16. YZYILDAN 19.

YZYIL SONUNA DEK OSMANLI DEVLETNDE GAYRI MSLMLERN KILIK KIYAFETLERNE DAR DZENLEMELER

Yrd. Do. Dr. Namk Sinan Turan stanbul niversitesi ktisat Fakltesi

zet
Osmanl mparatorluk sistemi iinde gayr Mslimler Ortadou-slam deneyiminin tarihi deneyimini yanstan zmmet kavram iinde yer edinmilerdir. Bu erevede sahip olduklar bir takm haklarn yannda toplumun baskn unsurundan farkl olma konusunda kimi zaman ayr bir statye de tabii olmulardr. Farkll ortaya koymada en gze arpan rnek giyimleri konusunda devletin getirdii dzenlemelerdir. Sz konusu dzenlemeler ou kez snrlamalar eklinde ortaya ksa da toplum zerinde 16. yzyldan modernleme srecine dein olan dnem incelendiinde her dnem ayn younlukta etkini gstermemitir. Devlet bu ekilde Mslim ve gayr Mslim unsurlar arasndaki farkll ortaya koyarken toplum iindeki statlere iaret etmitir. Oysa 19. yzyldan sonraki gelimeler farkllklar ortaya karacak dzenlemelerden ok benzerliklere ve ortak yanlara vurgu yapmay zorunlu klmtr. Bu srete devlet farkllktan ok tebaa arasndaki eitlii vurgulamaya dayal bir siyaset gelitirmi buna ynelik semboller retmeye almtr. Bu makalede sz konusu tarihsel srecin krlma noktalar ele alnmaktadr. Anahtar Kelimeler: Osmanl, gayri Mslim, zmm, kyafet, modernleme.

Regulations of the Costumes of the non-Muslims in the Ottoman State from 16th Century to the End of 19th Century Abstract
The place of the non Muslims in the Ottoman Empires social system was due to a Middle Eastern Islamic tradition named as Zimme, which allows them to have certain rights apart from the Muslim population but also to have certain customs that represents their differences. The Ottoman state regulated the costumes of the non Muslim population to distinguish them from the Muslim population, Even though these arrangements occurred as restrictions, the intensity of these restrictions varied time to time. In fact, these arrangements were made for determining the status quo in the public. Howewer during the 19th Century, Ottoman state needed to be handled from a different point of view. As the empire move towards the age of nationalism, the former arrangements that were made to differentiate the public were changed in a way to symbolise the unity of the population. This article discusses the main points of this historical approach and regulations of the costumes of the non Muslims in the Ottoman Empire. Keywords: Ottoman, non-Muslims, zimme, costume, modernisation.

240

Ankara niversitesi SBF Dergisi

60-4

16. Yzyldan 19. Yzyl Sonuna Dek Osmanl Devletinde Gayr Mslimlerin Klk Kyafetlerine Dair Dzenlemeler

Giyim kuamn niteliini belirleyen unsurlar ince bir zevk ve beeninin tesinde, gelenek-grenek, corafi koullar ve iklime gre deiebilir. Bunun yannda giyim kimi zaman toplumsal staty ya da farkll ortaya koymak amacyla dzenlemelere ve kstlamalara tabi olabilir. 1 Sz konusu durum yalnzca geleneksel yapnn zlmedii toplumlarda deil, endstri toplumlarnda da gzlenebilir. rnein beyaz ya da mavi yakal olarak tanmlanmak basit bir farklln tesinde retim gleri iinde nereye ait olunduunun gstergesidir. Kyafet szcnn Arap dilinde bir kimsenin ardndan gitmek, izini srmek anlamna gelen kavl kknden tretildii, buradan hareketle insann fizik yapsndan ve giyiminden yola karak onun kiilik zelliklerinin tespitine ynelik ilm-i kyafeti oluturduu hatrlanacak olursa konunun sosyal tarih iin tad nem daha belirgin hale gelir. 2
Toplumsal yaam iinde klk kyafet konusunun birok boyutunun olduu grlr. Her eyden nce iin bir sanat ve zenaat boyutu bulunmaktadr ki burada retim konusu dikkat eker. Bunun yannda her toplumda ayr zellikler gsteren biim, renk ve kullanm ieren bir estetik ve folklor boyutu vardr. Dinin yaam kuatt dnemlerde mistik ve dini boyutun varl gzard edilmezken, devlet-toplum etkileiminde hiyerari ve terifat boyutu hemen her dnemde etkisini gstermektedir. Aslnda konunun bu sonuncu boyutu iin iine girdiinde doal olarak dayatma ve yasaklamalar gndeme gelecektir. Bunun yannda klk kyafetin sembolik bir yn olduunu da belirtmek gerekir. Konuya bu ynyle yaklaan bir alma iin bkz. Yahya Agah b. Salih el-stanbuli, Mecmuatz Zaraif Sandukatl- Maarif, Ocak Yaynlar, stanbul 2002 2 Bu konuda Trk ve Arap dillerinde olduka geni bir literatr bulunmaktadr. Konumuzla dorudan ilgili olmamakla beraber genel bilgi iin u almalara baklabilir. Mine Mengi, Kyafetnameler zerine, TDAY. Belleten, Ankara 1979, s.300 vd., klasik bir alma olarak bkz. bnl-Arabi, Tedbiratl-lahiyye fi
1

240

Namk Sinan Turan

16. Yzyldan 19. Yzyl Sonuna Dek Osmanl Devletinde Gayr Mslimlerin

241

Klk kyafete dair dzenlemeler eski toplumlarda ounlukla toplumsal katmanlar arasndaki ayrm gzler nne sermek endiesiyle yaplrd. Din adamlarnn farkl, ynetici ve ynetilenlerin farkl eleri sembolize eden giysileri tercih etmelerinin arkasnda yatan neden buydu (GOLDZIHER, 1986: 88-89). 3 Bunun dnda hr ya da kle olmak nemli bir etkendi. rnein Orta Asur kanunlarnda hr kadn ve kle kadn arasnda byle ayrmlara gidilmesi dikkat ekicidir. Buna gre hr kadnlara gndelik yaamlarnn kamuya ak blmlerinde balarn rtmeleri emredilmekteydi. Kle kadn ise bunun tam tersi biiminde davranmak zorundayd (TOSUN/YALVA, 1975: 252 vd.) Geleneksel toplumun dikte ettirdii ayrm kimi zaman cinsiyet temeli zerinde ykselebilmekteydi (I, 2002: 310). Eski Arap toplumunda kz ocuklar ergenlik ana ulatnda ona trenle dr ad verilen bir kyafet giydirilir, bylelikle akranlar arasndaki farkllna iaret edilirdi (Yedi Ask, 1943: 24). 4 Farkll grnr klma durumu dinsel metinlere de yansmtr. Tevratta srailoullarna elbiselerinin eteklerine ve rtlerinin kenarlarna saak yapp, zerine lacivert kordon geirmelerinin emredilmesi bu trden rneklerdir. 5 Ancak ulam olanaklarnn ve ticaretin gelimesi gibi nedenler toplumlar arasnda sz konusu ayrmlar ortadan kaldrarak karlkl etkileimi gndeme getirmitir. Bu gerekten hareketle olsa gerek slam deneyiminde peygamber zamannda bu ynde herhangi bir kstlama olmamasna ramen 6
Islahil-memleketil-nsaniyye, haz. A. Avni Konuk, z Yaynlar, stanbul 2001, 574 s. 3 rnein Doulu bilginler 8. yzyln ikinci yarsndan itibaren ortaya kan sark ve dier zel kyafetler giymeye balamlard. bnl Esirin hicri 6. yzylda konuyla ilgili yapt derlemede yer alan dzenleme rneklerinden birisi, Msrn yksek dereceli memurlarna ynelikti. Ancak anlalan o ki ulemaya mahsus kyafet ayrm hicri 3. yzyldan itibaren ortadan kalkmt. Bu asrn sonlarnda Kurtuba emiri, Hadisci Habib bnl-Velid Dahani, ok renkli cbbe giymekten men etmiti. Ayn dnemde alelade bir elbiseyle dolaan ehrin kads Muhammed b. Beir el-Muafiriyi tanmayanlar onu mzisyen zannetmilerdi. Dier taraftan Umar el-Bulkayni ulema kyafetini takliden giyinen bir adam azarlamt. Endlste Abdurrahman Sankhul bilginlerin sarn orduya sokmak istediinde mutaassp Kurtuba bilginleri kendisini ar ithamlarla sulamlard. 4 Muallakatl Seba airlerinden mrulkaysn eserinde bu durumla ilgili iaretler bulunmaktadr. Bu sevgili bugn, yan alm kadnlarn giydikleri Dr ile kk kzlarn giydikleri Micvel arasnda salnmakta... 5 Tevrat, Tesniye, 22/12; Saylar 15/38 6 Bu konuda zellikle Mslmanlarn ok gl olmad ilk dnemlerde belli noktalarda hassasiyet gsterilmise de Medineye gn ardndan esnek

241

242

Ankara niversitesi SBF Dergisi

60-4

Halife Ebubekir devrinde yeni ele geirilen blgelerdeki halkn Mslman fatihlerin kyafetlerine benzer giysiler giymeye balamalar zerine Halid b. Velid Hire halkyla bir antlama yaparak sava kyafeti kullanmamalar ve Mslmanlara benzememeleri artyla istedikleri kyafetleri giyebileceklerini belirtmitir (HAMDULLAH, 1997: 71 vd.). Benzer ekilde Halife mer zamannda Azerbaycan cephesinde bulunan Utbe b. Ferkada gnderilen talimatta putperest halkn kyafetini kullanmaktan saknmalar emredilmitir (ZEL, 1996: 425). Yine bir ilk olarak Halife mer zamannda gayr Mslimlerin kendilerini Mslmanlardan ayracak belli kyafetleri kullanmaya zorlandklar anlalmaktadr. Kstlamalar salt kyafete ynelik olmayp, silah tamama, ata binmeme, kadnlarn cins develere binmemelerini de kapsyordu. Bu ayrmn arkasnda birok neden gze arpmaktadr. Baz yazarlara gre sz konusu kstlamalar her eyden nce kendilerini umma dun al (en) nas, yani insanlarn geri kalanlarndan ayr bir topluluk olarak tanmlayan Mslmanlarn teki olarak deerlendirdikleri topluluklardan ayrlma konusunda gsterdikleri zenin sonucuydu. Gelenein sklkla vurgu yapt lteebbeh ve halifhum 7 yaklamnn bunda etkili olduu anlalyordu (TOKDEMR, 2003: 55-56). 8 Nitekim el-Munavinin konuyla ilgili olarak d grnte benzeme ve karkln hidayet ehli ile dallet ehli arasndaki mevcut grn farkn ortadan kaldrdn sylemesi bu yaklam temsil eden bir yorumdu (EBU HANFE, 1981: 24). 9

7 8

davranlmtr. bn Mace Ebu Abdullah, Snenbni Mace, haz. M. Fuad Abdlbaki, Msr 1373/1954, s.36, ayrca bkz. Mslim, Sahihu Mslim, haz. M. Fuad Abdlbaki, Msr 1399/1979, s. 54 Onlara benzemeyiniz ve Onlara muhalefet ediniz anlamlarna gelen ve Peygambere isnat edilen hadisler. Nitekim Abdurrauf el-Munavinin benzeri ekildeki bir hadisi erh ederken getirdii yorum bu anlay destekler niteliktedir. Benzeme bazen irade ve inanlar gibi i dnyayla ilgili bazen fiiller ve szler gibi d grne ait olurlar diyen yazara gre davranlarda, d grnte benzer hareket, benzeyenler arasnda ameller ve ahlakta baml harekete sebep olan taklit ve kendini dierinde grme duygusunu dourur ki bu, psikolojik bir durumdur. rnein bir insan bilginlere zg bir elbise giyse, gene kendinde onlarn huyundan bir eit huy oluur; bir engel olmadka da tabiat buna boyun eer. Bu anlamda d grnte Yahudi ve Hristiyanlara muhalefet, onlardan farkl olmaya sebep olur. Bu yalnzca el-Munavinin yaklam deildir. rnein Ebu Hanife de el-Alim velmteallim adl eserinde insanlarn inanlarn ibadet ya da dille ifade etmelerinin haricinde d grnmleri, kyafetleriyle de inanan ve inanmayanlar olarak ayrlabileceini ileri srmtr.

242

Namk Sinan Turan

16. Yzyldan 19. Yzyl Sonuna Dek Osmanl Devletinde Gayr Mslimlerin

243

Zmm stats her ne kadar gayr Mslimlerin haklarn gvence altna alan bir anlay zerine ina edilmise de bu durum onlarn Mslmanlarla ayn haklara sahip olduklar anlamna gelmiyordu. Bunun her zaman ayn ekilde olmasa bile gzle grlebilen en dikkat ekici boyutu klk kyafet konusunda alnan nlemlerdi. Farkll ortaya koymada kullanlan kyafet Gyar olarak adlandrlmaktayd. Balangta giyilen elbisenin omuz ksmna dikilen farkl renkteki bir kuma paras veya kurdelenin ad olan gyarn zamanla kapsam genilemi; Yahudi, Hristiyan ve Mecusilerin kullandklar znnar, apka, kemer, al ve sark gibi kyafetlerden hamamda sarnacak esvaba kadar hemen tm kyafetleri, hatta kimi adetleri gyar kapsamna alnmt (KILAVUZ, 1996: 59). Ortaan geleneksel devlet yaps iinde bu durum yalnzca slamn hkm srd corafyaya zg bir durum olmayp, tekinin belirlenmesinin din, dil ve cins esaslar zerine kurulu olduu tm corafyalarda geerli bir yaklamd. 10 Bununla birlikte slamn ilk yzyllarnda klk kyafet konusunda gayr Mslimler zerinde belli dnemler hari ciddi bir basknn sz konusu olmad anlalmaktadr. Yeni ele geirilen blgelerin yerleik ve slam olmayan halklar slam idaresi altna girdike, ayrca baz bunalm dnemlerinde yaanan olumsuz durumlar karsnda devletin konuyla ilgili mdahaleleri sz konusu olmutu. rnein Bizans Ordusunun Mara yamalamas zerine Rakkada bulunan Harun er-Reit, hilafet merkezindeki es-Sindi b. ahneke bir mektup yazarak Badattaki gayr Mslimlerin Mslmanlardan farkl giyinmelerini ve ayr bineklere binmelerini istemiti (807). 11 Yine Halife el-Mtevekkil 849 ylnda gayr Mslimlerin bal rengi taylasan giyerek, znnar takmalarn, d elbiselerinden farkl renklerdeki kuma paralarn gs ve srtlarnda tamalarn emretmiti (MAZAHAR, 1973: 153). 12 Ancak emirnameleri tam anlamyla uygulamak mmkn olmamt. Ayn dnemde bunun aksi tutum ve davran sergileyenlere rastlanmaktayd. Hristiyan tabiplerden Buhtii Mslmanlarn giydikleri elbiselerden cppeyi rahatlkla giyebiliyordu (870) (MAZAHAR, 1973:
1215 ylnda dzenlenen 4. Lateran Konsilinde, Yahudilere gsleri zerine dikilmi ark eklinde bir kuma paras tama zorunluluu getirilmi, ayrca yerleim yerleri ve kamu hayatyla ilgili baz kstlamalar konmutur. Bu konuda bkz. http://www.fordham.edu/halsall/basis/lateran4.htlm Ebu Yusufun kaleme ald Kitabul Hara adl eserde halifeye verilen tler arasnda Hristiyanlarn klk kyafetlerine dair ifadelerin yer almas dikkat ekicidir. 849 ylnda halife Mtevekkil zmmilere kamu hizmetlerine girmeyi yasaklam ve bir fermanla onlar kaplarnn zerinde eytan temsil eden bir figr bulundurmakla zorunlu tutmutu. stelik bunlar sar yldz tamaya ve kendileri iin ayrlm mahallelerde oturmaya mecbur tutulmulard ve ata binme haklar da yoktu.

10

11 12

243

244

Ankara niversitesi SBF Dergisi

60-4

154). 13 Ayrca devlet brokrasisi iindeki Hristiyanlar da Sasani etkisiyle biimlenen resmi kyafetleri giymek zorundaydlar (ZTRK, 1998: 253). 14 bnl-Cevzi 1037de Halife el-Kaim Biemrillahn gayr Mslimlerin Mslmanlarla benzer giysiler giymelerini yasaklayan bir talimatname kardn belirtir. Grnrde dinsel bir kaygdan yola klm gibi gzkse de farkl corafyalarda hkm sren slam devletlerinde ortaya konulan bu uygulama siyasi otoritenin belirledii bir modann oluumuna olanak salamtr. zellikle Hal Seferlerinden sonra gayr Mslim gruplarn her birini dierinden ayran dzenlemeler yerlemi gzkmektedir. Muvahhitler dneminde halife Ebu Yusuf Yakub (1198) slama geen Yahudilerin mavi elbiseler giymesini emrederken, olu Ebu Yakub sar elbiseler giymelerini istemitir. Memluklar dneminde 1301 ylnda karlan bir emirnameyle Hristiyanlar mavi sark kullanmakla ykml klnrken, Yahudiler sar renk, Samiriler ise krmz renkleri kullanmak zorunda braklmlardr. Benzer ekilde 14. yzyl Msr toplumunda bn Nakka, zimmilerin sark ve taylasan giymemeleri gerektiini belirtirken, kadnlarn ayakkablarndan bir tekinin siyah, dier tekinin ise beyaz olmas gerektiini sylyordu (ZTRK, 1998: 257-260). 15 Geleneksel toplumlarda gndelik yaam iindeki davran kalplarn ve deerleri belirleyen unsurlar arasnda din olgusunun nemli bir yeri olduu dnldnde Osmanl gibi ok kavimli ve dinli toplumsal yapya sahip bir
13

14

15

Bu durum kimi zaman gruplar arasnda atmalara neden olabiliyordu. rnein 889da bu yasaa uymayan Hristiyanlara kar oluan tepki Badatta Mslman halktan bir grup insann Kelil su zaviyesini tahrip etmesine varan olaylara yol amt. Bununla birlikte an tanklarndan prens bnl Mutez ahir zaman adetlerine kar yazd bir talamada 890da zmmilerin atla dolamakta olduunu kaydediyordu. Halife el-Memun dneminde Kpti grevlilerden Bekkam, siyah giyiniyor, beline mntka balyor ve kl kuanyordu. Dnemin yazarlarndan el-Cahz, er-Red alan-Nasara adl eserinde Hristiyanlarn Mslmanlarca kullanlan giysileri rahatlkla kullanabildiklerini kaydetmektedir. Daha nce belirtildii gibi gnn estetik zevklerinin belirleyici olduu uygulamalar ve ounlukla mdahaleler bunalm dnemlerinde daha youn olarak hissedilmitir. Buna bal olarak Hal Seferlerine kadar derli toplu olmayan nceki uygulamalara dair tm emirler toplanm ve urut ad altnda kamuoyu oluturulmaya allmtr. ztrke gre bunu ilk olarak yapan kii Hal Seferlerinin yol at toplumsal travmay bizzat yaam olan Turtui idi (1059-1126). O bunu yaptnda 38 yandayd ve slam dnyasnn iinde bulunduu kara tablodan herkes gibi payn almt.

244

Namk Sinan Turan

16. Yzyldan 19. Yzyl Sonuna Dek Osmanl Devletinde Gayr Mslimlerin

245

sosyal mekanizma iinde farkll ortaya koyarken dikkat edilen unsurlardan birinin dinsel aidiyet olmas doald. Dinsel temele dayal millet anlayna gre ina edilen sosyal yap, dneminde renkli bir grnm sergilerken Mslman topluluun dnda kalanlar klasik slam hukuk doktrininin ortaya koyduu zmmi anlay iinde bir takm hak ve ykmllklere sahip olabiliyorlard (ORTAYLI, 1985: 996 vd.). Beylik geleneklerinin hkm srd dnemde ok youn olmasa bile sonraki dnemlerde gayr Mslimlerin kyafetlerine ynelik bir takm mdahalelerin yaplmas bu ereve iinde deerlendirilebilir.

I. Klasik Dnem Osmanl Uygulamas

Farkl corafyalar, etnisiteleri, dil ve dinleri bir araya getiren Osmanllar farkllklar kendi kompartmanlar iinde sisteme entegre etmeye almlardr. Bylelikle heterojen toplumsal yapnn salkl ilemesi esas alnmtr. Bunun olumlu olduu kadar olumsuz ynleri de olmutur. Sz konusu durum maddi kltr ve hayat tarznda, folklorda karlkl etkileimlere bir lde aklk salam ve bir Osmanl yaam biimi doabilmise de, yazl kltr, bilim ve dncede ortak bir Osmanl kltrnn dou ve gelimesini engellemi, daha ak bir deyimle bir Osmanl hochkulturnden sz etme olasln zayflatmtr. (ORTAYLI, 1985: 996-997). Bu noktada yalnzca yerleik gelenekler deil, hukuk da bal bana dzenleyici bir rol stlenmitir. Geleneksel toplumlarda toplumsal yapya dair uygulamalar genellikle hakim ideolojinin belirleyiciliinde gelien mdahalelerle ortaya kmtr. retim glerinin organizasyonundan, parann akkanlna, aileden, toplumsal hayatn trl alanlarndaki resmi ve dini nitelikli uygulamalara kadar pek ok alan devletin mdahalesine aktr. Osmanlda toplumsal yaamda klk kyafet rengi, desen ve modeli gayr Mslim-Mslim, yneten-ynetilen, kadn ve erkek gibi ayrmlar dikkate alnarak belli kural ve uygulamalara tabi olmutur. Bunda rf ve dinin zorlamas kadar Dou Roma ve ran rneklerinin de etkisi bulunmaktayd. Klk kyafete dair genel kabul ya da teamllerin hukuk kitaplarna kadar gemesi doal olarak alglanmaktayd (el-HALEB, 1989: 425). 16 Gayr Mslimlere; Ermeni, Yahudi ve Rum tebaaya ynelik bu tutumu
16

rnein klasik dnemde Osmanl hukukunun balca kaynaklarndan biri olan brahim el-Halebinin eserinde gayr Mslimlerle ilgili bir kayt yer almamakla birlikte klk kyafet hakknda belli bir tasnife gidildii grlr. Yazara gre giysinin farz olan vardr. Bu, avreti rten ve scak ve souun zararn def edecek kadardr. Evla olan onun pamuktan veya ketenden, iyi ile kt aras olmasdr. Bir giysi de vardr ki, mstehabtr. Bu ziynet edinmek ve Tanrnn nimetini belirmek

245

246

Ankara niversitesi SBF Dergisi

60-4

ounluk karsnda aznlk psikolojisine yol aarak Mslman olmalarn salamay ama edinen bir proje olarak deerlendirenler olduu gibi, onlarn kimliklerini korumak amacyla alnm bir nlem olduunu iddia edenler de bulunmaktadr (ORTAYLI, 1998: 120-126/ SHAW, 1991: 78-80). 17 Sz konusu tartmalarn dnda bu uygulamann ne zaman baladna dair fikir birlii yoktur. Kurulu sreci ve ilk yzyllarda bu trden bir ayrmn varlnn ileri boyutlarda olduunu dnmek iin yeterli bilgiye sahip olmamakla beraber 1330da Anadoluda bulunan bn Battutann eserinde baz verilere rastlamaktayz. bn Battuta Hristiyanlarn mavi, Yahudilerin ise sar mendil taktklarn yine Yahudilerin omuzlarna taktklar krmz kuma paralaryla ayrt edildiklerini belirtir. Burada aktarlanlara karlk 15. yzylda gayr Mslimlerin bu konuda ciddi kstlamalarla karlamadklar sylenebilir. Nitekim 15. yzyl ortalarnda Trkiyeye gelmi bulunan Musevi sak Zarfatinin, Almanya ve Macaristanda ar kstlamalarla kar karya bulunan dindalarn Osmanl topraklarna davet ederken, zendirici gerekelerden biri olarak bu durumu ileri srmesi dikkat ekicidir. Zarfati burada en iyi elbiselerinizi giyebilirsiniz. Burada herkes kendi asma ve incir aac altnda oturabilir. Hristiyan egemenliinde, ocuklarnz mosmor veya kpkzl dvlme tehlikesiyle kar karya brakmadan, asla mavi veya krmz renkli elbiseler giydiremezsiniz derken durum tespitinde bulunmaktadr (PRL, 2000: 168-169). Konuyla ilgili yaplm bir aratrmada gayr Mslimlerin kyafetlerine dair en eski belgenin 25 ubat 1556 tarihli olduu belirtilmektedir. Ancak sz konusu belgede ak bir ifadeden ziyade kafir suretine girip, apka ve kafir libas ile hrszlk yapmaya kalkan Mslmann yakalanarak, lm cezasna arptrldklarndan sz edilmekte, bylelikle dolayl yoldan da olsa

17

iin giyilendir. Bir ksm da mbahtr. Bu ziynetlenmek iin gzel elbisedir. Biri de mekruhtur. Bu da tekebbr iin giyilen elbisedir. Beyaz ve siyah renklisi mstehabdr. Krmz ve asfer ile boyanm mekruh olur Ortayl, gayrmslimlerin farkl giyinme ya da farkl mahallelerde oturma gibi zorunluluklarn kendi din geleneklerini muhafazaya imkan verdiinden kimliklerini korumada etkili olduunu kaydeder. Stanford J. Shawa gre Osmanl giyim kuam geleneini ve kurallarn ayrmclk olarak deerlendirmek eksik bir yorumdur. Elbiseler yalnzca dinsel cemaatler arasnda deil, ynetici snf arasnda da rtbe ve ait olunan snfa gre farklyd. Bu kurallar fertler ve gruplar iin farkl zaman ve mekanlarda deiiklik gsterebiliyordu.

246

Namk Sinan Turan

16. Yzyldan 19. Yzyl Sonuna Dek Osmanl Devletinde Gayr Mslimlerin

247

farkllk temasna vurgu yaplmaktadr (ERCAN, 2001: 180). 18 Bununla birlikte II. Selim devrinde 1 Austos 1568 tarihinde konuyla ilgili dzenlemeler yapld bilinmektedir. Buna gre ister kadn ister erkek olsun gayr Mslimlerin kulland feraceler klrengi, karaca uhadan yaplacak ve damgalar kuma olmayacak, astarl olacak ve ilikleri astarl olacakt. Kullandklar kuak ise yar yarya pamuk ve ipekten yaplacak, ederi 30-40 akeyi gemeyecekti. Balarna ise ok uzun olmamak kaydyla Denizli dlbendi denen kuma sarabileceklerdi. Ayakkab da ise siyah renkli, yass yzl ve astarsz olmasna dikkat edilecekti. Gayr Mslim kadnlar ise ferace ve yamak giyemeyecekleri gibi parlak, ssl bir kuma cinsi olan Bursa kutnusundan (KOU, 1967: 161-162) 19 yaplm elbise ve gkmavisi renginde uzun bir alvar olan akr giyeceklerdi. Eer Mslman kadnlarn giydikleri boyundan etee yakal bir elbise giyecek olurlarsa bu atlas ya da kutnudan yaplm olacakt. Fermandaki ifadelerden Musevi ve Ermeni kadnlar arasnda fark gzetilmedii anlalmaktadr. Yalnzca Ermeni kadnlar balarna fazla olmamak artyla krmz zerine sar ubuklu bir alaca kuak saracaklard. Ermeni kadnlar dierleri gibi ferace giyemeyecekler bunun yerine klah ve kavuk altna giyilen bir eit takke, fahir terlik kullanacaklar, ilerine siyah ve kl rengi Bursa kutnusu giyeceklerdi. Rum, Sryani gibi dier gayr Mslim gruplar, kl rengi ve siyah ferace giyebilecekler, feracelerinin astar saakl olacakt. lerine giyecekleri giysi sade dokunmu Bursa kutnusundan olaca gibi, kaba dikili ve tl olmamasna dikkat edilecekti. Yoksul gayr Mslimler ise gkmavisi sark saracaklar, zerlerine skarlat giyemeyeceklerdi (KOU, 1967: 133). 20 Bunun yerine kaba ynl kuma olan karziyye ve Selanik uhas giyebileceklerdi. Ayaklarda ise iki kulakl, st astarl ayakkab, papu ve i edik giyeceklerdi. Ancak fermann hkmlerinin yaama geirilmesinin ok kolay olmad anlalmaktadr. Ksa sre sonra karlan bir baka fermanda buna dikkat ekiliyor ve gayr Mslimlerin kaliteli kumalar
26 ubat 1556 tarihli Bir Mhimme Defteri kaydna gre Mslman bir gece kafir suretine girip apka ve kafir libasyla hrszlk yaparlarken kol gezen aa blkbas Sleyman tarafndan yakalanm ve sulular yenieri aasna teslim edilmi; daha sonra idam cezasyla cezalandrlmlard. Prof. Ercana sulularn idam cezas almalarnda giydikleri kisvelerin de etkili olduunu belirtir. 19 Arapada pamuk anlamna gelen kutun szcnden tretilmi olup dilimizde pamuklu dokumalara denilir; pamuk iplii kark atlas taklidi ipekli kuma da kutnu adn tar. Kadnlar kutniden n ak, yanlar yrtmal ve ii astarl bir giysi yaparlard. 20 talyanca Scarlatto isminden; has boyal, krmz ve pek parlak bir cins eski Venedik uhasnn ad. zellikle yenieriler tarafndan giyilen uhalarn en makbulyd. Devlete temin edilirdi. Halk arasnda ounlukla iskerlet eklinde telaffuz edilirdi.
18

247

248

Ankara niversitesi SBF Dergisi

60-4

kullanmaya devam ettikleri, Mslmanlar gibi sark sarp giyindikleri belirtiliyordu (YILMAZ, 2003: 203). Fermanlarla ortaya konulan ilkelere kat biimde uyulduu grlmyordu; ancak kurala aldr edilmemesi zaman zaman ulemann tepkisini ekiyordu. Sakin ve msamahakar biri olarak tannan Kanuni Sultan Sleymann eyhlislam Ebussuud Efendi kuraln inenmesi karsndaki tepkisini ak biimde ortaya koymaktan geri kalmyordu. Bu, uygulamayla standart otoritelerin ortaya koyduu kurallar arasndaki atmay gzler nne serecek cinsten bir tepkiydi. rnein ayet bir ynetici Mslmanlar arasnda yaayan zmmilerin yksek ve ssl evler yapmalarn, ehir iinde ata binmelerini, gsterili ve pahal elbiseler giymelerini, yakal kaftanlar, mkellef kumalar, postlar ve sarklar brnmelerini; hlasa Mslmanlar alaltp kendilerini ykseltmeye ynelik ilerden men ederse bunun Allah katnda bir mkafat olacak mdr? eklindeki bir soruya Ebussuud Efendi olumlu yant vererek zmmilerin Mslmanlardan elbiseleriyle, binek hayvanlaryla, semerleriyle ve balklaryla ayrlmas gerektiini belirtmitir (DZDA, 1972: 94). Benzer ekilde 17. yzyl eyhlislamlarndan Ali Efendi 21 ticaret iin sefere gittiinde yolda ekya korkusu nedeniyle Mslman kyafetine giren gayr Mslim Zeyde taarruz olunur mu eklindeki soruya olunmaz yantn vermektedir. Bununla birlikte bir beldede Mslman kyafetine girip dolaan zmmi Zeyde ne lazm olur? eklindeki bir baka soruya ise men olunur yantn verir. Ali Efendiye gre Mslman olduu halde d grn itibariyle mrtet olanlara mrtet hkm uygulanmas gerekmektedir (Ali Efendi, 1995: 145-146 ve 154). Zmmilere ynelik klk kyafet kstlamalar genellikle toplumsal ve bir anlamda siyasi nitelik tasa da kimi zaman baka beklentilerin varl gze arpmaktayd. stanbul kadsnn kurallara daha sk uyulmas ynndeki uyarlarna kar 1568de yaynlanan bir fermanda ileri srlen gereke bu adan dikkat ekiciydi (ERCAN, 2001: 183). Buna gre Mslmanlar eski psk eyler giyerken, zmmilerin balk, terlik, elbise trnden eylere yaptklar youn harcamalar sz konusu mallarn fiyatlarn arttrmakta ve bu durumdan Mslmanlar zararl kmaktayd: stanbul Kadsna buyrultu: Allahn esirgedii stanbul ehrinde oturan kefereler arasnda Yahudi ve Hristiyan kadn ve erkeklerin pahal mkellef kumatan elbiseler giydiklerini, gsterili sarklar sardklarn, atlastan, pamuktan ve sair pahal kumatan kaftanlar giydiklerini, Mslmanlarla ayn kundura ve terlikleri kullandklarn, bunun neticesi sark, kuma ve kunduralar almaya para yetimediini ve
21

atalcal Ali Efendi (1620-1680) olarak bilinir.

248

Namk Sinan Turan

16. Yzyldan 19. Yzyl Sonuna Dek Osmanl Devletinde Gayr Mslimlerin

249

keferenin Mslmanlar gibi giyinmekten men edilmesini isteyen Saadet eiimize gnderilen mektubuna cevaben; Biz zaten keferenin kyafeti hakknda irademizi yazp gndermitik. bu irademiz sana vardnda ona gre davranman, bu cmleden olmak zere, Yahudi, Hristiyan ve dier keferenin yukarda anld nceki buyruuma aykr olarak pahal elbiseler giyinmelerine izin verilmemesini buyuruyorum. (Muhtesiplere/ Pazar denetilerine verile) 21 Safer 976/ 15 Austos 1568. (LEWIS, 1996: 48-50). Benzeri nitelikli uyarlara sonraki dnemlerde de rastlanmas konuyla ilgili alnan kararlarn yalnzca dini ya da sosyo-kltrel gerekelerle deil bizzat ekonomik durumla ilgili olduuna iaret etmektedir (ERGN, 1996: 503 vd.). 22 Gayr Mslimlere ynelik uygulamalar zmmilik hukuku anlaynn yansra dnemsel gelimelere bal olarak da belirmekteydi. Bu durumu yaadklar dnemin tankln yapan gezginlerin satrlarndan tespit etmek mmkndr. Fransz Kral tarafndan stanbula gnderilen Nicolas de Nicholay ilk basm 1567de yaplan The Navigations, Peregrinations and Voyages adl eserinde Peral Rum ve Frenk kadnlarnn son derece gsterili giyindiini kaydeder. Ona gre daha nce bu kadnlar grmemi olanlar giysileri karsnda hayrete derdi. Kentli ya da tccar eleri kadife pelerin, altn ya da gm dmeli dantelli giysiler giyerlerdi. Zengin olmayanlarn bile ipek ve taftadan giysileri vard. Ayrca bir ok mcevher takarlard (EVREN/CAN, 1997: 88). Durumun muhafazakar evrelerce ho karlanmad yine gezginlerin notlarnda belirtilir. 16. yzylda stanbulda bulunan bir spanyol esirin anlarnda kadn ya da erkek Mslmanlarn elden geldike Hristiyanlarn yaptklarnn tersini yaptklar bylelikle Hristiyanlara benzemekten uzaklatklar lde Tanrya yaklatklarna inandklar kaydedilir (URDELAMAS, 1996: 185). Yazar konuyu ironik bir yaklamla ele alr: te bundan dolay mintanlar yakasz, alvarlar bol, kaputlarnn kollar kvrm kvrm, kavramlar dar ve uzundur. Bize benzememek iin sokakta gerisin geriye yryebilseler onu da yaparlar (NALP, 1990: 320). 23

IV. Murat devrinden itibaren (1622-1640) Hind ve Frenk diyarndan gelen pahal kumalara ilginin artmas zamanla maliye zerinde yk oluturduundan karlan emirnamelerle bu kumalardan retilen giysilerin kullanm yasaklanmtr. Bu ynde alnan kararlarn zellikle 18. yzyln ikinci yarsndan itibaren younluk kazanmas stelik yasaklamann yalnzca gayr Mslimleri deil, Mslmanlar da kapsamas konuya gsterilen hassasiyetin sonucudur. 23 Ayn anlarda Pedro, esir bir kimse olarak Trklerin Hristiyan esirlere daha insaflca davrandklarn belirtir. Onlar bizim Mslmanlara yaptmz gibi yapmazlar, daha insanca davranrlar...Kimseyi zorla Mslman yapmazlar, zira dinleri buna
22

249

250

Ankara niversitesi SBF Dergisi

60-4

Zmmilerin at binip, kl kuanmamak eklinde ananeleen uygulamann dnda davrandklar ve bunun gnlk yaam iinde daha youn hissedildii baz dnemlerde hkmet mdahaleleri gndeme gelmitir. Hicri 1040 tarihli bir fermanda Hristiyan ve Yahudilerin nice zamandr arularda at ve libas ile gezp ve samur krk ve fahir libaslar ile aru iinde Mslmana mukabil geldikde kaldrmdan inmiyb ve kendler ve avretler ehli slamdan ziyade evket sahipleri olub bihasbeer tahkir ve tezlil olunmadklar bildiriliyor ve gayr Mslimler donda ve libasda ve tarz slubda tahkir ve tezlil eyleyb minbbad ata bindirmeyb ve samur krk ve samur kalpak ve atlas ve kemha giydirmeyb ve avretleri dahi yksek arakyye ve parus uka giyinmeyb Mslman tarznda ve libasnda gezmiyeler... diyerek uyarlyordu (ALTINAY, 1988a: 52). Hkmet gerekli grd durumlarda yasaklamay gayr Mslimden baz kimseler iin esnetebiliyordu (KENANOLU, 2004: 350). 24 rnein Etibbadan Mosiye bizzat padiah tarafndan samur kalpak giyip, at binme hakk verilmiken, baz Mslmanlarn saldrsna uramas ve rencide edilmesi zerine kendisine verilmi olan izin stanbul kadsna hatrlatlmt (ALTINAY, 1988b: 20). 25 Ayn ekilde Yahudi cemaatin klk kyafetlerine kar mdahaleler cemaat mensuplarnca ikayet konusu olunca stanbul kadsna uyar nitelikli fermanlar gnderilmiti. 1598 tarihli bir fermanda bunun izlerine rastlanmaktayd. Fermanda durum u ekilde ifade edilmiti: stanbulda olan Yehuda tayifesi rikab hmayunuma arzuhal sonub mukaddema mezburlarn takyelerine ve libaslarna hilaf kanun dahlolunmak ferman olunmu iken hala ferman hmayuna mugayir giru dahl rencide olunduklarnn bildirb men olunmamak babnda inayet reca iymein hilaf kanun dahlolunmamak babnda hatt hmayunu saadet makrunum sadr olmudur Buyurdum ki...vardukda minbaad ferman celill kadrime mugayir mezburlarn takyelerine ve

24

25

izin vermez. Trklerin gemilerinde drt yl krek ekmek bizim gemilerde bir yl krek ekmekten daha iyidir... Devlet hizmetinde bulunan gayr Mslimler iin tannan imtiyazlar arasnda kyafet ve binek konusu da yer almaktadr. rnein Donanma-y Hmayun tercmanl veya Eflak kapkethdal hizmetinde olanlarla bunlarn yaknlarna ve baz adamlarna da klk kyafet konusunda ayrcalklar tannd grlmektedir. samur kalpak ve sayir esvabna taarruz olunmayub ve bargire binersin deyp hilaf eri erif dahl rencide olunmamak in merhum ammim Ahmed Han tabe serah zamannda virilan emri erif mucibince mceddeden hkm hmayunum reca etmein vechi meruh zre amel olunmak in yazlmdr Fi evaili ca 1107

250

Namk Sinan Turan

16. Yzyldan 19. Yzyl Sonuna Dek Osmanl Devletinde Gayr Mslimlerin

251

libaslarna hilaf kanun kimesnei dahletdimeyb rencide itdirmiyesin Fi 27 Z. 1003. (ALTINAY, 1988b: 20) III. Murat dnemine kadar gayr Mslimlerin giyimleriyle ilgili uygulamalar muhtesiplerin sorumluluunda olmutur. III. Murat dneminde ise bu grev yenieri aasna verilmitir. Sultan Muratn 4 Eyll 1577 tarihinde kard ferman byk lde II. Selim devrinde karlan 15 Austos 1568 tarihli fermanla uyum iinde olup, radikal bir deiiklik iermemektedir. 26 Burada Mslman olmayan halkn ipek elbise giymesi hatta aksesuar olarak dahi ipek kullanmas tamamyla yasaklanm, Mslman halka gre daha dk kalitede elbiseler giymeleri istenmitir. Belgede Yahudi ve Hristiyanlarn ehl-i slama mbaih (benzer) giyinmemelerinde srarl bir tutum sergilendii anlalmaktadr. Manisa kadsna gnderilen 1578 tarihli bir hkmde de ayn yaklam gze arpmaktadr. Manisada nar zaviyesi eyhi Bedreddinin, blgedeki Yahudi ve Hristiyanlarn ak tlbent sarnp Mslmanlardan ayrt edilemediini arz etmesi zerine, Divan- Hmayun gayr Mslimlerin ak tlbent sarnmasn yasaklamtr. Benzer biimde Diyarbakr Beylerbeyine ve Amid kadsna gnderilen hkmde (1578), Yahudi ve Nasrani taifesinin darda giydikleri libaslar Mslman libasndan tefrik olunamad, hahamlarda dahi alamet tamadklarndan, Mslman olup olmadklar anlalamad belirtilip, gayr Mslimlerin darda kefereye mahsus elbise giyinmeleri (EROLU, 2003: 13) ve hamamlarda alaca ftu tutunmalar emredilmitir (KOU, 1950: 32-33). 27 Sultan III. Murat dneminde giyim kuama dair en nemli dzenleme 8 Mays 1580 tarihli fermanla getirilmitir. Fermanda dikkat eken yn merhum ve mafurleh ceddim Sultan Mehmed Han aleyhir-rahmeti ver-rdvan zamanlarnda szleriyle yaplan deiikliklerin aslnda yeni bir ey olmayp II. Mehmet dneminden beri sregelen uygulamalar olduunun
26

27

Bununla birlikte fermana uyulmamas karsnda getirilen yaptrm son derece ardr. Buna gre yasaya aykr giyinenlerin siyasetle cezalandrlmas emredilmitir. Benzeri uygulamalara farkl dnemlerde rastlanmtr. Sultan I. brahimin saltanatnn ilk yllarnda dzenlenmi bir narh defterinde yer alan ifadeler bunun gstergesidir. Burada yer ald biimiyle kefere kafes yannda soyunup kefereye naln verilmeye, petemallara halka alameti konula denilmekteydi. Bu trden ilgin rneklere 18. yzyl balarnda dahi rastlanmas ayr kompartmanlar halinde rgtlenen millet sisteminin bilin altndaki yansmalarna iaret etmektedir. III. Ahmet zamannda Sadrazamla kadar ykselmi olan Kalaylkoz Ahmet Paann gayr Mslimlerin hamamda sarndklar petemallara ngrak balattna dair rivayetler bu yaklamn sonucudur.

251

252

Ankara niversitesi SBF Dergisi

60-4

vurgulanmasdr (ERCAN, 1990: 121). Oysa bugn elimizdeki veriler byle bir varsaym ileri srmeyi mmkn klmamaktadr. Sz konusu fermanda belirtildii zere Yahudiler krmz apka giyecekler, bamak ve edikleri siyah olacak, kapamalar astarlk kumatan yaplacakt. Buna karlk Hristiyanlar siyah apka giyecekler, dier giysileri ise Yahudi cemaatinkiyle ayn olacakt. Ayrca her iki gayr Mslim topluluun da sark sarmalar yasaklanyor ve apka giyecekleri duyuruluyordu. Bu konuda getirilen kurallara uyulmas srarla isteniyordu (ERCAN, 1990: 122). 17. yzyln ikinci yarsnda karlm olan bir fermanda da bir sreden beri slama mahsus kakum, samur ve envai eit libas giyinen gayr Mslimlerin varlna dikkat ekilmesi ve bunlarn karsak krk, elvan soft, hinkari al ketefi ve kemerbend gibi slama zg olarak nitelendirilen giysiler giymekten men edilmesi devletin zimmi hukuku zerindeki tasarrufuna iaret ediyordu (ALTINAY, 1988b: 182 vd.). Bu durum zellikle Osmanl mparatorluunda zaman zaman deien genel dini anlay ve tutumun katlamasnn toplumsal yaama akseden bir grntsyd. rnein 1631 tarihli bir kaytta Manisadaki Yahudi ve zimmi taifesinin kendilerine mahsus siyah hrka ve kuma giyip Mslmanlara benzemedikleri halde baz mahalli idarecilerin bunlardan genel kurala aykr hareket ettikleri gerekesiyle 30-40 kuru aldklar, bunun zulm olduu ve yasaklanmas gerektii bildiriliyordu (EMECEN, 1997: 47 ve 65). Yine ayn dneme ait olan Kitabu Mesalihil-Mslimin ve Menafiilmminin adl eserde Hristiyan tebaann klk kyafetine deinilerek: Bir husus dahi budur ki baz dersi kafirleri vardr ki krmz yelken takye ve krmz arakiyyeler giyerler. Mslmanlar bilmezler ki Mslman mdr, kafir midr bilmeyb selam virirler, riayet ederler. Gnahdur, bunlara dahi yasa olunsa ki yelken takyelerinin ve arakiyyelerinin kenarlarna dolayu dizge dikseler veyahud dkelisi siyah ukadan giysnler, gayri renk itmesnler, meer ki saru ideler eklinde nerilerde bulunmaktayd (Kitabu Mesalihil..., 1981: 37 ve 72). Ancak baz durumlarda gayr Mslim reaya ve mstemenlere giyim kuam konusunda eitli imtiyazlar tannd grlyordu. Bylelikle onlara Mslmanlarla benzer ayakkablar ve elbiseler giymeleri konusunda ayrcalk tannyordu. Bu trden uygulamalara 1758 ve 1761 yllarnda yaynlanan fermanlarla son verildii anlalmaktadr. III. Selim devrinde verilen benzeri imtiyazlar ise daha snrl boyutlarda kalmt. 1789da Fransada ihtilal rzgarlarnn estii ve gelimelerin tm Avrupay tedirgin ettii bir dnemde tahta kan III. Selim gerek Mslmanlarn gerekse gayr Mslimlerin giyimlerine ynelik bir nizamname yaynlamt. Yeni nizamnamenin hazrlanmasna neden olarak reayann, esnafn ve askeri snftan kimselerin birbirinden ayrlamayacak duruma geldiklerini bu nedenle sz konusu

252

Namk Sinan Turan

16. Yzyldan 19. Yzyl Sonuna Dek Osmanl Devletinde Gayr Mslimlerin

253

dzenlemeye ihtiya duyulmas gsteriliyor, nizamnameye uyulmamas durumunda ar yaptrmlar uygulanaca duyuruluyordu. Nitekim Fehmi Ylmazn tespitine gre 1791 ylnda nizamnamede yer alan gayr Mslimlerin sar mest giymeme yasana aykr davrandklar gerekesiyle iki Yahudi Ortakyde yakalanm ve cezai ehliyeti olan cezalandrlmt (YILMAZ, 2003: 206). Klk ve kyafete ynelik dzenlemelerde dikkat eken bir baka nokta ise bunun gayr Mslimlere ynelik boyutunun yansra Osmanldaki tm sosyal gruplar arasndaki farkll ortaya koymasyd. Aslnda bu 15. yzylla birlikte daha belirgin hale gelmi bir durumdu. Daha II. Mehmet zamannda hazrlanan Kanunname ile bata Divan- Hmayun yeleri olmak zere, saray erkannn ve devlet protokoln oluturan resmi grevlilerin giyim kuamlaryla ilgili dzenlemelere yer verilmiti. Bylelikle bir hiyerari oluturulmutu. 28 Gelibolulu Mustafa Ali Mevidn-nefis fi Kavidilmeclis adl eserinde son derece ayrntl biimde bunun zerinde durur. Burada bildirildiine gre diba, kadife ve kemha gibi deerli kumalar Padiah ve ehzadeler giyerken, hangi rtbede olursa olsun dier devlet erkannn giymesi ho karlanmazd (Mustafa Ali, 1997). Vezir ve daha arkadan gelen rical atlas ve engilyon gibi kumalar giyebilirlerdi. Sz konusu durumun korunmasna zen gsterilmi ve yerleik uygulamann aksad hallerde resmi uyarlarda bulunulmutur. rnein Hicri 1229 ylnda yaplan bir dzenlemede her snfn kendine zg bir kyafeti olmasna ramen bunun son zamanlarda ihmal edildiine dikkat ekilmi, stanbul halk bata olmak zere bilcmle hacegan ve Babli mensuplar rz ve edebden haric kyafete girb ve esbablarn giyb gezmemeleri ve emri ali ve mugayiri rzayi hazreti cihandari hareket etmemeleri konusunda uyarlmtr (ALTINAY, 1988c: 11). 29
Ve hilat ve klk ve yazlk etmekde vzera ve kad askerler ve defterdarlar beraber gibidir..., Kanunname-i Ali Osman, s. 6 29 Sz konusu fermann gerekesinde u satrlar yer almaktadr. ...her snfn kyafeti mahsusas olub ol kyafetle gezb merasimi adaba riayet ve her kes haddini bilb byklerine ve zabitanna tazim ve hrmet ve itaat eylemek ve bir taife aharin ziyine girmemek ve paal ve bostanc ve prpr ve esnaf kalyoncu gibi balarna al ve ahmediye aabani sarmamak ve heyet ve libas mahsuslar her ne ise an iksa ve telebbs ve iktisa lazmeden iken biraz mddetden beru baz mevani sebebile bunlara gz yumdurularak her bir snfta olan sfeha kyafeti kadime ve kisvei mahsuslarn tavrndan karub akllarna gelan sefihane elbise iktisa eylediklerinden anlar grenler dahi isirlerine girerek hademe ve askeri ve esnafn ekseri kyafeti kadime ve heyeti asliyyelerini bozub kang snfdan olduklar fark olunmayub her kes bildiine gre birer kyafete girb ket gzar itmekde olduklar...
28

253

254

Ankara niversitesi SBF Dergisi

60-4

Ayn endienin baz dnemlerde cemaat liderlerince dile getirildii bilinmektedir. rnein Yahudi din adamlar, kendi cemaatlerine mensup insanlarn baka dinden olanlarn kyafetlerine benzer giyinmelerini ho grmemilerdir. 1526da stanbul Hahambas Elie Mizrahi, Yahudilerin bir ksmnn giydii cbbeleri, Hristiyanlara zg kyafetleri andrd gerekesiyle yasaklamtr (EROLU, 2003: 14-15). Bununla birlikte gayr Mslim ve Mslman topluluk arasndaki snrlandrmalarn dinsel hukuktan kaynakland ancak toplumdaki sosyo-ekonomik ayrlklar yanstmakta yetersiz kald anlalmaktadr. Uygulamada farkl blgeler arasnda deiiklikler gze arpmaktayd. rnein Kbrsta gezginlerin aktardklar kadaryla klk kyafete dair kstlamalar fazla etkili deildi. Dandini, blgedeki Rumlarn kyafetlerini aktarrken siyah rengin hakim olduunu bununla birlikte istedikleri baka bir renk giymekte zgr olduklarn kaydetmektedir. Ayn ekilde 1683te aday ziyaret eden Van Bruyn, Rum kadnlarn kahverengi ve gri izgili tlbent taktklarndan bahsetmekte, ancak Hristiyanlar iin renk ayrmndan sz etmemektedir. Bir baka gezgin Lopez ise (1770-71) adann yerlisi olan Hristiyanlarn Avrupadakiler gibi zgrce ve adalet zere yaadklarn, giyim-kuam ve alkanlklarnda zgr olduklarn, Trklerden kt muamele grmediklerini, taciz edilmediklerini anlatyor (EK, 1996: 30). Sultann gayr Mslimlerin Mslmanlarla ayn biimde giyinmelerini, ata binmelerini ve kle edinmelerini yasaklayan fermanlar karmalarna ramen bunlar ou kez toplumsal yaamn hzl ak iinde etkisiz kalyordu. ster Mslman olsun, ister gayr Mslim tccarlarla zanaatkarlar gerekte ayn snftand ve ayn haklara sahipti. Zengin Yahudi, Rum ve Ermeni tccarlar Mslmanlar gibi giyinir, ata biner ve davranrd. Bu durum toplumun muhafazakar kesimince kimi zaman eletirilse bile toplumsal bilin durumu tolere etmekteydi (NALCIK, 2003: 157). Tanzimata kadar sren bu anlay, tebaann eitlik ilkesiyle tanmasyla hukuki bir boyut kazanacak ve kk ilk dnem slam uygulamalarna dayanan ekli ayrmclk yerini Batl yaam normlaryla geleneksel kltr arasnda orta yol bulmaya alan zellikle sekinler arasnda yeni tartmalara brakacakt.

254

Namk Sinan Turan

16. Yzyldan 19. Yzyl Sonuna Dek Osmanl Devletinde Gayr Mslimlerin

255

II. Modernleme Kyafet

ve

Gayr

Mslimlerde

Klk

18. yzyla kadar olan dnemde klk kyafetle ilgili dzenlemeler esas itibariyle deimemiti. Bu yzyln bandan itibaren de devletin sosyal staty belirtmeye ynelik giriimleri arasnda yer alan klk kyafete dair dzenlemeler zaman zaman yapld. Ancak ayn dnemde Avrupada, Amerikada ve Dou Asyada yaananlara benzer gelimeler Osmanlda etkilerini hissettirmekteydi. Tm bu blgelerde hanedanlarla yandalarnn ekonomik, toplumsal ve siyasal iktidarna meydan okuyan yeni zmreler ortaya kmaktayd. Osmanl dnyas 18. yzyl banda iki yeni zmreyle daha tanmt. Bunlardan biri ykselen uluslararas ticaret ve meta dolamndaki genel art sayesinde serpilip gelien yeni Mslman ve gayri Mslim tccar grubuydu. kincisi ise, 1690larda yaratlan ve zamanla siyasal bir g haline gelen iltizam sahipleriydi. Yeni zenginlerin yaratt zenginliin ve gcn tketim yoluyla sergilenmesi statkoyu sarsacak ekilde sonular dourdu. 1720lerde, 1750ler ve 1790larda yaplan kyafet dzenlemeleri hzla elden gitmekte olan bir statkoyu ahlak, toplumsal disiplin ve dzeni- vazediyor, ok dar, ok iddial, ok parlak , ok abartl ya da yanl renkteki kadn ve erkek giysilerin giyilmesine iddetle kar kyordu. (QUATAERT, 2003: 214-218). Mslmanlarla gayr Mslimler arasnda grnrde artan benzerlikler devletin kimi zaman ikayetlerine neden oluyordu. 18. yzyl Osmanl sosyal yaamna dair nemli verilerin yer ald Tableau General de IEmpire Ottoman adl eserinde Dohsson, lkedeki Hristiyan kadnlarn, zellikle Rumlarn kimi zaman Trk tarzndan etkilendiklerini, onlar gibi krmz, beyaz renkleri kullandklarn kaydeder. Buna gre halk iindeki klklar Mslman hemcinsleri gibidir. Sadece yze rtlen tl tamakla kalmaz, ayn zamanda koyu renkli feraceler ve siyah ayakkablar giyerlerdi (EK, 1996, 30). 30 I. Abdlhamit dneminde 1776da karlan elbise nizamnamesinde gayr Mslimlere ynelik bir ibareye rastlanmamaktadr. Bununla birlikte belgede toplumda giderek yaygnlamaya balayan tketim lgnlnn ve bunun ekonomik anlamdaki olumsuz izlerinin etkisini grmek mmkndr. 1789 tarihli bir hatt- hmayunda zimmilerin
30

Benzer ifadelere 1806da Kbrsa ayak basan Ali Bey takma adl Don Domingonun anlarnda da rastlanmaktadr. Buna gre adadaki Rum kadnlar tpk Trk kadnlar gibi rtnmekteyken, Rum erkekler ise Trk erkekleri gibi uzun krk giyebilmekteydi. Domingoya gre Rum erkekleri Trklerden ayran fark mavi sarklardr. Bununla birlikte pek ok kii baka renklerde sar tercih etmekte, hatta Trkleri gcendirmeden beyaz renk dahi sarabilmekteydi.

255

256

Ankara niversitesi SBF Dergisi

60-4

kalyoncu kyafetinde dolamalarnn menedilmesi farkl snflar arasndaki benzemenin geleneksel devlette yaratt rahatszl ortaya koymaktayd. 31 Ayn durum 19 Nisan 1803 tarihini tayan bir baka nizamnamede de gze arpmaktadr. Burada kullarn birbirine bakp zenmeleri sonucunda savurganlk hastalna kapldklar anlatlyor, esnaftan ve halktan kiiler, hadleri dnda giysi, mcevherli haner ve bak kullanmaktan men ediliyordu. Bunlar snflarnn kyafeti neyse onu korumakla ykml klnyorlard. 32 Dorudan zmmileri hedef alan bir iaret tamamakla birlikte idarenin belli dnemlerde onlar da ierecek nitelikte dzenlemelere gittii grlyordu. Modernleme hareketinin ivme kazand 19. yzylda bile baz evrelerde farkll ortaya koymada belirleyici yntemler bulunmaktayd (EVREN/CAN, 1997: 97 vd.). zellikle kadn giyimi sz konusu olduunda durum daha belirgin bir hal alyordu. 1808e ait bir buyrultuda Ehli slam hatununu Hristiyan kadnlardan farksz gsteren sevimsiz renkli, yakalar topukta, yenleri bol, ak yamak ve mteha (tahrik edici) kyafetlerin yasakland... bildiriliyordu. 1807de Sadaretden stanbul kadlna yazlan bir baka buyrultuda ise Rum, Ermeni ve Yahudi taifelerinin kendilerine alamet olan zel kisvelerini bir zamandan beri deitirmeye, slamlara mahsus elbiseleri tercih etmeye, zellikle kadnlarn balarna yeil sarmaya cesaretlendikleri belirtiliyor (Atyi (Nevizade), 1268: 247)33 bunun bir an nce nlenerek hilaf emr libas giyenler ve tarikndan hari kyafetde olanlarn cezalandrlmas isteniyordu (REYHANLI, 1983: 71 vd.) 34. Ayrca basmaclarn, boyaclarn yemenicilerin, tlbentilerin kahya ve ihtiyarlarn, Rum Ermeni Patriklerini, bata Yahudi Hahamba olmak zere cemaat balarn huzuruna arp bundan byle yeil boyamamak ve satmamak zere; gayr Mslim erkek ve kadnlarnn ise slam takliden giymemeleri, balarna yeil sarmamalar iin sk tenbihte bulunasn denilmek suretiyle stanbul kads bu ile grevlendiriliyordu (SAKAOLU, 1987: 38). Nizam- Cedid hareketinin ncs III. Selim Mslmanlarn kavuklar ve ayakkablar iin sar, Ermenilerin apka ve ayakkablar iin krmz,
Babakanlk Osmanl Arivi (BOA), HAT., Dosya 184, Gmlek 8564, H. 1204 Benzer ekilde Hicri 1205 tarihli bir baka belgede ise casusluk amacyla zmirde slam kyafetiyle askere yazlm olan bir zimminin merkum vrud eylemi olmakla saire ibret klnmas isteniyordu. BOA., HAT., Dosya 208, Gmlek 11041, H. 1205 33 Kadn ya da erkek yeil sarnmak ancak Peygamber ailesinden olup bunu Nakibl Erafn onaylad Mslmanlara tannm bir ayrcalkt. 34 16. Yzyl Osmanl yaamna dair renkli anlatmlar ieren F. Morysonn Seyahatnamesine gre Mslmanlar arasnda yeil rengi peygamberin rengi sayldndan bir yabancnn ayakkab ba bile yeil olsa ho karlanmazd.
31 32

256

Namk Sinan Turan

16. Yzyldan 19. Yzyl Sonuna Dek Osmanl Devletinde Gayr Mslimlerin

257

Yunanllarn siyah, Yahudilerin ise mavi renk kullanmalarn istiyordu (NAL, 2003: 283). Ayn ekilde devlet adamlar ve zenginler arasnda yaylan lks tutkusu, pahal elbise giyme yar Padiahn tepkisine neden olmutu. Sadrazama gnderilen buyruklarla getirilen yasaklar bu tepkinin sonucuydu. Gereke olarak mizac- nsn israf ve sefahate mil ve bu suret kffe-i nizm- muhill ve irtikb ve irtiaya bis olmas gsteriliyordu. Bununla birlikte temel endienin ekonomik olduu anlalyordu. Esnafn uha dikili kavuk giymesini, hizmetkar, katip, mltezim snfndakilerin samur krk gibi kibara mahsus esbabla gezmelerini yasaklayan III. Selim, sadrazama gnderdii hattnda Ben daima stanbulkari, Ankarakari kuma giyerim, devlet ricalim ise hala Hindkari ve rankari kuma giyerler, memleket kumalar giyerlerse, memleket mal reva bulur demek suretiyle endiesini dile getiriyordu. Farkll dinsel ya da ekonomik gerekelerle ortaya koyma yaklam byk ehirlerde daha ak biimde gzlenebiliyordu. 1856-1858 yllar arasnda stanbulda Fransz elisi olan amcas Thouvenelin yannda bulunan ve kaleme ald izlenimleriyle Krm Sava sonrasnda stanbulun durumunu tasvir eden Durand de Fontmagneye gre Douda kadnlarn hangi milletten olduunu anlamak iin yzn rtp rtmediine bakmak yeterliydi. Eserinde aktardna biimiyle Rumlarla Frenklerin yzleri ak, Yahudilerle Ermenilerin yzlerinin yars rtlyd. Trkler ise yalnzca gzlerini akta brakrlard. Bununla birlikte 19. yzyl Osmanl modernleme hareketi Mslim ve gayr Mslim cemaatler arasnda eitlik ilkesini yaama geirme mcadelesi verirken dier alanlarda olduu gibi klk kyafet konusunda bir serbesti getirmitir. Sz konusu durum o gne dein belli evrelerde eletirilere muhatap olan Batl tarzda giyime kar devletin tutumunda deiiklie yol amtr. Nizam- Cedid askerlerinin ya da II. Mahmut dnemindeki klk kyafet tercihlerinin halk katnda tepkiyle karlamas kamuoyunda kabul gren kimi ananevi yaam kalplarnn deiimine kar gsterilen ihtiyatn bir yansmasyd (UZUNARILI, 1954: 223-230). 35 Bunun pratik bir yarar olmadna inanan halk arasndan ykselen tepkiler dinsel gerekelerle erevelendiriliyordu. Ancak gerek II. Mahmutun gerekse Abdlmecitin Batl kyafeti benimsemeleri zihniyet deiiminin da yansyan ynne iaret ediyordu (KOLOLU, 1993: 76-77). Bu gelime iki adan nemliydi. Her
35

Bunun ilk izlerine askeri alanda grmek mmkndr. 1827de Hsrev Paann serasker olmasndan sonra Asakir-i Mansurede baz deiikliklere gidilmitir. Mesela ilk kuruluunda niforma olarak balarna ubara denilen dilimli bir serpu giydirilen neferlere 1828 ylndan itibaren fes giydirilmeye balanmtr.

257

258

Ankara niversitesi SBF Dergisi

60-4

eyden nce deiimin yaand bir dnyada klasik dnemde bile yerleik uygulama haline getirilmemi olan Mslim gayr Mslim arasndaki klk kyafet ayrmna artk yer olmad aka ortaya konuyordu. kinci olaraksa modernlemeyle birlikte trde bir toplum yaratma sonucunda benzer yaam koullar olumaya balyordu. Geleneksel toplumda blgeden blgeye, kentten kente farkllklar gsteren giyim kuam, serpu biimleri modernlemeyle birlikte basit ve ilevsel bir giyim uygarlna dnyordu. (OKTAY, 2003: 240). Toplumsal deiim ve hareketlilik devletin birok konuda olduu gibi klk kyafet konusundaki kontroln de sarst. Nihayet Sultan II. Mahmut 1829da bu srecin gstergesi olarak bir dizi karar ald ve klk kyafete dayal tm eski toplumsal iaretleri kaldrd. Yeni dzenlemeyle tm devlet grevlilerinin fes giymesi zorunlu tutuldu. Kapkullarnn d grnm ayn olurken, farkl fes ve sarklar ortadan kalkt (Ahmet Ltfi, 1999: 425). 36 Ayn gelime gayr Mslim ve Mslmanlar arasndaki farkllklar kaldrma konusunda uyarc oldu. Ancak bu sre tmyle sancsz yaanmad. Kavala Mtesellimi Ahmet Rfat mhryle Damat Paa tarafndan yaplan uyar konuya dair ilgin bir rnekti. Buna gre Kavalada vefat eden Rukiye isimli bir kadnn terekesi satlrken olaya mdahale eden Mderris Hac Yakup Efendinin terekenin satn gayr meru olarak nitelendirdii ve bana sarksz fes giyen adamn kafir olaca ve her kim fes giymek emri padiahidir derse azn yrtarm eran halife demek caiz deildir gibi szler syleyerek halk arasnda fesat uyandrd belirtiliyor, tedip edilmesi konusunda ricada bulunuluyordu. 37 Benzer biimde Mslim ve gayr Mslim unsurlar arasndaki stat farklln ortadan kaldrma konusundaki giriimler zellikle muhafazakar evrelerin tepkisini ekmekte gecikmiyordu (Ahmet Ltfi, 1999: 509 vd.).38
Ahmet Ltfi Efendi sz konusu durumu u satrlarla aktarr: ...Vaka-i Hayriyyeyi mteakib ekabir ve asagir kavuk skletinden azade-ser olmular idi. Kavuklarn yerine balca bir kisve konulamadndan herkes bal bana balarna birer trl ey sarmaya baladlar. lerinde kavukdan byk kocabalar belirmi idi. Birbirine benzemez kyafetlerle beynel-memurin temayz hasl olmadndan bendegan ve daiyana alamet-i farika olmak in tahsis olunmak zere kaleme alnan nizamname krk drt evvalinde (6 Nisan-4 Mays 1829) esna-y tevcihat- umumiyyede ilan klnmdr... 37 BOA., HAT., Dosya 521, Gmlek 25460, 21.Z.1250 38 Aslnda kyafet nizamnamesinin daha balang blmnde bu elikili durum dikkat ekmektedir. Buna gre ehli slamn esvab ve elbisesi vech-i vecih-i eri zere seref teleften ari ve muhafaza-i vcuda kafi olacak derecede iken mrur zaman ve
36

258

Namk Sinan Turan

16. Yzyldan 19. Yzyl Sonuna Dek Osmanl Devletinde Gayr Mslimlerin

259

rnein Mehmet Ali Paann olu brahim Paa ynetimi altna ald blgelerde Yahudi ve Hristiyan topluluklar zerine konulan btn kaytlar kaldrdnda bu trden tepkilerle karlamt. amda kurduu danma meclisinde Hristiyan ve Yahudi yeler yer ald gibi, gayr Mslimlere konulan renkli sark sarmak, ata binmek, silah tamak ve cariye satn almak konularndaki yasaklarn kaldrlmas Mslmanlarn houna gitmedi (SAMUR, 1995: 58-59). 39 Halk katndan ykselen tepkiler kimi zaman atma boyutlarna ulat. 40 19. yzyl ikinci yarsndan itibaren Osmanl kentlerinde, zellikle stanbulda askeri, sivil brokratlar ve Bat kltrne yakn okumu evrelerde hakim olmaya balayan Batl tarzdaki giyim bilhassa gayr Mslimlerin clnde gelien yeni moda akmlarn olutururken yeni bir yaam biiminin gstergesi oldu. Modaya nclk edenler, k ve modaya uygun giyinenler, yeni akmlar karanlar ve en son moday renmek isteyenler, Gksu ya da Sadabat gibi gemiin sisler arkasnda kalm elence mekanlar yerine yeni ykselen snflarn ruhunu yanstan Peraya gitmeye baladlar. Dolaysyla, modaya nclk konusunda Mslmanlarn yerini gayr Mslimler ald. Quataertin dikkat ektii zere kamusal mekanlardaki giyim kuam yar, bir toplumsal
galebei tabiat hazariyyet ile herkes tezeyyn ve ihtiama meyl heves etmitir. Buna bir ekidzen verilmesi gerei devletin dikkatinden kamamaktadr. Bylelikle cmle ehl-i slamn izzet-i nefsi hilye-i erafet-i slamiyyet ve libas- takva ve diyanet ile hasl olduu zahir ve bedihi iken keennehu esvab- ihtiamiyyeye mevkuf hkmne girmi olup mahaza bi-hamdillahi teala rsum- Devlet-i Aliyye ve kanun ve kavaid-i mlkiyenin tecdidiyle teebbs olunan usul-i nizamiyye ve tezyinat- haliyyenin cmlesi mcerred cihad ve gaza niyyet-i hayriyyesine ve bi-avnihi ve lutfihi teala usul- bedevviyetin iltizamyla her halde asl- eair-i slamiyyenin izhar ve icras maksadna mebni olmak mlabesesiyle elbise hususunda olan tekellfat- akkann dahi refiyle sefer hazarda hffet suhuleti mucib ve fi nefsil-emr cmleye menfaat-i maliyye ve bedeniyye mstevcib olacak vechile bir hsn-i suret verilecek eran ve aklen mezmum olan sefahat ve israfatn refi hususan eyyam- rsumda olan zevatn hasber-resm mecbur olduklarmasarifat- zaideden vikayetleri dinen ve devleten lazime-i halden olduuna binaen..... sz konusu dzenlemeye gidilmitir. 39 Paa bu uygulamalar yaama geirirken yalnzca Hristiyanlarn kendisine salad destee teekkr etmek amacyla hareket etmi deildi. Balca amac Mehmet Ali idaresine yarayacak herkesten hangi dine mensup olursa olsun yarar salamakt. Bylelikle hem yerli Hristiyan halkn hem de Batl kamuoyunun desteini kazanmay amalyordu. 40 Bu konuda geni bilgi iin bkz. Mzekkirtun Tarihiyyetun an-Hamlet-i brahim Paa al Suriye li-Mellifin Mechlin, haz. Ahmet Gassan Sabbanu, am 1981, s.50-51

259

260

Ankara niversitesi SBF Dergisi

60-4

stat mcadelesiydi. Fes ve redingot brokrat snfn standart kyafeti halini alrken, gayr Mslimler zarif, pahal ve en son moda kyafetleri giymede nclk ediyorlard (QUATAERT, 2003: 232-233). 41 Bu etki okumu Mslmanlar arasnda olumlu yant bulmakta gecikmiyordu. Ancak zaman zaman devlet muhafazakar kesimden gelebilecek eletirileri gz nne alarak 1861de Beyolu ve Galatada slam milletine yakmayacak klk ve kyafette dolaanlarn menedilmesi rneinde olduu gibi dzenlemeler yapabiliyordu. 42 Tanzimat toplumsal anlamda ilkleri Osmanl gndelik yaamna sokarken reformcularla gelenekiler arasnda yaanan ekime yenilikiler lehine sonular douruyordu. zzet Mehmet Paa ikinci defa sadaretle grevlendirilip eski zamanlarn ahkamn srdrmek istediinde Tanzimat- Hayriye ona engel olmu ve Hristiyanlar Mslmanlardan ayrmak iin feslerine raiyyet kelimesinin Rasna alamet olmak zere kurdeleden uzunca ve erice slk tabir olunan nianlar koydurmaktan te bir ey yapamamt. Yaplan reformlarla Hristiyan ve Yahudilerin ikinci snf statlerinin iaretlerinden bir ksmn kaldrlmt (KENANOLU, 2004: 346). Tanzimat fermanyla birlikte ivme kazanan Batllama toplumsal ve kamusal alan kuatrken yeni bir insan profilini resmediyordu. Bunun en tipik anlatmna 1874te stanbula gelmi olan talyan seyyah Edmondo de Amicisin anlarnda rastlanmaktadr. Yazara gre eski Trkiye ile yeni arasndaki mcadelenin btn safhalar kyafetlerin gsterdii eitlilikle olduu gibi meydana kmaktayd. Alkanlklarndan dnemeyen Trk sark, kaftan ve sar sahtiyandan yaplm ananevi ayakkablar tercih ederken, Tanzimat Trk enesine kadar dmeli uzun siyah bir stanbulin, koyu renk sbyeli bir pantolon giyiyordu. Bu konuda en cretkar tavr sergileyen gen Trkler ise n ak bir setre, ak renk pantolon giyerek, kk zarif kravatlar takyordu. talyan seyyahn ifadesiyle biriyle teki, kaftan giyenle stanbulin giyenler arasndaki uurum aka grlyordu (AMICIS, 1986: 123). st kesimlerde yeni gelimelere bal olarak yaanan standartlamann alt kesimlerde geleneksel kalplar tmyle sarstn ileri srmek iddial bir tutumdur. Ancak gelenein ve blgesel koullarn belirledii erevede giyimkuamda belli bir trdeliin olmas muhtemeldir. Nitekim Amicise gre rnein Ermenileri ilk bakta Trklerden ayrmak son derece gtr, nk
Gayr Mslimler ayrmclk anlayndan uzak biimde moday belirleyip, ekonomiye nclk ederken siyasi nderlik konusunda geleneksel yaklam zorlayamyorlard. Bu kimi zaman gerilime neden olabiliyordu. Devlet bu gerilimi 1829 klk kyafet dzenlemesi ve 1839 Tanzimat, 1856 Islahat fermanlaryla zme kavuturmaya alacakt. 42 BOA., Mektubi, Nezaret ve Devair Kalemi, Dosya 379, Gmlek 85, 17 Ca. 1278
41

260

Namk Sinan Turan

16. Yzyldan 19. Yzyl Sonuna Dek Osmanl Devletinde Gayr Mslimlerin

261

Avrupai giyimi henz benimsememi olanlar, pek kk farklarla Trk gibi giyiniyorlard. Ayrca baz zel renklerle bu milletin ayrc iareti olan eski byk uha bal ise hemen hemen hi giymiyorlard (AMICIS, 1986: 162). Avrupai tarzn en azndan kentlerde Mslim ve gayr Mslim tebaa arasnda grnrde belli bir standartlamaya yol amasnn izlerini Musevi milletinde de gzlemek mmkndr. Bakent stanbuldaki Museviler, bunu gelenee yakmaz sayan hahamlarn kar kmalarna ramen, pek abuk cppe yerine ceketle pantolonu, boneta yerine fesi benimsediler. Taradaki Museviler 20. yzyl balarna dein nceki gibi giyinmee devam ettiler. Kyafetleri alvardan, kuma kuakla balanan sayo veya entari denilen giysiden, cepkenden, geni kollu bir cppeden ve deri ayakkabdan oluuyordu. Kentli Musevi kadnlar arasnda Avrupai giyim tarz her blgede deiik biimde ve deiik hzda kabul grmt. Bununla birlikte giyimde kimi geleneksel unsurlar Avrupai tarzla badatrlarak varln srdrmt. Tokado 43 son dnemin gelimeleri ve moda akmlar iinde Museviler arasnda tutunabilen tek geleneksel unsurdu. Tokado salar rten ipek dokuma paras zerine giyilen kk bir balk olarak kald. Evli kadnlar tokadolarnn ortasna ine takarlar, dul olanlar bunu karrlard. Bosnal Musevi kadnlar Avrupai biimde uzun fustan zerine Trk usul cepken giyerek tokado takarlard (JUHASZ, 1990: 121-166). Batl giyim tarznn Osmanl tebaasndan kadnlar arasnda zellikle Mslman kadnlar arasnda yaylmas geleneki evrelerce msriflik olarak deerlendirilmi ve eletirilmitir. Bu devirde lks tketim mallarnn yannda pahal kumalar ve Parisin ban ektii belli bal moda merkezlerinden gelen kyafetler yksek kesim arasnda yaylrken Ahmet Cevdet Paa gibi ilmiye mensuplarnca eletirilere uramtr. Ancak Ahmet Cevdet Paann eletirilerinde dikkat eken yn onun dinsel endieleri bahane ederek btla benzeme konusunda uyarlarda bulunmas deil, konunun ekonomik ve sosyal ynlerine dikkat ekmesidir (Ahmet Cevdet Paa, 1986: 4-8). 44 Cemaatlerin klk kyafetlerinde Tanzimat sonrasnda dikkat eken yn ayrmcln terk edilerek ortak semboller zerinde ittihad- Osmani anlayn yaama geirme dncesinin hakim olmasdr. Milliyetilik dncesinin ok
43

44

zmir ve Rodosta Musevi kadnlarn giyimlerinde kullandklar bir balktr. Bu baln salar tamamyla kaplayan bartsnn zerine giyilen kk bir takkesi vard; takkenin evresine ii mukavva bir erit sarlrd. Cevdet Paa zellikle bakentteki bu israf ve gsteri meraknn ardnda yaz aylarnda stanbulda sayfiyeye gelen Msrl hanmlarn etkisinin olduunu ileri srer.

261

262

Ankara niversitesi SBF Dergisi

60-4

uluslu imparatorluklarn kbusu haline geldii 19. yzylda bu doal bir gelimeydi. Fesin Osmanl ruhunu yanstacak ortak bir sembol olarak yaygnlamas ayn dnemde gerekleecekti. Fes bir anlamda ok uluslu imparatorluun Osmanlclk anlaynn aradaki her trl fark glgeleyen adeta rten simgesel bir ifadesiydi. Devletin ayrmcl kaldrma konusundaki giriimleri biroklar tarafndan memnuniyetle karland. Fes redingot ve pantolon devlet grevlisi snflarn yeni niformas haline geldi (TEZCAN, 1995: 416). 45 Bunun yannda yasal kstlamalardan kurtulan, ou gayr Mslim birok varlkl tccar, farkl olmann yarat skntdan syrlmak iin yeni giysileri benimsediler. 1829 dzenlemesi, dini kimliklere veya dier grup kimliklerine bakmakszn btn Osmanl tebaas arasnda eitlii tesis etmeyi amalayan 1839 ve 1856 fermanlarnn habercisi oldu. (QUATAERT, 2003: 221). Tebaa arasnda eitlik dncesi Osmanlclk ideolojisinin temel dsturu haline gelirken farkllklar ortaya koyan her trl sembol ve ya da davran kalb terk edilmeye baland. Islahat Fermannda yer alan u satrlar bu dnemin ruhunu yanstmaktadr: snf- tebaa-i saltanat- seniyyemden bir snfn aher snftan aa tutulmasna mutazammn olan kaffe-i tabirat ve elfaz ve temyizat muharrerat- divaniyyeden ilelebed mahv- izale klnmas ve ahad nas beyninde veyahut memurin taraflarndan dahi mucib-i in ve ar olacak veya namusa dokunacak her trl tarif ve tavsifin istimali kanunen men olunmas...(KL/GZBYK, 1985: 16). Yeni dnemde imparatorluun grnm geleneksel yapnn zlmesine bal olarak hzla deiirken toplumsal farkllklar dini ya da etnik olmaktan te kriterlere gre belirmeye balyordu. II. Abdlhamit dneminde karlm bir irade bu durumu gzler nne sermekteydi. 26 Temmuz 1894 tarihli iradede Hristiyan tebaadan bazlarnn balarna apka giymelerinin zabta ve adliye ilemlerinde gle yol at belirtilerek, fesin btn
Fes ilk nceleri Avrupa, Msr ve Tunustan ithal edilirken, ihtiyacn artmas yerli imalat gerektirdi. stanbulda Feshane adyla ilk fabrika kuruldu. Fes kullanmnn sivil halk arasnda yaylmaya balamasnn ardndan Bursa, Edirne, slimye ve Selanikte de fabrikalarn almasna ramen yerli imalat yetmedi. Fesin kullanmnn yaygnlamasna bal olarak sivillerin devlet grevlilerinden ayrt edilebilmeleri iin dalfes yani yaln fes giymeleri, etrafna bir ey sarmamalar istenmiti; yalnz ulema efendiler tlbent sarabileceklerdi. Ancak halkn sz konusu istee uymamas karsnda esnaf takmnn yemeni, ember, aabani gibi eyler sarmasna izin verildi. Fes gnn modasna gre eitli ekillerde kullanlrken belli bir pazar alan oluturdu. rnein 1829da piyasada bulunan yerli ve ithal fesler u fiyatlarla satlmaktayd. Tunus perdahtl 26 kuru, Msr 18 kuru, Avrupa perdahtsz 5 kuru, yerli stanbul 6 kuru 10 para.

45

262

Namk Sinan Turan

16. Yzyldan 19. Yzyl Sonuna Dek Osmanl Devletinde Gayr Mslimlerin

263

Osmanl vatandalar iin bir almet-i farika hkmnde olduuna vurgu yaplyordu. Bu cihetle Osmanl uyruunda bulunan bilcmle Hristiyanlarn dahi fes giymeleri hususunda hkmete karar alnarak mazbata ile saraya arz padiah tarafndan emrediliyordu. 46 Geleneksel yaklamda farkll ortaya koyucu unsurlara iaret edilirken, semboller yoluyla gelenek icadna gidilen yeni dnemde tam tersi bir tutumla birletirici, ortak ynleri gzler nne serici nitelikli sembollere vurgu yaplyordu. 47 mparatorluun son yzylnda Osmanl uluslar iin farkllklar sergilemekten ok ortak yaam kalplarn ortaya koymak daha anlaml bir davran olarak belirmekteydi.

Sonu
Geleneksel toplum yaps sosyal tabakalar arasnda homojen ynleri ortaya karmaktan ok farkll artrc iaretler ina etmeyi benimsemitir. Bylelikle tabaka farkndaln yani kendini ve bakalarn tabakalara yerletirme yeteneini merulatrc bir ilev yerine getirmitir. erif Mardinin Trkiyede toplumsal snf ve snf bilincine dair yapt bir almada iaret ettii zere Osmanl mparatorluunda tabakalama psikolojisinin ayrt edici zelliklerinden biri de ynetici snfn herkesin kendi yerini bilmesine verdikleri nem ve bu konuda gsterdikleri zendir. Sz konusu tutum zellikle belli bir meslek grubundan olanlarn zanaatlarn belirleyen bir iaret tamalar; ya da belli bir milletin yelerinin ayrt edici giysiler iinde dolamalarn; ya da alt snflarn sekinlerce giyilen kyafetleri giymemeleri gibi konular zerinde srarla durulmas biiminde ortaya kar. Ortaa Bat Avrupasnn da toplumsal zelliklerinden olan bu durumda merkezi otorite ayn zamanda bir snfn bir baka snfa zg stat sembollerini temellk etmesini engelleme ilevini stlenmitir (MARDN, 1985: 83). Bununla birlikte klasik dnemde zellikle bunalm dnemlerinde ya da devletin meruiyetinin sorgulanr duruma geldii zamanlarda bu konudaki uygulamalar
BOA., rade Hususi, no.102, 22 M. 1312, ayrca bkz. Yldz Sadaret. Resmi Maruzat, Meclis-i Mahsus 272, 28.1.1312 47 Arminiyus Vambery 10 Mays 1889da Times Gazetesinde yaynlanan bir konferans metninde Osmanllar baz istisnai durumlar gz ard edildiinde Avrupal addolunmaya layk olarak deerlendiriyordu. Bununla birlikte Melbstnda tammiyle Avrupalulara ebh olup baka olarak yalnz fes giyer. derken Osmanl tebaasn Avrupallardan ayran bir sembole dikkat ekiyordu. BOA., Yldz Parakende, EA, Dosya 9, Gmlek 62, varak 1.
46

263

264

Ankara niversitesi SBF Dergisi

60-4

daha youn biimde takip edilirken dier zamanlarda aksatlmtr. Farkllklarn ortaya konuluunda Osmanl deneyiminin gsterdii tavr Abbasi gelenei ile benzerlikler gsterir. Her eyden nce Abbasilerdeki nfus yapsnn eitlilii ve zmmi hukukuna dair uygulamalar, zellikle kimi kstlamalar nfus olarak son derece heterojen bir profil izen Osmanl mparatorluu asndan bakldnda benzerlikler gstermekteydi. Klk kyafetle ilgili kstlamalar tarihi deneyim olarak yaklaldnda Osmanl ncesi slam devletlerinde de benzeri ekillerde uygulamalara sahne olmutur. Ancak kstlamaya ynelik uygulamalar deinildii zere sava ve ekonomik kriz gibi bunalm dnemleri hari yaygnlk kazanmamtr. Bunda gelenek ve grenein etkisi kadar blgesel zelliklerin, toplumsal yaam artlarnn da etkisi byktr. Osmanllarda gayr- Mslimlerin kyafetlerine dair yaplan mdahaleler toplumsal olarak farkl kompartmanlarda yaamaya alkn cemaatler arasndaki eitlilii ve aidiyet duygusunu ortaya koyduu dnlebilir. Kimi durumlarda bir gayr- Mslimin Mslmanlarnkine benzer bir kisveye brnmesi Mslmanlardan ziyade kendi dini cemaat lideri tarafndan da eletiri konusu olabilmektedir. Ayn ekilde 19. yzylda bile Mslman kadnlarn gayr- Mslim kadnlarn giysilerine benzer bir moday izlemeleri bizzat Padiahn kendisince eletirilebiliyordu. Geleneksel yapdan uzaklatka kyafette de bir trdelik olumaya balyordu. Ancak bu sre toplumsal yaamn dier alanlarnda grld bu alanda da sorunlu biimde yaanyordu. Modernleme toplumun dnce evreni zerinde de etkisini hissettirmekte gecikmiyordu. 19. yzyln Osmanl modernlemesi politik ve ekonomik kurumlar zerinde olduu kadar toplumsal sonular asndan da ayrntl incelemeleri hak etmektedir. Sz konusu zaman dilimi toplumun d grnmndeki deiimin izlenmesi asndan da dikkat ekicidir. lk olarak askeri ve brokratik alanda balayan deiim zamanla toplumun dier katmanlar arasnda da din ve milliyet ayrm gzetmeksizin yaygnlk kazanacaktr. Ancak unutmamak gerekir ki geleneksel anlayn dna kma yolunda atlan her adm toplumsal direnile karlamtr. Sultan Mahmutun batl tarzda kyafetlere brnerek halkn nne kmas ar eletirilere neden olmutu. Benzer bir tepki fesin adaptasyonu srasnda yaanacakt. Ulema arasnda btla benzemenin hkm gibi konular sklkla dile getirilecek, bu yolla psikolojik bir savunma stratejisi gelitirilecekti. 1820lerde bu tartmalar canl biimde yaanrken 19. yzyln sonuna gelindiinde brokrasi iinde batl klk kyafet yerlemiti. Krm Harbi srasnda halkn diline yerleecek olan Ktibim trksndeki setresi uzun eteine amur bulam katip portresi bu trden bir katipti. mparatorluk ve bilhassa bakentte yaayan kadnlarn kyafetlerine dair eitli defalar dzenlemeler yapan Sultan Abdlhamitin doum gn nedeniyle

264

Namk Sinan Turan

16. Yzyldan 19. Yzyl Sonuna Dek Osmanl Devletinde Gayr Mslimlerin

265

1893te Pariste Cafe Turcde tertip edilen balonun davetiyesinde fes giymenin zorunluluk olarak belirtilmi olmas, 1896da Bulgaristan prensi Ferdinand padiah ziyaret etmek istediinde, kendisine fes giyme zorunluluunun hatrlatlmas konunun resmiyet kazandn gstermesi kadar, zihniyet deiiminin de en bariz iaretiydi (KOLOLU, 1978: 54-55).

Kaynaka
Osmanlda sosyo-kltrel yaama dair en zengin ilk elden malzemeyi ieren Babakanlk Osmanl Arivinde konuyla ilgili birok belge bulunmaktadr. Bunlarn nemli bir blm aada yer verilen kaynakada konuyla dorudan ilgili eserlerde kullanlmtr. Bu nedenle burada belge numaralar yerine dorudan kullanld makale ya da kitap dipnot olarak gsterilmitir. Bunun dnda 19. yzyla dair olan blmde kullanlan ve konuya dair ilgin rnekleri ieren baz ariv belgelerinin knyeleri dipnotlarda belirtilmitir. ALTINAY, Ahmet Refik (1988a), Onbirinci Asr- Hicride stanbul Hayat 1592-1688 (stanbul: Enderun Yaynlar, 2. Bask). ALTINAY, Ahmet Refik (1988b), Onikinci Asr- Hicride stanbul Hayat 1689-1785 (stanbul: Enderun Yaynlar, 2. Bask). ALTINAY, Ahmet Refik (1988c), Onnc Asr- Hicride stanbul Hayat 1786-1882 (stanbul: Enderun Yaynlar, 2 Bask). Ahmet Cevdet Paa (1986), Tezakir (Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar) (13/20). Ahmet Ltfi Efendi (1999), Vakanvis Ahmed Ltfi Efendi Tarihi (stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 2. Cilt) (Yay. Haz. Tamer Erdoan-Ycel Demirel). Ali Efendi (1995), eyhlislam Fetvalar (stanbul: Fey Yaynlar) (Haz. Yay. brahim Ural). AMICIS, Edmondo de (1986), stanbul (stanbul: Kltr Bakanl Yaynlar) (ev. Beynun Akyava). ATY (Nevizade) (1268), Zeyl-i akyk: Hadaikul-Hakayk fi Tekmileti-akayk (stanbul). I, Muazzez lmiye (2002), Ortadou Uygarlk Miras (stanbul: Kaynak Yaynlar). EK, Kemal (1996), Papa Pavlosun slama Hakareti ya da Renklere syan, Toplumsal Tarih, 5/25: 28-33. DZDA, Erturul (1972), eyhlislam Fetvalar Inda 16. Asr Trk Hayat (stanbul: Enderun Yaynlar). Ebu Hanife (1981), el-Alim vel-mteallim, mam- Azamn Be Eseri (stanbul: FAV. Yaynlar) (ev. Mustafa z) EMECEN, Feridun M. (1997), Unutulmu Bir Cemaat Manisa Yahudileri (stanbul: Eren Yaynlar). ERCAN, Yavuz (1990); Osmanl mparatorluunda Gayr Mslimlerin Giyim, Mesken ve Davran Hukuku, OTAM (Ankara: Ankara niversitesi Yaynlar) I/I: 117-125. ERCAN, Yavuz (2001), Osmanl Ynetiminde Gayr Mslimler: Kurulutan Tanzimata Kadar Sosyal, Ekonomik ve Hukuki Durumlar (Ankara: Turhan Kitabevi). ERGN, Osman Nuri (1996), Mecelle-i Umur- Belediyye (stanbul: Bykehir Belediyesi Yaynlar). EROLU, Ahmet Hikmet (2003), Osmanl Devletinde Yahudiler (Ankara: Anda Yaynlar). EVREN, Burak/CAN, Dilek Girgin (1997), Yabanc Gezginler ve Osmanl Kadn (stanbul: Milliyet Yaynlar). FONTMAGNE, Durand de; Krm Harbi Sonrasnda stanbul (stanbul: Tercman Yaynlar). GELBOLULU, Mustafa Ali (1997), Mevidn-nefis fi Kavidil-meclis (Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar) (Yay. Haz. Mehmet eker).

265

266

Ankara niversitesi SBF Dergisi

60-4

GOLDZIHER, Ignaz (1986), spanya Araplar ve slam, The Journal of Islamic Researches (Say I: 88-89). HAMDULLAH, Muhammed (1997), El-Vesikus- Siysiyye (stanbul: Kitabevi Yaynlar) (ev. Vecdi Akyz). bn Mace Ebu Abdullah (1373/1954), Snenbni Mace (Msr: Yay. Haz. M. Fuad Abdlbaki). bnl-Arabi (2001), Tedbiratl-lahiyye fi Islahil-memleketil-nsaniyye (stanbul: z Yaynlar) (Yay. Haz. A. Avni Konuk). brahim el-Halebi (1989), Mltekal Ebhur ve Tercmesi (stanbul: Salah Bilici Yaynlar) (ev. Hasan Ege). NALCIK, Halil (2003), Osmanl mparatorluu Klasik a 1300-1600 (stanbul: Yap Kredi Yaynlar) (ev. Ruen Sezer). PRL, Mehmet (2000), Osmanlda Mensubiyet ve Kyafetler, zcan, Azmi (Ed.), Osmanl Devletinde Din ve Vicdan Hrriyeti (stanbul: Ensar Yaynlar): 168-169. JUHASZ, Esther (1990), Sephardi Jews in the Ottoman Empire Aspects of Material Culture (Jerusalem: The Israel Museum). Kanunname-i Ali Osman (stanbul: Kitabevi Yaynlar) (Yay. Haz. Abdlkadir zcan). KENANOLU, M. Macit (2004), Osmanl Millet Sistemi (stanbul: Klasik Yaynlar). KILAVUZ, Ahmet Saim (1996), Gyar, md. DA., (stanbul: TDV. Yaynlar) (Cilt 14: 59). KL, Suna-Gzbyk, A.E. (1985), Trk Anayasa Metinleri (Ankara: Trkiye Bankas Yaynlar). Kitabu Mesalihil-Mslimin ve Menafiil-Mminin (1981), (Ankara: DTCF. Yaynlar) (Yay. Haz. Yaar Ycel). KOU, Reat Ekrem (1967), Trk Giyim Kuam ve Sslenme Szl (Ankara: Smerbank Kltr Yaynlar). KOU, Reat Ekrem (1950), Osmanl Tarihinde Yasaklar (stanbul: aka Matbaas). KOLOLU, Orhan (1978), slamda Balk (Ankara: Trkiye Bankas Yaynlar). KOLOLU, Orhan (1993), slamda Deiim (stanbul: Gr Yaynlar). LEWIS, Bernard (1996), slam Dnyasnda Yahudiler (Ankara: mge Yaynlar) (ev. B. Sina ener). MARDN, erif (1991), Tabakalamann Tarihsel Belirleyicileri: Trkiyede Toplumsal Snf ve Snf Bilinci, Trkiyede Toplum ve Siyaset (stanbul: letiim Yaynlar): 67-100. MAZAHAR, Ali (1972), Ortaada Mslmanlarn Yaaylar (stanbul: Varlk Yaynlar) (ev. Bahriye ok). MENG, Mine (1978), Kyafetnameler zerine, Belleten (1977) (Ankara: TDAY): 299-308. MSLM (1399/1979), Sahihu Mslim (Msr) (Yay. Haz. M. Fuad Abdlbaki). OKTAY, Cemil (2003), Siyaset Bilimi ncelemeleri (stanbul: Alfa Yaynevi). ORTAYLI, lber (1998), The Ottoman Millet System and Its Social Dimensions, Boundaries of Europe? (Stockholm: FRN): 120-126. ORTAYLI, lber (1985), Osmanl mparatorluunda Millet, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi (stanbul: letiim Yaynlar) (Cilt 4: 996-1001). ZEL, Ahmet (1996), Gayri Mslim, md. DA., (stanbul: TDV. Yaynlar) (Cilt 13: 425). ZTRK, Levent (1998), slam Toplumunda Hristiyanlar (stanbul: z Yaynlar). QUATAERT, Donald (2003), Osmanl mparatorluu 1700-1922 (stanbul: letiim Yaynlar) (ev. Aye Berktay). Mzekkirtun Tarihiyyetun an-Hamlet-i brahim Paa al Suriye li-Mellifin Mechlin (1981) (am) (Yay. Haz. Ahmet Gassan Sabbanu). REYHANLI, Tlay (1983), ngiliz Gezginlere Gre 16. Yzylda stanbulda Hayat (Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar).

266

Namk Sinan Turan

16. Yzyldan 19. Yzyl Sonuna Dek Osmanl Devletinde Gayr Mslimlerin

267

SAKAOLU, Necdet (1987), Osmanl Giyim Kuam ve Elbise-i Osmaniye, Tarih ve Toplum, 8/47: 36-41. SAMUR, Sebahattin (1995), brahim Paa Ynetimi Altnda Suriye (Kayseri: Erciyes niversitesi Yaynlar). SHAW, Stanford J. (1991), The Jews of the Ottoman Empire and the Turkish Republic (Hong Kong). Tevrat, Tesniye, 22/12; Saylar 15/38. TEZCAN, Hlya (1995), Fes, md. DA (stanbul: TDV. Yaynlar) (Cilt 12: 415-416). TOKDEMR, Mirza (2003), Hadislere Gre Yahudi ve Hristiyanlara Uymak (stanbul: nsan Yaynlar). TOSUN, Mebrura/YALVA, Kadriye (1975), Smer, Babil, Assur Kanunlar ve Ammi-Saduqa Ferman (Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar). URDEMALAS, Pedro de (1996), 16. Yzylda Trklere Esir Den Bir spanyolun Anlar (stanbul: Gncel Yaynlar). NALP, Erturul (1990), Bir spanyol Esiri Gzyle 1552-1556 Yllar Arasnda stanbul, OTAM (Ankara: Ankara niversitesi Yaynlar): I/I: 320. UZUNARILI, smail Hakk (1954), Asakir-i Mansureye Fes Giydirilmesi Hakknda Sadrazam Takriri ve kinci Mahmutun Hatt Hmayunu, Belleten, (Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar), 18/70: 223-230. NAL, Uur (2003), dari ve Sosyal Alanlarda Nizam- Cedid abalar, OTAM (Ankara: Ankara niversitesi Yaynlar) (Say 14: 283). Yahya Agah b. Salih el-stanbuli (1943), Mecmuatz Zaraif Sandukatl-Maarif (stanbul: Ocak Yaynlar). Yedi Ask (1943), (stanbul: Maarif Vekaleti Yaynlar) (ev. erefeddin Yaltkaya). YILMAZ, Fethi (2003), Osmanl Devletinde Gayr Mslimlerin Giyim Kuamlarn Dzenleyen Kanunlar, Naskali, Emine Grsoy (Ed.), Ayakkab Kitab (stanbul: Kitabevi Yaynlar): 201-209.

267