You are on page 1of 142

T.C.

stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih Anabilim Dal

Yksek Lisans Tezi

XVII. VE XVIII. YZYILLARDA OSMANLI YNETMNDE YEMEN VE KASMLER DNEM

AYE KARA 2501070712

Tez Danman Prof. Dr. dris BOSTAN

stanbul 2011

Z Bu alma XVI. yzyln ilk yarsnda Osmanl hkimiyeti altna giren Yemenin XVII ve XVIII. yzyllarda siyasi durumunu incelemeyi hedeflemektedir. alma blmden olumaktadr. 1538den itibaren 1600 ylna kadar Osmanl idaresinde Yemen hakknda genel bir giriin ardndan ilk blmde XVII. Yzyln bandan itibaren 1635e kadar Osmanl valilerinin Yemendeki idaresi ve bu dnemdeki siyasi gelimeler zerinde durulmutur. Kansu Paann stanbul ve Msrdan asker ve mhimmat tedarikiyle Yemene gidii, buradaki faaliyetleri ve Osmanl devletinin idareyi Zeyd imamlara devri ile birlikte Kasm imamlarn dnemleri ikinci blmn konusunu oluturmaktadr. nc blmde ise 1635ten sonra Osmanl-Yemen ilikileri, Zeyd imamlarn d ilikileri ve bata ngiliz olmak zere Avrupal tccarlarn Yemen sahillerine gelilerine yer verilmitir.

ABSTRACT This work aims to analyse the political aspects of Yemen in 17th and 18th centruies, which fell into Otoman rule in the first half of 16 th century. The thesis consists of three chapters. There is a general introduction about Yemen that is under the control of Otoman begging from the year 1538 to 1600, after that in the first chapter the manipulation of Ottoman governors in Yemen begging from 17 th century to 1635 and political process of this term emphasized. Kansu Pashas departure to Yemen with the supply of soldier and ammunition from stanbul and Egypt, his activities in Yemen and with the passing the Otoman Impire the control to Zeyd Imams and the periods of Qasim Imams forms the matter of the second chapter. In the third chapter the relations between Ottoman and Yemen after 1635, foreign relations of Zeyd Imams and arrivals of Europan merchants, especially English merchants to Yemen coasts have been taken up.

NSZ

Portekizlerin XV. asrn sonlarnda Hint Okyanusuna varlar ve burada faaliyetleri Mslman tccarlar olumsuz etkilemi, kutsal topraklar iin tehlike arz etmiti. Bu srada Yemendeki Thirler bakentleri Zebidden gney sahilini kontrol etmekteydiler. Portekizin 1513te Kamarn adasn ele geirmesi zerine Osmanlnn yardmyla 1515te Selman Reisin komutasnda Sveyte bir donanma hazrlanm ve ayn sene Kamarn adasna varmt. Bylece ilk kez Yemene ulalm oldu. Yavuz Sultan Selimin Msr fethiyle Kzldenize ulaan Osmanl, Portekizlilerden gelecek herhangi bir tehdide kar savunma hatt olan Yemene 1538 ylnda girmiti. Yemen tarihi zerine yaplan almalar arasnda Yemenin XVI. yzylda Osmanl hkimiyetine girii ve Osmanl valilerinin buradaki idaresi ile ilgili olarak Hulusi Yavuzun almas zikre deerdir. Ancak eyrek yzyl Yemen valisi olarak grev yapan Hasan Paann 1604 ylnda Yemenden ayrlmasndan sonra Osmanl valilerinin Yemendeki faaliyetlerini ve 1635ten sonra ynetimi devralan Kasimi hanedanln inceleyen herhangi bir alma mevcut deildir. Dolaysyla bu alma XVII. yzyln ilk yarsndan itibaren Yemendeki Osmanl valilerini, idarenin imamlara geiini, XIX. Yzyla kadar Kasimi imamlarn dnemini ve Osmanl ile ilikilerini incelemeyi amalamaktadr. Tezin birinci blmnde Hasan Paann azlinden itibaren 1635 ylna kadar Yemen valileri ve faaliyetleri, mam Kasmn isyan ve valilerin Kasm ile mcadelelerine yer verilmitir. XVII. yzyln Yemendeki son Osmanl valisi Kansu Paann, selefi Haydar Paann kuatma altnda olmas ve artan isyanlar yznden zor durumda kalan Osmanl kuvvetlerine yardm iin stanbul ve Msrdan asker ve mhimmat takviyesiyle yola k, Kansu Paa ve maiyyetinin Yemendeki faaliyetleri ve mam Meyyedin idareyi devral, mam Meyyedden itibaren XVII. yzyln yarsndan itibaren ve XVIII. yzylda Yemende Kasim imamlar dnemi tezin ikinci blm konusunu oluturmaktadr.
ii

Son olarak nc blmde 1635ten sonra Osmanl Devletinin Yemen imamlar ile ilikileri, Yemene sefer teebbsleri ve Avrupal tccarlarn Yemen sahillerine gelerek buradaki faaliyetlerine yer verilmitir. Ayrca yine bu blmde Osmanl Devletinin 1635te Yemeni gzden karnn veya kaybediinin sebepleri tespit edilmeye allmtr. almada XVII. ve XVIII. asrlar kapsayan Ariv kaynaklarnn en nemli defter serilerinden olan Mhimme Defterleri tek tek taranarak zellikle 1635 ylnda Osmanl Devletinin Yemenden kp kmad saptanmaya allmtr. Ancak belki de karlalan en byk glklerden birisi dnem ile ilgili kesin hkm bildiren herhangi bir belgeye rastlanmam olunmasdr. Bu sebeple almann temelini daha ok Yemenli vakanvis ve tarihilerinin yazd kaynaklar tekil etmektedir. Bu kaynaklarn tamam doal olarak Yemenli olmayp dnemi bilen ada kaynaklarla karlatrlamadndan verilen bilgilerin objektifliinin saptanamamas dier bir sorundur. Yine de bu eserlerin ounun Yemen tarihini inceleyen aratrmaclar tarafndan tahkik yaplmaya deer grlmesi ve birok almaya kaynaklk etmesi gvenilirlii asndan nemlidir. Bu konuyu almam hususunda beni tevik eden, almalarm srasnda her konuda yardmc olan ve zellikle de motivasyonumu yksek tutmam salayan tez danmanm Prof. Dr. dris Bostana teekkr bor bilirim. Yine yapc eletirileri ve ynlendirmeleriyle teze katkda bulunan sayn Prof. Dr. Tufan Buzpnara mteekkirim. Yemen Cumhuriyeti Ulusal Arivleri Merkezi mdr Kad Ali Eb Ricle istediim kaynaklar ariv ktphanesinden temin etmemde yardmc olduu iin zel bir teekkr bor bilirim. Yemende kaynak eserlere ulamam konusunda bana her trl destei veren ve misafirperverliklerini esirgemeyen Sayn Nejat Sayem ve btisam el-Cerf ve belgelerin okunmas hususunda yardmc olan Mcahide Gnee kranlarm sunarm. Ayrca aratrmalarmda kolaylk gsteren Babakanlk Osmanl Arivi ve slam Aratrmalar Merkezi Ktphanesi alanlarna teekkr ederim.

Aye Kara
iii

NDEKLER
Z ................................................................................................................................. i ABSTRACT .................................................................................................................. i NDEKLER ........................................................................................................... iv GR ........................................................................................................................... 1
XVI. Yzylda Osmanl daresinde Yemen ............................................................................. 5

I. BLM YEMENDE OSMANLI HKMYET 1604-1635 A- 17. Yzyl Ortalarna Kadar Yemen Valileri ........................................................ 13 1. Cafer Paa Dnemi ............................................................................................ 15 2. brahim Paann Yemen Valisi Olarak Tayini ve Veft ................................. 19 3. Cafer Paann Tekrar Vali Oluu ..................................................................... 19
4. Mehmed Paa Dnemi ................................................................................................. 21 5. Fazl Paa Dnemi ....................................................................................................... 22 6. Haydar Paa Dnemi .................................................................................................... 24 7. Ahmed Paann Yemen Valisi Olarak Atanmas ve Katli ........................................... 26 8. Habe Valisi Aydn Paann Yemene Gnderilmesi .................................................. 27 9. Haydar Paann San adan Ayrl ............................................................................. 29 B- mam Kasmn isyan .................................................................................................. 31

II. BLM OSMANLININ YEMENDE YNETM MAMLARA DEVR VE YEMENDE KASM MAMLAR DNEM
A- Kansu Paann Yemene Gelii ve Ynetimin mam Meyyede Geii ........................ 34 1- Kansu Paann Yemenden ayrlndan sonra Arnavud Mustafa Beyin Muhay muhafaza mcadelesi ....................................................................................................... 44 B-Yemende Kalan Osmanllarn ve Mustafa Beyin Muhadan k ve Ynetimin Zeyd mamlara Brakl ............................................................................................................... 46

C- Yemende Kasim mamlar Dnemi ..................................................................... 47


1. El-Meyyed billh Muhammed b. el-Kasm (1029-1054/1619-1644) ......................... 47 2. mam Mtevekkil smail b. el-Kasm (1054- 1087/1644-1676) ................................... 48 a- Mtevekkil smailin Hadramevti Zaptedii .......................................................... 50 b- Ummanl Denizcilerin Zeyd Kylarn Tacizi: ...................................................... 51 iv

3. el- Mehd Ahmed b. el-Hasan b. el-Kasm (1087-1092/1676-1681) ............................. 53 4. el-Meyyed Billh Muhammed b. el-Mtevekkil smail (1092-1097/1681-1686) ........ 53 5. el-Mehd Muhammed b. Ahmed b. el-Hasan (b. el-Kasm) (1098-1130/1687-1718) .... 54 6. el-Mansr billh Hseyin b. el-Kasm b. el-Meyyed (1122-1131/1716-1720) ............ 56 7. el-Mtevekkil Alallh el-Kasm b. el-Hseyin(1128-1139/1716-1727) ........................ 58 8. el-Mansr el-Hseyin b. el-Kasm (1139-1161) ............................................................ 59 9. el-Mehd Abbs b. el-Hseyin b. el-Kasm (1161-1189/1748-1775)............................. 60

III. BLM XVII. YZYILIN LK YARISINDAN SONRA OSMANLI-YEMEN LKLER VE AVRUPALI TCCARLARIN YEMEN SAHLLERNE GEL A- Osmanl Devletinin 1635ten sonra Yemene Sefer Teebbs .......................... 63 B- XVII. Yzyln Yarsndan Sonra ve XVIII. Yzylda Osmanl-Yemen likileri 68 1- Siyasi likiler ................................................................................................... 69 a. Mekke erifleri-Yemen likisi..................................................................... 72 2- Ticari likiler .................................................................................................... 75 a-Kahve Ticareti ve Trk Tccarlar ................................................................. 78 C- XVII. Ve XVIII. Yzyllarda Yemende Avrupal Tccarlar ............................... 81 SONU ...................................................................................................................... 86 BBLYOGRAFYA.................................................................................................. 89 EKLER ..................................................................................................................... 100

KISALTMALAR
a.g.e. a.g.m. a.g.t. Bkz. BOA c. C.DH ev. DA EIC HH h. haz. MD MMD n. NMH Ad Geen Eser Ad Geen Makale Ad Geen Tez Baknz Babakanlk Osmanl Arivi cilt Cevdet, Dhiliye eviren Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi English East India Company Hatt- Hmayun Tasnifi Hkm Hazrlayan Mhimme Defteri Msr Mhimme Defterleri Nme Nme-i Humyn Defterleri

vi

S. s. thk. TSMA VOC

Say Sayfa Tahkik Topkap Saray Mzesi Arivi Verenigde Oostindische Compagnie

GR
Arap Yarmadasnn gneybat ksmn oluturan Yemenin, eski Roma ve Yunanl corafyac ve tarihilerin deyimiyle Arabia Felix1 in bats Kzldeniz, gneyi ise Hint Okyanusu ile snrldr. Gnmz Yemeninin kuzeyinde Suudi Arabistan Krall dousunda ise Umman Sultanl yer almaktadr. Ancak erken dnemde olduu gibi almamz dnemi Yemen snrlarn da kesin hatlaryla belirlemek olduka g gzkmektedir. Yemendeki Zeyd nfzunu en geni snrlara ulatran ve nde gelen imamlarndan mam Mtevekkil smail devrinde(1054-1087/1644-1676) u an Suudi Arabistan snrlar iinde yer alan Asr ve yine bugn Ummanda bulunan Zufr blgeleri Yemen snrlar iinde yer almaktayd2. Arap Yarmadas Yunanl Corafyaclar tarafndan genel olarak Arabia Felix, Arabia Patraea ve Arabia Deserta eklinde e ayrlmt. lki bugnk Yemen ve ona ek olarak Mehra ve Hadramevt topraklarn iine alyordu. Arabia Patraea bugnk Hicaz topraklarn, Arabia Deserta ise Arabia Felixin kuzeydousundan Frat nehrine kadar Suriye-Mezopotamya ln kapsyordu 3. XVIII. yzyln ikinci yarsnda Msr ve Arabistan zerinden Yemen ve Hindistana seyahat eden Carsten Niebuhr Yemenin Arap Yarmadasnn en bereketli ksmn oluturduunu ve arazi ve iklimsel farkllklarnn blgeyi doal olarak ikiye ayrdn belirtir4. Baz doulu mellifler ise blgeyi farkl ksmlara ayrarak tanmlamlardr5.

Seyyid Mustafa Slim Yemenin bitki rts ve tarm rnlerinin eitlilii asndan Arabia Felix (Mutlu Arabistan) diye isimlendirildiini ifade etmektedir. Bkz. Seyyid Mustafa Slim, el-Feth'lOsmani el-evvel li'l-Yemen:1538-1635, Kahire, 1969,s.12; Ahmed Salih Muhammed bazi, elYemen fil-mesadiril-kadimetil-Yunaniyye ver-Rumaniyye, San a 2004,s.116. Yunanl corafyac Strabonun Geographika adl eserinde Eratosthenesin Yemen hakknda Arabia Felix (el- arabiyyets-sa de)ifadesini kulland geiyor. Sz konusu blm iin bkz: Strabon, The Geography of Strabo, Cambridge 1961,c.VII, s.309. 2 El-Mutahhar b. Muhammed b. Ahmed b. Abdullah el-Cermz, Tuhfetl-Esma vel-Ebsr bim fis-Sretil-Mtevekkiliyye min Garibil-Ahbr: Sretl-mam el-Mtevekkil Alellah smail b. Kasm(1019-1087 h), thk. Abdlhakim b. Abdlmecid el-Hecr, Amman 2002, c.II, s.980. 3 Hulusi Yavuz, Yemende Osmanl daresi ve Rumz Tarihi, Ankara 2003, s. 60; Robert L. Playfair, A History of Arabia Felix or Yemen, Amsterdam 1970 s.1. 4 Carsten Niebuhr, Travels Through Arabia and Other Countries in the East, London 1792, c.II, s.45. 5 Ayrntl bilgi iin bkz. hsan Sreyya Srma, Yemen, .A, c. XIII, stanbul 1986, s. 371-385; Playfair, a.g.e. , s.1.

Daha ok dalk ve engebeli bir blgede olan Yemenin yukarda da belirtildii gibi bu ksmdan ilki kuzeydeki Hal b. Ya kb ovasndan Bbl-Mendeb boazna kadar uzanr ve Tihme ismiyle bilinir. Bu blge ekvatora yakn oluu ve yamurlarn nadir yamas sebebiyle kuraktr. Buna ramen baz blgelerinde hurma, ttn ve pamuk yetiir, bu ynyle ziraat asndan Yemenin nemli blgelerindendir. Tihmeden i blgelere, douya doru gidildike ykseklik artar ve bu dalk blge de yksekliine gre iki ksma ayrlr. Ykseklii 600den 1500 metreye kadar ulaan ksm Gney, ykseklii 1500 metreden 3500 metreye kadar ulaan blm ise Kuzey ksmdr. Arap yarmadasnn en yksek dalar da bu blgede bulunur. Dou blgesi ise Tihme blgesine paralel olarak uzanr ve San ann 10 km dousundan itibaren balar. Daha douya doru gidildike er-Rub hl lne kadar ykseklik giderek der. Daha i blgelerde su ve bitki rts azalr, ancak bu arazilerin ounda gerekli su saland takdirde tarm yapmak mmkndr6. Blgede k mevsiminde yamur yamazken Mays, Haziran ve Temmuz aylarnda bol miktarda yamur dmektedir. Ayrca Yemen ahalisi senede defa mahsul toplayabilmektedir7. Yemen bitki rts ve tarm rnlerinin eitlilii asndan zengin bir blgedir. Arap yarmadasnn yeil yerlerinin ou Yemen snrlar ierisinde bulunmaktadr. Yemen halk dalk blgelerde yaayanlar ve deniz seviyesine yakn ovalarda yaayanlar olmak zere genel olarak ikiye ayrlr. Bu ayrm bu iki grup arasnda tabiat farkllklarnn olumasna neden olmutur8. Yemenin Hint Okyanusundan Kzldenize girii salayan Bbul-Mendeb boazna hkim bir mevkide bulunmas phesiz stratejik konumu asndan olduka nemlidir. Antik dnemlerden itibaren Hindistan ve Dou Asyadan gelen ticari mallar Yemen limanlarnda toplanarak buradan Kzldenizin kaps olan BabulMendeb boaz geiiyle Akdeniz limanlarna ulatrlmaktayd. Kzldeniz ticaret yolu ayrca Avrupa Ktasna gelen erzak iin de dou ile ticarette en nemli yollardand. Dnya ticaret yollarnn en nemlilerinin zerinde bulunduu, uluslar
6

Slim, a.g.e. , s. 10-11. dris Bostan, Muhammed Hill Efendinin Yemene Dair ki Lyihas, Osmanl Aratrmalar, say 3,stanbul 1982, s. 308. 8 Slim, a.g.e. , s.12.
7

aras ulamn atardamar olan Kzldenize kysnn olmas Yemenin nemini arttrmtr9. XV. Yzyln sonlarna kadar eski ticaret yollarnn ou Mslmanlarn hkimiyetinde bulunuyordu. Bu ticaret yollarnn en nemlisi olan ve kuzey tarafnda Msrn, gney tarafnda da Yemenin bulunduu Kzldeniz ticaret yolu bu iki tarafa da byk refah salamtr. Ancak bu asrn sonunda Portekizliler mit Burnu yoluyla Hint Okyanusuna gelmeyi baardlar10. Bu ticaret yolunun nemi sebebiyle balangta Portekiz ve Hollandallar, sonradan da ngiliz ve Franszlar bu blgeyi kontrol altnda tutmak iin saysz aba sarf etmilerdir11. XVI. asrn balarnda Gney Afrikay dolaarak Hindistana gelen Portekizliler Kzldeniz ve Basra Krfezinden Akdeniz limanlarna doru akan ticareti tekelleri altna almak istediler. Bu noktada stratejik neme sahip noktalar tutmak istediler. Bat Hindistan sahil ehirlerinden ve Asya lkelerinden gelen ticri emtia Arap ve Gceratl tccarlarn eliyle Hrmz ve Aden liman gibi kilit noktalardan geerek Basra Krfezi ve Kzldeniz yollaryla Osmanl ve Avrupa lkelerine ulatrlyordu 12. Hint Okyanusunda grnen Portekizlilere denizde kar koyabilecek bir g yoktu. Okyanus evresindeki devletler siyasi birlikten ve denizcilik kabiliyetinden yoksunlard. Bu durum Portekizlilerin Bat Hindistan sahillerine yerlemelerini kolaylatrmt13. Portekizlilerin Kzldeniz ve Basra Krfezinin giriini kapatmalar bilindii zere blgedeki Mslman tccarlarn faaliyetlerini olumsuz etkilemi ve Memluk Msrnda Sultann baharattan elde ettii gmrk gelirlerine de tesir ederek bir tr ekonomik kriz yaratmt14. Daha da nemlisi Mekke ve Medine Portekiz tehlikesiyle kar karya kalmt. Hadrm kroniklerini inceleyip Arapadan ngilizceye tercme eden R.B. Sergeantn almas, blgedeki Portekiz ve Osmanl faaliyetlerini Arap tarihilerin

btisamMuhammed Huseyn el-Cerf, el-Alktt-Ticriyyetil-Yemeniyye - el-Brtniyye: Min Evilil-Karnis-Sbi Aar Hatta 1839,Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, San a niversitesi Edebiyat Fakltesi, San a 2005,s. 13-15.; Mustafa L. Bilge, Kzldeniz, Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi (DA), XXV, Ankara 2002, s.558. 10 Slim, a.g.e. , s.45. 11 el-Ceraf, a.g.t. s.15. 12 Salih zbaran, Osmanl mparatorluu ve Hindistan Yolu: XVI. Yzyl Banda Hint Okyanusu, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi, stanbul 1978, s.71-75. 13 Salih zbaran, Yemenden Basraya Snrdaki Osmanl, stanbul 2004, s. 110. 14 R.B. Serjeant-Ronald Lewcock, San a: An Arabian Islamic City, Londra 1983, s.68.

gzyle ortaya koymas bakmndan son derece nemlidir15. Bu kroniklerden Tarh-i hanbale gre 912/1506-1507 senesinde Portekizliler Sokotray alarak, buradaki elli Mslman katletmi ve bir kale ina etmilerdi. Tarihi bn yasn bildirdiine gre, 912 Zilhicce/Nisan-Mays 1507 tarihinde Hint Okyanusundaki Portekiz faaliyetleri daha da artmt. Portekizliler, Hint tccarlarn gemilerini rahatsz ediyorlar, yollarn kesip ne kadar mallar varsa el koyuyorlard. Hatta bu durum sonucunda Msrda pamuklu kuma ve pirin kymetlenmiti16. Portekizlilerin blgedeki etkinliklerini engellemek amacyla 1508 senesinde Emir Hseyin komutasndaki bir filo Portekizlilere kar saldrda bulunduysa da hemen ertesi sene Portekizlilerin Emir Hseyinin alt yz kadar askerini katletmesiyle yenilgiye uramt17. 1515te Osmanlnn yardmyla Sveyte on dokuz gemiden oluturulan Memlk filosu, Selman Reisin komutasnda Portekiz mcadelesi iin yola kt18. Ancak Memluk donanmas Portekizlilerle mcadele edecek gte deildi. 921 senesinin Zilkade aynda (1515-1516 Aralk-Ocak) Emir Hseyin ve Selman Reis Kamarn adasna ulat. Bylece Osmanllar blgedeki Portekiz faaliyetlerine mdahale amacyla ilk defa Yemene intikal etmi oldular 19. 1517de Yavuz Sultan Selim Msr fethederek Mslmanlarn ticaret yapt yollarn gvenliini salama grevini ve Kutsal meknlarn koruyuculuunu da stlenmi oldu. Bu fetihle beraber artk Portekizlilerle mcadele ii Kzldeniz sahillerine ulaan Osmanllar tarafndan yrtlecekti. Bylece bu mcadeleyi srdrebilecek yegne g olan Osmanllar ile Portekiz, Hint Okyanusunda kar karya gelmiti. 1517 ubatnda Portekiz donanmas Cidde zerine gitti ancak Ciddede bulunan Selman Reisin ehri mdafaasyla geri ekilmek zorunda kaldlar 20. Portekizlilerin bu teebbsleri sebebiyle Kutsal Topraklar ciddi bir tehlikeyle kar karya kalmt. Selman Reis 1525te Portekizlilerin Hindistan ticari emtiasna sahip olmalarndan dolay Osmanl hazinesinin zarar grdn ve Portekizlileri zapt
Sz konusu alma iin bkz. R.B. Serjeant, The Portuguese off the South Arabian Coast: Hadrami Chronicles, Oxford 1963. 16 bn yas, Bediuz-Zhr fi Vekayiid-Dhr, Kahire 1984, c.IV s.112. 17 Halil nalck, Osmanl mparatorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, stanbul 2000, c.I, s. 378-379. Ayrca bkz. Serjeant, a.g.e. , s.44-45. 18 zbaran, a.g.e. , s.116. Ayrca bkz. nalck a.g.e. ,s.380. 19 Serjeant, a.g.e. , s.48. 20 zbaran, a.g.e. , s.116.
15

ettikleri kalelerden atmak gerektiini belirten bir rapor kaleme alarak, BbulMendeb boazna bakan limanlarn ele geirilmesi yoluyla Kzldenizdeki Osmanl gcnn salamlatrlmasn istemitir 21. Bunun zerine Selman Reisin ynetimindeki donanma Yemen taraflarna gnderilmitir22. Selman Reisin lmnden sonra yeeni Mustafa, merkezden bamsz olarak Portekiz tarafndan kuatlan Diu iin yirmi alt paralk bir donanma hazrlad. Diuyu Portekizlilere kar mdafaa edip, dmesini engellemi oldu. Ancak daha sonra Portekizliler Gcerat hkimi ile anlaarak kentin karsna bir kale yaptlar, bunun zerine Gcerat hkimi Osmanllardan yardm istemek zorunda kald. Ayrca tm bu olaylar sonucunda 1531 senesi sonunda skenderiye ve Beyrutta baharat kalmamt23.

XVI. Yzylda Osmanl daresinde Yemen


Daha birinci Msr Beylerbeyilii dneminde Yemen taraflarna sefer yapmay tasarlam olan Hadm Sleyman Paa bu isteinin 1530 ylnda uygun bulunmasndan sonra, Yemen taraflarna sefer iin Sveyte bir donanma ina edildi. Ancak Hadm Sleyman Paann 1533-1535 yllarndaki ran seferlerinde Padiaha katlmak zere Msr Beylerbeyiliinden ayrlmas bu seferin ertelenmesine sebep olmutu. Gcerat hkiminin Portekizlilere kar Osmanl mparatorluundan yardm istemesi zerine bu seferin gereklilii bir kez daha ortaya km oldu, bylece Irakeyn seferinden sonra 1536 ylnda ikinci kez Msr Beylerbeyisi olan Hadm Sleyman Paann serdarlndaki donanma 22 Haziran 1538de Sveyten yola kt24. Yedi gn sonra Ciddeye varan Sleyman Paa 25 buradan Kameran adasna, ardndan da Bbl-Mendeb boazn geerek Hint Okyanusuna kt ve

nalck, a.g.e.,s.382. Cengiz Orhonlu, Osmanl mparatorluunun Gney Siyaseti: Habe Eyaleti, Ankara 1996,s.13. ; Hac Ali, Ahbrl-Yemn,Sleymniye Ktphanesi Hamidiye ksm, no.886, vr.22b. Selman Reis kaptanlndaki bu donanma Sveyten yola karak 932 senesinde Evst- Ramazanda ( Haziran 1526) Ciddeye vard. 23 zbaran, a.g.e., s. 129-134. 24 nalck, a.g.e., s.385; Yavuz, a.g.e., s.83-85./LXXXIII; Orhonlu, a.g.e.,s. 16; zbaran a.g.e.,s.134135. 25 Kutbddin Muhammed b. Ahmed Nehrevali, el-Berk'l-yemni fi'l-asri'l-Osmni, Riyad 1967,s.78
22

21

Adeni ele geirerek Behram Beyi buraya sancak beyi olarak atad26. Daha sonra Hint Okyanusuna giden donanma iki ay kadar burada kald ancak, baarsz bir ekilde geri dnd27. Sleyman Paa daha sonra Zebidi de zapt ederek, Yemeni Osmanl topraklarna dhil etmi oldu. Bylece Kzldenizde Trk hkimiyeti salanm, Portekiz yaylmas dizginlenerek Arap-Hint baharat ticareti gvenlik altna alnm oldu28. Sleyman Paa Zebidden ayrlmadan nce Zebid ve Aden blgelerini iine alan bir eyalet oluturmu ve idareyi Mustafa Beye vermiti. Bu sayede Yemenin dier blgelerinin de Osmanl hkimiyeti altna alnmas iin adm atlm oluyordu29. Ayrca Hadramevt Sultan Bedr de Osmanl Devletine bal olduunu bildirmi, her yln balangcnda verilmek zere 10.000 eref vergiye balanmt30. Osmanllar Yemendeki yaylmac politikasn srdrerek 946/1539-1540da Taizi kuatt ve San aya ulamaya alt. Mustafa Near Paadan (1540-1545) sonra Yemen Beylerbeyisi olan veys Paa (1545-1547) 953/1546 ylnda Taizi fetheti. Taizin fethi haberi ksa srede Sana aya ulat. Bu kriz mam erefeddni aralarnda anlamazlk olmasna ramen olu Mutahhardan yardm istemeye mecbur etti. Bunun karlnda mam erefeddn, Mutahharn imaml kendisine brakmas artn da kabul etmek zorunda kalmt. Mutahhar daha sonra San aya geerek kendi adna para bastrd31. 1540 ylndan itibaren Yemenin Osmanl merkez idaresiyle olan ba glendirilerek beylerbeylik kurulmutu. Osmanl resm Beylerbeyilik kaytlarn

Nehrevl, a.g.e. , s.80-81; Orhonlu, a.g.e. ,s.17. Serjeant, a.g.e. , s.95. 28 C.G.Brouwer, Cowha and Cash: The Dutch East India Company in Yemen 1614-1655, Amsterdam 1988, s.14. 29 Yavuz, Rumz Tarihi. s.88-89. 30 Yavuz, Rumz Tarihi s.92. ; Serjeant,a.g.e., s.96. 31 Yavuz, Rumz Tarihi, s. XCVIII-XCIX/98-99; Serjeant-Lewcock, a.g.e., s. 70.
27

26

ieren 957-958/1550-1551 tarihli Sancak Tevcih Defterine32 gre Yemen Vilyet-i Zebid ve Aden eklinde kaydedilmiti33. veys Paa ldrld srada Taiz Sancakbeyi olan zdemir Bey, Osmanl idaresine kar birlik olan Zeydlerle zellikle de Mutahhar ile mcadele ederek, Zebidde tekrar hkimiyeti salad. 954/1547de San ay fethetti ve Ferhad Paadan (1547-1549) sonra Beylerbeyi oldu. zdemir Paa Yemenin beylerbeylii tesis edilebilecek kadar geni bir blge olduunu dnyordu. Nitekim 973/1565 ylnda tamamnn kontrol altna alnmasnn gl ve Mahmud Paann da istei zerine Yemen eyaleti iki beylerbeylik eklinde taksim edilmiti34. Bunlardan biri 12 sancaktan oluan ve merkezi Zebid olan Yemen, dieri de 17 sancakl San a vilayeti idi35. Rdvan Paann (972-974/1564-1567) Yemen Beylerbeyisi olduu srada 28 Kasm 1565 (25 Cemziyelevvel 973) tarihli bir hkmle vilayetin iki beylerbeyliine ayrld haberi geldi. Bylece San a vilayeti kendisine, Zebid vilayeti de Murad Paaya tevcih edilmiti36. zdemir Paann(1549-1555)Yemende Osmanl hkimiyetini tam anlamyla salamasndan sonra, Mahmud Paa(1560-1565) ve haleflerinin tutumlar, emirler ve Osmanl askerleri arasndaki anlamazlklarn oalmas37 halkn honutsuzluuna sebep olarak, Zeyd mam Mutahharn ynetime kar ayaklanma sebebinin temelini oluturdu38. Zeyd lideri mam Mutahhar yeterli gce ulanca San aya doru ilerledi ve 13 Safer 975/19 Austos 1567 tarihinde ehre girdi39.

Sz konusu defter iin bkz. .ahin-F.Emecen, Osmanl Tara Tekilatnn Kaynaklarndan 957958(1550-1551) Tarihli Sancak Defteri, Belgeler, XIX/232 Ankara 1999. 33 Feridun Emecen, Osmanl Klasik anda Siyaset, stanbul 2009, s.384-385. 34 Yavuz, Rumz Tarihi, s.CXIV/114. 35 Yavuz, Rumz Tarihi, s.XCIC-CXV/99-115; Serjeant- Lewcock, a.g.e., s. 70. ; Jane Hathaway, ki Hizbin Hikyesi: Osmanl Msr ve Yemeninde Mit,Bellek ve Kimlik,ev.Cemil Boyraz, stanbul 2009, s.103. 36 Yavuz, Rumz Tarihi, s. CXIV/114. 37 Slim, a.g.e. s.203. 38 nalck, a.g.e., s.394-395; Serjeant-Lewcock, a.g.e. , s.71. ; Yavuz, Rumz Tarihi, s.CXVCXVII/115-117. 39 Serjeant-Lewcock, a.g.e. , s.71; Ayrntl bilgi iin bkz.Yavuz, Rumz Tarihi, s.CXVIIICXIX/118-119.

32

Yemen Beylerbeyliinde Osmanl merkez idaresinin tesisi abalar ciddi bir direnile karlamt. Yemen Zeyd, smail kabile reisleri, ulema aileleri gibi tabakalar ile blnm bir toplumdu. Merkezleme kent ve kasabalarda kadlklar kurulmasn da ieriyordu, bu durum yerel kadlar Mutahhara katlmaya sevk etti ve Sultan Sleymann lm haberi 1567de Yemene ulatnda Mutahhar Yemen hkimi olarak bamszln ilan etti 40. kiye blnen Yemenin San a vilayeti beylerbeyisi Rdvan Paa ve Zebid merkezli Yemen vilayeti Beylerbeyisi Murad Paa arasndaki ihtilaf, mam Mutahharn Kuzey blgelerde galibiyet kazanmasna yardmc oldu ve bu karklktan yararlanarak isyann gney blgelere yayabildi 41. mam Mutahhar, Murad Paaya Rdvan Paann zulmn ve kt muamelelerini ikyet eden uzun bir mektup yazd ve bylece zaten aralarnda anlamazlk olan Murad Paa bu durumu stanbula bildirerek Rdvan Paann azlini istedi. Bu ikyetler zerine Rdvan Paa 974 evvalinde (1567 Nisan-Mays) San a Vilayeti Beylerbeyliinden azledilerek yerine Hasan Paa tayin edildi42. Hasan Paa Yemene gelene kadar Vilayetten Murad Paa sorumlu oldu. Hasan Paann Yemene ulamas 975 Safer/1567 Eyll ayn buldu. Bu sre zarfnda Murad Paa tek bana kalm oldu, Mutahhar da Rdvan Paann San a Vilayetinden azlinden dolay oluan boluu frsat bildi ve San aya doru ilerledi ve ehri kuatt43. Asilerin Murad Paay katletmesinden sonra, Yemendeki Osmanl nfuzu iyice kt, Mutahharn askerleri gneyde Adene kadar ilerlediler Safer 975/Eyll 1567de San aya giren mam, Aden ve Taize de Ali b. e-evi komutasnda byk bir ordu gnderdi. Zebid ve Tihame blgesi hari Yemen blgesi Osmanl hkimiyetinden kmt44. Mahmud Paa bu isyan patlak verdii srada Msr valisiydi. Yemende gelien olaylar stanbuldan saklam ve Msrdan Yemene az bir miktar asker gndermekle yetinmiti. Bundan dolay Yemendeki Osmanllar ok saydaki asker
40

nalck, a.g.e. s.392-394. Slim, a.g.e. , s. 222. 42 Yavuz, Rumz Tarihi, s.CXVI-CXVIII/116-118.; Slim, a.g.e. s.223. 43 Slim, a.g.e. s.223. 44 Slim, a.g.e. s.228-229; Yavuz, s.CXXI/121.
41

ve yardmn kendilerine ulamasndan mahrum kaldlar. Msr Valisi olarak Kzldeniz havzasnda ilerin yolunda gitmesi Mahmud Paann sorumluluu altndayd. Bu sebeple isyan kendisinin bastrmasnn istenilmesinden korkuyordu. Ayrca Yemen Vilayetinin ikiye blnmesinden, dolaysyla vaziyetin bu hale gelmesinden de sorumluydu45. Yemende ayaklanan Zeydlerin isyann bastracak kuvvete Lala Mustafa Paann nce serdar tayin edilip ardndan azledilmesinden sonra vezirlik rtbesi ile Koca Sinan Paa serdar tayin edilmiti, Sinan Paa beraberinde byk toplar ve kalabalk bir kuvvetle 17 Recep 976/5 Ocak 1569 tarihinde Msrdan Yemene doru hareket etti Czn47a ulat48. Bu srada Osman Paa Taizde bulunan Khiriyye kalesini kuatmt. Ancak Mutahhar Taize byk bir ordu gnderdi. Bu ordu Osman Paann ulam yollarn kesti ve Zebidden buraya erzak geliini engelledi. Osman Paann imdadna Sinan Paa yetiti. Kahiriyye kalesi etrafn surla evirerek buradaki birlikleri kaleyi teslime mecbur brakt. Bylece Taizin etraf da gvenlik altna alnm oldu49. 1567 Ekiminden beri Zeydilerin elinde bulunan Aden, Kurdolu Hayreddin Hzr Bey kumandasndaki donanma ile denizden ve Memi Bey kumandasndaki ordu ile de karadan kuatlmt. Aden muhafz Kasm b. evi bu durum karsnda Portekizlilerden yardm istemiti. Yardm iin gelen Portekiz sava gemileri Kurdolu tarafndan geri pskrtlerek Aden 27 Zilkade 976/ 13 Mays 1569da tekrar alnd50.
46

. Sinan Paa birok Yemen valisinin Yemene giderken veya

dnerken yapt gibi nce Medine ve Mekkeye yneldi. Bu ziyaretinden sonra

Slim, a.g.e. , s.229. Hulusi Yavuz, Kbe ve Haremeyn iin Yemende Osmanl Hkimiyeti: 1517-1571, stanbul 1984, s.91-97. ; Serjeant-Lewcock, a.g.e. , s.71. 47 Kzldenize kys olan ve Suudi Arabistana ait Saby blgesinde bulunan liman ehri. Bkz. Muhammed b. Ahmed el-Hacerl-Yemn, Mecm u Buldnil-Yemen ve Kabilih, thk. smail b. Ali el-Ekva , Beyrut 1984, c.1, s. 171 48 Slim, a.g.e. s. 263. 49 Slim, a.g.e. , s.263-264. ; Yavuz, Kbe ve Haremeyn iin Yemende Osmanl Hkimiyeti, s. 9799. 50 Yavuz, Kbe ve Haremeyn iin Yemende Osmanl Hkimiyeti, s.98.
46

45

Sinan

Paa

aralarnda

anlaamazlk

olan

Osman

Paay

Yemen

Beylerbeyiliinden azlederek yerine tekrar Hasan Paay Beylerbeyi olarak atad 51. Adenin zapt edildii haberini alan Sinan Paa, Hseyin Beyi burada sancakbeyi olarak brakt ve San aya yneldi52. Sinan Paa San aya Taiz ve Zemr zerinden ilerledi. Mutahhar, kuvvetlerini San ann kuzeyinde bulunan dalk blgelere, savunmay burada younlatrmak iin ekmeye karar vermiti. Yanna elde ettii servetini ve kalelerden ele geirdii toplar ald. San allardan herhangi bir tahriple karlamamalar iin ehri teslim etmelerini istedi. San a askerlerinden kendi emri altna 500 kadar asker alarak San ann kuzeyindeki dalk blgeye ekildi. Bylece Sinan Paa Zemr ve San ay savamadan zapt etti, 11 Safer 977/26 Temmuz 1569da San aya girdi. Sinan Paa lml bir politika izleyerek ehir halknn gvenliini salayacana dair bir ferman gndermi, askerleri ehre girdiinde de haneleri taciz etmesinler diye balarna bir avu tahsis etmiti53. Sinan Paann Yemenden ayrld 4 evval 978/ 1 Mart 1571 tarihine kadar Osmanl hkimiyetinden km yerlerin fethi tamamlanm, birok hisar, kale, kasaba ve nhiye de ele geirilmiti. Sinan Paa Mutahhar ile btn Yemende hutbe ve sikkenin padiah adna olacana, Osmanlnn nceki sahip olduu yerleri geri alacana ve Mutahharn Hb kalesindeki asilere yardm etmeyeceine dair bir anlama yapt. Sl kalesini ve eyaletin bir ksmn mam Mutahhara verdikten sonra Osmanl idaresinde kalan yerleri Yemen Beylerbeyi Behram Paaya brakarak 4 evval 978de Yemenden ayrld54. Bylelikle Yemende Osmanl hkimiyeti Sinan Paa eliyle tekrar salanm oldu. Behram Paa (979-983/1570-1575) Sinan Paadan sonra yarm kalan fetihleri tamamlayarak Yemendeki Osmanl idaresini salamlatrd55. Mutahharn vefatndan sonra (.980/1572) geride kalan oullar ayrla dtler ve aralarnda

51

Slim, a.g.e. ,s.269. Yavuz, a.g.e. s.100. 53 Serjeant-Lewcock, a.g.e. s.71.; Slim,a.g.e. s. 256-257. 54 Yavuz, Rumz Tarihi, s. CLIX-CLX/159-160. 55 Yavuz, Rumz Tarihi, s. CLXI/ 161.
52

10

ekimeler meydana geldi56. Babalarnn topraklarn kendi aralarnda bltler, bu durum mam erefddn slalesinin saltanatnn ykmna sebep oldu. Dolaysyla Mutaharn lm, Yemendeki Osmanl idaresinin glenmesini salayan nemli amillerdendi57. Behram Paann azlinden sonra Yemen Beylerbeyliine tayin edilen Mustafa Paa greve balad srada vefat edince Yemen vilayetine Kuyucu Murad Paa tayin edilmitir58. Murad Paa (983-988/1576-1581) greve geldikten sonra kuzey blgelerdeki emirler arasnda meydana gelen ekimelere mdahale etmeyerek bu durumdan da faydalanmaya almad. Murad Paa Yemene geldii gnden itibaren yumuak bir politika izledi ve fesat karan Osmanl yneticilerinin karsnda yer ald. Yemenlilerin daha nce yaptklar hatalardan tr yeni hatalar yapmadklar srece cezalandrlmayacaklarn duyurdu. Bylece Murad Paa Yemenlileri kendine ekerek onlara kar lml bir politika izlemi oldu59. Murad Paann Osmanl daresini tehdit eden meselelerdeki tutumlar sert idi. Nitekim kendi dneminde kuzeydeki nis60 blgesinde mehdlik iddiasyla ortaya kan bir ahs yakalanarak katledildi. Yine dnemin nemli olaylarndan biri de elHasan b. Ali b. Davud el-Meyyedin imamlk davasyla ortaya k idi. Bu mesele de Murad Paa tarafndan asilerin bozguna uratlmasyla son buldu. Her iki olay da hemen hemen ayn zamanda meydana gelmiti (986/1578-79)61. Murad Paann Beylerbeyiliinden sonra Hasan Paa vezirlik rtbesiyle Yemen Beylerbeyliine atand. stanbuldan Msra urayp burada gerekli levazm tedarik ettikten sonra Sveyden deniz yolu ile Mekkeye urayarak, 1581 ubatnda Taize vard. Hasan Paa ve Sinan Kethda Yemene ulatklarnda vilayet karklklar iindeydi. mam erefddn ailesiyle yaplan anlamalar kaldrd ve g kullanarak Yemenin tamamn hkimiyeti altna almaya alt. Kethds
mam Mutahharn oullar arasndaki mcadeleler iin bkz.Yahya b. el-Hseyin b. el-Kasm b. Muhammed b. Ali, Gyetl-emn f ahbril-kutril-Yemn, thk. Sa d Abdlfettah Ar, Kahire 1968, s.745-747. 57 Slim, a.g.e., s. 317-321. 58 Yavuz, Rumz Tarihi, s.CLXIV/164. 59 Slim,a.g.e., s. 324.(1992) 60 Zemr ehrinin kuzeybatsnda yer alan geni blge. Bkz. Ahmed el-Makhaf, Mu cemul-Buldn vel-Kabilil-Yemeniyye, San a 2002, c.I, s. 9. 61 Slim,a.g.e. s.324 -327.(1992)
56

11

Emr Sinan asilerin zerine gndererek birka yl ierisinde asi eriflerin itaat etmelerini salad. Mutahharn topraklarn ele geirerek Ekim 1586da Mutahhar ailesi erafn stanbula gndererek isyanlarn nn almaya alt. Hasan Paa ierideki isyanlar bastrmaya urat gibi Hint sularnda zuhur eden spanyollarla da mcadele ederek donanmalarn etkisiz hale getirdi. 1591de Yemende skneti salam olan Hasan Paa 1597de ayaklanan ve Sl ile Kevkebn62 ele geiren Zeydler ile ciddi mcadeleler verdikten sonra 1599da asileri buradan uzaklatrmay baard. Neredeyse eyrek asr Yemen Beylerbeyi olarak grev yapan Hasan Paa I.Ahmed zamannda grevden affn istemesiyle 20 Haziran 1604te Yemenden ayrld63.

Sl ve Kevkebn, San ann kuzeybatsnda yer almaktadr. Hulsi Yavuz,Hasan Paa, Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi(DA),c. XVI, stanbul 1997,s. 341-342; Yavuz, , Rumz Tarihi, s.CLXVII-CLXX/167-170. Ayrca stanbul niversitesi Tarih Blmnde doktora rencisi olan btisam el-Ceraf, Hasan Paa dnemini doktora tezi olarak hazrlad iin bu dnemle ilgili ayrntl bilgi verilmemitir.
63

62

12

I. BLM YEMENDE OSMANLI HKMYET 1604-1635

A- 17. Yzyl Ortalarna Kadar Yemen Valileri


Sultan III. Mehmedin vefatndan(1595-1603) sonra I. Ahmedin tahta kt (1011-1026/1603-1617) haberi Yemene ulatnda daha nce III. Murad zamannda Yemendeki grevinden ayrlmay taleb eden Hasan Paann isteiyle Yemen eyleti valilii Hasan Paann kethds Emir Sinana tevcih olunmutur64. Bu tarihten sonra Yemenden ayrlan Hasan Paann Msr yoluyla stanbula ulamak iin 1013/1605 tarihli bir hkmde de belirtildii zere skenderiye ve Dimyat kapudanlar tarafndan pre kadrga ile gvenli bir ekilde stanbula ulatrlmas istenmitir65. Ayrca yine ayn tarihte Msr Beylerbeyisi olan Mehmed Paaya gnderilen bir hkmde henz Msra varmam olan Hasan Paann bu vilayete varnca kendisine lazm olan mhimmat tedarik edildikten sonra stanbula ulatrlmas sylenmitir66. mam Kasm ve Zeyd kabilelerle Hasan Paa dneminde de kethda iken mcadele eden Sinan Paann Beylerbeyi olduu dnemde hibir isyan vuku
Ahmed Rid, Tarih-i Yemen ve San a, stanbul 1291/1874,s.186; tf Paa, Yemen Tarihi, 1326 /1908, Dersadet, s. 88. ; Yahya b. el-Hseyin, a.g.e. , s.784. 65 4 evval 1013/23 ubat 1605 tarihinde skenderiye ve Dimyat kapudnlarna gnderilen hkm: MD 75, h.124. 66 4 evval 1013/23 ubat 1605 tarihli Msr muhafazasnda vezir olan Mehmed Paaya gnderilen hkm: MD 75, h.125.
64

13

bulmamt. Sinan Paa Yemende ky ky, hane hane gezip fitne unsurlarn ortadan kaldrp skneti salad67. 17. Yzylda yaam olan Hac Ali Ahbrl-Yemn isimli eserinde Sinan Paann Zeyd mezhebinin zerine giderek halktan bu mezhebin fakhlerini himaye etmemelerini ve onlar saklamamalarn istediini anlatr. Yine Ahbrl-Yemnde geen bir rivayete gre Sinan Paa Zeyd mezhebinden birka fakihini bulmak iin baz kyleri kuatm ve ky ahalisi de ilerinde bulunan fakihi saklayamaynca onu Hindistandan Yemene ticaret iin gelen bir Yahudi tccar ekline sokmulard. Peine de birka adam verip karmaya alrken Sinan Paa durumu anlam, Yahudi klna giren fakihi yakalatp idam ettirmiti68. 1013/1604-1605te Bild- Hayme69ahalisi isyan etmi, Sinan Paa da kethdas Zlfikar Emir Ahmed b. Muhammed ile bu blgeye gndermiti. Buradaki isyan bastrlnca Emir Zlfikar San aya dnd. Ayn sene Cebel-i Harazda da isyanlar karak iddetli arpmalar sonucu bastrlmt70. mam Mutahhardan sonra Osmanl idaresi tarafna geen erefddn ailesinden emir Abdrrahim b. Abdrrahman, 1014/1605 senesinin balarnda artk Kasma tbi olacan ve onunla Osmanl idaresi tarafnda iken savamasndan tr piman olduunu, artk kendisine yardmc olacan bildirdi. Bu srada Barata71 ekilmi olan Kasm bu durumu memnuniyetle karlad ve Abdrrahim ile balant kurdu72. Abdrrahimin bu isyan Sinan Paaya haber verildi. Sinan Paa bu durumu balangta ok nemsemese de sonradan birok taraftan ahalinin ard ardna Abdrrahime katlmas ve Abdrrahimin Kevkebn istila etmesiyle Emir Mehmedin yardmna asker gnderdi. Bylece Emir Muhammed b. Ahmed ile Abdrrahim arasnda iddetli arpmalar meydana geldi 73.

Hac Ali, a.g.e. , vr. 202a. Hac Ali, a.g.e. , vr. 202a. 69 San ann gneybatsnda yer alr. 70 Ahmed Rid, a.g.e. , s.188. 71 San ann kuzeydousunda yer alan da. Bkz. Muhammed b. Ahmed el-Hacerl-Yemn, Mecm u Buldnil-Yemen ve Kabilih, thk. smail b. Ali el-Ekva , c.I, Beyrut 1984, s. 107. 72 Ahmed Rid,a.g.e., s.189.;Atf Paa, a.g.e., s.88. 73 Atf Paa, a.g.e., s.89.
68

67

14

1015 senesi Rebilahr aynda (Austos/Eyll 1606) Emir Muhammed b. Ahmed vefat ettikten sonra yerine kardei smail geirildi. Ancak smail hasta olduu ve her an hareket etmeye muktedir olamad iin Sinan Paa tarafndan kendisine mnasip birini yerine atama yetkisi verildi. smail de Salh b. Mutahhar b. Salh b. emseddni greve getirmek istedi ise de Salh b. Mutahharn devlete olan dmanln hissedince durumu Sinan Paaya ileterek ondan uygun grd birini Tavle74ye gndermesini istedi. Sinan Paa da Abdullah b. Mutahhar adndaki bir ahs Tavlede bulunan Osmanl askerlerinin bana kumandan olarak gnderdi. Emir Abdullah bunun zerine Tavleye gitti ve Salh b. Mutahar Osmanl idaresi aleyhine olan tutumlarndan tr azarlad. Salh b. Mutahar, bu durumu inkr etmi, Emir Abdullah devlet aleyhtarl yapmad hususunda ikna etmi ancak bu defa kzgnl daha da artm ve kabilelere gizlice mektuplar gndererek onlar da isyana tevik etmiti. Salhn bu isyan zerine Sinan Paa Emir Abdullaha takviye asker gndermi, Salhn yardmna gelen kabilelerle de mcadele edilerek sonunda Salh yakalanarak idam edilmiti75.

1. Cafer Paa Dnemi


Esbak Yemen valisi Hasan Paann hazinedar olan Cafer Paa, Habe Beylerbeyisi olarak Sevvkinde bulunduktan sonra Yemen Eyaletinin valiliini istemi ve eyaletin kendisine verilmesi zerine buradan gemilerle Yemen sahiline gemiti76. 1016/1607 senesi balarnda Sinan Paaya grevinden azli ve Cafer Paann valilii haberi Yemene ulat. Bu srada Kethda Zlfikar, ikinci kez Mesr77un fethine gidip ahalisini itaat altna aldktan sonra Kevkebn evresinde Abdrrahimin

San ann gneybatsnda yer alr. Bkz. Muhammed b. Ahmed el-Hacerl-Yemn, a.g.e. , c.2, s. 559. 75 Ahmed Rid, a.g.e. , s.192-193. 76 Hac Ali, a.g.e ., vr. 202b. ; Rid, a.g.e. , s.195. 77 Slnin kuzeybatsnda yer alan da. Bkz. el- Makhaf, a.g.e. , c. 2, s. 1524.

74

15

nceden istila ettii yerlerin hepsini geri alarak buralarn da ahalisini itaat ettirdikten sonra Sinan Paann azli haberi zerine San aya dnd 78. 1016 senesinin Cemaziyelevvel aynda (Austos-Eyll 1607) Cafer Paa Taize ulat. Sinan Paa da Cemaziyelahr aynn 23nde (15 Ekim 1607) Muhaya gitmek zere yola kt. Taize yaklatnda Cafer Paa ile yz yze grmeyerek yazl olarak haberlemilerdi. Sinan Paa yolda hastalanm ve Muhaya ulat aban aynn nc gn burada vefat etmiti79. Cafer Paa, Sinan Paann vefat haberini alnca kethdas meri Sinan Paann eya ve emvalini almas iin Muhaya gndermi, kethda mer Sinan Paann olu Emir Mehmed ve onun kethdas Zlfikar da alarak Taizde bulunan Cafer Paann yanna gtrmt80. Konuyla ilgili olarak Cafer Paaya gnderilen bir hkmde Yemen Eyaletinin Cafer Paaya tevcih olunmasnn ardndan Sinan Paann Der-sadete gitmek zere Muha iskelesine gidip ardndan vefat etmesi zerine gemilere yklenen eya ve hazinenin telef olma olaslndan dolay kabz edilip, stanbula gnderilmek zere Msra ulatrlmas istenmitir 81. Abdrrahim, Sinan Paann vefatn duyunca kendisinin isyanna Sinan Paann sebep olduunu ileri srm ve Cafer Paaya eli gndererek bar talebinde bulunmutu. Cafer Paa bu talebe karlk verince Abdrrahim bar frsatyla Kevkebna girerek askerini burada ikamet ettirdi. Cafer Paa Taizden hareketle 15 evval 1016/ 2 ubat 1608 tarihinde San aya ulatktan sonra Emir Mehmed ve fakihlerden Emir Muhammedi bar iin Abdrrahimin yanna gnderdi. Abdrrahim tarafndan memnuniyetle karlanan fakih, devlete itaat ile bar olunmas ve fitnenin kalkmas iin geldiini syleyince Abdrrahim hiddetlendi ve bunun zerine fakih ve beraberindekiler geri dnmek isteyince hepsi Abdrrahim tarafndan Kevkebndaki aalara asld82.

Rasid, a.g.e. ,s.195-196. Rid, a.g.e.,s.196. 80 Rid,a.g.e.,s197. Rid ayn zamanda baz melliflerin rivayetlerine gre Cafer Paann Sinan Paann maln alkoymayp, himaye iin aldn kaydeder. Ahbrl-Yemnde ise Sinan Paann mal ve hazinesinin Cafer Paa tarafndan kabz edildii geer. Hac Ali, a.g.e. , vr.202b. 81 24 Zilhicce 1016 /10 Nisan 1608 tarihli Cafer Paaya gnderilen hkm: MD 76, h. 96. 82 Rid, a.g.e., s. 198-199. ; Atf Paa, a.g.e., s. 89-90.
79

78

16

Bu durumdan haberdar olan Cafer Paa, kethdas mer ynetiminde Abdrrahim zerine asker gnderdi. Kethda mer Kevkebn taraflarnda Abdrrahim ve cemaati ile iddetli atmalara girerek onlar hezimete uratt. Abdrrahimin yenilgisinden sonra Kevkebn muhafaza altna alnd ve evresi de Osmanl askeri tarafndan geirildi. Abdrrahimin elinde sadece Zunb, Hacce ve Mubn kald. Sonradan 1018/1609-1610 senesinde Abdrrahimin kardelerinden Muhammed b. Abdurrahman ve Ahmed b. Abdurrahman devlet tarafna geerek ellerinde bulunan eref ve Mubn blgeleriyle buralardaki kaleleri de teslim etmilerdi. Bu haber Abdrrahime ulanca o da aman dileyerek teslim olmak istediini Emir Mehmede beyan etmi ve San aya getirilerek Drul-Hamr zindanna gnderilmiti83. 1019/1610da merkezden Cafer Paaya gelen ferman ile Abdrrahimin Dersaadete gnderilmesi istenmitir84. Bu emir zerine Abdrrahim aban 1020/Kasm 1611de stanbula srgn edilmitir85. Bu arada Sinan Paa Yemenden ayrldktan sonra Kasm tekrar isyan kard. Cafer Paa vilayete geldiinde Kasm ve Abdrrahimin isyanlaryla karlat. Bu karklklar neticesinde bar yapmaya ihtiya duyuldu ve Cafer Paa ile mam Kasm arasnda 1016 senesinin Zilhicce aynda(1608 Mart/Nisan) on senelik atekes anlamas yapld86. Buna gre Cafer Paa mam Kasmn kuzeydeki baz blgelerdeki (Ehnm, Uzer, Vde a ve Hayme) hkimiyetini tand ve Kevkebnda esir olan Kasmn olu Muhammedin serbest braklmasn onaylad 87. 22 zilhicce 1017/29 Mart 1609 tarihli bir hkmde Cafer Paann Yemen vilayetinde eskisi gibi durmas ve vilayette zuhur eden problemlerle ihtiyalarn stanbula bildirmesi istenmektedir88. Ayn tarihte gnderilen ard ardna hkmde
83

Rid,a.g.e.,s. 199-201.; Atf Paa, a.g.e., s. 90. Yemen Beylerbeyisi Cafer Paaya gnderilen 29 Safer 1019/23 Mays 1610 tarihli hkm: MD, 79, h. 199. 85 Rid, a.g.e.,s.202.; Slim,a.g.e.,s.378. 86 Aslnda mam Kasm da Cafer Paann da uzun bir sre atekes yapmaya ihtiyac vard. Bylelikle her ikisi de kendi blgelerindeki meseleleri halledebileceklerdi. mam Kasm Osmanldan ekinen ve dolaysyla kendisine yardm konusunda tereddt eden baz kabileler zerinde hkimiyet kurabilecek ve onlar kendi tarafna ekebilecekti. Bkz. Slim, a.g.e., s. 379. 87 Slim, a.g.e.,s.378-379. 88 Yemen Beylerbeyisi Cafer Paaya gnderilen 22 zilhicce 1017/29 mart 1609 tarihli hkm: MD, 78, h. 821. Ayrca 78 numaral Mhimme Defterindeki tarih ve hkm numaralar arasnda bir tutarszlk sz konusudur. MD 78 numaral defterin baz czleri kronolojik olarak batan sona deil de
84

17

srasyla Msr Beylerbeyinden nceden olduu gibi Yemene, yardm olarak levazm veya kul gndermesi istenmi89,dier hkmde sitneden Yemene gitmek zere Msra gelen Cafer Paann adamlarnn burada ihtiyalarnn grldkten sonra vakit kaybettirilmeksizin Yemene gnderilmesi emredilmi90 son olarak yine stanbuldan Yemene gnderilen bu askerlerin Yemen taraflarna varnca buradaki bender ve iskelelerde elendirilmeden acil bir ekilde Yemene ulatrlmalar istenmitir91. Mevzu bahis hkmlerde de grld zere muhtemelen Cafer Paann yardm isteine stanbul tarafndan son derece nem verilmi, bir ksm asker merkez tarafndan Msra gnderilmi, Msr Beylerbeyinin de takviyesi ile szkonusu yardm ve levazm Yemene, Cafer Paaya ulatrlmaya allmtr. 1018/1609 senesinde Msr Beylerbeyliine gnderilen bir hkmde, Sveyte bulunan ve Yemene gidip gelen iki pare geminin stanbuldan gnderilen Ali avu tarafndan ie yarar adamlarla doldurularak acilen Yemene gnderilmesi buyrulmaktadr92. stanbuldan Msra gnderilen Ali avu komutasnda Msr zerinden Yemene gnderilen bu yardmn arka plan, neden gnderildii veya ulap ulamad hakknda elimizde maalesef yeterli bilgi yoktur. Ancak bu hkm, merkezin Yemendeki hadiselerden haberdar olduunu ve mdahalede bulunduunu gstermesi asndan nemlidir. Emir kethda mer attan derek 1018/1609 senesinde vefat etti. Yerine defterdar Abdullah elebi tayin edildi. 1019/1610da Cafer Paa Kevkebn ve Amrana gidip San aya geri dnd. evredeki dier isyanlar yznden Sa de blgesi kontrol edilememi, uzun sredir Sa dede bulunan Emir Mehmed de Yemende bulunan Osmanl idaresine bakaldrarak bamsz bir konum elde etmek istemiti. Bunun zerine Sa deye Osmanl askeri sevkedilmi, Emir Mehmed

sondan baa doru ciltlenmitir. Bkz. Emel Soyer, XVII. yy. Osmanl Divan Brokrasisindeki Deiimlerin Bir rnei Olarak Mhimme Defterleri, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul 2007, s. 38. 89 Msr Beylerbeyine gnderilen 22 Zilhicce 1017/29 Mart 1609 tarihli hkm: MD, 78, h.822. 90 Msr Beylerbeyine gnderilen 22 Zilhicce 1017/29 Mart 1609 tarihli hkm: MD, 78, h.823. ; Msr valisi Mehmet Paaya gnderilen 29 Safer 1019/23 Mays 1610 tarihli hkm: MD, 79, h. 200. 91 Msr Beylerbeyine gnderilen 22 Zilhicce 1017/29 Mart 1609 tarihli hkm: MD, 78, h. 824. 92 Msr Beylerbeyine gnderilen 8 aban 1018/6 Kasm 1609 tarihli hkm: MD, 78, h. 200.

18

stanbula gnderilmi taraftarlar da katndan Osmanl kuvvetleri sorunsuz bir ekilde blgeye girebilmilerdi93. stanbula gnderilen Sa de Emiri Mehmedin stanbuldaki devlet ricali ile ilikileri olduu ve Cafer Paann Mehmed ile atmasnn Yemen valiliinden azlinin sebeplerinden biri olduu sylenmektedir94.

2. brahim Paann Yemen Valisi Olarak Tayini ve Veft


Cafer Paa 1021/1612 senesinde azlolunarak yerine Dergh- l yenieri aas olan brahim Paa Yemen valisi olarak atand. brahim Paa Msr zerinden Sveyten gemilerle Muhaya ulat. Bu haber Cafer Paaya ulanca Cafer Paa San adan ayrlmak zere yola kt ve Taize vardnda brahim Paa ile bulutu. brahim Paa hizmetine giren Abdullah elebiyi serdar tayin ederek kendisinden nce San aya gnderdi. Kendi de Taizden hareket edip Zemra ulanca hastaland ve San aya varamadan 28 Cemaziyelevvel 1022/16 Temmuz 1613 tarihinde vefat etti95.

3. Cafer Paann Tekrar Vali Oluu


brahim Paann vefatndan sonra henz Yemenden kmam olan Cafer Paa Zebidden geri dnerek idareyi tekrar teslim ald96. 1023/1614te Cafer Paadan, brahim Paann muhallefat ve geride kalan adamlarnn slimen stanbula gnderilmesi istenmitir97. Cafer Paann kethdas Emir Abdullah elebi Yemende kalmak istedii iin Cafer Paann rzas olmadan ondan ayrlarak

Yahya b. el-Hseyin,a.g.e.,s.796; Rid,a.g.e., s.202. ; Atf Paa, a.g.e., 91.; Slim,a.g.e.,s.379. Slim, a.g.e. ,s.380. Slim bu bilgiyi dnemin tarihilerinden olan Cermzden nakleder. 95 Hac Ali, a.g.e. ,vr.203a. ; Rid, a.g.e. , s. 203-104. ; Atf Paa, a.g.e. ,s.9. 96 Hac Ali, a.g.e. ,vr.203a. ; Ahmed Ride gre stanbuldan 1022 senesinde sipahi askerlerin kumandasnda gelen Sleyman Aa ve brahim Paann kethdas henz Zebidden kmam olan Cafer Paaya brahim Paann vefatn bildirmi ve yeni vali gelene kadar kendisinin Zebidden dnerek durumu kontrol altna almasn istemilerdir. Bkz. Rid, a.g.e. , s.205. 97 Cafer Paaya gnderilen 19 Ramazan 1023/23 Ekim 1614 tarihli hkm: MD, 79, h. 710.
94

93

19

brahim Paann hizmetine girmiti98. Cafer Paa greve geri dndnde Abdullah elebiyi brahim Paann tayin ettii gibi serdar olarak brakacan sylediyse de Abdullah elebi geri dnmeye ekindi. Asker ve meradan bir ksmn yanna ekerek Cafer Paann azlolunmu olduunu ve kendisinin merann da desteiyle vali olduunu Cafer Paaya haber verdi99. Abdullah elebi San ann kuzeyini kendi alp Zemrdan Adene kadar olan yerleri de Cafer Paaya brakarak Yemeni blmek istedi. Ancak Cafer Paa ile mcadelesinin ardndan yakalanarak ldrld. mam Kasm yeni vali geldiinde Cafer Paa ile yapt bar anlamasn yenilemek iin bir eli gndermi, fakat brahim Paann vefat ettiini renmiti. Bu haberden sonra Kasm, Cafer Paann Abdullah elebi ile olan mcadelelerini ve bu karklklar da frsat bilerek tekrar isyan etti100. Abdullah elebi Sa dede bulunan emirleri ve askerleri San aya getirmiti 101. Bylece mam Kasm Sa denin ve kuzeydeki baz blgelerin bo olduunu grnce Osmanl tarafna kar sava ilan ederek buralar zapt etti. Kuzeydeki baz kabilelerin de destei ile Affr102, Hacce gibi blgeleri ele geirdi. Cafer Paa tekrar San aya geldi ve mam Kasmn eline geen yerleri geri almak iin asker hazrlatp mamn kuvvetleri zerine sevk etti. mam Kasmn olu Hasan Amrn103da kuatldktan sonra esir alnarak San adaki Cafer Paaya gnderildi ve Drul-Hamr zindannda hapsedildi. Sa de tekrar ele geirildi. mam Kasm bar talep ederek eski yerlerini geri almak istediyse de Cafer Paa bunu kabul etmedi. Cafer Paann azline kadar iki sene boyunca Osmanl kuvvetleri ve Zeyd mamn arasnda meydana gelen mcadelelerde bazen Cafer Paa bazen de mam Kasm galip geldi 104.

Slim, a.g.e. ,s. 381. Rid,a.g.e., s. 205. 100 Slim, a.g.e.,s.381-382. 101 Abdullah elebi Ahmed Ride gre mam Kasm ile anlap Sa dede bulunan askerleri zellikle San aya getirmiti. Bkz. Rid,a.g.e.,s. 209. 102 San ann kuzeybatsndaki Haccenin nahiyelerinden biridir. Bkz. Muhammed b. Ahmed elHacerl-Yemn, a.g.e. , c. 2, s. 606. 103 San ann yaklak 50 km kuzeyinde yer almaktadr. 104 Slim,a.g.e.,382-384.
99

98

20

4. Mehmed Paa Dnemi


Msrda beylerbeyi olan Hac Mehmed Paa 1025 senesinin Ramazan ay banda (Eyll 1616) Yemen valisi olarak Ta ize ulat. Cafer Paa stanbula gitmek zere Ramazan aynn on birinci gn(22 Eyll 1616) San adan ayrld105. Mehmed Paa ay Ta izde kaldktan sonra San aya gitmek zere Zemra ve oradan da gerekli barut ihtiyacnn karland Yemendeki tek kkrt madeni olan Cebel-i Kibrte106 giderek, bu dan muhafazas iin bir kale yaptrd ve buraya mstahfizanlar brakarak kontrol altna ald. Mehmed Paa 20 Rebilevvel 1026/28 Mart 1617 tarihinde 107 San aya ulat108. mam Kasm Mehmed Paaya bir mektup yazarak Yemene geliini kutlayan ve atekes istediini bildiren bir mektup gnderdi. Mehmed Paa da Yemene yeni geldiini, buradaki durumu renmeden atekes yapmayacan belirtti. Cafer Paann mam Kasm ile imzalad bir senelik anlamann mddeti bitince, Mehmed Paa Kasm zerine sava at109. evresindeki emirler Mehmed Paann sava ilan etmesine kar karak kabile reislerinin itaat altna alnmasnn, askerlere maalarnn denmesinin ve erzak depolanmasnn gerekli olduunu syleseler de, Paa kararndan dnmedi. Neticede mam Kasm ile sene sren atmalardan sonra 1028/1619 ylnda tekrar atekes yapld110. Bu sene ortaya kan ktlktan ve baz mtegallibenin maalarnn denememesinden dolay taknlk yapmalar sebebiyle Mehmed Paa mam Kasm ile anlama yapmaya raz olmutu. Anlamaya gre mamn bu tarihe kadar zapt ettii blgeler hkimiyeti altnda kalacak, mam Kasmn olu Hasan hari, esir olanlar serbest braklacakt. Anlamann sresi on

Rid,a.g.e.,s. 217.; Yahya b. el-Hseyin, Cafer Paann Yemenden ayrlmadan nce vilayeti karklk iinde brakmaktan korktuu iin mam Kasma bir sene mddetiyle atekes yapmay teklif ettii, anlamaya gre mamn kuzeydeki blgelerin ounu ele geirerek elindeki topraklar genilettii iddia etmektedir. Bkz.Yahya b. el-Hseyin, a.g.e. , s.806. ; Slim, a.g.e. ,s.383. ; Slim ve Yahya b. el-Hseyinin verdii bu bilgiye karlk Ahmed Rid atekes isteyen tarafn mam Kasm olduunu kaydetmektedir. Bkz. Rid, a.g.e. , s.217. 106 Cebel-i Kibrt, Zemrn 20 km dousunda bulunur. 107 Yahya b. el- Hseyin Mehmed Paann San aya geliinin Safer aynda olduunu belirtir. Bkz. Yahya b. el-Hseyin, a.g.e. , s. 807. 108 Rid, a.g.e. ,s. 218-219. 109 Yahya b. el-Hseyin, a.g.e. ,s. 806-808. ; Slim, a.g.e. , s. 384. 110 Slim, a.g.e. , s. 384-385.

105

21

yld. Anlamadan sonra Osmanl askerleri mamn blgelerinden ekildi ve her iki taraftan da esirler serbest brakld111. mam Kasm Mehmed Paa ile anlama imzaladktan on ay sonra 12 Rebilevvel 1029/16 ubat 1620 tarihinde vefat etti112. mam Kasmn vefatndan sonra taraftarlar toplanarak gr birlii ile Kasmn en byk olu Muhammed b. el-Kasmn imam olmasna biat ettiler. Bylece mam erefeddnin lmnden sonra oullarnn aralarnda imamlk mcadelesi iin meydana gelen ekimeler Kasmn lmnden sonra gereklemedi. Zeydler, Kasmn oullar arasnda iktidar mcadelesi olmad iin blnmediler. Meyyed lakabn alan yeni imam, Mehmed Paa ile babas dneminde yaplan anlamay devam ettirmek istedi. Neticede Haydar Paann sava ilan ettii Muharrem 1036/Eyll-Ekim 1626 tarihine kadar 8 sene boyunca Yemende iki taraf arasndaki atekes devam etti. Bu sre zarfnda her iki taraf da atekesten faydalanarak durumlarn dzeltmeye ve muhtemel bir atma iin hazrlk yapmaya alt113. Mehmed Paa Ahbrl-Yemnde her ne kadar tamahkr biri olarak gese de114 Slim, Yemenli vakanvis s b. Ltfullah b. el-Mutahhar el-mam erefeddn Yahyadan(.1048/1638) rivayetle onun adaleti tesis etmeye nem verdiini, San ada mahalli yneticileri, emirleri denetleme adna ahalinin ikyetleri iin bir meclis kurduunu, imara nem vererek San a surunu tamir ettirdiini kaydetmektedir115.

5. Fazl Paa Dnemi


1031/1622 senesinde Asitane-i Saadette kaptan olan Fazl Paaya Yemen eyaleti valilii tevcih edilmi, Paa aban aynda (Haziran-Temmuz 1622) San aya ulamt. Mehmed Paa azli haberini aldktan sonra Fazl Paann San aya
111

Rid,a.g.e., s.221.;Slim,a.g.e.,s. 385. ; Yahya b. el-Hseyin, a.g.e., s. 812-813. Slim, a.g.e. ,s.385. mam Kasmn lm tarihi Ahmed Rid in Tarih-i Yemen ve San a adl eserinde Rebilevvelin on beinci gn, Gyetl-emnde ise Rebilevvelin on drdnc gn olarak gemektedir. 113 Slim, a.g.e. ,s.385-386. 114 Hac Ali, a.g.e. ,vr.203b. 115 Slim, a.g.e. ,s.388. s b. Ltfullah b. el-Mutahhar el-mam erefeddn Yahyann Rh er-Rh fm Hadese ba del-Mietit-tsi minel-Fiten vel-Fth adl eseri.
112

22

gelmesinden nce yola karak Mekkeye gitmiti. Mehmed Paa Mekke geldiinde servetinin okluu dikkatleri zerine ekmiti. Burada vefat etmi, Mekke erifleri btn eyasn zapt ederek aralarnda paylamlard116. Cafer Paa dneminde esir alnan ve Drul-Hamr zindannda bulunan Hasan b. elKasm, Mehmed Paann San adan ayrlndan sonra yeni vali gelmeden bulunduu yerde bir tnel kazarak firar etti. Mehmed Paa, Hasann hareketlerini ok kstlamyordu. Hasan b. el-Kasm Mehmed Paann azlinden sonra gelecek valinin nasl davranacan bilmedii iin endieye kapld ve kamaya karar verdi. Hasan, vakanvisin belirttiine gre hanm ve olu ile birlikte tutulmutu. Yine ka hazrlklar iin bir at satn alm, dikkat ekmemek iin de bunu yeni valiye takdim etmek istedii sylemi ve bu sayede San adan kabilmiti117. Hasan b. elKasmn Mehmed Paa zamannda zindanda mahkm hayat yaamadn, San a dna kmas yasaklanarak, kuvvetli bir komutan olduu iin kardei mam Meyyede destek olmasnn nne geilmek istendiini sylemek mmkndr. Fazl Paa San aya girdiinde mam Meyyede alakgnlllkle barn devam etmesini istediini, Hasan b. el-Kasm kamasayd zaten kendisinin onu serbest brakacan bildiren bir mektup gnderdi. Fazl Paa Hasan b. el-Kasmn San ada satn ald evin cretini ve geriye kalan eyalarn da kendisine gnderdi. Fazl Paa hayrla anlan, sadaka vermeyi seven, iyilii emredip ktl men eden, Yemende emniyeti ve huzuru salayan, dneminde topraklarn verimliliini artran bir vali olarak grlyordu118. Fazl Paa kabilelerin isyan karsnda Asitaneye ve Msr Beylerbeyliine asker gndermeleri iin birka kez arz gndererek Yenieri ve Msr askerinin ulufelerinin Yemen vilayetinden karlanmasn, itimat edilmez ise ulufeleri pein gnderme ynnde teklifte bulunduysa da bir karlk verilmedi. Hac Aliye gre Fazl Paaya karlk verilmemesi, Sultan Ahmedin vefatndan sonra tahta kan Sultan Mustafa zamannda ihtilal olmas, akabinde II. Osmann padiahl ve
116

Yahya b. el-Hseyin,a.g.e.,s.816.; Mehmed Paann Mekke erifleri tarafndan zehirlenerek ldrld ifade ediliyor. Bkz. Hac Ali,a.g.e., vr. 204a.; Rid,a.g.e.,s. 225. 117 Muhammed b.el-smail el-Kibs, Et-Tifs-Seniyye f Ahbril-Memlikil-Yemeniyye, thk. Eb Hassn Hlid Ebzd el-Ezru , San a 2005, s. 322. Sz konusu mellifler iin bkz. Muhammed b.el-smail el-Kibs,a.g.e.,s. 322.; Yahya b. el-Hseyin,a.g.e.,s. 816. 118 el-Kibs,a.g.e.,s. 323-326.

23

tahttan indirilmesi ile karklklarn zuhur etmesi, kul taifesinin zorbalklar ve sorunlar gibi nedenlerden kaynaklanyordu. Yine ona gre Yemen unutulmu, Fazl Paa da merkezdeki bu karkl duyunca zaten yardmdan midini kesip, aresizce hogr ve istimalet ile Yemenlilerle iyi geinmek zorunda kalmt119. 1033 senesinde azledildii ve Cafer Paann hazinedar olan Haydar Paann vali olduu haberini alan Fazl Paa, isyan eden kabileler zerine sefer bahanesiyle San ada emir Kn elebiyi kaim-i makm olarak braktktan sonra btn eyas ve tevabii ile ve yeni vali gelene kadar idareyi Ta iz hkimi olan Sinan Paann olu emir Mehmede brakarak Eb Ar liman yoluyla Yemenden kmaya teebbs etmi, ancak burada vefat etmiti. Fazl Paann vefatn renen Kn elebi, Emir Mehmed b. Sinan iki yz nefer ile birlikte Fazl Paann muhallefatn teslim almas iin Eb Are gnderdi120. Emir Mehmed, Fazl Paann kethdasna, ktip ve aalarn olduu tevabiine Yemenden kmadan yetiip, merhum Paann maln kabzederek kethda, ktip ve aalara da zincir vurarak onlar bu ekilde dolatrd. San ada bulunan Kn Bey Emir Mehmedin bu tasarrufuna tepki gstererek bu hareketinin hazm olunamayacan bildiren bir mektup gnderdi ise de Emir Mehmed bu mektuba tehdit ile karlk vermiti121.

6. Haydar Paa Dnemi


Yeni Yemen valisi olan Haydar Paa, stanbuldan Msra gelerek burada mhimmat ve levazmat tedariki iin birka gn kalm, Harputlu Sleyman adnda bir tccar devletten gelen emir ve haberleri kendisine bildirsin diye kethdas olarak Msrda brakm ve Svey limanndan gemilerle nce Ciddeye buradan da Yemen tarafna ynelmiti122. Muha iskelesine vardnda kendisini karlamaya gelen Sinan Paann olu Emir Mehmedi ldrd ifade edilmektedir123.

119

Hac Ali, a.g.e. , vr. 205a. Hac Ali, a.g.e. , vr. 205a-205b. ; Yahya b. el-Hseyin, a.g.e.,s. 818. 121 Hac Ali, a.g.e. , vr. 205b. 122 Hac Ali, a.g.e. , vr. 206a. 123 Yahya b. el-Hseyin, a.g.e. , s. 818. ; Slim, a.g.e. , s. 393. ; Rid, a.g.e. , s.229. Haydar Paann Emir Mehmedi ldrme sebebi olarak Yahya b. Hseyin ve Slimin belirttiine gre Haydar Paa askerlerin Emir Mehmede yneldiini grm ve onun etrafnda toplanmalarndan korkmutu. Ancak Hac Ali durumu ok daha ayrnl olarak yle anlatr: Emir Mehmedin Yemen hkimiyeti sevdasna dm, Haydar Paann Yemene geldiinde onu tuzaa drp askerleriyle saldrp
120

24

Slime gre Emir Mehmedin ldrlmesi Osmanllarn Yemendeki durumunu daha da ktletirmiti. nk Mehmed, Yemendeki durumu gayet iyi biliyordu. Haydar Paa vali olarak pek grevini yapmyor, onun ilerini daha ziyade emirler yapyorlard124. Haydar Paa Yemen taraflarna ulatnda mam Meyyede Hac Mehmed dneminde yaplan atekesin devam etmesi iin bir mektup gnderdi. mam da karlarna uygun bulduu iin bu teklifi kabul etti125. Haydar Paa tarafndan mam Meyyedin sayg duyduu, lim ve fakih olan bir ahs ldrlnce mam Meyyed Haydar Paaya mektup yazarak, haksz yere fakihi ldrd iin diyet istedi. Haydar Paa durumu inkr etti ve bu mektuplama birka kez devam etti. Bu srada mam kardelerini toplad ve eyhlerden ve kabilelerden de destek alarak anlamay bozup savama konusunda ittifak ettiler. Bylece Muharrem 1036/ Eyll-Ekim 1626da iki taraf arasndaki anlama bozulmu oldu. mam Meyyed Haydar Paaya gnderdii son mektubun cevabn alana kadar sava balatmad ancak gelen cevap onu tatmin etmeyince anlamay bozarak taarruza geti126. Hac Aliye gre anlama bozulunca sava ilan iin Yemendeki dete gre dalarn banda ateler yaklm, bir gece iinde ahali durumdan haberdar
ldrmeyi planlayarak, Haydar Paann gelecei Bika benderinde askerleriyle pusuya yatmlard. Ancak Haydar Paann gemisi Yemen sahiline mukabil gelince geceleyin bir kaykta kiinin gemiye yanap ilerinden biri Paa ile grtkten sonra geri dnmlerdi. Bu olaydan sonra Bika limanna klacana, Haydar Paann demir almasyla kimse haberdar olmadan Muha iskelesine kmlard. Haydar Paann Muhaya geldiini duyan beyler gelip Paa ile grmler, ancak Emir Mehmed hemen gelmemi ve Haydar Paa buradan ayrlaca srada gelip onunla grmt. Buna ramen Paa ona ne ceza verdi ne de azarlad. Fazl Paann adamlarnn bana gelenleri duymu olacak ki Emir Mehmedin konana bir adam gnderip onlar serbest brakmasn istedi. Emir Mehmed Fazl Paann adamlarn yalnayak, zincire vurulu halde hapisten kararak ylece Haydar Paann huzuruna gnderdi. Durumlarn gren Haydar Paa ok zlse de babas Sinan Paa hatrna olu Mehmede bir ceza vermedi. Ona Sa de sancan vererek yanndan uzaklatrmak istedi. Fakat Emir Mehmed bunu da kabul etmeyerek, adamlarn toplayp San aya doru gitmeye kalkt. Sonunda Haydar Paa bu hareketleri karsnda Emir Mehmedi zincire vurdu ve katli ferman olundu. Fazl Paann eziyet ettii adamlarnn nne karlan Emir Mehmed ilerinden biri tarafndan cellada gerek kalmadan ldrld. Bkz. Ahbrul-Yemn, vr. 205b, 206a-207a. Yine, Sinan Paann olunun ldrlmesi ok tepki toplam, hatta bu sebepten dolay mamn (mam Meyyed) ortaya kt ve Yemenin elden gittii iddia edilmitir. Hac Ali, Sinanzade Mehmedin ldrlmesini hakl kararak fitne ve ihtilal karan bu ahsn ldrlmesinin gerektii ve Haydar Paann onu katlettiinden dolay sevap kazanmasnn mit edildiini ifade etmektedir. Bkz. Ahbrul-Yemn, vr. 207a. 124 Bkz. Slim, a.g.e., s. 393. 125 Yahya b. el-Hseyin, a.g.e., s. 818. 126 Yahya b. el-Hseyin, a.g.e., s. 818. ; Slim, a.g.e., s. 394.

25

edilmiti127. mamn askerleri Zhir, Affr, Hacce gibi blgeleri istila ettiler. Bylece mam San ann kuzeyindeki birok blgeyi ele geirdi. Amrn, Sla, Kevkebn, Tihmenin birok yeri ve San a Osmanl muhafazas altnda kald. Asr128 blgesindeki Saby ve Czn129 halk da imama tabii olmu fakat mahalli idareci olarak kalmak istemilerdi. mam da bu durumu kabul etmiti. San ann dousundaki Cevf de imamn itaati altna girdi. Trk asll olan Zemr emiri mam Meyyedin tarafna geerek Osmanl Devleti Yemenden ayrldktan sonra bile burada hkim olarak kalmt130. Osmanl idaresinde kalan yerler ve kalelere nceden tedbir olarak tahl gnderilmemi, mam da bu blgelerin yollarn keserek gda giriini engellemi ve bylelikle baz kaleleri teslim alabilmiti131. 1036 ylnn Recep aynda/1627 MartNisanda mam Meyyed ve kardeleri San ay kuattlar. San ann biraz dndaki Hadde mevkiinde konulandktan sonra ehri drt taraftan kuatarak erzak giriini de yasakladlar132. Haydar Paa bu durum karsnda mam Meyyede mektup yazarak San adan selametle kmak iin anlama teklifinde bulundu. Bu mektup mam Meyyedin kardei Hasan b. el-Kasmn eline geti. Hasan mam Meyyede haber vermeden kendisi Haydar Paann herhangi bir art komakszn San adan kabileceini syledi. Bu cevap karsnda Haydar Paa askerleri toplayarak sebat gstermeleri iin tevikte bulundu ve onlar cesaretlendirdi. Osmanl askerleri San ann dna karak imamn ordusuyla birka kez savat ve her iki taraftan da zayiatlar oldu. San ada muhasaradan dolay fiyatlar artt. Halk Haydar Paadan izin isteyerek ehri terk etti ve baka ehirlere dald133.

7. Ahmed Paann Yemen Valisi Olarak Atanmas ve Katli


Haydar Paa iki sene kadar Yemende vali olarak kaldktan sonra azledilmi, 1036/1626-1627 senesinde yerine nceden Habe Beylerbeyi olarak grev yapm
127

Hac Ali, a.g.e., vr. 207b. Suudi Arabistann gneybats, Yemenin kuzeybatsnda bulunan blge. 129 Kzldenize kys olan ve Suudi Arabistana ait Saby blgesinde bulunan liman ehri. Bkz. Muhammed b. Ahmed el-Hacerl-Yemn, a.g.e. , c.1, s. 171. 130 Yahya b. el-Hseyin, a.g.e., s. 819-820.; Slim,a.g.e.,s. 392-395.; Rid,a.g.e., 230-232. 131 Rid,a.g.e.,s. 232. 132 Rid, a.g.e., s.236-237. 133 Slim, a.g.e., s. 395. ; Yahy b. el-Hseyin, a.g.e., s. 824-825.
128

26

olan Ahmed Paa tayin edilmiti134. Ahmed Paa ayn sene Yemene gitmek zere Msra gelmi, bu srada Msr Beylerbeyi Bayram Paadan ikyeti olan emirler de Ahmed Paaya yaknlk duyarak Msr valisi olmasn istemilerdi. Bayram Paada bu durum karsnda huzursuz olmu, biran evvel Ahmed Paay Sveyten yolcu etmeden nce bir miktar bor istemi fakat Ahmed Paa olumlu cevap vermemiti. Naimaya gre bu olay karsnda Ahmed Paaya kzan Bayram Paa, Mekke erifine bir name gndererek Ahmed Paann katledilmesini istemi, erif de Ahmed Paann iinde olduu geminin kaptanna durumu ileterek onu, Ahmed Paay Yemene sa ihrc etmeyesin eklinde tembihlemiti. Kaptan gemiyi mercan kayalklarna arptrarak gemiyi batrm, iinde olanlar ve Ahmed Paa kurtulmu ancak Ahmed Paann btn eyas batmt. Ahmed Paa kaptan katlettirmek isteyince kaptan da Mekke erifinin mektubunu gstermi, bunun zerine durumu stanbula bildiren Ahmed Paa erifi azlettirmi, fakat yeni gelen erif, sabk erifin vesilesiyle Ahmed Paay bir ziyafette zehirleyerek ldrmt135.

8. Habe Valisi Aydn Paann Yemene Gnderilmesi


Yemen valiliinden azledildii Msrda brakt Sleyman tarafndan kendisine haber verilince, Haydar Paa ordu hazrlamas iin bin adama yz bin kuru ve bir o kadar da masraflar iin gerekli olan mebla vermeyi ihmal edip, gelecek olan vali bu mikdar tedarik etsin diye dnmt. Ancak Haydar Paa bu yeni vali Ahmed Paann lm ile zor durumda kalmt136. Ahmed Paann vefat haberi Msra ulatktan sonra, Msr Beylerbeyi Bayram Paa o srada Habe Beylerbeyi olan Aydn137Paay mr-i mrn olarak Yemene gnderdi. Yemene asker ve mhimmat yardm gerektiinden Bayram Paa, Aydn Paann Yemene yakn olan Sevvakn limanndan kolaylkla Yemene geip mdahale edebileceini
Yahya b. el-Hseyin Ahmed Paann bin be yz nefer ile birlikte Msrdan yola ktn, ancak denizde bunlarn boulduunu ve geriye sadece krk nefer kaldn, Ahmed Paann da Ciddeye vardnda burada vefat ettiini kaydeder. Ayrca Ahmed Paann Yemene atand tarih olarak 1037yi verir. Bkz. Yahya b. el-Hseyin, a.g.e. ,s. 828. 135 Mustafa Naima, Tarih-i Naima: Ravzatl-Hseyn f Hlsati Ahbril-Hafikeyn, haz. Mehmet pirli, Ankara 2007,s. 617. 136 Hac Ali,a.g.e., vr. 207b-208a. 137 Baz Yemen tarihlerinde bidn Paa olarak geiyor. Bkz Yahya b. el-Hseyin, a.g.e, s.828. ; elKibs,a.g.e. , s. 332.
134

27

dnm ve vali olarak onu Yemene atamt. Msrdan Habeteki Aydn Paaya haber verilmi, Aydn Paa da mevcut bulunan yz kadar asker ve iki kta gemi ile Sevvaknden yola karak 1037/1627-1628 senesinde Muhaya ulamt138. Fakat Aydn Paa geldikten sonra Hasan b. el-Kasm Muhay kuatt iin buradan kamamt139. Taiz, Cemaziyelahr 1037/ubat-Mart 1628 tarihinde mam tarafndan kuatld. Kuatma yedi ay kadar srd. 1038/1628 senesinin balarnda Aydn Paa Taize be yz nefer gnderdiyse de Hasan b.el-Kasm tarafndan etraf sarlan Osmanl askerleri esir alnarak katledilmiti140. San a iki sene kuatma altnda kalm, ehre giri k yollar kesildiinden yiyecek konusunda sknt yaanmt. Zaten bu sre zarfnda birok kez mamn askerleriyle Osmanl askerleri atm, bir neticeye varlamamt. Merkezden yardm iin gelen Ahmed Paann daha Yemene varamadan vefat etmesi; akabinde Habe valisi Aydn Paann da Haydar Paann Muha benderinden tahsil edip bir miktarn borlar demek, bir miktarn da devlete gndermek zere hazrlad para ve deerli eyalar grdnde ele geirmesi ve Hac Alinin deyimiyle yz yl mr olsa gremeyecei kadar mal yznden Yemendeki meseleleri unutmas ve kendisine yardm etmesi iin gelenleri de duymazlktan gelmesi141 neticede Haydar Paaya hibir yardmn ulaamamas sonucunda Haydar Paa daha fazla dayanamam, 9 Recep 1038/4 Mart 1629 tarihinde mamdan aman dilemek zorunda kalmt142. Haydar Paa San ada muhasara altnda iken, mam Muhay da kuatm ve burada bulunan Aydn Paa, Haydar Paaya haber gndererek eer on gne kadar Hasan b. el-Kasmn Muha zerinden ekilmesi iin bir ey yapmazsa daha fazla burada kalamayp gemilerle kamak zorunda kalacaklarn, Muha mamn eline geerse Msrdan yardm geldiinde dahi gemilerin yanap vilayete giremeyeceini bildirmiti. Bylece Haydar Paann talebiyle mam ile atekes yapld ve Haydar Paa Hasan b. el-Kasma bir eli gnderip Muhadan ekilmesini istedi. Muhadan
138

Hac Ali, a.g.e. ,vr. 208b. Slim, a.g.e. , s. 399. 140 Rid, a.g.e. ,s. 234. 141 Hac Ali, a.g.e. , vr. 208b-209a. 142 Rid, a.g.e. , s. 241.
139

28

ekilen Hasan Yerim143e geti. Ardndan San a yolunu tamamen kesti. Bundan dolay sahildeki blgelerle San ann haberlemesi mmkn olamad144. San ann kuatma altnda olduu, ehrin dar ile balantsnn kesildii, ieridekilerin yiyeceksiz ve cephanesiz kald bu srete; Harputlu Sleyman Msrdan Bayram Paann azlolunduunu, Yemen tarafna hi asker ve yardm gnderilme ihtimalinin olmadn, Haydar Paann bouna aba harcamamasn ve gerekeni yapmasn, Saltanat- Osmniye tarafndan Yemenin unutulduunu ifade eden bir mektup yazarak Haydar Paaya gndermiti. Ancak mektubu gtren ahs Zeydler tarafndan yakalanm ve elindeki mektupla birlikte Hasan b. el-Kasma gtrlmt. Mektupta yazlanlara vakf olan Hasan Yemeni tamamen istila etme konusunda mitlenmiti145.

9. Haydar Paann San adan Ayrl


Yahya b. el-Hseyin, Haydar Paann 1037/1627-1628 senesinde atekes istediini ve be ay boyunca grmelerin devam ettiini, 1038/1628-1629 senesinde de anlamann tamamlandn belirtmektedir. Yukarda bahsi geen atekes anlamas bu olsa gerektir. Anlamaya gre Haydar Paa San adaki rehineleri serbest brakmt. Haydar Paa btn hazinesini konandaki Hasan Efendi gzetiminde brakm ve San adan 9 Recep 1038 / 4 Mart 1629 tarihinde Zebide doru yola karak ehri mama terk etmitir. mam, olu Yahyay ve adamlarndan bir grubu baz kabilelerin Haydar Paaya yolda sknt vermemeleri iin onunla beraber gnderdi. Yahya b. el-Meyyed daha sonra San aya babas tarafndan emir olarak grevlendirilecekti. Haydar Paa San adan ktktan sonra Hasan b.el-Kasm Recep aynn 27sinde San aya girerek Hasan Paa bostannda konaklad146. evval 1038 /Mays-Haziran 1629 tarihinde Hasan, Taiz ehrini fethetti. Burada mahsur bulunan Ali paay ve dier be aay da esir alarak mamn huzuruna gnderdi147. Taizde grevlendirilen askerlerin bir ksm Taiz, bir ksm da Kahire ahalisinden
143

Yerm, San ann gneyinde Zemr ve bb arasnda bulunur. Hac Ali, a.g.e.,vr. 209a. Rid, a.g.e.,s .244-245. Ahmed Rid bu blm Ahbrul-Yemnden alm olsa gerektir. 145 Hac Ali,a.g.e.,vr.209a-209b. 146 Rid, a.g.e., s. 241. 147 Yahya b. el-Hseyin,a.g.e.,s.829-830.
144

29

yani Msrdan Yemene gelen askerlerdi148. Bu askerlerin maalarna sarf olunmak zere Tihmeden Aydn Paa tarafndan hazine gnderilmi, bununla Taiz ahalisinin maalar denmi ve fakat Kahire ahalisinin maalar verilmemiti. Kahire ahalisi maalarnn verilmemesinden dolay Hasan b. el-Kasm tarafna gemiti149. Haydar Paa Zebide ulatnda Zebiddeki ashab onu alkoydu ve yakalayp Kamarn adasnda Kansu Paann geliine kadar hapsettiler150. Haydar Paa Yemene geldikten sonra mam Meyyedin ashabndan fakih bir zat ldrmesi ve akabinde imam Meyyedin talep ettii diyeti dememesi, baz kabilelerin mama destek vermelerine sebep olarak onlar isyana tevik etmitir. Haydar Paann bu tavr dirayetsizlik olarak yorumlanmtr151. Bu husus yznden Fazl Paa dneminde yaplm olan anlama bozulmu, mam Osmanl ynetimine bakaldrarak askerlerini belirli mahallere sevk etmi iken, Haydar Paann elinde bulunan askerleri eitli mekanlara datmas, kalelerdeki ve dier sancaklardaki askerlere gda gndermemesi Yemende baarsz olmasnda nemli etkenler olarak addedilmitir. Rid, Haydar Paann bu tavr ile ilgili olarak; asker anlamda yeterli olsayd, askerini datmayp toplu bulundurarak mamn askerlerinden en kalabalk gurubun zerine topyekn saldrarak bozguna uratsayd, dier isyan gruplar da saylar az olduu iin fazla kuvvete gerek kalmadan malup edilebilecekti eklinde gr ileri srmektedir. Bylelikle San ann mama teslim edilmesinin birinci sebebi olarak Haydar Paann dirayetsizliini ve tedbirsizliini zikretmektedir152. Buna ramen Hac Ali, Haydar Paann greve geldii tarihten itibaren iki sene boyunca olduka iyi bir idareci olduunu, borcu olduu ve deyebilmek iin btn kuvvetini mal tahsil etmeye sarf ettiini, Sa ann letafetine kaplp ou gnn Ravza denilen
XVI. yzyln ortalarnda devletin gneyinde fethedilen Yemen ve Habe blgelerinde, mahalli veya harici skntlar giderebilmek iin buralara yeterli miktarda asker tayini gerekiyordu. Bu blgelere en yakn ve uygun mevkide olan Msrdan zaman zaman asker cemaatlerinden bir mikdar techizat ve mhimmatlaryla bu taraflara gnderilmitir. Ayrca Yemene giden Msr askerlerinin mevacibleri Msr hazinesinden, Habee giden askerlerin mevcib ve mhimmatlar Habe hazinesinden denmitir. XVII. asrda da Msr askeri civar eyaletlerde isyanlar vuku bulduunda stanbuldan fermanla bu taraflara gnderilirdi. Bkz. Seyyid Muhammed es-Seyyid, Osmanl Askeriyesinde ve Asker Tarihinde Msrn Yeri Trkler, c. X, Ankara 2002, s. 167-168. 149 Rid, a.g.e. ,s. 241-242. 150 Yahya b. el-Hseyin, a.g.e. ,s.831. Ahmed Rid, Haydar Paann 1039 senesinde Aydn Paa tarafndan Kamarn adasna gnderildiini ifade etmektedir. Bkz. Rid, a.g.e. , s. 242. 151 Rid, a.g.e. ,s. 242. ; Slim, a.g.e. , s.393. 152 Rid, a.g.e. ,s.242-243.
148

30

bahelerde zevk iinde geirdiini kaydeder. Hac Ali ayrca Haydar Paann, Ahmed Paaya Yemen vilayetinin verildii haberini aldnda yukarda bahsedildii zere ordu hazrlamay ihmal ettiini, Ahmed Paann vefatndan sonra bunun iin aba sarf ettiyse de artk ge kalndn, mamn askerlerinin kuvvet bulduunu eklemektedir153.

B- mam Kasmn isyan


1006/1597 ylnda Kasm b. Muhammed154 Yemenin el-Kara blgesinde155 imamln ilan etmitir. bu haberi aldnda Ravzada bulunan Hasan Paa, derhal San aya dnmtr156. Kasmn bu daveti balangta gizli idi. Ulemann ve kabile reislerinin fikirlerini alarak kabilelerin desteklerini almaya alt. Kasmn imamlk iddias ve etrafnda desteki toplama abas Osmanl idaresi tarafndan endie ile karlanm, Kasm ve yandalar yakalanmak istenmiti. Kasm kaarak saklanmay baard ve bir mddet kuzey blgelerde saklanmay srdrd. Bu sre zarfnda fkh ve tefsir alannda ok sayda kitap telif etti157. Kasm Yemenin eitli blgelerinde gezerek hutbelerle, mektuplarla immet ilann yaymaya alt. zellikle camilerde verdii hutbelerle daha geni gruplara ulamay hedefledi. Bu hutbelerde Osmanl idaresi aleyhinde szler sarf ederek halkn tepkisini ekmeye alt. Hatta bir hutbesinde Yemendeki Osmanl idaresi hakkndaki memnuniyetsizliklerini sralayarak Yemenlileri cihad etmeye armt158. Kasm, bu ekilde isyannn zeminini hazrlyordu. Ne var ki balangta Yemenliler Osmanllardan ekindikleri iin Kasma destek olmakta

153

Hac Ali, a.g.e. ,vr.209a. mam Kasmn knyesi iin bkz.Yahya b. el-Hseyin, a.g.e. , s.770. 155 Sa denin gneyindeki e-eref blgesindeki kylerden biri. 156 Yahya b. el-Hseyin, a.g.e. , s.770. 157 Amet el-Melik smail Kasm es-Sevr, Binud-Devletil-Ksimiyye fil-Yemen: F AhdilMeyyed Muhammed b. el-Kasm (990-1054/1582-1644) me a Tahkki Maht tatil-CevheretilMnra f Cmel min uy nis-Sret lil-Merrih el-Mutahhar b. Muhammed el-Cerm z, San a 2007, c.I, s.19. 158 Slim, a.g.e. , s358-359. ; Amet el-Melik, a.g.e. , s.19.
154

31

tereddt ettiler. Kasm ilk dnem evresinden destek gremeyince ve kabileleri itaat altna almakta zorlukluklar yaaynca Yemeni terk etmeyi dahi dnmt159. erefeddn ailesi de balangta Osmanl saflarnda yer alrken160 bu aileye mensup emir Abdurrahm b. Abdurrahman ve baz kimselerin yakalanp stanbula srlmesinin ardndan aileden geriye kalanlar mam Kasmn kuvvetlerine katlmtlar161. Sinan Paa Kasm ile atekes imzalamak istemi, ancak Mehmed Paa zamannda on yllk bir atekes anlamas imzalanmt. Buna gre kuzey blgeler Kasma brakld162. mam Kasm anlamann ikinci senesi vefat etti. lmeden nce artk hkimiyeti halk tarafndan tannyordu. Yemenliler ve Osmanl idaresi tarafndan merulamt. mam Kasmn ardndan oullar arasnda hilafet konusunda bir mcadele olmad. Byk olu Muhammed b. el-Kasm babasnn yerini alarak, Meyyed lakabn ald. Meyyed mam olduktan sonra Mehmed Paa ile babas arasndaki bar onaylad163. Yemen tarihisi Cermz, mam Kasmn biyografisi niteliindeki eserinde Kasmn isyann drt merhalede gerekletirini ifade etmektedir. Bu merhalelerden ilkinde Kasm ehre dandan kp kendine taraftar toplamak iin Barata gitmi, ikincisinde Barattan da karak nce Sinan sonra Cafer Paa ile anlama imzalam, nc aamada brahim Paann lmnden sonra Cafer

Slim, a.g.e. , s. 358. ; Serjeant-Lewcock, a.g.e. ,s.72. erefeddn ailesi Kasmn mam olmasn istemedii, imamln kendi slalelerinden devam etmesini istedikleri iin Osmanllarn yannda yer almlard. Ancak sonradan saf deitirmeleri mam Kasmn isyannda baarl olmasnn nemli faktrlerinden biridir. bkz. Slim, a.g.e, s.339. 161 Amet el-Melik, a.g.e.,s. 20.; stanbula srlen erefeddn ailesine mensup Abdullah ve Ltfullah isimli ahslarn 1010/1601-1602 tarihinde Yedikule hapishanesinde vefat ettii ve Ltfullahn stanbuldaki Cariyesinden Mehmed isimli bir olu olduu, vefatndan sonra devletten oluna maa baland bilgileri mevcut.bkz. Atf Paa,a.g.e.,s.87. 162 Amet el-Melik, a.g.e. ,s.20. Ayrca Kasm lmeden nce hakim olduu blgeler ve ona tabi olan kabileler iin bkz. Amet el-Melik, a.g.e. ,s.20. 163 Amet el-Melik, a.g.e., s. 21.; Hseyin Abdullah el-Amr, Tarihl-Yemenil-hadis vel-muasr : (992-1336 / 1516-1918 ),Beyrut 2001,s. 25.
160

159

32

Paaya kar ayaklanm, drdnc merhalede ise Mehmed Paaya kar ayaklanarak ve onunla lene kadar on yl sreyle atekes anlamas imzalamt164.

164

Slim, a.g.e. , s. 355. Ayrca Mustafa Slim, Kasmn olu olan mam Meyyedin Osmanl Devleti ile mcadelelerini ve nihayetinde Osmanllarn Yemenden ayrln beinci merhale olarak kendi ekliyor.

33

II. BLM
OSMANLININ YEMENDE YNETM MAMLARA DEVR VE YEMENDE KASM MAMLAR DNEM

A- Kansu Paann Yemene Gelii ve Ynetimin mam Meyyede Geii


Bir erkez beyi olan Kansu Paa Msr eyaletinde Emirulhac iken nfuz kazanp, kul taifesinden ve askerlerden oluan bir grubu etrafnda toplad. darenin honut olmad davranlar iinde olduu ve binlerce takipisini engellemek mmkn olmad iin bir fitne unsuru olarak grldnden, Msr valisi Mehmed Paa tarafndan buradan uzaklatrlmak istendi. Haydar Paann San ada kuatma altnda iken stanbula mektup yazp yardm istemesi zerine 1 IV. Murad Yemene serdar ve asker gnderilmesi iin Msr valisine bir ferman gnderdi. Mehmed Paa durumdan istifade ederek Kansu Paay 1039/1629 senesinde Yemene vezaret rtbesiyle serdar ve serasker olarak atad2. IV. Murad bir hatt- hmayununda Kansu Paaya Yemen eyaletini kendisine vezaret ile ihsan ettiini, can ve bala alarak devlete hizmet etmesini, buradaki asilerin bertaraf edilerek vilayetin fethedilmesini ve Msr valisi Mehmed Paaya danarak makul ve mnasip olduu srece ne gerekiyorsa yapmasn, kendisine bir kl ve kaftan gnderdiini ifade ederek Kansu Paay Yemene hayr duas ile yolcu etmektedir3.

Yayha b. el-Hseyin, Gyetl-Emn f Ahbril-Kutril-Yemn, thk. Sa d Abdlfettah Ar, Kahire 1968, s. 831. 2 Hac Ali, Ahbrl-Yemn, Sleymniye Ktphanesi Hamidiye ksm, no.886, vr. 209b-210a. 3 nder Bayr, IV. Muradn Hatt- Hmayunlar, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Marmara niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits, stanbul 1994, s.37-38. Sz konusu Hatt- Hmayunlarn tarihleri bulunmamaktadr.

34

Kansu Paa Msrdan mkemmel surette hazrlanm mhimmat, erzak ve askerlerle hareket edip ok saydaki cephane, levazm ve olduka ar olan alet ve edevat Sveyten gemilere ykleterek Yemene doru yol ald. Kansu Paann on drt bin nefere mevacib ve ulufe verdii, Yemende sekiz bin neferin de hazr bulunduu bundan baka Kansu Paa ile birlikte gelen aa ve beylerin hepsi hesaplandnda yirmi be binden fazla belki de otuz bin asker topland rivayet edilmektedir4. Hac Ali, Kansu Paann Yemene giderken gtrd cepehane, asker ve mhimmat Sinan Paann dahi gtrmediini duyduunu aktarr. Hac Ali ayrca Berkul-Yemnde getii gibi, Sinan Paann on binden fazla neferi gtrmediini de belirtmektedir 5. Naima stanbuldan Kansu Paaya katlmak zere on bin askerin gnderildiini, bu askerlerin Msra ulatnda Kansu Paann birliine katlarak Sveyten hareket ettiklerini ifade eder 6. Kansu Paa ayn sene Mekke-i mkerremeye vardnda daha nce Ciddede vefat eden Ahmed Paann atad erif Ahmedi ldrerek yerine sonradan devlete muhalif yzn gsterecek olan erif Mesudu tayin etmitir7. Kansu Paa Mekke ahalisinin sevdii erif Ahmedi ldrerek onlarn honutsuzluuna sebep olmutu. Hac Ali, Kansu Paann Mekkedeki davranlarndan tr hayr dua yerine beddua ile Yemene gittiinden bahsetmektedir8. Kansu Paann bu kadar asker ile Msrdan yola kt Yemende duyulduunda Mekke snrna yakn olan Arap kabilelerinin eyhleri ve Czn ahalisi; Koca Sinan Paadan atalarnn ve babalarnn grd ihsan gz nnde tutarak henz Kansu Paa ve maiyyeti vilayete gelmeden nce, kendisine itaat ettiklerini belirtmek ve emniyet iinde olmak midiyle Kunfude9 iskelesine gelerek onlar beklemeye baladlar. Ancak, Kansu Paann Mekkede erif Ahmedi
Hac Ali, a.g.e.,vr. 210b. Ahmed Ridin de Kansu Paann maiyeti iin verdii bilgileri AhbrulYemnden ald grlmektedir. Ancak Hac Alinin verdii rakamlar belki abartl bulduu iin toplam saynn yirmi binden fazla olabileceini ifade etmitir. Bkz. Ahmed Rid, Tarih-i Yemen ve San a, stanbul 1291/1874, s. 251. 5 Hac Ali, a.g.e. , vr. 210a. 6 Mustafa Naima, Tarih-i Naima: Ravzatl-Hseyn f Hlsati Ahbril-Hafikeyn, haz. Mehmet pirli, Ankara 2007,s. 640. Naima gnderilen bu kuvvet iin stanbulun erzil eflcndan on bin kimesne Yemen kulu yazlp ifadesini kullanr. 7 Hac Ali, Kansu Paann atad erifin adn zikretmezken Naima, erif Mesudun tayin edildiini aktarmaktadr. Bkz. Naima, a.g.e. ,s. 641. 8 Hac Ali, a.g.e. ,vr. 211a-211b. 9 Mekkenin gneyinde yer alan Kzldenize kys olan liman.
4

35

ldrdn rendiklerinde endie ile Kansu Paay karlamaktan ve ona itaat etmekten vazgeerek beldelerine geri dndler. Nitekim Kansu Paa Mekke ile Yemen arasndaki Saby10 blgesine geldiinde buradaki eyhlerden birini ldrmt. Hac Ali, Kansu Paa iin bu eyhin otana gidip ona hilat giydirecei yerde ldrd diye ekler11. Bu durumu renenler de canlarnn korkusundan dalara kap, bu ana kadar Osmanl devleti tarafnda iken bundan sonra mam tarafna gemilerdir12. Kansu Paa Czna uradktan sonra Eb Ar13ten Zebide geti. Mustafa Slime gre Kansu Paa direkt Muhaya inmedi. nk buray kuatan Hasan b. elKasm ile gelir gelmez karlamak istemiyordu. Ayrca kuzeyden yava yava gelip daha fazla korku salmak iin bu yolu tercih etmiti14.Zebide geldiinde ehrin dnda bir karargh kurarak burada konaklad. Kansu Paa otuz bin kadar byk sayda askerini Zebid gibi havas rutubetli bir yerde yedi sekiz ay bouna bekleterek bu salkl askerlerin hastalanmalarna sebep olmutu. Askerlerin yardan fazlas hastalanm, Czndaki kt tasarrufu nedeniyle baz askerler de Muhaya gittiklerinde Kansu Paay bertaraf edip, Haydar Paa Muhaya gelmi ise onu Kansu Paann yerine geirmeyi dnmtler. Ancak bu durumu Kansu Paann muhbirlerinden bazlar kendisine haber verdiler. Vaziyetten korkan Kansu Paa, Haydar Paa ile Aydn Paay birlikte ldrmeye karar vermi ve kethdasn Zebidden bin nefer ile ikisini de ldrmesi iin Muhaya gndermiti. Ne var ki Haydar Paa Muhaya geldiinde henz serdar olan Aydn Paa, Haydar Paay hizmetkryla bir kaya koyup Kamarn adasndaki kaleye gndererek hapsetmiti. Bylece Kansu Paann kethdas15 Muhaya geldiinde Haydar Paa Kamarn adasna gnderildiinden sadece Aydn Paay katletmi, btn mlk, eya ve erzakn alarak bir mahzene kapatm, Muhaya hkim olmas iin bir aa brakm,

Suudi Arabistann gneybatsnda yer alr. Bkz. Hac Ali, a.g.e., vr. 211b. 12 Hac Ali,a.g.e., vr. 211b. Ayrca mellif Kansu Paann bu davranyla dmann daha da glendirdiini belirtmektedir. 13 Eb Ar: Cznn dousunda, Suudi Arabistan n gneybatsnda, Yemen snrna yakn bir mevkide bulunur. 14 Seyyid Mustafa Slim, el-Feth'l-Osmanil-evvel li'l-Yemen:1538-1635, Kahire, 1969. ,s. 400. 15 Ahmed Rid ve Naima, Aydn Paay Kansu Paann Muhaya gelerek katlettiini belirtmektedirler. Bkz. Rid,a.g.e.,s. 246. ; Naima,a.g.e.,s.640.
11

10

36

Kansu Paaya geri dnerek durumu anlatmt. Kansu Paa bunun zerine Haydar Paay ldrmek iin Kamarn adasna adamlarn gndermek istediyse de askerler bu durumdan haberdar olmu ve ayaklanmaya balamlard. Kansu Paa bu sebeple birka aasn grevlendirerek Haydar Paay gemi ile Habee gnderdi. Bylece Haydar Paa slimen buradan Msra, sonra da stanbula ulat16. Naima, Aydn Paa iin Haydar Paaya yardmc olmak zere Yemen beylerbeyi olduunda birok tccardan bor alm olduunu, yanna gelen alacakllar zehirleyip mallarn kabzetmekle itham edildiini, tccarlarn bu durumu Kansu Paaya ikyetleri zerine Kansu Paann Aydn Paay ldrdn anlatr17. Kansu Paa Hayse 18 geerek Emir Mustafa ve kethdas Yusufu serdar olarak Hac Alinin verdii rakama gre yedi-sekiz bin nefer ile Taize gnderdi. Bir iki gn gittikten sonra Yusuf Kethda ile askerler Zebide yakn, Taizin kuzeyinde bir vadiye geldiklerinde Zeydler drt bir yanlarn kuattlar19. Bu arada bb20de bulunan Hasan b. el-Kasm Taize gemi ve kardei Hseyin b. el-Kasm da Osmanl askerlerinin Taize doru gittiklerini renince oraya gelmiti21. Askerler iinde deneyimli olanlar Yusuf kethday bu vadiden da zerine kma konusunda uyarm, Yusuf Kethda bu vadide su olduunu, askerlerin burada biraz dinlenebileceini syleyerek szlerine itibar etmemiti. Osmanl askerlerinin bulunuduu bu vadiye ilk nce, Osmanl idaresine bal beylerden iken sonradan yedi bin askerle imamn tarafna geen Arap Snbl adndaki ahs gelmi, Hseyin b. el-Kasm be bin asker ile onu takip etmi ve son olarak da on bini tfekli binlerce Zeyd askerle Hasan b. el-Kasm gelerek vadiyi kuatmlard. 1039 senesinin Ramazan aynn ilk gnlerinde (Nisan 1630) balayan atma 28 gn boyunca devam etmi, ne Osmanl askerleri yardm isteyebilmi ne de onlara herhangi bir yardm gelmiti. Hac Ali, yz binden fazla Zeydnin Osmanl askerlerinin etrafn kuattn aktarr. Ramazan ay boyunca bu vadide Zeydilerle savaan Osmanl
16

Hac Ali, a.g.e. ,vr. 212b-213a. Hac Ali Aydn Paann katlini ve Haydar Paann Habee srln ayrntl bir ekilde anlatmtr. 17 Naima, a.g.e. ,s.640-641. 18 Zebid ile Muha arasnda bir blge. 19 Hac Ali, a.g.e. ,vr.213b. ; Rid, a.g.e. ,s. 246. 20 San ann gneyinde, Zemr ve Taiz arasnda yer alr. 21 Yahya b. el-Hseyin, a.g.e. ,s. 832.

37

askerlerinin ou telef olmu, sa kalanlarn da yars yaralanm ve savamaya g yetirebilecek ancak bin nefer kalmt. Ramazan aynn 29. gecesi Yusuf Kethda klk deitirerek sava mahallinden kat. Bu durumdan haberdar olan askerler de dalara kaarak daldlar. Sabaha kadar ordughtaki adrlarda kimse kalmamt. Ne var ki, Yusuf kethda ile kaan yirmi-otuz kiiden baka dier Osmanl askerleri ya dalarda Zeydiler tarafndan katledimi, ya da esir alnarak Hasan b. el-Kasma gtrlmt. Bylece bu olaya ahit olanlar Kansu Paa tarafndan gnderilen sekiz bin askerden geriye yz nefer kaldn bildirmektedirler22. Hasan b.el-Kasm esir olarak gelen askerlerin tamamn katletmiti. Yusuf Kethda Muhaya kam, Emir Mustafa da yolda mamn askerleri tarafndan yakalanp ldrlmt23. Hac Ali, daha nce verdii asker saysn artrarak Kansu Paay on bin askeri bo yere telef etmekle sorumlu tutmaktadr. Ayrca askerlerin azalmasndan dolay, daha nce nemsemedii ve nefretlerini kazand Yemen kuluna muhta olduununu ekler. Fakat onlardan da bin kadarnn mama tabi olduunu, geri kalanlarn da Kansu Paay istedikleri gibi ynlendirdiini sylemektedir24. Yusuf Kethdann Yemen kullaryla25 anlap kendisinin paa olmas durumunda kendilerine mal verip, itibar edeceini vaat ettii ve Kansu Paann bunu rendiinde Yusuf Kethday ldrtt ileri srlmtr. Ancak Yusuf kethdann yandalar katlinden haberdar olduklarnda ayaklanp Kansu Paay Zebid kalesine kapatm ve Yusuf kethdann katilini istemilerdi. stekleri zerine Yusuf kethday ldren ahs kendilerine verilmi, bu sefer de stanbuldan gelen askerlerin insaf zerine katledilmeyip serbest braklm fakat Paadan ok miktarda bahi aldktan sonra yatmlard26. Kansu Paa, Yusuf kethdann yerine askerlerin de istei zerine Mustafa aay kethda olarak atamt27. Kansu Paa bu hezimetten haberdar olunca Ahmed Ridin bildirdiine gre Zebide yakn olan Haysde, Hac Aliye gre ise Zebidde birka bin asker brakarak
22

Hac Ali,a.g.e.,vr.213b- 214b. Hac Alinin Osmanl askerleri iin verdii 7-8 bin rakam, Yahya b. el-Hseyin 500 olarak verir. Bkz.s. 832. 23 Rid,a.g.e.,s.246. 24 Hac Ali,a.g.e.,vr. 214b. 25 Yemen kullar ifadesiyle, Msr veya herhangi bir eyaletten takviye olarak Yemene gelen askerlerin deil de Yemende bulunan Osmanl askerleri kasdedilmeketedir. 26 Naima,a.g.e.,s.746-747. 27 Hac Ali,a.g.e.,vr.215a

38

Muhaya ekildi28. Burada gerektiinde snlacak doru drst bir kale olmad iin Aydn Paann daha nce yaptrd duvarlar onarmaya balad, Yemendeki isyan bastracak asker ile Muhann duvarlarn svamaya ve sokaklarna sedler ina etmeye abalad. Bylelikle askerlerde kuvvet kalmad; gn getike kimi vefat etti, kimi bir ekilde dald29. Kansu Paa bu yenilgiden sonra mam ile bir senelik atekes yapmak istedi, mamn da onaylamasyla 1 Muharrem 1040/10 Austos 1630 tarihinde iki taraf arasnda anlama yapld. Aslnda atekes bir seneden daha fazla srm, mam ve Osmanl taraf da kendi i meseleleriyle megul olmulard. Hasan b. el-Kasm Osmanllar Tihamede brakm, kendi de i blgelerdeki hkimiyetini kuvvetlendirmeye almt. Bunun iin kaleleri tamir ettirdi, silah ve zahire tedarik etti ve kendi tarafna daha fazla asker toplamak iin blge blge gezmeye balad. mamn elinde olan Aden ve evresinde karklk kmas zerine, Hasan b. elKasm Osmanllarn buraya mdahalesinden korktuu iin biran nce Adene gelip buradaki isyan bastrd. Osmanl tarafnda da karklklar kyor, askerlerden bazlar ya mamn tarafna geiyor veya Yemenden kayorlard30. 1040/1631 senesinde Zebidde kalan Osmanllar arasnda ok ciddi ihtilaflar ortaya km, Kansu Paa bu durum zerine Muhadan Zebide dnmt31. stanbuldan Yemene gelen Osmanl askerleri Yemenin havasndan olumsuz etkilenmi ve ou hastalanarak vefat etmiti. Geriye kalan askerlerin mevaciblerini veremeyen Kansu Paa ulufe vermeyeceini, askerlerin stanbula gidip buradan sipahilik talep edebileceklerini syledi. Bunun zerine Naimann verdii rakama gre 900 Yahya b. Hseyine gre 1000 kadar Rum askeri 1041/1632 senesinde Tihamede toplanarak Yemenden am tarafna gitmeye karar verdiler. Karadan Hicaza geip, Ciddeye geldiklerinde buradaki gmrknn elinde olan mallar yamalayarak Mekkeye varana kadar uradklar yerleri harap ettiler. Hac eda etmek iin Mekkeye yneldiklerinde erif Zeyd bu gruhun hareketlerinden endie duyarak 30 bin kii toplayp, Cidde beyi Mustafa ile anlaarak savunma iin Mekkeden dar km Cidde Mekke aras yol gzerghnda bulunan su kuyularn
28

Ahmed Rid,a.g.e.,s.247.; Hac Ali,a.g.e.,vr. 215a. Hac Ali,a.g.e.,vr 215a. 30 Slim,a.g.e.,s. 402. 31 Yahya b. el-Hseyin,a.g.e.,s. 833.
29

39

yktrm ve askerleriyle Mekkeye giri yollarn kesmiti. Kuyular aana kadar susuzluktan helak olan Rum askerleri, erif Zeyde haber gnderip niyetlerinin sadece hac yapmak olduunu ve kendilerine yol verilmesini istediklerini sylediler. Fakat erif Zeyd yol vermeyince iki grup da savaa hazrlanmaya balad. Sonu itibariyle saylarnn az olmasna ramen Yemenden gelen askerler galip gelerek Mekkeye girebildiler ve buradaki deerli eya ve emtialar talan ettiler. atma srasnda eriflerden erif Muhammed vefat etmiti32. Naima, erif Zeyd ile Rum askerlerinin aralarndaki muharebenin 1040 senesi aban aynda olduunu ifade etmekte iken yukarda da belirtildii zere Yahya b. el-Hseyin 1041 senesinde Rum askerlerinin Yemenden ayrldn bildirmektedir33. Zilhicce ayna kadar Mekkede kaldktan sonra haclarn eda etmek zere Kbeye gelmi, sonra da erif Zeydin yerine erif Yumnyi getirmilerdi34. erif Yumnnin erf Zeyd yerine getirildii haberini alan ve bu srada Msr Beylerbeyi olan Halil Paa, Msr merasndan Koca Kasm Beyi bu meseleyi aratrp, bozgunculuk yapan askerleri bertaraf etmesi iin Mekkeye gnderdi. len erif Muhammed yerine de tekrar erif Zeyd b. Muhsini atayarak Freng Yusuf Beyi de askerler ile denizden gndererek onunla birlikte erif Zeyde hilatler gnderdi35. IV. Murad muhtemelen Halil Paadan nce Msr Beylerbeyi olan Musa Paaya gnderdii bir hatt- hmayununda Mekkede vuku bulan olay hakknda malumatnn olduunu, Msr beylerinden tedbirli birini yeterli asker ile Ciddeye gndermesini ve Mekkeyi muhafaza etmeleri burada iin bir-iki sene veya ne kadar gerekiyorsa kalmalarn istemektedir36. IV. Murad yine bir hatt- hmayununda Halil Paadan Kbenin zerine mstevli olan sz konusu Rum askerlerinin def edilmesi iin zerlerine gnderilen mera ve askerlere yardmc olmasn, durumlardan kendisini srekli olarak haberdar etmesini istemektedir37. 1043/1633-1634 senesinde Osmanllar ile mam Meyyed arasndaki anlama bozuldu. Bu sene Kansu Paa mamn elinden baz blgeleri geri almaya alt.
32

Naima, a.g.e., s.748-749. Naima, a.g.e., s. 748. ; Yahya b. el-Hseyin, a.g.e., s. 835. 34 Naima, a.g.e., s. 749. 35 Naima, a.g.e., s. 749. 36 Bayr, a.g.t., s. 45. 37 Bayr, a.g.t., s. 35.
33

40

Adene iki gemi gndererek ehrin kapsn amalar iin de mektup gnderdi. Ancak Adene giremeyen gemiler Muhaya dnd, Czn ayn taktikle ele geirildi. Osmanllarn Tihme halk zerindeki basksnn artmas zerine blge halk endie ile mamdan yardm istemi, mamn askerleri toplanp, Osmanl askerleriyle savaa hazrlanmtlar38. atmalar Zebid ve Muha evresinde younlamt. mamn askerleriyle birlikte Zebide geldiini renen Osmanl askerleri mam tarafndan kuatlmamak iin Zebidde savunmay younlatrarak burada toplandlar. Hcum eden taraf Osmanllar olsa da eitli atmalar sonuncunda Hasan b. el-Kasmn gneydeki insanlarn da dhil olmasyla genileyen kuvveti karsnda kesin bir baar salanamad39. 1043/1633 senesi balarnda Hasan b. el-Kasm Ali b. emsnyi ok sayda asker ile Hays zerine gndermi ve burada bulunan Osmanl askerleri ile iddetli bir atma sonucu Osmanl taraf malup olmu, Ali b. emsn, Haysi zabtetmiti. Ayn sene aban aynda (Ocak-ubat 1634) Hasan b. el-Kasm ok miktarda asker ve eraf ile San adan Tihme zerine hareket ederek Ramazan aynn ilk gn Zebid yaknlarna ulat. evval aynn birinci gn (31 Mart 1634) Osmanl askeri Zebidden mamn askerlerinin zerine hareket etti ve iki taraf arasnda byk bir muharebe vuku buldu. Taiz hkimi olan ve mam tarafndan askerlerinin bana komutan olarak tayin edilen emseddn b. Ali bu atma srasnda ldrld40. Emir Mustafa komutasndaki yaklak 1500 Osmanl askeri pusuda bekleyerek mamn askerleri erzaklar ile megul iken bu durumu frsat bilerek zerlerine saldrm, hazrlksz yakalanan emseddn ve askerleri malup olmu, emseddn bu srada ldrlmt41. Bu muharebeden zafer kazanarak kan Osmanl askerleri Zebide geri dnd. Kansu Paa ve Emir Mustafa Zebid yaknlarnda bulunan Hasan b. el-

38

Slim,a.g.e.,s. 403.; Yahya b. el- Hseyin, a.g.e., s. 835. Slim,a.g.e.,s. 403-404. 40 Rid, a.g.e.,s. 247. 41 Yahya b. el-Hseyin,a.g.e.,s. 836
39

41

Kasmn zerine hcum ettiler, sabahtan akama kadar sren atmalardan sonra Kansu Paa Zebide geri dnd42. Bu saysz atmalar her iki tarafa da ok kayplar verdirdi. Osmanllar kuatmadan kurtulmak iin ok gayret sarf ettiler. Kaynaklar azald, askerler bitkin dt. mamn ambargosu, yardmlarn da buraya ulaamamas Osmanllar iyice zor durumda brakt. Bu zorluklar esnasnda Kansu Paa 1044/1634 senesinde Hasan b. el-Kasmdan ay mddetince atekes talep etti43. mam Meyyedin kardei ve ordu komutan Hasan b. el-Kasm balangta atekes yapmak istemese de Yemenlilerden de ok zayiat olmas nedeniyle, mam Meyyedin onaylamasyla iki taraf arasnda 20 Muharrem 1045/6 Temmuz 1635 tarihinde atekes anlamas yapld44. Ancak atekesten sonra atmalar tekrar balamt. Osmanl askerlerinin direnleri krlnca bazlar biraz mal ve atlarla birlikte Hasan b. el Kasmn ordughna kat. Kansu Paa Hasann ordughna birini gndererek mallarn ve atlarn iadesini istedi. Bunlarn geri verilmemesi durumunda savan tekrar balayacan syledi. Hasan b. el-Kasm bu durumu frsat bilerek Zebidin kaplarn topa tuttu ve ehrin evresindeki muhasaray kuvvetlendirdi. atmalar Zebidden sonra Muhaya da srad. Kuatma Osmanllarn bu ehirlerarasndaki iletiimini engelledi. atmalar Zebidin dndaki blgelerde iddetlendi. Osmanllar bu srada kendi aralarnda da ihtilafa dmlerdi. Askerler bar istiyor, vali ise sava balatmakta acele ediyordu. Kansu Paann bu tutumu iin Yemenli vakanvis, onun gayesinin askerlerin atmasn salayarak kargaalarndan biraz olsun kurtulmak olduu iddiasnda bulunmaktadr45. Osmanllar Yemen tarafndan atekes anlamas talebini tekrarladlar. 1045/1635 senesinden itibaren bir sene mddetince geerli olacak ekilde atekes yapld46.

42

Rid, a.g.e. , s. 248. Amet el-Melik, a.g.e. , s. 76-77. 44 Slim, a.g.e. , s. 404. 45 Amet el-Melik, a.g.e. , s. 77. 46 Amet el-Melik, a.g.e. , s. 77.
43

42

Zebidde kuatma altnda bulunan Osmanl askerleri, Muhada bulunan Kansu Paaya Hasan b. el-Kasm yollar tuttuu iin gizlice bir piyade ile haber gndererek ondan yardm talebinde bulundular. Haber Kansu Paaya ulanca zaten Muhada yannda olan 3000 kadar askerden 800 kadarn Zebid zerine gnderdi. Ancak Hasan b. el-Kasm Muhadan kp Zebide asker gideceini renince yaklak 30 bin askeriyle yollarn kesmi, snacak bir yer bulamayan Osmanl askerleri malup olmu, ou esir alnmt. Hasan, esir ald Osmanl askerlerini Zebid kalesinden grlebilecek bir yere karp, Zebidde yardm bekleyen Osmanl tarafna gsterince mnhasr bulunanlar mitlerini kesip ehrin kapsn Hasan b. el-Kasma amlard. Zebidde bulunan Osmanl askerlerinden bazlar mama tabi oldu, bir ksm da Muhaya giderken Zeydler tarafndan saldrya urad, kimi vefat etti, kimi de dalara kamak zorunda kald. Hasan b. el-Kasm bu ekilde Zebide girdi ve buraya bir adamn brakarak Muhaya yneldi47. Hasan b. el-Kasm Muha yaknlarnda 40 binden fazla askeriyle ordughn kurdu. Kansu Paann kethdas Arnavud Mustafa Muhada ehri muhafaza iin sokaklara kaplar yapp, siperler oluturarak ehri atmaya uygun hale getirdi. Hac Ali, Kansu Paann Hasan b. el-Kasm ile gizli gizli mektuplaarak Muhadaki durumlar ve kendi zafiyetlerini bildirdiini ileri srmektedir. Yine Hasan b. elKasm ile iyi ilikiler kurup Muhadan karak Hasana snmak iin anlatn, bunun iin de srekli frsat kolladn beyan eder48. Kansu Paann bu maksadn anlayan baz askerler dierlerine haber vermi ve Kansu Paa zerine gzc koyulmutu. Bu ekilde Muhada drt ay kaldktan sonra bir Cuma gn insanlar namazda iken yanna nefer alarak Muha yaknnda medfun olan Hasan zelyi ziyaret bahanesiyle ehirden kan Kansu Paa, Hasan b. el-Kasmn ordughna gitti49. Kansu Paann Hasan b. el-Kasmdan aman dilemesinin, askerlerin kendisine kar ayaklanmalar ve zerlerindeki hkimiyetinin zayflamas gibi sebeplerden tr olduu ifade edilmektedir50.

47

Hac Ali, a.g.e. , vr. 216b. Bkz. Hac Ali, a.g.e. ,vr. 217a. 49 Hac Ali, a.g.e. ,vr. 217a. 50 Bkz. Amet el-Melik, a.g.e. ,s. 78.
48

43

Ktib elebi Kansu Paa iin, Yemen beylerbeyi Haydar Paann s-i tedbiri neticesinde Zeyd isyannn bastrlamamas zerine Msr merasndan olan Kansu Beye Yemen eyaletinin verildiini ancak Kansu Paann Yemen sahiline vardktan sonra bir mddet burada kaldn ve isyan bastramayarak geri kalan yerleri de imama teslim edip geldiini ifade etmektedir 51. Kansu Paa Hasan b. el-Kasmn yanna geldiinde hrmet ile kabul edildi. Hasann yannda biraz kaldktan sonra kendisine deve ve eyasn tamas iin yk hayvanlar ihsan olunmu, Osmanl askerlerinden gitmek isteyenler ile birlikte yanlarnda ayan ve eraftan birileri refakat eder halde Msra doru gnderilmiti 52. Kansu Paa Mekkeye varnca o srada Beytl-harama memur olan Msr merasndan Rdvan Bey, bir karklk kmamas iin Kansu Paann iki gnden fazla kalmasna frsat vermeyip onu Msr tarafna gnderdi. Msra ulatnda Msr valisi Kansu Paay burada fazla tutmayp stanbula gnderdi. Buradan da daha sonra IV. Murad tarafndan Rumelide bir livaya sancakbeyi olarak gnderilmi, 1054/1644-1645 senesinde stanbulda vefat etmitir53.

1- Kansu Paann Yemenden ayrlndan sonra Arnavud Mustafa Beyin Muhay muhafaza mcadelesi
Kansu Paann Zeyd tarafna snmas ve Yemenden kmas geri kalan Osmanl askerlerini olumsuz ynde etkilemiti. Baz askerler Hasan b. el-Kasm tarafna gemeyi yksek sesle dile getirir olmu, bir ksm da Yemen dna kamt. Geriye kalanlar da vali olarak Mustafa Beyi tayin etmi ve ona tabi olmutular54. Hac Ali, Mustafa Beyin Muhadaki mcadelesine yer vermitir. Ona gre Kansu Paann Yemenden kndan sonra Osmanllarn elinde Muhadan baka bir yer kalmamt. Hac Alinin verdii rakama gre iki bin kadar Osmanl askeri elli bin Zeyd askerine kar mcadele etmi, yaklak 6 ay boyunca kuatma altnda
Bkz. Ktib elebi, Fezleke (Tahlil ve Metin), haz. Zeynep Aycibin, Mimar Sinan niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Doktora Tezi, stanbul 2007, s. 793. 52 Rid, a.g.e. ,s. 250. Ahbrul-Yemnde Hasan b el-Kasm tarafndan Kansu Paaya bir eski adr, drt be tane kilim ve iki tane de zayf deve ihsan olunduu ifade ediliyor. Bkz. Hac Ali, a.g.e. ,vr. 217b. 53 Hac Ali, a.g.e. ,vr. 217b. 54 Slim, a.g.e. ,s. 404.
51

44

kalan Muhada her gn atma vuku bulmutu. Yollarn kapal olmasndan dolay yiyecek ve erzak sknts yaayan Osmanl taraf iin Mustafa Bey yanna bir miktar asker alarak ya kar tarafn ordughn basp yama yoluyla ya da yakn yerlerdeki Zeyd kylerinden zahire tedarik ederdi. eride bulunan Osmanl askerleri atmalardan bitkin dtler ve Hasan b. el-Kasmn da bu kadar zaman Muhay kuatma altnda tutmaktan yorulmas, her iki tarafn da biraz dinlenmeye ihtiya duymas zerine, ay mddetle atekes yapma konusunda mutabk oldular. Hasan b. el-Kasm atmalara biraz ara verip daha sonra daha kuvvetli bir ordu ile Muhann zerine gelmek niyeti ile atekes yapmaya raz olmutu. Askerlerini Taiz ve Zebid tarafna gnderip kendisi de Zemra gitti55. Atekes ile biraz rahatlayan Mustafa Bey gvenilir iki neferini durumlarn bildirmek ve yardm istemek iin Msra gnderdi. Mustafa Bey Osmanllarn tasarrufunda sadece Muhann kaldn, ay iinde Msrdan en az drt bin asker gnderilmez ise Muhann dahi elden kacan, Zeyd mamn buraya girmesinden sonra saysz askerle donanma gelse dahi demir atacak bir liman kalmad iin fayda olmayacan ifade eden bir name ile bu iki neferi Msra gnderdi. Msra ulap dnemin Msr valisi ile buluan neferler Mustafa Beyin yazd nameyi teslim edip, durumu szl olarak da ifade ettiler. Ancak Msr valisi bu durumu umursamad ve stanbuldan kendilerine mal ve hazine sorulduunu, Yemen ii ile ilgilenip ilgilenmediklerinin sorulmadn syledi. Bu cevap zerine Sveyten Yemene giden bir Celbe gemisine bindirdikleri gvenilir bir hizmetkr ile Mustafa Beye yardm gelmeyeceini ve cann kurtarmas iin haber gnderdiler56. Mustafa Beyin yardm istemek iin Msra nefer gndermesinin zerinden iki ay gemi ama kendisine henz bir haber ulamamt. ay tamamlandktan sonra Hasan b. el-Kasm tekrar Muhay kuatm, ierideki Osmanl askerleri de Msrdan yardm midiyle tm gleriyle kar koymulard. Ne var ki Msrdan kendilerine

55 56

Hac Ali,a.g.e., vr. 217b-218b. Hac Ali,a.g.e.,vr. 218b.

45

bir yardm gelmeyecei haberi Mustafa Beye gelince aresizce Yemenden kp, Muhadan gemilerle Msra gitmeye karar verdiler57.

B-Yemende Kalan Osmanllarn ve Mustafa Beyin Muhadan k ve Ynetimin Zeyd mamlara Brakl
Mustafa Bey Hasan b. el-Kasma haber gndererek, Muha limannda olan Hind kalyonlarndan birine binmi ve selametle gidebilmek iin aman dilemiti. Bu durum Hasan b. el-Kasmn da iine gelmiti; nk uzun atmalar sonucu mamn tarafndan da fazla telefat verilmiti. Bu yzden Hasan b. el-Kasm, Mustafa Bey ve Osmanl askerlerinin Msra ulamalar iin neye ihtiyalar varsa grd. Kansu Paann Yemenden kndan sonra burada bin asker mevcut iken, Muhann Zeydler tarafndan iki kez kuatlmas ile vuku bulan atmalarda ou telef olduundan geriye yedi yz nefer kalmt. Mustafa Bey bu mevcut maiyyeti ile Yahya b. el-Hseyine gre Recep-aban 1045/Ocak 1636 tarihinde, Slimin referans ald s b. Ltfullaha gre ise 10 Cemziyelevvel 1045/22 Ekim 1635te gemiye binerek Muhadan ayrld58. Mustafa Bey Yemenden karken Muhada bulunan kullanlabilen veya kullanlamayacak ekilde olan ne kadar top ve cepehane var ise bunlar Zeydlere brakmamak iin hepsini yanna alarak Sveye kard ve buraya teslim etti. Mustafa Bey Msra vardktan sonra burada fazla kalmayp, stanbula gitti. Kendisine amda Emirlhaclk verilm, drt sene kadar bu hizmette bulunduktan sonra 1055/1644-1645 senesinde Girit seferine gitmiti59 Bundan sonra Hasan b. el-Kasm Zebid ve Muhaya giderek buralara adamlarn tayin etmiti60. Komutanlar Tihmedeki ehirleri Osmanllardan teslim

Hac Ali, a.g.e. ,vr. 219a. Hac Ali, a.g.e. , vr. 219b. Hac Alinin Mustafa Bey ve Osmanl askerlerinin Muha limanndan ayrl iin verdii tarih Safer 1043/Austos-Eyll 1633 olup, tarafmzdan tarihin kartrld dnlmektedir; Slim, a.g.e. ,s. 405. ; Yahya b. el-Hseyin, a.g.e. ,s. 839. Ayrca Ahmed Ridde Mustafa Bey ve askerlerinin Yemenden k iin 10 Cemziyelevvel 1045/22 Ekim 1635 tarihini verir. Bkz. Rid, a.g.e. ,s. 250. 59 Hac Ali, a.g.e. ,vr. 219b-220a. 60 Rid, a.g.e. ,s. 250.
58

57

46

aldlar. Ardndan Osmanllardan bazlar gitti bazlar da Yemende kalmay tercih etti61.

C- Yemende Kasim mamlar Dnemi 1. El-Meyyed billh Muhammed b. el-Kasm (1029-1054/16191644)


Meyyed hkimiyet dneminin byk blmnde Osmanl kuvvetleriyle savat. O da babas kadar Yemeni yeniden fethederek halkn gznde kahraman olmutur. Ayn zamanda asi Yemen kabileleriyle de mcadele etmitir. Zamann savalarla ve Zeyd imamlar gibi yazmakla geirmitir.62. Meyyed kardeleri Hasan b. el-Kasm ve Hseyin b. el-Kasma sancaklar vererek buralarda grevlendirdi. Her ikisi de lene kadar grevlerinde kaldlar63. Tihme ele geirildikten sonra 1047/1637-1638 senesinde Meyyedin kardeleri Hasan ve Hseyin Tihmeden San aya dndler. 1048/1638-1639da Hasan b. el-Kasm Drn64da Hseyinde Zemrda vefat etti. Dier kardei Ahmed Kevkebnda kald. mam Meyyed 1052/1642-1643 senesinde Zmermer kalesini ykt65. Osmanllarn Yemenden ayrllarnn hemen ardndan, 1636da mam Meyyed, kardei el-Kasm Taize gndererek, buras ile ilgili kendisinden ayrntl bilgi istemektedir. Taizde olan her eyi renmesini ve gelir getirecek eyleri tek tek kaydetmesini talep etmektedir66. mam Meyyed 1029/1619dan vefat ettii 1054/1644 senesine kadar yaklak 25 yl imamlk rtbesinde bulundu. Bu dnemde pek ok nemli olay
61

Amet el-Melik, a.g.e. , s. 78 Serjeant-Lewcock, a.g.e. , s. 79. 63 Hasan b. el-Kasm . 1048/1638-1639, Hseyin b. el-Kasm . 1050/1640-1641. Bkz. Muhammed Yahy el-Haddd, et-Trhul- m lil-Yemen: el- Yemenl-Hads, Beyrut 1986,c.4,s. 89. 64 San ann kuzeyinde kalan nis blgesinde bulunur. Bkz. el-Makhaf, a.g.e. , c.I, s. 950. 65 Rid, a.g.e. ,s. 257. 66 Mustafa Slim, Vesiku Yemeniyye: Dirset Vesikiyye Trihiyye, Kahire 1989, s. 39.
62

47

gereklemitir. Babas mam Kasmn Osmanl ynetimine kar balatt isyan devam ettirmi, birok atmann ardndan Osmanl Devletinin Yemenden ayrld dneme ahitlik etmitir. Osmanlnn 1635te Yemenden ayrl ile de 1644e kadar yaklak 9 sene, babasnn temellerini att Kasm devletinin hkimi olmutur.

2. mam Mtevekkil smail b. el-Kasm (1054- 1087/1644-1676)


mam Meyyed vefat ettikten sonra kardei 67 mam Mtevekkil smail b. elKasm abisi Ahmedin imamlk iddiasna ramen, erf ve meyih tarafndan desteklenerek imam oldu68. smail mam Meyyedin lmnden nceki sene (1053/1643) Taizden Drna gemiti. Burada smailin etrafnda emirler, Kasmn ocuklarnn oullar ve ulemadan ok sayda insan topland. mam Meyyed Recep aynn banda 1054 /Eyll 1644 tarihinde vefat ettiinde Sa de emiri olan Ahmed b. el-Kasm kardei Meyyedin lmnde de yannda bulunmu, Meyyedin son gnlerinde ona yakn olmak istemiti. Daha sonra ulemann nde gelenleri ve devlet ricalini imam seilebilmek iin kendi tarafna ekmiti. mam Meyyedin arkasndan Ahmed b. el-Kasma biat edilmesi konusunda limlerin nde gelenleri birlemiti ancak kardeleri ve Kasim ailesinin dier fertleri bu hususta anlamazla varnca, Ahmedin imaml yaklak sekiz gn srd69. Ahmed b. el-Kasm, Meyyedin arkasndan ehre skinlerinin de desteini ald srada btn blgelere ve Kasm ailesine kendisine biat etmeleri iin birok mektup yazmt. Kasm ailesi ellerindeki blgelerin kendilerinde kalmas kouluyla biat edeceklerini ifade edince, Ahmed pelerine dmedi. Bylece Kasm ailesi de ondan yz evirdi. Etrafndaki askerler ve kendisine yakn olanlar, kardei smail imamln ilan edince smailin tarafna

Hac Ali Mtevekkil smili mam Meyyedin olu olarak belirtir. Bkz. Hac Ali, a.g.e. ,vr.223b,224a. Ancak Yemenli kronik yazarlarndan mehur tarihi el-Cermz, Mtevekkil smilin biyografisi niteliinde olan eserinde smailin nesebini verir. Burada da Mtevekkil smailin mam Kasmn olu ve Meyyedin kardei olduu grlmektedir. Bkz. el-Cermz, Tuhfetl-Esm velEbsr, c. 1, s. 114-115. 68 Rid, a.g.e. ,s. 258. 69 Amet el-Melik, a.g.e. , s. 101.-102.

67

48

getiler. smail ayanlarn ve Kasm ailesinin gnllerini cmertlii ve hediyeler takdim ederek kazand70. Hasan b. el-Kasmn olu Muhammed b. Hasan da amcas smaile kar bbde imamln ilan etmiti. Grld zere mam Meyyedin vefatndan sonra Kasm ailesinin yeleri arasnda imamlk hususunda anlamazlklar olmu, srasyla nce Ahmed b. el-Kasm imamlk ilan etmi ve ulema tarafndan desteklenmi, ancak sonradan smailin ulemay ve ailenin fertlerini yanna ekmesi ve Zeyd mezhebine gre imam olabilmek iin on drt art haiz olmasna karar verilmesi zerine imamlk makamna getirilmiti. smail, Ahmed b. el-Kasma imam olabilmek iin on drt arttan biri olan ilimde zellikle de fkh ilminde kendisinden daha ileri olduunu yazarak itaati altna girmesini istedi. Bu durumu reddeden Ahmed, kardei smail ile mcadele etmek iin maiyyeti ile birlikte ehreden Slye indi71. Mtevekkil smail kardeinin imamlkta iddiasn srdrmesi zerine bir hayli mcadele vererek, birok atmann sonunda Ahmed b. el-Kasmn malubiyetiyle idareyi tekeline alm oldu72. Osmanl askerleri Yemenden ekildikten sonra Aden, Hanfer Emiri elinde kalmt. 1055/1645-1646 senesinde Mtevekkil smailin kardei Hasann olu Ahmedi73 buraya sevk etmesiyle gneydeki Bild- Hanfer ve Aden zapt edildi74. Mtevekkil smailin 33 yllk hkimiyeti Zeyd imamlar ynetiminin en parlak dnemiydi. Yine Mtevekkil smail dneminde Kasimler en geni snrlarna ulat. smail, San ann gneyindeki Drn merkez yapt. Dneminde lkenin refah seviyesi ykseldi, iftilerin mahsulleri artt. Halkn meseleleriyle yakndan ilgiliydi. Zamannda yollar gvenli, fiyatlar ucuz idi 75.

Hseyin Abdullah el-Amr, Trhul-Yemenil-Hads vel-Mu sr (992-1336/1516-1918), am 2001, s.38. 71 Amr,a.g.e.,s.39. 72 Rid,a.g.e.,s. 258. 73 Ahmed Rid mam Mtevekkilin Aden tarafn yeniden itaat altna almak iin gnderdii kii iin kardei Ahmedin olu Hasann adn zikretse de Mtevekkilin, kardei Hasann olu Ahmedii gnderdii muhtemelen yanl bilgi verildii gzkmektedir. Nitekim dnemin kaynaklarnda da bu isim Ahmed b. el-Hasan olarak gemektedir. Bkz. Cermz, Tuhfetl-Esm vel-Ebsr, s. 276. 74 Rid,a.g.e.,s.258. 75 Serjeant-Lewcock,a.g.e.,s 80.

70

49

1056/1646-1647 senesi Mtevekkil smaile Habe kral tarafndan bir eli ile kleler, misk ya ve Habee ait birka silah hediye olarak gnderilmiti76. Ayrca mam Mtevekkil 1058/1648de Yemenli haclara Mekkeye gidilerinde Czn ve Eb Arie kadar elik etmeleri iin piyade ve svariler grevlendirip, balarna da Muhammed b. Salah emir olarak atamt77.

a- Mtevekkil smailin Hadramevti Zaptedii


San ann gneydousundaki Hadramevt 78 tarihi boyunca tek bir g tarafndan nadiren kontrol edilmitir. Bamsz kabileler ve gl aileler tarafndan saysz kk eyaletlere ayrlan blgenin ehirleri bile bu nfuzlu aileler veya kabileler arasnda blnmtr. Bu kabilelerden el-Kesr blgeyi 16. Ve 18. yzyllar arasnda Hadramevtin baz blgelerinin ve Zufrn hkimiyetini ellerinde tutmutur. Ancak kendi ilerindeki rekabetlerden ve verasetteki anlamazlklardan dolay hkimiyetlerinin zayflamas onlar d glerin mdahalelerine maruz brakmtr. 1750 ylnda Yfi kabilesi Kesr kabilesinin hkimiyetine son vererek Hadramevtin birok blgesini kontrol altna almtr79. Yaylmac bir politika izleyen mam Mtevekkil smail, Hadramevtteki Kesr Sultan Bedr b. merin akrabalar tarafndan tahttan indirilmesini bahane ederek buraya sefer dzenledi. mam tarafndan toplanan 1065/1654-1655 ylnda 10 bin piyade ve bin svari asker ile Yerimin gney tarafnda meydana gelen atma sonucu malup olan Kesrler kam; Zeydler koyun, kei ve silahlar yamalamlard80. Mtevekkil smailin Hadramevte mdahale sebebi olarak, imam olduunda kendisine balln bildiren Hadrmevt hkimi Bedr b. mer yeeni Bedr b. Abdullahn muhalefeti ile karlam bunun zerine Zeyd imam Mtevekkilden

Serjeant-Lewcock, a.g.e. ,s.80. Serjeant-Lewcock, a.g.e. ,s.80. 78 Yemenin gney ve gneydousunda yer alr, dousunda Umman, kuzeyinde Suudi Arabistanla arasn ayran Rub ul-Hl l, gneyinde Aden krfezi bulunur. Hadramut olarak da telaffuz edilir. Bkz. Hseyin Algl, Hadramut, DA, c. XV, s. 65. 79 U. Freitag&W.G. Clarence-Smith, Hadrami Traders, Scholars, and Statesman in the Indean Ocean, 1750s-1960s, Leiden 1997, s.36-37. 80 Serjeant-Lewcock, a.g.e. ,s.80.
77

76

50

yardm istemiti. 1058/1648de Bedr b. Abdullah ailesinin de destei ile amcasnn sarayna saldrarak amcas ve olunu yakalayp, hapsetti. mam Mtevekkil, Bedr b. Abdullahn amcasn serbest brakmas iin aba gsterdiyse de sonu vermedi. 1065/1654 ylnda Zeydlerin gney blgelerdeki zafer haberlerini alan Bedr b. Abdullah, alelacele mama balln ilan ederek amcasn serbest brakt ve onu Mtevekkil smailin emri zerine Zufra81 hkim yapt. 1069/1658-1659 senesinde Bedr b. mer Mtevekkil smaile gelerek kendisinin Zufrdan da atldn ikyet etti ve bunun zerine mam Mtevekkil Hadramevt, Zufr ve ihre sefer dzenledi. Yeeni Ahmed b. el-Hasan komutan tayin etti. Btn zorluklara ramen Zeyd kuvvetleri Hadramevte girdi. 1070/1659da Hadrm ordusu ile Zeydler kar karya geldi ve Hadramevtliler yenilgiye urad. Askerlerinin ou ya ldrld ya da esir alnd. Sultan Bedr b. Abdullah kaarak aman istedi. Zeyd kuvvetleri Hadramevt topraklar ierisinde ibm82a kadar ilerledi. Bu srada Sultan Bedr b. Abdullah, mam Mtevekkile balln teyit eden bir mektup daha gnderdi ve Mtevekkili ziyaret etti. Ahmed b. el-Hasan ihre Bedr b. merin olu, Ali b. Bedr b. meri hkim olarak brakt. Zeydi hkimiyetini tanyanlar eitli yerlerde grevlendirdikten ve Bedr b. meri tekrar Hadramevt hkimi olarak atadktan sonra 1070/1659da geri dnd. Bedr b. mer 1073/1662 ylnda vefat edene kadar Hadramevt hkimi olarak kald. Hacca gitmek iin yola ktnda vefat etti. mam Mtevekkil smail bu frsat deerlendirerek ihr limanna Zeyd bir hkim atad. Bylelikle Zufr ve Hadramevt uzun savalar ve saysz mzakereler sonucunda Zeyd hkimiyetine girdi83.

b- Ummanl Denizcilerin Zeyd Kylarn Tacizi:


Hadramevtin fethi ile Ummanllar ile Zeydler kar kaya gelmi, Ummanl denizciler 1079/1669 ylnda Aden ve Muhaya gelip bu limanlar yamalamlard. Ummanl denizciler Muha liman giriindeki Avrupal tccarlarngemilerine girip saldrdlar. Muha naibi Ummanllar pskrtmekte aciz kalnca yardm talep etmi,
Zufr gnmzde Umman snrlar ierisinde yer alr, Yemenin dou snrdr. Hadramevtin ortasnda bulunur. Bkz. el-Makhaf, a.g.e. , c.I, s. 844. 83 Selv Sa d Sleymn el-Glib, el- mam el-Mtevekkil Alallah smail b el-Kasm ve Devruhu f Tevhdil-Yemen: 1054-1087/1644-1676, Kahire 1991, s. 97-111; Serjeant-Lewcock, a.g.e. , s. 8081.
82 81

51

takviye kuvvetler de yamay engelleyememiti. Ummanl korsanlarn bir ksm buradan Ciddeye gitmi, Maskata dn yolunda el-Mehre84 kysn talan etmilerdi85. 1085/1674 ylnda mam Mtevekkil ihr limann Ummanllarn
86

saldrlarndan korumak iin buraya 300 kiilik bir kuvvet gndermiti .

Harita 1: mam Mtevekkil smail Dneminde Yemen Snrlar

Zufr

Dran

Lahic

Yemenin gneydou kesinde yer alr. Bkz. el-Hacer, a.g.e. , c.II, s. 725. ; el-Makhaf, a.g.e. , c. II, s. 1674. 85 Serjeant-Lewcock, a.g.e. ,s. 81. 86 Serjeant-Lewcock, a.g.e. ,s. 81.

84

52

3. el- Mehd Ahmed b. el-Hasan b. el-Kasm (1087-1092/16761681)


mam Mtevekkilin uzun hkmdarlndan sonra Hadramevt fatihi yeeni Ahmed b.el-Hasan kendisinden sonra byk bir tecrbeyle imaml devrald87. Ahmed b. el-Hasan mam Mtevekkilin lmnn nc gn ulemay, ayanlar ve ordu komutanlarn toplayarak Mtevekkilin ardndan kimin imam olacan danarak, kendisine biat edilmesi hususundaki grleri ald. Onlar da Ahmed b. el-Hasana biat ettiler ve ona Mehd lakabn verdiler88. Ahmed b. elHasan imametini ilan etse de Kasm ailesinin dier vrisleriyle mcadele etmek zorunda kalmt. Kasm b. mam Meyyed b. Muhammed b. el-Kasm, mam Mehdye kar ayaklanm, ikisi arasnda pek ok muharebeden sonra Hacce, Afr, Kehln, Sevde ve Ehnm Kasma braklarak anlamaya varlmt 89. Hadramevt hkimi, mam Mehdye balln gstermek iin bir hediye gnderdi. mam 1090/1679 senesinde San ada yaayan Yahudilerin buradan karlmasn emretti. Bylece Yahudiler geici yerletiler90. mam Mehd 33 yanda, be yllk imametinin ardndan 1092/1681 senesinde vefat etti. Gl kiiliine ramen dneminde Kasim ailesi iinde anlamazlk ve ekimeler ortaya km, lmnden sonra Kasim Devleti zayflamaya ve zlmeye balamt91. olarak Mevza blgesine

4. el-Meyyed Billh Muhammed b. el-Mtevekkil smail (10921097/1681-1686)


mam Mehdden sonra mam Mtevekkilin olu Muhammed 1092/1681de imaml devralm, yaklak be sene kadar hkimiyette kalmtr92. Dneminde
87

Serjeant-Lewcock, a.g.e. ,s. 82. el-Haddd, a.g.e. ,s.94. 89 el-Haddd, a.g.e. ,s. 95. ; Rid, a.g.e. ,s. 260. 90 Serjeant- Lewcock, a.g.e. ,s. 82. 91 el-Haddd, a.g.e. ,s. 96. 92 Rid, a.g.e. ,s. 260.
88

53

Kasm ailesinin dier yeleriyle 93 hkimiyet mcadelesi vermi, imamlnn ilk zamanlarnda nce San aya ardndan da Drna yerlemitir94. mam Mehdnin lmnden sonra imametini ilan ederek, el-MeyyedsSagr lakabn almtr. mametine el-Hseyin b. el-Hasan, Kasm b. el-Meyyed, Ali b. Ahmed Eb Tlib, Muhammed b. Ahmed b el-Hasan, erefeddn ailesinden; el-Hseyin b. Abdlkadir ve kendi kardeleri; Ali b. el-Mtevekkil smail, Hasan b. el-Mtevekkil smail kar kmlard. Babas mam Mtevekkilin adamlar ve komutanlar da Muhammed b. el-Mtevekilin imametini desteklemilerdi96. Gneydeki Yf kablesi Muhammed b. el-Mtevekkilin imametini kabul etmemidi97. mam bunun zerine devletinin nfuzunu yeniden tesis etmek iin Yf kabilesinin zerine asker gnderdi. Ancak ordusundan ok byk zayiat verildi ve gney blgelerde hkimiyet salanamad98. Muhammed b. el-Mtevekkil 1097/1686 senesinde niste vefat etmi, Drnda babasnn yanna defnedilmitir99.
95

5. el-Mehd Muhammed b. Ahmed b. el-Hasan (b. el-Kasm) (1098-1130/1687-1718)


mam el-Meyyed (es-Sagr)den sonra imamet iddiasnda bulunan ve bir ksm Kasim ailesinden olan, ok sayda vris olmutur. Bunlardan el-Hseyin b. Abdlkadir b. en-Nsr, Ali b. Eb Tlib Sa dede, Hseyin b. el-Hasan b. el-Kasm Rad da, Yusuf b. el-Mtevekkil smail Drnda, Ali b. Hseyin e-m Havlnda, Hseyin b. Muhammed b. Ahmed Amrnda, Hseyin b. Mtevekkil b.

el-Meyyed Billh Muhammed b. el-Mtevekkil smail, mam Mehdnin lmnn akabinde imamln ilan etmi, el-Hseyin b. el-Hasan, daha nce mam Mehd ile mcadele edenlerden ismi geen Kasm b. el-Meyyed kendisine muhalefet etmilerdi. Bkz.el-Kibs,a.g.e., s. 386. 94 Serjeant- Lewcock,a.g.e.,s. 82. 95 Meyyed Muhammed b. el-Kasmdan ayrt edilmesi iin el-Meyyeds-Sagr yani Kk Meyyed lakab ile anlmtr. Bkz. el-Haddd,a.g.e.,s. 96. 96 el-Haddd,a.g.e.,s.96-97. 97 Serjeant-Lewcock,a.g.e.,s. 82. 98 el-Haddd,a.g.e.,s. 97. ; Serjeant-Lewcock,a.g.e.,s. 82. 99 el-Haddd,a.g.e.,s. 98.

93

54

smail

Luhayyede

ve

Muhammed

b.

Ahmed
100

b. .

el-Hasan

da

Haceriyyede(Mansrada) imamet iddiasnda bulunmutu

Muhammed b. Ahmed b. el-Hasan, mam Mehd Ahmed b. el-Hasann olu idi. lk nce en-Nsr, ardndan el-Hd, sonra da el-Mehd lakabn ald101. Nitekim Ahmed Rid, kendisini mam Nsr Muhammed b. Ahmed b. Hasan eklinde zikretmektedir102. Zemrn dousundaki el-Mevhibin hkimi olduu iin kendisine Shibul-Mevhib de denmektedir103. el-Mehd Muhammed, imamlk iddiasnda bulunanlara kar uzun mcadele ve muharebelerin ardndan stnl ele geirmiti104. Hseyin b. el-Hasan b. el-Kasm Rad hkimiydi ve mam Mehd Muhammed onu yakalayp hapsetti. On sene sonra serbest braklan Hseyin b. el-Hasan 1121/1709-1710 ylnda San ada vefat etti105. Yusuf b. el-Mtevekkil smail b. el-Kasm mamn yanna Mansraya gelerek kendisine biat ettikten sonra San aya dnd. Ancak oradan Havlna geerek tekrar imamlk iddia etti. Askerlerini toplad ve mam Mehd Muhammedin olduu Mansraya doru ilerledi ve buray kuatt. Kuatma altndaki mam Mehd ve askerleri susuzluktan zor durumda kalsalar da iddetli yaan yamur sonucu kaynaklar doldu. Yusuf b. el-Mtevekkil smail ve askerleri, iddetli ya nedeniyle mam Mehd Muhammedin zerlerine saldrdn hissedemeyip, hazrlksz yakalanarak hezimete uradlar106. mam Mehd Muhammed sonra Taiz, bb ve Zemra kadar giderek buralara da hkimiyetini yayd. Zemra yakn bir yerdeki kalede yaklak 2 sene kadar kald. Buradaki kabileler temsilcilerini gndererek kendisine bal olduklarn bildirdiler107.

100

el-Haddd,a.g.e.,s. 100. el-Haddd,a.g.e.,s. 100. ; Serjeant-Lewcock,a.g.e.,s.82. 102 Rid,a.g.e.,s. 261. 103 Bkz. el-Kibs, a.g.e., s. 391. 104 el-Mehd Muhammedin yukarda zikri geen ahslarla mcadelelerinin ayrntlar iin Bkz. elHaddd, a.g.e., s. 100-102. 105 el-Hadd, a.g.e. ,s. 101. 106 el-Haddd, a.g.e., s. 101. 107 el-Haddd, a.g.e., s. 102.
101

55

mam, Yf

kabilesini yeniden Zeyd kontrol altna almaya alt ve

1101/1689-1690da buradaki Sultan ibn Affe kar kuvvet gnderdi. Zeyd kuvvetleri balangta baarl olsa da sonunda malup oldu. 1120/1708de Sultanlar mer b. Slih b. Harharah liderliinde bata Yf kabilesi olmak zere yaklak 20 bin kiiden oluan kabileler toplanarak mamn topraklarndan bbe saldrdlar. Kadn erkek, Mslman, Yahudi demeden katledip, ehri yamaladlar108. 1126/1714te mam Mehd Muhammede rakip olarak el-Mtevekkil b. Ali b. el-Kasm ortaya km, mam Mehd Muhammedi Mevhibde iken kuatmt109. mam Mehd Muhammed Zemrdan Rad daki tccarlarn youn olduu, dnemin byk ehirlerinden biri olan el-Hadrya110 giderek 10 yln burada geirdi. Ancak burada hastalanarak tekrar Zemrdaki Mevhibe dnd111. 1113/1701-1702de ran ah, mam Mehd Muhammede bir elisi ile hediye gndermiti. Ertesi sene Cidde valisi kardeiyle mama hediyeler gndermi, mam da kendisine kymetli eyalar gndererek karlkta bulunmutu112. 1121/1709de Hseyin b. Ali b. Ahmed b. el-Kasm imamln ilan etti ve Sa dede mam Mehd Muhammede kar kendisine taraftar edindi. yl sonra elMansr imametini ilan etti, Hseyin de davasndan ekilerek el-Mansra biat etti113. mam Mehd Muhammed 1130 senesinin Ramazan(Temmuz-Austos 1718) aynda Mevhibde vefat etti114.

6. el-Mansr billh Hseyin b. el-Kasm b. el-Meyyed (11221131/1716-1720)


1124/ 1712-1713te Hseyin b. el-Kasm mam Mehd Muhammede kar imametini ilan etmi ve el-Mansr lakabn almtr. 1127/1715 senesinde de mam
108

Serjeant-Lewcock, a.g.e. s. 83. Serjeant-Lewcock, a.g.e. , s. 83. 110 Rad nn bir buuk kilometre kadar gneyinde bulunur. 111 el-Kibs, a.g.e. , s.390. 112 Rid, a.g.e. , s. 263. ; Serjeant-Lewcock, a.g.e. , s. 83. 113 Serjeant, a.g.e. , s. 83. 114 el-Kibs, a.g.e. ,s. 397.
109

56

Mehd Muhammed Mevhibde kuatlm, aylk muhasaradan sonra mam Mehdye Hubn, Rme ve Beytl-Fakhin braklmas ve buralara istedii gibi kendi valilerini atayabilmesi artyla mam Mehd, Mansrun imametini tanmt.115. mam Mehd Muhammed, Mansr ile mcadele etmesi iin hapisteki yeeni elKasm b. el-Hseyini karmt. Kasm b. el-Hseyin de Mansra malup olunca mam Mehd Muhammed ile aras alm sonrasnda Mansrun imametini tanmt116. mam Mehd Muhammed benderlerden askeri birlikler getirtmi, Sudanl kleleri ordusuna alarak onlar Trk niformasn hatrlatan bir ekilde balarna fes zerlerine de krmz ukadan elbiseler giydirmiti 117. Kasm b. el-Hseyin, kuatmay mam Mehd Muhammed zerine evirmi, onu atekes yapmaya ve Mansrun imametini tanmaya mecbur brakmt. Kasm, Mehd Muhammede balln sonlandrnca isminin de hutbelerde okutulmasn kaldrd. San ada Mansrun adna para bastrarak, Mehd Muhammedin adna baslan sikkeleri kaldrtt118. Kasm ailesinin btn ileri gelenleri de mam Mansra itaat ettiler119. Aslnda Kasm, mam Mansr ile byk dedesi- Mehd Ahmedin babasHasan b. el-Kasmn120 topraklar olan bb ve Taizin hkimi olmas, Mansrun buralara karmamas artyla anlam, kendisini desteklemiti. Ne var ki Kasm ile ahaliden bir grup arasnda anlamazlk vuku bulmutu. Kasm kendisini saymayp dorudan mam Mansr ile balant kuran ve emirlerini yerine getirmeyen bu kiileri dediklerini yapmazlarsa ilerinden azletmekle tehdit etmi, ahali de durumu mam Mansra iletmiti. mam Mansr ile Kasm arasnda byle bir otorite atmasnn ardndan mam Mansr, Kasm kendisine ikyete gelenlere grevlerinde kalmalarn ve kendisinin sznn geerli olduunu syleyip Kasm bu bana
115

el-Hadd, a.g.e. ,s. 105. Serjeant-Lewcock, a.g.e. , s. 83. 117 Serjent-Lewcock, a.g.e. ,s. 83. 118 Serjent-Lewcock, a.g.e. ,s. 83. 119 el- Kibs, a.g.e. ,s. 394. 120 mam Ksmn olu, mam Meyyedin kardei.
116

57

buyrukluu yznden azletmiti. Bylece Kasm, mam Mansra isyan edip, baz kabileleri de isyana tevik ederek etrafnda toplad. mam Mansr San ann kuzeyine, gneyine ve batsna yaylan isyanlar bastrmakta aciz kald. Artk Kasm, Mansrdan daha glyd ve 1128/1716de imametini ilan ederek el-Mtevekkil lakabn ald121. Sonu itibariyle el-Mansr, mam Mehd Muhammede kar imamln ilan etmi, Mehd Muhammed de kendisi ile mcadele etmi, bunun iinde hapsedilen yeeni Kasm serbest brakarak Mansra kar mcadelede kendisine yardmc olacan ummutu. Ancak ikisi de Mansra yenilince Mehd Muhammed ile yeeni Kasmn aralar bozulmu, Kasm Mansru desteklemi, sonunda da Mehd pes etmiti. Ne var ki sonradan Kasm da mam Mansra kar ayaklanarak 1128/1716 ylnda kendi imametini ilan etmiti.

7. el-Mtevekkil Alallh el-Kasm b. el-Hseyin(1128-1139/17161727)


mam Mehd, Kasmn imametini ilan etmesinden sonra mam Mansr ile mcadeleleri srasndaki karklktan istifade ederek Zemr istila etmi ve buradaki Mtevekkile tabi olanlar yakalayarak, kendi olunu Zemara hkim olarak brakm ve Mevhibe dnmt. Bylece Yemen imam; Mehd Muhammed, Mansr ve Mtevekkil Kasm arasnda paylalmt. Mehd Zemr ve evresini, Mansr ehre ve evresini, Kehln ve Sevdeyi, Mtevekkil Kasm da geriye kalan yerleri istila etmiti. Mtevekkil her iki imamla da mcadele etmi, Mehd Muhammedi lmne kadar el-Mevhibde kuatma altnda tutmutu. Mehdnin lmnden sonra da taraftarlar ve olu gelerek Kasma biat etmilerdi122. Mansr sadece Amrnn kuzeyindeki ehre ve Hs arasndaki kk bir blgede hkimiyetini devam ettirebilmi, 1131/1718-1719 senesinde de vefat etmiti.

121 122

el-Kibs,a.g.e.,s. 394-396. el-Haddd,a.g.e.,s. 107-108.

58

mam Mehdnin oullarnn da babalarnn 1130/1717-1718de vefatndan sonra Kasma biat etmeleri Mtevekkil Kasmn hkimiyeti glendirmiti 123. mam Mtevekkil Kasmn lmnden bir yl nce 1138/1726da Erhb kabilesi yollarda soygunculuk yapmaya balam, sonra da San adaki arlar yamalamaya balamt. Mtevekkil Kasmn klelerinden birinin Erhb kabilesi tarafndan ldrlmesiyle mam eli gndererek bu kabileyi uyarm, elinin dikkate alnmamas hatta canna kast edilmesi karsnda da bu kabileye sava ilan edilmiti. Gece yars meydana gelen atmada Erhb kabilesinden 100 kii ldrlm, 600 kii de esir alnmt. Ertesi sene Erhb kabilesi intikam almak iin Hid ve Bekl kabilelerini kendilerine katlmaya davet etti124. Erhb, Hamdn ve Hid kabileleri Mtevekkil San adaki Ravzya saldrdlar ve buray harap ettiler. Bu kabileleri Kasmn olu Hseyin b. el-Kasm kendisi imam olabilmek iin isyana tevik etmiti. Sonradan Kasm ve olu Hseyin anlatlar. Kasm ldkten sonra olu Hseyin b. el-Mtevekkil ve amcasnn olu Muhammed b. shk imametlerini ilan ettiler. Muhammed b. shk en-Nsr ve Hseyin b. el-Mtevekkil de Mansr lakabn ald125.

8. el-Mansr el-Hseyin b. el-Kasm (1139-1161)


Babasnn lmnden sonra Amrndan San aya gelen Hseyin b. el-Kasm imametini ilan ederek el-Mansr lakabn ald. Muhammed b. shk da imametini ilan etmi, iki imam arasnda atmalar meydana gelmiti. Hid ve Bekl kabileleri de Muhammed b. shk destekliyorlard. Bunun iin el-Ahmer ve Nsr b. Cuzeylnn komutas altnda toplandlar. el-Ahmer her iki imamn da arasn bulmak iin San aya gitti. Burada Mansr ile grt. Ancak Mansr el-Hseyin, elAhmeri ldrtt ve ba bir mzraa geirildi. Bu durum karsnda el-Ahmerin olu intikam almak iin kabileler ile San aya doru ilerledi. ehrin giriinde iddetli

123

el-Kibs, a.g.e. , s. 397. Serjeant-Lewcock, a.g.e. , s. 84. 125 el-Kibs, a.g.e. ,s. 398-399.
124

59

atmalar oldu. Birok atmann ardndan Muhammed b. shk sonunda Mansra itaat etti 126. mam Mehd Muhammed zamannda Kasm ailesinden ayrlm olan mam Mansr kardei Ali b. Mtevekkili Aden ve Lahic zerine gndererek buralardaki hkimiyetini pekitirmek istemiti. Ancak 1144/1731-1732de Aden ve Lahicdeki mamn temsilcisi Fazl b. Ali el-Abdl, Yfi Sultannn da destei ile mamn kuvvetlerini Aden ve Lahicden tamamen karmaya alt. Buna ramen Aden ve Lahicde mama kar ne ak bir red vard ne de ismi Cuma hutbelerinden karld. Aden ve Lahicin kaybedilmesi San aya gelen gelirlerin azalmas anlamna geliyordu. Taiz hkimi olan ve mam Mansra kar imametini ilan eden Ahmed b. el-Mtevekkil byk ihtimalle buralardan gelen gelirlere el koyuyordu 127. 1152/1739-1740 senesinde mam Mansrun kardelerinden Taiz hkimi Ahmed b. el-Mtevekkil imametini ilan etti. ki karde arasnda birok Yemenlinin kannn dkld atmalardan sonra Ahmed zaten hkimi olduu Taiz ile yetindi ve bar yapld. Ancak 1158/1745-1746da Ahmed b. el-Mtevekkil tekrar muhalefet ederek Yf kabilesinden kendisine destek olmalarn istedi. Bunun zerine mam Mansr, Ahmed b. el-Mtevekkil ile mcadele iin byk bir ordu hazrlayarak onu Taizde kuatma altna ald. mam Mansr vefat edene kadar (1161/1748)Ahmed kuatma altnda kalmt. Mansrun olu el-Mehd Abbs babasnn lmnden sonra amcas Ahmedin zerindeki kuatmay kaldrd128.

9. el-Mehd Abbs b. el-Hseyin b. el-Kasm (1161-1189/17481775)


mam Mansr vefat ettikten sonra (.7 Rebilevvel 1161/7 Mart 1748) olu Mehd Abbs kendisine rakip adaylarn itirazlar olmakszn imam olmu gzkmektedir. Babasnn birok taraftar da kendisine itaat etmiti. mam Mehd Abbs nemli Zeyd imamlarndan biri olarak addedilmektedir. mam Mehd Abbs zeki, limlere deer veren, adil, memlekette neler olup bittiinden haberdar,
126

Serjeant, a.g.e. ,s. 84. Serjeant-Lewcock, a.g.e. , s. 84-85. ; el-Haddd, a.g.e. , s. 112. 128 el-Haddd, a.g.e. , s. 113-114.
127

60

grevlilerinin tutumlarn takip eden bir hkmdard. Bu sayede etrafndakilerin saygsn kazanmt. Nfuzu giderek artt ve n drt bir yana yayld. mam Mehd Abbs imaml srasnda lkenin snrlarn hudud blgelere yapt gl hcumlarla muhafaza edebildi, Mehd Abbs 28 yllk imaml sresinde San ada kald129. Seyyah Niebuhr mam Mehd Abbs zamannda (1177/1763 senesinde) Yemende bulunmu ve mahalli idareler hakknda bilgi vermitir. Buna gre mam Mehd Abbs dneminde; Aden bamsz bir hkimin idaresinde, Kevkebn erefeddn ailesinden bir seyyidin tasarrufu altnda; Eb Ar bir erife ait; Sa de bamsz eyhlerin hkimiyeti altnda; Kahtn, Nihim ve Kevln drt bamsz eyhin elinde; Cevf ve Marib baz eyhlerin ynetiminde; Yf ise sultan idaresinde idi130. Yemenli tarihiler mam Mehd Abbsn babas ve dedesinden hatta kendinden sonraki imamlardan dahi daha iyi bir ynetici, hkmdar olduu konusunda hemfikirlerdir131. erefte 1164/1750-1751 senesinde byc olarak bilinen Eb Allme adnda biri ortaya karak, bir grup taraftaryla Hid ve Bekl kabilelerinin kalelerini harap etmi, kabilelerin buralardaki askerlerini pskrtm ve mam Mehdnin topraklarna girmiti. mam kuvvetlerini gndererek bu ahs ldrtt ve birliini datarak bertaraf etti132. 1172/1759da Bekl kabilesi mamn blgesindeki silahsz kyllere doru yneldi. 1184/1770 Barat kabilesinin reisi ba kaldrd. mam Mehd Abbs ou svari ve piyade birliklerini Barata gnderdi ise de kabile reisi baka bir yoldan gelmi, San a yaknlarna kadar ilerlemiti. San allar telalandran bu gelime

129

Serjeant-Lewcock, a.g.e. , s. 85. Niebuhr, a.g.e. , s. 46-47. Bu blgeler ile ilgili ayrntl bilgi iin Bkz. Niebuhr, a.g.e. , s. 48-68. 131 Hseyin Abdullah el-Amr, Mietu m min Tarihil-Yemenil-Hads: 1161-1264/1748-1848, am 1984, s. 20. 132 el-Amr, Mietu m min Tarihil-Yemenil-Hads, s. 25-26.
130

61

zerine San a valisi mam Mehd Abbsn olu Ali b. Abbs kabile zerine kk bir kuvvetle saldrd. mam Mehd Abbs da batdan sktrd133. 1772 ylnda hububat ktl nedeniyle San ada isyan km ve birka bin kii toplanarakvisyan giderek bym, isyanclar merkeze giden erzak yamalayp evredeki kylere saldrmlard. mamn kuvvetlerine ba kaldrm, sonunda mamn askerleri tarafndan topa tutulmu, aman dileyen kabileler tekrar itaate alnmt134.

133 134

Serjeant-Lewcock, a.g.e. , s. 86. Playfair, a.g.e. , s. 122.

62

III. BLM XVII. YZYILIN LK YARISINDAN SONRA OSMANLI-YEMEN LKLER VE AVRUPALI TCCARLARIN YEMEN SAHLLERNE GEL

A- Osmanl Devletinin 1635ten sonra Yemene Sefer Teebbs


XVII. yzyl Osmanl kroniklerinden, 1082/1671 senesinde Osmanl

Devletinin Yemene sefer dzenlemeye niyet etmi olduunu reniyoruz. Bu kaynaklarda, Zeydlerin Mekkede taknlklar yaptklar ve bu durumun merkeze bildirildii, haclarn himayesi ve bu taifenin isyanlarnn bastrlmas iin Yemen tarafna sefer dzenlenmesinin gndeme geldii belirtilmektedir1. Mekke-i mkerreme Emri erif Sa d, Yemen imam ile anlaarak Yemenden kuvvet getirtmi, Ciddeyi igal etmeye ve Arap kabileleri zerindeki nfuzunu kullanarak muhalefete kalkmtr2. Bu haberin de stanbula ulamas zerine Svey iskelesinde otuz kta kalyon ve on adet ekdiri yaptrlmasna karar verilmi, bu kalyon ve ekdirilerin yapm ve onarmnda mirahorluktan mazul Koca Muslu Aa grevli olarak gnderilmiti. Bu husus iin Arabistan tarafna bir hareket gerekletirilmeye karar verildiinden Bursada kla yapmna baland. IV. Mehmed Despot yaylandan Bursaya gelmek iin hareket etti. Ancak Lehistann

Szkonusu kaynaklar iin bkz. Abdurrahman Abdi Paa Vekayinamesi: Tahlil ve Metin Tenkidi, haz. Fahri etin Derin, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul 1993, s. 352. ; Fndkll Silahdar Mehmed Aa, Silahdar Tarihi, stanbul 1928, c.1, s. 563-564. ; Defterdar Sar Mehmed Paa Zbde-i Vekaiyt, Tahlil ve Metin (10661116/1656-1704), haz. Abdlkadir zcan Ankara 1995, s. 17. ; Rid Mehmed Efendi, Tarih-i Rid, stanbul 1282, c.1, s. 255-256. 2 smail H.Uzunarl, Mekke-i Mkerreme Emirleri, Ankara 1972, s. 86.

Dzeltme

63

yaplan anlamann artlarna uymadnn duyulmas ve bir tehdit arzetmesi zerine Edirneye varan Padiah Bursadaki kla yapmndan vaz geerek burada kalmtr3. Evliya elebi ise, 1083 Safer/Mays-Haziran 1672 tarihinde stanbuldan Msra Hatt- erif ile haber gnderilerek brahim Paann Msr eyaleti askeri ile yaplacak Yemen gazsna serdar olduu ve Sveyte yz kalyon yaptrlmasnn ferman olunduunu kaydetmektedir4. Evliya elebinin aktardklar hari, bu bilgiler szkonusu kaynaklarda neredeyse ayn ifadelerle gemektedir. Mellifler 1082/1671 senesi olaylarn yazarken birbirlerinin eserlerinden faydalanm olmallardr. Yemenli mellif Yahya b. el-Hseyin de 1082/1671de Osmanl Devletinin Yemene sefer hazrlndan bahsetmektedir. Ancak ncesinde 10 Muharrem 1080/10 Haziran 1669 tarihinde Yemene dnen haclarn getirdii haberlere gre, bu sene Cidde valiliine tayin edilerek Kbenin tamiri ve surrelerin tevzii iin Mekkeye gelen Hasan Paa ile Mekke Emiri erif Sa d arasnda bir anlamazln vuku bulduunu kaydetmektedir5. Ona gre Hasan Paa erif Sa di ortadan kaldrarak Mekke hkimi olmak istemekteydi. Ayrca yine Yahya b. el-Hseyinin belirttiine gre, 1082 senesi Kurban bayramnn ikinci gn (9 Nisan 1672) Hasan Paaya eytan talad srada bir suikast teebbsnde bulunulmutur. Yemenli haclarn bulunduu yerden Paaya ate edilmi, Paann adamlar mdafaa iin kllarn ekmi ve o arbedede haclardan yaklak otuz kii hayatn yitirmitir6. . Hakk Uzunarlnn ifade ettiine gre erif Sa d, Hasan Paa Minada iken zerine saldrm ve bu arpmada Hasan Paa ile iki yz adam lmtr7. Bir baka Yemen kaynanda ise, Hasan Paaya ate edildii fakat kendisinin deil atnn vurulduu ve Paann yere dt, adamlar tarafndan kaldrlarak gvenli

Fahri etin Derin, a.g.t. , s.352. ; Fndkll Silahdar Mehmed Aa, a.g.e. , c.1, s. 563-564. ;Defterdar Sar Mehmed Paa, Zbde-i Vekaiyt, s. 17. ; Rid Mehmed Efendi, a.g.e. , c.1, s. 255-256. 4 Evliya elebi b. Dervi Muhammed Zll, Evliya elebi Seyahatnmesi, haz. Orhan aik Gkyay, stanbul 1996, c. X, s. 519. 5 Yahya b. el-Hseyin, Behcetz-Zaman, s. 729-730. 6 Yahya b. el-Hseyin, Behcetz-Zaman, s. 775 7 Uzunarl, a.g.e. , s. 86.

Dzeltme

64

bir yere gtrld ifade edilmektedir8. Bu olay zerine iki taraf da hazrlk yaparak Mekkeye girmi, ehirde karklk yaanmtr. Cidde Mekke yolu kapand iin Haclar beldelerine ge dnmlerdir. Yemen Emirlhacc, erife giderek Yemene dnmek istediklerini bildirmi am Emirlhaccnn da araya girip Hasan Paa ile grmesi sonucu Yemenli haclarn memleketlerine dnmelerine izin verilmitir9. Hasan Paa bir yandan bu olaylar mektupla stanbula bildirerek Medineye ekilip cevap beklemeye balam, bir yandan da Msrdan yardm istemitir10. Eb Tlibin aktardklarna gre stanbuldan, Mekke vilayetinin Hasan Paaya braklmas ve erif Sa din yakalanmas istendii haberi gelmiti. Ancak Hasan Paa, erif Sa dn Yemen mam ile ittifak kurmasndan korktuu iin bu haberi duymasn istememektedir11. erif Sa dn Hicazda bulunan tvede12 atad erif Abdlkerim b. Bz, Hasan Paa ve erif Sa dn olaylar ktnda tved halknn isyan zerine Yemen mam Mtevekkil smaile giderek ondan yardm talebinde bulunmutu. Abdlkerim, mamn yannda be ay kalarak silah ve ihtiyac olan eyleri tedarik edebilmitir. Bu esnada Hasan Paann Msrdan istedii yardm gelmiti. Aslen Yemenli olan Muhammed avu, Msrdan yaklak bin asker ile Mekkeye ulamt13. Yemenli mellif Eb Tlib, ayn sene Hseyin Paann 14 erif Sa d zerine bir harekt iin hazrland, aslnda hedefinin Yemen olduunu duyduunu aktarmaktadr. Yine onun kaydettiklerine gre 1083 /1673de erif Sa d Yemen mamna Osmanllara kar ittifak yapma talebinde bulunmutu. Bu srada Osmanl kuvvetlerinin Ciddeden Yemene gidecei duyuldu. mamn baz yaknlar erif Sa de yardm etmesini tavsiye etseler de sonradan mam olarak Shibul-Mevhib

Szkonusu kaynak iin bkz. Hsameddin Muhsin b. Hasan b. Ksm b. Ahmed b. Ksm b. Muhammed Eb Talib, Tarihl-Yemen asrel-istiklal anil-hkmil-Osmanil-evvel min sene 1056 ila sene 1160, thk. Abdullah Muhammed el-Hib, s. 120. 9 Muhammed Eb Talib, a.g.e., s. 123-124. 10 Yahya b. el- Hseyin, Behcetz-Zaman, s. 775-778. 11 Eb Tlib, a.g.e., s. 124. 12 Sudi Arabistann gney blgelerinden olan Cznda bulunan vadi. Bkz. Hamed el-Csir, elMu ceml-Curf lil-Bildil-Arabiyyetis-Su diyye, Riyad 1977, c. 2, s. 789. tved, Yemen Hadramevtte yer alan ve Arap harfleriyle yazl ayn olan Atd ile kartrlmamaldr. Bkz. elMakhaf, a.g.e. , c. 2, s. 1016. 13 Eb Tlib, a.g.e., s. 125. 14 Burada o dnemde am valisi olan Sar Hseyin Paa kasdediliyor olmaldr.

Dzeltme

65

lakabn alacak olan Ahmed b. el-Hasan ve olu Muhammed, mam Mtevekkil byle bir hamle yaparsa o zaman Osmanllarn Yemene gelmesi kanlmaz olacaktr diyerek bu fikre itiraz etmilerdir15. Eb Tlib btn bu olaylarn Halebde, Yemen mamnn Haremeyn-i erifeyni istila ettii, erif Sa din de ona yardm ettii ve mam adna hutbe okuttuu, Haremeynde ezann Zeyd mezhebindeki gibi hayya ala hayril- amel eklinde duyulduunu iddia etmektedir. Bu haberlerin de Halepden stanbula ulamas neticesinde Osmanllar Yemene sefer yapmay dndler demektedir. Ancak Mekkeye ulaan Hseyin Paa, nce Halepe ardndan stanbula Yemen mamnn Harameyni istila etmediini ve ezan deitirmediini haber veren bir mektup yazmtr diye de eklemektedir16. 105 numaral Mhimme Defterinde, Cemziyelevvel 1106/ Ocak 1695 tarihli bir hkmde ise Msr valisi Ali Paadan bahsi geen Yemen seferi iin skenderiyede hazr bulundurulan toplarn stanbula gnderilmesi istenmitir17. Topkap Saray Mzesi Arivinde bulunan, zerinde tarihi bulunmayan ancak tasnif edenler tarafndan I. brahim dnemi (1640-1648) olarak not dlen bir arzdan Yemene 1082/1672den nce de sefer dzenleme dncesi olduunu renmekteyiz. Bu arzda, veziriazamn Yemenin durumu hakknda padiahn huzurunda konuulanlara ahit olduunu ve her bir kimsenin fikrini ifade ettiini belirtilmektedir. Kendisinin de ifadelerinden belki de Yemene bir sefer dncesinin tartlmakta olduu dnlebilir. Zira vezir, Padiaha bu hususun tartldn ve iin hakikati ve neticesi olarak Msr Beylerbeyinin Yemen fethinden sorumlu olmas gerektiini, ancak Msrda kereste bulunmad, dier taraftan kereste gnderildiinde de en az on iki pare kadrgann Msrda yaplmas on iki pare geminin de hazr edilip gerekli btn mhimmatn tedarik edilerek bu sefere klmas gerektiini ifade etmektedir. Bununla birlikte Sinan Paann Yemeni fethettii zamanda, Yemen halknn silah ve tfek kullanmadn, Osmanl
Eb Tlib, a.g.e. , s. 125-127. Eb Tlib, a.g.e. , s. 127-128. 17 Msr valisi Ali Paaya gnderilen Evst- Cemziyelevvel. 1106/ 28 Aralk 1694-6 Ocak 1695 tarihli hkm: MD, 105, h. 324.
16 15

Dzeltme

66

idaresinden sonra silah ve tfek edindiklerini bu sebeple de merkezden de silahl asker gnderilmesi gerektiini belirtir. Ayrca bundan evvel Msr kulunun Yemene gittii ve i gremediini dolaysyla stanbuldan asker gnderilmesi gerektiini eklemektedir. Acem meselesi neticelenene kadar bu seferin ertelenmesinin daha mnasip olacan sylemektedir18. Sz konusu bu arzda 1082 senesinden nce de Yemene bir harekt dzenleme teebbsnn olduunu, ancak gerek o dnemde gerekse 1082 ve sonrasnda Osmanl Devletinin Yemene asker gndermeyi dnse de muhtemel i ve d skntlardan tr bunu gerekletiremediini grmekteyiz. 1086/1675 senesinde ise mam Mtevekkil, Osmanllarn Yemene gelecei korkusuyla hazineyi Drndan San aya nakletmitir19.

18 19

Topkap Saray Mzesi Arivi (TSMA), E. 7022/559. Eb Tlib, a.g.e. , s. 140.

Dzeltme

67

B- XVII. Yzyln Yarsndan Sonra ve XVIII. Yzylda OsmanlYemen likileri


1635ten sonra imam Meyyedin Osmanl Devletinin Yemende tesis etmi olduu sistemi devam ettirmi olduu gzkmektedir. rnein Osmanl dneminde Yemenin blgelerinden toplanan vergi ile bu blgelere asker tedarik ediliyor, geri kalan da hazineye gnderiliyordu, bu sisteme imamlar dneminde de devam edilmiti. Yine Osmanl Devletinin kurduu mali ve idari taksimat Yemende Cumhuriyet kurulana kadar devam etmitir20. mam Meyyed 1635ten sonra Yemende kalan Osmanl asker ve emirlerinden idari konularda yardm talebinde bulunmu, bu kiileri nemli makamlara atamt. Emir Recep er-Rm, Haydar Paaya yardm etmesi iin gnderilmi, ancak mam tarafna geerek bbin kuzeyindeki Mehdir blgesine ynetici olarak atanm ve lene kadar burada kalmt21. mam Mtevekkilin Elimizdeki de Osmanl dari yeni taksimatn bir sistemin devam varlna ettirdii iaret

anlalmaktadr.

kaynaklar,

etmemektedir. Bununla birlikte Yemenli tarihi Yahya b. El- Hseyin, mam Muhammed b. El-Hasann svarilerinin Trk olduunu kaydeder ve grevlilerin, avularn ve davul alan kiilerin kyafetlerinin Osmanl kyafetlerine ok benzediini belirtir. 17. Yzylda yaam olan mellifin22 eserlerinde sancak, vilayet gibi kelimeleri kulland grlmektedir23. 1635ten sonra Osmanl Devleti Yemen ile irtibatn koparmamtr. zellikle kahve ticareti iin Osmanl tccarlar Yemen sahillerine gidip geliyorlard. Ayrca baz belge ve kaynaklarda Yemenin Osmanl vilayetleri ierisinde zikredildiine de rastlamaktayz. Bunlardan, 13-22 Mays 1640 tarihli, Sultan brahim tarafndan Leh
20

Amet el- Gafr, el-Evd u-s-Siysiyye fil-Yemen: 1054-1099/1644-1688, c.I. s. 104. Amet el- Gafr, a.g.e. , c.I, s. 105. 22 Yahya b. el-Hseyin doum yl kesin olmamakla birlikte Ali b. e-evknnin (. 1250/1834) belirttiine gre 1035/1625 ylnda domutur. Bkz. Muhammed b. Ali e-evkn, el-Bedrut-Tli bi Mehsin min ba del-Karnis-Sbi , Beyrut 1998, haz. Hseyin b. Abdullah el- Umer, c. 2, s. 328. lm tarihi ile ilgili olarak eitli ihtilaflar vardr. Baz Yemenli tarihiler Yahya b. elHseyinin 1099/1686den sonra vefat ettiini kaydederken, bazlar da lm yl iin 1100/1687 senesinden sonrasn iaret etmilerdir. Bkz. Amet el- Gafr, a.g.e. , s. 241. 23 Amet el-Gafr, a.g.e. , s. 105-107.
21

Dzeltme

68

Kral IV. Ladislausa gnderilen ahidnamede24 Ben ki sultn- seltn-i zamn ve brhn-i havkn-i devrn tc-bah-i husrevn- cihn zillullhil-Melikil-Mennn hdiml-haremeyni-erifeyn sni skender Zl-karneyn erefl-med inil-emsr akdesl-memlikil-aktr Mekke-i mkerreme ve Medine-i mnevvere ve Kuds-i erf ve Lahsa ve Katif ve Msr ve Yemen ve San a ve Aden ve Basra ve Habe ve Sivas ve Mar a Sultann dier Osmanl eyaletleri ile birlikte Yemen, Sa a ve Adeni de mparatorluk dhilinde saydn grmekteyiz. Yemenin slam topraklar oluu sebebiyle Osmanl Devleti kendisini bu topraklarn bir hamisi olarak grmeye devam etmi gzkmektedir. Hatta yukarda da getii zere Yemende tekrar Osmanl idaresinin tesis edilmesi iin buraya seferler dzenlenmeye teebbs edilmitir. IV. Mehmed, Yemen sahillerini Osmanl Devleti adna kontrol altna almas iin Mekke erifi Ahmed b. Zeyde asker ve maddi destek gndermi, ancak Sultann 1687de tahttan indirilmesiyle bu mesele gerekleememitir25. XVIII. yzylda sve kralndan gelen bir Nme-i Hmyunda da Yemenin Osmanl topraklar ierisinde zikredilmesi dikkat ekicidir26.

1- Siyasi likiler
mam Meyyedin Yemendeki Osmanl idaresine muhalefeti karsnda, Hasa valisi Ali Paa mam Mtevekkil smaile bir mektup gndererek Osmanl Devleti ile iyi ilikiler kurmasn hatta Osmanl Sultannn Haremeynin hadimi olduunu ve Osmanllarn kffara kar savatn, bir hadis-i erif ile Yemenin de iman mekn olduunu ifade etmitir. Ayrca Ali Paa, Osmanllarn bir gn Yemene geri dneceini de eklemiti27. mam Meyyed ise, -Behcetz-.zamanda geen Ali Paaya cevaben gnderdii mektubunda Yemenlilerin, Osmanl valilerinin ve askerlerinin tutumlarndan rahatsz olduklarn, zaten merkezin vali ve askerlerin
Bkz. Dariusz Kolodziejczyk, Ottoman-Polish Diplomatic Relations (15th-18th Century): an annotated edition of Ahdnames and other documents, Leiden 2000. S. 459. 25 Muhammed Ali Muhammed Dubai e-ehr, el-Yemen f Zilli hukmil-mam el-Mehd Muhammed b. Ahmed b. el-Hasan b. el-Kasm el- ma rf bi Shib el-Mevhib (1097-1130/16861718), Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, San a niversitesi Edebiyat Fakltesi, San a 2006, s. 339-340. 26 1032/1719 senesinde sve kralndan gelen nme-i hmyun: NMH, 6, n. 290. 27 Yahya b. el-Hseyin, Behcetz-Zaman, c.I, s. 376-79.
24

Dzeltme

69

tasarruflarn bilmesi durumunda bunlara raz olmayacan yazmtr. Ayrca mam Meyyed, mektubunda stanbulun gerekte Yemende olan bitenden haberinin olmadn iddia ederek, Kansu Paadan kaynaklanan rahatszln dile Mektubunu sizden gelen her trl nasihate az diyerek

getirmektedir. bitirmektedir28.

1077/1666da Sultan IV. Mehmed, balarnda bir eli bulunan on be kiilik bir heyeti hediyelerle mam Mtevekkile gndermiti. mam Mtevekkilin yakn adamlar gelen hediyelere ihtiyatla yaklatlar. Gelen grubun Sultann casuslar olabileceinden korktular. Muhammed b. el-Hasan, nm- dier Shibul-Mevhib Trk eliyi gezdirdi, ordusunda muhtemelen daha nceden kalm Trk askerler vard. Bu askerleri gelen eliye gstermeye almt. Yine Muhammed b. el-Hasan kendisini Yemen hkimi gibi gsterip eliye hilat ve para takdim ederek g gsterisinde bulundu29. mam Mehd Muhammed b. Ahmed b. el- Hasan da Mtevekkil smail gibi Haremeyni erfeyni ele geirmeyi dnmt. Bylelikle Osmanl Sultannn gcn ve belki de Mslmanlar zerindeki nfuzunu azaltmay hedeflemiti. mam Mehd, Osmanl toptaklarnda asilik yapan asker ve idarecileri kendi etrafnda toplayarak onlarn asker ve idr yeteneklerinden faydalanmak istiyordu. Bunun sonucunda Mekkede bulunan baz Osmanl askerleri Yemene gelerek mam ile almay tercih etmilerdi30. Yahya b. el-Hseyin, Behcetz-Zamannda belirttiine gre Habe valisi

iken azledilen Ali Paa Luhayyeye yerlemi ve Safer 1091/Mart 1680 tarihinde otuz neferi ile birlikte San aya gelmek istemiti. Yahya b. el-Hseyin, Ali Paann askerlerinden birinin kendisine rastladn anlatarak, ondan Luhayyede on alt ay kadar Ali Paa ile birlikte kaldklarn sonra da San aya geldiklerini rendiini aktarmaktadr31. Ali Paa ile ilgili olarak Habe valiliinden azledildikten sonra, yz askeriyle Luhayyeye kaarak, ehre girmek iin bu srada Luhayye hkimi olan
28 29

Yahya b. el-Hseyin, Behcetz-Zaman, c.I, s. 391-395. Yahya b. el-Hseyin, Behcetz-Zaman, c.II, s. 667-668. 30 Muhammed e-ehr, a.g.t. , s. 340. 31 Yahya b. el-Hseyin, Behcetz-Zaman, c.III, s. 1121-1124.

Dzeltme

70

Hasan b. el-Mtevekkilden izin aldn kaydetmektedir32. Burada, Osmanl asker ya da valilerinin herhangi bir durumdan tr Yemene veya Yemen mamna geldiklerinde, Osmanl Sultannn Yemen mamlaryla irtibat kurup kurmad gibi sorular akllara gelebilir, ancak ne yazk ki bu soruya net bir cavap salayacak bilgi imdilik elimizde mevcut deildir. mam Ahmed b. el-Hasan imametini ilan ettii zaman 1092/1681 ylnda kendisine muhalefet edenler olmu, mam da Osmanl Sultannn adna ynetimde bulunduunu sylemiti33. Ahmed b. el-Hasann muhaliflere bu ekilde karlk vermesi dikkat ekicidir. Bunu yapmaktaki amac Trk Sultan tarafndan desteklendiini syleyerek insanlar zerinde tahakkm kurmak olabilir. Yahya b. el Hseyinin ifadelerine gre, Ahmed b. el-Hasan daha imam olmadan, 1635ten nce Osmanl Sultanyla mektuplamaktayd. Bundan dolay Yemendeki Osmanllar Ahmed b. el- Hasan, Ahmed Murad diye isimlendirmilerdi34. Bu lakabtan Ahmed b. el-Hasann, IV. Murad ile irtibat halinde olduunu dnebiliriz. Ahmed b. elHasan mam olduktan sonra 1088/1677-1678de Mekke erifi erif Berekta mektup gndererek itaati altna girmesini istemi, erif Berekt da mamn bu teklifine karlk Sultandan korktuunu sylemiti. Ahmed b. el Hasann yaknndakiler ise bu hareketine kar karak, Osmanl Devletinin Yemenden ayrld zamandan daha gl, Yemenin ise bu dmende daha zayf olduunu, Sultann kzdrlmamas gerektiini belirtmilerdir35. erif Berekt ayrca 1090/1679da Sultann ocuklar, vezirler ve st dzey devlet grevlilerinin saltanattan Mekkeye hac iin geldiklerini, mam Ahmed b. el- Hasana haber vermitir36. ngiltere, Moskova ve Yemen elilerine verilen ziyafetin giderlerinin kaydedildii 10792 numaral Matbh- mire tayinat defterlerinden, 1114/1702 senesinde Yemen elisinin saltanata geldiini ve defterdeki kaytlarda hala veriliyor ibaresi takip edildiinde bu elinin 1114 senesinin Reb levvelinden
32

Yahya b. el-Hseyin, Behcetz-Zaman, c.III, s. 1102. Yahya b. el-Hseyin, Behcetz-Zaman, c.III, s.1143. 34 Yahya b. el- Hseyin, Behcetz-Zaman, c.III, s.1144. 35 Yahya b. el- Hseyin, Behcetz-Zaman, c.III, s. 1020-1023. 36 Yahya b. el- Hseyin, Behcetz-Zaman, c.III, s. 1112.
33

Dzeltme

71

Cemziyelevvel aynn sonuna kadar (Temmuz 1702-Ekim 1702) yaklak ay mparatorlukta kald dnlmektedir37.

a. Mekke erifleri-Yemen likisi


Her sene gerekletirilen hac farizas sayesinde Hicaza giden Yemenli haclar bir yandan hac ibadetlerini eda edip, bir yandan da Mekke, Medine ve hatta Osmanl topraklarndaki gelimeler hakknda bilgi sahibi oluyorlard. Bu malumatlar, dnemin Yemenli tarihileri eserlerine yanstmaktaydlar. Yahya b. el-Hseyinin, eseri Behcetz-Zamanda Osmanl mparatorluu ve Mekke erifleri hakknda verdii birok bilgi Yemenli haclardan duyduu haberlere dayanmaktadr. Dneminde Yemeni en geni snrlarna ulatran mam Mtevekkil, Mekke erifleriyle olan mektuplamalaryla da dikkat ekmektedir. eriflerden, Hicazda meydana gelen gelimelerden kendisini haberdar etmelerini ve Osmanl mparatorluu karsnda kendisine itaat edilmesini hatta toplanan zektn Yemene gnderilmesini talep etmitir. Bununla ilgili olarak mam Mtevekkilin Hicaza ordu gndermeyi dnd fakat danmanlarnn Osmanl Devletinin Hicaz kaybetmeyi kabul etmeyecei, Hicaza byle bir kuvvet gnderilir de karklk olursa Yemende de imamet iddia eden muhaliflerin ortaya kabilecei ynnde uyardklar ifade edilmektedir. Ayrca Ahmed b. el-Hasan, Mtevekkilin Hicaz ele geirme ve erif Sa de yardm etme istei karsnda, bu durumun Osmanl Sultann kzdraca ve belki de Yemenlilere sava ilan edeceini syleyerek uyarlarda bulunmutur38. Zaten yukarda da bahsi geen Hasan Paa, erif Sa d Yemen mam Mtevekkil ile ittifak kurduu iin de uzaklatrmak istemitir. Cidde valisi olan Sleyman Paa, Mekke erifi Sa d ile Yemen mamnn yakn ilikilerinin farkndayd ve aralarn bozmaya altmt. erif Sa d neredeyse mam adna hutbe okuyacakken Sleyman Paann siyaseti sayesinde bundan vazgemiti39. Sleyman Paa, 1114/1702 senesinde kardei Ahmed Aa
37

D. BM. MTE, def. 10792, s. 4-5. Amet el-Gafr, a.g.e. , c. 1, s. 81. 39 Muhammed e-ehr, a.g.t. , s. 341.
38

Dzeltme

72

nderliindeki bir heyeti hediyelerle mam Mehdye gnderdi. mam gelen bu heyet ve Ahmed Aa iin kutlamalar dzenlemi, oka ikramlarda bulunmu, Ahmed Aaya deerli mcevherlerle ssl bir haner hediye etmiti. Ahmed Aa ve beraberindekiler mamn bulunduu Mevhibden San aya gemek istediler. Bunun zerine amamn talimatyla San a ehrinin sokaklar misafirleri iin sslenmi ve ziyafetler hazrlanmt40. Sleyman Paa bu ziyareti siyas veya iktisd amalarla dzenlemi gzkmektedir. 1113/1701 ylnda randan Yemen mamna bir eli gelmi, Sleyman Paa da muhtemelen ran ah ile Yemen mamnn yaknlamasndan ekinmiti41. Dier taraftan Eb Tlibin belirttiine gre, Sleyman Paann Yemene eli gnderdiini duyan Msr valisi, Sleyman Paa Paay Yemen mamyla yaknlamak ve onun adam olmakla sulam, ldrmekle tehdit etmiti. Sleyman Paa da, bu heyeti mamn Haremeyn iin bir tehlike olup olmadn anlamak iin gnderdii, kardeine meydanda hediye olarak haner veren birinden korkmalar gerektii cevabn vermiti42. Ahmed Aann Yemene bu ziyareti sayesinde Yemen mam Osmanl Devleti ile iyi ilikiler kurmak amacyla Sultana elilerle hediye gndermiti. Ancak erif Sa d bu hediyeleri Ciddede yamalamt43. Sz konusu mesele Rid ve Ukizde tarihlerinde de gemektedir.1114/1702-1703 senesinde Yemen tarafndan gelen eliler, bizler Yemen mamndan geliyoruz, deerli hediyelerimiz ve namemiz vard ancak Muha iskelesine ktmzda erif Sa d bunlar elimizden ald demilerdi. Bu elilerin ellerinde itimad olunacak bir belgeleri de olmad halde Edirnede ihtiyalar karlanm, bin kuru da yol harl verilerek sitneden Msra, oradan da Mekkeye ulatrlmalar ferman olunmutur44. Bylece Sleyman Paa amacna ulam oldu. erif Sa d hem Osmanl Devletinin hem de Yemen mamnn tepkisini alm oldu.
Eb Tlib, a.g.e. , s. 305. Eb Tlibin eserinde Sleyman Paa, Selim Paa olarak gemektedir. Bu husus ya melliften ya da eseri tahkik eden el-Hibden kaynaklanm olabilir. ; man Ali Mni , esSrl-Mbn ve Futrul-Hzil- Ayn fm Seneha min Ahbril-Yemen ve Ehlihil-Meymn bit-Tanss vet-Ta yn(1092-1130/1681-1718), Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, San a niversitesi Edebiyat Fakltesi, San a 2004, s. 270. 41 e-ehr, a.g.t. , s. 342. 42 Eb Tlib, a.g.e. , s. 306. 43 Muhammed e-ehr, a.g.t. , s. 343. 44 Rid Mehmed Efendi, Trih-i Rid, c.II, s. 563. ; Uakizde brahim Efendi, Uakizde Tarihi, haz. Rait Gndodu, stanbul 2005, s. 523.
40

Dzeltme

73

Mekke erifleri Yemen ile ticari adan da temas kurmulard. Mekke erifi Surr b. Sid, kendi maln ve her trl vergilendirmeden muaf olarak yz ferde kahveyi Msrda satabileceine dair Cemaziyelahr 1192/ Haziran 1178 tarihinde bamuhasebeden bir emr-i erif alabilmi ve adamlarn kahve satn almalar iin Yemene gndermitir. erif bylece Msra gnderilip satlan bu kahveden 1200/ 1786 yllarnn bana kadar ihtiyac olan zahireyi karlayabilecektir45. 1798 ylnda Franszlarn Msr igal ettikleri srada Mekke erifi ile Yemen mam arasnda eitli yazmalar olmutur. erif Glib b. el Msid 1213 Receb/1798-1799 Aralk-Ocak tarihinde mam el-Mansr Ali b. el-Mehd Abbasa bir mektup gndererek, Franszlarn iskenderiyeyi igal ettiini, Osmanl Padiahnn bir ordu hazrlayp Msra gnderdiini bildirmitir. erif ayrca Sultandan kendisine gelen fermann bir suretini de mektubuna eklemi, Padiahn Yemene bu ferman gndermediini ama kendisinin gndermek istediini belirtmitir. erif yine gnderdii bu ferman suretinin Yemenin her yerine datlmasn, cihad etmek isteyenler olursa savaa katlabilecekleri ve son olarak herhangi bir gelime olursa kendilerinin de haberdar edilmesini istemiti46. Ayn sene erif Glib, mam Mansra ikinci mektubunu gndermi, Msrdan gelen bir habere gre Fransz komutann Msr halkndan ok ar vergiler istediini, vermemeleri durumunda cezalandrlacaklarn ve emirlerine itaat etmeleri gerektiini sylediini, ancak Msrllarn bir ksmnn bu isteklere boyun ememeyi dnerek hcuma gemeye karar verdiini bildirmiti47. Btn bu mektup ve yazmalardan blgedeki gelimeleri Yemene ileten erif ve mam arasnda XVIII. yzyln sonlarnda da kuvvetli bir irtibatn olduunu grmekteyiz. Peki, neden Yemen mamlaryla Mekke erifleri balant halindeydi? Muhtemelen Yemen mamlar Hz. Muhammedin torunlar olduu iin erifler tarafndan sayg gryorlard. Ayrca Mekke erifleri ticari adan da Yemen mamlar ile temas halindelerdi. rnein erif Glib, mam Mansra gnderdii ikinci mektubunun sonunda, Yemen iskelelerinden srekli olarak gidip gelen gemilerinin bu iskelelerde ykleme ilemleri olduu iin ge kaldn, bylece baka tccarlarn kendi gemilerinden daha erken yklerini
45

vecan, a.g.t. , s. 50. Mustafa Slim, Nuss Yemeniyye anil-Hamletil-Fransiyye al Msr, San a 1989, s. 106-111. 47 Slim, Nuss Yemeniyye anil-Hamletil-Fransiyye al Msr, s. 130-133.
46

Dzeltme

74

yklenip Cidde taraflarna geldiini belirterek, mamdan, bender emirlerinin ncelikle erifin gemilerine ykleme yapmalarn istemektedir. Ancak mam Mansr, erifin bu istedii iin, kim nce gelirse nce onun gemisine ykleme yaplr, dier gemiler nce geldii halde erifin gemisine ncelik verilirse dier tccarlar sorun karr eklinde cevap vermektedir48.

2- Ticari likiler
Yemen limanlar, zellikle de Muha ve ihr limanlar dou ve bat ticaretinde en nemli transit limanlar olmalar sebebiyle bu gzerghta ticaret yapan tccar gemilerinin urak yeri konumundayd. Bununla ilgili olarak ngiliz Dou Hindistan Kumpanyas alanlarndan, Kaptan Alexander Sharpeigh komutasndasndaki gemiyle Muhaya gelen Robert Coverte ehrin byk bir ticaret alan olduunu, gemi trafiinin asla durmadn ve ticaret kervanlarnn kara yolu ile San adan, Mekke, Kahire ve skenderiyeden srekli olarak Muhaya geldiini aktarmaktadr. Yine 1616da Muhaya gelen Hollanda Dou Hindistan Kumpanyas (VOC) tccarlarndan Pieter van den Brocke, Hindistan ve dier pek ok blgeden gelen tccarlarn bu limana uradn ve kuzeyden de kara yoluyla her sene ticaret kafilelerin geldiini vurgulamaktadr. 1696 ylnda Surattaki ngiliz fabrikasna din adam olarak atanan John Ovington, seyahati ile ilgili anlarn yaynlamtr. Kzldeniz limanlar hakknda bahsettii bir blmde, Muhay Kzldenizin en nemli liman olarak addeder. Ayrca Muhaya sadece Hint ve Arap gemilerinin deil, birka Avrupa lkesinden de gelen gemilerin olduunu, Msr ve Trkiyeden gelen tccarlarn buraya sk sk geldiini aktarmaktadr. 1712,1714 ve 1716 yllarnda Yemen sahillerini ziyaret eden ngiliz kaptan ve tccar Alexander Hamilton ise ngiliz ve Hollandal ticaret irketleri faaliyetlerini srdrrken Muhann Svey, Cidde, Umman, ran, Irak ve Hindistan ile irtibat halinde

48

Slim, Nuss Yemeniyye anil-Hamletil-Fransiyye al Msr, s.133-134.

Dzeltme

75

olduunu, kahve ticaretinin Osmanl Devleti ve Avrupadan srekli bir gm ve altn tedarii getirdiini belirtmektedir 49. 1732de Yemendeki Dou ngiliz irketinin kahve satn almlarndan sorumlu iki ngiliz yk memuru kahve ekirdeklerinin nakl ekonomisi ve blgenin nemli liman ile kahvenin yetitirildii yerlerin konumlar arasndaki iliki hakknda dikkat ekici notlar almlard. Buna gre Londra, Yemendeki temsilcilerini Beytl-Fakihte deerli kahve satclarnn stoklarn Muhaya gndermeleri hususunda ikna etmeleri iin sktryordu. Bylece Dou ngiliz irketi Muhadan olduka uzak olan Beytl-Fakihte bir ofis tutmak zorunda kalmayacakt50. XVII. ve XVIII. yzyllarda Kzldenizdeki ticari faaliyetler bu almann ana konusunu tekil etmemektedir ancak bu balk altnda XVII. yzyln ikinci yarsndan sonra Osmanl mparatorluunun eitli eyaletlerinden blgeye gelen tccarlar ve ticari ilikileri incelenmeye allmtr. 1763te Yemende bulunan seyyah Niebuhr Czn limannda ahit olduu ticari faaliyetler hakknda bilgi vermektedir. Burada youn bir sinameki ve kahve ticaretinin olduunu, her ikisinin de Ciddeye oradan Svey ve Kahireye nakledildiini, Czn ahalisinin Luhayye, Hudeyde ve Muha halk gibi kardaki Afrika sahilleriyle ticari ilikilerinin olduunu aktarmaktadr51. Yine Hollanda ve ngiliz Dou Hindistan Kumpanyalarnn kaytlar kahvenin Yemen pazarndaki toptan sat hakknda detayl bilgiler vermektedir. Bu kaytlara gre Cidde veya Kahirede kahve fiyatlarnn olumlu veya olumsuz olduu haberleri annda Muha ve Beytul-Fakifte hareketlenmelere sebep olmaktayd. Yemen kahvesinin byk bir ksm Batya, Msra, Suriyeye ve Osmanl mparatorluunun

C.G. Brouwer, Al- Mukha: Profile of a Yemeni Seaport as Sketched by Servants of the Dutch East India Company (VOC) 1614-1640, Amsterdam 1997, s.45-47. 50 K. N. Chaudhuri, Trade and Civilisation in the Indian Ocean: An Economic History from the Rise of Islam to 1750, Cambridge 1985, s. 164. 51 Carsten Niebuhr, Travels Through Arabia and Other Countries in the East, London 1792, c. 2, s. 55-56.

49

Dzeltme

76

dier eyaletlerine ihra ediliyordu. 1700lerden sonra ise Bat Avrupaya olan kahve ihracat artmt52. eitli nedenlerden, belki de Yemenli reticilerin Avrupal tccarlara daha fazla kahve satmasndan dolay, mparatorlua az gelen kahvenin fiyat ykseldiinden bu hususla ilgili fermanlar karlarak kahvenin Msr iskelelerinden Avrupal tccarlara sat yasaklanmt. Hatta Msr valisine, kadsna, defterdarna ve Msr merasna bu hususta pek ok kez hatt- hmayunlar gnderilmitir. Ne var ki gmrk memurlar ve tccarlar kendi karlar iin bu yasaklar yok sayarak Avrupal tccarlarn kahve satn almasna gz yummulardr 53. Bir dier husus ise, 1178/1764te ngiliz bayra tayan on gemi Sveye vardnda Osmanl Devleti bu gemilerin Sveye gelmelerinin yasaklandn bildirmi, ngiltere bu gemilerin ngiliz bayra ekmi korsan gemileri olduunu iddia etmiti. Osmanl mparatorluu 1778 ylna kadar sre vererek bu tarihten sonra gelen gemilere taviz verilmeyeceini belirtmi ise de Msrdaki yneticiler kendi gelirlerini artrma gayretiyle fermana ramen ngiliz ve Fransz gemilerinin Svey limanna mallarn karmalarna izin vermilerdir54. Bu durum Svey limannn gelirlerini artrsa da Hindistan ve Yemenden gelen gemilerin dorudan Svey iskelesine gitmesi, Cidde liman gmrk gelirlerini olumsuz etkilemitir. Mesela Mekke erifi, ngiliz gemilerinin Hindistana gitmeyip, Yemen sahillerinden kahve yklenerek Sveye gittiklerini ve Svey ile Yemen arasnda kahve ticareti yaptklarn bu durumun da Cidde gmrn olumsuz etkilediini belirtmitir55. 13 Aralk 1762de Ciddeden Muhaya gitmek zere yola kan Niebuhr ve ekibi yolculuklar esnasnda Hudeyde limanna ait, kendilerinden gn nce yola km olan bir gemiyi getiklerini ifade etmektedir. Bylece bu tarihte Cidde ve Yemen limanlar arasnda gidip gelen gemilerin olduunu grmekteyiz. Niebuhr ve arkadalar Ciddeden ktktan yedi gn sonra Kunfude limanna varmlard.
52

Chaudhuri, a.g.e. , s. 199. Mcahide Gne,XVIII. Yzylda skenderiye Liman, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul 2009, s. 48-51. 54 Raif vecan, XVIII. Yzyln II. Yarsnda Kzldenizde Ticaret, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul 1998, s. 17-18. 55 Msr valisi smail Paaya, Msr kadsna, eyhlbeled ve Msr merasna ve Yedi ocak zabtlarna gnderilenEvil-i Zilhicce 1192/21-31 Aralk 1778 tarihli hkm: MMD, 9, h. 331.
53

Dzeltme

77

Seyyah, bu liman ile ilgili olarak Kunfudenin Mekke erifine ait olduunu ve Yemenden Ciddeye kahve tayan gemilerin bu limana urayarak erife vergi demek zorunda olduklarn belirtmektedir56.

a- Kahve Ticareti ve Trk Tccarlar


1708 senesinin ubat aynda Fransz Curieuse ve Dilligent M.de Merveille ynetimindeki gemiler Yemene gitmek zere Fransadan yola kmlard. Aralk aynda Adene varm, 27 Aralkta da Adenden Muhaya doru yelken amlard. Nihayet 3 ubat 1709 tarihinde Muhaya ulatlar. Franszlar burada Hollandallarn kurmu olduu kumpanya ile karlamlard. Ayn yl Franszlar Muha hkimi vastasyla mam Mehd ile bir anlama imzalad. Bu anlamaya gre; 1- Franszlar tam bir din zgrle sahip olacaklardr. 2- Franszlar btn gn boyunca ticaret yapabilecekler ancak gece gemilerine dneceklerdir. 3- Acentalarnda kendi uluslarnn bayran ekebileceklerdir. 4- Mallarnn hepsi gmrkten geirildikten sonra Fransz acentalarna gidecek, dorudan acentaya gitmeyecektir. 5- Satlan her trl mala %3 ithalat vergisi uygulanacaktr. 6- Franszlarn htiya duyabilecekleri her byk gemi bana 2, kk gemi bana 1 dolar cret alnacaktr. 7- Franszlar karaya kan her kii iin gmrk resmi vereceklerdir. 8- Yerli halktan maruz kaldklar her trl aalamaya katlanacaklar. 9- Normal koullar altnda satlarn simsar aracl ile yapacaklar 10- Franszlarn ilk ziyaretleri hasebiyle gmrk vergilerinin 4te biri bu yla mahsus olmak zere kaldrlacaktr57.

56

57

Niebuhr, a.g.e. , c.1, s. 240-245. Robert L. Playfair, A History of Arabia Felix or Yemen, Salisbury-North Carolina 1978 s. 113114.

Dzeltme

78

Fransz irketi ilk Muha yolculuundan memnun kalm, 1711 ubatnda buraya bir sefer daha dzenlemilerdi. Aralk ayna kadar Kzldenize ulaamadlar. Yemene varmalarndan ksa bir zaman sonra yal mam Mehd hastaland. Bu gemilerden mam iin bir doktor davet edildi. Franszlar bu durumu Yemen hakknda daha fazla bilgi edinebilme frsat olduu iin mutlulukla karladlar. Bylelikle Franszlardan oluan yirmi kiilik bir grup yanlarnda atl svarilerle 14 ubat 1712de Muhadan Mevhibe gitmek zere ayrlmlard. Mevhibde mam iyileene kadar yaklak hafta kaldlar. Bu srada stanbuldan mamn sarayna bir eli geldi. Eli ve beraberindeki kalabalk heyet ok fazla deerli hediyeler getirmilerdi. Geli amalar, Arabistan ile Avrupann direkt ticaretinin sonularn gstermekti. Sultann vergi geliri olumsuz etkilenmi, bu yzden bu yeni ticaret tarznn devam etmemesini, Msrdan baka bir yere kahve ihracnn yaplmamas istenmiti. 1709daki Fransz heyet ile birlikte Yemene geldii anlalan seyyah Jean De La Roque Fransz tccarlar ile ticaret ve kahve sat konusunda stanbuldan Yemene gelen eli iin 1712 senesini vermitir. Ayrca La Roque, Osmanl elisinin bu talebinin mam tarafndan reddedildiini, elinin uslubundan ve ok kalabalk heyetle geliinden mamn rahatsz olduunu, biran nce bu heyeti gndermek istediini iddia etmekte, elinin talebine ramen mamn kendilerine ilk seyahatlerindeki ayn fiyata daha fazla kahve verdiini ifade etmektedir 58. Elimizde bulunan Reb lhr 1130/ubat 1719 tarihli Nme-i Hmyuna gre ise Yemende retilen kahvenin eskiden beri Mslman tccarlar vastasyla Msra ve oradan da dier Osmanl eyaletlerine srekli olarak nakledilmesi mmkn iken, kahvenin birka senedir Avrupal tccarlara satlmasndan tr Msra az miktarda kahve geldii, bu durumdan tr fiyatnn artt ve ahalinin ihtiyacn karlayamad, Mslmanlarn haklarna riayet etmeyen din dmanlar yerine eskiden olduu gibi Mslman tccarlara satlmas istenmitir59. La Roqueun verdii tarih ile Nme-i Humyndeki tarih birbirinden farkldr. Eb Tlib de 1133/ 1720-1721 senesinde Cidde valisi tarafndan Yemen mamna aalardan birinin gnderildiini, bu kiinin btn Mslmanlarn kar iin Fransz tccarlarn Yemen limanlarndan kahve
58

Jean De La Roque, A Voyage to Arabia Felix, Londra 1732, s. 219-220. ; Playfair, a.g.e. , s. 114115. 59 Evil-i Rebi lahr 1131/21ubat -3 Mart 1719 tarihli Nme-i hmyn: NMH, 6, n. 265-266.

Dzeltme

79

satn almasnn yasaklanmasn istediini, nk saltanatta kahvenin fiyatnn arttn ifade ettiini ve Sultandan da bir mektup getirdiini kaydetmitir 60. Avrupal tccarlarn dorudan Yemen sahillerine gelerek kahve ve baharat ticaretine rabet etmeleri neticesinde Osmanl Devletinin zellikle kahve ihtiyacnn karlanamad gzkmektedir. Yukarda bahsi geen, Osmanl Devletinden yabanc tccarlara kahve satlmamas hususunda gelen eli ve mektuplarn tarihlerindeki farkllklar Osmanl tarafndan Yemen mamna yabanc tccarlara kahve satlmamas hususunda mkerrer isteklerin olabilecei ihtimalini dourmaktadr. Zira 1120/1709 tarihli Msr valisi, defterdar ve kadsna gnderilen hkmde de Yemenden Kahireye gelen kahve nceden beri Reid, Dimyat ve Msrn dier iskelelerine gelen tccar ve zahire gemileriyle tanarak stanbul ve mparatorluun dier blgelerine ulatrlmakta olup, yabanc tccarlara kahve satnn yasaklanmasna ramen skenderiye ve Reid gmrklerinin anlaarak bu tccarlara kahve satmas sonucunda bu yl alt bin ferde kahvenin Avrupa lkelerine kt ve bunun kahve fiyatnn artmasna sebep olduu belirtilmitir61. Ciddeden yola ktktan sonra Luhayyeye ulaan Niebuhr, bu limandaki kahvenin yakn yerlerdeki tepelerden getirildiini, ynlar halinde sata karldn ve bu kahvenin Beytl-Fakihteki gibi kaliteli olmadn fakat makul artlarda satn alnd iin tercih edildiini ifade etmektedir. Kahveyi buradan Ciddeye tamak daha ucuz olduu iin Kahireli birka tccar Luhayyede yaamaktadr62. Ayrca Niebuhr ve arkadalar 1763 Temmuzunda San aya vardklarnda Kahireden Luhayyeye kadar birlikte yolculuk ettikleri fakat burada ayrldklar bir Yahudi ile karlamlard. San ada mam ile grtkten sonra veziri Fakih Ahmed onlar evine davet etmiti. Vezirin evinde mikroskop, teleskop termometre ve haritalar dikkatlerini ekmiti. Vezirin konumalarndan dierlerinden farkl olarak onun bilimle ilgili olduunu ve Trk, Fars ve Hindistanl tccarlar vesilesiyle corafya hakknda olduka doru fikirler edindiini fark etmilerdir. Nitekim Araplar Hindistandan gelen Avrupallar grdkleri iin Avrupann gneylerinde yer

60

Eb Tlib, a.g.e. , s. 405-406. 29 Z 1120/11 Mart 1709 tarihli hkm: C.ML, 3013. 62 Niebuhr, a.g.e. ,c.1 s. 253.
61

Dzeltme

80

aldn dnyorlard. Fakat Fakih Ahmed, Avrupann farkl lkelerinin konumlarn ok iyi biliyordu 63. Playfair, bu dnemde Cidde hari Arabistann hibir yerinde ticari adanTrklerin basknlnn olmadn, Yemen ticaretinin genel olarak Hintli tccarlarn elinde olduunu iddia etmektedir64. Bu durumun gerekte byle olup olmadnn anlalmas ancak sz konusu dnemdeki Yemen-Osmanl ticari faaliyetlerinin incelenmesi ile mmkn olabilecektir.

C- XVII. Ve XVIII. Yzyllarda Yemende Avrupal Tccarlar


XVII. yzyln balarnda Avrupal byk ticaret kumpanyalar Yemen kylarnda grnmeye balamlardr. 1609 ylnda ngilizler, kaptan Alexander Sharpey kumandasnda Aden ve Muha limanlarna gelmilerdi. Sonraki sene Sir Henry Middleton Yemen sahillerine vard. ngilizler nc kez 1612de Yemene vardlar. 1614te ise Hollanda Dou Hindistan Kumpanyas, Pieter van den Broecke komutas altnda bir filo ile Yemene ulamt. Ancak iyi karlanmamlard. 1616da buraya tekrar geldiklerinde gemilerinden biri Hudeyde limanna kadar sokulmutu, bu durum kutsal yerleri koruma hususunda Osmanl valisini endielendirdii iin Hollandallara phe ile yaklamasna sebep olmutu 65. ngiliz Kumpanyasnn Hint Okyanusuna ilk yolcuuu James Lancester nderliinde 1601de gereklemiti. kinci yolculuk ise Henry Middleton komutasnda sene sonra gerekletirildi. 1606nn sonlarnda ngiltereden sadece bu iki birlik gnderilmi ve Javada bulunan Bantamda bir acenta kurulmutu. Kumpanyann ticari faaliyetleri ok yava ilerliyordu. ine ulamaya alan ngiliz giriimi de sonusuz kalnca takas ticaretinin ve dn iin daha geni gemilerin gerekli grlmesiyle Babur imparatorluu ve Hint ticaret gemilerinin ska urad Kzldeniz limanlar ile irtibat kurmaya karar verildi. 1608de Hint Okyanusuna
63

Niebuhr, a.g.e. , c.1, s. 367-372. Playfair, a.g.e. , s. 114. 65 Thomas E. Marston, Britains Imperial Role in the Red Sea Area 1800-1878, Connecticut 1961, s. 25.
64

Dzeltme

81

nc kez gelen ngilizler Adene ulap burada bir acenta kurmak isteseler de hava koullarndan tr Adene varmaya muvafk olamadlar. Bu arada 1607de Ascension ismindeki gemi de Hint Okyanusuna gelmek zere ngiltereden demir alarak 1609da Adene varmt. Kaptan Alexander Sharpie, Adenden, limana inen mallarn gmrk vergilerini demesi iin San ada bulunan Cafer Paaya bir alann gndermi, bu kii ayrca Aden ve Muhada acenta kurma izni alma hususunda baarsz olmutu. 13 Kasm 1610da ngiliz Kumpanyasnn generali olarak gelen Henry Midleton biri erzak gemisi olmak zere gemi ile Muhaya varmt. Midleton ile birlikte otuz bir kii tutsak alnm, Henry Midleton sonradan kaarak kumpanyann geri kalan ile birlikte 24 Haziran 1611de Muhadan Kamarna gemiti. ngiliz Dou Hindistan Kumpanyas sonunda 1618 ylnda Muhada ilk acenta ve ikametghn kurmutu. ngiliz Kumpanyasnn Yemendeki bu varl 1828e kadar devam edecekti66. Gerart Rejinist komutasndaki Hollanda gemisi erzak almak iin Komor adalarndan birine uradnda buradaki Arap tccarlar Hollandallara Yemen sahillerindeki kazanl ticaretten bahsetmiler, bylece Rejinist iyi donanml ve hzl seyredebilen Nassau adl gemiyi Pieter Van Den Broecke kumandanlnda Arabistann Gney sahillerini kefetmeye gndermiti. Nassau, 2 Austos 1614te Hollanda donanmasndan ayrlarak 30 Austosta Aden nlerine demir att. Pieter Van Den Broecke, 1 Eyllde sancakbeyi Ali Aa tarafndan kabul edilmi, gemilerinin bir ngiliz korsan gemisi olmadn aklamlard. Ardndan Ali Aa Hollandallara ev kiralayabilmeleri ve serbest olarak ticaret yapabilmeleri hususunda izin verdi. Fakat Hindistanl tccarlarn basksyla fikrini deitirerek 4 Eyllde Pieter Van Den Broeckeden ayrlmalarn istedi. Bunun zerine 10 Eyllde Adenden ayrlan Hollanda gemisi, 19 Eyllde ihr limanna vard. ihrde bamsz Kesr sultan tarafndan karlanan Hollandallar bu limanda kk bir ticaret merkezi kurmutular. Ancak Rejinist, Pieter Van Den Broeckenin eli bo dnmesine ramen Yemen sahillerindeki ticaretten umutluydu. Bunun iin 1616da Van Den Broeckeyi Muhaya gnderdi. 25 Ocak 1616da Muhaya varan Hollandallar Hasan Aa tarafndan iyi bir ekilde arland. Muhada daimi bir
66

Eric Macro, Yemen and the Western World, Londra 1968, s. 3-5.

Dzeltme

82

acenta kurma istekleri reddedilen Hollandallara %5lik ithalat-ihracat rnleri vergisi yerine %3 vergi deme hakk verilerek, daimi olmamak artyla ev ve depo kiralama izni verilmiti67. 21 Nisanda Van Den Broecke ve ekibi San aya gitmek zere yola ktlar. 14 gn sren yorucu yolculuklarnn ardndan 4 Mays sabah San aya vardlar. Cafer Paa tarafndan saraynda arlanan Van Den Broecke, Cafer Paadan Muhada daimi bir acenta ama isteklerini yineledi, bunun zerine Paa bu konuda dneceine dair sz vermi ancak 12 Maysta Hristiyanlarn Haremeyn-i erifeyne bu kadar yakn bir ekilde yerlemesine Sultandan izin almadan izin veremeyeceini ifade etmiti. Bylece 24 Maysta Hollandal ekip Muhaya geri dnd. 7 Temmuzda Muha limanndan ayrlan Nassau buradan ihre uram ve 18 Ekimde de Bantama ulamt. Van Den Broeckenin Yemen seyahati ve zellikle de Muha liman hakkndaki kaydettii gzlemlerini ieren seyir defteri diplomatik bir muhtra ilevi grmtr68. Bantamda Van den Broeckenin bu raporlar ticari adan olumlu karlanm ve yeni bir Arap seyahati dnlmt. Hollandallar, stanbulda bulunan Hollanda elisi Cornelis Hagann Sultandan 1617 ylnda Hollanda Kumpanyasnn Kzldenizdeki ticari faaliyetlerine izin veren bir ferman elde etmesi istemilerdi. Eli bu grevinde baarl oldu ve 1618 Temmuz tarihli fermanla, Sultan II. Osman Hollandal tccarlara Yemen eyaleti snrlarnda serbeste dolama ve ticaret yapma garantisi vermitir. Ancak Hollandallar, gemilerinin Muha limanndan daha kuzeye gitmememeleri hususunda uyarldlar. Mslman tccarlar da kesinlikle rahatsz edilmeyeceklerdi 69. 22 Austos 1620de Nassaudan daha byk bir Hollanda gemisi Adene ulat. 28 Ocak 1621de ise Hollandallar Muhaya ulaarak burada Hollanda acentasn kurarak fermann garanti ettii gvenle acentalarna bayraklarn ekmilerdi70. 1621 Nisan balarnda Samson

C.G.Brouwer, Cowha and Cash: The Dutch East India Company in Yemen 1614-1655, Amsterdam 1988, s. 20-25. 68 Brouwer, Cowha and Cash, s. 31. Ayrca Van Den Broeckenin bu defterinden baz mektuplar iin bkz. C.G. Brouwer- A. Kaplanian, el-Yemen f Evilil-Karnis-Sbi aar: Muktataft minelVesikil-Hullandiyye el-Mte allika bit-trhil-iktisd li Cenbil-Cezretil-Arabiyye 16141630/Early Seventeenth-Century Yemen: Dutch Documents Relating to the Economic History of Southern Arabia 1614-1630, Amsterdam 1989, s. 46-64. 69 Brouwer, Cowha and Cash, s. 33-34. 70 Brouwer, Cowha and Cash, s.36.

67

Dzeltme

83

ve Weesp isimlerindeki iki gemi Bataviadan yola km komutada bulunan Pieter Gilisz Von Ravesteijin Aden yolu zerinde lmt. Willem Jacobsz De Milde len Ravesteijinin yerine gemi, gemiler 3 Temmuzda Muha liman nlerine demir atmt. De Milde Muhadaki Holanda acentesi efi Van Gil ile karlam, Van Gil de beklenmedik bir ekilde birka gn ierisinde vefat etmiti. Bunun zerine Hollanda ynetim konseyi, De Mildein Arabistandaki Hollanda acentalarnn kontroln almasn istemiti. Ticaret ar bir ekilde ilerliyordu. Bunun sonucunda, konsey Austos ortasnda sonradan felaket getirecek olan, Bbu-Mendeb boaznda Portekiz ile mttefik olan Hind ticaret gemilerinin yollarn kesme ve mallarn yamalama karar ald. Bunun meru bir ey olduu hkmne vardlar, bylece Surata eli bo dnmeyeceklerdi. Austos aynn sonunda Samson demir ald ve Yemen sahilinin hemen altnda be gemi yamaland, yolcu ve mrettebat esir alnd. Ganimet 56.000 gulden tutarndayd. Ayn ekilde Weesp ismindeki gemi de buna benzer bir korsanlk eylemi gerekletirdi. Bu srada Surattaki acentada bulunan Von Den Broecke, btn bu olaylardan dolay Hollanda Kumpanyasnn itibar ve faaliyetlerine glge dt iin ok kzgnd. Ayrca bu hrszlkla Sultann Hollandallara verdii ferman da tehlikeye atlm oldu. Aradan ancak birka ay getikten, Mehmed Paann ardndan Ahmet Fazl Paa Yemen valisi olduktan sonra, 17 ubat 1622 tarihinde De Milde, Paay Zebidde ziyaret ederek tebrikte bulunmu, birka hediye sunduktan sonra Sultann ferman ile Hollandallara salad koullarn devam etmesini istemiti. Ahmed Fazl Paa bu durum karsnda iyice sinirlendi, Hollanda basknlar liman gvenliini sarsmt. Ferman ihlal edilmiti. De Milde Arabistandaki Hollanda temsilciliinin efi olduu iin bu olaylardan onu sorumlu grd. Paa, gemilerin geri dnmesini ve uygun bir tazminat denmesini talep etti. De Milde susuz olduunu ve bu yamalarn bilgisi dhilinde olmadn syledi ise de Ahmed Fazl Paa, De Mildeye inanmayarak onu ve arkadalarn hapse att71. De Milde 1632ye kadar tutsak kalmt. VOC Yemendeki ticari faaliyetlerini 1628-1638 yllar arasnda askya almt. VOC 17. yzylda dnyann en byk ve en gl ticari kumpanyas olarak grlr iken sonraki yzylda bu nemli pozisyonunu ngiliz Dou Hindistan Kumpanyasna brakmak

71

Brouwer, Cowha and Cash, s.35-40.

Dzeltme

84

zorunda kalmt. Yine de bu dnemde Yemen kahvesinden ve in ayndan hatr saylr gelirler elde etmeye bir sre devam etti. Ancak Gcerat, ran Krfezi ve Kzldeniz gibi blgelerdeki faaliyetlerini azaltmak zorunda kald. Drdnc ngiltere-Hollanda savandan (1780-1784) sonra Hollanda Kumpanyasnn Coromandel, Bengal, Malabar gibi yerlerdeki ticareti yoku aa inmeye balad. Seylan ngilizlerin eline geti. 1799da da Kumpanya sonunda iflas etti 72. VOC 1614-1760 yllar arasnda, neredeyse bir buuk asr Yemen ile ilikilerini devam ettirmiti. lk krk yl safhaya ayrlabilir: keif, kurulu ve ticaret. Keif yllar boyunca, 1614-1620 aras Yemene iki seyahat dzenlenmi, bu dnemde kayde deer bir ticaret gerekletirilmemiti. kinci safha olan 1620-1638 yllarnda Hollanda gemileri Yemene yolculuk yapmaya devam etmi ve Muhada bir acenta kurulmutu. c evre 1638-1655 yllarnda ise, Yemene ard ardna on be sefer yaplmt. Ayrca Hollandallarn Yemenin i blgelerinde mstakil bir datm ofisi kurma teebbsleri yerli otoriteler ve araclar tarafndan engellenmiti73. 1660da Muha kahvesi, ngiliz Dou Hindistan Kumpanyas tarafndan ilk kez sata sunulmutu. Yine 1660larda Muha kahvesi tedariinde Dou Hindistan Kumpanyalaryla Arap, Msrl ve Hindistanl tccarlar arasndaki rekabet artmt. Fransz, Hollandal ve ngilizlerin rekabeti Hind Okyanusundaki ticari stnlk mcadelesinin daha da arttn yanstmaktadr. 1708de Hollandallar mamn davetiyle Muhada bir acenta atlar ve kendilerine gmrk vergisi demeden ylda alt yz balya kahve ihra edebilme hakk verildi. 1708-1709da ise Franszlar Muhada bir acenta amlard. 1720 ve 1740 seneleri arasnda Avrupallarn kahve ticareti rekor seviyelere ulamtr74.

Brouwer, al-Mukha, s. 113. Brouwer, Cowha and Cash, s. 91-93. 74 Peter Boxhall, The Diary of a Mocha Coffee Agent, Arabian Studies, c.I, Londra 1974, s. 102103.
73

72

Dzeltme

85

SONU
XVII. yzyln ortalarnda Kasm imamlarn Yemende ynetimi ele geirmesinden XVIII. yzyln sonuna kadar ki srete Osmanl-Yemen mnasebetlerini incelemeyi amalayan bu tezde, ilgili dnemler gerek ariv kaynaklarndan ve gerekse dnemin tarihilerinin eserlerinden takip edilerek incelenmeye allmtr. Daha nce bu meseleye ilgi duyulmam olmas ve konuyla ilgili Trke literatrn bulunmay konuyu aratrmann glnden kaynaklanmaktadr. Osmanl Devleti, fethinden itibaren Yemene zel bir ilgi duymu, birok sorununa ramen stratejik konumu yznden blgeyi elinde tutmak istemitir. XVII. yzylda Hasan Paann dzeni byk lde yerletirdikten sonra Yemenden ayrlmasyla birlikte neredeyse bitmek bilmeyen mcadeleler dnemi balamtr. Yemene gnderilen Osmanl valileri ve askeri kuvvetler sosyal, kltrel ve iklimsel adan farkl olan bu corafyaya uyum salamakta zorlanmlardr. Yemenin corf koullara gre farkllk gsteren itima yaps ayr bir alma konusunu tekil etse de konumuzla ilgili olarak, kabile toplumunun zapt edilebilmesinin gl, Yemendeki isyanlarn bir vehesini anlamamz asndan nemlidir. Zira belki de ynettikleri halkn yaps hakknda ok da fikir sahibi olmayan idarecilerin sert nlemleri ve bunlar bahane ederek taraftar toplamaya alan Kasim imamlarn abalar neticesinde bir araya gelmeleri pek de mmkn olmayan kabileler, eyhler, mahalli idareciler, nfuz sahibi aileler sk sk ayaklanmlard. mam Kasmn nderliinde balayan isyanlar 1635te Osmanllar Yemenden ayrlana kadar devam etmitir. Aslnda Yemendeki sosyal yapy ana hatlaryla incelediimizde ayaklanma ve karklklarn zeminini az ok grebilmekteyiz. ounluu Zeyd mezhebine mensup olan Yemenliler iin, itaat edecekleri kiinin Zeyd, hatta Hz.Ali-Fatma soyundan gelen lim bir ahs olmas gerekliydi. Byle bir inana sahip olan ve

86

Zeyd olmayan ynetici olarak tanmayan bir toplulua hkim olabilmek zor olsa gerekti. mam Kasm imametini ilk ilan ettii dnemde dank halde bulunan kabilelerin ve eyhlerin onayn almakta zorlanm, ancak yapt propaganda ve artlarn uygunluu neticesinde taraftar toplam ve Osmanl idaresine kar ayaklanarak Zeydleri cihad yapmaya armt. erefeddn ailesi imametin kendi soylarndan devam etmesini istedikleri iin mam Kasmn karsnda yer alm, ayrca daha nce belirtildii zere Osmanl valileri tarafndan baz blgelerde grevlendirilen erefeddn ailesi mensuplar Osmanl saflarnda iken, aileden bazlarnn stanbula srlmesi zerine Kasm ile ibirlii yapmlardr. Kasm lmeden bir yl nce Osmanllar ile atekes anlamas yapm, buna gre kuzey blgeler ona braklmt. Bylece meruiyet kazanan Kasm vefat ettikten sonra arkasnda bir hanedanlk brakm oldu. Bu sebeple Yemendeki ynetim Kasm imamlar veya Kasim devleti eklinde ifade edilmektedir. Osmanl Devletinin XVII. yzyln ikinci yarsnda Yemene sefer dzenleme teebbs, bu blgeyi aslnda gzden karmadn gstermektedir. XVI. asrda Hind Okyanusundaki Potekiz faaliyetlerini ciddi bir tehdit olarak alglayan ve Yemen taraflarna bylelikle giden Osmanllar, Portekizlilerin XVII. ve XVIII. yzyllarda blgedeki etkinliini kaybetmesiyle Yemende kalmay gerekli grmemi, Ancak XIX. yzylda zellikle ngilizlerin Aden ve evresindeki varlndan rahatsz olarak ikinci kez Yemene gelme ihtiyac hissetmi olabilir. Zira Osmanl Devleti 1635ten sonra da Yemen ile ilikilerini koparmam, buraya zaman zaman eliler gndererek bilgi almay ihmal etmemitir. Genellikle mparatorluktan Mekkeye gelen haclar vastasyla Osmanl topraklarnda olan bitenden haberdar olan Yemenliler, zellikle de Yemenli vakanvisler Osmanl mparatorluunun i ve d meseleleriyle ilgilenmiler, bunlar eserlerine yanstmlar ve kaynaklarnda zaman zaman Osmanl lehine temennilerini dile getirmilerdir. Bu tez kapsamnda, XVII. ve XVIII. yzyllarda Yemendeki Osmanl varl meselesi, Osmanllarn ynetimi mamlara brak ve bu yzyllarda OsmanlYemen ilikilerinin nasl srdrld aklanmaya allmtr. 1635ten sonra
87

Osmanllar ile Yemenin gerek siyasi gerekse ticari adan irtibat halinde olduklarn grmekteyiz. Trk tccarlar, sz konusu yzyllar boyunca da Yemen sahillerinde saray mufa iin nemli olan kahve ve baharat ticareti yapmaya devam etmilerdi. Zaman zaman Avrupal tccarlarn Yemen limanlarndan kahve satn almas mparatorlukta kahve ihtiyacnn artmasna sebep olmu, ancak bir ekilde Yemen kahvesi saltanata gelmeye devam etmitir. Bu dnemdeki kahve ticareti ile ilgili almalarn yaplmas Osmanl-Yemen ticari ilikilerini daha iyi anlamamz salayacaktr. XIX. yzyln balarnda Yemendeki ngiliz mevcudiyeti, Osmanl Devletinin bu blgeyi yeniden takip altna almasna neden olmu, sonuta Osmanllar 1820lerden itibaren Yemen ile tekrar ilgilenmiler ve 1872de ikinci kez buray hkimiyet altna almlardr.

88

BBLYOGRAFYA

ARV KAYNAKLARI Babakanlk Osmanl Arivi (BOA) Defter Tasnifi: 1. Mhimme Defterleri (A.DVNS.MHM) Nr. 75, 76, 78, 79, 80, 81, 105. 2. Msr Mhimmesi Defterleri (A.DVNS.MSR.MHM) Nr. 1, 2, 3, 4, 7, 9, 19. 3. Nme-i Humyn Defterleri (A.DVNS.NMH) Nr. 6. 4. Bb- Defteri, Bamuhsebe Matbh- mire Eminlii (D. BM. MTE) Nr.10792 Belge Tasnifi: 1. Cevdet: Cevdet-Dhiliye (C.DH): Nr. 6288. Yaynlanm Mhimme Defterleri 82 Numaral Mhimme Defteri 1026-1027/1616-1617, zet, Transkripsiyon, ndeks ve Tpkbasm, Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivi Daire Bakanl, Ankara 2000. 85 Numaral Mhimme Defteri 1040-1041/1630-1631, zet, Transkripsiyon, ndeks, Babakanlk Osmanl Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivi Daire Bakanl, Ankara 2002.
89

Topkap Saray Mzesi Arivi (TSMA) E. 7022/559.

KAYNAK ESERLER Abdurrahman Abdi Paa Vekayinamesi: Tahlil ve Metin Tenkidi, haz. Fahri etin Derin, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul 1993.

tf Paa, Yemen Tarihi, stanbul 1326. Ahmed Rid, Tarih-i Yemen ve San a, stanbul 1291.

Carsten Niebuhr, Travels Through Arabia and Other Countries in the East, Londra 1792. Defterdar Sar Mehmed Paa Zbde-i Vekayit, Tahlil ve Metin (10661116/16561704), haz. Abdlkadir zcan, Ankara 1995. Fndkll Silahdar Mehmed Aa, Silahdar Tarihi, stanbul 1928.

Hac Ali, Ahbrl-Yemn, Sleymniye Ktphanesi Hamidiye ksm, no.886.

bn yas, Bediz-Zuh r f Vekyiid-Dhr, el-Heyetl-Msriyyetl-mme lil-Kitb, Kahire, 1984.


90

Ktib elebi, Fezleke (Tahlil ve Metin), haz. Zeynep Aycibin, Mimar Sinan niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Doktora Tezi, stanbul 2007. Kutbddn Muhammed b. Ahmed Nehrevl, el-Berku'l-Yemn fi'l-Asri'l-Osmni, Riyad 1967. Muhammed b. el-smail el-Kibs, et-Tifs-Seniyye f Ahbril-MemlikilYemeniyye, thk. Eb Hassn Hlid Ebzd el-Ezru , San a 2005. Mustafa Naima, Tarih-i Naima: Ravzatl-Hseyn f Hlsati AhbrilHafikeyn, haz. Mehmet pirli, Ankara 2007.

el-Mutahhar b. Muhammed b. Ahmed b. Abdullah el-Cermz, Tuhfetl-esma vel-ebsr bim fis-Sretil-Mtevekkiliyye min garibil-ahbr: Sretl-mam el-Mtevekkil Alellah smail b. Kasm(1019-1087 h), Abdlmecid el-Hecr, Amman 2002. thk. Abdlhakim b.

Strabon, The Geography of Strabo, Cambridge 1961. Topular Ktibi Abdlkdir (Kadr) Efendi Tarihi (Metin ve Tahll), haz. Ziya Ylmazer, Ankara 2003. Yahya b. el-Hseyin b. el-Kasm b. Muhammed b. Ali, Gyetl-Emn f Ahbril-kutril-Yemn, thk. Sa d Abdlfettah Ar, Kahire 1968. Evliya elebi b. Dervi Muhammed Zll, Evliya elebi Seyahatnmesi, haz. Orhan aik Gkyay, stanbul 1996. Hsameddin Muhsin b. Hasan b. Ksm b. Ahmed b. Ksm b. Muhammed Eb Talib, Tarihl-Yemen asrel-istiklal anil-hkmil-Osmanil-evvel min sene 1056 ila sene 1160, thk. Abdullah Muhammed el-Hib, San a 1990.

91

Uakizde brahim Efendi, Uakizde Tarihi, haz. Rait Gndodu, stanbul 2005. Jean De La Roque, A Voyage to Arabia Felix, Londra 1732.

Muhammed b. Ali e-evkn, el-Bedrut-Tli bi Mehsin min ba del-KarnisSbi , haz. Hseyin b. Abdullah el- Umer, Beyrut 1998.

NCELEME VE ARATIRMALAR

Algl, Hseyin,

Hadramut,

Diyanet

Vakf

slam

Ansiklopedisi (DA), c. XV, s. 65-68.

el-Amr, Hseyin Abdullah,

Trhul-Yemenil-Hads 1336/1516-1918), am 2001.

vel-Mu sr(992-

____________,

Mietu m min

Tarihil-Yemenil-Hads:

1161-1264/1748-1848, am 1984.

Bayr, nder,

IV.

Muradn

Hatt-

Hmayunlar,

Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Marmara niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits, stanbul 1994.

92

Bilge, Mustafa L. ,

Kzldeniz,

Diyanet

Vakf

slam

Ansiklopedisi (DA),c. XXV, Ankara 2002, s. 558.

Bostan, dris,

Muhammed Hill Efendinin Yemene Dair ki Lyihas, Osmanl Aratrmalar, say 3, stanbul 1982, s.301-326.

Brouwer, C.G. ,

Cowha and Cash: The Dutch East India Company in Yemen 1614-1655, Amsterdam 1988.

____________,

Al- Mukha: Profile of a Yemeni Seaport as Sketched by Servants of the Dutch East India Company 1997. (VOC) 1614-1640, Amsterdam

Brouwer, C.G.- Kaplanian, A.

el-Yemen f Evilil-Karnis-Sbi aar: Muktataft minel-Vesikil-Hullandiyye elMte allika bit-trhil-iktisd li CenbilCezretil-Arabiyye 1614-1630/Early Seventeenth-Century Yemen: Dutch Documents Relating to the Economic History of Southern Arabia 1614-1630, Amsterdam 1989.

Boxhall, Peter ,

The Diary of a Mocha Coffee Agent, Arabian Studies, c.I, Londra 1974.

93

el-Cerf, btisam,

el-Alktt-Ticriyyetil-Yemeniyye-elBrtniyye: min Evilil-Karnis-Sbi Aar Hatta 1839, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, San a niversitesi Edebiyat Fakltesi, San a 2005.

el-Csir, Hamed,

el-Mu ceml-Curf lil-Bildil Arabiyyetis-Su diyye, Riyad 1977.

Chaudhuri, K. N. ,

Trade and Civilisation in the Indian Ocean: An Economic History from the Rise of Islam to 1750, Cambridge 1985.

Emecen, Feridun,

Osmanl Klasik anda Siyaset, stanbul 2009.

el-Emr, Amet el- Gafr,

el-Evd us-Siysiyye fl1099/1644-1688 me a

Yemen: 1054Behcetz-

tahkki

Zaman f Trhil-Yemen lil-Merrih Yahya b. el-Hseyin b. el-Kasm b. Muhammed b. Ali, thk. Amet el-Gafr Abdurrahmn Ali elEmr, San a 2008.

Freitag, U. & Clarence-Smith,

Hadrami Traders, Scholars, and Statesman in the Indean Ocean, 1750s-1960s, Leiden 1997.

el-Glib, Selv Sa d Sleymn,

el- mam el-Mtevekkil Alallah smail b elKasm ve Devruhu f Tevhdil Yemen: 10541087/1644-1676, Kahire 1991.
94

Gne, Mcahide,

XVIII.

Yzylda

skenderiye

Liman,

Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul 2009.

el-Haddd, Muhammed Yahy,

et-Trhul- m lil-Yemen: el- Yemenl Hads, Beyrut 1986.

Hathaway, Jane,

ki Hizbin Hikyesi: Osmanl Msr ve Yemeninde Mit, Bellek ve Kimlik, ev. Cemil Boyraz, stanbul 2009.

man Ali Mni ,

es-Srl-Mbn Meymn Lisans Tezi,

ve

Futrul-Hzil- Ayn vet-Ta yn(1092Yksek Edebiyat

fm Seneha min Ahbril-Yemen ve Ehlihilbit-Tanss San a Yaynlanmam niversitesi

1130/1681-1718),

Fakltesi, San a 2004.

nalck, Halil,

Osmanl mparatorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, stanbul 2000.

95

vecan, Raif,

XVIII. Yzyln II. Yarsnda Kzldenizde Ticaret, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul 1998.

Kolodziejczyk, Dariusz,

Ottoman-Polish Diplomatic Relations(15th18th Century): an annotated edition of Ahdnames and other documents, Leiden 2000.

el-Makhaf, brahim Ahmed,

Mu cemul-Buldn vel-Kabilil-Yemeniyye, San a 2002.

Macro, Eric,

Yemen and the Western World, Londra 1968.

Marston, Thomas E. ,

Britains Imperial Role in the Red Sea Area 1800-1878, Connecticut 1961.

Orhonlu, Cengiz,

Osmanl mparatorluunun Gney Siyaseti: Habe Eyaleti, Ankara 1996.

zbaran, Salih,

Osmanl mparatorluu ve Hindistan Yolu, stanbul niversitesi Edebiyat Tarih Dergisi, S. 31, stanbul, 1978, s. 65-146.

96

____________,

Yemenden Basraya Snrdaki Osmanl, stanbul 2004.

Playfair, Robert L. ,

A History of Arabia Felix or Yemen, Salisbury, North Carolina 1970.

Slim, es-Seyyid Mustafa,

el-Feth'l-Osmnl-evvel li'l-Yemen: 15381635, Kahire, 1969.

____________,

Nuss Yemeniyye anil-Hamletil-Fransiyye al Msr, San a 1989.

____________,

Vesiku Yemeniyye: Dirset Vesikiyye Trihiyye, Kahire 1989.

Serjeant, R.B.-Lewcock, R. ,

San a: An Arabian Islamic City, Londra 1983.

Serjeant, R.B.

The Portuguese off the South Arabian Coast: Hadrami Chronicles, Oxford 1963.

es-Seyyid, Muhammed,

Osmanl Askeriyesinde ve Asker Tarihinde Msrn Yeri Trkler, c. X, Ankara 2002, s. 159-171.

97

es-Sevr, Amet el-Melik

Binud-Devletil-Ksimiyye fil-Yemen: f Ahdil-Meyyed Muhammed b. el-Ksm 990-1054/1582-1644 me a Tahkki Mahttatil-Cevheretil-Mnre f Cmel min Uynis-Sre lil-Merrih el-Muhahhar b. Muhammed el-Cermz, San a 2007.

Soyer, Emel

XVII. yy. Osmanl Divan Brokrasisindeki Deiimlerin Bir rnei Olarak Mhimme Defterleri, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul 2007.

e-ehr, Muhammed Dubai,

el-Yemen f Zilli hukmil-mam el-Mehd Muhammed b. Ahmed b. el-Hasan b. elKasm el- ma rf bi Shib el-Mevhib(10971130/1686-1718), Lisans Tezi, Yaynlanmam niversitesi Yksek Edebiyat San a

Fakltesi, San a 2006.

Uzunarl, smail H. ,

Mekke-i Mkerreme Emirleri, Ankara 1972.

Yavuz, Hulusi,

Yemende

Osmanl

daresi

ve

Rumz

Tarihi, Ankara 2003.

98

____________,

Kbe ve Haremeyn iin Yemende Osmanl Hkimiyeti:1517-1571, stanbul 1984.

____________,

Hasan

Paa,

Diyanet

Vakf

slam

Ansiklopedisi(DA), c.XVI, stanbul 1997, s. 341-342.

99

EKLER
a) Ariv Vesikalar 1.

Yemen Valisi Hasan Paann stanbula getirilmesi ile ilgili hkm Msr cniblerinde Bender-i skenderiye ve Dimyat kapudnlarna hkm ki; Bundan akdem Yemen muhfazasnda olup hl Msra gelen dstr- mkerrem mr-i mufahham vezr Hasan Paa -edmallhu tela iclleh- sdde-i sadetime gelmek fermn olman siz ki kapudnlarsz mm-ileyh vezrimi kt a kadrga ile getrmek emr edp buyurdum ki vardkda siz ki kapudnlarsz pre kadrga ile emn ve slim mahrse-i stanbula getresiz. Fermn- celll-kadrim mcebince mm-ileyh F 4 evvl sene 1013

(BOA, MD, 75, h. 124)

100

101

2. Sinan Paann Muhada veft dolaysyla Cafer Paaya gnderilen hkm Yemen Beylerbeyisi Cafer Paaya hkm ki Mektub gnderp sbkn Yemen eyletine mutasarrf olan vezir Sinan Paa fermn linm mcebince Yemen eyletin sana teslim edp senin tarafndan memleket-i vilyet zabt olunduktan sonra sitne-i sa detime tevecch edp Bender-i Muha nm iskeleye inp cem- i emvl erzkn gemilere tahml edp geip gitmek zere iken irde-i hakka mahall-i mezbrda veft eylemek cnib-i hmynumdan taleb olunmak ve zyi u telef olunmak ihtimli ile mevcd bulunan hazne ve syir esbb ve erzk her ne ise mhrleyp hfz hirset olduun ve bu bbda size sa detimden bu cihetle fermn- erfim sdr olur ise ana gre amel olunur dey emr-i erfim vurduna mterakkib olunduu ve mteveff-y mrun-ileyhin olu ve ehl iyli dah olmala muhalleftndan ne verilmek emr olunur ise ol dah emr-i erfimde tasrh olunmak mhimmtdan olduun bildrp dah ol bbda her ne arz i lm etmi isen bit-tamm rikb- hmynuma arz olunup cmlesine ilm-i humynum lhk olmudur imdi bu bbda Msr muhfazasnda olan dstr- mkerrem vezirim Mehmed Paaya dah mektub varup bu hussu i lm etmekle mrun-ileyh tarafndan dah rikb- hmynuma arz olunman mteveff-y mm-ileyhin emvl ve erzk zabtna ve hfz hrset edp telef zyi ettirmediin sadkat ve diynet ve keml-i istikmetini mahml olup dnyada hayrma ve iltift- aliyyeme sez-vr olmudur ni am- cellim sana hell olup berhurdr ola mddet-i medd harem-i muhteremimde nev nem bulup sadkat kiysetde hsn-i istikmetine i timd- hmynum musaddak olup meml olan _ henz ne getrmsn zikr olunan maln zabt u kabz ve sdde-i sa detime irsl sli mrn-ileyh vezre sipri ve tefvz etmein buyurdum ki Vusl buldukda bu bbda mukayyed olup zabt olunan emvl ve erzk bil-klliye mrn-ileyh vezrim tarafndan nakl olunan gemiye kabz ettrp olu ve ehl iylin dah Msra irsl eyleyesin ki mm-ileyhe kendye gnderilen emrim mcebince tesliyet ve ri yet edp rikb- hmynuma irsli lzm olup irsl eyleyp rz-y humyunum

102

zre hizmet ederler dey Yemen tarafnda dah kalmak mm-ileyh tarafndan varan mbire mu n olup er knn zere zuhr edp teslim ve irsl etti. F 24 Zilhicce [10]16 (BOA, MD, 76, h. 96)

103

3. Yemen tarafna Sveyteki gemilerle asker gnderilmesi Msr Beylerbeyisine hkm ki, Sveysde iki pre gemi olup Yemene ileyegelmekle hl ba z umr- mhimme ile sitne-i sa detimden mahrse-i Yemene gnderilen dergh- mu allam avularndan Ali avu ol cnibe inallah vardukda bir an ve bir saat elendirilmeyp zikr olunan gemileri yarar demler ile donatup alet-ta cl mezbrn Yemen cnibine gndermek bbnda fermn- linm sdr olmudur buyurdum ki vusl buldukda emrim zere mezbr ol cnibe vardkda kat a tehr tevakkuf ettirmeyp zikr olunan gemileri yarar demler ile donatup alet-tacl mezbrn Yemen cnibine irsl sl eyleyesin huss- mezbr mhimmt- umrdandr avk u tehre cevz gstermeyesin. F 8 a ban sene 1018

(BOA, MD, 78, h. 200)

104

4. Msr muhafazasnda olan vezr Mehmed Paaya hkm ki: el-merl-kirm Yemen Beylerbeyisi olan Cafer -dme ikblhnn- demleri baz umr- mhimme ile vilyet-i Yemene irsl olmudur vilyet-i mezbreye varnca mahf ve muht olan yerlerde bklerine kifyet mikdr nefert ve syir cret koulup emn ve slim vilyet-i Yemene irsl olunmalarn emr edp buyurdum ki vusl buldukda bu babda sdr olan fermn- linm mcebince tahml edp dahi mrn-ileyhin ol cnibe varan demlerin yanna kifyet mikdr nefert ve syir demler koup mahf ve muht olan yerlerde emn ve slim mahall-i memra irsl sl eyleyesin ve bil-cmle derydan olur yohsa karadan m mmkndr her ne vechile mmkn olursa ber-vech-i isti cl irsl sli ikdm ve ihtimm eyleyesin. F 23 Cemziyelhr 1018

(BOA, MD, 78, h. 289)

105

5. Yemen Vilyetine Msrdan Mhimmt ve Levzm irsli Msr muhafazasnda olan vezrim Mehmed Paaya hkm ki, Vilyet-i Yemene mahrse-i Msrdan kadmden olageldi zere irsli lzm olan mhimmtn muaccelen irsl sl olunmas umr- dn-devletten olman kadmden vilyet-i Yemene irsl olunan mhimmt ve levzm vakt zamnyla irsl ve sl olunmak bbnda fermn- linm sdr olmudur buyurdum ki vusl buldukda bu bbda sdr olan fermn- celll-kadrim mcebince amel edp dah mahrse-i Msrdan vilyet-i Yemene koup kadmden irsl olunagelen mhimmt ve levzmt olageldii zere vakt zamnyla tedrik edp dah yarar demler bervech-i isti cl vilyet-i mezbre irsl sl eyleyesin ve bil-cmle vilyet-i Yemen syire kys olunmaz intih-i serhaddir bu babda kat a tereddd ve tevakkuf eylemeyp kadmden irsl olunagelen mhimmt ve levzmt cmleden mukaddem irslde ikdm ihtimmda dakka fevt eylemeyesin. F 23 Cemziyelhr 1018

(BOA, MD, 78, h. 284)

106

6. Cafer Paann Yemen Beylerbeyi olmas ile ilgili hkm Yemen Beylerbeyisi olan Cafer Paaya hkm ki, Sen harem-i muhteremde nev nem bulup sitne-i sa det-medrmn emekdrlarndan olduundan m ad senin ec at ve ehmet ve dn ve diynetini hsn-i i lm- hmynum vilyet-i mezbrenin hfz hirseti umr- dn devletimden olmala seni hkim nasb olmala sen dahi cibilliyetinde mezkr olan sadkat- cellet muktezsnca vilyet-i mezbrenin hfz u hrsetinde ve re y ve bery huzr ve refhiyetlerinden bezl-i iktidr zere olduun mesmi -i aliyye-i hsrevneme ilk olundu ber-hurdr olan senden meml olan hidemt- hmynum idi vcda getirmisin imdi kemkn Yemen muhfazasnda olup vilyet-i mezbrun hfz u hrsetinde olman bbnda fermn- linm sdr olmudur buyurdum ki vusl buldukda bu bbda fermn- cell-i umrum mcebince amel edp cibilliyetinde merkz olan gayret ve hamiyet ve nihdnda olan sadkat ve diynet muktezsnca vilyet-i mezbrenin hfz u hrsetinde ve re ay u bery ve murr u ubr eden _ ve synetinde bezl-i makdr ve s -y n-mahsr eyleyp inallahu te l vilyet-i mezbrenin muhfazas hussu vcda gelen hidemtn mekr olup mukbelesinde env - inyt- aliyye ve hsn- tevecch i iltiftma mazhr olman mukarrer ana gre var kuvvet-i bz-yu himmete getrp dn ve devlet ve arz- saltanatma mte allik husslarda hsn niyet zre olup ol diyrn ahvl-i syr lzimul- arz olan kady ile alet-tevbi yazup i lm eyleyesin. F 22 Reb lhr sene 10[17]

(BOA, MD, 78, h. 821)

107

7. erefeddn ailesinden Abdrrahmin stanbula gnderilmesi ile ilgili hkm Yemen Beylerbeyisi Ca fer Paaya hkm ki, Ol cniblerde ekvet zere iken hsn-i tedbrinle elegetrlp bil-fi l mahbs olan Abdurrahm yarar demleri kolup ber-vech-i isti cl sdde-i sa detime getresin emr edp buyurdum ki vusl buldukda bu babda sdr olan fermn- cellul- kadrim zere azl edp dah mezbr Abdurrahimi yarr demlere koup ber-vech-i isti cl sdde-i sa detime gnderesin. F 29 Safer sene 1019

(BOA, MD, 79, h. 199)

108

8. Yemene Seferi iin skenderiyede Hazrlanan Toplar Hakkndaki Hkm Msr vlisi vezr-i mkerrem Ali Paaya hkm ki, Bundan akdem Yemen tarafna musammem olan sefer iin skenderiyede hzr olan toplar hl mahall-i mezbrda mevcd olup sitne-i sa detime irsli muktez olmala zikr olunan toplar ne mikdr ise adedi ile kaar vukyye atar idi ve boylar ne mikdrdr her birinin ecnsyla tahrr defter ve mstemen sefnelerine vaz ve navl- sefneleri Msrn yz [ ] senesi irsliyesi mlndan virp mevsim-i dery ile bir gn mukaddem sitne-i sa detime irsl ve sal olunmak zre mukaddem emr-i erfim gnderilmidi bu ana dein haber ve eseri zuhr etmemekle emr-i erfimin adem-i vusl ihtimliyle tekrr emr-i vcibl-imtislim sdr ve irsl olunmudur. mdi emr-i erfim vuslnden zikr olunan toplarn adedi ve boylar ve her birisinin kaar vukiyye atar idi ecnsyla tahrr defter ve eger bu ana degin dah gnderilmemi ise mu accelen mstemen sefnelerine vaz ve navl- sefinelerin Msrn sene-i merkm irsliyesi malndan virp inallhu te l bir gn evvel sitne-i Sa detme irsl ve sl eylemein ihtimm eylemen bbnda dey yazlmdur. F evst- Cemziyelevvel Sene 1106.

(BOA, MD, 105, h. 324)

109

9.

Mekke Emiri erif Msaidin Yemen halkn devlet aleyhine tahrik etmesine dair Devletl inyetl tfetl refetl veliyyn-niam aliyyl-himem efendim hazretlerinin sad u ikbl ile memddl-etnb ol-esnb olan izz iclllerinin ke bist abkariyyl- sualleri edeb ile telsm olunup istihdme-i mr-i devletleri ediyesi cevd- celiyyl-envr seyyidl-ebrr sallallh aleyhi ve sellem il yevmilkarrda lzime-i uhde-i hlisne diynlar klnd ilm zeylinde arza-i sengdan duhanlar oldur ki,

nyetl efendimin malm- devletleridir mansb- erfete avdet eden Mekke-i mkerreme erifi erif Msidin evz- etvrndan bir drl ahdine sebat ve kavline i timd olunup _ keyfiyet-i ahvlinden tefahhus olunduka Mekke ve Cidde cniblerinden gelen mutemedun-aleyh kimesnelerin ihbryla mesm- sengdan mahlaslar oldur ki Bundan akdem mm-ileyh erif Msid devletl efendimin taraf- llerine irsl-i nccb ve mektb tahrr edp kend devlet-i aliyyeye ve efendimize itat inkyd zere olduunu ifhm ve efendimizin htr- devletlerin tatmn ve teskn etmiler Ancak bu cnibde etvr- muhlif olup biraderi erif Ahmedi Cemziyelevvelin ibtidsnda Yemen iklimine gnderp Receb-i erifin sekizinde Mekkeye ruc etdikde Mekke ve Ciddeden gelen mevskun-bihim kimesnelerin takrrlerinden malm ve mtehakkk olan oldur ki mezkr biraderiyle vfir ake gnderp Yemende olan kabil-i Arab eyhlerine bahiler verp hilatler giydirp mevsim-i hacda cndlaryla Mekkeye kudm ve hzr olup kendsne inet ve muharebede msade ve mukvemet etmek zere cmlesinden uhd ve mevsk alup gelmekle zhir-i halde itat inkyd gsterp btn- emirde bu minvl hareketi mahza hada ve hynet ve s-i kasd eyledigi nmyndr ve bir dahi bu hale hid delil oldur ki
110

Receb-i erfin on beinde Mekkeye cemi erf cem u cemiyyet-i kbr edp zahirde kendlerden bir erif maktl olmala ann sulhn izhr edp hufyaten mvereleri ann zerine olmudur ki Devlet-i Osmaniye zerimize byle tegallb edp bugn bana byle rezlet ve hakret ettiler ise yarn size bundan ziyde ederler dey kendsnn azlini emr-i azm addedip cmlesi biribirine tevn ve tezud edp yek-dil ve yek-cihet olmak zere ittifak ve tehd etdikleri dah muhakkak olup bldan beru zikr olunan ahvl cmlesi ahbr kabilinden olmala her ne kadar karin-i emrt sdkna dellet edp ve muhbirlerin mevskun-bihim olmalar cnib-i shhati tercih eder ise cmleden katun-nazar el-haber min hays huve yehtemilssdk vel-kezibdir dey taraf- devletlerine ilmda nevan tereddd zere iken hl Harb eyhi Her Habs yine mm-ileyh erif Msid tarafndan ark tarafnda iki byk kabileye varup ake ile istimle edp muktelede kendsne i net etmek zere anlardan dahi ahd msk ile irtibt eyledikden sonra rc edp gelr iken a bn- erfin harlarnda Medine-i mnevvereye urayup birka gn meks edp mezkr Hez- Mekkr cmle ahli-i Medinenin ehdetiyle teden ber hynet ve hada ile mehr ve advv-i dn-i devlet olduu emr-i mukarrer ve malm olup ba z cem iyetlerinde esn-y muhverede kendsnden sdr olan kelm budur ki bu sene urbn- Harbin cmlesi mezkr tehd eyledigi kabilenin urbnyla huccca hediyeden istikbl edp muktele ve ihtill etmek zere erf Msaid hazretleri bize emr edp ake verdi elbetde ktl ederiz dey bi-l mblt syler iken ehl-i Medineden hzr- bil-meclis olan baz mutemed ve gayret-i dnyel kimesneler bil-mfehe kendsnden istim edp bu bendegn- dlerine ihbr eylediklerinde blda mezkr olan haberlerinin cmlesinin sdkna itibhmz kalmayup bundan sonra taraf- devletlerine ihbrdan teehhur hata ve ilm vcib lzmdr deyu bu diyn- devletleri bil-ittifak bir kta ubdiyetnme tahrr edp mahss- nccb ile cnib-i devletlerine tesyr olunmudur inallahu tel evketl mehbetl azametl kudretl padiah- lempenah efendimizin Haremeyn-i erifeyne olan nazar u himmet ve huls- niyetleri bir ktible inet-i rabbniye ve ise-i nebeviye efendimizin sad u ikbline mukrin olup ad-i hib-i recnn kelimt muhtelif ve rleri mteferrik ve cemiyyetleri mteettit olacaklar akreb ihtimldir. Ancak gerek tife-i urbn ve gerek erf- Mekke bit-tab mahml olduklar hamiyei cahiliye zere biri birlerine mun ve kalblerinde mtemekkin ve rsih olan advet-i
111

aziziyeleri muktezsnca frsata mterassd olduklar b-itibh olmala fil-vki inkyd u itate mtemil mektb tahrir etdiler ise bir drl itimd ve itirr olunmamak iin hkipy-i devletlerine ahvlleri ilma tasadd olunmudur bimennihil-kerm led-erefil-vusl fil-cmle ahvlleri malm- devletleri buyuruldukda rey-i siblerine _ Ment olan teehhb ve tedmr ile bu cnib-i sadete azmet ikbl buyurulup mashben b bi-kemlis-selme ziyretil-kinat aleyhi efdals-salavt ve ezkt-tahiyye vusl ve iyb zihblar mahffn bihimyetil-mheymin el-aziz el-cebbr olup mlkt- Celleleriyle bu bendegn- dleri dahi karrl-uyn ve mesrrl-fud olalar bi-fadlillhi tel ve keremihi min bi-hrmeti men nezele aleyhir-rhl-emn bk emr ferman devletl inyetl tufetl refetl veliyyn-niam alal-himem efendim sultanm

hazretlerinindir

Bende brahim emn-i bin-i Medine-i mnevvere Mustafa _ El-hc mer eyhl-Haremi-erfn-Nebev El- Abdaddi el-hc Ali Paa zde Osman el-kd be Medine-i mnevver

Benim dilver-i lin- devlet-mendim efendim sultnm hazretleri hakk bu ki bu iki beldeteyn-i muazzamateyn devletl efendimin nazar- himmetlerine ziyde muhtc olup hussan Mekke-i mkerreme ve Ciddede gerek fukar gerek tccr erif Msidin zulmnden dd feryd eder iken imdi Sadeddin Paann cevr zulm badan aup ihds eyledigi bidatler hadden tecvz ve gemilere rahmet frp dn- l kendsnden nefret ve cem-i emvl hrs bir mertebede tezyd etmidir ki tabiri mmkn degildir hatta ehl-i haremeynin sene-i sbkadan bk kalan sekiz aylk ulfeleri tevhi sefnesi malndan verilmek zere kendsne eref-yafte sudr eden ferman- lin gelmi iken hl tevh sefinesi vsl oldukda tevh olmadna hid-i zor ile b-asl dava ve huccet-i btla ittihdyla tezvre slk ve fukarnn hukkunu ekle tazmm edp cmlesi devletl efendimin kudmunda imdd- llerine muntazrlardr belki hakikat-i emre ttl ve gavrna vusl murd buyurulsa
112

erif Msidin erfete ricati ve bu mertebe muhlefete creti cmlesi mm-ileyh Sadeddin Paann ba elinde _ ancak kendsnn matmah- enzr cem-i emvl olmala islh- bild ibda asla iltift olmayup tahrrt- bendeleri dahi geri ahbrdr lkin inallahu tel devlet ve sdetl bu taraf bhirl- terf buyuruldukda cmlesi malm- devletleri olur bk fermn devletl efendim hazretlerinindir. Fi 17 Ramazan 1173

(BOA, C. DH, 6288)

113

10. Avrupal Tccarlara Kahve satnn yaplmamas ile ilgili hkm: Msr vlisine ve kadsna ve defterdrna ve mer-i Msra ve yedi ocak zbitlerine hkm ki, Kadml-eyymdan ber Yemenden gelen kahve Reid ve Dimyat ve dier sevhili Msriyyede vki iskelelerde tccar gemileri ve zehir sefneleri ile memlik-i mahrsem stanbula nakledilmekde diyr- kffra nakli ise hatt- hmyn- evket-makrnumla yasaklanm idi ancak skenderiye ve Reid gmrkleri birbirleriyle yek-dil olup muvzaa tarkiyle tccar shib karup ve bild- islmiyyeye getirmek iin o tcirlerin gemilerine tahml edp deryya ktklarnda bir mahalde Efrenc sefnelerine nakl ihrc ediyorlar eer bu sebeb ile stanbula ve memlik-i mahrsemden sir bilda kahve ekall-i kall gelr ve bahs izdiyd ve klleti istrd eder ve gmrk mlndan dah kesr noksnna bis olursa iktizs olan mahaller gerei gibi tenbh tekd ve dima basret intibh ile hareket ve bir tark ile kffr sefnesine kahve vaz ettirmeyp ve Mslmn sefnelerine vaz olunan kahveler dah mikdryla Reid gmrnden tahrr ve ashbnn ism resmleriyle sefne reisleri yedlerine bir memhr kime verilp eer stanbula gelirler ise emni eer sir iskelelere yanarlarsa o diyrn men ve hkkm yedlerinde olan Reid gmr kimesiyle sefnesinin mahmlu olan kahveyi yoklayup ashb- sefyin bu vecihle ibr-y zimmet eylemek zere tenbh-i ekd ve Msr iskeleleri gerei gibi zabt ve dim tecesss tefahhus olunup kahve hususuna nizm vermeye cmleniz dikkat-i tm eylemeniz iin yine hatt- hmynum vrid olmuken yine emr-i hmynun hilf vaz u hareket ve cmlenizin tehvn ve taksriniz sebebiyle urt- mezkra mrat olunmayup Efrenc tifesine evvelkinden ziyde kahve verildiinden sitne-i sadetime ve sir bild- islmiyyeye kahve kllet zere gelp gmrk ml kesri zhir ve mtehakkik olduundan Hzne-i miremin rd noksnna _ olduunuzdan cmleniz mstehakk- itb ikb olmusuzdur imdi bundan sonra dah Msr iskelelerinde mstemen gemilerine kahve tahml olunduu ve yahud bir tark ile kffra kahve fruht olunduu istim olunur ise bu sebeb ile ml- mrnin hynetine cesret edenler ve sizin dah cmleniz tehvn ve taksriniz
114

sebebiyle erk olmu olursuz bundan sonra bir vechile zr ve cevbnz kabul olunmayup muhez ve muteb olmanz mukarrerdir na gre basret intibh ile hareket zere olup mukaddem ve hl eref-yfte-i sudr bulan evmir-i lnm mceblerince gerei gibi men defe cmleniz bil-ittifk ihtimm- tm ve iktizs olan mahallere tenbh-i ekd ile tenbh ve nizm verp tekrr emr-i hmynum sdrna hcet etmeyesiz ki vuku mceb-i itb u ikb olaca mukarrer bilesiz dey Telhis mcebince dvn tarafndan Arz- bende-i kemne budur ki, Kahve hususu iin bundan akdem Msr cnibine dvn- hmyn tarafndan sdr u irsl olunan evmirin mazmnu icrsnda tehvn sebebiyle teksl olunduundan nizm muhtell olmala kahve rsmu muktaas mlna noksn ve tedenn tark olman mceddeden emr-i erf sdr u irsli muktez olup ve mukaddem verilen evmir-i erfe mcebince mceddeden sdr olunacak emr-i erfin msveddesidir manzr- devletleri buyuruldukda mcebince dvn- hmyn tarafndan emr-i erf tahrri bbnda fermn devletl ve sadetl sultnm hazretlerinindir

(BOA, D.BM.MSR, 1/ 74)

115

11. Yemen mamna Kahvenin Yabanclara Satlmamas Hususunda Gnderilen Nme Yemen mamna nme-i hmyn- evket-makrundur Ba del-elkb- zamr-i mnr-i feyz-pezr ve htr- tr- hikmet-semrlerine haf ve setr olmaya ki ums-i sem-i saltanat u cihanbn ve fur -i devha-i sbitul-asl u zkil-fer -i devlet-i ebed-mddet-i Osmn olan b-i kirm ve ecdd- zmm eskenehumul-llhu f dris-selm hazert- mddet-i medd ve ahd-i ba dden ber ihy-i snnet-i seniyye ve takviyet-i er at-i Mustafaviyye ve i zz- ehl-i mn tedmrr- bb- kfr u tuyn in tahrk-i ryt- sa y ictihd ve takalld-i syf- gazve ve cihd edp bi avnil-lhi te l muzaffer ve mansr ve a d-y dn-i mbn mahzl u makhr olup ryt- reyleri l ve zhir ve yt- siysetlerin mncel ve bhir olmala memlik-i slmiyye-i Yemen kudmlar ile kel-ebir- rahm ve efkat ve merhametleriyle mme-i mslimne misll-murdi til- azm sadakt ve meberrtlar mtevrid ve mtevtir ve sr- hayrt u hasentlar zhir u bhirdir cenb- hilfetmebm dah syik-i inyet-i b- illet-i rabbil- izzet ile kbiren an kbir vris-i saltanatil-khir vel-mecduz-zhir ve a zaml- mlk ves-seltn ve hdmul-haremeyni-erfeyn olmala mrun-ileyhim hazertnn snen-i seniyyelerine iktif ve tarkat-i aliyyelerine iktid ile inn- azm-i zafer-cezm-i hnem dim himyet-i havza-i slm semtine ma tf ve zimm- himmet-i vl menkabet-i pdihnem synet-i beyza-i millet-i beyz cnibine masrf olman felillhil-hamd a tb- aliyye-i mlknemiz mzdehim-i cibh- mlk-i kefere ve amed-i savhib-i hsrevnemiz rikb- melhide ve fecere olduundan birka seneden ber devlet-i khiremiz ile mcdeleye ictisr ve prmen-i emn-i memlik-i slmiyyeye kasd- sl-i hr- izrr eden Neme sr ve mttefikleri olan mlk- kffr bil-vsta-i mslaha ricsna iltic edp [ ... onlar bara yanarlarsa sen de ona yana

Eer

Enfal sresi(8) 61. yet] fehv-i

hikmet ihtivs zere muvde aya ms ade-i humynumuz olmala cmlesiyle akd-i msleme olunup hl isti mr- memleket ve istirvh ra iyyet ve tanzm-i umr- bild ve terfh-i ahvl-i ibd ve icr-y hkkm- er at ve infz- evmr-i
116

mu addelet ve tesdd-i umr- mlk ve millet teyd-i kav id-i dn devletden gayr bir gne ul il ve hciz hyil kalmayup ancak havza-i hkmet ve havme-i imretiniz olan diyr- cellul-i tibr- Yemende hsl olan kahve sevlif-i ezmndan ber vestat- tccr- mslimn ile mzft- kalemr ve saltanat- zhiremizden olan vilyet-i Msr- Khireye andan syir memlik-i mahrsemize mtevliyen mtevrid ve mtevsl ve skkn- memlik-i mahrsemiz rb ve intif edegelmeleriyle envr- tehbb ve tevvd sebebi iltima olur iken birka seneden ber aduvvullh ve aduvvurreslullh olan kefere-i mr- dn ve fecere-i mriknin izdiyd- kymet ile itm larndan n mesfrne bey olunmala kahve diyr- kffra gidp Msr- Khireye kllet zere geldinden memlik-i mahrsemizde rb intif yla i tibr eden ahl-i mslimnin kahveye zarret ve mzyakalar sebebiyle zdrr- hl ve zdrb- bllerine b is ve bd olduu mesmi -i aliyye-i hsrevnemize lhik olup bu makle muzafaht- npyedre tama ve rabet ile itrd- dn ittird- samm muktezsna muyir hareket ve hukk- mslimni adem-i ri yet ve a d-y dn-i mbne bu vechile mzheret lyk- mersim-i imret ve muvfk- immet diynet olmadndan gayri memlik-i feshatul-meslikimiz ahlisinin nizm- hl ve fer-i blleri devlet-i aliyyemizin ehemm-i umrundan olmala ibu nme-i hmyn mltafet-i makrnumuz eref-bah-i sudr ve tebl hizmetiyle dergh- mu allmz kapucbalarndan iftihrul-emcid vel-ekrim [ olmudur inallhu te l led ] -dme mecduh- memr arkul-vusl kem fl-evvel arz-i vilyet-i

Yemende hsl olan kahve kymet-i kadmeleriyle tccr- mslimne bey olunup muvlt- dn ve mesft- kadminin izdiydna bezl-i cell-i himmet eyleyp fm ba d kefere-i fecereye kahve bey ine rz ve ruhsat ile nice mddetden ber mbeynde slim anil-ft olan rkn-i rekn-i mzftn tezelzlne b is olur hlinden tevkk eylemeniz memuldr. F Evil-i Rebi lhr sene 1131

(BOA, NMH, 6, n. 265)

117

12. Msra az miktar kahve gelmesi ve yabanc tccarlara kahve satlmamasna dair Nme-i Hmy n Htta-i eylet ve kalemrev-i immetleri olan diyr- meymenet sr- Yemende hsl olan kahve nice ezmn a srdan ber tccr- mslimn vestatyla vilyet-i Msr- Khireye vrid ve andan syir bild- slmiyyeye mnteir ve mtevrid olunagelmekle ahli-i bild rb ve istimta na mu td olup lkin birka seneden ber e d-i dn-i mbn olan kefere-i mrikn sefyn-i nhset karnleriyle Yemen iskelelerine varup ziyde bah ile itm itir ve diyr- kffra nakl etmeleriyle Msr- Khireye kllet zere geldiinden memlik-i mahrse-i slmiyye skknndan kahveye mzyakalar a zm- seltn-i izm ve ekrem havkn-i kirm eref-i fermn fermyn- cihn ehinh- devrn sultnl-berreyn ve hknlbahreyn hdmul-haremeyni-erfeyn mu sul-slm vel-mslimn mu nuddevleti ved-dn nsrul-uzt vel-mchidn evketl azametl inyetl kudretl efendim pdih- slm-penh ve zll zall ilh e azzellhu ensreh ve a vneh il yevmil-intibh hazretlerinin meml-i ilm-i lim uml-i mlkneleri olup himmet-i l thmet-i hne ve himmet ve illmankabet-i dn pervneleri muktezsnca ifzat- meberrt ve izet-i envr- adletiyle ta mr-i bild ve terfh-i ahvl-i ibda mef ve inn azmetleri takviyet-i dn devlet ve himyet synet ve hayr- mmete ma tf olup ve birka seneden ber devlet-i Khireleri tarh- bist- cidle tecsr eden kffr- hsrn m krallar mirt- hllerinde aks-i mallerin mhede etmeleriyle biz-zrre mslahaya ilticlar hasebiyle msade-i hmynlaryla akd-i mev id olunman hl isti mr- bild ve istirfh ibdden ayri bir gne mstakl kalmayup ketf-i himyetlerinde mahm olan ibd mslimnin bir gne zarret ve mzyaka ile dilgr olmalar hilf- muktez-y merhim-i slm perver-i pdihneleri olduundan cenb- me l meablar ile olan ittihdn mskt- kadm muktezsnca kem fl-evvel kahve kymet-i kadmleriyle tccr- mslimne bey olunup izdiyd- kymete tama an a d-y dne kahve bey inde diyrnz ahlsini men eylemeniz in cnib-i hmyn- tcdrden erefbah-y sudr olan nme-i nm-i mltafet-i makrn ve eref efz-y mesned-i sadret uzm ve revnak- bah-y mttek-i veklet-i kbr messis-i bnyn- dn
118

devlet ve mtemmim-i mehm- mlk ve millet vezr-i a zm saf- i r ve dmd muhterem ehriyr- l mildr devletl sa detl inyetl semhetl veliyynni am kaviyyl-himem efendim brhm Paa yesserallhu te l m ye hazretlerinin savb- llerinden dah mektb inyet-i mahsblaryla dergh- mu allm kapucbalarndan iftihrul-emcid vel-ekrim izzetl rif atl [ ] aa muhlisleri nakl ve irsl olunmala el-ervhu cendun mcennede fem te refe minh itelefe sdk-ihtivs zere zt- sutde sfatlaryla te ruf-i kadm ve teveddd-i dn msted s zere f-y hukk mevlt- dni ve icr-y mersim-i hayr-endi ve musdekat- samm in bu hlisul-blleri tarafndan dah mektb- muhleset-i ml tahrr ve irsl olunmudur inallhu te l kapucba mm-ileyh ile nme-i hmyn ehinh ve mektb- sa adet mahsb vezret penh erefbah vusl ve mzmn-i erfeleri ma lm- ilm hakik-i umlleri olundukta merc ve memuldr ki irde-i aliyye-i cihnbnye mnsib hareket-i dil-pezr ve matlb- shib-kranlar huslnde muvfakat ve mmt ile kiver-i hsn-i lfet ve mvneseti teshre ihle-i kemiyyet-i himmet buyurulup bu makle nef -i cz in kefere-i fecereye bey ine mu td olan diyrnz tccr ahlisinin men ve zamn ve karbde hdis olan byle bir emr gayr-i marziyyeyi def ref ile refh-i hl-i mslimn ve mr t ve rz-y halfe-i ry-i zemn ile bu kadar duhr ve kurndan ber m-beynde sbit ve b berc olan mskt ve mevltn terakki ve tezydne b is olur hletler vucda getrmee bezl-i kudret buyuralar bk hemvre neyyir-i izz ikbl ve rfik-i ml-i drehn ve-l yezl bd. F Evil-i Reb lhr sene 1131

( BOA, NMH, 6, n. 266)

119

13. H Malm- Hmynum olmudur Arz- bende-i b-mikdr budur ki azametl ve evketl Padiahm ol gn bu kullar rikb- Hmynlarna yz srdmzde Yemen ahvli syleilp fermn- Hmynlaryla lzm olan baz kimesnelerle mvere olund her biri bu bbda bir sz syledi benim sa detl padiahm kelmn netice ve hakikat budur ki her kim Msr Beylerbeyisi olursa Yemen fethine ol takyd idp lakin Msrda kereste bulunmamala ber canibden kereste varup hi olmazsa on iki pare kadrga Msrda yaplup ve on iki pare iri gemi dahi hazr olup ve cmle mhimmt mukaddem tedrik olunup badeh bi-avnillhitel mberet olunmak gerekdir benim evketl padiahm merhm Sinan Paa mukaddem Yemen vilyetini feth eyledikde Yemen halknda ol zaman tfenkl ve silahl kimesne yoimu sonra l-i Osman kabzna girdkde her biri silah ve tfenk edinmilerdir ol takdirce bu canibden dahi silahlu ve tfenkl mstevf asker varmak gerekdir bundan evvel Kansav ile Msr kulu Yemene vardlar i gremediler bu defa sitaneden asker gnderilmek gerekdir ki i greler benim atfetli padiahm hala Irak ve Acem ahvli ber taraf olunca imdiki halde Yemen ahvli tehre konulmak mnsib fehm olunur badeh inallah ve inallah zaman- saltanatlarnda eer Yemendir ve ana muadil nice il memleket feth teshr olunmak memldr hemn Hazret-i Rabbl- lemn vcd- eriflerine shhat ve uzun mrleri ile serr-i saltanatlarnda stvr kla. Bi mennih ve lutfih bu hussun tafsl-i ahvli inallah rikb- hmynlarna yz srldkte azdan arz olunur bk emr u fermn pdihmndr.

(TSMA, E.7022/559)

120

14. Yemen mamna Kahvenin Yabanclara Satlmamas Hususunda Gnderilen Nme (NMH, 6/265)

121

15. (NMH, 6/266)

122

16. ( TSMA, E.7022/559)

123

17. Yemen Haritas ( HRT, 0636)

124

18. Yemen Haritas (HRT, 0636)

125

19. (HRT, 1723)

126

20. Osmanl Devletinin snrlarn gsteren bir harita 1635. ( Brouwer, Cowha and Cash: The Dutch East India Company in Yemen 1614-1655, Amsterdam 1988.)

127

21. Hollanda Gemisinin Muhaya varn gsteren bir tasvir (Brouwer, al-Mukha)
128

22. Muhadaki ngiliz acentasnn bir tasviri 1804-1805.( Brouwer, al-Mukha)

129

23. Eski Sanadan bir grnt

130

24. Kevkebndan bir grnt.

131

25. Sldan bir grnt.

132

26. Mustafa Hmi Paa tarafndan izilen Kamarn adas nnde bulunan Trk donanmas 1849. (Manfred W. Wenner, Yemen 3000 Years of Art and Civilisation in Arabia Felix)

133

You might also like