T.C.

ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS SLM TARH VE SANATLARI ANABLM DALI SLM TARH BLM DALI

DOKTORA TEZ

OSMANLI KAYNAKLARINA GRE 1839- 1841 ARASI OSMANLI-MISIR LKLER VE DVEL- MUAZZAMA

Danman Prof. Dr. Nesimi YAZICI

Hazrlayan Ramazan ATA 5922506

ANKARA-2011

NDEKLER
zet ..................................................................................................................................... I Summary ............................................................................................................................ V nsz .................................................................................................................................. 1 Ksaltmalar ........................................................................................................................ 6 Giri .................................................................................................................................... 7 BRNC BLM MISIR VE MISIR MESELESYLE LGL NEML DEVLET ADAMLARI I- Msrn Osmanl Devletindeki Yeri .............................................................................. 12 II- Dnemin nemli Osmanl Devlet Adamlar ................................................................. 15 III- Dnemin nemli Msrl Devlet Adamlar .................................................................. 21 IV- Dnemin nemli Avrupal Devlet Adamlar ............................................................... 25 KNC BLM (1831- 1839) MEHMET AL PAANIN YKSEL VE NASYAYA YAYILMA POLTKASI I- Ktahya Antlamas Sonrasnda Mehmed Ali Paann Faaliyetleri ve Osmanl Devletine Etkileri ................................................................................................................................. 30 II- Mehmet Ali Paann Suriye ve Anadoluya Yaylmak stemesinin Nedenleri ve Yapt Faaliyetler ............................................................................................................................ 41 III- 1831- 1839 Aras Osmanl Devletinin Verdii Tavizler ve Msrn Etkisi ............... 49 NC BLM (1839) NZP YENLGSNDEN TANZMATIN LANINA MISIR MESELES I- Nizip Yenilgisi ve Osmanl Devletine Yansmalar ....................................................... 55 II- II Mahmutun lm ve Abdlmecidin Tahta k .................................................. 62 III- Osmanl-Msr likilerine Dvel-i Muazzamann Mdahalesi ve Nedenleri ............. 67 IV- Mustafa Reid Paann Hariciye Nazrl ve Tanzimatn lan ................................ 75 DRDNC BLM (1839- 1840) TANZMATTAN LONDRA ANTLAMASINA MISIR MESELES I- Tanzimatn lan ve Dvel-i Muazzama......................................................................... 88 II- Londra Grmeleri Srecinde Blgenin Durumu ........................................................ 98 III- Londra Grmeleri ve Birinci Londra Antlamasnn mzalanmas...107 IV- Osmanl Devletinin Mehmed Ali Paa ve Dvel-i Muazzama Hakknda Dnceleri 112 V- Mehmed Ali Paann Osmanl Devleti ve Dvel-i Muazzama Hakknda Dnceleri 119 VI- Dvel-i Muazzamann Osmanl Devleti ve Mehmed Ali Paa Hakknda Dnceleri 124 BENC BLM (1840- 1841) LONDRA ANTLAMALARI VE MISIR MESELESNN ZLMES I- Londra Antlamasnn Mehmed Ali Paa tarafndan Kabul Edilmemesi ve Sonular .. 137 II- Mehmed Ali Paa Ynetimindeki Yerlerin Mttefik Kuvvetlerce Geri Alnmas ........ 159 III- brahim Paann nasyadaki Faaliyetleri ve Geri ekilmesi .................................... 165 IV- Abdlmecidin Msr Ferman Yaynlamasnn Nedenleri ve Sonular ...................... 181 V- kinci Londra Grmeleri ve Londra Antlamas ....................................................... 204 VI- Msr Meselesinin Osmanl Tarihi Asndan Sonular .............................................. 207 SONU ............................................................................................................................... 233 KAYNAKA ..................................................................................................................... 244

ZET OSMANLI KAYNAKLARINA GRE 1839-1841 ARASI OSMANLI-MISIR LKLER VE DVEL- MUAZZAMA Ata, Ramazan Doktora Tezi Tez Danman: Prof. Dr. Nesimi Yazc 249 sayfa

Tezde, Osmanl Devleti ve Msr arasnda yaanan savan 1839- 1841 yllar arasn ele alarak, bunun Osmanl Devletinde meydana getirdii siyas, ekonomik ve toplumsal deiimleri incelemeye altm. Osmanl Devletinin Karlofa antlamasndan sonra Avrupa devletleri karsnda ald ardarda yenilgiler ynetenlerin ve halkn moralini bozuyor, buna kar ne gibi tedbirler alnabilecei zellikle yneticiler ve aydnlarn kafasn megul ediyordu. 1789 Fransz ihtilali tarihin gidiatn kkten deitirip, ok uluslu imparatorluklarn yaamasn zorlatrd. Dnemin Padiah III. Selim, sistemde baz deiiklikler yapsa da geleneksel yap ile balarn koparacak imkan bulamad. III. Selimden sonra Padiah olan II. Mahmud, devleti deitirmek ynnde daha cesur admlar att. Kendisinin vefatndan sonra devleti paradigma deiikliine gtrecek aydn ve yneticilerin yetimesine azami gayret gsterdi. II. Mahmud, birok reform yapmasna ramen zaman ve artlar uygun olmad iin paradigma deiikliini gerekletiremedi. Osmanl Devletini paradigma deiikliine gtren 1839 ylnda yaanan 4 olay olmutur. Bu olaylar; 24 Haziranda Osmanl ordusunun Nizip savanda Msr ordusuna yenilmesi, 2 Temmuzda II. Mahmudun lp yerine tecrbesiz Abdlmecidin Padiah olmas, hemen bunun ardndan Osmanl donanmasnn nemli bir ksmnn bizzat komutan Ahmed Fevzi Paa tarafndan gtrlp skenderiyede Mehmed Ali Paaya teslim edilmesi, 27 Temmuzda Avrupa devletlerinin savaa hemen son verilmesi iin her iki tarafa da ortak bir nota vermesidir. Btn bu olaylarn halkta ve aydnlarda yaratt ok, Msr meselesinin ne pahasna ml olursa olsun zlmesi noktasnda bir konsenss oluturdu. Btn kesimlerde oluan uzlama havas, Mustafa Reid Paay yaplacak kkl deiiklikler iin Padiah ikna noktasnda cesaretlendirdi. Mustafa Reid Paa, Msr meselesinin zm konusunda Avrupa devletleri ve kamuoyunun desteini salamak iin kkl baz deiikliklerin yaplmas gerektiine Padiah ikna etti. Osmanl Devletinde paradigma deiikliinin mhr olan Tanzimat bu artlarda 3 Kasm 1839da ilan edildi. Bylece Msr meselesinin zm iin devam eden Londra grmelerinde Avrupa devletlerinin ve kamuoyunun destei garanti altna alnm oldu. Tanzimatn ilan ile Osmanl Devleti geleneksel yapsndan geri dnlemez biimde ayrld.

SUMMARY 1839-1841 OTTOMAN EMPIRE AND EGYPT AFFAIRS AND GREAT POWERS UNDER THE LIGHT OF OTTOMANS SOURCES Ata, Ramazan Doctorate Thesis Thesis Adviser: Prof. Dr. Nesimi Yazc 249 page In the thesis the issue and the war from 1839- 1841 between Ottomans and Egypt, and the follow up results of that issue and politic, economic and social changes that was created in Ottomans were observed. The continous defeats to the European Counties following the treaty of Karlofa upset the governors and the public, besides it made the governors and intellectuals think about the possible precaution against the issues. 1789 French Revulotion changed the trend of the world history drastically and made survivability of the multi Ethnicity Empire more difficult. The Sultan of that era Selim III, couldnt disengage totally even though he made some changes in the siytem of the empire. The following Sultan Mahmut II did more daring measures in the direction of changing the siystem of the empire. Before his death he did his best to bring up the intellectuals and governors, staffs who would change the paradigm of the empire. Because of the conditions and the period Mahmut II wasnt able to change the paradigms of the empire although he had made lots of Reforms. 4 issues made the Ottomans undergo a paradigm change in 1839. They are; the defeat of Ottoman army to Egyptian army on 24 th of June in Nizip Battle, the death of Mahmut II on 2nd of July and his inexperienced son Abdlmecids becoming Sultan, immediately after this Ahmed Fevzi Pashas givinig up the majorty of the Navy to Mehmet Ali Pasha at Alexandria and on 27th of July European States delivering a note to the both sides to cease the war. The shock of all those issues among the public and the intellectual created a consensus to solve the Egypt Issue at all cost. This conciliatory atmosphere among the all sides encouraged Mustafa Reid Pasha to persuade the Sultan about the possible radical changes. Mustafa Reid Pasha persuaded the Sultan about some necassary radical changes to gain the support of the European states to solve the Egypt Issue. The Administrative Reforms which can be regarded as the sign of the paradigm changes in Ottomans was declared on November 3, 1839 under these sircumstances. So at the ongoing Londan Interviews -about the solving The Egypt Issue- the support of the European States and publics were guaranteed. With the decleration of The Administrative Reforms the Ottomans left its traditional structure totally.

ZET OSMANLI KAYNAKLARINA GRE 1839-1841 ARASI OSMANLI MISIR LKLER VE DVEL- MUAZZAMA Osmanl Kaynaklarna Gre 1839-1841 Aras Osmanl-Msr likileri ve Dvel-i Muazzama isimli tezimiz be blmden meydana gelmektedir. Birinci Blm 4 Balktan olumaktadr; Birinci balkta, Msrn Osmanl Devletindeki yeri ve nemi baz kaynaklar ve belgeler nda ksaca zetlenmitir. kinci Balkta, dnemin nemli Osmanl devlet adamlar ve karakterleri incelenmitir. Devlet adamlarnn kiiliklerinin, karakterlerinin ve ahsiyetlerinin meselelerin ortaya kmasnda nemli etkileri olduu aratrmamzdan anlalm ve bu durum kendi grleri nda ortaya konulmaya allmtr. Bu dnemde Osmanl Devletinde Msr meselesi ile ilgili olarak Hsrev Paa (. 1855), Ahmed Fevzi Paa (. 1843), Sadk Rfat Paa (. 1857), Namk Paa (. 1892) ve Mustafa Reid Paa (. 1858) ismi ne kmaktadr. Birinci blmnn nc Balnda, dnemin nemli Msrl devlet adamlar ile meseleye baklar incelenmitir. Mehmed Ali Paa (. 1849) ve olu brahim Paa (. 1848), Msr meselesinin gelimesinde en nemli rol oynayan figrlerdir. Birinci ksmn drdnc Bal altnda, Msr meselesi ile ilgili dnemin nemli Avrupal devlet adamlar ele alnmtr. Bu srada Msr meselesi ile ilgili nemli Avrupal devlet adamlar; ngilterede Palmerston (. 1865) ve Ponsonbi (. 1855), Avusturyada Matternih (. 1859) , Rusyada Nesselrode (. 1862) ve Brunof (. 1875), Fransada Tiers (. 1877) ve Guizot (. 1874) ne kmaktadr. Mehmed Ali Paann Ykselii ve Asyaya Yayl ismini tayan kinci Blm, 18311839 aras Msr meselesi ve Dvel-i Muazzamann buna mdahalesini, sebep ve sonular ile incelediimiz ksmdan meydana gelmektedir. Birinci Ksmda, 1839 ylna kadar Msr meselesinin geirdii inili kl aamalar, kaynaklar ve belgeler nda ele alnmtr. Avrupa devletleri meseleye tekrar mdahale gerei duymular ve uzun grmeler sonunda 3 Mays 1833 tarihinde Ktahya Antlamas imzalanmtr. Daha sonraki Ksmda, Mehmed Ali Paann Msrda iktidarn glendirmek iin Suriye ve Anadoluya ihtiyac olduu etrafl biimde aklanmtr.

kinci Blmde son olarak, Tanzimat ncesinde Osmanl Devletinin verdii tavizler ve buna Msr meselesinin etkisi incelenmitir. 1831-1839 yllar arasnda Osmanl Devleti, Msr meselesini zmek iin byk devletlere birok tavizler vermek zorunda kalmtr. nc Blmde Nizip yenilgisinden Tanzimatn ilanna kadarki kritik dnemin incelendii be ksm bulunmaktadr. Birinci Ksmda, Nizip yenilgisi ve Osmanl Devletine yansmalar geni biimde incelenmitir. 1839 yl Osmanl Devleti iin bir dnm noktas olmutur. 24 Haziran1839da Osmanl ordusu Nizipte Msr kuvvetleri karsnda yenilgiye uram, 2 Temmuzda II. Mahmud (. 1839) bu yenilgiyi renemeden aclar iinde vefat etmi ve yerine en byk olu Abdlmecid (. 1861) tahta oturmu, 27 Temmuzda Avrupa devletleri savan durdurulmas iin nota vermi, 3 Kasmda ilan edilen Tanzimat Ferman ile Osmanl Devleti, deyim yerindeyse paradigma deiikliine gitmitir. Tezimizin bunu izleyen Ksmnda, II. Mahmudun lm ve yerine olu Abdlmecidin tahta kmasyla bunun yaratt sonular etrafl biimde ortaya konulmaya allmtr. kinci Blmde daha sonra, Dvel-i Muzzamann 27 Temmuz 1839da Osmanl Devletine bir nota vererek savaa son vermesini ve mesele kendileri tarafndan zlene kadar mevcut durumu korumasn istemeleri geni biimde incelenmitir nc Blmn sonunda, Mustafa Reid Paann Hariciye Nazrlna getirilmesi ve Tanzimat ilan etmesi yerli ve yabanc kaynaklar nda geni biimde sebep ve sonularyla ele alnmtr. Mustafa Reid Paa, Osmanl Devletinin birliini, Avrupa devletlerini bu ama iin birletirerek salamaya alm ve bu konuda deiik yntemler kullanarak 1860l yllara kadar baarl olmutur. Drdnc Blmde, Tanzimattan Londra Antlamasna kadar Msr meselesinin geliimi, alt balk altnda ortaya konulmutur; Birinci Balkta, Tanzimatn ilan ve byk devletlerin buna etkisiyle bu sreteki rolleri ele alnmtr. Tanzimat dneminde merkezileme artm ve devlet daha grnr hle gelmitir. II. Mahmud, yeni dnemin gelimelerine ayak uyduramayan devlet yapsn btn kurumlar ile reforma tabi tutmu ve deyim yerindeyse Paradigma deiikliine giderek bunun iin referans noktas olarak Baty almaya balamtr. Bunu takip eden iki Balkta, Londra grmeleri ve Londra Antlamas btn boyutlar ile incelenmeye allmtr. 27 Temmuz 1839da Avrupa devletlerinin savaa son vermeleri iin Osmanl Devletine verdikleri notadan hemen sonra Viyanada bu meseleyi kknden zmek iin Avusturya Bavekili Matternihin himayesinde taraflar arasnda grmeler balad.

II

Drdnc Balkta, Londra Antlamas srecinde Osmanl Devletinin Mehmed Ali Paa ve Avrupa devletleri hakkndaki dnceleri ortaya konulmaya allmtr. Beinci Balk altnda, Mehmed Ali Paann Osmanl Devleti ve Dvel-i Muazzama hakkndaki dnceleri kaynaklar nda ortaya konulmaya allmtr. Bu blmn sonunda, Dvel-i Muazzamann Osmanl Devleti ve Mehmed Ali Paa hakknda dndkleri dnemin canl ahitleri ve deiik kaynaklar nda ortaya konulmaya allmtr. Fransa, Napolyon devrinden itibaren Osmanl Devletini karlar dorultusunda kullanmaya almtr. Rusya, devlet politikas olarak scak denizlere inmeyi hedefledii iin Osmanl Devleti aleyhine ilerlemise de 1830lu yllardan itibaren Osmanl Devletinin yklmasnn kendisine verecei zararlar grerek politikalarn bu devletin yaamas ynnde deitirmitir. Avusturya ve ngiltere, Londra grmeleri srecinde Osmanl Devletini gerek diplomatik olarak gerek madd olarak en fazla destekleyen devletler olmulardr. Tezimizin Beinci ve son blmnde, Londra Antlamasnn imzalanmasndan Msr meselesinin zmne ve bu durumun Osmanl tarihi asndan dourduu sonulara kadar ortaya kan durum alt balk altnda geni biimde ortaya konulmaya allmtr. Son blmn birinci Balnda, Londra Antlamasnn Mehmed Ali Paa tarafndan kabul edilmemesi ve bunun yaratt sonular incelenmitir. 15 Temmuz 1840 tarihinde imzalanan Londra Antlamasn Fransa dndaki devletler imzalad. ngiltere Hariciye Nazr Palmerston, bu antlamaya uymamas veya aleyhinde bir harekete girimesi durumunda Avrupa devletler sisteminden dlanaca konusunda Fransay uyard. Bunun zerine Fransa, antlamaya kar ksa da aleyhinde bir giriimde bulunmaya cesaret edemedi. Mehmed Ali Paa btn tekliflere kar kendisine II. Mahmud dneminde vaad edilenlerden bir adm geri atmayacan belirterek kat bir tutum taknd. Bu blmn ikinci Balnda, Mehmed Ali Paann Londra Antlamasn kabul etmemesi zerine mttefik kuvvetlerin karada ve denizde igalleri bitirmek iin yaptklar harekt geni biimde ele alnmtr. Mehmed Ali Paa antlamay kabul etmeyip hatta stanbula hareket emri vereceini belirtince mttefik gler harekete geti. Hem Msr birlikleri her ynden sktrlmaya baland hem de Msr karlarna kar youn bir propaganda faaliyetine giriildi. Bunun sonucunda brahim Paa komutasndaki Msr birlikleri Suriye, Lbnan ve Anadoluda ok zor duruma dtler. Bunu takip eden Balkta, brahim Paann Hicaz, Suriye ve Anadoludaki faaliyetleri ve bundaki temel amalar ortaya konulmaya allmtr. brahim Paa btn artlar deerlendirerek Msra dnmekten baka are kalmadn grd ve ok zorlu bir yolculua kt. skenderiye Antlamasnn kabul ile her iki taraf da savamaya son verdi. III

Drdnc Balkta, Abdlmecidin Msr Ferman yaynlamasnn neden ve sonular ortaya konulmaya allmtr. Osmanl Devleti ve Avusturya meselenin kkten halli iin Msrn tamamen ele geirilmesini isteseler de ngilterenin destei olmadan bunu baaramayacaklarnn farkndaydlar. Bu blmn beinci Balnda, kinci Londra Antlamas ve bu antlamann imzalanma sreci yerli ve yabanc kaynaklar nda incelenmitir. Birinci Londra Antlamas ve devam eden srete yaynlanan Msr Ferman ile Msr meselesi zlmt ama Avrupa devletlerinin bu meseleye mdahalesinin en nemli sebebi olan Boazlar meselesi henz zlememiti. Altnc ve son Balkta, Msr meselesinin Osmanl Devletine verdii zararlar ve bu cihan devletini gtrd noktalar btn boyutlar ile incelenmeye allmtr. II. Mahmud, Avrupa yardmn salamak iin batya dnk kkl reformlara girimi ve bu dnem danma kurullar vastasyla Osmanl Devletinde Paradigmann deitii dnem olmutur.

IV

SUMMARY UNDER THE LIGHT OF OTTOMANS SOURCES 1839-1841 OTTOMAN EMPIRE AND EGYPT AFFAIRS AND GREAT POWERS The thesis named Under the Light of Ottomans Sources 1839-1841 Ottoman Empire and Egypt Affairs and Great Powers is composed from five main chapters. The first chapter consists of four parts; In the first part, Egypts attitude and its importance in Ottoman Empire is observed under the light of sources and documents and summarized shortly. In the second part, fore coming statesmen and characters of that period were examined. During this work it is observed that personalities and characters of the statesmen of that times had great impact over the cases and this is proved with the help of their own views as well. In this period of time Hsrev Pashas ( D.1855 ), Ahmed Fevzi Pashas( D.1843 ), Sadk Rfat Pashas( D.1857 ), Namk Pashas( D.1892 ) and Mustafa Reid Pashas( D.1858 ) names come into prominence in Ottomans about the cases related with Egypt. In the third part of the entrance; periods for coming Egyptian statesmen and their views were. Mehmed Ali Pasha ( D.1849 ) and his son Ibrahim Pasha( D.1848 ) were among the most important figures on developing of the case. In the fourth part of the first chapter; some European statesmen of the era related with Egypt case is handled. Being fore coming European statesmen of the era in England Palmerston ( D.1865 ) and Ponsonbi ( D.1855 ), in Austria Matternih ( D.1859 ), in Russia Nesselrode ( D.1862 ) and Brunof ( D.1875 ) , in France Tiers ( D.1877 ) and Guizot ( D.1874 ) come into prominence. The second chapter named The Rise of Mehmed Ali Pasha and His Expansion to Asia, Ottoman Empire and Egypt affairs from 1831 to 1839 and Great Powers interfering to the issue is consist of three parts with reasons and results. In the first part Egypt Issues unstable process in 1839 are held under documents and sources. Thereupon European states needed to involve the issue again and after the extended interviews Ktahya Treaty was signed on the 3th May 1833. In the next part while the reasons of Mehmed Ali Pashas aim to stretch in Anatolia are examined, it is stated obviously that Mehmed Ali Pasha needed Syria and Anatolia to foster his governance in Egypt.

In the first part finally, the compromises that were given by Ottomans before Administrative Reforms and the affects of Egypt issue over those reforms are held widely. Between1831-1839 Ottomans were obliged to give lots of compromises to the great powers. The third chapter is corporated of four parts in which critical period from Nizip defeat to the Administrative Reforms is examined. In the first part, Nizip defeat and its effect of Ottomans is widely examined under the light of sources and documents. 1839 was a critical point for Ottomans. Ottoman army was defeated to Egyptian army on 24th of June, on 2nd of July Mahmud II (D.1839) died sorrowfully without learning that defeat and his oldest son Abdlmecid (D.1839) became Sultan, on 27 th of July European States delivered a note to cease the war, on the 3th of November Ottomans declared the Administrative Reforms and changed its paradigms. In this part of our thesis the death of Mahmud II and his son Abdlmecids becoming Sultan and is examined thoroughly with its results. In the third part, Great Powers delivering a note to Ottomans on 27th July 1839 to end the war and keep the current situation till they solve the problem in their directorate was examined thoroughly. The defeat of Ottomans by its own governor of a district was a potential risk for European states and could harm them as well. Thus Egypt issue should be solved in a way that is useful for each side. England and Austria didnt support to give any compromises to Egypt, while France supports to watch Egypts rights. Besides all given compromises, Mustafa Reid Pashas diplomatic ability forced all European states except France to support Ottomans in the solution processes of Egypt issue. In the fourth part, Mustafa Reid Pashas appointment to be the grand vizier and his declaring Reforms are examined with its effects and results under the light of inner and outer documents and sources. Reid Pasha tried to keep the unity of Ottomans by convincing European states around this aim and he was successful till 1860s by using different methods. In the fourth chapter, from the declaration of the Reforms to London Treaty the process of Egypt Issue is examined in six parts. Under the first title, the declaration of the Reforms and Great Powers effects and roles on this declaration is analyzed. In Reform period the centralization was increased and the structure of the state became more visible. Mahmud II modernized all the state institutions and redesigned the ones that couldnt keep up with this innovation namely he made paradigm change by taking up European values as reference. In the following parts, London interviews and London Treaty are tried to be held with all aspects. Soon after European states delivering a note on 27th July 1839 to the sides of the VI

interviews to solve the issue totally, they started the interviews in Vienna under the observation of Austrian Prime Minister Matternih. Under the fourth title, Ottomans thoughts about Mehmed Ali Pasha and European states are tried to be examined. In the fifth part Mehmed Ali Pashas opinions about Ottomans and Great powers are held in the light of documents. Mehmed Ali Pasha had an extremely ambitious personality. At the end of this part, Great Powers remarks on Ottomans and Mehmed Ali Pasha are surveyed in the light of various documents and living witnesses of the era. Matternih and Palmerston tried all diplomatic methods in order to solve the problem without a war. In the fifth and the last chapter of the thesis, from the singing of London Treaty to the solution of Egypt issue and effects of that case in Ottomans history are surveyed widely in the light of documents and consisted of six parts. Under the first part of the last chapter, Mehmed Ali Pashas objection to the London Treaty and the results of this situation are examined. All the countries signed the London Treaty except France on 15th of June, 1840. English Foreign Minister Palmerston warned France that it should accept the treaty if France would not sign and against the treaty, it could be isolated from the European states. Thereupon France didnt dare to act against the treaty even it objected it. In spite of all the offers Mehmed Ali Pasha was strict and proclaimed that he wouldnt step back the promises that had been given to him during Mahmud II. In the second title of this chapter, upon Mehmed Ali Paas refusal of London treaty, the allied forces started an operation that made over land and sea in order to terminate the invasions is being handled widely in the light of documents and sources. When Mehmed Ali Paa declared that he would not accept the treaty and also announced that he would give the order of the operation to Istanbul, the allied forces went into action. Both the Egyptian forces were begun to be compressed from all sides and an intensive propaganda process was proceeded against Egypts profits. By this way, the Egyptian forces commanded by Ibrahim Paa got in a very difficult position in Lebanon, Syria and Anatolia. In the following title, the actions and aim of brahim Pasha in Hedjaz, Syria and Anatolia were tried to be explained in the light of documents and sources. brahim Pasha, evaluating all these conditions, understood the fact that there was no way other than returning to Egypt and started a really difficult travel. By the acceptance of Alexandria treaty, both sides terminated fighting.

VII

In the fourth title, Abdulmecids declaring Egypt Firman was tried to be explained with its reasons and results. Although Ottomans and Austria wanted to taking over Egypt totally in order to solve the issue, they knew that this was impossible without Englands support. In the fifth part, Second London Treaty handled in the light of documents and sources. With the first London Treaty and following Egypt Firman this issue was solved, but the most important reason The Straits Issue- that made the states interfere the issue was still not solved. It was signed in London among Ottomans and five Great Powers on 13th July 1841. In the sixth and the last title, the damage of Egypt issue to Ottomans and the points where that worldwide state was dragged were examined widely with all aspect. Mahmud II proceeded some fundamental reforms in order to get the support of European States, so he could suppress the rebel of his governor which put him into a deep psychological depression and this period was the time that Ottomans paradigms were changed totally with the help of consultancy boards.

VIII

NSZ

Bilindii gibi sosyal bilimler, zellikle tarih alan, fen bilimlerinde olduu gibi yeniliin fazla olduu bir alan deildir. Ancak yapacamz aratrmalar sonucunda ileri sreceimiz tez ve anti tezler ile yeni sentezlere ve yorumlara ulaabiliriz. Osmanl Tarihi bu gibi almalar iin muadili tarihlerle karlatrld zaman en bkir alanlardan birisidir. Osmanl tarihini bilmeden, Trkiye Cumhuriyeti veya bu corafyada bulunan baka devletlerin tarihini tam olarak bilmek mmkn deildir. Gnmzdeki atmalarn odanda yeralan Ortadou ve Araplarn tarihini bilmek iin Osmanl Tarihini iyi bilmek gerekir. Yaad alt asra yakn sre iinde drt asr Ortadounun dirlik ve dzenini salayan Osmanl sistemine modern tarihilerin ou Pax Ottomana yani Osmanl Bar demektedirler. Bu bar XIX. yzylda zellikle Fransz htilalinin getirdii yeni fikirler nedeni ile sarsld ve XX. yzylda btn dnyay saran bir savan neticesinde sona erdi. unu syleyebiliriz ki Osmanl, savan icat olduu topraklarda btn hatalarna ramen bar oluturmay ve onu devam ettirmeyi baard. ngilizler ve Franszlar sadece kendi karlarn dndkleri iin Osmanldan sonra blgede barn hi ans olmad. Osmanlnn ykl hkmettii her yerde dengenin bozulmasna neden oldu ve belki de dengeyi yeniden kurmak yzyllar alabilir. nsanlk bir asrdan fazladr bu barn sona ermesinin aclarn ekiyor ama buna bir zm bulamyor ve ufukta da yeni bir zm grnmyor. Bata byk ngiliz tarihi Arnold Toynbee olmak zere tarafsz Batl tarihilerin ou Asya, Avrupa ve Afrikay ayn zamanda refah ve mutluluk iinde en uzun sre Osmanl Devletinin ynettiini kabul ederler. Avrupa devletleri, Osmanl Devletinin boaltt alanlar dolduramam ve buralar sadece deiik yntemlerle smrge haline getirmilerdir. Bunda, tezimizde ileyeceimiz bata Msr olmak zere Arap aydnlarn tarihi iyi bilmemesinin ve tarafl Avrupa kaynaklarndan renmelerinin de byk etkisi vardr. Arap lkelerinde Osmanl tarihi asl kaynaklarndan deil bata ngiliz ve Franszlar olmak zere Avrupal tarihilerin kaleminden renilmitir. Bu tarihilerin ou ise meseleye kaynaklar nda ilm olarak bakmaktan ok devletlerinin menfaatleri dorultusunda yaklamlardr. Osmanl Devleti ktada igalci gibi

gsterilirken, kendileri medeniyetin temsilcileri olarak gsterilip hakl karlmaya allmtr. Msr tarih boyunca birok medeniyete kaynaklk etmi ve Coraf keiflerden sonra gelien smrgecilik akmlar iin nemli bir hedef olmutur. zellikle ngiltere, smrgeci emellerine ulamak iin nemli bir kavak noktasnda bulunan Msrn kontrol altnda olmasn siyas ncelikleri arasnda saymtr. Msr, Osmanl ynetimi altnda uzun sre huzur iinde yaamtr. Ancak Osmanl Devleti gerilemeye balad andan itibaren blgedeki iktidar mcadeleleri nedeniyle huzur bozulmaya balamtr. Blgeye gnderilen birok valiler ya ldrlm veya grevlerini gerektii gibi yapmalar engellenmitir. Mehmed Ali Paa ahs yeteneklerini de kullanarak bu karkllara son vermi ve 1805 ylnda Msr valiliine atanmtr. Mehmed Ali Paa iin sadece Msr ynetmek yeterli olmam, Msrda yapt idar, mal, asker ve tarmsal yeniliklerle lkeyi ksa srede Osmanl Devletinin en gelimi eyaleti haline getirerek iktidar mcadelesine balamtr. Fransann da tesiri ile snrlarn geniletmek iin eline geen btn frsatlar kullanm ve Anadolu ilerine kadar neredeyse hibir direnile karlamadan ilerlemeyi baarmt. 1831-1841 yllar arasnda 10 yla yakn sre Suriye, Lbnan ve Anadoluda kaldktan sonra belki de ilerde Osmanl Devletinin yklmasna neden olacak bedeller denerek Msra dndrlebilmitir. Biz bu almamzda, incelediimiz Osmanl ariv belgeleri nda 1839-1841 yllar zerinde odaklanacaz. nk bu yllar Osmanl Devletinin yeni bir Paradigma deiimine yneldii yllardr. XV. asrdan itibaren gelien ve asl meyvelerini XVIII. yzylda veren corafi keifler, XVIII. asrda ngilerede ortaya kp daha sonra btn Avrupaya yaylan sanayileme ve 1789 Fransz ihtilalinin ortaya kard Milliyetilik Eitlik ve zgrlk gibi akmlar artk eski dzen ve fikirlerle devletin yaamasn imknsz hale getirmiti. Btn bunlarn zerine ortaya kan bir Eylet Valisinin isyan, durumu daha da iinden klamaz hale sokmutu. II. Mahmudun son dnemi ile Abdlmecidin ilk dnemini kapsayan bu yllar, Mustafa Reid Paann nderliinde Osmanl devlet yapsnda kkl deiikliklerin yapld yllardr. Bu reformlarn yaplmasnda baz i nedenlerin yan sra Msr meselesini halletmek iin Avrupa desteini salama dncesinin de nemli etkisi olmutur. II. Mahmudun daha nce hi olmad ekilde kendilerinden rnek alarak birok alanda reform yapma gayretleri dost veya dman btn Avrupa devletlerinin dikkatini

ekti. Osmanl Devleti zerinde tesiri olabilecek btn gler, bu reformlarn kendi menfaatleri dorultusunda olmas iin her trl basky yaptlar. Mehmed Ali Paann isyan yaplan btn reformlarn eksen deitirmesine neden oldu. Nitekim bundan nce reformlar daha ok teknik, hukuk ve eitim alanlarnda yaplrken Msr isyanndan sonra siyasi alanda yaplmaya baland. Msr meselesi nedeniyle Avrupann desteini almak iin liberal reformlar yapan II. Mahmud bunu salayamaynca reformlar arlatrarak, monarik olan Rusya ve Avusturya devletlerinin yardmn temin etmeye alt. Rusya, Osmanl Devletine gerekli btn yardm salama karlnda kendisine byk menfaatler salayan Hnkr skelesi Antlamasn imzalaynca, ngiltere yapt hatay anlayarak bunu deitirmeye yneldi. II. Mahmud, Ruslarn tarih emellerini bildii ve yakn komu olmasndan dolay Osmanl ynetimi altndaki baz yerleri nfuzu altna almasndan ekindiinden ngiltere ile tekrar yaknlamak iin elinden gelen her eyi yapt. Dvel-i Muazzama, Osmanl Devletinin Rus etkisi altna girmesinin ve yklmasnn tehlikelerini anlayarak onu bu etkiden kurtarmak ve yaatmak iin ngiltere ve Avusturyann nclnde devreye girmeye karar verdi. Bunun iin Msr meselesini Osmanl Devleti lehinde zerek onun gerek dost ve mttefiki olduklarn gstermeleri gerekiyordu. Tezimizde, mdahalesini; Osmanl-Msr yenilgisi ilikilerini ile balayp, ve buna meseleye Dvel-i Avrupa Muazzamann devletlerinin Nizip

mdahalesinin en nemli sebeplerinden birisi olan Boazlar meselesinin halledildii kinci Londra Antlamasnn imzalanmasna kadar sebep ve sonular ile ortaya koymaya alacaz. Bu 3 yllk dnemde tabiri caizse Osmanl Devleti i ve d nedenlerin etkisiyle ynn deitirmitir. Tek kiinin ynetiminden birok danma meclislerinin kurulduu mavereye dayanan ok kiinin ynetimine yani demokrasiye ilk admlar atlmtr. Devlet birok i ve d badirelerle urat iin tabiatyla demokrasiye gei admlar sancl olmutur. Osmanl mparatorluunun ok milletli yaps birok reformun istenildii gibi uygulanmasn engellemitir. Tanzimat srasnda Msr meselesinin de etkisi ile merkez otoriteyi artrc almalar yaplmas eyaletlerde byk karklklara neden olmu, Avrupa devletlerinin, Osmanl Devletindeki aznlklarn haklarn korumak adna, merkezlemenin Tanzimat ilkelerine uymad ile ilgili itirazlar neredeyse btn reformlarn sonusuz kalmasna sebep olmutur.

Bu dnemde Trk tarihinin en byk diplomat olarak kabul edilen Mustafa Reid Paann etkisiyle siyasal sistemdeki ilk reformlar diplomatik alanda yaplmtr. Osmanl Devleti ve Mehmed Ali Paa deiik yntemlerle birbirine kar kkrtlm daha sonra da bartrlmak iin her ikisinden de byk karlar salanmtr. Osmanl Devleti daha nce bir Valisinin byle byk isyan ile karlamamt. syann bu derece byyp devletin bakentini tehdit eder hle gelmesinde, II. Mahmudun yapt baz yanl uygulamalarn etkisi olduu sylenebilir. II. Mahmud yapt reformlar uygulamak ve yerli grevlilere kavratmak zere deiik alanlarda birok yabanc uzman ve danman getirtmiti. Deiik alanlarda alan ve danmanlk yapan bu Gayr-i Mslim uzmanlarn her iki devlet katnda da kendi devletlerinin karlarn korumalar gayet doaldr. II. Mahmudun Tbbiyeyi amak iin Fransz, Bahriye Mektebinin bana gemek iin spanyol, stimbotlarn ynetmesi iin bir sko, Ordu bandosunu eitmek iin bir talyan, Gemi yapm iin Amerikallar, Deniz kuvvetlerini eitmesi iin ngiliz subaylar, Orduyu slah etmesi ve danmanlk yapmas iin Prusyal subaylar getirtmitir. Buna benzer grevlendirmeler bata Fransz uzmanlar olmak zere Msrda Mehmed Ali Paa tarafndan da yaplmtr. zellikle Mehmed Ali Paa ve olu brahim Paann yannda Fransz asll uzman ve danmanlar bulunmu ve onlar birok ynden yanl bilgiyle kendi menfaatleri dorultusunda ynlendirmilerdir. Bu durum koca mparatorluun yklmasnn nemli nedenlerinden birisi olmutur. Bu tez almas be blmden meydana gelmektedir. Birinci Blmde, Msrn Osmanl Devletindeki yeri ele alnarak, 1839- 1841 yllar arasnda Msr meselesi srecinde etkili olan Osmanl, Msrl ve Avrupal devlet adamlar meseleye baklar ve sorumluluklar asndan ksaca deerlendirilecektir. kinci Blmde, meselenin ortaya kndan 1838 ylna kadar Msr meselesini zmek iin yaplan Ktahya grmeleri ve antlamas, Mehmed Ali Paann Suriye ve Anadoluya yaylmak istemesinin nedenleri ve bu srete Osmanl Devletinin meseleyi zmek iin vermek zorunda kald tavizler ele alnmaktadr. nc Blmde, Nizip yenilgisinden Tanzimatn ilanna kadar yenilginin yansmalar, II. Mahmudun lm ve yerine olu Abdlmecidin Padiah olmas, Msr meselesine Dvel-i Muazzamann mdahalesi ve nedenleri ile Mustafa Reid Paann Hariciya Nzr olarak Tanzimat ilan etmesi ele alnmtr. Drdnc Blmde, Tanzimatn ilanndan Birinci Londra Antlamasna kadar Msr meselesinin safhalar olan, Tanzimatn ilan ve buna Dvel-i

Muazzamann tesiri, Londra grmeleri ve Londra Antlamas ve her tarafn da birbiri hakknda besledikleri dnceler incelenmitir. Beinci ve son blmde ise, Msr meselesinin tamamen zlmeye alld Birinci Londra Antlamasndan kinci Londra Antlamasna kadar yaanan olaylar ve Msr meselesinin Osmanl Devleti asndan sonular belgeler nda geni biimde ele alnmtr. Boazlar meselesi, Dvel-i Muazzamann Msr meselesine mdahale etmesinin en nemli nedenidir. Birinci Londra Antlamas ile Msr meselesi byk oranda zme kavuturulmutu fakat Boazlar meselesi hl ortada duruyordu. Boazlar meselesi de kinci Londra Antlamas ile byk oranda zlmtr. Bu almann ok konuulan ve hakknda youn speklsyonlar yaplan bir kii ve dnemini belgeler nda, derli toplu ortaya koyarak, konuya yeni bir perspektif getirecei dnlmektedir. XIX. yzylda deiik amalarla Msr meselesine dhil olan btn taraflarn Msr meselesi, birbirleri, dnyann gelecei vb. konulardaki gr ve dnceleri birinci azdan ortaya konulmaktadr. Zannederiz ki, dnemin aktrlerinin konu ve dnyann gidiat hakknda ne dndklerini bundan daha iyi ortaya koyacak bir yol yoktur. Blgenin imdiki kark durumuna baktmz zaman, gemite yaanlanlarn sebep ve sonular ile ortaya konulmasnn, gelitirilecek zm yollar iin yol gsterici olaca aktr. Belki de, blgedeki sorunlarn giderilmesi iin tarih perspektif gz nnde tutulmas gereken en nemli mihenk tadr. Bu almam esnasnda bata Prof. Dr. Nesimi Yazc, Prof. Dr. rfan Aycan ve Do. Dr. Hasan Kurt olmak zere slm Tarihi krssndeki btn hocalar bana her trl yardm ve kolayl gsterdiler. Kymetli hocalarmn verdii dersler benim iin yeni dnce ufuklar at. Burada ismini andm ve anamadm btn hocalarma yetimeme olan katklarndan dolay minnetlerimi arz ediyorum.

KISALTMALAR BOA. Defter DA. A. TTK. A.g.e. A.g.s. A.g.m. Bkz. C. ev. Haz. No. S. Seminer s. TDV. Vol. Babakanlk Osmanl Arivi Msr Mesalihine Dir radt- Seniyye Defteri Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi slm Ansiklopedisi Trk Tarih Kurumu Ad geen eser Ad geen seminer Ad Geen makale Baknz Cilt eviren, Tercme eden Hazrlayan Numara Say Mustafa Reid Paa Ve Dnemi Semineri, Ankara, 1994 Sayfa Trkiye Diyanet Vakf Volume

GR

1831-1841 yllar arasnda on yla yakn sre devam eden Msr meselesi, zelde i kaynakl olmasna ramen genelde d devletlerin de mdahalesiyle Osmanl Devletinin geleceini birok ynden etkilemitir. Meselenin ortaya kt zaman, II. Mahmudun kkl reformlara girierek devleti paradigma deiikliinin eiine getirdii bir dneme rastlamtr. II. Mahmud, devletin ayakta kalabilmesi iin kkl reformlara girimi fakat Msr sorununun etkisiyle reformlarda baz alanlarda yn deitirmeler olabilmitir. Bu durumu sava artlarnn Tanzimata etkileri olarak ifade edebiliriz. Biz almamzda muhtemel yn deitirme veya kaymalar u ekilde inceleyeceiz; a- Reformlar nce hukuk ve teknik alanda yaplr iken Msr meselesinin etkisiyle siyasi yne kayarak, Osmanl Devletini, Batl devletleri yardma ikna iin meveret meclislerini ve halk meclislerini nplana karmaya zorlam mdr? Bu meclislerin oluturulmasnda Avrupa devletlerinin yardm geciktirmede mazeret gsterdikleri yeni ortaya kan kamuoyu tabirinden etkilenilmi midir? b- Msr meselesi srecinde btn taraflarca basn nasl kullanlmtr? Halk etkilemek iin hangi yntemler devreye sokulmutur? c- Sanayileme, Smrgecilik ve Fransz ihtilali etkisiyle ortaya kan yeni artlar Osmanl devlet adamlarn yeni bir durumla ba baa brakt. Sanayilemeye uygun bir toplum yaps olmad iin sanayileme; smrgecilie uygun bir zihniyet yaps olmad iin smrgeletirme yaplamazken, Fransz ihtilalinin getirdii eitlik ve hrriyet ilkeleri ok uluslu bir sisteme dayanan devleti temelden etkiledi. Msr meselesi buna uygun tek zm yolu olan adem-i merkeziyete dayanan reformlar yapma imkann ortadan kaldrm mdr? - ngiltere, Rusya ve Avusturya-Macaristan 1830lu yllara kadar Osmanl Devletine hasta adam gzyle bakp topraklarn paylamak istiyorlard. Msr meselesi onlarn fikrini, gl ve hrsl bir Mehmed Ali Paa yerine, gsz ve tm gcn prestijli tarihinden alan bir Osmanl hanedann destekleme ynnde deitirecek miydi?

d- Msr meselesinin geliiminde ve zmnde dnemin devlet adamlarnn nasl bir etkisi olmutur? Bu durumda onlarn zm Batl glerde aramasnn ve Batllarn da smrgecilik dncesinin nasl bir ynlendirmesi olmutur? e- Osmanl Devleti Msr birliklerinin hzla ilerlemesinin srrn onun modern Fransz tarzndaki eitimi ve silahlanmasna balyordu. Bundan dolay hem Batl uzmanlar getirme hem de Batya yetimek zere renci gnderme devletin geleceini nasl etkilemidir? f- Yabanc asker ve sivil uzmanlar Osmanl Devletini rasyonel olamayp hayalci olmak ve duygular ile hareket etmekle suluyorlard. Bu durum yenilgilerin nedenini maneviyatta grerek, Osmanl Devletinde daha sonra ortaya kacak olan pozitivist anlaya yol am olabilir mi? g- Tanzimat reformlar bata olduka liberal ve zgrlk zellikler tarken, uygulamalarn gittike muhafazakar ve merkeziyeti yne kayd grlmektedir. Bu yn deitirmede Msrla yaanan sava ortamann ne oranda etkisi olmutur? h- Merti Monari diyebileceimiz Tanzimat, dnemin artlarna gre ok ileri saylabilecek demokratik ilkeleriyle Osmanl Devletinin mrn uzatm mdr yoksa ksaltm mdr? Bu demokratik ilkelerin uygulanmasnda Msr meselesi nasl bir tesir gstermitir? - Mora isyan ve Hicazdaki sorunun giderilmesi Mehmed Ali Paaya ne gibi avantajlar salad? Mehmed Ali Paa bu avantajlardan ne ynde yararland? Bu durum Osmanl Devletinin geleceini nasl etkiledi? i- Msr meselesi Osmanl Devletinin ok milletli yapsna nasl tesir etti? Bu durum Tanzimatn ilannda etkili oldu mu? j- Msr meselesi, Osmanl Devletini Afrikadan tamamen koparmak iin kullanld m? Bunun iin Mehmed Ali Paa zerinde ne gibi ynlendirmeler yapld? k- Her iki tarafdaki yabanc uzman ve danmanlarn Msr meselesinin geliiminde ne gibi etkileri olmutur? Bu durum Osmanl Devletinin ve Msrn geleceini nasl etkilemitir? l- Modernlemenin sanayi ve teknolojiden ziyade moda ve silahlanmaya kaymasnda Msr meselesinin etkisi olmu mudur? Bunda i savan yaratt ktmserliin nasl bir fonksiyonu vardr?

Aratrma yaplrken, Trk Tarih Kurumu Ktphanesinde bulunan 13 defterlik Msr Meslihine Dir radt- Seniyye isimli belgeler ana kaynak olarak kullanlmtr. Bu belgeler dnemin devlet adamlarndan Sadrazam Cevad Paa (. 1900) tarafndan 13 defter halinde dzenletilmitir. Cevad Paa; aydn, bilgili, dil bilen ve drst bir devlet adam olarak Tarihe de ok meraklyd. Paann yazd 10 ciltlik Tarih-i Asker isimli eseri zellikle Osmanl asker tarihi asndan ok nemlidir. Sadrazaml srasnda Babli memurlarnn bo zamanlarnda kitap okumalarn salamak iin Bablinin bahesinde bir ktphane yaptrmasyla mehurdur. 1 18391895 yllar arasnda Msr ile ilgili btn taraflarla yaplan yazmalar toplatmas, dnemin tarihinin birinci elden renilmesi iin ok nemli bir hizmet olmutur. Bu defterler olduka yprand iin T.T.K. tarafndan uzman bir ekip tarafndan kullanma sunulmak zere CDye yklenmitir. Bu defterler Msrla ilgili Hicr 1255-1312/18391895 yllar arasnda Osmanl Devleti katnda yaplan btn yazmalar ve uygulamalar ierisinde barndrmas hasebiyle birinci elden ok deerli bir kaynaktr. Toplam 1500 sayfaya yakn olan belgeler taranm ve aratrma alanmzla ilgili 500 sayfa civarndaki ilk drt ciltlik 1255-1257/1839-1841 yllar ayrntl olarak incelenmitir. Kullandmz belgelerde, dnemin ilgili btn devletlerinin yapt giriim ve yazmalar etrafl biimde bulunduu gibi, Osmanl idareci ve sefirlerinin merkezle yapt yazmalar da ayrntl olarak yer almaktadr. Ayrca zerinde daha nceden derli toplu alma yaplmam olmas ve dnemin btn bilgi ve belgelerini birinci elden canl tanklar ve aktrleri vastasyla iermesi sebebiyle deeri bir kat daha artmaktadr. Dnemin tanklar olan Ahmed Cevdet Paa, Ahmed Ltfi Efendi, Mustafa Nuri Paa, Abdurrahman eref Bey vb. devlet adam ve yazarlarn eserleri de birinci elden kaynaklar olmalar dolaysyla belgelerimizin tamamlaycs olarak kullanlmtr. Ahmed Cevdet Paa dnemin en nemli kiilii olan Mustafa Reid Paaya yaknl ve uzun sre Vakanvislik yapmas nedeniyle olaylar son derece iyi bilmekte ve eletirel tarihiliin gzel rneklerini vermektedir. Ahmed Cevdet Paann; Maruzat, Tezakir ve Tarih-i Cevdet isimli eserleri tezimizin biimlenmesinde yol gsterici olmulardr. Ahmed Ltfi Efendi aratrdmz dnemin (1825-1848) Vakanvisi olmas nedeniyle olaylar belgeleri ile beraber kendi yorumlaryla kayda geirmitir.
1

Abdlkadir zcan, Cevad Paa, T. D.V. slam Ansiklopedisi, c. 7, s. 430- 431.

Ahmed Ltfi Efendinin Tarih-i Ltfi isimli eseri kendisinin dnemin Vakanvisi olmas nedeniyle resm kaytlara dayanmas ynyle ok nemlidir. Abdurrahman eref Beyden ise, son Osmanl Vakanvisi olmas hasebiyle dnemin en nemli ahitlerinden birisi olarak ve eski belgelere ulamadaki avantajlarndan dolay belgelerimizin eksik brakt yerleri tamamlamak iin yararlanlmtr. Didaktik bir tarzda yazd Tarih Musahabeleri isimli eseri retici hatralarla doludur. Mustafa Nuri Paa resm Vakanvis olmasa da konuya yaknl ve grevi dolaysyla resmi belgelerden faydalanarak yazd eseriyle dnemin en nemli kaynaklarndan birisi olarak kullanlmtr. Mustafa Nuri Paann yazd Netyicl-Vukut dnemin en yetkin kaynaklarndan birisidir. Metodolojik olarak dnemi en iyi anlatan eserlerden birisidir. Aratrmamz yaparken konuyla ilgili alma ve aratrmalardan da imkanlar lsnde faydalandk. Mmkn olduunca kaynaklar karlatrmal olarak ortaya koymaya altk. Bunun iin Msr meselesinde ilgili devletler olan ngiltere, Fransa, Rusya, Avusturya ve Prusya kaynaklarndan yararlanmaya altk. ngilizce almalar olarak Cambridge Ansiklopedisi ve Muhammed H.Kutluolunun ngiliz arivlerinden de faydalanarak Manchester niversitesine doktora tezi olarak sunduu The Egyptian Question isimli eserlerini kullandk. Ayrca dnemin nl ngiliz Dileri Bakan Lord Palmerston ile ilgili incelemeler yaptk. Dnemin Fransz dncesini ortaya koymak iin Cambridge Ansiklopedisinin The Near East and France isimli blmnden yararlandk. Avusturya ve Prusyann bu konudaki grlerini ortaya koymak iin daha sonra Prusyada Genelkurmay Bakan olacak olan, dnemin Osmanl ordusundaki Prusyal danman yzbas Helmuth Von Moltkenin Trkiye Mektuplar (1835- 1839) isimli eserinden faydalandk. Konuya zel ilgisinden dolay Avusturya Bavekili Matternih ile ilgili geni aratrmalar yapld. Dnemin nemli aktrlerinden Rusyann meseleye bakn ise, uzun sre bu devletin ariv dairesi mdrln yapm olan Sergey Goryanofun ariv belgelerine dayanarak hazrlad Rus Ariv Belgelerine Gre Boazlar ve ark Meselesi isimli eserinden faydalanarak ortaya koymaya altk. Zaman ve imkn eksikliinden dolay bu be devletin arivlerine dorudan ulamamz mmkn olmasa da dolayl olarak ulamaya altk. Ana kaynamz Osmanl belgeleri olduu iin bu nemli bir eksiklik ifade etmemektedir diye dnmekteyiz.

10

XX. yzylda Msr meselesi, Mehmed Ali Paa ve byk devletlerin buna mdahalesi ile ilgili lkemizde ve dnyada birok aratrmalar yaplmtr. lk dnemde bu aratrmalar yazma veya matbu kaynaklar nda yaplrken dnemimizde artk arivlerde aratrma imknlarnn artmas ile ariv belgeleri nda srdrlmektedir. Ama bu belgeler dank ve yeni dzenlenmekte olduu iin bir senteze ulamay zorlatrmaktadr. Bizim avantajmz dnemin aa yukar btn belgeleriyle dier devletlerin bu konudaki dncelerini ve Msr meselesine mdahale nedenlerini toplu olarak bir kaynakta bulmamz oldu. Bu durum bize bir oranda btn olaylar karlatrmal olarak ortaya koyma imkn salad. Tarih olaylar en doru biimde aklamakta dnemin ilgili btn taraflarnn grlerini bilmenin nemi ortadadr. Sanrz ki bizim aratrmamz, dier aratrmalardan bu boyutu ile ayrlmaktadr. Trkiyede Msr meselesi birok tarihimizin ilgisini ekmi, bu konuda aratrmalar yaplm ve yaplmaktadr. Btn dnyann gznn Ortadoudaki karlar nedeniyle bu blgeye odaklanmas bu aratrmalar iin itici g oluturmaktadr. Yerli ve yabanc birok aratrmac son dnemde dzenlenip hizmete sunulan arivlerde yaptklar aratrmalar neticesinde konuya yeni almlar getirmektedirler. Bu aratrmalarn biroundan almamz iin nemli lde faydalandk. Ayrca ansiklopedik eserleri zellikle slm Ansiklopedisinin ilgili maddelerini almamzda dikkatle inceledik ve kullandk.

11

BRNC BLM MISIR VE MISIR MESELESYLE LGL DEVLET ADAMLARI I. Msrn Osmanl Devletindeki Yeri Msr; Asya ile Afrikann buluma noktasnda yer alan ve tarih boyunca birok medeniyete kaynaklk eden nemli bir blgedir. Msra bu nitelii kazandran Nil nehri olduu gibi onunu siyas, ekonomik ve sosyal artlarn oluturan da yine bu nehirdir. Msr Mslmanlar tarafndan ilk fethinden itibaren kutsal topraklarn gda ambar olmu ve her yl buradan Hicaza gemilerle ykl miktarda buday gnderilmitir. Tarm, Nil nehrinin durumuna bal olduu iin birok eyin bilinmesini gerektirmitir. Bu durum Msrn deiik bilimlere analk etmesine sebep olmutur. Msr kendisini boydan boya geen Nil nehri sayesinde ln bir paras olmaktan kurtulup dnyann en verimli topraklarndan birisi olmutur. Msr, tarih boyunca medeniyet merkezlerinden biri olmas ve dier medeniyet merkezlerine uzak olmasndan dolay genellikle bamsz hareket etmitir. Gelitirdii hiyeroglif yaz sistemi de onun dier medeniyetlerden bamszln ve farkn gsterir. Msr, Osmanl Devletinin hkimiyetine girdii XVI. Yzyldan itibaren devletin en nemli topraklarndan birisi olmu ve bu durumunu XX. Yzyln ilk yarsna kadar muhafaza etmitir. Stratejik ve ekonomik nedenlerden dolay Msrn Osmanl Devleti iin tarih boyunca nemi byk olmutur. Fakat merkeze uzak olmasndan ve tarihi zelliklerinden dolay fethinden itibaren ynetiminde birok glkler yaanmtr. XVI. asr balarnda Anadoludaki i-Safev tesiri Osmanl Devletini olduka zor durumda brakm ve bu durum II. Bayezid (. 1512) dneminde devletin beksn tehdit eder hle gelmitir. Safevler Devleti bu mcadelesinde Osmanl Devletini zor durumda brakmak iin Msr merkezli Memlkler Devletini de tahrik ederek Osmanl Devleti aleyhinde kullanmak istemitir. Bu duruma bir son vermek isteyen I. Selim (. 1520) 1514 ylnda aldran ovasnda ah smail komutasndaki Safevi ordusunu yenerek Anadoluyu i etkisinden byk oranda kurtarmtr. Safev ordusunu yendikten sonra I. Selim, Memlkler tarafndan tehdit olarak grlmeye balanmtr. Safevler ile Memlkler, Osmanl Devletinin ok glendiini ve bunun kendi beklar

12

iin byk bir tehdit oluturduunu dnerek Osmanl Devletine kar ortak hareket etmeye karar vermilerdir. aldran zaferine ramen Anadoludaki i tesirini tamamen ortadan kaldramayan I. Selim 1516 yl ilkbaharnda Safevlere kar yeni bir sefer dzenledi. Sefer hazrlklar Safevler iin yaplmasna karn srann bundan sonra kendilerine geleceini anlayan Memlkler ordusu Suriyenin kuzeyinde toplanmaya balad. Memlklerin bu hareketini renen I. Selim onlara seferinin kendilerine kar olmadn syleyerek bar teklif edip uyardysa da bir sonu alamad. Bunun zerine Osmanl ordusu Suriye zerine yneldi. ki ordu 24 Austos 1516 tarihinde Halep yaknlarndaki Mercidabk ovasnda karlat. Dnemin en ileri silah teknolojilerini kullanan Osmanl ordusu burada Memlk ordusunu byk bir yenilgiye uratt. Suriyeyi ele geirip Sina ln aan Osmanl ordusu 23 Ocak 1517 tarihinde Kahire dndaki Ridaniyede Memlk ordusunu bir defa daha yenilgiye uratt. Kahirenin de ele geirilmesiyle Msr artk Osmanl Devletinin bir eyaleti oldu. Msr ayn zamanda Mekke ve Medinenin korunmas ve gda ihtiyacnn salanmas iin ok nemlidir. Msr eyaletinin snrlar ok geni ve Nil havzas olduka verimlidir. Bundan dolay Kutsal topraklarn doal gda deposu ve koruyucusu olarak grlr. Osmanl Devletinin Msr fethedip kutsal yerleri lkeye katmasnn en nemli nedenlerinden birisi Mekke ve Medineyi Portekizlilerin igalinden korumaktr. XVI. yzylda Hind okyanusunda byk bir donanma bulunduran Portekiz, Hicaz da tehdit etmeye balamt. Bu tehdidi gren Yavuz Sultan Selim, Ridaniye zaferi ile Msr ve onun ynetimindeki Hicaz ele geirerek uzun sre bu tehlikeyi bertaraf etmitir. Daha sonraki olaylar Yavuz Sultan Selimin ileride olabilecek gelimelerle ilgili ferasetinde ne kadar hakl olduunu gstermitir. Msr, smrgeci devletlerin gei yollar iin halen en nemli kavak noktas olmaya devam etmektedir. Daha nce de belirttiimiz gibi, Msr merkezden uzak olduu iin buradaki yneticilerin bamszlk eiliminde olmas neredeyse gelenek haline gelmiti. Birok tarihi tarafndan modern Msrn kurucusu olarak kabul edilen Mehmed Ali Paa da, bu topraklara ayak bast andan itibaren Osmanl Devletinden fiilen bamszln kazanmak iin hibir frsat karmamtr. 1805 ylnda Msr Valilii kendisine verilen Mehmed Ali Paa burada bir hanedn oluturmak istedi.2 Uzun mcadeleler sonucunda
2

Muhammed H. Kutluolu, The Egyptian Question, stanbul, 1998, s. 21.

13

veraseten Valilik eklinde olsa da bu amacna ulat. Bu durum kendisinden sonra da uzun sre byle devam etti. Msr meselesi nce devletin bir i meselesi olarak grlrken, daha sonra Avrupa devletlerinin ie karmasyla uluslar aras bir mesele haline geldi. Bu meseleyi kesin olarak zmek iin Sultan Abdlmecid Msrn Mehmed Ali Paa ynetimi altna verilen kesin snrlarn da belirten bir ferman yaynlad. radt- Seniyye Defterindeki bir mzekkerede Msr eyaletinin snrlar ksaca yle izilir: Eyalet-i Msryyenin hudud- mukayyedesi Beriyyetamn canib-i cenubisi nihayetinden bede ile Nil-i Mbarekin Kanarakat tabir olunur mahalline kadar mmted olur. Ve mahall-i mezkrdan bede ile yine canib-i cenubde bulunan yerler Sudan ktasna ittila klnur ki, ktay- merkme Nbi ve Dungala ve Sinar ve Kur ve Darfur ve Kalayt ve Refaz alebi eyaltna muhittir.3

Msr Mesalihine Dair radt- Seniyye, TTK. Ktphanesi, 1255- 1312, Defter 4, s. 108-a.

14

II. Dnemin nemli Osmanl Devlet Adamlar Dnemle ilgili belgeler incelendii zaman, Msr meselesinin ortaya kmasnda gerek Osmanl devlet adamlarnn gerekse Msr yneten idarecilerin birbirlerine kar nefret ve ekememezliklerinin byk tesiri olduu grlr. Dnyann Fransz ihtilali, sanayileme ve smrgecilik nedeniyle yeni bir rotaya girdii dnemde Osmanl medeniyetinin yetitirdii devlet adamlar byk bir buhrann ierisine bulunuyorlard. Bu buhran onlar arasnda atmalar ve cephelemeleri de beraberinde getirmiti. Bu durum dnemin nemli devlet adamlar olan Hsrev Paa, Mehmed Ali Paa, Ahmed Fevzi Paa, Mustafa Reid Paa ve brahim Paa arasndaki direkt veya dolayl temaslarda ak biimde grlr. Tanzimat ilan edildii zaman Osmanl ynetiminin zirvesinde yer alan Hsrev Paa gelenekilerin, Mustafa Reid Paa ise yenilikilerin lideriydi. II. Mahmud dneminden itibaren gelenekilerin ve yenilikilerin kyasya bir g mcadelesi iine girdiklerini biliyoruz. Bunun yan sra deiik kar mcadeleleri nedeniyle zaman zaman geleneki ve yenilikilerin ayn safta yer aldklarn da gryoruz. Hsrev Paa, Msrda valilikten alnmasna sebep olarak grd Mehmed Ali Paaya byk bir kin besliyordu. Mehmed Ali Paa ise Padiahn kendisine cephe almasndan Hsrev Paa ve Mustafa Reid Paay sorumlu tutuyordu. Babasnn vefatndan sonra 2 Temmuz 1839da Abdlmecid Padiah olunca, Hsrev Paann Sadrazamlk mhrn kendi deyimiyle zorla elde etmesi buna kendisini layk gren Mehmed Ali Paay iyice kzdrmtr. Benzer bir durumu, Hsrev Paa Sadrazam olunca idam edilme korkusuyla anakkalede bulunan donanmay Msra gtren Ahmed Fevzi Paada da grrz. Bu durumu dnemin canl ahidi Ahmed Cevdet Paa Tezakirde yle anlatmaktadr: Culs- hmayunda kapudan- derya bulunan Ahmed Paa donanmay- hmayun ile Akdenizde bulunup dman olan Hsrev Paann ber-vech-i bla makam- sadarete gediini iidip baz ndemas dahi n ihafe ve ifal etmekle, Dersaadete gelmekten ise Mehmed Ali Paa ile bil-ittihad Hsrev Paa aleyhinde hareket etmek zere donanmay- hmayunu alp skenderiye-i Msra gitmi ve firar lakabn ahz etmi idi.4 stanbulda Yenierilerin kaldrlmasndan nce Mehmed Ali Paa, Msrda dzenli asker ve ordu birlikleri kurup bunlar Mora yarmadasnda olu brahim Paa
4

Ahmed Cevdet Paa, Tezakir, Ankara, 1991, c. I, s. 6.

15

kumandasnda kullanm olup baarlar da grlmt. Rusya sava ktnda, Osmanl Devleti tarafndan yaplan ar zerine Mehmed Ali Paa 12 bin dzenli asker iin sz vermi ve bunlar gndermek iin hazrlanmken, o aralk Msr altnlarnn deeri biraz dtnden bunu bahane ederek bu birlikleri gndermeyip 25 bin kese kadar para yardm yapmakla yetinmiti. stanbuldan izin almadan askerlerini geri ekmesi ve Rus seferine asker yardmnda bulunmamas, epeyden beri kendisine kar uyanm olan kukuyu glendirmi ve Osmanl Devletine itaatten yz evirmi bulunduunu aa karmtr.5 Osmanl Devletinin yklmasnda devlet adamlar arasndaki rekabetin ne kadar etkisi olduu birok tarihinin dikkatini ekmitir. Bu konuda lber Ortayl unlar sylemektedir: Babli diktatrlerinin birbirleriyle ekimeleri baz zaman parlamenter Avrupa rejimindeki iktidar ve muhalefet partilerinin srtmesini aratacak seviyedeydi.6 Tanzimat dneminde, Osmanl Devletinde ok etkili olan drt devlet adam ayr karakter zellikleri tayordu. Ahmed Cevdet Paa geleneki bir medreseli, Mustafa Reid Paa d lkeleri tanm sefarethaneli, onun yetitirmesi li Paa arbal ve onun yannda Fuad Paa nktedand. Bunlar hep beraber alarak Osmanl Devletinin yaayabilecei yegne dzenin Tanzimat dzeni olduunu dnerek farkl dnce akmlarndan olmalarna ramen buna uygun dzeni kurup yaatmak iin birlikte alyorlard. Muhaliflerin ve fikir atmalarnn okluuna ramen kaostan bir dzen ortaya karlmaya allmtr diyebiliriz. Msr meselesinde temel atma Hsrev Paa ile Mehmed Ali Paa arasndaki atmayd. Hsrev Paa yeniliklere pek ak olmayan ve uzun sre vezirlik nvan tayan bir tutucuydu. Hsrev Paa, Mehmed Ali Paa olaynda hrsnn ve hatalarnn pay grldnden daha sonra grevden alnarak Tekirdaa srgne yollanmtr. Mehmed Ali Paann, Hsrev Paann Sadrazam olmas zerine 27 Haziran ve 16 Austos 1839 tarihlerinde stanbula gnderdii iki mektup dnemin barolnde olan bu ahsiyetlerin birbirine olan dmanln ve bunun devleti ne hle getirdiini ok iyi gstermektedir. 27 Haziran 1839 tarihli mektupta Mehmed Ali Paa, Ahmed Fevzi Paann donanma ile birlikte kendisine snmas konusunda Hsrev Paay sorumlu tutar. Osmanl Devletinin bu duruma dmesinin en nemli sorumlusu olarak kendisini
5 6

Mustafa Nuri Paa, Netayic l-Vukuat, Ankara, 1992, sad. Neet aatay, c. 2, s. 269. lber Ortayl, mparatorluun En Uzun Yzyl, stanbul, 2006, s. 8.

16

gsterir ve Sadrazamlktan ayrlmasn ister. Donanmann Msra gtrlmesinin ve baz devlet adamlarnn kendisine snmasnn devlete isyanla bir ilgisi yoktur. Devlet adamlarnn kendisine gvenmediini ve her ikisinin de artk yalandklarn belirterek beraberce grevlerinden ekilmelerini teklif eder. Bununla ilgili mektubunda Mehmed Ali Paa unlar sylemeketedir: Efendim muarun-ileyhin ve sairlerinin bu hareketleri h Devlet-i Aliyyeye isyan ve muhalefet olmayp hakk- linizde bendeniz gibi her birinin bir trl istihrac ve mtalaasndan ni emniyetsizlikten ibaret oluyor. Bu takdirce zt- devletinizden emniyet etmeyen yalnz Mehmed Ali olmayp umumi bir maslahat olmak lazm geliyor. Artk siz de bundan ilerisini bil-mlahaza icab- vakt hle gre harekete yani; mesned-i Sadaretten ekilmekle vkelay- Saltanat- Seniyye ve umumen Millet-i slmiyyenin u emniyetsizlik berzahndan kurtulmalarna lutf u inayet ve kerem mrvvet buyurmanz muhlisne ve hayrhahne rica ve niyaz olunur efendim. Fi 15 Haziran Sene 1255 (27 Haziran 1839).7 Mehmed Ali Paa bundan aa yukar iki ay sonra gnderdii ukkasnda Hsrev Paaya Sadrazamlktan ayrlrsa kendisinin de Msr Valiliinden ayrlacan, ayet emeklilikte giderlerini karlayamamaktan korkuyorsa bu konuda kendisine yardmc olacan belirterek birlikte emekli olmalarnn iyi olacan belirtiyor. Gayet espiritel bir dille unlar ifade etmektedir: Allah daha ziyade eylesin sinn sliniz kemaldedir. imdi size ve bendenize layk olan ekilip bir kede ikamet ve Saltanat- Seniyye-i ebeddiyd-devamn davt- hayriyyesine mdavemet etmekdir. Taraf- linizden himmet ve inayet buyrulduu anda canib-i bendegneden dahi inzivaya suret verilir ve eeri Mehmed Ali senin tuzun kurudur, inziva etsen de elverir ama benim hlim sana kyas olunmaz, vridt- yevmiye olmadka olmaz buyurursanz idare-i devletinizi deruhde ederim. Ve bu hususda sened veririm. (16 Austos 1839).8 Mehmed Ali Paa bu iki mektuba ek olarak bir ncsn de gnderiyor ki, bunda gerekten ilgin ve ho ifadeler bulunmaktadr. Mektubda daha ziyade dini vurgulara zen gsteriyor. Burada artk yalandklarndan ve daha fazla ahirete mteallk ilerle uramalarnn daha yararl olacandan bahsediyor. Bunu salamak iin gerekirse onun iin de Hicazda uygun bir yer ayarlayabileceini belirtiyor. Kendileri iin iktidar mcadelesi yann artk getiini de ilave ederek mektubunu sonlandrmaktadr. Mehmed Ali Paann bu mektubundaki baz ifadeleri yledir:
7 8

Ahmed Ltfi Efendi, Tarih-i Ltfi, stanbul, 1910, c. 6, s. 1012. Ahmed Ltfi, A.g.e., s. 1016-1017.

17

Msrda oturmayaym, Hicaza gidip derun- Mekke-i Mkerremede bir konak ve Taif tarikinde cebel blasnda bir kasr binasyla orada rm u uzlet ve ila ahiril mr evkat u saatimi ibadet ve taate sarf ederek tahsil-i zuhr- ahiret edeyim diye kurmu Binaenaleyh zt- liniz bu bendenize muvafakat buyurursanz iki konak ve iki kasr yapdrsak. 9 Tanzimat dnemi devlet adamlarnn Osmanl tarihinin en fazla eletirilen kiileri olduunu syleyebiliriz. Geleneki ve yeniliki kesim tarafndan eitli nedenlerle kyasya eletirilmilerdir. Tanzimat aydn ve yneticisinin genel karakteri, lml ve uzlatrc bir yol izleyerek milliyetilik, smrgecilik ve sanayilemenin etkisiyle atrdamaya balayan bu imparatorluu yklmaktan kurtarmakt. Tanzimatn nc kadrosu geldikleri meslek, dnya gr ve toplumsal kkenleri bakmndan ok farkl karakterdeki kiilerden oluur. Tanzimat yneticileri, kiiliklerinde tutuculuk ve pragmatik reformculuu birletirmi, dnya grleri ve politik dnceleriyle XIX. asr Osmanl toplumundaki yeni insan tipinin tipik temsilcileri ve ncleri olmulardr.10 Daha nce de belirttiimiz gibi Tanzimat dneminin sekin yneticileri; Mustafa Reid Paa, Ahmed Cevdet Paa, li Paa ve Fuad Paadr. Tanzimat dneminin geleneki devlet adamlar olan; Mehmed Emin Rauf Paa, Hsrev Paa, Akif Paa ve Pertev Paa ise eski ynetici tipini temsil ettikleri iin eitli biimlerde ynetimden uzaklatrlmlardr. Ynetime gelen yeni idareciler taraftar bir brokrasi oluturmak iin youn faaliyetler yapmlardr. Bunun benzerini Msr valisi Mehmed Ali Paa da Msrda yapmtr. Mehmed Ali Paa bu almalar srasnda geleneki-yeniliki rekabetini ok iyi bir ekilde kullanmtr. Osmanl devlet adamlar arasndaki taraftarlar vastasyla devletin btn srlarn ok iyi biliyor ve kendi karlar dorultusunda onlar kullanyordu. Mehmed Ali Paann Osmanl brokrasisinde gnll ve paral adamlar olduundan birok kaynakta bahsedilmektedir. Hatta bunlardan bazlar devletin bekasn Msr ynetimine balanmakta gryorlard. Bu durumu Mustafa Nuri Paa yle anlatmaktadr: Oysaki Mehmed Ali Paann para gc ile Enderun- Hmayunda ve devlet adamlar iinde birok casuslar olduundan, durumu renerek aadaki giriimlere balad. Hatta bu durum devlet adamlarnn ou tarafndan bilindiinden Dou Seraskeri Galip Paa, am ve Halep eyaletlerinin

10

Ahmed Ltfi, A.g.e., s. 1017-1018. . Ortayl, A.g.e., s. 226.

18

Mehmed Ali Paaya verilerek Anadolu snrlarnn korunmas iinin onun becerikli ellerine braklmasn yazd iin Padiah kendisine gcenmiti.11 Dnemin Osmanl ynetimi Msr meselesini kendi bana diplomatik veya askeri olarak zemeyeceini anlamt. Bu nedenle Msr meselesinin zm iin Paris, Viyana, Londra ve Berlin sefirleri nemli grmelerde bulunmutu. Meselenin zm iin zellikle ngiltere, Rusya ve Avusturyann devreye girecei umulmaktayd. Dnemin Hariciye Mstear ve Viyana elisi olan Sadk Rfat Paann grmelerine byk nem verilmekteydi. Bu grmeler sonucunda Rusya ve ngilterenin, Osmanl Devletine yardm iin uzlatrlmas beklenmekteydi. Rusya Devletinin murahhas mesele-i mezkrede ngiltere Devletine baz mertebe muvafakat iraesiyle bir mukabelede ngiltere Devletinin, Saltanat- Seniyyenin temint- hariciyesi hakknda dier devletlerle mttefikan ilan ettii niyyt- hayr-hahnesini gzetmek 12 Yukardaki belgede ifade edildii gibi Rfat Paa, Msr meselesinin zm iin Avrupa devletlerinin temsilcileri ile Viyanada grmelerde bulunmutu. Bu durum ngiltere Hariciye Bakan Palmerstonu rahatsz ettii iin ii zerine almak ve devleti lehinde meseleyi halletmek zere devreye girmi ve grmelerin merkezini Londraya alarak, meselenin kendi istedii gibi zlmesi amacyla tarih ngiliz siyasetini devam ettirmitir. Rfat Paa ise meselenin zm iin Avrupa devletlerinin aralarndaki rekabeti son derece iyi kullanmtr. Bu rekabeti dengeli olarak kullanmak, ilerde de greceimiz gibi Osmanl Devletini yaatacak temel etkenlerden birisi olacaktr. Bu denegenin salanmas iin Avrupa devletleri her eyi gze almlard. Sadk Rfat Paa, Msr meselesinin zm iin grevli olduu Viyanada dier devletlerin elileri ile birok grmelerde bulunuyor. B u grmelerde Avusturya prensi Matternihin birok nedenden dolay tavrn Osmanl Devleti lehinde belirlediini gryoruz. Matternihe gre, Avrupada yeni salanan dzenin devam in Osmanl Devletinin yaamaya devam etmesi gerekir. Bir Osmanl eyaleti olan Msrn bamszln kazanmas btn dengeleri altst edecektir. Byle bir durum ise Avrupada dzen ve asayiin kayna olan dengenin bozulmasna neden olacaktr. Rfat Paa, Msr meselesinin zm iin hangi elilerle ne tr grmelerde bulunduunu bir mektubunda yle ifade ediyor: Prens cenablar dahi gelecek hafta Viyanaya
11 12

Mustafa Nuri Paa, A.g.e., s. 274. Defter1, s. 2- a.

19

avdet ideceinden etrafyla tahsil-i malumat- cedide ideriz... Maslahat- hliyenin matlab- seniyye vechile bir an evvel hsn-i tesviyesi her trl istirahat- mlkiyye ve alel husus Devlet-i Aliyyenin hfz u bekasyla, ilelebed asayi ve istirahat ummiyyeyi mstelzem olur bir keyfiyyet-i hayriyye-i imriyye olacana dir Prens Matternih dahi her bar mtalaat- zatiyyesi bu vechile vukubulmaktadr Bu gnlerde Londrada Rusya memuru Brunov ile ngiltere Devleti vkelas beyninde mzakert- vaka terazi-i tarafeyn zere karar bulacandan, badehu Msr meselesinin suret-i tesviyesi dahi tebeyyn idecei sylenmekde idi13 Anadoluda savamak iin gnderilen baz komutanlarn Mehmed Ali Paa taraftar olduu bilinmektedir. Srekli yenilgiler ve devlet adamlar arasndaki ekememezlikler zerine 1828 yl ubatnda brahim Paa ile savamak zere gnderilen ordunun komutan olan Ahmed Fevzi Paa daha sonra Osmanl donanmasn gtrp Msra teslim etmekten ekinmemitir. Osmanl ordusunun bir trl Msr ordusu karsnda tutunamamas ve Padiahn tam bu srada vefat etmesi halkta ve yneticilerde byk bir bkknlk oluturmutu. Bazlar Avrupa kartrlmakszn Msra tavizler verilerek meselenin halledilmesini istiyorlard ama Matternih bunun ok yanl olacan dnyordu. Halkn bu konudaki bkknl ile ilgili olarak Ahmed Ltfi Efendi tarihinde unlar yazmaktadr: Sultan Mahmud Hann vefat ve onu mteakiben Orduy- Hmayunun malubiyeti ve Donanmay- Hmayunun Msra dehaleti misill yekdierini vely eden vakat- cesme-i muzrra, heyet-i vkelay- mevcudeye iras- dehet olmasndan ni her nasl olursa olsun tek Mehmed Ali Paa ile uzlalarak u gaile berteraf edilsin mlahaza- sathiyyesi ile Mehmed Ali Paann kffe-i mstediyatna izhar- msaade buyrulmasna karar verilerek Avusturya bavekili Prens Matternih, Mehmed Ali Paa ile bylece uyuulmas mazarrat- atiyyeyi clib olacandan bu maddenin Dvel-i Fahmeye havalesiyle onlarn beyninde iktizas bila- mzakere kararlatrlp devletlerin ittifakyla ie teebbs olunmas ehem ve elzem olduunu14

13 14

Defter1, s. 2- a. Ahmed Ltfi, A.g.e., s. 1020- 1021.

20

III. Dnemin nemli Msrl Devlet Adamlar Msr meselesini ortaya karan ve bunu devletleraras bir mesele hline getiren Mehmed Ali Paa ve olu brahim Paann hrslardr. Mehmed Ali Paa 1769 ylnda imdi Yunanistan snrlar iinde bulunan Kavalada dodu. Henz 18 yanda iken askerlik hizmetine girdi. Baar, hrs ve yetenekleriyle hemen dikkat ekti. 1798de Msr igal eden Franszlarn kovulmasnda nemli yararllklar gsterdi. Mehmed Ali ksa bir sre sonra Msrdaki Kavala askerlerinin ba oldu. Okuryazar olmamakla beraber ok zeki, alkan ve becerikli birisiydi. 1801 ylnda Msrn Franszlar tarafndan boaltlmasndan sonra Seremelik unvanyla Kahiredeki babozuk askerlerin komutan oldu ama gz daha ykseklerdeydi. Msr, Franszlardan kurtulmu, bu defa da Msr kurtarmak iin gelen ngilizler sknt olmaya balamt. Bir dier sorun da klemenlerdi. Serdar- Ekremin dnnden sonra Hsrev Paa 1801 ylnda Msr Valiliine atand. Hsrev Paa Msrda dzenli bir ordu kurmaya ve babozuk askerleri datmaya balaynca isyan kt ve Hsrev Paa, Msrdan kat. Hsrev Paa bu olaydan Mehmed Ali Paay sorumlu tuttuu iin onu hibir zaman affetmedi. Hsrev Paadan sonra greve getirilen Cezayirli Ali Paa, Hurit Paa ve dier Valiler halk tarafndan kabul grmedi. Osmanl Devleti bu gelimeler zerine 9 Temmuz 1805 ylnda yllk belli bir vergi vermek ve Vahhabileri kutsal topraklardan uzaklatrmak artyla Mehmed Ali Paay Msr Valiliine atamak zorunda kald. Balkanlardaki problemler ve Rusya sava nedeniyle III. Selimin Msr ve Vahhabi problemi ile uraacak durumu yoktu.15 Mehmed Ali Paa, Vahhabiler meselesi ve i karklklar zmek iin hzla harekete geti. Bunu salamak amacyla hzl bir ekilde idar, mal, siyas ve ticar alanlarda modernlemeye giriti. Bu yenileme ve modernleme hareketleri ksa srede sonularn verdi. Mehmed Ali Paa, Vali olduu zaman 13 bin kese olan vergi geliri daha sonralar 430 bin keseye kadar ulat. Bu gelirin bir ksm Msrn imar ve kalknmasna harcanrken nemli bir ksm da, ordu ve donanmann glendirilmesine sarf edildi. Devletin modernletirilmesi iine ordu ve donanmadan balamay gelenek haline getirenin Mehmed Ali Paa olduu grlmektedir.

15

M. H. Kutluolu, The Egyptian Question, s. 35

21

Mehmed Ali Paa Msra Vali olduu zaman, Osmanl Devleti ve dier Avrupa devletleri nemli i ve d meselelerle urayordu. Bu durum Msr Valisi Mehmed Ali Paann iine yarad. Osmanl Devleti ve Avrupa uzun sre onun hrsnn ve hayallerinin snrn anlayamad. Osmanl Devletinin acziyetini ve Avrupa devletlerinin baka meselelerle meguliyetini gren Mehmed Ali Paa hedeflerine ulamak iin her yolu denedi. Klemenlerin Franszlarla savata byk darbe yemesi onu daha da rahatlatt. Msrda hemen hemen kendisine kar koyacak kimse kalmamt. Bu srada Osmanl Devleti, Mehmed Ali Paann Klemenlerden daha tehlikeli olduunu anlad ama 1806da balayan Rusya sava elini kolunu balad. Mehmed Ali Paa, Msr Valisi olduktan hemen sonra 1807de skenderiyeyi igal etmi olan ngilizlere kar harekete geti ve onlar yenerek Msrdan kartt. Hicazdaki Vahhabi isyann bastrmak zere gnderecei olu Tosun Paaya bir enlik dzenlemek bahanesiyle toplad Klemen liderlerinin ounu ldrterek 1 Mart 1811de Msrn rakipsiz lideri oldu. 1816da Hicazdaki Vahhabi isyann bastrmas ona slm dnyasnda inanlmaz bir prestij kazandrd.16 Bu baarsna mkafaat olarak ayrca Habe ve Hicaz Valilikleri kendisine verildi. Mehmed Ali Paa bundan sonra Sudana el att. Asker ve ticar neminden dolayo ve 1822 ylnda burasn da topraklarna katt. II. Mahmud da onun bu baarlarna seviniyor ve devletin bu skntl annda onun gcnden ve ordusundan faydalanmak istiyordu. Fakat Mehmed Ali Paann baz hatalar ve evresindeki hzl ykseliini kskananlarn kkrtmasyla, Padiah ona kar cephe ald. Bu cepheleme Osmanl Devletine maalesef byk zararlar verdi. Osmanl Devleti genelde Mehmed Ali Paay affetme taraftar olmutur. Bundan dolay yapt birok hatalar devletin bekas iin grmezlikten gelinmi ve birok mesele ile uralan byle zor bir dnemde bir problem daha kmas istenmemiti. Fakat Mehmed Ali Paann hrslaryla baz devlet adamlarnn ve d glerin kkrtmalar buna msaade etmedi. Buna ramen Padiah ona kar efkatle yaklamak istedi. Bu durum radt- Seniyye Defterinde Sultan Abdlmecidin dilinden yle ifade edilmektedir: Ezcmle Mehmed Ali Paa baz hlta teebbs itmi olduundan imdiye kadar hayli eyler vuku bulmu. Ve bu esnada dahi Vali-i muarun-

16

Ylmaz ztuna, Byk Osmanl Tarihi, stanbul, 1994, c. 5, s. 122.

22

ileyhe icra-y muharebe olunmak zere tedarikata teebbs olunmu ise de asayi-i hl-i mlk millete mcerred nisyan mensiyya hkmne konularak, Vali-i muarun ileyh hakknda afv u safh- ahnem erzan ve lky- Msryyeyi evladna tevars itmek zere inayet ve ihsan ideceim. te bu vechile temin olunub ve ister ise Dersaadete gelp hakpy- hmayunuma dahi yz srmesine msaade olunur.17 Bu cepheleme bazen ihanet noktasna gelmitir. Navarin olayndaki baz rivayetler bunu desteklemektedir. Osmanl Devletinin mirasna konmay kafasna koymu ve bunun iin her eyi yapmay gze alm olan Mehmed Ali Paa maalesef Navarin limannda demirli Osmanl donanmasnn yaklmas konusunda Avrupa devletleri ile ibirlii yapmtr. nce Avrupa devletlerinin btn srarlarna ramen brahim Paa komutasndaki birliklerini Moradan ekmezken, Osmanl donanmasnn Navarinde yaklmas zerine olu brahim Paaya ekilme emri vermesi bu ihaneti belgelemektedir.18 brahim Paa, Mehmed Ali Paann byk oludur. 1789 ylnda Kavala yaknlarndaki Nusretlide dodu. Mehmed Ali Paa Msr Valisi olunca, onu ve kardei Tosunu Msra getirtti. Msra geliinin ikinci gn Kahire kalesi komutanlna getirildi. 1806 ylnda bir nevi rehine olarak stanbula gnderildi. Babasnn ngilizlere kar kazand zaferden sonra tekrar Msra gnderildi ve hemen defterdarla getirildi. 1816 ylnda Hicaz ordusu komutanlna getirildi. 1819da Vahhabi isyann bastrarak tekrar Msra dnd ve Yunan isyanna kadar Sudandaki baz problemlerle urat. 1824te Moraya gnderildi ve 1828e kadar burada kald. unu diyebiliriz ki; brahim Paa Msr ordusuna Bakomutan olduu zaman askeri konularda iyice yetimiti ama gelecekle ilgili dnceleri babas ile ayn deildi. Mehmed Ali Paa, olu brahim Paa komutasndaki orduya, grnte Akka Valisi Abdullah Paay cezalandrmak gerekte ise Suriyeyi ele geirmek zere 14 Ekim 1831 tarihinde Msrdan hareket etmesi emrini verdi. Donanma 8 Kasm 1831de Yafa limanna vard. Karadan brahim Paa komutasnda gelen ordu ise btn Filistin ehirlerini ele geirerek 26 Kasm 1831de Akkaya vard. Akka uzun sre alnamadysa da Sur, Sayda, Beyrut ve Trablus ehirleri kolayca Msrllara teslim oldu. brahim Paa blgedeki Yahudi ve Hristiyanlara imtiyazlar vererek yanna ekmeye alt. 27 Mays 1832de Akkann da teslim olmasyla blge tamamen brahim Paa idaresine geti.
17 18

Defter1, s. 4- b. Mustafa Nuri Paa, A.g.e., s. 273.

23

brahim Paa 15 Haziran 1832de am ele geirip 30 bin kiilik ordusuyla 8 Temmuzda Humusta ve 29 Temmuzda Beylan geidinde Osmanl ordularn bozguna uratt ve Adanaya kadar ilerledi. Sonra Toroslar geerek ynn Konyaya doru evirdi. Bu yolculuu srasnda neredeyse hibir direni ile karlamadan ilerlemesi btn boyutlar ile incelenmesi gereken nemli bir konudur.

24

IV. Dnemin nemli Avrupal Devlet Adamlar Eski Serasker Namk Paa, 1834 ylnda Mirliva (Tugeneral) rtbesinde iken, Mehmed Ali Paa hakknda Avrupa devletlerinin dncelerini renmek ve Osmanl Devletine yararl bir yol bulmak zere zel elilikle Avrupaya gnderilmiti. Namk Paa ngiltereden balayarak Fransa, Avusturya, Prusya ve Rusya hkmdarlar ile grt. Bu grmeler sonucunda Avrupallar; Mehmed Ali Paann gnden gne gcn artrp zenginlemekte olduunu grdklerini, bylece Osmanl Devletinin mirasna konmay kafasna koyduunu ve bunun iin canla bala altnn farknda olduklarn belirtmilerdi. Bu dnemde her zaman olduu gibi Avrupa devletleri, Osmanl Devletine deiik amalarla srekli mdahalelerde bulunuyorlard. Bu mdahaleler nedeniyle Osmanl Devletinin gerekletirmeye alt birok reform sonusuz kalmtr. Tanzimat dneminde Osmanl Devleti ile ilikilerde n plana kan balca Avrupal devlet adamlarnn; ngiltere Dileri Bakan Lord Palmerston ve stanbul Bykelisi Lord Ponsonbi, Avusturya Bavekili Matternih, Rusya Dileri Bakan Nesselrode ve Baron Brunof ve Fransz devlet adamlar Tiers, Guizot, Baron Roussine olduunu gryoruz. Bu devlet adamlar Msr meselesini devletlerinin genel politikalarna uygun olarak zmek iin uramlardr. Bu dnemde en fazla gvenilen yabanc devlet adam Avusturya Bavekili Matternihdir. Matternih, muhafazakr bir devlet adam olarak kendi devleti ile Osmanl Devletinin kaderini ayn gryordu. Bu nedenle Msr meselesinde ve dier birok meselede srekli Osmanl Devletinin yannda yer alyordu. Osmanl Devletinin topraklar zerinde smrgeci emelleri yoktu. syanlarla byk mparatorluklarn kk mill devletlere blnmesinin insanla huzur getirmeyeceini dnyordu. Genel siyaset olarak okuluslu devletlerin yaamas gerektiini, kendi devleti de byle olduu iin dnyordu. Bu nedenle Msr meselesi ve dier meselelerin Osmanl Devleti lehine zlmesini istiyordu. Matternihin Msr meselesinin Osmanl Devleti lehinde zlmesi ile ilgili giriimleri birok kaynakta ve radt- Seniyye Defterinde gemektedir. Bu durum kendisiyle sk sk grmelerde bulunan Viyanada grevli Osmanl temsilcisi Mavroyani tarafndan da dile getirilmektedir. Mavroyani bu durumu bir mektubunda

25

yle kaydetmektedir: Prensi muma- ileyh taraf- Devlet-i Aliyyeden ann in olsun ihtiyar- sabr ve teenni buyrlmasn. Ve mesalih pek yoluna girmi olmala Saltanat- Seniyye hakknda hayrlu ve menfaatli olacan... Ve emniyet idecek benden hayrhah adam bulunamayaca derkrdr. Zira ben Devlet-i Aliyyenin menafi ve saadet-i hline almakdaym.19 Matternih meseleyi Osmanl Devleti lehinde zmeyi kendi devletinin bekas iin de hayat olarak grmekteydi. Bundan dolay Avrupa devletlerini bu dncesi etrafnda toplamak iin nemli diplomatik giriimlerde bulunmutur. Bu konuda byk devletler arasnda ittifak salamak iin uykusuz kald geceler dahi olmutur. Osmanl Devletinin Viyana maslahatgzar Mavroyani bir baka yazsnda Matternihin bu sreteki durumunu yle ifade etmektedir: Derhal Dvel-i Erbaa- Muazzama taraflarna kuryeler irsal iderek Slale-i Aliyye-i Osmaniyyenin mahfazas hususuna dir olan usl-i mahsusasn umumen kable Devlet-i muarun-ileyhimi davet itmi ve kemal-i gayretinden Dvel-i Hamsenin inelerine itimad klnmak suretini Saltanat- Seniyyeye kabul ittirmek in alelacele Dersaadete bir kurye gndermek zmnnda bir gece uyuyamayarak sabaha kadar yazu ile megul olmu20 Bu dnemde Msr meselesini Osmanl Devleti lehine zmek iin uraan bir dier devlet adam ngiltere Dileri Bakan Lord Palmerstondur. Lord Palmerston uzun sre ngiltere Hariciye Nezaretinde alm ve bu alanda duayen olarak kabul edilmitir. Msr meselesinde tek bana ve acele hareket etmemesi hususunda Osmanl Devletine birok mesaj gndermitir. Bu konuda Avusturya ve Rusya ile ortak hareket ederek Fransann direncini byk oranda krmtr. Palmerstonun Msr meselesindeki durumu ve meseleyi Osmanl Devleti lehinde zme kararll radt- Seniyye Defterinde yle ifade edilmektedir: Muma-ileyh Palmerstonun mektub- mezkrunda muharrer talimat ve nesayih, Saltanat- Seniyyeyi iltizam ve ihtiyar buyurmu old sebat ve metanet-i aliyyesinde devama davet ve Devlet-i muarunileyhann salik old usl-i hayr-hahnede karar ve sebatndan ni Avusturya ve Prusya ve Rusya devletleri kendisiyle mttehidr-rey olarak Devlet-i Aliyyenin
19 20

Defter1, s. 49- a. Defter1, s. 48- a.

26

menafi-i sahihasna muvafk hareket olunduka Fransalunun Msr tarafdarlnda zhar eyledii arzusunun semere ve neticesi olmayacan beyan ve hikayet dimek olub21 ngiltere, XVI. yzyldan itibaren elde ettii kapitlasyonlar ile Osmanl Devleti zerinde geni karlar olan emperyalist bir devletti. Ayrca dnemin en byk donanmasyla Akdenizdeki en nemli gt. Bu nedenle Hindistan yolu zerindeki Msrn ve Boazlarn Osmanl Devleti dnda gl bir devletin eline gemesini istemiyordu. Bu gcn smrgecilikteki rakibi olan Fransa veya onun kontrolnde bir baka devlet olmas onu daha da rahatsz ediyordu. Bu nedenle Fransann destekledii Mehmed Ali Paann Osmanl Devletinden ayrlarak bamsz bir devlet olmasn istemiyordu. nk byle bir durum, kendisi iin hayati bir nemde olan Hindistan deniz yoluyla Frat, Dicle ve Basra ynndeki karayolunun tehlikeye dmesine neden olabilirdi. Bu smrgecilik mcadelesi bir satran gibi oynanmaktayd. Afrikada Fransann bana baz belalar alarak, tm gcyle Msr desteklenmesinin engellenebilecei dnlyordu. Bu durum radt- Seniyye Defterinde ngilizler tarafndan yle ifade edilmektedir: Afrika canibinde Fransaluya bir gailey-i cedide alm old mnderic olmasyla Fransa Devleti bu hususda dahi skub Dvel-i Erbaa- muarun-ileyhimin karar mzakere ve netice-i mtalaalarna muvafakata hh ve n-hh giriecei cihetlerle 22 Palmerston kendisine gvenilmesi konusunda srar etmi ve Osmanl Devletinden Msr meselesinde sebat ve kararllln srdrmesini meselenin mutlaka zlecei teminatn vermiti. ngiltere ve dier mttefik devletler anlat takdirde, Fransann tek bana bir harekete giriemeyeceinden emin olduunu ifade etmeketydi. Bu durum bizzat kendi azndan stanbul Elisine yazd bir yazda yle ifade edilmektedir:Tarafnza bu defaki talimatm Devlet-i Aliyyenin sebat ve metanet zere olmas ve Mehmed Aliye hibir ey terk itmemesi ve mttefiklerinin ianesine emniyet buyurmas hususunda srar eylemenizi iar ve tavsiyeden ibaret olub ngiltere Devleti salik olaca meslei tayin itmi ve gzeran iden end mah zarfnda vuku bulan mukalemt ve muhberatn Rus Devlet-i Aliyyesi ile temin eylemi olmas memul

21 22

Defter1, s. 48- a. Defter1, s. 48- a.

27

bulunmudur. Zira bil-urt Mehmed Alinin kffe-i meslatna muvafakata Devlet-i Aliyyeyi, Dvel-i Hamsenin icbar itmelerini ngiltere Devleti men eylemidir 23 Bildiimiz gibi Rusyann Byk Petrodan itibaren temel politikas scak denizlere inmek olmutur. Bu nedenle gsz bir Osmanl Devletinin yaamasn bu politikasn gerekletirmeye en uygun durum olarak grmtr. Msr meselesinin patlak vermesi zerine kendisinden yardm istemesini byk bir frsat olarak grm ve her trl yardm yapaca szn vermitir. Eer Mehmed Ali Paa Osmanl Devletini yeniden diriltip veya ykp tekrar gl bir devlet kurarsa scak denizlere ulama hayalleri baka bir bahara kalabilirdi. Bu nedenle Rusya, Msr meselesi boyunca daima Osmanl Devleti yannda ve Msr aleyhinde yer almtr. Rusyann Msr meselesinin geliim srecinde, Avrupa devletlerinin meseleye mdahil olmas ile scak denizlere inme hayallerinin sona ereceini dnmesi, Osmanl Devletine yaknlamasnn en nemli nedeni olmutur. Bu yardm salamak iin imzalad 1833 tarihli Hnkr skelesi Antlamas ile bir nevi Osmanl Devletinin hmisi durumuna gelmitir. Osmanl Devletinin bamszln da kstlayan bu antlama, dier Avrupa devletleri tarafndan iddetle protesto edilmi ve onlarn Msr meselesini zmek iin devreye girmelerinin ana nedeni olmutur. Fransa Devletinin Osmanl Devleti ile ilikileri Kanun (l. 1566) dneminden itibaren dostane bir ekilde yrrken, zellikle 1789 Fransz Devriminden sonra bozulmaya balad. Fransa mparatoru Napolyonun byk hedeflerini gerekletirmek iin Kuzey Afrika ve Msra ynelmesi, iki devleti kar karya getirdi. zellikle Napolyonun Msr ele geirmek iin sefer dzenlemesi ve Fransz kamuoyunun Osmanl Devleti aleyhine dnmesi ilikileri iyice ktletirdi. Mehmed Ali Paa, Msrdaki btn yenilikleri Fransann desteiyle gerekletiriyordu. Bundan dolay Msr zerinde dier Avrupa devletlerine nazaran tesiri daha fazlayd. Smrgecilik faaliyetlerinde Kuzey Afrika ve Msrn nemini bildii iin, Mehmed Ali Paay destekliyordu. Ama ayn zamanda Kanun dneminden itibaren yararland imtiyazlar kaybetmemek iin, Osmanl Devletinin dalmasn da istemiyordu. Bu nedenle genel olarak Osmanl Devletinin toprak btnln savunsa da, zelde Mehmed Ali Paay desteklemitir. Ama bu destek ngiliz basks nedeniyle hibir zaman belli bir noktadan teye geememi ve Mehmed Ali Paa daima yar yolda kalmtr. Fransadaki bu
23

Defter1, s. 48- b, 49- a.

28

davran deiikliinde baz devlet adamlarnn kiisel tercihleri ile ticar ilikiler ve kamuoyu nemli etkenler olmulardr. Fransada anne tarafndan Yunan asll olan Tiersin ynetimden derek yerine dnya hkimiyeti iin ngiltere ile ibirliinin gereine inanan Guizotun gelmesi Mehmed Ali Paay en nemli destekisinden mahrum brakmtr. Aratrmamzdan anlald kadar ile Msr meselesinin bu kadar uzamasnn sebeplerinden birisi de, Fransann kendi karlar iin Mehmed Ali Paay desteklemesi ve Msrda birok alanda alan ajanlar vastas ile kkrtmas olmutur. Birok Batl deerin Msr zerinden slam dnyasna girmesi de bu etkiyi gstermektedir. Prusya Devleti, Msr meselesi ortaya kt dnemde milli birliini kurmaya alyordu. Bu nedenle henz kendi dndaki problemlerle uraacak durumda deildi. Ama kendisinin de kresel emelleri olduu iin Msr meselesinde Matternihin yannda yer alyordu.24

24

Ali hsan Gencer, Tanzimattan 1876ya Kadar Osmanl mparatorluu,Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, Red. , Hakk Dursun Yldz, stanbul, 1998, c. 11, s. 404- 406.

29

KNC BLM MEHMED AL PAANIN YKSEL VE NASYAYA YAYILII (1831- 1839) I. Ktahya Antlamas Sonrasnda Mehmed Ali Paann Faaliyetleri Ve Osmanl Devletine Etkileri 21 Aralk 1832 Konya meydan muharebesi ile II. Mahmud, Mehmed Ali Paa aleyhine sevkedebilecei son orduyu kumandan da dhil kaybetti. stanbul kaplar istedii takdirde Msr birliklerine ardna kadar akt. Msr ordusunun bu meydan muharebesinde kayb sadece 262 lden ibaretti. Bu zaferden sonra brahim Paa stanbula ilerlemek ve halkla, ynetenleri kendi tarafna ekmek iin propaganda faaliyetlerine balad. Bunu gerek normal yollardan gerekse para vererek yapmak iin elinden gelen her eyi yapt. Bu propagandalar sonucunda, pek ok kimse Msr taraftar olarak Osmanl askerlerine zarar verici davranlarda bulunmaya balad. brahim Paa tarafndan Anadoluda bulunan Yenieri artklar orduya alnp, Hac Bekta- Veli trbesinde kurbanlar kesilerek ocaklarnn ald ve eski nizamn yeniden kurulduu ynnde duyuru yapld. Trabzon Valisi Osman Paa, Ocak 1833 tarihli yazsnda, Kayseriden Konyaya kadar ehir, kasaba ve kylerin fiilen Msrllara iltihak ettiklerini, Nide ve Bor taraflarnda da artk Osmanl memurlarna iltifat edilmediini belirtmektedir. Ayn tarihli bir baka yazsnda Osman Paann Msr taraftar olan ekiyalarla birok kanl atmalar yapldn ifade ettiini gryoruz. Osmanl ordusu bu i atmalar yznden ok zor duruma dm ve devlet uurumun kenarna gelmiti. Bu durumda birbirleri ile anlaamayan ve koordineli hareket edemeyen komutanlarn da byk tesiri olduu, birok kaynakta ifade edilmektedir.25 II. Mahmud, byle zor bir durumda bile azmini, iradesini ve gururunu kaybetmemiti. Bu durumla ilgili olarak kendisine gelen bir yazya yazd hat, II. Mahmudun asla cesaretini ve metanetini kaybetmediini gstermektedir. Sava iin harcad ve komutanlarn baarszlklar yznden boa giden paraya da asla acmamaktadr. Ellerinde yeterli miktarda techizat bulunmasna ramen, aralarndaki
25

Defter2, s. 26- a.

30

ikilikler

yznden

bunlar

yeterli

miktarda

kullanamamalarna

zlmektedir.

Komutanlarn durumu tam olarak aralarnda istiare etmemelerinden dolay, yanl uygulamalar yaptklarn belirtmektedir. Sultan Mahmud bozgunlar karsnda kendisinin ve yneticilerin durumunu ifade eden hattnda unlar ifade etmektedir: Bu kadar klliyetli asakir ve top ve mhimmat ve saire ile ihra olunmu olan orduy- hmayunumuzu layknda mahall-i harbe sevk etmiyerek ve havene-i makhurenin niyeti ve fesad ne surettedir asla tecesss ve taharri etmiyerek ve birbirleriyle kilne bir yere gelp de mzakere ve meveret etmeksizin bu kadar hasarat- klliyeye bais olmularken yine bu babta bunlar hakknda zt- hmayunumun bir gne iddet ve infial gstermemesi ok ihsan deil midir. Amma te tarafa meyledermi varsn etsn; ite ehem ve elzem olan maddeler in ne derece klliyetl akeler vermekteyim, ite cmleniz gryorsunuz26 brahim Paa duruma daha fazla hkim olabilmek amacyla zellikle din adamlar snfn kendi tarafna ekmek iin youn faaliyetlere girimiti. Bylece halkn zerinde tesiri olan bu snf kendi tarafna ekerek halk zerinde messir olmaya almaktayd. Bunu temin etmek iin, maddi manevi btn yollar denemiti. brahim Paa, eli aya tutan kimselerin yediden yetmie toplanarak kendi tarafna gnderilmesini istemi ayrca halktan ve askerlerden balarndaki amirleri kendisine teslim etmelerini talep etmiti. Bu yapld takdirde dier asker ve sivillere her trl yardm yapacan vaad etmiti. teden ber hakknzda ve fukara hakknda derkar olan meyl muhabbetimizin ne derecelerde olduunu ve sizler dahi Msr muhiblerinden olub sairi gibi olmad ve her halde sizlerin ve fukarann iktisab- nisab- emn rahatlar indimizde matlub ve mltezem idinden bizimle refakat olunmak zere evvela cmleniz bil-ittifak gayret edp Paanz ahz girift ve kayd u bend ile tarafnzdan adamlara tefrikan tarafmza gndermeniz27 Kayseri Mutasarrf Osman Hayri Paann, Sivas ve Trabzon Valisi Osman Paaya Kayseri halknn durumu ile ilgili mektubu, Anadolu halknn halet-i ruhiyesini aksettirmesi bakmndan ok nemlidir. Burada halkn yneticilerden hi memnun olmad, ehre gelecek Msr askerlerine kar koymayacaklar ve idareye gelecek yeni ynetime itaat edeceklerini belirttii grlmektedir. Metinden anlald kadar ile halk eitli nedenlerle Osmanl idaresinden bkm ve Msrllarn yapt propagandalar
26 27

inasi Altunda, Kavalal Mehmet Ali Paa syan, Msr Meselesi (1831- 1841), Ankara, 1988, s. 68. . Altunda, A.g.e., s. 69.

31

nedeni ile onlar kurtarc gibi beklemeye balamtr. Kayseri halkndan bazlar Msrllar tarafndan kendilerine yardm edilirse Osmanl Valisine itaat etmeyeceklerini belirtmilerdir. Msrllara kar halkn davranlar ile ilgili ilgin anekdotlar iiren bu mektup ksaca yledir: Kayseriye ahalisine dahi telif tevik zmnnda taraf- akeriden bir kta buyruldu yazld bundan akdem hakpay- mnimnelerine arz u inha olunmu ve muahharan dahi havene-i merkumenin ahali-i mezkure hitaben bir kta buyruldusu vuruduyla cmle vucuh ve ahali mahzarnda Devlet-i Aliyye-i Ebediyye urunda Kayseriye metanet etmeyeceklerini ve beldelerine kan dkmeyeceklerini ve faraza havene-i merkume tarafndan 50 nefer ile bir adam gelse ve mdafaaya kudretleri olsa Valilerine iane eylemeyeceklerini ve asakiri ehre koymayacaklarn ve istemiyeceklerini28 Mehmed Ali Paa gleri sadece getikleri yerlerde propaganda yapmak ve halk kendi taraflarna ekmek iin zaman harcamakla kalmadlar. Faaliyetlerini btn Anadolu, Cenub Arabistan, Acem Krfezi ve Irak havalisine kadar yaydlar. brahim Paann maneviyat o kadar gl ve kendinden o kadar emindi ki, Osmanl paalarna mektuplar yazarak Osmanl Devletinin salad imknlardan daha fazlasn salayacan belirtip kendisine katlmalarn tavsiye etti. Buna kanan birok Osmanl Paas, Msr ordusuna katlmakta hibir beis grmedi. Bununla ilgili olarak Msr birliklerine esir den Osmanl komutanlarndan Reid Mehmed Paann, Antalya Muhassl Yusuf Paaya yazd mektup son derece ilgin bir rnektir. Osmanl Paas mektubunda, Msr ordusunun ilerlemesinin halk iin yararl olduundan bahsedip, onlar kurtarclar gibi grerek, Msr ordusu komutanndan kardeim diye bahsetmektedir. Msr birliklerinin de Osmanl halknn mutluluu iin altn dnmekte ve durumu uzatmann her iki tarafa da yarar getirmeyeceini ifade etmektedir. Bu defa devletl brahim Paa hazretlerinin klliyetl askeri berren ve bahren gndermek iin tertip olunmu ise de sizin ile mukaddem hukuk- kadimemiz olduundan baka bu maslahat millete bir maslahat olduundan beyhude srar etmenin faydas olmadndan, ahali-i memleket gerek size syanet in dairemiz aavatndan Abdi Aa irsal olundu 29 1830daki devrimler Avrupay iki gruba ayrd. Bunlar Liberal Devletler ve Monarik Devletler idi. 1831 ylnda Mehmed Ali Paa otoritesini Filistin, Suriye ve
28 29

. Altunda, A.g.e., s. 70. . Altunda, A.g.e., s. 71- 72.

32

Arabistana yaymak iin, brahim Paa komutasnda bir ordu gnderdi. II. Mahmud onu engellemek istediyse de Msr ordusu 1832 yl Aralnda stanbulu zorlamaya balad. Msrn bu hzl ilerleyii ticaretle ilgilenen btn Avrupay endielendirdi. Avusturya, Mehmed Aliyi ayn zamanda Osmanl Devletinin birliine zarar veren birisi olarak gryordu. Msr meselesinde Viyanann liderlii ele aldn gren Palmerston bundan rahatsz oldu. O zamana kadar kararsz olan Palmerston Msr meselesinin zm iin Viyanann deil Londrann grme merkezi olmas gerektiine karar verdi. Avusturya ve ngiltere bu tartmay yaparken Osmanl Devleti Rusyaya yneldi. Bu durum 1833 ylnda Ktahya Antlamasnn yaplmasyla sonuland.30 8 Temmuz 1833 tarihli Hnkr skelesi Antlamasnn Boazlar Avrupaya kapatmas, Avrupa devletlerini ayaa kaldrd. Bu antlamayla Osmanl Devleti bir Rus uydusu oluyordu. Eyll 1833te ar ile Matternih Osmanl Devletini korumak zere Mnchengraetz Antlamasn imzaladlar. Bu antlama Avrupann liberal devletleri olan, ngiltere ve Fransay rahatsz etti. Bu antlama Dounun monarik devletlerinin Batnn demokratik devletlerine kar bir ittifakyd. ngiltere ve Fransa aralarnda Avusturya ve Portekize kar ittifak yaparken, Msr meselesi nedeniyle bu ittifaklar bozuldu. Palmerston dounun monarik ittifakn eletirerek bunun Avrupann liberal deerlerine kar yaplm bir saldr olduuna dikkat ekti.31 Ktahya Antlamasyla balayan durgunluk dneminde Osmanl Devleti ile Msr arasndaki gerginlik azalacana daha da artt. II. Mahmud ark ordusunu kurdu ve bana gvendii kumandanlarndan Hafz Mehmed Paay getirdi. II. Mahmud kendi Valisiyle ancak Avrupa devletlerinin tavassutuyla antlamaktan dolay, son derece krgn ve zgnd. Bu durum onun gururunu incitmi ve ilk frsatta ona bir ders vermek iin uygun zaman kollamaya balamt. Mehmed Ali Paa da bu antlamayla ulamak istedii hibir hedefine ulaamamt. Bir yandan brahim Paa Suriyede 80 bin asker toplarken babas da Msrda Fransz subaylarn eitimiyle 50 bin kiilik modern bir ordu hazrlamaya balad. Mehmed Ali Paa da hedeflerine ulamak iin bir frsatn kmasn bekliyordu. brahim Paa, Anadoluda Msrllara yaplan dosta muameleden yalnz manen faydalanmakla kalmam, gerek yiyecek ve gerek asker bakmndan maddeten de kuvvetlenmi ve askerinin mevcudunu buradan temin ettii kuvvetlerle 200 bin kiiye karmt. Asker saysnn ar derecede artmas ile brahim Paann
30 31

The Cambridge Modern History, G. N. Clark, J. R. Butler, J. P. T. Bury, Volume, X, s. 251- 252. The Cambridge Modern History, Vol. X, s. 252.

33

kendine olan gveni ve creti de iyice artt. Baz rivayetlere gre esir ald Reid Mehmed Paa ile Sultan Mahmudun tahttan indirilip yerine olu Abdlmecidin geirilmesi hususunda anlamt.32 Osmanl murahhaslar, Msr ve Ktahyada Mehmed Ali ve brahim Paa ile anlamaya alrken stanbul ok heyecanl mzakere ve tartmalara sahne oluyordu. Bu tartmalarn en nemli konusu Ruslarn fiilen yardm konusuydu. Bu tartmalar srasnda ngiltere ile Fransa, Rusya ile Avusturya birlikte hareket ediyorlard. 21 Aralk 1832 tarihinde yaplan Konya savanda Osmanl Devleti byk bir yenilgiye uram ve g bela toplad son orduyu da komutan ile birlikte kaybetmiti. Ocak ay banda Londradan gelen haberler ngiltereden istenilen yardmn salanamadn gsterirken Fransa da yardm yapmaya yanamyordu. Yardm alnabilecek tek lke pek istenmese de Rusya idi. Btn bunlara ve brahim Paa kuvvetlerinin Ktahyaya kadar ilerlemesine ramen Fransz sefareti hl Babliye bask yaparak Mehmed Ali Paann kendisine gnderilen Halil Paa ile anlamasnn muhakkak olduunu sylyor ve ngiltere de bu konuda Fransay destekliyordu. Msr ile anlalmas durumunda Rus yardmna ihtiya kalmayaca akt. Osmanl Devleti de buna inanarak ii yavatan almaya balamt. Ama Msr kuvvetlerinin ekilmesi salanmadan srf bu szlere inanarak Rus yardmndan vazgemek istemiyordu. Bundan dolay Rusya bu meselede en nemli aktr haline gelmiti. Ktahya Antlamas veya Ktahya grmeleri bu karmaaya son vermek ve Rusyann etkinliini azaltmak iin byk devletlerin de devreye girmesi ile sonulandrld. Osmanl Devleti ile Msr arasnda birok konuda anlama salanm ve anlalamayan konu olarak Adanann brahim Paa idaresine braklmas kalmt. nce Adanay brahim Paa idaresine brakmak istemeyen II. Mahmud sonunda dier devletlerin basksna dayanamayarak 3 Mays 1833 tarihinde Reid Bey ve brahim Paann bu yoldaki teklifini kabul ederek Adanann da muhassllk olarak brahim Paa idaresine braklmasn kabul etti. Adanann Msrllara braklmas ile Ktahya Antlamas salanm ve Msr meselesinin birinci aamas sona ermi oluyordu. Habe Valisi ve Cidde Mutasarrf vezirim brahim Paa Zikrolunan Adana eyaleti muhassllk vehile sana deruhde ve ihale klnm, vedia- hazreti halikul-beraya olan

32

. Altunda, A.g.e., s. 76.

34

ahali ve fukara ve aceze ve reayann bil-vch esbab- refah ve rahatlarn istikmal ve Adana caddesinin husul-i emniyetiyle 33 II. Mahmud ve Mehmed Ali Paa arasnda yaplan Ktahya Antlamasn Rus temsilci Orlof gayet ileri grl bir ekilde yle yorumlamaktadr: Bu anlama hakiki bir sulh temin etmi deildir. Bu anlama ile bir mtareke elde edilmitir ki, ancak 5- 6 sene devam edebilir. Ktahya grmeleri sonucunda anlalan konularda bir Ferman yaynlanm ve bylece Msr kuvvetlerinin ilerlemesi geici bir sreliine de olsa durdurulmutu. Msrda Mehmed Ali Paa ve Ktahyada brahim Paa ile ayr ayr sulh mzakereleri yaplmt. Bunun sonucunda bir antlama imzalanmasndan ziyade baz yerlerin Mehmed Ali ve brahim Paalara verildiine dair tevcihat fermanlar hazrlanmt. Btn bu fermanlar 6 Mays 1833 tarihinde hazrlanan umumi bir fermanla birletirilmitir. Bu fermandan gye bir antlama ilan etmek deil bilakis Mehmed Ali ve brahim Paalara verilen arazileri Padiahn bir lutfu olarak gstermek ve Osmanl mparatorluunun kalan ksmlarnda umumi af ilan ederek, mcadele esnasnda Mehmed Ali tarafna geen halk kukulandrmamak ve bozulan asayii bir kat daha bozmamaktr. Bu Ferman dikkat edilirse ilgisi dolaysyla btn Osmanl lkesine deil yalnz Anadoluya temil edilmitir. Bu Fermanda Mehmed Alinin Girid ve Msr Valiliklerinde ibka edilip buna ilaveten kendisine yeniden am, Trablusam, Sayda, Safed, Halep eyaletleri, Kuds ile Nablus sancaklar, Hac muhafzl ve Cerbe Babuluu tevcih edildi. brahim Paann Mekke eyhlharemi nvanna, Cidde Valilii ve Adana Muhassll ilave edildi. Ayrca hkmet ayan ve erknna, aff- ahneyi ilan etmeleri, gemiten dolay kimseden hesap sormamalar, gemii unutmalar ve halkn phelerini ve rahatszlklarn gidermeleri emredilmekte idi. Ktahya Antlamas olarak ifade ettiimiz 14 Mays 1833 tarihli belge olsa olsa bir garanti senedidir. Yani Osmanl Devletine gvenmeyen bir Valisine, yabanc bir devlet tarafndan sunulan garantidir. ngiltere, Fransa ve dier Avrupa devletleri kendi karlarnn zedelenmemesi iin antlamann gereklemesinde garantr rol oynamlardr. Mehmed Alinin sert lisan ve Rusyann asker mdahalesi, Avusturya, ngiltere ve Fransay korkuttu. Bunlar sulhun zarureti ve Mehmed Alinin isteklerinin kabul konusunda Babliyi tazyike baladlar. Rusya, dier devletlerin bu konudaki arzularnn tahakkukunun nne geemedi. Sultan da ard arda gelen malubiyetler
33

. Altunda, A.g.e., s. 132.

35

nedeniyle, Suriye ve Adanay Mehmed Ali Paa idaresi altndaki topraklara ilave etmekten baka are bulamad. Bunun zerine 16 Zilhicce 1248/6 Mays 1833 tarihinde Mehmed Alinin Msr ve Girid Valiliklerinin tasdik edildii, Suriyenin ve Adana mntkasnn tevcih edildii belirtiliyordu. Ayrca olu brahim Paaya da Cidde Valiliiyle Mekke eyhlharemliinin yeniden verildii ve Adanaya Muhassl tayin edildii bildiriliyordu. 24 Zilhicce 1248 (14 Mays 1833) tarihinde Sultan Mahmud ve Mehmed Ali Paa arasnda Ktahya Antlamas akdedildi. Bu antlamay stanbulda Sultan namna Baron Roussin, Ktahyada da babas namna brahim Paa imza ettiler. Bu antalamaya gre Mehmed Ali, bundan evvel eski Valilerin Suriye iin verdikleri vergiyi vermeyi ve askerlerini Anadoludan kendi idaresi altna verilen mntkalara ekmeyi taahhd ediyordu. 34 Ktahya Antlamas imzalanmasna ramen Osmanl Devleti ile Msr arasnda derin bir gven bunalm devam etmekteydi. zellikle brahim Paa Arap milletinin iinde byd ve tahsilini Msrda grd iin Arap unsuruna dayanan bir hkimiyet sistemi kurmak istiyordu. Babasna kyasla Arap kltr, rf ve detlerini daha iyi biliyor ve tek millet unsuruna dayanan bir devletin yaama imknnn an gereklerine daha uygun olduunu dnyordu. Mehmed Ali Paa ve Olu brahim Paa hzla yaylan Milliyetilik akmlarnn hangi noktaya ulaabileceini Osmanl Devletnden daha nce kestirmilerdir. Avrupai bir eitim alan ve Avrupadaki gelimeleri daha iyi bilen brahim Paa Osmanl Devletinin artk yaama ans olmadn, Arap unsuruna dayanan bir devletin yeni artlara uygun olduu iin yaama ansnn daha fazla olduunu dnyordu. Bununla ilgili olarak brahim Paay yakndan tanyan skenderiyedeki Avusturyal grevli Prokesch Osten, Matternihe yazd bir mektupta unlar belirtiyor: Bir Arap imparatorluu kurmak mefkresinin yaamakta olduunu birok deliller ispat etmektedir. Mehmed Ali gibi yapc bir zeknn yannda, byk emeller besleyen ve yksek bir enerjiye sahip bulunan olu ve halefini gryorum; brahim bu asrn ocuudur ve asr bir surette talim ve terbiye grmtr. Bu vaziyet brahimi, dinin ahkmna uyarak Sultana itaate mecbur kalmaktan kurtaracaktr. Bunlardan fazla olarak uykusundan uyanan Arap leminin dncesini de ilave edebiliriz. 35

34 35

. Altunda, A.g.e., s. 136- 137. . Altunda, A.g.e., s. 142.

36

Yukarda belirtilen nedenlerle, Ktahya Antlamas sonrasnda II. Mahmud, devletin bir Valisini dhi kendi imknlar ile tedip edememekten doan gurur krkln gidermek iin urarken, Mehmed Ali Paa da daha fazla yerleri ele geirerek otoritesini oralara da yaymak istemekteydi. Bundan dolay her iki taraf da amalarna ulamak iin hazrlk yapmakta ve yeniden harekete gemek iin frsat kollamaktayd. Mehmed Ali Paa, Ktahya Antlamasndan sonra bamsz biri gibi davranmaya balad. Ordu ve donanmasn srekli artrmak iin gayret gsterdi. Buna karlk vergisini vermekte birok zorluklar kard. Yllk olarak dedii vergi miktarn 32 bin keseye kadar indirdi. Osmanl Devleti bu miktarn idare ettii topraklara gre ok az olduunu ifade ettiyse de bundan bir sonu alamad. Vergi konusu ve stanbuldaki konsoloslar vastasyla bamszlk talebinde bulunmas II. Mahmudun ona olan kzgnln daha da artrd. 1834 ylnda Lbnanda Mehmed Ali Paa idaresinden memnun olmayanlar ayaklannca II. Mahmud onlar destekledi. Dier taraftan brahim Paann Msrdan alnan halifelii yeniden stanbuldan Kahireye tamak istedii syleniyordu. Bu sylenti Padiah olduu kadar Suriye ve Lbnan halkn da ok rahatsz etti.36 Bu arada Mehmed Ali Paa snrlarn geniletmek iin srekli olarak ticar, asker ve diplomatik faaliyetlerde bulunuyordu. Ayrca yanna Avrupa kamuoyunu ekmek iin bol miktarda para harcyordu. Nitekim Iraka da gz dikmi ve bu amala ngiltereyi yanna ekebilmek iin Frat nehrinden vapur geirmek zere ngilizlerin oktandr istedii ruhsat Bablinin onayn beklemeden vermeye bile cesaret etmiti. Bu dnemde Msr meselesinin yan sra Osmanl Devletinin genel durumunun bozulmasna neden olan birok sebep vard. Bunlar ylece sralayabiliriz: 1- Ekonomik Sebepler: Dnya ticaret yollarndaki deimeler, devletin srekli srdrmek zorunda kald savalar ve bu savalarn ayn anda bazen drt devletle yaplmak zorunda kalnmas ve bunun sonucunda gelen yenilgiler Osmanl Devleti ekonomisini kme noktasna getirmiti. Ayrca Trkistanda Rus etkisinin artmas, Halep ticaret yolu ve am-Badat ticaret yolu zerinde bedevi basksnn oalmas da Suriye ve civarnn ticaret hayatn bitme noktasna getirmiti. Bu durumu blgedeki asayisizlik ve kargaa daha da ktletiriyordu. Yeni ticaret yollarnn bulunmas

36

Ali hsan Gencer, Tanzimattan 1876ya Kadar Osmanl mparatorluu, Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, c. 11, s. 413.

37

nedeniyle blgenin Osmanl Devleti gzndeki yeri hac yolu olmas dnda iyice azalmt. 2- dar Sebepler: Devlet sistemindeki bozulmalar birbirini tetikliyordu. Eyaletleri ynetmekle grevli Paalarn geni hne halklar ile geldikleri yerlerde oluturduklar yolsuzluklar ve ynetim zaaflar vard. Bu Paalar genellikle yeteneksiz ve ynetme kabiliyetleri snrl olan kimselerdi. Ama kendileri ynetime ehil olmadklar gibi onlar denetleyecek doru drst bir mekanizma da yoktu. Ayrca merkez otorite deiik nedenlerle sarsld iin bana buyruk hareket ediyorlard. Ynetimlerinde olmayan baka eyaletlerin idaresine de kartklar iin tam bir ynetim karmaas oluyordu. Bu istikrarszlk ve karmaa halkn idareye kar honutsuzluunu daha da artryordu. 3- D Sebepler: 1800l yllarda iddetlenen milliyetilik, smrgecilik ve sanayileme hareketleri ok uluslu mparatorluklar kknden sarst. Osmanl Devletinin stratejik nemdeki geni topraklar zellikle smrgeci devletlerin itahn kabartyordu. Bu dnemde Arap yarmadasnn zellikle krfez ve Hind Okyanusuna kys olan yerlerinde, ngiltere bata olmak zere smrgeci Avrupa devletlerinin faaliyetleri srekli artyordu. Bu devletler Ortadou ve Uzakdouyu smrebilmek iin kyasya bir rekabet iine girdiler. Osmanl Devleti ynetimindeki yerleri kontrol edebilmek iin blge halkn srekli olarak deiik yollarla devlete kar kkrttlar. 4- Gvenlik Sebepleri: 1826 ylnda Yenieri ocann kaldrlmas ve bunun yerine yeni asker birlikler kurmada srekli savalar nedeniyle zorlanlmas blgedeki merkez otoriteyi ve gvenlii neredeyse yok olma noktasna getirdi. Emniyet ve asayii salamakla grevli askerler kendileri bal bana bir gvensizlik sebebi oldular. Ortadoudaki askerler merkezden uzak olmalar ve savaa girmemeleri nedeniyle lakalamlar ve hac yolunu korumaktan bile aciz hle gelmilerdi. Yenieriler yasak olmasna ramen ticari faaliyetlere balamlar ve ellerindeki silahlar da bir tehdit unsuru olarak srekli kullanmlardr. Yenieri ocann bu serkeliklerini yok etmek iin gnderilen kapkulu askerleri hac yolunun gvenliini zor salyorlard. Hac yollarnn gvenlii Osmanl Devleti katnda bir namus meselesi olarak grld iin byk nem veriliyordu. Bir sre sonra kapkulu askerleri de bozulmu ve aynen yenierilerin durumuna dmlerdir.37

37

Sebahattin Samur, brahim Paa Ynetimi Altnda Suriye, Kayseri, 1995, s. 8- 10.

38

Yenieri ve kapkulu askerlerinin dndaki Valilerin maiyet askerlerinin durumu da pek i ac deildi. Sava eitimi ve terbiyesi bir yana bunlar asayii salayacak ahlak ve drstlkten de uzaktlar. Halk da onlara gvenemedii iin ve baz d glerin kkrtmasyla ister istemez silahlanm ve durum iinden klmaz bir hl almtr. Btn bu nedenlerle blgede birok isyanlar km ve yeni bir kurtarc g beklenmeye balamt. brahim Paa, Hicazdaki faaliyetlerinden dolay bu rol iin biilmi kaftand. Bylece OsmanlMsr harbinin birinci aamas, Osmanl Devleti aleyhinde neticelenmi, koca devlet bir Valisi nnde yenilgiye uram ve antlama imzalamak iin birok tavizler vermek zorunda kalmt. Avrupa devletleri meseleye mdahale etmelerine ramen zmnde anlaamadklar iin gl taraf olan Msr byk oranda istediklerini elde etmiti. Bu meselenin zmnde Msr dnda hibir devlet istediini elde edememitir diyebiliriz. Fransann, Msr destekleyerek ann artrma gayreti dier devletlerin mdahalesi ile yarm kalm; ngiltere, Osmanl Devletinin yardm talebine gerekli yant veremeyerek gven kaybna uram; Avusturyann faaliyetleri pek yetersiz kalm ve durumdan yararlanan Rusya, Osmanlnn yardm talebine cevap vererek tarihi emellerine bir adm daha yaklamt. Bylece Rus donanma ve askerleri stanbula gelmi ve Msr tehdidi tamamen ortadan kalkana kadar orada uzun bir sre kalmtr. Rusya bu srete imzalad Hnkr skelesi Antlamas ile dier devletler karsnda bir adm ne gemitir. Bu durum Dvel-i Muazzama zellikle ngiltere ve Avusturyann meselenin zm iin inisiyatif almasnn da gerekesi olmutur. Osmanl Devleti ve halknn Rusya hakkndaki dncesi hi olumlu deildi. Yllardan beri Rusyann Osmanl Devleti aleyhinde genilemesi ynetimde ve halkta hakl olarak onlara kar bir pheye neden olmutu. Rusyann yardm nedeni olarak Boazlarn kapal tutulmas ve bylece kendisinin daha rahat hareket etmesini amalad dnlyordu. ngiltere ve Fransann kendi smrgeci emelleri dorultusunda yardm eder gibi grnrken i bunu fiiliyata dkmeye gelince srekli yan izdikleri dnlyordu. Fransa bu srete ngiltereden tamamen ayrlmtr. Osmanl ynetiminin ngiltere, Fransa ve Rusya hakknda nasl dnceler beslediini aadaki belge gayet gzel aklamaktadr. Bu belgede ilgili devletlerin donanmalarnn stanbula gelmesi ile ilgil olarak u deerlendirmeler yaplmaktadr: Devlet-i Aliyye matlub buyurur ise Rusya Devleti iane itmek ve bilmukabele faraza Rusya Devletinin

39

sair baz devletlerden biriyle muharebesi vukuunda Devlet-i Aliyye dahi Rusya Devletinin lehine Bahr-i Sefid boazn sed eylemek kazayasndan ibaret olmasyla Fransalunun taraf- Devlet-i Aliyyeye gerei gibi celb ve imalesi Msrludan btn btn erir ve tenfiri esbab- lzmesinin istihsaline birlikde allmakda Fransa ve Avusturya Devletlerinin Beriyyetam hakknda baz mertebe tereddtleri rnma olmakda ise de ngiltere Devleti vesatt ve himmeti ile matlub- li vechile u maslahatn tesviyesi memul oldna dair baz tabirat irad olunumu old 38 Rus ar Nikola, Avusturya ve Prusya hkmdarlar ile yapt grmelerde Katerina dneminde oluturulan ve Osmanl Devleti aleyhinde genilemeyi hedefleyen devlet politikasndan vazgetiklerini belirtmekteydi. 18 Eyll 1833 tarihinde Avusturya, Rusya ve Prusya arasnda imzalanan Mnchengratz Antlamas ile bu devletler Osmanl Devletinin bekasn garanti altna almak istemilerdir. Osmanl Devletinin yaamas monarik devletler iin de hayat bir mesele haline gelmiti. Matternih, Msr meselesinin zmne Almanya ve talyadaki Habsburg monarisine zarar vermemesi iin byk gayret gstermitir. Avusturya eski gcnden ok ey kaybetmesine ramen, Matternihin diplomatik dehas sayesinde Msr meselesinin kendi karlarna zarar vermeyecek ve yeni bir Avrupa sava karmayacak ekilde zlmesini salamtr. Bylece daha o zaman deiebilecek Avrupa dzeninin I. Dnya savana kadar uzamasn temin etmitir.

38

Defter1, s. 8- b.

40

II. Mehmed Ali Paann Suriye ve Anadoluya Yaylmak stemesinin Nedenleri ve Yapt Faaliyetler Mehmed Ali Paa, daha kk yalarda babasn kaybetmi ve onu himayesi altna alan Tosun Paann idamndan dolay iten ie Osmanl Devletine kin besleyerek bymtr. Genliinde Mehmed Ali bir sre Kavalada ticaretle uraan ve Fransz vatanda olan Leon isminde bir ahsn ticari ilerini takip etmitir. Leon ona gayet iyi davranm ve her konuda yardmc olmutur. Bu durum Mehmed Alinin, Leona ve onun vatanda olduu Fransaya derin bir sempati duymasna neden olmutur. ok hassas bir karaktere sahip olan Mehmed Ali, Msrda iktidara gelir gelmez Leonu Msra davet etmek istemi fakat o, daha nce Marsilyada lm olduu iin bu durum gerekleememitir. Bunun zerine Mehmed Ali, Leonun kz kardeine 50.000 Frank gndererek hi olmazsa bu suretle teekkr etmek istemitir.39 Napolyonun 1798 ylnda Msr ve Suriyeye balatt igal hareketi, blgeyi ksa srede Avrupa devletlerinin nfz mcadelesi yapt bir alan haline getirdi. Osmanllar, ngilizlerin yardm ile Franszlar Msrdan karmak zere bir ordu gnderdiler. Bu orduya Kavala hkiminin hazrlad cretli askerler de katlmlard ki, askerlerin banda Kavala hkiminin olu Ali Aa ve ona muavin olarak da Mehmed Ali bulunuyordu. Napolyon 1801de, ngilizler ise 1807de blgeyi boalttlarsa da yzyln en nemli smrgeci gc olan bu iki devlet blgeyle balarn hibir zaman koparmadlar ve gnmzde bile bu durum baz deiiklikler gstermekle beraber devam etmektedir. Daha o dnemden itibaren blgenin yer alt ve yer st kaynaklarnn haritasn karan smrgeci devletler, Osmanl Devleti ykldktan sonra rahat bir biimde blgeyi istedikleri gibi ekillendirmilerdir. Blgenin dengelerini gzetmeden adeta blge lkelerinin birbirleriyle savann hi bitmemesini istercesine izilen snrlar hlen sava nedeni olmaya devam etmektedir. Napolyonun Msr seferi, Mehmed Alinin Msra gelmesine bir sebep tekil ettii gibi, ayn zamanda Osmanl mparatorluunun aczini idrak eden Mehmed Alinin Msrda sratle ykselmesine yardm etti. Msrda merkezi bir idarenin teekklne mani olan Klemenlerin Napolyon ile olan etin savalarnda, Fransz ordusu yava yava erirken, Memlklerin de en azimkr ve sebatl unsurlar da mahvolmutu. Mehmed Ali, 1800l yllardan
39

. Altunda, A.g.e., s. 22.

41

itibaren rakiplerini birer birer yenerek Msrda otoritesini pekitirdi. 1805 tarihinde Babli, az ok bir mecburiyet altnda senev bir vergiden baka, Medineyi ellerine geiren Vahhabilerle de mcadele etmek ve mukaddes yerleri bunlardan kurtarmak artyla Mehmed Alinin Msr Valiliini tasdik etti.40 Mehmed Ali, Msrn btn kurumlarn Fransz uzmanlardan da yardm alarak deitirdi ve modern usullerle yeniden kurdu. eitli asker okullar atrd, silah ve dokuma fabrikalar kurdurdu, barut tesisleri ve tersaneler ina ettirdi. Tarmn gelimesi iin kylleri destekledi. Pamuk, ttn ve ipek gibi tarmsal sanayi rnlerinin retilmesini tevik etti. Tekelci bir ekonomik politikayla ynetimini ml adan olduka glendirdi. Bablinin itimadn kazanarak Msr sahillerinin gvenlik ve vergisini zerine ald. Hicazdaki Vahhabi sorununu zmesi hretinin btn slm dnyasna yaylmasn salad. Msr ve Hicaz ynetimi altnda bulunduran Mehmed Ali Paa, Suriyeyi de ele geirerek bamsz ve gl bir devlet kurmak istiyordu. Onun btn bu ihtiraslar ve egemenliini geniletmek amacyla gerekletirdii uygulamalar bu devrede Avrupa ve Osmanl Devleti baka skntlarla urat iin fazla dikkat ekmemiti. Baz tarihiler onun bamszlk dncelerinde Fransann kkrtmalarnn ve yardm vaatlerinin byk tesiri olduunu ifade ederler. Fransz dost ve danmanlar onu Suriye ve Anadolu ynnde ilerleterek Osmanl Devletini kendi Valisi vastasyla kalbinden hanerletmek istiyorlard. Ayrca daha nce de belirttiimiz gibi daha Kavalada iken tant Fransz tccar Leon vastasyla sk bir Fransa taraftar olmutu.41 Birok yazmalarnda grld gibi Mehmed Ali Paa zihniyet itibariyle bir Osmanldr ve Osmanl Devletinin menfaati iin altn belirtmektedir. Fakat son derece hrsl olmas onu Osmanl Devletinin bir numaral dman ve rakibi durumuna getirmitir. Mehmed Ali Paa btn faaliyetleri boyunca, Fransa tarafndan korunmu ve Osmanl Devletini keye sktrmak iin kullanlmtr. Ayrca Fransa, onun g ve nfuzunun artmasnn ngiltere aleyhine olup Hindistan yolunu kapatacan dnerek desteklemitir. Fransa desteinden cesaret alan ve Msrda gl bir devlet kurmak iin Suriyenin de gerekli olduunu dnen Mehmed Ali Paa dikkatini buraya yneltti. Mehmed Ali Paann otoritesinin dier yerlerde tannmas iin kutsal topraklarn ynetimi altnda olmas burann korunabilmesi iin de Suriyenin ele
40 41

. Altunda, A.g.e., s. 24. . Altunda, A.g.e., s. 22.

42

geirilmesi gerekiyordu. Ayrca Mehmed Ali Paann ordu ve sanayi iin ihtiya duyduu gereksinimlerin salanmasnda Suriye ok nemliydi. Paann danmanlarndan olan Fransz Clot, Suriyenin Mehmed Ali Paa iin gerekliliini yle ifade etmektedir: Suriyenin Mehmed Ali Paa lkesine ilhak zaruri idi. Nil kenarnda kurulacak bamsz bir devlet byk bir varlk tekil edebilir fakat bu gayeye varlmas iin Suriyenin Msra katlmas arttr. Akdeniz ile Basra Krfezi ve Hazar havzasna giden yollar Suriyeden gemektedir. Halk Mslmandr ve Msra yakn sayda insan yaamaktadr. nsan kayna olarak son derece nemlidir. Savunma yaps itibariyle korunmas kolaydr ve Hicazn gvenlii iin arttr... 42 Mehmed Ali Paa, Suriyenin Msrn gvenlii iin nemini Hicaz Vahhabilerden temizledikten sonra daha iyi anlad. Suriyenin kendi idaresinin bekas iin gerekli olduunu sylemekten ekinmiyordu. Mora savandaki yardmndan dolay kendisine verilecei sylenen Suriye konusundaki szn yerine getirilmesi gerektiini aka sylyordu. 1813 Austosunda Mehmed Ali Paa bu sz ve Hicazn gvenliini gereke gstererek Suriyeyi istedi. Babli bunu reddetti ve Mehmed Ali Paa da fazla srar etmedi. Ama Mehmed Ali Paa, Suriyenin Msr iin nemini kavram ve buray ilk frsatta ele geirmeyi kafasna koymutu. nk Msrn topra verimli olmasna ramen sanayi iin ihtiya duyaca kereste ve yer alt kaynaklar bakmndan olduka fakirdi. Msr sanayi rnlerini ihra edebilmek iin kullanaca gemilerde kullanmak zere bol miktarda kereste, kmr ve yakta ihtiyac vard. zellikle kereste ve kmrn salanabilecei en nemli yerler Suriye ve Karaman eyaletleri idi. Ayrca silah fabrikalar ve tophaneler iin ihtiya duyulan kmr, bakr ve demir Suriyede bol miktarda mevcuttu. Mehmed Ali Paay byk hayallerini gerekletirmede en fazla engelleyen konu kalifiye insan skntsyd. Msrda topra ekecek yeterli miktarda ii ve askerlik yapacak kalifiye eleman da yoktu. Hicaz, Mora ve Sudana asker gnderilmesi iin birok kiinin askere alnmasndan dolay tarm ve sanayide insan ihtiyac ortaya kmt. Bu ihtiyac dier yerlerden karlamak mmkn olmad iin Mehmed Ali Paa btn dikkatini Suriyeye yneltmiti. Ayrca Suriye zengin tarmsal kaynaklar ve ticaret yollar zerinde bulunmas nedeniyle ihtiya duyduu vergi gelirlerini ona sunacak imknlara sahipti. Suriye ipekyolu zerinde olduu iin dnya ticaret yollarnn
42

S. Samur, A.g.e., s. 21- 22.

43

kesime noktalarndan birinde yer alyordu. Suriyenin esiz mevkisi Asya, Avrupa ve Afrika arasndaki ticareti kontrol etme ve yaplan ticaretten olduka ykl miktarda vergi almak imkn salyordu. Dou Akdeniz ticaretinde merkez bir konumda bulunan Suriye ayn zamanda Msrn ticar rnleri iin en yakn ihra noktalarndan birisiydi. Btn bunlarn yan sra Suriyenin coraf konumu Mehmed Ali Paann siyas ve asker gvenlii iin son derece nemliydi. Mdafaas kolay olan bu mntka Msr korumak iin kolayca bir set haline getirilebilirdi. Suriyenin bu esnada 2 milyon tahmin edilen nfusu Mehmed Alinin ordusunu kuvvetlendirecek ve Msr halknn bu bakmdan ykn hafifletecekti. Bundan baka, Mehmed Alinin sanayi bakmndan hedeflerine ulamas iin Suriyenin iklimi ve mutedil havas Msrdan ok daha uygundu. Ayrca, Arap yarmadas ve Hicazda kurduu hkimiyeti araya yerletirecei Suriye tamponu ile garantiye almak istiyordu. Mehmed Ali Hicaza ayak basar basmaz, Kzldenizdeki adalar ve Kzldenizin ark sahillerini elde etmek iin tedbir almaya balam, bir mddet sonra da Bahreyn adalarn nfuzu altna alarak, Badatla siyas mnasebetler teminine almt.43 Mehmed Ali Paa Suriyenin nemini batan beri bilmesine ramen buraya asker gndermek iin uzun sre beklemitir. Bu beklemenin balca nedenleri unlardr: 1- Suriye Halk: Arazi savunmaya msait olduu iin savala almak zordu. Bu nedenle halkn eitli yollarla Mehmed Ali Paa idaresine ikna edilmesi gerekiyordu. Bunu salamak iin Paa her yolu denemekteydi. Bata Padiah olmak zere yneticilere birok hediyeler gnderdi. Blge Valileri ile ok iyi ilikiler kurdu. Sayda Valisi Abdullah Paa ile Cebel-i Lbnan Emiri Beir bunlarn bata gelenlerindendi. Halka ise blgeyi ele geirdiinde kendilerinden mir vergi almayacan vaat ediyordu.44 II. Mahmudun yenileme ve merkezileme abalar ile yenieri ocan kaldrmas geni bir memnuniyetsizler snf oluturmutu. Bu srada Mehmed Ali Paann ngiliz, Fransz ve Vahhabilere kar baarlar onu halk nazarnda bir kahraman durumuna getirdi. Bu nedenle btn muhlif guruplar ve halk, Mehmed Ali Paay desteklemeye balad ve bundan dolay birok ehir Paann ordusuna kendiliinden teslim oldu. 2- Osmanl Devletinin Durumu: Osmanl Devleti birok mesele ile uramakta ise de hl btn gcn kaybetmemiti. Bu nedenle onun daha da zayflamasn
43 44

. Altunda, A.g.e., s. 36. M. Nuri Paa, A.g.e., c. 2, s. 91.

44

beklemek gerekiyordu. 1806 ylnda balayan Rusya sava bu durumu byk oranda salayacakt. Birok devletle uzun sre savamak, artk devleti hzla gten drmeye balamt. 3- Avrupa lkeleri: lk dnemde hibir Avrupa Devleti, Mehmed Ali Paann Suriyeyi de alarak gl bir devlet olup blgedeki statkoyu deitirmesini istemiyordu. zellikle ngiltere, Hindistan deniz yolunun gvenliini, Rusya ise Boazlarn emniyetini dnyordu. Bundan dolay Avrupadaki durum onun harekete gemesi iin msait deildi. Mehmed Ali Paa btn bu durumlardan kurduu geni haberleme a vastasyla annda haberdar olmaktayd. Bundan dolay sabrla durumun olgunlamasn bekliyordu. 1831de Suriyenin zapt iin bekledii btn artlar gereklemiti. Suriye bu srada merkez hkmetin zayfl dolaysyla bir takm yar mstakil ve birbirlerinin aleyhinde alan guruplara blnmt. Mehmed Ali Paa btn bu guruplar eitli yntemlerle birbirine krdrd ve kendini destekleyebilecekleri de korudu. Sonunda kazand birok taraftardan baka btn Hristiyan ahaliyi de baz vaatler ile kendi tarafna ekmeyi baard. Hatta birok yerde Mehmed Ali bir kurtarc gibi bekleniyordu. Artk Mehmed Ali Paann Suriye harektn balatmas iin btn artlar hazrd ve sadece bunu meru klacak bir frsat bekliyordu. Buna da Sayda Valisi Abdullah Paa ile arasndaki bir problem dolaysyla sahip olmutu. Mehmed Ali Paa, Akka Valisi Abdullah Paaya kar harekete geerken unlar sebep gsterdi: 1. Mehmed Alinin Msrda balatt slahatlar ve yapt srekli harpler ok byk miktarda para sarfn gerektiriyordu. Binlerce Msr fellah zerlerine yklenen ar vergilerden inliyorlard. Ayrca ok nemli saydaki gen her an askere alnma tehdidi ile yayordu. Halk btn bu nedenlerle bir yokluk ve korku iinde yayordu. te Mehmed Alinin bu sert ve merhametsiz ynetimi nedeniyle 6000 kii Suriyeye iltica etmiti. Mehmed Ali Paa, Abdullah Paadan derhal bunlarn iadesini istedi. Fakat Abdullah Paa bu istei yerine getirmedi ve sert bir ifade ile u cevab verdi: Msrllar da Suriyeliler gibi, Osmanl mparatorluunun tebaasdrlar. Osmanl mparatorluunun istedikleri bir yerinde ikamete haklar vardr. 2. Babli ile Abdullah Paa arasndaki ihtilaf srasnda Mehmed Ali Paa ona 11000 kese bor para vermiti. Abdullah Paa bu borcunu demedi.

45

3. Mehmed Ali Paa ipekli kuma retimini artrarak Avrupa ile ticaretini biraz olsun dengelemek istiyordu. Bunun iin ipek retimini artrmas gerekiyordu Mehmed Ali Paa Bundan dolay Msrda dut aac yetitirmeyi ve ipek bcekiliini byk gayretlerle himaye ediyordu. Fakat ipek bcei tohumunu Suriyeden getirmek zorunda idi. Daha nce buna ses karmayan Abdullah Paa 1831 ylnda bunu yasaklamt. 4. Mehmed Ali, Abdullah Paay arka olan msr ihracatnn Sina yarmadas zerinden yaplmasn tevik ederek Msr limanlarnn zarar grmesine neden olmakla itham ediyordu. Bu durum gelimisine byk nem verdii denizcilik ve limanlara zarar veriyordu. te Mehmed Ali Paa btn bu nedenlerden dolay Suriyeye bir harekt dzenleme noktasnda kendisini hakl gryordu.45 Nihayet Mehmed Al Paa, Osmanl Devletinin btn uyarlarna ramen Abdullah Paaya kar harekt balatt. Her eye ramen II. Mahmud iki Valisi arasnda kan bu ihtilaf bar yoluyla halletmeye alt, ama btn uralarna ramen baarl olamad. Mehmed Ali Paa saldrya balarken Abdullah Paann, Padiahn yasaklad baz musik aletlerini kullanmasn bile gereke gsterdi. Ayn devletin iki Valisi arasndaki bu mcadele, araya Avrupa devletlerinin de girmesiyle daha sonra uluslar aras bir problem haline geldi. Abdullah Paa, Akka kalesi efsanesine de gvenerek ona kar geri adm atmad. nce blgedeki kolera salgnndan ekinen Mehmed Ali Paa, salgnn gemesiyle brahim Paaya harekt balatma emri verdi. brahim Paa komutasndaki Msr ordusu ksa srede hem Abdullah Paay yendi, hem de neredeyse hibir direnile karlamadan Osmanl Devletinin ilerine kadar ilerledi. Msr ordusunun ok ksa bir srede neredeyse hibir direni ile karlamadan Osmanl Devletinin kalbine kadar ilerlemesi geni olarak incelenmesi gereken bir konudur. Bu ilerlemede blgedeki Osmanl idaresinin siyas, sosyal ve asker ynden yozlamasnn en nemli etken olduu aktr. Mehmed Ali Paa buralar elegeirecek ekonomik ve asker altyapy Msrn geni kaynaklarn kullanarak planl ekilde hazrlamt. Ordusunu batl sisteme gre hzla techiz edip gelitirirken, snrlarna katmak istedii yerleri de deiik yntemlerle byk oranda kendi tarafna ekmeyi baarmtr. Mehmed Ali Paa buralardaki insanlarn gnln kazanmak iin btn yollar kullanrken blgedeki Osmanl idarecileri halk ezmeye devam ediyordu.
45

. Altunda, A.g.e., s. 36- 37.

46

Bedeviler ve ehirliler arasndaki atmalar ayyuka kmt. lerleyiin bu kadar hzl olmasnn nedenleri Gazze kads ile bir Fransz arasnda geen konumada yle ifade edilmektedir: Bugn bedeviler srlerini istedikleri ayrda otlatmakta ve istedikleri yerde gecelemektedirler. Hemen yanmzdaki lde bunlardan 6000 kii yayor. Abdullah Paa Nablus iftilerini tedip edeceine bunlarn aleyhine yrmeli idi. Btn halk bu yolsuzluklardan bkm, usanm bir halde reform istemektedir. Halk arasnda Mehmed Alinin Suriyeyi yaknda idaresi altna alaca ayialar dolayor; bundan baka Cezayiri ele geiren Franszlarn Suriyeyi de zaptetmeyi dndkleri syleniyor. te siz de gryorsunuz ki, bize gelecek fatih hangi tarafdan gelirse gelsin byk bir sevinle karlanacaktr.46 Mehmed Ali Paa devletini gven altna almak iin batan beri Suriyeyi ele geirmesi gerektiini dnyordu. Msrn gvenliini salamak iin Kuzey Afrikada ve yukar Nil vadisinde Avrupann byk devletleri ile uramak zorundayd. Hlbuki Osmanl topraklar neredeyse korumaszd. Osmanl Devletinin Yenieri Ocan kapatp yerine henz yeni bir askeri sistem kuramamas onun daha da rahat hareket etmesini salamaktayd. slm dnyasnda bir kahraman olarak grlmesi bu durumu kolaylatryordu. Mehmed Ali Paa 1831-1841 yllar arsndaki Suriye ve Anadolu harekt dneminde Hicaz Vahhabilerden kurtarmasnn kendisine salad prestijden uzun sre faydaland. brahim Paa da uzun devrede halkn kendisine duyduu sempatinin yararlarn grd. Suriye ve Anadoluda halk onu bir kahraman gibi karlyor, mukavemet etmeden ehirleri teslim ediyor ve neredeyse onun her istediini yapyordu. Halk II. Mahmudun merkezileme ve batllama abalarndan dolay Osmanl Devletine tepki gsterirken, brahim Paann baz vergileri azaltma ve halka baz yeni haklar verecei vaatlerinden dolay onu hararetle destekliyordu. Bu destek nedeniyle brahim Paa, Suriye ve Anadoluyu kolaylkla igal etti. Suriye ve Anadolunun brahim Paann eline gemesinden ksa sre sonra, bu vaatler yerine getirilmeyince durum deimeye balad. zellikle brahim Paann Avrupann gzne girmek iin Gayr-i Mslimlere verdii ayrcalklar, vergiler konusunda szlerini tutmamas ve blge halkn zorla silahszlandrp askere alma almalar, halkn sempatisini kaybetmesine neden oldu. Bunda blge halkn ona kar ayaklandrmak iin Avrupa devletlerinin ve Osmanl Devletinin yapt deiik
46

. Altunda, A.g.e., s. 38- 39.

47

almalarn da etkisi olduunu unutmamak gerekir. Halk isyana tevik ettikleri gerekesiyle tutuklanp Msra srgn edilen eyh ve ayanlarn durumu halk daha da kzdryordu. Yukarda da belirttiimiz gibi, halkn zorla askere alnmas uygulamas insanlar ok zor durumda brakt. Askere alnmamak iin kendilerini sakat brakmak da dhil, pek ok yol denediler. htiyarlar, kadnlar, ocuklar ve Gayr-i Mslimler hari halkn ou askere alnd. mr boyu askerlik yapmak zere Msra gnderildiler. Suriye ve Lbnan bata olmak zere blgenin btnnde gerekletirilen bu tr uygulamalar oralarn alabilir nfusunun azalmasna ve bir sre sonra ktlk yaanmasna neden oldu. Bylece bir kurtarc ve kahraman olarak karlanan Msr ordusu ksa bir srede kendisinden beklenileni veremeyerek btn taraftarlarn kaybetme noktasna geldi. brahim Paann yapt btn bu uygulamalar nedeniyle blgede halkn ona kar tavr deiti ve birok kargaa ile isyanlar meydana geldi. Bu isyanlarn ortaya kmasnda; blge halkna kar vaatlerin tutulmamas, blge ileri gelenlerine kar yaplan uygulamalar, Osmanl Devleti ve Batl devletlerin propagandalar, vergilerin azaltmak bir yana artrlmas, blge halknn zorla silahtan arndrlmas ve halkn mecburi askerlie zorlanmasnn etkisi olmutur. Btn bu nedenlerle 1833 ylndan itibaren Suriye ve Lbnan bata olmak zere igal edilen btn yerlerde isyanlar kmaya balad. Srasyla Kuds ve Nablus isyanlar, Safed olaylar, Nusayri isyan, Lice arpmalar ve Drz isyanlar gibi atmalar meydana geldi. Bu savalar g de olsa bastran brahim Paa pek ok askerini kaybetti. Suriye ve Anadoluyu halkn Osmanl Devletine duyduu tepkiler nedeniyle kolayca ele geiren brahim Paa, yapt yanllklar nedeniyle yine ayn hzla blgeyi boaltmak zorunda kald. Bunun sonular btn Osmanl ve Msr halkn etkiledi. Msr ordusunun Osmanl topraklarnda kald yaklak 10 yllk sre her iki taraf iinde birok sorunlara neden olmu ve gelecekteki ykllarna kap aralamtr denilebilir.

48

III. 1831- 1839 Aras Osmanl Devletinin Verdii Tavizler Ve Bunda Msrn Etkisi Avrupa devletleri 1830lu yllarda i meseleleriyle uratklar iin Osmanl Devletinde ve Ortadouda statkonun devamn istiyorlard. Msr meselesi ortaya kt zaman bu nedenle nce meseleye mdahil olmak istemediler. Msr birliklerinin Ktahyaya kadar ilerlemesi ve Rusyann meseleye mdahale etmesiyle Boazlar ve Hindistan yolunun tehlikeye deceini dnerek, zorunlu olarak karlar uruna meseleye mdahale ettiler. Msr meselesinde Fransa hari dier devletler Osmanl Devletinin yannda yer aldlar. II. Mahmud; Ktahya Antlamas srasnda Adana konusunda taviz vermesiyle, Mehmed Ali Paann antlamay kabul etmesi ve Avrupa devletlerinin basky kaldrdklarn grnce ikiyzllklerini ok iyi anlad. Bylece Avrupa devletlerinin gerek amalarnn Msr meselesini zmek deil, Ruslar boazlardan uzak tutmak olduunu grd. Ayrca ngiltere ve Fransa bu antlama srecinde daha ziyade Mehmed Ali Paa tarafn tutmulard. II. Mahmud, ngiltere ve Fransaya kar phe duymu ve Rusyaya yaklamt. Rusya bu durumdan faydalanarak hemen Osmanl Devletine yardm teklif etmi ve bir ittifak antlamas yapmay nermiti. ki devlet arasnda bunun sonucunda Osmanl Devletini Rus hegemonyas altna sokan 8 Temmuz 1833 tarihli Hnkr skelesi Antlamas imzalanmtr. Bu antlama 6 ak ve 1 gizli maddeden oluuyordu. zellikle gizli maddenin ortaya kmas ngiltere ve Fransa bata olmak zere Avrupa devletlerini kzdrd. Bu gizli madde ile Rusya, sava durumunda Osmanl Devletinin kendisine yapaca yardmdan vazgeerken buna karlk Osmanl Devleti, Rusyaya bir saldr olursa anakkale Boazn kapatmay kabul ediyordu. Bu antlamayla Osmanl Devleti Rus yardmn salarken, Rusya da bir sava durumunda Boazlarn gvenliini garanti altna alm oluyordu. Bu antlamay duyan byk devletler bir taraftan her iki devleti de protesto ederken dier taraftan da Osmanl Devletinden imtiyazlar salamak iin harekete getiler. ngiltere ve Fransa donanmalarn anakkale Boaz nlerine gnderdilerse de Avusturya ve Prusyann Rusya tarafn tutmasyla daha ileriye gidemediler. Bu tepki Osmanl Devletini bu iki devlete de yeni imtiyazlar vererek yanna ekme konusunda dnmeye itti. Mehmed Ali Paaya kar yaplacak bir harektta deniz gc ok nemliydi. Zamann en byk

49

deniz kuvvetine sahip olan ngiltereden yardm istendi. ngiltere bu teklifi baz ticar imtiyazlar karl kabul edebileceini belirtti. ki devlet arasnda yaplan uzun grmeler sonucunda 16 Austos 1838de ngilterenin stanbul bykelisi Ponsonbi ile Mustafa Reit Paa arasnda Baltaliman Ticaret Antlamas imzaland. Bu antlamayla Osmanl Devleti, ngiliz tccarlarn getirdii her trl maldan % 3 gmrk vergisi almay kabul etti ve birok imtiyazlar verdi. Bylece Osmanl Devleti, Msra kar ngiliz yardmn temin etmi oldu.47 Osmanl Devleti daha nce tarihinde grmedii bu byk bunalm da atlatmay baaracakt. Msr meselesi srasnda dnemin en kudretli donanmas olan ngiliz donanmas nemli faaliyetler gsterdi. ngilizleri bu kadar youn faaliyete iten nedenlerden birisi de onlara nemli ticari ayrcalklar veren 1838 Baltaliman Ticaret Antlamasdr. Bu antlama Osmanl pazarn adeta ngiltereye teslim ediyor, bylece Osmanl hkmeti, kapitlasyon dzenine ramen iktisadi alanda belirli lde devlet himayesine imkn veren yed-i vahid usulnden vazgeiyordu. Bu byk taviz Msr kalknmasnn da motoru olan mekanizmay berhava etmi oluyordu. Abdlmecidin clusunu mteakip ilan edilen Tanzimat Ferman da Osmanl Devletini btn Avrupaya irin gstermekte nemli rol oynamtr.48 Osmanl Devleti d destekle Kavalallarn hakkndan gelmi oluyordu ama ne pahasna? brahim Paa ordusu Ktahyaya geldiinde II. Mahmud dier Avrupa devletlerinden yardm alamaynca denize den ylana sarlr ilkesini dile getirerek Rusyay yardma ard. Batl devletlerin Msr meselesi srecinde Osmanl Devletine yardm ederken, kendi menfaatlerini de gzettikleri inkr edilemeyecek bir gerektir. Her devlet meseleye yaklarken nce kendi amalar dorultusunda hareket etmitir. Devletleraras ilikilerde bu durum siyaset felsefecileri tarafndan sk sk belirtilen bir gerektir. Devletlerin Msr meselesinin zmnde kendi menfaatlerini gzettikleri birok belgede dile getirilmektedir. Msr meselesinin zm srecinde ngiltere, Msr dndaki yerlerin Mehmed Ali Paada braklmamasn isterken Fransa, sadece Adanann Osmanl Devletine iadesini, kalan yerlerin ise kayd- hayat artyla Mehmed

47

Sina Akin, 1839da Osmanl lkesinde deolojik Ortam, Mustafa Reid Paa ve Dnemi Semineri, Ankara, 13- 14 Mart 1985, Ankara, 1994, s. 11- 13. 48 Sina Akin, A.g.m., s. 11.

50

Ali Paa ynetimine braklmasn istiyordu. Rusya ise fikrini glnn yannda yeralacak ekilde saklyordu. Avrupallarn her an fikirlerini deitirebilecekleri ve ne yapacaklarnn belli olmad Viyana Sefiri Rfat Paa tarafndan bir mektubunda yle ifade edilmektedir: Her dostun mevki ve ahvli baka ve celb-i menfaat ve def-i mazarratna dair mtalaa ve politikas baka olmala bu cihetler ile Dvel-i Mttefika beyninde Msr meselesinden dolay reylerde ihtilaf olunub, Mesela ngiltere Devleti Suriyenin alel-umum Msrlu yedinden nezi sretini iltizam itmekde ise de, Fransa Devleti tarafndan gya yalnz Adanann imdiden taraf Devlet-i Aliyyeye teslimiyle dier eyaletlerin kayd- hayat artyla te tarafta kalmas rey olunduu rivayet olunmakda 49 Mustafa Reid Paa, Msr meselesinin d destek olmadan Osmanl Devleti lehinde zlmesinin zor olduunu dnyordu. Bata o olmak zere Tanzimat dnemi devlet adamlarnn ou Avrupa devletleri hakknda iyi dnceler besliyorlard. Hatta biroklar iin Avrupa medeniyetine ve onun yaam tarzna hayrandlar tabirini kullanabiliriz. Avrupal devlet adamlar ise genellikle Osmanl Devletine menfaatleri dorultusunda bakmaktaydlar. Yani Osmanl batya duygularyla bakarken, onlar Osmanlya mantklar ve menfaatleri ile bakyorlard diyebiliriz. Matternih, Palmerston vb. birka devlet adam biraz darda tutulabilirse de dierleri iin yukardaki ifade kullanlabilir. Msr meselesi ile ayn dnemde gerekleen Yunan meselesi ve Cezayirin Franszlar tarafndan igali bunun ispat iin nemli bir rnektir. Rusya, daha sonra kendisine de ok zarar dokunmasna ramen Yunan isyann ve bamszln desteklemitir. Bununla ilgili bir belgede Msr meselesinde Avrupa devletlerinin durumu yle deerlendirilmektedir: Fransa Devletinin Cezayir ile uramas indel-ukela pek de tensib olunmamakda oldna binaen Devlet-i muarun-ileyha Cezayiri dahi srasyla Saltanat- Seniyyeye red idebilr yollu kelimat ityan ve irad itmelerinden Devlet-i muarun-ileyhann u aralk Devlet-i Aliyye hakknda olan hsn-i niyeti bir kat dahi anlalm ve bhusus Yunan maslahatnda b-taraf bulunan Neme Devleti gibi bir mazbutul-usl devlet dahi bu maslahata girmee niyet eylemi ve ngiltere Devletinin ise Devlet-i Aliyyenin kuvvetini iltizama politikaca mecburiyetinden baka, Mehmed Ali hakknda olan nefret-i kmilesi dahi bedihiyattan bulunmu ve bu Tanzimat, Yunan ittifak misill Devlet-i
49

Defter1, s. 3- b.

51

Aliyyenin haberi olmakszn vuku bulacak mevaddan olmayub her ne yaplacak ise Saltanat- Seniyyenin rey ve rzay- lisine mracaatla yaplaca istidlal olunmu50 Avrupal devletlerin Osmanldaki temsilcileri, Msr meselesi srecinde rasyonel deerlendirmeler yapmaktadrlar. ngilterenin stanbul Elisi, am Valisi Necib Paann blgedeki uygulamalarn eletirmekte ve bu yanl uygulamalar devam ederse blgede byk bir isyan kacan belirtmektedir. Valinin blgede vergi ve giyim kuam konusunda birok yanllklar yaptn bunun da halkta byk bir honutsuzluk oluturduunu ifade ederek, Suriye ve Lbnanda zulm derecesine varan bu uygulamalara bir son verilmezse halk isyan edecek diyor. Emir Beir halk iyi tanyan biridir ondan faydalanmak gerekir, onun grevden alnmas birok karkla neden olabilir diyerek ona ve din aznlk nderlerine iyi davranlmasn istiyor. ayet Necib Paa bu yanl uygulamalara son vermezse grevden alnmaldr gibi ifadelerle bir devletin iilerine resmen mdahale ediyor. ngilterenin bu derece Osmanl Devletinin iilerine mdahale etmeye cesaret gstermesinin balca nedeni, Msr meselesidir. Msr meslesinin zm iin Osmanl Devletinin istedii eyleri yapmasn ona empoze etme hakkn kendinde grmektedir. ngiliz elisi bir Osmanl Valisi ile ilgili yazsnda Osmanl Devletinden unlar istemektedir: am Valisi Necib Paa hazretleri Nasara taifesi 4 beldeye bargire rkiben girilmek ve balarna siyah sarkdan gayr nesne sarlmamak ve uuk renk libas iltibas itmemek hususlarna dair evmir-i edide ner ve ilan itmidir. Muarun-ileyh hazretleri Gazzede mtesellim ve ol havali kazalar olmak zere eyh Abdlhadi nam zat nasb ve tayin itmidir Muarun-ileyh hazretleri blda mezkr emirlerin zerine yryecek olursa ihtimal ki, Suriyede gavga peyda ola Necib Paa gibi hareket idenler taraf- Devlet-i Aliyyeden def ve tedib olunmadklar takdirde Beriyyetam ahalisinin isyan akreb ihtimaldir.51 ngilizlerin yapt iin aynsn Avusturyal grevlileri de yapmaktadr. ngiltere ve Avusturya, Osmanl Devletinin yaamasn istediklerini belirterek iileri ile ilgili birok konuya mdahale ediyorlard. Avusturya Elisi de halkn, yanl uygulamalarndan dolay am Valisi Necib Paadan hi memnun olmadn belirtiyordu. Bu durum radt- Seniyye Defterinde yle ifade edilmektedir:
50 51

Defter1, s. 9- a. Defter4, s. 43- a, b.

52

Avusturya sefareti tercman am- erif valisi Necib Paa hazretlerinin mahall-i memuriyetlerine vuslnden ber zuhura gelen su-i harekta meyl ve rabetini ve ahalii amn Paa-y muarun-ileyh hazretlerine nisbetle selefleri Hac Ali Paa hazretlerinden daha ziyade honudca olduklarn... .52 ngilizlerin blgedeki bir ajan olan Ron isminde birisi blge Valilerinden ounun ak veya gizli rvet aldklarn belirtiyor. am ve Haleb Valileri bu konuda en ileri gidenlerdir diyor. Hatta rvet olarak alnan hayvanlarn saysn bile tam olarak (160) yazyor. Bunun nedeni Osmanl Devletini yaatmak m yoksa devleti istedii gibi ynlendirmek mi olduunu bilmesek de Mttefik devletlerin, Osmanl Devletinin iilerine her trl mdahaleyi yaptklarn bu yazmalardan aka grebiliyoruz. ngiliz ajan Osmanl Valileri ile ilgili yazsnda unlar sylyordu: Bu defa gelen haberlerde Beriyyetam taraflarnda muamelat- vakadan dolay izhar- ikyete dair 150 kadar arzuhal gelb hlasalarn bundan sonra ifade ideceini ve Necib Paa dairesinde rvet almaa balayub eeri Paa-y muarun-ileyh kendsi akdan almyor ise de memurlar tarafndan alnmakda oldn fakat kendsi hayvanat olarak imdiye kadar 160 res alm olduunu ve Hac Ali Paann divan efendisi ve kethda ve sair muteberan dairesi baya zengin olarak km olduklarn ve Haleb Valisi Esad Paa dairesinde dahi rvet alnmakda ve hatta milletlerden dahi para istemekde olduunu muma ileyh Msy Ron ifade ider.53 Fransa baz imtiyazlar salamak iin Msr bir antaj malzemesi olarak kullanma yoluna gitti. Bu durum Osmanl Devletini endieye drrken, Fransa ksa sre sonra ayn imtiyazlarn kendisine de salanaca vaatleri ile ngiltere ile yaplan antlamay tanyan ilk devlet oldu. Nitekim bundan ksa sre sonra 25 Kasm 1838de Fransaya da 10 maddelik bir antlama ile benzer imtiyazlar tannd. Bylece Fransann maddi olmasa da diplomatik destei salanmaya alld. Yunanistann bamszl ile milliyetilik, Cezayirin Fransa tarafndan igali ile smrgecilik hareketlerinin Osmanl Devleti aleyhine gelitiini gren Avusturya Bavekili Matternih, srann kendilerine geleceini anlayarak inisiyatif alma gerei duydu. Matternih Msr meselesini zmek iin Nizip yenilgisi sonrasnda hemen harekete geti. Onun nclnde 27 Temmuz 1839 tarihinde Avrupa devletleri tarafndan Msra bir nota verildi. Bu nota daha sonraki birok zm nerisinde
52 53

Defter4, s. 43- b. Defter4, s. 43- b.

53

dayanak noktas olarak gsterilecektir. Matternihin bu meseledeki ncl Osmanl Devleti ve halk tarafndan hi unutulmayarak Trk milletinin gerek dostu olarak grlm ve fikirlerine byk deer verilmitir. Bu durum bir defa daha Trk milletinin kendine destei olanlar hibir zaman unutmadn gstermektedir. Gnmzde yaynlanan birok tarih eserlerine baktmz zaman Matternihin hl minnetle anldn grrz.

54

NC BLM NZP YENLGSNDEN TANZMATIN LANINA MISIR MESELES (1839) I. Nizip Yenilgisi ve Osmanl Devletine Yansmalar Nizip yenilgisi Osmanl Devletinin varln ok kritik bir hale getirdi. Byk gayretlerle toplanan ve ykl miktarda masraf edilen Osmanl ordusunun kendisinden daha az saydaki brahim Paa komutasndaki orduya yenilmesi, halk ve Osmanl yneticilerini byk bir mitsizlie drd. Bu yenilgi ve daha ayias stanbula ulamadan II. Mahmudun vefat ile donanmann bizzat komutan tarafndan Msra gtrlmesi halk gayet karamsar bir duruma drd. Bu karamsar havay dnemin birok tarihisinde grmek mmkndr. Bu yenilginin yansmalarn Ahmed Ltfi Efendi tarihinde yle ifade etmektedir: Sultan Mahmud Hann vefat ve onu mteakiben Orduy- hmayunun malubiyeti ve donanmay- hmayunun Msra dehaleti misill yekdierini vely eden vakat- cesime-i muzrra, heyet-i vkelay- mevcudeye iras- dehet olmasndan ni her nasl olursa olsun tek Mehmed Ali Paa ile uzlalarak u gaile bertaraf edilsin mlahaza- sathiyyesi ile Mehmed Ali Paann kffe-i mstediyyatna izhar- msaade buyurulmasna karar verilerek54 Nizip savann geliimi ve yenilgiyle sonulanmas, dnemin birok tarihisi tarafndan ksa ve gayet zl bir biimde anlatlmtr. Osmanl ordusunda komutanlara danmanlk yapmak zere dnemin en gzde ordusu olan Prusya ordusundan Alman subaylar grevlendirilmiti, fakat bunlarn tavsiyeleri pek dikkate alnmyordu. Prusyal nl Mareal Moltke, o zaman daha Yzba rtbesindeyken Osmanl Devleti hizmetinde ve Hafz Paa komutasndaki orduda grevliydi. Moltkenin dncesi, Trk ordusu Frat nehrinin teki yakasna gemeyip, yalnz g ve grkem gsterisinde bulunursa, byle bir davranla yetinilirse, ksa bir sre iinde Msr askerlerinin kendiliinden dalaca merkezinde idi. Ancak, Sultan II. Mahmud hemen savaa balanmas konusunda komutan sktrp acele ettirdiinden Von Moltkenin tlerine uyulmad. Sultan Mahmud, savaa tutuulmas iin ok acele ediyordu. yle
54

Ahmed Ltfi, A.g.e., s. 1019.

55

ki, Sultann yaknlarndan Mehmed Ali Bey, Padiahn bu konudaki buyruunu yerine getirmek iin ordu kararghna yolland. Bunun zerine 1255 yl Rebiulevvel aynda (M. 1839 Mays-Haziran) Hafz Paa, Trk ordusunu alp Frat nehrinin kar kysna geti. Halep yaknlarndaki Nizip adl yerde Msr birlikleri ile savaa tututu. Yerinde ve iyi tedbirler alnmamas yznden Osmanl ordusu bu kez de yenilip bozguna urad.55 Osmanl Devleti, Nizip yenilgisi sonrasnda Avrupa devletlerinden duruma bir zm getirmelerini istedi. Bu meselenin sava ile halledilmesinin zor olduunu grerek youn diplomatik faaliyetlere giriti. Bata Avusturya ve ngiltere olmak zere Avrupa devletleri giriimlerini younlatrd. Nizip yenilgisi zerine Osmanl Devletinin diplomatik alanda yapt giriimler radt- Seniyye Defterinde yle anlatlr: Dveli hamse taraflarna arz ve beyanndan maksat ve asl dahi ayed yine tamahkrlk idine bir gne tereddt idecek olur ise Dvel-i muarun- ileyhim her drl cebr ve ibram ile iskat ve irzasna himmet itmelerini taleb ve iltimasdan ibarettir. Ve onlar dahi ol vechile say ve himmet idb de hibir nesneye hkm olunmaz ise ol vakit kabahat bsbtn kendi zerine kalaca ve yeniden muharebe kapusunun almasna sebeb- i mustakil olaca ve artk bu babda Saltanat- Seniyyeye bir ey denilemiyecei itiraf olunmak gerekdir...56 Nizip savan btn boyutlar ile en gzel ekilde anlatan belki de Prusyal nl Mareal Helmuth Von Moltkedir. Kendisi o dnemde Osmanl ordusunda grevlendirilen gen Prusyal subaylardan birisidir. Padiah tarafndan ordu komutan Hafz Paaya mavir olarak grevlendirilmitir. Onun dncesine gre, iki ordunun says birbirine yakndr. Yenilginin balca sebebi bakomutann subaylardan ziyade baz mollalarn tavsiyelerine kulak vermesidir. Avrupa devletleri iki tarafn da maddi manevi gcnn biraz daha krlmasn istemelerinden dolay, duruma mdahaleyi ardan almlardr. Burada Nizip yenilgisini ana hatlaryla onun hatralarndan ksaca anlatmakta fayda var. Moltke anlarnda Nizip savan yle anlatmaktadr: 20 Mays 1839; Svarimiz tekmil, imdi 8 alaymz var. Bunlara Mutan 1500 atl iltihak edecek; ordughta 53 tabur piyade var. Yine birok askeri bilhassa kamak yznden kaybettiimizi sylemeye bile lzum yok. Hakiki kuvvetin 25 ila 28 bin piyade 5000 atl ve 100 top olduunu tahmin ediyorum. Eer 35000 kiiyi harbe sokabilirsek
55 56

Mustafa Nuri Paa, A.g.e., s. 275. Defter1, s. 6- b.

56

sevineceim. Fakat bu miktarn brahim Paann muntazam asker olarak bize kar srebileceklerinin hepsinden daha fazla olmas ok muhtemel Biz nispeten ok byk sayda gayr- muntazam kuvvetler bekliyoruz Ktalara ift maa verildi, para avu dolusu datlyor Paa efendimiz bir mollalar divan kurdu ve feriklerden daha ileri geliyorlar. Paaya dn yanl anlalmamas iin tercman vastasyla harfi harfine unlar syledim Mollalar sana harbin hakl olup olmadn syleyebilirler, fakat bunun akllca olup olmadn yalnz sen takdir edebilirsin. Btn eref ve sorumluluk sana aittir ve baka hi kimseden tavsiye beklememelisin ama onun iitmek istedii ey bu deildi. Paada iman deil gven eksik Mamafih hemen balayabilmek iin tamamen hazr olmadan kesinlikle harp ilan etmememiz lazm olduunu tasdik etti Bu nn en nemli meseleleriyle megul olan Avrupa diplomasisi, zlmesi imknsz grnen ark meselesini Ktahya sulhundan beri uzak bir istikbale att iin memnundu. 7 senede burada en azndan 50 bin asker toplanm ve gmlmtr. Karlnda bir ey kazanlmadan 100 milyon sarf edilmi ve btn vilayetlerin mahsul tketilmiti. Ama eninde sonunda, ya Avrupa devletlerinin ara bulmak iin teebbs girimelerinden veya iin savala bitirilmesinden baka are yoktur. Birincisi olmad bu yzden ikincisinin olmas gecikmedi57 Muhakkak ki Sultan Mahmud, gururunu inciten ve moralini bozan bu ezici duruma savala son vermeyi kararlatrmt. Ordunun ikmali iin hibir fedakrlktan kanlmad ve komutann istedii her ey yerine getirildi. Hkmet, Kk Asyada 3 askeri kuvvet bulunduruyordu ki bunlarn toplam 70 bin kiiydi. Bu kuvvetlerin yarsndan ou yeni toplanm askerler arasndan seilmi ve kendilerine biraz sava usulleri retilmi redifler ve iltimasla seilmi subaylard. Nizamiye ktalarnn yarsn da yeni askerler tekil etmekteydi. Askerlerin maa iyi, elbisesi mkemmel, yiyecei bol ve kendilerine tatllkla muamele ediliyordu. Fakat hemen hemen hibir asker iki seneden fazla dayanamyordu. lyor veya kayordu. Ordunun te ikisinin bu haline ilave olarak muktedir subaylarn yokluunu da belirtmek gerekir. Bu sebeple byle askerlerle hibir savan yaplamayaca ve kazanlamayacan kabul etmek lazm. brahim Paa ordusu iin de, ancak Osmanl ordusu ile mukayese edildii zaman daha iyidir denilebilirdi. Bu ordu da nceki yl Drzlerle savata korkun zayiat vermi, brahim Paa sava iin btn Suriyede ne varsa hepsini sonuna kadar toplam, Btn
57

Helmuth Von Moltke, Trkiye Mektuplar, s. 292- 300.

57

bunlara kar ordusu sadece Hafz Paann ordusundan 10 bin fazla sayya ulaabilmiti. Eer Osmanl ordular birleebilmi olsayd, saylar brahim Paann ordusunun iki kat olacakt. Btn artlar Osmanl Devleti lehine olmasna ramen birbirlerini kskanan 4 kumandan nedeniyle Osmanl ordusu yenilgiye urad. Btn savata Osmanl ordusunun kayb sadece 1000 civarndadr. Avrupa devletleri duruma mdahale etmek iin iki ordunun birbirini krmasn beklemilerdir. Bylece her iki taraf zerinde de menfaatlerini gerekletirme imkn bulmulardr. Osmanl ve Msr ordusunun ackl durumunu ve Avrupa devletlerinin buna kolayca son vermesini hatralarnda Moltke yle anlatr: Eer diplomatik teebbsler felaket olup bittikten sonra bu sihri temin edebilecektiyse, bunu engellemek iin teebbse gemeyileri esef edilecek bir ey. Aslnda buradaki durumun iyz hakknda Avrupada hibir ey bilinmediine kaniim. Mehmed Ali ile Babli kuvvetlerinin denk gelii yznden, grnte hareketsizlik hissini veren bir hle gelmi iki pehlivana benzemekteydiler... 58 Nizip yenilgisi zerine Avrupa devletleri giriimlerde bulunarak her iki tarafdan da kendilerinden izinsiz harekete gememelerini istediler. zellikle Avusturya ve ngiltere bu konuda daha fazla ne ktlar. Osmanl Devletinin bu srete istedikleri baz dzenlemeleri yapmas iin gizli veya ak bask yaptlar. Bu dzenlemelerin barn gerekleebilmesi iin bir n art olduu dnlebilir. Nizip yenilgisinden Londra Antlamasnn imzalanmasna kadar geen bir yllk srede Tanzimatn ilan edilmesi bu durumu gstermektedir. Bu sreteki durum radt- Seniyyi Defterinde yle ifade edilir: Saltanat- Seniyye ile Msr Valisi meyannda vaki olan mnazaat- politikyyenin tesviyesi zmnnda Vali-i muarun-ileyh ile baz Tanzimat (?) mzakeresine ibtidar itmek hususuna Devlet-i Aliyyeyi terib ve tevike sarf- say ve ikdam olunmu olub hatta Devlet-i Aliyye ol vechile hareket itmek maruzunda virilen pend nasihat sem-i kabul ile istima itmidir59 Osmanl Devletinin Nizip savanda yenilgiye uramasnn Msra fazla bir ey kazandrmayaca Avrupa devletleri tarafndan sk sk dile getirilmekteydi. Msrn bir muharebe kazand fakat kendisine birok dman edindii belirtiliyordu. Bylece byk Avrupa devletleri blgede statkonun deimesine izin vermeyeceklerini
58 59

Helmuth Von Moltke, A.g.e., s. 301- 314. Defter1, s. 17- a, b.

58

vurgulamak istiyorlard. ki tarafn denge durumunda kalmas Avrupa devletlerinin istedii durumdu. Onlara gre Msr her ne kadar Osmanl Devleti ilerine kadar ilerlemise de bu durum geicidir. Osmanl Devletinin devletler arasndaki durumu kalcdr, Msrn ise u anda byle bir pozisyonu yoktur. Bundan dolay durum eninde sonunda normale dnecektir. Matternih ile Viyana sefiri Rfat Paa arasnda geen bir mklemede bu durum yle dile getirilmektedir: imdi cay- nazar iki tarafn kuvvetinin muvazenesidir. Her ne kadar Msrlu taraf zahiren suret-i galebede olmu ise de, manevi olarak Devlet-i Aliyye kuvvetini zayi itmemidir. nk Devlet-i Aliyyenin kuvveti ebedi ve zti, Mehmed Ali Paann kuvveti kendi zatyla kaim suretinde rz ve fanidir.60 Nizip yenilgisinin en nemli sonular hastalk, karklk ve gda sknts olmutu. Bu nedenle ordughn baka bir yere tanmasnn uygun olaca dile getirilmitir. Ordu merkezinin tanmasnda evrede zararl unsurlarnn bulunmamas ve dier ihtiyalarn kolayca temin edilebilmesi etkili olmutur. Nitekim askerlerin Siverekten kaldrlarak Urfaya yerletirilmelerinin uygun olaca radt- Seniyye Defterinde am Valisi Selim Paann dilinden yle ifade edilmektedir: Etrafta olan Ekrad marub Ergani madeni hususatna sekte ras eylediini ve ol havalide zahirenin klleti cihetiyle Sivereke bir mikdar Svari irsali tasmim-kerde-i lileri olman Siverekdeki askerin iadeleri ifadesini mir bir kta ltufname-i mrneleri reside-i dest-i terkim olmu...61 Nizip savandan sonra Osmanl Devletinin deiik eyaletlerinden gelen askerler a, hasta ve perian bir halde blgeye dald. Bu durumu dzeltmek iin Selim Paa daha nce de belirttiimiz gibi merkeze bir yaz yazd. Bu yazda, blgede dolaan birok yabancnn halkn arasn bozmaya altn belirterek, buna kar dikkatli olunmas gerektiine dikkat ekti. Selim Paann istekleri ile ilgili yazlan cevabi yazda, birlikten ayrlmadan Trk, Krd ve dier halkn hep birlikte hareket etmesi istenmekteydi. Bu yazda unlar dile getiriliyordu: Cmlemiz zllullahi fil-lem olan padiah- lempenah efendimizin kulu ve klesi ve Asitan- Krdin Abdullah Aa ve beri Aazdelere olan tenbihat- atfileri bad- mahzziyyet olmu idi 62

60 61

Defter1, s. 40- a. Defter1, s. 45. 62 Defter1,s. 46.

59

Osmanl Devleti, btn zorluklarna ve durumun karklna ramen kesinlikle halka zulmedilmemesini istiyordu. zellikle halktan temin edilen her trl mal ve hayvann cretinin hemen denmesini, blgedeki grevlilere sk bir ekilde tembih ediyordu. Fakat sava sonrasnda blgedeki durum fazlasyla karm ve zora girmiti. Malzemelerin tanmas iin gerekli olan hayvanlarn temininde ve onlara yiyecek bulunmasnda byk skntlar ekilmekteydi. Blgeden salanamayan ihtiyalar baka yerlerden getirilmeye allyor fakat bu da ok g ve masrafl oluyordu. Bu durumu blgedeki valilerden birisi olan Ferhad Paa yle ifade etmektedir: cab iden bahasyla ve arsa rin hayvanlarnza tahmilen bir gn evvelce bu tarafa yetidirilmesi Bu cihetle mezkr alaylar ile asker gndermee ahali-i fukaralarn veballerini boynunuza almayarak hemen irade-i hazreti dveri rzasnda bulunarak cmleten ittifak ve ittihada riayet iderek, asker ve leker gndermee hacet koymayarak icab ider bahas bu tarafa virilmek 63 Blgeden gelen btn haberler Nizip yenilgisi sonrasnda durumun ok kark olduunu gstermektedir. Nizip sava sonrasnda mttefik devletlerce verilen nota ile her iki taraftan da kendilerine danmadan bir harekette bulunmamalar istenmiti. Buna ramen Msrllar durmadan harekette bulunarak Osmanl Devletini tahrik etmektedirler. Birok ehirde haksz yere erzak ve yiyecek toplamaktadrlar. Halk, Msrllarn basks nedeniyle perian bir durumdadr. Blgedeki kt hava artlar ve gdaszlk yznden birok asker hayatn kaybetmektedir. Snr kamusu ran ise her zaman olduu gibi bu kargaadan yararlanarak Osmanl topraklarna tecavz etme ve blgeyi din duygular istismar ederek kontrol altna alma peindedir. Durum mbarek topraklarda da aynen belirtildii gibidir. Btn bu durumu Badat Valisi Ali Rza Paa gnderdii yazsnda yle ifade etmektedir: Msrlu takmnn durmayarak sarkntlk itmekde ve Msrlu bir mikdar askir ve araban ile Habur taraflarna gelerek Mardin havalisine ihale-i dest eylemekde ve bundan baka Necd tarafnda bulunan Hurid Paa Basraya gnderilmi olan asker Basrann vehamet-i havas cihetiyle peyderpay vefat itmekde ve yeni badan tekrar tekrar asker sevkine mecbur olunmakda Malum- lileri olduu zere bu ran Devleti zabta ve rabtaya riayetsiz bir kavim olduklarndan64
63 64

Defter1,s. 46. Defter1, s. 53- b, 54- a, b.

60

Nizip yenilgisinden sonra Anadolu bata olmak zere Osmanl topraklarnda dzen iyice bozulmutu. Msr birlikleri Anadolu ve dier Osmanl topraklarndan asker yazmak iin btn yollar deniyordu. Blgede tandklar btn ileri gelenlere mektuplar yazlarak, asker kaknlarndan isteyenlerin Msr ordusuna katlabilecei, bunlarn orduya katlmak zere yola ktklar andan itibaren maalarnn balayaca vb. vaadlerde bulunuluyordu. Btn bunlara kar Nizip savandan sonra Avrupa devletleri tarafndan verilen ve kendilerinden habersiz harekete geilmemesini isteyen notadan dolay baz savunma tedbirlerinin dnda bir ey yaplamyordu. Baz ajanlar vastasyla halk Osmanl ynetimine kar kkrtlmaya allyordu. Birok blge Valisi bu durumdan akayetiydi. Konya Valisi Hac Ali Paa, bu mektuplarn nereden geldiinin bilinmediini belirterek ikyeti olduu bir yazsnda, bu konuyla ilgili unlar dile getirmektedir: Drt be mahdan ber Arabistan havalisi ve Edirne taraflarnda peyderpey babozuk askeri tahrir olunmakda ve ortada olan sergerdeler tarafndan civarlarnda ve bu havalide ve baz Trkmen ilerinde bildikleri sergerdelere, kdnz gnden mahiyeniz ilemek artyla bulabildiiniz kadar babozuk askerini bilistishab getrin yollu ber-vechi hafi kadlar gelmekde oldu rivayet klnm 65

65

Defter2, s. 9- a.

61

II. II. Mahmudun lm ve Abdlmecidin Tahta k II. Mahmudun saltanat srasndaki olaylar, yabanclarn deiime ynelik etki ve teviklerini de harekete geirdi. Avrupann asker ynden Osmanl Devletine stnl birok kez ortaya kmt. 1832- 1833 yllarndaki stanbulu dahi tehdit eden Msr saldrs, Rusyann yardm olmasayd zor savuturulurdu. Msrllar baarya bu kadar yaklamalarn, ordularn zellikle Fransann yardm ile modern usullerde yetitirme ve donatmalarna borluydular. Rusyann yardm ile Msr ilerlemesi bir sreliine durdurulsa da Suriye ve Kilikya blgesi Msrllarn elinde kalmaya devam etti. Msr saldrs karsnda II. Mahmud nce ngiltereye bavurduysa da bu devlet baka nemli meselelerle urat iin yardm edecek durumda deildi. Daha sonra hatasn anlayan ngiltere, Palmerston vastas ile Osmanl Devletini aa uygun siyas, ekonomik ve asker reformlar yapmas iin srekli tevik etti ve cesaretlendirdi. Osmanl Devletinde bir dnm noktas olan 1826 ylndaki Yenieri Ocann kaldrlmasnda ngilterenin bu tevik ve desteinin byk etkisi olduu dnlmektedir. zellikle Sultan Osmann ldrlmesi ile tepki eken bu ocaa imdiye kadar bir operasyon yaplamamasnn nedeni, dhil ve haric artlarn uygun olmamasyd. ngilterenin stanbul Bykelisi Ponsonbiye, asker, idar ve mal yenilikler konusunda Padiah tevik ve etkileme grevi verildi. Bu amala ngilizler ticar ortaklk diyebileceimiz 1838 Baltaliman Ticaret Antlamasn da devreye soktular. D ve i nedenlerden dolay II. Mahmud hzla reformlara giriti. Sultan, i isyanlar nedeniyle konumunu glendirmek zorundayd. Bu sebeple geleneksel devlet kurumlarndan bazlarn kaldrd ve yerine merkezi otoriteyi glendirecek yenilerini kurdu. Tekilat ve alanlar asndan izaf olarak batl ve modern diyebileceimiz bir brokrasi oluturmaya alt. Her ne kadar kendisi Avrupay hi grmemi ve hibir Avrupa dilini bilmemekte ise de Avrupa bir modernlemeyi tercih etti. inde bulunduu artlar nedeniyle seebilecei baka bir yolun olup olmad tartlabilir. Bunda, daha sonra Tanzimat ilan edecek Avrupay tanyan kimselerin evresini sarmasnn da etkisi olduunu unutmamak gerekir. II. Mahmud giritii bu modernleme almalarn bitiremeden ld ve yerine olu Abdlmecid, Osmanl-Msr savann Osmanl mparatorluunun btnln tekrar tehdit ettii ok kritik bir

62

dnemde tahta kt. Sultan Mahmud, Msr olaylar ile o kadar ilgilenmi, uranlan yenilgiler onu o derece zmt ki, uyku uyuyamaz olmu, bu olaylarn zntsn ve acsn unutmak iin ikiye iyice dm, bu yzden de sal son derece bozulmutu. Havas ve sakinlii kendisini dinlendirir diye onu amlca semtinde bulunan kz kardei Esma Sultann bana gtrdler. Son Msr atmasnda uranlan bozgun haberi gelmeden 19 Rebiulahir 1255 (2 Temmuz 1839) tarihinde 55 yanda ve saltanatnn 31. ylnda ld. Kendisinin salnda yapt vasiyet zerine Divan Yolunda bulunan Esma Sultan Saray arsasna gmld. Daha sonra bu mezar zerine byk ve gzel bir trbe yapld. Buras daha sonra birok Tanzimatnn son istirahatgh oldu.66 Bazlar onun Nizip yenilgisinin kahrndan ldn syleseler de, o gnn ulam ve haberleme imknlar ile Nizipten stanbula haber gelmesinin en az 15 gn srdn biliyoruz. Bizce lmnde savalarda alnan srekli yenilgilerin etkisi olsa da, Nizip yenilgisinin tesiri bulunmamaktadr. nk Nizip yenilgisi 24 Haziran 1839da, II. Mahmudun lm ise 2 Temmuz 1839da olmutur. Yani Nizip sava ile II. Mahmudun lm arasnda sadece 8- 9 gn fark vardr. Bu ksa srede yenilgi haberinin stanbula ulamas dnemin iletiim imknlar ile mmkn deildir.67 II. Mahmudun lm zerine daha nce de belirttiimiz gibi tahta olu Abdlmecid kmtr. II. Sultan Mahmud Hann byk olu ehzade Abdlmecid Han, babasnn lm zerine 3 Temmuz 1839 gn Osmanl tahtna oturdu. Sadrazamla Hsrev Paa, Meclis-i Vl bakanlna Rauf Paa, Seraskerlie Halil Paa, Ticaret Nazrlna Sait Paa atand. Ertesi gn, Nizipte ordumuzun Msr birliklerine yenildii bildirildi. Be on gn sonra da Kapdan- Derya Fevzi Ahmed Paann Osmanl donanmasn skenderiye limanna gtrp Mehmed Ali Paaya teslim ettii eklindeki acaip haber geldi. Bu haber acaipti nk bu Ahmed Fevzi Paa, Sultan Mahmud Hann ok inand ve gvendii bir kii idi.68 Birinci Abdlmecid 16 yan 2 ay 6 gn gee clus etti. Annesi Bezm-i lem Valide Sultandr. Birinci Abdlmecid aabeyi Sultan Abdlhamidin lm zerine 2 yanda veliahd olmutu. Hem Dou hemde Bat kltr ile yetitirilmi nl Tanzimat hkmdardr. lek Franszca renen ilk Osmanoludur. Sls, celi, rikadan icazetli hattattr. Bat musikisine vkf piyanisttir. Trk musikisi renmeyen ilk hkmdardr.
66 67

Mustafa Nuri Paa, A.g.e., s. 275. Nesimi Yazc, Tanzimat Devri Osmanl Posta Tekilat, Ankara, 1981, s. 17- 52. 68 Mustafa Nuri Paa, A.g.e., s. 276.

63

Mevlevi ve ince marangozdur Babasnn sert otoritesinden mahrumdu. Asrnn Avrupa tipi hkmdarlarnn en sekinlerinden birisiydi. Devleti babas gibi ahsen ynetmedi, babas tarafndan yetitirilen brokrasi takmna devretti. Bu tutum dnyann gidiatn iyi kavradn gstermektedir. Zaten Tanzimat byle bir ynetim tarz gerektiriyordu.69 Dnemi bizzat yaayan Prusyal subay Moltke grdklerini gayet etkili bir dille anlatmtr. Her iki Padiah arasnda dikkat ekici karlatrmalar yapmtr. Abdlmecidin babasndan daha suskun ve ask yzl olduunu ifade etmeketedir. Moltke anlarnda tahtn el deitirmesinden ve Padiahlarn dikkat ekici ynlerinden yle bahsetmektedir: Padiah bizi iltifatla kabul etti, hediyeler verdi ve gitmemize msaade etti. Sultanla 6 Eyllde Beylerbeyi saraynda grtk. Grn bana mteveffa Sultan ok hatrlatt. Abdlmecid yakkl bir delikanldr ancak 17 yanda olmasna ramen zarif biraz da solgun ehresini muhteem bir siyah sakal sslyor. Hastalktan ziyade naif vcutlu birisi gibi grnmekde. Fakat bana babasndan daha skut ve daha ask yzl grnd.70 Alemdar Mustafa Paann, Rumeliden stanbula yryyle tahta kan II. Mahmud, bir baka Rumeli kkenli Paann ordusu Suriye ve Anadolu zerinden stanbula yrdnde saltanat ve hayatn tamamlamt. 1808-1839 yllar arasnda devletine mutlakyeti modernlemenin yolunu amt.71 II. Mahmudun devleti merkeziletirme almalar eyaletlerde huzursuzluklara neden olmu ve 1826 tarihinde Yenieri ocann kaldrlmas nedeniyle azalan merkezi otoritenin de etkisiyle arka arkaya isyanlar balamt. Sultan Mahmudun saltanat devri, Fransz ihtilalinin ortaya kard Milliyetilik akmlarnn da etkisiyle, yzyllardan beri Trk hkimiyeti altnda huzur iinde yaayan eitli milletlerin ve inanlarn benliklerini araylarna rastlar. Bu dnemde Srbistanda, Eflak ve Bodanda, Morada halk silaha sarldlar. Vahhabiler ba kaldrd, Ruslar kuzey snrlarn tazyik etti. Rumeli, Vidin, Badat, Trabzon, Akka, am, Halep, Lazkiye ve Yanya Paalar birbiri ardna isyan bayran ekti. stanbulda srekli Yenieri isyanlar grlyordu. Bunun sonucunda saltanatnn 18. ylnda (1826) mevcut devlet tekilatyla memleketi idare edemeyeceine ve bu durumu kkten deitirmek iin hayatn ortaya koymas
69 70

Ylmaz ztuna, Osmanl Devleti Tarihi, Siyasi Tarihi1, stanbul, 2004, s. 465- 466. H. V. Moltke, A.g.e., s. 318. 71 . Ortayl, A.g.e., s. 54.

64

gerektiine candan inand. Yapaca deiikliklerde Batnn mutlu ve mreffeh toplumlarn rnek ald. Osmanl toplumunu kkten deitirmek iin, daha nce hi grlmemi oranda reformlara giriti. Fakat otoritesini destekleyecek gl bir ordudan mahrum olduu iin baarl olamad.72 II. Mahmud, Bat devletlerini derinlemesine incelemi ve Osmanl Devletinde smrgeci amac olmayan bir devletle ibirlii iinde devleti modernletirmek istemitir. Sonunda Avrupada asker bir ne sahip Prusyada karar klmtr. 1833-1839 yllar arasnda eitli Prusyal heyetler Osmanl Devletine danmanlk yaptlar, saygnlk kazandlar. Bunlardan en nls kendisi de bir Prusyal subay olan Moltkedir. Prusyallar bata olmak zere Avrupadan getirilen bu uzman ve danmanlar fazla baarl olamadlar. nk Osmanllar hayran olup sayg duyduklar kfirlerin nerilerini kabul etmek istemiyorlard.73 Pepee gelien; Padiahn lmesi, Nizip yenilgisinin duyulmas ve Ahmed Fevzi Paann donanmay Msra teslim etmesi Osmanl ynetimini oka soktu. Duruma mdahale eden Dvel-i Muazzama 27 Temmuz 1839da verdikleri ortak nota ile Msr meselesinde kendilerine danlmadan harekete geilmemesini istediler. nk Nizipte gerekleen Osmanl ordusunun ar yenilgisi dengelerin deimesine neden olabilirdi. II. Mahmudun lm zerine tahta olu geince Msr meselesinde, Msrn durum deiikliine gidecei btn taraflarca dnlmtr. II. Mahmudun lm ile tahta geen olu Abdlmecid, Mehmed Ali Paann hrslar ile babasn ok kzdrd iin devlete byk zararlar veren kt eyler olduunu belirterek, buna bir son vermek istediini belirtmekteydi. Bylece milletin unutulmasna ve zarar grmesine neden olan sava tedbirleri sona erecektir. Abdlmecid, halkn rahat ve huzuru iin gemite olanlar unutmaya hazr olduunu, Msrn ynetimini veraseten Mehmed Ali Paaya brakacan, ayet isterese stanbula gelip ayana yz srmesine izin vereceini de ifade ediyordu. Bunu stanbuldaki yabanc elilerin huzurunda bildiriyor ve onlar da bu durumu devletlerine ve skenderiyede bulunan eliliklerine bildireceklerini ifade ediyorlard. Abdlmecid, Msr meselesini Mehmed Ali Paay affederek bar iinde zerse lkesinde birok meselenin kendiliinden zleceine inanyordu. Bunu yapmak iin birok tavizler vermeye hazrd. Belki de kendisinin genliinin verdii
72 73

H. V. Moltke, A.g.e., s. 321. Stanford Shaw, Ezel Kural Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, ev. Mehmet Harmanc, stanbul, 2006, c. 2, s. 75- 76.

65

tecrbesizlik ve evresinin yapt baz yanl ynlendirmeler, Mehmed Ali Paann da Fransaya ok gvenmesinden dolay, bu hedefine ulaamamt. Bu durum koca devleti bir Valisinin isyann bastrmak iin almak zorunda kald tedbirler ve borlar nedeniyle ykl srecine sokmutu. Bu konuda radt- Seniyye Defterinde Abdlmecidin ifadesiyle yle denilmektedir:Ezcmle Mehmet Ali Paa, pederim merhum muarun-ileyhin irar- hatalarn muceb baz halta teebbs itmi olduundan imdiye kadar hayli eyler vuku bulmu ve bu esnada dahi Vali-i muarunileyh icra-y muharebe olunmak zere tedarikata teebbs olunmu ise de asayi-i hal-i mlk ve milleti mcerred nisyan mensiyya hkmne konularak Vali-i muarun-ileyh hakknda afv u safh- ahnem erzan...74 II. Mahmud ld dnemde bata Msr meselesi olmak zere nemli problemlerle uraan Osmanl Devleti ekonomik olarak zor durumdayd. Ekonomiyi biraz rahatlatmak iin birok tedbirlere bavurulurken, Avrupadaki diplomatik grevli saysnn ve maann azaltlmasna da karar verilmiti. Bu kararn II. Mahmudun lmnden hemen sonra uygulamaya konulmasnn baz sakncalar grld iin bir sre ertelenmiti. Abdlmecidin tahta geiinin duyurulmas ve Msr meselesi ile ilgili youn diplomatik faaliyetlere giriilmesi Avrupadaki dil bilen grevlilerin nemini artrd. Bundan dolay buradaki grevlilerin yukardaki iki konu ile ilgili grevlerini tamamladktan sonra stanbula dnmelerinin daha doru olacana karar verildi. Hatta eli, maslahatgzar ve tercman dnda kalan yazclarn tasarruf iin grevlerine son verilmesinin uygun olaca belirtildi. Muarun ve muma-ileyhimin sefaret memuriyetlerinden infisal suretiyle avdet ideceklerinin imdiden uyuu mnasib olamayacandan culus- hmayun- meyamin-makrn- cenab- mlkneyi mutazammn Avrupa hkmdarnna baka baka name-i hmayun- ahne tasdr ve tesyr olunacak olduundan ngiltere ve Fransa ve Prusya krallarna ve Avusturya mparatoruna yazlacak nameler kendlerine irsal ile vesatt ve marifetleriyle teslim olunduktan sonra hakpay- hmayun- ahneye yz srmek ve yine merkez-i memuriyetlerine avdet eylemek sayiasyla muarun ve muma-ileyhimin bu tarafa husul mnasib gibi mtalaa olunmu... 75

74 75

Defter1, s. 4- b, 5- a. Defter1, s. 7- a.

66

III. Osmanl-Msr likilerine Dvel-i Muazzamann Mdahalesi ve Nedenleri Mustafa Reid Paa, Tanzimat ilan edip, bu suretle Avrupann sempatisini toplayarak Avrupa devletleri arasnda bir ittifak oluturmak ve kendi yanna ekmek istiyordu. Baz muhafazakr Osmanl devlet adamlar buna kar olsalar da Msr meselesinin bir ekilde zlmesini istedikleri iin bu duruma fazla ses karmadlar. 25 Mays 1838de Mehmed Ali Paa, hanedannn devam iin bamszln ilan etmek isteyince durum yine kart. Fransa duruma mdahale edince, Mehmed Ali Paa geici olarak bamszlk dncesinden vazgeti. Fakat ngiltere, Ortadouda durumun iyice karmasnn aleyhine olacan grerek duruma mdahale ihtiyac hissetti. ngiltere Hariciye Nazr Lord Palmerston ile Mustafa Reid Paa Austos 1838de Baltaliman Ticaret Antlamasn imzaladlar. Bu antlama ile ngilizlere tannan imtiyazlar daha da artrld. ngilterenin Ortadou ve Uzakdoudaki ticari karlar Msr meselesinin zlmesini gerektiriyordu. Palmerston deiik nedenlerle bu meselenin zmnde Osmanl Devletinin yannda yer ald. Bunlar temelde stratejik ve ekonomik karlara dayanan sebeplerdi. Bu durum, II. Mahmudun ngilizlere olan gvensizliini giderdi ve ileride en bunalml anlarnda ihtiya duyaca destei salad.76 Avrupa devletleri, II. Mahmudun yapaca reformlar iin ynn Avrupaya dnmesinden itibaren Osmanl Devletine her frsatta mdahale etmekten ekinmemilerdir. Nizip yenilgisi Osmanl ynetimini bu konuda bir bkknla ve bedbinlie gtrd. Prens Matternih, durumun sonunda kendi devletinin de aleyhine olacan dnerek bu srada devreye girdi. Rusyann Osmanl Devleti zerindeki etkisinden rahatsz olan ngiltere ve Fransa da bu durumu hararetle desteklediler. Matternih, Osmanl Devletinin Mehmed Ali Paann isteklerini kabul etmemesini ve Msr meselesini byk Avrupa devletlerine havale etmesinin daha uygun olacan belirterek, aka Osmanl Devletinin yannda yerald. Dvel-i Muazzama, Nizip yenilgisinden sonra durumun ald vehameti grerek Matternihin nclnde atekesi ve mevcut durumun korunmasn isteyen bir notay her iki tarafa da 27 Temmuz 1839 tarihinde gnderdi.77

76 77

Stanford. J. Shaw, A.g.e., s. 8. Ahmed Ltfi Efendi,A.g.e., s. 1019- 1020.

67

Donanmann Msra gtrlmesine Hsrev Paann Sadrazam olmas ile deien dengeler neden olmutur. Donanma komutan Ahmed Fevzi Paa ile Hsrev Paa arasnda husumet olduu iin onun Sadrazam olmasyla kendisine bir zarar vereceinden korkan Ahmed Fevzi Paa, donanmay Msra gtrmtr. Aslnda Ahmed Fevzi Paa II. Mahmudun en fazla itimad ettii komutanlarndan birisiydi. Ahmed Cevdet Paa Nizip yenilgisi ve Padiahn deimesi srecindeki karmak durumu yle anlatr: Cls- hmayunda Kapudan- derya bulunan Ahmed Fevzi Paa Donanmay- hmayun ile Akdenizde bulunup dman olan Hsrev Paann makam- Sadarete getiini iitip baz ndemas dahi n ihafe ve ifal etmekle Dersaadete gelmekten ise Mehmed Ali Paa ile bil-ittihad Hsrev Paa aleyhinde hareket etmek zere Donanmay- hmayunu alp skenderiye-i Msra gitmi ve firari lakabn ahz etmi idi 78 1839 yl banda btn Avrupa devletleri statkoyu deitirmek iin bir harekette bulunmamalar konusunda Osmanl Devleti ve Mehmed Ali Paay uyardlar. ngiltere btn dnyada liberal devletlerin ncln yapmada mttefik olduklar iin Fransa ile ortak hareket etmek istedi, fakat Msr meselesinde ayr dtler. Bu ayrlk Msr meselesinin zlmesiyle giderilmi gibi grnse de hibir zaman tamamen ortadan kalkmad. Bu ittifakn uzun sre devam etmesi mmkn deildi. nk bu iki devletin karlar her yerde atmaktayd. 1838 Maysndan itibaren Mehmed Ali Paa ordusunu iyice glendirmeye ve bamszlk ilan edeceini dair sylentiler karmaya balad. 1839 Haziranndaki savata Osmanl ordusu yenildi. Osmanl filosu bizzat komutan tarafndan Msra teslim edildi. Mehmed Ali Paa, Osmanl mparatorluunu istedii gibi ynlendirecek duruma geldi. Palmerston durumun daha da ileriye gitmesini istemiyordu. Meseleye mdahalede gecikmelerini srekli pimanlkla hatrlyordu. Rusya ile imzalanan Hnkr skelesi Antlamasn More as a burden than as anything else szleriyle yaplmas zor ama gerekli olarak belirtip pimanlkla anyordu.79 Palmerston Osmanl Devletinin bir Valisi tarafndan yklmasnn kurmaya alt dengeye byk zarar vereceini biliyordu. Bu konuda Avrupa devletlerinin ortak hareket etmesinin meselenin zm iin ok nemli olduunu dnyordu. Bundan dolay Fransa dndaki devletleri kendi etrafnda toplayabilirse sorunun eninde
78 79

Ahmed Cevdet Paa,A.g.e., c. 1, s. 6. The Cambridge Modern History, Vol. X, s. 255.

68

sonunda istedii gibi halledileceinden emindi. Nizip Sava sonrasnda ngiltere ve Rusya bata olmak zere Avrupa devletleri arasnda youn bir diplomasi trafiinin gerekletii grlr.80 Nizip yenilgisi zerine Osmanl Devleti, Avrupa devletlerine bavurdu ve meseleye acilen mdahale etmeleri gerektiini bildirdi. Fakat konuya mdahale yntemi hakknda zellikle ngiltere ve Fransa arasnda nemli gr farkllklar ortaya kmt. Matternih nce onlarn anlamasn bekleyerek kararsz kaldysa da durumun ktye gittiini grerek harekete geti ve Palmerston ile birlikte dier devletleri Osmanl Devleti lehinde ittifak noktasnda birletirdiler. Bu durum dnemin Viyana elisi Rfat Paa tarafndan yle ifade edilir: Devlet-i Aliyyenin dilhh ve cmle hayrlu bitirilmek zere yine dvel-i fahme canibine havle klnmasn ahz ve tekid eylemi idi muhat- ilm-i lileri buyruldkta emr- ferman efendimindir.81 Mays 1839 da sava devam ederken grmeler Viyanada balad. 24 Hazirandaki Osmanl yenilgisi zerine meselenin zm iin her iki tarafn da bulunduu durumda kalmasn isteyen bir nota verilmesi kabul edildi. 27 Temmuzda Avrupann meseleyi zeceine dair bu nota 5 devlet elisi tarafndan stanbula ve Msra verildi. ar, ark meselesinin tartma merkezinin tarihi rakibi Avusturya olmasn istemedi ve ngiltere ile birlikte hareket etmeye balad. Londraya ar tarafndan tam yetkili temsilci olarak gnderilen Baron Brunof, Palmerston ile beraber Mehmed Ali Paay durdurmann bir yolunu bulmak ve Osmanl Devletinin birliini korumak istiyordu. ngiltere ve Rusyann isteini Avusturya ve Prusya da kabul etti. Fransa bu meselede yalnz kald. Fransa kamuoyu ve Babakan Tiers, Mehmed Ali Paay destekliyordu. Tiers, ngilterenin btn devletler arasnda Msr meselesinde ittifak salayp Fransaya sava aabileceine inanmyordu. Fakat Palmerston durumu hayati nemde grd iin, Fransa ile ittifak bozma pahasna Avrupa devletlerini Osmanl Devleti lehinde ittifaka ikna etti. Bunun btn dnyada ngiliz karlarnn korunmas ve Osmanl Devletinin Fransa ve Rusya hegemonyas altnda iki paraya blnmemesi iin gerekli olduunu dnyordu. Bununla ilgili olarak Palmerston: For the interests of England, the preservation of the balance of power and the

80 81

Defter1, s. 01. Defter1, s. 2- a, b, 12- b.

69

maintenance of peace in Europe,82

diyerek ngiliz menfaatlerinin korunmas iin

gler dengesinin bozulmamasnda Osmanl Devletinin son derece nemli olduunu ifade ediyordu. Bu denegenin bozulmasnn byk ykmlara neden olacan dnyordu. Palmerstondan 150 yl sonra gerekleen dengenin bozulmas ve bunun sonucunda kan I.Dnya sava onun grnn doruluunu ispatlamtr. Avrupa devletler dengesinin korunmas yeni i savatan km Avrupa iin son derece nemliydi. Rfat Paa kendisiyle u anda gremese dahi Matternihin, Msr meselesinde tamamen Osmanl Devleti lehinde dndn daha nceki grmelerinden bilmekteydi. Matternih, batan itibaren Osmanl Devletinin

yaamasn kendi devletinin bekas iin bir hayat memat meselesi olarak grmt. Osmanl Devletinin yklmasyla balayacak ok uluslu imparatorluklarn yklmas srecinin eninde sonunda Avustury-Macaristan mparatorluunu etkileyeceini bir devlet adam feraseti ile anlamt. Btn tedbirlerini bu durumu mmkn olduunca geciktirmek iin alyordu. Osmanl Devletinin yklmasnn Avrupa dengesini bozacan syleyerek dier devletleri de bu ynde iknaya alyordu. Bu durumu bir mektubunda Rfat Paa yle ifade etmektedir: Dvel-i fahme-i Avrupann mvazene politikasnn hfz ve vikaye ve belki byle ir- hakkaniyet ile vaz ve tesis olunacak usl-i tammiyeti ile ruy-i arzda bulunan kffe-i dvel ve mlk-i asayi ve istirahat-i mtemadiyesini zmin olur83 Msr meselesinin zmnde Avrupann durumu karktr. Meseleye

baklarnda baz dengeleri gz nnde bulundurmaktadrlar. ngiltere; Baltaliman Ticaret Antlamas ile kazand ayrcalklar kaybetmemek, Avusturya-Macaristan; imde Osmanl Devletinin bana gelenlerin ayn zellikleri tad iin yakn gelecekte kendi bana gelmemesini, Rusya ise; boazlardaki ve Akdenizdeki menfaatleri iin mevcut durumun devamn istemektedirler. Fransa; menfaatleri bakmndan bu devletlerden ayrlmtr. Osmanl devlet adamlarna gre aslnda bu devletlerin hibiri Osmanl Devletinin eskiden olduu gibi gl ve etkili bir devlet olarak yaamasn istememektedirler. Bunun birok nedenleri vardr ve bunlar Hariciye Nazr Mustafa Reid Paa ve Paris sefiri Fethi Paa yle ifade etmektedirler: u Msr maslahatnn tesviyesine ngiltere, Fransa ve Avusturya devletlerinin meyl istidadlar
82 83

The Cambridge Modern History, Vol. X, s. 257. Defter1, s. 2- b, 3- a.

70

r-nma olmakda ve Devlet-i Aliyyenin saadet-i hl ve kuvvet ve miknetinin kemali Dvel-i muarun-ileyhimin dahi istemediinden Fransada efkr- umumiyyenin baz mertebesi henz habis-i merkm tarafna mil bulunmasndan neet itmekde olub84 ngiltere; Msr meselesinin zmnde Mehmed Ali Paaya hibir taviz verilmemesini isterken, Fransa; baz tavizler verilmesinde srar ediyordu. Bu duruma ngiltereyi ikna edemeyince gizliden gizliye Osmanl Devletine baskya balamt. Eer Osmanl Devletini taviz vermeye ikna edebilirse bunu ngiltereye kar koz olarak kullanabileceini dnyordu. Fransann meselede sesini fazla karamamasna dier devletlerin hepsinin deiik nedenlerle olsa da Osmanl Devleti lehinde tutum taknmas etkili olmutur. Bu durumun Fransa i siyasetini ok kartrdn bu sreteki hkmet deiikliklerinden grmekteyiz. Fransa i kamuoyu basksnda dolay Msr aleyhinde olacak bir karara evet demiyordu.: ngiltere ve Fransa Devleti beyninde cereyan itmekde olan mbahesat hitampezir olmu ve galiba galebe ngiltere tarafndan zuhur itmi olduunu telmihen tebir eylemi ve nk Rusya sefaretinin dahi bu hususda sapa yollara sapaca meczum oldndan85 Avrupa devletleri Nizip savandan sonra verdikleri ortak nota ile Osmanl Devletinden kendi kararlarn beklemesini istemilerdi. Daha sonraki btn uygulamalarn dayana bu nota olmutur. Matternih, Rfat Paaya Osmanl Devletinin kendilerine gvenini boa karmayacaklarn belirterek Msrn Nizip savan kazanmasnn pek nemli olmadn meseleyi Osmanl Devleti lehine halledeceklerini ifade ediyordu. Osmanl devlet adamlarnda ona kar bu meseleyi Osmanl lehine zeceine dair bir gven vard. Devlet-i Aliyye dahi Prens cenablarnn Saltanat- Seniyye hakknda olan her drl beka-hahlklarndan ve alelhusus Msr meselesinden dolay himmet ve gayretlerinden ibraz- kemal-i memnniyet itmekde oldu86 Avrupa devletleri Nizip yenilgisinden sonra Osmanl Devletine yardm edeceklerine sz vermelerine ramen, Fransann ak ve baz devletlerin gizli muhalefeti nedeni ile ii yavatan almak zorunda kalmlardr. Fransann dier devletlerden ayr dmesinin nedeni, Msr ile olan tarih, asker ve ticar balar olarak
84 85

Defter1, s. 7- a, b. Defter1, s. 38- b, 39- a. 86 Defter1, s. 40- a.

71

grlebilir. Fransa kamuoyu Msr taraftar olduu iin Fransann Msr aleyhinde bir ittifakta yer almas halkn galeyana gelmesine ve henz oturmam olan devlet sisteminin yklmasna neden olabilirdi. Yoksa bu meselede Kraln dncesi dier Avrupa devletlerinin dncesinden pek farkl deildi. Fransa Devleti dahi, her ne kadar Saltanat- Seniyyenin dost- mesalihi ise de bu babda olan umr- politikas Msrlu tarafna nf ve Devlet-i Aliyye menafiini dafi grnmekde olub Fransalunun ise mukaddema Msrda bulunmalar cihetiyle, Msr tarafyla Napolyon zamanndan ber mnasebet-i kadimeleri olarak, hlbuki Dvel-i sairenin oraca byle mnasebetleri olmdndan 87 Avrupa devletleri arasndaki dnce farkllnn Osmanl Devletinin aleyhine olduu aktr. Bu kritik durumda Osmanl Devletinin, Avrupa devletlerinin meseleninin zmnde ortak hareket etmesini bekleyecek ne zaman ne de sabr vard. Msr ordusunun igal ettii yerlerde yaptklar, Osmanl ynetimini iyice ileden karm ve Avrupann verdii szde durmayaca endiesine drmtr. Bu durumu Avrupadaki eliler grmelerinde sk sk dile getirmektedirler. Matternih ile bir grmesinde Viyana Elisi Rfat Paa ona bu durumu yle ifade etmektedir: Biz ibu Msr meselesini Dvel-i Hamseye havale eyledik. Ancak imdiye kadar bir semeresi hsl olmad. Ve bunun olmamas dahi tesviye-i maddede ittihad- reyleri bulunmadndan neet idiyor. u hale gre biz ne yapalm? Cmlemizin nazar dahi maslahatn netice-i hayriyyesini gzetmekdedir.88 Osmanl Devleti durumun btn zorluuna ramen, halka kar zor

kullanlmamasn ve meselenin mmkn olduunca kansz olarak halledilmesini istiyordu. Birok belgede bu durumu aka grebiliyoruz. Bu durum Osmanl Devletinin kendisine vizyon olarak belirledii Nizam- lem ilkesinin bir yansmas olsa gerektir. Osmanl devlet felsefesinin temelini, idare ettii topraklarda yaayan insanlarn refah ve mutluluu tekil ediyordu. Osmanl Devletinin bu meselenini zmnde Avrupa devletlerinden bekledii, blnmesinin engellenmesi ve isyann bitirilmesidir. Yoksa isyann ve igalin yaand blgelerin zarar grmesini kesinlikle istememektedir. Btn kadim Osmanl topraklarn bir vucudun azalar gibi grmekte, oralarda insanlarn ac ekmesinin Osmanl Devletine de ac verecei ifade
87 88

Defter1, s. 40- b, 41- a. Defter1, s. 41- a, b.

72

edilmektedir. Devlet-i Aliyye dahi mcerred kuvve-i cebriye imali srarnda olmayub nk ol taraflar alel-umum Memalik-i Mahruse-i ahneden ve ahali ve askerisi tebay- Saltanat- Seniyyeden bulunduuna mebni vucud- Devlet-i Aliyyenin azas mesabesinde olan yerlerin rahne-dar olmasn bittabi tecviz itmeyiz. Heman murad- lisi ber-vech-i matlub ve suhulet hsn-i tesviyesidir...89 Palmerston uzun sre tereddt ettikten sonra, Msr meselesinin zmnde ngilterenin menfaatinin Osmanl Devleti yannda yeralmak olduuna karar verdi. Matternihin de teviki ile bu meselede ar davranan dier devletleri Fransa hari bu konuda ikna etti. Osmanl Devletinden Mehmed Ali Paann hibir teklifini kabul etmemesini istedi. Msrn isteklerinin karlanmas iin dier devletlerin Osmanl Devletine bask yapmasna da engel oldu. Bylece byk bir diplomatik baar gstererek Fransa hari Osmanl Devleti lehinde bir Avrupa ittifakn salad. Bu durumu kendisi stanbul Elisine gnderdii bir yazsnda yle ifade eder:Tarafnza bu defaki talimatm Devlet-i Aliyyenin sebat ve metanet zere olmas ve Mehmed Aliye hibir ey terk itmemesi ve mttefiklerinin inesine emniyet buyurmas hususunda srar eylemenizi iar ve tavsiyeden ibaret olub Devlet-i Aliyye menafi-i sahihasna muvafk hareket ittikce Mehmed Alinin iddialarna iane in Fransalunun izhar eyledii arzusunun hibir semere ve neticesi olmayaca derkrdr.90 Matternih de aynen Palmerstonun yapt gibi, Osmanl Devleti lehinde bir ittifak iin youn faaliyetlerde bulunuyordu. Bunu Fransa hari byk oranda salamtr. Yazmalardan anlald kadaryla Matternih ve Palmerston deiik nedenlerle Msr meselesinin Osmanl Devleti lehinde zlmesi iin youn bir diplomatik faaliyet iindeydiler. Avusturya-Macaristan tarihine olan merak belki de onun Hunlarn torunu olan Trklere sempati duymasna neden olmutur. Matternih bir yazsnda Osmanl Devletinin lehinde dier devletlerle ittifak salamak iin gsterdii gayretleri gayet heyecanl bir ekilde anlatmaktadr. Onun yaptklarnn canl ifadelerle anlatlmas sadece menfaat iin uraan birisinin kuru szlerinden ziyade bir dostunu zor durumdan kurtarm kiilerin mutluluunu yanstmaktadr. Dvel-i Hamsenin ianelerine itimad klnmak suretini Saltanat- Seniyyeye kabul ittirmek in alelacele Dersaadete bir kurye gndermek zmnnda bir gece uyuyamayarak sabaha kadar yazu ile megul
89 90

Defter1, s. 41- b, 42- a. Defter1, s. 48- b, 49- a.

73

olmu Devlet-i Aliyye baz ashab- nfuzdan dirayetsiz kimselerin ifal ve ilgalarna kaplarak Mehmed Alinin kffe-i mesultna msaade olundun ifade itmek zere Msr tarafna tayin olunmu olan zat hemen gitmek zere iken lillahil hamd ziknolunan kurye Dersaadete vasl olmu ve Slale-i Osmaniyyenin harabn mcib olacak o misill bir kararn n kesdirilmi oldun ...91

91

Defter1, s. 51- b, 52- a.

74

IV. Mustafa Reid Paann Hariciye Nzrl ve Tanzimatn lan Mustafa Reid Paa, 1800 ylnda stanbulda II. Bayezid vakflarndan birinin yneticisinin olu olarak dnyaya gelmitir. lmiye kurumunda renci ve raklk yaamna atlm, 1810da babasnn lmesiyle, Ispartal Seyid Ali Paann hizmetine girmi, onunla Moraya gittiinde (1821) hem Osmanl ordularnn yenilgiye uramalarna hem de Mehmed Ali Paann Bat usulndeki modern ordusuna tank olmutu. Yeni asker kurumlarn stnln grmek, Avrupann renilecek ok eyi olduu konusunda onu ikna etmiti. Moradaki hayat ona ilmiye snf hayatnn kendisi iin uygun olmadn gstermi, bunun zerine pek ok gen Mslman gibi o da Bablide yeni kurulan ktiplik blmne girmek istemiti. Bylece Mustafa Reid Paa, Sultan Mahmud dnemi Babli brokrasisinin gen yelerinden biri olarak ktiplik brosuna katlmtr. Kaleminden kan belgelerdeki yaz ve anlatm Padiahn houna gitmi, hamisi Pertev Paa tarafndan Padiaha vlm ve tavsiye edilmiti. Hkmdar, bu gencin Franszca renmesini istemi, bu istei yerine getirdiinde artk yeni devir brokrasisinin de ncs haline gelmiti. Babliye girdiinde ksa srede ykselen Mustafa Reid Paa, 1834te Paris Elisi sonra Londra Elisi ardndan Hariciye Mstear bundan ksa bir sre sonra da Vezirlik rtbesiyle Hariciye Nzr oldu. II. Mahmud ldnde Hariciye Nzrl ile beraber Londra Eliliini yrtyordu. Padiahn lm zerine stanbula dnerek ksa sre sonra Tanzimat ilan etti.92 Pertev Paa Hariciye Nzr olunca, onunla birlikte Kahireye gidip, Mehmed Ali Paann Giride mdahalesi ile sonulanan grmelerde bulunmutu (22 Haziran- 1 Temmuz 1830). Mehmed Ali Paa bu grmeler srasnda ona sayg duymu ve Msrda kalmasn istemise de o bunu kabul etmemiti. Bu davran ile Pertev Paann daha fazla gzne girmi ve ok hzl ykselmitir. 1832 ylnda Mehmed Ali ve brahim Paa ile nce Kahirede sonra Ktahyada Osmanl temsilcisi olarak grmelerde bulundu. 1832 ylnda Amedci oldu ve Paris Elisi olarak atand (18341836). Pariste ilk olarak Avrupal devlet adamlar ile grt. Franszlarn Cezayiri igal sorununu, Msr meselesini tartt. Pariste yaklak iki yl kalan Mustafa Reid Paa buradan Londra Eliliine atannca Palmerston ve dnemin dier devlet adamlar
92

. Ortayl, A.g.e., s. 227.

75

ile Osmanl Devletinde gerekletirmek istedii reformlar hakknda grmeler yapma imkn buldu. Reformlara muhalif grubun banda Hsrev Paa varken Padiah, Mustafa Reid Paay 1837 ylnda Vezir unvanyla Hariciye Nzr olarak atayarak reformlar desteklediini aka gstermi oldu. Hsrev Paay da bulunduu Seraskerlik grevinden ald. Temmuz 1837- Austos 1838 yllar arasnda Mustafa Reid Paa kafasndaki reform planlarn olgunlatrd. Tanzimat fikrini uygulamaya dkmek iin II. Mahmudun ngilizlere duyduu kukuyu gidermeye alt. Bu dnemde ayrca Padiahn; rvet ve mal gasbn yasaklayan, eyaletlerde idar ve mal reformlarn ilk adm olarak Bursa ve anakkalede nfus saym yaplmasn emreden fermanlar karmasn salayarak, Tanzimatn ilk admlarn att. ktisad kalknma iin planlar gelitirecek; tarm, sanayi ve ticaret uzmanlarndan oluan bir komite kurdurdu. Deiik inanlardan tebaa arasnda eit davranmas iin Padiah tevik etti.93 Osmanl Devleti, 1833 ylnda Rusya ile yapt Hnkr skelesi Antlamas nedeniyle Avrupa karsnda yalnz kald. ngiltere ve Fransa bu antlamay 1833 yl sonbaharnda protesto ettiler.94 II. Mahmud, Osmanl Devletini iinde bulunduu yalnzlktan kurtarmak, Rus tehlikesini bertaraf etmek, Msr ve Cezayir meselesini Osmanl Devleti lehinde zebilmek ve yapt reformlara d destek salamak iin Avrupa bakentlerinde daim elilikler amaya karar verdi. te Mustafa Reid Paann Parise eli olarak gnderilmesi bu karar zerine olmutur. Mustafa Reid Paa; 1834, 1835, 1841 ve 1843 yllarnda olmak zere 4 defa Parise eli olarak atanmtr. 1839 ylnda Londrada iken ksa bir sre iin Pariste grevlendirilmitir. Grld gibi Reid Paa deiik zamanlarda 5 defa Pariste bulunmu ve burada drt buuk yl kadar grev yapmtr. Mustafa Reid Paann birinci ve ikinci elilikleri zamannda ve Parise daha sonraki geliinde en ok megul olduu hususlar, Cezayiri Fransz igalinden kurtarma ve Msr meselesini Osmanl Devleti lehine halletme konular oldu. Dier atamasnda ise zellikle Lbnan buhranyla uramtr. Burada aa yukar btn Avrupa efkr- umumisini, Osmanl Devletinin yaamas gerektii konusunda ikna etme baarsn gstermi, bunu salamak iin zel ilikilere girimekten ekinmemitir. Mustafa Reid Paa, Osmanl mparatorluunun kar karya bulunduu baz zel siyas meseleleri zmek iin grevlendirilmise de o politik dehas ile zel bir zm yolu bulmutur. Btn meseleleri ayr ayr zmek yerine her
93 94

S. J. Shaw, A.g.e., s. 90. M. H. Kutluolu, The Egyptian Question, s. 110.

76

meseleyi Osmanl Devletinin yaam meselesi olarak deerlendirmi ve bu ekilde zmeyi denemitir. Bylece genel zm yntemleri bulunduu an, kk ve mnferit hadiselerle meselelerin kendiliinden hallolacana veya bunlarn meydana gelmeyeceine inanmt. Bunu salamak iin yaplan Tanzimatn ilann Palmerston; ngiltere ve Fransada kamu duygularn olduka etkileyen ok baarl bir siyaset olarak nitelendirmitir.95 Mustafa Reid Paa, diplomatik faaliyetlerinde Avrupal devletleri, zellikle ngiltere ve Fransay u iki hususun zaruretine inandrarak onlarn yardm ve desteini salamay hedeflemitir: 1- Osmanl mparatorluunun toprak btnl ve istiklali, Avrupa bar iin arttr. Ayrca ngiliz ve Fransz menfaatlerinin korunmas ve devam iin mparatorluun btnl ve istiklali Rusyaya ve ayrlk hareketlere kar muhafaza edilmelidir. Bu hususta Mustafa Reid Paa, ngiltere ve Fransaya srekli olarak telkinlerde bulunmutur. Mustafa Reid Paaya gre; ark meselesinde ngiltere ve Fransa zaman kazanmaktan baka bir ey yapmyorlard. Aldklar uzlatrc tedbirler ve yarm tedbirler onlara kar yol olarak veya tahlikesiz olarak grnyordu. Fakat bu byk ve tehlikeli bir yanlgdr. Onlarn politikas tamamen yanl yoldadr. Osmanl mparatorluunun dezorganizasyonu ve zayflamas sonunda Rusya istedii blgede ve belki btn imparatorlukta karklk ve isyan karmakta kendisini serbest hissedecektir. Bu konuda tedbir almakta gecikmeleri veya yarm tedbirler almalar sonunda genel bir sava patlak verebilirdi Rusya, Osmanl mparatorluu iin ngrlen hibir reform plann gnll olarak kabul etmeyecektir. Dolaysyla Rusyaya dorudan doruya bir reform plan nermeye gerek yoktur. Bunun iin, nce ngiliz ve Fransz ittifak arttr. Avusturyann katlmasn temin iin Matternihi Osmanl mparatorluunda bir inklp ihtimaliyle ve sonunda Avrupada genel bir sava tehlikesiyle tehdit etmek yeterli olacaktr. Avusturya ittifaka sokulduunda Rusya ister istemez buna katlacaktr.96 Mustafa Reid Paann dncelerinden anlald kadaryla onun fikri, Avrupa devletlerinin bata ngiltere ve Fransann dikkatleri Osmanl mparatorluunun paralanmas tehlikesine ekilerek, onlarn mtereken

95

Salahi R. Sonyel, Tanzimat ve Osmanl mparatorluunun Gayr-i Mslim Uyruklar zerindeki Etkileri, Tanzimatn 150. Yldnm Semineri, Ankara, 1994, s. 344. 96 Bayram Kodaman, Mustafa Reid Paann Paris Sefirlikleri Esnasnda Takip Ettii Genel Politikas, Seminer, s. 70- 73.

77

kendi geleceklerinin gvenlii iin, Osmanl Devletini korumalar ve onun varln tehlikeye drecek bir harekete girimemeleri gerektii dncesi zerine oturuyordu. 2- Reid Paann diplomatik faaliyetleri sonunda elde etmek istedii hedeflerden ikincisi de, Osmanl mparatorluunu reformlar yoluyla modernletirmede ve kuvvetlendirmede Avrupann tasvip ve yardmn salamaktr. nk Paa Avrupa medeniyetini almadan, i ve d meselelerimizin zlebileceine inanmamakta, bu konudaki dncelerini sk sk dile getirmekteydi. Ona gre biz, medeniyetsiz asla hibir ey olamayz. O medeniyet de, sadece Avrupadan bize gelebilir. Trkiye iin en byk i reaya meselesidir. Eer reayaya verilmesi gereken hak ve hrriyetlerden bahsetse, lkede ona kt bir Mslman gz ile baklacan dnr. Bu konuda yksek sesle konumak Avrupal byk devletlere der. mparatorlukta, Hristiyanlar zerindeki bask iin seslerini ykseltmelidirler. deyemedikleri hara iin zavalllar horlanmakta ve ezilmektedir. Reaya hara yznden isyan etmektedir. Reaya dzenli vergi istemektedir. Vergi sistemi Hristiyanlar iin yerleirse Mslmanlara da bunu kabul ettirmek iin nemli bir adm atlm olacaktr.97 Grld gibi Mustafa Reid Paa, reformlarn yaplmas iin mutlaka Avrupann Babli veyahud Padiah nezdinde teebbste bulunmasn gerekli buluyordu. Reid Paann bu dnceleri Avrupa devletleri tarafndan gayet iyi bilinmekte ve bu durumu kendileriyle dindalar lehinde kullanmak iin planlar yaplmaktayd. Mustafa Reid Paa, Glhane Hatt- Hmayununda ngrlen dhili reformlar Avrupa veya sadece Fransa mdahalesiyle gerekletirme dncesiyle meguldr. Reid Paa, Osmanl mparatorluu hakknda u grlere sahiptir: Birincisi, mparatorluun bugnk yaps ve haliyle yaamas mmkn deildir. kincisi, Trkler kendi kendilerine medenileemez. ncs, gerekli grlen btn reformlarn kolayca gereklemesi iin Padiahn arzu ve iradesi yeterlidir. Yeter ki, byk devletler bunun iin ona bask yapsnlar. Mustafa Reid Paa byk devletler nezdinde bu mdahaleyi gerekletirme arzu ve fikriyle Parise gitmitir. Mustafa Reid Paa ile ilgili dnemin Fransa Dileri Bakan Guizotnun dncelerine gre Reid Paa; Avrupa medeniyetinin baz kaide ve artlarn Osmanl mparatorluuna getirtme mit ve arzusu ile meguldr. Bunu Avrupa medeniyetini Mslman detlerinden daha ok sevdii iin deil, Avrupa politikasnda memleketine ve padiahna yer, arlk ve
97

Bayram Kodaman, A.g.s., s. 70- 73.

78

itibar kazandrmak iin yapyordu. Ondaki hkim ve deimez fikir Trkiyeyi Avrupada tutabilmek iin, Avrupay Trkiyede tatmin ve memnun etmek gerekmektedir. O, Hristiyanlara hak ve hrriyetler, byk devletlere imtiyaz ve tavizler vermekle mparatorluu glendireceini, Mslim ve Gayr-i Mslimler arasnda bar temin edeceini zannediyordu.98 Yukardaki izahlardan da anlalaca zere, Mustafa Reid Paann gerek reformlarn gerekletirilmesinde ve gerekse Avrupallar yakndan ilgilendiren Msr, Cezayir, Lbnan buhranlar ve Hnkr skelesi Antlamas gibi dhili politik meselelerin hallinde ncelii tamamen byk devletlere brakarak teslimiyeti bir politika takip etmeyi o gnk artlar iinde uygun bir davran olarak grd anlalyor. Bunu sadece bir devletin nclnde yapmak yerine, btn devletlerin ortakl ile yapmann daha doru olacan dnyordu. Sonraki antlamalarda bunu baardn greceiz. Peki, Mustafa Reid Paa niin byle teslimiyeti bir politika izlemitir? Bunun nedenini zamann artlaryla, kendi karakterinde ve yapsnda aramak gerekir. Dnemin canl tanklarna gre, Reid Paada kendisini gsterme ve ykselme merak ardr. Bu yn biraz vlr ve pohpohlanrsa, byk tavizler elde etmek iin kk eyler zerinde tavizler verilirse, ondan her ey elde edilebilir. Fransa Dileri Bakan Guizota gre Mustafa Reid Paada, lkesinde yapmak istedii ilerin baars iin ok lzumlu olan niteliklerden birisi eksiktir; Trkiyede gl bir slahat olmak iin Trklk vasf ok az idi. Genliinden itibaren Trkiyenin Avrupa ile mnasebetleri konusuyla ilgilenmitir. O, daha ok Avrupal bir diplomata benziyordu. Reid Paa kendisi iin sylenen bu tr zellikleri kabul etmiyor ve yle diyordu: Ben ne Franszm, ne ngilizim, ne Rusum, ne Avusturyalym Ben Trkm, Trkten baka bir ey deilim; fakat kendisini Padiahna, lkesine, milletine adam bir Trkm; Vezir olmay kabul ederek, grevinin bykln idrak eden ve bkmadan bu grevi tamamlamaya azmeden bir Trkm.99 Mustafa Reid Paa, yetime tarz ve tecrbeleri sonucunda Osmanl Devletinin selametini Avrupann, mparatorluun ilerine mterek olarak mdahale etmesinde grmtr. Ama unu da aklmzdan karmamalyz ki, onu byk devletlerin kucana atan, Msr Valisi Mehmed Ali Paann Osmanl Devletinin bekasn
98 99

Bayram Kodaman, A.g.s., s. 70- 73. Bayram Kodaman, A.g.s., s. 74- 75.

79

tehlikeye dren bitmek tkenmek bilmez yaylma hrslardr. Reid Paa kendisinin ve yapt reformlarn baarsn Mehmed Ali Paann baarszlnda grmekteydi. Bundan dolay artlar ikisini ahsi dmanlar durumuna getirmiti. Zira Mehmed Ali Paa, Msrda baarl slahatlar yapm ve Hicaz kurtarmas ile slm kahraman grnts vermitir. Onun Msrda yapt dzenlemelerde Batnn bilim ve teknolojisi nplanda yeralrken, Mustafa Reid Paann ve Tanzimatlarn yapt dzenlemelerde Batnn moda ve hukuku ne kmtr Bu durum Mustafa Reid Paaya kar tepki domasna neden olmutur. Btn bu nedenlerle Mustafa Reid Paa, her ne pahasna olursa olsun byk tavizler vererek Avrupann Osmanl Devleti lehinde mdahalesini salamak ve Mehmed Ali Paay itaat ettirmek istiyordu. Bunda da baarl oldu ama bu Osmanl Devletine ok pahalya mal oldu. Mustafa Reid Paa, Yakna Trk tarihinin etkisi en fazla olan ahsiyetlerinden birisidir. Bu etki sadece onun yaad srece grlmemi, lmnden sonra da devam etmitir. Mustafa Reid Paa, inasinin deyimi ile Osmanl Devleti iin bir medeniyet resul grevi grmtr. Toplumumuzda nemini hl devam ettiren medeniyet mcadelesi ilk nemli temsilcilerinden birini Mustafa Reid Paann ahsnda bulmutur. Tanzimat dneminden itibaren Fransa ve ngilterenin XVIII. yzylda bilim ve teknolojiyle ulat yksek maddi ve manevi mevkiyi ifade etmek iin, medeniyet civilisation kelimesi kullanlmaya balanlmtr. Kavram ngiliz ve Franszlarn ortak mal olduu iin, daha sonra oluacak olan Avrupallk fikrinin de altyapsn oluturmutur. Civilasition kavram XIX. yzyldan itibaren Avrupa iin smrgeciliini merulatran bir ara olmutur. Dnyann btn blgelerinde yaplan smrgecilik hareketleri onlar medeniletirmek adna meru gsterilmeye allmtr. Bu etkinin Osmanl Devleti zerindeki ilk uygulamasn 1821 Yunan isyannda grmekteyiz. nk Yunanllarn isyan hareketi, Avrupa medeniyetinin nemli kaynaklarndan birisi Antik Yunan grld iin, barbar Trklerden kurtulu olarak btn Avrupada sempati ile karlanmtr. Fransann bir Osmanl topra olan Cezayiri igal etmesinde de ayn bakn izlerini grebiliyoruz. Diyebiliriz ki, Osmanl Devletinin yava yava yklmasnda sanayileme, smrgecilik ve Fransz ihtilali ilkelerinin etkisi olduu kadar bu medeniyet anlaynn da etkisi vardr. Medeniyet kavramnn Osmanl aydnlar arasnda daha ziyade kibarlk, zarafet, ahlak gzellii, giyim kuam vb. olarak anlaldn gryoruz. Avrupaya tahsil iin

80

gnderilen rencilerin dier lkelerden farkl olarak genellikle bu anlayla yetimeleri ilgintir. Konumuz olan Mehmed Ali Paann Avrupadaki hayat onun da ayn medeniyet dncesinde olduunu gstermektedir. Mustafa Reid Paa, Paris Elisi iken orada yaptklar ve yaadklar incelendii zaman gerekten nemli detaylar ortaya kmaktadr. Mustafa Reid Paa, Parisde Franszca renmek iin bir hoca aram, tandklar bunun bir bayan olmasnn daha faydal olacan belirtmilerdir. Bunun zerine Franszca dersi almak zere Operada alan bir bayandan ders almtr. Bunu Mustafa Reid Paann stanbula gnderdii bir masraf pusulasndan anlamaktayz. Mustafa Reid Paann bu opera sanatsndan sadece dil deil kibarlk ve zarafet konusunda da istifade ettii muhakkaktr. Bu dnemdeki medeniyet anlay, sonradan kendisine eklenecek olan ilm, teknik ve teki teknolojik sahalardaki anlamlardan hibirisini ihtiva etmemektedir.100 Mustafa Reid Paa, genel bir reform plan iin Padiahn saray ve Bablide danma kurullar oluturmasn da salad. Bylece XX. Yzyln akm olacak demokratik devlet anlaynn, Osmanldaki ilk temellerinden birini atm oldu. Ancak II. Mahmud onu dengelemek iin, saray danmanlna gelenekilerin lideri olan Hsrev Paay getirdi. Mustafa Reid Paa, Msr meselesinin yeniden alevlenmesi zerine destek aramak zere tekrar Avrupaya gitti. 1838 ylnda ngilizler ile Baltaliman Ticaret Antlamasn imzalayarak baz imtiyazlar karlnda onlarn desteini ald. Mustafa Raid Paa ve dier nde gelen Tanzimatlar bu destei salamak amacyla birok manevi deerlerden uzaklamak ve z benliklerini kaybetmekle sulanmlardr. Bu eletirilerde doruluk pay olduu onlarn baz fikir ve grleri incelendii zaman daha iyi anlalmaktadr. Tanzimat dnemi ynetici ve fikir adamlarnn birou maalesef Osmanly Osmanl yapan deerlerden uzak olarak yetimilerdir. Daha sonraki devlet anlaymzn en byk amaz olan halk-aydnbrokrat ayrlnn bu dneme dayandn syleyebiliriz. Mustafa Reid Paa ve dier Tanzimatlarn manevi deerlerden uzak olduu Ahmed Ltfi Efendi tarafndan tarihinde birka anekdotla anlatlmaktadr. Bunlardan biri yledir: Evkaf Nzr Eribozlu Mahir Bey bir gn Hariciye Mstear Rfat Beye yle diyor Taaccp ederim sizin halinize. Vaktiyle Ebussuud ve bn-i Kemal gibi zatlarn vaz eyledikleri kanunu bozup sizin gibi adamlar onlara bedel kanunlar vaz
100

Tuncer Baykara,Mustafa Reid Paann Medeniyet Anlay, Seminer, s. 49- 51.

81

u tanzim ediyorsunuz. Bir dier anekdotta Mustafa Reid Paa ile ilgili Padiahla yle bir konuma gemektedir Mustafa Reid Paa Avrupada, Mahir Bey Evkaf Nazr olarak Dersaadette bulunduu vakit bir Cuma selamlnda cennetmekn Sultan Abdlmecid Han hazretleri, Mahir Beyin mutaassp olduunu bildikleri cihetle Acaba bu gn Avrupada Reit Paa Cuma namazn nasl eda eder? deyu Mahir Beyi eref-i hitab- lileriyle mltefat buyurduklarnda burada iken klmazd ki orada klsn dedii mehurdur.101 Mustafa Reid Paay ve onun devletle ilgili fikirlerini en iyi bilenlereden birisi belki de birincisi Ahmed Cevdet Paadr. Cevdet Paa, Mustafa Reid Paann mahremiyet dairesine girerek ok nemli hadiselerin iyzn renmi ve onu yakndan tanm bir kiidir. Cevdet Paaya gre, Osmanl Devletine ilk defa diplomasi usuln getiren Reid Paa, Msr meselesinin en kark dneminde kendi ifadesiyle, Kevkeb-i Utarid gibi cirmi kk, kadri byk bir zat olarak ortaya kmtr. Cevdet Paaya gre, Msr meselesinin halli ile Tanzimatn ilan arasnda ok yakn iliki vardr. Sina Akin buna 1838 ylnda ngilizlerle yaplan Baltaliman Ticaret Antlamasn da ilave etmektedir. Cevdet Paaya gre, Fransa hari Avrupa devletlerinin ve kamuoylarnn Osmanl Devleti yanna ekilmesinde, Tanzimatn ilannn nemli etkisi olmutur. Reid Paa, Msr meselesinin zlmesinde ve Avrupa devletlerinin Osmanl Devleti lehinde bir araya getirilmesinde nemli bir diplomatik maharet gstermitir.102 Reid Paa bu byk diplomatik baarsna ramen Msr meselesinin hallinden sonra kaleme ald Ferman- li msveddesinde, Msr Hazinesinden senelik 80 bin kesenin Maliye Hazinesine aktarlmas ve Msrda bir Osmanl defterdar bulunmas maddeleri onun Hariciye Nezaretinden azline sebep olmutur. Zira Msrda bir Osmanl defterdar bulunmasndan rahatsz olan Mehmed Ali Paa, nce Reid Paaya mracaatla bu maddenin kaldrlmasna alm ve bunun iin kendisine baz rivayetlere gre 60 bin kese ake teklif etmitir. Reid Paann bu teklifi kabul etmemesi zerine Mehmed Ali Paa parayla elde ettii dier devlet adamlar vastasyla Reid Paay gzden drmeye muvaffak olmutur. Mustafa Reid Paa nce Edirne Valiliine daha sonra da Paris Sefirliine tayin olunarak stanbuldan uzaklatrlmtr. Bundan da anlalyor ki, antlamay kabul
101 102

Ahmed Ltfi, A.g.e., s. 1066- 1067. Ahmed Cevdet Paa, A.g.e., s. 6- 7.

82

ederek Mehmed Ali Paa Msr dndaki yerleri terk etse de Osmanl Devleti zerindeki tesirini hl srdrmektedir. Reid Paa, Cevdet Paann ifadelerine gre byk meselelerin halliyle kendini ispat etmi, byk hrete sahip bir devlet adamyd. Tanzimatn ilan ve Msr meselesinin btn Avrupann ittifak ile Osmanl Devleti lehinde zlmesi onun nn halkn nazarnda daha da artrmtr. Reid Paa bu prestijini, Osmanl Devletine Avrupada grd yenilikleri getirmek iin sonuna kadar kullanmtr. Bu dnemde Osmanl brokrasisi Reid Paann modernist anlay ile biimlenmitir. Mustafa Reid Paa, kendisinden sonra devleti yneten birok devlet adamlar yetitirmi, Sultan Mahmud devrinde grd usule uygun olarak Babliyi tekil eden Tercme Odasna Mslman tercmanlar alrken, Hariciye memurlarn btnyle Mslmanlardan semiti. Ancak onun yerine l Paa geince bu usul terk etmi ve Ermenilere haddinden fazla rabet ederek buralara fazla miktarda Ermeni doldurmutur.103 Cevdet Paaya gre, Mustafa Reid Paa licenap, doru bildiini ekinmeden syleyen, suistimalden kanan ama haddinden fazla ngiliz taraftar bir devlet adamdr. Mustafa Reid Paa ile geleneki devlet adamlar arasnda derin bir fikir ayrl vard. Nitekim Osmanl Devlet adamlar arasndaki bu geleneki ve modernist ayrmas bata ngiltere ve Fransa olmak zere Avrupa devletlerinin iine yaram ve bu devletler bu rekabetten azami lde yararlanarak sk sk Osmanl Devletinin iilerine karma imkn bulmulardr. Tanzimatn ilan, II. Mahmud dneminde yaplan yeniliklerin bir devamdr. II. Mahmud, Tanzimat ilan etmeyi dnm fakat eitli i ve d sebepler buna msaade etmemitir. II. Mahmud birok muhafazakr devlet adamnn taleplerine ramen Mustafa Reid Paay grevinden almayarak onu zmnen desteklediini gstermitir. Bunu Mustafa Nuri Paa da sylemektedir: Dileri Bakan Reid Paa, Msra kar byk devletler ile ittifak anlamas yapmak iin iki yldan beri Avrupada bulunup epey baar da kazanmt. Sultan Abdlmecid Hann tahta geiinin hemen ardndan stanbula geldi. H.1254 (M.1838) ylnda uygulanmas planlanm iken gerek grld iin ertelenmi bulunan Tanzimat Hayriyeyi ilan ettirip uygulamaya balatt.104

103 104

Ahmed Cevdet Paa, A.g.e., s. 1. Mustafa Nuri Paa, A.g.e., s. 277.

83

Mustafa Reid Paa ve dier Tanzimatlar Osmanl Devletini yaatmak iin onu yeni bir rotaya sokmaya almlarsa da bunun ne derecede baarl olduu hlen tartlmaya devam edilmektedir. Tanzimat dneminde Mustafa Reid Paann hem Hariciye Nzr hem de Paris Sefiri olmas baz problemler dourmutur. Dnemin uygulamas olarak bir kii birka grevi birden yapyordu. Tanzimat dneminde btn dzenlemelerin yk neredeyse Mustafa Reid Paann omuzlarna yklenmiti. Bu durum da doal olarak baz ilerin eksik kalmasna neden oluyordu. Bu durum belgelerde yle dile getirilmektedir: Devlet-i Aliyyenin istihsal-i mamuriyet ve miknete destres olabilmesi esbabna teebbs dahi faidel grndne ve bu mesele in elbette konferans tabir olunur bir meclis kad lazm geleceinden Umur- Hariciye Nezaretinde bulunduunuzdan sizin veyahud Devlet-i Aliyyenin ittihad- lisi olan lisana aina ve Avrupa ahvaline vakf baka birisinin bizzat Meclis-i mezkre duhul taraf- Devlet-i Aliyyeden istida olunmas lazmdr diyerek bu babda dahi baz ihtart- hayrhahneye dair hayli eyler sylemi olmala105 Tanzimatlar deiik fikirdeki aydnlarmz tarafndan kendi grleri dorultusunda deerlendirilmitir. Trkiyedeki sol dncenin nemli dnrlerine gre, Tanzimatlar ve Mustafa Reid Paa batnn ua olarak grlp bu Batllama smrge ve yar smrge haline getirilen btn Avrupa d lkelerde grlen cinsten bir Batllama, bir uydulamadr. Reid Paa, Tanzimattan sonra bol sayda rnekleri grlecek olan yeni tip bir devlet adamdr. Eskiden nfuzlu paalarn himayesine girilerek idarede kariyer yaplrken, Reid Paa yabanc bir devlete dayanarak kariyer yapma rn amtr.
106

Muhafazakrlar ise, Tanzimatla birlikte geleneklerimiz,

greneklerimiz ve trelerimizin aydnlarca Batl deerler karsnda ikinci plana atlmasn eletirirler. Onlara gre soysuz, kknden kopmu ve kendi halkndan uzak kendilerine aydn diyen yeni nesiller tarihi balarndan koparak kendilerini takip eden toplumu da manevi bunalm iine srklediler. Bunlara gre Tanzimat, Osmanl toplumuna ahlak kten baka bir ey getirmemitir. Gnmzn en nemli Osmanl tarihilerinden olan Halil nalck ise bize gre en doru ve Tanzimat dnemindeki gelimelere de en uygun tarifi yapmaktadr. Halil nalck, Tanzimat dnemini yle tarif ediyor: Tanzimat temel messeseleri bozulmu olan Osmanl mparatorluunun yepyeni bir medeniyetle ykselen ve taarruza geen
105 106

Defter1, s. 8- b. Doan Avcolu, Trkiyenin Dzeni, Ankara, 1968, s. 58.

84

bir Avrupann ezici stnl karsnda yeniden tekilatlanma teebbsnn kati bir safhasdr.107 Tanzimat hakknda olumlu veya olumsuz deerlendirmelerin hl devam etmesi, onun Trk tarihinin en nemli belki de birinci yenileme hareketi olmasndan kaynaklanmaktadr. Tanzimat hareketi toplumumuzda olumlu veya olumsuz nemli etkiler brakmtr. Bu etkinin Cumhuriyet dneminde de devam ettiini grmekteyiz. Her alanda kkl reformlar yapan Tanzimatn en baarl olduu alan Hukuk alan olmutur diyebiliriz. Tanzimatla btn Osmanl tebaasnn can, rz, mal ve din gvenlii salanmtr. Mustafa Reid Paa ngilterede yapt almalar sonucunda Batnn ilerlemesinin en nemli motor gc olarak hukuku grm ve Osmanl Devletnde hukuk reformu yapmann art olduuna karar vermiti. Tanzimatn ilan ile balayan hukukta yenileme, Osmanl Devletinin yklna kadar devam edecek hatta Cumhuriyetin ilanndan sonra da etkisini srdrecektir. Zaten baz Batllar Tanzimatn arlkl olarak hukuk alannda yapldn dnmektedirler. Bununla ilgili olarak nl Trkolog Mordtmann yle demektedir: Tanzimat hareketi, yalnz Mslman olmayan Osmanl uyruklarn hukuksal durumlarnda yaplan bir deiikliktir. Ama Trkiyede bu daha genel olarak hukuk ve idarede deiiklikler biiminde anlalmaktadr.108 Yukarda da belirttiimiz gibi birok Trk aydn Tanzimat deiik ynleri ile anlam ve yle tarif etmilerdir. Mesela, Hilmi Ziya lken Asker ve teknik olarak balayan Batllamann siyas-hukuk bir ekil almas109, Nihat Sami Banarl Osmanl Devletinin artk baa kamad asker ve siyas Rus ve Avrupa basks karsnda, srf varln korumak iin yapmak zorunda kald siyas, adl, ictima ve meden bir hareket110 olarak tarif etmilerdir. Cumhuriyetimizin kurucusu Mustafa Kemal Atatrk de Tanzimat yle tarif etmitir: Memleket iinde isyan ocan krklemekte olan Mslman olmayan unsurlar memnun etmek, onlarn tarafn yerli yersiz bahanelerle tutan, devletin iilerine karan Avrupa devletleri, Bat karsnda bir eyler yapmak zaruretlerinden doan bir hareket.111

107 108

Halil nalck, Tanzimat ve Bulgar Meselesi, Ankara, 1943, s. 2. Ahmet Mumcu, Hukuku Gzyl Mustafa Reid Paa ve Tanzimat, Seminer, s. 39. 109 Hilmi Ziya lken, Trkiyede ada Dnce Tarihi, stanbul, 1979, s. 34. 110 Nihat Sami Banarl, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, stanbul, 1980, c. II, s. 810- 811. 111 Nejat Gyn, Tanzimata Yneltilen Eletiriler, Seminer, s. 105.

85

Tanzimatn getirdii Mslman-Hristiyan eitlii prensibinden iki taraf da memnun kalmamtr. Hatta daha nce de belirttiimiz gibi Hristiyan tebaa da aralarndaki dengenin bozulmasndan kayg duyarak, Tanzimata pekiyi gzle bakmamlard. Gayr-i Mslimler, Tanzimatn getirdii haklardan ksmen memnun olmakla birlikte, onun getirdii yeni sorumluluklara kar kyorlard. Mslmanlar ise, Gayr-i Mslimlere verilen ayrcalklardan rahatsz oluyor; slam dininin stnlne bir rpda darbe vurulduunu dnyor ve menfaati zarar gren bazlarnn kkrtmas ile birok yerde erat elden gidiyor lklar ile gsteri yapyorlard.112 Yabanc devletler, Mslman halkn honutsuzluundan faydalanarak, Katolik, Ortodoks ve Protestanlarn hamisi sfatyla Osmanl Devletine daha fazla mdahalelerde bulunma frsat bulmulard. Tanzimat Fermannn hazrlaycs ve bu dnemin en nemli ahsiyeti olan Mustafa Reid Paa ve arkadalarnn gayesi lkeyi modernletirmekti. Cevdet Paann ak olarak ifade ettiine gre ner-i maarif ve tamim-i terbiye ile devleti, usul-i cedide-i Avrupaya tevfikan tanzim etmek yani eitim ve kltr yaygnlatrmak yolu ile devleti Avrupadaki yeni usullere gre dzenlemek idi. Bunu salamak iin tabiatyla birok Batl messese ve fikirler lkeye girdi. Milliyet duygusu, vatan sevgisi, hrriyet ak, halkn ynetime daha fazla katlmasn ifade eden merutiyet ve cumhuriyet gibi kavramlar bunlar arasndadr. Btn bu gelimeleri, Tanzimatn yaratt fikirlere ve kahramanlara borluyuz. Bu nedenle baz tarihiler: Cumhuriyetin temelleri Tanzimatla atlmtr demektedirler.113 Tanzimat yneticilerinin ve aydnlarnn amalarndan birisi de ittihad- slm dan nce ittihad- ansr yani slm birliinden evvel milletlerin birliini salamakt.114 Bunun iin retilen Osmanl deyimi 1876da Kanun- Esasiye de girdi ama maalesef baarl olamad. Bu baarszln sebebini 1789 Fransz ihtilalinin getirdii milliyetilik ilkelerinin sonularnda aramak gerekir. Bununla ilgili Atatrk unlar sylyor: Osmanl mparatorluu dhilindeki akvam- muhtelife hep milli akidelere sarlarak, milliyet mefkresinin kuvvetiyle kendilerini kurtardlar. Biz ne olduumuzu, onlardan ayr ve onlara yabanc bir millet olduumuzu sopa ile ilerinden kovulunca anladk115 D etki ve devlet anlayndaki Paradigma deimesi nedeniyle

112 113

Salahi R. Sonyel, A.g.s., s. 344- 345. Ekrem yiit, A.g.s., s. 12- 13. 114 Erol Gngr, slmn Bugnk Meseleleri, stanbul, 1983, s. 161. 115 Atatrkn Sylev ve Demeleri1, Ankara, 1988, s. 143.

86

oluan ulusal devlet anlaylarna geiin de tesiri ile gerekleen bu baarszlk, gnmzde dahi zlememi ve btn Ortadouda onarlamaz yaralarn almasna neden olmutur. Kanmzca Tanzimat Bizi Avrupa medeniyetine d grn taklid etmek suretiyle sokmaa kalkmalar ksr kald veya Osmanl Trkiyesinin medeniyet deitirerek, yalnz Trkiye iin deil, btn Yakn ve Orta ark iin byk bir inklbn balangceklinde deerlendirmek eksik kalr. Bildiimiz gibi Bat medeniyeti temel zerine kurulmutur: Grek dncesi, Roma hukuku ve Hristiyan inanc. Biz neyi deitirerek bu temelden hangisini benimseyebiliriz? Trk Milletinin tarihi temelleri bellidir: Eski Trk kltr ve medeniyeti, slm inanc ile karlatklar dier kltrlerden alarak zmsedii deerler. Bizim medeniyetimizle Bat medeniyetinin tamamen kaynamas mmkn deildir. Bunun nedenini dnyaya bak felsefelerimizin farkllnda aramak doru olacaktr. yle ki, bizim dnyaya bakmz inancmz belirler, Batnn ounun dnyaya bakn ise menfaati ve karlar belirler. Yani Bat medeniyeti ile aramzda, imanl akl ile imansz akl arasndaki fark kadar ayrlk vardr. manl akl; dnyaya kendini gelitirmek ve i dnyasn zenginletirmek iin bakarken imansz akl; ondan nasl faydalanabilirim, onu nasl smrebilirim diye bakar. Belki de, Osmanl Devletinin yklmasn ve Batl smrgeci devletlerin btn dnyay kasp kavuran ykseliler gsteren gelimesini bu noktada aramak faydal olur. Tanzimat getirdii Batl deerlerle, Osmanl Devleti snrlar iinde yaayan deiik milletler ve inanlar iin onlar eitli alardan etkileyen bir balang noktas olmutur. Lale devrinden itibaren birok alanda yaplan reformlar, 1826 ylnda Yenieri ocann kaldrlmasna kadar baarszlkla sonulanmt. Yenieri ocann kaldrlmas, Osmanl muhafazakrlnn asl dayanan tekil eden geleneksel gcn yokolmasn salamtr. Bylece yaplacak liberal deiikliklere gerekli ortam hazrlanrken, devletin stnln tekil eden asl gc yok edilmitir. Bundan dolay Tanzimat, kendisinden nceki btn reformlar tavr ve baar asndan geen bir mana tar. Fakat dnemin artlar ve toplumun inan yaps nedeniyle eskiyi tamamen ortadan kaldramam ve birok alanda ikiliklerin domasna neden olmutur.116

116

Ekrem yiit, A.g.s., s. 11.

87

DRDNC BLM TANZMATTAN LONDRA ANTLAMASINA MISIR MESELES (1839- 1840) I.Tanzimatn lan ve Dvel-i Muazzama Tanzimat- Hayriye, Osmanl devlet ve toplumunu modernletirmeyi hedefleyen srekli bir yasama ve reform dnemi olup, ynetimin merkezlemesini artrm ve 1839- 1876 yllar arasnda Osmanl toplumuna devlet katksnn artmasn salamtr. Tanzimat hareketini mmkn klan, II. Mahmudun Osmanl hkmetinin kapsamn geleneksel snrlarnn dna tarp, tm yaam biimlerini dzenleme grev ve yetkisini de kapsayacak ekilde geniletmesi, Osmanl reform kavramn eski kurumlar koruma ve yeniden canlandrma geleneinden ayrp, bunlarn yerine bir blm Batdan ithal edilen yenilerini getirmesidir.117 Osmanl Devleti; Fransz devrimi, smrgecilik ve sanayilemenin etkisiyle ortaya kan ve kendi devlet yapsnn temellerini de kkten sarsan yeni bir dnya ile kar karya idi. Koi Bey risalesine kadar devletin dzelmesi iin referans noktas olarak Kanun dnemi gsterilirdi. Osmanl toplumu Bat stnln ar yenilgilerden sonra onun endstri ve teknolojideki ilerlemelerini grerek kabullenebildi. Bunun yaratt sarsnt sonucunda devletin bekas iin Avrupa referans olarak gsterilmeye baland. Osmanl Devletinin yaamas iin dnyadaki yeniliklere ayak uydurmas ve sistemini buna uyarlamas gerektii zellikle Tanzimat devlet adamlar tarafndan ska dile getirilmitir. Osmanl Devletinde Baty rnek alan ilk yenileme admlarn III. Selim attysa da devleti Bat sistemine uyarlamak gerektiini Mustafa Reit Paann telkinleri ile II. Mahmud kabul etti. II. Mahmudun yaptklarnn doru olup olmad tartlabilir ama 1826 ylnda gerekletirdii Yenieri Ocann kapatlmas olaynn gaz sistemine dayal Osmanl devlet yapsn geri dnlmez biimde deitirdii tartlamaz. Osmanl Devleti, ordusu ile XIX. Yzylda halen Avrupa ile ba edebilecek durumdayd. Avrupadan esas geri olduu alan sanayi, ekonomi, bilim ve teknoloji alanyd. Esasen asker alandaki baarlar, Osmanl devlet
117

S. J. Shaw, A.g.e., s. 86.

88

adam ve aydnlarnn Avrupann bu alanlardaki ilerleyiini grmesini engellemitir. Bu dnceyle ilgili olarak 1803- 1806 yllar arasnda Parisde kalan Halet Efendinin u szn rnek olarak verebiliriz: Halkn nakil ve methettikleri Frengistan daha gremedik. O tuhaf eyler ve o akll Frenkler kang Avrupadadr bilemem.118 II. Mahmud, hayat boyunca yenieriliin yerine yeni bir asker sistem kurmak istediyse de savalar ve deiik nedenlerle bunu tam olarak baaramad. 1826 ylnda Yenieri ocann kaldrlmas ile koca devlet neredeyse savunmasz duruma dt. Yenieri ocann kaldrlmas ile Osmanl Devleti kendine gveninin temelini tekil eden ve tarihi yzyllara dayanan asl muhafazakr dayanaktan yoksun kald. Osmanl Devletinde reformlarn yaplmasndaki en nemli engel orduydu. Yenieri ocann kaldrlmas ile birok reformlarn hibir direnile karlamadan yaplmasn saland. Bat kkenli yeniliklerin Osmanl Devletince pek kabul grmemesinin nedeni asker olarak onlarla ayn seviyede olunmasyd. Oysa XVI. Yzyldan itibaren Rnesans, reform ve corafi keifler sonucunda, Avrupa ekonomik ve sosyal ynden hzla ilerlemi ve birok ynden Osmanl Devletinin nne gemeye balamt. Osmanl gururunun temelini tekil eden Yenieri ocann kaldrlmas ile bu durum da ortadan kalkm ve devlet her trl reforma uygun hale gelmiti. Bundan sonra devlet yapsn da yeniden dzenlemek yoluna gidildi.119 Abdlmecidin tahta kndan yaklak 4 ay gibi bir sre sonra gerekleen Tanzimat, Osmanl Devleti asndan devletin btn boyutlar ile batl sisteme gre deimesini hedefledii iin bir Paradigma deimesiydi. Thomas Kuhn Bilimsel Devrimlerin Yaps isimli eserinde Paradigma kavramn; yeni sorunlara zm retemeyen bir sistemin kkten deitirilerek, zm reten yeni bir sistemin kurulmas olarak tarif eder.120 Kuhnun fizik ve matematik bilimleri iin ifade ettii Paradigma kavramnn devletler iin de aynen geerli olduu dnlebilir. Osmanl Devletinin sanayi ncesi duruma gre, milliyetilik ve smrgecilik akmlar ortaya kmadan kurgulanm bir devlet yapsyla XIX. ve XX. yzylda ayakta kalmas mmkn deildi. Tanzimatlarn bu tehisi doruydu ama zm konusunda d basklar ve savalar nedeniyle doru admlarn atlamamas devleti yine de ke

118

Ekrem yiit, Akdeniz Medeniyetleri Tarihinde Tanzimat, Tanzimatn 150. Yldnm Uluslar aras Sempozyumu, Ankara 31 Ekim- 3 Kasm 1989, Ankara, 1994, s. 9. 119 Ekrem yiit, A. g. s., s. 9. 120 Thomas S. Kuhn, Bilimsel Devrimlerin Yaps, ev. Nilfer Kuya, stanbul, 1991, s. 9, 118.

89

gtrd. Tarih bilimi olaylarn zaman ve meknna gre deerlendirilmesini ama edinir. Tanzimatn ilan, Osmanl Devleti ve dier ok uluslu devletler iin uurumun kenarnda iken yaplmas gereken son rpnlardan birisidir. Eer zaman ve artlar izin verseydi de bu Paradigma deiiklii normal seyrinde gerekleseydi, belki de insanlk XIX. ve XX. yzylda yaad ve hlen de yaamakta olduu pek ok bunalmlar yaamayacakt. Devletler normal mecrasnda, atma ve savalar olmadan biim deitirebilecekti. Fransz ihtilalinden sonra Osmanl tebaas olan Gayr-i Mslimlerin, XIX. asr balarndan itibaren birer millet olarak ortaya kmak iin deiik faaliyetlere giritiklerini grmekteyiz. Bu milletlerin bamszlk dncelerini ortaya karan unsur sadece Bat dncesi ile tanmalar deildir. En nemli sebep, kapitlasyonlarn verdii imtiyazlar ve Batl devletlerin himayeci politikalar neticesinde bu milletlerin ekonomik olarak kalknm olmalardr. Himayeci sistem sayesinde Avrupal tccarlarla ekonomik ayrcalklar paylaacak duruma gelen aznlklar, yeni ve dier Mslmanlardan daha zengin bir ticaret snf olarak ortaya ktlar. Kapitlasyonlarla yabanc elilere yerli Gayr-i Mslim tercman kullanma hakk tannmt. Daha sonra bu hak geniletilerek yabanc konsoloslara da verildi. Hatta kapitlasyonlara aykr olduu halde yerli Hristiyanlardan konsolos grevlendirilmeye de baland. Bunlarn diplomatik imtiyazlar dahi vard. Yerli tercmanlara beratla izin verildii iin bunlarn hepsine beratl deniliyordu. Avrupa Tccar da denilen beratllar, ksa srede bu ayrcalklar sayesinde ar zenginletiler ve zellikle Rum burjuvazi snf bamszlk dncesi iin bir nc rol oynamaya balad. Gayr-i Mslim cemaatlerde bamszlk dncesinin artmas, Mslman topluluklar zerinde slmlk eiliminin glenmesine neden oldu. II. Mahmud mparatorluu dalmaktan kurtarmak iin, slm birliine vurgu yaparak bunu glendirici politikalar izlemeye balad. Fakat Mslman olan Araplar ve Arnavutlar arasnda da bamszlk dncesinin glenmesi, bu politikann fazla bir etkisi olmayacan gsterdi. Bu durum yeni bir gelimeye tanklk ediyordu; bir devleti bir arada tutan din sebeplerin yerini artk iktisad sebepler almaktayd. Osmanl mparatorluu yukarda da belirttiimiz gibi kendisini de aan evrensel nedenlerden dolay temelden sarslmaktayd. Uzun yllardr sren deiik rk, din ve milletleri bar iinde bir arada tutma misyonu atrdamakta, Mslman ile Hristiyan yalnz birbirinden ayrlmakla kalmamakta, deiik nedenlerle birbirine dman

90

olmaktadr. Fesad kar bl ve hkim ol zihniyeti uygulamaya girmitir.121 Bu siyaset insanlar smrmek iin gelecek yzylda da futursuzca kullanlacaktr. Araplar Mslman olduklar halde, Mehmed Ali Paa isyanndan sonra, Trk gcnn artk kendilerini koruyamayacana inanmaya balamlard. Suriye ve Lbnan Gayr-i Mslimlerinin Msr ordusu ekilirken Osmanl tarafna gemek iin Avrupa garantisi istemeleri bu durumu aka gstermektedir. II. Mahmudun bunlar ortak bir amaca doru birletirip yrtmek iin yapt btn giriimler baarsz kalmaktayd. mparatorluun geni topraklar zerinde, yeni ortaya kan smrgeci glerin balatt igal hareketleri ve kkrtmalar iyi niyetli giriimleri dahi sonusuz klmaktadr. Dalma pozisyonuna gelen devleti yaatmak iin kkl reformlar yapmaktan baka are kalmamt. Tanzimat, kopma noktasna gelen toplum balarn yeniden elden geirerek glendirmek abas ile ortaya kt. Avrupal byk devletlerinin bask ve mdahaleleri altnda Gayr-i Mslim cemaatlerin Trk ve dier Mslman cemaatlerle birlikte yaayabilecekleri bir mparatorluk birliinin kurulmasna alld. Fakat 3 Kasm 1839da ilan edilen Tanzimat Fermannn esaslar byle bir birlii salamaktan uzakt. Bu Ferman, bir anayasa hatta bir kanun bile deildi. Fermanda Padiah, iradesinin snrlandrlmasn kabul eder, btn tebaann can, mal ve namus masumiyetini kanunlarn yargsna ve gvenliine braktn syler, hkmet ynetiminin kendi iradesine gre deil mevadd- esasiyyeye gre yaplacak kanunlara gre olacan belirtir. Mevadd- esasiyye ise eriattr. Buna gre yaplacak kanunlar btn tebaaya ayrm gzetmeksizin uygulanacaktr. Tanzimat Ferman, Osmanl Devletini bir arada tutmak iin hazrlanmt ama tatbikat tamamen bunun tersi ynde oldu. Mslmanlar kaynatrmak yle dursun, Gayr-i Mslim topluluklar dahi bir arada tutmay baaramad. Ortodoks Kilisesine bal eitli milletler kendi Mill Kiliselerini kurmak suretiyle ayrldlar. Tanzimat dneminde devlet gittike milli bir temelden yoksunlat. Btnlemi bir halkn devleti olmaktan kt. Geleneksel temelleri kaldrlnca, Osmanl Devleti yasal adan temelsiz, mill anlamda kksz, d glerin katks ile ayakta durabilen bir egemenlik durumuna dt. Sk sk deien Tanzimat hkmetleri, d glerin destei ile ayakta durabilen, hatta onlarn siyas ve ekonomik karlarn dengelemek grevini yerine getiren birer aratan baka bir ey deillerdi. Hibir Tanzimat dnemi hkmetinin tam bamsz
121

Mehmet S. Aydn, Cavidnme, T. D.V. slam Ansiklopedisi, c. 7, s. 179.

91

hareket ettiini sylemek mmkn deildir. D gler, Osmanl idaresi altndaki Gayr-i Mslimlerin karlarn koruduklar iin, Mslmanlar devlet iindeki etkinliklerini gittike kaybetmekteydiler. Gayr-i Mslim unsurlarn milliyetilik akmlar, Osmanl siyas hayatnda din tepkinin olumasnda olduka etkili oldu. Mslman-Trk unsurunda ise Trk milliyetilii yerine slmclk eilimini glendirdi. Bu nedenle mparatorluun gelimedi.122 Osmanl Devleti kuruluundan itibaren, deiik milletlerden ve inanlardan insan, dnemine gre en ileri sistemle bir arada huzur ve mutluluk iinde tutmay baarmt. Ama XIX. yzyla gelindii zaman Avrupada gerekleen milliyetilik, smrgecilik ve sanayileme akmlar tesiriyle bu sistemin devam etmesi mmkn deildi. Bu yeni dnemin gerektirdii idar, mal, asker ve siyas deiiklikler eitli nedenlerle yaplamyordu. Mustafa Reid Paa, Osmanl ordularnn kendi valisine yenildii, donanmann komutan tarafndan gtrlp Msra teslim edildii ve devletin yaamasnn Rusyann insafna brakld bu karanlktan ancak Avrupann destei ile klabileceine gen Padiah ikna etti. Bylece her eyin buna uygun olduu bir dnemde 3 Kasm 1839 tarihinde Tanzimat ilan edildi. Mustafa Reid Paann, II. Mahmudun reformlarndan yola karak gelitirdii, kendi deneyim ve uygulamalar ile deitirdii ve balatlan reformlar srdrmek ve yaygnlatrmak iin kaleme ald, Padiah tarafndan onaylanan bu Ferman, Topkap Saraynn altndaki Glhane alannda deiik kesimlerden dinleyicilere bizzat kendisi tarafndan okundu. Ferman iki blmden oluuyordu; mazbata ve metin. Padiah iradesiyle; 1- Tebaann yaam, onur, mal ve mlkleri garanti altna alnyor, 2- Vergi takdiri ve salnmas bir sisteme balanyor, 3- Orduda askere alma, eitimde yeni yntemler gelitirme ve yeni kurulular kurma yoluna gidiliyordu.123 Paris Sefiri Nuri Efendinin Londrada ekib Efendi varken Dvel-i Hamse ile grmelere yetkilendirilmesi hususunda Palmerston ve merkez ile yaplan grmelerin anlatld bir belge vardr. Byle bir eye niin ihtiya duyulduu aratrlmas gereken nemli bir konudur. Bize gre, bu durum Tanzimat Fermannn
122 123

yklna kadar Trkler

arasnda milliyetilik anlay

fazla

Cevdet Kk, A.g.s., s. 19- 22. S. J. Shaw, A.g.e., s. 91- 92.

92

ilan zerinde 1789 Fransz htilali ilkelerinin etkisi ile aklanabilir. Londra grmelerine Fransann katlmamas nemli bir eksiklikti. Bu eksiklii gidermek ve Fransz ihtilalinin getirdii yeni ilkeleri Londra antlamasnda gndeme getirerek Osmanl lehinde kullanmak zere Paris elisi Nuri Efendi de Londra grmelerinde grevlendirilmitir. Londra Antlamas grmeleri ile Tanzimatn ilan srecinin birbirine paralel olarak ilerledii grlmektedir. Avrupa devletleri, Londra Antlamasn sonulandrmak iin bir yl beklemilerdir ki, Tanzimat Ferman ile bekledikleri tavizleri alabilsinler. Londra Antlamasnn maddelerini incelendiimiz zaman bu etkiyi aka grebiliriz. Bu meselede henz sonuca ulalamam ise de bu ilkelerin antlamaya yanstlmas ile Fransann da iknas meselenin istenildii gibi zlmesi bakmndan nemli bir ayrntdr. Btn bu sebeplerle buradaki memurun bir baka memurla desteklenmesi zme katkda bulunacaktr. fade etmeye almz bu fikirlerin iaretlerini bir belgede yle grmekteyiz: Londra sefiri saadetl ekib Efendi bendelerinin dahi bi-mennihi Tel hemen bu gnlerde oraya vasl olarak artk bu maslahatlara onun tarafndan baklaca 124 Tanzimat dnemi skntl bir i savala almtr. Mehmed Ali Paa olaynn yaratt sknt eski devirde olduu gibi parann ayarn drmekle veya baka kk deiimlerle zlecek gibi deildi. Bu nedenle hkmet ilk defa ada Avrupa para sistemini taklit ederek banknot kard. Ama bu tedbir de halk tarafndan fazla itibar grmedi. Tanzimat dnemi aydn, Avrupa taraftar politikasn ve ynetimin modernlemesini Prens Matternih zihniyetiyle benimseyen bir gruptu. Matternihin mparatorluun d politikadaki gc iteki dzenin salamlna baldr sz onlarn ounun dsturuydu. Bunu benimseyenlerden birincisi dnemin Viyana elisi Sadk Rfat Paa ikincisi ise Ahmed Cevdet Paadr.125 Matternih, Mustafa Reid Paann Londra elilii srasnda, ngiliz devlet adamlarnn telkinlerinin tesiri ile Tanzimat Fermann hazrlayp Padiaha onaylattn ifade eder. Bu dzenlemelerin bir amatan yoksun olduu iin baarya ulamasnn zor olduunu belirtir. Bundan dolay Tanzimat gsterili bir tahrir olarak nitelendirir.126 Tanzimat Ferman ve bunu izleyen dier reformlar; Matternih gibi tutucular ile Canning gibi liberallerin etkisi kadar, Tanzimat devlet adamlarnn,
124 125

Defter2, s. 10- a, b. . Ortayl, A.g.e., s. 235. 126 S. R. Sonyel, A.g.s., s. 344

93

devletin gerekleriyle yabanc devlet adamlarnn yorumlarn ve kendi grlerini tartarak hareket etmesinin bir karmyd.127 Bu Ferman tarz olarak Byk Britanyadaki Queens speech to parliament i yani kralienin parlamentoya hitabelerini andryordu. Ancak ondan farkl olarak, hatt- hmayunda ifade edilen cmleler Padiahn kiisel projeleriymi gibi yanstlyordu.128 Tanzimatn ba aktr olan Mustafa Reid Paa, Msr meselesinin zlmesi ile Tanzimat arasnda sk bir iliki olduunu pekok kez ifade etmitir. Birok ifadesinde grlecei gibi, bu ekilde Osmanl Devletinin geleceini ve refahn garanti altna aldn dnmektedir. Osmanl Devleti ve halkn bylece kontrol altna sokmu ve onu meden Avrupa ailesi ve hukukuna dhil etmitir. Bu durumu Avrupa devletlerinin aralarndaki rekabetlerden de faydalanarak gerekletirdiini yle ifade etmektedir: Fransa ve ngiltere ve Neme devletlerinin bil-ittifak Devlet-i Aliyyeyi hukuk- Avrupaya idhal ile Devlet-i Aliyyenin tamamiyet-i mlk ve istiklalini muhatart- hliye ve istikbaliyeden muhafaza ve temin kazyyesine dahi amil olmasna 129 Msr meselesinin geliimi kronolojik olarak incelendii zaman, meseleye kesin zm getiren Londra Antlamasna giden srele Avrupaya verilen tavizlerin ilikisi aka grlr. 1831-1841 Yllar arasn kapsayan ve Osmanl Devletinin en hayati meselesi olan Msr meselesinin yaand bu 10 yllk dnemde, devletin geleceini de ipotek altna alabilecek ok nemli antlamalar ve uygulamalar olmutur. Ruslarla imzalanan Hnkr iskelesi, ngilizlerli imzalanan Baltaliman, Franszlarla imzalanan Aynalkavak ve Tanzimatn ilann bunlar arasnda sayabiliriz. Tanzimat Fermannn hangi artlar altnda ilan edildiini ortaya koyduumuz zaman bu dierlerine de k tutacaktr. Reid Paa ol vakit Dvel-i Avrupa miyanelerinde bir ittifak hsl edip de kalemen Msr meselesini hall ve tesviye etmeye alyordu. Fakat bunu Tanzimat- Hayriyenin icrasna rabt edip iki ii birlikte yrtmek istedi. Efkr- atka ashabndan olan vkela nn meydana koymak istedii Tanzimat- Hayriyeden honud olmayp ancak Msr ii bittikten sonra nn tesis edecei tanzimatn temellerini ykmak kbil olur mtalaasyla mcerred Msr maslahatnn husule gelmesi iin Tanzimat- Hayriyenin vazna muvafakat etmilerdi 130

127 128

. Ortayl, A.g.e., s. 236. Justin McCarthy, Osmanlya Veda, ev. Mehmet Tuncel, stanbul, 2006, s. 36. 129 Defter1, s. 13- b. 130 A. Cevdet Paa, Tezakir, s. 7.

94

Abdlmecid dnemindeki hzl modernleme gayretlerinin ardnda, Osmanl Devletini Msr gailesinden kurtarma ve devleti yaatma iin Avrupa desteini srekli hle getirme niyetinin olduu grlmektedir. Nizip savanda Msrllarn kazand zaferden ve Osmanl donanmasnn byk ksmnn Msra teslim edilmesinden sonra Osmanl Devleti d yardm peine dt. nce durumun vahametini gremeyen Avrupa devletleri, devreye Rusyann girmesiyle karlarnn tehlikeye deceini anlayarak, duruma acil mdahale etmeleri gerektiine karar verdiler. ngiltere ve Fransa, Ruslarn stanbula mdahale etmesini engellemek iin ibirliine gitti.131 Osmanl Devleti, Tanzimattan nce Fransa dndaki tm Avrupa devletlerinden diplomatik, Tanzimat sonrasnda ise zellikle Avusturya ve ngiltereden asker destek salad. Osmanl Devletinin en az Msr kadar kurtarlmaya layk olduunun gstergesi olarak 3 Kasm 1839da Tanzimat ilan edildi. Tanzimatn getirdii temel hak ve zgrlkler, Avrupa kamuoyunun desteini ve sempatisini salama bakmndan son derece nemliydi. 18391850 yllar arasnda reformlarn hzl bir ekilde srdrlmesi Mustafa Reid Paann bunun gerekliliine inanmas ve youn gayretleri sonucunda olmutur. 1839da Tanzimatn ilanndan sonra ngiliz Dileri Bakan Lord Palmerstonun stanbuldaki Elisi Lord Ponsonbiye: Hatt- erifiniz byk bir politika baarsyd demesi bata ngilizler olmak zere Avrupa devletlerinin Tanzimatn ilannda byk tesirleri olduunu gstermektedir.132Avrupa devletlerinin srekli olarak Osmanl Devletindeki Gayr-i Mslimlerin hamiliine soyunarak, Osmanl Devletine mdahale etmek istediklerini biliyoruz. Tanzimatn ilanyla getirilen idar, mal, asker ve sosyal ierikli kurallar birok amacn gereklemesini hedeflemekteydi. Bu yeniliklerin gereklemesiyle; vatandalk haklarnn teminat altna alnmas, ynetimin iyiletirilmesi ve vatandalar arasnda eitlik salanmas isteniyordu. Btn bunlarn gereklemesi durumunda Avrupa destei salanarak, Msr ve Boazlar meselesi Osmanl Devleti lehinde zlebilecekti. Mustafa Reid Paa Tanzimat Fermann okurken onu izleyenler arasnda Avrupa elileri ve temsilcileri de vard. ngilterenin stanbul sefiri Ponsonby de 2 Kasmda ald bir aryla, ertesi sabah saat 9 ile 10 arasnda, niformas ile saraya terif etmesi istenilenler arasndayd. Ona gre

131 132

F. E. Bailey, A.g.s., s. 250. Roderic H. Davison, Osmanl Trk Tarihi (1774- 1923) ,ev. Mehmet Moral, stanbul, 2004, s. 122.

95

Fermanla bu devletin deiemeyeceini syleyenlere gzel bir cevap verilmi oluyordu.133 Tanzimat dneminin getirdii en nemli deiimlerden birisi, rey-i vahid dediimiz tek elden karar verilmesi usulnn terk edilip ittifak- r dediimiz ortak karar verilen meclis usulnn getirilmesidir. Bylece topluluun verecei kararn tek kiinin verecei karardan daha doru olaca esas yani demokrasinin ilk adm, kalc olarak Tanzimatlar tarafndan atlmtr. Belgelerde de grdmz birok meclis Tanzimat dneminde devlet ynetimine girmitir. Trk devlet tekilatnn esasn tekil eden meclis fikri Trklerin ilk devirlerinden itibaren varolmutur. Trk devlet geleneindeki bu usuln, slm dininin esasnda bulunan mavere ile daha bir uur bulmas, Trkleri cihan hkimiyeti mefkresine gtren nemli unsurlardan birisi olmutur. II. Mahmud dnemi ise, meclislerin kurulmas ile ileriye dnk olduka nemli atlmlarn yapld bir dnemdir. Bu meclisler daha ziyade mavere iindi.134 Osmanl Devletinde gerekletirilen liberalleme hareketi ngiltere ve Fransa tarafndan ho karlanp tevik edilirken, Rusya ve Avusturya tarafndan ho karlanmad. Ancak bu devletlerin hepsi siyas ve ekonomik karlar iin bu Fermandan faydalanma yolunu izlediler. Daha nce de belirttiimiz gibi zellikle ngiltere ve Fransa, bu Fermanla Mslman olmayan aznlklarn da haklarnn verildiini syleyerek memnuniyetlerini dile getirmilerdir. Oysa Osmanl Devletinin kuruluundan itibaren Gayr-i Mslimlerin hak ve hrriyetlerine en saygl devletlerden birisi olduunu biliyoruz. Tanzimat Ferman ise Gayr-i Mslim Osmanl halklarnn dier devletlerin gdmne girmesine neden olarak, devlet otoritesinde derin bir gedik at. Rusya; Ortodoks, ngiltere; Protestan, Fransa; Katolik halk iin mdahalede bulunup, Osmanl Devletinin frsat bulduklar her durumda iilerine kartlar. Bu mdahaleler sonucu daha sonra ortaya kacak olanKutsal Yerlerin daresi konusu nemli bir sorun haline gelecektir. 1867 ylnda stanbula ngiliz elisi olarak atanan Lord Lyons fermann sonularnn tamamen Hristiyanlar lehinde olduunu ifade ediyordu. Sultann Hristiyan uyruklarnn say bakmndan oaldklar, daha aydn, daha varlkl duruma geldikleri kesindir. Bu sahalarda Mslmanlar geride brakacak biimde ilerledikleri grlyor.135
133 134

S. R. Sonyel, A.g.s., s. 343. Ali hsan Gencer,Encmen-i Dni ve Mustafa Reid Paa, Seminer, s. 31. 135 S. R. Sonyel, A.g.s., s. 351.

96

Tanzimata aktan muhalefet eden ve onun Osmanl Devleti aleyhinde olacan syleyen en nemli devlet adam daha nce de belirttiimiz gibi Avusturya Bavekili Matternihtir. Matternih, Avrupaya has usullerin aynen alnmasnn Osmanl Devletine zarar vereceini syleyerek, Trklerin eski geleneksel rejimlerine bal kalmasnn daha doru olacan sylemitir. Matternihe gre, Avrupa kanunlar yalnz Avrupallara hastr. Avrupadan alnan kanunlar Trklerin din ve geleneklerine uymaz. Trkler kendileri hakknda Avrupallarn ne dndn brakp kendi gelenek ve dinlerinin kurallarna gre hareket etmelidirler. Avusturya ve Rusya aka sylemese de kendileri gibi ok uluslu bir mparatorluk olan Osmanl Devletindeki yeniliklerin kendi halklarna sirayet etmesinden korkuyorlard. Bu nedenle Osmanl-Msr meselesinin en ksa yoldan zlmesini istiyorlard. Bu tabloyu genel olarak deerlendirdiimiz zaman Tanzimat, slam Medeniyetinin Osmanl kesiminde ilk ciddi tavr deiikliini gstermesi bakmndan nemlidir. Paradigmatik bir deiimi ifade eden bu tavr bilinli olmaktan ziyade dnemin getirdii zorunluluklardan kaynaklansa da gerekletirilen reformlarla Cumhuriyet ve Demokrasiye giden yolu amtr. Burada temel hata belki de Batnn Osmanl7y gemesini salayan bilim ve teknolojideki ilerlemelerden daha fazla toplumsal ve moda ile ilgili yeniliklerin alnmasdr. Bu durumu kavalal Mehmed Ali Paann olu brahim Paa yle ifade ediyor: Trkiye, ilerleme ve glenme iin gerekli kaynaklar hl bnyesinde tamaktadr. Babli medeniyeti yanl telakki etmitir. Bir millete apolet ve dar pantolon giydirerek yenileme hizmetini balatamazsnz. Elbiselerden balamak yerine halkn zihniyetini aydnlatmalar gerekirdi; kyafet hibir zaman topal birini salam bir adam yapmayacaktr.136

136

F. E. Bailey, A.g.s., s. 252.

97

II. Birinci Londra Grmeleri Sreci ve Bu Srete Anadolunun Durumu Londra grmelerinde Osmanl Devletini temsil etmek zere Paris sefiri Nuri Paa grevlendirilmiti. Londra grmelerinde ayn anda iki elinin grevlendirilmesi Osmanl Devletinin bu srece verdii nemi gstermekteydi. Bununla ilgili grevlendirme yazsnn kendisine ulamas zerine Nuri Paa Parisden ayrlarak yola kt. Burada antlamann artlar zerinde Londra elisi ile beraber Avrupa temsilcileri ile grmelerde bulundu. Bu grmelerde Paris ve Londra elilerinin beraberce grevlendirilmesinde, an getirdii yeniliklerin ve bunun iki ucu olan ngiltere ve Fransann nemi etkili olmutur. Bylece bu devletler Osmnly desteklemek ynnde tevik edilmek istenmitir. Bu grevlendirme ile ilgili belgede unlar ifade edilmektedir: Malum- l buyrulduu zere Msr meselesine dair Londrada Dvel-i Fahme memurlar beyninde icra olunacak Tanzimat mzakeresinde ve icabna gre yaplacak senedi imza eylemek zere Paris sefiri saadetl Nuri Efendi bendeleri Londra canibine memur ve tayin klnm olmasyla... 137 Kendisinin Londra grmelerinde temsilci olarak grevlendirilmesi zerine Nuri Paa Hariciye Nezaretine bir yaz yazd. Yazsnda Londra grmelerinde grevlendirilmesi ile ilgili yaznn ngiliz Elisi Lord Granville aracl ile kendisine ulatn ve hemen hazrlklara balayarak 24 Muharrem 256/28 Mart 1840 gn Londraya hareket ettiini belirtmektedir. Bu grevlendirmede, Londra elisinin ikinci bir grevli ile desteklenmesi fikri ve Parisin Londraya yakn olmasnn etkili olduu grlyor. Nuri Paann Londra grmelerinde grevlendirilmesi ile ilgili merkeze yazd yazs yledir: Mesele-i arkiyyeye dir Londrada verilecek kararda taraf- mctemiul-mecd ve eref-i hazreti ahneden bir memurun dhi bulunmakl icab etmi olduundan kurbiyet cihetiyle ker-i keminelerinin serian Londra canibine azimet-i ubeydneme dir eref-sunh ve sudr buyrulmu irade-i seniyye-i hazret-i mlkane...138 Paris sefiri Nuri Efendinin Londrada ekib Efendi varken Dvel-i Hamse ile grmelere yetkilendirilmesi birok tartmalar sonucunda gerekletirilmitir. Bunun gerekletirilmesi ile ilgili hususlarda Palmerston ve merkez ile yaplan grmeler
137 138

Defter2, s. 6- a. Defter2, s. 6- a.

98

Hariciye Nezaretinde deerlendirilmitir. Bu meselede henz sonuca ulalamam ise de Fransann da iknasyla meselenin istenildii gibi zlmesi yakndr diye dnlmektedir. Btn bu sebeplerle buradaki memurun bir baka memurla desteklenmesi zme katkda bulunacaktr diye Paris sefiri Nuri Paa da Londrada grevlendirilmitir. ekip Efendiye nazaran daha tecrbeli olduu iin grmeleri birinci temsilci olarak o yrtecektir. ngiltere ve Avusturya btn srete olduu gibi hl Osmanl Devletinin grlerini desteklemektedir. Fakat ngiltere bu meselenin zmn g kullanmadan ayak patrds ile salayabileceini dnmektedir. Osmanl temsilcileri, sonunda Msr ile scak bir atmaya girmenin gerekli olduunu syleseler de bata ngiltere olmak zere dier mttefik devletler buna yanamamaktadr. ngiltere silahl bir mdahalenin Fransa ile ilikilerini tmden koparabileceinden ekinmektedir. Meelinden msteban olduu zere ngiltere Devleti evvel ve hir hayrhahlnda iras eyledii sebat ve metanete mdavim ve dvel-i saire dahi devlet-i muarun-ileyhaya muvafakatta kaim olarak fakat Fransa Devletinin mtereddid bulunmas maslahatn imdiye kadar tehirine bais olmu ise de ngiltere Devletinin bu babda mtalaas, bu maddeyi muharebe almakszn yalnz bir ayak patrds ile bitirmek sureti olub 139 Nuri Paa grmeler srecinde sk sk stanbulu konunun geliiminden haberdar etmekteydi. Durum genellikle Osmanl Devletinin istedii gibi gelimekteydi. Fransa btn Kuzey Afrika kylarn ele geirerek Akdenizi bir Fransz gl haline getirmek istemektedir. Buna ngiltere msaade edemezdi. nk byle bir durumda ngiltere btn mparatorluk hayallerine veda etmek zorunda kalacakt. Fransa byle bir eyi baarrsa ngilterenin ticaret yollarn keserek Hindistana ulamasn son derece zorlatrabilecekti. Bu nedenle Fransann bana Kuzey Afrikay tamamen kontrol etmesini engelleyecek gaileler almaldr. Rusya Devleti, Msr meselesinin zmnde ngilterenin yannda yer alarak onunla rekabetten kurtulmak istiyordu. Bylece tarihi emellerine daha kolay ulaabilecekti. Buna benzer daha birok kar kavgalarn Nuri Paa mektubunda yle ifade etmektedir: Fransa Devletinin asl meram, Cezayiri zabt eyledii misill ilerde Tunus ve Trablusu ve bade Msr ile Girid ceziresini yed-i

139

Defter2, s. 10- a, b.

99

istilalarna geirb ol vechile Bahr-i Sefidi kendlerine bir gl ittihaz itmek mtalaasndan ibaret ise de, ngiltere Devleti bunlara bir vechile raz olmaz...140 Nuri Paann Palmerston ile yapt grmelerde ilgin diyaloglar vardr. Buna gre, Mehmed Ali Paa kendisine snan Osmanl donanmas asker ve subaylar ile grm ve onlardan bir sava durumunda kendi yannda savap savamayacaklarn sormutur. Osmanl donanmas mensuplar, Osmanl Devletine kar savamayacaklarn ama dier devletlere kar savaabileceklerini sylemilerdir. Bu da gsteriyor ki, Osmanl donanmas Msra kendi istei ile deil baz kandrmalar sonucunda snmtr. Bildiimiz kadar ile bunda, donanma komutan Ahmed Fevzi Paann Sadrazam Hsrev Paaya olan kini birinci derecede etkili olmutur. Bundan dolay onlarn mttefik devletlere kar savamasn engellemek iin mttefik donanma ve dier yerlerde Osmanl Devletnden grevli ve subaylarn bulunmas faydal olacaktr diye dnlmektedir. Ayrca bir konuma srasnda Msra kar bir g gsterisi olarak stanbula mttefik gemiler gnderilmesi tartlyor. Osmanl Devleti nce buna Rusyann muhalefeti nedeni ile izin vermese de sonra Rusyann da muhalefeti terk etmesi ile izin veriyor ama byle bir uygulamaya ihtiya kalmyor. Anlald kadaryla bu kark durumda deiik dengeler gzetilmek zorunda kalnyor. Valiy-i muarun-ileyh muharebe hususunu skenderiyede bulunan Donanmay- Hmayun mera ve zabitanna ledet-teklif eeri, sair devletlerle muharebe olur ise sizinle beraber muharebe ideriz, lakin Devlet-i Aliyye ile olduu halde bizim muharebe itmek ihtimalimiz yokdur deyu cevab vermi. Bu Donanmay- Hmayunun skenderiyeye gitmesi, Donanmay- Hmayun ricalinin rey ve rzasyla olmayub, mcerred ifale mebni olduuna141 Londra grmelerinde btn devletler kendi menfaatlerini dnerek ayr telden alyorlard. Mesela ngiltere, Msr dndaki btn topraklarn iadesini isterken Fransa, Adana dndaki yerlerin kayd- hayat artyla Mehmed Ali Paada kalmasn istiyordu. Btn devletler bu srete kendi emperyal siyasetlerinin zarar grmemesi iin gayret gsteriyordu. Bundan dolay meselenin zm srekli uzuyor, bir oturumda zlm gibi grlen bir durum dier oturumda artlarn deimesinden dolay tekrar sorun haline geliyordu. Her dostun mevki ve ahvli baka ve celb-i menfaat ve def-i
140 141

Defter2, s. 10- b, 11- a, b. Defter2, s. 12- a, 13- b.

100

mazarratna dair mtalaa ve politikas baka olmala bu cihetler ile Dvel-i Mttefika beyninde Msr meselesinden dolay reylerde ihtilaf olunub, mesela ngiltere Devleti Suriyenin alel-umum Msrlu yedinden nezi sretini iltizam itmekde ise de Fransa Devleti tarafndan gya yalnz Adanann imdiden taraf- Devlet-i Aliyyeye teslimiyle dier eyaletlerin kayd- hayat artyla te tarafta kalmas rey olunduu rivayet olunmakda olub142 Londra grmeleri srecinde Osmanl Devletine en nemli muhalefeti Fransa yapmtr. Bunun zerine grmelerdeki Osmanl temsilcisi Nuri Efendi, dier drt devlet temsilcisine Msr meselesinin geliimini anlatan uzun bir yaz yazma ihtiyac duymutur. Osmanl Devletinin i ve d nedenlerle son dnemde bana birok bela gelmektedir. Biz bu belalardan kurtulmada Mehmed Alinin desteini beklerken o baz nedenlerle bu durumdan faydalanmay tercih etti. Ama Osmanl Devleti ve Avrupann bar iinde yaayabilmesi iin Dou meselesinin zlmesi bizim ve Avrupann yararnadr. Bunu salamak iin u anda Avrupann desteine ihtiyacmz var. Dvel-i Muazzama temsilcilerinin Osmanl Devletinin toprak ve varln garanti altna almas ve bununla ilgili Osmanl Devleti, Msr ve Dvel-i Muazzama arasnda karlkl bir grme mekanizmasnn kurulmas yararl olacaktr demektedir. Taraf- ahneye izhar olnan hsn-i niyete istinaden Devlet-i Aliyyenin elhalet hazihi bulund hal-i hzrna binaen Taraf- mlkneden olarak Avusturya ve Fransa ve ngiltere ve Prusya ve Rusya murahhaslar muma ileyhimi kendisiyle hal-i meruh zere bir mukavele akd ve ark canibinde tesis-i sulh ve salah ve bu sulh olmadka alaca drl karklk ve uygunsuzluklarn nn kesdirmeyi mstelzim143 Yukarda belirttiimiz mektuptan sonra gnderdii baka bir mektupta Nuri Paa Fransann Msr meselesinin zmne hangi konularda niin muhalefet ettiini anlatr. Fransa anlamaya muhalefet etmemek iin Mehmed Ali Paa lehinde baz tavizler istiyor. Eer Mehmed Ali Paa kuvvetlerinin Suriyeyi terk etmesi isteniyorsa, Nablus ve Kuds gibi ehirlerin Mehmed Ali Paaya braklmas gerekir. Bu konuda Osmanl Devletini ikna etmek iin Mehmed Ali Paann vefatndan sonra buralar iade edilebilir. Avusturya, Suriyenin tamamen iadesini isterken, Fransa buna kar kyor, ngiltere ise sava olmakszn bu meselenin zlmesi iin orta yolu tercih ediyordu.
142 143

Defter1, s. 3- b. Defter2, s. 19- a, b, 20- a.

101

Hatta bu durum Palmerston ile Fransz temsilci arasnda ba baa gizli bir ekilde grld ve bunun ardndan Osmanl Devletine ne kadar tavizde bulunabilecei ngiltere tarafndan soruldu. Ama dier devletler ve Osmanl Devleti buna kar knca mesele kapanmtr. Lord Palmerston ile ledel-mlakat Fransa Elisinin ifadesine nazaran, Suriye eyaletlerinin klliyen istirdadna Fransalu muvafakat itmeyeceinden kend mtalaasna gre, maslahat subetten kurtarmak ve Fransalunun muvafakat istihsal klnmak zere, Suriyenin bir mikdar taraf- Eref-i Hazreti ahneden Msr Valisine ihsan buyrulmak lazm geleceini144 Nuri Paa Londra grmeleri ile ilgili merkeze bir mzekkere gnderdi. ngiltere, stanbula mttefik donanmann gelmesinin halk mutlu edip sukunet getireceini ve Msr birliklerine kar Osmanl Devleti yannda yer aldklarn gstermesi bakmndan, yararl olacan dnmektedir. Ayrca bunu gerekletirebilirse meseleyi silaha gerek kalmadan diplomatik yollarla zebilecekti. Osmanl temsilcisi bu durumun Ruslar rahatsz edeceini, bu nedenle donanmann Msr ve Suriye kylarnda dolaarak Mehmed Ali Paa kuvvetlerini rahatsz etmesi ve oralardaki Osmanl askerlerine moral vermesinin daha doru olacan belirtti. Bu defa mlakat olunan ngiltere Devleti Amirali Sual idb, ngiltere ve Fransa donanmasndan 5-10 adet sefine Asitaneye getirilmesi Devlet-i Aliyyenin baz mklatn def ve izaleye muntec olub Dvel-i Mtehabbenin hayr-hahlklarna delil olmaz m? didikde, ol hareketin Rusya Devletine muceb-i bhe ve vesvese olaca ifade olund. 145 Londra grmelerinde dier nemli grmelerde olduu gibi birok teklifler sunulmu, deiik menfaatler ve dengeler gzetilmeye allm ve sonunda ortak bir noktada buluularak bir antlama imzalanmtr. Bu durumu Rus Ariv Mdr Sergey Goryanof Rus ariv belgelerinin nda geni biimde anlatr. 15 Temmuz 1840 tarihinde imzalanan bu antlama ile Padiah ile Msr Valisi arasnda uyulmas gereken kurallar ve uyulmazsa Mehmed Ali Paa hakknda alnacak tedbirler belirtilerek, ayrca zorlayc tedbirleri de ieren bir protokol imzalanr. mzalanan belgelerden birincisi; Padiah ile tabii olan Msr Valisi arasnda yaanan i ekimeye byk devletler tarafndan yaplan mdahalenin sebeplerini erh ve izah eden bir mukaddime ile balyordu. Mukaddimede mdahalenin Padiahn hkmranlk haklarna tecavz
144 145

Defter2, s. 21- b, 22- a. Defter2, s. 38- b, 39- a, b.

102

olmadn gstermek iin Osmanl Devletinin, Msr Valisiyle savat srada bizzat Padiah tarafndan antlamay yapan drt devlete yardm istenmek iin mracaat edildii belirtilerek balanyordu. Bu drt devleti Padiaha yardma sevk eden sebepler yalnz bu mracaattan ibaret olmayp, dier baz amillerin de tesiri bulunduu ifade edilmekteydi. Avrupa barn takviye etmek iin Osmanl Devletinin btnln muhafaza edip, bamszln devam ettirmeye destek olmak arzusunun bu devletler tarafndan beslendii bilinmektedir. Ayrca stanbuldaki eliler tarafndan 27 Temmuz 1839 tarihinde Babliye verilip, Padiah ile Msr Valisi arasnda bar tesis etmek iin 4 devletin aracln ieren notann kendileri iin bir taahhd hkmn tad da ilave edilmitir. Bu mukaddime ile daha kabul evvel Rusyann Mnchengraetz Devletinin Antlamasyla mttefiki Avusturyaya ettirdii Osmanl

btnln korumak kaidesi Londra Antlamasyla Fransa hari, byk Avrupa devletlerinin ark Meselesi konusunda temel dsturu kabul edilmitir.146 Msr meselesinin grld Londra grmelerine aa yukar btn Avrupa devletleri katlmak istemitir. Bu devletlerden bazs henz birlemesini tamamlayamam, bazlar ise varln bu grmeler vastasyla Avrupa kamuoyuna duyurmak isteyen devletlerdir. Bu duruma Belika ve Sardunyay rnek olarak verebiliriz. Belgeden anlaldna gre, Sardunya Devleti kendi kuruluunu tantmak iin Londra grmelerinde taraf olarak bulunmak istemektedir. Dvel-i Muazzama dndakilerin bugnk manada gzlemci stats ile grmelerde bulunduklar dnlebilir. Osmanl Devleti kendisini destekleyen kk Avrupa devletleri, Belika ve Sardunya vastas ile ngiltere ve Fransa zerinde bir nevi lobi faaliyetlerinde bulunmak istiyordu. Belika Kral muarun-ileyhin Fransa ve ngiltere devletleri nezdinde fil-hakika derkar olan itibar cihetiyle onun dahi baz tedabir-i maneviye ile Devlet-i Aliyye menfaatine altrlmak suretine getirilmesi fevaid-i politikaya mucib oldna nazaran 147 Msrllar Konyadan Edirneye kadar babozuk sergerdeleri gnlk maala ordularna kaydedip bu paral askerler vastasyla btn lkeyi Osmanl aleyhine kkrtmaya alyorlard. Bu nedenle Msr meselesi, Osmanl tarihinde yeni grlen bir i meseledir ve olduka nazik olduundan dolay zmnde deiik yntemler
146

Sergey Goryanof, Rus Ariv Belgelerine Gre Boazlar ve ark Meselesi, Haz. A. Ahmetbeyolu, . Keskin, stanbul, 2006, s. 136. 147 Defter2, s. 2- a.

103

kullanlmaktadr. Deiik anlamalara yol aaca iin silah son are olarak dnlmekte ve geni istiareler sonucunda yaplacak giriimlerin meselenin zmn kolaylatrmas dikkatle gzetilmektedir. Bundan dolay blge Valileri ok zorda kalmadktan sonra Msr ordusu ile atmaya girimekten dikkatle kanmaktadrlar. Buna ramen Msr ordusu deiik yntemlerle srekli yeni asker kazanmaktadr. Osmanl ordusundan kaanlar ve deiik nedenlerle babuzuk olarak dolaanlar deiik vaatlerle ordusuna kaydetmektedir. 45 mahdan ber Arabistan ve havalisi ve te taraflarnda peyderpey babozuk askeri tahrir imdilik ihtiyar- sukut olunmu ve havali-i mezkurede kesret zere babozuk tahririnin sebeb-i hikmeti anlalmam olduu iar klnm Bu Msr meselesi Saltanat- Seniyyenin en mutena ve rakik bir maslahat olduundan dorusu her taraf dnlmesi vcibe-i hlden olmak hasebiyle buna mteferri her bir hususatn beynel-havas mtalaa ve mzakeresiyle ona gre muktezlarnn icras 148 Londra grmeleri srecinde Osmanl topraklarnn igalini nlemek iin blgeye gnderilen askerlerin gda ve dier ihtiyalarnn karlanmas nemli bir problem oluturmutur. gal ve dier nedenlerle halkn gelir seviyesi olduka dt iin vergi gelirleri azalm, birok insann askere alnmas nedeniyle retilen tarmsal ve hayvansal rnler ihtiyac karlayamaz hale gelmitir. Ilgn Muhassl Maliye Nezaretine yazd bir yazda, Konyada bulunan 10.000 civarnda asker ve bunlarn levazmat nedeniyle vergi gelirlerinin bunlarn giderini karlamaya yetmediini, bunu salamak iin karlan yeni vergi ve sorumluluklarn halk g durumda braktn belirtiyordu. Ayrca Konya ve havalisi rnlerinin bu sayda askeri beslemeye yetmediinden dolay, blgede gda fiyatnn ar ykseldiini, gda fiyatlarnn drt be kat artmasndan dolay halkn bunu karlayamaz hale geldiini sylyordu. Btn bu durumlarn Tanzimatn halka salamay taahht ettii refah engellediinden dolay i ve d problemlere neden olabileceine dikkat ekiyordu. Blgedeki arz ve taleb dengesinin bozulmasnn yksek enflasyona neden olduu grlmektedir. Bu durumu blgeden gelen daha birok yaz ve ukkada da gryoruz. Bir tarafdan tahrir-i emlak bir tarafdan tahsil-i alel hasb ve bunun arasnda kendlerinde olmayan eyi nerede bulur iseniz bulun diyerek cebr ve kahr suretleri gsterilmek Tanzimat-

148

Defter2, s. 6- b, 9- a.

104

hayriyyenin cmleye ilan olunan tebirat hilaf gibi grnecei vareste-i kayd ve iar olduu 149 Ayn konuda dnemin Konya Valisi Hac Ali Paa da ilgin eyler sylemektedir. Glek Boaz civarnda bulunan iftehan ve dier yerlerin korunmas iin bulunan 300 civarndaki svari ve yaya askerin ihtiyalarnn Konya Eyaletine bal; el, Alanya, Nide, Aksaray, Beyehir ve Akehir kazalarndan salanmas gerektii belirtiliyordu. Bunlarn geciken maalarnn denerek, bununla ilgili tutulan defter ve kaytlarn iyi saklanmas istenmektedir. Bu durum bize bu kark dnemde halk karsnda devleti zor durumda brakabilecek baz suistimallerin olduunu gstermektedir. Yoksa srarla kayt defterlerinden bahsedilmesinin baka bir gerekesi olamaz. Blgede bulunan 300 askerin 4 aylk denmemi maann ve dier ihtiyalarnn, sava ve karmaa ile durumu olduka bozulmu yreden karlanmasnn istenmesi artlarn zorluunu gstermektedir. iftehan ve Bac derbendi istihkamatnda Topu askeriyle birlikde ikame-i vaka ittirilmi olan 300 u kadar nefer svari ve yaya babozuk askerinin icab iden maa ve tayinat bahalarnn Konya eyaletinde Muahharan ve gerek bu defa takdim klnan iki kta mehaz defatirin ntk olduu zere maa ve tayinat bahalarnn zikrolunan elviye kazalarndan usl-i sabk vechile tahsili150 Diyarbakr Miri Sadat Paa blgesinde yaplmas gereken stratejik

deiikliklerle ilgili olarak merkezden baz isteklerde bulunmaktadr. Gerekli yerlerde asker, binit ve yiyecek bulundurulmas, olmayan yerlere bulunanlardan kaydrlmasn istiyor. Diyarbakrn Irak ve Suriyenin kaps olduu bu nedenle buras civarnda iyi donatlm asker bulundurmann lke gvenlii iin son derece nemli olduunu belirtiyor. Ayrca Dvel-i Muazzamann saldrlarn durdurulmasn istemesine ramen yer yer Msrllar tarafndan tecavzler olduunu ve bunlara kar nasl bir yol izlenmesi gerektiini bakentten soruyor. Grme ortamnn neden olduu geici belirsizlik nedeniyle blgedeki baz airetlerin askeri rahatsz ettiini bu nedenle bunlarn tenkili iin tedbirler alnmasnn faydal olacan belirtiyordu. Msr meselesinin hsn-i tanzim ve tesviyesi dvel-i fahme marifetleriyle Londrada tertib olunan meclisde tezekkr olunmakda Diyarbekir kalesi olduka ve Badad ve Musul taraflarna mnasib olarak kale-i mezkure tahassn olunsa Malatya ve Sivas kollar ak
149 150

Defter2, s. 15- b. Defter2, s. 16- a.

105

kalaca Diyarbekir ise havali-i Irakiyenin kilidi mesabesinde olarak Elden gidecek olsa Badad Caddesi hudud bulunaca emr-i bhir olarak151 Mehmed Ali Paa gnderdii ajanlar vastasyla baz valileri kendi tarafna ekmeye almtr. Bu durumu iiten dier baz valiler bunun engellenmesi ve alnacak tedbirlerle ilgili olarak merkeze yazlar gndermilerdir. Bunlardan birisi de dnemin Trabzon Valisi Osman Paadr. Trabzon Valisi, Msr ordusunun Anadoluda ilerlemesi nedeniyle igal edebilecei yerlerde gerekli tedbirlerin alnmasn ve savunma tedbirlerinin artrlmasn istiyor ve bunun iin gerekli yerlerde tabyalar yaplmasn ve top yerletirilmesini teklif ediyordu. htiya duyulmas halinde Erzurum ve Ankara gibi yerlerden stanbula asker gnderilebileceini belirterek, istenmesi halinde ynetimi altndaki yerlerden milis birlikleri gnderebileceini de sylyordu. Baz tahassn ve tahaffuza ayan mahallerde tabyalar ina ve toplar vaz ve sair tedarikat cem olunabilen gzide askeri bil-istishab Dersaadete azmet olunmak zere keyfiyyetin mahremne taraf- akeriye ve devletl Erzurum ve Ankara mirleri hazertna emr- ir Mmkin olduu surette tedarik olunabilen babozuk askerini bil-istishab te taraf askerinin arkas alnarak Dersaadete azimete msaadt olunmak iradesini mil... 152

151 152

Defter2, 23- b, 24- a. Defter2, s. 26- a.

106

III. Londra Grmeleri ve Birinci Londra Antlamasnn mzalanmas Osmanl Devleti tarafndan Londra grmelerinde bulunmak zere

grevlendirilenlerden birisi olan ekib Efendi meselenin zm iin ngiltereye iten gveniyordu. 14 devlet arasnda Londrada yaplan antlamann, Palmerstonun nderliinde imzalanmasnn uygun olacan belirtiyordu. Grmeler srecinde tercmann bu durumu bildirmek zere gizlice stanbula gitmesi gerekiyordu. Bu durumun gizli kalmas gerektii iin, onun yol harcrah yerine elilie baz eyler alnaca belirtilerek bir yabancdan bor istendi. Feil adndaki bu kii ise, ekib Efendiye kendi maan teminat gstermedike bor vermeyeceini belirtti. Devletin bir elisinin tercman tutacak kadar bile deneinin olmadn sylemesi ve bor verenin bir Osmanl Elisinden teminat istemesi gerekten ilgintir. ekib Efendi btn bu durumlar dile getirdii yazsnda unlar ifade etmektedir: Sefarethaneye baz eya mubayaas zmnnda muktezi oldu denilerek bezirgn Feilden ake istikrazna allm ise de maa- akerneme mahsub itmedike akdan virmeyeceini katian beyan itmesiyle kullar dahi arnaar mecburen raz olarak ol vechile bezirga- mumileyhden 200 altun alnub mum-ileyh kullarna ita olunmu olmala maa- akernemi yine tamamen virmek zere mezkurul-mikdar altunun Dersaadette erki olan Msy Alen kullarna Hazine-i mire ekinden tediye ittirilmesi 153 Tanzimat Fermannn oluturduu olumlu hava Msr meselesinin zmn kolaylatrd. ngilterenin teklifiyle be byk devletin temsilcileri Londrada bir araya gelerek antlamaya son eklini vermeye alt. Mehmed Ali Paay destekleyen Fransa dndaki be devlet arasnda 15 Temmuz 1840 tarihinde antlama imzaland. Bu antlamayla; Msr Valilii veraseten Mehmed Ali Paaya braklarak ele geirdii topraklar ve donanmay iade etmesi istendi. Eer bu artlar yerine getirmezse mttefik gler tarafndan saldrya urayaca kendisine ihtar edildi. Avrupa devletlerinin meseleye mdahalesinin gerek amac olan Boazlar meselesi daha sonra ayrca zme kavuturulacakt. Londra Antlamas sreci Osmanl Devletinin 24 Haziran 1839 tarihinde Nizipte Msr ordusuna yenilmesiyle balamt. Bu yenilgiden bir ay ve yenilgi haberinin stanbul ve Avrupa bakentlerine ulamasndan hemen sonra 27 Temmuz 1839da ngiltere, Fransa, Avusturya ve Rusya, Osmanl Devletine verdikleri

153

Defter2, 40- a, b.

107

ortak nota ile kendilerine danlmadan harekete gememesini istemilerdi. Bu nota verildii srada hem Hariciye Nzr hem de Londra Elisi olan Mustafa Reid Paa stanbula gelmiti. Mustafa Reid Paa, yeni ve tecrbesiz Padiahla yapt grmede onu, babas II. Mahmudun yapt reformlara devam etmesi konusunda ngiltere desteini de kullanarak ikna etti. Osmanl Devleti ve Msr arasndaki meselenin bu iki devlet arasnda direkt zlmesini Avrupa devletleri kendi menfaatlerine uygun bulmadlar. Msr meselesi zerinden birok isteklerini Osmanl Devleti ve Msra dikte ettiler. Karmak ilikiler ve bunlarn her iki taraf iin de getirdii zorluklar, Londra grmeleri srecinde sk sk gndeme gelmitir. Londra grmelerinin srd yaklak bir yllk srede gayr- resmi de olsa grmeler olmutur. Bu durum, Avrupa devletlerinin Londra grmeleri ile geen bir yllk sreyi Osmanl Devletini istedikleri ynde dizayn etmek iin kullanmak istediklerini gstermektedir. Bu durumu dnemin Rusya Hariciye Nzr Nesselrode bir mektubunda yle ifade eder: Devlet-i Aliyyenin Mehmed Ali ile bil vasta akd idebilecei kffe-i tanzimat men in bu babda kata tacil olunmayup Londrada elyevm cr olan mkalemtn netayicine intizar olunmasna ve Devlet-i Aliyyeyi mecbur itmee sarf- nakzie-i nufz ve gayret itmesini154 Sergey Goryanofun da Boazlar ve ark Meselesi isimli eserinde belirttii gibi, Londra grmeleri srasnda devletler arasnda bir satran oyunu oynanmtr. Bir devletin yapt teklif baka bir devlet tarafndan onanmayarak gndemden dm, bunun zerine bunu dengeleyecek bir baka teklif yaplm ve bu sre bir yla yakn srmtr. Fransalularn rivayetine gre Rusya memurunun ngiltere Devletine tebli ittii mevdd- tanzimiyenin bazlar ngiltere vkelas tarafndan kabul olunmayarak yeniden bir suret-i tanzimat kaleme alnmakda olub Prens-i merhann kend kalemiyle Neme Elisi tarafna yazd mektub meelinde ise hibir maddenin adem-i kabulne dir sz olmayarak fakat Rusya memuruyla badel-mzakere ngiltere umur- Ecnebiyyesi Nzr Lord Palmerston mevdd- tanzimiyeyi kaleme almakda...155 Londra Antlamasnn imzalanmasndan sonra da temsilciler arasnda tartlan ve bize kadar ulaan bir belgede, devletler arasndaki farkl dncelerin devam ettiini gryoruz. Daha nce de ifade ettiimiz gibi, ilgili devletler meselenini kendi
154 155

Defter1, s. 47- b, 48- a. Defter1, 58- a.

108

menfaatleri dorultusunda zlmesi iin srekli olarak teklifler sunmaktadrlar. Osmanl temsilcisi, Padiahn Mehmed Ali Paay veraseten Msr Valisi yapmaya gnl olmadn belirtiyordu. Bunun salanmas iin Mehmed Ali Paay snrlayacak ve szlerini tutmaya zorlayacak bir garanti verilmesi gerekir dncesindeydi. Fransa hari dier devlet temsilcileri arasnda geen bu tartma uzun sre devam etti. Msrn bit-tevars Mehmed Aliye itas hususunda taraf- eref-i Hazret-i ahneden tereddd buyrulmakda olduunu tefehhm ve mlahaza iderek Ve salifz-zikr urt icra olunduu halde niyyt- ahneyi kmilen tevafuk idecei ve Dvel-i Erbaa- Mttefikann tahsint- halisneleri dahi fiile karak Londra Muahedesi ile nice zuhura gelen taahhudt- mtekabilelerinin illet-i gaiyesi olan sulh ve asayi kazyye-i hayriyyesi dahi ikmal156 Mehmed Ali Paa, Avrupa devletlerinin duruma mdahale etmesiyle zor durumda kald. Bu srada Osmanl Devletinin, Msr askerinin lojistik kanallarn kesmesi askeri a ve susuz durumda brakt. Msrllar durumu dzeltmek iin Osmanl Devletine mracaatta bulundularsa da bundan bir sonu alamadlar. Bunu Hsrev Paann engellediini dnerek onu grevden aldrmak iin btn yollar denediler. Mehmed Ali Paa bunun iin btn kanallar kulland ise de sonuca ulaamad. Hsrev Paa hazretleriyle mzakereye girimee say ve gayret itmi ise de bu babda muarun-ileyh hazretleri caniblerinden bir cevab alamad veyahud alm ise de suret-i marziyyede olamad kyas olunmakdadr. Zira cevab- mezbur muradna muvafk olsa idi ilan ideceinde itibah yoidi ve Mehmed Ali Paa zahrenin fikdn cihetiyle Marada olan askerinin daha baz alaylarnn Suriyeye izam lazm geleceini hvi tahrirat ahz eylemidir157 Osmanl Devleti, Londra Antlamas srecinde Msr kuvvetlerini bulunduklar yerde zor durumda brakmak iin elinden gelen btn yntemleri kullanmtr. Nizip yenilgisinden Londra Antlamasna kadar geen bir yllk srede Anadoluda kuvvetler arasnda bir souk sava srm ve bu bazen scak atmaya da dnmtr. Bu dnemde ngiltere, Hindistan ticaret yolu ve Yemendeki ticar karlarna Msrn zarar vermesini, Osmanl Devleti zerinden engellemeye almtr. Hatta Msr askerlerinin Yemenden derhal uzaklamasn resmen istemitir. Orduy- Hmayun ol
156 157

Defter4, s. 19- b, 20- a. Defter1, s. 62- a, b.

109

taraflar gayet tahrib itmi olmasyla baya yerllerinin yiyecekleri olmayub hatta en lazm olan havayiclerini aramak zere kendi ordusuna gelmekde oldklarndan ilerlemek mmkn olduunu brahim Paa tahrir eylemi Ve bu teklif Aden ehrinde olan ngiltere memurunun ehirleri Msrlularn yedinde bulunduka zikrolunan Aden ehrinin ticaretine sekte-i klliye rz olduunu ve bunlarn oralarda vucud- Arablar tahvif iderek ngiltereyi yeni koloniyasndan tebd eylediklerini 158 Osmanl Devleti, Londra grmeleri devam ederken donanmay Msrdan geri almak iin birok diplomatik giriimde bulunmutur. Gerekten bir donanmann btn gemi ve personelleri ile dman bir devlete iltica etmesi tarihin en ilgin olaylarndan birisidir. Bunu tarihilerimizin yapt gibi sadece Ahmet Fevzi Paann ihaneti ile izah etmek kolay deildir. Koca donanmadaki btn subay ve askerler hin olamaz. Bunlarn bir ekilde kandrld ve sonra da bu durumdan kurtulamadklar aikrdr. Osmanl Devleti de byle dnyordu. Bunun iin onlar geri dnmeye ikna etmek iin deiik zamanlarda mektublar ve araclar gnderiliyordu. Donanma askerlerinin asla Osmanl Devletine ihanet etmeyi dnmedikleri, Mehmed Ali Paaya devletlerine kar savamayacaklarn sylemeleri ile de ortaya kmaktadr. Donanmay- Hmayunu bu cnibe irsal eylemesi Msr Valisi muarun-ileyhe mukaddemce yazlub ifte tatar karlm ve kapudan muarun-ileyh behemehl maiyyetinde olan kapudanlar aldatm olaca derkr olduundan muarun-ileyhin suret-i hli ve baya isyan semtine salik olduu beyan ve bir vechile nush-u pend olunmak muarun-ileyhin hile ve desisesini ibtal ve kendisini ahz ile Donanmay- Hmayunun bil-istishab avdet eylemeleri159 Avrupann be byk devleti Londra grmeleri srecinde sk sk Osmanl Devletinin haklarn koruyacaklarna dair szler vermilerdir. Fransa da baz konulardaki muhalefetine ramen antlama imzalanncaya kadar bu devletler iinde bulunmutur. Fakat istedii baz artlar gereklemeyince, daha sonra bu be devletten ayrlmtr. Bu devletlerin Osmanl Devletinin haklarnn koruyacaklar ile ilgili mektublarndan birisinde u satrlar yer almaktadr: Msr Valisine yazlacak olmasyla artk bunun zerine Vali-i muarun-ileyh kmldamaa mecali

158 159

Defter1, s. 62- b. Defter1, s. 63- a.

110

olamayacandan bu hususda yani Vali-i muarun-ileyhim iltimasat- vakasnn tervici emrinde pek de acele olunmak lazm gelmez gibi grnm160 Londra grmelerinin uzamasnn temel nedeni, Osmanl Devletinin istedikleri ekilde reformlar ieren bir Ferman yaynlamasn salamak iindir. Avrupa devletleri, Londra grmelerini uzatarak, Osmanl Devletinin Msr karsnda elini kolunu balamlar ve onu Tanzimat Fermann ilan etmek zorunda brakmlardr. Dnemin Osmanl dostu devlet adamlarnn grleri incelendii zaman, Tanzimat Fermannn onlarn beklentisinin ok stnde tavizler ierdiini syledikleri grlr. Nizip yenilgisinden Londra Antlamasna giden sre 1 yl civarndadr. Londra grmeleri devam ederken 3 Kasm 1839da kabul edilen Tanzimat Ferman da bu antlamann imzalanmas iin nemli bir art yerine getirmitir. Bu Fermanla hem Osmanl Devletindeki Gayr-i Mslimlerin hak ve zgrlkleri garanti altna alnm hem de Osmanl Devletindeki ngiliz ticar karlar onaylanmtr. Ayrca bu srete yaplan reformlarla Osmanl Devleti eklen de olsa Avrupann liberal devletleri arasna katlm ve bylece Avrupa kamuoyu ve devlet adamlarnn Msr meselesinde destei salanmtr. Bu bir yllk srede birok gelgitler yaanm ve nihayet 15 Temmuz 1840 tarihinde antlama imzalanmtr. Trk- slm dnyas gnmzde dnyann en problemli blgelerinden birisidir. Blgenin problemlerinin kayna, ortak tarihi mirasna uygun projeler gelitirilememesidir. Osmanl Devleti ayakta kalmak ve varln srdrmek yolunda Avrupann desteini almak iin onlarn her istediini yapt ama yklmaktan kurtulamad. Bir i mesele olan Msr meselesi Osmanly ykma gtren en nemli sebeplerden birisidir. Eer gnmzde dnya birleirken biz kk nedenlerle ayrlmazsak ve kresel lekte Trk- slm dnyasnn birliini salayabilirsek 21. yzyl artlarnda farkl bir Osmanl Medeniyeti ekli oluturmay baarabiliriz. Bylece Samuel Huntingtonun Medeniyetler atmas ve Franis Fukuyamann Tarihin Sonu tezlerine bizlerin de vereceimiz bir cevap olduunu gstermi oluruz.

160

Defter1, s. 63- b.

111

IV. Osmanl Devletinin Mehmed Ali Paa ve Dvel-i Muazzama Hakknda Dnceleri Tanzimatn ilanndan sonra devletin btn kurumlarnda balatlan yenileme abalar, karlalan trl tepkiler sonucu istenilen sonular vermedi. Abdlmecid bu tepkiler nedeniyle, sk sk yneticileri deitirmek ve baz tavizler vermek zorunda kald. Hnkr skelesi Antlamasnda da grlecei gibi, Osmanl Devletinin hibir Avrupa Devletine itimad kalmamt. Ama bir valisinin Ktahyaya kadar gelmesi ve stanbula da gelebilecei dncesi, onu Avrupadan yardm istemek zorunda brakt. Osmanl Devleti ile ilikilerinin en eski ve en kkl olduu bilinen Avrupa devleti Fransadr. Kanun dneminden itibaren Osmanl Devleti-Fransa ilikileri gayet dostne bir ekilde devam etmitir. Bu dostne ilikiler nedeniyle Osmanl Devleti yenileme hareketlerinde zellikle ilk dnemde Fransay rnek almtr. Napolyonun 1798 ylnda smrgeci emellerini gerekletirmek iin Msra karma yapmas bu dostne ilikileri bozmutur. Ayrca Fransann gerek Yunan gerekse Msr meselesinde Osmanl Devleti aleyhinde tutum taknmas, btn nfzunun yok olmasna neden olmutur. Daha nce de belirttiimiz gibi, Hicaz Vahhabilerden kurtarmas, ngiliz ve Franszlar Msrdan kovmas nedeniyle, Mehmed Ali Paa slm dnyasnda bir kahraman haline gelmiti. Osmanl bakentindeki yneticiler bile onun izledii idar, asker ve mal politikalar hayranlkla takip ediyorlard. Osmanl ynetimi Mehmed Ali Paay baz meselelerin zmnde bir desteki olarak kulland iin bamsz hareketlerine balarda pek ses karmad. Osmanl Devleti, dnemin en gl donanmalarndan birisine sahip olmasna ramen iki valisinin savana mdahale edememitir. nce dost olan Mehmed Ali Paa ve Abdullah Paa arasndaki sava, daha sonra hi beklenmeyen neticeler vermitir. Bu duruma Osmanl Devletinin mdahale etmemesinde, Osmanl brokrasisindeki Msr taraftar yneticilerin de tesiri olabileceini unutmamak gerekir. zellikle II. Mahmud dneminden itibaren yenilikilerin n palana kmasyla geri planda kalan geleneki yneticiler duruma mdahale etmeyerek, Osmanl Devletinin d mdahalelere ak hle gelmesine neden olmulardr. Baz tarih kitaplarnda dnemin devlet adamlarnn Mehmed Ali Paa hayranl ile ilgili ilgin rivayetler vardr. Mustafa Nuri Paann, Tahir Paa hakknda anlatt

112

durum dnemin baz yneticilerinin Msr karsndaki pozisyonunu gstermektedir. Bu ve benzeri yneticiler kendi devletlerini yok etmek isteyen paa hakknda yle dnyorlard: Halkn Mehmed Ali Paaya duyduu sempati o derece idi ki, Hseyin Paann kumanda ettii orduya defterdar olarak atanp bu ordu ile yollanan Devlet-i Aliyyenin byk devlet adamlarndan Tahir Efendi akll ve devlete bal bir kii olduu halde yolda giderken bu ne itir ki ben Saltanat- Seniyye tarafndan Msr zerine yollanan ordunun defterdar olduum halde, gnlm Mehmed Ali Paa tarafna dnk ve ona sevgi ile doludur 161 Mehmed Ali Paa srekli olarak Osmanl Devletine btn benlii ile hizmet ettiini ileri srerek, isteklerinin yerine getirilmesi iin bu durumunu Avrupaya kar da bir referans olarak gstermektedir. Osmanl Devleti iin Mora, Hicaz ve Msrda yapt hizmetlerin kendini istemeyen bazlarnn kkrtmalar ile gz ard edildiini dnmektedir. Mustafa Reid Paa ise, onun bu sznn gerek niyetini rtmek iin bir perde olduunu sylemektedir. Bunu test etmek iin de ona istediinin dnda farkl yerlerden topraklarn verilmesinin bunu ispat edeceini de belirtmektedir. Bunu sylerken kulland baz ifadeler iki devlet adam arasndaki nefretin derecesini gstermektedir. Herifin familyas daha dank bulunmak in bazlarna mbadeleten daha uzak yerlerden mansb gsterilse herif buna raz olduu halde hem suhuletle maslahat bitmi ve hem imdiden familyas azas beynine tefrika drlerek ve cmlesi artk babalarn unudub yalnz Saltanat- Seniyyeye arz- hizmet ve ubudiyet itmeklie mecburiyet merkezine gtrlerek162 Osmanl yneticileri, Mehmed Ali Paay bu duruma ar hrs ve gururunun getirdii dncesinde idiler. Gen Padiah Abdlmecid meseleyi yumaklkla halletmek istemektedir fakat Mehmed Ali Paann anlad dil bu deildir. Bundan dolay Londra Antlamas srecinde Mehmed Ali Paaya fazla haklar verilmesine kesinlikle kar kmlardr. Onlara gre Mehmed Ali Paaya verilecek her taviz, onun tarafndan bir zayflk olarak alglanacakt. Mehmed Ali Paann tamahkarl ve devr-i sabkda ve gerek bu kere hibir vakitte kabul mmkn olmayan davalarnda inad ve srar 163

161 162

M. Nuri Paa, A.g.e., s. 95-96. Defter1, s. 7- b, 8- a. 163 Defter1, s. 22- a.

113

Osmanl ynetimi Msr dncesinden vazgeirmenin tek yolunun sava olduunu daha batan anlamt. Ama lkenin idar, mal ve asker durumu buna msait olmad iin bunu son vakte kadar ertelediler. Mehmed Ali Paay engellemek iin Avrupa ynetimlerini ve kamuoyunu yanlarna ekmeye altlar. Sonunda Rusyann duruma mdahalesinin zararlarn anlayan Avusturya ve ngilterenin nclnde Osmanlya yardm konusunda bir ittifak saland. Bylece Osmanl Devleti, Msr karsnda nemli bir destek ve manevi g salam oldu. Osmanl Devleti ayrca kkl devlet gelenei ve devletler ailesinin bir yesi olmas hasebiyle Msra kar bir stnlk kesbetmektedir. Bu durum belki de Osmanl Devletini onore etmek iin sk sk dile getirilmektedir. Yani maslahat- mezkrenin Dvel-i Hamseye havalesi cihetiyle Devlet-i Aliyye heyet-i hliyesini temin eyledi ve Msrlunun icray- kuvvet itmesine bu madde sed ve mani oldu. imdi cay- nazar iki tarafn kuvvetinin muvazenesidir. Her ne kadar Msrlu taraf zahiren suret-i galebede olmu ise de, manevi-i (?) Devlet-i Aliyye kuvvetini zayi itmemidir. nk Devlet-i Aliyyenin kuvveti ebedi ve zti Mehmed Ali Paann kuvveti kendi zatyla kaim suretinde rz ve fanidir.164 lk dnemde Avrupann kendi i meseleleriyle uramas bu meseleye odaklanmalarn zorlatrmtr. Rusya bu durumu grerek, tarihi karlarna ulamas iin tehlike olarak grd Mehmed Ali Paann emellerine ulamasna engel olmak zere duruma mdahale etti. Osmanl Devleti diplomatik yollardan meseleyi halledemeyince Rusyann da destei ile duruma mdahale karar verdi. nk Suriyede brahim Paa bamsz bir devletin yapabilecei dzenlemeleri yapmaya ve bamsz bir devlet gibi davranmaya balamt. nce Mehmed Ali Paa ve brahim Paann Msr, Cidde ve Girid valiliklerine atanmalar ertelendi. Balattklar isyana son vermedike bu valiliklerin kendilerine verilmeyecei taraflarna bildirildi. 3 Mart 1832 tarihli bu tevcihat kararndan ksa bir sre sonra her ikisi de hin ilan edildiler. Yaynlanan bir fetva ile slm milletinden ayrldklar belirtilerek grevlerinden azledildiler.165 Dvel-i muazzama, Osmanl Devletini Msr karsnda desteklemeye sz vermesine ramen, i bunu uygulamaya gelince szlerine uymayan baz davranlar
164 165

Defter1, s. 40- a. S. Samur, A.g.e., s. 32- 33.

114

iine girdiler. Msr kuvvetlerinin Anadoluda ilerlemesini engellemek iin gerekli tedbirler alnmayarak buna kar sessiz kalnd. Bunun zerine Msr kuvvetlerinin ilerlemesini engellemek iin baz tedbirler alnmas gerektiine dair bir yaz btn mttefik eliliklerine sunuldu. Bu yazda, mttefik devletlerden Osmanl Devletinin byle bir durumda ne yapmas gerektii soruluyor, Msr askerleri ile savamaktan ve tartmaktan kanmalarnn btn birliklere bildirildii belirtiliyor, Msr askerinin ise klamak ve adam aramak bahanesi ile srekli ilerlediine iaret edilerek yle deniliyordu: Bu hususda ne vechile hareket olunmak lzm geleceini dvel-i muarun-ileyhim sefaretleri caniblerinden sual itmeklii Devlet-i Aliyye mukteza-y maslahat ve levazm- dost ve muahedetinden addeyledii beyanyla Fransa ve Avusturya ve Rusya ve Prusya Sfera-y cenbilerine verildii.166 Nizip yenilgisi akabinde Osmanl Devleti ve Msra verilen notadan sonra Msr srekli ak ve gizli kkrtmalarda bulunmutur. Londra Antlamasna kadar geen srete gnderilen gizli ajanlar vastasyla halk Osmanl Devletine kar kkrtlm, Bu kkrtmalar sonucunda birok yerde ayaklanmalar ortaya kmtr. zellikle Rumelide kan ayklanmalarda, Anadoluda olduu gibi Msr parma olmasndan phelenilmektedir. Rumeli, Avrupa ile snr olmas bakmndan burada ortaya kan olaylar Avrupa devletlerini daha fazla ilgilendirmektedir. Osmanl Devleti bundan dolay Msr kkrtmalarnn engellenmesi iin tedbirler alnmasnn Osmanl Devletine olduu kadar kendi menfaatlerine de olacan belirtmektedir. Meseleye Avrupa devletlerinin mdahalesinin beklendii sylenmektedir. Dersaadetten alnan havdisata gre Sofya ve Edirnede ve Rumelinin sair baz mahallerinde ihtilal gibi baz eyler dahi zuhur etmi olmala ibu ihtilallerin mevvik ve muharriki Mehmed Ali idinden devletimin bhe itmee hakk olduundan Memalik-i Devlet-i Aliyyeyi tahvif itmekde olan uygunsuzluklarn nn kesdirmek Dvel-i Hamsenin menafi-i mahsusalar iktizasndan olduu ngiltere ve Avusturya ve Fransa ve Prusya ve Rusya murahhaslaryla maslahat- mezkurenin katian hsl ve itminan olunmasna Ve Devlet-i Aliyyenin bulunduu menafi-i seniyyesine ve btn Avrupann menfaatine bu vechile muzr olan ahval ve keyfiyyatn tesviye-pezir olmas yalnz bu madde ile hsl olabilecei bedihiyattan bulunmu olduu beyanyla 167
166 167

Defter1, s. 61- b. Defter2, s. 29- b, 30- a.

115

Osmanl Devleti Msr meselesi ile urarken, ran devaml suretle blgedeki karklktan yararlanarak baz yerleri ele geirme giriimlerinde bulunmakta ve bu emelini gerekletirmek iin her trl imkn kullanmaya almaktadr. Msr igali bu durum iin gayet uygun bir ortam yaratmt. Blgedeki birok yer tam bir karmaa iinde bulunuyordu. ran Devleti zabta ve rabtaya riayetsiz bir kavim olduklarndan Baban Mutasarrf Sleyman Paann vefatn frsat addiderek Mahmud Paann ran tarafnda olan olu Ali Beye bir mikdar asker tayiniyle Sleymaniye zerine sevk itmekde olduklarndan baz taraflarndan tahrir klnm ve henz Mahmud Paa zuhur itmeyp ve husus- mezkr in savb- lilerine gnderilmi olan tatarmz dahi avdet itmemi 168 Tanzimat dnemindeki yeniliklerin bazlar ve moda anlay Osmanl Devletine Msr zerinden gelmitir. Bu nedenle devlet ve halk Msrllara kar kt hisler beslemektedir. Maruzat isimli eserinde Ahmed Cevdet Paa stanbuldaki Msrl prens ve prensesler yznden Osmanl haneden yelerinin de lks tketime yneldiklerini, bu nedenle maliyenin byk skntya dtn anlatr. Vakanvis Ahmed Ltfi Efendi de Tanzimat dneminde Msr hakkndaki genel dnceyi yle ifade eder: Tanzimat- Hayriye Ferman, Arabistanda mnteir olacak efkr- mme taraf- Saltanat- Seniyyeye mail ve Msrllardan mteneffir olarak Halep ve am ahalisi defaten onlarn aleyhine dtler.169 Avrupa devletleri, Osmanl Devletine yardm ederek Rusyann onun zerindeki manevi tesirini de yok etmek istemekteydiler. Bylece Rusyann scak denizlere inme hayalini engellemek niyetindeydiler. Blgeden uzak olduklar iin gl bir Rusyann kendilerinin Ortadoudaki karlar iin zararl olduunun farkndaydlar. Bundan dolay Msr meselesinin zm iin Cezayirin Fransaya braklmas da dahil her trl tavizin verilmesini istemektedirler. Devletlerin halisne niyetleri ancak Saltanat- Seniyyeyi u Msr gailesinden bir ho suretle kurtarub da bununla beraber Rusyalunun istilay- maneviyesini def itmek Devlet-i muarun ileyha Cezayiri dahi srasyla Saltanat- Seniyyeye red idebilr yollu kelimat Msr mesalihi in ya Londra veyahud Viyanada akd-i cemaat olunacana 170

168 169

Defter1, s. 53- b, 54- a. A. Ltfi Efendi, A.g.e., c. 6, s. 1071. 170 Defter1, s. 9- a.

116

Rusya, Osmanl Devleti ve halk gznde her zaman pheyle baklan bir devlet olmutur. Dnemin tarih kaynaklar incelendii zaman, bu durumun istisnasnn ok az olduu grlr. Fakat zellikle Msr meselesi srecinde Rusya bu imajn birazda olsa dzeltmitir. Rusya ile ilikileri dnemin Vakanvislerinden Ahmed Ltfi Efendi tarihinde yle anlatr: 1255 senesine kadar Rusya Devletiyle Devlet-i Aliyye beyninde pek gzel muamelt- vedadiyye cereyan ederek fk- siyasiyyemizin Rusya ciheti pek kayili geidirilmitir. 171 Osmanl Devleti tarihi emellerini bildii iin Rusyadan fevkalde ekiniyor, Franszlarn Babliye yalanc dost olarak takdim ettikleri ngiltereden yardm temin etmek istiyordu. ngiltere ise ii ardan alarak baz tavizler koparmay hesaplyordu. Sonraki yllarda ngiltere ile Fransann arasnn aldn ve ngiltere ile Rusyann birbirine yaknlatn greceiz. Msr meselesinin zmnde Osmanl Devleti btn dengeleri gzetmek zorunda kalmtr. Londra grmeleri srecinde Avrupa devletleri hasta adam iin btn yollar denemilerdir. Dvel-i Hamsenin, Saltanat- Seniyye hakknda hulus ve hayrhahla ittifak ve meveddetleri kemakn derkar ise de tesviye-i maslahat bu vechile bizzarura uzamak lazm gelr. nki, malumat henz nks olub yani arazi-i Hicaziyyede olan mahaller nasl olacak yollu sylemein taraf- akerden nk veraset zere tevcih buyrulacak mahal yalnz eyalet-i Msryye dimek olduundan ve havali-i Hicaziyye ise bittabi bundan mstesna olub 172 Osmanl Devleti, Mehmed Ali Paann hrsnn millet-i islamiyyenin huzursuzluuna ve Osmanl Devletinin blnmesine neden olmasndan endie duymaktadr. Bu nedenle Osmanl Devletine gre, onun millet-i islamiyyenin mutluluu iin alt sz bo lakrddan ibarettir. nk Msr meselesi bu ekilde devam ederse, Mslmanlar iki ktada birbirinden kopuk hale gelecektir. Londra Antlamas gereince Mehmed Ali Paaya Msr tevarsen ve Akka kayd- hayat artyla verilmiken, o bunlar kabul etmeyerek Mslmanlarn kannn dklmesinden sorumlu olmutur. Mehmed Ali Paa bu hareketi ile Osmanl Devletinin uzun sredir salad Mslmanlarn birliine zarar vermitir. Bylece isteyerek veya istemeyerek onlarn byk skntlar ekmesine sebep olmutur. Velhasl Mehmed Ali Paa ile asl mnazaat arazi maddesi olarak muarun-ileyhin istedii gibi bu kadar memalik-i
171 172

A. Ltfi Efendi, A.g.e., c. 6, s. 1091- 1092. Defter1, s. 27- a, b.

117

vesa evlad ve ahfadna veraset suretiyle virilmek lazm gelse Memalik-i Devlet-i Aliyye 2 ktaya mnkasm olub artk tbiiyyet ve matbuiyyet yalnz lafzda kalaca ve ol halde iki kuvvet-i mtesaviye beyninde hsl olacak rekabetten drl fenalklar zuhura gelerek, Millet-i islamiyyenin kuvveti yle dursun belki bilakis maazallah-i Tel tezelzlne mucib 173 Osmanl Devleti, Msrn birok Avrupi bozulmann merkezi olduunu dnmektedir. Osmanlya giren baz batl moda anlaylar, Msr hanedan zerinden girmitir. Aada vereceimiz belgede Mehmed Ali Paa hanedanndan bazlarnn stanbuldaki davranlar ve harcamalar ile halkn bozulmasna neden olduklarn bundan dolay stanbuldan srgn edilmeleri gerektii belirtilmektedir. Msr hanedan yelerinin Osmanl hanedannn da bozulmasna neden olduklar birok kaynak tarafndan ifade edilmektedir. Msr uzun sre modann merkezi olan Fransann gzdesi olduu iin ortaya kan moda akmlar nce Msra sirayet etmitir. Osmanl Devletine birok dnce ve kltr akmlarnn buradan geldiini de biliyoruz. Bu durum Mehmed Ali Paann Batya yaranma gayretlerinin bir sonucu olsa gerek. Ayn yaknmay Ahmet Cevdet Paann Maruzat isimli eserinde ve dnemin baka baz kaynaklarnda da gryoruz. 24 Cemaziyelahire 256 (24 Temmuz 1840) tarihli bir belgede Msr hanedan yelerinin stanbulda neden olduklar lks ve bozulma ile ilgili olarak yle denilmektedir: Mehmed Ali Paann gelini olan mteveffa Arif Beyin kerimesi hanmn mukaddemce Dersaadete gelii Metalibi fsidesinin i yznden tervicine kalkmak kasdndan ibaret olduu malum olan halttan olduuna ve bir takm adamlar yalsna gelp gitmekde bulunduuna ve o makuleler vastasyla ezher baz tevi ve tahdi idecek suretle szler iaasna mbaderet edeceine ve bu cihetle hyanet-i azimesi meydanda olan adamn devlet bendeliinden kat- alaka ettirilerek mid de kalmayacak suretin hakknda icra ve ilan- lzmeden idinden nn dahi evlad u iyalinin bu tarafda durmakta ise Msr Canibine gnderilmeleri tezekkr ve tensib 174

173 174

Defter2, s. 48- a, b. Defter2, s. 49- b, 50- a.

118

V. Mehmed Ali Paann Osmanl Devleti ve Dvel-i Muazzama Hakknda Dnceleri Mehmed Ali Paa son derece hrsl bir kiilie sahipti. Avrupann i meselelerinden ve Osmanl Devletinin sorunlarndan yararlanarak Msr merkezli bamsz bir devlet kurmak istiyordu. Msrdan ngilizleri ve Franszlar kovmas, Klemen liderlerini yok etmesi ve Hicaz Vahhabilerden kurtarmas kendisine olan gvenini artrd gibi, Osmanl Devleti ve Avrupa devletlerinin bamszlk dncesine engel olacak durumda olmadklarn dnmesine neden oldu. Ama yine de mmkn olduunca Avrupa devletleri ile kar karya gelmemeye alt. Suriyeye girmesi olaynda bu durumu aka grebiliriz. Afrika ve Sudanda ilerlemek daha kolayken niin Osmanl ilerine ilerlemeyi setiini sorarsak, bunun cevabn onun genel politikasnda aramak gerekir. Mehmed Ali Paa belirtilen yerlerde ilerleyebilmek iin ngiltere ve Fransa ile savamak zorundayd. Oysa Suriyede ilerlemek dnemin artlar bakmndan daha kolayd. Mehmed Ali Paa, Osmanl Devletinin kendisine kar koyacak durumda olmadn ok iyi biliyordu. Ayrca baz Avrupa devletleri tarafndan, Osmanl Devletini zor durumda brakmak ve kendilerine muhta etmek iin tbi olduu devlet aleyhinde ilerlemesi tevik ediliyordu. Mehmed Ali Paann, devlete kar isyan ederek ne elde etmek istediine dair deiik rivayetler vardr. Msr Osmanl Devletinden ayrarak bamsz bir duruma getirmek istedii ve hatta II. Mahmudu devirerek Padiahln ilan niyetinde olduuna dir tarih kaytlar vardr. Fakat Paa byle bir niyet gtmediini ve gdemeyeceini bir ngiliz diplomatna yle ifade etmitir: Padiahn hizmetkr olarak kalmak istiyorum. brahim eer Boaziine varmaya muvaffak olursa, Padiahn ayana kapanarak affn ve Msra dnmek iin msaadesini dileyecektir.175 Mehmed Ali Paann Suriye ve Anadolu ynnde ilerlemesini dnemin baz i ve d gleri hakl grmtr. Bunlar, II. Mahmudun onu asla istemediini, Hicaz ve Mora olaylarnda sarf ettii 1 milyon ake ve kaybettii 30 bin civarnda askeri sz verdii halde tazmin etmediini sylemilerdir. Baz kaynaklarda belirtildiine gre Mehmed Ali Paa, Morada baar mitlerini yitirince gizlice Avrupa devletleri ile
175

Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, Ankara, 2007, c. V, s. 130.

119

anlam ve Navarinde Osmanl- Msr ortak donanmasnn yaklmasnda onlarla ibirlii yapmtr. Ayrca Osmanl Devletinden izin almadan, gnderdii birliklerini Moradan geri ekmitir. Mehmed Ali Paa szlerinde Osmanl Devletine balln srekli olarak dile getirmi ama uygulamalarnda bunun tam tersini yapmtr. Yapt faaliyetler onun syledii szlere ramen asl amacnn Osmanl Devletini kurtarmak deil, onu zor durumda brakarak batan beri dnd hedeflerine ulamak olduunu gstermitir. Bu hedeflerine ulamada gerek mttefiki ve destekisi ilk dneminden itibaren Fransa olmutur. Mehmed Ali Paa ve Fransa uzun sre birbirinin karlarn korumular ve Osmanl Devletine kar ortak hareket etmilerdir. Fransa, Mehmed Ali Paay ngiliz nfuzunun blgede yaylmamasnda ve Hindistan ticaret yolunun gvenliinde bir garanti olarak grm, Mehmed Ali Paa ise Fransay, ortak karlar iin ittifak yapabilecei tek g olarak grmtr. Mehmed Ali Paa btn uyarlara ramen Suriyeye harekt dzenleyerek stanbul ile ipleri kopard. Bunun zerine slam milletinden ayrlmakla itham edilerek grevinden alnd bildirildi. Mehmed Ali Paa bu duruma ok sert tepki verdi. Sultan Mahmudun mminlere halife olmaya ve Osmanl tahtnda oturmaya layk bir hkmdar olmadn ilan etti. brahim Paann, Suriyeye geldii zaman yapt en nemli giriimlerden birisi, Halepte yenieri ocan yeniden atn ilan etmesi oldu. Zaten kendisinin zamana gre ok saf bir ordusu vard.
176

Askerlerinin ounluu

Trklerden ve erkeslerden meydana gelmekteydi. Halep bata olmak zere blgede olduka fazla sayda yenieri vard ve bu ocan kapatlmas ile bunlar blgede gvenlii tehdit eden bir g haline gelmiti. brahim Paa yenieri ocan Halepte yeniden aarak ve ocak aalarndan Hseyin Aay Halep mtesellimliine getirerek buradan ayrld. Sultan Mahmud onlar asi ilan etmesine ramen, Mehmed Ali ve brahim Paalar mevkilerini korumak iin; ii gc kfirleri taklid olan bu ynetime kar slamn ve inananlarn haklarn koruduklar propagandasn yapyorlard. Sultan Mahmudun yapt yenilikler ile bu durum birleince halkn sempatisini kazanmada ok etkili oldu. Mehmed Ali Paa gnderdii ajanlar vastas ile Osmanl Devletinin birok yerinde taraftar kazanmaya alyordu. Rumeli de onun ajan gnderdii yerlerden
176

Ylmaz ztuna, Byk Osmanl Tarihi, c. 5, s. 146

120

birisiydi. Buralara gnderdii rvetler vastasyla Osmanlya deil kendisine itaat etmelerini istemekteydi. Ayrca blgedeki birok ileri gelen Osmanl asker ve yneticisine kendisine katlmalar ynnde mektuplar gndermiti. Bu durumu Mustafa Reid Paa yle ifade etmektedir: Memalik-i Rumelide kin baz vzery- izm taraflarna tahrik ve ifsad zmnnda vali-i muarun-ileyh canibinden adamlar gnderilmi olduu keyfiyytn cmle Rumeli ve elviye-i hamse mirleri hazertnn gelen tahrirtlar vahiden bade vahid kraat il ile ake vermek mi iy olur yohsa ledel iktiza u kadar bu kadar asker mi vermek mnasib olur diyerek badezn emval-i mertebenin adem-i itasn ima eylemi 177 Mehmed Ali Paann amacna ulamak iin zellikle kendine yakn hissettii valilere ajanlar vastasyla mektublar gnderdiini yabanc devletlerin elileri de belirtmektedir. Bu durum onun propagandaya byk nem verdiini gstermektedir. Bununla ilgili olarak Avusturya elisi Osmanl Hariciye Nzrlna yle bir mektub gnderdi: Mehmed Ali (?) havlisi ahalisine ahd-i karibde icrasn ihbar idecei bir ihtilale amade bulunmalarn casuslar vastasyla iar itmi olduu bir mektup meelinden mstefad olunub muma-ileyhin bu daveti bir kda muharrer olarak kad- mezkr herkesin elinde gezmektedir178 Mehmed Ali Paa, Osmanl Devletinin kendi glerine kar koyamayacan dnmt. Ayrca gnderdii ajanlar vastasyla birok Osmanl Valisini kendi tarafna ekmiti. Msr meselesini direkt Osmanl Devleti ile grerek kendi istekleri dorultusunda halletmeye ok yaklamt. Fakat Avrupa devletlerinin duruma mdahale etmesi ii kartrd. Bundan sonra kendisi baz tavizler vermeden meseleyi zemeyeceini anlayarak kulland muktedirne dili deitirmitir. Kendisine vaat edilen yerlerin braklmasnn garanti edilmesi halinde Girid adasn istemekten vazgeeceini de bilahere bildirmitir. Btn bu durumlar onun Fransz desteine gvendiini, bu destek ortadan kalknca mttefiklerin istediini kabul etmek zorunda kaldn gstermektedir. Devlet-i Aliyye ile beynlerinde bila vasta uyuulmak mmkn olamayaca bil-ifade muma ileyhi tela- azimeye drmdr. Vali-i muma ileyhin tahrirat hiresi Mehmed Aliye pek tesir iderek ol vakitten ber ziyade mutedil-i

177 178

Defter1, s. 12- b. Defter1, s. 33- b.

121

lisan kullanmakda olub hatta mahall-i saire kendisine brakld halde Girid ceziresini redd iade ideceini bile sylemidir.179 Mehmed Ali Paa kendisine iltica eden Osmanl donanmas ve askerlerini kuvvetlerine katmaya ikna iin birok yollar denedi. zellikle deniz gc bakmndan mttefik kuvvetler karsnda ok zayf kalyordu. Bu durumu dzeltmek iin Osmanl donanmasndan ve askerlerinden faydalanmak istiyordu. Bunu baaramamasnn nedeni kendisine snan donanmadaki askerlerin ounun hl Osmanlya bal olmalar olsa gerektir. Bu durum radt- Seniyye Defterinde yle anlatlr: Mehmed Alinin kendisine istihkm virmek in asakir-i redfe tahririne teebbs itmi ve Donanmay- Hmayunda olan Ferik Mustafa Paann Beriyyetama irsaline ve Donanmay Hmayun Zabitn ve askeriyle kend asker-i bahriyyesinin birledirilmesine her ne kadar tasmim eylemi ise de hibir tarafdan hsn-i istikrar gremediinden bu hususlar gerei gibi gevetmi idi beyaniyle tezkire-i senaveri terkimine ibtidar klnd efendim.180 Mehmed Ali Paa mektuplarnda kuvvetine gvendiini ve istekleri kabul edilinceye kadar birliklerinin ilerleyiini durdurmayacan belirtiyordu. Fakat bir taraftan da skenderiye Limanna gelebilecek bir saldrdan korktuu iin tahkimat yaptryor ve evre kabilelerden zorla asker topluyordu. Btn bunlar, Dvel-i Muazzamann meseleye mdahale etmesinin onu ok korkuttuunu ve savunma tedbirleri almaya ittiini gstermektedir. Bu durum kendisinden 3 Temmuz 1839 tarihinde stanbula gelen bir mektubu nda yle anlatlyor: Avrupa sefayin-i harbiyyesi tarafndan vukua gelecek muhacemattan masun olmak zere istihkamat virmekde olub akdemce iki nefer Arnavud zabitleriyle bir nefer kabail-i bedeviye eyhi Berramda bulunan ordusuna 12 bin nefer asakir tedarikine mecbur itmi ve Anadoluda vaki eyalt valilerini ve alelhusus sabk Serasker Hafz Paay maiyeti memuriyetiyle brahim Paaya dehalet ittirmee aleddevam sarf- makdiret ve Devlet-i Aliyyeyi idare eder kimesne oldndan181 Mehmed Ali Paa Osmanl ynetimini kendi lehinde ikna etmek iin btn yntemleri denemitir. Bunlardan birisi de hanedannn kadn yelerini bu tr ileri iin
179 180

Defter1, s. 34- a, b. Defter1, s. 58- a. 181 Defter1, s. 25- b.

122

kullanmasdr. Trk devlet geleneinde asla tasvip edilmeyen bu duruma Mehmed Ali Paa siyasi hrslar nedeniyle tevessl etmiti. Bunu salamas iin hanedandan baz kadnlar stanbula gndermiti. Buna kar dikkatli olunmasn Rfat Paa bir yazsnda yle ifade eder: Mteveffa Arif Beyin kerimesi hanmn, Msrdan Dersaadete irsali miras maddesine mebni ise de asl sebeb-i hafsi baz tedabir-i dilgaribane ile grebildii mahalleri ifal iderek Mehmed Ali Paann metalib-i malmesini tervicden ibaret olduna dair skenderiyede olan Neme konsolosu tarafndan vurd iden mektubu dahi eli-i muma ileyhe kraet182 Mehmed Ali Paaya gelen bir mektuba gre, Franszlar sulhen veya harben olsun onun amacna ulamas iin her trl yardm yapacaklarn sylyorlard. Paa, buna ramen denizlerde hkim olan devletin daha stn olduunu dndnden dolay, her zaman denge politikas izlemektedir. Msr meselesi srecinde ngiltere ile Fransa, Mehmed Ali Paay kendi taraflarna ekmek iin youn diplomatik faaliyetlerde bulunuyorlard. Mehmed Ali Paa ise, Fransa kendisine ok daha youn destekte bulunmasna ramen son n kadar ngiltereyi kstrmemeye alyordu. ngilterenin bahirde derkr- istiklaline mebn politikama tevafuk idecei cihetle ngiltereden infikak itmemek sevdasyla Fransadan daima uzak durdum. Lakin ngilterenin bu defa hakkmda vukua gelen iddet-i azimi Fransaya ilticaya mecbur itti... 183

182 183

Defter1, s. 39- b. Defter3, s. 41- a.

123

VI. Dvel-i Muazzamann Osmanl Devleti ve Mehmed Ali Paa Hakknda Dnceleri 9 Temmuz 1807 tarihinde Fransa ve Rusya arasnda imzalanan Tilsit antlamasndan itibaren Avrupa devletleri, Osmanl Devletine hasta adam gzyle bakmlardr.184 Osmanl Devleti ve Msr arasndaki sava Avrupa devletlerinin dikkatinin blgeye ynelmesine neden olmutur. nk Avrupa devletlerinin ounun blgede emelleri ve karlar bulunuyordu. Mehmed Ali Paann yeni bir g olarak ortaya kmas baz i meselelerinden dolay nce Avrupa devletlerinin fazla dikkatini ekmedi. Ama daha sonra Msr ordusunun Ktahyaya kadar yaklamas ve Rusyann devreye girerek Boazlarn gvenlii karlnda Osmanl Devleti ile antlamas onlar uyandrd. Osmanl Devletinin yklmas yani hastann lmesi dengeleri bozarak Avrupann gvenliini tehdit edeceinden dolay ou Avrupa Devleti, statkonun devamn istedii iin meseleye mdahil oldu. Rusya, Byk Petrodan beri scak denizlere inmek iin Osmanl Devleti aleyhinde genilemeyi tarihi politika olarak benimsemiti. 1829 Edirne Antlamas ile Rusyann topraklar Tunann gneyine doru genilemiti. Msr meselesinin zmnde Avrupa devletlerinden istedii destei alamayan II. Mahmud, istemeden de olsa tarih dman Rusyann yardm teklifini kabul etmek zorunda kald. II. Mahmudun, Mehmed Ali Paann kellesini getirene stanbulu verebileceini syledii rivayet edilir. Rusyann yardmn kabul ederken yapt antlama ile her eyi gze almt. ar, boazlarn gvenlii iin her eye hazrd. 1833 ylnda Rus donanmas boaza girdi ve 5000 civarnda asker karaya kt. 8 Haziran 1833 tarihinde Osmanl Devleti ile Rusya arasnda imzalanan Hnkr skelesi Antlamasyla Rusya boazlar gvenlik altna alrken kendisi de Osmanl Devletinin yaamasn garanti ediyordu. Bu antlama 8 yllk ittifak ve savunma antlamasyd. Buna ilave olarak Rusya ve Avusturya arasnda 18 Eyll 1833 tarihinde imzalanan Mnchangraetz Antlamas ile Osmanl Devletinin yklmas sz konusu olduu takdirde, bu devletin varln devam ettirmek iin iki devlet birlikte alacaklarn birbirlerine taahhd etmilerdir. Mnchengraetz antlamas 2 gizli madde ile tamamlanmtr:

184

The Cambridge, c. 4, s. 161.

124

Birinci Madde: ki taraf Msr Valisinin hkm ve nfuzunun, Avrupadaki Osmanl topraklarna ister dorudan doruya, ister dolayl olsun yaylmasna mani olmay kesin olarak taahhd ederler. kinci Madde: Petersburg ve Viyana kabinelerinin mesailerine ramen, Trkiyede u andaki iler bozulacak olursa durumun dzeltilmesinde Rusya ve Avusturya birlikte hareket edecek, Trkiyenin dhilinde meydana gelecek deiikliin iki devletin idaresindeki memleketlerin emniyetine ve Avrupa gler dengesine zarar getirmemesine mterek olarak dikkat edeceklerdir.185 Bu antlamada da grld gibi; Avusturya ve Rusya, Osmanl Devletinin kar karya bulunduu Msr meselesinin ileride aynen kendi balarna da gelebileceini dnerek, batan itibaren Osmanl Devletinin yannda yer almlar ve meselenin Osmanl lehinde zlmesi iin kendilerini balayacak bir antlama imzalamlardr. Ynetim karakteri olarak bu devletin artlar birbirine ok benzemektedir. Bundan dolay Avusturya ve Rusya, Osmanl Devletinin zarar grmesinin kendilerinin zararna olacan anlamlar ve bunu mmkn olduunca engelleyici tedbirler almaya almlardr. Ama ikinci gizli maddede grld gibi ayet durum kontrolden karsa duruma kendi menfaatleri dorultusunda mdahale etmeyi taahhd etmilerdir. Bu politika Krm harbine kadar aynen devam etmitir. Rusya, Msr meselesinin Osmanl Devleti lehinde zlmesi iin kararllk gstermitir. II. Mahmudun, Msr ordusunun Anadolu ilerine kadar ilerlemesi zerine yapt yardm talebine ilk ve kararl cevab veren Rusya olmutur. Ama bu ilikilerin daha ileriye gitmesini iki devlet ve halk arasndaki tarihi dmanlk engellemitir. Rusya her durumda Osmanl Devletinin devam iin bir eyler yapmak isteyen bir ar ve ynetime sahipti. Osmanlnn yaamasnda Rusya iin hayati yararlar vard. Aada zikredeceimiz belgede, Rusya Dileri Bakan Nesselrode, Mehmed Ali Paaya kar Osmanl Hanedannn devamna taraftar olduklarn belirtmektedir. Mehmed Ali Paann her nekadar Fransa tarafndan desteklense de dier devletlerin ortak kararna kar duramayacan ifade ediyordu. Msr birlikleri Glek boazn gese bile daha ileriye gitmeye cesaret ederlerse Rusya btn gcyle Osmanl topraklarn zellikle bakentini koruyacaktr. ayet ngiliz ve Avusturya deniz kuvvetleri, Suriye ve Lbnan kylarna bask uygularsa buna da gerek kalmadan Msr tehlikesi bertaraf edilecektir
185

S. Goryanof, A.g.e., s. 109.

125

diye dnyordu. Msrn btn gl devletlerle karar alnan Londra Antlamasna uymaktan baka aresi yoktur. Msr askerinin Glek boazn tecavze tasdiyesiyle maan Saltanat- Seniyye tarafndan Rusya Devletinin ianetine mracaat olunmas lzmeden addolund anda mparator hazretleri Payitaht- Saltanatn muhafaza in Karadeniz donanmasn kara askeriyle beraber irsale hazr ve amadedir... Rusyann kuvvetini karsnda bulmak meczumiyetine nazaran Mehmed Ali Paa tarafndan tecavz-i cedideye tasaddi yle dursun186 Rusya Dileri Bakan Nesselrode, Mehmed Ali Paay antlamaya zorlamak ancak ngilizlerin g kullanmaya kararl olduunu gstermekle mmkn olur diye dnyordu. Msr konusunda mttefik devletler arasnda gr ayrl olmas, Mehmed Ali Paay direnme noktasnda cesaretlendiriyordu. Rus elisi Brunof, Fransa efkr- umumisini bu konuda ikna etmek iin urap, biz Rusya olarak Osmanl Devleti ve Msr konusunda ngiltere ile beraber hareket edeceiz diyordu. Kaynaklardan anlald kadar ile Rusya 1840 yl eyll ay itibariyle Msr meselesinin zm iin mttefik klndka, devletlerin ifade-i ortak hareket etmesinin art olduunu dnmektedir. muazzama Nesselrodenin Msr meselesinin zm konusundaki dnceleri yledir: isaf mezkurenin ancak Mehmed Alinin Dvel-i konsoloslarnn bu misill duru ve hareketlerinden dolay dd midleri teyid ve tahkim itmek in olaca bilhak mlahaza itmekde187 Avrupa devletleri, Osmanl Devletinin yklacann farkna varmlar ve bu durumdan yararlanmak ve en az zararla kurtulmak iin hal areleri dnmeye balamlard. Fransa Devletinde baz kiiler, Arapann youn olarak konuulduu yerlerde bir Arap Devleti kurulmasn menfaatlerine daha uygun gryordu. Bundan dolay Arapa konuulan yerlerin Mehmed Ali Paaya braklp dier yerlerin Osmanl Devletine iadesinin uygun olacan ifade ediyorlard. Fransa Devletinin bu vechile tasavvur ve teklifi baz Msr tarafdar bulunan Franszlarn, mecmu- Arab tekellm olunan memleketlerden Mehmed Alinin zr-i idaresinde olmak zere mstakillen bir hkmet-i Arab tekil itmek niyet-i fasidelerine ve Devlet-i muarun-ileyha tarafndan bir muvafakat dimek olduunu ancak Arab tekellm olunmayan mahalleri istisna itmeleri yani imdiden Adana eyaletinin ve Mehmed Ali Paann vefatndan sonra dahi
186 187

Defter2, s. 51- a, b. Defter3, s. 152- a, b, 153- a.

126

fakat Girid ceziresinin taraf- Devlet-i Aliyyeye terk ve teslimi suretini tasavvur eylemeleri keyfiyyat meyyed olub 188 Msr meselesinde Avusturya bata Bavekil Matternih olmak zere btn ynetimi ile Osmanl Devleti yannda yer almtr. Osmanl Devletinden Msr ile tek bana antlama yaparak kendisini zora drecek taahhdlere girmemesini istemitir. Matternih, Osmanl Devletine srekli dostluunu gstermesine ve onlarn da tavsiyelerini dinlemesine ramen bu tavsiyelere uyulmamasndan ikyetidir. Avusturya Devleti taraf Saltanat- Seniyyeden Dvel-i mtehbbe ile istiare olunmadka Msr Valisi ile bir gne tanzimat uru zmnnda tacil buyurulmamasn kemal- mertebe arzu itmekde olduuna binen Prens Matternih cenablar ile atiyzzikr ifadt serd ve tahrir eylemidir Devlet-i Aliyye bizim nesayih ve tedabir-i dostnemizi daima kabul buyurmu ise de, nesayihin kabul ile icras beyninde fark- azim olup Devlet-i Aliyye muahharan nesayihimizi fiile getirmedii cihetle, zf haleti muceb olabilir 189 Avrupa devletleri Fransa hari Msr meselesinde Osmanl Devleti yannda yer alsalar da pek savamak niyetinde deillerdi. Meseleyi mmkn olduunca savasz olarak halletmek istiyorlard. ayet durum byle olursa Anadolunun ve Mehmed Ali Paann elindeki donanmann ve askerlerin durumu nasl olacakt? Biliyoruz ki, Mehmed Ali Paa artk zordan baka bir eyden anlamayacak noktaya gelmiti. Kendisine snan Osmanl donanmas yaptndan piman olmu ve yeniden devletine dnmek iin frsat kollamaya balamt. Bu durumu dnemin Viyana sefiri Rfat Paa bir mektubunda yle ifade etmektedir: imdi Fransalu tarafndan yalnz Adanann havlisinde olan dalarn taraf- Devlet-i Aliyyeye reddiyle Suriyenin kayd- hayat artyla Mehmed Ali Paa uhdesinde kalmas ve badel-vefat ahfad- evladndan mnasibleriyle taksim ve terfik olunmak sretiyle tesviyesi Ber taraftan DonanmayHmyun memurlarna vaka, baz cehalet ve gafletleri vuku bulmu ise de rivayet-i vaka ve kyaset-i akliyyeye gre ekserisi ettiklerine nadim ve piman 190 Msr meselesinin zmnde Fransann dier Avrupa devletlerinden

ayrlmasnn birok sebebi vardr. Bunlardan birisi de, Fransann smrgecilik amalar
188 189

Defter1, s. 27- b. Defter1, s. 14- a. 190 Defter1, s. 35- a.

127

iin Msrn kritik bir noktada bulunmasdr. Avrupann byk lkeleri, karlar olan lkeleri paylarken, Kuzey Afrika Fransann payna dmt. Fakat Msrn ngiliz blgesi olan Hindistana ulam yollar zerinde bulunmas, bu iki devleti egemenlik iin birbirine drd. Napolyonun buradan Afrikaya yaylmak istemesinin, Akkada Osmanl Valisi Cezzar Ahmed Paa tarafndan engellenmesinin onlarn mill hafzasnda nemli bir iz brakmas da nemlidir. Ayrca Fransz kamuoyu ve gazetelerinin Msra ar bir sempatisi vardr. Bundan dolay Msr aleyhinde bir ittifaka katlnmas durumunda halkn isyan etmesinden korkulmaktadr. Mehmed Ali Paann birok siyas, ekonomik ve idar kurumlarn Fransadan almas da ona kar bir ilgi uyandrmaktadr. Fransalunun ise mukaddema Msrda bulunmalar cihetiyle, Msr tarafyla Napolyon zamanndan ber mnasebet-i kadimeleri olarak, nki efrad- ahalisi serbest olduklarndan onlarn usulne dahi muvafakat vadisinde grnmesi lazm gelr. nki birdenbire reylerine muhalif olarak hareket itse ayed, Fransada bir ihtilal zuhuruyla191 Msr meselesi srecinde Fransa daima Osmanl Devletini sulamtr. Fransa, bu meselede Osmanl Devletini sularken baz gerekeler gstermitir. Mehmed Ali Paaya hakszlk yapldn, Osmanlnn Mehmed Aliyi tek bana halledemeyince Avrupa devletlerini deiik bahanelerle tahrik edip onlar zerinden Msr idaresini Mehmed Aliden almak istediini ifade etmitir. Mehmed Ali Paa, kutsal topraklar terk etmeyi, Suriyeyi kayd- hayat artyla ynetmeyi ve sadece Msr kendi ynetiminde verasetle brakmay Fransann da tavsiyesiyle kabul etmiti. Osmanl Devleti ise btn bunlara, onu Msr Valiliinden alan bir Ferman ile cevap vereceini belirtmitir. Btn bu fedakrlklarna kar Mehmed Ali tamamen yok edilmeye kalklrsa Fransa onu destekleyecektir denilmitir. Fransa bu nedenle sonuna kadar meselenin savasz olarak zlmesini istemekte olduu iin tek bana kalsa da Msr destekleyecek gibi grnmektedir. nk Osmanl Devleti onu Msr Valiliinden alarak iyi niyetli olmadn gstermitir deniliyor. te Fransa Devletinin her ne kadar mnferiden hareket etmekde ise de Mesele-i arkyyenin bir suret-i mutedile ve muslihne ile tesviyesi 192

191 192

Defter1, s. 40- b, 41- a. Defter3, s. 32- a, b.

128

Fransa, Msr meselesinde Mehmed Ali Paann lehinde hareket etmesine ramen, Osmanl Devleti aleyhinde giriimlerde bulunduuna dair sylentileri iddetle reddetmektedir. Fransa, Osmanl halkn devlete kar kkrtt ve Osmanl Devleti aleyhinde faaliyette bulunduu ynndeki sylentileri iddetle reddediyor ve bu sylentiyi karanlarla uraacan belirtiyordu. Gya Fransa Devletinin Mehmed Aliye iane itmek ve zr-i hkmet-i ahnede bulunan halk fesada tevik eylemek niyetinde olduu tarafmzdan olarak Devlet-i Aliyyeye ilan ve ifade olunmu idi, bu haberin iki rivayet-i gayr-i sahihadan ibaret olduunu ve haber-i mezkru sferay- muma ileyhime kim ifa itmi ise n zuhur idebilecek netayicden imdiden mesul tuttuu taraf- mirnelerine beyan ve ilan itmeklii vazife-i zimmet ad iylemi olduu... 193 Msr meselesinde Fransa dier Avrupa devletlerinden farkl bir politika takip ederek Mehmed Ali Paann yannda yeralmtr. Fransa Devleti, Msrn asker g kullanarak elde ettii statkonun korunarak Msr meselesinin savasz olarak halledilmesini istemekteydi. Sava olmas durumunda bundan Rusyann kendi karlar iin yararlanacan dnmektedir. ngiltere ile Fransa zor kullanmak hususunda anlaamad iin meselenin zm uzamakta ve durum dier ok milletli Avrupa devletlerini de derinden etkileme potansiyeli tamaktadr. Belki de meselenin Avrupa devletleri arasnda ayrmaya neden olmasnn temel nedeni budur. Aadaki belgede greceimiz gibi Fransa, Osmanl Devletinin menfaatlerini de dndn fakat meselenin savasz olarak halledilmesini istedii iin dier devletlerden ayr hareket ettiini belirtmektedir. Ayrca Mehmed Ali Paaya meselenin halli iin tavsiyelerine uymazsa durumun kendisi iin ok zor olacan telkin etmelerinden dolay son dnemde tavrnn yumadn ve baz taleplerinden vazgeerek yapc bir yola girdiini sylemektedir. Mustafa Reid Paa ise bunlarn yetersiz olduunu ve Fransann teklifleri kabul edilirse Osmanl Devletinin neredeyse yarsnn blneceini belirtmektedir. Fransa Devleti, Devlet-i Aliyye menafiine muhalefet itmeyb fakat ngiltere Devleti imal-i kuvve-i cebriye ile Msr maslahatn bitrmek istediinden ve Rusyalu dahi bu kazyyeye frsat ittihazyla icab- takdirinde diir devletleri hi kardrmakszn buralarda yalnz kendisi hareket itmek daiyesine ddnden, Fransa

193

Defter2, s. 52- a.

129

Devleti maslahat bu rddeye getirmemek yani muharebey-i umumiyeye sebeb virmemek in maslahatn bir ortasn bulmak 194 Msr meselesi konusunda iki mttefik ngiltere ve Fransa sk sk gr ayrlna dmekteydiler. ngilizler tarihi denge (muvazene) politikasn srdrmek iin uramakta ve Fransay buna zarar vermemesi noktasnda uyarmaktadr. Palmerston bu denge bozulunca neler olacan ok iyi bilmekte ve bunu yle ifade etmektedir: Osmanlnn izmihlali muvazene-i kuvvet usuln bozar. Bu da Avrupadaki g dengesini sarsarak baz devletlerin ar glenmesine ve savalara yol aar.Biz bu ferasetin ne kadar doru olduunu daha sonraki savalarda gryoruz. Fransz Dileri Bakan Tiers de Osmanly blmek niyetinde olmadklarn bunun sonucunun farknda olduklarn belirtiyor. ngiltere, Osmanlnn hkmettii topraklarda ikinci bir devletin btn dengeleri bozacan dnmektedir. ngiltere Hariciye Nzr Palmerston, bu konudaki dnceleri ve Fransz devlet adamlar ile yapt grmelerle ilgili Paris sefirine bir yaz gndermiti. Bu yazda Msr meselesine bak, bu konudaki Fransa ile kendi devleti arasndaki gr farklar ve bunun nedenleri ile ilgili unlar yazyordu: Fransa Devletinin fikr niyeti daima emr-i mesalihinin vikayesi rabetinden ibaret olduu Devlet-i muarun ileyha, Saltanat- Seniyyenin izmihlali muvazene-i kuvvet usulne gayet muzr olarak Devlet-i Aliyyenin hemcivarlar olan devletlerin esbab- kuvvetini teksr ve tezyid idecek olduundan Saltanat- Seniyyenin tamamiyet ve istiklaliyle tamam ve kyam Avrupann menafi ehem ve elzemesinden ad eyledii195 ngiltere, Msr meselesini tarihi emellerini gerekletirmek iin bir frsat olarak grm ve bu meseleyi bar yoluyla zmek iin Osmanl Devletini tevik etmitir. Fakat kendi bilgisi olmadan geni boyutlu dzenlemeler yapmamas konusunda Osmanl Devleti ile anlamtr. Hatta Tanzimatn ilannda bu durumun byk tesiri olduu iddia edilmitir. Btn bu Tanzimat sadece iileri ile ilgili olarak yaplm asla dier devletlerle ilikilere sirayet ettirilmemitir. Bununla ilgili olarak ngiliz Kraliesi ve Osmanl elisi arasnda geen grme yledir: Ancak Devlet-i Aliyye, Dvel-i Hamsenin ilm rzas lahik olmakszn Msr Valisiyle mzakere-i maslahata ibtidar itmemek ve Vali-i muarun-ileyh ile bir gne Tanzimat akd itmemek hususlarn Dvel-i muarun-ileyhim hakknda katian taahhd ve iltizam itmi olduunu Devlet-i Aliyyeye
194 195

Defter1, s. 31- b, 32- a, b. Defter3, s. 34- a, b.

130

ihtar itmek vazife-i zimmet-i senaveridir. Saltanat- Seniyye ile Paay- muarun-ileyh beyninde rabt olunacak tanzimat yalnz Saltanat- Seniyye ile kend tebasnn umuruna raci bir madde olarak 196 ngiltereye gre Osmanl Devleti hl slam birliini salayan en nemli gtr. Btn iddialarna ramen Mehmed Ali Paann byle bir gce ulamas mmkn deildir. Bu dncesi ile ngilterenin bir maksadnn da ynettii Mslman topluluklarda slamn hamisi gibi grlmek olduu ortaya kmaktadr. Osmanl Devletini halifelik nvann kullanmaya ngiliz devlet adamlar ikna etmi olabilir. nk, tarih boyunca en gl dneminde bile Mslmanlar derinden etkileyebilecek ve gcne g katacak byle bir kozu kullanmaya Osmanl Devleti ynelmemitir. Osmanl Devleti byle bir gce ihtiya m duymamtr yoksa bunu dini hassasiyetine uygun mu grmemitir diye soracak olursak, bizce ikinci k tarih perspektife daha uyumlu grnmektedir. ngiliz Eli Msr-Osmanl ilikilerine devletinin bakn yle ifade etmektedir: Mehmed Ali Paann asakiri ie yarar ve klliyetl asker olmayub vezayifi dahi verilmeyb... Zira byle bir hareketin neticesi canib-i eref-i hazreti ehinahiden memalik-i mahrsenin bir sls Mehmed Alinin hanedanna terk olunmasn Oysa onu mlahaza ile malum oldur ki; Mehmed Alinin istediine izhar- muvafakat olursa ehl-i slam cem itmek deil bir aksi tefrik itmekdir197 ngiltere, Msr meselesinde Fransay kendisi ile beraber hareket etmeye iknann mmkn olduunu dnmektedir. Ruslarn stanbula asker karmas, onlar sonunda ortak hareket etmeye ikna edecektir diye dnyordu. Dier Avrupa devletleri, Rusyann Osmanl Devletine fazla yaklaarak onu kontrol altna almasna kar kyorlard. Hnkr skelesi Antlamas onlar bu hususda olduka kukulandrmaktayd. Btn Avrupa devletleri birlikte hareket ettii iin Rusyann tek bana birey yapmas mmkn deildi. Bununla ilgili olarak ngilterenin stanbul Elisi Hariciye Nezaretine yazd bir mektupta yle demekteydi: Devlet-i Aliyyenin zaaf hali cihetiyle zat- evket-simat- ahneyi Rusyaludan istiane etmeye mecbur edecek derecede Mehmed Alinin mazhar- galebe olacandan Fransa

196 197

Defter1, s. 17- a, b. Defter1, s. 30- a, b, 31- a.

131

Devletinin havfnn olduunu ngilterelilerin tanzimini arzu eyledikleri hususatn icrasna Fransalular dahi rza olunabilecekleri 198 ngiltere, Mehmed Ali Paann yeni bir devlet kurmak niyetinde olduunu dnmektedir. Bunun iin Londra Antlamas ile ona mli alanda hareket alan braklmamasn istemektedir. Mehmed Ali Paann isyana girimesinin nedeni birok Avrupa lkesinden fazla yllk gelire sahip olmasdr. Mehmed Ali Paa bu mli gcn Msr halknn refah iin deil topraklarn ve hkimiyetini geniletmek amacyla silahlanmak iin harcamaktadr. Vergi vermeye gc yetmeyen Msr halkn kle gibi kullanmaktan ekinmemektedir. Bu nedenle Mehmed Ali Paann vergi gelirleri kslmal harcama kalemleri ise mmkn olduunca artrlmaldr. Mehmed Ali Paann Avrupa tehdidi olmadan Osmanl Devletine kar sorumluluklarn yerine getirmeyecei artk ortaya kmtr. Bu nedenle onun Osmanl Devleti karsnda gcn kracak uygulamalara gidilmelidir. ngiltere Devletinin bu konudaki grlerini dile getiren stanbul sefiri Ponsonbinin bu konudaki mektubu ksaca yledir: Lakin Mehmed Ali ol hal virg vire vire fls-i ahrere muhtac olmu olan adamlar kend kleleri gibi kullanaca aikr ve Msr ahalisinin ehasna ve memlklerine keyfe ma yea buyuraca derkar. Msrda mevcud olacak asakirin mikdarn taklil itmek suret-i derdest-i mtalaadr. Bu tedbirin iktizas Valinin masarfn taklil itmekdir199 ngiltere, Msr meselesinin zmnde Rusyann n plana kmasnn Osmanl Devleti iin zararl neticeler douracana inanyordu. Bu inanc, Rusyann Osmanl Devletine yaknlamas ngiliz emperyalist emelleri iin ok zararl bir durumdur diye de ifade edebiliriz. Aada kaydedeceimiz belge bu durumu salamak iin ngilterenin btn Avrupa dengelerini nasl kullandn ok iyi gstermektedir. ngilterenin stanbul elisi Ponsonbinin Osmanl Hariciye Nezaretine verdii bu yaz gerekten ilgintir. Lord Ponsonbi, Rusyann tek bana deil hep beraber Osmanl Devletine garantr olunmasn istediini sylemekteydi. Fransa deiik tekliflerde bulunsa da ngilterenin nceki grnde bir deiiklik yoktu. Her devlet kendi karlar dorultusunda pozisyon almaktadr, bundan dolay ngiltere onlar gibi dnmek zorunda deildir. ngiltere ve Avusturya ayn dnd srece dier
198 199

Defter1, s. 31- a, b. Defter3, s. 120- a, b

132

devletlerin buna kar durmalar zordur. Rusya bylece kolaylkla engellenebilir. Rusya ile gemiten gelen Osmanl Devleti tartmas bar yoluyla halledilmelidir. Hnkr skelesi antlamasnn uzatlmas mmkn deildir. Ancak Osmanl Devletine bir saldr olmas durumunda Rusyaya stanbulu koruma ncelii verilebilir. ngilterenin buna benzer birok dncesinin ifade edildii Lord Ponsonbinin mektubu ksaca yledir: mparator cenablar, Saltanat- Seniyyenin bilcmle memalik-i tamamiyeti hususunda kefaleti red ile Devlet-i Aliyyenin Mehmed Ali ile karargr olacak tanzimat hakknda Dvel-i saire ile kefalet hususuna dhil olur. Fransa Devletinin bundan akdem vaki olan teklifleri baz gne istisna ile Mehmed Alinin hemen kaffe-i istidalarna izhar- redd-i muvafakat olunmak iddiasndan ibaret olmala ngiltere Devleti tarafndan reddolunmu olduu malumdur200 Bu mektupla ilgili Osmanl Hariciye Nezaretinde geni deerlendirmeler yaplyor. Avrupa devletlerinin ortak kefaletinin kabul edilmesinin uygun olacana karar veriliyor. Osmanl Devletinin dier blgelerinin Msr meselesinin zmnden nasl etkilenecei geni biimde deerlendiriliyor ve sonucun Osmanlnn birliini bozmayacak ekilde gereklemesinin uygun olaca ifade ediliyor. Burada Osmanl Devletinin dostu olan devletlerin teklifini reddetmenin uygun olmayaca meselinin zmnde onlara gvenildii belirtiliyor. Bu artlardan anlaldna gre bunu yapmaktan baka are de gzkmemektedir. Zikrolunan teklifat iki maddeden ibaret olarak; Biri: Bir vesatat- madde ve muhlisne ile Saltanat- Seniyye ile Rusya Devleti beyninde olan mnazaattan baki kalabilen hususlarn dostane tanzimi ve Dieri; Memleket-i Yunanda muharebeye bertaraf olmas olub, kabul ve icra olund takdirde neticeleri ne olaca sual olunur ise cevab vazh201 Msr meselesinin zmnde en nemli kii olan Matternih Osmanl Devleti ve Msr arasnda nemli farklar gryordu. Osmanl Devletini bir mermer gibi sert grrken, Msr hemen eriyecek kar gibi gryordu. Msrn gcnn Mehmed Ali Paann lm ile dalp gideceini dnrken, II. Mahmudun lm ile Osmanl Devletinin durumunda hibir deime olmadn belirtiyordu. Kkl devlet geleneinden dolay Osmanl Devletinin yaamasnn Avrupa dengeleri iin ok nemli olduunu dnyordu. Avrupa devletleri, Osmanl Devletinin yaamasnda mttefik
200 201

Defter3, s. 153- b, 154- a. Defter3, s. 154- a.

133

iseler de, bunun nasl salanaca hususunda fikir birlii iinde deildiler. Matternih btn bunlar Osmanl Devletinin Viyana elisi Rfat Paa ile grmesinde yle ifade ediyordu: Ber tarafdan Saltanat- Seniyyenin lillahil-hamd her drl hukuk- sariha ve kuvve-i mtemdiyesi aikr ve Mehmed Ali Paann kuvve-i mstehsiras ise bir nevi kar gibi olup 202 Avusturya Devleti, Msr ordusunun Anadoluda ilerlemesi ile yakndan ilgilenmekte ve bununla ilgili tavsiyelerde bulunmaktayd. Avusturya, Msr kuvvetlerinin Anadoluda ilerlemesinden endieye gerek olmadn, bunun Avrupa devletleri ve kamuoyunu daha fazla Osmanl taraftar yapacan belirtiyordu. Bu igalin hemen durdurulmas mli ve ulam nedenleri ile mmkn deildi. Burada asl meselenin baz yerlerin Msr kuvvetlerinin eline gemesi deil, Osmanl Devleti askerlerinin onlarla yakn mnasebetlere girerek bu igalin unutulmasna ve halkn moralinin bozulmasna neden olmalar ve Msrllarn kendilerine gven kazanmalardr diye dnyordu. Bundan dolay Osmanl askerinin Msr askeri ile yakn temasdan kanarak bu gibi durumlarn ortaya kmasna engel olmas isteniyordu. Avusturyann stanbul Elisi bununla ilgili Hariciye Nezaretine verdii yazda unlar sylemektedir: Askir-i Devlet-i Aliyyenin brahim Paann askeriyle lfet ve nsiyet eylemelerine msaade olunmak mmazir-i azimeyi muceb olaca kabil-i tariz olmad Baz arazi-i cezirenin muvakketen gaib edilmesi kazyyesi u ahvl-i hzrann karkl esnasnda meydanda olan mesalih-i mhimmeye mvazin Msrllarn tecavz ve istilalar keyfiyyeti dahi efkr- nas Mehmed Ali aleyhine kmilen azb ve tahrik iderek Dvel-i Hamse beyninde derkr olan yek ciheti o teharik semeresi zuhurunu tacil eyleyerek 203 Avusturya Elisinin, Osmanl Hariciye Nezaretine verdii yukardaki mektuptan sonra kendisine skenderiye konsolosundan ilgin bir mektup gelmiti. Mektupta, Mehmed Ali Paann Suriye ve Anadolu halkn Osmanl Devletine kar kkrtmak iin ajanlar ve mektuplar gnderdii belirtilmektedir. Anlald kadar ile Osmanl Devleti bu propaganda karsnda bo durmamakta o da Msra kar her trl yolu denemektedir. brahim Paa kuvvetlerine kar igal ettii baz yerlerde isyanlarn olmas bu duruma iaret etmektedir. Havrandan baz isyanclarn ama saldrd ve
202 203

Defter1, s. 33-b. Defter1, s. 33- b.

134

baz subay ve askerleri yaraladklar sylenmektedir. Bu durumu bastrmak iin civar yerlerden buraya Msr askeri kaydrlp isyanlarn bastrlmaya alld ifade edilmektedir. Ayrca Msra snan baz donanma subay ve askerlerinin huzursuz olduu bunun bir isyana dnmesinin engellenmesi iin bunlara bolca gda ve para verildii dile getirilmektedir. Btn bunlardan iki devletin sadece meydan sava yapmadklar halk kendi taraflarna ekmek iin btn yntemleri kullandklar anlalmaktadr. Ayrca bu mektupta ngilterenin Afganistan ve randa Rusyaya kar baz giriimlerde bulunduu da anlatlmaktadr. Avusturya konsolosu btn bu mcadeleyi anlatan mektubunda unlar sylemektedir: Mehmed Ali (?) havlisi ahalisine ahd-i karibde icrasn ihbar idecei bir ihtilale amade bulunmalarn casuslar vastasyla iar itmi olduu bir mektup meelinden mstefad olunub mumaileyhin bu daveti bir kda muharrer olarak kad- mezkr herkesin elinde gezmektedir. Tarafnza irsal eylediim tahrirat- hireden ber Msr mesalihi ziyade fenalamakda gibi grnmekde... 204 Londra Antlamas srecinde nemli rol alan Matternih, Msr meselesinin zmnn Avrupa devletleri tarafndan ortaklaa garanti altna alnmasn istiyordu. kinci Londra Antlamasnda aka greceimiz kat birlik anlayn Matternih batan itibaren savunuyordu. Matternih her devletin kendi bana antlamay bozabilmesinin sakncalarn iyi bildii iin antlamay deitirmek isteyen devletin ilgili btn devletleri iknasnn art olmas gerektiini dnyordu. Bylece bir devletin antlamay istedii gibi deitirmesini engellemi oluyor ve Osmanl Devletinin birliini garanti altna alyordu. nceki dnemde yaplan antlamalardan da anlalaca gibi, Avrupa devletleri kendi menfaatleri dorultusunda yaplan antlamalarn deitirilmesini isteyebiliyorlard. Bu durum birok antlamann istenilen sonular vermesini engellemitir. Matternihin meselenin zmnde takip ettii yntem, samimi olarak Osmanl Devletinin yaamasn istediini gstermektedir. Ve muahede-i mezkurede mnderic olan urt fiile getirildii surette Devlet-i Aliyye memurlarndan hibir ey gaib itmemi olaca misill Mehmed Alinin bir takm mesai-i gayr-i semere ile kendisini harab itmi ve davasn tervice alanlar ise klliyen boa km olaca derkr Eeri muahede-i mezbure hsn-i suretle icra olunduu takdirde Devlet-i Aliyyenin hsn-i hlini teyid ve tekide iane-i kaviyyesi olacandan bu keyfiyeti
204

Defter1, s. 33- b, 34- a.

135

mutsuzlukda bulunduum mddet-i medide esnasnda zuhura gelen ahval ve keyfiyyat- mustaideden ad iderim. Ve Baron Strmer ve muahharan kendye gndermi olduum talimat- zat- valay- mirnelerine ifade ve ihbar idecek olub Kudretin ancak bu ittifak ve ittihad ile olaca ve bu maslahat- azimenin semeresi dahi ol halde mahede klnaca rehin-i hayr- berahettir 205

205

Defter2, s. 49- b.

136

BENC BLM LONDRA ANTLAMALARI VE MISIR MESELESNN ZLMES (1840- 1841) I. Londra Antlamasnn Mehmed Ali Paa Tarafndan Kabul Edilmemesi Ve Sonular Sultan Abdlmecid tahta getii anda Osmanl Devleti iin en hayati mesele Msr meselesiydi. Tahtta gen ve tecrbesiz bir Padiahn bulunmas, Mehmed Ali Paay bamszlk davasnda cesaretlendiriyordu. Londra Antlamas ile Paann bu cesareti krlmak isteniyordu. Bu antlamaya gre, Mehmed Ali Paaya hemen bir ltimatom verilecekti. Buna gre Paa, skenderiyeye gtrlen Osmanl donanmasn stanbula yollayacak, Girid, Adana, Suriye, Hicaz ve Lbnan hemen boaltmay kabul edecekti. Bu takdirde kendisine veraseten Msr ve Sudan, kayd hayat artyla da Filistin verilecekti. ltimatomu kabul etmezse 10 gn sonra ikinci bir ltimatom verilecekti. Bunu da kabul etmezse, kendisine asi muamelesi yaplacakt.206 Msr meselesine bir zm getirmek zere Osmanl Devleti, ngiltere, Rusya, Avusturya ve Prusya temsilcileri arasnda yaplan uzun grmeler sonucunda 15 Temmuz 1840 tarihinde Londrada antlama yapld. Bu antlamann balca maddeleri unlardr: Birinci Madde: Zat- ahne Mehmed Ali Paaya kendisi ve ahlf- sahihas iin Msr Valilii idaresini vereceini ve bundan baka kayd- hayatla kendisine Akka Valilii unvan ve Akka kalesi kumandanl ile Beriyyetamn canib-i cenubiyyesinin idaresini ihale ve tefviz buyuracaklardr ki, canib-i mezkrun hatt- hudud ber-vech-i ti beyan olunur. Hatt- mezkr; Bahr-i Sefid sevahilinde kin Dazalnamora burnundan bede ile doruca Taberiye glnn nihayet-i imaliyesi olan Siriayan nehrinin azna kadar mmted olarak zikr olunan gln sahil-i garbisi boyuna gidecek ve rdn nehrinin sahil-i yeminini ve Bahr-i Ltun sahil-i garbisinden geip oradan Akabe krfezinin nihayet-i imaliyesine dayanmak zere hatt- mstakim zere doruca Bahr-i Sveye kadar uzayacak ve oradan dahi Akabe krfezinin sahil-i garbisi ve Svey krfezinin sahil-i arkisi ile Bahr-i Sveye kadar imtidad bulacakdr. Herhalde zat-
206

Ylmaz ztuna, A.g.e., s. 162- 163.

137

ahne bunlar ita ile beraber kendisine bu madde skenderiyede bir Devlet-i Aliyye memuru vesatatyla icbar olunduu gnden itibaren 10 gn zarfnda Mehmed Ali Paann kabul etmesi ve Cidde eyaletinden ve dhilinde kin uhr- mukaddeseden ve Girid ceziresinden ve blda beyan olunan Msr ve Akka Paal hududuna dhil olmayan kaffe-i memalik-i Osmaniyeyden ekilmelerini mutazammn kuvve-i berriyesi zabitanna itas lazm gelen talimat memur- muma ileyhe teslim eylemesi artlarn dahi ilave buyururlar. kinci Madde: Ber-vech-i muharrer tayin olunan 10 gn mddet zarfnda Mehmed Ali Paa Tanzimat- merhay kabul etmedii halde zat- ahne Akka Paal idaresinin kayd- hayatla verilmesinden sarf- nazar buyuracaklar ise de ibu mddet-i munkazyyeyi teakub edecek 10 gn zarfnda yani bu haber kendisine vasl olduu gnden 20 gn mururuna kadar kabul olunmak ve ber-minval- merh derhal hudud- Msryyeye ve Msr eyaleti dhilinde bulunan limanlara ekilmelerini mutazammn zabitn- berriye ve bahriyeye verilecek talimat- mukteziyye-i mezkure muma-ileyhe teslim klnmak zere kendisine ve ahlf- sahihasna Msr Valiliinin ihalesine rzadde olacaklardr. nc Madde: Mehmed Ali Paa tarafndan taraf- ahneye tediye olunacak vergiy-i senevi blda muharrer iki suretin kangsn kabul eder ise ona gre idaresini istihsal edecei mahallin vsat ve adem-i vsatine tatbik olunacakdr. Drdnc Madde: bu suretlerin kangsn kabul ederse etsin herhalde Mehmed Ali Paann 10 gnden 20 gne kadar tayin olunmu olan mddetin inkzasndan donanmay- hmayunu kffe-i askir ve mhimmat ile ahzna memur olan Devlet-i Aliyye demine teslim etmesi ve ibu teslim ve tesellm maddesinde dvel-i mttefika donanmalar kumandanlar dahi hazr bulunmas bilhassa karargr olmudur. Mehmed Ali Paann donanmay- hmayunun Msr limanlarnda kald mddete vuku bulan masarfin talep etmesi ve verecei vergiden kontrol eylemesi bir vechile caiz olmamas dahi mukarrerdir. Beinci Madde: Devlet-i Aliyyenin kaffe-i muahedt ve kavanin-i memalik-i Devlet-i Aliyyenin sair taraflar misill Msr ve blda tahdid ve beyan olunan Akka eyaletinde dahi meriyyl- icra olup ancak vergiy-i mezkuru yoluyla tediye eylemek artyla Mehmed Ali Paann ahlfnn uhdelerine muhavvel olan eyalttan zat- ahnenin isimlerine ve onlarn Vali ve vekili olarak vergi ve tekalif-i mutedile ahz

138

eylemelerine zat- evket-simat- ahne rzadde olduklarndan ibu vergi ve tekalifin ahzyla Mehmed Ali Paa ve ahlfnn eyalt- mezkurenin kaffe-i masarf askeriye ve sairesini idare etmeleri karargr olmudur. Altnc Madde: Msr ve Akka Valisinin tutabilecei kuvve-i berriye ve bahriye, kuvve-i Devlet-i Aliyyeden madud olduundan bunlara daima devlet hidmeti iin tutulmu nazaryla baklacakdr. Yedinci Madde: kinci maddede beyan ve tafsil olunduu vechile bu keyfiyetler kendisine tebli olunduu gnden itibaren talik olunan 20 gn mddet zarfnda Mehmed Ali Paa teklif olunan tanzimata muvafakat etmez ve Msr Valiliinin tevarsn kabul eylemez ise zat- ahne kendilerine ibu teklifi geri almaklkda muhtar nazaryla bakacaklarna binaen menafi-i mahsusa- ahneleri ve mttefiklerinin nasayihleri kendilerine ne tarik irae ederler ise ona salik olacaklardr. Sekizinci Madde: bu sened-i mnferid bugnk mukavele senedine harf be-harf derc olunmu gibi maml ve kavi olacak ve tasdik olunup tasdiknameleri dahi zikrolunan mukavele senedi tasdiknameleri ile beraber mbadele klnacakdr diye tarih-i mezkr ile mverrehan Londrada murahhasn- muma-ileyhim tarafndan imza olunan salifz-zikr sened-i mnferide mnderic ve mestrdur.207 Osmanl Devletinin yaamas gerektiini dnen ngiltere, Avusturya, Prusya ve Rusya tarafndan antlama imzaland halde Fransa imzalamamakta srar etti. Antlamann imzalanmasndan 4 gn sonra Palmerston Fransz temsilci Guizotu Dileri Bakanlna ard ve antlamaya uymazsa Fransay refze edeceklerini kendisine ak bir biimde bildirdi. Londra Antlamas srecinde Palmerston diplomatik yeteneklerini kullanarak Rusya ve Fransaya byk oranda kendi isteklerini kabul ettirdi. Fransa da sonunda ngilterenin karsnda duramayacan anlayarak fazla ileri gitmedi. Palmerston sabrl bir g gsterisiyle Rusya ve Fransay da hizaya getirmeyi baarmt. Londra Antlamas imzaland zamanki Fransz temsilci Guizotun durumunu Palmerston yle ifade etmektedir: Son birka gndr Guizot bana eytan gibi kzgn bakyor.208 Mttefik devletlerin skenderiye konsoloslar, Londra Antlamasn kabule Mehmed Ali Paay ikna etmek iin beraberce onun konutuna gittiler. Londra
207 208

A. Ltfi Efendi, s. 1074- 1076. The Cambridge, c. V, s. 177.

139

Antlamasn kabul ederse neler olacan kabul etmezse neler olacan ona gayet ak bir ekilde anlattlar. Avrupann geen dnemde sorunlar zmek iin bir araya gelememesine fazla gvenmemesini ihtar ettiler. Antamay kabul ederse Osmanl Devleti ve Avrupann gvenini kazanarak huzur iinde Msr yneteceini ve ocuklarna veraseten brakacan belirttiler. Ama antlamay kabul etmezse, btn Avrupa devletlerini ve Osmanl Devletini dman olarak karsnda bulacan sylediler. Ayrca artk dnya devletleri arasnda gcn toprak genilii ve asker saysndan ziyade devletler dengesindeki yeriyle orantl olduunu belirttiler. radt- Seniyye Defterinde bu grme yle kaydedilmektedir: Dvel-i Muazzamann kurb ve civarlarnda kuvve-i maliye ve askeriyesi klliyen zaid bir takm kk hkmetler bulunmas dahi bundan icab itmekle bunlarn mugayir-i hak ve adl hibir gne hareketten havf ve hayetleri olmadndan baka Avrupa devletlerinin cmlesi anlarn namus ve emniyet-i zatiyelerine nezaret idegeldikleri derkrdr 209 Mttefik devletler, Londra Muahedesi kararlarna uymazsanz asker sevkederiz ve bizimle yapacanz sava kazanamazsnz, Bu durum ancak lkenizin deiik yerlerinin igaline neden olur, imdiye kadar karnzda sadece Osmanl Devleti vard ama artk btn Avrupa devletleri vardr, Avrupa devletleri daha nce aralarndaki anlamazlklar nedeniyle bir araya gelemiyorlard fakat bu meselede Fransa hari dierleri mttefikdir, Bu nedenle atacanz admlara daha fazla dikkat etmelisiniz, Byle bir yenilgi ve bunun sonucunda gelecek perianlkta kazanacanz hibir an ve hret yoktur. Avrupaya ramen bir devlet kursanz bile bunu byk glerin klc tepenizde iken nasl srdreceksiniz? brahim Paa Anadoluya girebilir ama oradan tekrar kmas ok zor olur, Biz btn gcmzle Osmanl Devletinin arkasndayz diyerek Mehmed Ali Paay giriecei iin sonular konusunda ciddi biimde uyardlar. Ve faraza bunu istihsal idebilse bile bu hal Dvel-i Erbaann seyfi daima ba zerinde olarak ticareti klliyen ibtal olunmu ve muhaberat- kesilmi olacandan Ve brahim Paann ilerleyib ilerlememesi malun olmala ilerledii halde bir dahi avdeti mmkin olamayaca...210 Mehmed Ali Paa Londra Antlamas artlarn konumak zere gelen konsoloslarla grmek istemedi ve sorularn yazl olarak vermelerini istedi. Rfat
209 210

Defter2, s. 55- a, b, 56- a. Defter2, s. 56- a, b.

140

Paa, Mehmed Ali Paann Fransa Babakann rvetle ikna ettiini ve kendi tarafna ektiini belirtmektedir. Mehmed Ali Paann btn isteksizliine ramen Londra Muahedesi kararlarn kendisine tebli etmek iin uralyordu. Rfat Paa, Mehmed Ali Paaya Akka muhafzlnn kayd hayat Msr valiliinin ise veraseten verileceini belirtirken, Mehmed Ali Paa ise gayesinin lkesini geniletmek deil, slam milletinin huzuru ve yabanc devletlerin tasallutundan korunmas olduunu sylyordu. II. Mahmud tarafndan kendisine verilen szlerin tutulmasn isteyerek, II. Mahmud tarafndan kendisine verilecei sylenen yerlerden vazgeilmesini kabul etmeyeceini belirtiyordu. Burada ar bir deyim kullanarak Osmanl idarecilerini gaddarlkla itham ediyordu. Rfat Paa ise bu sylediklerinin szden ileriye gitmediini, Hsrev Paa ile ekimesi ve ahsi hrslar yznden devleti ok zor duruma drdn ve yabanc devletlere muhta braktn belirtiyordu. Mehmed Ali Paa tekrar Msrn ailesine yeteceini, arazi talebi olmadn ve devletine ve padiahna muti olduunu syleyerek, II. Mahmud dneminde verilen szlerden dnlrse kannn son damlasna kadar savaacan ifade ediyordu. nki, szlerden dnlmesini kendisini dn evinde kestane kabuu suretine koymak olarak gryor ve hakaret olarak kabul ediyordu. Bu durumu kendisiyle sk sk gren Rfat Paa merkeze gnderdii yazsnda yle anlatmaktadr: Bahusus Fransa Bavekili Msy Tiers ile Paann mnasebeti mahsusi olarak kendisiyle muhaberat- hafiyesi oldndan baka bir defa 1000 ve dier defa 2000 kise ake Paa, Tierse gndermi ve o dahi kabul itmi idiinden Kald ki, merhum efendimizin vaktinde Msr ve Sayda eyaleti ta Trablusa kadar ber-vech-i veraset virilmi ve am eyaleti hakknda dahi sonradan bir hsn-i suret bulur deyu sylemiken imdi bu vechile muamele olunmas insafszlk ve nefsaniyet olarak211 Btn mttefik konsoloslar beraberce veya ayr olarak Londra Antlamasn kabul etmesi konusunda ikna etmek zere sk sk Mehmed Ali Paann ziyaretine gidiyorlar ve antlamay kabul etmezse bana gelecekler konusunda uyaryorlard. Mehmed Ali Paa Trk milletinden olmas cihetiyle kaderina raz olduunu belirtip, Lbnan sahillerinde ele geirilen 3 gemisinin hemen iade edilmesini yoksa sonularnn ok kt olacan syledi. Bunun zerine Rus konsolos bunlar sylemenin kolay fakat yapmann zor olduunu belirterek oradan ayrld. Mehmed Ali Paann bar yoluyla ele geirdii topraklardan kesinlikle ekilmeyi dnmediini aka ifade ettiini
211

Defter3, s. 133- a, 146- b, 147- a.

141

gryoruz. Bu durumda mttefik kuvvetler iin zor kullanmaktan baka are kalmyordu. skenderiyede bulunan Rus konsolosu bu durumu kendi eliliine yazd yazda yle dile getirmektedir: Ve tesviye-i maslahat ne tarik ile mmkin olacan ire ider iseniz pek asde memnun oluruz ve mamafih bizler vazife-i zimmet-i himmetimizi ifa eyledik ve mektub tarafnza bila vasta gnderilmi olmala meeli sizden gayrsnn malum deildir denildikde... Ben usulum tuttum ve kendmi srar ile muhafazaya mbaderet edecein ve 8 seneden ber kazandm eyler ancak avn-i inayet-i br ile kesb olunmasyla onlar yine elimden alacak cenab Hakdr 212 13 Austos 1840 tarihinde akam saat 8 sularnda ngiltere ve Avusturya konsoloslar Mehmed Ali Paay antlamay kabule ikna iin yanna gittiler. ngiltere konsolosu, Mehmed Ali Paadan durumun vehametini iyi deerlendirmesini ayet antlamay kabul etmezse bata ngiltere olmak zere mttefik devletlerin zor kullanmakta kararl olduklarn belirtti. Mehmed Ali Paa, daha nce bata Rfat Paa olmak zere dier devlet temsilcilerine verdii red cevabnda kararl olduunu artk rahatsz edilmek istemediiniifade etti. Avusturya konsolosu, dou lkelerinin savatan bktn ve harab olduunu bu meselenin savasz olarak halledimesini istediklerini syledi. Ayrca Londra Antlamasnda Msrn veraseten sana ve ailene braklmasn reddetmen senin ve ailenin mahvna sebep olacaktr diye uyard. Mehmed Ali Paa, sava istemediini ama savala kazand yerleri korkuyla iade etmeyeceini vurgulad. ayet sava olursa kendi hayatn korumalarn istedi. Buna ilaveten sava karsa gvenliinizi garanti edemem Msr terkedin deyince, konsoloslar bunu kesinlikle reddettiler. Burada Osmanl Devletinin garantisi altnda olduklarn ve devletleri istemedike gitmeyeceklerini ifade ettiler. Mehmed Ali Paa karsndakilere gvenmiyor ve hamisi Fransann kendisine yardm edeceini dnerek antlamay kabul etmeye yanamyordu. ngiltere ve Avusturya konsoloslar asla Msrn ktln istemediklerini belirterek, Londra Antlamasyla Osmanl Devletinin birliini koruyarak Avrupa dengelerinin devamn salamak istediklerini sylediler. Ertesi gn kesin cevabn almak zere tekrar geleceklerini belirtip ayrldlar. Bununla ilgili mzekkerede ksaca unlar ifade edilmektedir: Avusturya konsolosu: Memalik-i arkyyenin muharebeden vikayesi lzmeden olduundan bahs eyledikde, Vali-i muma ileyh kendisinin bu babda tasavvuru olmayub ve asla muharebe ibkas
212

Defter2, s. 57- a, b, 58- a.

142

niyetinde olmadn Kuvve-i seyfiye ile kazanm olduu eyler bu makule ifadt ile redd iade edecek derecede ihafaya gelemeyeceini 213 Prusya konsolosu dier konsoloslardan sonra ayn gn son bir defa Mehmed Ali Paay ikna iin gitti. Mehmed Ali Paa dierlerine verdii cevabn aynen kendisi iin de geerli olduunu belirtti. Mehmed Ali Paa onlar dman olarak grdn syleyince Prusya konsolosu: Biz size 800 saat mesafedeyiz niin dmanlk edelim? Hak ve adaletin salanarak blgenin ve Avrupann gven iinde olmasn istediimizden meseleye mdahale ediyoruz dedi. Mehmed Ali Paa ise fikrinde yine srar ederek, derhal Msr terk etmelerini, onlarn Msrdaki varlnn kendisine phe ve gvensizlik telkin ettiini ifade etti. Avrupa devleti temsilcilerinin kendisini kandrmaya altklarn syleyerek, onlara kesinlikle gvenmediini vurgulad. Prusyann skenderiye konsolosu Mehmed Ali Paa ile yaptklar konumay yazsnda yle anlatmaktadr: Evvele Prusya Devleti 800 saat mesafede bulunduundan Devlet-i muarun-ileyhann size hibir vechile adavet-i deruniyesi olamaz. Ve kendsinin bu vechile uzakl ibu meselede bi-garzane hareket etmekde olduunu yakinen isbat ider. Ve bir dman devlet memurunun hengm- muharebede memleketten mfarakat itmemesi grlm mdr ?214 14 Austos 1840 gn saat 9 sularnda Rfat Paa ve dier mttefik devletler konsoloslar tekrar 10 gnlk srenin bittiini belirtmek ve kesin cevabn almak zere Mehmed Ali Paann huzuruna ktlar. Mehmed Ali Paa, 10 gn sonra veya hibir zaman Londra Antlamasn kabul etmeyeceini tekrarlad. Mttefik temsilciler artk tartmann zamannn getiini, antlamay ya kabul etmesini ya da sonularna katlanacan sylediler. Osmanl temsilcisi, dklecek Mslman kannn msebbibinin kendisini olacan syleyince, Mehmed Ali Paa ben hesab Allaha veririm diyerek son cevabnn olumsuz olduunu belirtti. Bunun zerine Rfat Paa bu cevab resmen yazl olarak vermesini isitedi. Mehmed Ali Paa, yazl cevabn ayrlaca zaman verileceini ifade etti. Bu durum grmeyle ilgili belgede yle zikredilmektedir: Rfat Beyefendi hazretleri hmil old mektub- samiyeyi tahriren

213 214

Defter2, s. 58- a, b, 59- a. Defter2, s. 59- a, b.

143

cevab olunacak m? deyu sual eyledikde mufarakat gn teslim ve ita olunacan ifade itmekle meclis hitam bularak veda ile avdet olunmudur.215 18 Recep 256 (15 Eyll 1840) tarihinde stanbulda yaplan toplantda, Mehmed Ali Paann Londra Antlamas kararlarn kabul etmemesi zerine alnacak tedbirler Mustafa Reid Paann mttefik devlet elileri ile yapt grmede deerlendirildi. Londra Antlamasn reddettii iin, Mehmed Ali Paann grevden alnmas ama imdilik yerine atama yaplmayarak vekleten grevlendirme yaplmasnn daha uygun olaca kararlatrld. Blgedeki baz valilerin deitirilmesi daha uygun olacaktr denildi. Bunda baz valilerin igal srasnda ihanete varan davranlar etkili oldu. Girid Valiliine Mustafa Paa getirilirken, donanmann abluka iin hazr tutulmas istendi. erif ikna edilerek Hicaz blgesi Valilii Badat Valisi Ali Rza Paaya verildi. skenderiyede bulunan konsoloslar Mehmed Aliye ablukann balayacan belirterek oray terk etmesinin uygun olacan sylediler. Btn grevlendirmelerin Arapa ve Rumcaya da evrilerek nemli yerlere gnderilmesinin ve halka duyurulmasnn yararl olaca ifade edildi. Drzler itaatlerini airet bildirip ve bizi destekledikleri Msr iin dllendirilmelidir, Arabistandaki kabileler aleyhinde

ayaklandrlmaldr, Msr liman ve kanallarnn hemen abluka altna alnmas yolunda blgedeki ngiliz ve Avusturya donanmas komutanlarna yazlar gnderilmesi uygun olur gr dile getirildi. Malum- li buyrld zere Hariciye Nzr devletl Reid Paa hazretlerinin geen Cuma gn Dvel-i Erbaa- Mttefika elileriyle vuku bulan mzakert Kendsinin Msr Valiliinden azliyle imdilik yerine har vali nasb olunmayarak Msrn idare-i muvakketesi akdemce taraf- eref-i ahneden Akka Valisi nasb ve tayin buyrulmu olan devletl zzet Mehmed Paa hazretlerine ihale birle, Msr limanlarnn ablukasna bundan bir mah sonra mbaeret olunaca ve ibu abluka maddesinin nam- ahneye mahsusan icras lazm gelecek olmasna 216 Mehmed Ali Paann Londra Antlamasn kabul etmemesi zerine, onun Msr Valiliinden alnd ve bununla ilgili konularda uzun bir ilanname yaynland. Bu ilannamede Msr meselesi btn boyutlar ile ele alnp niin byle bir ilanname yaynlanmasna ihtiya duyulduu ifade edilmitir. Mehmed Ali Paann, Londra Antlamas kararlarn sresi iinde kabul etmedii iin Msr Valiliinden alnd ak
215 216

Defter2, s. 59- b, 60- a. Defter2, s. 60- a, b.

144

biimde dile getirilerek aka kendisi ve ailesi hakknda vaat edilen btn imtiyazlar kaybettii belirtilmitir. Msr Valiliine Akka Valisi ve eski Sadrazamlardan zzet Mehmed Paann vekleten atand ifade edilmitir. Mehmed Ali Paa artk kendine kar yaplacak btn zorlayc tedbirleri hak etmi ve bunlarn balangc olarak Msr liman ve iskeleleri Osmanl-mttefik donanmas tarafndan hemen abluka altna alnacaktr denilmitir. Mehmed Ali Paann bu karar ile dklecek Mslman kanndan dnyada ve ahrette o sorumlu olacaktr. kinci 10 gnlk srede Msrn kendisine veraseten braklmas artyla antlamay kabul ettiini belirtmise de buna karlk hemen donanmay iade ve Msr dndaki yerleri iadesi gerektii belirtilince Bunlar sonraya kalacak ilerdir diyerek tabiri caizse ipe un serme yoluna gitmi ve kabuln ertelemitir. Meselenin bu kadar uzamasnn asl nedeni Mehmed Ali Paann Suriye ve Lbnan boaltmas tartmasdr. Mehmed Ali Paa buralarn kendisine yakn olduu iin ynetimine braklmasn, bylece buralar da Msr gibi modernletirip kalkndracan ifade etti. Oysa Msr nasl smrp insanlar sersefil braktn ve bu geliri savaa harcadn birok kaynak ifade etmektedir. Mehmed Ali Paann asl amac baz tavizler verir gibi grnerek mttefik hcumunu savudurup sonra da Osmanl Devleti ile tekrar babaa kalmaktr. ayet onun bu tuzana dlerek Londra kararlarn tam olarak kabul etmeden bar imzalanrsa bir daha byle bir eye kalkmas durumunda tekrar bu byk ittifak salamak son derece zor olacaktr. Mehmed Ali Paann mddet-i evveli teklifine cevab pek kati surette ise de, mddeti saniye cevab renkden renge konulmu olmala bu dahi cmlenin malumu olmak in bir mahalde ityan olunmu olub yle ki; mddet-i saniyenin ibtidaki meclisinde ben Msrn tevarsn kabul ittim ve Beriyyetam dahi taraf- ahneden rica 217 Mehmed Ali Paann Londra Antlamasn kabul etmemesi zerine Msr Valiliinden alnmas ve kendisine kar btn zorlayc yntemlerin kullanlmas kararlatrld. Bunun yntemi zerine stanbuldaki ngiliz elisi Ponsonbi ile grmeler yapld. Msr liman ve iskelelerinin abluka altna alnmas iin Osmanl donanmasna yardm etmek zere Akdenizde bulunan ngiliz ve Avusturya donanmas komutanlarna resmi bir yaz yazlmas kararlatrld. Yazlan ve Akdenizdeki mttefik

217

Defter2, s. 61- a, b, 62- a, b.

145

donanmas komutanlarna gnderilen bu resmi yaz yledir: Kffe-i Msr ve Beriyyetam liman ve iskelelerinin kemal- iddet ile abluka olunmas karargir olmu olmala muahede-i mezkure mucibince zat- sefiraneleri ngiltere Elisi cenablaryla bil-mzakere zikrolunan abluka usulnn icrasna memur olan Sfn-i hmayunu itay ianet-i messese itmeklii Bahr-i Sefidde olan ngiltere ve Avusturya amirallerinin memur olunmalar hususuna himmet eylemeleri.218 Mehmed Ali Paann yerine Msr Valiliine getirilen zzet Mehmed Paa, bununla ilgili ayrntl bir talimatn dzenlenerek Arapa tercmesiyle beraber Sakz aklarndaki Osmanl Donanmas ile Kbrs ve Beyrut aklarnda bulunan ngiliz ve Avusturya donanma komutanlarna ulatrlmasnn faydal olacan belirtti. Kendisinin hzla grev alanna gitmesi ve bu talimatn hzla ilgili yerlere ulatrlmas iin bir gemi kiralanmasnn faydal olacan belirtti. Herhalde bu dnemde aa uygun hzl ve modern gemiler Osmanl Devletinde mevcut olmad iin, kiralama yntemi tavsiye ediliyor olsa gerek. Yoksa eski Sadrazam ve yeni Msr Valisi olan bir kiiyi kiralk gemi ile grev yerine gndermek pek anlalabilecek bir yol deildir. Bununla ilgili talep yazsnda zzet Mehmed Paa unlar istiyordu: Memurn-i Cedde-i bendegneme dir gnderilecek olan talimat- mufassala ve evrak- sire kapukethdalk hizmeti rikabnda bulunan saadetl Nuri Bey bendelerine teslim olunarak rukb- kernem in isticar olunan vapur sefinesine irkaben bu tarafa izam buyrulmu Mahallerine Li-ecl-i isal Sefine-i mezkre ile Beyrut canibinde olan ngiltere Sefayini kumandanna gnderilmesine ve Arabil-ibare ilanname-i nusha-i metbua ve mersumelerinin dah Beriyyetam taraflarna ner ve idaresine itina219 Fransa, Londra Antlamas ile Msra verilen srenin henz dolmadn iddia ederek ablukann hemen balamasna kar kt. Osmanl Devleti ise Msrn abluka altna alnmasnn yabanc bir yerin abluka altna alnmas olarak deerlendirilemeyeceini, orann kendi devletine isyan etmi bir blge olduunu belirterek bunu reddetti. 1840 yl aban ay (Ekim) ortalarnn, gemilerin toplanmas da dnld zaman abluka iin uygun olduu belirtildi. Kylarn abluka altna alnmas olay bir devletin baka devlete uygulad bir dzenleme deil, Osmanlnn kendine kar ayaklanan bir Valisini yola getirmek iin mttefikleri ile beraber yapt bir i
218 219

Defter2, s. 63- a. Defter2, s. 65- b.

146

gvenlik harektdr. Bu nedenle devletleraras hukukta byle deerlendirilmelidir. Bundan dolay abluka ile ilgili stanbul hkmeti tarafndan bir tezkire yazlarak ilgili btn taraflara gnderilmesi bunun ifadesi asndan ok faydal bir uygulama olacaktr. Fransann mttefik glerin yapaca bir harekt engellemek iin her yolu denemesi nedeniyle, meselenin uluslararas hukuka uygun olmasna son derece dikkat edilmeye allyordu. Makam- vlay- Nezaret-i Hariciyyeden sefaretlere olunan tebligatta bu abluka olunacak Limanlar bir devleti mstakille ve ecnebiyyenin zir-i hkmnde olmayarak Devlet-i Aliyye kend Limanlarn bir isyanda bulunmas cihetiyle yine kendisi mttefikleriyle birlikde abluka ideceinden, Faraza iki devlet-i muharibenin birbirleri hakknda icra idecekleri usul-i ablukaya tamam tamamna tatbik olunmak iktiza itmeyecei 220 Msrn ablukas karar kendisine ulanca stanbuldaki Fransz Elisi bu ablukann usullere uygun olmas ve yabnc tccarlarn ticari karlarna zarar vermemesi gerektiini ve Fransz ticari karlar iin doacak zarardan Osmanl Devletinin sorumlu tutulacan belirten bir yazy Hariciye Nezaretine verdi. Fransann blgedeki ticar karlarna zarar verebilecek bir uygulamann sorumluluu ile Osmanl Devleti aaka tehdit ediliyordu. Usul- mezkrenin Ticaret-i Ecnebiyye hakknda icra ve tesiratn tayin idecek olan faide-i hukuk- bahriyyeyi iara ibtidar idemiyeceine teessfle beraber usl-i mezkreyi devleti tarafna ifade ve ihbara msaraat idecekdir. Bir abluka maddesinin kaidece vucud- meru olmas ve Dvel-i Ecnebiyye teba ve ticareti hakknda meriyyl icra bulunmas ancak hukuk- milel ve kaide-i dvel mucibince tayin olunan 221 18 Recep 1840 (15 Eyll) tarihinde stanbuldaki mttefik devlet elilerine ablukann ne zaman balayp nasl uygulanacana dair bir resmi yaz veriliyor. Bu yazda ablukann 18 aban 1840 (15 Ekim) tarihinden itibaren 1 ay ierisinde balayaca ifade ediliyor. Bu ablukann btn Msr, Suriye ve Lbnan kylarna uygulanaca belirtiliyor. Bununla ilgili mttefik eliliklere verilen ksa yazda yle deniliyordu: Dvel-i mtehabbe Sferasna ita olunan takrir-i resmiyede zikr-i beyan olunduu vechile Msr ve Berruam limanlar ve iskelelerinin ablukas hususunun layk vechile tayin eylemek ve hibir gne mnazaa ve muaraza vuku bulmamak zere
220 221

Defter2, s. 67- a. Defter2, s. 67- a, b.

147

hangi gnden bede idecei anlalmak murad olunduu Devlet-i Aliyyenin malum- lisi olmala ibu abluka uslnn icrasna tagarrb iden mah- abann 18. gnnden yani Salifz-zikr tekarr-i resmiyye tarihinden itibaren bir mah mururunda bede olunaca bu mahalde ilan ve iar olunur.222 Osmanl Devleti abluka konusuna byk nem veriyordu. Bunun iin ayrntl bir grevlendirme ve tahsisat listesi hazrland. Bu listeyi ksaca yle zetleyebiliriz: Kiralanacak gemilerle abluka blgesine 5000 adam gnderilmesi, Serasker zzet Paann istedii eyann hemen temin edilerek blgeye ulatrlmas, Gerekli miktarda silah ve mhimmatn temin edilerek blgeye ulatrlmas, Suriye ve Lbnanda Osmanl Devleti hizmetinde alacak yabanc subaylarn intibaknn yaplmas, Uygun yerlerden gda ve zahire temin edilerek orduya ulatrlmas, stanbulda bulunan Arnavud brahim Mahbuba 10000 kuru hercrah verilerek Orduy- Hmayun tarafna gnderilmesi, Grevlilerin cretlerinin denmesinde hibir gecikmeye mahal verilmemesi, 10000 kantar peksimed Ticaret nezareti tarafndan hazrlatlarak blgeye ulatrlmas, Gerekli top ve mhimmatn sava gemileri ile gtrlmesi uygun olmayacandan hemen 5- 10 gemi kiralanarak blgeye ulatrlmas, Gda ve zahire temini iin blgeye yakn olan Antalya vb. yerlere resmi yazlar gnderilmesi, Btn bu ihtiyalarn temini iin bir mzekkere hazrlanarak bu konuda irade-i seniyye karlmas salanmaldr 4 aban 1840 (1 Ekim 1840) tarihinde hazrlanan ve takip eden gnlerde yaplacak ilemleri ayrntl olarak aklayan bu mzekkere yledir:

222

Defter2, s. 67- b.

148

 Deavi Nezareti muavin-i evveli Selami Efendi Orduy- Hmayun mstearl nvanyla Orduy- Hmayuna gnderilb 7500 kuru maann 2500 Hac Keaf Efendiye virilerek vekletine memur klnmas. sticar olunan 4 kta vapur Sefinesiyle 5000 adam gnderilmesi. zzet Paa hazretlerinin matlub olan eya dahi derhal tedarik olunub irsal olunmas 223 Serasker ve yeni Msr Valisi zzet Mehmed Paa gnderdii yardmcs Nuri Efendi ile ek taleplerde bulundu ve bu yazya 9 aban 1840 (6 Ekim 1840) tarihinde cevap yazld. Ne hazindir ki, bu ihtiyalar devletin kendi imknlar ile temin edilmekten uzaktr. Yeterli miktarda para ve malzemenin gnderilmesinin mmkn olmad aka belirtiliyordu. Bu taleplere verilen cevab ieren yaz yledir: zzet Paa hazretleri tarafndan bu defa kapukethdas Nuri Beyin avdetiyle vurud iden tahrirat meeli bihamdillahi Tel vuku bulan asar- nusrete dair olmala manzur- li buyrlmak zere takdim klnd. Savb- iarata gre asker ve ake ve tfenk ve sair baz eya irsali elzem ve ehem olmala ol babda beynel- havas mzakere olunan mevaddn karar ber-vech-i ti beyan olunur. Maiyet-i muarun- ileyh in mukaddemce tertib olunan 5000 nefer asakirin tedarik olunabilecei vapur sefineleri ve isticar olunan tccar sefayini ile hemen srat-i irsallerine ibtidar olunmas Ol mikdar asker rtbe-i kifayede olamayacandan ve Dersaadette imdiki halde baka asker bulunmadndan berr nihadan avdet idb Samsunda bulunan asakir-i nizamiyenin srat-i celbi vesailinin istihsaliyle bir 5000 asakirin dahi tertib ve irsali hususuna say ve ikdam olunmas Asakir-i Hassa- ahneden dahi 5000 mikdar cnd-i muntazamann tahliye ve irsali suretine dahi gayret ve ikdam olunmas. ngiltere ve Neme Devletleri tarafndan dahi imkn- mertebe asakirin irsali sureti makam- Nezaret-i Hariciyeden, Dvel-i muarun- ileyhima elilerine ifade olunmas

223

Defter2, s. 67- b, 68- a.

149

Rodosda bir tabur asakir-i muvazzafa bulundndan onun dahi muarun ileyh zzet Paa maiyetine memur ve irsal ittirilmesi. Hazinede nakid mevcud bulunmadndan ve kaime tebdiline dahi kafi taraflarda nakid olmadndan aresi ledel- mtalaa Hsrev Paann yannda kise oldn Meclis-i Muhasebe reisi Hac Edhem Efendi rivayet eylediini, Maliye Nazr Paa hazretleri ifade itmi olduklarndan ve ashab- duyun dahi tacizden hali olmadndan mebali-i mevcude ashab- duyuna virilmek artyla celb olunarak Orduyu Hmayuna gnderilmesi ve ashab- duyuna dahi hazineden kaime virilerek suret-i ibralarna dair senedat kend tarafna irsal klnmas. Muarun ileyh zzet Paa hazretlerinin isar eyledii tfenkler ve sair eya tertib ve mbayaa birle serian temin olunmas.224 Mehmed Ali Paa, Valilikten alnmas ve kylarnn abluka altna alnmas kararna sert tepki gsterdi. Osmanl Devletine kar ayaklanmas, denize den ylana sarlr misali, Osmanl Devletinin tarihi dman Rusyadan yardm istemesine neden olmutu. Netayic l Vukuatta belirtildiine gre, Mehmed Ali Paa dier Osmanl valilerine mektuplar gndererek Osmanl Devletini Rus tacizinden korumak ve yanl iler yapan II. Mahmudu tahttan indirmek iin beraber almalar gerektiini sylemiti. Bu durum Osmanl Devleti ve Ruslar ortak bir dman noktasnda ittifaka gtrmtr. Ruslarn ie mdahale etmesi Fransay rahatsz etmi ve Msrdan antlamay kabul etmesini istemitir. Fransann batan beri meselenin halline urat ama Londra kararlar dnda brakld iin bunun namusuna dokunmas nedeniyle biraz sessiz kalmaya karar verdii belirtilmektedir. Fransa durumun nezaketi nedeniyle Mehmed Ali Paadan Msrn veraseten kendisine braklmas artyla, dier yerleri terk ederek donanmay iade edip Padiaha itaatini bildirmesini istiyordu. Fransann bu tutumu Mehmed Ali Paann btn direncini krarak antlamay kabul noktasna gtrd. Mevcut durum zaten onun Suriyede hak iddia etmesine msait deildi. Fransa Devleti bilahare harekete icbar itmekden ve kayd- hayat artyla olan bir msaade-i muvakketeyi diri ile maslahat ta Rusyaluyu Memalik-i Devlet-i Aliyyeye ayak basdracak merkeze getirmekden ise hazr Mehmed Ali Paa ber-muceb-i muahede Msr tevarsn kabul itmi ve Beriyyetam eyalt in dahi ftvvet-i seniyye-i

224

Defter2, s. 68- b, 69- a.

150

hazreti ahneye mracaat eylemi oldndan u maslahat ber-vech-i suhulet bitirilse pek hayrl olur...225 Osmanl Devleti, Paris elisi olan Nuri Efendi vastasyla Fransa Hariciye Nazr Tierse bir mektub gnderdi. Bu mektupta, Fransa ile Osmanl Devleti dost olmasna ramen isyanc bir Valinin desteklenmesi protesto ediliyordu. Osmanl Devletinin dostu bir devletin, yeni Padiahmzn afvna mucib olmasna ramen ittatsizliinde srar eden bir Valisine destek olarak lkeye zarar vermesi Padiahmz son derece zmtr deniliyordu. Mehmed Ali Paa, sadece Msrn kendi ailesine veraseten braklmasn istemekle kalmyor ayn zamanda Osmanl Devletinin yarsna tekabl eden bir alan isteyerek, Padiahmzn mukaddes hukukuna son vermek istiyordu. Londra kararlar mttefik devletler tarafndan Osmanl topraklarn koruma altna alrken, Fransann bunun dnda kalmas bizi son derece zm ve krmtr deniliyordu. Bu mektupta tarih Osmanl-Fransa dostluunun zarar grmesinin Osmanl Devleti kadar Fransann da aleyhine olaca belirtiliyordu. Devlet-i Aliyyenin dost- kadimi olan bir devletin Memalik-i Mahruse-i Osmaniyyenin teebbd-i hsn-i hali kazyyesine mebni olan bir ittifak ve ittihad- halisneye bigne durulmas kemal-i mertebe teessr-i ahneye mucib olmu, Saltanat- Seniyye, Fransa devlet-i fehimesi ittifak hakknda olan rabet ve iltizam- lisi ve istidadt- dostanesi tesirat hususunda olan itimad ve emniyet-i seniyyesini isbat idebilr 226 Osmanl Devleti Londra muahedesi ile kendi tebaas iin menfaatler istemezken Dvel-i Muazzamann da byle bir niyeti olmadna inanmaktadr. Bizzat onlarn temsilcileri de bu ynde garantiler vermiler ama daha sonra greceimiz gibi uygulamalar byle olmamtr. Mttefik devletlerin ou, Osmanl Devletinde yaayan dini aznlklar daima korumular ve onlar ayrcalkl bir konuma getirmek iin azami gayret gstermilerdir. Asrlardr Osmanl snrlar iinde beraberce yaayan dini guruplar bu faaliyetler sonucunda, Osmanl Devletini ykma gtrecek faaliyetler iine girmekten maalesef ekinmemilerdir. Mttefik devletler Londra Antlamasn dzenlerken, tek kayglarnn Osmanl Devletinin huzur, dirlik ve dzenlii olduunu belirtmiler ama sonu byle olmamtr. Dvel-i Muazzamann destei ile Msr meselesi zlmse de Osmanl Devletini ykma kadar gtrecek milletler meselesi
225 226

Defter2, s. 73- b, 74- a. Defter2, s. 75- a, b.

151

ortaya kmtr. Muahede-i ittifakiye ile Dvel-i Mttefika in karagr olan taahhdt ve mecburiyyatn icras babnda ol Muarun ileyhimann ne hibir gne teksir-i arazi ve nufuz- muhsara ve ne kend tebaalar in milel-i sairenin nail olamayacaklar menafi-i ticareti istihsal daiyesinde olmayacaklarn resmen ve sarahaten ilan u beyana mbaderet ve ibu ilan bu mazbataya sebt ve tahrire mbaeret iderler 227 Londra Antlamas ile Lbnan ve Suriye kylarnda bulunan btn Osmanl gemileri ngiliz komutas altna verilmitir. Bu durum Osmanl ynetiminin Msr meselesinin zmnde kendisini ve kuvvetlerini Avrupallara teslim ettiini gstermektedir. Dvel-i Muazzama ve zellikle ngiltere mstemlekelerindeki Mslman halkn hilafete yaplanlara kar tepkisini engellemek iin byle bir yola bavurmutur. Ayrca aada Palmerstonun belirtecei gibi, bu olay Osmanl Devletinin, ngilterenin kendini kurtarmak iin uratna gveninin bir gstergesidir. Palmerston, Londra Antlamas ile kendileri iin bir menfaat salamaya almadn sadece Ortadouda bar tesis etmek iin uratn sylese de bir baka nemli amacnn Hindistan ve dier smrge yollarn gven altna almak olduu bilinmektedir. Malum- smileri buyrulduu zere Beriyyetam tarafna sevk olunan Sfn-i hmayun- ahne emr-i kumandasnn ngilterel Kumandan Walkere ihalesi keyfiyeti ngiltere Devleti nezdinde bais-i mahzziyyet olmu... 228 ngiltere Hariciye Nzr Palmerston, bir ngiliz Amiralin mttefik donanmann bana getirilmesini Osmanl Devletinin kendilerine kar derin gvenine balyor ve bundan ok honud olduklarn sylyordu. Ayrca mttefik donanmann bana Amiral Walkern geirilmesinin onun buna ehil olmas ve ngiltereye olan gveni gstermesi bakmndan takdire ayan olduunu belirten bir teekkr yazsn Osmanl Hariciye Nezaretine de gnderdi. Bu yazsnda Palmerston unlar ifade ediyordu: Bu hususdan dolay ngiltere Devletinin zuhura gelen mahzuziyyet-i azimesini canib-i Saltanat- Seniyyeye ifade ve iara himmet ve nki evvela kaptan muma ileyhin istihdam faideden hli olmayaca memul ve muhakkak bulunmu ve Saniyen ngiltere Devletinin Devlet-i Aliyyeye kema yenbai muavenet itas emel-i halisnesinde bulunduunun nezd-i ahnede takdir buyrulduuna bir delil-i kfi olmas cihetleriyle
227 228

Defter2, s. 79- b. Defter2, s. 81- b, 82- a.

152

husus- mezbur Devlet-i Muarun ileyhann bais-i mahzuziyyet-i kesiresi olmu idini tekrara mubaderet eylemeleri229 Londra Antlamasndan sonra Dvel-i Muazzama, Osmanl Devletinin neredeyse her iine karmtr. Hatta ii eyaletlerdeki valilerin deitirilmesini istemeye kadar gtrmtr. Geni istihbarat a ile devletin neredeyse btn ehirlerinde bilgi toplam ve bunun nda baz giriimlerde bulunmutur. Aada kaydedeceimiz belgelerde Ponsonbi, Osmanl Devleti tarafndan Msra Vali atanan zzet Mehmed Paa hakknda baz ikyetlerde bulunuyordu. zzet Mehmed Paann, Mehmed Ali Paa etkisiyle onun istedii kiileri idam ettirdiini sylyor, Onun yapt ilerin Tanzimat ilkelerine uygun olmad belirterek grevden alnmasn istiyordu. Ayrca Lbnanda malzeme tayan katrclarn cretini ngilizler vermesine ramen bu insanlara bask yaplyor ve dvlyor diyordu. Mttefik glerin hepsi, zzet Mehmed Paann Msr valisi yaplmasna kar kyorlar, zzet Mehmed Paa ise katrclara paray kendisi vermedii iin dayak olayndan da haberim yok diyordu. Bu yaz Lbnanda mttefik grevliler arasnda ortaya kan tartmalar gstermesi bakmndan ilgintir. Ponsonbinin bu konudaki ikyetlerine cevap olarak yazlan 2 Ramazan 256 (29 Ekim 1840) tarihli yaz yledir: ngiltere elisi Lord Ponsonbi muarun-ileyhin sefk-i dima- beeriye ve usul-i zulmiyye ile hret-iar olmasndan ve ekalim-i Msryyenin Mehmed Ali Paa uhdesinden sarf ve tahvili srasnda ol havaliye tayin klnan Valinin aya- hasene ashabndan olmas luzumundan bahisle muarun-ileyhin ol suretle memuriyeti vukuunu tecviz ve tensib edemeyerek tebdilini dermiyan Orduyu Hmayunun bulunduu mahallerde baz eya nakli hizmetlerinde istihdam olunmakda olan yerl katrclarn icart- mukteziyyeleri ngiltere ve Avusturya amiralleri tarafndan tamamen virilmekde olduu gibi muarun ileyh canibinden dhi bila noksan ita olunmak icab- maslahattan bulunduu230 Avrupa temsilcilerinin baz Osmanl valilerinin deitirilmesi ynndeki basklar enine boyuna deerlendirilmitir. Rus elisi, kendi basklarndan dolay sylenti kmasndan ekiniliyorsa valinin bir suikastten dolay yaralandn bu durumun onun deitirilmesi iin iyi bir frsat olduunu belirtti. zzet Paann bu yaralanmadan dolay am valisi Hac Ali Paa ile deitirilmesinin de mmkn olduu yolunda batl eliler
229 230

Defter2, s. 82- a. Defter2, s. 88- a, b.

153

tarafndan yol gsterildi. Btn bu dncelere ramen Osmanl Devleti bu kritik anda sudan sebeplerle byle bir deiikliin k olmayacan belirtiyor ve uygulamaya yanamyordu. Bununla ilgil ileri srlen dnceler yledir: ayed ngiltere Elisi azlini takrir-i resmi ile istida ider ise ol vakit icras irkince olacandan muarun ileyhin hazr vuku- cerhi mnasebetiyle imdiden oralardan tabidi mnasib olaca Rusya sefareti tarafndan dahi mahremane ihtar ve ityan olunmu ve skenderiyeden kalkub ngiltere donanmas gelmi olan Prusya konsolosunun dahi bu vadide mektubu geldii Prusya sefareti tarafndan bildirilmi oldna binaen231 Fransa, Napolyon dneminden beri smrgeci hayallerini geniletmi ve Avrupann en byk gc olmak iin ngiltere ile rekabete balamt. Bunun iin 19. yzyln hemen banda Msr ve Kuzey Afrikay igal iin youn faaliyetler iine girmiti. Londra Antlamasndan hemen sonra bu antlamay imzalamayan ama Palmerston ve dier devletlerin basksndan dolay harekete gemeyi gze alamayan Fransa da hizaya gelince, antlama Osmanl temsilcisi ve dier devletlerin skenderiye konsoloslar tarafndan Mehmed Ali Paaya tebli edildi. Antlamay tebli etmek zere, Sadk Rfat Paa zel memuriyetle skenderiyeye gnderilmiti. Mehmed Ali Paa btn ikna abalarna ramen antlamay kabule yanamam, bylece birinci ve ikinci kabul mddetini doldurduu iin askeri tedbirlere bavurulmak zorunda kalnmt. Mehmed Ali Paann mstediyyat- vakasnn kabul mehzr-i mlkiye ve milliyeyi mcib olacandan zerre kadar akl u insaf olan bunu tecviz ve ihtiyar edemeyecei ve muahede-i muharrereyi kmilen kabul ile ahkmnn icrasndan baka tedbir ve aresi olmayaca mttefikne ikrar ve tasdik klnm olduu ve bunun zerine kimesne tarafndan bir gne kl u kale mahal kalmamak ve hilafnda hareket vukuunda her kim olur ise olsun cezasnn icrasna msaraat olunmak mealinde tanzim tahtim olunan tasdikname huzur- ahneye takdim klnd.232 Rfat Paann, Mehmed Ali Paaya yapt antlama teklifinin onun tarafndan reddedildiini bildirmesi zerine, yaplan gizli toplantda alnan karar Padiaha sunuldu. Padiah bununla ilgili yazd hatt- hmayunda alnan kararlarn doru olduunu belirterek aynen uygulanmasn istedi. Abdlmecid, meselenin gayet karmak olmasndan dolay, deiik yntemlerle zlmesinin faydal olacan syleyip bunun
231 232

Defter2, s. 89- a. A. Ltfi Efendi, A.g.e., c. 6, s. 1060- 1061.

154

iin mttefiklerle ortak hareketin vatana en nemli hizmet olacana dikkat ekerek bunun hilafna hareketten zenle kanlmasn istedi. Bu mesele-i Msryyenin nezaket ve ehemmiyeti ve u tutulan usulden baka tedbir ve aresi olmad umr- msellemden olup te bu madde mesalih-i saireye benzemeyerek bu hususda doruca hareket ve icras lazm gelen ikdam u gayret din devlet ve vatan ve millete pek byk hizmet olaca misill aksine hareket dahi mahz- hyanet demek olacandan ona gre mttefikne levazm- gayret sadakatin icrasna ve muahede-i mnakide ahkmndan olan mevddn bi-tevfikihi Tel kema-yenbagi tesviye ve ifasna mbaderet olunsun.233 Msr sorunu devlet iin zlmesi en ncelikli olarak grlen hayati bir mesele haline geldi. Osmanl Devleti Msr meselesini zmek iin toplanma merkezi olarak kulland Kbrsa stanbuldan da asker gnderdi. Bu durum bakenti Msr birliklerinin beklenmeyen bir saldrs durumunda korumasz hale getirdi. Bundan dolay koruma iin deiik yerlerden birlikler getirme ihtiyac ortaya kt. Btn bu zorluklarn ifade edildii belgede stanbulun korunmas iin acil tedbirler alnmas istenmektedir. Msr maslahat zerine icabat- haliye ve tiyeye dir esbab- lzme ve tedarikt- mukteziyyenin imdiden icrasna ibtidar olunmak Dersaadette bulunan asakir-i muntazamadan Beriyyetam taraflarna karlmak zere Kbrs canibine malumul-mikdar asakir sevk ve irsal olunmu234 Mehmed Ali Paann Londra Antlamas kararlarn kabul etmemesi Osmanl Devletini de baz tedbirler almak zorunda brakt. Msr kuvvetlerinin stanbula yaklamas zerine bakent ve civarn onlardan korumak iin deiik yollarla asker toplanyor ve stanbul ve Anadolunun merkezinde onu koruyacak ekilde zel bir komutann komutasnda yerletirilmesi dnlyordu. Bu birliklerin Arnavutluk, Selanik, gibi yerlerden toplanmas hatta gerekirse baz sergerdelerin orduya alnmas ve bunlarn ayr ayr datlmas baz devlet adamlar tarafndan teklif ediliyordu. Asker almnda zellikle Rumelinin tercih edilmesi orada uzaklndan dolay daha az Msr taraftar bulunacann dnlmesinden dolay olsa gerektir. Btn bunlar Msr isyannn Osmanl Devletini ne kadar zor durumda braktn gstermektedir. Bir nevi 1840larda Msrn tehditlerine kar zel birlikler oluturulmaya allyor, olaanst artlarda olaanst ittifaklar ve tedbirlere giriiliyordu. Hemen imdiden
233 234

A. Ltfi Efendi, c. 6, s. 1062. Defter2, s. 46- b.

155

Dersaadete gtrlmeleri ve bunlarn herbir neferine asakir-i nizamiyye misill yirmier kuru mahiye ve birer kuru yevmiye katk baha ile er yz dirhem nan- aziz ita olnmas ve elbise-i nizamiyyeleri mevcud olmadndan esvab- lzmelerinin dahi tanzim klnmas ve ibu askerin Dersaadette durmas ve bir mahalle sevk olunmas takdirinde topluca bulunmalar kumanda usul-i iktizasndan olduuna Serasker Paa hazretlerinin Rumelide ve Arnavutlukda istihdam itmi ve hal ve hareketlerini tecrbe eylemi olduu baz sergerdeler marifetiyle beher nefere ellier kuru mahiye ve eryz dirhem ekmek virilmek ve bu misill ulufel neferatn balarna usul vechile baka mahiyeleri ita olunmak zere ber-vechil-meruh Arnavutlukda ve Evlad- Fatihandan 2000 nefer asker celb olunarak bade vurudlarnda iktizasna baklmas 235 Mehmed Ali Paann Londra Antlamasn kabul etmemesi ve brahim Paaya stanbula kadar ilerleme emrini vereceini sylemesi Babliyi olaanst biimde heyecanlandrd. Bu durumu engellemek iin hem mttefik devletlere bavuruldu hem de kendi imknlar ile alnabilecek btn tedbirler gzden geirildi. zellikle stanbulun igalden korunmas iin btn evresi ve ii, dier yerlerden getirilen seme ve yedek askerle korumaya alnmaya alld. Bakentin bu tehlikeden kurtulabilmesi iin geni deerlendirmelerde bulunuldu. Bakenti korumak zere deiik yerlerden yz bin civarnda asker getirilmesi dnlyordu. Bununla ilgili bir Layhada durumun nezaketi yle ifade edilmektedir: Beyandan mstani olduu vechile Anadolu ve Rumeli caniblerinden mretteb asakir-i redife alaylar celb ile Dersaadette olan ve gerek Konya ve Harput taraflarndan ve Rumeli canibinden gelmi ve gelmek zere bulunan asakir-i muvazzafa alaylaryla birledirilerek beher ordu 36ar bin neferden mrekkeb olmak zere iki ordu tertib olunmas ve zikrolunan asakir-i redifenin usulsz ve nizamszlklar cihetiyle fakat neferat gya talim ve taallm ve kavanin-i nizamiyeyi laykyla renmek sayiasyla asakir-i muvazzafa alaylar zabitannn kumandanlarna virilmesi hususuna dair takdim klnan bir kta layha236 Deiik yerlerden ok sayda dzenli ve dzensiz askerin stanbul civarnda toplanmasnn baz sakncalar olabilecei dnld. Bu sakncalar ortadan kaldrmak iin bunlar arasnda srtmelere neden olabilecek maa, gda ve elbise gibi ihtiyalarn
235 236

Defter2, s. 46- b. Defter2, s. 72- b, 73- a.

156

eit olarak karlanmas gerektii belirtildi. Gerekirse bu askerlerin hepsinin tek bir yerde toplanmas yerine, bir ihtiya annda kolayca stanbula ulamalarnn salanaca yakn bir yere gvenilir bir komutann kumandasnda yerletirilmelerinin de dnlebilecei ifade edildi. Bunlarn toplu olarak gvenli yerlerde tutularak halkn devlete olan gveninin artrlabilecei ve onlarn Msr aldatmasna maruz kalmasnn nne geilebileceine dikkat ekildi. Ve bu cihetle bunlarn datlmalar uyamayacandan ve Devlet-i Aliyyenin hkm ve nfuzunun icrasna ve baz mefsedete cesaret idememelerine medar olmak ve gz doldurmak zere Anadolunun orta yerlerinde bir mahall-i mnasibde mesela vzeray- izamdan bir muktedir zatn 2000 kadar askeri maiyyetine virilerek ikad olunmas icab- hal ve maslahattan ve ol mikdar ulufel askerin tedariki lzmeden grndne binaen 237 Mehmed Ali Paann Londra Antlamasn kabul etmemesinde, Fransann byk etkisi vardr. Fransa, rekabet halinde olduu ngilterenin grlerini yanstt iin, antlamay kabul etmek istemese de eitli sebeplerle fazla ses karamad. Fransann sanayi kesimi bir sava istemiyordu. Fransa imparatoru Louise Philippe, daima bar taraftaryd. Fransann etkili kesimleri bir karar aldlar ve bunu da ngiltereye bildirdiler. Bu karara gre; Fransa, Mehmed Ali Paann Londra Antlamasna uymas iin elinden geleni yapacak, bunu baaramazsa Suriyenin Mehmed Ali Paa elinde kalmasnda srar etmeyecekti. Fransa, Mehmed Ali Paann antlamay kabul etmemesi durumunda tamamen azledilmesini kabul ederek, verdii szden dnm bir devlet durumuna dmek istemiyordu ama mttefik devletlerin ortak karar sonrasnda yapabilecei fazla bir ey de yoktu. Palmerston, Fransann ne kadar isterse istesin Msr meselesinde harekete geemeyeceini son derece iyi hesaplayarak, btn planlarn bu duruma gre yapt ve durum aynen tahmin ettii gibi oldu. Londra kararlarn Sadk Rfat Paa, Mehmed Ali Paaya sunduu zaman onun yle dedii sylenir: Vallahi, Billahi, Tallahi malik olduum araziden bir kar yer terk etmem. Eer bana ilan- harp ederlerse memalik-i ahneyi alt st ederek, harabesi tahtna kendimi defnederim. Sadk Rfat Paa ve Avrupa devletlerinin skenderiye konsoloslar srarla antlamay kabul etmesini istediler. Ama o hl Fransann kendisini destekleyeceini dnerek kabul etmemekte direniyordu. zerine ok gelinince sonunda yle dedi: Mlk Allah verir Allah alr. Ben Cenab- Hakka mtevekkilim.
237

Defter2, s. 46- b.

157

Sadk Rfat Paa 10 gnlk srenin dolmas zerine Mehmed Ali Paann kendisine Babliye ulatrlmak zere verdii zel antlama metnini alarak stanbula dnd. 20 gnlk mddet dolunca da mttefik devletlerin konsoloslar Msr terk ettiler.238

238

S. Samur, A.g.e., s. 98.

158

II. Mehmed Ali Paa Ynetimindeki Yerlerin Mttefik Kuvvetlerce Geri Alnmas Mehmed Ali Paa, Londra Antlamasn kabul etmedii gibi stanbul zerine saldracan bile syledi. Bunun zerine Osmanl-Mttefik kuvvetleri savatan baka bir are kalmadn grerek harekete geti. Mehmed Ali Paa bu kadar gl bir birlik karsnda savunmaya ekilmeyi tercih etti. Olu brahim Paa ise Suriye ile sahil kesimini korumak iin ordusunu Suriye, Filistin ve Lbnan gibi geni topraklara yaymak zorunda kald. Ayn zamanda blgede Osmanl Devleti ve ngilterenin tahrikleriyle Msr birliklerine kar nemli ayaklanmalar oldu. Blgenin deiik yerlerinde zellikle ngiliz ajanlarnn kkrtmasyla kan bu ayaklanmalar hem brahim Paay hem de Cebel-i Lbnan, Nablus ve Trablus halklarn ok sarst. Ama ayn zamanda bu ayaklanmalar Palmerstonun Londra antlamas kararlarn taraf devletlere kabul ettirmesini kolaylatrd.239 ngiltere Dileri Bakan Lord Palmerston, Nizip yenilgisinden Londra Antlamasnn imzalanmasna kadar devam eden srete, blgeye eitli vesilelerle gnderdii ajanlar vastasyla, Lbnan ve dier yerlerde halk Msr ynetimine kar ayaklanmaya tevik etmitir. zellikle Cebel-i Lbnanda Msrllara kar birok ayaklanmalar oldu. Bu srada brahim Paann vergileri artrmas, zorla halk askere almas ve silahlarn toplamaya kalkmas halkn ona olan sempatisini tamamen yok etti. Blgeye tccar, yardm gnlls ve din adam klnda gelen ngiliz ajanlar da halk kkrtyordu. Bunlarn arasnda ngilterenin stanbul sefaretinde tercman olarak alan Richard Woodun zel bir yeri vardr. Bu kiinin ismi ve gnderdii bilgiler kullandmz belgelerde de oka gemektedir. Wood szde, blgeye Arapa renmesi iin gnderilmiti.240 Mttefik donanma, Avusturya kara devleti olduu ve Osmanl donanmas da Ahmed Fevzi Paa tarafndan Msra teslim edildii iin byk oranda ngiliz gemi ve askerlerinden oluuyordu. stanbuldan gnderilen 1 kapak ve birka para sava gemisi ve Avusturyallarn 7 para gemisi ile ngiliz donanmasndan 20 geminin birlemesinden oluan mttefik donanma Msr, Suriye ve Lbnan kylarn abluka altna ald. Osmanl Devletince askeri ynak merkezi yaplm olan Kbrsa 20 bin
239 240

M. Nuri Paa, A.g.e., s. 278. S. Samur, A.g.e., s. 100.

159

civarnda Osmanl askeri, mhimmat ve erzak yolland. Kara birliklerinin ordu Seraskerlii eski Sadrazamlardan zzet Mehmed Paaya ve askeri komutanl Servili Selim Paaya verildi.241 skenderiyede bulunan Avusturya konsolosunun bildirdiine gre, Mehmed Ali Paa Msr valiliinden alndn duyunca kzp olu brahim Paadan ilerlemesini istese de durum onun iin de hi i ac deildir. Mehmed Ali Paa gayet salkl olmasna ramen Msr meselesinin zm gndeme geldiinde can sklp rengi deimekteydi. Suriye ordusunun durumu gda ve hastalk nedeniyle vahimdi. Bu nedenle asker baka yerlere kaydrlmak zorunda kalnmaktadr. Artk ordunun ileriye gidecek durumu yoktur. Msr askerleri maalarn istiyorlar ama verecek para yoktur. Mehmed Ali Paa nce donanmay iade etmeyeceini sylerken, imdi sylemini ve Ahmed Fevzi Paaya kar davrann deitirmektedir. Mehmed Ali Paa, grmelerinde stanbulu igal gibi bir niyetinin olmadn sylese de bunu oluna emrettii belirtilmektedir. brahim Paa ise bunun mmkn olmadn belirtip u nedenleri ileri srmektedir: 1-Askerin levazm ve mhimmat ihtiyac karlanamamaktadr. 2-Asker arasnda fazla miktarda hasta vardr. 3-Mahalli airet ve halk Msr ordusuna kardr. 4-stanbuldaki devlet adamlar kendilerine kardr. Mehmed Ali Paann kendisine yaplan antlama teklifini kabul etmemesi, Fransay da zor durumda brakm ve durum iyiden iyiye aleyhine dnmeye balamt. Bu durum belgelerde geni biimde ilenmitir. Londra Antlamasn kabul etmemesi zerine Mehmed Ali Paann yannda Fransa dnda kimse kalmam ve bu devlet de i ve d basklar nedeni ile gerekli destei veremeyeceini anlamtr. Mehmed Ali Paann morali btn bu olanlardan dolay fazlasyla bozulmu ve zamann aleyhinde ilerlemeye baladn anlamtr. Mehmed Ali Paa ile sk sk skenderiyede gren konsoloslar bu durumu devletlerine gn gnne bildirmilerdir. Avusturyann skenderiye konsolosu tarafndan gnderilen Msrn askeri ve psikolojik durumunu gayet net yanstan bir mektupta; Msr Valisinin geri shhat zere olub lakin maslahattan bahseyledii anda benzi iddetle hareket ederek nihayet vcuduna bir
241

M. Nuri Paa, A.g.e., s. 278.

160

hararet arz olmakda idinden bir hafta kadar Nil zerinde dolaarak tebdil-i hava etmesi lazm geldii kendisine ifade edilmitir. Devlet-i Aliyyenin bir ay zarfnda meseleyi uygun bir ekilde zmeye yanamamas durumunda, askerine gidebildii yere kadar gitmesini emredeceinden artk bahsetmemektedir. Msr askerinin uzun sredir maa denememi, bu durum onlar rahatsz etmitir. Donanmay- hmayuna gelince, artk donanmadan kurtulmak istediine dair ifadeler duyulmaktadr. Ahmed Paa ile grmelerini son derece azaltmtr. Donanmay getirdii zaman ona tahsis ettii yazl elinden alm bundan dolay kendisi yeniden gemide kalmaya balamtr. Vali-i muma-ileyh olu brahim Paaya ilerye doru hareket eylemesini emretmi ise de Paay- muma-ileyh askerin elbise ve zehayir-i mevcudesi olmadn ve bir mikdar- kllisinin hastalk ile telef ve helak olduunu ve kendlerine haberler gndermi olduu vzeradan Msrllar haklarnda niyyat- hasene mahede itmediini ve Berramn ekser mahal ve mevakiinde bir takm fetret ve ihtilal halat zuhura geldiini...242 Msr Valiliine atanan zzet Mehmed Paa, Msr Valilii ve Mehmed Ali Paann bu grevden alnd ile ilgili fermann Arapaya evrilerek ngiltere ve Avusturya donanmas komutanlarnn da yardm ile Lbnan, Suriye ve Mehmed Ali Paann kontrol altndaki dier yerlere ulatrlmasn istiyordu. Bylece Msrllara olan btn sempatinin biteceini dnyordu. Bununla ilgili yazasnda zzet Paa unlar sylemektedir: Ve Arabl ibare ilanname-i nusha-i metbua ve mersumelerinin dah Beriyyetam taraflarna ner ve idaresine itina ve dikkat ve bir mucib talimname Kbrsda tevakkuf olunarak ngiltere ve Neme Amiralleri ve Beyrut sevahilinde bulunan kumandan- muma-ileyh ile peyderpey muharebe ve mukatebe olunarak onlarn nesayih ve iaratna gre hareket olunub mezkr vapur sefinesinin suret-i isticar243 Osmanl Devleti igal altndaki yerleri Msr ordusundan kurtarmak iin, artlara uygun ve kolayca hareket edebilecek yeni bir ordu oluturmaya karar verdi. Bu ordunun seme askerlerin yan sra redif askeriyle de desteklenmesi kararlatrld. Redif askeri bir Milis gcne benzedii iin disiplin, maa ve gda ynnden farkl uygulamalara gidilmesinin daha uygun olaca yetkililer tarafndan merkeze bildirildi. zellikle, gda temini zor olduu iin, taynat bedeli yerine tayn verilmesinin daha doru olaca ifade edildi. Bu ordunun asker saysnn 1516 bin civarnda olmasnn uygun olaca
242 243

Defter3, s. 95- b, 96- a Defter2, s. 65- b.

161

belirtilmekteydi. nce bakentin zel durumu nedeni ile bu orduya Rumeliden asker alnmamas istenirken, buradan askerlerin yola kt renilince zorunlu olarak bunlar da orduya alnd. Btn bu durumlar ieren bir Tezkire yaynland. Bunlar asakir-i muntazama ile mahlt olacaklar ve Ramazan- erifin tekarrb cihetiyle asakir-i muntazamaya atiyyen taynat ve bunlara bedel virilmesi pek mnasib olmayacandan ve birde bunlar yiyecek tedariki zmnnda beher gn mteferrik olarak bu vesile ile pek ou firar ideceinden ve taynat itas nakid gibi olmayub hazinece dahi suhuleti mucib oldndan bunlara dahi taynat itas enseb gibi mtalaa olunmu olmala244 Uzun mzakerelerden sonra Mehmed Ali Paaya kar artk harekete geme zamannn geldiine karar verildi. ngilterenin Akdenizdeki filo komutanlarndan Sir Charles Napier Msr gemilerine ve hedeflerine kar harekete gemekle grevlendirildi. Donanmann giderlerini Osmanl Devleti karlayacakt. Napier, donanmann bir ksmyla 6 Temmuz 1840 tarihinde Beyrut nlerine geldi. Amac buraya geldiini rendii Msr donanmasndaki Osmanl gemilerine el koymakt. Ayrca gemilerde bulunan Osmanl askerlerini alarak, isyanclara yardm etmek zere Lbnana yollamak veya Rodosa gtrmeyi de hedefliyodu. Ancak Napierin Lbnan kylarna geldiini Franszlardan renen Msr donanmas gemileri, o gelmeden demir alarak skenderiyeye dnmlerdi. Napier blgede bir sre oyalandktan sonra donanma merkezine dnse de ksa bir sre sonra kendisine Londra Antlamasnn metni gnderilerek, tekrar Lbnan kylarna dnerek Msr donanmasnn hareketlerini engellemesi istendi. Mehmed Ali Paann, Londra Antlamasn kabul etmemesi zerine 9 Eyll 1840 tarihinde sava yeniden balad. Osmanl kara birlikleri komutanlna zzet Mehmed Paa, Mttefik donanma komutanlna ise ngiliz Amirali Sir Robert Stopdford getirildi. Londra Antlamas kararlarn uygulayacak en nemli g ngiltere olduu iin, yukarda belirtilen tarihte mttefik donanmay Lbnan sularna gnderdi. Bu sava zellikle deniz ve kylarda olacakt. Avusturya ve Prusya kara devleti idiler. Rusya ise stanbulun korunmasn zerine ald. Palmerston btn diplomatik yollar denedikten ve Fransay deiik yollarla hareket edemeyecek hale getirdikten sonra harekete geme zamannn geldiine karar verdi. Beyrut kylar iddetle bombaland. Bu durum Fransada bir deprem etkisi yaratt ve iktidar deiikliine neden oldu.
244

Defter2, s. 72- a, b.

162

Bylece Fransann Msra verdii destek byk oranda sona ermi oldu. Fransadaki bu hkmet deiiklii Mehmed Ali Paann btn yardm mitlerini yok etti. 10 Ekim 1840 tarihinde Beyrut mttefik glerin eline geti. Ekim ay sonunda Trablus ve Akkann dndaki btn sahil eridi Msrllarn elinden kmt. Trablus da Mttefik glerin eline getikten sonra sadece efsanevi Akka kalesi Msrllarn elinde kalmt. Akka kalesinde 5000 asker ve 72 top vard.245 Akka kalesi uzun mcadeleler sonucunda ele geirildi. Akka kalesinin dmesi Msr ordusunun moralini altst etti. Bu kale tarihte Franszlara kar yaplan ve Napolyonun zelil olarak geri ekilmesi ile bilinen savunma sava ile efsanelemiti. Burann dmesi ile halkn Msrllara olan gveni de sona erdi. Blge halk hemen Osmanl Devletine itaatini bildirdi. Filistininin de mttefik kuvvetlerin eline gemesiyle brahim Paann Msra dn yolu kesildi ve ok zor durumlara dt. Akkann dmesinden sonra ngiliz filo komutanlarndan Amiral Napier donanmann nemli bir ksmn alarak skenderiyeye yneldi. Amac Msr kylarn kuatarak Mehmed Ali Paay Londra Antlamas kararlarn kabul etmeye zorlamakt. Ama Msra knca durum deiti ve Napier kendine gre bir yol izdi. Akkann zabt ve Fransa ministerlerinin tebdilat ve yeni ministerlerin harekt- mlayimesi keyfiyat tayir iderek inaallahu Tel metalib-i Saltanat- Seniyyenin hsn-i husul myesser Ve komodor muma ileyhin mukavelesi taraf- Saltanat- Seniyyeden bir vechile kabul olunamayaca halt- msellemden olmak hasebiyle Orduyu Hmayun tarafndan harekt- harbiyyede bir gne tereddd ve teehhr vukuuna tecviz olunmamas 246 Aada zikredeceimiz belgelerde Lbnan sahillerinin ele geirildii bu nedenle buralara uygulanan ablukann kaldrlmas gerektii belirtilmektedir. Mttefik devletler adna Mehmed Ali Paa ile ngiliz Generali Napier grt ve Londra Antlamasna uymasn istedi. Osmanl Devleti, kendisine ve ngiltereye ramen yaplan byle bir antlamay yok hkmnde kabul ederek reddetti. Osmanl Devletinin Mehmed Ali Paay grevden almasna ramen, mttefiklerin Mehmed Ali Paann Msr ynetimine veraseten devam etmesini istemeleri durumu kark bir hale getirdi. Bu durumu Osmanl Devleti Amiral Napierin mehur olmak iin yapt bir acelecilik olarak dnse de, belgelerden anlald kadar ile btn mttefik devletlerin istedii
245 246

S.Samur, A.g.e., s. 110. Defter3, s. 31- a.

163

grlmektedir. Mttefik devletlerin ortak karar olmadn dnd iin nce Osmanl Devleti bunu kabul etmek istemedi ama sonunda mttefiklerin sraryla kabul etmek zorunda kald. Artk Mehmed Ali Paann kendisini destekleyebilecek hibir hamisi kalmamt. Mttefik gler tarafndan Suriye ve Msrn ele geirilmesi zerine Osmanl Hkmeti tarafndan yaynlanan beyanname yledir: Komodor mumaileyh devleti tarafndan bir gne talimat- katiye ahz ile icra itmeyb Dvel-i Mttefika- Fahmenin, eyalet-i Msryyenin Mehmed Ali uhdesinde ibkas fikrinde olduklarn baz gazetelerde grd talimat suretinde tefehhm ile evvelce davranarak nam ve an kazanmak mtalaasyla hodbehod bu surete teebbs itmesi Mukavelenin taraf- Devlet-i Aliyyeden kabul lazm gelmeyecei bedihattandr 247 Suriye ve Lbnana karma yapan askerlerin malzeme ve mhimmat ihtiyac vard. Bu mttefik glerin ihtiyac yaplan antlama gerei, Osmanl Devleti tarafndan karlanacakt. Suriyenin buday ihtiyac en uygun ekilde Karaman ve Kbrstan karlanabilecei dnlyordu. Askerlerin zellikle elbise, ayakkab, binek hayvan, silah ve mhimmat ihtiyac vard. Ayrca blgenin gelir ve giderlerini dzenlemek zere bir mtesellim atanmasnn doru olaca belirtilmektedir. Blgede acilen idari ve ekonomik dzenlemeler yaplmamas durumunda birok kargaann kmasnn an meselesi olduu belirtilmektedir. am Valisi Hac Ali Paa yaplacak atamalar iin baz tand kiilere referans olmaktadr. Burada da grdmz gibi ngiltere; Rusyann Boazlarda, Fransann Nilde hkimiyet kurmasn engelleyecek bariyer olarak grd iin, Osmanl Devletini bir sreliine desteklemeyi devlet politikas haline getirmitir. Fakat bunun mli boyutu Osmanl Devletini Krm savandan sonra derin bir bor batann iine srklemitir. Blgedeki acil olarak temin edilmesi gereken ihtiyalarn basit bir dkm yledir: 10 bin tfek, 600 bin mermi, 2000 yatak ve araf, 400 katr, 200 kat elbise vb. malzeme. Bu taleplerle ilgili mektubda unlar dile getirilmektedir: Binaen ala zalik hemen tiz elden bu tarafa 20 bin ift kundura ve hn-i hacette ol kadar ark gnderilmek iktiza ider. Bu husus Babliden iltimas olunur.
248

247 248

Defter3, s. 30- b, 31- a. Defter2, s. 95- a, b, 96- a.

164

III. brahim Paann nasyadaki Faaliyetleri ve Geri ekilmesi Mttefik kuvvetler denizden ve karadan brahim Paa ynetiminde olan btn blgeleri iddetle abluka altna alm ve bir plan dhilinde kademeli olarak ilerlemeye balamt. brahim Paa durumun olduka kritik olduunu anlad ve hemen ordusunu Beka ovasndaki Nahlede toplayarak danmanlaryla durum deerlendirmesi yapt. brahim Paann yapabilecekleri olduka snrlyd. Ya Lbnana dnp arpmaya devam edecekti ki, bu durumda dallarla arparak ok zayiat verebilirdi. Veya kuzeydeki kuvvetlerini toplayarak Msra daha yakn olan Akka ya da Filistin blgesinde srtn denize vererek savunma sava yapabilirdi. Son are olarak da Suriyeyi hemen gvenli bir ekilde boaltmasyd. brahim Paa istiareler sonucunda Suriye ve Filistin zerinden birliklerini birka kola ayrarak Msra dnmeyi uygun grd. Blge halknn brahim Paaya bak tamamen deimiti. nce onu bir kahraman gibi karlarken imdi zellikle Marunler onun da yanl davranlar nedeniyle ona dman gzyle bakyorlard. Beyrutta bulunan Rus konsolosu, brahim Paann silahlarn alp kendilerini askere yazmak istemesi zerine Marunlerin toplanarak ayaklandn ve ehirden onlar kardn belirtiyordu. Marunilerin, Msrllara kar ayaklanmalarnn nedeni kendilerinin askere alnacaklarn dnmeleridir. Btn Lbnan sahilinde durumun byle olduunu ve Msrllarn ok zor durumda oluklarn ifade ediyordu. Marunlerin blgede bulunan Avrupallarn can ve mal gvenliine zarar vermeyeceklerini sylese de durumun ok kark olduunu belirtmektedir. Cebel-i Elbruzda Maruniyun tifesinin eslihas ahz ve cem olunmasna dir brahim Paann vki olan emr tenbhi kbet cebel halkn askere tahrir niyetine mebni olduunu istinbat itmi olduklarndan cebel-i mezkr ahalisi silahlarn virmekden imtina birle cem-i gafir olarak isyana teebbs eyledikleri Tatarlar gasb ve garet eyledikten sonra iki gn mururunda Beyrut muhasara ve karantinann istihkmatna birka kere hamle eyleyb... 249 skenderiyedeki Avusturya konsolosu stanbula gnderdii mektubda

Lbnandaki durumun Mehmed Ali Paay ok rahatsz ettiini ve bunu bastrmak iin
249

Defter3, s. 99- b.

165

baz giriimlerde bulunduunu belirtiyordu. Mehmed Ali Paann, Hsrev Paann sadrazamlktan alnmasndan memnun olduunu sylyordu. Lbnandaki Marunlerin kendilerine kar ayaklanmasn bastrmak iin kendi taraftar Drzlerin teklifte bulunduunu ama aralarndaki dmanlk nedeniyle soykrm yapabileceklerini dnd iin izin vermediini ifade ediyordu. Gerekirse bu ayaklanmay bastrmak iin Msrdan destek birlikleri gndereceini, hatta salnn elvermesi halinde kendisinin bile gidebileceini gayet kzgn bir ekilde sylemektedir. Mektubdan anlald kadar ile Mehmed Ali Paa, Hsrev Paann sadrazamlktan alnmasndan memnundur ve Osmanl Devleti ile anlamak iin bir engel kalmadn dnmektedir. stenildii zaman antlama yapp donanmay iadeye hazr olduunu dile getirmesine ramen Londra Antlamasnn gndeme getirilmesine hl kardr. Ayn zamanda ngilizlerle 1838 Ticaret Antlamasn yapan ve Tanzimat ilan eden Mustafa Reid Paann, ulema ve zenginler tarafndan karlarna zarar verildii iin hi sevilmediini bundan dolay yaknda zor durumlara debileceini de bir ileri grllkle dile getirmektedir. Mehmed Ali Paa hastal nedeniyle dinlenmeye gitmeyi dnrken Hsrev Paann sadrazamlktan alndn duyunca kendinde bir dinlik hissetti ve psikolojik olarak sal dzeldi. Osmanl ile arasn dzeltmek istediine dair stanbuldaki dostu Sami Paaya mesaj gnderdi. Buradan Mehmed Ali Paann Osmanlya kar ayaklanmasnn en nemli nedeninin Hsrev Paa ile arasndaki kiisel dmanlk olduunu anlyoruz. Bu nedenle Osmanlnn yklmasnda devlet adamlar arasndaki kiisel dmanlklarn etkisi ve bu dmanlklarn nedenleri iyice aratrlmaldr. Lbnandaki Marunlerin genelde Osmanly, Drzlerin ise Msr desteklediklerini gryoruz. Muma-ileyh ihbar- dhiliyeden dilgir ve bilakis Deraliyyeden gelen haberlerden gayet memnundur. Beriyyetam ahalisinden pek ok itika idb hatta erbab- isyan dattrmak ve tedib itmek zmnnda asker irsal itmek niyetinde olduunu ilan itmidir 250 Lbnann durumu daha o dnemde karkt. Deiik din ve mezhepten insanlarn burada yaamas durumu daha da karmak hale getiriyordu. Mehmed Ali Paa buradaki durumu Marunilerin kartrd dncesinde idi. Bunlar bizzat kendisi giderek tedip

250

Defter3, s. 100- a, 101- a, b.

166

etmek istiyordu. Drzler ile bunlarn aras bozuk olduu iin gerekirse bu i iin onlardan da faydalanlabilirdi. Ama byle bir durum uzun atmalara ve meselenin daha karmak hale gelmesine de neden olabilirdi. Suriyenin ihtilali bir czi ey olduu ve yalnz Marun Taifesi beyninde idini ve merkumlarn kahr ve tenkillerine Drzler hazr ve made olarak ol babda tarafndan ruhsat istemiler ise de bunlar taife-i merkumenin hasm- tabileri bulunmalar hasebiyle zerlerine taslt olunsalar ayed ahz-i intikm ve taaddiyata kalkacaklarndan tife-i merkmeyi vikayeten zerlerine Abbas Paay gndermek veyahud bizzat kendsi gitmek muradnda olmu ise de251 brahim Paa durumunun zorlamas ve ihtiya duymas nedeniyle halktan baz taleplerde bulunuyordu. brahim Paa blge halkndan balca unlar istiyordu: 1- Daha nce verilen 16 bin silahn hemen iade edilmesi 2- Verginin 7 sene iin pein olarak verilmesi 3- 16 bin kiinin hemen askere yazlmas Bu talepler zerine Lbnan ve civar halk Msr ordusuna kar ayakland. Tarihi dmanlar Marun, Nusayri ve Drzler de bunun zerine birlikte hareket etmeye karar verdiler. ngiltere bu durumdan yararlanmak ve halk yanna ekmek iin blge halkna din hak ve hrriyetlerinin verildiine dair bir fermann Padiah tarafndan yaynlanmasnn uygun olacan ilgililere syledi. Blge halk, Avrupa devletleri kendilerine koruyucu olmad srece ve Osmanl Devleti haklarn garanti etmedii takdirde mttefik gleri desteklemeyeceklerini belirttiler. ngiliz temsilci, Msrllarn isteklerinin engelleneceine dair bir fermanla blgeye bir ngiliz ve bir Osmanl temsilci gelirse blgenin tamamen mttefik gler tarafna geeceini ifade etti. Bylece brahim Paa kendi eliyle kendi kuyusunu kazm oluyordu. Suriye ve Lbnan halk ile dini aznlklarn Msr aleyhine dnmesinin nedenlerini gayet iyi gsteren ngiliz konsolosun mektubu yledir: El hsl bu mahalle iki memurun gelmesi ziyadece iktiza idb biri Osmanl olarak yannda Devlet-i Aliyye tarafndan Emir Beir ile dalarda bulunan meray- saireye hitaben hukuk- serbestiyet-i ahali ve reaya takdir ve tasdik iden bir ferman mevcud olmas Virg virilmesi ve asker yazlmas
251

Defter3, s. 101- a, b.

167

hususlarndan muafiyet ve sermestiyet-i kmile hvi ve eyalet-i amda mevcud olan asakiri hal ve bertaraf ve evlerine avdet itmek zere ruhsat muhtevi iki kta Ferman- alian eyalet-i Beriyyetam iinde ner ve ilan klnd halde mstelzim-i sr ve netayic-i hayriyye olaca derkardr.252 brahim Paa, btn birliklerini amda toplayarak Anadolu ve dier yerlerdeki askerlerine geri ekilme emri verdi. Askerler ekilirken tanmas mmkn olan malzemeyi yanlarnda gtryor, mmkn olmayanlar ise deiik biimlerde yok ediyor ve baz istihkmlar imha ediyordu. zellikle stratejik nemi byk olan Glek Boaz ve Adana civarnda bu gibi faaliyetler yaplyordu. Msr ordusunun durumunu zorlatrmak iin gerekli btn tedbirler alnyordu. Bu durum am Valisi Hac Ali Paann bir mektubunda yle ifade edilir: Glek Boaznda olan Asakir-i Msryye geen Cumartesi gni kendi tabyalarnda olan mevaki-i hazra ve cebhaneyi ihrak iderek cmleten brakub Adana tarafna gitmi olduklarn Baz mtevaridin ifadelerine gre dahi boaz- mezkrda olan asakir-i Msryye btn btn gitmeyb 200 mikdar topu kalarak maadalar gitmi ve bizden baz mevaki ihrak olunmu 253 am Valisi Hac Ali Paann yazs zerine Bablide Meclis-i Meveret toplanarak geri ekilen Msr ordusunun brakt yerlerde alnmas gereken tedbirleri geni biimde deerlendirdiler. Uzun sredir blgede ynetim zaaflar olduu iin devlet otoritesine de zarar verebilecek durumlar ve guruplar ortaya kmt. zellikle haclarn yol gvenliine azami dikkat edilmesi isteniyordu. nk Osmanl Devleti, hac yollarnn gvenliini varlk nedeni ve devlet felsefesinin temeli olarak gryordu. Bunu salamak iin bir miktar askerin Konyadan bata Ulukla olmak zere blgeye kaydrlmasnn uygun olaca belirtiliyordu. am havalisinin tamam tamamna yed-i adadan istihlas olunamam ve henz memuriyet-i Saltanat- Seniyyenin ol tarafa azimet idememesi cihetleriyle ayed huccac- mslimin am- erifde eyay- mrettebeye destres olmamalar ve belki emniyet-i tarikiye dahi bulamamalar254

252 253

Defter3, s. 102- a, b. Defter2, s. 87- a. 254 Defter2, s. 90- b.

168

Durumun nemine binaen, blgeden gelen bir yazya cevap olarak Msr birliklerinin hzla geri ekildii blgede bir otorite boluu olmamas iin Haleb ve am Valilerinin hzla ilerlemesinin uygun olaca belirtilmektedir. Blgedeki dzeni acilen salamann halkn dirlii ve hac yolunun gvenlii iin ok nemli olduu sylenerek, Btn mttefik gler ve blgedeki dini guruplarn harekete geirilmesinin de mnasib olaca bu mzakerelerde dile getirilmektedir. Ayrca denizden Msrla balantnn kesilmesinin faydal olaca ifade edilmektedir. Beriyyetam taraflarna gelb gitmekde olan Fransa vapurlarnn devlete meni suretinin istihsalini mutazammn olarak Musul Valisi muarun ileyhin bulunduu bad mevki iktizasnca hareket ve azimete klfeti mucib olarak muarun ileyh Zekeriya Paann ve atufetl Haleb ve am Valileri Esad Paa ve Hac Ali Paa hazeratnn artk ilerye doru ilerlemeleri...255 am Valisi Hac Ali Paa bir baka yazsnda Adana ve Glek Boaz civarndaki Msr askerlerinin yorgun, bitkin ve moral bozukluu iinde geri ekildiklerini belirtmektedir. Blge ileri gelenleri tarafndan kendisinden, Adana ve Tarsus sancaklarna bata mtesellim olmak zere grevliler atanmas istenmektedir. Bu atamalarn merkezden yaplmas daha uygun olacaktr. Yaplmas gerekenler ile ilgili olarak Hac Ali Paaya tam yetki veriliyor ve dncelerinin uygun olduu belirtiliyor. Blgedeki karklklar ortadan kalkncaya kadar, istedii dzenlemeleri yapmakta serbest olduu bildirilmektedir. Glek Boaz ve Adana ve Tarsus taraflarnda bulunan Asakir-i Msryye dar- yes ve edbar olarak kn brahim Paa maiyyetine azimete ibtidar itmi oldklarndan bahisle ol babda teekkrat- lzmenin icra ve Valii Muarun-ileyh tarafndan Adana ve Tarsus sancaklarna mtesellim nasb ve tayini istidsna dir mahll-i merkume ahalisi tarafndan mteaddid arz ve mahzarla256 Msr askerinin ekildii gei noktalarna gvenlik iin asker gnderilmesinin yararl olaca belirtilmektedir. zellikle Glek Boaz Msra geri gitmek iin en nemli ka noktas olduu iin, Msrllarn kontrol bakmndan ok nemlidir denilerek, bunlarn geebilecekleri noktalara sedler ve mevziler yaplmasna azami gayret gsterilmesi isteniyor. Msrllar buradan geerken skntya dmeli ve yaptklarnn cezasz kalmadn anlamaldrlar ve bundan piman olmaldrlar diye
255 256

Defter2, s. 92- a. Defter2, s. 96- a.

169

dnlyor. Belgelerde bu durum yle ifade edilmektedir: Glek Boazna dahi mikdar- vafi asker gnderilerek istihkamt- mukteziyyesine baklub sair muamelat- icabiyyenin icralar dahi derdest bulunmu olduuna ve firar iden Asakir-i Msryyenin ekrad ve ahali tarafndan murur idecekleri mahaller sed ve bend ile esbab- kahr ve tenkillerine itina ve mbaderet olunmakda idine binaen257 Londra Antlamasndan sonra Anadoluda Msr askerlerinin pozisyonu olduka nazik bir duruma gelmi, geri ekilen Msr askerlerine azami zayiat verdirilmesi iin blgedeki Krd, Tatar ve Kpaklardan faydalanlmasnn yararl olaca dnlmt. Ayrca blgenin gelir ve giderlerini dzenlemek zere bir mtesellim atanmasnn doru olaca Valiye bildirilerek; Blgede acilen idari ve ekonomik dzenlemeler yaplmamas durumunda birok kargaann kmasnn an meselesi olduu bu nedenle uygulamalarn hzla yaplmasnn iyi olaca belirtilmiti. Blgede hibir idar bolu meydan verilmemesi srarla istenmitir. Vali-i Muarun-ileyhin iart zerine bir iki gn tarafnda Meclis-i Has akdiyle iktizay- hlin bil-mzakere arz ve istizan buyrulmas ve zikrolunan Tatarlar ile Kpaa dareyne tbk- iar- samileri zere atebe-i Seniyye ita ve takdim 258 brahim Paann durumu gerekten ok zordu. Msrla btn ulam ve haberleme kanallar kesildiinden dolay Msrdan hibir haber ve yardm alamyordu. K mevsimi gelmiti ve hava durumu ok ktyd. Asker ve komutanlardan birou hastayd. Uzun sre Akkann mttefik glerin eline getiinden bile haberi olmad. Uzun tereddtlerden sonra ama hareket etti. am yaknlarndaki Mezzeye kararghn kurdu. Glek boaz, Adana, Mara, Urfa ve dier yerlerdeki birliklerine ama gelmeleri emrini verdi. Btn bu gelimelerle 1840 yl Ramazan ayna gelindi. amda bulunan btn deirmenler ve frnlar ordunun ekmek ihtiyacn karlamak zere ayrlmt. Halk ekmek sknts ekmeye balad iin orduya kar honutsuzluklar giderek artyordu. ama gelen birlikler de yolda birok glklerle karlayordu. Ayrca evredeki kabilelerle ve airetlerle sk sk atmalar oluyordu. K iddetli getii iin kurulan adrlar askerin ihtiyacn karlamaya yetmiyordu. Askerler memeleri iin amdaki evlere datldlar. Ama bu da yetmedi nki asker says
257 258

Defter2, s. 96- a. Defter2, s. 96- b.

170

hane saysndan daha fazlayd. brahim Paa askerlerinin iddetli k lmeden geirebilmesi iin btn arelere bavuruyor, bazen odun olarak ne bulurlarsa yakyorlard. Hatta ahap minareleri bile snmak iin yaktklar belirtilmektedir. Yiyecek bulmak iin airet ve kylere gidiyorlar, yardm etmeyenleri asyorlard. Btn bunlar blgede huzursuzluu artryor ve halkn nefretine ve blgeden kamasna neden oluyordu. zzet Paa, Msr askerlerinden birounun kaarak kendisine sndklarn ve kendisinin de onlar memleketlerine gnderdiini belirtmitir. Halkta Msr askerine kar byk bir kin meydana gelmiti. Komutanlarnn Msra gitmek zere zorlu bir yolculua kmas zerine ou zorla toplandklar memleketlerine de yakn olmas nedeni ile Suriye ve Lbnanda ordudan kam ve sersefil bir durumda ortada kalmt. Bu durumu haber alan Serasker zzet Mehmed Paa zorla veya kandrlarak Msr askeri yaplan Osmanl vatandalarnn salimen memleketlerine dnmeleri iin byk gayret gstermitir. Btn bunlardan Osmanl Devletinin, Msr ordusundan kaanlarn salimen memleketlerine dnmesine izin vereceini taahhd ettiini tahmin ediyoruz. Yoksa yakalanan bu askerlerin hibir ileme tabi tutulmadan serbest braklmalarn anlamak mmkn deildir. Kaan askerler arasnda brahim Paann ok yaknnda olan gulamlar da vard. Bu durum ksaca aaya alacamz 15 Ramazan 256 (11 Kasm 1840) tarihli bir belgede yle dile getirilmektedir: Asakir-i Msryyeden kend hevahileriyle beher gn peyderpey kaub dehalet itmekde olduklar derkr olduundan tarih-i ariza-i kernemden iki gn mukaddem brahim Paann daima yannda gezdirdii gulamlarndan iki nefer klesi firar iderek Taraf- akerneme gelmi olduklarndan mukaddemce Sabra ve Sur kalelerinden alnub frkateyn ile gnderilen asakir-i Msryye ile beraber merkumat dahi hakpy- asafnelerine irsal klnm olduklar Osman Paa ve brahim Paa muharebelerinde bil-icbar girift olunan ve tabiatyla Orduy- Hmayuna dehalet iden asakir-i Msryyeden akdemce Dersaadete irsal olunub mnbag olan 500 zabit ve nefer asakir-i Msryye dahi bu defa Zeyedes ticaret nam Vapur- Sefine-i hmayununa irkaben 259 Msr ve Lbnan blgesindeki baz resm ve gayr-i resm ileri gelenler tarafndan Msr lehinde propaganda yaplmtr. Bunu yapanlarn ounun Fransa ve Msr
259

Defter3, s. 01.

171

ajanlar olmas gayet muhtemeldir. zellikle baz kandrlm grevliler ve mtesellimler bunu yapmtr. Haleb Vali yardmcs olan Hamza Bey ismindeki bir resm grevli Msr bamszlk mcadelesinde Amerika, Fransa ve Yunanistann destekledii sylentisini kararak halkn kafasn Osmanl ynetimi aleyhinde kartrmtr. Bunlara kar tedbirler alnmal diyerek zzet Mehmed Paa Hariciye Nezaretine bir mektup gndermitir. Bu mektupta zzet Mehmed Paa, blgede birok yabancnn cirit attn, kime ve neye hizmet ettiklerinin belli olmadn ve eitli nedenlerle bunlara mdahale edilemediini belirterek bunlara kar tedbir alnmasn istemektedir. Daha nce kendisiyle ilgili aktardmz yabanclarn ikyetleri bu nedenle olabilir. Vali mektubunda unlar demektedir: Bu esnada brahim Paa Haleb havalisinde mevcud olan askerini nezdine celb idb kuvvetli bulunmak emelinde bulunduu Fransa ve Amerika ve Rum devletleri Msrlu ile ittifak eylediler deyu uur- mtesellimine yazm olduu bir kta varakasna destrest olarak Savb- bendegneme gndermi olduundan...260 Suriye ve Lbnanda igal dolaysyla ortaya kan karklk ve Msrllarn getikleri yerlerde ekili alanlar tahrip etmeleri nedeni ile blgede ktlk ba gstermiti. Bu durum ok nemli sosyal olaylara neden olma potansiyeli tamaktadr. zellikle ailesinden ayrlp yeni evler kurmu olan baz genler ailelerini geindiremedikleri iin tekrar eski yerlerine dnmeyi dnmektedirler. Byle bir durumda birok arazi ekilemeyecek ve gda retimi azalacaktr. imdiden kyller temel gda maddesi olan ekmein pahal satlmasndan ikyet etmeye balamlardr. Btn bunlardan dolay kargaay ortadan kaldracak ve temel gda maddelerinin kolayca arzn salayacak tedbirler almak gerekmektedir. Muahharan Suriyede vukubulan karklk keyfiyeti ve Msrlular tarafndan ekinlerin tahribi ile sevahilin ablukas hususlar hntann nedret ve glletini mucib olmu ve hull- mevsim-i tada gerei gibi zaruret ekilecei derkar bulunmu olub hatta fukara takm ekmein gli baha ile satlmasndan ikyet itmekde ve kyller dahi taileri in muktezi olan zehairin tedarik ve istihsali zmnnda tarlalarn terk ile familyalar tarafna avdete mecbur olmakdan havf eylemekde261

260 261

Defter3, s. 7- b. Defter3, s. 12- a.

172

Sava ve abluka yznden Suriye ve Lbnan sahillerinde alk ekiliyordu. Suriyedeki karklklar ve Msr ordusunun ekinleri yakmas blge halkn ok zor durumda brakmaktayd. Donanmann ngiliz generallerinden birisi, Ticaret Nazrnn gda ithali iin tevik salamasn isteyerek gda skntsnn blgenin aleyhlerine dnmesine neden olabileceini belirtiyordu. Biz blgeyi abluka altnda tuttuumuz iin btn bu alk ve sefaletin sebebinin biz olduumuz ynnde Msr canibinden propaganda yaplmasn engellemek iin bu sorunu zmeliyiz ynndeki tekliflerini Osmanl Ticaret Bakanlna sunuyor. Bununla ilgili yazd mektupta ngiliz General unlar istiyordu: Muharebe ile zuhura gelen fenalklara ktlk maddesi dahi ilave olunduu halde ahali-i merkumenin pek ok sknt ekecekleri derkr olmala ibu keyfiyyat Orduy- Hmayun- ahne mstear efendi hazretlerine ifade iderek Berruama zehayir nakl ve idhalini tervic ve tevik birle dman ile uramakda oldumuz u esnalarda zehayirin gllet ve nedreti keyfiyetinin meni zmnnda vaktiyle usul-i mukteziyyeye teebbs buyrulmas...262 Msr ordusunun ekilmesi srasnda Osmanl Devleti ile mttefikleri tam bir ibirlii iinde hareket etmilerdir. Mttefik donanmada komutanlk yapan bir ngiliz generalin hastalndan dolay grevinde baarsz olmas nedeniyle, beraberce anlalan baka bir ngiliz generalin donanma komutanlna getirilmesi hususunda Lord Palmerston ile Osmanl yetkilileri arasnda anlama salanmtr. Bu general teklif edilirken bir Osmanl Paas ile olan yakn ilikisi referans olarak gsterilmitir. Mttefik Donanma komutan ve subaylar arasnda olumsuz bir duruma aratrdmz belgelerde rastlamadk. Daha nce birok olayda kar karya gelen ve sadece 13 sene nce donanmas Navarinde bunlar tarafndan yaklan bu asker ve subaylarn Msr meselesinde tam bir uyum iinde hareket etmesi Trk askerinin tarih boyunca grlen itaat ve mkemmelliinin bir gstergesi olsa gerek. Bununla ilgili belgede unlar dile getirilmektedir: Lord Palmerston Cenablar Devlet-i Aliyyenin Salifz-zikr Sr arls hakknda ayan buyrlan itimad- lisinden bigayet memnun ve mteekkir olmasyla 263

262 263

Defter3, s. 12- a. Defter3, s. 12- a.

173

Bu zor artlarda Osmanl Devleti iin en zor durumlardan birisi askerin ihtiyacnn bulunduu yerlerden salanmasyd. Suriye ve Lbnan blgesinde bulunan ordunun arlklarn tamak iin at, eek ve katra ihtiya vard ve hayvanlarn tamamnn blgeden salanmas mmkn deildi. Salansa bile blge hayvanlar Anadoluya gre kk ve dayanksz, uygun olanlar da pahalyd. Bu nedenle Anadolu ve Kbrstan ihtiya duyulan 600 hayvan salanarak ordunun arlklarn tamak iin acilen blgeye gnderilmesi gerekiyordu. Msr askerinin ekildii yerleri doldurmak ve asayii temin iin bu gibi levazmat ihtiyacnn karlanmas devletin zor artlar nedeniyle ok g olmu ama yine de salanmtr. Bade svari askerinin hemen lazm gelen eerleriyle gnderilecei ifahen emr irade buyrulmu Svari Asakir-i Muntazama- ahneye virilmek zere 5- 6 yz mikdar hayvanatn bu taraflardan tedariki hini imknda olmad ve olamayaca bedihi ve bu civarn kullandklar merkeb ve ufak katrlar olub Drz dalarnda esb bulunur ise de beheri drt bebin kurua satmakda idinden bizim iimize elvirmeyecei emr-i celi olduuna... 264 Blge Valileri, Msr ordusunun ekilmesini dikkatla takip etmekte ve blgenin durumu ile alnabilecek tedbirler hakknda merkeze sk sk mektuplar yazmaktaydlar. Aadaki mektupta Vali tarafndan igalcilerin ekilmesi ve alnacak gerekli tedbirlerle ilgili bilgiler veriliyor, Msr ordusunun Mara ve civarn terk ettii belirtiliyordu. Bundan sonra blgenin refah ve emniyet durumunun dzelecei ifade edilerek zellikle Ramazan aynn girmesinden dolay, baz zel tedbirlerin alnmas gerektii syleniyordu. Msr ordusunun ekilmesinden sonra blgenin alabilecei durumu zetleyen bu mektubda unlar ifade edilmektedir: Ber-vech-i beyan Msrlunun eyalet-i merkumeden aralad ve kat- rite-i alaka eyledii rehin-i haber-i bedahet olmakdan nai doruca buradan hareket ve Maraa azimete her ne kadar can atmlar ise de265 Blgedeki baz Msr taraftar Drz airet liderleri, tekrar Osmanl Devleti hizmetine girmek istediklerine dair bir dileke yazdlar. Ancak bunu blgedeki baz ynetici, subay ve askerlerin halka kar yanl tutumlar zorlatryordu. Prusya konsolosu, kendisine gelen baz Drz ileri gelenlerin, Lbnanda kendileri ve dier
264 265

Defter3, s. 13- a. Defter3, s. 14- a.

174

gayr-i mslimler zerinde Osmanl askerleri tarafndan deiik zulmler uygulandn sylediini belirtiyor. Drzler; zorla askere alndklarn, yerlerinden srldklerini ve ailelerinin alkla ba baa olduunu syleyerek eer bu bask ve hakszlklar devam ederse, blgede byk isyanlar kabileceini belirtiyorlard. Bu mektuptan, blgedeki Drzlerin igal srasnda Msr destekledii de ortaya kmaktadr. Avusturya konsolosunun durumla ilgili zm tekliflerini de ekledii bu mektubda ksaca unlar dile getirilmektedir: Ve buralarda neferat- askeriyye ve zabitan- Devlet-i Aliyye tarafndan gerek ehirl ve gerek ahali-i cibalden olan Hristiyanlar haklarnda edna gne zulm ve teaddi ve su-i muamele zuhura gelmekde Eeri taraf- Devlet-i Aliyyeden ibu harekt- zulmiyyenin men ve refi zmnnda tedabir-i edideye teebbs buyrulmaz ise ibu muhtemelattandr266 Blgedeki genlerin zorla askere alnmas ve kullanlan yk hayvanlarnn kamulatrlmas byk sorunlarn ortaya kmasna neden olmaktadr. zellikle dal halkn binek hayvanlarnn alnmas hayat onlar iin daha da zorlatrmaktadr. Btn bu nedenlerden dolay zaten karnn zor doyurmakta olan dallar iin yaamak neredeyse imknsz hale gelmektedir. Hane reislerinin bu ekilde zorla altrlmasna devam edilirse ailelerinin alktan telef olmas fazla uzun srmez denilmektedir. Ve neferat- askeriyye ika ve ikame olunmak zere hrstiyan familyalar kend hanelerinden karlm ve limaslahati memlekete vurd iden sekene-i cibalin kendleri ve hayvanatlar ahz ve girift ile dutularak cebren ve kahiren devlet hidmeti in aldrlmakda ve mahaza familyalar kend hnelerinde alkdan telef olmakdadr.267 Osmanl ordusu Seraskeri zzet Paa, Msr ordusundan Osmanl ordusuna katlmak iin teslim olan bir alayn, 21 alaydan meydana gelen Asakir-i Mansureye 22. alay olarak dhil edilmesi ve maalarnn o birliklerle ayn olmas uygun olacaktr eklinde bir teklifte bulunuyor. Bu istei merkez tarafndan kabul ediliyor. Ancak bu askerlere maa verilirken, kendiliinden savamakszn teslim olanlara; aban aynn bandan, sava sonucunda teslim olan veya yakalananlara; Ramazan aynn bandan itibaren maa verilmesinin uygun olaca belirtiliyor. Bylece piman olup geri dnmek
266 267

memlekette yeniden bir ihtilal zuhura gelecei aleb

Defter3, s. 20- b. Defter3, s. 20- b.

175

isteyenlere baz ayrcalklar tannmak isteniyor. Anlald kadar ile Osmanlya kar savaan askerlerin ou bunu isteyerek yapmamaktadr. Daha nce de buna benzer bir belgede ifade ettiimiz gibi, Osmanl askeri ile Msr askeri ayn dncede olmasna ramen kk kar atmas nedeniyle kar karya gelmitir. Bu birlemeyle ilgili Seraskerin mektubu ve buna verilen cevap ksaca unlar ifade etmektedir: Asakir-i Msryyeden takm takm Dersaadete gelmi olanlarn aylklarnn itas irade-i Seniyyei hazret-i mlkne mktezasndan olmak hasebiyle bunlardan taraf- Devlet-i Aliyyeye dehalet idenlerin aban- erifin gurresinden ve harben ahz ve girift olunanlarn Ramazan- erfin gurresinden itibaren maa ve mahiyelerinin tahsis klnmas 268 25 Kasm 1840 da Amiral Napier komutasndaki ngiliz filosu skenderiye nlerine gelerek, Mehmed Ali Paaya antlama teklif etti. Suriyeyi istemekten vazgemesi ve Osmanl donanmasn iade etmesi durumunda, Msr ynetiminin veraseten kendisine braklacan belirtti. Eer bu teklifi kabul etmezse skenderiye iddetli bir bombardmana maruz kalacakt. Mehmed Ali Paa btn artlarn aleyhinde olduunu grerek ve Fransadan da midini kestii iin bu teklifi kabul etti. Osmanl Devleti nce bu durumdan memnun olmadysa da ngilterenin sraryla bu durumu kabul etti. ngilterenin bu teklifinin, Padiah tarafndan bir ferman yaynlanmas artyla Mehmed Ali Paa tarafndan kabul edilmesiyle, sava sona ermi oldu. ngiliz Amirali Napier ile Mehmed Ali Paa arasnda yaplan grme ve antlama radt- Seniyye Defterinde yle anlatlmaktadr: Memalik-i Berramn asakir-i Msryyeden tahliyesi, Donanmay Hmayunu ahnenin, Londra muahede-i ittifakiyesi iktizasnca redd iadesi artyla eyalet-i Msrn bittevars Mehmed Ali Paann uhdesinde ibkas hususunun Dvel-i Fahme-i Mttefika taraflarndan, taraf- eref-i hazreti ahneye tavsiye ve rica olunduunu skenderiye pigahnda bulunan ngiltere sefayin-i harbiyesi kumandan Napier, Mehmed Ali Paaya ifade ve ihbar iderek269 Mehmed Ali Paa, kendisinin antlamay kabul etmesi iin Msrn kendisine veraseten verildiinin Osmanl Devleti tarafndan resmen bildirilmesini ve buna Avrupa devletlerinin kefil olmasn istedi. Bu yapld takdirde, oluna Suriye ve Lbnan
268 269

Defter3, s. 30- a. Defter3, s. 31- b.

176

boaltmasn emredeceini ve Osmanl donanmasn derhal iade edeceini beyan etti. Napier ise, bunlar yapmas durumunda Msr ve skenderiyeden tahliye edilecek asker ve yarallara yardmc olunacan ve Msra dnecek ordunun yannda btn silah ve edevatn getirmesine izin verileceini syledi. Ayrca Akka, Beyrut, Sayda ve Sura gelecek askere bir snrlandrma getirilmeyeceini ifade etti. Paa- muma ileyh Berramn tahliyesi hususunu muahharan olu brahime emr iar ideceini ve Msr eyaletinin veraset suretiyle kend uhdesinde ibkas canib-i Saltanat- Seniyyeden resmen kendye ihbar olunduu ve Dvel-i Mttefika taraflarndan dahi kefalet-i mukteziye icra klnd halde Donanmay Hmayunu ahneyi derhal redd iadeye msaraat eyleyeceini taahhd eylemi.270 brahim Paa, amda ok zor durumda iken kendisine Beyrut yoluyla bir mektup ulat. Mektupta; babasnn Sultan Abdlmecid ile anlat ve Suriyeyi boaltacan, buna karlk Msrn veraseten kendisine braklacan belirten mektubu getiren Sami Beyin Beyruta vard bildiriliyordu. Ayrca bundan ksa bir sre nce brahim Paa Akkann dtn de renmiti. Btn bu nedenlerden dolay Suriyeyi boaltmaktan baka aresi kalmamt. Artk asker hayatta kalmaktan baka bir ey dnmyor ve frsat bulduu anda firar ediyordu. Beyrut kalesi kk bir atma sonunda alndktan sonra Mehmed Ali Paann olu brahim Paa, Drz da eteklerinde birka kez vurumaya girimi ise de hepsinde yenildiinden ele geirilmek kertesine gelmi iken ama doru geri ekilmek zorunda kald. Ordu a ve susuz kamaya balad ve bu srada zorla orduya yazlan yerel askerler bulduklar ilk frsatta ordudan firar ettiler. Ordu geri ekilirken, bir taraftan yer yer mttefik askerlerle arprken, dier taraftan blgedeki asayisizlikten dolay srekli kabile ve airetler tarafndan saldrya uruyordu. Kendisinin ok gvendii Akkann da ksa srede dtn renince artk amda da durup tutunamadndan llere dt. Buralarda anlatlmas g skntlarla karlap a, plak Msra doru kap gitti.271 Mehmed Ali Paann ksa srede salad baarnn nedeni, Hicaz ve Mora meselesindeki baarlar ile Msrdan igalci gleri kovmas nedeniyle halk nazarnda
270 271

Defter3, s. 31- a, b. M. Nuri Paa, A.g.e., s. 278.

177

kendisine duyulan sevgi ve sempatiydi. Btn bunlardan daha 10 yl bile gemeden urad bu baarszln nedeni ise, igal ettii blge halkna verilen szlerin tutulmamasndan dolay halkn gveninin sarslmas ve ona kar duyulan sevgi ve sempatinin yok olmasyd. brahim Paann yapt hakszlklar nedeniyle halk kendisinden yz evirmi ve askerler frsat bulunca firar etmeye balamt.272 Msr birlikleri hzl bir ekilde Anadolu ve Suriyeyi boaltmaya balad. zellikle airetler arasnda Balkanlardan gelen askerler ciddi bir rahatszla neden olmaktayd. Msr askerleri ekildii iin fazla askere luzum kalmamt. Bu nedenle bu askerlerin buradan Diyarbakr ve Malatyaya nakledilmeleri uygun olacakt. Suriye ve Lbnan halk Hristiyanlarndan zorla asker alnd. bu durumun onlar ve geride kalan ailelerini ok zor durumda brakt belirtilmekteydi. Halk aktan aa kendilerine verilen szlerin tutulmadn ve kandrldklarn dnmektedir. Btn bunlardan dolay Tanzimat ilkeleri dorultusunda Suriye ve Lbnanda aznlklarn haklarnn dikkatle gzetildii adil bir idare kurulmas gerektii ifade edilmektedir. Blgede Msr birliklerinin ekilmesinden sonraki psikolojik yapy ok iyi gsteren bir belgede bu konularda yle deniliyordu: Saltanat- Seniyyede ve her bir gne mezalim ve teaddiyattan salim ve masun olmalarn memul eylediklerinden imdi bilakis bu keyfiyeti zulmiyye kendlere ziyadesiyle giran gelerek ekser mahallerde geri Msrlu pek ok teklif taleb ider ise de idareleri imdikinden hakkaniyet ve musavat zere idi, bu cihetle aldanmz deyu alenen sylenmekde olduu rivayet olunmudur.273 Blgedeki ngiliz grevlisi Wood, Msr igaline kar direnen Suriye ve Lbnan liderlerinin dllendirilmesinin ve vergilerinin drlmesinin faydal olacan belirtmektedir. Blgede ne kadar rahip, papaz, haham vb. varsa maaa balanmasn istiyordu. Burada da grlecei gibi Gayr-i Mslimler korunmak isteniyor gibi bir izlenim ortaya kmaktadr. dllendirilmesi istenenlerin ounluu Gayr-i Mslim aznlklara mensup kimselerdir. Msrllarn blgeyi terk etmesinde Mslmanlarn hibir katks olmam gibi bir durum grlyor ki, bu mmkn deildir. ngilizler bylece Gayr-i Mslimlerin sempatisini kazanmak ve ilerdeki emelleri iin taraftar toplamak istiyor olabilir. Wood mektubunda hizmet edenlerin geni bir listesini
272 273

M. Nuri Paa, A.g.e., s. 279- 280. Defter4, s. 11- b.

178

gndererek unlar dile getirmektedir: Saltanat- Seniyyeye ibraz- hizmet ve sadakat itmi olan zevatn esamisini mbeyyen bir kta defterin tanzimi taraf- aciznemden iltimas buyrulmu ve atiyzzikr zevat gerek muharebat- vakada ve gerek evail-i vukuatta hsn-i hizmet ve ecaat-i zatiyeleri cihetiyle kesb-i temeyyz eylemi olub 274 Avrupa devletlerinin Suriye ve Lbnandaki dini aznlklarla ilgili tekliflerinde zellikle mli konular dikkat ekmektedir. Bunlardan alnan vergilerin azaltlmas veya affedilmesi sk sk istenmektedir. Bylece bu insanlarn mli durumlar dzeltilerek ayrcalk kazandrlmak isteniyormu gibi bir manzara vardr. Daha sonraki dnemlerde ekonomik olarak Mslman halktan zengin duruma gelen bu insanlarn birok problemlere neden olduklar grlecektir. Bu ayrcalk istenen Gayr-i Mslimlerin vergi miktarna bakld zaman zaten dier vatandalarla karlatrld zaman fazlaca mallar olduu grlecektir. Senev 4185 kurua bali olan virgy-i emlaklarnn afvn mir yedlerine birer kta emr-i li ihsan buyrlmas Ve eyh Yunus ve Yahos nam kimesneler in mukabil-i adada vukubulan hizmetine mkfaten iki sene 24 bin ve Sun-i Yahudi in dahi nk Maruniyun ve Rum ve Katolik Patrikleri taraf- Devlet-i Aliyyeye bunun vastasyla celb olunmu olduundan 15 bin kuru ve brahim Harb in hidemat- mtenevviasna mukabeleten 20 bin kuru ihsan buyrlmasn bilmemnuniyet rica iderim275 brahim Paann ordusu 29 Aralk 1840 Pazartesi gn (15 zilkade 1256) am boaltmaya balad. amdan hareket eden ordunun mevcudu; 25 bin nizami asker, 30 bin babozuk asker, 200 top, 3000 svari ve 700 kii de asker ailesinden ibaretti. Paa amdan ayrlrken halktan Hristiyanlara dokunmamalar, eer bir hadise olursa geriye dnp sorumlular tenkil edeceini syleyerek onlar tehdit etti. brahim Paa uzun, tehlikeli ve skntl bir yolculuktan sonra 31 Ocak 1841 tarihinde Gazzeye ulat. Buraya ulamas elinde gvenilir ve yollar tam olarak gsteren bir harita olmad iin ok g oldu. Gazzede biraz dinlenerek gnderilen yardm sayesinde Msra dnebildiler.

274 275

Defter4, s. 67- a, b. Defter4, s. 67- a, b.

179

Bylece 2 Kasm 1831 tarihinde Mehmed Ali Paann Msrdan ayrlarak Suriyeye hareketiyle fiilen balayan Msrla sava 19 ubat 1841de ordunun geldii yere dnmesiyle fiilen sona erdi. Ancak bundan sonra Msr meselesinin hukuken sona ermesi bir sre daha devam etti. ngiltere meselenin tamamen zlmesi iin, Osmanl ynetimine Mehmed Ali Paann istedii ferman yaynlamas ynnde bask yapyordu. Msr meselesinin zmnn uzamas ngilterenin btn dnyaya yaymaya alt zerinde gne batmayan imparatorluk dncesinin nndeki en nemli engellerden birisi olarak grlyordu. nk Msr, nemli deniz ve kara yollarnn gei noktasnda bir kavakta bulunuyordu.

180

IV. Abdlmecidin Msr Ferman Yaynlamasnn Nedenleri ve Sonular Osmanl Devleti, Mehmed Ali Paa ynetiminin tamamen sona ermesini istiyordu. Londra Antlamas da Mehmed Ali Paann antlamay kabul etmemesi halinde 10 gn iinde Akka Paalnn 20 gn iinde ise btn grevlerin kendisinden alnacan kayt altna almt. Ama uzun ve ypratc bir sava gze alamayan ngiltere, Fransann da durumunu gz nnde bulundurarak bir orta yol bulmaya alt. ngiltere, donanmas ile Lbnan ve Suriye kylarn bombaladktan ve Mehmed Ali Paay her taraftan sktrp terbiye ettikten sonra, filo komutan Amiral Napier vastasyla Msr dndaki yerleri ve Osmanl donanmasn iade etmesi artyla, veraseten Msr ynetiminin kendisine braklacan syledi. Mehmed Ali Paa bu teklifi Abdlmecid Hann bu konuda bir ferman yaynlamas artyla kabul etti. Babli, Msrn idaresini zel ayrcalklarla Mehmed Ali Paaya vermek istemiyordu ama ngilterenin savamak istememesi nedeniyle kendisinin daha ileriye gidecek durumu da yoktu. Bu artlar altnda Msrn ele geirilmesi ok para ve asker istedii iin, en kolay zm yolu ngilterenin teklifini kabul etmekti. Osmanl Devleti, Mehmed Ali Paa Londra Antlamasn kabul etmedii zaman Msra onun yerine zzet Mehmed Paay Vali olarak bile atamt. Mttefik Devletler, Msr meselesini Mehmed Ali Paay veraseten Msr Valiliinde brakarak savasz olarak zmeye karar verdiler. ngilizler, bu meselede Osmanl yararna altklarn srekli tekrarlyorlard. ngiliz temsilci Mehmed Ali Paaya bu ynde teklif getirerek Msr dndaki yerleri boaltmasn istiyordu. Osmanl Devleti dndaki dier devletler, Mehmed Ali Paann tamamen devreden kmasn istemiyorlard. skenderiyeye gnderilecek bir temsilci vastasyla; Padiaha itaatini bildirmesi, Msr dndaki yerleri terk etmesi ve Donanmay iade etmesi artyla Msr Valiliinin veraseten devam etmesini salayacak bir belgeyi imzalamas iin Mehmed Ali Paaya 3 gn zaman verdiler ve bu konuda bir ferman yaynlamaya Padiah ikna edeceklerine dair ona sz verdiler. Bu konuda Palmerston btn taraflarla uzun grmelerde bulundu. Mehmed Ali serian taraf- ahneye dehalet birle donanmay hmayunu mddet-i galile zarfnda redd iade ideceini ve bilcmle Berram ve Adana ve Kandiye ve Arabistan ve memalik-i mukaddeseyi tahliye eyleyeceini muir tahriren kendye bir sened-i resmi ita eyledii halde eyalet-i

181

Msrda ibkas hususu Dvel-i Erbaa tarafndan zat- hazreti ahaneye tavsiye olunacan kendsine ifadeye memur oldunu beyan ve Dvel-i muarun ileyhim ibu rica ve tavsiyeleri kendisi derhal dehalet eyledii takdirce vukua geleceini serd ve ityan idecektir...276 Mehmed Ali Paa Londra Antlamasn kabul etmemesine ramen, Babliye yazlan bir yazya verilen cevapta, Msrn Osmanl Devletinden kereste ithaline 1841 Martna kadar mdahale edilmemesi isteniyordu. Byle bir durumda Msr keresteyi baka yerden temin edebilecekken halkn Osmanlya olan ball azalabilecekti. O dnemde Mehmed Ali Paa donanma iin ihtiya duyduu kerestenin byk bir ksmn Antalya ve civarndan karlamaktadr.277 Herhalde meselenin savasz olarak halledileceine hl inanlyordu. Ayn zamanda Paann grevden alnmas iin Mart ayna kadar beklenmesinin uygun olaca belirtilmektedir. Bu durumla ilgili yazmada unlar ifade edilmektedir: Msrlu canibine kereste virilmemesi babnda emr-i li sadr olmam ve bu hususda bir gne memnuniyet-i sarha vukubulmam olmasyla mir-i muma-ileyhin bu babda thmetli addolunmas iktiza itmeyeceine ve her nasl olsa Msrlu taraf luzumu olan keresteyi har cnibden dah celb ve mbayaa itmek mmkn ve kbil olarak memnuiyeti dahi278 Mehmed Ali Paa, Msr idaresinin verasetle kendi neslinin ynetimine braklmas garanti edildii anda gelecek bir Osmanl Paasna donanmay teslim edeceine ve igal ettii Msr dndaki topraklar terk edeceine dair ngiliz Amirali Napiere sz verdi. Donanmay Yaver Paa vastasyla Osmanl memuru Mazlum Beye teslim edecek ve olu brahim Paaya igal etii yerleri terk etmesini emredecekti. Btn bunlar yaptktan sonra ngilizlerden verdikleri sz tutarak Msrn veraseten kendisine brakldna dair bir ferman Padiaha yaynlatmalarn istiyordu. Mehmed Ali Paa, Fransann kendisine desteini ekeceini anlaynca, mttefik lkelerle antlamaktan baka aresi kalmadn grd. Bunun zerine son teklifi kabul etmeye karar verdi. Mehmed Ali Paa bu durumu ngilizlere yazd bir yaz ile yle belirtmektedir: Donanmay- Hmayunun arabuk iadesi ve mahll mlmenin derhal memurn-i Devlet-i Aliyyeye teslimi ile itaat- marza- abidnemi fiilen isbata

276 277

Defter3, s. 53- b, 54- a. Orhan, Kololu, lk Gazete lk Polemik, Ankara, 1989, s.52. 278 Defter3, s. 67- b.

182

muvaffak olduum anda Eyalet-i Msryyenin bittevars uhde-i abdneme ibka ve ihsan buyrulaca 279 Mehmed Ali Paa, mttefik donanmay skenderiye nlerinde grnce durumun gerekten kritik olduunu anlam ve Osmanl Devletini ferman yaynlamaya ikna iin btn yollar denemeye karar vermiti. Daha ferman yaynlanmadan Giride bir mektub gndererk oraya atad kiiden derhal aday boaltmasn istemi ve bu durumu mttefik devletlere bildirmiti. Bylece mttefik devletlerin Osmanl Devleti zerinde bask kurmalar iin ellerini glendirmitir. Bu yolda uygulamalar yapmasnn kendi yararna olacana dair mttefik devletlerin Mehmed Ali Paa zerinde telkinlerde bulunmas gayet muhtemeldir. Mehmed Ali Paann Giride gnderdii yazs gerekten ilgintir. Giriddeki grevliye unlar sylyordu: Eyalet-i Msrn veraseti Dvel-i Fahime-i Mttefika iltimaslaryla uhdemize tefviz olunmakda idinden ve Girid ceziresi dahi tahliye klnaca Babli tarafndan suret-i tahliyesini hvi emr-i li zuhuruna dek hazrlanmakda bulunmanz bimennihi Tel ondan sonra tarafnza gnderilecek sefinelere rkiben bu tarafa gelmeniz icab itmi...280 Matternih, stanbul Elisinin 23 Austos 1840 tarihli Mehmed Ali Paann mttefik devletleri ve Osmanl Devletini ikna iin btn yollar denediini belirten yazsn geni biimde deerlendirdi. Daha nce de belirttiimiz gibi Mehmed Ali Paa, mttefik devletler karsnda yenileceini anlad iin en az zararla durumdan kurtulmak istiyordu. Bunun iin Avrupa devletleri arasndaki kar atmalarn kullanmaya alyor ve bunun iin her yolu denemekten kanmyordu. Avrupa devletleri arasnda da kuvvet kullanmakta tam bir ittifak olmad iin durum onun lehine grnyordu. Matternih, stanbul sefirine yazd yazsnda bu durumu yle ifade etmektedir: ehr-i Austosun 23 tarihiyle mverreh olan tahriratnzn biri Mehmed Alinin Berruamda bulunan ordusuyla Anadoluda brahim Paann destres olabileceini akl kesdii mikdar mahll ve mevakiin zabt ve istilas hususun tasmim eylemi gibi grnmdr Ve Mehmed Ali kendye teklif olunacak urtu kabul ile kesb-i saadet ider idi 281

279 280

Defter3, s. 78- b. Defter3, s. 86- a. 281 Defter3, s. 86- b.

183

Msr meselesinin zmnde en nemli problemlerden birisi mttefik devletlerin zm konusunda farkl grleri savunmalardr. Devletlerin zmde acele etmesi ve birbirini ekememesi ayr bir mesele olarak ortaya kmaktadr. zmde bir kutbu temsil eden Matternihe gre, Mehmed Ali Paa ordusunun az ve ok yerler igal etmesi nemli deildir. Asl mesele Mehmed Ali Paann tahrik edilerek btn blgeyi kartracak fitneye girimesine sebep olmaktr. Bu durumu zmeyi sebep gstererek Avrupa glerinin stanbula girmeleri hi umulmadk sorunlar karabilir. Donanmann yeri daha iyi hareket edebilecek ekilde deitirilmelidir. Donanma daha ziyade Msr birliklerinin balantsn kesecek ekilde yerletirilmelidir. Bunu anakkale aklarndaki donanmay Rodos aklarna gndererek salayabiliriz. Bu Mehmed Ali Paann gzn korkutaca iin caydrc bir unsur olacaktr. Mehmed Ali Paann srarla teklifimizi reddetmesinin nedeni ailesine iyi bir gelecek hazrlamak iindir. Ama byle devam ederse onlarn gelecei byk tehlikeye decektir. Bunu biri ona hatrlatmaldr. Belki de Mehmed Ali Paadaki Hsrev Paa dmanlnn nedeni Osmanl ynetiminde kendi hanedanna yer kapma savadr. Mehmed Ali Paa, Avrupaya ramen bu blgede bir devlet kuramaz, kursa bile yaatamaz. Mehmed Ali Paa Anadoluyu igal nedeni olarak blge insannn istemesini gsteriyor, belki yz sene nce olsayd Mehmed Ali Paa devlet kurabilirdi ama imdi mmkn deildir. O zaman Avrupa devletleri arasnda bir birlik yoktu ama imdi birlik ve ortak karlar var. Bunca sorunlara ramen II. Mahmudun yerine Abdlmecitin gemesi Osmanlnn salam bir devlet gelenei olduunu gstermektedir. Msrda ise Mehmed Ali Paadan sonra ne olaca belli deildir. Avrupa, kar blgelerinde byle bir belirsizlii kaldramaz. Ksaca zetlemeye altmz Matternihin Msr meselesi ile ilgili grlerinden bazlar yledir: Ve asl muhatara brahim Paann ika- fitne ve ihtilale destres olabilecek ve kuvvet-i harbiye-i Avrupann stanbulu muhafaza in birbirleriyle mttefik olmadklar halde vurudlarna ve bu cihetle sair muhataratn dahi zuhuruna badi olacak derecede Dersaadete takarrb kazyyesi olmala bu misill muhatara zuhuru indimizde ziyade mucib-i teessf olur idi. Bahr-i sefid boazlarnn tabassur ve nezaret zere olan donanmalara bir baka mevki ittihaz ittirmek bir tedbir-i isabet-pezr olduu indimizde muhakkakdr 282

282

Defter3, s. 87- a, 88- b.

184

Mehmed Ali Paann durumun nezaketini anlayarak ge te olsa Londra Muahedesi kararlarn kabul edip teslim olmasndan sonra, Mustafa Reid Paa ve Dvel-i Mttefika sefirleri bir araya gelip mulk baz konular zmek iin grmeler yapmlardr. Mustafa Reid Paa nce sefirlere Msr meselesindeki tam desteklerinden dolay teekkr ederken, toplantnn Mehmed Ali Paaya Msr tevarsen brakrken bir daha Osmanlya kar ayaklanamayacak kanunlarla snrlamak iin yapldn sylyordu. Avusturya sefiri Strmer; Mehmed Ali Paann vergi geliri kslrken tmden kesilmemelidir, Londra kararlarna gre Osmanl kanunlar aynen Msrda da uygulanmal ve ayrca vergi konusu Msrn iii olduu iin Mehmed Ali Paa istedii gibi dzenlemekte serbesttir. Prusya sefiri; Bu konuda devletimden bir talimat almasam da ben de Strmer gibi dnyorum ama vergi konusunda ondan farkl olarak, Msrn iii olsa da Mehmed Ali Paa Osmanl kanunlarna uymak zorundadr diye dnyorum diyor. Rus sefiri; Londra muahedesinin 3 nemli karar vardr diyor: 1-Osmanlnn btn kanunlar Msrda aynen geerlidir. 2-Msr iilerinde serbesttir. 3-Vergi konusu. Osmanl temsilcisi Mustafa ReidPaa; Vergi konusu zme kavuturulmazsa Mehmed Ali yllk 2 milyon lira vergi salar ve bu zararmza olur diye dnmektedir. Vergi konusunda hem Mehmed Alinin ekonomik olarak glenmesini engelleyecek hem de halk zorlamayacak bir zm bulmalyz. Burada ncelikli olarak bu sorunu zmeliyiz. nk Msr meselesi olumlu ekilde zlmken, ayet Mehmed Ali Paa ileride ekonomik olarak glenip yeni problemler karrsa sorunu zmek iin ektiimiz btn skntlar boa gidecektir. Mehmed Ali nce btn kanunlarmza uysun sonra da vergiyi Osmanlda cari kanunlara gre toplasn demektedir. Eyaleti merkme virgsinin emr-i tahsilinde dahi Memalik-i Sairede cari olan usul-i tahsiliyenin icrasna mecbur ve memur olmak lazm gelr Mehmed Ali Paa uhdesinde ibka olunacak mahallerin varidat- Seneviyesi vaka iki milyon Liray mtecaviz olacandan bu kadar akenin na virilmesi Suistimaline mucib olaca msellemdir283

283

Defter3, s. 115- b.

185

Avusturyann stanbul Elisi Baron Strmer de grmelerde Osmanl grlerini destekler bir tarzda konuuyordu. Bu grmelerde alnacak kararlar Osmanl Devleti iin uzun sre gz nnde bulundurulaca iin ok dikkat edilmelidir. Londra kararlarndan asla taviz verilmemelidir. Vergi konusunda verilecek her taviz Mehmed Ali Paann glenmesine ve ileride yeniden hayallere kaplmasna neden olabilir. Bu konuda arya gidilirse bu defa da fazla vergi toplamak iin halka zulmedebilir. Sz alan ngiliz ve Avusturya sefirleri bu konuda Osmanl Devletinin verecei karara uyacaklarn sylyorlar. Ayrca Sudann madence zengin Darfur vb. yerleri veraseten Mehmed Ali Paaya braklmayp, oralarn vergisinin zenginlii ile orantl olarak tespitinin daha isabetli olaca belirtiliyor. Avusturya temsilcisi Msr hakknda yaplmas gerekenlerle ilgili unlar sylyordu: Tanzimat- Msryyenin tesviyesi emrinde, muahede-i ittifakiyeyi esas ittihaz itmeklie mecburum. Eeri Mehmed Alinin yedinde kuvve-i nakdiye-i vafiye brakld takdirde tide Devlet-i Aliyye hakknda muzr olaca cay- itibah olmayub fakat bunun dahi ortas bulunmak yani tahsis olunacak virg, mahsult- Senevsine gre alnarak ve kendsinin mezalim melhuzesine dah baz usl vazyla sed ekilerek kesb-i servet ve sadat itmesine mahal braklmamak kbul olabilr.284 ngilterenin stanbul Elisi Lord Ponsonbi henz konuyla ilgil lkesinden kesin emir almadn ama Mehmed Ali Paann ekonomik gc krlmaz ve buna dair tedbirler alnmazsa yaplan btn almalarn boa gideceini belirtiyordu. Ponsonbi; Londra muahedesi bizi balayan yegne kanun deildir. Mehmed Ali Paa bunu sresi iinde kabul etmedii iin bize de hareket alan domutur. Vergi konusu nemlidir ve zme kavuturulmaldr. nki yle brakrsak gsterdiimiz btn gayretler boa gider ve Mehmed Ali yllk 2 milyon lira vergi toplar. Bunu kabul etmek gelecei de ipotek altna alacak fenalklara kap aralayabilir diyerek, Msrla ilgil kaleme alnacak fermanda u hususlara dikkat edilmesi gerektiine dikkat ekiyordu: Zira yle old halde Akkann dahi Mehmed Aliye itasna mecburiyet hsl olur Zira varidat- Msryye-i Seneviyye iki milyon Liraya bli oluyor htilaf r iddiiniz virg maddesi zerine olmala kusur- maddeler hakknda zam ve mtalaamz ittifak zeredir 285
284 285

Defter3, s. 116- a. Defter3, s. 116- a.

186

Prusyann stanbul Elisi daha yeni birliklerini salamakta olduklarndan dolay bu meselede de her zaman olduu gibi Avusturya ile ayn dndklerini ama Osmanl kanunlarnn Msrda uygulanmas konusunda onun gibi dnmediini belirterek Mehmed Ali Paa, Msrn iilerinde bamsz olsa dahi vergi konusunda devletin dier yerlerine uymak zorundadr. Bundan dolay vergi konusunda dier yerlerdeki uygulamalara tabi olmaldr. Grmelerdeki Prusya Elisi unlar sylyordu: Msrn idare-i dhiliyesi Mehmed Ali Paann yedinde olduu halde dahi Devlet-i Aliyyenin kffe-i kavnin ve nizmt icra olunabilir Muahede-i ittifakiyenin kffe-i ahkm- mndericesine mutabakat olunmas Mehmed Aliye Akkann virilmesi icab itmez286 Grmelerdeki Rus temsilci Titof, Mehmed Ali Paann hem idar hem asker hem de ekonomik olarak kolunun kanadnn krlmas gerektiini belirtiyordu. Bunun salanmas iin devletinin gerekli her trl destei yapmaya hazr olduunu syleyerek Msrda uygulanacak yasalarn dier yerlerden farkl olabileceine iaret ediyordu. Vergi konusunda ok dikkatli olunmas gerektiini zira bu konuda arya kalrsa Mehmed Ali Paa bunun acsn Msr halkndan karabilir diye dnyordu. Mehmed Alinin kuvve-i nakdiyyesi ziyade olur ise kuvve-i mezkurenin suistimali melhuzattan olmasyla kuvve-i mezkurenin taklli lzmeden ve taraf- Devlet-i Aliyyeye virecei virgnin ziyadece tahsisi icabattan ise de virg ziyade istenildii halde Mehmed Ali ahali-i Msryye haklarnda daha ziyada zulm ve teaddi gstereceinden bir had laykn bulmak ve ylece karar virilmek287 Btn bu mzakerelerden sonra Mustafa Reid Paa sz alarak btn taraflarn grlerini zetliyen bir konuma yapt. Bu tartmalar sonucunda vergi konusu dnda gr birlii salandn belirtip, yaplacaklarla ilgil dncelerini aklad. Msra 2025 bin aras asker bulundurma hakk verilebileceini, bunun sava annda bir ferman ile artrlabileceini, Msrn veraseten Mehmed Ali Paaya braklabileceini fakat Sudan iin yer alt zenginliklerinden dolay baka bir uygulamaya gidilebileceini belirtti. Mustafa Reid Paa Msr ile ilgil yaplmas dnlenleri yle sralamaktadr: Mzakerat- vakaya gre kaleme alnan varakann havi olduu erayitten virgnin gayrsnda ittifak- r hsl olmu oluyor Msr eyaleti hudud- kadimesiyle
286 287

Defter3, s. 116- a. Defter3, s. 116- b.

187

bittevars Mehmed Ali Paaya ibka olunarak Sinar ve Kurdufan ve Darfur eyaletleri verasetinden hari kalmak ez cmle Sinarda meadin-i kesire olduu rivayet olunduundan oralarnn varidat taraf- Devlet-i Aliyyeye bakaca gsterilmek icab- maslahattandr288 Bu tartmalar sonucunda yaynlanacak ferman konusunda mttefik eliler Osmanl Devleti ile gr birliine vardlar. Vergi dndaki kararlarn gayet uygun olduunu buna ekleyecek bir eyleri olmadn belirttiler. Msrn bulundurabilecei asker konusunda hemen bir ferman yaynlanmasnn uygun olacan ifade ettiler. Msr meselesi ile ilgili olarak tartmalar sonucunda ulatklar gr konusunda unlar diyorlard: Evet virg maddesinden baka olan erayitin cmlesi yolunda ve gzel mtalaa ve tahrir olunmu olmala buna bir diyeceimiz yokdur. Hemen alelacele tanzim ve icrasna himmet buyrulmasn rica ideriz. Ve asakirin mikdar ve vakt-i muharebede tezyidi hususlar dahi irade-i Devlet-i Aliyyeye mtevakkfdr 289 Avusturyann stanbul Sefiri, Londra Antlamasn kabul etmedii iin Mehmed Ali Paann Msr veraseten ynetmesine daha nce kar olduklarn ama bu artlarn artk deitiini belirterek, meselenin silahsz olarak halli ve Avrupa dengelerinin korunmas iin Mehmed Ali Paann veraseten Msr Valiliinde braklmas uygun olacaktr, bundan dolay btn bu deien artalar nedeniyle Msr Valiliinin veraseten Mehmed Ali Paada braklmasn tavsiye etmek Dvel-i Mttefika iin zorunlu hale gelmitir diyor. Btn Avrupa devletleri tarafndan desteklenen Msrn veraseten Mehmed Ali Paaya braklmas konusunda bir ferman yaynlanmas son derece nemlidir. Bu yapld takdirde Mehmed Ali Paann elinde mazeret gsterebilecei bir konu kalmayacaktr. Avrupa devletleri her ne kadar Osmanl Devletinin menfaatlerini korumak iin ellerinden geleni yapmlarsa da bu konuda Msra baz tavizler verilmesi barn savasz olarak salanmas iin gayet gereklidir. Bundan dolay bu konuda Osmanl Devleti, Avrupa devletlerini anlayla karlamaldr ve meseleyi zorlatrmaktan kanmaldr. Ve Dvel-i mttefika hukuk- seniyye-i ahnenin muzafferiyeti zmnnda bil-ittifak sarf- mesai ve gayret itmiler ise de taahhd eyledikleri maddenin ikmal ve icras hususunda yine mesele-i mezburede olan sair gne menfaatlerini yani hasseten Avrupaca olub vezaif-i icabiyesinde bir dakika
288 289

Defter3, s. 117- a. Defter3, s. 117- b, 118- a.

188

tereddd eylemeleri caiz olmayan menafilerini pigah- nazarlarndan karamam olduklarn290 ngiltere Elisi de aynen Avusturya Elisi gibi Msrn veraseten Mehmed Ali Paaya braklmas gerektiini dnyor. Londra Antlamas kararlarna gre Msrn baz artlarla Mehmed Ali Paaya brakldn hatrlatyor. Mehmed Ali Paa, Londra Antlamas kararlarn kabul edip Osmanl Devletine itaatini bildirirse fazla srarn faydas yoktur ve Onu Msrdan tamamen atmaya almak birok karkla neden olabilir diyor. Msr meselesinin Osmanl Devleti lehinde zlmesi iin alan Avusturya ve ngilterenin deiik nedenlerle tavizler verdiklerini gryoruz. Ayn zamanda Osmanl Devletinin de kendilerini bu konuda anlayla karlamasn istemektedirler. nk meseleyi daha da uzatarak uzun sre devam edebilecek bir savaa neden olmann yararndan fazla zarar olacaktr. ngiltere Sefiri mektubunda unlar sylemektedir: ...Devlet-i Aliyye honud olduu takdirde vereceim nesayih baz erait ile Mehmed Aliye, Msrn bittevars verilmesini ibaret idiini sylemidim Eeri Devlet-i Aliyye, Mehmed Alinin itaat maruzasndan honud olduunu ifade ider ise devletim tarafndan memur olduum vechile nesayih-i mezkureyi irada amadeyim. Yani Mehmed Aliye baz erayit ile Msrn bittevars virilmesini sylemee hazrm.291 Prusyann stanbul Sefiri de aynen ngiltere ve Fransa gibi, Msr meselesinin bar yoluyla halledilmesi iin Msrn veraseten Mehmed Ali Paaya braklmasn kabul ettiklerini belirtmektedir. Savan daha fazla uzamasnn hibir tarafa fayda getirmeyecei kanaatindedir. Hariciye Nezaretine yazd mektubunda bu durumu yle belirtmektedir: Eyalet-i Msrn bittevars inayet ve ihsan buyrulmas devleti tarafndan arzu ve iltimas olunmakda idiine dair Baron Strmer Cenablar dnki gn devletl Reid Paa hazretlerine takdim itmi olduu takriri tarafma tebli ve irsal eylemi Prusya Elisi tarafndan dahi serd irad olunmas misill nazar buyrulmasn Paay- muarun-ileyh hazretlerinden rica itmekde olduumu ifadeye ibtidar eyleyesiniz.292

290 291

Defter3, s. 89- a. Defter3, s. 89- a. 292 Defter3, s. 90- a.

189

Osmanl Hariciye Nezareti tarafndan, Msr meselesinin zm iin veraset konusunun kabuln isteyen Avrupa devletlerinin btn yazlar birletirilerek bir tezkire halinde padiaha sunulur. Bu tezkireye Avrupa devletlerinin istekleri aka yazlr ve bununla ilgili sefaretlerden gelen yazlar da eklenir. Avrupa devletlerinin aralarnda anlamas zerine, Fransa da itirazndan vazgeerek onlara uymutur. Bylece Msrn en nemli hamisi de dier devletlerle ortak hareket etmeye balamtr. Bu durum meselenin zmn gayet kolaylatrmtr. Padiah belgeyi inceler ve ayet btn Avrupa devletleri byle istiyorsa kendince de bunun bir sakncas olmadn belirtir. Bu durum radt- Seniyye Defterinde yle anlatlr: Bu defa mesele-i Msryyeye dir Avusturya ve Rusya ve Fransa ve ngiltere sefaretleri tarafndan Hariciye Nezaretine gnderilen evrak- resmiye tercme ittirilerek Manzur- maal-i mevfr- hazret-i ahne buyrulmak in cmleten takdim klnd. Mesele-i Msryyenin dilhah- li vechile hsn-i tesviyesi eltf- samedniyyeden meml idi beyanyla tezkire-i senveri terkmine ibtidar klnd efendim. 293 Rusyann skenderiye konsolosu, Mehmed Ali Paann Londra Antlamasn kabul etmemesinden sonra birok kez Mehmed Ali Paa ile grt. Konsolosa gre, Mehmed Ali Paann Londra Antlamasn kabul etmemesinin en byk nedeni, Avrupa devletlerinin bu meseleyi zmek iin bir ittifak kuramayacaklarna gvenmesidir. Bu konuda Avrupa kamuoyu ve basn onu desteklemektedir. Fransa Mehmed Aliyi destekledii srece meseleyi savasz olarak zmek olduka gtr ve en azndan Fransann meselenin zm iin biraz orta noktaya gelmesini salamak gerekir. Mehmed Ali Paann antlamay kabule zorlanmasnda i savaa gelince btn devletler yan izmektedir. Bu tereddtler meselenin uzamas iin Mehmed Ali Paaya cesaret vermektedir. Ve bu mlakatmda dahi hal ve keyfiyet muhtel olduka Dveli Fehime-i Muazzama beyninde olan ittihad beka bulmayacan Mehmed Ali Paann ziyade meml eyledii yakinen meczumum olmudur. Ve filvki Fransa gazetelerinin kullandklar lisandan maada Fransa kabinetosusun dahi mtereddidne usuli Mehmed Ali aleyhine bir gne esbab- cebriyenin ittihznda bu na kadar adem-i muvaffakiyetini... 294

293 294

Defter3, s. 93- a. Defter3, s. 93- b, 94- a.

190

Rusyann skenderiye konsolosu bir yazsnda, Mehmed Alinin hasta olduunu ve tedavi iin bir gnlk mesafede bir yere gittiini ve 8 gn sonra dneceini sylyordu. Fransann da Msr meselesinin zmn ok istediini ama mttefikler arasndaki ittifakn biteceini dnd iin ii yavatan aldn ve Mehmed Ali Paay tahrik ettiini belirtmekteydi. Meselenin zmnn uzamas durumunda Osmanl Devleti ve dier Avrupa devletleri iin ortaya yeni problemler kacaktr diye dnmektedir. ngiliz-Fransz donanmasnn anakkale nlerinde bulunmas Rusya ve Osmanl Devleti iin nemli bir tehdittir. skenderiyedeki Rus konsolosu Mehmed Ali Paa ile grmesini yle zetliyordu: Donanmalarn Suriye sularnda gezdirerek bir de guya Mehmed Ali aleyhinde bir ey olmayub maslahat- Devlet-i Aliyyeyi ve Rusya Devletini tehdid ve tahvif itmekden ibaret gibi zikrolunan donanmalar boaz aznda durmaktadr. Ve bu halden anlalan imdiye kadar ancak bir nsf- karar virilmi olub bu dahi maslahat- tevi ve Dvel-i hamse beyninde ittifak ve ittihadn bekas mmted olmayacana dair olunan mtalaat teyid iderek Mehmed Aliyi teci itmekden baka bir eye yaramaz...295 Fransann stanbul elisi Hariciye Nezaretine bir yaz yazarak, skenderiye konsolosundan Mehmed Ali Paann grlerini rendiini ve Mehmed Ali Paaya Msr Valiliinin veraseten braklmas gerektiini belirtiyordu. Fransaya gre, Mehmed Ali Paa Msr dndaki yerleri terketmeyi ve donanmay iade etmeyi kabul etmitir. Ayrca Hsrev Paa ile ilgili iddialarndan vazgemitir. Avrupa ve Osmanl Devletine ortam ifsat edecek, dengeleri bozacak her trl giriimden uzak duracana sz vermitir. Fransa olarak Mehmed Ali Paann; donanmay iadesi, Vezir hakkndaki taleplerini terk etmesi ve Msr dndaki topraklar terk etmeyi kabul etmesiyle meselenin zm nnde bir engel kalmadn dnmektedir. Osmanl Devleti, Mehmed Ali Paann bu kabullerine uyarak kendisini ve Avrupay bu byk beladan kurtarmaldr. Sonularnn nasl olacan imdiden tahmin edemeyeceimiz bir sava kimseye bir yarar salamaz. Avrupa msalaha ve asayiini ziyade ihafa ve ifsad idecek mevaddn izale eylemek Saltanat- Seniyyenin menfaat-i mahsusasna elzem olduu dahi yd ve tizkar klnmdr. davalarn tadil itmesi zmnnda...296
295 296

Donanmay- Hmayunu iade eylemesi ve

Defter3, s. 94- a. Defter3, s. 94- a, b.

191

Fransann Osmanl Devletine Mehmed Ali Paann istekleri konusunda bask yaptn renen ngiltere hemen devreye girerek meseleyi kendi lehinde zeceine dair Osmanl Devletine garanti verir. Fransa ve Msr beraber hareket ettiinde Osmanl Devletine stnlk kursa bile mttefik devletler Msr meselesinde Osmanl Devletini desteklemekte kararldr. Bunu bilen Fransa tehditten te bir harekete girimeye cesaret edemez. Bundan dolay Osmanl Devleti mttefik devletlere gvenmeye devam etmelidir. Devlet-i Aliyye sebat gsterdii ve bir teenni-i hekimne istimal buyurduu halde nihayetinde netice-i hasene ve marziyyeye nail olmamas mmkn olmadndan dolay vaki olan ifadatm tekrar idesiniz. Ve Mehmed Alinin kuvvet ve nfuzu sahihan ne olduu meydana kmaa ve imdiye kadar virilmesi murad olunan renkleri zayi itmee balam olduundan, memalik-i mahruseye hcuma muktedir olmayub 297 Avrupallar, Mehmed Ali Paann tmden ortadan kaldrlmasn karlarna uygun grmeyip Msrda veraseten Vali olarak kalmasnn daha uygun olacana karar vermilerdi. Osmanl Devleti, Londra Sefiri vastasyla Palmerstondan bunu engellenmesini istedi. ngilterenin stanbul sefiri Ponsonbi bunun mmkn olmadn imdilik sadece veraset konusunu engellemeye almalarnn daha uygun bir yol olacan syledi. Osmanl Devleti, Mehmed Ali Paann kayd- hayat artyla Msr Valiliini kabul edip veraset konusuna kar ksa da Avrupa dengeleri buna izin vermiyordu. Bylece Msr veraseten Mehmed Ali Paa idaresinde brakld. imdilik yalnz tevarsn defini istida ve Msr eyaletinin kayd- hayatla virilmesi hakknda izhar- rica itmek icab ideceini dahi tebli itmekde bulunduundan hem onun tebligatna tevafuk itmek ve hem de bir gne vad-i sarih ile hibir suretle mukayyed bulunmamak zere ileride tevili kabil olabilecek vechile talimatn oralar baz ibart- mbhem ile savudurulmu 298 Fransa; Msr ve Suriyenin Londra Antlamas ile Mehmed Ali Paann elinden alnmasna kar kyordu. Bunun zerine ngiltere, Rusya ve Avusturya, Msrn veraseten, Suriyenin ise bir blmnn kayd- hayat artyla Mehmed Ali Paa idaresinde kalmasna savaa girmemek iin raz oldular. Bu konuda Fransay ikna edemeyen ngiltere, Osmanl Devletinden baz tavizler vermesini istedi. ngiltere,
297 298

Defter3, s. 95- b. Defter3, s. 105- a, b.

192

Fransa olmadan Londra Antlamasn uygulamann zor olduunu dnyordu. nk Avrupa dengelerini korumada imdiye kadar en nemli mttefiki Fransadr. ngiltere, Avrupa dengelerini korumada en nemli mttefiki olan Fransay tmden kstrmek istemiyordu. Msrn tevarsen Mehmed Ali Paada kalmas kabul edilip, Suriye ile ilgili teklifler reddedilerek bir orta yol bulunmu oluyordu. ngiltere savamakta isteksiz davrand iin Osmanl Devleti byle davranmak zorundayd. Osmanl Devleti, Msrn tevarsen Mehmed Ali Paada kalmasn kabul edip bu konuda bir ferman yaynlayacana sz vererek meselenin zmn onaylam oluyordu ngiltere ve Fransa ittifakn bozmamak in Fransalu ile uyuarak sairlerine meydan virmemek ve Devlet-i Aliyyeye nfi olacak vechile u mesele-i Msryyenin dahi bir ortasn bulmak dimek olduundan Madde-i Msryyenin arazi meselesinde beynlerinde ihtilaf peyda olmak hasebiyle bu maslahat- ta fesh-i ittifak derecesine gtrmeklii tecviz idemediklerinden dolay baz msaadat- cziyeyi zaruri tensib itmi olacaklarnda bhe olmayub299 Msr dndaki topraklarn paylalmasnda byk tartmalar kt. Baz topraklarn Msra braklmas noktasnda Fransa srar ederken veraseten braklmas konusunda fazla srarc olamad. Osmanl Devleti, Msr dndaki bir yerin Mehmed Ali Paaya verilmemesi iin kararl bir tutum taknd. ngiltere burada orta bir yol tutarak Osmanl Devletinden Msrn veraseten Mehmed Ali Paaya braklmasn kabul etmesini, Fransadan ise Msr dnda bir yerin Mehmed Ali Paaya braklmasnda srarc olmamasn istedi. Btn bu tartmalar belgelerde yle ifade edilir: Dvel-i muarun-ileyhim memurlar beyninde hangi mahallin braklmas ve nerelerin reddi hususunda zuhur idecek ekseriyet-i rya mecburen taraf- Devlet-i Aliyyeden zhar- muvafakat olunmak lazm gelb u kadar ki, Msr eyaleti hudud- muayyene-i kadimesiyle tevarsen Msr Valisinin uhdesinde olacandan Eyalet-i Msryyeden baka olarak Suriye eyaletlerinin bir kar mlk tevarsen virilmesi dermiyan olunacak olursa savudurulmasna...300 ngiltere, Msrn veraseten Mehmed Ali Paaya braklarak Msr meselesinin zlmesine Osmanl Devletini ikna etmek iin Rusya ve Avusturyay da yanna ekmeye alyordu. Bu iki devleti ikna etmek iin youn bir diplomatik faaliyete
299 300

Defter3, s. 106- a, b. Defter3, s. 106- a, b, 107- a.

193

giriti ve bunda stanbul sefareti nemli bir rol oynad. Palmerston, bir daha Mehmed Ali Paann mesele karmasn engellemek iin btn tedbirleri almaya alyordu. Londra Antlamas bu tedbirleri salayan maddeleri iermekteydi ama Mehmed Ali Paa Fransaya gvenerek Antlamay kabul etmemiti. ngiltere bu durumun Msra ok pahalya patlayacan btn gcn kullanarak ortaya koymaya alyordu. Bunun iin Mehmed Ali Paann ancak btn asker, mal ve idar konularda bu antlamaya uyarak bamsz kalabileceini diplomatik yollarla ifade ediyordu. Mehmed Ali Paa durumun gerekten kritik olduunu anlayp donanmay iade edeceini belirterek antlama yoluna girmitir. ngiltere bir sre Osmanl Devletini kzdrmamak iin skenderiye Antlamasn gizli tutmutur. Mehmed Ali Paaya kendinden sonra Msr Valisi olacak kiiyi belirleme hakk verilmesi onu antlama noktasnda daha da tevik edecekti. Msr Valisinin malik olabilecei kuvvet-i berriye ve bahriye Devlet-i Aliyyenin kuvvet-i icrasndan madud olub Padiah- licah hazretlerinin hizmeti in hfz olunmak hususlar muahede-i mezkure muktezasndandr 301 ngiltere zellikle ekonomik konularda ok dikkatli olunmasn istiyordu. Ponsonbi bir yazsnda, parann tek bir yerde baslmasn ve Msra ayrca para basma izni verilmemesini, Msra dier yerlerden ayr olarak bir vergi konulmamasn, 1838 ylndaki yed-i vahid usuln kaldran ticaret antlamasnn uygulanmasnn doru olacan, bylece gcn baz ellere geerek tarm ve zanaatn zarar grmesinin nne geilebileceini dnmektedir. Eskiden kalma yanl uygulamalar tarm ve sanayinin ilerlemesini engellemekte bylece halk madur duruma dmektedir. Halkn tarm ve sanayide dengeli dalmnn salanmas yararl olacaktr. Bylece hem sanayide kalifiye eleman bulunacak hem de tarm alanlarnn ekimi iin yeterli igc bulunacaktr. Msr halknn hiref ve sanayide olan istidadlar ekser efrad- nasn dar- fakr ve mazarrata ibtila olmalarn mstelzim ve bunca arazi-i vesiann bundan akdem mezru ve mnbitiken vara vara menafi-i zraat ve hrasetten hli kalmalarn mstevcib olan inhisarat- zalimneden defaten azad olaca derkar302 Bar salamak iin Osmanl Devletinin de baz tavizler vermesi gerektii ngiltere tarafndan her frsatta dile getiriliyordu. Osmanl Devleti veraseti kabul ederek buna balayabilirdi. Artk Mehmed Ali Paay antlamaya ikna etmek iin bir Msr
301 302

Defter3, s. 114- a. Defter3, s. 114- b.

194

ferman yaynlayarak Msra ve Londraya gnderme zaman gelmiti. Msr eyaletinin veraseten Mehmed Ali Paaya brakld ynndeki bir ferman hem Msr hem Fransa hem de dier taraflar iin ikna edici olacakt. Btn mttefik devletler bunun iin Padiah zerinde bask uygularsa istemeden de olsa byle bir ferman yaynlamak zorunda kalacakt. ngiltere bunu salamak iin dier mttefik devletlerle youn bir diplomatik grme trafiine girdi. Palmerston liderliindeki ngiliz hariciyesi uzun sre bu zellii ile temayz edecektir. Benim mtalaam ibu msaadt- seniyyenin cmlesini yalnz bir emr-i lide cem itmek olduundan bu tarikle memulme gre hem Fransalunun meram icra olunmu ve hem hkmet-i seniyye-i ahne ilan klnm olur 303 Mttefik devletler Msrla ilgili bir ferman yaynlanmas konusunda Babli zerindeki basklarn 1841 yl bandan itibaren iyice artrmlard. Bu meselenin uzamas kendileri iin olduka riskli durumlar ortaya karmaktayd. Avrupa devletleri, Vali atamann Osmanl Devleti yetkisinde olduunu ve bunu baka valilerde nasl uyguluyorsa burada da yle uygulayabileceini belirttiler. Yalnz; Mehmed Ali Paann veraseten Msra atandn, vergi miktarn ve askeri konular ieren bir fermann yaynlanarak taraflarna da gnderilmesini istiyorlard. Bu fermanda zellikle veraset, vergi ve askeri konulara vurgu yaplmasnn faydal olacan belirterek; Verasetin ne ekilde olaca akla kavuturulmal, Mehmed Ali ve olu brahim Paann valililii iin ferman yaynlanmal, Mehmed Ali Paann valilik grevini almak iin stanbula gelmesi art koulmamaldr diyorlard. 27 Nisan 1841 tarihinde Londra Elisi ekib Efendiye verdikleri ortak bir yaz ile Mttefik devletler unlar istemektedirler: Yalnz tesviyesi lazm gelen Msr Valilii mesnedinin Mehmed Ali Paann familyas azasndan birinden dierine suret-i intikal maddesi olub bu intikal-i tevars dahi eyaleti mezkurenin taraf- erefi hazreti ahnede Vali-i cedide tevcih ve ihsan buyrulmas suretiyle vukua gelecei 304 ngilterenin stanbul elisi Ponsonbiye gre Mehmed Ali Paa Londra Antlamasn reddederek Msra ynetici olma hakkn kaybetti. Bunun zerine mttefik gler tarafndan zor kullanlarak antlamaya zorland. Kendisine son ans olarak gnderilen Amiral Napiere, zorunluluktan dolay Osmanl Padiahna itaatini ve artlar kabul ettiini bildirmek zorunda kald. Bylece Londra Antlamasn kabul
303 304

Defter3, s. 115- a. Defter4, s. 54- a, b.

195

etmemesi durumunda urayaca meyyidelerden kurtuldu. Osmanl Devletinin dier yerlerindeki uygulamann Msrda da olmasn kabul ederek orta yolun bulunmasna hizmet etti. Palmerston; bu meseleye mdahaledeki amalarnn Padiah isyandan, Msr halkn zulmden kurtarmak olduunu belirtmekteydi. Mehmed Ali Paann Msrda ok asker beslemesine izin vermenin amac onun ok para harcamasn salamaktr. Yoksa Mehmed Ali Paann yllk vergi geliri Avrupadan daha fazla olacaktr. Mehmed Ali Paann maceralara girimesini engellemek iin ekonomik imknlarnn snrlandrlmas gerekmekteydi. Palmerstona gre Mehmed Ali Paa fazla miktarda gelire sahip olursa her trl harekete giriebilirdi. Mehmed Ali Paay, Osmanl Devletinin tek bana bu dncesinden vazgeirmesi ok zordu. Maddi ynden kendine yeter hale gelmenin art olduunu daha nceki artlar gstermiti. Bundan dolay bamsz olmak istiyorsa, ekonomik olarak kendi bana ayakta durabilmeliydi. Btn yukarda belirttiimiz grlerini dile getirdii yazsnda ngilterenin stanbul Elisi Ponsonbi unlar sylemektedir: Msrda mevcud olacak asakirin mikdarn taklil itmek suret-i derdest-i mtalaadr. Bu tedbirin iktizas Valinin masarfn taklil itmekdir. Bu takdirde Valinin yedinde kalan fazla Avrupann her bir kralndan ziyade zengin itmee kfidir mdi, ake dimek elan bu memalikde kuvvet dimekdir. Ake kuvvetiyle Mehmed Ali ol derecelerde kesb-i rfat itmi ki havf bildirmek in ol kadar meakkat ekildi. Ve bu kadar kan dkld 305 nce meseleyi silah zoruyla zeceini syleyen Palmerston i ciddiye binip yannda baka bir g bulamaynca zm zamana yaymann Osmanl lehine olacan sylemeye balad. Bunda gerekten dier mttefiklerin savamaya yanamamas etkili olduu gibi, Mehmed Ali Paann baz ngiliz ve Fransz gazetelerine parayla lehinde yaz yazdrmas da etkili olmutur. Bu yntemle Mehmed Ali Paa, bata Fransa olmak zere Avrupada kendisine sempati besleyen bir kamuoyu ve basn kazanmay baarmtr. Osmanl Devleti ayn yntemi izlemekte ge kalmt ama zaten mttefiklere gvendii iin byle bir ynteme ihtiyac olmadn dnmekteydi. Mehmed Ali Paann kamuoyu oluturmada basnn roln Osmanl Devletinden ok nce kefettii bu belgede aka ortaya kmaktadr. Msrn Resmi Gazetesi Vekayi-i Msryyenin Osmanl Devletinin Resmi Gazetesi Takvim-i Vekayiden yl nce
305

Defter3, s. 119- a, b, 120- a, b.

196

kmas da bunu gstermektedir.306 Paris ve Londra sefirleri konuyla ilgili yaptklar grmeler sonucunda vardklar dnceyi yle ifade etmektedirler: Gazeteler vastasyla Franszlar, Mehmed Alinin mahbubu olub Msy Tiers aresiz zam- ammeye tabi olacandan sizlere yle grnmdr. Yohsa hakikaten Mehmed Aliye sahabet ve iane deildir. Eer Devlet-i Aliyye dahi Mehmed Alinin ittii gibi ake kuvvetiyle bir iki gazete ele alm olayd gzel olur 307 Mttefiklerin bata ngiltere olmak zere, Fransann muhalefeti nedeniyle savamak yerine meseleyi zamana yaymann daha faydal olacan dndkleri grlmektedir. Hibir Avrupa devleti Rusya ile beraber savamak istememektedir. Avusturya ve Prusya sava iin ciddi bir asker destek verebilecek durumda deildirler. Mttefik devletlere gre mesele uzadka Msr fazla miktarda asker ve donanma bulundurmaktan dolay ekonomik olarak zayflayacaktr. Avrupallarn bu grne itiraz eden Osmanl elilerine gre, tam tersine Mehmed Ali Paa toplayaca vergilerle glenerek asker ve donanmasn daha da kuvvetlendirmeye frsat bulacaktr. Asker bir mdahaleden uzak olarak geirdii her yl onun iin asker ve ekonomik toparlanma iin frsat olacaktr. Ve hem de bu maddenin uzamas halinde Mehmed Ali asker ve donanma idaresinden dolay pek ok masrafa giriftar Maslahatn uzamasyla Mehmed Alinin beher sene canib-i Saltanat- Seniyyeye virecei virg yanna kalarak asker ve mhimmatn ondan idare ile evvela bu suretle istifade ve saniyen teksir-i askere mecbur olarak bu cihetle daha ziyade kesb-i kuvvet ideceine dair ve sair mazarrata msteniddir.308 Avusturya Devleti Bavekili Matternih, Mehmed Ali Paann tamamen devreden karlmas gerektiini dnmektedir. Bu nedenle Osmanl ynetiminden veraset konusunu kesinlikle kabul etmemesini istiyordu. Avusturya, veraset konusunun ya kaldrlmas ya da snrlandrlmas gerektiini dnyordu. nk bu durum dier eyaletlere bamszlk noktasnda cesaret verirdi. Byle bir dncenin gelimesi sadece Osmanl Devletine zarar vermez btn ok uluslu mparatorluklarn sonu olurdu. Fakat ngiltere meseleyi savasz olarak zmeye kararldr ve bunun iin her trl tavizi vermeye hazrdr. Bunun iin donanmay gn iinde iade etmesi, Suriye,

306 307

O. Kololu, A.g.e., s. 28, 29. Defter3, s. 125- a, b. 308 Defter3, s. 125- a, b.

197

Lbnan ve dier yerlerdeki askerleriyle memurlarn geri ekmesi ve bar iin hibir nart ileri srmemesi yeterlidir. Bu konuda onu birok konuda mttefiki olan Fransa ve kamuoyu sktrmaktadr. 3 gn mhlet zarfnda Donanmay- hmayunun redd iadesine karar virir ve Beriyyetamda olan asker bkiyesiyle Girid ve sair yerlerde olan asker ve memurlarnn celbine teebbs ider ve bununla beraber hibir eyi talik ve art itmeyerek atebe-i lyayaya dehalet ve iltica eyler ise ol takdirde kendsinin Msr Paalnda ibkas hususunun taraf- eref-i hazreti Padiahden niyaz ve ricasna Dvel-i mttefikann sarf- himmet ideceklerini Mehmed Ali Paaya tahriren beyan ile...309 Bu durumu Mehmed Ali Paa nce kabul etmek istemedi. Bunun zerine mttefik donanma Msr zerine yneldi. Donanmann toplarn skenderiyeye evirmi olan ngiliz amirali Napier baz artlarla Mehmed Ali Paaya antlama teklif etti ve ayet kabul etmezse 1 saat iinde skenderiyeyi igal edeceini belirtti. Fransa da bir sava gze alamad iin bunun son ans olabilecei konusunda danmanlar vastas ile Mehmed Ali Paay uyard. Bunun zerine Mehmed Ali Paa, Msrn veraseten kendisine braklmas artyla teklifi kabul etti. Napier, Mehmed Ali Paa ile mlakat iderek Donanmay- hmayunun reddini ve asakir bakiyesinin celbini teklif ile beraber bu sureti kabul itmedii halde baya bir saat iinde skenderiyeyi zabt ideceini ifade eylediinde, Mehmed Ali Paa tarafndan muvafakat-i kmile gsterilmi310 ngiltere daha nce de belirttiimiz gibi Mehmed Ali Paann elindeki btn yerlerin alnmas dncesindeydi. Fakat Mehmed Ali Paa lehinde olan Avrupa kamuoyu ve mttefiklerin gr ayrl bunu engellemitir. Ayrca Mehmed Ali Paa durumun ciddiyetini anlaynca kendi lehinde propaganda yaplmas iin bata para olmak zere btn yollar denemitir. Bu durum hakknda Mustafa Nuri Paa ilgin bir anekdot zikreder ve unlar kaydeder: Akka kalesinin alnmasndan sonra skenderiyenin de alnmas dnlmt. Ama Mehmed Ali Paa artk para gcnn kullanlmas zamannn gelmi olduunu anlayarak ngiltere Bavekili bulunan kiiyi kandrp tuzaa drm olduundan Msr eyaletinin miras yoluyla babadan ola gemesine Mehmed Ali Paa yanarsa iin bitirilmesi ngiliz Amiraline yazlm.311
309 310

Defter3, s. 131- b, 132- a. Defter3, s. 131- b, 132- a. 311 M. Nuri Paa, A.g.e., s. 280.

198

Bu antlamadan sonra daha nce Msra gtrlm olan Osmanl donanmas stanbula geri getirildi. Msr ynetiminden alnp Osmanl ynetimine geen vilayetlere valiler atand. O srada ngilterenin stanbul elisi olan Ponsonbinin, Msrn Mehmed Ali Paaya verilmesine kar olduu halde devleti grevlendirdii iin, Babliye bu kararn kabuln teklif ederken te yandan gizli olarak bu teklifin kabul edilmemesini syledii belirtilmektedir. Ancak Osmanl Devleti bu antlamay onaylad. Amiral Napier ile Mehmed Ali Paa arasnda yaplan antlamaya uygun olarak Sultan Abdlmecid tarafndan bir ferman yaynland. in dorusu, yukarda da belirttiimiz gibi ngilizler daha ileriye gitmekte gnlsz olduu iin Osmanl Devletinin tek bana Msr silah zoruyla alacak ne paras ne de askeri gc yoktu. Bu nedenle Akkadan ileriye gidilemeyip orada alnanlarla yetinildi. Osmanl Devleti, Msr meselesinin tamamen hallolmas iin ferman yaynlamas yolunda yaplan mttefik tekliflerini sonunda kabul etti. nk Mehmed Ali Paa ile tek bana savap onu yenecek gc yoktu. 24 Mays 1841 tarihinde yaynlanan Msr Ferman yledir: Zikr-i ti erait ile uhdesine maat-tevars Msr eyaleti ibka ve takrir klnan Vezirim Mehmed Ali Paaya; Bu defa ibraz ve izhar ettiin itaat ve gerek zat- hmayun- ahneme ve gerek menafi-i Devlet-i Aliyyem hakknda arz eylediin sadakat ve ubudiyet ve niyyt- huls u istikamet karn-i ilm-i lem-r-y ahne ve bu husus bais-i mahzuziyyet-i padiahnem olduuna Tl-i mddet Msr Valiliin hengmnda ahvl-i Msryye hakknda kesb ettiin tecrbe ve vukuf ve malumatn cihetiyle taraf- eref-i mlknemden hakknda mebzl ve sezavr olan inayt ve itimada kesb-i istihkak edeceine yani kadr krn bileceine ve bu hasail-i mahssasnn evlad u ahfdna dahi intikali esbabnn istihsaline gayret eyleyeceine delalet eylemesine binaen bil-fiil Sadrazamm tarafndan memhren gnderilen haritada merh hudud- adime-i malme ile mahdd olan eyalet-i Msryye uhdende imtiyaz- veraset ilavesi ve erait-i atiye ile ibka olunmu olmala, Bundan byle hal vukuunda dorudan doruya evld u ahfd- zukrunun bykden byne intikal ile suret-i nasblar taraf- Devlet-i Aliyyemden icra klnmas ve hasbel-kader evld- zukrun inkraz vukuunda eyalet-i merkmenin taraf- Devlet-i Aliyyemden here tevcih ihalesi lazm geleceinden evld u inasdan mtevellid olan

199

zukrun bu babda bir gne istihkak ve selahiyetleri olmamas ve Msr Valileri her ne kadar imtiyaz- verasete mazhar olmular ise de rtbe hususunda ve kdem-i vezarete gre takaddm ve teehhr maddesinde sair vzera ile musavt zere bulunacaklarndan Devlet-i Aliyyemin vzeras haklarnda her ne vechile muamele olunmakda ve nasl elkb u unvan yazlmakda ise Msr Valisi olanlarn dahi ol muamelt ve elkab u unvana nail olmas Ve Glhane hatt- hmayunumuzun ahkm- celilesi iktizasnca emniyet-i can u mal ve mahfziyet-i rz u namus mevdd- eriyye-i mukteziyyesi Devlet-i Aliyyemin dvel-i mtehbbe ile yaplm ve yaplacak cemi-i muahedt Msr eyaletinde dahi kmilen icra olunmas ve Saltanat- Seniyyemin tesis olunmu ve olunacak kffe-i kavann-i nizamiyesinin dahi eyalet-i mezkrenin iktizay- mevkiine tatbkan ve usl-i adl insafa tevfkan hsn-i ifa klnm ve eyalet-i mezkrenin kffe-i vergi ve varidt ism-i ahaneme olarak tahsil ve istifa olunup Msr ahalisi dahi tebaa- Devlet-i Aliyyemden olmalaryla haklarnda vakten minel-evkat bir gne zulm taaddi vukua gelmemek iin orada tahsil olunacak aar ve rusmt ve sair verginin Devlet-i Aliyyemin mltezem olan usl-i adliyesine tatbik klnmas ve eyalet-i Msryyenin gmrk ve cizye ve aar ve varidt ve hslat- sairesinden dier ferman- li-anmda mnderic ve musarrah olan mikdar- vergiy-i senevnin vakt zamanyla tediyesine dikkat olunmas, Ve beher sene Haremeyn-i Muhteremeyne eyalet-i Msryyeden aynen irsal itas mutad olarak imdiye kadar irsal oluna gelen zehair ve saire her ne ise kmilen bakaca mahallerine irsal olunmas ve muamelt- nsn mizan- hakikisi olan meskktn tashihi hususunda nezd-i Saltanat- Seniyyemde karar verilerek bundan byle ne ayar ve ne fiyatnn tayiri mmkin olamayacak suretle tanzim olunacandan, Msrda nm- nam-i ahneme olacak kat u darbna ruhsat- seniyye-i mlknem erzan klnan altn ve beyaz akenin dahi gerek ayar ve fiyata ve gerek ekl heyetce burann meskktna muvafk bulunmas, Ve Msr eyaletinin hengm- sulhda muhafaza- dhiliyesine 18 bin nefer asker kfi olacandan bu adedi tecavz etmesi caiz olmamas fakat Msrn kuvve-i berriye ve bahriyesinin dahi hidmet-i Devlet-i Aliyyem iin mretteb olduundan hengm- muharebede askerin taraf- Devlet-i Aliyyemden tensib olunacak suretle tezyid-i mikdar caiz grlmesi ve memalik-i Devlet-i Aliyyemin sair mahallerinde mstahdem olan

200

nefert- askeriyenin 5 sene mddet hidmet ettiinden sonra nefert- cedide ile istibdal olunmas usul karagr olduundan Msrda dahi usul mezkurenin icras lzmeden ise de mddet-i istihdam bahsinde ol tarafn istidad- ahalisine ve usul-i hakkaniyete gre icray- iktizasna baklmas ve istibdal- askeri iin beher sene Dersaadetime 400 nefer asker gnderilmesi ve orada istihdam olunacak askerin nianlarnda ve sancaklarnda Devlet-i Aliyyemin sair askerinden hi fark bulunmamas. Ve sfn-i Msryyede kullanlacak zabitnn nianlar ve sfn-i mezkurenin sancaklar dahi burann ayn olarak yaplmas ve berr ve bahr zabitndan miralaylk rtbesine kadar Msr Valisi bulunanlarn rey-i intihabyla tayin olunup ol rtbelerden yukarda bulunan yani mirliva ve ferik paalarn memuriyetleri mutlaka bu taraftan istizan ile irade-i seniyyem suduruna mutavakkf tutulmas Ve badezin Msr Valisi bulunanlarn taraf- Devlet-i Aliyyemden istizan ile ruhsat- sarha- katiye olmadka sfn-i harbiye yaplmamas Ve ibu erait-i messesenin her birisi imtiyaz- verasete merbt ve muallak olduundan bunlardan birinin adem-i icras takdirinde ol veraset-i imtiyaziyyenin derhal fesh nez klnmas hususlarna irade-i seniyyem eref-sudr buyurulmu olmala sen ve gerek evld u ahfdn bu inayet-i aliyye-i ahnemin kadr krn bilerek ona gre erait-i messesenin mdekkikne icrasna Fi 2 Rebiulhir sene 257 (24 Mays 1841)312 Fermann maddeleri incelendii zaman 10 konu zerinde odakland grlr. Bu konular unlardr: A- Aada belirtilen artalar yerine getirmen artyla Msr Valilii sana verilmitir. B- Baz hatalarna ramen uzun sreli hizmetlerinden ve Msrdaki hayrl faaliyetlerinden dolay ekteki haritada belirtilen yerler sana braklmtr. C- Eyalet Valilii veraseten en byk oluna ve devamnda dierlerine geecektir. Valilik erkek bir varis olmamas durumunda hanedann kzlarna gemeyecek, bunun yerine Osmanl Devleti tarafndan istenilen biri grevlendirilecektir. D- Msr Valisi her ne kadar bir vali olarak ifade edilse de Osmanl Devleti protokolndeki yeri Vezire eit olacaktr.
312

A. Ltfi Efendi, A.g.e., s. 1076- 1077.

201

E- Tanzimat Ferman ve Osmanl Devletinin dier devletlerle imzalad antlamalar Msr ien de aynen geerli olacaktr. Vergi dier yerlerle ayn olacaktr. F- Osmanl Devletindeki btn kanun ve kurallar Msr iin de geerli olacaktr. Hibir konuda halka zulm manasna gelebilecek bir yola bavurulmayacaktr. G- Hiciza imdiye kadar temel ihtiyacn karlanmas iin Msrdan gnderilen zahire ve dier mallar bundan sonra da aynen gnderilecektir. Msrda baslmasna izin verilen altn ve akenin ayar ile oynanmayacaktr. H- Bar dneminde Msrn 18 bin asker bulundurmasna izin verilmitir. Sava durumunda bu say her iki tarafn ortak karar ile artrlabilir. Her sene Padiahn korunmas iin 400 muhafz askeri stanbula gnderilecektir. - Msr gemilerinde bulunacak subaylarn nian ve sancaklar Osmanl Devleti ile ayn olacaktr. Osmanl devleti izin vermeden yeni sava gemisi yaplmayacaktr. Rtbeleri albayla kadar Msr Valisi verirken bunun stn Osmanl Devleti verecektir. J- Veraset imtiyaz bu artlarn tamamen yerine getirilmesine baldr. Hariciye Nzr Mustafa Reid Paann kaleme ald Ferman- li Msra yollandnda Mehmed Ali Paa fermanda yazl 2 koulun yeniden dzenlenmesini isteyerek ferman geri yollad. Bu deiiklikler yaplarak ferman yukardaki ekilde dzenlenerek zerinde anlald ekilde Msra geri gnderildi. Mehmed Ali Paann deitirilmesini istedii 2 madde unlard: 1- Eyalet mirasnn en akll ola (evlad- ered) geecei koulunun en byk ola ( evlad- ekber) ibaresi ile deitirilmesi. 2-Msr gelirlerinin 4te 3 yerel giderler iin braklp 4te 1inin stanbula gnderilmesi fkrasnn, stanbula ylda 80 bin kese gnderilir eklinde sabit bir miktara balanmas idi.313 Bu ferman ile Osmanl Devleti ve Mehmed Ali Paa anlamak iin ngilterenin basksyla karlkl baz tavizler veriyorlard. Osmanl Devleti maalesef bir Valisi ile yabanc devlet aracl ile anlamak zorunda kald. Bylece tarihi 500 yla dayanan ve uzun sre ktada hkm sren koca devlet temellerinden sarslmaya balayarak
313

M. Nuri Paa, A.g.e., s. 280- 281.

202

yklma srecine girmitir diyebiliriz. Bu fermanla; Mehmed Ali Paa esasen karld 7 eyaletten feragat ediyor ve donanmay stanbula gnderiyordu. Kendisine veraseten Msr ve Sudann bir blmnn Valilii veriliyordu. Sudann Kzldenize bakan Sevakin sahilleri Osmanl Devletinde kalacakt. Eritre de Osmanl idaresinde kalrken Sina yarmadasnn yars Mehmed Ali Paaya braklacakt. Mehmed Ali Paa neslinden en byk erkek Msr Valisi olacak, erkek nesli kesilirse kzlarn erkek ocuklar Vali olamayacakt. Msr Valisi dier Valiler gibi Vali nvan ve Vezir payesi tayacak ve protokolde eyhlislamdan sonra 4. srada bulunacakt. stanbula ylda yaklak 80 bin kese yani yaklak 4 milyon ake vergi yollayacak, refah dzeyi arttka bu vergi artrlabilecek ama drlemeyecekti. Msr Valisi 18.000 asker bulunduracak ve Osmanl Devleti savaa girdiinde bunlar cepheye yollayacak, bar zamannda ise her yl deitirilmek zere 400 askeri stanbula gnderecekti. Fazla asker derhal terhis edilecek, fazla gemi ve donanma olmayacakt. Msr askeri Osmanl niformas giyecekti. Msrda, Osmanl bayra dalgalanacak, baka bir bayrak kullanlmayacak, Osmanl sikkesinden baka sikke kesilmeyecek ve hutbe padiah adna okunacakt. Msr, merkezden izin almadan bir baka devlete borlanamayacakt. Osmanl Devletinin btn kanun ve uygulamalar aynen Msrda da geerli olacakt. Msr Valisi ancak albay rtbesine kadar rtbe ve sivil makamlar tevdi edebilecek bunun st ise Padiah tarafndan verilebilecekti. Tanzimat fermanna gre Msr Valisi mahkeme karar olmakszn hi kimseyi cezalandramayacak ve Osmanl Devletinde geerli vergiler dnda vergi toplayamayacakt. Msr Valisi merkezden izin almadan baka bir devletle direkt gremeyecek ve antlama imzalayamayacakt.314

314

Y. ztuna, A.g.e., s. 475.

203

V. kinci Londra Grmeleri ve kinci Londra Antlamas 1841 senesi ubat aynda Mehmed Ali Paa Padiaha tamamen baland ve buna karlk Msr lkesi veraseten Paaya verildii zaman, Londra Antlamas ile hedeflenen amaca ulalmt. Ancak byk devletlerin Msr meselesine mdahalesinin asl sebebi olan Boazlar meselesi henz zlememiti. Fransann Londra Antlamasna katlmamas nedeniyle onun da kabulyle Boazlar meselesinin zlmesi gerekiyordu. Fransann bu antlamay kabul etmemesi her zaman yeni problemlere yolaabilirdi. Bu durumu Rus temsilci Brunof yle ifade etmektedir: Fransann Boazlar meselesinde istisnai bir mevkide bulunduu ve dier devletler tarafndan Londra szlemesinin drdnc maddesine uygun olarak, Osmanl Devletine verilen ak ve kesin taahhde benzer bir taahhd ile Babliye bal olmadn bir gn iddia edebilmesine meydan vermemek zere, Fransay Boazlarn kapall esasn bozulmas mmkn olmayan bir dstur olarak tanmaya ikna etmeye almalyz. Bundaki menfaatimiz pek aikrdr.315 Yeni antlama tasars Lord Palmerston ile Baron Brunof tarafndan dzenlendi. Brunof, Padiahn btn dost devletlere bu antlamaya katlmalarn teklif etme hakknn sakl olduu manasnda bir maddeyi szleme metnine ilave etti. Bu, Boazlarn kapall esasnn sadece 5 devlet arasnda olmayp Trkiye ile mnasebetlerini devam ettiren btn denize kys olan devletler iin gerekli olduu dncesinden ileri geliyordu. Yeni antlama uzun grmeler sonucunda Fransa da dhil olmak zere 5 byk devlet ile Osmanl Devleti arasnda 13 Temmuz 1841 tarihinde Londrada imzaland. Bu antlamann mukaddimesinde; Padiaha ait hkmranlk haklarnn 5 devlet tarafndan koruma altna alnd, bu haklara riayet etmekten geri durulmayaca ve Osmanl topraklarnda huzur ve emniyetin yerlemesinin kendileri tarafndan samimiyetle istendiinden bahsedilmektedir. Bylece Osmanl Devletinin yaamas ngiltere, Fransa, Rusya, Avusturya ve Prusya tarafndan ortaklaa kefalet altna alnyordu. kinci Londra Antlamasnn Osmanl Devletini yakndan ilgilendiren birinci ve ikinci maddeleri yledir: 1- Bir taraftan Padiah, yabanc devletlerin sava gemilerinin anakkale ve stanbul Boazlarna girmesini ebediyen meneden ve saltanatn deimez bir kaidesi
315

S. Goryanof, A.g.e., s. 137.

204

olan esaslar muhafaza etmek azminde olduunu ve Osmanl Devleti dier devletlerle bar halinde bulunduka Boazlara hibir yabanc sava gemisinin girmeyeceini beyan eder. Dier taraftan bu antlamann altnda imzalar bulunan Avrupa hkmdarlar, Padiahn bu azim ve kararna riayet edip, yukardaki kaideye uygun hareket etmeyi stlenirler. 2- Padiah, yukardaki madde ile beyan olunan saltanatnn eski kaidesinin bozulmadn ilan etmekle beraber, sava sanca altnda seyr sefer edip alla geldii zere dost devlet elilikleri maiyetinde istihdam olunacak kk deniz tatlarnn Boazlardan gemesi iin gereken ferman- hmayunlarn karma hakkn muhafaza etmektedir. kinci Londra Antlamasnn mukaddime ve maddelerinden anlald kadaryla Avrupa devletleri, kendi imknlar ile yaayamayacak kadar zayf olan Osmanl Devletini yaatmak iin ittifak etmilerdir. Ruslar bata olmak zere Avrupa devletleri snrlar boyunca Osmanl Devleti gibi zayf bir devletin bulunmasnn birok faydalar olduunu grmlerdi. Baka emelleri olan Avrupa devletleri tarafndan Osmanl Devletini korumak iin yaplan bu ittifak byk rekabetlerin domasna da neden oldu. Bylece grnte mesele zlm ise de gizliden gizliye byk devletler arasnda kar atmasndan doan ekime uzun sre devam edecekti. Bu rekabet ileride grlecei gibi Osmanl Devleti ile en uzun snrlar olan Rusyann aleyhine olmutur. Mustafa Reid Paann Msr meselesini halledince tarihi dman Rusya meselesine odaklanaca aikrd. Amiral Napier ile Mehmed Ali Paa arasnda yaplan 27 Kasm 1840 tarihli skenderiye Antlamasnn 24 Mays 1841 tarihli Msr Ferman ile Padiah tarafndan onaylanmas sonucu Msr meselesi kesin olarak zlmt. Bylece Osmanl tarihinin en nemli isyan olan Msr meselesinin zlmesi ve Avrupa devletlerinin Osmanl Devleti yannda yer almas ngiliz taraftar olan Mustafa Reid Paann elini olduka glendirmiti. Boazlar meselesini zmek iin Londrada yaplan grmeler Osmanl Devletinin Msr meselesini zmek iin Rusya ile yapt ar antlama artlarn hafifletmek iin bir frsatt. 13 Temmuz 1841 tarihli II. Londra Antlamas ile Osmanl Devletini Rus hegemonyas altna sokan 1833 tarihli Hnkr skelesi Antlamas iptal edildi. Bu antlamaya gre; Osmanl Devleti ve Rusyadan baka hibir devlet Karadenizde gemi bulunduramayacak, hibir sava gemisi boazlardan geip

205

Marmaraya giremeyecek ve sava halinde boazlardan geecek sava gemilerini Osmanl Devleti tespit edecekti. Rusya bu artlarn kendisi iin ok ar olduunu anladnda ge kalmt. Mustafa Reid Paann sistemli bir biimde Msr ve Rusya problemini halletmeye altn Mehmed Ali Paa daha nceden anlamt ama byk devletlerin Osmanl Devleti tarafn tutmas nedeniyle engelleyememiti. Bir gn bu konuda Msrdaki Rusya konsolosuna Mustafa Reid Paa hakknda: Bu adam beni nasl Msra kapanmaya mahkm ettiyse, efendisi Sultan Mahmud ile o kadar uraan arnz Nikolaya da dehetli bir oyun oynayacaktr demi byle bir eye ihtimal vermeyen konsolos tebessm etmitir.316 kinci Londra Antlamas ile Avrupa devletleri, Padiahn istiklalini tanyp korumay taahhd ediyorlarsa da Boazlar konusunda istedii gibi davranmasna baz snrlamalar getiriyorlard. Bu antlama her iki taraf iin de balaycl olan mecburi bir tahhd ihtiva ediyordu. Bu taahhd, ne Bablinin byk devletlerden birine kar taahhddr, ne de byk devletlerden biri tarafndan dierlerine kar tek bana yaplm bir taahhddr. Bu zincirleme olarak 6 devleti de balayan bir szlemedir. Byle ortak ve blnemez bir garanti birinci antlamada yoktur. Bu antlama ile ilgili devletler ayr olarak deil bir btn olarak Osmanl Devletinin bamszlk ve btnln garanti ediyorlard. Avrupay bu noktaya getirmede Matternih ve Palmerstonun byk etkisi olmutur. Yani bu antlama ile btn devletler antlamay tek tarafl olarak bozduklar zaman dier devletlere kar mesul duruma dyorlard. Rusya da bu antlama sonucunda Hnkr skelesi Antlamas ile tek bana yklendii Osmanl Devletini yaatma yknden kurtulurken Boazlar konusunda kazand baz haklardan feragat ediyordu. kinci Londra Antlamas ile Msr ve Boazlar meselesi Osmanl Devleti ve Avrupa devletlerinin azami faydalarna olacak ekilde zme kavuturulmutur. Bu antlama ile Osmanl Devleti, Avrupa devletleri tarafndan koruma altna alnrken bunun karlnda istenilen btn yenilikler yaplmaya allmtr. Osmanl Devleti bir nevi onlarn istedii deiiklikleri yapmak artyla yaamasna izin verilecek yar bamsz bir devlet durumuna getirilmitir.

316

Y. ztuna, A.g.e., s. 476.

206

VI. Msr Meselesinin Osmanl Tarihi Asndan Sonular Msr meselesini zmek iin II. Mahmud Osmanl Devletini hzl bir ekilde mutlakyeti modernlemenin iine soktu. nk Osmanl sisteminin an ihtiyalarna cevap veremeyecek oranda her alanda an gerisinde kaldn grmt. Bunun iin idar, mal, siyas ve sosyal alanlarda pek ok yenilikler yapt. II. Mahmud bu yenilikleri geici bir sevda iin yapmadn bunlar bizzat uygulayarak ve yerlemesini srekli takip ederek gsterdi. Fakat II. Mahmud yapt bu yeniliklerin sonucunu gremeden ld. Babasnn lm zerine Abdlmecid tahta kt zaman Osmanl Devletinin durumu gerekten ktyd. Abdlmecid; ordusu yenilgiye uram, donanmas Msra kendi komutan tarafndan teslim edilmi, topraklarnn byk bir blm bir Valisi tarafndan igal edilmi ve lkesinin her tarafnda karmaann hkm srd bir Padiaht. Sultann bir karar vermesi gerekiyordu; ya Avrupann maddi ve manevi desteini almak iin yeniliklere drt elle sarlarak i kamuoyunun bir ksmn karsna alacak veya btn yenileme almalarna son vererek Avrupa devletlerini ve kamuoyunu karsna alacakt. Abdlmecid yeniliklere hzla devam etmeyi ve yeniliki yneticileri desteklemeyi seti. Burada onun babas tarafndan yetitirilme tarz ve hayat felsefesinin tesiri olduu kadar Avrupann desteine duyduu ihtiya da etkili olmutur. Yenilikleri hzl bir ekilde srdrerek d destek salayp, ieride oluturaca yeniliklere ak aydn ve ynetici tabakas vastasyla, devleti hzl bir ekilde bu durumdan kurtarmak istiyordu. Gen Padiah btn bu almalara tevik eden ba maviri Mustafa Reid Paa olmutur. 1826 ylnda yenieri ocann kapatlmasyla balayp 1856 ylnda Islahat Fermannn ilanna kadar sren bu 30 yllk srete Osmanl Devletinde hlen etkisini hissettiimiz kkl reformlar yapld. Bu dnem daha sonra Cumhuriyet nesillerinin de yetitirilecei bir dnm noktas olmutur. II. Mahmud dneminden itibaren yetien bu yeniliki nesil, rehber olarak Osmanl Devletinin hametli dnemini rnek alan nceki nesillerden farkl olarak, Avrupay rnek almaya balamtr. Bunun ilk admlarn daha nceden III. Selim atmsa da devam getirilememiti. Ama artk dnemin ileri gelenlerinin gznde bunu denemekten baka are kalmamt. XIX. yzyl sadece Osmanl Devleti iin deil Avrupa ve btn dnya iin de birok ynden dnm noktas olmutur. XVIII. Asrn sonlarndan itibaren ortaya kp

207

bata Avrupa olmak zere btn dnyay etkileyen Fransz htilali, Smrgecilik ve Sanayilemenin tesiriyle ok uluslu mparatorluklarn sonu gelmiti. mparatorluklarn yerini ulus devletlerinin almaya balamasyla Cumhuriyetler hzla domaya balad. Avrupann kendi iinde de bu problem vard ama Avrupa hzl bir ekilde bunu ap dnyaya yaylmaya balad. Osmanl Devleti, devlet felsefesi olarak batyla ayn kulvarda yer alacak dzenlemelerden uzakt. Avrupann hzla uygulad yeni ticaret ve smrge biimlerine bundan dolay ayak uyduramad. Osmanl Devleti fethettii yerleri belli bir vergiye balayp oraya bir ynetici atyor ve bunun dnda halk ok rahatsz edecek uygulamalardan uzak duruyordu. Avrupann smrgeci devletleri ise igal ettii yerlerin ilerine yarayacak her eyini almaktan ekinmiyordu. Osmanl Devleti ve Avrupann sonradan geri ekildii yerlere baktmz zaman kimin smrgeci olarak kimin dzenleyici olarak gittiini ak biimde grebilmekteyiz. Osmanl Devleti yapt btn yeniliklere ramen smrgeci olamad iin yklmtr demek galiba fazla iddial bir laf olmaz. Dnemin Padiahlar ve yneticilerinin bazlar aslnda tutucu dnceler tasalar da dnyann deitiini ve kendilerinin de deimesi gerektiini dnyorlard. rnek olarak II. Mahmudu verecek olursak bir sznde yle diyordu: Saltanatn millet iin dehet ve korku kayna deil destek olmasn isterim.317 Bu sz onun despotik bir yneticiden ziyade, demokratik yntemlere bal, yanndakilere danmak isteyen ve halk tarafndan korkulmaktansa sevilmeyi tercih eden bir hkmdar olduunu gstermektedir. Bu szyle II. Mahmud btn dnyann gittii yn nceden gren, ileri grl bir Padiah olduunu gstermektedir. Maalesef Msr meselesi ve dier eitli problemler Osmanl Devletinin normal srelerle deiimi gerekletirmesine izin vermemitir. Yaplan reformlar faydasndan ziyade Avrupann da basksyla zorunluluktan yaplmtr. Bu nedenle verilen ila hastay iyiletirmek yerine daha da ktletirmitir. Abdlmecid dneminin gzde devlet adam daha nce de belirttiimiz gibi Mustafa Reid Paadr. Mustafa Reid Paa, Tanzimat ilan etmeden nce Avrupada yapt incelemelerde Fransadan Osmanl Devletine hayr gelmeyeceini grm ve btn umutlarn ngiltereye balamt. Fransa her zaman Mehmed Ali Paay desteklemeye ve onun vastasyla Msr ve yakn yerlerde nfuz kazanmaya kararl idi.
317

Y. ztuna, A.g.e., s. 474.

208

Bundan dolay Osmanl Devletini pek dikkate almyordu. ngiltere ise ona daha yakn davranm ve baz konularda yardmc olacan belirtmiti. Bu durumu deerlendiren Mustafa Reid Paa kararn verdi; bundan byle dnyann en kudretli devleti ngiltere ile ibirlii yapacak, asla ngiltere aslannn kuyruuna basmayacakt. ngiltereye gvenmesinin baka bir gerekesi, ngilterenin Rusyann yaylmasn istememesi ve bu duruma en byk teminat olarak Osmanl Devletini grmesiydi. Mustafa Reid Paa byle dnen bir devletle ibirlii yaplabileceini ve gerekirse Osmanl Devletinden direkt talebi olmad iin baz tavizler verilebileceini dnyordu. Rusyann Osmanl Devleti zerinde tarih emelleri olduunu ve srekli aleyhine genilediini dnerek hibir durumda ona gvenilemeyeceine karar verdi. Btn bu artlar iki devleti Stratejik birlii yapmaya yneltti. Mustafa Reid Paa Avrupada yapt uzun grmelerde Msr meselesinde bu devletleri yanna ekebilmek iin kkl reformlar yaplmas gerektiini grd. Bunu yapmay Avrupaya gittii ilk yllarda kafasna koymutu ama Osmanl yneticilerinin buna almasn ve uygun artlarn olumasn bekliyordu. Bu ortam; II. Mahmudun ld ve yerine gen Abdlmecidin getii, Osmanl ordularnn Msr ordusuna yenildii, Osmanl donanmasnn bizzat komutan tarafndan gtrlp Msra teslim edildii ve btn halkn bu nedenlerden dolay bkknlk iinde bulunduu dnemde buldu. 3 Kasm 1839 tarihinde Tanzimat ilan etmesi, Avrupa kamuoyunun ve devletlerinin Osmanl Devletine sempati duymalarn ve desteklemelerini salad. Tanzimat ilan edip Avrupaya giden Mustafa Reid Paa, bir kahraman edasyla karland. 15 Temmuz 1840 tarihinde Osmanl Devleti, ngiltere, Rusya, Avusturya ve Prusya arasnda Londra Antlamas imzaland. Bylece Fransa ve spanya hari Avrupann btn devletleri Msr meselesini zmek zere anlatlar. Bu durum Osmanl Devleti ve Mustafa Reid Paa iin byk bir diplomatik baaryd. Mehmed Ali Paa antlamay kabul etmeyip zor kullanlmas gerekince, tabiri caizse baz devletler yan izmeye balad. zellikle Msr meselesi zlrse srann kendisine geleceini dnen Rusya ve onun dmen suyuna giren Prusya yan izerek asker gndermediler. Bundan dolay antlamay ngiltere, Avusturya ve Osmanl mttefik kuvvetleri uygulad. Mttefik donanma tarafndan Msr birlikleri kolayca Msr dndaki topraklardan karld.

209

ngilterenin stanbul sefiri Ponsonbi Osmanl Devletinin, Mehmed Ali Paann isteine gre hareket edemeyeceini belirtiyordu. 15 Mart 1841 tarihinde Hariciye Nezaretine yazd bu yazda, Mehmed Ali Paann imdiye kadar stanbula gnderdii yazlarn bir tbiye yakmayan dmanca ifadeler ierdii belirtilerek, Osmanl Devletinin Mehmed Ali Paadan daha kuvvetli olduu ve mttefik devletlerin bu meselede kesinlikle onu destekleyecei ve taleplerinden geri adm atmamas gerektii belirtiliyordu. Mehmed Ali Paa itaat etmesi gereken devletine byle saygszca davranlarda bulunarak esasen kendi geleceine zarar vermektedir deniliyordu. Mehmed Ali Paa deiik kanallardan srekli olarak Osmanl Devleti zerinde bask kurmaya alyordu. Ponsonbi bu mektubunda Msr meselesi ile ilgili unlar sylyordu: Msr Valisinin salifz-zikr mektubuna dair hibir vechile hareket itmemesini tavsiye eylemeyi vazife-i zimmet ad iderim. Ve imdilik Devlet-i Aliyye, Mehmed Aliden ziyade kuvvetl bulunduundan Paay- muma-ileyhin baz harekt tarzna kalkmak muhatamasna girieceini memul itmem ve eeri byle bir hareket-i tarziyeye ibtidar ider ise neticesi mucib-i zarratna olur318 Sra Londra Antlamasna gre Msra girmeye gelince, ngiltere bunu yapmak yerine Mehmed Ali Paa ile antlamak yoluna gitti. 27 Kasm 1840 tarihli skenderiye Antlamas ile Mehmed Ali Paa ikinci ltimatoma uyacan bildirdi. ngiltere, Babliden; Msr ile sahil ksm hari Sudann Mehmed Ali Paaya braklmasn istedi. Rusya ve Prusyann kuvvet gndermekten yan izmesi, Fransann batan beri antlamaya kar kmas ve Mehmed Ali Paann kuvvetli bir askeri sistem kurmas ile baz yneticilere datt rvet ngiltereyi tereddde drmt. stelik Mehmed Ali Paa 35 yldr Msrda hkmdar gibi yneticilik yapyordu. Msra kk salm ve ehresini deitirmiti. Osmanl Devleti nce antlamann tamamen yerine getirilmesini istediyse de ngilterenin srar zerini skenderiye Antlamasnn ierdii artlar da tayan Msr Fermann yaynlayarak bu meseleyi kapatt. 25 Mays 1841 tarihinde yaynlanan bu ferman 1914 ylna kadar bir nevi Anayasa olarak Msrda uygulamada kalmtr. Mehmed Ali Paay mantk dairesine eken bu ferman Mehmed Ali Paa tarafndan aynen kabul edilmi ve yaklak 10 yl sren isyan sona erdirmiti. Sultan Abdlmecid, Mehmed Ali Paaya 1842 ylnda Vezaretin zerine Sadaret payesi verdi ve bu paye ondan sonraki Msr Valilerine de verildi. Bylece Msr Valisinin daha
318

Defter4, s. 25- a, b.

210

kdemli mir ve Vezirlerden sonra protokole girmesi engellendi. 1914 ylnda Osmanl Devletinden ayrlana kadar Msr Valisi, Osmanl protokolnde; hanedan yeleri, Sadrazam ve eyhlislamdan hemen sonra 4. srada yer alyordu. Mehmed Ali Paa, 19 Temmuz 1846da stanbula gelerek Padiahn ayan pt ve sadakatini bildirdi. 77 yanda olmasna ramen stanbulda kald 29 gn boyunca Sadrazam olabilmek iin giriimlerde bulundu. Bu onun hrs ve karakterini gstermesi bakmndan nemli bir olaydr.319 Osmanl Devleti, Msr meselesinin zmndeki yardmlarndan dolay mttefik devletlere birer teekkr yazs gnderdi. Bu yazlarda meselenin zmnde verdikleri desteklerden dolay btn devletlere ayr ayr teekkr ediliyordu. Suriye ve Lbnan savalarnda bulunan ngiliz subaylarn listesi istenerek bunlarn dllendirilecei bildirildi. 8 Safer 257 ( 1 Nisan 1841) tarihli bu yazda unlar dile getiriliyordu: ngiltere Devleti zabitanndan Suriye muharebatnda bulunanlar esamisi defterlerin ngiltere amiral ve kumandan- taraflarndan celb olunaca ifadesine dair ngiltere elisi Lord Ponsonbi cenablar tarafndan bakaca varid olan dier bir kta takrr-i mcerred 320 Osmanl Devleti, stanbuldaki ngiliz elisinden dllendirmek iin Msr meselesinin zmnde bizzat grev alan amiral ve subaylarn listesini istedi. ngiliz elisi Ponsonbi bu listenin elinde olmadn merkeze yazp gelen cevab Hariciye Nezaretine ulatracan belirtti. Ayrca Osmanl Devletinin bu isteinin ngiliz Kraliesini son derece memnun edeceinin ak olduunu syledi. Kralie-i muarun-ileyhann memnun ve mahzuz olaca aikrdr. Matlub buyrlan defterin tanzim ve tedarikine ben dahi kadir olamayacamdan ngiltere Amiraline ve gerek Suriye canibinde bulunan ngiliz asakiri kumandanna mektub tahririyle bir kta defter tanzim ve irsal eylemelerini iar eyledike binaen defter-i mezkrun bu tarafa vusl anda taraf- lilerine takdim klnaca.321 Mttefik Devlet elileri, Msr meselesinin zmndeki desteklerinden dolay Osmanl Devleti tarafndan kendilerine gnderilen dl ve belgelerden dolay son derece mutlu olmulardr. ngiltere, Avusturya ve Rusyann stanbul elileri mutluluklarn ve teekkrlerini birer yaz ile Osmanl Hariciye Nezaretine
319 320

Y. ztuna, A.g.e., s. 474. Defter4, s. 26- b, 27- a. 321 Defter4, s. 27- a

211

bildirmilerdir. Bu yazlardan ksa birer rnek vermek onlarn Osmanlya olan samimi sempatilerini gstermesi bakmndan faydal olacaktr. Ponsonbi, Osmanl Devletinin yaamas gerektiine kesinlikle iman ettii iin btn samimiyeti ile Osmanl Devletinin yannda yer aldn ve meselenin zm srecindeki sabr, ibirlii ve gveninden dolay kendilerine mteekkir olduunu belirtiyordu. Canib-i eref-i hazret-i ehinhiden hakk- sefirnemde erzan ve ayan buyrlan eltaf- duayat- mlknelerine teekkri ve hak ve insana makrn olub iman olunan davada derkar olan kemal- gayretimi her ne vakit olsa ikrar ve itiraf itmek bahs-i mbahat ve iftiharn olaca tahkikatn ve ilelyevm vuku bulduu misill bundan byle dahi bu hususda hasbel-vasi almak niyetimi paye-serir-i ilaya arz ve takdime himmet buyurmalarn 322 Avusturya elisi, babasnn daha nce grevli olarak 16 yl stanbulda kalmasndan ve kendisinin bu ehirde domasndan dolay bu ehri kendi vatan gibi grdn dile getirmektedir. Ayrca bir Valisinin, Padiahna kar yapt bu hakszl gidermek iin meselenin Osmanl lehinde zlmesi amacyla meseleye devlet olarak mdahil olduklarn belirtir. Osmanl Devletinin Msr meselesindeki desteklerinden dolay yazd teekkr mektubuna mukabeleten yazd cevabda unlar ifade ediyordu: Dersaadette tevelld iderek tahsil-i tertib eylemi ve bugnki gn bulundm memuriyet aleddevem onalt sene mddet pederimin uhdesinde bulunmu ve sairimden ber Deraliyyeye vatan zann nazaryla bakmaa alm oldma mebni idi 323 Osmanl Devleti meselenin zmndeki zel gayretinden dolay Baron Brunofa ayrca prlanta ile sslenmi bir teekkr belgesi verdi. Minnettarlk ifadesi olan bu nazik tavr Rus elisini ok memnun etti. Rusya elisi bu belgeye ve teekkr mektubuna karlk olarak yazd teekkr mektubunda, kendisine ve dier yardmclarna kar gsterilen bu davrann kendisini ok mutlu ettiini sylemektedir. Bu iin baarlmasnda kendisi ve dier temsilcilerin faydasnn ok snrl olduunu, asl baarnn meselenin zmde sabrla hareket eden Osmanl tarafna ait olduunu syleyerek bu tutuma kar teekkrn ifade ediyordu. Ve rtbetl Baron Vezir cenablar tarafna olub kendisine prlanta ile mzeyyen bir kta tasvir-i hmayn ihsan buyrulmu olduuna dair olan mektub- safnelerini irsal ve tisyara msaraat ve
322 323

Defter4, s. 26- b. Defter4, s. 27- a.

212

bugn Londraya azimet iden kurye ile Baron Brunof tarafna dahi hakknda zuhra gelen inayet-i seniyye-i mlkneyi tahrir ve iara mbaderet eyledim .324 Msr meselesinin zm srecinde aldatldklarn dnen Fransa ve Rusya her frsatta Osmanl karlarna zarar vermeye uratlar. Msr meselesinin zmyle ar bir darbe yiyen ve korumas altndaki Msra yardm edememekten dolay gururu incinen Fransa, Lbnandaki mezhep atmalarn her frsatta kkrtarak Osmanl Devletini zor durumda brakmaya alt. Buradaki Marunleri srekli olarak dierlerine kar desteklemesi blgede hlen sren atmalarn tarihi temellerini atmtr. Osmanl Devleti atmalar engellemek iin 1845 ylnda Lbnan dalarnda biri Marunlere dieri Drzlere ait iki otonom kaza kurduysa da atmalar hi bitmedi. Rusya, Matternih tarafndan savunulan Osmanl Devletinin varlnn Avrupa devletlerince garanti altna alnmas fikrine her zaman kar kmt ama ngilterenin de bu gr desteklemesi nedeniyle bunun gereklemesini engelleyememiti. Bunun zerine Rusya, Osmanl Devletini kendi hegemonyas altna alamad iin, nce Balkanlarda sonra btn Osmanl topraklarnda menfaat salamak amacyla her trl faaliyette bulunmutur. Goryanof, Brunofun aksine ifadelerine ramen kinci Londra Antlamasnn tamamen Rusya aleyhine olduunu belirtmektedir. Goryanofa gre 1841 Boazlar Antlamas en fazla ihtiya duyduu anlarda Rusyaya hibir fayda salamamtr.325 Belgelerde ifade edildiine gre, Osmanl Devletinin Atina elisi olan Kostaki Musurus Paa, Yunanllarn Mslmanlara birok glkler kardklarn belirtmektedir. zellikle Giridde Osmanl halknn tanmasnda ve barnmasnda birok eziyetler yapyorlard. Yunan Elisi stanbulda rahata otururken, efrad- Msliminin Yunanistan ve Giridde bu skntlar ekmesine bir son verilmesi gerektiini sylyordu. Ayrca Ticaret Antlamasna da Yunanllarn pek kulak asmadklarn belirterek, Girid, Yeniehir ve Selanik bata olmak zere btn blgede Mslman halka hakszlk ve eziyet yapldn ifade ediyordu. Blgeyi hzl bir ekilde Yunanllatrmak zere bilinili g hareketlerine gidildiini, byle bir nfus deiimi sonunda bir oldu bittiye getirilerek Girid ilhak edilmek isteniyor diyordu. Uzun sreden beri Yunan dileri bakannn bu g hareketlerinden ve Mslman halkn arazisine
324 325

Defter4, s. 28- a, b. S. Goryanof, A.g.e., s. 148- 149.

213

elkonulmasndan dolay sk sk uyarldn fakat bundan bir sonu alnamadna da iaret ederek, Yunan taraf bu konudaki uyarlar dikkate almad gibi gayet umursamaz tavrlar iine girmekten de ekinmemektedir diyordu. Rum kkenli olan bu devlet adamnn Osmanl halkn ve Mslmanlar bu derece dnmesi Osmanl Bar diyebileceimiz deiik din ve rktan insanlarn Osmanllk ortak paydas iin gerekten gzel bir rnektir. Osmanllk bilincini gstermesi bakmndan da gayet manidardr Yunan hkmeti Yunanda bulunan Giridlileri Giride mururdan men etmediinden baka cezire-i Giridin Yunana ilhak davas ve sadas reayay Girid beyninde galibl-reva vet-tesir olmak makasdyla Yunanllardan dhi vfir mikdarnn Giride naklinde msamaha ve tahrikden dhi hli olmad ve Yunanda gadren ve bigayr- hak ve hilaf- urut nice senelerden ber tevkif olunmakda olan emlak- mslimine dair Yunan umur- ecnebiyesi nazrna taraf- akeriden defaatla takrir virilmiken Yunan hkmeti sefareti, Saltanat- Seniyyenin hakka makrun takriratna fiilen itibar eylemedii ve lakayd muamelesini izhar itmekde idii326 Msr meselesinin zm srecinde Osmanl Devleti tabiri caizse her etkiye ak hale gelmitir. Dnyada ve Osmanl snrlar iindeki herhangi bir yerde olan bir olay Msr meselesini direkt etkilemitir. Mesela bu srete gerekleen Girid ayaklanmas Msr meselesine direkt ve dolayl birok etkide bulunmutur. Aada gstereceimiz belgede blgedeki bir ngiliz grevli Girid isyan Lbnan ve igal altndaki dier yerleri mutlaka etkileyecektir demektedir. Baz batl memurlar bunu salamak iin alacaklarn aka ifade etmektedirler. am Valisi Necib Paa halka iyi davranmamaya devam ederse yaknda bu isyanlar mutlaka ortaya kacaktr. Blgenin en sevilen kiisi olan Emir Beir grevinden istifa ederse Drzler ve dier Hristiyanlar arasnda bir sava olmas kanlmazdr vb. szlerle durumun nezaketi ifade edilmektedir. Belgelerde genellikle blgedeki dini aznlklardan szedilmesi dikkat ekmektedir. Yllardr huzur iinde yaayan deiik din topluluklarn birbirine dman gzyle bakmasnda d tesirin byk etkisi olduu belgelerden aka anlalmaktadr. Geenlerde Girid ceziresinde vukubulan isyann haberi Beriyyetam ahalisine Drz danda bulunan sevilere vasl olarak zihinlerini tahdi itmi olduundan baka haklarnda vukubulan zulm teaddiden mnferid olub... Dvel-i Ecnebiyye memurlar dahi bu babda onlar tevik iderek Devlet-i Aliyyenin adem-i iktidar ve Girid
326

Defter4, s. 35- a.

214

ihtilalinin mmted olmas ve kendleri taraf- Devlet-i Aliyyeden hsn-i idare olunamayaca ve istedikleri vakit Beriyyetam ahalisini isyana davet itmek kendilerinden olduunu alenen sylemekdedirler 327 Ruslar, Osmanl snrlar iindeki Ortodokslarn hamiliine soyunmulard. Osmanl Devletine Msr meselesinde Gayr-i Mslim halk yardm ettii halde, onlara verilen szler tutulmam ve sz verilen ayrcalklar ve Tanzimatn getirdii haklar uygulamada verilmemiti. Mehmed Ali Paa isyan boyunca Suriye ve Lbnanda bulunan Trkler genellikle Osmanl Devletine sadk kalrken, Gayr-i Mslimler Msr tarafn desteklemekten ekinmemilerdir.328 Girid isyannn bir benzerini blgede karmak iin baz Avrupa lkeleri srekli altlar. Onlara gre, Tanzimat kurallarnn blgede uygulanp memurlarn davranlarna dikkat edilmesi uygun olacaktr. ngiliz grevli ne kadar saklamak istese de blgedeki Gayr-i Mslimler tbi olduklar devletten ziyade Avrupa ve Msr desteklemektedirler. Buna ramen blgede gerekleen bir olumsuzluktan Osmanl Devleti sorumlu tutulmaktadr. Lbnanda alnacak tedbirlerle ilgili olarak bir belgede unlardan bahsedilmektedir: Geen paskalyada Efrenc ve Rum ve Ermeni tavaifi beyninde icraatlarndan dolay bir takm fenalk vukubulduu Kuds-i erif tarafndan alnan tahrirat meelinden mstefad olmu ve bu keyfiyet Rusya konsolosuna hitaben irsal olunan Ferman- linin kraatndan sonra vukubulmu Girid maddesi Beriyyetam sevilerine ne derecelerde tesir eylediini mukaddemce cizne taraf- lilerine ihtar itmi idim329 Btn mttefik devletler Suriye ve Lbnann Osmanl snrlar iinde kalmasndan dolay klliyetli miktarda Hristiyann burada kaldn ve bu Hristiyanlarn haklarnn korunmas gerektiini belirtiyorlard. Din aznlklarn haklarnn korunmasnn gayet nazik bir durum olduu ve buna azami dikkat edilmesi gerektiine srekli dikkat ekiliyordu. zellikle blgedeki ynetici ve memurlar konusunda tedbirler alnmas isteniyordu. Problem kmamas iin Avrupallar, Lbnan ve Kudsn idaresi ile ilgili 5 maddelik bir belge hazrladlar ve Osmanl Devletinin buna uymasnda saysz yararlar olacan belirttiler. Bununla ilgili 25 Rebiulahir 257 (15 Haziran 1841) tarihli yazda unlar ifade edilmektedir: Malum- li buyrld zere
327 328

Defter4, s. 52- b. O. Kololu, A.g.e., s. 81. 329 Defter4, s. 53- a.

215

Suriye eyaletinin idare-i Msryyeden neziyle idare-i seniyye-i Devlet-i Aliyyeye idhal ve havali-i mergumede kllyetl Hristiyan bulundundan haklarnda usul-i dile ve muamele-i mfiknenin icrasyla havali-i mezburede olan hukuk- hkmet-i aliyyenin istihsal-i istikrar nesayihine dair u aralk Rusya ve Avusturya ve Prusya ve ngiltere sefaretleri taraflarndan ve Kont Nesselrode ve Prens Matternih cenablarndan birbirini mteakib hayli evrak- resmiye virilmi 330 Btn mttefik devletler gibi ngiltere de Osmanl snrlar iindeki Hristiyan halklarn haklarnn korunmasna byk nem vermitir. Aada kaydedeceimiz belgede, ngilterenin stanbul elisi Ponsonbi blgede bulunan Wooda yazd mektupta aznlklarn durumunu sk sk yetkililerle grerek kendisine bildirmesini istemitir. Ponsonbiye gre, Suriye ve Lbnan Osmanl idaresinden karsa bunun sorumlusu blgedeki beceriksiz idareciler olacak ve byle bir durum dier yerlerdeki aznlklar da derinden etkileyerek ok kt sonulara sebep olabilecektir. Bu konuda mttefik elilerin yapt dostane nasihatler dinlenir gibi yaplsa da uygulamada bu durum grlmemektedir. Oysa blgeyi ve aznlklar Osmanl idaresine gnlden balamak hi zor deildir. Lbnann Osmanl snrlar iinde kalmas dier Hristiyan halk iin de nemlidir. Eer Lbnan, yneticilerin yanl tavrlar yznden Osmanldan ayrlmak isterse bu hareket Osmanl snrlar iindeki dier Hristiyanlar iin kt bir rnek olacaktr. Burada yabanc bir devletin Osmanl Devletini dini aznlklar konusunda uyararak onlarn haklarnn verilmesini yoksa bunun devletin dalmasna neden olabileceini syleyerek tehdit ettiini grmekteyiz. Ponsonbi durumun nezaketi konusunda yneticileri uyarnz ve beni de haberdar ediniz ki ben de durumu Londraya bildireceim diyerek durumun nemini vurgulamaktadr. Ve eeri Devlet-i Aliyye, Beriyyetam muhafaza ve hsn-i idarede izhar- tesamuh ve eyalt- mezkreyi elden karr ise bu keyfiyyet Devlet-i Aliyye hakknda sair gne pek ok fenalklar mstelzim olacakdr Taraf- Devlet-i Aliyyeden ne gne usule teebbs buyrldn veyahud hibir gne usul-i hekimne ve kilaneye teebbs olunmadn cezm idinceye dein beher gn Paay- muarun ileyh hazretleri nezdine azimet idesiniz 331 ngilterenin Suriyedeki grevlisi olan Wood sk sk Ponsonbiye gnderdii mektuplarla blgenin durumuna k tutmaktadr. radt- Seniyye Defterinde ismine en
330 331

Defter4, s. 56- a. Defter4, s. 60- b.

216

fazla rastlanlan yabanclardan birisi stanbul ngiliz elilii tercmanlarndan Wooddur. Suriyenin durumunu incelemek zere gnderilen Wood 1839- 1841 yllar arasnda blgeden en net bilgileri veren kiidir. Bu bilgileri ngiliz karlar dorultusunda verse de Osmanl ynetiminin blgedeki birok yanllarn ortaya koyduunu da grmekteyiz. Aaya aldmz bir mektubunda Marun patrii ve aznl hakknda olduka objektif bilgiler verdiini grmekteyiz. Blgedeki ada Batl kaynaklarn son derece az olduunu dnrsek bu bizim iin nemli bir kaynaktr. Marun patrii eer kendisinin Osmanl Devletine snmasna izin verilmezse Avrupa devletlerinin himayesine snmay dnmektedir. Bunun iin onun stanbulda bir temsilci bulundurma teklifi kabul edilmelidir yoksa baka devletlerin himayesine girip Osmanl karlarna zarar verebilir. Osmanl Devleti hangi durumun kendi menfaatine uygun olduunu dnp ona gre karar vermelidir. Lbnandaki Marun ve Drzlerin devlet tarafna ekilememesi durumunda onlar Osmanl idaresine gvenemedikleri iin baka yollara tevessl edeceklerdir. Blgedeki Hristiyanlarn birok devlet tarafndan karlar iin kullanldklar grlmektedir. Diyebiliriz ki; Msr meselesinin bu derece alevlenmesini, mdahalelerini kolaylatrd iin Avrupa devletlerinin ou ak veya gizli olarak desteklemilerdir. zellikle dini aznlklarn rahiplerini kendi karlar dorultusunda kullanmak iin btn yollar deerlendirmilerdir. Wood mektubunda blgenin bu durumu ile ilgili olarak unlar sylemektedir: yle ki, Devlet-i Aliyyenin menfaati Patrik merkumun bir himayet-i ecnebiye tahtnda kalmasyla m yohsa bila vasta Devlet-i Aliyye ile muhabere idebilmesiyle mi hsl olur? Elhasl Saltanat- Seniyye Patrik merkumun meseline adem-i msaade sdar buyurduu takdirde muma-ileyh ve gerek bilcmle Maruniyun ahalisi ve kezalik Emir Beir mtemenna olduklar himayet-i ecnebiyeden mufarakat itmeyerek daima bigane bir heyette sebat idecekleri aikardr.332 am Valisi Necib Paa, Franszlar Msr meselesinin zmn gletirmek iin Lbnanda bulunan dini aznlklar Osmanl Devleti aleyhine kkrtyorlar demektedir. Fransa, Msr meselesinde istediini elde edemeyince, Suriye ve Lbnann Osmanl idaresine gemesini kabul etse de buralarn idaresinde baar salanamayacana dair sylenti yaymaktadr. Emir Beir, baz eyhler ve Hristiyan din adamlarn kullanarak
332

Defter4, s. 61- a.

217

halk ynetim aleyhinde kkrtmaktadr. Fransa tarafndan Drzleri kkrtmak iin 2 Fransz Katolik papaz blgeye getirilip blgedeki Katolik kiliselerinin tamiri iin blgeye ykl miktarda para gnderilmektedir. Rum kkenli olan halk ise Ruslar karlar dorultusunda gayr- resmi olarak kullanmaktadrlar. Marunler de kullanlmaya allan nemli guruplardan birisidir. Avrupal btn memurlar dini kardelii salamak ve devletlerine yaranmak iin buna tevessl ediyorlard. Bu duruma ses karlmazsa kendilerine yakn hissettikleri Hristiyanlar da ngiliz ve Avusturyal grevliler koruma altna almak isteyebilirlerdi. Ayrca yabanc grevlilerin ii tebalarnn ticari ve dier haklarn korumaktr, devletin iilerine kararak Osmanl memurlarnn atanp grevden alnmalarna fazla mdahale etmemeleri daha doru olacaktr. skenderiyeden avdet iden Drz eyhleri ile alettevali mlakat eyleyerek tahrik-i ahaliye almakda olub, hatta geenlerde bir kta Fransz vapuru ibtiday- emirde skenderiyeye urayub oradan ehr-i erifin 26. cumartesi gn aham zeri bu tarafa gelerek 2 nefer Fransz papazn karub ferdas gn yine geldii mahalle avdet ve mersum papazlar dahi doru Drz dana azimet ile 333 Belgelerde ak olarak grlen durum, neredeyse btn Batl devletlerin dini aznlklar vastas ile blgede etkili olmaya altklardr. Bunun iin daha nce de belirttiimiz gibi her yolu denemilerdir. Sava dneminde yklan veya bakmsz kalan kiliseleri ve dini yerleri onarmak iin ykl miktarda ayni ve nakdi yardmda bulunmulardr. Bunun iin her devletin tuttuu ve destekte bulunduu ayr bir dini zmre vard. Bundan dolay daha sonra iyice netleecek dmanlklar ortaya kmtr. Bu olumsuzluklarn bazs bizzat devletlerin bu yndeki politikalarndan kaynaklanrken bazlar blgedeki yabanc devlet temsilcilerinin din asabiyetlerinden dolay ortaya kmtr. brahim Paann istilas esnasnda harab olan Katolik kiliselerinin tamirine sarfolunmak ve fazlas Marun yani Katolik milletinin fukarasna tevzi ve taksim klnmak zere 1000 kise ake irsal klnd ve skenderiye canibindin 50 bin kuruluk mikdar zahire dahi gnderilecei Ve bu ise ngiltere ve Avusturya devletlerinin namus- nfuzlarna dokunarak onlar dahi dier takmlar daha ziyade sahabete kalkacaklarndan 334 Avrupa devletlerinin ou blgede kendi kolonilerini oluturmak iin alyorlard. Bunun iin antlamalara uygun olmasa da Osmanl vatandalarna geici
333 334

Defter4, s. 62- a. Defter4, s. 62- a.

218

vatandalk ve temsilcilik belgeleri vermekteydiler. am Valisi Necib Paa; Londra Antlamasndan sonra ngiliz konsolosu her ie karyordu, imdi Fransz ve Avusturya konsolosu da buna balad diyerek bundan ikyet etmektedir. Onun belirttiine gre, amdaki ngiliz konsolosu kendine snan bir suluyu Valiye vermeyeceini sylyordu. Bu nedenle devletin otoritesi sarslmakta ve devlete olan gven azalmaktadr. Baz Gayr-i Mslimlere yabanc konsoloslar tebay- muvakkete belgesi vererek bize kar bir su iledikleri zaman bile teslim etmek istemiyorlard. Konsoloslar sadece kendi vatanda olan kiilerin ticar ve dier haklarn koruyabilecekken, btn Gayr-i Mslimlerin hamisi gibi davranyorlard. Bunlara bir snrlama gelmezse blgenin her tarafnda birok fesada neden olacaklarn belirtiyordu. Konsolos olanlarn esas- memuriyetleri mcerred kend tebaa ve ticaretlerinin umr- vakalarn ruyet ve tahiyetten ibaret olarak byle umr- belde ve ahaliye mdahaleye memuriyet ve haklar olmad335 Resmen Osmanl Devletinin iilerine karmak manasna gelen yukardaki tavrlarn bazs, yabanc devletlerin haddi amasndan ileri gelirken, byk bir ksm da Osmanl devlet adamlarnn dirayetsizliinden ileri gelmektedir. Msr gailesi birok Osmanl devlet adamn duyarszlatrmt. Durumlarnn ne olacan bilememekten ortaya kan bu durum nedeniyle, bize bulamasnda ne olursa olsn tavr iine giriyorlard. Osmanl Devletinde kar olan birok Batl devlet belgelerde grdmz gibi karlarna zarar verebilecek yneticilerin grevden alnmas iin Osmanl Devletine srekli olarak bask yapyorlard. Bu durumdan faydalanan yabanc konsoloslar su ileyen birisini bile deiik mazeretler ileri srerek devlet yetkililerine teslim etmiyorlard. ngiltere konsolosuna mahsus- adam irsali ve tezkire tahririyle merkm taleb olundukda virmeyeceini katian beyan eylediinden Avusturya konsolosu dah bu vechile irad- cevap ve muma ileyhin bu misill harekt ve tazarruat dier konsoloslara dahi sirayet eylediinden336 Necib Paann bir mektubunda ok ilgin bir durumdan da bahsedilmektedir. ama gelen bir ngiliz grevli olan ril ondan blgede baz incelemeler yapmasn ve sonucu kendisine bildirmesini istemitir. Necib Paa bu duruma dair Osmanl Devletinin bir izin kd olup olmadn sorduu zaman hayr cevab vermitir. Bir ngiliz memuru yabanc bir devlette aynen kendi devletinde olabilecei gibi aratrma
335 336

Defter4, s. 62- b, 63- a. Defter4, s. 63- a.

219

ve bunun raporunu hazrlayacak derecede kendini o devlet zerinde selahiyetli grebilmektedir. Ayrca yazdan anlaldna gre ngiliz ajanlar blgede cirit atmaktadr. Bu durumu mektubunda Necib Paa yle anlatyordu: Selim Paa hazretleri bendelerinin bir kta tevciht- resmiyeleri ile ngiltere devleti askiri miralaylarndan ril namnda biri bu tarafa gelmi ve merasim-i hoamedi ve muamele-i dost badel icra sureti memuriyeti ledes-sual devletim tarafndan Beyrutta mukm konsolosa emir vurd itmi olduundan beni buraya memur itti 337 Necip Paa byle bir aratrmaya asla izin veremeyeceini belirtti. nk rilin aratrmak ve rapor hazrlamak istedii konular Osmanl Devletinin iileri ile ilgili konulard. ril; srekli Valinin yannda bulunarak yapt ileri, btn am blgesini dolaarak btn halk ile konuup onlarn ynetim ve asayiten memnuniyet durumunu, blgedeki Osmanl askerinin eitim ve savaa hazrlk durumunu izleyip bir rapor halinde devletine bildirmek istemektedir. Ayrca btn bunlara gerekletirmek iin kendisine herhangi bir izin belgesi de verilmemitir. yle ki, memuriyetimin evvelkisi daima yannzda bulunub vukubulacak mesaliha ve ikincisi, am havalisini cmleten gezb ahlisiyle grb konuarak mamriyyet-i bild ve asayi-i ayar hsl olub olmadna kesb-i ittila itmek ve ncisi, bu tarafda bulunan askir-i muntazama ahnenin talim ve tallmlerini grb Sizin ibu memuriyetinizi mutazammn bir emir gelmedike havali-i merkmeyi gezmekliinize hodbehod rza viremem338 Mehmed Ali Paa mttefik gler karsnda yenilince Avrupa kamuoyuna yaranmak ve Avrupa devletlerine irin grnmek iin Suriye ve Lbnandaki din aznlklara baz ayrcalklar tannmasn olu brahim Paaya emretmiti. Osmanl Devletinin temeline dinamit koymak manasna gelen bu artlar deitirmemeleri konusunda brahim Paa blge halkn iddetle uyarmt. Hatta geri dnerek bunu ihlal edenleri cezalandraca ynnde onlar tehdit etmiti. Blgede bulunan din aznlklara idar, mal ve din hususlarda her trl yardmn yaplmasn ve onlara zarar vermek isteyenlerin iddetle cezalandrlmasn istemiti. Btn bunlar din guruplarn eitlii adna yapmt ama biliyoruz ki ezilen daima Mslmanlar olmutu. Bununla ilgili mektubunda Mehmed Ali Paa olundan unlar istiyordu: Beriyyetamda bulunan Abdlerin ehl-i slama nisbetle namsaid bir halde bulunduklar mukarin-i shhat olduu halde mersumlarn ehl-i slamla bir arada tutulmas ve hukuk- sarihalarnn
337 338

Defter4, s. 63- b. Defter4, s. 63- b.

220

bila istisna halelden vikayesi ve ihtilaf- din ve mezheb cihetiyle eeri bizimkilerden bazlar mersumlara su-i muamele gstermeleri iddiasnda olunurlar ise ediden tedib ve tekdirleri hususlarn lazm gelenlere emir ve tenbihe himmet339 Blgedeki din aznlklarn Papaz ve Rahipleri aralarnda hkmedebilecek liderleri olarak ifade edilmektedir. Hukuki problemler mahkemeye intikal ederse, bunlar yabanc devlet mensubu ise yanlarnda konsoloslarn da bulunmasna msaade edilmesi isteniyordu. Bu durum birok belgede grdmz gibi yerli grevlilerin bask altnda kalmasna neden olmaktayd. Din aznlklardan alnacak cizye konusunda kolaylk gsterilmesi, ayrca ibadet yeri, hastane vb. ihtiyac var ise bunun yaplaca arazinin derhal temin edilmesi isteniyordu. Btn bu konularda olabilecek glklerin derhal merkeze bildirilmesi emrediliyordu. Cizyenin mikdar asla tebeddl olunmayub tediyesi hususunda dahi her birilerinin ayrca gidb hazineye teslim itmeleri icab itmeyecei ve eeri mersumlar hastane ve klliye ve manastrlar bina ve inasn ve kabristan vaz ve tesisini murad eyledikleri halde ber-vechi hakkaniyet tayiniyle mnasib mikdar arazinin tahsis olunmas Ve bu babda bir gne mkilat mevcud olduu halde tarafmza beyan ve iara mbaderet eylemeleri340 Mttefik devlet konsoloslar Lbnan ve Kuds civarnn idaresi hakknda, vergi, ileri gelenlerin bazlarna maa balanmas vb. konularda Osmanl Devletinden baz isteklerde bulunmaktaydlar. Halka verilen ayrcalklarn muhafaza edilerek hibir yeni sorumluluk altna sokulmamas, halktan gc orannda vergi istenmesi ve mal beyan zorlamasndan vazgeilmesi, Marun patrii ve Emir Beir gibi halkn sevdii kimselerin istekleri yerine getirilerek Franszlarn gnlnn alnmas, Hristiyanlar arasndaki sorunlarn giderilmesi iin blgeye bir Ferik gnderilmesi, Blgedeki tartmal din yerler meselesinin zlmesi iin her din guruptan birer temsilcinin blgeye gnderilip tartmal yerlerin tespit edilerek ortak bir zme ulalmas, zarar verilen yerlerin sz verilen tazminatlarnn Selami Efendinin tuttuu kaytlara gre denerek halkn maduriyetinin giderilmesi isteniyordu. Bu yazda da aka grdmz talepler daha sonra kutsal yerlerle ilgili kar savalarna kmasna yol aacaktr. Ve Kuds-i erif ile Nablus ve Cebel-i Halil nam mahallerin emir muhafazasyla mezahib-i muhtelife ashabndan olan Hristiyanlar himaye ve siyanet eylemek ve beynlerinde zuhura gelen mnazaat fasl ve tesviye ile birbirlerinin
339 340

Defter4, s. 66- b. Defter4, s. 66- b.

221

mesalihine mdahalelerini menetmek ve Kuds-i erifde ikamet itmek zere bir Ferik memur ve tayin buyrulmas ve Ermeniler ile Latinler ve Rumlar beyninde cari olan mnazaat- muharebe baz mahall-i mukaddesenin temellk maddesine dair olduundani 341 Blgedeki bir gzlemci, Amerikadan Beyruta baz kiilerin geldiini bunlarn halkn zihnini kartrmamas iin tedbirler alnmas gerektiini belirtmektedir. Bu belgeye gre Amerikallar blgeye deiik yntemlerle misyonerlik yapmak iin gelmilerdir. zellikle dal olanlar Protestan mezhebine ekmek iin deiik vaatlerle kitap ve risaleler datmaktadrlar. Halk bunlar dverek kovmak istemise de ynetim buna msaade etmemitir. Blge, duruma Amerikann da mdahale etmesiyle artk btn d mdahalelere ak bir hle gelmitir. Msr ordusunun ekilmesinden sonra zellikle Lbnan ve Filistin tam olarak Osmanl idaresi altna girmemitir. Diyebiliriz ki; dnyann btn smrgeci gleri gerek din sebeplerle gerek ekonomik sebeplerle gerekse dier sebeplerle Ortadou dediimiz bu blgeyi hibir zaman rahat brakmamlardr. Bu devletler arasna Amerika XX. Yzylda katlmtr ve durum hlen byle devam etmektedir. Amerikallarn blgeye geldiini belirten bu belgede unlar kaydedilmektedir: Amerika canibinden Beyruta bir takm kimesneler gelb meram- mefsedet itmemelerini tervic ve teshil zmnnda bir mddet sizde ikamet birle milel-i muhtelifeden cebel mmkn olanlar mevaid-i kazibe ve vesair enva- tediye vastasyla ittba iderek kend mezheblerine davet itmek ve bazen mcerred ibad beynine ilgay- fiten ve fesad garzna mebni bir takm ktb ve resail nereylemek misill harekta cret itmekde olduklarndan342 Daha nce de belirttiimiz gibi Osmanl Devleti, Msr meselesinin zmndeki desteklerinden dolay btn mttefik devletlere birer teekkr yazs gndermitir. Aada gstereceimiz metinde ngiltere Kraliesi Msr meselesinin zlmesinden dolay gnderilen teekkr yazsndan memnun olduunu belirtip, ilikilerin iyi bir ekilde devam iin ilikilerin artrlmasna kolaylk gsterilmesi ve Osmanl idaresi altndaki Hristiyanlara Osmanlnn hogrl birlik ve davranlmasn refah iin istemektedir. uramaya Byle olmas durumunda devam edeceini

belirtmektedir. zellikle Hristiyanlara iyi davranlmas durumunda bu ilikilerin artrlmas iin elinden geleni yapacan ilave ederek Osmanl-ngiliz ilikileri ile ilgili
341 342

Defter4, s. 68- a, b. Defter4, s. 69- a.

222

mektubunda unlar kaydetmektedir: Ve Avrupann Hristiyan devletleri tarafndan vki olan hidemat cihetiyle teba- ahnelerinden olan Hristiyan taifesi haklarnda lutf u himayet-i ahnelerini ricaya ibtidar iderim. Ve cenab madilet-meab- mlkaneleriyle devletlerimiz beyninde geri olan mnasebt- dostaneyi tervic ve muhafazaya say ve gayret ideceime zat- hazret-i ahnelerini temin iderim...343 Mehmed Ali Paa Msrn u anki durumu ile yllk 80 bin kese vergi demekte ok zorlanacan belirtiyordu. Bunun zerine uzun grmeler ve tartmalar sonunda Msrdan alnacak yllk verginin 1841 yl iin 60 bin kese olarak belirlendiine dir tezkerenin Msra giden bir gemi ile gnderildiisylenmektedir. Bunun 80 bin keseden 60 bin keseye drlmesi de Mehmed Ali Paay pek memnun etmedi. 9 Cemaziyelahir 257 (28 Temmuz 1841) tarihli yllk verginin drld ile ilgili yazda yle deniliyordu: Eyalet-i Msryye virgsinin 60 bin kise ake olarak tahsisi ve tesviyesine msaade-i seniyye-i cenab cihanbani ayan buyrulmu olduuna dair ve sair iartnn cevabn amil atfetl Mehmed Ali Paa hazretlerine yazlacak...344 Mehmed Ali Paann antlamay kabul etmesi zerine Suriyeli ve Lbnanl askerlerin memleketlerine iadesi problemi ortaya kt. Mttefik devletler, bata ngiltere olmak zere bunun iin gemilerini Osmanl hizmetine sunabileceklerini belirttiler. ngiliz generali Napier, Msrdaki Osmanl askerlerini vatanlarna nakletmek zere devleti tarafndan grevlendirildiini bir yaz ile Osmanl Devleti ve Msr tarafna bildirdi. Bununla ilgili Said Muhib Efendiye yazd yazda unlar sylemektedir: Eyalet-i Msryyede kin Devlet-i Aliyye ordusundaki Beriyyetamllarn sebillerini tahliye ittirmee ve alub vatanlarna gtrmee devletim tarafndan memuren bu tarafa gelinmi olduu malum- lileri buyrulmak ve nki memuriyet-i mezkure Devlet-i Aliyyenin menafiinde bulunmak mnasebetiyle bu babda muhlisleri ile istiare itmek arzular...345 Msrda kalan askerlerin memleketlerine tanmasyla General Napier devleti tarafndan grevlendirildi. Napier bu tama iinin Avrupa gemileri tarafndan yaplmasnn uygun olmayacan belirtiyordu. Mehmed Ali Paa bunlarn tanmas iin her trl yardm yapacan ifade etti. Avrupallarn gemileriyle deil kendi
343 344

Defter4, s. 74- a. Defter4, s. 77- b. 345 Defter4, s. 78- b.

223

gemileri ile tamak istiyor fakat bunun iin Osmanl Devleti tarafndan denek ayrlmas gerektiini belirtiyordu. Bu askerlerin asl memleketlerine tanp baka yerlere braklmamasn da istiyordu. Hlbuki Mehmed Ali Paa bu insanlar deiik gerekelerle zorla Msra gtrmt. Bununla ilgili 12 Cemaziyelahir 257 (31 Temmuz 1841) tarihli belgede unlar denilmektedir: Beriyyetama nakil ve irsalleri hususuna meray- asakir-i nizamiyeden mnasib birinin intihab ve tayin ve skenderiyeye tesyiriyle asakir-i mezkurenin tamamca mahallerine naklettirilmesi ve yle bir memurun intihabyla mikdar- kifaye harcrah ita olunmak zere keyfiyetin istizan olunmas hususunun devletl Serasker Paa hazretlerine havalesi beynel huzzar tensib ve tizkar olunmu...346 Osmanl Devleti, Mehmed Ali Paa tarafndan deiik amalar iin Suriye ve Lbnandan Msra asker olarak zorla gtrlen halkn tekrar yerlerine iadesi iin bir tezkire yaynlayp Osmanl subay da grevlendirdi. Nakil iini yapmak iin General Napier ile Mustafa Paa beraberce tam yetkiyle bu grevin bana getirildiler. Ayrca bu i iin kullanmak zere Mustafa Paaya bir mikdar denek de ayrld Bu asker kiilerin anavatanlarna gtrlmesi meselenin sonulanmas asndan son derece nemliydi. Bununla ilgili Tezkirede unlar zikredilmektedir: Beriyyetam eyaletinin tahliyesi hengmnda Msr canibine gitmi olan asakirin vatanlarna nakil ve isali zmnnda meray- asakir-i nizamiyeden birinin intihab ve tayini hususuna Asakir-i Nizamiye-i ahne miralaylarndan mukaddemce memuren Sisam ve Girid taraflarnda bulunarak bu defa bil-avdet Dersaadete gelmi olan saadetl Mustafa Bey...347 Suriye ve Lbnanl olub sava karmaas iinde bir ekilde Msra gelen 7910 asker Amiral Napier ve Mustafa Paa refakatinde 14 gemi ile tekrar lkelerine gtrlm ve bunun masraf byk lde Osmanl hazinesinden karlanmtr. Bu kiiler Osmanl Devleti tarafndan memeleketlerine tanrken hibir ekilde asker-sivil veya savam-savamam eklinde deerlendirmeye tabi tutulmamtr. Beriyyetam ahlisinden olub mukaddemce hn-i tahliyede canib-i Msra gtrlm olan zabitn ve nefertn mahallerine iade ve irsalleri zmnnda askir-i muntazama- ahne miralaylarndan Mustafa Bey bendeleri memur ve tayin buyrulmu

346 347

Defter4, s. 78- a. Defter4, s. 78- b.

224

olduunu Bu tarafda bulunan zabitn ve nefert ceman 7910 nefer olarak peyderpey 14 kta sefineye irkben memleketlerine firistade 348 Daha nce de belirttiimiz gibi Msrn senelik vergisi 60 bin keseye drlmt. Msr senev vergisinin 80 bin keseden 60 bin keseye drlmesinin yeterli olmadn belirtiyordu. Mehmed Ali Paa senelik 60 bin kese ake vergi demesi durumunda lkesinin dzen ve intizamnn bozulacan sylyordu. Msrn vergi borcu hlen 520 bin kese akedir. Fransa bata olmak zere Avrupa devletleri kendi rnleri iin korumaclk uyguluyorlar ve Msr rnleri kendilerinkinden ucuz olmasna ramen halk yerli rn kullanmaya tevik ediyorlard. Ayrca savalar lkenin ekonomik durumunu bozduu iin bu kadar vergiyi dememiz lkeyi ve halk ykma uratr ve durumunu daha da zorlatrrd. Babliye icmalen arz ve beyan ittiim ve senin dahi malumun old vechile altmbin kise ake virg maddesi Msrn imdiki haline nisbetle takatten hari olub tediyesini taahhd itsem bile vakt ve zamanyla ifa olunamayacandan baka memleketin daha ziyade harabatna bdi olaca msellemdir. Eeri takll-i askir cihetiyle masarf azalacandan senev altmbin kise ake tediyesi sehldir, harabiyeti mucib olmaz deyu evliyay- umr hazert syler ise hakikat-i hl yle deildir 349 Uzun sren Osmanl-Msr mcadelesi her iki tarafn ekonomik durumunu da ok bozmutu. Msr, vergi miktarnn azaltlmasn isterken bu durumu zmnen ifade etmektedir. Eskiden askerin maa Msrda denir, harcamas Msrda olurdu. imdi ise deme Msrda harcamas ise Msr dnda olduu iin Msr hazinesinden kan para baka yerlerde harcanmaktayd. Bundan dolay Msr hazinesinin geliri dmektedir. Avrupa kendi iftilerine verdii destekle retilen fazla rn bizim topraklarmza satmaktadr. Bu durum bizim gelirimizi daha da drmektedir. Btn bu durumlardan dolay istenen vergiyi demek Msr halknn durumunu ok gletirecektir. Velhalet hazihi 520 bin kise ake borcumuz variken takll-i mesarf tasridiyesinden ne fark ve faide grlr? Ve 60 bin kise ake senev ita klnd surette zaruri rz olacak kudretsizlik mlabesesiyle hn-i iktizada uur- Saltanat- seniyyede ifasna dildar olduumuz hidemat- celile acaba nasl eda ve ifa klnabilr? Hda bilr bir vechile tasavvur idemiyorum350
348 349

Defter4, s. 78- b. Defter4, s. 82- a. 350 Defter4, s. 82- a.

225

Palmerston, Londra sefiri ekib Efendi ile grerek Msr meselesine hibir ekilde Fransann kartrlmasnn uygun olmayacan dndn belirterek, geen olaylar Fransann kesin bir Msr taraftar olduunu gstermitir diyordu. Fransada hkmetler deise de kamuoyu ve basnn basks nedeniyle bu durum fazla deimemektedir. Bu durumu Paris sefaretine yazd bir mektubda Londra Sefiri yle ifade ediyor: Evvelki gn Lord Palmerston cenablar bendenizi nezdine celble vaki olan ifadtn hlasasnda gya maslahat- Msryyede sulh zere bitirmek muradyla Mehmed Ali Paaya tesir-i nufz aikr olan Fransa Devleti eer eyalet-i Beriyyetam tarafn Devlet-i Aliyyeye kmilen redd teslim ittirir ise cnib-i Saltanat- Seniyyeden dahi eyalet-i Msrn idare-i mtevarisesi yine muarun-ileyhin uhdesine ihale buyrulaca vad olunarak 351 ngiltere Hariciye Nzr Palmerston kendi haberi olmadan Osmanl Devleti ile Fransa arasnda baz grmeler yaplmasndan kukulanyordu. Osmanl Devletinin Paris Elisi ise byle bir eyin olmadn sadece dier mttefik eliler ile beraber Fransz Hariciyesine kendileri ile beraber hareket etmedikleri iin zntlerini bildirdiini bunun dnda kukulanacak hibir giriimi olmadn belirterek, Fransay ikna ve Mehmed Ali Paay savasz olarak ald yerleri brakmaya tevik iin, Msrn idaresinin veraseten kendi ynetimine brakldna dair bir fermann yaynlandn belirtiyordu. Osmanl ynetimi bu sylentilerin Osmanl Devleti ile mttefiklerinin arasn bozmak iin kartlabileceini dnd iin daha bunu kaynanda kurutmak iin btn yollar denedi. te mesalih-i Msryyeye dair Fransa Devletine taraf- Devlet-i Aliyyeden bundan baka yalnz bu esnada deil gerek muahede-i malmenin inikadndan evvel ve gerek sonra velhasl belki Londradan Deraliyyeye avdetimden ber hibir surette bir ey ifadesi vaki olmamtr. Ve Msrn veraseti kazyyesi zerine ne Fransa devleti kabinetosu tarafna ve ne burada olan elisine kata bir gne mtalaa ve niyet izhar olunmamtr352 Fransa Kral, Msr meselesinde dier devletler gibi dnmediini gerekirse bunun iin savaabileceini belirterek kararlln gstermek istedi. Krala gre Fransann rahat ve emniyeti kadar an ve erefi de nemlidir. Bu nedenle Mehmed Ali Paaya verdiimiz szde sebatkrz ama iki taraf da tatmin edecek bir zme kar kmayz diyordu. Fransa bunun iin btn Asya ve Avrupa devlet geleneklerini dikkate
351 352

Defter4, s. 99- b. Defter4, s. 98- a, b.

226

alacaktr diyerek, devletler ailesi ile birlikte hareket iin byle bir yola tevessl ettiklerine dikkat ekiyordu. Fransa da artk mttefik devletlere kar koyamayacan anlad ve bu meseleyi mmkn olduunca prestijini sarsmadan zmeye alt. Bu meselenin zmnde itibarlarnn sarslmasna asla msaade etmeyeceini gerekirse savaa bile giriebileceini ifade ederek geri adm atmadn gstermek istedi. Vatanmn rahat ve emniyeti ne vechile kalbimde ise derece-i an ol vechile kalbimdedir. On seneden ber semere-i hayriyyesini mahede eylediimiz bu politikay mslihne ve mutedilnede zhar- sebat ve metanet iderek Fransay memalik-i arkyyede olan vukuat mnasebetiyle vukua gelebilecek ahval ve keyfiyata mukabeleye muktedir olacak bir hle vaz eyledi 353 ngiltere, Fransa Devletinin asker olarak Msra yardm edecek durumda olmadn dnyordu. Bunu yapabilmesi iin mttefik devletlerle silahl atmay gze almas gerekirdi. Sadece ngilterenin silahl gc denizde ve karada Fransadan stnd. Rusyay da buna eklediiniz zaman g fark daha da almaktadr. Ayrca Fransadaki Msr destekisi grup iktidardan dmt. Bu nedenlerle Fransann meseleye Msr lehinde mdahale edebilecei dncesi botu ve dier devletleri korkutmak iindi. Bu konuda ngiltere yle dnyordu: Fransa Devleti, Mehmed Ali Paaya silahla iane itmez ve itmee dahi muktedir olamaz. Zira iane idecek olduu halde Dvel-i Erbaa ile muharib olmas lazm gelr Ve Msy Tiers ile dier rfekasnn azl ve tebdilleri Mehmed Aliyi muhafaza in Fransa Devletinin ilan- harb itmeyeceine bir kefalet-i kaviyedir...354 Baz Osmanl ve Batl devlet adamlarndan, Palmerstonun Londra Antlamasn ineyerek Mehmed Ali Paa ile anlatna dair sylentiler kt. Buna gre Lord Palmerston: Mehmed Ali Paa Londra muahedesinin 6. ek maddesi gereince itaatini bildirip donanmay iade ve Msr dndaki topraklar terk ederse Msr veraseten ynetimine braklacaktr diyordu. Bunu yerine getirmemekte inad ederse bunu da kaybedeceini ona hissettirmek onun iin manevi bir bask unsuru olacaktr diye ilavede de bulunuyordu. Bu durumu garanti etmek iin btn devlet elileri stanbulda srekli giriimlerde bulunmaya devam etmektedirler. stanbuldaki ngiliz elisi Ponsonbiye yazd bir yazda bu durumu Palmerston yle dile getirmektedir: Londra muahedesine zam ve ilave olunan sened-i mnferidin 6. bendinde mnderic ahd ve art
353 354

Defter4, s. 100- a. Defter4, s. 100- b.

227

iktizasnca Mehmed Ali Paa bila tehir taraf- ahneye zhar- itaat ve inkyad ile Donanmay- hmayunu iadeye raz olduu ve kend askerini bilcmle memalik-i Berram ve Adana ve Konya ve arazi-i mukaddeseden geri ekdii halde eyalet-i Msrn kend uhdesinde ibkas 355 Msr Fermanna ek olarak Osmanl Maliye Nezareti, Msrn vergi durumu ile ilgili geni bir dzenleme hazrlad. Maliye Nzrl, hangi mallardan, nerede ve ne miktarda vergi alnacan belirledi. Vergiler, eer mal Msra gidiyorsa kt, Msrdan geliyorsa geldii yerdeki gmrklerde alnsn ki, Msrn vergi geliri dsn diye dnld. Bylece Msrn ekonomik olarak imknlar azaltlarak bir daha Osmanl Devletine kar isyan etmesi engellenmek istendi. stanbula gelen mallarn gmrk vergisinin kt yerde alnarak belgesinin verildii bu durumun Osmanl vergi gelirlerinin dmesine neden olduu belirtilerek derhal bundan vazgeilmesi istendi. Sadece yabanc devletlere giden mallarn vergisinin kt yerlerde alnarak belgelerinin merkeze gnderilmesinini uygun olaca belirtildi. Ayrca stanbulun vergi gelirlerini artrmak iin de baz tedbirler alnmtr. Burada ifade edilen ihra ve ithal vergilerinde yabanc devletlerle mtekabiliyet ilkesinin gzetildii grlmektedir. Daha nce de belirttiimiz gibi, yabanc devletler kendi vatandalarn korumak iin eitli tedbirler almaktadrlar. Eyalet-i Msrn o makle mstesna bulunan mahallerden maada sair gmrk olmayan her bir mahalleyle Diyar- Ecnebiyyeye gidecek emtia ve eyasndan alnacak oniki kuru amediye ve reftiye gmrk rusumt kadimi ve Diyar- Ecnebiye takmndan alnan yzde kuruun drt ve sairenin birbuuk katndan daha ziyade olmasndan dolay 356 Msrn Osmanl Devleti ile antlama srecine girmesi donanmay Msra gtren Ahmed Fevzi Paann da akln bana getirdi. Ahmed Fevzi Paa, affedilmek ve istedii eleri ile hacca gittikten sonra tekrar Osmanlya dnmek iin izin isteyen bir ukka yazd. Bu ukka Osmanl devlet adamlar tarafndan deerlendirilip istedii eleri ile hacca gitmesinin uygun olduu fakat erifin tavassutu ile affedilip Hicazda kalmasnn uygun olmayacan belirtildi. erifin eitli nedenlerle Mehmed Ali Paay desteklediini bundan dolay tavassuta ehil bir kii olmadn da ilave ettiler. hanetinin bedeli olarak manevi cezalandrmasnn devam iin Msrda kalmaya devam etmesinin uygun olaca sylendi. Msr canibinde bulunan Ahmed Paann bir kta
355 356

Defter4, s. 100- a, b. Defter4, s. 104- a, b, 105- a.

228

ukkasyla istiday- afv- liyi amil mahud Osman Beyin ukkas manzr- li-i ahne buyrulmak zere irsal-i suy-i mirleri klnd Msrda ikametle mcazat- maneviyelerine intizarda kalmalar mnasib mtalaa olunmu ve irade-i seniyye-i cenab Padiah dahi bu merkezde bulunmu 357 Ahmed Fevzi Paa Msra gittikten sonra ona maa baland ve ev tahsis edildiine dair bir belge de elimizde bulunmaktadr. Burada onun Mehmed Ali Paadan ald rvetler aka grlmekte ve affedilmesine dair ukkasnn temelsizlii ortaya kmaktadr. Bu belgeye gre Ahmed Fevzi Paaya senelik 2500 kese maa ve ayrca 1200 kese deerinde bir arazi ile ikameti iin ok gzel bahesi olan bir konak tahsis edilmitir. Btn bunlar Ahmed Fevzi Paa ile Mehmed Ali Paa arasnda donanmay Msra getirmesi iin gizli grmeler yapldn gstermektedir. Mehmed Ali Paa, Osmanl Devletinin son derece kritik bir sreten getii 1839 ylnda, bu durumun Osmanl devlet adamlarn iyice umutsuzlua drerek kendi amalarn gerekletirmeye uygun ortam hazrlayacan dnm olmaldr. Bundan dolay birok vaatlerle Ahmed Fevzi Paann byle bir yola tevessl etmesini temin etmitir. Bununla ilgili belgede unlar kaydedilmektedir: Mehmed Ali Paa tarafndan firari Ahmed Paaya bu defa 2500 kise maa- senev tahsis olunmu ve maa mezkrdan baka olarak 1200 kise kymetl Eyalet-i Msryyede kin arazi-i mamre ita ve temlik klnm ve ikametine mahsus olmak zere 4 kta bael-i bir bab- cesm ve l konak dahi virilmidir.358 Padiah yaynlad bir fermanla, Mehmed Ali Paadan ynetimine braklan yerlerle ilgili baz taleplerde bulundu. Bu talepler unlard: A- Sana verdiim yerlerin toprak, gelir, gider ve dier kayt defterlerini her yl gndereceksin, B- Ynetimin altndaki yerlerden kadn ve erkekleri zorla kesinlikle hizmetine almayacaksn, C- nsanlar hadmlatrmaya son vereceksin. Bilindii gibi Osmanl Devletinin hadm ihtiyacnn ou Sudan ve Msrdan karlanyordu. Sultan Abdlmecid bu tr uygulamalarn kendisinin insan haklarna saygsna ve adaletine yakmayacan dnmektedir. Bundan dolay hadmlatrma gibi yaratla yakmayan bir uygulamann kaldrlmasn istemektedir. Bu tr hukuk ve
357 358

Defter4, s. 105- b. Defter4, s. 108- b.

229

insanla yakmayan bir ameliyatn bundan byle kesinlikle yasaklandn bu fermanyla ifade etmitir. Bir fermanla, artk hibir ekilde aklanamayacak ve gemi yzylda kalan hadmlatrma ilemine son verilmitir. Bununla ilgili Padiahn ifadesi aynen yledir: Bazlarnn sebeb-i tenasl-i ben adem olan baz azalarnn tenkisi madde-i gayr- makblesi ez-her cihet mugayir-i rzay- madilet-irtizay mlknem olduundan velhasl bu misill harekt- edide ibtiday- culs- hmayunumdan ber ilan ve iltizam olunan usl-i hakkaniyet ve insaniyete mnafi bulunduundan fima-bad bu hususlarn ediden ve katian men ve ilgas359 D- Genel bir af karld. Daha nce isteyerek veya istemeyerek Osmanl Devletine kar dmanca faaliyetler iinde bulunan btn vatandalar affedildi. Donanmayla gelen veya Msra kaan Osmanl askerlerinin hepsini affetti, memleketlerine dnebilirlerdi. Burada grevli olan zabitler tekrar eski grevlerine iade edilecektir. Bunun iin bunlarn bulunduu rtbelerin tarafmza gnderilmesi uygun olur denilerek kapsaml bir bar projesine gidiliyordu. Fermandaki ifade yledir: Donanmay- hmayun- ahnemle ol tarafa gitmi olan ehs- malmeden baz ol canibde bulunan zabitn ve nefert- askeriyye ve memrn-i saire cmleten ve bila istisna mazhar- afv- cemil-i padiahnem olmu olduklarndan Kolaas rtbesinden yukar nasb olunarak zabitnn icray- memriyetleri taraf- Devlet-i Aliyyemden istizan- mevkf ise de, elyevm bulunanlar rtbe-i varidelerinde ibka olunacak olub fakat ibkalarna dair iktiza iden evamir-i seniyyem isdar ve tisyar olunmak 360 zetlemeye altmz Msrla ilgili bu fermanda modern devletin birok zellii dikkat ekmektedir. ayet Osmanl Devleti bir asr gemeden deiik etkenlerin tesiri ile yklmasayd XX. Yzylda nasl bir devlet olacakt sorusunun ipularn bu fermanda bulabiliriz. Osmanl devlet hogrs, kendisiyle savaan birisine snanlar bile cezalandrmayp onlardan tekrar faydalanmaya almaktadr. Esasnda Osmanl Devletinin ksa srede bir cihan devletine dnp be asrdan fazla ktada hkmetmesinin srrn burada aramak gerekir. Diyebiliriz ki, Tanzimat Ferman ile salanan hrriyetler bu fermanla Msr iin bir daha zetlenmi oluyordu. Sen ki; Vezir-i muarun-ileyhsin. Sen ki; dier Ferman- lianmda beyan olunduu vechile baz erayt ve hudud- malmesi ile Eyalet-i Msryyede maattevars ibka ve takririn
359 360

Defter4, s. 108- b. Defter4, s. 108- b.

230

hususuna irade-i seniyye-i mlknem mteallk ve sezaver buyrulmu olduundan Nubi ve Darfur ve Kurdufan ve Sinar eyaletlerinin dhi cem-i mtemilatyla yani hudud- Msryyeden hari kffe-i levahklar bila-tevars uhdene tevcih361 Aada kaydedeceimiz layhada Msrla ilgili takib edilecek vergi toplama ve datma yollarndan bahsedilmektedir. 1839 ylnda Msrda kara birlikleri iin 120 bin, deniz birlikleri iin 60 bin, gemi inas iin 15500, mhimmat iin 14 bin, sipari olunan eya iin 15 bin ve gizli masraflar iin 16 bin kese olmak zere toplam 240.500 kese ake harcand belirtilerek, bu masraflarn kslmasnn Msr iin daha faydal olaca ifade edilmektedir. Sava bittii iin askerlii biten bu kiilerin tarma kaydrlmasnn birok ynden yararlar olaca da sylenmektedir. Vergi miktarnn Mehmed Ali Paann istedii gibi drlmesi Osmanl Devletine zarar verirken, Msrn ar zenginlemesine ve daha nce de grld gibi Mehmed Ali Paann yeniden hayallere kaplmasna neden olabilirdi. Bir devletin vergi miktarn belirlemesi, bunlar nasl toplayacan tespit etmesi ve bunlar kayda gemesi devlet olmasnn gereidir. Btn bunlar devletin refah ve gvenliini direkt etkileyen konulardr. imdiye kadar olan uygulamalar Osmanl Devletini zevale gtrrken Tanzimat Ferman buna bir dur demitir. yleyse Tanzimat ilkeleri Msrda da aynen uygulanmaldr. Kald ki, Msr sadece kendi vergisini toplamamakta ayn zamanda gei noktas olduu iin Sudan ve dier blge lkelerin gmrk vergisinden de aslan payn almaktadr. Vergi konusunun btn boyutlar ve kesin snrlarla belirlenmesinin faydal olacan yoksa Mehmed Ali Paann eitli bahanelerle bunun deitirilmesini araclar vastasyla isteyebileceini belirten bu layiha ksaca yledir: Ve Msrn hslat- arziyyesi mrekkeb olub Nil suyu derece-i kifayeden dn olarak tad halde kaht- azim olmak ve mahsult kesret zere husul bulmak adet olduundan bir nakit virg, bir hadd-i mahsus ile tahsil olunmakda bulunmu ise de ahali-i nehir Nil tamad vakitlerde tediye-i virgden aciz olduklar ve baya bir ey virmeyeceklerini ilan itmilerdir Ve bu babda Mehmed Ali tarafndan kend haklarnda vukua gelen muamelat- icbariyye cmlenin kend arazilerini terk ile kararlarn mucib olmudur. Gelelim tenzil-i fiyat- meskkta. Mehmed Alinin 1811 ylndan ber virgyi nasl ita eyledii 12 bin kise ake ol vakit 2 milyon 400 bin nefer florine mukabil iken imdi ise 600 bin florinle muadil deildir.Devlet-i Aliyyede kend
361

Defter4, s. 108- b.

231

lehinde tavassut ittirb bu tenzilata destres olabilr Ve Mehmed Ali neferat- askeriye ve bahriyesini yerlerine iade eyledii halde bunlar ziraat ve hrasetle megul olacaklarndan hslat- arziyyesi gerei gibi kesb-i tezayd idecektir362

362

Defter4, s. 110- a, b, 111- a.

232

SONU Asya, Avrupa ve Afrikann en stratejik noktalarndan nemli bir ksmn elinde tutan Osmanl Devleti XIX. yzyln sonlarnda btn sorunlarna ramen dnyann birka sper devletinden birisiydi. daresi altndaki topraklarn yzlmnde nemli deiiklikler olurken farkl din ve rklardan insanlar refah ve mutluluk iinde yaatma gcnden fazla bir ey kaybetmemiti. Ama 1789 Fransz htilali ile yeni bir ivme kazanan eitlik, zgrlk ve milliyetilik akmlar nedeniyle, onun jeopolitik ayrcaln ifade eden; din, milliyet ve corafyas artk gelecek yzyllardaki kaderini belirleyecekti. Yenian sonlar ile Yaknan balarnda birok ynden Osmanl Devletine stnlk salam olmalar ve Osmanl Devletinin eski hametinden uzaklamas, Batl devletlerin kendi menfaatleri dorultusunda Osmanl corafyasna ynelmelerine neden olmutu. Bu smrgeci bak as nedeniyle, Osmanl devlet ve toplumu btn boyutlar ile byk skntlar iine dmt. Bu tutum ark Meselesi olarak daha sonra dnya siyasi literatrndeki yerini almtr. Aslnda Osmanl Devletinin paralanmas fikri olarak kabul edilen bu deyim; Asya, Avrupa ve Afrika geninde o dnemde Osmanl-Avrupa ilikilerine verilen genel bir ad olarak dnlmelidir. ark meselesi tabirini, Osmanl Devletinin paralanmas fikrinden ziyade, smrgeci devletlerin blgeyi smrgeletirmek iin kullandklar corafi bir jargon olarak anlamak daha doru olur. nk ark Meselesi deyimi Osmanl Devletinin yklmas ile bitmemi ve hlen devam etmektedir. ark Meselesi siyasi bir kavram olarak ilk defa 1815 Viyana Kongresinde kullanlmtr. Bundan dolay Avrupa tarafndan genelde dou, zelde Osmanl Devletinin yaad blgedeki her problem byle isimlendirilmitir. 1774 Kk Kaynarca Antlamasndan itibaren birok Avrupa Devleti, Osmanl Devletinin btn ilerine mdahale etme hak ve selahiyetini kendilerinde grmeye balamlardr. Bundan dolay, olaylara bal olarak Avrupada deiik dnemlerde farkl g dengelerinin ortaya kt grlmtr. Bir meselede ittifak yapp dost olan devletlerin baka bir meselede kanl bakl olduklar ok grlmtr. Tabiatyla bu durum, bata Avrupa olmak zere birok yerde menfaat savalarnn kmasna neden olmutur. Osmanl Devleti, Avrupa devletlerinin glenmesi ile tek bana ayakta kalamayacan anlaynca, daha uzun sre yaamak iin devletler arasnda denge politikas izlemeye

233

balamtr. Osmanl Devletinin gl olduu zamanlarda ticar alanda grlen ilikiler, devletin gten dmesiyle daha ziyade nfuz mcadelesi eklinde ortaya kmtr. Osmanl Devleti gl olduu dnemlerde Avrupa devletlerinin ne yaptklar ile pek fazla ilgilenmemitir. Osmanl Devletinin ilk diplomatik iliki kurduu devlet Fransa olmutur. Bu ilikiler daha ziyade Kanunnin I. Fransuvaya yazd mektubda grld gibi bir koruyan- korunan ilikisi eklinde gereklemitir. 1525 ylnda kurulan ilikiler 1536 ylnda mttefik devlet olarak desteklenme ihtiyacndan dolay verilen kapitlasyonlarla stratejik bir kar ilikisine dnmtr. 1740 ylndan itibaren srekli hle gelen bu ticar iliki, Fransz gemilerine tannan ticar ayrcalklar nedeniyle dier Avrupa devletlerine kar bir stnlk vesilesi olmutur. Osmanlngiliz mnasebetleri 1578 ylnda Osmanl Devletinden ticaret yapma izni almalaryla balayp daha sonra kazanlan ticar ayrcalklarla devam etti. Osmanl-Avusturya ilikileri srekli atmalar nedeniyle uzun sre dmanca devam etse de Karlofa Antlamasndan sonra ticar boyut da kazanmtr. Avusturya-Macaristan mparatorluunun bu antlamayla kazand Osmanl Devleti snrlar iindeki Katolikleri koruma hakk, daha sonra pek ok zararl gelimelere neden olacak olan bu tr admlarn ilki olmutur. Osmanl-Rus ilikileri de olduka eski dnemlere dayanmaktadr. likiler Moskova Knezinin 1497 ylnda Krm Hanl vastasyla stanbula bir eli gndermesiyle balamtr. Resm devlet politikas hline getirilen scak denizlere inme politikas ilikilerin dosta gelimesini uzun sre engellemitir. Rus arlnn 1774 Kk Kaynarca Antlamas ile kazand Rus sava gemilerinin Karadeniz ve Akdenizde serbeste dolama hakk dier byk Avrupa devletlerini her zaman rahatsz etmitir. Osmanl-Prusya ilikileri milli birliini tamamlayamad iin daha ziyade Avusturya-Macaristan mparatorluu zerinden gereklemitir. Yenieri ocann kaldrlmasndan sonra yeni ordunun kurulmas ve eitilmesi srecinde daha ziyade Prusyal subaylar kullanld iin kendilerine sempati ile baklmtr. Osmanl Devletinin dneminin byk devletleri ile karlkl karlar dorultusunda kurduu ticar ilikiler devletin gten dmesi ile birer bask arac haline dnmtr. Devletler ticar ayrcalklarn kaybetmemek ve daha da geniletmek iin btn yollar denemilerdir. Osmanl Devletinin idare ettii geni topraklar yeralt ve yerst kaynaklar bakmndan zengin ve ulam ynnden stratejik

234

bir noktada olduu iin birok ykc kar savalar grlmtr. ngiltere ve Fransa elde ettikleri siyas ve ticar ayrcalklar iin, Rusya ve Avusturyay birer rakip olarak grmler ve onlara kar deiik yntemlerle mcadele etmilerdir. Bunun iin, menfaatleri nedeniyle btn bu devletler zaman zaman Osmanl Devletinin yannda veya karsnda bulunmulardr. Burada incelenen belgeler nda Avusturya Bavekili Prens Matternihe ayr bir parantez amak gerekir. ncelenen btn belgelerde Matternih, daima Osmanl Devletinin iyiliini isteyen ve kendisine gvenilip sempati beslenen bir devlet adam olarak grlmektedir. Matternihin de kendi devleti ile Osmanl Devletinin kaderini bir grmenin tesinde bir sempatiyle Osmanl Devletine yaklat grlmektedir. Kesin delillere ulaamadk ama Osmanl Devletine bu derece sempati duyan Matternih ile Trkler arasnda Macaristan ve atalar Hunlar vastasyla bir ba olabilir diye dnmekteyiz. Msr meselesi, Osmanl Devletinin durumu dzeltmek iin yapt birok reformu sonusuz brakmtr. Yaplan reformlarn ounda Avrupa destei salamak amacyla verilen tavizler ve ekilcilik dikkat ekmektedir. II. Mahmudun ilk dnemi ile Msr meselesinin nplana kt dnemdeki reformlar karlatrmak bu durumu grmek iin yeterlidir. Msr meselesi ncesinde, zellikle 1826 ylnda Yenieri ocann kaldrlmas srecinde asker, adl, idar, hukuk, ekonomik, eitim vb. alanlarda kkl reformlar yaplrken, meselenin hayati hle gelmesi ile bu alanlardaki reformlarn ou uygulanamamtr. Bu durum, devlet ynetiminde karmaa dourmu ve birok yerde karklklar ortaya kmtr. Osmanl Devletindeki aznlklarn haklarn korumak iin Avrupa devletlerinde birok gazete yaynlanmaya balam ve Mehmed Ali Paa da deiik yntemlerle bundan faydalanmtr. Osmanl Devleti buna mukabele iin 1831de ilk resmi gazete Takvim-i Vekayiyi kurmu fakat Msr meselesi srecinde bu alana fazla nem veremedii iin meydan d destekli aznlklarn kard gazetelere kalmtr. Bundan dolay Osmanl Devleti, Msr meselesinde haklln anlatabilecek bir kamuoyu oluturmada zorlanmtr. II. Mahmud, btn dini aznlklara an getirdii yeni haklar vermeye alrken d basklar ve Msr meselesi bunu imknsz hle getirmi bylece gidilmek zorunda kalnan merkezleme yeni problemler ortaya karmtr. Bundan dolay, bata liberal ve zgrlk yapda olan reformlar, muhafazakr ve merkeziyeti bir ekle brnmeye balamtr. Batl devletler, Msr meselesine kadar Osmanl Devletini paylamak iin planlar yaparken,

235

Mehmed Ali Paa devleti paralayabilecek hle gelince, Fransa hari hepsi deiik nedenlerden dolay onu yaatmak iin ellerinden geleni yapmlardr. Msr meselesi srecinde diplomasi nemli roller oynamtr. Osmanl Devletinin karlarn Avrupada korumas gereken Osmanl diplomatlar, Batnn karlarn da Osmanl Devletinde koruyarak bir yerlere gelmeye almlardr. Avrupaya gnderilen diplomat ve renciler Msrn Osmanl Devletine stnlk salamasnn srrn Batl teknik ve uzmanlarda grmler ve bunu aynen Osmanl Devletine uyarlamaya almlardr. Msr karsnda dlen durum ve bunun Batl uzmanlarca Osmanlnn maneviyatl ile ilikilendirilmesi, Osmanl aydnlar arasnda nihilist ve pozitivist dncenin yaylmasna neden oldu. Bylece reformlarn yn bilim ve teknolojiden, moda ve sanata kayd. Mora isyannn bastrlmas ve Hicaz olaylarnn zlmesi iin yapaca hizmetlerden dolay bir Eyalet Valisine verilen szler, dier valileri de daha talepkar hle getirdi. Bu durum Osmanl Devletinin i barn zedeleyerek devlete olan ball ypratt. Ksacas, Msr meselesi ok kark sorunlarn ortaya kmasna neden oldu. 12 Aralk 1832 tarihinde Osmanl askeri kuvvetlerinin Konya yaknlarnda Msr ordusuna yenilmesi ile stanbul kendi Valisi tarafndan igal edilme tehlikesi ile babaa kalmtr. Bunun zerine Avrupa devletlerinden yardm isteyen II. Mahmud bu isteinin cevapsz kalmas zerine istemeden de olsa tarihi dman Rusyann yardm teklifini kabul etmitir. Msr tehlikesini savuturmann baka aresi kalmadn dnerek byle bir uygulamaya gitmitir. Rusya, Osmanl Devletinin her an bundan vazgeeceini dnerek daima bir tedirginlik iinde bulunmutur. Mehmed Ali Paann skenderiyedeki Rus konsolosuna: Osmanl Devleti bizi halledince sra size gelecektir sz bu tedirginliklerini daha da artrmtr. Rusyann bu yardm teklifi ve bunun karlnda Osmanl Devleti ile imzalamay baard Hnkr skelesi Antlamas ngiltere ve Fransa bata olmak zere byk Avrupa devletlerinin meseleye direkt mdahil olmalarna yol amtr. Nihayet btn devletlerin karlarnn uzlat noktada Msr ordusunun daha fazla ilerlemesi engellenmitir. 14 Mays 1833te Ktahyada imzalanan antlama ile meselenin birinci aamas kapanmtr ama tamamen halledilememitir. Avrupann iki liberal lkesi ngiltere ve Fransa btn dnyay smrgeci emelleri iin paylam ve birbirinin kar alanna mdahale etmeme ynnde zmnen bir karar

236

almlard. Avrupann smrgeci devletlerinin nufuz alanlarnn aradan yzyllar geip smrgecilik bitse de pek deimedii tarih rneklerden anlalmaktadr. Bundan dolay deiik dnemlerede deiik amalarla aralarnda farkl ittifaklara gitseler de bu krmz izgi diyebileceimiz snrlar hi deimemitir. Fakat dnemin dnyadaki gelimelerine baknca bu ittifakn uzun sre devam etmesi mmkn grnmyordu. nk iki devletin ticar karlar her yerde atmaktayd. 1839- 1840 yllarnda Msr meselesindeki farkl tutumlar nedeniyle bu ittifak iyiden iyiye dmanla dnmeye balad. Avusturya Bavekili Matternih, bu durumun kendi akarlarna da zarar verebileceini ve sonunda btn Avrupay saran bir savaa neden olabileceini grerek meseleyi diplomatik olarak halletmek iin devreye girdi. Devletler arasndaki grmeler daha sava devam ederken, Mays 1839da Viyanada balad. Matternih drt byk devletin elisi ile uzun sre Viyanada grt. Rfat Paa bu grmeleri btn detaylar ile stanbula gnderdii mektuplarda anlatr. Bunun sonucunda be devlet elisi meselenin zleceine dair her iki tarafa da nota verdi. Rusya, Avusturya ile karlar att iin bar grmelerinin merkezinin Viyana olmasn istemedi. ngiltere de grme merkezinin Viyana olmasn sakncal grd. Bunun zerine grmeler Londraya tand. ngiltere Dileri Bakan Palmerston ve tam yetkili Rus temsilci Brunof, Matternihin de destei ile Mehmed Ali Paay durdurup Osmanl Devletinin birliini koruyacak bir yol bulmak iin urayorlard. Prusyann da bu devletlerin yannda yeralmas ile Fransa tek bana kald. Bylece Fransa dndaki devletler uzun sre yaptklar grmeler sonucunda 15 Temmuz 1840 tarihinde bir metin zerinde anlaarak I. Londra Antlamasn imzaladlar. 24 Haziran 1839da Msr kuvvetlerinin, Osmanl kuvvetlerini Nizipte yenmesiyle mesele yeniden alevlendi. Bunun zerine Rusya, Hnkr skelesi Antlamasnn kendisine tand hakk kullanarak hemen harekete geince dier devletler meselenin istemedikleri noktalara gidebileceini anlayarak Osmanl Devleti ve Mehmed Ali Paaya verdikleri nota ile yerlerinde kalmalarn ve kendilerine danmadan bir harekete girimemelerini istediler. 27 Temmuz 1839 tarihinde verilen bu nota ile mesele btn Avrupann ortak problemi haline gelmitir. 15 Temmuz 1840 tarihinde imzalanan I. Londra Antlamas ile Msr meslesi, 13 Temmuz 1841 tarihinde imzalanan II. Londra Antlamas ile Boazlar meselesi halledilerek bu sorun byk lde zlmtr.

237

Bir tarafdan Osmanl Devletini derinden etkileyen bu siyas ve asker olaylar yaanrken, dier tarafdan reform hareketleri ve devleti reorganize etme almalar hzl bir ekilde srdrlyordu. Bu reformlar idar olduu kadar sosyal boyutlar da tayordu. Bu reformlarn yaplmasnda; Msr ve Boazlar meselesinin Osmanl lehine halledilmesi, Osmanl Devletinin liberal devletler arasna sokularak Bat kamuoyunun desteinin salanmas ve yeni bir dnm noktasna gelen dnyaya ayak uydurma gayretleri etkili olmutur. Fakat yaplan bu reformlar, Avrupa devletlerinin ve din aznlklarn kendi menfaatleri dorultusunda yararlanmak istemeleri nedeniyle Mslman halk tarafndan pek benimsenmemitir. Bu yllarda Avrupada da nemli deiiklikler olmutur. 18301845 yllar arasndaki devrim niteliindeki olaylar Avrupada kanl atmalarn kmasna neden olmutur. Btn bu nedenlerle, belgeler nda Osmanl- Msr ilikileri ve Dvel-i Muazzamann mdahalesi boyutuyla incelediimiz 1840l yllarn, dnyann yeniden kurulup snrlarn yeniden belirlendii ve kartlarn yeniden karld bir dnem olduunu ifade edebiliriz. Bundan dolay belirtilen dnemde sadece Osmanl Devletinde deil dnyann baka yerlerinde de Paradigmatik deiiklikler grlmektedir. ncelenen belgelerde birok ilgin detaylar dikkat ekmektedir. Bunlardan bazlarn yle zetleyebiliriz: 1- Baz belgelerde Msr hanedan Osmanl Devletine Arupann lks ve atafatn ihra etmekle itham edilmektedir. Bu durum Ahmet Cevdet Paa tarafndan Osmanl Devletinin borlanmsnn bir nedeni olarak grlmektedir. Ayrca bundan sorumlu tutulan Msrl prens ve prenseslerin stanbulda barndrlmamas istenmektedir. 2- Mehmed Ali Paa bar tekliflerine kar Avrupann mdahalesine kadar gayet sert bir tutum taknrken bundan sonra tutumunu yumatmtr. Ayn zamanda Osmanl Devleti, Akka yenilgisine kadar meselenin bar yoluyla zleceini dnrken bu yenilgiden sonra tutumunu deitirmitir. Mehmed Ali Paa, Avrupa mdahalesinden sonra Osmanl Devletinden daha nce lobi faaliyetleri ve kamuoyu oluturmann nemini kavrayarak birok batl gazeteci ve politikacy parayla satn almtr. Osmanl Devleti ise ayn yolu izlemesi ynndeki teklifleri devlet felsefesine uymayaca gerekesi ile reddetmitir.363

363

Defter2, s. 33- b, 34- a.

238

3- Osmanl Devleti btn zorluklara ve babozukluklara ramen hac yollarnn gvenliini ve srre alaylarnn gnderilmesini srarla takip etmitir. Ayrca ktlk dnemlerinde bile Msrdan kutsal topraklara hububat gnderilmesinin ihmal edilmemesini zellikle Valilerden istemitir. Blgede bulunan Valilerine bu konulara dikkat gstermelerini sklkla gnderdii yazlarla tembih etmitir. Osmanl Devleti hac yollarnn gvenlii, haclarn gda ve barnma ihtiyacnn salanmas, srre alaylarnn gnderilmesi, Mekke ve Medinenin korunmas gibi din hizmetleri temel varlk nedeni olarak grmtr.364 4- Osmanl Devleti, Msr ile yaad btn sava ve problemlere ramen 1840 Martna kadar bu lkenin zellikle gemi yapm iin kulland kereste ihracatn yasaklamamtr. Yasaklad zaman da kereste alnmak iin denen paralarn geri iadesini istemitir. Bunu ya ihmali nedeni ile yapm veya kutsal beldelerin hububat ihtiyacnn salanamayaca gibi bir gerekeden dolay geciktirmitir.365 5- Mehmed Ali Paa- Hsrev Paa mcadelesinin nedeni olarak, Osmanl Devletini hangisinin ailesinin ynetecei yolundaki rekabet nemli bir neden olarak grlmektedir. Osmanl hanedanndan bakasnn esamesinin okunmad bir imparatorluk iin bu nemli bir yeniliktir. Tanzimat dneminden itibaren devleti merkeziletirme abalarnn bu gibi mcadelelere neden olduu grlmektedir.366 6- Mehmed Ali Paa, Londra Antlamasn kabul etmezken, Avrupa devletlerinin bu konuda ittifak salayamayacaklarna gveniyordu. Fransa bu konudu kendisini sonuna kadar destekleyecei konusunda Paaya gerekli garantiyi vermi olmaldr. Msrn modernlemesinde kilit rol oynayan Franszlar bylece Osmanl Devletindeki karlarn korumak istiyorlard. Bunu kendisine Franszlarn tlatt, kendisiyle gren Rus konsolos tarafndan ifade edilmektedir.367 7- Osmanl Devletinin Gayr-i Mslimleri ne kadar salam balarla kendisine baladn gsteren bir rnek incelediimiz belgeler arasnda bulunmaktadr. Birok ulus devletin milliyetilik akmlar nedeniyle atrdad bir dnemde byle bir rnein bulunmas gerekten nemlidir. Osmanl Devletinin Yunan elisi olan Kostaki Musurus Paa, blgede Mslman halka ve Msrdan topraklarna dnen kiilere

364 365

Defter2, s. 90- a, b. Defter3, s. 67- b. 366 Defter3, s. 87- a, 88- b. 367 Defter3, s. 93- b.

239

Yunanllar tarafndan eziyet ve hakszlk yapldndan ikyet ediyor. stanbuldaki Rumlar her ynden rahat iinde yaarken Yunanistanda bulunan Mslman halka srekli eziyetler yaplmaktadr. Buna kar sessiz kalnmamaldr. te Osmanl Bar dediimiz durumun en gzel rneklerinden biri. Bir Yunan asll Ortodoks, kendi dininden olanlarn Mslman halka yaptklarndan ikyeti oluyor.368 8- Suriye ve Lbnandaki dini aznlklara, Msr birliklerine kar Osmanl Devletine yardm edilirse kendileri ile ilgili birok dzenleme yaplaca ile ilgil szler verilmiti. Tanzimatla Gayr-i Mslimlere tannan birok ayrcaln bu szden dolay saland sylenebilir. Girid isyannn birok belgede grlecei gibi, bu ynde bir kant ve korkutma arac olarak Avrupa devletleri tarafndan kullanld grlmektedir.369 9- Aa yukar btn Avrupa devletleri Osmanl snrlar iinde bulunan dindalarnn haklarna azami dikkat gsterilmesini istiyorlard. Osmanldaki Gayr-i Mslimler daha nce byle bir ihtiya grmezken en ufak bir meselelerinde Avrupa devletlerine mracaat ediyorlard. Bu durum daha sonra Osmanl Devletinin yklna kadar devam edecek olan aznlklar ve din yerler meselesinin kmasna neden olacaktr. Bunda yabanc grevlilerin etkisi olduu grlmektedir.370 10- Suriye ve Lbnanda birok Avrupal ajann cirit att grlmektedir. Bunlardan Wood adnda bir ngiliz grevli belgelerde en fazla ismi geen yabanc kimsedir. 1839- 1841 yllar arasnda Suriye ve Lbnan ile ilgili merkeze yazd yazlarla blgenin durumuna en iyi ayna tutan kiidir. ngilterenin stanbul elisi Ponsonbiye gnderdii yazlarla blgede yaplmas ve yaplmamas gereken uygulamalar ile ilgili gereki deerlendirmelerde bulunmutur. Baza Vali ve grevlilerin rvet ald, yabanclarn din aznlklar karlar dorultusunda kulland, Marun ve Drzlerin arasnn hi iyi olmad vb. konular onun yazlarndan birinci azdan reniyoruz.371 11- Londra Antlamasndan sonra zellikle ngilizler, Suriye ve Lbnanda sanki kendi topraklarym gibi hareket etme eilimindeler. stediklerine vatandalk belgesi verip, istediklerine ticar temsilcilik hakk vererek ayrcalk kazandryorlard. Bunlar ve

368 369

Defter4, s. 35- a. Defter4, s. 52- b, 53- a. 370 Defter4, s. 56- a. 371 Defter4, s. 61- a.

240

Gayr-i Mslimler bir su ilediklerinde eitli bahanelerle Osmanl idaresine iade etmek istemiyorlard. Valilere emirler verme kstahlnda bulunma cesaretini bile gsterebiliyorlard.372 12- Amerikallarn 1841 ylnda Msr meselesi bittikten sonra misyonerlik amacyla Lbnana geldikleri grlyor. Bata Lbnan olmak zere btn Ortadouda halk Protestanlatrmak iin her yntemi kullanyorlar. Halka ncil ve bunu kabul edenlere para vererek halk kendi dinlerine ekmeye alyorlar. Halk deiik blgelerde bunlardan rahatsz olup darbetmek istiyor fakat ynetim buna msaade etmiyor. Ayrca halk misyonerlik faaliyetinden korumak iin baz yazmalar yaplsa da dnemin karmaas iinde pek baar salanamyor. Bu faaliyetler daha sonra niversiteler alarak desteklenecektir.373 13- Avrupa lkeleri sk bir merkantalizm uygulamaktadrlar. Kendi pazarlarn yabanc mallara kar korumak iin ihracat ve ithalat sk bir kontrol altnda tutmaktadrlar. Pahal bile olsa kendi vatandalarnn rettii mallar alarak vatandalarn korumaktadrlar. Bu yzden Osmanl Devleti rettii mallar satmakta ve ihtiya duyduu baz rnleri almakta sknt ekmektedir.374 14- Osmanl Devleti, daha nce Msrda Osmanl saraynn hadm ihtiyacn karlamak iin yaplan hadmlatrma ilemini bu dnemde artk kesinlikle yasaklamtr. Bunda, saray sistemindeki deimeler nedeniyle hadmlara olan ihtiyacn azalmas ve bu ileme duyulan tepkinin etkili olduu aktr. Sultan Abdlmecid, bu uygulamann hukuk, adalet ve insan haklarna kesinlikle uymadn dnmektedir. Hatta bununla ilgil bir ferman bile yaynlanmtr.375 15- Dnemimizde olduu gibi o dnemin Batl yneticileri de Osmanl Devleti aleyhindeki baz uygulamalar basn ve kamuoyunun basks ile yapmak zorunda kaldklarn ifade ediyorlar. Fransa Babakan Tiers bu durumu aka ifade ediyor ve yle diyor: Gazeteler vastasyla Franszlar Mehmed Alinin mahbubu olup Msy Tiers aresiz zam- mmeye tabi olacandan sizlere yle grnmdr, yohsa hakikaten Mehmed Aliye sahabet ve iane deildir Ynetimlerin manevra alan

372 373

Defter4, s. 62- b, 63- a. Defter4, s. 69- a. 374 Defter4, s. 82- a. 375 Defter4, s. 108- a.

241

olarak

kullandklar
376

bu

kamuoyu

basks

bahanesi

hlen

Trkiyeye

kar

kullanlmaktadr.

16- Mehmed Ali Paann kendi lkesinde ve Avrupada kendi taraftar bir basn ve kamuoyu oluturmak gerektiini bizden ok nce kavradn gryoruz. Basna dedii paralar yardm ile bunu baarm ve bu durum birok kez Osmanl Devletinin nne engel olarak kmtr. Trk miletinin tarihi eksiklii olan tarih yapp tarih yazamamak yani kendini anlatamamak hastal basnn ortaya kmas ile daha fazla srtmtr. Bugn bile yaadmz Ermeni meselesi, Kbrs meselesi ve Ortadoudaki kt imajmz bu durumun birer yansmasdr.377 17- Dou Akdenizdeki Osmanl-Mttefik donamasnn bana ngiliz Amiral Walker getiriliyor. Bu durum Osmanl Devletinin, ngiltereye ne kadar gvendiini ve ne derecede teslim olduunu gstermektedir. Bu srada Osmanl donamasnda ve kara birliklerinde birok
378

ngiliz

ve

Alman

subay

bulunduu

da

gzden

uzak

tutulmamaldr.

Belgeler nda ortaya koymaya altmz gibi Msr meselesi ve onun zm sreci Osmanl Devleti iin bir dnm noktas olmutur. Msr meselesi zldnde artk Osmanl Devleti byk devletlerin kuklas haline gelmi ve neredeyse hibir konuda bamsz hareket edemez duruma dmtr. Msr meselesi Osmanl Devleti zerinde etkisi daha sonra da grlecek olan 5 nemli tesirde bulunmutur. Birincisi; tarihinde ilk defa olarak Osmanl Devleti bir Valisinin isyann bastrmak iin d yardma bavurmutur. kincisi; Msr meselesi dolays ile II. Mahmudun merkezileme almalar sekteye uram ve bu meseleyi zmek iin zorunluluktan yaplan reformlar halkn honutsuzluuna neden olmutur. ncs; btn tarihimiz boyunca olduu gibi devletin bu gibi problemleri zmek iin uzun sreli bir plan olmad ortaya kmtr. Drdncs; Msr meselesi devletin ne kadar gsz olduunu ortaya kard iin bata ark meselesi olmak zere Osmanl Devletinin btn i meseleleri d
376 377

Defter3, s. 125- a. Defter3, s. 125- b. 378 Defter2, s. 81- b, 82- a.

242

mdahaleye ak hle gelmitir. Bundan dolay kendini gl hisseden btn Avrupa devletleri kendilerinde Osmanl Devletine mdahaleyi doal bir hakm gibi grmeye balamlardr. Beincisi; Msr meselesinin uluslar aras hale gelmesi, Osmanl Devletinin bu meseleyi zmek iin byk devletlere birok ekonomik, siyas, din vb. tavizler vermesine yol amtr. Bylece Osmanl Devleti herhangi bir meselesini kendisi d destek olmadan zemeyecek duruma dmtr. Bu durum devletin yklna kadar devam etmitir.

243

KAYNAKA TEMEL KAYNAK Msr Mesalihine Dir rdt- Seniyye, lk 4 Defter, T.T.K. Ktphanesi, Ankara. KAYNAKLAR ABDURRAHMAN EREF, Tarih Musahabeleri, stanbul, 1920. AHMED CEVDET PAA, Maruzat, Yusuf Halaolu Neri, stanbul, 1980. AHMED CEVDET PAA, Tezakir I. II. III. Cavit Baysun Neri, Ankara, 1963. AHMED LTF EFEND, Tarih-i Ltfi, c. 6-7, stanbul, 1910. AHMED MUHTAR PAA, Trkiye- Rusya Seferi, c. II, Ankara, 1928. AKBAL, Fazla, 1831 Tarihinde Osmanl mparatorluunda dri Taksimat ve Nfus, Belleten, S. XV, Ankara, 1951. AKN, Sina, 1839da Osmanl lkesinde deolojik Ortam ve Osmanl Devletinin Uluslararas Durumu, Mustafa Reid Paa ve Dnemi Semineri, Ankara, 13- 14 Mart 1985, Ankara, 1994. AKYILDIZ, Ali, Osmanl Brokrasisi ve Modernleme, stanbul, 2006. AL FUAD, Msr Valisi Mehmed Ali Paa, TTEM, XIX/96, stanbul, 1928. ALTUNDA, inasi, Kavalal Mehmet Ali Paa syan, Msr Meselesi 18311841, Ankara, 1945. ALTUNDA, inasi, Mehmet Ali Paa, slm Ansiklopedisi, c. VII, st., 1957. ALTUNDA, inasi, brahim Paa, slm Ansiklopedisi, c. V, stanbul, 1957. AYALON, D., Mamlk, Encyclopaedia of Islam, Second Edition, Leiden, 1978. BALEY, Frank Edgar, Palmerston ve Osmanl Reformu 1834- 1839, ev. Yasemin Avc, Tanzimatn 150. Yldnm Uluslararas Sempozyumu, Ankara, 31 Ekim- 3 Kasm 1989, Ankara, 1994. BAYKARA, Tuncer, Mustafa Reid Paann Medeniyet Anlay, Mustafa Reid Paa ve Dnemi Semineri, Ankara, 13- 14 Mart 1985, Ankara, 1994. BAYSUN, Cavit, Mustafa Reit Paa Tanzimat I, stanbul, 1940. 244

BLGEN, Bahar, Msrda bir Sosyal Devrim Hikyesi; Urabi Hareketi, Journal of Historical Studies, stanbul, 2006. BLSEL, Cemil, Tanzimatn Haric Siyaseti, Tanzimat I, stanbul, 1940. CANNNG, Stratford, Trkiye Hatralar, Terc. Can Ycel, Ankara, 1959. CHAN, Ahmet, Reform anda Osmanl lmiyye Snf, stanbul, 2004. CLARK,G.N., BUTLER, J.R., BURY, J., The Cambridge Modern History, Vol. X. ADIRCI, Musa, Tanzimatn Uygulanmas ve Karlalan Glkler, (18401856), Mustafa Reid Paa ve Dnemi Semineri, 13- 14 Mart 1985, Ankara, 1994. AATAY, Neet, Tanzimat ve Trk Eitimi, Mustafa Reid Paa ve Dnemi Semineri, 13- 14 Mart 1985, Ankara, 1994. AKIR, Cokun, Tanzimattan Cumhuriyete Osmanl ktisat Dncesi, Osmanl Medeniyeti, Eyll, 2005. DALI, Ycel, ER, Cumhure, Tarih evirme Klavuzu, Ankara, 1997. DARYAL, Ali Murat, slamn Dou ve lk Yaylnn Psiko-Sosyal Adan Tahlili, stanbul, 1989. DUKAKNZDE, Feridun, Nezip, 1831- 1840 Seferi, stanbul, 1931. ENGELHARD, Trkiye ve Tanzimat, Terc. Ali Read, stanbul, 1910. ERGN, Osman, Nuri, Trkiye Maarif Tarihi, c. II, stanbul, 1940. ERKN, F. C., Trk-Sovyet likileri ve Boazlar Meselesi, Ankara, 1968. GENCER, Ali hsan, 1839dan 1876ya Kadar Osmanl mparatorluu, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, Red. Hakk Dursun Ydz, st., 1998 GENCER, Ali hsan, Encmen-i Dni ve Mustafa Reid Paa, Mustafa Reid Paa ve Dnemi Semineri, 13- 14 Mart 1985, Ankara, 1994. GORYANOF, Sergey, Rus Ariv Belgelerine Gre Boazlar ve ark Meselesi, Haz. Dr. Ali Ahmetbeyolu, Dr. shak Keskin, stanbul, 2006.

245

GYN, Nejat, Tanzimata Yneltilen Eletiriler, Mustafa Reid Paa ve Dnemi Semineri, 13- 14 Mart 1985, Ankara, 1994. HALAOLU, Yusuf, Maruzat ve Tezakirde Mustafa Reid Paa ve Tanzimat Erkn, Mustafa Reid Paa ve Dnemi Semineri, 13- 14 Mart 1985, Ankara, 1994. HEYET, Osmanlca- Trke Byk Lgat, stanbul, 1997. NALCIK, Halil, Hsrev Paa, slm Ansiklopedisi, c. 5, stanbul, 1950. KAPLAN, Mehmed, Mustafa Reid Paa ve Yeni Aydn Tipi, Mustafa Reid Paa ve Dnemi Semineri, 13- 14 Mart 1985, Ankara, 1994. KARAL, E. Z., Osmanl Tarihi, c. V, Ankara, 2007. KARAL, E. Z, Tanzimattan nce Garpllama Hareketleri, Tanzimat, st., 1940. KAYNAR, Reat, Mustafa Reit Paa ve Tanzimat, Ankara, 1954. KOLOLU, Orhan, lk Gazete lk Polemik (Vekayi-i Msryyenin yks ve Takvim-i Vekayi ile Tartmas), Ankara, 1989. KODAMAN, Bayram, Mustafa Reid Paann Paris Sefirlikleri Esnasnda Takip Ettii Genel Politikas, Mustafa Reid Paa ve Dnemi Semineri, Ankara, 13- 14 Mart 1985, Ankara, 1994. KUHN, Thomas S., Bilimsel Devrimlerin Yaps, ev. Nilfer Kuya, st., 1991. KURAN, Ercmend, Reid Paa, slm Ansiklopedisi, cilt. 11, stanbul, 1964. KURAT, A., Nimet, Trkiye ve Rusya, XVIII. Yzyl Sonundan Kurtulu Savana Kadar Trk- Rus ilikileri, 1798- 1919, Ankara, 1970. KURUN, Zekeriya, Osmanl-Arap Corafyas ve Uluslararas ekimeler. Osmanl Medeniyeti, stanbul 2005. KUTLUOLU, Muhammed H., 1833 Ktahya Antlamasnn Yeni Bir Deerlendirmesi, Osmanl Aratrmalar, XVII, stanbul, 1997. KUTLUOLU, Muhammed H., Mehmed Ali Paann Suriye Seferi ncesi Bu Blgeye Ynelik Politikas ve Bu Seferin Geri Plann Oluturan Unsurlar, Tarih Enstits Dergisi, XIV, stanbul, 1997.

246

KUTLUOLU, Muhammed H., The Egyptian Question (1831- 1841) The Expansionist Policy Of Mehmed Ali Paa In Syria And Asia Minor And The Reaction Of The Sublime Porte, stanbul, 1998. KK, Cevdet, Osmanl mparatorluunda Millet Sistemi ve Tanzimat, Mustafa Reid Paa ve Dnemi Semineri, 13- 14 Mart 1985, Ankara, 1994. KTKOLU, Mbahat, Osmanl-ngiliz ktisd Mnsebetleri(1580- 1838), Ankara, 1974. LEWIS, Bernard, Modern Trkiyenin Douu, terc. Metin Kratl, Ankara, 1970. McCARTHY, Justin, Osmanlya Veda, ev. Mehmet Tuncel, stanbul, 2006. MUMCU, Ahmet,Hukuku Gzyle Mustafa Reid Paa ve Tanzimat Mustafa Reid Paa ve Dnemi Semineri, 13- 14 Mart 1985, Ankara, 1994. MUSTAFA NUR PAA, Netayic l-Vukut, Kurumlar ve rgtleriyle Osmanl Tarihi, III- IV. Cilt, sadeletiren, notlar ve aklamalar ekleyen Prof. Dr. Neet aatay, Ankara, 1992. ORHONLU, Cengiz, Kethuda, Encyclopaedia of Islam, Second Edition, c. IV, Leiden, 1978. ORTAYLI, lber, mparatorluun En Uzun Yzyl, stanbul, 2006. OSMANLI MEDENYET TARH, Editr, Ekmeleddin hsanolu, stanbul, 1999. NSOY, Rifat,Tanzimat Dneminde ktisadi Dncenin Teekkl, Mustafa Reid Paa ve Dnemi Semineri, 13- 14 Mart 1985, Ankara, 1994. ZCAN, Abdlkadir, Cevad Paa, T. D. V slam Ansiklopedisi, c. VII, st., 1993. ZTUNA, Ylmaz, Byk Osmanl Tarihi, c. V, stanbul, 1994. ZTUNA, Ylmaz, Osmanl Devleti Tarihi- 1, stanbul, 2004. PAKALIN, M.Z., Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, c. III, st., 2004. RODERC, H. Davison, Osmanl Trk Tarihi (1774- 1923), ev. MehmetMoral, st., 2004.

247

SEYTDANOLU, Mehmet, Tanzimat Devrinde Meclis-i Val (1838- 1868), Ankara, 1994. SHAW, S. J. - E. K. SHAW, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, ev. Mehmet Harmanc, stanbul, 2006. SNAPLI, A. N., Mehmet Namk Paa, stanbul, 1987. SONYEL, Salahi R., Tanzimat ve Osmanl mparatorluunun Gayr-i Mslim Uyruklar zerindeki Etkileri, Tanzimatn 150. Yldnm Uluslararas Sempozyumu, Ankara, 31 Ekim- 3 Kasm 1989, Ankara, 1994. TANPINAR, A. H., Akif Paa, slm Ansiklopedisi, c. I, stanbul, 1950. Tanzimatn 150. Yldnm Uluslararas Sempozyumu, Ankara, 1994. TENGRENK, Y. K., Tanzimat Devrinde Osmanl Devletinin Haric Ticaret Siyaseti, Tanzimat I, stanbul, 1940. TKN, Cemal, Osmanl mparatorluu Devrinde Boazlar Meselesi, st., 1947. UAROL, Rfat, Kk Kaynarca Antlamasndan 1839a Kadar Osmanl mparatorluu, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, Red. Hakk Dursun Yldz, st., 1998 UNAT, F. R., Osmanl Sefirleri ve Sefaretnmeleri, Ankara, 1968. UNAT, F. R., Hicr Tarihleri Mild Tarihe evirme Klavuzu, Ankara, 1988. UZUNARILI, .Hakk, Osmanl Tarihi, c. 2- 4, Ankara, 1973. YT, Ekrem, Akdeniz Medeniyetleri Tarihinde Tanzimat, Tanzimatn 150. Yldnm Uluslararas Sempozyumu, Ankara, 31 Ekim- 3 Kasm 1989, Ankara, 1994. NAL, Sevim, 1838- 1841 yllar arasnda Trk-ngiliz Politik likileri, VIII. Tarih Kongresi, Ankara, 11- 15 Ekim 1976, Ankara, 1983. NAL, Sevim, Tanzimat Dneminde D Politika, Tanzimatn 150. Yldnm Uluslararas Sempozyumu, Ankara, 31 Ekim- 3 Kasm 1989, Ankara, 1994. VON BSMARK, Otto, Dnceler ve Hatralar, ev. Nijat Akipek, st., 1991.

248

VON MOLTKE, Helmuth, Moltkenin Trkiye Mektuplar, Hayrullah rs Terc., st., 1969. YURDAYDIN, Hseyin Gazi, Ahmet Resm Efendi ve Baz Dnceleri, Mustafa Reid Paa ve Dnemi Semineri, 13- 14 Mart 1985, Ankara, 1994.

249