o s m a n l y n e t i m i n d e k i (1831-1911)* hicaz'da hac ve k o l e r a

Yazan: Sinan KUNERALP** eviren: Prof.Dr. Mnir ATALAR*** Buhar gcnn ulamda meydana getirdii devrim ve bunun sonucunda geni halk kitlelelirinin hareketliliklerinin artmas, salgnlarn, bir yerden dier yerlere yaylmasn, geni blgelerde etkili olmasn hzlandrmtr. Bu da bu tr salgn hastalklarn yaylmasn engellemek iin uluslararas ibirlii sonucunu dourmutur. Veba, taun gibi hastalklarn grlmesini de ieren salgnlarn harekete gemesi ile 1851 Paris Salk Konferansyla balayan, dzenli aralklarla gerekleen bir dizi konferans yaplmtr. Osmanlnn bir vilayeti olan Hicaz'daki slamn kutsal ehirlerini, dnyann drt bir yanndan gelen onbinlerce mslman her yl ziyaret ederler. Avrupa'y en azndan ikiye blen Kolera, bu kutsal blgeleri daha fazla ziyareti engellemitir. Bu salgnlarn en byk kurbanlar olan kolonilere sahip Avrupal devletlerin basks ile Osmanl Hkmeti kolera salgn ile mcadele etmek ve hacdan dnenlerin hastal yaymasn nlemek iin yllarca bir dizi nlem almtr. nlemler, hacdan dnen haclarn ciddi bir ekilde incelendii karantina istasyonlar zincirine kadar uzanyordu. eitli nedenlerin grlmesine ramen kolera salgnlar hac mevsimi boyunca dzenli olarak engellenmitir. Hastaln blgesel olarak yaylp yaylmad veya gelen haclar tarafndan tanp tanmad, salk konferanslar ve diplomatik evrelerde sk sk tartlan bir konu olmutur.
* Bu yaz, Sinan KUNERALP tarafndan kaleme alnan "Pilgrimage And Cholera in Ottoman Hedjaz 1931-1911" isimli makalenin evirisidir. Studies On Turkish-Arab Relations, Annual 4 1989, Taiv, s.69-81. ** Isis Yaynclk, istanbul *** Gazi Osman Paa niversitesi retim yesi (Tokat).

498

SNAN KUNERALP

Ulam: Geleneksel ulam arac, deiik yerlerden balayan ve hepsi de Mekke'de son bulan, karadan hareket eden kervanlar eklinde idi. Bunlarn en mehuru da am'da balyordu. Bu kervan Osmanllarn resmi kervanyd ve sultanlarn armaanlarn Kabe'ye tamaktayd. Osmanllar'n ba ehrinden, Anadolu'dan, Balkanlar'dan ve birka ran'lnn katlmasyla Kafkaslar'dan gelen haclar sz edilen yol boyunca yolculuk yapyor ve Mekke'ye 45 gnde ulayorlard. Yol boyunca da su ve erzak bulunabilen 34 merkezde duruyorlard. Kervan, haclarn gelii mnasebetiyle her yl mehur bir panayrn ald Mazarib ehrinde 1 hafta, Maan'da 2 gn, Medeyne'de 1 gn, Medine'de de1 3 gn istirahat ediyordu. 12-15 bin hac, bu gzergah2 zerinde, Kzldeniz'de buharl gemilerin seyr sefere balad tarihe kadar, yolculuk yapmaktayd3. 1869 ylnda Svey Kanal'nn almasndan sonra am kervann kullanan haclarn says, daha da azald4. Kabe'ye gnderilen sultan armaanlarna elik eden Mahmel ismi verilen, resmi Osmanl heteyi bile, dnnde deniz gzergahn kullanmaya balad5. 1882 ylnda, sadece 4000 hac, am'dan karayolunu kulland6. tane kk apl tfekleri, topu olan 400 kiilik askeri bir mfreze, Mekke'ye kadar kervana katlyor, Beni Sahir, Beni Attie isimli si kabileler, armaan ve rvetlerle kendi blgelerinden kervanlarn emin bir ekilde geebilmeleri iin yattrlyordu. Kervann resmi mevkiine ek olarak da am valileri geleneksel olarak Emir ul Hacc nvanyla Mekke'ye giden kervana elik ediyordu. Szkonusu gzergah 1860'l yllarda nemini kaybedince valiler artk iki aamadan teye gitmez olmulard7. ranl haclar karadan iki gzargah ile yolculuk yapyorlard. lk kervann balang noktas Badat vilayetinde bulunan Mehedi Ali idi. Bu kervan sonra Chamar Kabilesi'nin merkezi olan Hail'e ulayor. El-sfeynay geerek El-Kaar'da am kervan ile birleiyordu. 1881'de bu gzergah yalnzca 700 hac kullanmtr. Resmi
1. L.Stekaulis, Le Pelerinage dela Mecque et le cholera au Hcdjaz, constantinople, 1983, p.6. 2. Conference Sanitaire de Constantinople, Proces-verbaux (Bundan sonra conf. lp.v.) no.3, ek 3, s.5. 3. Ayn yer, no: 5,8,9. 4. Stekoulis, a.g.e., s.7 5. Ayn yer, s.45. 7. Conf./p.v., no.5, s.9.

OSMANL YNETIMINDEKI (1831-1911) HICAZ'DA HAC VE

499

ran kervan Necd zerinden yolculuk yapyordu. Bu (Resmi ran) kervan ran liman Bender-Bushir'de yklemeyi yapp yola ktktan sonra Ojeyr'de karaya kyor. Nejd blgesinin belli bal ehri Riyad'a doru ilerliyor ve Mekke'ye doru yarmaday ayordu. Tm yolculuk 30-35 gn alyordu. 1870'li yllardan itibaren ranllar Basra' dan Cidde'ye giden deniz yolunu kullanmay tercih etmeye baladlar8. nc karayolu Msr kervan idi9. Kahire; Darfu; Cordofan ve Sennar'dan yola kan haclan getiren Orta Afrika kervanlannn buluma noktalanyd. Bunlara Msr'da Kuzey Afrika, Ege adalan ve stanbul'dan yola kan bir ksm Trk Haclan katlmaktayd. Kervan Kusey veya Svey, Meila, Yenbu ve Cidde zerinden geerek, Mekke'ye 37 gnde ulayordu. 1845 den itibaren ad geen karayolu nemini yitirdi. nk Svey - Cidde gzergah zerinde gemiler kullanlmaya baland10. 1865 den nce karayolu ile seyahat eden haclann says 50.000 gibi yksek bir rakamdan, 2.000 e dmt. Bu kervan Msrllann armaanlann Mekke'ye getiren Msr grevlileri tarafndan da kullanlmaktayd12. Drdnc ve son kervan Yemen'de San'a'dan yola kan kervand; Asir, Oman, Kzldeniz'in Afr ika sahillerinden Hadramavt'dan ve Orta Afrika'nn dousundan yola kan haclar 45 gnde Mekke'ye varmak zere bu gzergah kullanmaktayd13. Buharl gemilerin ortay k ve Svey Kanal'nn al ile kervanlar, slam Dnyas'nn kutsal yerlerine en nemli yolculuk arac olmak eklindeki nceliklerini yitirdiler. Haclan deniz yolu ile tamak Msr ve ngiliz gemileri iin ok krl bir ticaret alan oluturdu. lk buharl gemiler, Sveyle, Mekke'nin14 liman olan Cidde arasndaki yolculuklanna, 1858 ylnda baladlar. Ayn zamanda Malezya takm adalanndan yola kan haclar, Svey'e deniz yolu ile ulayor; burada Cidde'ye gitmek zere gemi deitiriyorlard15. Cidde, ayn zamanda ngiliz ynetimi altnda bulunan
8. Stekoulis, a.g.e., s.7. 9. 18. Yzylda kervann ayrntl bir tasviri iin, bkz: Paul Lucas, Vayage amsterdam, 1773, 3.cilt. 10. Conf./p.v. no:5, s.9. 11. Ayn yer 12. Stekoulis, a.g.e., s.8. 13. A.g.e., s.7. 14. Conf./p.v. no:9, ek 1, s.75 15. Raffort de la camission de P'Hygie'ne du Hedjaz, constantinople, 1895 s.9.

500

SNAN KUNERALP

Kalkta ve Bombay'dan gemiye binmi mslmanlann, karaya ktklar limand. Bu liman Maskat'dan, Basra Krfezi'nden Afganistan ve Orta Asya'dan gelen haclar tarafndan da ayn ekilde kullanlmaktayd16. Svey'in yan sra Msr sahilindeki Kusseir, Suakin ve Massawa, Kzldeniz zerindeki belli bal ykleme limanlarn oluturmaktayd17. Cidde'nin gneyinde, 7 gnlk yry mesafesinde, kk bir liman olan Gounfaudah, Habeistan'l ve Afrika'l haclar iin, karaya kma konusunda bir baka seenek oluturmaktayd. Bu haclar indikten sonra, kuzeye doru yollarna yaya olarak devam ediyorlard18. Hicaz Demiryolu'nun almas, haclan Mekke'ye ulatrma imkan salayan bir gzergah olacakt19. 1911 de 83.000 hac deniz yolu ile, 12.000 hac da trenle yolculuk yapmt. Karayolunu kullanan haclann says, nem tamayacak bir dzeyde idi20. Haclar: Mekke'yi ziyaret etmi olan haclann saysn tam olarak belirlemek zordur. XIX. yzyl iin gnmzde yaplan tahminler, her bir hac mevsimi iin, hac saysn 70.000 ile 90.000 arasnda belirlemektedir. Deniz yolu ile gelen haclann saysn hesaplamak daha kolaydr. Ama, kervanlan kullanan haclann says ise, ancak tahminle onaya atlabilir. Mecburi karantina merkezlerinin kurulmasyla, ksmi de olsa daha salkl istatistikler tutulmutur. nk bu merkezler, ancak gemi ile seyahat eden Hollanda'nn ynetiminde olan doudaki Hindistanl (Hollanda kolonileri) larla ilgileniyordu. Dutch East Indies Firmas, en byk kontenjan salamaktayd. Hollanda smrge idaresi, nisbeten rahat yolculuk yapabilecek maddi imkan olanlara ancak seyahat izni (permi) veriyordu. Hindistan Hkmeti bu konuda daha az itinal davranyordu ve ngiliz ynetimi altndaki Hindistan'dan gelen mslman haclar, bir hayli perian durumda idi. Ceplerinde be para olmadan karaya kyor ve dilenerek Mekke yolunu tutuyordu. Birou yolculuun skntsna teslim oluyor ve lyordu. Takrri diye bilinen Afrikal16. Stekoulis, a.g.e., s.8, 17. Conf./p.v. no:29, ek. ss.33-34. 18. A.g.e., no:4, s.ll. 19. Hicaz Demiryolu hakknda, bkz.: W.ochsen Wald, An Incursion into Frozen past: "The Hedjaz Railroad", u.p, of virginia 1980. 20. Cassim zzeddin, organisation sanitaine du Hedjaz, coustautinople, 1912, s.22

OSMANLI YNETIMINDEKI (1831-1911) HICAZ'DA HAC VE

501

lar da fevkalade yoksul idiler. Bunlar, Kzldeniz'i kk yelkenli gemilerle ayor, Arabistan sahillerine ulanca da Mekke'ye, dilenerek ya da daha zengin haclarn buyruunda, bir takm ayak ileri yaparak Mekke'ye ulayordu. Herbir hac kafilelerinin yaklak 1/ 20 si kadn ve ocuklardan olumaktayd21. Blgesel Koullar: Hac mevsimi sresince haclar tarafndan ziyaret edilen balca ehirlerden biri Mekke idi. Bu ehir, 1865'te 40.000-50.000 civarnda nfusa sahipti22. Hac, ehir sakinleri iin nemli bir geim kayna idi. Osmanl hkmetince yllk olarak gnderilen deneklerle haclara bir takm hizmetler sunuluyor, barnma ve konaklama imkanlar salanyordu. Aynca ehir halkna bedava olarak buday datlyordu23. Mekke'ye giden gzergahta bulunan ve haclarn iki gn boyunca geit olarak kullandklar Cidde ise 1860'l yllarn ortalarnda yaklak olarak 15.000-16.000 nfusu olan zengin bir ehir durumunda idi24. Bu ehir, Hindistan, Abyssinia, Dou Afrika ve Msr gibi lkelerden gelen tacirlerin katlmyla gerekleen her yl Mays aynda dzenlenen fuaryla nemli bir ticaret merkezi haline gelmiti. XIX. yzylda iki kez hac mevsiminde denk gelen fuar boyunca 200'den fazla deiik byklkte gemi limana demirleniyordu25.
Tablo 1. Cidde'ye gelen hac says 1870-74 1875-79 1880-84 1885-89 1890-94 38.378 28.029 41.775 47.019 55.489

Kaynak: commission mixte... proce's-verbal. 25, 3/15 Janvier 1895, s.280. 1867 Hac sezonunda bu say 25.754'e tekabl ediyordu.

Ulam hizmetleri, toplam 57.546 gros/ton olarak hesaplanan 896 adet gemiyle yaplmt2*. 1865 ylnda Cidde'ye gelen hacla21. Stekoulis, a.g.e., s.11 22. conf./p.v. no:5, s.8 23. Cassim, a.g.e., s.52. 24. Conf./p.v. no:4, s.10. 25. Conf./p.v. no:17, s.8. 26) Commission mixte pour la revision des tarif s sanitaires de l'empire Otoman, Proces-verbaux (bundan sonra comp./p.v.) no: 10,11 Jauvier 1869 s.41.

502

SNAN KUNERALP

nn says 20.000 den daha azd27. Su say 1911'de 83.822'ye ulaacak kadar, aamal olarak bir art kaydetti28. Daha ok Hindistan, Malaya ve Afrikal mslmanlarca ziyaret edilen nc bir ehir ise Medine idi. 1860'da 18.000 civarnda hac Medine'yi ziyaret etmiti. 1860'larda ehrin nfusu yaklak olarak 20.000 civarndayd. ehir Mekke'de 10-13 gnlk yol yry uzaklnda bir yerde kurulmutu. (Yaklak olarak 450 km.) Medine'yi ziyaret ettikten sonra29 geri dnen haclar Svey ve Yenbe'l-Bahr adnda bir nceki kentin liman durumunda olan ve sahilde 1500 dtw lik gemileri demirleyecek kadar geni bir iskelesi bulunan bir kasabaya gidiyorlard. 1890'larda Yenbu 56.00030 civarnda bir nfusa sahipti. Hac sresince nfuslar kalabalklaan bu drt ehir, nemli bir sorunla kar karya geldiler. Bu sorun hac farizas esnasnda Hicaz'da salk koullarn olumsuz ynde etkileyen su ktl idi. Mekke'de yamur sularyla Arafat ve dier civar dalardan gelen sulan muhafaza edecek genie su depolan bulunuyordu31. Aynca ehirden 3 km. uzaklkta kuzeydou yakasnda 'Kor' diye bilinen bir kaynaktan ta duvarlarla rl bir kanalla su getirilmiti32. Hicaz valisi Osman Paa 1885'te Cidde'ye ehrin gneydou yakasnda 5 km. tede bir kaynaktan suyu getirmiti. Bu kaynak kuruyana kadar ehrin ihtiyalann karlamaya yeter durumdayd. Sonralan belediye tarafndan kk bir su antma tesisi hizmete sunulmutu33. Medine Ayn- Zerka yaknlanndaki bir kaynaktan bolca su tedarik ediyordu. Fakat zellikle Hicaz demiryolunun tamamlanmas sonucunda ehrin nfusunda bir art kaydedildi. te o zaman ehrin su ihtiyac karlanamad34. Yenbu daha ok yamur sulanna baml bir kent idi. 1899'da sene st ste yamur yamamas yaama koulllannn zorlamasna yol at35. Bu dn ehirdeki su kaynaklan ancak yerleik nfusun ihtiyalann karlayabilecek miktarda idi. Hac mevsiminin sonucunda btn su rezervleri boal27. Conf./p.v. no: 4, s.7. 28. Cassim, a.g.e., s.22 29. Conf./p.v. no:29, ek: 44-45 30. Cozzonis Ef. La pete a'Djeddah et le Peler 'nage de 1899, coustantinople, 1899, s.15. 31. Conf./p.v.4, s. 10 32. Cassim, a.g.e., s.52 33. ayn yer 34. ayno yer. 35. Cozzoni, .g.e., s.5

OSMANLI YNETIMINDEKI (1831-1911) HICAZ'DA HAC VE

503

yordu. Hac sresindeki olas bir gecikme skntya yol aabiliyordu. 1860'l yllarn balarnda Medine'nin sakinleri normal sre olan 34 gnden daha fazla kalmak isteyen haclar kentten kovma giriimlerinde dahi bulunmulard36. Salgn Hastalklar: Hicaz'da kolera salgn ilk olarak 1831'de ba gsterdi. Hastalk yaygn bir biimde ya da mnferit ortaya kyordu. En belirgin vakalar 1831'de grld. (20.000 l)37, 1835-1846 (15.000 l)38. 1847, 1848, 1865 (15.000 l)39. / 1871-1872 (130 l)40, 18721873 (318 l)41, 1881 (5.000 l)42, 1882 (624 l), 1891-1893 (30.336 l)43, 1902, 1907, 1910 (329 l)44, 1911 (2.078 l45.). Kaydedilen bu vakalarn bir ksm gvenilir belgelere dayanr. Osmanl Salk idaresince tutulan sz konusu raporlar olduka ilgintir. Kolerann Hicaz'da salgn boyutlarda olmad, Hindistan ve Dou Hindistan'dan blgeye srad anlalabilir. Gerekten de Hicazda ortaya kan salgn hastaln Hindistan blgesindeki ortaya k biimi ile arpc bir benzerlii vardr. Hicaz'da 1831 de beliren salgnn bir benzeri Hindistan'da 1817 de Yessor Kasabas'nda bagstermi, daha sonra yllar boyunca tm lkeyi kasp kavurmutur. Bylece hastaln Hicaz'da da nksetmesi bir rastlant deildir. Salgn Basra Krfezi zerinden blgeye sramt46. 1846 da blgede ortaya kan bir salgn 1940 ylnda Hindistan'daki ile ayn tarihlere denk geliyordu. 1865 salgn ayn yl Hindistan'da benzeri bir salgnla 1881 salgn ayn yl Lahore ve Amritzar'da bagteren benzeri bir salgnla ortak karakteristik zellikleri tayordu47. Kolerann salgn boyutlarda olduu Hindistan'dan, her yl 20.000-25.000 e kadar varan kalabalk hac gruplarn Hicaz' ziyaret etmesi sonucu kolera mikrobunun bu ehirde bulatrdklar muhtemeldir. 1865 kolera vakas "Persia" ve "North-Wind" adl In36. Conf./p.v. no: a5, s.8 37. p.De anino, Le Sadovva Hygieniwue, consple, 1868 s.784. 38. Skeloutis, a.g.e., s.15 39. Conf./p.v. no:23, ek s.6 40. Skeloutis, a.g.e., s.15 41. Ayn yerde 42. ayn yerde 43. Cassim, a.g.e., s.9 44. Cassim, a.g.e., s.31 45. Cassim, a.g.e., s.48 46. De Anino, a.g.e., s. 13 47. Skeluotis, a.g.e., s.25

504

SNAN KUNERALP

giliz haclan getirmesinden hemen sonra ortaya kmtr48. 1881 salgm, Hindistan'dan gelen "Columba'an" adl ingiliz gemisinden49; 1911 salgn, Dou Hindistan'dan Hicaz'a sefer yapan "Stentor" adl Hollanda'ya ait bir gemiden bulamt50. Cidde'de Mays aynda dzenlenen fuann hac sezonu ile ayn tarihe denk gelmesi ve haclann, pazarlamaclann kalababalk gruplar halinde blgeyi ziyaret etmesi sonucu bagsteren en lmcl iki kolera vakasnn iki yl boyunca srmesi bir rastlant deildir51. te kolera salgnnn Arabistan'dan dnyann byk bir kesimine sramas bu vakalardan sonradr. Hastalk 1831 de ilk olarak Msr'da 34 gn ierisinde, daha ok Kahire'de olmak zere 15.000 kiinin lmne yol at52. Kolera salgn 1865/66 da yaylma eilimi gsterdi. 19 Maystan 10 Hazirana kadar 3 tanesi ingiliz, 7 tanesi Msr'a ait 10 tane yolcu gemisi Svey'e yolcu tad. Haclar, skenderiye Demiryolu boyunca Mahmudiye Kanal'na yakn yerlerde kamp kurdular. te btn Msr' kasp kavuran ve ay iinde 60.000. kiinin lmne yol aan kolera salgn bu kamptan yayld. Panie kaplan skenderiye'deki Avrupal sakinler ehri hemen terketmeye koyuldular. 30.000 den fazla mlteci Beyrut, zmir, Malta, Ancona, Marsilya gibi Akdeniz'in deiik limanlanna sndlar. Bu limanlara snan mlteciler, salgn hastal da beraberinde getirdiler. Kolera buralardan Osmanl bakentine 28 Haziran da Muhbir-i Surur adl bir Osmanl gemisi ile srad. Resmi kaynaklardan 15.000 kiinin ld haberi geti. Tm Avrupa'y etkisi altna alan salgn ngiltere'den sefer yapan gemilerle Amerika Kt'asna yayld53. O sralarda Fransa Hkmeti uluslararas bir kongerans yaplmas ansnda bulundu. Delegelerden aadaki sorunlarn tartlmas talebinde bulunuldu. (I) Kolerann balca nedenleri (II) Hastaln karakteristii ve ilerlemesi (III) Temel balang noktalan belirleme. Konferansa katlan delegeler ayrca hastaln bulac olup olmadn ve ilk k noktasndan dier yerlere yaylmasnn nlenmesi iin pratik areler bulmaya alacaklard. nemli cemiyetlerden birisi durumunda olan Bab- Ali konferansa katlan ilgili tm temsilcilere davetiyeler karmakla ilgileniyordu. Bu arada
48. Conf./p.v. no: 23, s.16. 49. Skeloutis, a.g.e., s.25 50. Cassim, a.g.e., s.32 51. Conf./p.v., 17, s.8 52. De Anino, s. 13 53. Conf./p.v. no:9, ek 1, ss.22-23

OSMANLI YNETIMINDEKI (831-1911) HICAZ'DA HAC VE

505

konferansn 1866 ylnn ubatnda Osmanl Bakenti'nde toplanmasna karar klnd. Toplantmn ilk oturumu 13 ubatta Dileri Bakan Ali Fuat Paa tarafndan ald. Avusturya, Belika, Biritanya, Danimarka, Fransa, Yunanistan, Hollanda, Iran, Portekiz, Prusya, Rusya ve svire'den temsilciler toplantya katlmlard. Hatta Papa Nuncuo dahi baz oturumlara katlmt. Konferansta tm delegeler kolera salgnnn Hicaz'dan dn yapan haclar vastasyla dier yerlere srad, bu yzden blgesel olarak hastala kar nlem alnmas gerektii yolunda gr birliine vardlar. Hastaln belirli bir blgenin dna sramamas iin karintina istasyonlarnn kurulmas gibi, Hicaz'da salkla ilgili koullarn gelitirilmesini amalayan koruyucu nlemlerin alnmas iin neriler ortaya atld. Delegeler birbirinden farkl iki gr savunuyorlard. Bu grlerden ilki, kolerann Hindistan'dan bulatnld hakknda idi. ngiliz delegeler somut dellillere ramen bu gr srarla reddediyor, hastaln yresel olarak karakteristik bir zellik tadn savunuyorlard. Konferansta delegeler kolerann her nekadar Hindistan'dan Hicaz'a bulat sonucuna vardlarsa da hastaln bu kadar yaylma eilimi gstermesinin balca sebebinin; Hicaz'da zellikle hac srasnda kt salk koullan olduunu tesbit ettiler. Kolerann Hicaz'n farkl kasabalannda ve sacede hac sezonu esnasnda ortaya kt ve haclann aynlmasndan sonra yok olduu dorudur. Hac sezonu esnasnda suyun yetersizlii, an kalabalk, nfus ve salk koullannn yetersizlii gibi faktrler hastaln yaylmasn krkledi. Hacda saylan 200.000'e kadar varan kurbanlk olarak kesilen hayvanlann muhtelif paralannn Manua (Mine) deresine braklmas herhangi bir hastalk iin nemli bir faktr tekil ediyordu. Konferans boyunca ve konferans sonrasnda Bab- Ali Cemiyeti hastal blgesel olarak tetkik etmek maksadyla Hicaz'a pepee 3 kez heyet gnderdi. lk heyetin bakan, Salk daresi Birinci Sekreteri Ahmet Efendi idi. Heyet skenderiye'deki Osmanl Salk leri Delegesi Dr. Bimsenstein'in de katlmas ile 1865 Ekim' inde Hicaz'da temaslarda bulundu. Ertesi yl Cidde'de Merkezi bir salk idaresinin kurulmasn grmek zere Trabzon Salk daresi Bakan Halil Efendi'nin nderliinde 7 doktordan oluan bir heyet tekrar Hicaz'a gnderildi. Heyette Dr. Castaldi salk danman olarak grev almt. 1867'de hac sezonu srasnda "Coseil Superieur de Sante" nin (Yksek Salk Konseyi) de bir yesinin bulunduu Fevzi Efendi bakanlnda nc bir heyet tekrar Hicaz'a gnderildi. Bu temaslann sonucu olarak Bab- Ali Hicaz'a etkili bir biimde salk hizmetlerinin gtrlmesi iin

506

SNAN KUNERALP

karar kld. Cidde Lith, Rabuk ve Yenbu limanlarnda salk brolar ald. Bir salk danman ve yardmcs Cidde'ye, bir salk memuru da Mekke'ye tayin edildi. Alnan birtakm koruyucu nlemler unlard: caddeler ilk kez yllarca biriken p ynndan temizlendi, hac sezonu esnasndaki kurbanlk koyunlar iin bir mezbaahane ina edildi. Vakf idaresince 60 yatakl bir hastane kuruldu. Su kaynaklan ve kanallar temizlendi, kurbanlk hayvanlann kalntlarnn gmlmesi maksadyla Mine'de 500 tane hendek kazld. Mekke, herbiri bir eyh tarafndan idare edilen, 14 tane sektre aynlmt. Herbir eyh, kendi grev alannn temizlii iin sorumlu tutulmutu. Halk saln ilgilendiren kurallan gzetmekle grevli bir polis tekilat kurulmutu. Fakir haclar iin dergahlar ina edildi. Halk sal iin duyarl birtakm nlemler alnd. Fakat iklim artlanna bal olarak lm oran hl yksek seyrediyordu. 1911 ylnda toplam haclann % 9.4 n tekil eden 9.421 hac szkonusu hac mevsiminde ld. Sadece bunlardan 2.078 i koleradan, dierleri de bitkinlik, takatsizlik ve izdihamdan lmt. Yllarca Osmanl Hkmeti kolera ile macadele etmek iin bir dizi nlem ald. XIX. yy. Osmanl brokrasisinin bir zellii olarak ilk defa birtakm dzenlemeler halinde ortaya kt. Bunlar, "Reglement General du Cholera" (1867), "Reglement Applicable Aux Navires Faisant le Transpartes Pelerins" (1880) (Haclann nakli srasnda gemilere uygulanabilecek nem) ve "Reglement Provisoire du Cholera a loccasion du Pelerinage" (1881) (Hac vesilesiyle kolerann geici nlemi), olarak adlandnlmtr. zellikle Hindistan'dan yolcu tayan gemiler 1858 de Hindistan'daki ngiliz daresinin bir kuruluu olan "Native Passanger Aet" ile Osmanl'nn yolcu tama standartlarna gre bir hayli kalabalk yolcu tayorlard. ngiliz gemileri Khedivial Aziziyah irketi'ne bal gemilerle rekabet halindeydiler. Bu gemiler olas bir kolera vakasna kar hi itina gstermeyip, en ufak bir ekilde nlem almyorlard54. Aralannda ngiliz kaptanlannn da bulunduu gemi kaptanlan, gemilerinde ortaya kan kolera vakalann gizlemeye, rtbas etmeye altlar. rnein, "Sidney" adl ngiliz gemisinin kaptan 1865 de Cidde'den Svey'e yolcu tad srada gemisinde 100 den fazla koleradan lenleri denize attrd bildirilmiti. Bu durum, daha sonra kaptan tarafndan inkar edildiyse de, yolculuk yapan tankla54. Conf./p.v. no:29, ek, s.40.

OSMANLI YNETIMINDEKI (831-1911) HICAZ'DA HAC VE

507

nn ifadeleriyle dorulanmt. Gemi kaptan sonradan koleradan len 8 kiinin denize atldn itiraf etmiti. Singapur'daki Hollanda Konsolosluu, Osmanl Hkmeti'nin dou limanlarnda haclann tanmasnda gzlemcilik yapmak zere danma brolannn almasn teklif etti55. Hicaz'a, haclann ihtiyalann karlamak zere tbb yardmda bulunuldu. la bedava olarak datld. Hac sezonu dnda yerli halktan doktorlar mevcut olmad iin askeri doktorlar salk hizmetlerini yrtyorlard. Hindistan'da kolera vakalanyla ilikin haberleri almak zere Aden'e bir salk birimi kuruldu56. Doru bilgi ulutanlmasnda ngilizler pek gvenilir davranmyorlar, ortaklaa bir almaya pek yanamyorlard. 1881 de Aden'de 35 gn sonra kolera salgn Columbian adl Hindistan'dan yolcu tayan bir gemi vastasyla ehrin dna tat57. Bu yllardaki Hindistan'da bulunan ngiliz yetkililerinin tavrlann anlamak olduka zordur. Tm kantlara ramen onlar hl kolera salgnnn Hindistan'dan Hicaz'a bulat gereini reddediyorlard. Birok baskya ramen onlar gemilerdeki koleral hastalann denetimini yapmyorlar, yolculuklarda herhangi bir kstlama getirmiyorlard. Onlar ancak daha lmcl bir hastalk olan veba salgnndan sonra 1886 da hac sezonu srasnda tama ilemlerinde birtakm snrlamalar ve nlemler getirmeye altlar. Ertesi sene hacca giden Hintlilerin saysnda % 74.50 gibi bir d gzlendi58. Gney Arabistan'daki salk durumunu izlemek zere Yemen'e bir salk danman atand59. Buras Hintlilerin Dzejan ve Rasel-Bayath arasndaki blgede inci toplamakla urap, balklk yaptklan bir yerdir60. 1866'dan 1880'e kadar Cidde'de demirleyen tm gemiler, 24 saatlik gzleme (karantinaya) tbi tutuldu. Haclar o srada salk kontrol iin salk merkezlerine gnderiliyor ve kabul edildikleri
55. Conf./pv. no:30, ss.10-11 56. Comp./p.v. no:25, 26 Nisan 1880, s.3. 57. Skelautis, a..g.e., s.26 58. De.Borel, Etudes statistiques et epidemido geques sur le lazaret de Camaron, constantinople, 1902, s.6 59. Com./p.v. no:31, 10/21 avril 1896, s.367 60. De Anino, a.g.e., s.784. Yemen'deki ilk Osmanl valilerinden biri olan Bunuport Mustafa Paa'nn sekreterliini yapm olan Paul De Anino, that the ghattchewing ineyen Yemenlilerin koleraya kar bamszlk kazandklar sonucuna varmt. Paul De amino, Le Gatt, plonte de l.Arabe specifaue contre le cholera et la pete, constantiohple, 1865.

508

SNAN KUNERALP

takdirde kendilerine tezkere (gei) veriliyordu. Tm bu dzenlemeler Osmanllar'a ar yk yklyordu. 1840 ylnda karantina tarifi (gmrk), kargo gemilerine ynelik bir vergi uygulamasn balatt. Kzldeniz'den geen yolcu saysnn tespit edilemeyip, doru drst vergi denetiminin yaplamamas sonucunda Hicaz'daki salk hizmetlerine finanse edilen denekler yetersiz kald. Bab- Ali byle bir hizmetin herkesin yararna olduu dncesinden harekede salk harcamalarnn tm ilgili devletlerce eit bir biimde bllmesi yolunda baz neriler ortaya att. Bu durum, yabanc glerin slam Dini'nin kutsal topraklarna mdahaleye yol at iin, iki ynl bir tartmay beraberinde getiriyordu. Sonunda, hac olsun ya da olmasn, deniz yoluyla Hicaz'a gelen tm ziyaretilerden 10 (piastre) lik vergi alnmasna karar verildi. O srada zengin bir hintli mslman Mekke'de bir ime suyu ebekesinin kurulmas iin 150.000 Tl. yardmda bulundu61. Yoksul olan kiiler bu vergiden muaf tudulduklan iin Hintli haclar bu tr vergi ya da karantina istasyonlarnda kalmalarnn karl olarak herhangi bir denee tabi tutulmay srekli olarak reddediyorlard. Anyla-Hint Hkemeti'ne muhta durumda olan haclann seyahate kmamas iin tekrar baskda bulunuldu. Fakat 1894'de Paris Salk Konferans'nda Osmanl delegesi Trkhan Paa, Hicaz'a ziyaretin yasaklanmas yolunda ortaya atlan nerileri reddetmiti. Trkhan Paa, hac farizasnn slam Dini'nin nemli bir rkn olduunu ve hibir kimseye kstlama getirilmemesi gerektiini ifade etmiti. Ama yine de 1872-1888 yllara arasndaki Osmanl daresinin gelirleri giderlerinden daha ok artmt. Hicaz'da, tarihte ilk defa dzenli bir salk rgtnn kurulup, salk hizmetlerinin gtrlmesiyle ilgili yaplan almalara paralel olarak, hastaln ortaya kt yerlerin aratnlmasna da baland. l hastaln Hicaz'a yaylmasn nleyen en byk engel, adeta koruyucu bir duvar idi. Hastalk mikrobunu tayan haclar, genellikle hedeflerine ulamadan yan yolda lyorlard. Kervanlarla gelenlerden sadece salkl olanlar menzillerine ulaabiliyorlard. 1846 daki salgn srasnda baz st dzeydeki Osmanl yetkilileri geri dnte am'a doru seyahat ederken, koleradan lmlerdi. Bu arada gemilerle deniz yolu ile yaplan seyahatlerin art baka sorunlan da beraberinde getirdi. stanbul Konferans'na ktalan delegeler iki dizi neride bulundular: Bu nerilerden biri, Asya ktas61. Cassim, a.g.e., s.54

OSMANLI YNETIMINDEKI ( 8 3 - 9 ) HICAZ'DA HAC VE

509

na mensup haclann seyahatlerinde bir karantina srecine tabi tutulmak suretiyle Hicaz'n koleradan korunabilecei yolundadr. teki neri ise, Hicaz'dan geri dnerken hastal kapan kimselerin korumaya alnarak hastaln yaylmasn nlemekti. Delegeler, Bab-el Mendeb Boaz giriindeki ilk durak olarak Pelin Adas'n, daha sonra Osmanl vilayeti durumunda olan Yemen sahillerine yakn bir ada olan Kamaran adas'n bir konaklama yeri olarak nerdiler62. Conseil Superior de Sante (Yksek Salk Konseyi) 1867 ve 1870 de durumu gzlemek zere iki heyet gnderdi63. Gney istasyonu iin ise Svey'ten 375 mil uzaklkta bulunan Msr topraklanndaki El-Welsh Liman'n setiler, aynca Msr kervan iin bir durak noktas seildi. Blgede haclar arasndaki dzeni salamakla ykml Msr'a bal kk bir asker garnizon da bulunuyordu64. Sveyten 125 km. tede Tor'da bir erzak ve karantina yerinin kurulmas nerildi. Bu yer Sina Yanmadas'nn gney ksmnda bulunuyordu65. Kolerann belirdii dnemlerde kervan yolu olarak kullanlan yollann zerinde salk artlanm kontrol etmekle ykml asker kordonlar oluturuluyordu. Irak kervan Necef Gl'nde; am kervan Ayn-Zarka'da, am'dan 3 gnlk yol yry uzaklnda bir yerde karantinaya alnd. Ayn ekilde Msr kervan Sina Yanmadas'nda bir gzergahta; Yemen kervan, Hicaz ve Yemen arasndaki snrda karantinaya tabi tutuldu. Aynca Gazze ve Hebron'da gzlem evleri kuruldu66. Salk idaresine bal bir doktor, Mekke dnndeki am kervannda grev ald67. Java ve Malaya'l haclann sal ile ilgilenen Ebu Ali Wasta ve Ebu Saad gibi Cidde'nin dndaki blgede benzer ekilde kk karantina istasyonlan kuruldu68. Kamaran vecd'deki karantina yerleri sadece hac dnemine mahsus olmasna karn, Cidde'dekiler btn sene boyunca hizmete ak tutuluyorlard69. 1871/72 ve 1881 kolera salgn El Vecd'den Msr'a sramadan bu
62. Conf/p.v. no:29, ek, s.30 63. Skelautis, a.g.e., s.34 64. Conf./p.v. no:29, ek. ss.35-36 65. Ayn yerde 66. Skelautis, a.g.e., 22 67. Com./p.v. no:5, 23 Novembre 1868, ek 1. s.9 68. Com./p.v. no.25., 3/15 Jauvier 1896, s.281 69. Le pelerinage de 1884 et l'etablissement de fnitif du Lazaret de comaran, constantinople 1884 s.6. 70. Skelautis, a.g.e., s.28. yle grnyor ki, Msr'da Urabi Paa bakaldrsna yol aan olaylardan biri 1881 ylnda Msr'daki el Wech klasnda vukubulan bir emre kar gelme eylemiydi.

510

SNAN KUNERALP

salk merkezlerininin yardmyla sndrld. 1877/78 deki Al Tor salgnnnn da ayn biimde yaylmas durduruldu70. Kamaran'daki salgn 1881'e dein srmt. O yl zellikle Hindistan'da ortaya kan byk bir kolera salgnndan sonra, sonunda stanbul Konferansnda alnan kararlar uygulamaya konuldu. Bu nemli uygulamalardan birisi de btn haclan Aden'in dousunda Karaman'da bir yerde karantinaya almakt. Bu yln 27 Temmuz ve 20 Austosu arasnda haclar Kamaran'da 5-10 gnlk dnemlerle salk kontrolnden geirildiler. Karantina srasnda 17 kii koleradan hayatn kaybetti71. Yemen'de bulunan 200 kiilik bir Osmanl VII. Askeri Birlii adada karargah kurdu ve ana karadan kasabaya yardmda bulunuldu. Yllar boyunca Kamaran'daki karantina istasyonu yerli ve yabanc salk ekipmanlanyla blgeye nemli hizmetlerde bulundu72. 1887 ve 1902 yllan arasnda Kamaran'da salk kontrolnden geirilen hacalann % 42 si Malayal, % 40.80 i Hintli ve % 17.20 si Gney Asya, ran ve Mezopotamyallardan oluuyordu74. Haclar iin daha yeterli salk koullan salamak zere blgede salk tesisleri sratli bir biimde artt. Emile Roullet adnda bir Fransz mhendisinin de yardmyla blgede yiyeceklerin muhafaza edilmesi iin bir konserve fabrikas kuruldu. 1907'de 36.363 hac hac srasnda Kamaran' geit olarak kulland75. Deniz yoluyla lkelerine geri dnte; Osmanl Devletine mensup haclar lkelerine henz ulamadan nce son olarak bir karantina istasyonunda salk kontrol iin muayene ediliyordu. Suriye ve Osmanl topraklarnda bulunan Gney Afrikal haclar, Beyrut'taki bir istasyonda Kk Asya'ya ve Balkanlara mensup olanlar ise zmir'deki bir istasyonda son kontrolden geiriliyorlard. Mezopotamya'daki haclar, Basra'da kurulan bir istasyona geiriliyordu. Bylece haclar 35 gnlk bir karantina dnemine tabi tutuluyordu. Salgn bulam olan gemiler uzun sre izole ediliyordu. rnein Osmanl'ya ait bir buharl gemi olan Babil 110 gn kadar bir sre
71. Skelautis, a.g.e., s.35 72. A.A. STamiades, comaran, Paris, 1902, s.11 73. Hica'daki iki veba salgn iin bkz. Cozzanis Efendi Rapport sur la manifestation pestilentielle a Djeddah en 1898, constantinople 1898 Lapeste a Djeddah et le palerinage de 1899, constantinople, 1899 74. Borel, a.g.e., s.6 75. Project pour la reorganisation des lozadets de l'empire ottoman, constantinople, 1894, s.

OSMANLI YNETIMINDEKI (831-1911) HICAZ'DA HAC VE

511

karantinaya alnmt. Eer bu nlemler hastaln Osmanl mparatorluu'nun dier eyaletleri ve Avrupa'ya yaylmasna tamamen engel olsayd, Hicaz'daki shhi artlar daha iyi olurdu. Salk kurallar Osmanl eyalet ynetimi ile mahalli erif arasndaki ihtilaf nedeni ile birbirlerine zt uygulanm ve ok gemeden askya alnmtr. Bunun sonucunda 1890 larda kolera salgn yeniden nksetmi, 1893 de Mekke, Medine ve Cidde'de 30.000 den fazla lme neden olarak zirveye kmt. Bunun zerine uluslararas salk konferans, 1894 ylnda Paris'de toplanm ve talyan delege Prof. Pagliani, Hicaz'daki salk koullan iin uluslararas bir kontroln kurulmasn teklif edecek kadar ileri gitmi, Trk Hkmeti ihmalkrlkla sulanmtr. Osmanl delegesi Trkhan Paa herhangi bir d mdahaleyi protosto etmi ve Bab- Ali Mekke ve Mina'da hastanaler kurulmasn, Mekke ve Cidde'deki Evkaf Hastanaleri'nin geniletilmesini, hac mevsiminde 12 doktor ve 6 eczacdan oluan ilave bir ekibin gnderilmesini, su tesisatnn tamirini, ambulans satn almn ve ehirler iin daha iyi salk artlann ieren bir dizi nlemi dier devletleri yattrmak iin aldn bildirmitir. 1895 de Sadrazam Cevat Paa ve erifin dualanyla Hicaz iin ayn bir salk servisi kurulmutur. Alnan bu tedbirler sayesinde 1896 daki salgn sadece 306 lme neden olmutur. erifin desteine ramen, mahalli halkn dmanca tutumu servisin dzenli bir ekilde gelimesine engel olmu. 1902 ve tekrar 1907 de kolera bir kez daha iddetli bir ekilde grlmtr. 1908 de anayasann ilanndan sonra Kuds Mebusu El Halidi Ruhi Bey'in teklifi zerine 1909 da ileri Bakannn bakanlnda 4 doktor 9 kiiden oluan bamsz bir hicaz salk konseyi oluturulmutur. 1910 da herbiri 100 yatakl 2 sahra hastanesi Cidde ve Mekke'ye, herbiri 40 yatakl 4 sahra ambulans Cidde, Maybol, Mekke ve Medine'ye gnderilmitir. Yeni ynetim byk ehirde dezenfekte merkezleri am ve 1911 Paris Salk Konferansnda delegeler tarafndan tavsiye edilen halk salk servisini salayabilmitir. Bu bamsz Suudi Arabistan Devlet'nin kendi salk servislerini kurarken bir temelin olmasn salamtr.