliki kurmay tercih ederlerdi.
100
9/23/08 1:07:04 AM
OSMANLI MPARATORLUU
g42. Su istihkakn tayan kadrga klesi
Kle: Osmanl mparatorluunda kadn erkek, beyaz siyah, yerli ya da ithal, ev hizmetinde ya da eitli ekonomik etkinliklerde kullanlan ok eitli kleler vard. Birok Mslman toplumunda olduu gibi birinin isteyerek klesini azat etmesine sk rastlanrd; byle bir zgrleme bir kle Mslmanl kabul ettiinde de gerekleebilirdi. Sultann saraynda, orduda ya da ynetimde sultana hizmet eden klelerin (kul) zel bir durumu vard; 15-17. yzyllarda ok sayda sadrazam dahil en yetenekli devlet adamlar, kariyerlerinde bu statden yararlandlar.
Osmanl mparatorluunda yaamak zorunda olsaydnz hangi toplumsal tipin yerinde olmay tercih ederdiniz? Neden?
Hegyi, Zimanyi, s. 74, resim 83.
IVb. Kyde Yaam

IV-2. Vidin eyaletinde krsal zerk ynetim dzenlemesi Ky muhtarlar [knez] ve ihtiyar heyeti [primikure] farkl vergilerin toplanmasnda memurlara yardm etmek zorundadrlar. Muhtarlarn ve ihtiyar heyetinin kylerinden kaan reayay bulup geri getirme zorunluluklar vardr. Muhtarlar ve ihtiyar heyeti hizmetlerinin karl olarak hara, ispence, koyun vergisi, aile iftliklerinde retilen tahllarn onda biri orannda alnan vergi, radan alnan onda birlik vergi, dier vergiler ve btn olaanst ve genel vergiler gibi farkl vergileri demekten muaf olurlar. [] Yukarda bahsedilen kiilerden herhangi biri lrse, grevi, o i iin uygun olan oullarndan
61
birine gemelidir. Yukarda bahsedilen kiiler vergi memurlarna iyi ve verimli bir ekilde hizmet ettikleri srece, valiler [bey] onlara bask yapamazlar ve onlar istemedikleri halde savaa gndermezler.
Georgieva, Tzanev, s. 151.
Osmanl yetkilileri kylerde belirli derecede bir zerk ynetime neden izin veriyorlard?
IV-3. Kylnn tmarn ekip bime zorunluluu ( Karaman arazi kanunnamesi, 1525) Bir iftlik yer tasarruf eden raiyetin Bursa mdd ile ylda drt md61 tohum ekmesi lazmdr.
Bizans kkenli Osmanl hacim birimleri grubunun ad. Metinde grld gibi mdn tam bykl imparatorluk iinde deiiklik gsteriyordu.
101
9/23/08 1:07:06 AM
Ekmedii ylda elli ake vere. Ama Karaman mdd ile bir md ekse yirmi be ake vere ve baka ilerine karlmaya ve eer bir raiyet bir afetle karlap, takatsiz dp iftini brakrsa sipahisi o yeri bakasna verip ondan resm-i bennak* alna resm-i ift** taleb olunmya.
Barkan, s. 751-752.
Osmanl yetkilileri arazinin ilenip ilenmediine neden dikkat ediyorlard? Kylleri zorlamak iin hangi yntemleri kullanyorlard?
yeri vard ki ou kez hem biz hem de atlarmz geceyi ak havada geirmek zorunda kaldk. Evleri sadece bir katl. Yalnzca yere sabitlenmi ktk ve direklerle evrili ve Picardie62 deki iviler gibi ince ubuklarla rlm bir temel zerine oturuyor. Duvarlar krk samanla (kartrlm) amurla svanm. Evler 6 ayak yksekliinde ve st samanla rtlm; atda evin ortasndaki ocan dumannn dar kmasn salayan bir delik var. nsanlar ve onlarn btn hayvanlar ayn at altnda yayorlar. Pislik ve berbat kokuya dayanamadmz iin geceyi ou kez bir aa altnda geirdik.
Georgieva, Kitanov, s. 133.
g43. Trjavnada Bulgar evi (18. yzyl) Lescalopierin Bulgar krsal blgesi ve zellikle buradaki yaam koullar hakkndaki deneyimleri nasld? Onun lkesindeki yaam koullar hakknda ne tr sonular karabilirsiniz? Krsal Bulgaristann insanlarna kar tavr nasld?
IV-5. Plovdiv/Filibe civarnda yaayan halkn ve giyimlerinin tarifi (1553-1555) 14 Haziranda sabah erkenden Philipopolisten [Plovdivin antik adaki ad] ayrldk ve saat 4 civar, le yemeinden sonra, Bulgarcada Vetren, Trkede Hisarck denen bir kye vardk. Byk bir Bulgar ky. ki papazlar var ve evrede hi Trk yok. nsanlar iyi grnml ve gl ve birok evden arap satn alnabilir, yeni arap. Herkes yuvarlak ekmekler, saman, yourt, lor peyniri, et ve ayrca armut satyordu. Bulgarlarn gzel kyafetler giymelerine izin verilmiyor; hepsi gri ve beyaz balkl mantolar giyiyor, ne ayakkablar ne de izmeleri var, yalnzca ham kz derisinden sandaletler ve dize kadar uzanan oraplar giyiyorlar. Sivri ulu apkalar beyaz keeden ya da beyaz veya kahverengi uhadan yaplm. Erkekler hi palto giymiyorlar ve hem yazn hem kn ksa kolluyla dar kyor-
IV-4. Fransz gezgin Pierre Lescalopier Rusuk yaknlarndaki Bulgar evlerini anlatyor (1574) [Haziran'n] 13nde Bulgaristann son da Katseloda uyuduk ve ondan sonra engebeli ky yollarndan Eflak yaknnda, Tuna kysnda bir kasaba olan Rustsiye vardk. 14 Haziranda Bulgaristandaki bu dalardan, ormanlardan ve berbat yollardan geerek yorgunluktan tkenen atlarmz tekrar dinlendirdik. O kadar az yerleim
* Osmanl devletinde bennak (hi topra olmayan ya da yarm iftlikten daha az topra olan evli mslman raiyete verilen ad.) saylanlarn demek zorunda olduu vergi. (.n) ** Toprak vergisidir. En az bir ift kzn srebilecei topraa (iftlik) sahip olan kylden alnan vergi. (.n.) 62 Kuzey Fransada eyalet
102
9/23/08 1:07:06 AM
OSMANLI MPARATORLUU
lar. Salar Trklerinki kadar ksa kesilmi deil ve kafalarnn arkasndan sarkan ve onlarn Trk olmadnn bir iareti olan uzun bukleleri var. Hi kimse byk, ar sopalar dnda herhangi bir silah tamyor.
Vazvazova-Karateodorova, s. 211.
g44. Arbanasside oda (18. yzyl)
Metinde Bulgar kyllerin hayatnda Osmanl hakimiyetinin hangi etkilerinden bahsediliyor?
IV-6. Arnavutlukta yiyecek ve iecekler (yaklak 1810)
IV-7. Bulgar kyleri arasnda seyahat (1761)
Broughton, s. 130-131.
16. yzyl yiyecekleri ile 19. yzyl balarnn yiyeceklerini karlatrnz. Hangi farkllklar gryorsunuz?

103
9/23/08 1:07:07 AM
Sabah 8de ye doru yola ktk. Yol zerinde geni ve uzun bir ormana rastladk. nce Fakili, hemen sonra da li muhafzla karlatk. Kyn nnde bir yerde bir kuyu vard ve ona yakn bir yerde insanlarn ibadet etmek iin ve yamurda bir snak olarak ve hatta geceyi geirecek bir yer olarak kullandklar at ile rtlm bir yer vard. Yolumuz zerinde ok amur vard, bundan dolay yolculuumuz normalde 4 saat srmesi gerekirken 5 saat srd. Karabunari yaklak 500-600 Trk ve Bulgar evinin bulunduu olduka byk bir ky. ayrlar ve ieklerle kapl ho, dz bir vadide yer alyor. inden dereler geiyor. Vadi yaklak yarm mil geniliinde ve birka mil uzunluunda grnyor, bir tarafnda dan zirvesi, dier tarafnda inili kl yamalar var. Vardmzda bize kalmamz iin, iek hastalnn grnd Hristiyan evinin yaknnda bir ev verildi; bize birka yerde iek s, hastal olduu sylendi. Kyn - yenieri komutan iin kullanlan bu isim bu olayda olduu gibi genellikle ky muhtarlar iin de kullanlmtr - bize kendi evini verdi. Genellikle hi kimseye kiralanmayan, kydeki en iyi evdi. inde iek hastal olmadna dair bize garanti veriyorlard. Yine de daha g-

Bu insanlarn ana yiyecei buday ya da arpadan yaplm ekmek, veya halanm ya da frnlanm msrdan yaplm kekler, kei stnden yaplm peynir, tereya ile kartrlm pirin, yumurta, kurutulmu balk, zeytin ve sebzeler. Bayramlarda olaklar ve koyunlarla birlikte her yerde bol miktarda olan kmes hayvanlar ldrlyor; ancak hayvansal gdalarn oran beslenmelerinin dier ksmndan nemli biimde az yer tutuyor. Hem Mslmanlar hem Hristiyanlar arap ve ayrca, zm kabuklar ve arpadan yaplan rak adnda viskiye benzeyen ateli bir iki iiyorlar,. Genellikle stlerini tamamen peynir yapmak iin kullanyorlar. Aslnda en ok souk su ierler; yudum yudum, yazn scaklarnda ve en zorlu ileri yaparken bile bu dknlkten herhangi bir rahatszlk duymakszn. Kahveye birok evde rastlanr, ara sra talyann rossogliolarn ve Kefalonya ve Korfuda yaplan likrleri grmeniz de mmkndr.
g45. Evin dnda amar ykayan kadnlar (Larissa, 19 yzyl balar)
104

venilir olsun diye kyn dnda adr kurmay tercih ettik. Kprnn zerinden getik ve vadide olduka alak olan tepe yamalarnda adrlar kurduk. Bu tepelere trmandnzda hayal edebileceiniz en gzel manzaray elde edersiniz: zirvenin bir tarafnda ky, koyun srlerini grebilirsiniz, dier tarafta ise baka byk bir vadide byleyici tepeler sra halinde gz alabildiine uzanyor. iddetli yamur baladnda adrlarmz daha yeni kurmutuk. Yamur durduunda kyden baz insanlar geldi, baz lgn arklar alp syleyerek bizi elendirmeye ve bahi almaya alyorlard. [] yaklak 60 haneli kk bir Bulgar kydr, Balkan yani Emo sradalarnn balangc olan dalarn arasnda olduka byk bir vadide kurulmutur. [] Ekselanslar yalnzca geni bir temiz odas olan yeni bir Bulgar evinde kald. Geri kalanlar eitli kk Bulgar evlerinde bulabilecekleri konaklama olanaklarnn en iyisini bulmaya altlar. Varmzdan ksa bir sre sonra, birka kz bykelinin kapsnn nne geldiler ve
dans edip ark sylemeye baladlar. Ulusal danslarn defalarca tekrarladlar, her tekrardan sonra birka kuru bahi alabilmek iin nce Ekselanslarna, sonra da etrafa toplananlardan bazlarna bir mendil frlatyorlard. zellikle gzel olmamasna ramen burada bir yrye ktk, ertesi gn yola kmz mmkn klacak vastalar aryorduk fakat bir sonuca varamadk. Ertesi gn planmzn gereklemesi daha da zor grnyordu, nk kydeki btn erkekler kam, bizim takas yoluyla ellerinden alacamz dndkleri kzlerini de yanlarnda gtrmlerdi. Pek ok ciddi tehditten sonra btn zorluklarn stesinden gelindi. dan gelen kz arabalarn yola devam etmeye zorladk ve etrafta iki arabamz iin alt ift kz bulduk.
Boskovic, s. 40-41, 51.

Balkan kylleri ve yabanc gezginler arasndaki ilikiler neye benziyordu? Kaynakta, ky hayatnn hangi zorluklarndan bahsediliyor?
9/23/08 1:07:08 AM
OSMANLI MPARATORLUU
g46. Paros Adasndan mzik enstrmanlar alan ve dans eden erkek ve kadnlar
IV-8. Osmanl Arnavutluunda yollar ve mektuplar (yaklak 1800) Boyunca yrdm bu bozuk ve tehlikeli yol Makedonya'dan balayp Arnavutluk'u geerek kyada Dra'a ulaan anayoldur. imdi sszdr, ama bir zamanlar, yirmi yzyl nceki bir hikayede imdi oktan tarihe karm, unutulmu gl bir ordu gemiti bu yoldan. Trkler bu yolu gelitirmek iin hibir ey yapmamlard . Doa'nn ve Romallarn brakt gibiydi. Bir yerde siyah kayalarn arasnda aa decek gibi olduk. Dolambal, zikzakl yol uzun yzyllar boyunca o kadar ok anmt ki, kayalarn stnde yrrken diz boyu bir kanal olumutu.
[] Yol zerinde Romallar tarafndan ina edilmi, salam kemerli ve Romallarn kulland zamanki kadar kullanl bir kprye ulatk. Arnavutlukta bu Roma kprlerinden birka tane grdm. Bazlar eskiden olduu gibi kullanlyd; bazlar ise akntya kapm byk yass talar ve anm kaya paralaryla ksmen yklmt; dierleri ise ortadan ikiye ayrlmt. Fakat Trklerin tamir ettii hi bir kpr grmedim. [] Elbasan ile herhangi bir ticaret ya da herhangi bir iletiim yok. Mektuplar gndermek istedim. Ayrca, bana sylendiine gre, yaklak haftada bir kez Manastra posta gidiyormu, ama yeterince mektup varsa. Yollanabilse ngiltere'ye mektup gndermenin en abuk yolu Dra rotasyd, ama o da daha belirsizdi, nk tama ii daha geliigzeldi ve kimse bir-iki ay iinde mektuplarn ne zaman yollanacan syleyemiyordu.
Fraser, s. 242, 251-252.
Arnavutluktaki yollar neden bu kadar ktyd? Bu durum tm Osmanl mparatorluu iin geerli midir, yoksa sadece snr blgeleri iin mi? Neden Batl gezginler daima Osmanl mparatorluunun krsal blgelerinin kt altyaps zerinde duruyorlar? Yazar kendisini macerac bir gezgin olarak m, yoksa uygar dnyann bir yesi olarak m sunmaya alm?
IVc. ehirlerde Hayat

IV-9. Belgradn tarifi (1660) [...] Bu byk ehir iinde tam yz altm vezir, vekil ve kibar saray vardr. (tamam yedi bin odadr, zira her evde beer onar oda saylmtr). [...] Bunlardan baka, kk byk btn ta/tula binalar tek veya ift katl zengin veya fakir haneleridir ki, hepsi kiremitli ve yer yer tahta rtl ba ve baheli ve cumbal ve yksek kasrl ho evlerdir ve hepsi birbirinden yksek zemine sahip olduundan pencereleri ve manzaralar Tuna nehrine ve Sava nehrine ve Zmon ovasna bakan ssl evlerdir ve hepsi dzgn bacal ve ift kanatl kapl hanedanlardr. [Kervansaraylar] Alts geleni gideni arlayan hanlardr. Hepsinden by, Byk ar iinde Sokollu ehit
105
9/23/08 1:07:08 AM
Mehmet Paa63 Kervansaraydr ve yz altm adet birinci ikinci kat odal, develikli, ahrl ve haremli kale misali demir kapl kervansaraydr ki her gece kapc ve beki kapsnda davul alp kapatr ve [sabah] aarlar... [arlar] Tamam bin yedi yz mezat yeri dkkanlardr, ama hepsinden ssls Avrat pazarndaki bezzazistandr. Geri demir kapl, tatan ve kubbeli bir bina deildir, ama gzel ar namyla ehrin diline dm bir irin, ahane ardr. Ve Uzun arda btn zanaatkarlar mevcut olup bir byk caddedir ki uzunluu ta Kapucu camiinden ta Balk pazarna varncaya kadar tam bin germe admdr. Ve btn Hind ve Sind ve Yemen ve Belh ve Buhara ve Arap ve Acemin kymetli metalar bu uzun arda minnetsiz ve ucuz bulunur. Kazanclar ars ve Balk Pazar ve Ortapazar ve tabahanesi ve kahvehaneleri ile Bayram Bey ars ve Kk pazar dahi gzel pazarlardr. Bu ehir cmle ar ve pazarlar ve mahallelerinin caddeleri batan baa balk srt gibi yumru beyaz ve yuvarlak kaldrm deli temiz bir ehirdir. [ nsanlarn Kyafetleri] Btn ileri gelenleri samur ve atlas ve ipek giyerler. Orta halli olanlar sade uhalar ve tilki derisinden krkler giyerler. Fakirleri yine uha elbise ve bogasi kaftan giyerler. Btn reayas ayak ve krmz ve beyaz aba ve Bonak kalpa giyerler. [...] [Kadnlar] ekseriyetle uha feraceler ve yass bal pskll tekke ve yzleri peeli ve yamakl edeplice gezerler. [Diller] Bu Belgrad kavminin yerlileri Poturdurlar ( slama sonradan gemilerdir), ama Srp lisan, Bulgar lisan, Latin lisan ve Bonak lisan terimlerini dahi bilirler [...]
Btn reaya ve berayalar* Srp kafirleridir ki Sirem arabaclar hep onlardandr. Geri lisanlar Bulgar'a ve Latin'e ve Bonak'a yakndr, ama baka syleyi tarzlar vardr, lakin yine Hristiyan milletinden olup kitaplar ncil'dir ki ncil'i lisanlarna tercme etmilerdir. Niceleri Hrvat, Galya, Sloven ve talyan lisanlarn bilirler, zira bu Srp keferesi eski bir millettir ki kkenleri Ays64'a dayanr ki Latin ve Srp'n itibarl ve gvenilir tarihleri vardr, ama hesaplar yine Bonaka gibidir. [Ticaret] Araba ve develer ile Msr ve am ve Trablus ve Sayda ve Beyrut ve Akka ve zmir ve Arab ve Acem ve Hint metalar ylda be alt bin deve ve araba ykleri her diyardan gelip bu ehirde yk zlp yk balanp btn Macar ve Leh (Polonya) ve ek ve sve ve Nemse (Avusturya) ve Bosna ve Venedik ve spanya vilayetlerine ykler gidip gelmededir, zira bu ehir Rumeli'nin Msr'dr ve halk cmle hesabn bilir bazerganlardr (tccar). Nice bin adet halk ganimet ehir olduu iin sair diyarlardan gelip kalmlardr. [...] Ve dahi k gnlerinde Tuna nehri donup on kar buz olduu gnlerde o buz parasndan nice yz bin kzak ve araba geip ar pazar vergisi olmadndan orada reaya ve beraya o kadar metalarn getirip al veri ederler ve Belgrad'da yle bolluk olur ki yoksullar bolluktan yararlanp bey olurlar. [Bayramlar] Bu gnlerde btn Belgrad halk sobal odalarnda birbirine krkar ellier sahan yemek ve onar eit helva ve tatl ve onar eit hoaf ile byk ziyafetler verip birbirlerine gruh gruh varp gelip yiyip ierler. Eer on eit helva ve hoaftan biri eksik olsa yine o adama tekrar ziyafet ettirirler. Ta bu mertebe bolluk ve yiyip ime yeri bir mamur ehirdir.
Evliya elebi, s.195-200
63 Sokollu Mehmet Paa. 1505'te Sokol'da (Bosna) dodu. Devirme olarak Osmanl ordusuna alnd ve parlak bir kariyer sonunda sadrazamla ykseldi. Bu grevinde 14 yl kald, padiaha hizmet etti (1565-1579). Daha sadrazam olmadan nce 1557'de pek'te Srp patrikhanesinin kurulmasn salad. 1579'da kukulu bir suikast sonucu lmesinin ardndan ehit nvan verildi. 64 Arap mitolojisinde Slavlarn atas olduu dnlen kii. * Reaya ve beraya: gayrimslim ve mslman, vergi veren herkes, yani ynetici snf dnda herkes.
106
9/23/08 1:07:09 AM
OSMANLI MPARATORLUU
Evliya elebinin seyahat yazlar 17. yzyl Osmanl edebiyatnn aheserlerinden biridir; ancak Evliyann gezdii eitli blgelerin mthi zelliklerini tarif etmek iin baz eyleri kolayca abartma eiliminde olduunun farknda olmak gerekir. Saylar nerdeyse daima, fena halde abartldr fakat yazdklar ehir hayatnn birok unsurdan oluan karmak yapsn ortaya kard iin deerlidir.
g48. stanbuldaki frnclarn geit treni (1720)
Evliya elebinin metninde gerei kurgudan ayrmaya alnz. izdii Belgrad resminde kendi miza ve tabiatnn rol neydi? Onun insan neelendiren tasvirlerini (iki ya da noktada) daha kasvetli ifadelerle deitirmeye alnz. ehirler etnik olarak ne derece homojendi? ehirlilerin kyllere kyasla avantajlar nelerdi?
g47. Taze meyve ve sebzeleri muhafaza etmeye yarayan byk sepetlerle at sren Trk
IV-10. Fransz gezgin Flachat tarafndan tasvir edilen Eflak Prensi Konstantin Mavrocordatonun ikametgah (18. yzyl ortas) Prens'in ehir dndaki sarayna gittim. O da ayn [ehirdeki] saray gibi insana binann asl amacn hatrlatyor. Bunlar eskiden manastrd, nceki prensler tarafndan biraz gzelletirilmiler. Bizim ikinci el zel meskenlerimizin ou bunlardan ok daha iyi grnmldr, ayrca lkemizde mobilyann buradan daha kt olduu bir yer yoktur. Dambotiva nehrini aknt ynnde takip ettim, ok hzl akan ve asla kurumayan bir nehir. Nehir boyunca birok deirmen var. Makinalarnda zel bir ey yok. Onlardan bahsediyorum nk Bay Andronachi'nin sarayn kaplarnda duran bazlarn gsterirken bana bahelerin ok kt durumda olduunu, artezyen kuyularnn arzal olduunu, ve Prensin ne istenirse vereceini sylemesine
107
9/23/08 1:07:09 AM
ramen lkede hi kimsenin onlar tamir etmeye cesaret edemediini sylemesine vesile oldu. Onlara artezyen kuyularn altrmakla kalmayp, ayrca istedikleri her odaya akan su getirecek bir pompann plann vereceimi syledim. [] Prens bu neriye ok memnun oldu ve bana en ksa zamanda pompay yaptraca teminatn verdi[] Sadece konutunun neye benzediini grerek onun yreklilii hakknda mkemmel bir izlenime sahip olabilirdim fakat ayrca onun zeksnn ve kalbinin deerini de kefedebildim: Sanat ve zevk sahibi kimseleri her yerde kefedebilirdim. Kitap koleksiyonu zengin ve enfesti; baz deerli tablolara, birka mkemmel heykele, her trden birok alete ve Almanya ve ngiltereden getirdii ok sayda olduka sra d makinaya sahipti. Sanrm nyargl fikirleri olmayan ve tamamiyle adil bir bilgeydi diyerek onu vmemi hak ediyor. Btn Avrupa dillerini konuabiliyordu ve mmkn olduunca iyi renmeye alt en nemli yazarlar biliyordu. Bilimde elde ettii ilerleme beni hayrete drmt.
Calatori, IX, s. 256.
lece adam edilmelidir; dokuz: Bir usta tarafndan arldklarnda astlar btn dier ileri brakmal ve onu takip etmelidir, ayrca bir karde ldnde hepimiz cenazeye katlmalyz; on: Tuzlanm balk, fasulye ya da baka bir ey iin bir Trk ile dostluk kurduu tespit edilen her ye loncadan atlmaldr; onbir: Dkknlar pazarlar kapaldr fakat kapnn dnda durmaya izin vardr ve bir ey arayan biri gelirse, onu onlara verebilir; ayrca kendi dkkan olanlarn eyalarn baka yerlere koymaya ihtiyalar yoktur []
Bees, s. 527-528.
Bakkallarn esas hedefleri nelerdi? Hangi yntemlerle bu hedefleri gerekletirmeye niyetlenmilerdi? Moschopolisteki insanlar bu alardan Bat Avrupadaki esnafdan farkl mydlar?
IV-12. Sykros Adasnda rak szlemesi (1793) Bu mektup Konstantis Aistratitisin yeeni Samatisi, Mastroyirakise onun iin iki yl cretsiz almak zere teslim ettiini ve bunun karlnda Mastroyirakisin ona ticareti reteceini, yiyecek, giyecek ve ayakkab salayacan ve bu konularda anlatklarn belgeler. ki yln sonunda onu bir asistan olarak gndermeli, cret kazanmasn salamal ve ona aletleri salamaldr. Eer Mastroyirakis ocuu iten uzaklatrrsa yllk otuz kuru deyecektir, buna karn ocuk iki yln sonuna gelmeden ayrlrsa Mastroyirakisten ok ya da az hibir ey talep edemeyecektir, oysa Mastroyirakis onun iin yapt kyafetleri bile geri alabilir. Bunun sonucu olarak hlihazrdaki belge gvenilir tanklar nnde hazrlanmtr. 1 Mays 1793 Ve baka bir zanaatkar ocuu ayartrsa Mastroyirakise seksen kuru demelidir. Papayannis, Khristofisin olu, ahit Yorghis Mikaros, ahit Papa-Ioannis, Angelisin olu, Ben ahitlik ederim
Antoniadi, s. 176.
Yazar kt altyapnn eletirisiyle Eflak Prensinin niteliklerinin vgsn neden karlatryor? Ev sahibinin kltrll Flachat artm m? Neden? Konstantin Mavrokordatonun zgemii ile ilgili bilgi edinmek iin II-22 nolu metine ve zellikle 50 nolu dipnota bakabilirsiniz.
IV-11. Moschopolisteki bakkallar loncasnn tz Bir: Btn ktlkleri yenmek iin bir temel olmak zere aramzda sevgi ina etmeliyiz; iki: Ustalar fevkalade onurlandrlmaldr nk onlar daha gen olanlardan sorumludur ve ustalarn emrine itaat etmeyenler zararl ve kt ilan edilerek loncadan atlmaldr; [] yedi: Adaletsizce davranlan, aalanan ya da itibar sarslan her karde intikam baka yerde aramamal fakat sadece loncann huzuruna kmaldr; uygun ceza verilecektir; sekiz: Eer birisinin kendinden byklere kfrettii ya da pazar ziyaret eden onurlu kiileri aalad tespit edilirse, pazarda falakaya yatrlmal ve by-
108
9/23/08 1:07:10 AM
OSMANLI MPARATORLUU
Bu szleme hakknda ne dnyorsunuz? Btn taraflar iin adil miydi? Stamatisin bu konu hakknda fikrinin sorulmas gerektiini dnyor musunuz?
tne kahve iiyorlar ve sarho olduklarnda oyun ve sahte bilimlere dalyorlar ve yapmalar gereken ibadetleri ihmal ediyorlar. Kanunen, bu kahve satclarn ve iicilerini engelleme imkn olup da bunu yapmayan kadya ne olmas gerekir? Cevap: Bu irkin fiilleri ileyenler ar ceza ve hapisle engellenmeli ve caydrlmaldr. Onlar bu ilerden alkoymayan kadlar grevden alnmaldr.
Imber, s. 93-94.
g49. Bayram kutlamalar srasnda atl karncadaki Osmanl ocuklar
Kahve Osmanl mparatorluuna 16. yzyln ortalarndan itibaren Dou Afrikadan geldi. 16-17. yzylda Osmanl yetkilileri kahve tketimini birka kez yasakladlar ancak kalc bir baar elde edemediler.
Ebussuudun kahvehanelere kar savunduu grler nelerdi? Ebussuud'un istekleri ile byk bir ehirdeki yaamn gerekleri birbirine uyuyor muydu?
IV-14. Senjden meyhane arks Senj ehrinde herkes ark syler Fakat Luka Desancicin annesi sylemez Senjin sokaklar arasnda zgn bir ekilde yryerek O her meyhaneye giriyor Ve meyhaneler insan dolu Onlardan birinde Ive Senjanini buldu Otuz adamla birlikte arap ierken ve ark sylerken. Gz ya dker Luka Desancicin annesi Ve girer ve der ki ok yaa, Senjin lideri! Ksmetse, ihtiyar leydim Kan kardeimin annesi, Luka Desancic! Bir bardak arap koyar Ve ona verirken der ki bu arab, benim yal leydim!
Mijatovic 1974, s. 39-40.
IV-13. Kahvehanelerin yasaklanmas hakknda Ebussuudun fetvas (16. yzyln 3. eyrei) Soru: Dinin sna Sultan pek ok defa kahvehaneleri yasaklad. Ancak bir grup haylaz bunu dikkate almyor, kahvehaneleri ayakta tutuyor. Kalabalklar ekmek iin ty bitmemi raklar altryorlar ve elence aralarnn yan sra satran ve tavla gibi oyunlar hazrda bulunduruyor. ehrin bo gezen, elenceye dkn, serseri genleri afyon ve haha imek iin buralarda toplanyor. Bunun s-
109
9/23/08 1:07:10 AM
Meyhanenin genellikle erkek sosyallemesinin bir mekan olduunu hesaba katarak Senjin erkeklerinin neden Luka Desancicin annesiyle arap imeyi kararlatrdklarn tahmin etmeye alnz. Luka Desancicin annesi yal olduundan m yoksa yoldalarnn annesi olduu iin mi? Belli bir yaam tarzn vmek iin kullanlan bu tarz meyhane arklar hakknda ne dnyorsunuz?
IV-16. evki Molla Mustafann mens (Saraybosna, 18. yzyln ikinci yars) Ben, zavall katip evki Molla Mustafa [] bir gece ailemle akam yemei yedikten sonra ertesi gn ne yapacam, yiyecek bir eyimin olup olmayacan dnmeye baladm. Zengin bir adam deildim, klk erzamz tkenmiti ve param yoktu. Beni uykudan alkoyan bu durum zerine imdiye kadar benim ve ailemin rzkn salayan Allaha sndm. Bu olay gndzn en ksa olduu ve Gnein gndnmnde olduu ocak aynn [Erbeyin] sonunda oldu. Ve aslnda, takip eden gnlerde eve geldiimde yemekte unlar vard: ilk gece guzelma turtas ve tutma, ikinci gece mandra rnleri, nc gece scak helva ve ball akdar, drdnc gece bulgur orbas ve cier kebab, beinci gece irden, peynir ve ekmek, altnc gece irden, peynir ve ekmek, yedinci gece guzelma turtas, orba ve brek, sekizinci gece kebab ve lahana orbas, dokuzuncu gece tarhana orbas, onuncu gece kebab ile birlikte scak msr ve onbirinci gece kebapla birlikte jarina orbas, ve buna benzer eyler.
Beseskija, s. 54.
IV-15. Evliya elebi Belgrad baklavasn anlatyor (1660) Rum ve Arap ve Acem'de Belgrad baklavas hepsinden mehurdur ki byk enliklerdeki ziyafetlerde kanl araba tekerlei kadar bin kat glla ve has un yufkasndan tereya ve badem ile yaplan bir eit baklavadr ki yerde tandr iinde piirirler. O kadar byktr ki frna smaz ve bir baklavay yz adam yese doymaz. Ta bu mertebe byk ve leziz ve kalndr, ama stne bir kk ake braksan baklavaya batar. Ta bu mertebe bir baklavas olur. Ve bademli ve tarn ve karanfilli ve safranl leziz zerdesi baka bir diyarda olmaz. []
Evliya elebi, s. 199.
Hi baklava yediniz mi? Sizin yaadnz toplulukta yaygn mdr? Sizin baklavanz Evliyann tarifinden farkl m?
Hangi Osmanl yemekleri lkenizde hala piiriliyor? Son zamanlarda hangisini yediniz?
110
9/23/08 1:07:11 AM
OSMANLI MPARATORLUU
IVd. eitli snrlarn kysnda yaamak

IV-17. Fransz gezgin Nicolas de Nicolay tarafndan tasvir edilen Osmanl deli savalar (1551) Deliler hafif svariler gibi maceraperestlerdir, ileri en tehlikeli yerlerde macera aramaktr, oralarda cesaret ve yrekliliklerini sava baarlaryla gsterme frsatna sahip olurlar. Bu yzden cret almadan memnuniyetle sultann ordusunu takip ederler (aknc gibi), ancak ounun beslenmesi ve ihtiyalarnn karlanmas paalarn, beylerbeylerinin ve sancakbeylerinin masrafdr, her biri maiyetinde belli sayda en cesur ve yiit deliye sahiptir. Bir taraftan Yunanistan ve dier taraftan Macaristan ve Avusturya ile snr olan Bosna ve Srbistan blgelerinde yaarlar. Bugn Srp ya da Hrvat diye adlandrlrlar fakat onlar gerek liryallar65 dr. [] Trkler onlara lgn, cesur adam anlamna gelen deli adn verirler. Bununla birlikte kendi aralarnda kendilerine zataznicis [zatocnici] derler, bu onlarn dilinde insanlara meydan okuyanlar anlamna gelir [] Grdm ilk deli Adrianopoldeydi [Edirne]. [] una benziyordu. Kaftannn aa taraf ve Trklerin alvar dedii uzun, bol pantolonu, gen ay derisinden ve tyl taraf da gelecek ekilde yaplmt. alvarn altnda sar sahtiyandan yaplm, ucu ve en arkas sivri ulu olan, peneli tabanl ve uzun ve geni bir mahmuzla evrelenmi ayakkablar ya da ksa izmeler giyiyordu. Banda Polonyal binicilerinkine ya da Grclerinkine benzeyen, tek omuzuna dm bir apkas vard. Benekli leopar derisinden yaplmt. Deli, apkann aln ksmna kendisini korkutucu gstermesi iin byk bir kartal kanad balamt. Dier iki kanad ise yaldzl raptiyelerle, yan tarafna giydii, kemerden sarkan kalkanna yaptrlmt. zerinde bir kl [cimeterre] ve bir haner tayordu, sa elinde ise bozdoan dedikleri bir topuz vard. [] Birka gn sonra Adrianopol terk ettiinde [] byk bir aslann postuyla kaplanm gzel bir Trk atna bindiini grdm[] Topuz eyerde aslyd ve sa elinde uzun bir mzrak tayordu [] Bir de tercman [dragoman] araclyla ona hangi insan grubuna ait olduunu ve hangi dine inandn sordum. Bilgece cevap verdi ve uyruunun Srp olduunu bilmemi salad. [] nancna gelince Trklerle birlikteyken onlarn kanunlarn gzlemlemek iin sadece numara yaptn syledi, nk o hem doutan hem kalpten hem de kendi seimiyle bir Hristiyand. Ve beni mmkn olduunca ikna etmek iin hem Yunanca hem de Slavca Pazar Duasn, Bakire Meryem Duasn ve nann aretini ezberden okudu.
Nicolay, s. 226-227.
Verilen tasviri resimle karlatrnz ve deli savasnn zelliklerinin bir listesini yapnz. Eer bir Hristiyansa neden Osmanl ordusunda savayordu? Deli savalar btn zamanlarn sava kpekleri ile kyaslanabilir mi? Baka bir zaman ve yerden bir rnek bulunuz.
65 liryallar Bat Balkanlarda antik dnemde yaam bir gruptu. nsanlar yaadklar eyaletlerin antik dnemlerdeki sahipleriyle ilikilendirmek Rnesans yazl eserlerinin genel bir zelliiydi.
111
9/25/08 10:15:47 PM
g50. Osmanl deli savas (16. yzyl)
Nicolay, s. 228.
IV-18. Bosna snrnda kan kardelii kurumu (1660) [] Dnden nceki gn Mslman ordusu [] Split ehrinin nnde birok sava ganimeti kazanmt. Ancak dn yollarnda, Prolog Danda ve onun geidinde tuzaa drldler. ki taraf arpt [] Btn svari ve piyadelerimiz dik kaya zemin zerinde karaca gibi zplayarak sava meydanna vardnda ve kfirler bizi grdklerinde bir domuz srs gibi saldrdlar. [] [Mslman ordusu ezici bir zafer kazand] [] Bin altm dmann kellesi uuruldu, yedi yz drt tanesi tutsak edildi. [] Bizim tarafmzda yetmi kahraman ehit oldu [] Bir snr savas [gazi] Hristiyan bir ekiyay postlarn iinde saklamt. Bu kahraman ve onun saklad kafir, paaya bildirildiinde, paa kzd
ve yle emretti: - O adam ve saklad tutsa acilen bana getirin. ki adam da idam yerine varnca paa buyurdu: - Cellatba, abuk ol! O kahraman tutsann boynu etrafndan eildi ve haykrarak ve alayarak dedi ki: - Aman byk vezir, bu tutsak ve ben sava meydannda kan kardei olduk, inanta da kardeiz. Eer onu ldrrseniz, benim inancmla cennete gidecek ve bunun bana byk zarar olacak; ve eer ben lrsem, kan kardeim olduu iin bu mahkumun inanc benimle kalacak, bundan dolay ikimiz de cehenneme gideceiz. Ben yine zarardaym. Tutsa zerine kapand ve kalkmak istemedi. Cesur paa dedi ki: - Hey gazi bu adamn nesi var? Snr savas [serhat gazisi] cevaplad: - Bu snr blgesinde kahramanlarmz Hristiyanlar tarafndan esir alndnda, belli bir zaman ayn sofrada yiyip itiklerinden Hristiyanlarla kan kardei olurlar ve ballk yemini ederler. Hristiyan Mslmana onu kafir tutsaklndan kurtarma sz verir ve Mslman Eer bize esir dersen, seni Trklerden kurtaracam diyerek Hristiyana inancn verir. Senin inancn benim inancmdr ve benim inancn senindir yle mi? Evet, yle diyerek birbirlerine sz [ahd- eman] verirler. Ondan sonra birbirlerinin kanlarn yalarlar. Sonuta bir Mslman ve Hristiyan kan kardei olur. Bir keresinde bu adam bu Mslman kurtarm. imdi u insanlarn elindeki bu kfir bir tutsaktr. Eer kan kardei onu saklar ve kurtarrsa sznn ve inancnn gereini yerine getirmi olur. Ondan sonra inancn ondan alacak ve onunkini geri verecektir. Eer bu Hristiyan imdi ldrlrse cennete gidecektir ve Mslman, kafirin inancyla birlikte cehenneme gidecektir. Ne Mslmanlarn ne de Hristiyanlarn kutsal kitabnda yazl olmamasna ramen bu uygulama bu snr hattnda olduka olaandr. Btn bunlar sylediklerinde paa dedi ki: - kisini de serbest brakn. Her iki adam da tabanlar yalayp kayboldu. Ancak biz hepimiz bu konumadan tr hayrete dtk.
Evliya 1996, s. 145-148.
112
9/23/08 1:07:11 AM
OSMANLI MPARATORLUU
Bu tarz kan kardeliinin snr blgesinde hayatta kalmak iin zekice bir ara olduunu mu, yoksa dmanla dost olmak iin haince bir yol olduunu mu dnyorsunuz?
lik yznden Trklerin yannda savamak ve dier Hristiyanlar soymak zorunda kalabilirler.
Gliga, s. 84-85.
IV-19. Osmanllarn bir Ragusal doktor talebi (1684) Gabela ve Neretvann reislerinden ve Gabelann dier aalarndan size selam olsun, onur ve gurur sizinle olsun, cesur ve saygn dostlarmz, siz Ragusann prensi ve beyleri. Bizim yal Abazaa Sagravic hastaland, nefes almakta zorlanyor ve belinden aas iiyor. Bu hastaln ne olduunu bulabilecek ve onu baarl bir ekilde tedavi edebilecek zanaatkar burada yok; bundan dolay bu mektupla Stondan doktor Nikola Boljahnici bize gndermenizi kibarca talep ediyoruz. .
Miovic-Peric, s 285.
Piskopos Modrusun mektubunda ifade edilen en byk tehlike neydi? Mektupta ar basan nedir: piskoposun yurttalarnn kurtuluu endiesi mi yoksa Hrvatistan dndaki Hristiyanlarn maruz kalaca tehlike mi?
IV-21. Fran Krsto Frankopann Gaspar Colnice mektubu (1670) En iyi hrmetler sana, ef ynetici Colnic! Tanrya kr ki adamlarmz vardlar ve iyi donanmllar. Bakandan [Zrinski] oraya gitmek ve isyan hazrlamak iin bir mektup aldm; isyan mmkn olduunca abuk balatabilmek iin bunun zerinde gece gndz alyor olacam. Adamlarm ve ben hazrz ve keplerimizin sarklara kartn grmeyi zorlukla bekleyebiliyorum ve Tanrya yemin ederim ki Avusturya ordusu [krilaki] havaya uurulacak. [] Bu defa nasl ve ne zaman vuracamza biz karar vereceiz; ve eer gerekirse meseleyi karara balamak ve hareketin balatlmasnda anlamak iin Bosnal paay kendim ziyaret edeceim. Tanrya inanyorum ki, baarl olacaz: bunun iin yapmamz gereken tek ey, dman tam kafasndan vurmak ve Almanlarn [Plunderhosens (Alman) = geni pantolonlar] akllarnn balarna gelmesine izin vermemek. Eer bakan beni dinlerse [] her ey gzel olacak ve btn yk stleneceim nk Almanlarla nasl uralacan bilirim.
Mijatovic 1999, s. 90.
Snr blgesinde yaamak dini ve siyasi farkllklar hangi alardan bulanklatryor? Ragusal doktor Osmanl aasn tedavi etmeye gitmi midir?
IV-20. Modrus Piskoposu Simun Kozicic Benjann Papa X. Leoya mektubu (1516) [] Kutsal Papa Hazretleri, her ynden olas btn sefaletler tarafndan ezildiimizin farknda olun. [] insanlarmz Trklerle ittifak ve bar yapmaya ve onlara hara demeye zorland. [] Ve ltfen ar acdan kaynaklanan zrmz iitiniz. En zor iler ve skntlarda imdiye kadar sadakatimizi tam ve kusursuz muhafaza ettiimiz siz yce Tanr, Kutsal l, Kutsal nan; adil davamza iyi baknz, ricalarmz kabul ediniz. Btn kalpler size aktr ve herkesin gizli arzular sizden sakl deildir. nsanlarnzn sefaletini grdnz ve artk dmana kar direnemeyeceimizi biliyorsunuz. Sonu olarak, sulama kabul etmeyerek aka diyeceim ki: Sevgili Babamz, korkarm zavall yurttalarmz fakirlik ve aresiz-
Bu mektup szde Zrinski komplosu ile ilgilidir. Peter Zrinski ve Fran Krsto Frankopan 1660larda Habsburglar tarafndan ynetilen Hrvatistanda kilit pozisyonlar ellerinde bulunduran nemli Hrvat asilleriydiler. Her ikisi de daha nce Osmanllara
113
9/23/08 1:07:11 AM
kar cesurca savam olmalarna ramen Habsburglarn mutlakiyeti ayrcalkl mlkler pahasna glendirme planlarndan honut kalmadlar ve Franszlarn ya da Osmanllarn yardmyla Habsburg ynetimini devirmeyi planladlar. 1671de komplocu ilan edilerek idam edilen Zrinski ve Frankopan daha sonra Hrvat ve/veya Macar bamszlnn ilk savalar olarak gklere karldlar.
Osmanl ynetimindeki Kladusaya yaplan Hrvat aknlarn I-10 nolu kaynakta anlatlan Osmanl aknlaryla karlatrnz. Hristiyanlar Mslmanlardan daha m iyi davranyorlard?
IV-23. Marko Krlajevic Ramazanda arap iiyor Sultan Sleyman bu yasalar buyurdu: Ramazan boyunca kimse arap imemelidir. Kimse yeil renkli bir palto giymemelidir. Kimse su verilmi elikten kl tamamaldr. Kimse bir Trk kzn dansa kaldrmamaldr. Marko btn Trk kzlaryla dans etti. Marko iyi su verilmi bir kl tad. Marko ak yeil renkli bir palto giydi. Marko Ramazan boyunca bir sr arap iti Ve hatta sofu Mslman din adamlarn Ve aziz haclar da onunla imeye zorlad! [] Sultan Sleyman bu raporu duyduunda ki haberci ard ve onlara Marko Kralyevice unu sylemelerini istedi, ben, Sultan Sleyman Markoyu sarayma aryorum! [] Sultan Sleyman ona ciddi bir konuma yapt: Marko Kralyevich, evladm, sen bu kat emirleri verdiimi iyi bilirsin [] imdi baz drst adamlar senin hakknda kt konuuyor. Her emrimle alay ettiini sylyorlar [] Ve ondan sonra Marko Kraljevich ona cevap verdi: Ooo sevgili Babacm, Sultan Sleyman! Eer Ramazanda arap iiyorsam, inancm Bana izin veriyor: Ben bir Mslman deilim. Ve sizin din adamlarnz ve haclarnz da benimle imeleri iin Zorluyorsam, bu ben ierken bakakalan Ayk dostlardan nefret ettiimdendir.
Colniye mektubundan yalnzca birka yl nce bir iirde yazdklarn gz nne alarak Frankopan tarafndan izlenen politikalar deerlendiriniz: Haydi sevgili kardeler, ayaa kalkn/ Trk hilalinin boynuzlarn ezmek zorundayz/ Hristiyan inanc iin, valyeliin hatr iin/ dnyann ve onurumuzun hatr iin/ Hayat o kadar deerli bulmayn.
IV-22. Kladusay yamalayan Hrvatlar hakknda ark Tadija Senjanin konumaya balyor: Birok, birok byk kahraman vard Ve imdi sadece elli kald Haydi kardeler, hareketsiz Kladusa ehrine Orus kulesini soymaya Trk yenierileri grsnler Kotarinin serdarlarnn neye benzediini! Sylediklerini inkar etmediler Bu yzden hareketsiz Kladusa ehrine gittiler Kaptan Orusun kulesine kadar. Soyup soana evirdiler, mallar beyaz kulenin dna tadlar Trk olanlarnn ve kzlarnn peine dtler Kladusann her yerinde zorbalk yaptlar iman kzleri nlerine kattlar Birok Trk atn alp gtrdler Ve Ravni Kotariye dndler Bir aydr kutlama yapyorlard Fakat btn yl kutlama yapabilirlerdi O kadar ok hazine almlard ki
Mijatovic 1974, s. 102.
114
9/23/08 1:07:11 AM
OSMANLI MPARATORLUU
Evim meyhane deildir: uzak dursunlar! Ve eer yeil palto giyiyorsam u sebeptendir Gen bir adamm ve bana yakyor. Ve eer iyi su verilmi bir kl tayorsam, Kendimindir, helal parayla satn alnm. Ve eer Trk kzlaryla dans etmeyi seviyorsam Evli deilim. Ooo Sultan! siz de bir zamanlar endieleri ve karlar olmayan gen bir adamdnz! Ve eer kepimi geriye itiyorsam, u sebeptendir Bir kralla konuurken yzm scaklatyor. Klcm knnda neden serbest tuttuuma gelince Korkarm biraz tartma kabilir! Fakat, eer biri bir kavga balatrsa Bana en yakn olan kii iin zor olacaktr!
The Serbian, s. 209-215.
Sultan neden yasaklar koyuyor? Din gerektirdii iin mi? Yoksa bu aslnda devlet otoritelerinin kural tanmaz bireyleri snrlandrma giriimi mi? arknn kahramannn Sultann otoritesine kar tavr neydi? Bu hkmdarlarn meruluu hakknda neyi ortaya karyor?
IV-24. Mslman Arnavutlar zerinde Hristiyan etkisi (yaklak 1800) Hristiyan komular bu Mslman Arnavutu etkiliyor. arap iiyor ve zellikle biray seviyor ielenmi Mnih biras vard ve Bakirenin zerine yemin ediyor.
Fraser, s. 258.
Hristiyanlar ve Mslmanlar birbirlerini nasl etkilemiler? Karlkl etkileimin baka rneklerini bulunuz.
IVe. Kadnlarn hayatndan kesitler

IV-25. 15. yzylda hanedan evlilii [] Sultan Murad66 onunla btn Despot lkesini [Las vilayeti] fethetmeyi amalad orduyu toplad. Bunu duyan [despot] Djuradj Brankovic67 [Vilkolu] tekrar eliler gnderdi. Onlar saysz hediye ve bir mesajla gnderdi: Kzmn eyizi hazr. Bir adam gnder ve kadn kleni al. Paalar Sultana dediler ki: Teklif kabul edilmeli. () skpten shak Beyin karsn gnderdiler [] dorudan Smederevoya gittiler. Brankovic gayrimslim soylularn karlarn onlarla bulumalar iin yollad ve olaanst bir karlama dzenledi. Byk saygyla, onlara Smederevoya kadar elik ettiler [] Gen kadnn eyizinin bir listesini yaptlar. Listeyi zbek Aaya verdiler. Hikaye bu durumda byle devam ederken Branko66 67
vic dedi ki: eyizi kzma vermedim, mparatora verdim. Eer severse (isterse), eyizi bu klesine verebilir, eer sevmezse onu baka herhangi bir kle kadna verebilir. Uzun lafn ksas, kz Edirneye gtrdler. mparator Neden bir kafir sipahinin kz iin dn yapaym ki? diyerek onun iin bir dn yapmad.
Elezovic, s.18.
Hanedan evlilikleri neden devletleri balamak iin kullanlrd? Bu balamda bir prenses hangi seeneklere sahipti? Kadnlar kullanlyor muydu? Osmanl vakanvisti Muradn Mara ile evliliini nasl yorumluyor? Ne eit bir zihniyet bu kaynak tarafndan aa karlyor?
II. Murad (1421-1451). I-8 nolu metne baknz, zellikle 18. dipnota.
115
9/23/08 1:07:11 AM
IV-26. Arnavut Kadnlar (yaklak 1810) Arnavutlarn ahlaki deerleri hakknda konumaya ok hevesli deilim. Neredeyse hepsi eitimsiz olan ve anadillerinden baka dil konumayan kadnlarn hayvanlar gibi (ama hayvanlarnn daha stn bir tr gibi) gryorlar ve byle kullanyorlar, almaya zorluyorlar ve sk sk dayakla cezalandryorlar. Kadnlarn aslnda baya aalyor ve hatta onlardan nefret ediyorlar ve onlarn tesadf heveslerinde bizim sevgi diye adlandrdmz eyden nasibini ald sylenebilecek hibir ey yok. Yine de evlenebilen herkes evleniyor, evlilik bir zenginlik gstergesi olduu iin ve yerli bir kleye sahip olmak istedikleri iin. stelik lkenin ou yerinde kadnlar dier cins kadar kalabalk deiller, gelin genellikle kocasna eyiz getirmez ancak erkek karsna getirir ve evlenmeye niyetlenmeden nce yaklak bin guruu [piasters] bir araya getirmek zorundadr.
Broughton, s. 136.
gndermeye alyordu. Bu kadnlarn efendileri neler olup bittiinin farkna vardklarnda onun evine gittiler ve onu zorla yanlarna alarak Mslman valinin huzuruna kardlar, vali onu hapse att. Karizmatik ama u anda bir zavall durumda olan kadn bu yalvaran kadnlara ihanet etmek yerine kendini feda etmeye ve ncilin sesinin ne dediini gerekte kantlamaya hazrd.
Synaxaristis, s. 325-326.
19 ubatta Filotheia ald yaralardan dolay ld. Kutsand ve Atinann ruhani koruyucularndan biri oldu.
Filotheiay harekete geiren eyler nelerdi? Onun yapt ey Osmanl kanunlarna gre su muydu?
Hangi sebeplerden dolay bu kaynakta bahsedilen kadnlara bu kadar kt davranlyordu? Yazar bunun hakknda ne dnyordu? Yazarn normal bir evliliin nasl olabilecei konusundaki fikirlerini tahmin etmeye alnz.
IV-28. Selanik, Trikkideki sabuncu kadnlar loncasnn tz (1738) Sabuncular loncasnn kadnlar Satmoulo, Vassiliki, Margarona, Archonto, Veneto, Angelo, Pagona, Triantafyllia, Chaido ve Ekaterina bakan olarak nacizane bendenizin ve Trikke Bapiskoposluumuzun erefli din adamlar ve ileri gelenlerinin huzuruna ktlar ve bu loncada ya da bu sanatn uygulanmasnda erkeklerin yer almamasnn eski bir gelenek olduunu beyan ettiler. Bylece oybirliiyle anlatlar ve bu anlamann onaylanmas ve kutsal kodekse girmesi iin bize yalvardlar; ve gelecekte bir zamanda onlardan biri sabun iinde almas iin loncaya bir kzlarn ya da gelinlerini kaydettirmek isterse dier loncalarda olduu gibi loncaya be guru deyecekti. Kadnlardan biri lrse, sadece loncann kadnlar tarafndan datlabilecek i aletlerini kimsenin almasna izin verilmemelidir; eer bir yabanc bu kadnlarn izni olmadan bu ii yapmak isterse bu anlamay ve Kilisenin emrini ihlal ettii iin hem Kilise hem de Trk yetkililer tarafndan cezalandrlmaya ak olacak ve on guru loncaya ve onbe guru Kiliseye deyecektir. Bu loncay erkeksiz olarak tanmlyoruz ve lonca din adamlar ve ileri
IV-27. Hristiyan kadnlar arasnda dayanma Azize Filotheiann ehit edilmesi (1589) O zamanlarda Atinadaki kadn tutsaklar eitli yerlerden gelmiti. Sevgili rahmetli Filotheiay ve onun sevgisinin lsn ve hayrseverliiyle birlikte bu tutsak edilmi kadnlarn kurtuluu ve iyilemesi iin katland gnahlar ve tehlikeleri kelimeler tarif edemez. [] Tutsak edilen kadnlardan drd Azize kadnn nn duymutu ve frsat bulduklarnda inanlarn deitirmeleri iin onlar zorlayan efendilerinden katlar ve onu bulmaya gittiler. O, her zamanki ilgi ve kibarlyla onlar karlad ve onlara nasl cesur olacaklarn ve tehlikelerle nasl yzleeceklerini gsterdi, ayrca kleliklerine at yakmamay retti. Uzunca bir zamandr onlar evlerine geri
116
9/23/08 1:07:11 AM
OSMANLI MPARATORLUU
gelenlerin bakm ve destei altnda olacaktr. Bunun zerine bu belge hazrland, nacizane bendeniz tarafndan onayland ve Trikke Bapiskoposluumuzun erefli din adamlar ve ileri gelenlerin ahitliiyle kutsal kodekse girdi: 27 Temmuz, 1738
Giannoulis, s. 45.
ma yukarda ad geen daval Stoyana tarafndan doruland ve onun isteiyle kaytlara geirildi. [] ahitler: Haydar Bey; Sleyman olu Elhac Ali, mahkeme arsn datan kii; Seyid Mehmed olu Seyid Kasm mtevelli; tercman: Abdullah olu Sinan, vb.
Turski Izvori, 2, s. 104.
Trikkili kadnlar karlarn korumak iin hangi yntemleri buldular?
g51. Atinal kadn (1648)
Bu dava zeldir nk boanma (Mslman) kad mahkemesi tarafndan yasallatrlmtr. ou davada Hristiyanlar aras boanmalar sadece Hristiyan dini mahkemeleri tarafndan grlrd.
Neden Peyo ve Stoyanann boanmalarnn hem kad mahkemesi hem de Hristiyan mahkemeler tarafndan resmiletirilmesini istediklerini dnyorsunuz?
g52. ocuklaryla birlikte Trk kadn (1568)
Asdrachas, resim 71.
IV-29. Sofya yaknnda bir kyde boanma (1550) Bu kad sicilinde, Sofya yaknlarnda Birimirche kynde yaayan Radul olu gayrimslim Peyonun, kars Nikola kz Stoyanann huzurunda eriat mahkemesine ktn ve kendi isteiyle aadaki beyanatta bulunduunu tasdik etmektedir: Yukarda ad geen Stoyanay sahte geleneimize68 gre boadm; bu gnden itibaren o boanmtr. Bu beyanatta bulunduktan sonra boan68
Nicolay, s. 142.
Burada Hristiyan geleneine gre anlamndadr.
117
9/23/08 1:07:11 AM
g53. Sokak kyafetleriyle Trk kadn (yaklak 1630)
g54. Kuzey Arnavutluktan dal kz (19. yzyl balar)
IV-30. Kbrsl bir kadnn slama geerek boand dava ile ilgili Kad tutana (1609) Muradn kz Ermeni kadn Husna, Kulukun olu Ermeni kocas Mergerinin nnde dedi ki: Kocam bana daima zalimce davranyor. Ben onu istemiyorum. O bunu kabul etmiyor. Ondan sonra Husna slam ile onurlandrld. Aye adn aldktan sonra kocas da slama davet edildi fakat o kabul etmedi, bunun zerine Ayenin ayrlmas emredildi.
Jennings 1993, s. 141
Kadnlarn giyim biimlerini inceleyiniz. Belirli Osmanl unsurlar nelerdir? Ayn dnemde Avrupann farkl yerlerinden kadnlar gsteren resimler bulunuz. Giyim tarzlarn karlatrnz.
IV-31. Mslman bir erkein Hristiyan bir kadndan boanmasnn kad tutana (1610) Lefkoadan Mehmed olu Yusuf, gayrimslim reaya [zimmiye] kars lyas kz Meryem nnde dedi ki: Karm Meryem bir kafire. Onu slama davet ettiimde kabul etmedi, bundan dolay ona defa bo ol dedim. Ben boandm. O bir duldur.
Sizce Husna din deitirirken samimi miydi? Yoksa sadece zalim kocasndan kurtulmak iin mi din deitirdi?
118
9/23/08 1:07:21 AM
OSMANLI MPARATORLUU
Mslman hukuku Mslman bir erkein, kendi dininde kalmasna izin verilen gayrimslim bir kadnla evlenmesine izin verirdi. Bu zel davada Yusuf, boanmay hakl karmak iin din farklln, sadece ek bir iddia olarak kullanmtr. Ayrca Mslman boanmasnn ok basit yntemine de dikkat ediniz.
bulutu. Yenieri onu selamlad ve evine buyur etti, onu mkemmel ekilde arlad ve akam yemeinden sonra onu tekrar arka kapdan kard. Kadn ikinci kez hamama gitti, ykand ve kocasyla birlikte evine dnd. Bu kadnn kdn ne kadar takdir etsem azdr. Bunu hatrladmzda ben ve yenieri kahkahalarla glerdik.
Mitrovic, s. 107-108.
Mslmanlarn boanmas Hristiyanlarnkinden kolay myd?
Wenceslas Bratislav von Mitrovic 1591de stanbula gelen Avusturya bykelisine elik etti ve Osmanl toplumunun hassas bir gzlemcisi olduunu kantlad.
IV-32. stanbulda bir yenierinin Mslman bir kadnla zina yapmas (1591) Bizim yenieri Mustafa ile ilikisi olan bir Trk kadnnn hikayesini anlatmadan duramayacam. Kadn gen ve gzel yzlyd. Mustafa bir leden sonra onu misafirlie davet etti ve Mustafaya ekerlemeleri ve en iyi arab ben saladm. Bence arap zellikle iyi bir arapt nk Bohemyadan geliyordu. Bu kadnn ona pek gvenmeyen ok yal bir kocas vard. Randevu yerine uygun vakitte, yani anlatklar saat olan gn batmndan hemen nce ( avuumuz bu vakitte genellikle namaz iin dar kyordu) nasl ulaabileceini bilmiyordu. Bundan dolay kocasna hamama gideceini syledi. ki kadn hizmetisini de yanna ald, adet olduu zere, zeri kilimlerle rtlm byk bakr leenlerde kadnn giysilerini tayorlar ve kadnn hemen arkasndan yryorlard. Bu ekilde bizim binann nnden getiler. Gzel kadnlarn hamam ok uzakta deildi, Ruka Trk Sultann kars yaptrmt bu hamam ve erkeklere giri yasaklanmt, cezas lmd. Kadn binamzn yanndan geerken buluaca yenieriyi grd. pheci koca onun birazck arkasndan yryordu ve hamama girdiinde tam karda durdu ve onu bekledi. Fakat bir kadnn kdna kim engel olabilir? Evimizin yanndan yeil bir elbiseyle geti ancak hamamda yannda getirdii dier kyafetleri giydi ve kz hizmetilerini orada brakarak dar kt ve krmz bir elbise ile yenieriyle Yazarn zinaya kar tavr nasld?
IV-33. Leydi Mary Wortley Montagunun Osmanl kadnlar hakkndaki yorumlar (1717) Hayatmda hi bu kadar gzel salar grmedim. Bir kadnn banda bu buklelerden yz on tane saydm, hepsi doald. Ancak, burada her gzelliin bizimkinden daha fazla olduunu itiraf etmeli. ok gzel olmayan bir gen kadn grmek insan artr. Dnyann en gzel tenine sahipler ve genellikle iri siyah gzleri var. Hristiyan dnyasnda en ho kadnlarn bulunduuna inandm ngiltere saraynn buradaki kadnlar kadar gzelini bulup karamayacana inann. Genellikle, kalarn kalemle iziyorlar. Trk ve Yunan kadnlar gzlerinin etrafn siyah bir boyayla eviriyorlar. Bu belli bir mesafeden ya da mum nda gzlerinin siyahln daha da artryor. Kadnlarmzn ounun bu srr renmekten son derece honut kalacan sanyorum. [] Ahlaklarna ve iyi davranlarna gelince, Harlequin gibi unu syleyebilirim: Onlarda da bizimki gibi. Trk kadnlar Hristiyan olmadklarndan bir gnah olsun daha az ilediklerini syleyemeyiz.
119
9/23/08 1:07:21 AM
Ananelerini birazck bilen birisi olarak, onlar anlatan yazarlarn ibret verici ihtiyatllklarna ya da ar aptallklarna hayran olmamak elde deil. Onlarn bizden daha fazla zgrle sahip olduunu grmek ok kolay. Hangi mertebeden olursa olsun hibir kadnn iki kuma paras rtmeden sokaa kmasna izin verilmez; kumalardan biri gzler hari yz, dieri btn ba rter ve srtn yarsna kadar sarkar. Ayrca vcut hatlar ferace adn verdikleri ve hibir kadnn onsuz sokaa kamayaca bir eyle tamamen gizlenmitir. [] Kn ynl, yazn basit ya da ipekli kumatan dikilir. Bunun onlar ne kadar etkili bir ekilde gizlediini o zaman tahmin edebilirsiniz. yle ki, mkemmel bir hanmefendiyi klesinden ayt etmenin imkan yoktur, en kskan bir koca iin bile karlatnda karsn tanmak imkanszdr ve sokakta hibir erkek bir kadna dokunmaya ya da bir kadn takip etmeye cesaret edemez. Bu daimi maskeli balo kostm onlara aa kma tehlikesi olmakszn heveslerinin peinden gitme zgrl verir. [] Kadnlarn kocalarnn hncndan korkmalarna da pek gerek yoktur. Zira, bunlar btn paralar kendi ellerinde olan zengin kadnlardr ve boandklarnda bu paralar yanlarnda gtrdkleri gibi kocalar onlara fazladan bir para da vermek zorundadr. [] Kanunlarnn drt kadna izin verdii dorudur fakat nitelikli adamlar arasnda bu zgrlkten faydalan bir rnek yoktur ya da buna maruz kalan bir kadn. Bir koca sadakatsizse ki byle eyler olacaktr, metresini ayr bir evde tutar ve onu olabildiince gizli ziyaret eder tpk sizde olduu gibi. [] Bylece sevgili kardelerim gryorsunuz ki insanolunun adetleri seyahat yazarlarmzn bizi inandrmaya alt kadar ok farkllk gstermiyor.
Montagu, s. 70-72
Leydi Montagu, Osmanl mparatorluundaki ngiliz bykelisinin karsyd. Onun mektuplar sadece edebi bir yetenek sergilemekle kalmaz, keskin bir slupla Osmanl toplumu hakknda ieriden bilgi sunar.
Mitrovicin hikayesini hesaba katarak Leydi Montagunun zina yapan kadnlar iin Mslman kyafetlerinin avantajlar hakknda yazdklarnn doru olup olmadn deerlendiriniz. Leydi Montagu Osmanl kadnlarnn durumu ile Britanya kadnlarnn durumunu karlatrrken neden Osmanl kadnlar lehine bir tavr taknyor? Bu sadece bir kafa karkl m, yoksa geerli argmanlar da var m? Osmanl mparatorluunda deiik konumlardaki kadnlar arasndaki farklar ana hatlaryla belirtiniz. Bu farkllklarn ana sebepleri nelerdi? Din? Toplumsal stat? Bireysel davran?
120
9/23/08 1:07:21 AM
BLM V: KRZ UNSURLARI
Birok tarihi Osmanl mparatorluunun 16. yzyl sonlarnda kmeye baladn ve bu kn imparatorluun yok olduu 20. yzyl balarna kadar, yzyldan fazla devam ettiini iddia eder. Dier tarihiler buna katlmazlar ve kn balangcn ya Osmanlnn kinci Viyana Kuatmasnda baarszla urad ve Avrupadaki savalar ve topraklarn kaybetmeye balad yl olan 1683e gtrrler ya da Osmanl mparatorluunun ekonomik ve siyasi adan, Bat egemenliindeki dnya sistemine dahil edildii 19. yzyl balarna. Osmanlnn k temas ounlukla 20. yzyldaki tarih almalaryla ortaya km olsa da tamamen yeni bir kavram deildir. Ayn tema Osmanl yazarlarnn 16 -17. yzyl eserlerinde de sk sk karmza kar. Bu eserlerde I. Sleymann (1520-1566) altn ann ve o iyi eski dzenin kargaa ve rme nedeniyle sona erdii ileri srlr. Tarihiler son zamanlarda bu imgeyi yktlar ve bunun Osmanl sekinleri arasndaki mcadelede kullanlan bir ideolojik ara olduunu aa kardlar. Ayrca son almalar Osmanl mparatorluunun erken modern an en nemli Avrupal ve Asyal krallklarnn evrimlerine benzer bir ekilde; bir modernleme, parasallama ve brokratikleme srecinden geerek 16. yzyl sonu ve 17. yzyl banda yaanan krizin stesinden gelmeyi baardn gstermektedir. Bylelikle bu tarihiler, 17-18. yzyllarn srekli k dnemi olmad, karmak bir modernleme ve hatta birok adan bir byme ve gelime dnemi olduu iddiasn glendirmi olmaktadrlar. Bu gr ok sayda kriz unsurunun varln dlamaz. Osmanl mparatorluunda yaayan insanlar btn erken modern dnyadaki emsalleri gibi sert snrlama ve basklara boyun emek zorundaydlar. ncelikle, hayatta kalabilmenin ounlukla garantisi yoktu. Tarm rnleri doal afetlere kar korumaszd. Yangnlar hem birikmi zenginlii hem de temel yaam gereklerini yok ediyordu, ani hastalklar onlar tedavi edebilmek iin gerekli bilgi ve aralardan yoksun olan insanlar iin bir ykm demekti. Komu lkelerle yaplan savalar daha pahal hale gelmi ve Osmanl ekonomisini zayflatmt. Yetkililer gelirleri artrmak iin ya vergileri artrdlar ya da parann deerini drdler. Ancak bu nlemler bteyi dengelemek iin yeterli olmad. Mevkilerin sat ve ak rvetilik zel sermayeyi devletin ileyiine ekmeye yarayan aralard. Ancak bu aralar bir taraftan da babozuk bir ilikiler a oluturdu; bu a ise kk memur gruplarnn ve araclarn, hem devletin hem de vergi mkelleflerinin kaynaklarn hortumlanmasna imkan verdi. Bu blm eitli krizlerin ortaya kn ve bu krizler iin kabul edilebilir zmler bulma abalarn belgelemektedir. yi, eski dzeni geri getirmek seeneklerden biriydi, Osmanl dzeninin dndaki yntemleri aratrmaksa bir dieri. Kaynaklar eitli krizlere verilen somut cevaplarn eitliliini ve ayrca bu cevaplarn bazlarnn ciddi sonularn zetlemektedir.
Va. Doal Felaketler

V-1. stanbulda ktlk (1758)
Ve bu sene birok yerde ktlk olduundan taral stanbul'a topland iin stanbul'da da ktlk ortaya kp, ekmek bulunmaz oldu ve her frnn nnde
birka yz adam toplanp pimemi i ekmekleri kaparlar, yallar ve kadnlar ve reaya takm a kalrlar idi. [] Bu sebepten halk pirince dp, ge-
121
9/23/08 1:09:34 AM
KR Z UNSURLARI
reinden fazla alnca pirinte dahi yokluk baladnda, Ramazan yaklayor, Mslmanlar zahmet ekmesin diye aban aynda (Nisan-Mays), herkese ikier okka69 verilsin, kimse mahrum olmasn diye nizam verilmiti. Ama aban'n son gn birka yz edepsiz avrat Gmrk nnde bir pirini zimminin70 mahzenine hcum edip ve avratn biri bir yataan ba ekip, zimmiye savurunca, zimmi kaacak, mevcut olan pirinci yama ettiklerini Yenieri Aas Nalbant Mehmet Paa haber alp, gelip avratlar engellemeye alnca, engellemek yle dursun, Aa'ya svp saydklarnda, Aa, Kuzucu Mehmet Aa'y Sadrazam'a gnderir. Ad geen Kuzucu olay yle anlatr: Acele Sadrazama varp, ifade ettiimde saz aldrp eleniyordu. Asla istifini bozmayp, var Kul Kethdasn sz konusu yere gtr dedi. Varp Kul Kethdasn alp gtrdmde, avratlar onu grp daldlar. Bu rezaletten sonra Aa Paa'nn durmas uygun deil diyerek azl olunup, ad geen Kul Kethdas Vefal Mehmet Aa ertesi gn Yenieri Aas oldu. Hele rzgarn yardm ile iki gn sonra pirin gemileri gelince pirin bollat.
emdanizade, s. 16-17.
V-2. stanbulda Deprem (1766)) [] nc gn, yani Zilhicce'nin on ikinci ve Mays'n on drdnc perembe gnyd ki, gnein douundan yarm saat sonra birdenbire byk bir deprem meydana geldi ve iddetinden herkes canndan midini kesmi biimde hareketsiz donup kalmt. Btn binalar ve insanlar ve hayvanlar helak olurken, iman sahipleri tvbe edip iman tazeliyorlard. Drt dakikadan sonra deprem hafifleyince, stanbul duman iindeydi. Duman kalktktan sonra, Fatih Camii tamamen yklm, Sultan Beyazid Camii ile Edirne Kaps'da Mihrimah Sultan Camii ykma yakn tahrip olmu ve ekerciler Han ve ar'da Dua Meydan ve Kalpaklar ars ve Bezzazistan etraf ve Eski Saray ve stanbul surlar ve Yedikule ve Vezir Han ve Kkekmece ve Esir Pazar ve sair hanlar ve ta ve tula camiler ve bazen ahaptan olan binalar ve Galata ve skdar'da baz binalar hasar grmt. Lakin hasar grnr olmayanlar dahi zedelenip, sonra her birinde byk zararlar grld. Ve keza Topkap Saray'nda da atlaklar ve duvarlarnda ykk yerler grlyordu. len insan saysnn drt bin kii olduu anlald. Geri stanbul gen eklinde olmakla, deprem ve yangn eksik olmaz.
emdanizade, s. 85-86.
stanbul gibi ok byk bir ehrin ihtiyalarnn karlanmas eitli eyaletlerin mahsullerine balyd. Osmanl yetkililerinin abalarna ramen ktlk ve panik zamanlar kanlmazd ve bunlar fiyat artlarna ve toplumsal kargaaya sebep oluyordu ki bu durum ayrca siyasi adan ykc olabiliyordu. ounlukla kadnlarn ban ektii ktlk isyanlar sadece Osmanl mparatorluunda deil, Erken Modern ada Bat Avrupada da yaygnd.
Camiler neden stanbuldaki dier binalardan daha ok zarar gryordu?
V-3. Bkrete veba (1813) Ve Ekim aynda lm, kaleyi daha nce asla ve hibir yerde grlmemi biimde ele geirdi. Ve ehir terk edilecek gibiydi, ve ayaklarnn onlar gtrd her yere katlar. ehir boaltlmt. Ancak orada grecek ne vard? Ne tarafa dnseniz unlar iitiyordunuz: Aln, kenara ekilin, ite mezarclar cesetlerle geliyorlar!; sekiz, hatta on ceset stste ylm, arkalarndan paavralar iinde bir grup insan ve alayan ocuklar geliyordu. Ve onlar yoksul mahallelerden gee gee tayacak-
stanbuldaki ktlklarla baa kmak iin kullanlan ekonomik ve psikolojik aygtlar tarif ediniz. Ktlk isyanlarnn esas aktrleri neden kadnlard? Kalabalk acaba Mslman bir pirin tccarnn deposunu yamalar myd? Bu durumda yetkililer daha hzl bir biimde tepki verir miydi?
69 70
Kyye ya da okka, yaklak 1.283 kg'a eit Osmanl arlk ls. Gayrimslim
122
9/23/08 1:09:34 AM
OSMANLI MPARATORLUU
lar, artk yardm edemeyeceklerini anladklarnda brakacaklar, onlar da sokak ortasnda lp gideceklerdi. Ardndan cenaze arabalaryla mezarclar gelecek ve onlar alp gtrecekti. Bize gelince, belki yayorduk, ama kendimizi lm sayyorduk, sersem sersem dolap duruyorduk. Sonra, lleri birbiri ardna bahelerine gmmeye baladlar. Sonunda bunlar da doldu. Buralarda belki on kiiden biri veya ikisi hala yayor olacakt. Hatta baka baz yerlerde belki de biri bile yaamayacakt. Grebildiiniz yryen insanlarn bazlar hastal atlatm olanlar, bazlar da hastalk tayanlard. Rahipler kiliselerinde ld. Bazlar kat. Kutsal kiliseler papazsz kalacakt ve onlar byle grmek insann iini szlatyordu. Yoksul mahalleler bombo kald. Ve austos ayndan ocak ayna lm her yerde kol geziyordu. Sonra, ocaktan itibaren yavalad, fakat kendilerini avlularnn iine kilitleyen ve bir ordu tarafndan korunan nemli boyarlarnki dnda byk evler de ondan kurtulama-
d. Buraya gelince, Bkrete, nasl sylemeliyim, bazen kpekler korkudan dolay ok derine gmlmemi cesetleri yediyse bile, lleri gmecek kimseler vard. Kylerde ve ayrca kylerin dnda hem ehir sakinleri hem de kyller kpekler tarafndan yenildi, nk orada onlar gmecek kimse yoktu [] Ve hastanelerde gen kz ve erkeklerin, ocuklarn, yallarn, zenginlerin, fakirlerin plak cesetlerinden 100erli ynlar oluturacaklard ve bu cesetlerin hepsi iecekti. Ondan sonra byk kuyular kazacaklar ve onlar ingene veya boyar, Yahudi veya Ermeni, hibir fark gzetmeksizin st ste dolduracaklard.
Corfus, s. 340-341.
Byle olaanst bir durumda hangi milli, dini ve toplumsal farkllklar nemsenmitir? Vebal ehirde yaayan l olmak nasl bir eydi? Felaketler hangi alardan insanl bir kenara atyor?
Vb. stanbulda siyasi krizler

V-4. Koi Beyin anlarndan, Osmanl Devletinin yaad krizler iin zmler (yaklak 1630) Bir zerre olan bu fakir kulunuz da uzun layihay, devletin sna padiah eiine arzetmekle acele ettim ki, alemin bozukluu ve insanlarn ahvalinin deimesi sebebinin ne olduu ve Allahn inayeti ile ne suretle dzelecei ksaca padiahmzn malumu olup, gittike ahane ve gzel eserler meydana gele... Evvela padiah hazretlerinin malumu ola ki memleket ve millet dzeninin ve din ve devlet kaidelerinin salamlatrlmasnn aresi, salam, Muhammet eriatna balanmaktr. Sonra alemlerin Rabb'inin bir emaneti olan reaya ve berayann (gayrimslim ve mslman halk; yani btn ynetilenler, .n.) halleriyle megul olup, bilgisine gre hareket eden din bilginleri ve gaza yolunda cann feda eden mcahid gaziler, haklarnda padiah hazretlerinin ltuflar meydana gelip, her snfn iyilii ok olanlarna hrmet edile ve ktlerine hakaretler reva grle... Gemiteki padiahlar ki Allah yerlerini yce cennet ede her ite hkmlerine uyulacak kimseler olup, onlarn vlmeye deer ahlak ve beenilen tavrlar ile hareket edile... Umulur ki yce saltanatn ileri fevkalade dzen bulup, devlet eski haline dne... Ferman yce padiah hazretlerinindir.
Koi Bey, s. 19.
16. yzyln ikinci yars ve 17. yzyl boyunca siyasi krizlerin belirtilerini anlatan ve areler nermeye alan byk bir Osmanl siyasi yazn klliyat ortaya kt. Ancak bu tavsiyelerin ou eski gzel zamanlara yeniden dnmeyi amalayan nlemler zerine odaklanmt ve uygulanabilirlik olanaklar dkt.
123
9/23/08 1:09:34 AM
KRZ UNSURLARI
Koi Beyin tavsiyeleri krizlerin somut sebepleriyle bir iliki kuruyor muydu, yoksa daha genel tavsiyeler miydi? Hangi tavsiyeler daha etkili olabilirdi?
V-5. Bodan prensi Konstantin Mavrokordatonun elileri stanbulda pek ok kiiye rvet verme ihtiyac hakknda tartyorlar (1741) Ekselanslar bizi verilen hediyeler iin azarladnz, ama o hediyeleri vermeden hibir eyi baaramazdk; hi hediye vermemek doru deil, nk yle bir zamandayz ki hem byk vezirin saray hem de onun etrafndakiler son derece a gzl ve hatta onlarn en nemsizleri dahil herkes yrtc hayvan gibi. Bir ey istediklerinde nce kibar davranyorlar, sonra kfretmeye ve glerini kullanarak tehdit etmeye balyorlar. mparatorlukta brahim Paa71 nn dnemindeki gibi bir mutlakiyet yok, ama Birun*'da byk vezirden sonra gelen her bir yksek rtbeli grevli bamsz
bir vezir gibi. Ulaklarn ba [avu Ba] byk vezirin vekili [kethda] kadar gl ve ba katib [reis] de nerdeyse ayn durumda. Byk vezirin arkasndakiler yrtc hayvan gibi. Dardakilere gelince; Hayati bildiiniz gibi, onun yardmcs Kzlar Aas [Dar-ssaade Aas] ile dorudan irtibat kurmakta hibir sknt yaamyor, nceki katib [yazc] Ali Efendi onun yerine konuuyor ve her ey Ali Efendinin ellerinde; Esad Molla mftle aday, Pirizade yakn bir mavir, Kara Halif (Halil?) Efendizade ok saygn, Amegi ok gl ve byk vezire Chisriielinin Kzlar Aasna olduundan daha yakn. imdilik satn alnmazlarsa eek ars gibi sokup lmcl yaralar aacak olan avuzade, akir Bey ve dierleri gibi daha nemsizleri bir kenara brakyoruz.
Murgescu, s. 165-166.
Koi Beyin tavsiyeleri ile Bodan elilerinin anlatt gerekleri karlatrnz. Rvet rastlantsal bir ey miydi, yoksa bir sistem mi? Rvet vermemek bir seenek miydi? Ne pahasna?
Vc. Savalar, isyanlar ve toplumsal kargaalar

V-6. ehirlere kaan kyller (1665) Prilep Kazasndan Kokre ve Godjakovo kylerinin sakinleri Byk Vezirimin mlklerinden [has] biri olan Prilep'in voyvodas, Voyvoda brahimle eriat mahkemesine gelmiler [] ve ad geen kylerin zgr olduunu ve oraya kimsenin mdahale etmemesi gerektiini sylemiler. Dier taraftan, beylerbeyi, sancakbeyi ve baka grevliler birok adam ve atlyla orada kalyorlar ve koyun, kuzu, bal, ya gibi birok yiyecei bedava aldklar yetmiyormu gibi, bu konuda ellerinde ak bir ferman olmamasna ramen, usulsz vergiler (tekalif-i akka) iin de para isteyerek onlar rahatsz ediyorlar. Btn bunlardan dolay, sz geen mlkn Veprchani, Peshtani, Dunye ve Kalen kylerinin oralara ok eski zamanlarda yerlemi reayas 1662, 1663 ve 1664 yllarnda kylerini terkederek bizim kazann kasaba ve kylerine yerlemiler. Sz geen voyvada onlarn yanna gitmi, ancak kaak reaya geri dnmek istemediinden, o da bir rapor yazarak, bu konuda ak bir ferman istemi. Bu ferman onun iin yazld. Bundan sonra bu reaya ak bir ferman olmakszn usulsz vergiler istenerek rahatsz edilmesin; sz geen kylerden kaan ve mlkn defterlerinde kaytl olan reaya eski yerlerine geri dnsn ve oralara yeniden yerletirilsin.
Obdrani, I, s. 282-283.
71
Nevehirli brahim Paa, 1718-1730 tarihlerinde sadrazam. * Birun, sarayda Enderundan nceki blm. Enderunda yetienler yksek devlet grevlerine atanarak buraya geerlerdi. (.n)
124
9/25/08 10:16:29 PM
OSMANLI MPARATORLUU
Kyller neden kylerinden kat? Yetkililer nasl tepki gsterdi? Tepkileri uygun muydu?
V-7. Kbrsta Boyacolu Mehmet Aann isyan (yaklak 1680) [] 1680 yl civarnda meydana geldii anlalan nl Boyacolu Mehmed Aa'nn isyannn yks. Bu yky iinde bulunduumuz yl olan 1788e kadar Kbrstaki Fransz tccarlarnn onurlu loncasna, ok yakr biimde bakanlk eden deerli bir beyefendiden, Fransa Konsolosu Msy Benoit Astierden ilk azdan dinledim [] te kendi azndan syledikleri: Halk arasndaki sylencelerden bireyler rendim, ama ayrca her ikisi de bu adada yaklak seksen yl nce meydana gelmi ve yedi yl srm bir isyann grg tanklar olan 97 yanda ihtiyar bir Trk ile yine neredeyse ayn yalarda bir Rum'un azndan mkemmel bilgiler edindim. O zaman Kbrs, Rodos ve dier Ege adalar gibi Osmanl amiralinin [Kapudan Paa] ynetimi altndayd. Saraya denecek yllk vergi [hara] zel bir tahsildar [hara] tarafndan toplanrd; maiet vergisi amiral adna toplanrd; nuzul vergisi ise o subay [amiral] tarafndan gnderilmi olan valinin geimine ayrlmt [] Bu vergileri toplayan Lefkoa aalarndan bazen biri bazen dieri rekabete girer ve ekimeye balard; ondan sonra silaha sarlp birbirlerine saldrrlard, ta ki Boyacolu Mehmed Aa onlar stnde egemenlik kurup lider ilan edilene ve yedi yl boyunca bir asi olarak direnene kadar. Mehmed Aa saray tarafndan gnderilen tahsildara belirlenen vergiyi her yl dyordu ki bu vergi iin tahsildarlar bugne kadar yalvarmak zorunda kalyorlard ve onu kendi amalar iin saklyorlard. Mehmed Aa btn kazalara [kadlk] ynetici olarak kendisine sadk adamlar atad. Saray bu Boyacolunun btn yalandan ballk tavrlarn bir kenara atp bana buyruk davrandn renince dzeni tekrar salamas iin olak Mehmet Paay yanna bir kuvvet vererek Kbrsa gnderdi. olak Mehmet Paa
ve yanndakileri Lefkoada arladlar, fakat birka ay aradan sonra olak Mehmet Paa bahsedilen Boyacoluna gcn kabul ettirmeye alnca, asi onu Lefkoay terk etmeye ve Kubatolunun iftliine ekilmeye zorlad. olak Mehmed Paa orada bir oban gibi yayordu, mevcut durumuyla ilgili hibir haberin saraya ulamamas iin her trl nlem alnmt. Fakat ok gemeden haberler saraya ulat ve derhal olak Mehmed Paay serbest braktrmas ve asi lideri ortadan kaldrmas iin ftolu Ahmed Paaya silahl bir kuvvetle Karamandan Kbrsa gemesi emredildi. Ahmed Paa denildii gibi denize ald, Akatuda karaya kt ve dorudan Deirmenlik'e ilerleyerek msr tlemesin diye deirmenleri zaptetti ve isyanclarn kalesi olan Lefkoann erzakn bylelikle kesebildi. Orada iki ay kald. olak Mehmed Paa onunla bulumaya geldi. [] Ondan sonra ehir ekmeksiz kald. Paa asinin kurtuluunun kendi elinde olduunu biliyordu, zaten hi kimse de asiden yana olduunu sylemeye cesaret edemiyordu ve Paa Boyacolu'na gvenli k iin bir gei izni gndererek, geri ekilmesini teklif etti. Paann ehirde gc elde ettiini gren asi, bir blk gvenilir muhafzla birlikte gece ehri terk etti. nce Lefkaraya, sonra Lefkaya gitti. Lefkada Paann vekili [kahya] ona baskn yapt, yirmisekiz adamn ldrd, otuzikisini esir ald. [] Her ynden Paann birlikleri tarafndan takip edilirken byk bir gizlilik iinde Mausa'ya ilerledi, orada kendini savunabileceini umuyordu, ama daha o varmadan nce kalenin kaplarn kapatmlard ve paann birlikleri asinin yannda kalan az saydaki adamn bozguna uratt. Boyacolu sadece alt adamyla nce Pile'ye sonra Larnaka'ya kat, Limasol'a ulamak istiyordu, ama Gilan'da yakaland ve Lefkoa'ya gtrld. Orada Paa onu geceleyin ast ve ertesi gn cesedi enelerinden kancalarla canl canl aslm takipileriyle birlikte tehir edildi. Bylece yedi yl getikten sonra bu isyan sona ermi oldu. Boyacolunun btn takipileri ve baz asi liderler yakaland ve ldrld.
Cyprus under Turks, s. 32-35.
125
9/23/08 1:09:35 AM
KR Z UNSURLARI
Osmanl mparatorluunda insanlar isyan ettiinde seenekler neler olurdu? Onlarn yerinde olsaydnz siz ne yapardnz? Osmanl mparatorluundaki farkl isyanclarn akbetlerini karlatrnz. Yetkililerle pazarlk etmek ne kadar mmknd?
100'den fazla arabayla gtrlm. Fakat orada yaayan Hristiyanlarn hibiri hayat dnda hibir ey kurtaramad. Yalnzca birka baarabildi, o da ok g oldu.
Spisarevska, s.201-202.
V-8. Chiprovtzi isyan hakknda Papaya rapor (1688) Bulgaristan [Katolik] Bapiskoposu Joan Stefan Knezhevich ve Georgi Peyachevich hakknda unlar anlatlmaktadr: mparator Leopold tarafndan Hristiyan davasnn mutlu sona erdilirmesi iin yazlm kiisel bir mektupla ikna edilen ve cesaretlendirilen yukarda ad geen bapiskopos, kuzeni Georgi Peyachevichi General Veteraniyle bulumas iin Bulgar birlikleriyle birlikte Karansebesh ve Siklovara gnderdi. [Peyachevich] yolda Srp ordusuna katld ve Ulahlarla [da birleerek] hep birlikte Orshovay aldlar ve nerdeyse btn Trklerin ban kestiler. Ancak, sz geen Georgi, kendi Bulgar birliklerini, drt Kopilevetz'li ve drt Chiprovetz'li asi reisini ve dierlerini yanna alarak, Chaki'ninkilerle (hussar'lar) birlikte, Tyokyoli 72nin sava mealesini sndrmek (ve yok etmek) istediinde bir asker kaann ihanetine urad ve Kulovitza yaknlarnda aniden balayan kanl muharebede binlerce Bulgar ld ve muharebe tam bir yenilgiyle sonuland. Muharebeden sonra, kalan askerlerle birlikte Chiprovetz'e ekildi ve bir sre ehri Tyokyoli'ye kar baaryla savundu. Tyokyoli Hristiyanln kullanarak, onlar Transilvanya'da yksek makamlar ve mal mlk vaadiyle kandrmaya alsa da teslim olmak istemiyordu. Sonunda bir saldryla ehir dt ve yetien Trk ve Tatar askerlerince fethedildi. Etraftaki herey yaklp yklm ve insanlar ldrlmt. Sylentilere gre, yllarn birikimi olan ve uzun bar dneminde iyice artan devasa servet
Viyana nlerindeki Osmanl yenilgisinden (1683) sonra Habsburg ordular Buda (1686) ve Belgrad (1688) igal etti ve Gneydou Avrupadaki Osmanl hkimiyetinin knn yakn olduu izlenimini yarattlar. Bulgaristanda Chiprovtzi civarndaki Katolik cemaati Habsburg birliklerinin ilerlemesinden faydalanmak istedi, fakat isyan baarsz oldu ve cemaat Eflak ve Transilvanyaya kaanlar dnda yok edildi. Bulgarlar neden isyan etti? Thkly ve onun Hristiyan birlikleri Bulgar ayaklanmasn neden bastrd?
V-9. Osmanl misillemesinden korkan Srplar kayor (1690) Atanasije Djakon (Deacon) Srbinin tankl Ve Srplar gemilere bindiler [] On binin zerinde gemi vard ve Tuna Nehrinde akntya kar ilerleyerek kayorlard ve mparatorun [Habsburg imparatoru] ynetimi altnda olan Buda ehrine vardlar. Ve bylece Tanr Srp lkesini ald yaradan u anda kurtard. Davudun ehri bu aclardan sadece birine maruz kalmt: nce lm, sonra tekrar kl ve suda lm ve esaret ve ylesine iddetli bir alk ki Srp halknn kpek eti ve alktan len insanlarn etini yemekten baka seenei yoktu. Btn bunlar benim zamanmda oldu ve gzlerim btn Belgrad sokaklarnda Srp halknn l bedenlerini grd. Kylerine ve yollarna gmlmemi ller salmt. Hala hayatta olanlarda ne klktan ne de insan gzelliinden
72 Imre Thkly, Macar asillerinin Habsburg kart direniinin lideri. 1683-1699 savanda birlikleriyle (kurucz) birlikte Osmanllarn yannda savat.
126
9/23/08 1:09:35 AM
OSMANLI MPARATORLUU
bir eser kalmt, alktan kararmlard, yzleri "Etiyopyallarn yzleri gibiydi ve bu ekilde ldler ve onlarn onda birinden az hayatta kalmay baard.
Agapova-Ilic, s. 134-135.
Chiprovtzideki Katolik Bulgarlar gibi 1688-1689da Ortodoks Srplarn birou da Habsburglarla ibirlii yapt. Bununla birlikte, 1690 ylnda Osmanllar bir kez daha stnlk kazandlar ve Belgrad yeniden fethettiler. Bu artlar altnda ok sayda Ortodoks Srp kat ve nemli ayrcalklarla Habsburg kontrolndeki topraklara (Slovenya ve Macaristan) yerletirildiler.
Atanasije Srbinin yksndeki ncile ait gndermeleri bulmaya alnz. Bu ykden geriye kesin tarihsel olgu olarak ne kalyor? V-10. Osmanllara kar Bodan ayaklanmas (1711) Ve ondan sonra Prens Dumitrao [Dumitracovoda] yannda kalan boyarlarndan toplayabildii kadarn toplad: Bavekil [logofat] Nicolai Costin, yksek yarg [vornic] Ioan Sturdza ve yksek yarg Iordachi Ruset ile hazineci [vistiernic] Ilie Catargiul. Ve onlara Ruslar ardn ve u anda Ruslarn Zagarancede Prut Nehrini gemekte olduunu syledi. Ve ondan sonra bunu duyan btn boyarlar sevindi ve Prense [voda] neeyle yle dediler: Ekselanslar yaptnz iyi bir ey, nk biz Trklere gideceinizden korkuyorduk ve eer yle yapsaydnz sizi terk etmeyi ve Ruslara tabi olmay dnyorduk. Ve hepsi memnun olmutu. Sadece yksek yarg Iordachi Ruset yle dedi: Ruslar armakta aceleci davrandnz Ekselanslar. Onlarn gcnn gerekte ne kadar olduunu anlamak iin beklemeliydiniz Ekselanslar. Prens Dumitraco u kelimelerle cevap verdi:
Trklerin beni ele geireceinden korktuum iin beklemeye zaman yoktu, nk ounuz beni zaten terk etmitiniz ve benimle ayn dnceleri ve inanc paylamyordunuz. Ve ondan sonra Prens Dumitraco atn srd ve Prut Nehrine Ruslarla bulumaya gitti [] Ondan sonra, yamaya alkn Bodanllar, Ruslar grr grmez, fitilin atelendiini anladlar ve bazs dzen iinde bazs rastgele etraf yamalamaya, bazlar Ya'ta, bazlar baka ehirlerde, btn lkede bulduklar her yerde Trkleri kesmeye, kesmediklerini esir almaya baladlar. Trklerin paralarn, hazinelerini, atlarn, kyafetlerini, kzlerini, koyunlarn, ballarn ve balmumlarn ve bulabildikleri her eylerini zorla alyorlard. Sokaklardaki btn dkkanlar boaltlmt, o kadar ki ocuklar bile kendi paylarn alabilmilerdi. Ve btn yal kadnlar yeterince kuru zm, incir ve fsta sahip olmulard. Ve ldrmedikleri Trkleri plak bir halde kle olarak Prense gtrdler. Arkadalarna ulaabilen Trklerden bazlar onlar tarafndan sakland. Ve sonradan arkadalar tarafndan saklanan Trkler, onlara bir snak veren arkadalarnn ok iine yaramt.
Neculce, s. 540-542.
1710-1711 Osmanl-Rus Sava Gney Dou Avrupadaki Ortodokslar arasnda byk umutlar uyandrmt, 1709da svei yenen Byk Petronun (1682-1725) onlar Osmanl ynetiminden kurtaracan dnyorlard. Bodan Prensi Dimitri Kantemir (1693; 1710-1711) Ruslara katld ama Stanileti Savanda (1711) alnan nihai yenilgiye engel olamad. Boyarlar Prense tamamen sadk mydlar, yoksa kendi siyasi planlarnn peinden mi kouyorlard? Bu kayna II-21 nolu kaynakla karlatrnz. syann tepe noktasnda meydana gelen Trk kart iddetin sebepleri nelerdi? Btn Hristiyan Bodanllar bu iddeti onaylyor muydu? Yardm edenler niye yardm etmi olabilir?
127
9/23/08 1:09:35 AM
KR Z UNSURLARI
V-11. Bir Habsburg subaynn Dubica Kuatmasn anlatan gnl (1788) 22 Austostaki Dubica Savann devam daha da zordu. Loudon73 Dubicay savunanlarn sert direniine arp kalmt, bundan dolay ehrin yaklp yklmasn emretti. Saat 11de ehirde yangna yol aan lmcl topu atei balad. ehri savunanlar tarafndan yangn daha yeni sndrlmken 24 kii surlardaki tahta kiriler zerine yanc madde dkmek amacyla gizlice ehrin surlarna sokuldular fakat farkedildiler ve geri pskrtldler. Yanc nesnelerin atlmas 23 Austosta devam etti. Yangnlar sndrmeye alan savunucular rahatsz etmek iin gl top atei balatld. Dubica Kalesi btn 23-24 Austos gecesi boyunca yand, top atei aralksz devam etti. Ve ondan sonra, 25 Austosta er toptan oluan iki bataryann her biri ehrin surlarnn yaknna yerletirildi. Top atei ehrin giriine younlat ve bombardman Dubica Kalesinin yklmasna sebep oldu. Fakat o zaman bile kuatlanlar savamay brakmadlar. Kuatma 26 Austosta da devam etti, ehri savunanlar kalenin kalntlarndan tfek - ve top - ateiyle karlk veriyorlard. Kenti kuatan toplar tam kapasite baraj ateine baladlar. Ve ondan sonra sabah 8 civar kaleden ate kesildi. Saat 9 gibi kaleden bir kii Avusturyal komutanlarla konumaya geldi. Atekes talebinde bulundu ve Avusturya taraf bunu kabul etti. Garnizondakiler adna konuarak, ehri savunanlarn serbest braklmas kouluyla, kaleyi teslim etmeyi nerdi Avusturya taraf kabul etmedi, kaytsz artsz teslimiyet talebinde bulundu. Ondan sonra, konumaya gelen adam durumu kaledekilerle konumak zere saatlik bir zaman iin yalvard ve buna izin verildi. saatlik tartmadan sonra Osmanl komutan [bey] sekiz refakati ile birlikte geldi ve kalenin resmi teslimi tamamland. Dubica Kalesinin ya da daha iyi bir ifadeyle Dubica Kaya Ynnn sonunda stesinden gelinmi ve kale Avusturya ordusunun eline gemiti.
Sljivo, s. 91-92.
Osmanllar Dubicada iyi savatlar m? yleyse neden teslim oldular? V-12. Arnavutlukta emniyetsiz yolculuk (yaklak 1800) Bir an olduka heyecanlandk. lkenin dzlk bir blgesinde ilerliyorduk ki, anszn tepeden trnaa silahl yarm dzine Arnavut, tahta tekerlinin arkasn evirdi. nc muhafzlar dizginlerini ekti, atlarn evirdi, tfeklerini kard ve zengileri zerinde dorularak olacaklar iin hazrland. tiraf ederim ki, bu da adamlar aniden ortaya knca elim tabancam koyduum arka cebime gitti. Askerler ate amak iin daldlar. Ancak, sava grnmelerine ramen, Arnavutlarn savamak gibi bir niyetleri yoktu. Onlar daha ok Trkleri korkutmaktan zevk alyorlard geri onlar pek de umursamyorlard. Atlaryla yanmzdan geerken bana glmseyerek selam verdiler.
Fraser, s. 237-38.
19. yzyl banda silah tamann ok yaygn olmas Gneydou Avrupann geliimi iin yararl myd? Bu fikri savunan ve bu fikre kar kan grler gelitiriniz.
V-13. Topal brahimin Kzanlka saldrs (1809) 1809 ylnn Nisan aynda Kzanlk74 kasabasna Topal brahim liderliinde byk bir haydut [dal] saldrs olmutu. Topal brahim kasabaya girdiinde [] kasabann ayann ve reayann muhtarn ard ve kasabann kime ne kadar vergi verdiini sylemelerini istedi. [] Eer ayn miktarda vergiyi onun iin toplarlar ve stanbula acilen bir ulak gnderip Sultan Mahmuddan bundan sonraki on yl iin vergileri Topal brahimin toplayacan bildiren bir ferman rica ederlerse, kasabay yakp ykmayacan syledi. [] Fakat Topal brahim paray aldktan sonra Muhtar Stoyan Nikolova yle dedi: u anda stanbulda vezir olan Mustafa Bayraktara (gi-
73 74
Habsburg ordusunun kumandan. Orta Bulgaristanda Balkan Dalarnda bir kasaba
128
9/23/08 1:09:35 AM
OSMANLI MPARATORLUU
decek) bu mektubu size veriyorum; eer 40 gn iinde bana ferman getirmezseniz, kasabay kle eviririm. O zamana kadar adamlarmla birlikte burada kalp srenin dolmasn bekleyeceim; bu arada halkna bizi tatllarla, tavuklarla beslemesini emretmelisin. Umarm anlamsndr. [] Verilen srenin bittii gn, muhtar kendisine yalan syledi diye kzgnlktan deliye dnen Topal brahim tek bana dar kt ve sokakta Hristo Tomov'u mzraklad. Bu, kendilerini evlerine kilitlemi olan Hristiyanlarn ldrlmeye balanacann iaretiydi.
Stambolski, s. 28-30.
19. yzyln balarnda bazlar vergi toplama ii de yapan birok askeri lider, Rusya ile sava ve stanbuldaki yenieri isyanlar yznden zayflayan merkezi gcn etkisini kaybetmesinden faydalanarak, Osmanl eyaletlerini kontrolleri altna almlard. Kuzey Bulgaristanda byle bir ayan olarak ortaya kan ve sadrazam olan (1808) Bayraktar Mustafann, Topal brahim Kzanlk muhtarn ona gndermeden be ay nce 1808 Kasmnda stanbulda ldrlm olmas ironik bir olaydr. Topal brahim tarafndan kullanlan yar meru soygun yntemini aklaynz. Neden aka kasabaya saldrp, onlar soymad? Sradan bir haydut mu yoksa siyasi ihtiraslar olan bir adam myd? Yerel liderlerle haydutlar arasndaki farklar nelerdi? V-14. Sofya yaknlarndaki Pirdopta yaayan Bulgar retmen Todorun anlatmyla, felaketlerin st ste gelmesi (1815-1826) Bunu okuyan ya da dinleyen herkes zamanmzda Tanrnn gazabnn nelere mal olduunun farkna varsn; bu yle bir ey ki dnya yaratldndan beri grlmemitir. 1814te Tanr bir ceza ya da veba
75 76
gnderdi doudan batya ve halkn yars ld. Daha nce de veba salgnlar olmutu ama hibir zaman bu kadar fazla can almamt. O zamandan 1820ye kadar lanet olas Sultan Mahmudun75 ynetimi srasnda Tanr bize huzur verdi [] Ve 1821 Martnda Yanyadan Ali Paa adnda bir eytan geldi ve Sultana kar ayakland. Sultan onunla savamak iin yaklak 500,000 kiilik bir ordu toplad fakat kalesi ok gl olduu iin onu yenemediler. Sultann ordusu uzun zaman orada kald ve birok ky ve kasabay yakt ve ok sayda Hristiyan ldrd. Btn bunlar bir kile76 unun fiyatnn 60 kurua ykselmesine sebep oldu. Bu yoksul insanlar arasnda korkun bir ktla neden oldu. Bundan sonra 25 Martta Eflaktan baka bir eytan geldi Vlah Bey77, bir ordu toplad ve isyan kard ve kyleri yamalamaya balad. Ondan sonra Avrupa Trkiyesinin [Rumeli] her yerinden ordular onunla savamaya geldi; ok savatlar. Ve Tuna boyundaki birok ky yaktlar ve insanlar esir alp ldrdler. Ondan sonra lanet olas Sultan bir emir verdi ve Patrik Grigoriy Nepitash, ayin srasnda kilisenin dna srklendi ve Paskalya Bayramnn ikinci gn asld. O gn birok insan ld, bazlar asld, dierleri katledildi: 21 piskopos ve piskopos yardmcs, keiler, papazlar, yardmc papazlar. Daha sonra Hristiyanlar ldrmeye baladlar. Ka Hristiyan ldrldn sadece Tanr bilir; az sayda Bulgar, ok sayda Rum ve Arnavut vard hepsi stanbulda ldrld. Ve kadnlar ve ocuklar denizde bouldu. Daha sonra ordu, stanbul dna kt ve Moraya gitti, orada kylerde birok insan ldrdler. Mora vatandalar denize kamaya altlar ve bir adada barikat kurarak kendilerini savundular, fakat bir ou [] orada ldrld.
Pirdoptan Todorun erken 19. yzyln eitli felaketleri hakkndaki aklamasn deerlendiriniz. Bu aklamaya katlyor musunuz?
II. Mahmud (1808-1839) Blgesel olarak 25-400 litre arasnda deien Osmanl hacim ls. 77 Kelime anlam Eflak Prensi; nceki Eflak Prensinin olu olan ve Trklere kar karlan Yunan isyanna liderlik eden Alexander psilanti ile mi yoksa 1821deki Eflak isyannn lideri Tudor Vladimirescu (1780-1821) ile mi ilikili olduu belirsizdir.
129
9/23/08 1:09:35 AM
Kaynaka
Marija Agapova-llic, lustrovana istorija Beograda [Resimli Belgrad Tarihi], Belgrad 2002. Metin And, Turkish Miniature Painting. Sixty-eight Miniatures in full colour and one hundred and seven black and white illustrations [Trk Minyatr Resmi, Altm sekiz renkli Minyatr ve yz yedi siyah beyaz resim] , 4th basm, Istanbul 1987. Ivo Andric, The Development of Spiritual Life in Bosnia under the Influence of Turkish Rule [Trk Ynetimi Etkisi Altnda Bosnada Manevi Yaamn Geliimi], Durham ve Londra 1990. Ch.A. Antoniadi, Archeio Eggrafon Skyrou [Skyros Adas Belgeleri Arivi], Atina 1990. Spyros Asdrachas (yay.haz.), H oikonomiki domi ton valkanikon choron sta chronia tis othomanikis kyriarchias [Osmanl EgemenliindeBalkan lkelerinin Ekonomik Yaps, 15-19. Yzyllar], Atina 1979. Akpaazade,Tevarih-i Al-i Osman (yay.haz. Nihal Atsz), Osmanli Tarihleri, Istanbul 1945. mer Ltfi Barkan, Trkiyede Toprak Meselesi. Toplu Eserler 1, Istanbul 1980. Mula Mustafa Sevki Baseskija, Ljetopis (17461804) [Vakayname (1746-1804)], Saraybosna 1968. Gustav Bayerle, Pashas, Beys and Efendis: a historical dictionary of titles and terms in the Ottoman Empire [Paalar, Beyler ve Efendiler: Osmanl mparatorluunda nvanlar ve Terimler Tarihsel Szl], stanbul 1997. N. A. Bees, Bibliographische Notizen und Nachrichten, Byzantinisch-Neugriechische Jahrbucher, 70 (1928-1929), ss.526-528. BOA, CA3126 (Babakanlk Osmanl Arivi, Cevdet Tasnifi, Adliye 3126). Fra Bono Benic, Ljetopis Sutjeskog samostana [Stjeska Manastr Vakayinamesi], Saraybosna 1979. Nicolaus H. Biegman, The Turco-Ragusan Relationship. According to the Firmans of Murad III (1575-1595) Extant in the State Archives of Dubrovnik [Dubrovnik Devlet Arivlerinde mevcut III.Murad (1575-1595) fermanlarna gre Trk-Ragusa likileri], Lahey - Paris 1967. Rudjer Boskovic, Dnevnik putovanja iz Carigrada u Poljsku [ stanbuldan Polonyaya Seyahat Gnl], Zagreb 1951. Lord Broughton, Travels in Albania and Other Provinces of Turkey in 1809 and 1810 [1809 ve 1810da Arnavutluk ve Trkiyenin Dier Eyaletlerinde Seyahat], Londra 1855. Bulgarska Istoricheska Biblioteka [Bulgar Tarihi Ktphanesi], IV, Sofya 1931. Dimitrie Cantemir, Descrierea Moldovei [Moldavyann Tasviri], Bkre 1973. Dimitrie Cantemir, Opere complete [Btn Eserleri] (yay.haz. Virgil Candea), Vlll/ll, Bkre 1987. Calatori straini despre ta rile romane [Romanya topraklar hakknda yabanc gezginler], I-IX, Bkre 1968-1997.
130
130-134 otoman_bibliografia.indd 130
9/23/08 1:13:41 AM
OSMANLI MPARATORLUU
Celalzade Mustafa, Selim-name (yay.haz. Ahmet Uur, Mustafa uhadar), Ankara 1990. Constitutiile Aprobate ale Transilvaniei [Transilvanyann Onaylanm Anayasalar], Cluj 1997. Ilie Corfus, Cronica mestesugarului loan Dobrescu [Zanaatkar loan Dobrescunun Vakayinamesi], Studii si articole de istorie, VIII, 1966. Yldrm Dursun, Trk Edebiyatnda Bektai Tipine Bal Fkralar, Ankara 1976. G. Elezovic, Turski izvori za istoriju Jugoslovena [Yugoslavlarn tarihi iin Trke kaynaklar], Belgrad 1932. Evlija Celebi, Putopis. Odlomci o jugoslovenskim zemljama [Seyahat Notlar.Yugoslav lkeleri hakknda blmler], Saraybosna 1996. Evliya elebi Seyahatnamesi (yay.haz. Ycel Dal, Seyit Ali Kahraman, brahim Sezgin), cilt V, Istanbul 2001. Foster John Fraser, Pictures from the Balkans [Balkanlardan Resimler], New York 1906. Tahsin Gemil, Relatiile Tarilor Romane cu Poarta Otomana in documente turcesti (16011712) [Trke Belgelerde Romanya Topraklarnn Osmanl Saray ile likileri (1601-1712)], Bkre 1984. Tsv. Georgieva, V. Kitanov, Documenti za istorijata na bulgarskija narod prez 15-17 Vek [15.-17. yzyllarda Bulgar Tarihinin Belgeleri], 1, Blagoevgrad 1991. Tsv. Georgieva, D. Tzanev (yay.haz.), Hristomatija po Bulgarska Istorija [Bulgar Tarihinin Okuma Paralar Derlemesi], cilt. 3, Plevne 1982.
Ferdo Gestrin, Milko Kos, Vasilij Melik, Zgodovinska citanka za 6. razred osnovnih sol, Ljubljana 1971. G. Giannoulis, Codikas Trikkis [Trikki Kodeksi], Atina 1980. Vedran Gliga, Govori protiv Turaka [Osmanl Kart Konumalar], Split 1983. Gvahi, Pendname [Nasihat Kitab] (yay.haz. M. Hengirmen), Ankara 1983. Klara Hegyi, Vera Zimanyi, The Ottoman Empire in Europe [Avrupada Osmanl mparatorluu], Budapete 1989. Hezarfen Huseyin Efendi, Telhisl Beyan fi Kavanin-i al-i Osman, (yay.haz. Sevim lgrel), Ankara 1998. Frederic Hitzel (yay.haz.), Enfants de langue et Drogmans [Dil Olanlar ve Tercmanlar], Istanbul 1995. Colin Imber, Ebus-Suud: The Islamic Legal Tradition [Ebussuud: slami Hukuk Gelenei], Stanford 1997. Halil nalck, The Ottoman Empire. The Classical Age 1300-1600 [Osmanl mparatorluu. Klasik a 1300-1600], Londra 1973. Halil nalck (yay.haz.), Hicri 835 Tarihli Suret-i Defter-i Sancak-i Arvanid, 2. bask, Ankara 1987. Istoria tou Ellinikou Ethnous [Yunan Milletinin Tarihi], c.11-12, Atina 1975. Ronald C. Jennings, The Judicial Registers (eri Mahkeme Sicilleri) of Kayseri (1590-1630) as a Source for Ottoman History (yaynlanmam doktora tezi, 1972, University of California, Los Angeles; University Microfilms, Ann Arbor, Michigan).
131
9/25/08 10:17:18 PM
KAYNAKA
Ronald C. Jennings, Christians and Muslims in Ottoman Cyprus and the Mediterranean World [Osmanl Kbrsnda ve Akdeniz Dnyasnda Hristiyanlar ve Mslmanlar], 1571-1640, New York - Londra 1993. David Jones, A complete history of the Turks [Trklerin Btn bir Tarihi], Londra 1719. Esther Juhasz (ed.), Sephardi Jews in the Ottoman Empire. Aspects of Material Culture [Osmanl mparatorluunda Sefarad Yahudileri. Maddi Kltrn Deiik Ynleri], Kuds 1990. Ahmet Kala (yay.haz.), stanbul Ahkam Defterleri. Istanbul Finans Tarihi I (1742-1787, stanbul 1998. Koi Bey Risalesi, (yay.haz. Ali Kemal Akst), stanbul 1939. loannis Koliopoulos, loannis Chassiotis (yay. haz.), H neoteri kai synchroni Makedonia [Modern ve ada Makedonya], cilt.1, Atina-Selanik, tarihsiz. Benedikt Kuripesic, Putopis kroz Bosnu, Srbiju, Bugarsku i Rumeliju 1530 [Bosna, Srbistan, Bulgaristan ve Rumelide Bir Yolculuk 1530], Saraybosna 1950. Le voyage dOutremer, de Bertrandon de la Broquiere, Belgrad 1950. Bernard Lewis (ed.), The World of Islam. Faith, People, Culture [slam Dnyas. nan, nsanlar, Kltr] Londra 1997. Siz Harry Luke, Cyprus under the Turks, 15711878 [Trklerin Ynetiminde Kbrs] Londra 1969 (ilk basm: 1921). Makarios Melissenos (Melissourgos), The chronicle of the siege of Constantinople April 2 to May 29 1453 [stanbul Kuatmas Vakayinamesi 2 Nisandan 29 Maysa] Kitap III, 3-13 dahil,
Chronicon Maior, The fall of the Byzantine Empire. A Chronicle by George Sphrantzes 14011477 [Bizans mparatorluunun k. George Sprantzes Vakayinamesi] iinde. eviren: Marios Philippides, Amherst 1980. I. Menounos, Kosma tou Aitolou. Didaches kai viografia [Cosmas Aetolos, retileri ve Biyografisi], Atina 1980. Konstantin Mihailovic iz Ostrovice, Janicareve uspomene Hi turska hronika [Yenierinin Anlar ya da Trke Vakayiname] (yay.haz. Dorde Zivanovic), Belgrad 1966. Andjelko Mijatovic, Uskoci i krajisnici [Uskoklar ve Snr Alaylar], Zagreb 1974. Andjelko Mijatovic, Zrinsko-Frankopanska urota [Zrinski ve Frankopan Komplosu], Zagreb 1999. Vesna Miovic-Peric, Na razmedju [Blc Hat zerinde], Ragusa 1997. Adventures of Baron Wenceslas Wratislaw of Mitrowitz. What he saw in the Turkish metropolis, Constantinople- experienced in his captivity- and after his happy return to his country, committed to writing in the year of our Lord 1599 [Mitrowitzli Baron Wenceslas Wratislawn Servenleri. Trk bakenti stanbulda grdkleri- tutsaklnda yaadklar- ve lkesine mutlulukla dndkten sonra Efendimizin hkmdarl srasnda yazdklar 1599]. Orjinal Bohemya dilinden eviren: A. H. Wratislaw, Londra, Bell & Daldy, 1862; Yunanca tercme: Konstantinoupolis kata ton 16o aiona (1591-1596), ev. loannis Ep. Dryskos, Atina 1920. Lady Mary Wortley Montagu, The Turkish Embassy Letters [Trkiye Elilik Mektuplar] (yay. haz. Anita Desai & Malcom Jack), Londra 1994. Bogdan Murgescu (yay.haz.), Istoria Romaniei in texte [Metinlerde Romanya Tarihi], Bkre 2001.
132
9/25/08 10:17:18 PM
KAYNAKA
Cyryla Vazvazova-Karateodorova (yay.haz.), Nepresahvashti Izvori. Documentalni Materiali za Istorijata na Plovdiv i Plovdivsko [Asla Yanlmayan Kaynaklar. Filibe ve Filibe Blgesi Tarihini lgilendiren Kaynaklar], Filibe 1975. P. Zerlentou, Systasis tou Koinou ton Mykonion [Mikonos Cemaati Anayasas], Hermoupolis 1924.
Haritalar in Kaynaka Harita 2: The Periodical Historical Atlas of Europe, Christos Nussli 2002, www.euratlas.com
134
9/23/08 1:13:42 AM
Koordinatrler
Genel Koordinatr Christina Koulouri, CDRSEE Tarih Eitimi Komitesi Bakan ve Peloponnese niversitesinde Modern Tarih Profesr. 1962de Atinada doan Koulouri, doktorasn Ocak 1990da Paris I-Pantheon Sorbonneda tamamlad. Tarihsel aratrmalar ve yaynlar 1994te "Nicolas Svoronos" dlne layk grld. Avrupa Konseyinin 20. yzyl Avrupa Tarihini renme ve retme projesinde (1996-2000), proje grubunun bir yesi olarak yer ald. Yunan ortaokul ve lise tarih ders kitaplarnn onaylanmas iin oluturulan bilimsel komitelerde yer ald. Ders kitaplarnn tarihi ve Yunan Olimpiyat Komitesinin tarihi ile ilgili projelerde koordinatrlk yapt. Tarih retimi, tarih yazmnn tarihi, ders kitaplar, ulusal hafza, ulusal kimlik ve spor tarihi zerine kitaplar ve makaleleri bulunmaktadr. Balca yaynlar: Dimensions ideologiques de I'historicite en Grece (1834-1914). Les manuels sco-laires d'histoire et de geographie, Frankfurt, Peter Lang, 1991; Sport et societe bourgeoise. Les associations sportives en Grece 18701922, Paris, L'Harmattan, 2000; Clio in the Balkans. The Politics of History Education, Selanik, CDRSEE, 2002 (editr); Athens, Olympic City, 1896-1906, Atina, IOA, 2004 (editr). alma Kitab 1 Osmanl mparatorluu Halil Berktay, tarihi, halen Sabanc niversitesi, Sanat ve Sosyal Bilimler Fakltesinde profesr ve program sorumlusu. 1947de dodu. Lisansn ekonomi alannda Yale niversitesinde (1968), doktorasn tarih alannda Birmingham niversitesinde tamamlad. Ankara niversitesi Siyaset Bilimi Fakltesinde, Ankarada Orta Dou Teknik niversitesinde ve stanbulda Boazii niversitesinde alt. Baz yabanc niversitelere ziyaretlerde bulundu: British Council Bursu, Wolfson College, Cambridge Spring 1990; Fulbright Bursu, Harvard, 1997 (Avrupa almalar Merkezi ve Ortadou almalar Merkezine bal olarak); NEXUS Senior Fellow, Center for Advanced Studies, Sofya (Bulgaristan), 2002-2003. CDRSEE Tarih Eitimi Komitesinin (Selanik, Yunanistan) bakan yardmcsdr; Helsinki Yurttalar Derneinin (Trkiye) kurucu yesi ve eski bakan yardmcsdr. Ayrca aadaki yaynlarn yaz ileri danma kurullarnn yesidir: Journal of Peasant Studies, Journal of Agrarian Change, Journal of Southeast European and Black Sea Studies. Balca yaynlar: Cumhuriyet deolojisi ve Fuat Kprl; Kabileden Feodalizme, Bir Dnem Kapanrken, "New approaches to State and Peasant in Ottoman History (1991, editrln Suraiya Faroqhi ile birlikte yapt). Halen ilgilenmekte olduu aratrma alanlar: tarihyazm, Balkan milliyetiliklerine karlatrmal yaklamlar, erken 20. yzyln ulus inas travmalar ve etnik temizlikleri ortasnda Trk milli hafzasnn ilk kez oluturulmas ve Kemalist yeniden tanm Bogdan Murgescu, 1963te Bkrete dodu. Bkre niversitesi Tarih Fakltesinde profesr olarak almakta; Berlindeki Alexander von Humboldt Vakfnn Roman Herzog akademik yesi oldu (19982000), Pittsburg niversitesinde (2002) ve Budapetedeki Orta Avrupa niversitesinde (Central European University) (2004) Misafir Profesr olarak derslere girdi. Ayrca, Romanya Tarih Aratrmalar Topluluunun ulusal bakan yardmcs ve Bkre ubesi bakan ISTORIA MEA EUSTORY adl tarih aratrmas yarmasnn ulusal koordinatr ve EUSTORY ann Ynetim Kurulu yesidir. Romanya tarihi, Osmanl-Romanya ilikileri, 15-20. yzyllar ekonomik ve toplumsal tarihi ve gnmz tarih yazm zerine ok sayda akademik almas ve kitab yaynlanmtr. Ayrca aralarnda Romania and Europe: Modernisation as Temptation, Modernisation as Threat (Bkre 2000) ve Istoria Romaniei in texte [Metinlerde Romanya Tarihi] (Bkre 2001)nin de bulunduu 5 cildi koordine etti.
135
135-144 teleytaia-new-map.indd 135
9/25/08 10:17:54 PM
alma Kitab 2 Gneydou Avrupada Uluslar ve Devletler Mirela-Luminita Murgescu Bkre niversitesi Tarih Fakltesinde doent olarak almakta. Ayrca Bkreteki Tarihsel, Ekonomik ve Toplumsal almalar Merkezinin idari yneticisi ve Selanik'teki Gneydou Avrupa Demokrasi ve Uzlama Merkezi Eitim Komitesinin yesi. Ders kitab analizi, eitim tarihi, tarihyazm, tarihi kltr ve milliyetilik gibi alanlarda birok uluslararas projeye katld. Andrew F. Mellon Vakf, Deutscher Akademischer Austauschdienst (DAAD), Maison des Sciences de I'Homme ve Avrupa Bilim Vakfnn yesi oldu. ok sayda akademik alma ve kitap blmnn yansra drt cildi yayna hazrlad ve ayrca u eserleri yaynland: Intre "bunul cretin" i "bravul roman" [ yi Hristiyan ve Cesur Romanyal Arasnda] ve Rolul colii primare in construirea identitatii nationale romaneti (18311878) [Romanyal Ulusal Kimliinin Oluturulmasnda lkokulun Rol] (Ya, 1999) ve Istoria din ghiozdan. Memorie i manuale colare in Romania anilor 1990 [Okul antasnda Tarih.1990larda Romanyada Bellek ve Okul Kitaplar] (Bkre, 2004) yaynlad. alma Kitab 3 - Balkan Savalar Valery Kamenov Kolev, 1960ta Plovdiv, Bulgaristanda dodu. 1986da Sofya niversitesinin tarih ve ngilizce blmlerinde master dereceleri ald. 1988den beri Sofya niversitesinde, 1999dan beri Sofyadaki Gzel Sanatlar Ulusal Akademisinde Modern Bulgar Tarihi (1878-1944) retmektedir. Doktorasn 2001 ylnda tarih alannda tamamlad. (1994ten beri) Minalo tarih dergisinin Yayn Kurulu yesi. Eitim ve Bilim Bakanlnda tarih ve vatandalk eitimi mfredat komitelerinin bir yesi. 10. snflar iin yazlm bir tarih ders kitabnn yazarlarndan biri. Balca ilgi alanlar: devlet ve yerel ynetim, siyasi ve toplumsal yaam ve d politika. alma Kitab 4 kinci Dnya Sava Kresimir Erdelja, 1968de Zagrebde dodu. Zagreb niversitesinde tarih ve corafya okudu. niversiteden Bamsz Hrvatistan Devletinin Yazarlar ve Edebiyatla likisi balkl teziyle mezun oldu. Esas ilgi alan 20. yzyl tarihidir. Tarih ders kitab yazmyla urat. lkretim 7. snflar iin bir tarih ders kitabnn, lise 1. snflar iin bir metinler derlemesinin yazardr.
136
9/23/08 1:15:17 AM
Katkda Bulunanlar
Bora Boro BRONZA, Tarih aratrmacs, Banja Luka, Bosna-Hersek. Helian DEMIRI, Aleksander Xhuvani niversitesi retim grevlisi, Arnavutluk. Ljupka HRISTOVA, Tarih retmeni, Makedonya Cumhuriyeti. Nikola JORDANOVSKI, Toplumsal Aratrmalar Yksek Lisans Okuluda doktora aday, Varova, Makedonya Sabk Yugoslav Cumhuriyetinde dodu . Niyazi Mustafa KIZILYREK, Kbrs niversitesinde Doent, Trk almalar Blm. Angelos KYRIAKOUDIS, Tarih retmeni, Kbrs. Bogdan Florin POPOVICI, Ulusal Arivler Brasov Eyaleti Blm, Bkre Tarih Enstitsnde doktora aday, Romanya. Bozo REPE, Ljubljana niversitesi Tarih Blm profesr, Slovenya. Milan RISTOVIC, Belgrad niversitesi Felsefe Fakltesi Profesr ve Sosyal Tarih Dernei bakan, Srbistan-Karada Araks SAHINER, Tarih alannda doktora, MEF Okullar Sosyal Bilimler Blm Bakan, Trkiye. Andrei SORA, Tarih dergilerinin editr, Bkre, Romanya. Vladimir Georgiev STANEV, Sofya niversitesi Tarih Blmnde doktora aday ve Sofyada Matematik Okulunda tarih retmeni, Bulgaristan Igor STOJAKOVIC, Tarih retmeni ve ilkokul tarih kitaplarnn ortak yazar, Zagreb, Hrvatistan. Lina VENTURA, Peleponnese niversitesi, Toplumsal ve Eitimsel Politika Blmnde doent, Yunanistan
137
9/23/08 1:15:17 AM
CDRSEE alanlar
Program Yneticisi Sheila Cannon CDRSEEde Program Yneticisidir. CDRSEEde be yl alt, btn proje etkinliklerinin uygulamasn ve gelitirilmesini denetledi ve Merkezin stratejik planlamalarna, fon bulmasna ve halkla ilikilerine katkda bulundu. Ba yazmnda ok tecrbe sahibidir, ok sayda uluslararas konferansta CDRSEEyi temsil etmi, proje takmlarna liderlik etmi ve Gneydou Avrupadaki sivil toplum almalar zerine eitli makaleler yazmtr. CDRSEEde yllna Proje Yneticisi olarak alt ve Gen Parlamenterler Projesinde bir yl boyunca Proje Koordinatr olarak grev yapt. Lisans eitimini Antik Yunanca alannda New Yorktaki Vassar niversitesinde 1996 ylnda tamamlad. Aix-en-Provence niversitesi ve Bristol niversitesinde Fransz ve ngiliz dili ve edebiyat alt. Yunanistanda arkeolojik kazlara katld ve ikinci dil olarak ngilizce retti. Sheila, Brighton- ngilterede dnyaya gelmi bir rlanda vatandadr. Boston ve New Yorkta yaamtr. Proje Koordinatr Maria Mylona Ekim 2003ten beri CDRSEEde Tarih alma Kitaplar proje koordinatrl yapmaktadr ve Nisan 2003ten beri Merkezin programlarna dahil olmutur. 2000 ylnda, ngiltere Reading niversitesinden Uluslararas likiler alannda master derecesi ve 1999da Yunanistandaki Selanik Amerikan niversitesinden letme alannda lisans derecesi ald. u anda Avrupa Uygarl almalar alannda ikinci bir lisans derecesi almak iin okuyor. Master tezinde eski Yugoslavya, zellikle BosnaHersekteki bar koruma abalar zerine alt. Maria hem Yunanistan hem de ngilterede mesleki tecrbeye sahiptir ve dier Avrupal sivil toplum kurulularyla aktif almalar olmutur. Anadili Yunancadr ve ngilizce, spanyolca ve talyancay akc biimde konuabilir.
138
9/23/08 1:15:17 AM
Tarih retmenleri Listesi
Kresimir Alajbeg, Zagreb Arzu Aydn, stanbul Marilena Bercea, Bkre Hristo Berov, Sofya Radu Cerkez, Bkre Emina Dautovic, Belgrad Bojana Dujkovic, Banja Luka Irena Lilkova Garkova, Filibe Entela Jorgii, Tiran Alma Kasaruho, Tiran Hayrettin Kaya, stanbul Yordanka Hristova Karageurova, Sofya Snjezana Koren, Zagreb Davor Koznjak, Zagreb Eliza Kyriakou, Lefkoe Angelos Kyriakoudes, Limasol Maria Kyriazi, Selanik Anastasia Kyrkini-Koutoula, Atina Margita Madunic, Zagreb Codruta Matei, Bkre
Valentina Maver, Lubliyana Mire Mladenovski, skp Nada Molerovik, skp Sorin Oane, Ramnicu - Valcea Nket Eren, stanbul Valentin Maxim Oros, Cluj Mutlu ztrk, stanbul Adrian Papajani, Tiran Maria Philipidou, Baf Nicu Pohoata, Bkre Jelka Razpotnik, Lubliyana Vassiliki Sakka, Atina Ljupka Smilanovska, skp Nevenka Sres, Lubliyana Angela Toader, Bkre Elvan Tongal, stanbul Fatmiroshe Xhemali, Tiran Nenad Zarkovic, Belgrad Maria Zografaki, skee
139
9/23/08 1:15:17 AM
HAR TA 2: OSMANLI MPARATORLUU, YAKLAIK 1600
OSMANLI MPARATORLUU, YAKLAIK 1600

Bamsz devlet Baml devlet Devlet idari blm Eyalet Halk ehir ehir Devleti Baml ehir devleti ehir eyaleti Saruhan c. d. gd K. E. Kontluk Dklk Byk Dklk Krallk Eyalet
Not: Btn Osmanl eyaletleri byk harfle yazlmtr. Baml devletler iin evrelerindeki renkler baml olduklar devleti gsterir.
140
9/23/08 1:15:17 AM
OSMANLI MPARATORLUU
Christos Nssli 2002, www.euratlas.com
141
9/23/08 1:15:19 AM

Osmanlı-İmparatorluğu Avrupa Tarihi Öğretimi

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Osmanlı-İmparatorluğu Avrupa Tarihi Öğretimi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

MODERN GNEYDOU AVRUPA TARH RETM Alternatif Eitim Materyalleri

ISBN SET: 978-960-88963-2-1 ISBN: 978-960-88963-3-8

MODERN GNEYDOU AVRUPA TARH RETM Alternatif Eitim Materyalleri

Center for Democracy and Reconciliation in Southeast Europe w w w. c d s e e . o r g

HAR TA1: GNEYDOU AVRUPA

Costa Carras Ortak Tarih Projesi Ynetim Kurulu Raportr

Richard Schifter Ynetim Kurulu Bakan

Drt konu, bir fikir

14. yzyldan gnmze kadar sren yolculukta drt durak

Harita 1: Gneydou Avrupa

BLM II: Osmanl mparatorluunun kurumlar ................................................................52

BLM III: Dini Kurumlar, Cemaatler ve Uygulamalar ........................................................72

1302 Osmann Bizansllar Koyun hisar'da (Bafeon) yenmesi

1335- ilhanl mparatorluunun dalmas; Osmanl Beylii bamsz oldu.

1337-1453 Fransa ve ngiltere arasnda Yzyl Savalar 1341-1354 Bizansta i sava

Siyasi ve askeri olaylar

1354 anakkalenin fethi

1385 Polonya ile Litvanyann birlemesi

1419-1420 - Aa Tunaya Osmanl seferleri; Eflak haragzar devlet oldu.

1416 eyh Bedreddin syan; I. Mehmed tarafndan bastrld.

Siyasi ve askeri olaylar

Osmanl mparatorluu dnda meydana gelen nemli olaylar

II. Murad (1421-1451, 1444-1446 yllar dnda)

1443 Osmanllar Srbistan ve Arnavutluku kaybeder.

II. Mehmed (1444-1446, 14511481)

Osmanl devletinin btnyle bir imparatorluk

1453 Konstantinopolis/ stanbul'un fethi

Siyasi ve askeri olaylar

Osmanl mparatorluu dnda meydana gelen nemli olaylar

II. Murad (1421-1451, 1444-1446 yllar dnda)

1443 Osmanllar Srbistan ve Arnavutluku kaybeder.

II. Mehmed (1444-1446, 14511481)

Osmanl devletinin btnyle bir imparatorluk

1453 Konstantinopolis/ stanbul'un fethi

Siyasi ve askeri olaylar

Osmanl mparatorluu dnda meydana gelen nemli olaylar

1456- Hunyadi Yano'a kar Belgradda Osmanl yenilgisi

1455-1456 Moldavya haragzar devlet oldu.

1463-1479 Osmanl Venedik Sava

1463 Bosnann byk blmnn fethi 1468 Karamann fethi

1469-1492 Floransada Lorenzo di Medici dnemi; Rnesansn zirvesi

Siyasi ve askeri olaylar

Osmanl mparatorluu dnda meydana gelen nemli olaylar

II. Bayezid (1481-1512)

1502 randa Safevi Hanedannn kuruluu; ran ii oldu.

1514 aldran Sava; rana kar nemli Osmanl zaferi

1516 Mercidabk Sava; Memluklara kar byk Osmanl zaferi

* O zamanlar Karada krallnn bakenti (.n.)

Siyasi ve askeri olaylar

1519 Cezayir Osmanl hakimiyetini tand.

I. Sleyman (Kanuni Sultan Sleyman) 1520-1566

1526 Hindistanda Babrl imparatorluunun kuruluu

Siyasi ve askeri olaylar

1551-1552 Banatn alnmas

II. Selim (1566-1574) Ayya

1566 Belika, Hollanda ve Lksemburgda spanya kart devrimin balangc

III. Murad (1574-1595)

1587-1629 randa I. Abbas dnemi, Safevi gcnn zirvesi

Siyasi ve askeri olaylar

III. Mehmed (1595-1603)

1583-1586 Manisada Muradiye klliyesi 1596-1609 Anadoluda Celali syanlar

1618-1648 Otuz Yl Savalar

1635 Topkap Saraynda Revan Kk

Siyasi ve askeri olaylar