T. C.

FIRAT NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TARH ANABLM DALI

OSMANLI DEVLET DARESNDE MISIR (1839-1882) DOKTORA TEZ

DANIMAN Prof. Dr. Mustafa ZTRK

HAZIRLAYAN Sevda ZKAYA ZER

ELAZI 2007

ZET Doktora Tezi Osmanl Devleti daresinde Msr (1839-1882) Sevda ZKAYA ZER Frat niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih Anabilim Dal 2007; Sayfa: XVIII+369 Msr, Osmanl Devletinin hkimiyet ine girdii XVI. yzyldan itibaren devletin en nemli eyaletlerinden biri olmu ve bu konumunu XX. yzyln ilk yarsna kadar korumutur. Osmanl Devletinin ilk salyaneli eyaleti olan Msrn idaresinde, merkez otoriteden olduka uzak bir yerde bulunmas sebebiyle glklerle karlalmtr. Nil Nehrinin hayat verdii bu topraklarda, eski alardan beri gelip yerleenler, blgede bamsz olarak hkimiyet kurmak iin mcadele etmilerdir. slam fethi ve Osmanl hkimiyet i dnemlerinde de ayn durum sz konusudur. Osmanl Devletinin atad valiler ya blgedeki Memluk Beyleri ile yaptklar mcadelelerde baarsz olarak geri ekilmiler ya da baarl olup bamszlklarn ilan etmilerdir. Sz konusu durumun ortaya kmasnda Msrn devlet merkezine uzak bir konumda bulunmasnn etkisi gz ard edilemez. Ancak Msrda glenerek hkimiyet iddiasnda bulunmak adeta bir gelenek halini almtr. Nitekim Msr tarihinde, modern Msrn kurucusu olarak kabul edilen Mehmet Ali Paa da bu topraklara ayak bast andan itibaren Osmanl Devletinden fiilen bamsz olmak iin bir takm faaliyetlere girimi ve XIX. yzyl Osmanl-Msr ilikilerinin seyrini bu ynde belirlemitir. Mehmet Ali Paa dnemi, Msrda veraset idaresinin geerli olduu bir dnemdir ve bu durum smail Paann tahta gemesine kadar devam etmitir. Blgede Mehmet Ali Paa ile daha sonra smail Paann ynetime gelmesi arasnda geen srete, Msr Valiliine gelen Abbas ve Sait paalar dnemlerinde siyasi anlamda bir sknet yaanmtr. Sz konusu dnemlerin nemli olaylar arasnda Msrda demiryolu yapmna balanmas ve Tanzimat Fermannn blgede uygulanmasna ynelik tartmalar saylmaldr.

Mehmet Ali Paadan sonra Msr tarihinde ikinci byk reformist olarak anlan smail Paa, muhtariyet haklarn geniletmek iin ok almtr ve almalarnn neticesinde Hidivlik unvann elde ederek Msr neredeyse merkezden tamamen koparmtr. Bu dnem ierisinde, gerek Svey Kanalnn almas gerek demiryolu ann geniletilmesi ile iktisadi ve kltrel anlamda byk bir gelime salanmtr. Ancak bu gelimelerin byk masraflara yol amas maliyeyi zor duruma sokmu ve Msra mdahale etmek iin frsat arayan Avrupal Devletlere gerekli bahaneyi salamtr. Msrda kanallar, fabrikalar, demiryolu ve liman inalar Avrupal Devletlerden edinilen borlarla yaplmaktayd. Ancak, Afrika Ktasnda bir Avrupa medeniyeti yaratmak isteyen smail Paa, bu borlarn faizlerini bile deyemez hale gelince Avrupann ilk mdahalesi iktisadi anlamda gereklemi ve arkasndan askeri mdahale gelmitir. Bu srada Osmanl Devletinin de iinde bulunduu siyasi ve iktisadi knt nedeniyle Msrn igali kanlmaz olmutur. Msr, geirdii tm siyasi ve iktisadi gelimelerin olumsuz sonulanmasna ramen modernleme anlamnda olduka byk ilerlemeler gstermi bir blgedir. Mehmet Ali Paa dneminde balayan bu modernleme almalarnn asl maksad askeri gc canl klmakt. Osmanl Devletini, gl ordusu sayesinde zor durumlara sokan Msr, merkezin bata ordusunu olmak zere tm kurumlarn modernletirmek iin almalar yapmasna da yol amtr.

Anahtar Kelimeler: Msr, Osmanl Devleti, Mehmet Ali Paa, smail Paa, Tanzimat Ferman.

SUMMARY Egypt became one of the most important provinces of the state since it went under the dominance of the Ottoman State in 16.century and it kept this statement until the first half of 20. century. Egypt was the first salyaneli province of the Ottoman State and since it was so away from the central authority, there were difficulties about its management. Since the old ages, people who came and settle in these lands where the Nile gave life, struggled for an independent dominance in the region. This statement is the same in the Ottoman and Islamic conquest terms. The viceroys who were appointed by Ottoman State were defeated by Memluk feudal chiefs or beated them and decelerated their own independence. In the occurring of this statement, being away from the center is an important reason but also claiming dominance after being stronger in Egypt was like a tradition. In just the same way, Mehmet Ali Pasha who is known as the founder of the modern Egypt in Egypt history, tried some ways in order to be actually independent until he first came to this lands and identificated the 19. century Ottoman-Egypt relations in this way. In the term of Mehmet Ali Pasha, there was veraset management in Egypt and this statement went on until smail Pasha. In the time period between Mehmet Ali Pasha came to the head and smail Pasha came to the head, in the terms of Abbas and Said Pashas there was a political silence in Egypt. Some important events of these terms were starting the building of railway and the arguments about practicing the Tanzimat Ferman in the region. smail Pasha, who is known as the second big reformer after Mehmet Ali Pasha in Egypt history, hardly tried to widen the autonomy rights of Egypt and had the Khedive title and nearly pulled Egypt away from the centre. In this term, Egypt had a great economic and cultural development with opening the Svey Channel and widening of the railway net. But these developments brought

economic difficulties to Egypt and so gave the reason to the European States which was needed to interfere Egypt. In Egypt, channel, fabric, railway and harbor buildings were made with the loans taken from European States. But smail Pasha, who wanted to build up a European civilization in African lands, was not able to give back the interests of these loans anymore and the first interference of Europe came economically which was followed by military interference. Occupation of Egypt was unavoidable also because of the political and economic collapse of the Ottoman State. Although the negative results of all the political and economic

developments, Egypt showed big developments about modernity. Main aim of these modernity studies, started in the term of Mehmet Ali Pasha, was to make the militarily force alive. Egypt gave Ottoman State difficult statements, because of its strong army. Also Egypt caused the centre to make studies in order to develop its all institutions-first of all its army.

Key Words: Egypt, Ottoman State, Mehmet Ali Pasha, smail Pasha, Tanzimat Ferman.

NDEKLER ZET ................................................................................................................................I SUMMARY ...................................................................................................................III NDEKLER .............................................................................................................. V TABLOLAR LSTES .................................................................................................. X NSZ ..........................................................................................................................XI KISALTMALAR .......................................................................................................XIII KONU VE KAYNAKLAR......................................................................................... XV GR ................................................................................................................................I BRNC BLM 1. MISIRDA DAR TEKLAT VE NFUS 1.1. Msrn dari Taksimat ................................................................................... 26 1.1.1. Vilayetler (Keufiyyetler) ........................................................................... 30 1. 1. 2. Sancaklar ................................................................................................... 32 1. 2. XVI. Yzylda Beylerbeyilik Olarak Msr................................................. 36 1. 2. 1. Msr Beylerbeyinin Tayini..................................................................... 38 1. 2. 2. Msr Beylerbeyinin Grevleri................................................................ 41 1. 2. 3. Msr Beylerbeyilerinin Grev Sreleri .................................................. 44 1. 2. 4. Msr Beylerbeyinin Azli ......................................................................... 44 1. 2. 5. Msr Beylerbeyinin Teftii ..................................................................... 45 1. 2. 6. Msr Beylerbeyinin Yardmclar.......................................................... 46 1. 3. Msrn darecileri ........................................................................................... 48 1. 3. 1. Muhafaza Sancak Beyleri ........................................................................ 48 1. 3. 2. Beylerbeyi Kaymakam ............................................................................ 49 1. 3. 3. Memluk Beyleri......................................................................................... 50 1. 3. 4. Kifler....................................................................................................... 51 1. 3. 5. eyhl-Araplk......................................................................................... 53 1. 4. Divn- li...................................................................................................... 54 1. 4. 1. Divn- li yeleri .................................................................................... 55 1. 4. 2. Divn- linin Toplanmas...................................................................... 56

1. 4. 3. Divn- lide Grlen Konular ve Alnan Kararlar ........................ 57 1. 5. Msrn Nfusu ................................................................................................. 58 1. 5. 1. Msr Nfusunu Oluturan Unsurlarn Genel zellikleri..................... 64 1. 6. XIX. Yzylda Msr dari Kurumlarnda Meydana Gelen Deiiklikler... 67 1. 6. 1. Mehmet Ali Paa Dnemi......................................................................... 67 1. 6. 2. Valilikten Hidivlie Gei (1867) ............................................................. 73 KNC BLM 2. MISIRDA VERASET DNEM 2. 1. Mehmet Ali Paa Dnemi (18051848) ........................................................... 78 2. 1. 1. Mehmet Ali Paann Msr Valiliine Getirilmesi ................................ 78 2. 1. 2. Mehmet Ali Paann Vehhbilerle Mcadelesi..................................... 98 2. 1. 3. Mehmet Ali Paann Sudan lhak..................................................... 100 2. 1. 4. Mehmet Ali Paa ve Mora syan .......................................................... 102 2. 1. 5. Mehmet Ali Paa syannn lk Safhas: Suriyenin gali................. 107 2. 1. 6. Msr Meselesine Yabanc Devletlerin Mdahalesi.............................. 112 2. 1. 7. Msr Meselesi Hakknda Avrupa Devletlerinin Politikalar.............. 122 2. 1. 8. Veraset Ferman ve zellikleri.............................................................. 130 2. 1. 9. Boazlar Szlemesi................................................................................ 135 2. 1. 10. Tanzimat ve Msr................................................................................. 136 2. 2. Abbas Paa Dnemi ........................................................................................ 142 2. 2. 1. Abbas Paann Bat Kartl .............................................................. 143 2. 2. 2. Abbas Paa ile Bablinin likileri ...................................................... 144 2. 3. Said Paa Dnemi............................................................................................ 148 2. 3. 1. Said Paa ile Bablinin likileri ......................................................... 149 2. 3. 2. Svey Kanal Meselesi........................................................................... 151 NC BLM 3. HDVLK DNEM VE NGLTERENN MISIRI GAL 3. 1. smail Paa Dnemi (1863-1879) ................................................................... 155

3. 1. 1. smail Paann Msr Valiliine Getirilmesi ........................................ 155 3. 1. 2. smail Paann Avrupa Siyaseti............................................................ 157 3. 1. 3. smail Paann Babli le likileri...................................................... 158 3. 1. 3. 1. Sultan Abdlazizin Msr Seyahati .................................................. 159 3. 1. 3. 2. Babliye Kar Meydana Gelen Ayaklanmalarn Bastrlmasnda Msrn Katks161 3. 1. 3. 3. Msrn Muhtariyet Haklarnn Geniletilmesi ............................... 164 3. 1. 3. 3. 1. smail Paann D Borlanma Akdi Yetkisi Elde Etmesi ......... 164 3. 1. 3. 3. 2. Musavva ve Sevakinin Msr daresine Dhil Edilmesi ............. 165 3. 1. 3. 3. 3. Svey Kanalnn Almas mtiyaznn Elde Edilmesi.............. 166 3. 1. 3. 3. 4. Veraset Sisteminde Deiiklik Yaplmas ..................................... 168 3. 1. 3. 3. 5. Msr Valilerine Hidivlik Unvan Verilmesi ................................. 170 3. 1. 4. smail Paa ile Babli Arasndaki likilerin Bozulmas .................... 172 3. 1. 4. 1. smail Paann Silahlanmas............................................................. 173 3. 1. 4. 2. Msrda Karma Mahkemeler Kurulmas Meselesi......................... 174 3. 1. 4. 3. Hidiv smail Paann Avrupa Seyahati ve Svey Kanalnn Almas................................................................................................................ 181 3. 1. 4. 4. 1869 Ferman....................................................................................... 188 3. 1. 5. Hidiv smail Paa ile Babli Arasndaki likilerin Son Safhas ....... 192 3. 1. 5. 1. stikraz Meselesi.................................................................................. 192 3. 1. 5. 2. 1873 Ferman....................................................................................... 195 3. 1. 5. 3. II. Abdlhamit Dneminde Msr le likiler .................................. 200 3. 1. 6. Msr daresine Avrupa Mdahalesi Dnemi ve smail Paann Azledilmesi........................................................................................................... 203 3. 1. 7. smail Paann Srgne Gnderilmesi ................................................ 211 3. 2. Tevfik Paann Msr Hidivi Olmas ............................................................ 213 3. 3. Arabi Paa Meselesi ve Msrda Milliyetilik Hareketleri......................... 216 3. 4. Msrda Milliyeti Hareketlere Kar Osmanl Devletinin Tutumu: lk Osmanl Heyetinin Msra Gelii ve almalar............................................... 219 3. 5. erkez Subaylar Olay ve kinci Osmanl Heyetinin Msra Gelii........ 222 3. 6. Arabi Paann Asi lan Edilmesi ve ngilterenin Msr gali................ 231 3. 7. ngilterenin Msr galine Kar Bablinin Tutumu ............................ 238

DRDNC BLM 4. MISIRIN KTSAD VAZYET 4. 1. Msr Ekonomisinin Geliim Sreci .............................................................. 250 4. 2. Msrda Toprak Reformu ve Ziraat............................................................. 257 4. 3. Mehmet Ali Paann Ticari, Mali ve Endstri Politikas........................... 263 4. 4. Msrda Ulam ve Tama Tekniklerinde Meydana Gelen Gelimeler (1800-1870) .............................................................................................................. 273 4. 5. smail Paa Dneminde Msrda ktisadi Geliim ve Borlanma (18631875) ......................................................................................................................... 290 BENC BLM 5. XIX. YZYILDA MISIRDA SOSYAL YAPI 5. 1. Msrn Sosyal Yapsnda XIX. Yzylda Meydana Gelen Deiim.......... 299 5. 2. Krsal Kesimde Yaanan Deiim ................................................................. 301 5. 3. Loncalar, Kentler ve Dini rgtlenmeler .................................................... 304 5. 4. Blgede Bulunan Trk Unsurunun G Kaybedii..................................... 309 5. 5. Msrda Klelik ve Kaldrl ....................................................................... 311 5. 6. Kentleme ve Yeni Kentliler .......................................................................... 314 5. 7. Msrda Yabanclar ve Batllama .............................................................. 318 SONU ........................................................................................................................ 322 BBLYOGRAFYA .................................................................................................... 326 EKLER ........................................................................................................................ 350 BELGELER LSTES................................................................................................ 351 HARTALAR LSTES ............................................................................................. 352 FOTORAFLAR LSTES....................................................................................... 353 ZGEM ................................................................................................................ 369

TABLOLAR LSTES Tablo 1: Msrda Bulunan Mdriyetlere Ait ehir, Kasaba ve Kyler .......34 Tablo 2: 1878de Msrn Vilayetleri ............................................................35 Tablo 3: Msr Nfusunda 1800-1917 Yllar Arasnda Meydana Gelen Byme 37 Tablo 4: 1849 Ylnda Msrn Nfusu ..38 Tablo 5: Msr- Sflann Nfusu ..38 Tablo 6: Saidin Nfusu 38 Tablo 7: Muhafzlklarn Nfusu 39 Tablo 8: 1870 Ylnda skenderiyede Yabanc Nfus ...43 Tablo 9: Mehmet Ali Paa Dneminde Merkezi Brokrasi .. 69 Tablo 10: Mehmet Ali Paann Ailesi ...70 Tablo 11: Mehmet Ali Paann Ynetici Snf .71 Tablo 12: 1849-1875 Yllar Arasnda hra ve thal Mallarnn Deerleri .. 253 Tablo 13: Svey Kanalndan Geen Gemi Says .. 255 Tablo 14: Gemilerin Mensup Olduklar Devletler .255 Tablo 15: Mehmet Ali Paa Dneminde Zirai rnlerden Elde Edilen Kr .260 Tablo 16: hra Fiyatlar ile Yerel Fiyatlar Arasndaki Fark . 261 Tablo 17: Msrn Bor Hesab (1864-1875) .... 294 Tablo 18: Msr Btesinin Srekli Giderleri... . 294 Tablo 19: 1821 ile 1879 Yllar Arasnda Msrn Gelir ve Giderleri ...295 Tablo 20: 1888 Ylnda Okullarn renci Saylar ve Masraflar. 317

NSZ almamzn konusunu oluturan 1839-1882 tarihleri arasnda Osmanl-Msr ilikileri, sz konusu dnemin tarihi seyrini belirleyen olaylar zinciri iinde nemli bir halkay oluturmaktadr. Msr, bu dnemde gerek kendi ierisinde gerek uluslararas boyutta dikkat ekici gelimelerin yaand bir blge olmutur. Bu nedenle almamzda, 19. yzylda Osmanl Devleti idaresinde bulunduu sre ierisinde Msrn idari, siyasi, iktisadi ve sosyal vaziyeti ortaya konulmak istenmitir. Bu alma, tarihin her dneminde gl devletlerin nfuz salama mcadelesine sahne olan Msrn, 19. yzyln gelimeleri ierisindeki yerini ve nemini aydnlatmak amacyla yaplmtr. almamz, giri ve sonu ksmlar hari be blmden olumaktadr. Giri ksmnda Msrn ilkalardan balayarak geirmi olduu siyasi evreler zetlenmi ve Osmanl Devletinin blgeyi fethinden Fransz igaline kadar geen gelimeler anlatlmtr. Birinci blmde, Msrn slam fethinden itibaren Osmanl dneminde geerli olan idari vaziyeti, kurumlar, blnmesi ve 19. yzylda meydana gelen deimeler anlatlmtr. kinci blmde; Mehmet Ali Paann Msrda hakimiyeti ele geirmesi ile balayan Osmanl Devleti-Msr mcadelesi ve dolaysyla Veraset Dnemi zerinde durulmutur. nc blmde, 19. yzyl Msr tarihinin ikinci nemli devresi olarak kabul edilen Hidivlik Dneminden bahsedilmektedir. Bu dnem, smail Paa ile balamaktadr ve iine girilen iktisadi bunalmn blgeyi, ngilterenin igal etmesine kadar sren olaylar iermektedir. Drdnc blmde, Mehmet Ali Paann askeri anlamda daha gl hale gelmek ve zerklik kazanmak gayesi ile giritii zirai, ticari ve endstriyel almalar anlatlmaktadr. Burada zellikle Paann tekel uygulamas zerinde durulmutur. Bu almalarn, Msra uluslar aras alanda getirdii gelimeler ve ardndan Hidivlik dneminde sanayileme ve ulam alannda modernlemek isteiyle gerekletirilen teebbsler ve Msr iflasa gtren borlanmalar ile mali vaziyeti anlatlmaktadr. Beinci blmde ise Msrn sosyal alanda 19. yzylda urad deiiklikler zerinde durulmaktadr. Bata, alma konusunun tespit edilmesinden sona ermesine kadar, deerli yardmlarn esirgemeyen danman hocam Prof. Dr. Mustafa ZTRK olmak zere

konunun aydnlatlmas asndan merhum Prof. Dr. inasi ALTUNDAn notlarna ulamam salayan Prof. Dr. erafettin TURANa, kaynak temini konusundaki yardmlarndan tr Prof. Dr. brahim YILMAZELKe, almam salkl bir ekilde srdrebilmem iin destek olan Blm Bakan Prof. Dr. Muhammet Beir AANa ve blm hocalarma teekkr bir bor bilirim.

ELAZI 2007

Ar Gr. Sevda zkaya ZER

KISALTMALAR A. AMD. A. DVN. MHM. Belgeleri A. DVN. MSR. MHM.: A. MKT. MHM. A. MKT. NZD. A. MKT. UM. A..D.T.C.F.D. Fakltesi Dergisi bkz. BOA. BSOAS. c. ev. Edit. H. HAT. HR. MKT. . DH. . HR. . MTZ. . MVL. .A. M. M.E.B. MV. No. S. s. T.D.V. Trans. : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : Baknz Babakanlk Osmanl Arivi British Society for Middle Eastern Studies Bulletin Cilt eviren Editr Hicri Hatt- Humyn Hariciye Nezareti Mektubi Kalemi rade Dahiliye rade Hariciye rade Mmtaze rade Meclis-i Vl slam Ansiklopedisi Miladi Milli Eitim Bakanl Meclis-i Vkel Mazbatalar Numara Say Sayfa Trkiye Diyanet Vakf Translator : : : : Beyliki Kalemi Defteri Msr Mhimmesi Sadaret Mektub Mhimme Kalemi Sadaret Mektub Kalemi Nezaret ve Devir Sadaret Mektubi Kalemi Umum Vilayet Ankara niversitesi Dil-Tarih ve Corafya : : Sadaret Amedi Kalemi Sadaret Divan- Hmyn Mhimme Kalemi

T.T.K. Vol. Y. A. HUS. Y. A. RES. Y. EE. Y. PRK. A. Y. PRK. ASK. Y. PRK. AZJ. Y. PRK. BK. Y. PRK. EA. Ataemiliterlik Y. PRK. HR. Maruzat Y. PRK. MK. Y. PRK. MYD. Y. PRK. PT. Maruzat Y. PRK. SGE. Grevlileri Arzalar Y. PRK. TKM. Mabeyn Mtercimlii Yay. Haz.

: : : : : : : : : : : : : : : : :

Trk Tarih Kurumu Voluantary Yldz Sadaret Husus Maruzat Evrak Yldz Sadaret Resmi Maruzat Evrak Yldz Esas Evrak Yldz Perakende Evrak Sadaret Maruzat Yldz Perakende Evrak Asker Maruzat Yldz Perakende Evrak Arzuhal ve Jurnaller Yldz Perakende Evrak Mabeyn Bakitabeti Yldz Perakende Evrak Elilik, ehbenderlik ve Yldz Yldz Perakende Perakende Evrak Evrak Hariciye Nezareti ve

Mfettilik

Komiserlikler Tahrirat Yldz Perakende Evrak Yveran ve Maiyet-i Yldz Perakende Evrak Posta ve Telgraf Nezareti Yldz Perakende Evrak Mbeyn Erkn ve Saray Yldz Perakende Evrak Tahrirat- Ecnebiye ve Yayna Hazrlayan Seniyye Erkn- Harbiye Dairesi

KONU VE KAYNAKLAR Tarih boyunca yksek medeniyetlerin kurulduu bir corafya olan Msr, Nilin bereketli topraklar sayesinde bir zenginlik kayna ve hububat deposu olarak grlmtr. Ziraatn gelimesine imkn veren artlar nedeniyle Msr, yerleik hayatn ve dolaysyla medeniyet inkiafnn yaand bir blgedir. Bu zellikleri Msrn, tarihin her dneminde gl devletlerin sahip olmak istedikleri bir lke haline gelmesine sebep olmutur. Bu nemli lkenin, dnya tarihinde siyasi, iktisadi, idari alanlarda pek ok gelimenin yaand 19. yzyl ierisinde etkin bir rol bulunmaktadr. zellikle Osmanl Devletinin slahat almalar iine girdii tarihi srete, Msr ile olan ilikileri belirleyici bir unsur olmutur. Gerek sz konusu dnemde, bal olduu Osmanl Devletinden ayrlmak iin Msr Vali ve Hidivlerinin yapt mcadele gerek Afrika Ktasnda bir Avrupa medeniyeti yaratmak iin giriilen abalar, Osmanl Devleti, Msr ve Avrupa Devletlerinin 19. yzylda ark siyasetlerini belirleyen ve bu nedenle incelenmesi gereken bir konudur. Zira sz konusu dnemde meydana gelen olaylar, bir Msr Meselesi ortaya karm ve bu mesele Avrupann Osmanl Devletinin i ilerine karmas sonucunu dourmutur. Bu konu elbette sadece siyasi boyutta aklanamaz. Konu, ancak iktisadi ve sosyal ynleri de gz nne alndnda akla kavumaktadr. Bu nedenle almamz, Osmanl Devletinin btn kurumlar ile bir dnm srecine girdiini gsteren 1839 tarihi ile balayp, Msrda benzer gelimelerin kanlmaz sonucu olarak meydana gelen ngiliz igalini gsteren 1882 tarihi ile sona ermektedir. Aratrma srasnda Babakanlk Osmanl Arivinde bulunan belgeler taranm ve konumuz ile ilgili olanlar yeri geldike kullanlmtr. Msr esas itibariyle ilgilendiren ve bu lkenin tarihini, idari yapsn ifade eden evrak, belli bal fonlarda yer almaktadr. Msrn 19. yzylda iktisadi ve sosyal gelimelerini takip edebileceimiz belgeler Msrda bulunduundan bu konuda ok sayda belgeye ulalamamtr. Ancak Babakanlk Osmanl Arivinde bulunan ve siyasi nitelik tayan belgeler bir btnlk arz etmektedir. Kullanlan belge tasnifleri unlardr:

Bb- l Evrak Odas Kayt Defterleri : Bb- Al Evrak Odasnda hem Eyalet-i Mmtaze iin hem de dier vilayetler iin mstakil kayt defterleri hazrlanmtr. Bunlarn tutulmasna Osmanl Devletinin sonuna kadar devam edilmitir. Bu kayt defterlerinde Msr Komiserliine (1883-1913), Msr ileriyle ilgili yazlan tezkirelere (1884-1886), Msr Hidivliinin tezkire ve muharreratna (18461922), Msr Meselesine (1888) ve Msrla ilgili telgraflara (1878-1886) ait bilgiler mevcuttur. Bb- l Evrak Odas Sadaret Evrak: Sadaret evrak; mlki, askeri, adli, siyasi, mali ve benzeri konular iermektedir. Tanzimat sonrasna ait olan bu yazmalar, yeni kurulan messeselerin ileyileri ve yaplan slahat hareketlerinin ne derece tatbik edildiinin anlalmas bakmndan nemlidir. Burada Msr ile ilgili binlerce belge bulunmaktadr ve Divan- Hmynda Msr ile ilgili alnan kararlarla ilgilidir. Mektubi Kaleminde hazrlanm belgeler ise Msr Vilayeti ile ilgili yazmalardr. Yine Sadaret evrak arasnda bulunan ve Mektubi Kaleminin Meclis-i Vl ksmnda yer alan Msr ile ilgili belgeler Meclis-i Vl-y Ahkm- Adliyede hazrlanm Msrla alakal kararlar ihtiva etmektedir. Divn- Hmyn Kalemi: Divn- Hmynda alnan kararlarn kaydolunduu defterlerin en nemli serisi Mhimme Defterleridir. Mhime-i Msr Defterleri (1785-1915), 15 adet olup drt binden fazla sayfaya sahiptir. Bunun dnda Msr Valilii Kalemi (1689-1792), Msr Valilii ile ilgili her trl yazmann yer ald ok sayda belge ve defteri kapsamaktadr. Eylt- Mmtze radeleri: rade, Padiah emri, ferman, arzusu demektir. Eyalet-i Mmtaze, Osmanl Devletine bal ve zel imtiyaz antlamalar ile idare olunan eyaletlerdir. Msr ile ilgili iradeler 1839-1908 yllar arasnda olup be binden fazla belgeyi ihtiva etmektedir.

Yldz Evrak: Sultan II. Abdlhamitin Osmanl Devletini idare ettii mahal olan Yldz Sarayna atfen bu ad alan Yldz Evrak, Devlet Ricalinin Sarayla olan mnasebetlerini havidir. Balca u guruplara ayrlmtr; 1. Yldz Esas Evrak 2. Sadaret Resmi Maruzat Evrak 3. Sadaret Hususi Maruzat Evrak 4. Mtenevvi Maruzat Evrak 5. Perakende Evrak 6. Maruzat Defterleri Bu alt blmde de Msra dair belge bulunmaktadr. Hatt- Hmyn Tasnifi: Hatt- Hmyn, Padiah tarafndan bir meseleye dair sdr olan yazl emir, buyruk demektir. Osmanl Arivinin nemli tasniflerinden biri olan Hatt- Hmyn Tasnifi belgeleri, medi Kalemini evrak olan hatt- hmynlarn toplans ile meydana gelmitir. Bu tasnifte yer alan belgeler, 1659-1880 yllar arasna aittir. Bu fonda Msr ile ilgili on binden fazla belge yer almaktadr. Ali Emiri Tasnifi: Bu fonda 1278-1860 yllar arasna ait Padiahlar esas alnarak kronolojik olarak tasnif edilmi belgeler mevcuttur. Ali Emiri tasnifinde Msr hakknda iki bin be yz civarnda belge olup, bunlar siyasi ve askeri muamelat, tmar tevcihlerini, ina ve tamir masraflarn iermektedir. bnlemin Tasnifi: Bu fonda 1425-1873 yllar arasna ait belgeler mevcuttur. Dahiliye, bahriye, nafia hakknda bilgi veren Msra dair yaklak bin be yz belge bulunmaktadr.

Tetkik Eserler: Msrn, ele aldmz dnemde siyasi, iktisadi ve sosyal yapsn anlatan bal bana bir alma bulunmamaktadr. Ancak idari yapsnn 19. yzyla kadar ok byk deiimler gstermedii gz nne alnarak Msrn idari vaziyeti konusunda Seyyid Muhammed es-Seyyid Mahmudun XVI. Asrda Msr Eyaleti ve zen Tokun XVII. Yzylda Msr Eyaleti, isimli doktora tezinden, ilgili yerlerde istifade edilmitir. Bunun dnda altmz dnemde Msrda, idarede meydana gelen gelime ve deimeleri takip imkn salayan ve tek nsha olan 1871 Tarihli Msr Slnmesi ve F. Robert Huntern Egypt Under The Khedives 1805-1879 From Household Government to Modern Bureaucracy, isimli eseri nemlidir. Salname, bu konuda resmi bilgileri veren tek kaynaktr ve Hunterin eseri ise Msrda kurulan Mehmet Ali hanedanl hakknda ayrntl tek alma olarak dikkat ekicidir. Msrda Veraset Dnemi hakknda, zellikle Mehmet Ali Paa ile ilgili olarak daha ok yabanc bilim adamlar tarafndan almalar yaplmtr. Ancak Mehmet Ali Paa isyan ile ilgili olarak gvenilir ve objektif bilgiye inasi Altundan, Kavalal Mehmet Ali Paa syan ve Msr Meselesi 18311841, isimli eserinden ulamaktayz. Zira yabanc yazarlar bu konuya deinirken Mehmet Ali Paa isyannn, Osmanl Devletini ykc etkilerinden vgyle bahsetmektedirler. Ayn durum, Hidivlik Dnemi iin de geerlidir. Bu konuda da yaplan almalar Avrupallara aittir. Bu eserlerden, yaptklar yorumlardan ok verdikleri bilgiler ve metot alannda faydalanlmtr. zellikle de Msrn iktisadi ve sosyal vaziyeti hakknda lkemizde yaplm hibir alma bulunmamaktadr. Bu konuda da yabanc kaynaklara ve ariv belgelerine dayanarak bilgi vermeye altk.

GR Tarihin her dneminde, jeo-stratejik konumu nedeniyle nemli bir yere sahip bulunan Msr, srekli yabanc gler tarafndan istilaya uramtr. M.. 5. yzyldan balayp ngilterenin bu lkeden ekilmesine kadar geen zaman iinde Msr tarihi, yabanc devletlerin Msr ynetiminde yer deitirmesi ile doludur. Tarihin en eski medeniyetlerinden birine yurtluk etmi olan bu nemli lke hakknda, konunun daha iyi anlalmasn salamak maksadyla eski alardan balayarak genel bir bilgi vermeyi uygun bulduk. Msr kelimesi (Mir, halk dilinde Mar), Sami kkenli bir kelimedir. Avrupa dillerinde Msr lkesini ifade etmekte kullanlan Egypt ismi ise Yunancadr. Eski Yunanllar bu lkeyi Egiptos olarak anmlardr ki bu ismin, Msrn eski halk olan Kptilerle mnasebeti sz konusudur. yle ki, slam devrinde bu kelime ksaltlm olarak kibt eklini alm ve lkenin yerli halknn ad olarak kullanlmtr1. slam dneminde grlen Msr ismi ise, branilerin kulland Msrayim isminden gelmi olup Beni srail'in buray, bu isimle ifade etmelerinin sebebi anlalamamtr2. Eski Msrilere gre ise Msrn ismi Hm idi. Hm isim, Beni srailin kutsal kitaplarnda Nuhun evlatlarndan birisinin ad olarak grlmektedir. Bu isim, Kpti lisannda siyah manasn ifade edip Beni Nuhun teninin renginden ok Msr toprann bu renkte olmasndan kaynaklanmtr3. Eski Msrllar, Msr'a Kemet yani kara toprak adn vermilerdir. Msrn dnda kalan verimsiz, usuz bucaksz le ise Desheret, yani Kzl toprak demilerdir ki bu kelime bat dillerine l anlamnda desert olarak gemitir4. Msrn corafi konumu farkl bir grnm arz etmektedir. Dnya zerindeki kara paralarn doal sanlan vaziyetlere gre ayrmak ve bir kta halinde incelemek deti Msr iin pek geerli saylmaz. Zira Msr, corafi bakmdan bal olduu ktadan

1 2

Besim Darkot, Msr Maddesi, M.E.B. .A., c. 8, stanbul, 1977, s. 217. Yusuf Z. zer, Msr Tarihi, T.T.K. Ankara, 1987, s. 8. 3 emsettin Smi, Kmusul Alm, c. 6, Ankara, 1996, s. 4293. 4 Emily Sands, Msrn Harikalar Msr Bilimi Dersleri, (ev. Levent Trer), zmir, 2005, s. 30.

ok zellikle tarihi balar nedeniyle dier ktalarla ilgilidir5. yle ki Msr, corafi konum olarak Avrupa, Asya ve Afrika ktalarnn ortak denizi olan ve eski uygarlklarn kayna Akdeniz'in gneydou kysnda yer alr. Ayrca yine eski uygarlklarn merkezi saylan Suriye, Mezopotamya ve Anadolu ile birlikte n Asya corafi alan iindedir6. Genelde Dicle ve Frat Mezopotamyada, Nil de Msrda ilk uygarlklarn ortaya kmasn salamtr. Eski Msrllardan bu yana Nilin kaynana gre, doru yn kavrammza ters bir tanmlama ile gneyde yer alan blgeye Yukar Msr, kuzeyde yer alan blgeye ise Aa Msr denilmitir7. Herodot, Msr Katarakttan8 Akdenize dkld yere kadar olan ekseni zerinde, bat yarsn Libyaya, dou yarsn Asyaya ait olmak zere dou-bat olarak ikiye blmektedir. Btn bu corafi tanmlamalarn en doru ve doal olan ise kuzeye Delta, gneye Vadi denilmesidir. Bu blnmeler, doal yapyla birlikte en eski alardan gnmze kadar Msrn kltr, tarih ve ekonomisi zerinde ok etkili olmutur. Kuzeyde, yani Aa Msrda yer alan ve eski Msrllarn byk yeil dedikleri yelpaze eklindeki Delta Blgesi; Afrika, Asya ve Avrupa'y Dou Akdeniz ile birletiren bir noktada yer alr. Delta; byk kent ve limanlara, sulak, bereketli ve geni tarm alanlarna sahiptir. Yukar Msr ise gneydeki Asvandan Kahire'ye kadar olan ok uzun Nil Vadisinin iki yanndaki dar yeil alanlar dnda, kra kayalar ve geni l alanlaryla kapldr. Grlmektedir ki, doa iki Msr yaratmtr; biri Akdeniz Msr, dieri Afrika Msrdr. Bu doal artlarn Msr tarihi zerinde daha nce de sylenildii gibi nemli etkileri olmutur. Her iki Msr Blgesi iin de hayati unsur Nil Nehri ve gnetir. Bu nehir, Habe dalarndan srkleyip getirdii rusup (verimli bir birikim) ile Msra zg siyah topra oluturur ve bu toprak ok verimlidir9. Msrn 5000 yllk tarihi, kltr ve geleneksel yaamn belirleyen ve srdren temel etkenler Nilin evresindeki yeil alanlar, gne ve llerdir. Nilin sakin
Afet nan, Eski Msr Tarih ve Medeniyeti, T.T.K. Ankara, 1992, s. 1. Ayrca bkz. Enver Ziya Karal, Fransa-Msr ve Osmanl mparatorluu (17971802), 1938, stanbul, s. 913. 6 W. Reeve, Travels Through Egypt, Turkey, Syria and Holly Land, London, s. 13. 7 James Philips, A History of The Revolt of Ali Bey Against the Ottoman Porte, London, Tarihsiz, s. 1. 8 Herodotun yaad yllarda Nil kaynann Asvan yaknndaki Katarakt olduu biliniyordu. Bkz. Ersal Yavi, Necla Nazrolu Yavi; Tarih ncesi alardan Gnmze Modern Dnyann Kayna Msr, zmir, 2001, s. 9. 9 nan, Eski Msr Tarih Ve Medeniyeti, s. 3-8. Nil Nehri hakknda bkz. Msr Slnmesi 1871, (Yay. Haz. Prof. Dr. Mustafa ztrk, Ar Gr. Sevda zkaya zer), Frat niversitesi, Ortadou Aratrmalar Merkezi Yaynlar, No. 10, Tarih ubesi Yaynlar No. 9, Elaz, 2005, s. 7. Ayrca bkz. Albert Hourani, Arap Halklar Tarihi, (ev. Yavuz Alogan), stanbul, 2003, s. 124-125.
5

akan, belli aralklarla taan bol suyu, retimi ve verimlilii salam, l ise nfusun bir ksmn Nil evresine yneltmi, buradaki sk yerleim de sosyal, kltrel, ekonomik ve etnik btnl salamakta balca etken olmutur10. Msrn kltr, henz tarih ncesi dnemde, hibir yazl belgenin aydnlatmad binlerce yllk bir srete biimlenmitir. Her eyden nce Msrn doas, ssz sonsuzluuyla yaam srekli tehdit eden, kuzeyde dz ve kumlu, gneyde dalk ve kayalk bir ln kysnda uzanan Nil Nehrinin her yl alalp kabaran sularyla sulanp, zengin rnlerle dolup taan, bereketli topraklarn olduu cmert bir doadr. Nil olmasa bugn Msr denilen kta, kendisini saran kum lnden baka bir ey olmazd. Blgedeki btn hayvani ve bitkisel hayatn can damar Nildir. Nilin ykselii Msrllarn hayatnda ok etkili olmutur11. Haziran aynda rmak Kahirede iyice ekilmi olup sonra sular Ekim aynda en yksek seviyesine ulard. Kabarmann en uygun seviyesi on alt ar idi (1 ar=54,04 cm.). Irman seviyesi mikyas denilen ve Ravza Adasnn gney ucunda kurulmu ve birok kez yeniden ina edilmi olan Nil ler araclyla belirlenirdi. Bu alet vastasyla belirlenen su seviyesi halk iin ok nemliydi. nk topran yeterli bir ekilde sulanmas ve rnn bol olmas buna balyd. Suyun ykselmesi le beraber halk, byk enlikler tertip ederdi12. Daha nce ifade ettiimiz gibi Msrn hayat kayna olan bu rmak, Kahire ehrine kadar dar bir vadinin iinde akp yalnz bu vadiyi ihya ettii halde oradan aa birok kollara ayrlmaktadr. Byk kollardan biri Dimyatta ve dieri Reitte Akdenize dklp, kkleri ise gller oluturmaktadr. Bu gllerin en by Menzile Gldr. ehrin dousunda bulunan dalar granitten ibarettir. Batdaki dalar ise daha bask ve nehirden daha uzak olup Nil Vadisinin verimli alanlar bu dalarn eteklerinde uzamaktadr13. Nilden her yl iki trl ve iki defa istifade olunurdu; birincisi Nilin kabarmas srasnda cetveller vastasyla arazinin suya bastrlmas ki bu en byk ve nemli etkinliktir. kincisi ilkbaharda Nilin mecrasndan ve cetvellerden suyun ihracyla
10 11

Yavi, Tarih ncesi alardan Gnmze Msr, s. 8-11. zer, Msr Tarihi, s. 9-15 12 Andre Clot, Klelerin mparatorluu Memluklarn Msr (1250- 1517), (ev. Turhan Ilgaz), stanbul, 2005, s. 251. 13 emsettin Smi, Kmusul Alm, c. 6, s. 4295.

arazinin sulanmasdr. Bylece araziden senede iki bazen defa mahsul alnrd. Sonbaharda halk ziraatla uraamaz ve suyun ekilmesini beklerdi. Sular ekilir ekilmez toprak amur halindeyken tohumlar ekilir, ubatta mahsul alnmaya balanrd. Nisanda hasat mevsimi sona ererdi. Msrda en ok yetitirilen rnler, buday, arpa, keten, bakla, bezelye ve yoncadr. Msrn en nemli rnleri arasnda ise pamuk, eker kam ve pirinci saymak gerekir. Bunlarn yan sra portakal, zeytin, limon gibi rnler de Msrda yetimektedir. Msrda en ok bulunan aa, hurma aalardr, bunun yan sra Msrda orman yoktur nk Nilin yetitii yerler ba, bahe olarak ilenmi, ulamad yerler l olarak kalmtr. Madenleri de azdr; tuz, denize bitiik gllerde bol miktarda bulunur. Fayyumda tuzlu maden sular grlmektedir, Vadi-i Nitronda nitron ve granit talarnn yan sra mermer de bulunmaktadr14. Nil Vadisi olarak da bilinen Msr, Afrika Ktasnda baka hibir blgede grlmeyen ve eski alardan itibaren ileri bir medeniyete sahip olmutur. Nil Vadisi, dnyann en eski medeniyetine sahip olduu gibi, en olgun kltr izlerini de ok iyi korumutur. Bu durum iki sebep ile aklanabilir; 1. Msrn verimli topraklar ve ikliminin medeniyet inkiafna elverili olmas. Zira Nilin dzenli tamalaryla ziraat hayat domu ve bu ynde bir medeniyet meydana gelimitir. 2. Blgenin n Asya kltr merkezlerine yaknl ve buralardan batya olan aknlarda Msrn bu yol zerinde bulunuu te Msr bu nedenlerle corafi bakmdan Afrikaya bal olmakla birlikte n Asyada en eski kltr merkezlerinden biri olarak yer almtr15. klimi; neolitik dneme kadar ekvator Afrikas karakterinde, nemli, scak ve bol yamurlu olup bugnk kuru l iklimi zelliklerine ancak eski krallk dneminde kavumutur. Buzul anda, Afrikann kuzeyi dier blgelere gre scak ve nemliydi. Gnmzdeki l alanlar ise sk ormanlarla kaplyd. Zamanla yalarn azalmas
14

emsettin Smi, Kmusul Alm, c. 6, s. 4295-4296. Ayrca bkz. Reeve, Travels Through Egypt, Turkey, Syria and Holly Land, s. 60-61. 15 nan, Eski Msr Tarih ve Medeniyeti, s. 2.

iklimi deitirmi ve kuraklkla birlikte l alanlar olumaya balamtr16. Cilal ta devrinde, Msr lkesi kurak bir iklime sahiptir ve yerleik hayat bu devirde balar. Dolaysyla barnak yapmndan el sanatlarna kadar nc kltr eserleri de bu dnemde ortaya kmaya balamtr17. Msr halknn nereden geldii, ne rka mensup olduu konular ile alakal olarak farkl birok gr vardr. Eski medeniyetten kalm olan mumyalanm cesetler incelendiinde bunlarn beyaz rktan olduu ortaya kmaktadr. u halde bunlarn Asyadan gelmi olduklar phesizdir18. Bunun yan sra ilk devirlerde Vadi ile Deltada yaayan halk arasnda rk bakmndan farkllk vard, zellikle Deltaya Asyal bir kavim yerlemitir. Fakat zamanla her iki blge halk birbirine kararak tarihin Msrl diye tand halk meydana getirmitir19. M.. 16. asrn balangcnda ise Msr halk, rk bakmndan bir birlik gstermekten uzakt. Burada birbirinden farkl olarak Msrn yerli halk ve Msra dardan gelen halk olmak zere iki snf vard. Msrn yerli halk da Kptiler ve Fellahlar olmak zere ikiye ayrlmakta idi. Kptiler eski Msrllard baka bir deyile Msrn Araplamam yerli halk idi. Bunlar, Msrn herhangi bir yerinde ounluk oluturmadan dank biimde yaamlardr. Kptiler ayn zamanda ilk Hristiyanlardr, Hristiyanl daha I. Yzyldan itibaren kabul etmiler, Bizans mparatorluunun ilk dnemlerinde ayinlerini Greke yapmlardr. Fakat konuma dili olarak Kpticeyi kullanmladr. Araplarn Msr fethinden sonra bunlarn byk bir ksm Araplamtr. Kptilerin en ok bulunduu blgeler Asyut, Circa, Minya ve Kana eyaletleridir20. Fellahlar ise yerli halkn bir ksm ile Msr istila eden Araplarn karmalarndan meydana gelmilerdir. Msra dardan gelip de yerli halkla karmayan Araplar ise yaay bakmndan iki snf olarak incelenebilir; ehirde oturanlar ilim, fkh ve ticaretle urarlar, lde yaayanlarsa bedevidirler. Bu guruplarn yan sra Msrda orta zamanlarda kurulan Trk Devletlerinin hkmdarlar tarafndan satn alnan askerler vard ki bunlara klemen denirdi ve aslen Trktler,
16 17

Yavi, Tarih ncesi alardan Gnmze Msr, s. 12. nan, Eski Msr Tarih ve Medeniyeti , s. 3-8. 18 zer, Msr Tarihi, s. 17-25. 19 nan, Eski Msr Tarih ve Medeniyeti, s. 8-13. 20 Yavuz Ercan, Osmanl Ynetiminde Gayri Mslimler Kurulutan Tanzimata Kadar Sosyal, Ekonomik ve Hukuki Durumlar, Ankara, 2001, s. 60.

ayrca ticaret amacyla buraya gelip yerleen Suriyeliler, Habeliler ve Yahudiler de Msrn halkn oluturan unsurlar arasnda saylmaldr21. Msrn siyasi tarihine bakldnda, paleolitik dnemden beri Nil Vadisinde insan varl grlmektedir. Bunu izleyen dnemlerde ise Msr tarihi, kral listeleri ve yllklara gre, tanrlarn ve yaptklar iler kaytlara gemedii iin birer isimden teye gemeyen ilk tanr-krallarn saltanatyla balar. Yaklak be bin yl nce, Nil Nehrinin en kuzeyinde yer alan bu topraklar ilk kez Narmer adl bir kraln hkmdarl altnda birlemitir22. 18. Hanedandan itibaren imparatorluun kurucusu saylan efsanevi Kral Menes ile Narmerin ayn kii olup olmad tam olarak bilinmemektedir. Kral Menes, ilk kez bataklklar kurutmu, ilk kent Memfisi kurmu ve insanl kltr ve uygarlkla tantrmtr. Msr yksek kltrnn kkeni, M.. drdnc bin yla kadar gitmektedir. Neolitik kltrden birka kuak sonra yksek bir medeniyet domu ve krallk, ynetim, yaz, sanat, din tmyle gelimitir. Tarihin balangcnda, Msr Kralnn 4. hanedandan itibaren sahip olduu be unvandan yalnzca biriyle, Horus adyla karlarz. Arkaik dnemde bu unvana ikisi daha eklenmitir ki, bu Kraln Yukar ve Aa Msrn Kral (Nisut-Biti) olduuna iaret etmektedir23. zetlenecek olursa, Msrn tarihi ok eski zamanlara kadar gidip bilinen en eski hkmdar, yukarda ad geen, Milattan 4900 sene nce yaam olan Menestir. Onun zamanndan Msrn ran Hkmdar tarafndan zapt edilmesine kadar 3400 sene zarfnda bu lkede firavun namyla 26 slale hkm srmtr. En bilineni drdncs, on ikincisi ve on sekizincisidir. 4. slale firavunlarnn sr, piramitlerden ibarettir. 12. slale ise M.. tahminen 2800den 2600 tarihlerine dek 200 sene kadar hkm srm 8 firavundan olumaktadr. Bunlar Nubyeyi zapt etmiler ayrca Nilin fazla sularn toplamaya mahsus Mevris ismiyle ok geni suni bir gl, labirent diye bilinen yollar kark bir saray bina etmilerdir. 17. slaleden sonra bedevi bir kavim gelip Msr istila etmi, 250 sene kadar burada hkm srmlerdir. Heksus, yani oban ismiyle bilinen bu kavim, M.. 2040 tarihlerinde Msrllar tarafndan lkeden karlmlardr. Bylece 18. Firavun slalesi tekil edilmitir. Bu slalenin 13. hkmdar olan I. Nutmus am, Fenikeyi, Cezireyi, Yemeni ve Afrikada Nubye ve Cay zapt
21 22

Karal, Fransa Msr ve Osmanl mparatorluu (1797-1802), s. 11-13. Sands, Msrn Harikalar Msr Bilimi Dersleri, s. 9. 23 Yavi, Tarih ncesi alardan Gnmze Modern Dnyann Kayna Msr, s. 6- 9.

etmitir. 250 sene sonra Rams Miyamun olarak bilinen firavun, Afrika sahillerini ele geirmitir. 18. ve 19. slale zamannda Msr daha ok glenmi ve ziraat, ticaret, sanayi, eitim, bilim alanlarnda ilerleme gereklemitir. Ancak 20. slale zamannda Asya ve Afrikadaki yerler kaybedilmi, sadece Msrn merkezi elde kalmtr24. Eski Msrn tarihi, tabi ki sadece krallarn ve kralielerin tarihinden ibaret deildir. Binlerce yl boyunca Nilin kylarnda, antik dnyann en uygar kltrlerinden biri filizlenmitir. Bu uygarla ev sahiplii yapan eski Msrda halk, lmden sonra yaama inanmakta ve insan ya da hayvan eklinde tanr tasvirleri bulunan byk mabetlerde ibadet etmekteydiler. Aralarnda gkyz cisimlerine, aya ve gnee tapanlar da vard25. Msr medeniyeti, tabiat gerei zirai bir medeniyetti ve halkn byk ksm tarmclk ve hayvan beslemekle geinirdi. Bu zirai medeniyetin yannda snai medeniyet de olumaktayd. yle ki, balangta zirai hayatn gereklerini yerine getirmek iin yaplan eserler zamanla gzellemeye ve sanat eseri halini almaya balamtr. Eski Msr toplumunun en belirgin zellikleri arasnda elbirliiyle almalar, iyi rgtlenmeleri ve dzenli bir hayat yaamalar saylabilir. Bu zellikleri sayesinde siyasal birlie ve toplumsal istikrara doru srekli ilerlemiler, zengin ekonomik kaynaklarn salad birikimden yneticiler, askerler ve rahipler gerei gibi faydalanmlar ve M.. 3100e doru yaz sistemini bulmulardr. Tm bu baarlar yksek dzeyde bir uygarln gelimesine nderlik etmitir26. Eski Msrllar, gl dinsel kurumlar ve inanlarnn yan sra matematik, geometri, fizik, kimya, astronomi gibi bilim dallarnda ve tarm, ticaret, denizcilik gibi pek ok alanda dnyann ilk ve baarl rneklerini gerekletiren uluslardan biridir. Yl 365 gne blen takvimin bulunuu, papirsten kat yapm ve bunun yaygn olarak kullanlmas da onlarn baardklar unsurlardr27. Bu baarlarndan en nemlileri arasnda yer alan Msr takvimi, tarih ncesi dnemde ya da arkaik dnemde icat edilmitir. Tarih aktarmnn

24 25

emsettin Smi, Kmusul Alm, c. 6, s. 4293-4304. emsettin Smi, Kmusul Alm, c. 6, s. 4293-4304. 26 zer, Msr Tarihi, s. 26-38. 27 Yavi, Tarih ncesi alardan Gnmze Msr, s. 6-9, nan, Eski Msr Tarih ve Medeniyeti, s. 164360.

arac 1. hanedandan hemen nce icat edilen yazdr. Bu yaz ne tam bir resim yazs ne de tam bir fonetik yazdr28. Eski Msr tarihinin son devirleri sk sk slale deiiklikleri, i karklklar ve nihayet yabanc istilalar ile sona erer. M.. 546 ylnda Perslerin Lidyann bakenti Sardese gelmesiyle btn Anadolu, Pers mparatorluunun hakimiyetine girmitir. Daha sonra Yunanistana ynelen Persler, antik Ege dnyasnda siyasi, sosyal, ekonomik adan byk bir kargaaya yol amlardr. Makedonyal gen Kral skender, nce yarmadadaki Yunan birliini salam, ardndan M.. 334te Truva yaknlarnda karaya kartt az sayda ancak iyi eitilmi askerleri ile Perslere kar fetih seferini balatmtr. Persleri yenerek Memfise gelen skender burada bir kurtarc gibi karlanmtr. Bir mddet skenderin hakimiyeti devam ettikten sonra Onun beklenmedik lm ile ortaya kan kargaa ve atmalar sonucu, hzl kurulan imparatorluk, ayn hzla 4 paraya blnmtr ve Msr topraklar, onun generallerinden Batlamyus egemenliinde kalmtr. Batlamyus dneminde Msr ve Helen geleneklerinin bir sentezi olan yeni bir kltr anlay ortaya km ve Akdeniz ekonomik dnyas ile yakn temas iinde olmak amac ile bakent, skenderiyeye tanmtr29. Batlamyusun nesli, Msrda 300 sene hkm srm her ne kadar bunlarn zamannda Msr, Yunanllarn ve Yunan medeniyetinin nfuzu altnda bulunmu ise de eski refahna kavumutur30. Roma mparatorluunun 395te resmen ikiye blnmesiyle Msr, Bizans olarak bilinen Dou Romann bir paras haline gelmitir. Yunan kltrn, Roma hukukunu ve ynetim sistemini Hristiyanlk ile btnletirerek mutlak bir ynetim kuran Bizans, giderek dou dnyasnda uzun mrl, yeni bir dnemi balatmtr. stanbul ynetiminin bu tavr, Msr ve Suriyedeki Kpti ve Sryani Hristiyanlara balangta

28

Eric Hornug, Msr Tarihi, (ev. Z. Aksu Ylmazer), stanbul, 2003, s. 7-21. Ayrca Bkz. zer, Msr Tarihi, s. 73-331. 29 Yavi, Tarih ncesi alardan Gnmze Msr, s. 48-52. 30 emsettin Smi, Kmusul Alm, c. 6, s. 4300. Roma mparatorluu ynetiminde Msr ile ilgili olarak ayrntl bilgi iin bkz. R. K. Ritner, Egypt Under Roman Rule: The Legacy of Ancient Egypt, The Cambridge History of Egypt, Islamic Egypt 640 - 1517, Vol. I, Edited By Carl F. Petry, Cambridge, 1998, s. 1-34.

byk bir g vermi ve Kptiler, Msr ynetiminde st kademelerde yer almlardr. Merkezi ynetimden uzak, byk ve zengin bir eyalet olan Msr, giderek yksek grevli memurlar tarafndan feodalletirilmi, bata tahl rnleri olmak zere dou mallarna geni bir pazar ve transfer imkn salamtr31. VII. yzyldan itibaren ise Msr tarihinde, Mslmanlarn hakimiyet dnemi balamtr. Arap Yarmadasnda Hz. Muhammet nderliinde giderek yaylan ve glenen slamiyet, ksa sre iinde Araplar verimsiz topraklardan kartm ve Orta Asyadan Atlantike kadar byk bir imparatorlua dntrmtr. Bu srada Bizans mparatorluuna tbi bulunan Msr, yeni Arap devleti iin hem tehlike tekil etmekteydi hem de verimli topraklarnda bol miktarda hububat yetitirildiinden, Medinedeki merkez hkmete uzak bulunan Suriye ve Iraktan daha fazla fethedilmeye deer grnmekteydi32. Bu nedenlerle Hz. mer, 639da Amr bnl As ve Zbeyr komutasnda, slam ordusunu Msr fethetmeleri iin gndermitir. Bizans eyaletlerinin en zengini ve ekonomik bakmdan en nemlisi olan Msr, Babylon ve skenderiye kentlerinin dmesinin ardndan tamamen Arap egemenliine gemitir. Amr bnl As, ordu kararghn ve ynetim merkezini Fustatta kurmutur. Msr diyarna Fustat denilmesinin sebebi, Amr ibnl-Asn, adrn bugnk Msr yerine kurmas ve insanlarn o adr evresinde yerlemelerinden trdr. Zaten adr kelimesinin Arapa karl fustattr33. Szn ettiimiz siyasi gelimelerin, Msrda yaayan halk zerinde brakt etkiler ise olaylar karsnda aldklar tavr yledir; Eski Msrn ok tanrl inancnn ardndan Bizans ile blgeye Hristiyanlk gelmi daha sonra ise Mslmanlk inanlar ile Msr halk olduka zor bir inan karmaas iine girmitir. Ancak Bizans ynetiminden honut olmayan halk, slamiyete direnmemitir. Mslman Araplar, Msr merkezden gnderdikleri valilerle ynetmilerdir. Fustatta merkezi bir ynetim kuran Araplar, Gayri Mslimlere cizye vergisi uygularken, tarm alanlarndaki
31 32

Yavi, Tarih ncesi alardan Gnmze, s. 81- 83. C.H. Becker, Fetihten Osmanllar Devrine Kadar (VII.-XVI. Asrlar) Msr, M.E.B. .A., stanbul, 1978, c. 8, s. 219. 33 bn Kesir, El Bidaye ven Nihaye Byk slam Tarihi, (ev.Mehmet Keskin), stanbul, 1994, s. 162-169. ayrca bkz. Heyet, Hz. mer Devri, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, c. 2, Konya, 1994, s. 96107.

mlkiyete vergi karl dokunmamlardr. Sonralar doudan gelerek Kuzey Afrikaya gitmekte olan Arap topluluklarndan bazlar Nil Vadisine, savalar nedeniyle Msra gelen Arap askerleri de Msrn ky ve i ksmlarna yerlemiler bylece blgede Arap nfus yava yava artmtr34. Ancak 8. yzylda Hariciler ve Kptiler ayaklanmlardr. Uzakta kalan Badat ynetimi Msrdaki Arap nderlerin de bu anlamazlk iinde olmas nedeniyle zm bulmakta glk ekmitir. Yerli halkn bu duruma tepkilerini de gz nne alarak Trk vali ve komutanlar Msra gndermeyi yelemiler ve Abbasi halifesine bal yetenekli bir Trk komutan olan Tolunun olu Ahmet 15 Eyll 868de Msr Valisi olan vey babas Baykbegin yanna vekil olarak Fustata gnderilmitir. Ksa bir sre sonra Tolunolu Ahmet, Suriyeyi de kendine balyarak Msr Abbasi egemenliinden uzaklatrmtr. Bylece Msrda ilk Mslman-Trk ynetimini kurmutur. lkede retimi artrm, durgunlaan ekonomiyi ve ticareti harekete geirmitir35. Tolunoullar Hanedan, Msrda sadece otuz sekiz yl hkm srm olmasna ramen (868-905) Msr tarihinde nemli bir yere sahiptir. nk Msr, fethinden beri ilk defa olarak Tolunoullar devrinde mstakil bir devlet olmu ve yksek bir iktisadi seviyeye ulamtr36. Abbasi Halifeleri, daha sonra ynetime gelen gen hkmdarlar bask altnda tutmular ve bu hanedan sona erdirmilerdir. Bu arada Msr, batda ii Fatmiler, douda Snni Abbasiler gibi iki byk Arap Halifelii arasnda skmt. Tolunoullar Hanedannn sona ermesinden sonra Abbasi Halifesi Razi, Msr ve gelirlerini gvence altna almak iin yine bir Trk komutan olan Ferganal Muhammet bin Tuu Msr Valisi olarak atam ve onu gl bir ordunun banda Fustata gndermitir. Burada yapt nemli hizmetlerin karlnda Halifeden hit (Farsa

34 35

Yavi, Tarih ncesi alardan Gnmze Msr, s. 132 -135. Thierry Bianquis, Autonomous Egypt From bn Tulun To Kfur, 868-969, The Cambridge History of Egypt slamic Egypt 640 - 1517, Vol. I, Edited By Carl F. Petry, Cambridge, 1998, s. 86 -120. 36 Heyet, Tolunoullar, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, c. 6, s. 55-75.

hkmdar anlamnda) unvann alan Tu, bir sre sonra burada hkmdarln ilan etmitir (905-969). hit Hanedan, Fatmilerin Msr igali ile son bulmutur37. Fatmiler (910-1171), smailiye mezhebine bal Fatmi38 ailesinden idiler. Fatmilerin douya doru genileme dncesi ancak Fatmi Halifesi Muiz Lidinillah tarafndan gerekletirilebilmitir. hidilerin son gl valisi Kfrun lmnden sonra Msrda ba gsteren i karkllar ve H. 352 (M. 963) ylndan beri yaanmakta olan ekonomik kriz, Fatmilerin Msr ele geirmekle ilgili projelerini uygulamalarna imkan vermitir. Muiz Lidinillah, Rakkade yaknlarnda H. 358 ylnn Muharrem aynda (M. Kasm-Aralk 968), yaklak 100 bin svari toplam ve 14 Rebiyl Evvelde (5 ubat 969) Msr ele geirecek olan Cevher es-Sklliyi askeri, siyasi ve mali konularda tam yetki ile donatarak ordunun bana geirmitir. Bylece Msr, aban 358de (Temmuz 969) Fatmi hkimiyetine gemitir39. Bu fethin ardndan Fatmiler, Kahireyi bakentleri yaparak buray ortaa dnyasnn en nemli kentlerinden biri haline getirmilerdir. Msrda glenen Fatmiler, Bat Arabistana egemen olmular ve bir Arap mparatorluu kurma yolunda ilerlemilerdir40. Msrn Fatmiler tarafndan ele geirilmesi sadece bir hkmetin yerine baka bir hkmetin kurulmasndan ibaret deildir. slam tarihinde ilk defa, ismen bile olsa, Badata bal olmayan bir hkmet Msra hkim olmutur. Ayrca bundan byle Fatmiler, slam dnyasnda dini, felsefi ve sosyal hareketlere nderlik etmilerdir41. Fatmi iktidarnn temeli, Nil delta ve vadisinin bereketli topraklarndan gelen gelirlerden, kentlerdeki el zanaatlarndan, Kzl Denizin yan sra Akdeniz havzasndaki ticaretten kaynaklanmaktayd. Fatmilerin halifelik iddias Abbasilere ynelik bir
37 38

Heyet, hidiler, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, c. 6, s. 194 -211. Kendilerinin Peygamberini kz Fatmann neslinden geldiini iddia eden Fatmiler, frkiyede ortaya kmlardr. Bu devletin esas smaililik hareketine dayanmaktadr. Bu hareket Altnc mam Cafer EsSadkn evresinde balatlan tartmalarla ortaya kt. smaililer, Cafer Es Sadkn Olu smaili Nas yoluyla halef tayin ettiini kabul ederler. Ayrntl bilgi iin bkz. E. F. Seyyid, Fatmiler, TDV. .A., c. 12, stanbul, 1995, s. 228. 39 Seyyid, Fatmiler, TDV. A., c. 12, s. 230. 40 Heyet,Fatmiler, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, c. 5, s. 147 -231. 41 Seyyid, Fatmiler, TDV. A., c. 12, s. 228 -241.

meydan okumayd. Fatmiler, hem imam hem de halife unvanlarn kullanmlardr. mamlar olarak Mslmanlar zerinde evrensel yetkiye sahip olduklar iddiasnda bulunmular ve devleti, darya misyoner gnderen bir merkez haline getirmilerdir. Bunun yannda Fatmiler, merkezi Nil vadisinde bulunan byk bir devletin hkmdar idiler ve Kahire, onlarn iktidar ve bamszlklarnn sembolyd42. Halife el-Mustansrdan sonra Fatmiler, gerileme ve k srecine

girmilerdir. El-Mustansrdan sonra tahta kan olu Halife Mustaliyi tanmayan smailiyeliler, halifenin dier olu Nizara bal kalarak, randa Seluklu ve sunni kart Hasan Sabbahn ynettii Hahiyun denilen gizli bir rgt desteklemilerdir. Fatmiler iin tehlike oluturan Seluklu mparatorluu ise Sultan Melikahtan sonra gcn yitirmeye balamtr, bu srada Suriye ve Filistini igal eden Hal Ordular, Seluklularn Msra ynelmelerine engel olmu bylece gvenlikleri gerei Hallarla uzlaan Fatmi Halifeleri, 70 yl daha ayakta kalabilmilerdir. Ancak Hal basklarnn giderek artmas karsnda Halep Atabeyi Nureddin Mahmutun yrekli giriimleri sonucu ve gelien olaylarn ardndan Salahaddin Eyyubi, bu hanedann varlna son vermitir43. Fatmiler dneminde Msr, zellikle Kahire, Mslman-Arap kimliine brnmtr. Zaten Memluklar dnemine kadar sren en nemli tarihi olay Msrn Araplatrlmas ve slamlatrlmas olmutur. Bu ikisi ayn eyi ifade etmemektedir nk Hristiyan kalan Msrllar bile ok gemeden Arapa konumaya ve X. Asrdan itibaren Kpti Papazlar Arapa yazmaya balamlardr. Araplamann sebepleri eitli olmakla birlikte en etkili olan; kylere yava yava bedevi Araplarn yerletirilmesidir. Bu yolla kurulan mnasebetler sayesinde Arap kltr blgede kklemitir. Araplama, slamlama ile birlikte yrm, dini bakmdan Araplar, Kptileri Bizans boyunduruundan kurtarm iseler de slamlatrma hareketi, Tolun Hanedan zamannda yksek bir dereceye varmtr. Daha sonra, ancak Memluklar devrinde btn kuvveti ile inkiaf etmitir44.

42 43

Hourani, Arap Halklar Tarihi , s. 66-67. Fatmi Devleti iin bkz. Sanders, The Fatmid State, 969-1171, The Cambridge History of Egypt slamic Egypt 640 - 1517, Vol. I, s. 151 -175. 44 Becker, Fetihten Osmanllar Devrine Kadar (VII.-XVI. Asrlar) Msr, M.E.B. . A., c. 8, s. 221-224.

Msrda ii Fatmi Devleti, i karklklar sebebiyle vezirlerin idare ettii bir duruma dmken bu karklk ierisinde Salahaddin vezir tayin edilmitir. Onun vezirlii srasnda Hal ve Bizans kuvvetleri 1169 tarihinde Dimyat kuatmlard. Salahaddin onlar yenerek Bizans-Hal ittifaknn sonunu getirmitir. Hallar bundan sonra Msr zerine yeni bir sefer yapmaya cesaret edememiler, Bizans ise Salahaddin ile iyi ilikiler kurmutur. artlarn elverili hale gelmesi ve Halife el-Adilin lm zerine Fatmi Hilafetini sona erdirmi ve Eyyubiler denilen hanedan kurmutur. Eyyubi Devleti, merkeze bal eyalet ve vilayetler ile yar bamsz beyliklerden ve tbi hkmdarlklardan meydana gelmi bir sultanlkt. Eyyubiden sonra kardeler arasnda taht kavgalar srp giderken Nil zerindeki Ravza adasnda konulanm olan Trk kkenli Memluk askerleri giderek Msr ynetimine hkim olacak bir konuma gelmilerdir45. Klemenler olarak da bilinen Memluk46 Sultanlnn Ortaa Trk ve Arap dnyas iinde ok nemli bir yeri vardr. n Asya ve Ortadouya egemen olduklar yzyllardan bu yana halifeler, Trk kkenli komutan ve asker guruplarnn savalk yetenekleri ve disiplinlerinden her vesile ile yararlanmakta ve onlar lkelerinde istihdam etmekteydiler. Salahaddin Eyyubi ve Fatmi Halifelerinin hizmetindeyken yukarda bahsettiimiz zere, Nil ortasnda Ravza adasnda konulanan Kpak ve As kkenli Bahriye Memluklar, Eyyubi Hanedanlna son vermilerdir47. Memluk Hkmdarlar arasnda nemli bir yere sahip bulunan Baybars, bu srada Mool istilalar nedeniyle yaanmaz hale gelmi olan lkelerinden kaarak, Msra gelenler arasnda bulunan halifenin olunu Kahireye getirtmi ve halifelik tahtna oturtmutur. Bylece Baybarsn Msr tarihinde yapt en nemli dnm, sunni halifelii Kahireye getirtmesi olmutur. Baybarstan sonra Memluk tahtna kanlar arasnda dikkate deer bir dier hkmdar da Kalavundur. Hallarla ve
45 46

Heyet,Eyyubiler, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, c. 6, s. 305-424. Arapa olan bu kelime, sahip olunan mlk ve mal demektir. Osmanl kaynaklarnda Klemen olarak geen bu kavram, devirme uygulamasna benzer bir sistem sayesinde idari ve askeri tekilatta, Msr merkez olmak zere ortaa boyunca nemli bir yere sahip olmutur. Memluklar kle gibi grmek doru bir yaklam deildir. Memluk sistemine girmenin ilk art kle olmak ise de buradaki klelik, onlarn karlarnn hkmdar veya emirlerinin karlar ile i ie olmas anlamndadr. Memluk sistemi iin bkz. smail Hakk Uzunarl, Osmanl Devleti Tekilatna Medhal, Ankara, 1970, s. 100-102 ve 414415. 47 Kazm Berzeg, slam leminde erkez Liderlii Dnemi (Msr erkez Devleti 1250-1517), Tarih ve Toplum, S. 48, s. 304.

Moollarla mcadeleyi baaryla devam ettiren Sultan, Kalavunoullar olarak bilinen hanedan kurmutur. Gvenlii iin Karadeniz limanlarndan ok sayda erkez kle getirtmi ve onlarn savalklarndan yararlanmtr. Kalavun ve olundan sonra klemenler arasnda egemenlik mcadelesi artm, bu mcadeleler devam ederken Memluk Sultanl iin iki byk tehlike ortaya kmtr. Bunlardan ilki; Dou Anadolu ynnde giderek genileyen ve Memluk snrna dayanan Osmanl Devleti, ikincisi ise Portekizlilerin Kzldeniz kn kapatmalar ve dou deniz ticaret yollarnda sler edinmeleriydi. Bu gelimeler Memluk Sultanlnn sonunu getirecekti48. Memluk mparatorluu, 250 yl sren egemenlii srasnda Arap dnyasnn nder devleti olarak konumunu baaryla korumutur. Kltr dzeyi yksek ve snrlar zarar grmemi olmakla birlikte askeri dzenlerinin, Osmanl ile karlatrldnda iki sakncas vard; birincisi ynetici snfn kesin olarak yeniliklere srtn dnm olmas idi. Osmanl silahlar ve sava dzenleri ile savaacak durumda deillerdi. kincisi ise iktidarn babadan ola gemiyor olmasyd. nk bir klenin eski efendisine ihanet ederek bile olsa tahta gemeyi hedeflemesi mmknd. Btn bu kark duruma ek olarak nce I. Bayezid sonra II. Mehmetin Dou Anadolu ynndeki seferleri dorudan Memluklara ynelik olmasa da iki devletin snrlarn giderek yaknlatrmakta, Dou Trkmen Beylikleri zerindeki denetim, Memluk ve Osmanllar kar karya getirmekteydi49. Klemen Devletinin Dulkadir ve Ramazan Oullar beyliklerine kar davran Osmanl sultanlarna ho gelmedii gibi Karaman Beyliinin Osmanl lkesine katlmas da Msrllarn iine gelmemiti. Bu gibi

48

Clot, Klelerin mparatorluu Memluklarn Msr (1250- 1517), s. 21-234. slam Fethinden Osmanllar Devrine Kadar Msrda hkm srm olan devletlerin listesi iin bkz. Becker, Fetihten Osmanllar Devrine Kadar (VII.-XVI. Asrlar) Msr, M.E.B. . A., c. 8, s. 219-243. (VII.-XVI. Yzyllar) Msrdaki Hkmdarlklar yle Sralanmaktadr ; Amr B. El Asn Msr Fethi M. 639-641 (H. 18-21) Emevi Devleti M. 658-750 (H. 38-132) Abbasi Devleti M. 750-868 (H. 132-254) Tolunoullar Hanedan M. 868-905 (H. 254-292) Abbasi Valileri M. 905-935 ( H. 292-323) hitler Hanedan M. 935-969 (H. 323-358) Fatmi Devleti M. 969-1171 (H. 358-567) Eyyubi Hanedan M. 1171-1250 (H. 567-648) Trk Memluklar (Bahri) M.1250-1390 (H. 648-792) erkes Memluklar (Burc) M. 1390-1517 (H. 792-923) 49 Donald E. Pitcher, Osmanl mparatorluunun Tarihsel Corafyas, (ev. Bahar Trnakc), stanbul, 2001, s. 124 -126.

durumlar iki devlet arasnda rekabet hissi uyandrmaktayd. Nihayet Msr Klemenlerinin Cem Sultana yardm etmeleri, dmanln aa kmasna yol at. Sultan Bayezid, Karaman Beylerbeyi Karagz Paay snrda bulunan kaleleri almakla grevlendirdi. nce Msra ait bulunan Adana ve Tarsus kaleleri alnd ise de Msrdan yollanan Klemenler ordusu, bu kaleleri geri aldlar. Bunun zerine 1488 ylnda Vezir Hadm Ali Paa, dzenlenen yeni bir ordu ile Adana yaknlarnda iddetli bir savaa tutumu her iki taraf da ar kayplar vermilerdir. Bu haber Sultan Bayezide ulanca yeni bir ordu ile bizzat kendisi ordunun banda bulunduu halde Msra sefer yaplmasna karar vermiken Tunus Hkmdar Osman Hafsi ve an mfts Mevlana Zeynel-Arabinin araya girmesi ile sava kararndan vazgeilmitir50. Sonraki 25 yl iinde Msr, Portekizlilerin Hindistana uzanan mit Burnu yolunu kefetmeleri ve Kzldenizde Memluklara kar bir stnlk kurma iddialar sonucu hem zenginliini hem de saygnln byk lde yitirmitir. Bundan sonra I. Selim, 1516 ylnn yaz aynda Msrn, kaak Osmanl veliahtlarna snma hakk tandn ve Kansu Gavri ile ah smail arasnda olduunu varsayd gizli bir antlamay sebep gstererek Suriyeye doru yola kmtr. Artk Anadoludan Douya giden btn yollar I. Selimin elindeydi. Kansu Gavri ve Sultan Selim, Mercidabkda karlatlar. Bu karlamada Osmanllar tam bir zafer kazand. I.Selim ama geti, ay burada kald ve yeni Memluk Sultan Tomanbaydan Osmanllara baml olarak Msrn Genel Valisi olmas nerisine bir cevap bekledi. Olumlu bir cevap gelmeyince 22 Ocak 1517de Kahire yaknlarnda Ridaniyede Tomanbay ile savat ve onu yenilgiye uratt, bylece Kahire, Osmanllarn eline gemi oluyordu51. Msrda medeniyet tarihi bakmndan 639-1798 yllar arasnda ak bir ekilde farkl drt devir gze arpar: Arap devri, Arap-ran devri, ran-Trk devri ve Trk devri. Arap devri; Tolun Hanedanndan ncesine atfedilmelidir, Arap-ran devri Tolunlular,

50

Mustafa Nuri Paa, Netayic l-Vukuat Kurumlar ve rgtleriyle Osmanl Tarihi, c. I-II, (Sadeletiren N. aatay), T.T.K., Ankara, 1992, s. 53 -54. 51 Pitcher, Osmanl mparatorluunun Tarihsel Corafyas, s. 152 -156. Ayrca bkz. Mustafa Nuri Paa, Netayic l-Vukuat, c. I-II, s. 84 -87. Ayrca Bkz. M. Winter, The Ottoman Occupation, The Cambridge History of Egypt, slamic Egypt 640 - 1517, Vol. I, Edited By Carl F. Petry, Cambridge, 1998, s. 490-517. Heyet, Yavuz Selim Devri, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, c. 10, s. 304-307.

hidiler ve Fatmiler devirlerini ihtiva eder, Memluklar dnemi ise ran-Trk dnemidir. Osmanl idaresinde ise Msr, bir Trk Eyaleti olmutur52. Yavuz Sultan Selim, birka ay Msrda konaklam ve bu srada Mekke-i Mkerreme ve Medine-i Mnevverede emirlik edip Memluklara tbi olan Mekke Emiri erif Ebu Berekt, olu erif Ebu Nmey vastasyla Mekkenin anahtarlarn Sultana gnderip Osmanllara itaatini arz etmitir. Bylece halifelik makam Osmanl Padiahlarna devredilmek zere stanbula nakledilmi oldu53. Mekke, Medine ve Kudsn Osmanl hkimiyetine gemesi ile hac yollarnn tm kara balantlar Osmanl Padiahlarnn kontrolne girmitir. Kutsal kentlerin hkimi olmak ve hac trafiini salamak Osmanl Padiahlarna bir tr meruluk ve hkimiyet merkezi olma iddias salamtr54. zellikle Msr topraklarnn Osmanl mparatorluunun kontrol altna alnmasyla Hindistana uzanan Dou Ticaret Yolu da fethe bal olarak, bu zengin ve verimli topraklarn, genilemekte olan Osmanl hkimiyetine girmesi sonucunu dourmutur. Ayrca, Msr ve Suriyenin Osmanl topraklarna katlmas ile Dou Akdeniz ve Kzldenizdeki dengeler deimitir. Osmanl Devleti 18. yzyln sonuna kadar gney snrlarn gvenlik altna alm ve Kzldenize giren Portekizliler buradan ksa bir zaman sonra uzaklamlardr55. Yavuz Sultan Selim ve kendisinden sonra tahta geen olu Kanuni Sultan Sleymann Msrda iki amac vard; bunlardan birincisi bu lkede Osmanl kontrol mekanizmasn yerletirerek Osmanl hkimiyetini salamak, ikincisi ise lkedeki kurumlar ve artlar mmkn olduu kadar yava bir biimde deitirerek statkoyu muhafaza etmekti56.

52 53

Becker, Fetihten Osmanllar Devrine Kadar (VII.-XVI. Asrlar) Msr, MEB. A. c. 8, s. 2223-224. P. M. Holt, The Beylicate in Otoman Egypt During The Seventeeth Century, BSOAS.,c. XXIV, Hertford, 1961, s. 216. 54 Hicazda Osmanl Devletinin ynetim politikas iin bkz. Zekeriya Kurun, Hicaz, TDV. A. stanbul, 1988, c. XVII, s. 347 -349. ayrca bkz. smail H. Uzunarl, Byk Osmanl Tarihi, c. 2, T.T.K. Ankara, s. 292. 55 S. zbaran, Kzldenizde Osmanl Hkimiyetinin Yerlemesi, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi, stanbul 1997, S.31, s. 84. 56 Necmi lker, XVIII. Yzylda Msr Ve Cezayirli Gazi Hasan Paann Msr Seferi, Tarih ncelemeleri Dergisi, IX, Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, zmir, 1994, s. 2. Ayrca bkz.

Bu adan bakldnda grlecektir ki Msr, dzeni adeta hi bozulmadan fethedilmitir ve 1767 ylna kadar ciddi bir direnile karlalmamtr. Msrn fethi tamamlandktan sonra, ayn yl 1517de I. Selim tarafndan uygulamaya konulan kanunname, Osmanl mparatorluu ile Msr arasndaki mnasebetleri dzenleyen temel bir belge olmutur. Bu kanunname ile ama, lkenin gelir getiren kaynaklarn gvence altna almak ve buralardan elde edilen gelirleri stanbulda bulunan merkez hkmetinin emrine, Msrn ihtiyalarna ve slam Dnyasnn mukaddes topraklar kabul edilen Hicaza aktarmaktr. Yine bu kanunname ile Msr, herhangi bir sava durumunda Osmanl mparatorluuna talep edecei 12 bin kiilik silahl askeri birlii hazrlayp gndermekle ve belirlenmi yllk vergileri stanbula ve Haremeyne ulatrmakla ykml tutulmutur. Bu ykmlle karlk Osmanl Devleti, Msrn gvenliini salamay ve Msrda muhtariyeti olan yerel Memluk Beylerinin de katlaca bir ynetimin kurulmasn garanti etmitir. Bu ekilde Msrda mevcut olan rakip siyasi kurumlar arasndaki kuvvetler dengesi salanmtr57. Oysa Baron de Tott bu kanunnameyi yle deerlendirmitir; Sultan Selim Kanunnamesi okunduunda, bu hkmdarn Msr Memluklardan fethettiine deil de sanki onlara teslim olduu sonucuna varlabilir. Gerekten de krall yneten yirmi drt beyi yerlerinde brakrken onlarn otoritesini, genel vali ve meclis bakan olarak atad tek bir paannkiyle dengelemekten baka bir ey dnmemitir..... Sultan Selimin Msrllardan elde ettikleri nemli miktarlara ulamtr; her eyden nce vergi, zaman iinde srekli olarak artmtr, Osmanl mparatorluunun Habeistan ve Sudandan gelen Afrika altn trafiine ve sonra da Hristiyanlk ynne olan baharat ticaretine katlmas Msrdan itibaren rgtlenmitir ve bu nedenle Kzldeniz Yolu, Dou Akdenizin genel trafii iinde yeniden nem kazanmtr. Tm bu olumlu sonularnn yan sra ou zaman Msr, Trk evriminde belirleyici faktr ve eer deyim yerindeyse yozlatrc unsur olacaktr. yle ki, siyasal dzeni ykntya uratan grevlerin satlmas uygulamasnn, Osmanl mparatorluunun u noktalarna kadar Msrdan hareketle yayld sklkla savunulmutur58.
Stanford Shaw, Ezel Kural Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, (ev. Mehmet Harmanc), c. 1, stanbul, 2004, s. 115. 57 Necmi lker, XVIII. Yzylda Msr ve Cezayirli Gazi Hasan Paann Msr Seferi, Tarih ncelemeleri Dergisi, IX, s. 2. 58 Fernand Braudel, II. Felipe Dneminde Akdeniz ve Akdeniz Dnyas, (ev. Mehmet Ali Klbay), c. 2, Ankara, 1992, s. 24 -27.

Msr, Osmanl Devletinin yeni topraklar arasnda nemli bir yere sahipti. Msrdaki ilk 150 yllk Osmanl hkimiyeti sresince bu eyalet, Portekizlilere kar yaplan seferler ve Dou Akdeniz ile Kzldenizdeki fetihler iin stratejik bir harekete geme noktas olmutur. Yemenin 1538de alnmas Msrdan hareketle gereklemi ve Giriti Venediklilerden almak iin verilen zorlu mcadele Msrdan yola kan binlerce askeri gerektirmitir. Ayrca Msr, Osmanl Devletine erzak salayan zengin bir kaynak vazifesi grmtr. Msr Eyaleti, stanbula irsaliye-i hazine ad verilen yllk bir vergi demitir ve bu vergi dier eyaletlerin dedii vergi miktarndan yksektir59. Yavuz Selim, stanbula dnnce hayat da eski dzenini almtr. Msr Valisi Kairbak da am ve Suriyenin hkimi Canberdi el Gazali de iktidar ellerinde tutan Memluklard. Grnte Suriyenin artk Kahire Hkmetine bal olmay dnda deien bir ey yoktu. ki yl boyunca her ey bu dorultuda kald. Ancak Canberdi sistemli bir ekilde isyan planlar yapmaktayd. 20 Ekim 1520de stanbuldan gnderilen bir habercinin Selimin ld ve Sleymann iktidar ele ald haberini getirmesiyle Canberdi, bir Osmanl subaynn ynetimindeki i kaleyi kuatt. Niyeti Osmanllar nce Suriye sonra Msrdan kovmak ve kendini sultan ilan etmekti. Olaylar o kadar hzl geliti ki Canberdi planlarn uygulamaya koyamad. Sleyman, amdaki hkmdar naibinin isyann renir renmez askeri birlikler gnderdi ve isyan bastrd. Ertesi yl, Kairbak ldnde Osmanllarn eski sadrazamlarndan Ahmet Paa, vali atand. Ahmet Paa, Yavuzun da gvendii bir devlet adam olup Belgrat seferinde byk yararlklar gstermi ve Rodos kuatmas srasnda da byk hizmeti grlmt. Vezir-i Azam olamaynca Msr Valisi olmay talep etmi, bu istei devlet merkezinden uzak olmas ve yeni Vezir-i Azamn emniyeti dnlerek kabul edilmiti. Ahmet Paa, 1523 Austos aynda Msra ulam ve 1524te adna hutbe okutup, para bastrarak sultanln ilan etmitir. Ancak Msrdaki yenierileri kendi tarafna ekememitir bu nedenle onlar katlettirmitir. Msra tamamen hkim olunca bir takm

59

Jane Hathaway, Osmanl Msrnda Hane Siyaseti-Kazdallarn Ykselii, (ev. Nalan zsoy), stanbul, 2002, s. 5.

idari dzenlemelere girmi fakat Osmanlya balln srdren Kadzade Mehmet Bey, bu isyana son vermitir60. Msrda buna benzer isyan hareketlerinin sklkla meydana gelmesi muhtemelen idari dzeninin bozuk olmasndan kaynaklanmaktayd. Msrda dzen salanmasna nem veren Kanuni, burada sarslan devlet otoritesini ve dzenini yeniden kurmay istemekteydi. Bu amala Kahireye, mparatorluun en yetenekli ve saygn kiilerinden biri olan Sadrazam brahimi geni yetkilerle donatarak gnderdi. brahim Paa, 2 Nisan 1525te Kahireye girerek halkn hara ve vergi konularndaki ikayetlerini dinlemi daha sonra Msrn btn idari, askeri, sosyal kurumlarn incelemitir. Halkn ve hazinenin korunmasn esas alarak kanunlar hazrlam ve stanbula bu kanunnameyi gndererek Padiahn onayna sunmutur. Padiah adna idarenin btn alanlarn kuatan, memurlarn, genel valinin ve valilerin glerini belirleyen, Msr gibi Suriyenin de mali sorunlarn dzenleyen ve Osmanl kurumlar ile Memluk yasalarn kaynatran bu Msr Genel Ynetmelii, Padiah tarafndan kabul edilmi ve ilan edilmitir61. Kahirede bulunduu sre iinde brahim Paa, devletin asker ve sivil personelini toprak gelirleri araclyla cretlendiren ikta sistemine son vermeye ynelik bir mali reforma da girimitir. Bundan byle, tpk Anadolu ve Rumeli gibi bir Osmanl Vilayeti olan Msr, Sultann ferman uyarnca beylerbeyi ynetmektedir. Msr Beylerbeyi, devletin en yksek memurlar arasndan seilen nemli bir kiidir. XVI. Yzyln sonlarna gelene kadar Msrda durum istikrarl ve sakin kalm ama daha sonra yeniden bir dizi isyan ba gstermitir62. Osmanl Devletinin g kaybetmeye balad dnemlerde zellikle 18. yzyln sonundan itibaren Memluk Beyleri, ynetimdeki zaaftan faydalanarak bamsz hareket etmeye balamlar ve kendi aralarnda stnlk kurma yarna girmilerdir. te bu ihtilaflar arasnda 1766da Bulutkapan Ali Bey isminde biri ortaya km ve rakiplerini bertaraf ederek Msr idaresini ele geirmitir. Ali Bey, yirmi sene nce
60 61

Heyet, Kanuni Devri, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, c. 10, s. 318- 319. Heyet, Kanuni Devri, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, c. 10, s. 319 -321. 62 Kanunnamenin tam metni iin bkz. mer Ltfi Barkan, XV. ve XVI. Asrlarda Osmanl mparatorluunda Zirai Ekonominin Hukuki ve Mali Esaslar, c. 1, stanbul, 1943, s. 355387.

Msrn nfuzlu beylerinden brahim Kethdann klesi idi. Daha sonra eyhul-Beled olmu ve iktidar ele geirmek istedii anlalnca Msr Valisi Grc Mehmet Paa, Ali Beyi Hac Eminliine tayin ile Msrdan karmtr. Grc Paann azli zamannda Ali Bey tekrar Msra girmi ve btn rakiplerini etkisiz hale getirmitir. 1768 Osmanl-Rus Sava, Msr Osmanl Devletinden koparmak isteyen Ali Beye frsat vermi ve drt sene tamamen Msr ve ksmen Filistin, Gney Suriye ve Hicaz elinde bulundurmutur. am aldktan sonra Akka taraflarna ynelmi ancak burada yenilerek lmtr. Bunun zerine Osmanl Hkmeti, Msra vali olarak Halil Paay tayin etmise de ayn ekilde isyanlar devam etmitir63. syanc Memluk Beylerinin amac, Osmanl Devletinden ayrlp bamsz bir Msr kurmak deil, Osmanl adna Msr Valisi olmakt. Dolaysyla Padiah, Valinin isyan bastrmakta yetersiz kald durumlarda isyanc Memluk Beyini vali olarak atyordu. Bu ekilde bir isyan hareketiyle vali olan Memluk Beyleri, birka nesil sren valilik hanedan kurabiliyorlard64. te byle bir durum 18. yzylda yaanmtr. Rusyann skenderiyedeki konsolosunun tahrikiyle Klemen Beylerinden brahim ve Murat Beyler isyan etmilerdi. ki beyin mcadelesi srekli bir hal alnca Osmanl Hkmeti, nebaht Muhafz Yeen Mehmet Paay Msr Valisi olarak grevlendirmi ve yeni vali 1785te Msra girmiti. Murat ve brahim Bey bartrlmsa da bir sre sonra tekrar isyan hareketlerine girimiler ve aralarndaki mcadele, Osmanl Hkmetinin Krm kurtarmak iin Ruslarla yapt muharebe nedeniyle iki beyin affedilmesi ve iktidarn ikisi arasnda paylatrlmasna kadar devam etmitir. Msrn ynetimi, Fransann buray igaline dek bu iki asi Memluk Beyinin elinde kalmtr 65. Grld zere Msr, Osmanl hakimiyetinin salam olduu dnemde huzurlu kalmtr. 1580lerde orduda ekonomik sebeplere bal olarak huzursuzluklar balam bundan sonra valinin ii glemitir. 1609larn sonuna kadar valiler, askerlerin

63 64

Uzunarl, Byk Osmanl Tarihi, c. 5, s. 429 -434. Karal, Fransa Msr ve Osmanl mparatorluu: 1797- 1802, s. 14, Ali Bey hakknda daha geni bilgi iin bkz. James Philips, A History of The Revolt of Ali Bey, Against The Ottoman Porte, London, s. 69165. 65 Clot, Klelerin mparatorluu, s. 240245. Ayrca bkz. J.H. Kramers Osmanllar Devri (XVI.-XIX. Asrlar) MEB. A. c. 8, s. 242250. bkz. Uzunarl, Byk Osmanl Tarihi, c. 5, s. 603605.

isyanlarn bastrmakla uramlardr. Daha sonra yeni siyasi gler gelince valiler sadece grnte Sultann temsilcisi olarak kalmlardr66. 17. yzylda Msr, Kzldeniz ve Akdenizdeki nemli askeri hamlelerin sahnelendii yer olmaktan kmt. Portekizin imparatorluk gcnn azalmaya balad yzyln ilk dnemlerinde, Portekizliler de Kzldenizde Osmanllar iin bir tehlike oluturmuyordu. Giritteki Venedik bakenti Kandiya 1669da nihayet alnmt ve Msr, adada hl bir temizlik harekatn srdrme ve koruma grevi yapsa da acil harekat gnleri gemite kalmt. 1636da Zeydi ii imamlar tarafndan Yemendeki Osmanl hakimiyetine son verilmesi, Msr ile Yemen arasndaki ortak yaam ortadan kaldrmt. Bundan sonra Msrn Osmanl Devleti asndan nemi, eyaletin salad gelir ve tahl ile kutsal ehirlere yapt yardma bal olmutur. Dolaysyla Msrn Osmanl Valileri, emekli askerlerden brokratlara ve saraya yakn kiilere dnm, Msrn kendi ynetici snf iin bu grevler nemli bir rekabet alan oluturmutur67. 17. yzyl ortalaryla 18. yzyln sonlar arasnda uluslar aras denge ise Osmanl mparatorluu aleyhinde deimitir. Osmanl, bazen ayn anda birka tanesiyle olmak zere neredeyse srekli olarak Habsburg Avusturyas, arlk Rusyas, Safevi ran, Venedik ve Polonya ile sava halinde olmu ve elde edilen baz baarlara ramen Balkanlarda ve Karadenizin kuzeyinde toprak kaybetmitir68. Yukarda bahsedildii zere Osmanl Devleti, zellikle 1774ten itibaren Msrdaki olaylar kontrol etmede bir takm sorunlarla karlamtr. Bu tarihten itibaren Msrdaki sorunlara mdahale eden lkelerin says artm ayn zamanda amalar da deimitir. yle ki, Osmanl Devletinin eski dostu olan Fransa, yeni amac dorultusunda ilk hareketi gerekletiren lke olmutur. Bu dnemde, Fransann banda bulunan Napoleona gre 600 bin insann yaad douda byk imparatorluklar kurulabilirdi. Bylece Msrda gl bir idare kurmak onun
66

Michael Winter, Ottoman Egypt 1525- 1609, The Cambridge History Of Egypt Modern Egypt From 1517 To The End Of The Twentieth Century, Edited By M.W. Daly, Cambridge University Press, Vol. 2, s. 1. 67 Hathaway, Osmanl Msrnda Hane Siyaseti-Kazdallarn Ykselii, s. 5,6. 68 Jane Hathaway, Egypt in The Seventeenth Century, The Cambridge History of Egypt Modern Egypt, from 1517 to The End of The Twentieth Century, Vol. 2, Edited By M.W. Daly, Cambridge, 1998, s. 3459. Ayrca bkz. Harris, Levant Bir Kltrler Mozaii, s. 125 -129, Yusuf Akura, Osmanl Devletinin Dalma Devri (18. ve 19. Asrlarda), TTK. Ankara, 1985, s. 25-28.

hayallerinden biri olmutu. Fransa iin Akdeniz ticaretinin byk nem arz etmesi, Avrupa Devletlerinin smrgeler elde etmek iin faaliyetlerde bulunmalar sebebiyle Franszlarn da Msra yerlemelerine ynelik projeler oluturulmutur. Btn bu projelere ramen Fransz monarisi, Msra saldrma cesaretini gsterememi ve Msr, Osmanllarn elinde kalmaya devam etmiti. Ancak Fransada ihtilal hkmeti kurulup siyasette yeni yntemler kullanlmaya baladktan sonra Msra sefer fikri yeniden ortaya atlm ve bu kez gereklemitir69. Oysa Msr, Fransann eski dostu olan Osmanl Devletinin bir eyaletiydi. Msr igal etmek demek Osmanl mparatorluunun taksimine girimek demekti. Fransann menfaati bu imparatorluun taksimini deil devamn gerektirmekteydi. Yine de Msrn Fransaya kazandrlmas ok nemli bir hadise idi. Msrn ele geirilmesi iin Fransa Hariciye Nazr Talleyrand, gerekli projeyi hazrlam ve Msr hakknda ayrntl bir rapor sunmutu. Talleyranda gre Fransann iktisadi kalknmas iin mstemlekelere ihtiyac vard ve bunun iin en uygun yerler Afrika sahilindeki adalar ile Msrd. Talleyrand iin Msr seferi, ngiliz ve Rus entrikalarna son vermek iin yaplacak ve tam manas ile Osmanl Devletinin lehinde olacaktr o kadar ki Osmanl Devleti, Msrn Franszlar tarafndan igalini byk bir hizmet olarak grecek ve bu sebeple Franszlara minnettar kalacakt. Nitekim Franszlar skenderiyeye ayak bastklarnda bu seferi, Padiaha kar deil ona kar koyan Klemen Beylerine kar yaptklarn iddia edeceklerdi70. Talleyrand, yaplacak Msr seferinin Fransaya salayaca yararlar ve hedefleri konusunda unlar belirtmekteydi; Tabiatn Fransaya pek yakn yerde bulundurduu Msr, gerek Hindistan gerek dier yerlerin ticareti bakmndan bize snrsz yararlar sunmaktadr. Bundan baka iklimi ve topra ile Bat Hindistandaki smrgelerimizin yerlerini alabilir... Niin dostluu pheli olan ve yklmas yakn bulunan bir devlet iin kendimizi daha fazla feda edelim? Msr, Trkiye ii hibir deer ifade etmemektedir. Trkiyenin oradaki otoritesi bir glgeden ibarettir. Esasen ilk darbeleri Osmanl mparatorluuna indirmek sz konusu deildir. Zira bu, hem drstlk ve iyi niyete aykr der ve
69

Fransann Msr seferinden nce ortaya atlan projeler hakknda bkz. Karal, Fransa Msr ve Osmanl mparatorluu (17971802), s. 2931. 70 Talleyrandn Msr hakknda hazrlad raporun tam metni iin bkz. Karal, Fransa Msr ve Osmanl mparatorluu (17971802), s. 4446.

Yakndouda Cumhuriyet Hkmetinin temsilcileri ile orada yerlemi Franszlarn geleceini tehlikeye koyar hem de ngiltere ile iki imparatorluu (Avusturya ve Rusya) Fransaya kar birletirir71. Anlalaca zere Fransann Msr seferinin asl amac, Hindistan ticaretinin nn keserek Fransann sava halinde olduu ngilterenin gcn krmak ve Osmanl topraklarndan pay almakt72. Msr seferine askeri birliklerin yan sra bu lkenin eski uygarln ve eitli ynlerini incelemek zere 175 bilim adam ve uzman elik etmekteydi. Napoleon, Msra ynelik byk hedeflerini gerekletirmek iin halkn inanlarna ve geleneklerine nfuz etmek yolunu semitir. Napoleon, 2 Temmuz 1798de 400 gemi ve 35 bin askerle skenderiye yaknnda karaya ktnda73 bu lkede kalc bir hakimiyet kurmak iin gerekli grd eyleri gerekletirmeye balamtr. Bu nedenle byk bir ktphane ve iki okul amtr bunlarn yan sra Decade Egyptienne (Msr Haftas) ve Le courier dEgypte (Msr Postas) ad ile iki gazete karttrm, bir tiyatro ve bir matbaa atrmtr74. Bu igale ilk olarak Memluklu Murat ve brahim Beyler kar kmlar ancak Franszlar karsnda baarl olamamlardr. Bylece Napoleon, Kahireye girmi ve nce halk yattrmak ve ulemay yanna ekmek iin eitli divanlar oluturmutur. Halkn desteini salamak iin onlar Osmanl Ynetiminden ve Memluk askerlerinden kurtaracan vaat eden bildiriler yaynlamtr75. Napoleonun bu bildirileri Arapa idi ve Besmele ile balamaktayd. Bu bildirilerde zetle, halk Memluk zulmnden kurtarmak iin Tanr tarafndan grevlendirildiini, Tanrya ibadet ettiini ve Peygamber Muhammede, kutsal Kurana Memluklerden daha fazla sayg gsterdiini anlatmaktayd76. Ancak Napoleon, istedii destei bulamad gibi Akka kalesi

71

Heyet, Napolyon Bonapartenin Msr ve Suriye Seferi, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, Osmanllar, c. 11, s. 263. 72 BOA. HAT, 6945, (1214). smail Soysal, Fransz htilali ve Trk- Fransz Diplomasi Mnasebetleri (17891802), Ankara, 1964, s. 182- 183. 73 Harris, Levant Bir Kltrler Mozaii, s.129. ayrca bkz. Hourani, Arap Halklar Tarihi, s. 316. Atilla etin, Kavalal Mehmet Ali Paann Msr Valilii, Osmanl Belgelerine Gre, stanbul, 1998, s. 14-15. 74 inasi Altunda, Kavalal Mehmet Ali Paa syan ve Msr Meselesi 1831-1841 I. Ksm, T.T.K., Ankara, 1988, s. 21. 75 Enver Z. Karal, Osmanl Tarihi Nizam- Cedit ve Tanzimat Devirleri 1789- 1856, c. V, T.T.K. Ankara, 1999, s. 25. 76 Bessam Tibi, Arap Milliyetilii, (ev. Takn Temiz), stanbul, 1998, s. 99-100.

nlerinde Cezzar Ahmet Paann banda bulunduu Nizam- Cedit askerlerine Mart 1799da yenilmi ve bu yenilginin ardndan ilerlemeyi durdurmutur77. Dier taraftan Hindistan yolunun tehlikeye girmesiyle ngiltere, Franszlara kar Osmanl Devleti ile ittifak yapma giriimlerinde bulunmutur. Amacnn Msr kurtararak Osmanl Devletine iade etmek olduunu bildirmi ve yan sra Osmanlnn askeri gcn desteklemek iin topuluk ve mhendislik bilimlerinde tannm bir ka nefer ve generali de Babliye gndermitir78. Ayrca Msr tekrar Osmanl hkimiyetine kazandrmak iin Osmanl Devlet Adamlar, 23 Aralk 1798de Rusya ile bir antlama imzalamlardr. Rusya, bu antlama ile donanmasn boazlardan geirip Akdenize indirerek blgedeki gcn gstermitir. Rusyann Osmanl Devleti ile ittifak kurmasnn dier sebepleri ise unlardr; a) Malta valyeleri, Rus arnn himayesine girmilerdi. Napolyonun Msra gelirken Maltay almas Rusya aleyhine bir olayd. b) Fransann Balkanlar ele geirmesinden duyulan korku. c) Napoleon, Msr ele geirirse Osmanl Devletini ykabilirdi. Oysa Rusya, Osmanl topraklarndan pay almay tasarlamaktayd. 5 Ocak 1799da ise benzer bir antlama ngiltere ile yaplmtr79. OsmanlRus ngiliz ittifakna kar sava kaybeden taraf Fransa olmutur. Napoleon, durumu gzden geirecei bahanesi ile skenderiyeye geldi ve Mays 1799da yanna ok miktarda gm ve altn alarak gizlice Msrdan kamak zorunda kalmtr80. Msrda bulunan General Klebere yazd mektupta, kendisinin Fransaya gitmesi gerektiinden sz ederek Msrn ynetimi iin General Kleberi vekil braktn ve eer alt aya kadar yardm gnderemezse Msr boaltmak zere Osmanllar ile bar antlamas
77

BOA. HAT, 5969, (1212). Tarihi Cevdet, stanbul, Matbaa-i Osmaniye, 1309, c. VII, s. 89-91. Cezzar Ahmet Paa, Msr iyi tanyor olmas ve baarl olacana duyulan inan sebebiyle Msr Valisi olarak atanmamtr. Burada ama, Onun daha sonra blgede hakimiyet kurma ihtimalini engellemektir. Bu nedenle serasker olarak grevlendirilmitir. Cezzar Ahmet Paa hakknda bkz. F. Emecen, Cezzar Ahmet Paa, TDV. A., c. 7, stanbul 1993, s. 516 -518. Ayrca bkz. Stanford J. Shaw, Ottoman Egypt in the Eighteenth Century The Nizamnme-i Msr of Cezzar Ahmet Paa, Harvard University, Massachusetts, 1962. Fransz igalinden sonra Msrn i durumu hakknda bkz. etin, Kavalal Mehmet Ali Paa, s. 19-25, Abdulrahman al-Jabarti, Ajaibl-Akhbar fil-Tarajimwal-Akhbar, (Trans. T. Philipp), Vol.III, Franz Steiner Verlag Stutgart, 1994, s. 13-94. 78 BOA. HAT. 12561, (1214). 79 Fahir Armaolu, 19. Yzyl Siyasi Tarihi (1789-1914), TTK. , Ankara, 2003, s. 57. 80 BOA. HAT. 13457, (1214).

imzalamaya yetkili olduunu bildirmitir81. Antlama artlar ierisinde Msrdan giderken top ve cephaneleri ile levazmlarn almak istei bata gelmekteydi. Osmanl Devleti bu istei kabul etmemitir ve Franszlar, Msr 1 Austos 1801 tarihinde boaltmlardr82. 1798 ylnda Msrn Napoleon tarafndan igali uluslar aras dengede byk bir deiiklik meydana getirmitir. Yakndou Arap dnyasnda Hallardan beri Avrupann gerekletirdii ilk giriim olarak bu sefer, yeni bir devrin balangcn iaret etmektedir. Franszlarn Msrdaki hkimiyetleri ksa srm olsa da Batnn Arap dnyasna dorudan mdahale devri bylece balamtr83. Franszlar, Msrda ksa sre iin kalm olsalar bile halkn desteini salamak iin slam geleneklerine sayg duyduklarn sylemiler ancak uygulamada buna dikkat etmemilerdir. Bonaparte ile halefleri, Msrllarn yasa ve geleneklerine sayg gsterilmesini zaman zaman dile getirmilerse de bu dnce, Msr smrmek amac ile atnca terk edilmitir. Msra maddi ve manevi anlamda yerlemeyi planlayan Franszlar, mevcut ynetici snfn yerine Fransz asll ve yerli memurlar yerletirince Msrn Hkmetini de toplumunu da byk bir deiime uratmlardr. Bu deiimin Msrn yerli halk iin anlam on altnc yzyldan beri ilk kez ynetime dorudan katlma frsat bulmu olmalardr. Bu seferin en nemli sonucu ise Osmanl-Fransz ilikilerinin kopmas ve III. Selimin 1798 Eyllnde, Fransann dmanlar ngiltere ve Rusya ile bir dostluk antlamas imzalamas olmutur84.

81 82

BOA. HAT. 12584, (1204). BOA, HAT, 14142, (1214). Mustafa Nuri Paa, Netayicl-Vukuat, c. III-IV, s. 200209. Ayrca bkz. Karal, Fransa Msr ve Osmanl mparatorluu (17971802), s. 5197. ayrca bkz. George A. Haddad, A Project for The Independence of Egypt, 1801, Journal of The American Oriental Society, Vol. 90-2, Oxford, 1970, s. 169-269-178. 83 Bernard Lewis, Uygarlk Tarihinde Araplar, slamiyet ncesinden Hz. Muhammet ve slamiyetin Douuna, Fetihler andan Gnmze Ortadou ve Avrupada Araplar, stanbul, 2006, s. 242-243. 84 Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, c. 1, s. 326 -328. ayrca bkz. Karal, Osmanl Tarihi, c. V, s. 27-38. General Kleberin 1798-1800 tarihleri arasnda Msr ile ilgili olarak dnceleri iin bkz. Kleber, Kleber en Egypte 1798-1800, Presentation et notes par Jacques et Henry Laurens, Insttut Franais Darchelogie Orientale, 1995.

BRNC BLM 1. MISIRDA DAR TEKLAT VE NFUS 1.1. Msrn dari Taksimat: Msrn corafi durumu teden beri, snrlarnn belirlenmesinde olduu kadar dhili blgelerinin taksimatnda da etkili olmutur. Corafi zelikler Msr doal olarak ikiye ayrmtr. Bylece Msr, esas itibariyle kuzeyde Aa Msr ve gneyde Yukar Msr diye bilinen iki ana blgeye ayrlm olup, bu blgeler arasnda Kahire ehri bulunmaktadr. Aa Msr ayn zamanda el-Vechl-Bahri ve Yukar Msr elVechl-Kbli olarak da anlmaktadr. Aa Msr, Nilin iki kolu arasnda Garbiyye ve Menufiyye, Deltann dou tarafndan Sina lne kadar uzanan arkyye, Deltann batsndan Sahraya kadar uzanan Buhayra adyla ksma ayrlrd. Yukar Msrda ise Kahirenin gneyinden Nubyaya kadar Nil zerinde uzayan ve Said adyla bilinen byk bir blge yer almaktayd85. Osmanllar dneminde de idari blnme, bu blge esasna uygun olarak tanzim edilmitir. Baka bir deyile Osmanl Devleti, Msrn fethinden itibaren Memlukler dneminde yrrllkte olan idari taksimat pek deitirmeden devam ettirmitir. Hatta Msrn bu genel idari taksimat, zamanmza kadar da fazla deiiklie uramamtr. Yukarda isimleri zikredilen idari blgeler, ancak Msrn siyasi ve iktisadi durumuna gre zaman zaman baz deiiklikler gstermitir. yle ki Hayr Bey zamannda elVali (el-Vaht) adyla yeni bir vilayet oluturulmu, Veziri-Azam brahim Paa ise Msrda idari slahatta bulunurken Arap eyhleri ile istiareden sonra merkezi Asyut olan Said blgesini sancak olarak mer oullarna tevcih etmitir86. Osmanl Devletinin Msrn idari taksimatnda byk deiiklikler yapmamasnn sebebi, fethettii lkelerin idari taksimat ile ilgili izledii politikadr. Bu politikann balca zellii, yeni fethedilen blgelerde corafi, iktisadi, sosyal zelliklere uygun bir tarzda olumu bir idari taksimat mevcutsa bunu devam ettirmekti. Bu itibarla da Msrn
85 86

emsettin Smi, Kmusul Alm, c. 6, Ankara, 1996, s. 4296. Jane Hathaway, Osmanl Msrnda Hane Politikalar, Kazdallarn Ykselii, (ev. Nalan zsoy), stanbul, 2002, s. 1-8. Ayrca bkz. C. H. Becker, Msr, MEB. A, c. 8, stanbul, 1978, s. 228-233.

fethinden itibaren Memlukler devrinde geerli olan idari blnmeyi pek deitirmeden devam ettirmitir87. Buna gre Fatmilerden nce Msrda idari taksimat birlii olarak kur88 ve Fatmilerden sonraki devirde amal grlr. Sonradan amal, mdriyet olarak adlandrlmtr. Osmanllar, Msr aldktan sonra topra, 24 krat oluturan 13 alt eyalete blen Memluk sistemini korumulardr89. Osmanllarn ilk dneminde Msr Eyaletinin snrlar, douda Sina Yarmadas (buradaki Ari ve Han- Yunus Kaleleri Msra tbi idi), batda Libya l, kuzeyde Akdeniz sahilleri, gneyde ise Asvana kadar uzanyordu. Ancak gney snr sabit kalmam, Sleyman Paa dneminde (H. 931-941 M.1525-1535 ve H. 943-945 M. 1536-1538) Yemene gidildiinde Kusayr (Kzldeniz sahilinde) ve brim de (Asvann gneyinde) Msra dahil edilmiti. Bylece Msr Eyaleti daha evvelki idari yapya uygun olarak birka vilayete veya dier adyla keufyete taksim edilirken nemli baz blgelerde sancaklar kurulmutur90. Grld zere Osmanl Devleti, daha nce de ifade ettiimiz gibi, Msrda klasik Osmanl sistemini yeniden kurmak yoluna gitmemi, hem mevcut Memluk dzeni hem de Osmanl ynetiminin baz zelliklerini ieren yeni bir ynetim stratejisi belirlemitir. Belirlenen bu stratejinin bir dier amac ise Osmanl askeri ile Memlukleri uzlatrmakt91. Msrn idari taksimat ile ilgili ilk esasl deiiklikler Mehmet Ali Paa tarafndan gerekletirilmitir. Mehmet Ali Paann 1813te balatt bu yeni idari
87

Seyyid Muhammed es-Seyyid Mahmud, XVI. Asrda Msr Eyaleti, stanbul, 1990, s. 146. lyas elEyyubi, Tarihu Msr fi Ahdil-Hidiv smail Paa, min sene 1863 ila sene 1875, c.1, Kahire, 1990, s. 6065. James Philips, A History of The Revolt of Ali Bey Against The Ottoman Porte, London, s. 2-4. 88 Kyler, kasabalar anlamndadr. Bkz. Ferit Develliolu, Osmanlca-Trke Lgat, (Yay. Haz. Aydn Sami Gneyal), 11. Bask, Ankara, 1993, s. 527. 89 Hathaway, Osmanl Msr, s. 7. Ayrca bkz. Becker, Msr, MEB. A, c. 8, s. 228-233 Ayrca bkz. P. M. Holt, The Beylicate in Ottoman Egypt During The Seventeeth Century, BSOAS, c. XXIV, Hertford, 1961, s. 219. 90 Donald E. Pitcher, Osmanl mparatorluunun Tarihsel Corafyas, (ev. Bahar Trnak), stanbul, 1999, s. 203. Seyyid Muhammed, XVI. Asrda Msr Eyaleti, s. 146, ayrca bkz. lyas el-Eyyubi, Tarihu Msr, s. 60-65 ayrca bkz. P. M. Holt, The Beylicate in Ottoman Egypt During The Seventeeth Century, BSOAS, c. XXIV, s. 218-219. 91 Hathaway, Osmanl Msr, s. 8. Pitcher, Tarihsel Corafya, s. 203. Seyyid Muhammed, XVI. Asrda Msr Eyaleti, s. 146. lyas el-Eyyubi, Tarihu Msr, c. 1, s. 60-65.

yaplanmann amac, blge saysn azaltmak ve bylece merkeziyeti, otokrat idare tarzn kurmakt. Yapt dzenlemeler neticesinde Msrda, 1840da yedi mdriyet (blge) bulunmaktayd. Aa Msrda Kahire ve skenderiye muhafzlklarndan baka Buhayra, Menufiyye Dakhaliyya, arkyye ve Orta ve Yukar Msrda Fayyum dahil olmak zere Beni Suveyf, Minya ve sna bulunmakta idi. Mehmet Ali ldnde Msrda 14 mdriyet vard. Her biri bir mdr tarafndan idare edilirdi. Yine de bu dnemde Msrn kasaba ve ehirleri muhafzlk olarak zel bir statye kavuturuldu. Mehmet Ali Paann lmnden sonraki yirmi yl iinde be yeni valilik daha oluturuldu. 1854e kadar Kahire gl bir ynetici ev halk snf tarafndan idare edilirken Kasm aynda bu sistem kaldrlm ve Kahire, ayr bir valilik olarak dzenlenmitir. Kahire Valiliini 1855de El-Ari, 1866da Port Said, 1870de smailiye valiliklerinin oluturulmas izlemitir. smailiye ve Port Saidin valilik yaplmasnn ardndan Svey Kanal almtr. nk zirai ve ticari anlamda meydana gelen byme, bu dzenlemeleri gerekli klmtr. Mehmet Ali Paann Msr Valiliinden smail Paann Hidivliine kadar geen sre ierisinde Msra hkim olan yneticiler, merkezi otoriteyi gl tutmay baaramamlardr. smail Paa dnemine gelinceye kadar idari blnmede ok ciddi bir yenilikle karlamamaktayz. Ancak Mehmet Ali Paadan sonra Msr tarihine ikinci byk reformist olarak geen Hidiv smail Paa, yeniden gl bir idari mekanizma oluturmak maksadyla Msr byk daireye ayrmtr; 1. El- Bahri; Buhayra, Ciza, Kalyubiyye, arkyye, Menufiyye, Garbiye ve Dakhaliyya Mdriyetlerini kapsar 2. El- Vustani; Beni Suveyf, Fayyum ve Minya Mdriyetleri 3. El-Said; Asyut, Circa, Kana ve sna Mdriyetlerinden olumutur. Kahire, skenderiye, Dimyat, Reit, El-Ari, Port Said, Svey ve Sevakin muhafzlk olarak kalmtr92.

92

J. H. Kramers, Mehmet Ali Hnedn Devri ve stiklal (XIX.Asrdan tibaren), MEB. A, c. 8, stanbul, 1978, s. 258-259. Ayrca bkz. lyas el-Eyyubi, Tarihu Msr, c. 1, s. 65-66. inasi Altunda, Mehmet Ali Paa, MEB. A., c. 7, s. 577.

1871 ylnda ise, Msr Slnmesinden edinilen bilgilere gre, Msr idari bakmdan be ksma ayrlmakta idi; 1. Msr- Sfl 2. Msr- Vst 3. Msr- Uly 4. Sdan 5. Musavva ve Sevkin Bu ksmlarn idari yaplar ise yleydi; Msr- Sfl; 6 Mdriyet (eyalet), 29 kaza, 2187 kyden olumaktadr. 1. Mdriyet-i Buhayra: Merkezi Demenhur, 4 kaza, 440 karye 2. Kalyubiyye; Merkezi Kalyub, 3 kaza, 150 karye 3. arkyye; Merkezi Zekazik, 5 kaza, 399 karye 4. Menufiyye; Merkezi eybin El-Kum, 4 kaza, 322 karye 5. Garbiyye; Merkezi Tanta, 9 kaza, 466 karye 6. Dakhaliyye; Merkezi Mansure, 4 kaza, 466 karye Msr- Vsta; 4 mdriyet, 6 kazadan olumaktayd; 1. Cize; Merkezi Cize, 3 kaza, 160 karye 2. Ben Suveyf; Merkezi Beni Suveyf, 3 kaza 3. Fayym; Merkezi Fayym 4. Minye ve Beni Mizar; Merkezi Minye, 3 kaza

Said (Msr- Uly- Yukar Msr): 4 Mdriyet, 15 aksmdan olumakta idi; 1. Asyt; Merkezi Asyt, 6 kaza 2. Circ; Merkezi Shc, 4 kaza 3. Kana ve Kuseyr; Merkezi Kana, 3 kaza

4. sn; Merkezi sn, 2 kaza Sdan: Msra bal olarak ynetilen, idarecisi Msr Hidivi tarafndan atanan bir blgedir. Hartm: Bu vilyet 6 mdriyete blnmtr; 1. Dankala ve Berber 2. Tk 3. Hartm 4. Senar 5. Kordufan 6. El-Ceralebeyz El-Bahrl Ebyt Musavva ve Sevkin: Bu blgeler de Msr Hidivi tarafndan atanan bir ynetici tarafndan idare olunmakta idi. Khire, skenderiye, Reid, Dimyat, El-Ar, Svey, smiliye, Port Said, Sevkin, Musavva ve Useyr ise muhfzlar eliyle ynetilmekteydi. Her mdriyet merkezinde bir bahekim ve bir bamhendis bulunmaktayd. Kazalarda ise yine doktorlar ve mhendisler bulunurdu ve her mdriyette bir hastane ve bir zbta kona ayrca meclis kona vard. Bunlardan baka idareyi tefti iin bir mfetti ve iki mfetti yardmcs ve kprleri ve kanallar kontrol etmesi iin yine iki mhendis ve halkn saln kontrol etmek iin de iki doktor grev yapmaktayd93. 1. 1. 1. Vilayetler (Keufiyyetler): Msr bir ziraat lkesi idi. Ancak burada verimli bir ziraat yaplabilmesi iin dzenli kanallara ve bentlere ihtiya vard. Bu da ancak organize bir alma ile temin edilebilirdi. Bunu gz nnde tutan Osmanl Devleti, Msr Memluklerinden faydalanarak lkeyi idari ksmlara kiflikler olarak ayrmtr94.
93

Msr Slnmesi 1871, Yayna Hazrlayanlar, Mustafa ztrk, Sevda zkaya zer, Frat niversitesi, Ortadou Aratrmalar Merkezi Yaynlar, No. 10, Tarih ubesi Yaynlar No. 9, Elaz, 2005, s. 5-7. 94 inasi Altunda, Osmanl mparatorluunun Vergi Sistemi Hakknda Ksa Bir Aratrma, ADTCFD, c. 5, s. 2, Ankara, 1947, s. 195.

Bu vilayetler (keufiyyetler), XVII. yzyln banda yleydi; arkyye Vilayeti, Garbiyye Vilayeti, Menufyye Vilayeti, Buhayra Vilayeti, Tarana Vilayeti, Katya Vilayeti, Cize Vilayeti, Atfhiyye Vilayeti, Feyyum Vilayeti, Behnesaviyye Vilayeti, Emunin Vilayeti, Menfelutiyye Vilayeti, el-Vahat (el-Vah) Vilayeti95. XVII. yzylda Garbiyye, Menufiyye, arkyye, Buhayra, Circa96. Circa vilayeti iktisadi bakmdan nem arz etmekteydi. Bu nemi zellikle tahl retiminden kaynaklanmaktayd. Bu idari birimlerin yneticileri Kahirede oturmakta idiler. Baz vakitlerde grev yerlerine dnerlerdi. Ancak Circa hkimi olanlarn kendi yerlerinde ikamet etmeleri zorunlu idi. El-Vahat vilayeti ise Hayr Bey zamannda oluturulmutur97. Msrda sancak ve vilayetlerin idarecilerinin tayin ve ibkalar, beylerbeyilerde olduu gibi Tut ayndan itibaren yaplrd98. Vilayet idarecileri Memluk merasndan olan sancakbeylerinden veya unvan bey olan kiflerden tayin edilirlerdi. Bu be vilayetin idaresi iin daima hkimler tayin edilirken dier vilayetlerde ise Memluk emirleri kif rtbesiyle idare ederlerdi. Bu be vilayetin idarecilerinin tayin ve rtbelerinin terfi ettirilmesi ise merann mevereti ve beylerbeyinin tayini ve merkezin tasdiki ile olurdu. Vilayet idarecilerinin grev sreleri bir yl olup, sreleri bitince duruma gre grev sreleri uzatlrd. Vilayet hkimleri azledildiklerinde beylerbeyiler gibi muhasebeleri grlrd. Yerlerine vekil olarak bir kaymakam tayin edilirdi99. Vilayet yneticilerinin en nemli grevleri, vilayette bulunan miri kprleri muhafaza etmek, beldelerin sulanmasn salamak, fellahlar100 urbann ve bakalarnn zararndan korumak, vilayeti dahilinde adaletle hkmetmek ve vilayet zerine kararlatrlan vergiyi hazineye gndermekti. Vilayet yneticisi baarsz olduunda ya da bir su ilediinde cezaya arptrlrlar, hapsedilirler ve hatta katledilirlerdi101.

95

Vh; l ortasnda mnbit ada demektir. Avrupa dillerinde Oasis diye yazlmaktadr. Msr vhat eski Rumlar vaktinde Byk Vh ve Kk Vh diye ikiye ayrlmakta idi., Msr Slnmesi 1871 , s. 3. 96 Stanford Shaw, The Financial And Administrative Organization And Development Of Ottoman Egypt, 1517-1798, Princeton, 1962, s. 60-61. 97 mer Ltfi Barkan, XV. Ve XVI. Asrlarda Osmanl mparatorluunda Zirai Ekonominin Hukuki ve Mali Esaslar, I, Kanunlar, stanbul, 1943, s. 360. ayrca bkz. Shaw, The Financial, s. 15 98 zen Tok, XVII. Yzylda Msr Eyaleti, Erciyes niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, (Baslmam Doktora Tezi), Kayseri, 2003, s. 60-63. 99 Tok, XVII. Yzylda Msr Eyaleti, s. 65. 100 ifti anlamnda kullanlmaktadr. 101 Tok, XVII. Yzylda Msr Eyaleti, s. 66.

1. 1. 2. Sancaklar: XVI. asrn balarnda, Msr Eyaletinde, skenderiyye, Cidde ve Asyut olmak zere sancak bulunmaktayd. 1567-8e kadar brim, Asyut (Suyat) sancana bal bir kaza iken, daha sonra Msra bal bir sancak olmutur102. XVII. asr balarna kadar, Msr Eyaletini meydana getiren blgeler deimemi ise de idari, iktisadi ve siyasi artlara gre Aa ve Yukar Msrn vilayet ve sancaklarnn idari durumunda zaman zaman deiiklikler yaplmtr. XVI. asrn balarnda Kalyub, Bilbis ve Dakhaliyye, Aa Msrn vilayetleri olarak gsterilirken, bu asrn sonlarnda Kalyub blgesi kiflik, Bilbis ve Dakhaliyye blgeleri de Eminlik olarak arkiye Vilayetine ilhak edilmiti. Fetihten beri, Mansure blgesi de arkyye Vilayetine tbi idi. Ancak XVI. asrn ortalarnda, arkyyeye ball devam ederek ayr bir vilayet haline gelen Mansureye tbi olan Feraskr mntkas 1569da mstakil bir vilayet olmusa da 1590da Menzile ve Feraskr Vilayetleri, slah edilmek zere tekrar Mansure Kifliine balanmtr. 1590-159lde Buhayra Vilayetine tbi blgelerden olan Terrane mntkas da Buhayraya balanarak ayr bir kiflik olmutur103. XVI. asrn sonlarnda, Atfihiyye ve Behnesaviyye, Fayyumdan ayr vilayetlerdi. Msrn fethinden beri, mstakil bir iklim olup, daha sonra Msr livalarndan saylan Said Vilayeti, gney blgelerinin asi Araplardan muhafazasn temin etmek zere brim Sancana balanm daha sonra brim, mstakil bir vilayet olmutur. Said Vilayetinden ayrlan Asyut Blgesi de sonraki yllarda tamamen mstakil bir vilayet haline getirilmitir104. XVII. yzyln balarnda Msr Eyaletinin mlki taksimatnda yer alan sancaklarn isimleri yle idi; skenderiye Sanca, Dimyat Sanca, Reid Sanca, Svey Sanca, Cidde Sanca, Asyut Sanca, brim Sanca. skenderiye, Dimyat, Reid ve Svey sancaklar da idari bakmdan zellikli idi. Bu blgeler, Msr
102 103

P. M. Holt, Egypt and Fertile Crescent 1516-1922, A Political History, Londra, 1966, s. 53-54. Seyyid Muhammed, XVI. Asrda Msr Eyaleti, s. 149. Ayrca bkz. Holt, Egypt and Fertile Crescent 1516-1922, s. 15. 104 Seyyid Muhammed, XVI. Asrda Msr Eyaleti, s. 150.

Beylerbeyine bal olmayp merkezden buraya skenderiye Kaptan, Dimyat-Reid Kaptan ve Svey Kaptan olmak zere 3 kaptan gnderilirdi. Ancak baz idari iler iin Msr Beylerbeyi bu sancaklara mdahil olurdu. Deniz kysnda olan sancakbeylerinin en nemli grevi idaresi altndaki sancan sahil gvenliini salamak ve denizden gelebilecek tehlikelere kar hazrlkl olmakt. Bundan tr Msr Beylerbeyi, buralarn ihtiyac olan gemi ve levazmat tedarik etmekteydi. Btn vilayetler, kifler veya hkimler tarafndan idare edilirken limanlar olan sancaklar ise kaptanlar tarafndan idare edilmekte ve liman sanca olan skenderiye, Dimyat ve Svey, dorudan doruya merkeze bal bulunmaktayd. Bu sancakbeyleri Kaptan- Deryann emrinde sefere kmakla grevli idiler. Mstakil bir kaptanlk olan Svey Donanmasnn amiraline de kaptan denilmekteydi. Svey Sancakbeyine Hint Kaptan, Msr Kaptan, Svey Kaptan, Bahr-i Ahmer Kaptan da denilmekteydi. Dorudan doruya Divn- Hmyna ve sadrazama bal idi. Kendisine Kaptan- Derya emir veremezdi. Svey Sancakbeyinin en nemli grevi, haclarn Sveyten Ciddeye naklini salamak, Msrdan Haremeyne gnderilen emtiann ulamasn temin etmekti. Svey Kaptan Msr hazinesinden ylda 12 kese ake alrd. Svey Kaptan ayn zamanda Haremeyne gnderilmek zere Svey Limannda toplanan byk miktardaki hububatn gvenliini ve vaktinde Sveyten gemilerle Haremeyne gnderilmesini salamaktayd105. Ayrca Osmanlnn Msr fethinden beri Dimyat, Barollus ve Reid Blgeleri, skenderiye Sancana tbi olmusa da daha sonra Dimyat ile Reid ayr sancaklar haline gelmitir. Daha sonra ise skenderiyeye tekrar balanan Dimyat ve Reid 1572de mstakil birer sancak olmutur. Ancak XVII. asrn balarnda Reid Blgesi bazen skenderiye Sancana bazen de Dimyat Sancana balanrd. Bununla beraber, Osmanl Devleti, Msr fethinden itibaren Svey Blgesine zel nem gstermi ve burada faaliyette bulunan Portekizlilerin taarruzlarndan korumak iin blgeye bir tersane kurulmu ve yeni bir donanma ina edilmitir106. Bylece Msr eyaleti, Osmanl Devletinin dier eyaletleri gibi, sancaklara taksim edilmeyip genellikle vilayetlere blnmse de eyaletin snrlarnda bulunan
105 106

Tok, XVII. Yzylda Msr Eyaleti , s. 62-65. Seyyid Muhammed, XVI. Asrda Msr Eyaleti, s. 152-153.

stratejik blgelerde ancak muhafaza amacyla birka sancak tekil edildii anlalmaktadr. XVI. asrn sonlarnda ve XVII. asrn balarnda Eyaletin idare merkezi olan Kahire ile beraber idari blgeleri 12 vilayet (arkyye, Garbiyye, Menfiyye, Buhayra ve Tarrana, Katya, Ciza, Atfihiyye, Fayyum, Behnesaviyye, Emunin, Menfelutiyye ve el-Vahat) ve 7 sancaktan (skenderiye, Dimyat, Reid, Svey, Cidde, Asyut ve brim) ibaret idi107. Blgede bulunan mdriyetlerin havi olduu ehir, kasaba ve karyelerin miktarlar aada verilen tablodaki gibidir108; Tablo 1: Msrda Bulunan Mdriyetlere Ait ehir, Kasaba ve Kyler
Mdriyet Buhayra ehir ve Kasaba 22 Kariye 253 Kaza Tecile ir ahit Asf Dalencat Demenhur Ebu hums Kaniyat brahimiye Minyetlkamh Babis Savah Arin Meyt gamr Meyt semnut Sefilavin Degris Farsekur Mansure Zefti Santa Mahletu Menuf Besyun Mendure Elhaletlkebri Kefrleyh Bile Biladl arz arkyye Biladlarz garben Aklimlberlis Abri Kalyub Tuh

arkyye

11

429

Dakhaliyye

437

Garbiye

36

484

Kalyubiye

159

107 108

Seyyid Muhammed, XVI. Asrda Msr Eyaleti, s. 153. emsettin Smi, Kmusul Alm, c. 6, s. 4293-4304.

Menufiye

13

331

Asyut

281 kariye 14 vh

Beni Suveyf Fayyum Ciza Minya

5 1 3 2

69 86 kariye 5 vh 160 259

Circa

188

Kana

152

sna (hudud)

87

Emun Meyk Menuf ebinsekkum Menvi Dirert Menuf Eynub Suyut Ebu tec Devir Yepa Beni Suveyf Zaviye Senurus Tabhar Avsim Cizre Yederin Fa Mefga Beni mezad Kanunsa Minya Tama Tayta Suhac Mniye Circa Yerdisi Farut Dena Kana Kus sna Edfu Asvvan Kenuz Hazfa

115

3344

Tablo 2: 1878de Msrn Vilayetleri109

Aa Msr El-Buhayra El-Garbiyye El-Menufiyye El-Dakhaliyye El-arkye, El-Kalyubiye El-Ciza Beni Suveyf El-Fayyum El-Minya ve Beni Mizar

Yukar Msr

109

F. Robert Hunter, Egypt Under The Khedives 1805-1879 From Household Government to Modern Bureaucracy, University of Pitsburgh Press, s. 42.

Asyut Circa Kana sna

1. 2. XVI. Yzylda Beylerbeyilik Olarak Msr: Daha nce ifade ettiimiz gibi Osmanl Devleti geleneklerine gre, fethedilen lkelerin eski nizam, ksmi dzenlemeler ile muhafaza edilebilmekteydi. Nitekim Msrda da Memluklar devrinden kalan kanun ve uygulamalar slah edilmi ve Osmanl sistemine uygun hale getirilerek tatbik edilmitir110. Msrn fethini tamamlayan Yavuz Sultan Selim, Msrda Osmanl hkimiyetini salamlatrmak iin Osmanl Devletine itaat edenlerden faydalanmak ve itaat etmeyenlerin nfuzunu ortadan kaldrmak yolunu benimsemi, Msrn idari dzenini oluturmak iin de daha nce uygulanan idare sistemi hakknda bilgi toplamtr111. Kahirede sknet salandktan sonra Msr Beylerbeyliine, Msr seferi srasnda yararlklar grlm olan Vezir-i Azam Yunus Paa tayin edilmi ise de mal ve para toplama hrs yznden azlolunmutur112. Osmanlya itaat etmi olan Memluk Beylerinden Hayr Bey, Yunus Paann azlinden sonra Msr Beylerbeyliine getirilmitir113. Msrn fethini takiben Osmanl idarecileri, eyaletin i ilerini adet ve kanunlar ve halka muamele slubunu kavrayncaya kadar Kahireye bal sancak ve blgeleri, Osmanllara itaatlerini salamak zere Memluklu Kiflere ve mahalli eyhlAraplara brakm, Akdeniz ve Kzldeniz zerinde bulunan skenderiye ve Cidde gibi nemli limanlar ise sancakbeylerine tevcih etmilerdir. Vilayetlerin idarecileri olan Memluklu Kifler, eyhl-Arap isyanlarn sona erdiremedikleri iin azledilerek yerlerine sancakbeyleri tayin edilmise de bir netice alnamadndan vilayetlerin idaresi

imparatorluun teekkl ettii sahalara ait eski devir ve devletlerden intikal eden rf ve adetler, Osmanl Devrinde de yazlm eitli kanunnamelerde kendilerine bir yer ayrabilmilerdir. bilhassa bir ksm Trk ve slam devletlerinden zapt ve ilhak edilmi olan lkelerden byk bir ksmnda bazen eski kanunlarn hi deitirilmeden aynen ve eski isimleriyle muhafaza ve tatbik edilmi olduu grlmektedir. Barkan, Kanunlar, s. LXIV-LXVI. 111 S. J. Shaw, The Land Law of Ottoman Egypt (960/1553): A Contribution to the Study of Land Holding in the Early Year of Ottoman Rule in Egypt, Der slam, 1963, XXXVIII, s. 117. Ayrca bkz. brahim el-Mouelhy, Organisation et Foncionnement des Insttutons Ottomanes en Egypt (1517-1917), Conseil Supreme DAtatrk Pour Culture, Language et Histoire Publicatios de la Societe Turque Dhistore, Serie VII, No. 93, Imprimerie de la Societe Turque Dhistoire, 1989, s. 1-62. 112 S. Tansel, Yavuz Sultan Selim, Ankara, 1969, s. 197. 113 Seyyid Muhammed, XVI. Asrda Msr Eyaleti, s. 61, 62.

110

tekrar Memluklu Kiflere verilmitir. Yukarda iaret edildii gibi, eyalet merkezinin muhafazas, Beylerbeyinin idari ve askeri ilerine yardmc olmak zere birka muhafaza sancakbeyi istihdam edilmitir. Bunun yannda Akdeniz ve Kzldeniz sahillerini dman ve korsanlardan muhafazas iin skenderiye, Dimyat ve Ciddeye sancakbeyleri tayin edilmi, Svey ise kaptanlkla bir sancakbeyine verilmitir. Ayrca Said blgesi fetihten beri urban eyhlerine sancak eklinde tevcih edilmiken 1574ten itibaren Said, eyhl-Araplardan alnarak bir sancakbeyine verilmitir. Genellikle eyhl-Araplarn zapt ede geldii iklimlerin, sancakbeylerine tevcihi dnlmse de baz eyhl-Araplarn eskisi gibi ellerinde braklp sancak payesiyle tayin edildii de grlmtr114. Memluklu Sultanlnn son devresinde idari tekilat, kark bir hale gelip saltanatn yklmasna sebep olmutu. Msr fethettikten sonra Sultan Selim, burada Osmanl dzeninin ksa zamanda yerlemeyeceini anladndan Msrn eski tekilatn slah, eyalete uygun olanlarn ibk, Memluk saltanatna mahsus olanlarnn ise ya tadil ya da ref edilmesini emretmitir. Uzun mddet Klemen hkimiyetinde kalm olan Msrn Osmanl Devleti snrlarna katldktan sonra idari, ekonomik ve sosyal yapsnda ciddi bir deiiklie uramadn sylemek mmkndr. Yani Msrn rgtlenmesi, Osmanllarn mevcut eyalet kurumlar ile Memluk dneminden devralnm kurumlarn yeniden dzenlenmeleriyle olumutu115. Msrda Osmanl hkimiyetinin yerlemesi devresinde zaman zaman isyan eden Memluklar ve eyhl-Araplarn ou giriilen mcadelede yenilmiler ve kendilerinden sonrakiler, Osmanlya itaat etmek zorunda kalmlardr. Vezir-i Azam brahim Paa, Msrn idari tanzimi srasnda bu guruplardan idari ve mali gc olup fesada karanlar idam etmitir. Memluklarn ve eyhl-Araplarn Msrda kurmu olduklar tekilatn ve halk zerindeki nfuzlarnn krlmas ile balayan istikrar devresinde Msr Eyaleti, Osmanl kanunlarna uyum gstermeye balam ve bylece Msr halk huzura kavumutur. Bu dnemde, ihtiyalar zamannda karlanan askeri snf huzur ve emniyeti salamladr. Yine bu dnemde Msr Beylerbeylii, devletin
114 115

Seyyid Muhammed, XVI. Asrda Msr Eyaleti, s. 154-156. Andre Raymond, Yenierilerin Kahiresi, Abdurrahman Kethda Zamannda Bir Osmanl Kentinin Ykselii, (ev. Alp Tmertekin), stanbul, 1998, s. 19-33. Ayrca bkz. Atilla etin, Kavalal Mehmet Ali Paann Msr Valilii Osmanl Belgelerine Gre, stanbul, 1998, s. 13.

ve eyaletin ihtiyalarna gre hareket eden gvenilir kimselere verilmitir. Gerek eyaletin idarecilerini gzetlemeye memur Osmanl Muhafaza Beylerinin gnderdikleri raporlardan gerekse eyalet halknn ikyetlerinden durumu takip eden devlet merkezi, herhangi bir huzursuzluk ktnda inceleme iin mfettiler gndererek durumu tespit etmi ve huzursuzluu nlemeye almtr116. Msr Eyaletinde XVI. asrn ortalarndan itibaren idari huzursuzluk ve bozukluk ba gstermitir. Bunun sebebi, devlet merkezinde bu devrede suiistimallerin artm olmas ve bu bozulmann Msr Beylerbeyileri, kadlar, sancak beyleri ve muhafaza iin Msra gnderilen asker vastasyla Msra da sirayet etmi olmasdr. Nitekim XVI. Asrn sonlarna doru kapkulu mevcudu artarken devlet hazinesi bunlarn ulfelerini deyemez hale gelmi, saray masraflar artarken btenin dengesi bozulmutur. Ayrca erkes beyleri tekrar nfuz sahibi olarak vilayet kifliklerini iltizamla aldklar gibi oullar ve tbi memluklarn da askerin iine sokabilmilerdir. XVI. Asrn sonlarnda Osmanl Devleti merkezinde grlen idari bozukluklar ve asker fesadna kkl bir zm getirilmedii gibi Msrda idari ve mali bozulmalar da daha ok ceyb-i humyuna gnderilen irsaliye hazinesine etkileri bakmndan ele alnmtr. Bu nedenle eyaletin durumunu dzeltip, irsaliyeyi eksiksiz bir ekilde temin etmek zere geni yetkili beylerbeyiler grevlendirilmitir. Beylerbeyiler de idari ve mali slahattan ziyade her yl daha ok irsliye gndermek iin aba sarf etmilerdir117. XVII. Yzyln ortalarna kadar ise sk sk deien beylerbeyiler tam manasyla idari ve askeri huzuru temin edememiler ve nihayet Msr, yneticisi Bb- Ali tarafndan atanan ama i ilerinde bamsz olan bir eyalet konumuna gelmitir118. 1. 2. 1. Msr Beylerbeyinin Tayini: Osmanl Devletinin Ortadou blgesiyle ilgili siyasi ve iktisadi siyaseti bakmndan Msr Beylerbeyinin tayini nemlidir. Balangta, bu eyalete Kubbe vezirlerinden biri tayin edilmekteydi. XVI. asrn ilk yarsnda, Osmanl hkimiyetine giren Kzldeniz kylar, Yemen ve Habeistan blgelerinin zapt ve bu mntkada zaman zaman meydana gelen isyanlar sebebiyle, Msr Beylerbeyilerinin, daha nce
116 117

Seyyid Muhammed, XVI. Asrda Msr Eyaleti, s. 92-94. Seyyid Muhammed, XVI. Asrda Msr Eyaleti, s. 91-102. 118 Pitcher, Osmanl mparatorluunun Tarihsel Corafyas, s. 189.

burann, siyasi ve askeri durumunu iyi bilen veya bu blgede daha nce hizmet grm olanlardan seilmesini gerektirmitir. Daha sonra ise bu makamn vezaret payesiyle tevcihi teaml haline gelmitir. XVI. asrn sonlarndan itibaren, eyaletin iine dt alkantlar arttndan Padiaha ok bal ve ayn zamanda saray ve saltanatn Msrla olan ilgileriyle alakal zevatn Msr Beylerbeyi seilmesi tercih edilmi gibi grnmektedir119. Osmanl Devleti, Msr fethedip bir beylerbeyilik haline getirince, Msrn merkez ve blge ile olan ilikilerini salamada, devletin bu blgelerdeki hkimiyetini tesis etmede Msr Beylerbeyini birinci derecede sorumlu tutmutur. Bu bakmdan tayin edilen Msr beylerbeyine geni yetkiler tannmt. Zira Osmanl Devleti dahilinde bulunan deiik blgelerin merkezle olan ilikileri ve bu blgenin denetimi farkl dzeylerde gerekletirilmekteydi. Bu bakmdan merkeze en yakn ve merkezden sk denetlenebilen blgelerdeki kurumlar, stanbul blgesindeki yaplanmaya benzerken, merkezden uzaklatka kurumlar ve idari uygulamalar deimekte, bu da merkez ile yerel yaplar ve gler arasndaki deien dengeleri yanstmaktayd. Msr Beylerbeyi, Haremeyn, Kuzey Afrika, Yemen, Habe ve Kzldeniz ile ilgili konularda nemli rol oynamaktayd. Msra Beylerbeyi olarak vezir rtbesindeki kiilerin tayin edilmesinde, Msrn youn nfusa sahip olmas, iktisadi ve mali bakmndan nemi ve kltrel alandaki tesirinden kaynaklanan sebepler de rol oynamtr. Zira Msr, siyasi, stratejik ve ekonomik bakmdan Osmanl Devletinin en nemli eyaletlerinin banda gelmekteydi120. Msrda beylerbeyilik yapan paalarn buradan geri dndklerinde Divnda grev almalar mmkn idi. Bununla birlikte hapsedilmeleri, cezalandrlmalar da sz konusu idi. Msr Beylerbeyilii; vefat, liyakatszlk veya daha mhim bir vazifeye tayin sebepleriyle boalnca Divndan buraya uygun bir devlet adam atanrd. Bundan sonra yeni Beylerbeyi aday, Padiah huzuruna kabul edilir ve kendisine lzumlu tenbihat ve talimatta bulunulurdu. Eer Beylerbeyi baka bir eyalette grev yapmakta ise, nasl hareket edecei hakkndaki talimat, yazl olarak gnderilirdi. Eski Msr Beylerbeyi veya kaymakam, yeni beylerbeyi gelene kadar, eyaleti kontrol altnda bulundurmas,
119 120

Seyyid Muhammed, XVI. Asrda Msr Eyaleti, s. 101- 108. , Tok, XVII. Yzylda Msr Eyaleti, s. 20.

Msrdaki askere yeni Beylerbeyine itaat ve sadakatle hizmet etmeleri, civarda olup Msra bal meraya ise Msr Beylerbeyinin sznden kmamalar istenirdi. Beylerbeyinin gecikmeden ve sknt ekmeden Msra ulamas iin de yol zerindeki idarecilere gerekli yardmda bulunmalar emredilirdi. XVI. Asrn ilk yarsndan Msr Eyaletinin idaresi istikrarl bir hale geldiinden Beylerbeyilik sresi on bir yla kadar devam ettii halde daha sonraki devrede bu sre hemen hemen drt be seneden fazla olmamtr121. Msr Beylerbeyi, Msr bir mukataa olarak alrd. Giderlerden arta kalan merkeze gndermek ile sorumlu idi. stenilen miktardaki mebla temin edememesi durumunda a kendi kesesinden karlamak zorundayd. Msr Beylerbeyiliine tayin edilen beylerbeyiler, ayn zamanda vezir olduklarndan dolay kendilerinden Tu Caizesi ve Mansp Caizesi olmak zere iki trl vergi alnrd. Bu caizeler tayin edildikleri vilayetlere gre eitlilik arz ederdi. Msr Beylerbeyilii bu bakmdan caizesi en byk olan beylerbeyiliklerdendi. Msrdaki dzenlemeler ve merkez ile olan hkimiyet ilikisini belirleyen unsurlar arasnda, Sultann isminin Cuma Hutbesinde okunmas, Padiahn adnn sikkeler zerine yazlmas, muayyen olan yllk hazinenin gnderilmesi, talep edildiinde Msr askerlerinin merkezi orduya gnderilmesi hususlar yer alrd. Bu unsurlar yerine getirildii srece merkezi hkmet iin Msrda mahalli hususlarla ilgili dzenlemeler fazla sorun tekil etmemekteydi122. Beylerbeyi genellikle stanbuldan gelindiinde ve acil durumlarda deniz yolunu tercih ederdi. Deniz yoluyla gelen beylerbeyinin ilk dura skenderiye olurdu. Paa, deniz yoluyla geldiinde skenderiyede onu karlamaya avu kethdas ve Paa Mteferrikas ve Baavu giderdi. skenderiyede karlandktan sonra Reid Limanna gidilirdi. ayet kara yoluyla geliyorsa, am yolu zerinden Hankah mntkasndan Bulaka gelinir ve burada gn konaklanrd. Bulaktaki KasrlHlye geilirdi. Burada byk ziyafetler verilir, yeni beylerbeyi geldiinde eyalette bulunan Sancakbeyleri, Kifler, Arap eyhleri ve Eyalet Divn mensuplar ve sair asker de karlamaya karlard. Ayrca halktan ikayet veya haceti olanlar da

121 122

Seyyid Muhammed, XVI. Asrda Msr Eyaleti, s. 101-108. Tok, XVII. Yzylda Msr Eyaleti, s. 20- 24. Ayrca bkz. Michael Winter, Egyptian Society Under Ottoman Rule, 1517-1798, Londra, 1992, s. 20.

Beylerbeyinin huzuruna kp arzuhallerini sunarlard123. Havai fiek gsterileri eliinde enlikler tertip edilir, gece ise mam afiinin ziyaretine gidilir daha sonra sabahleyin Kahireye byk bir tren eliinde girilir ve Kalatl-Cebele klrd. lk Divn, Divn- Kaytbayda icra edilirdi. lk i olarak da Haremeyn meselesi grlrd. Divndan sonra iin aalar, Baavu, mlazimin karlarlar, yeni beylerbeyi grev yerine gelirken nceden tayin etmi olduu kaymakamn da paasnn Msra yaklat haberini aldnda kendisine mnasip hediyeler gnderirdi. Msr Beylerbeyinin karlanma trenleri Kahireye zg ve dier eyaletlerden farkllk arz etmekteydi. Baz ynleriyle gz kamatrc bu trenlerin zel bir nemi bulunmaktayd. Bu trenlerin maliyetleri Beylerbeyinin kesesinden kard. Bu, ayn zamanda bir imaj ve zenginlik gsterisi idi. Bununla beraber yaplan bu gsteriler, Memluk geleneklerinin de bir devam niteliinde idi124. 1. 2. 2. Msr Beylerbeyinin Grevleri: Greve balayan yeni beylerbeyinin harici meselelerle ilgili grev ve yetkileri genel olarak Osmanl Devletinin uygulad genel siyasetine gre ekillenirken eyaletin dahilindeki grev ve yetkileri de bata Msr Kanunnamesi olmak zere kendisine gnderilen hkmlerle belirtilirdi. Beylerbeyilerin balca yetkileri kanunnameler ile beylerbeyilik beratlarnda zetlenmitir. Beylerbeyiler, eyaletlerine Sultan tarafndan vekil tayin olunmulardr. Bu ynyle Msr Beylerbeyi, Msr Eyaletinde Padiahn mutlak vekili durumunda olup, sadrazamn lke genelindeki konumu gibi beylerbeyi de eyaletinde ayn konumda idi. Bu sebeple beylerbeyiler, eyaletlerindeki btn adli tekilatn ve sivil halkn hkimi ve valisi konumundaydlar. Beylerbeyi ayn zamanda paa rtbesi ile Osmanl askeri birliklerinin kumandan durumundayd. Padiahn btn icra yetkilerini temsil eden ve bu zelliinden tr vilayet valisi diye isimlendirilen beylerbeyiler Padiahn emirlerini ve kadlarn kararlarn yerine getirirlerdi. Beylerbeyiler, dzenin korunmas asndan ok geni yetkilerle donatlmlard. Sultann mahalli temsilcisi olmalar askeri ve sivil ilerde en st dzeyde idi. Sultann temsilcisi olarak Kalede ikamet
123 124

Tok, XVII. Yzylda Msr Eyaleti, s. 25. Ayrca bkz. Winter, Egyptian Society, s. 34. Dimitri Kantemir, Osmanl mparatorluunun Ykseli ve k Tarihi. c. III, (ev; zdemir obanolu), Ankara, 1979, s.388.

ederler ve vilayetin idaresinde gereken ihtimam gsterirler ve genel nizam ve emniyeti temin ederlerdi. Eyaletin idari, mali, kazai, askeri vb. olan grevleri yerine getirmede Msr Divnnda bulunan Divn yeleri tarafndan yrtlrd. Bu idarecilerin vazifelerini en iyi ekilde yerine getirmeleri, halkn huzur ve sknu, mbairlerin zulmden meni, eyalet gelirlerinin korunmas ve artrlmas hususunda dengeli bir siyaset takip etmesi Msr Beylerbeyinin en nemli grevlerindendi. Bunun yan sra Msr Kadsyla beraber dava ikyetlerini dinleyip, meseleleri halletmeye ve kadnn hkmlerini icraya alrd. Beylerbeyi, sancakbeyleri ve askerin slyne ve ulufelerini vermek gibi mhim mali ileri defterdar ve ruznameci vastasyla grp ilgili defterlere kaydedildii halde, rsaliye Hazinesi ile bizzat yakndan ilgilenmek durumundayd. Msr beylerbeyinin miri mal tahsilinde gereken nemi gstermesi gerekirdi. Bu bakmdan arazinin ekimiyle ilgilenmek durumunda olduundan Nilin tama olayn yakndan takip eder ve mmkn olduu kadar orak bir yerin braklmamas iin gerekli tedbirleri alrd. Beylerbeyiler, merkezin deiik konulardaki taleplerini yerine getirerek bunlar sonulandrrlard. Baz durumlarda, zellikle sefer masraflar iin merkezin nakit ihtiyacn karlamak zere beylerbeyilerin kendi mallarndan olmak zere para talep edildii de olurdu. Msr Defterdar ve kads hari, eyaletin btn asker ve idarecilerini tayin ve azle yetkisi olan beylerbeyi defterdar ve kadnn arz ettii tayin ve aziller ile ilgili kararlarnda merkezin gr alnrd. Msr Beylerbeyi, kendi eyaletinin yan sra Yemen, Habeistan gibi evre eyaletlerde grevlerinden ayrlm bulunan ehl-i rf taifesinin mlzemet iin stanbula gitmelerini salamak ve bunlarn Msrda kalp hazineye yk olmalarn nlemekle de sorumlu idiler. Beylerbeyi, Sultann en nemli temsilcisi olmas hasebiyle Divnn toplanmasnda ve feshedilmesinde tek yetkili kimse idi. Beylerbeyinin emirleri, Divndan ilgili yerlere gnderilirdi. Emirlerin icras iin yaplmas gereken hususiyetler de burada deerlendirilirdi. Beylerbeyinin faaliyette bulunabilmesi Divn yelerinin baarsna balyd. Mevkii icab Msr Beylerbeyi, yabanc devletlerin Msrla olan ticari mnasebetlerini merkezin siyasetine uygun olarak yrtmek durumundayd125. zellikle hac yolunun emniyet altnda tutulmas iin Cidde, Yenbu, Svey gibi iskelelerin gvenliinin salanmas Beylerbeyinin nemli grevleri arasnda idi. Msr Beylerbeyi, blgede stlenmi olduu grevinin neminden dolay Osmanl Devletinin
125

Tok, XVII. Yzylda Msr Eyaleti, s. 31-35.

yapt askeri seferlere katlmak zorunda deildi. Msr beylerbeyi, eyaleti ve evre blgeleri harici tehlikelere kar korumak, devletin bu husustaki emirlerini icra etmekle de grevli idi. Msr Eyaletinin idaresinde, Osmanl Devleti merkezinin izledii politikann esasn, merkezi iktidar tehdit edebilecek yerel g odaklarn sistem d tutmak ve eer bunda baarl olunamyorsa Memluk kkenli aileler arasndaki nfuz dengesini merkezin lehine evirebilecek yeni g unsurlarn desteklemek oluturmaktayd. XVII. yzyl buna iyi bir rnek tekil eder. Msr Beylerbeyileri, nfuzlarn XVII yzyl balarna kadar korumular ancak daha sonraki dnemlerde, artan ayaklanma hareketleri ile uramak zorunda kalmlardr. Merkezi ynetimin eyalet valisine kar yerel Memluk Beylerini glendirmeyi amalayan bir denge politikas izlemesinin doal sonucu olarak Msrda Memluk Beyleri nfuz kazanmlardr. Dier taraftan XVI. yzylda parann deer kayb, yenierilerin klada bulunmak dnda ticaret ve siyaset ile ilgilenmeye balamalarnn bir sonucu olarak yenieriler, Memluk Beyleri ile ittifak halinde olan gl bir snf zellii kazanmtr126. Msr Kanunnamesine gre Kahire ve mlhakatnn skn ve ahalinin huzur ve emniyetinin temini dorudan doruya Beylerbeyinin vazifesi idi. Beylerbeyi, ehrin ve vilayetin muhafazas, eya1et askerinin intizam ve ihtiyalarnn temini ve Msr kadsyla beraber ikyetleri dinleyip eitli meseleleri halletmekten sorumlu idi127. Haftada drt gn, Kaledeki Gavr Divnhanesinde128 toplanan Msr Divn- lisine Beylerbeyi riyaset ederdi. Yine Msr Kanunnamesine gre Beylerbeyi, kanuni zr olmadan Divna riyasetten uzak duramazd. Bylece onun riyasetinde kethda, hafz sancak beyleri, blk aa ve avular, avular kethdas ve mtekid beylerle beraber kad, defterdar, ruznmeci, muhasebeci, Divn efendisi, tercman ba ve eitli kalem ktipleri gibi eyaletin btn kurumlarnn temsilcileri katlrd. Divnda nemli iler mzakere edilir daha az nemli olanlardan eri meseleler Kad Meclisine, mali iler ise Defterdar Divnna havale olunurdu. Beylerbeyi Msr Muhafaza Beylerinin,

126 127

Raymond, Yenierilerin Kahiresi, s.10-11. Ayrca bkz. Tok, XVII. Yzylda Msr Eyaleti, s.36. Barkan, Kanunlar, s. 378-383. 128 Msr Divn genellikle yksek bir yerde bina olunan ve be bin kii alan Gavri Divnhanesinde toplanrd. Bkz. Seyyid Muhammed, XVI. Asrda Msr Eyaleti, s. 112.

kiflerin, Urban eyhleri ve askerin ahvalini, ald emirleri ne lde ifa edebildiini mufassal raporlar halinde merkeze arz ederdi129. 1. 2. 3. Msr Beylerbeyilerinin Grev Sreleri: Msr Beylerbeyinin grevde kalma sresi, Osmanl siyasetinin genel bir uygulamas olarak bir yllk sre ile snrl idi. Bu ynyle Beylerbeyinin liyakat ve yararllklar grldnde hilat ve kl ihsanyla grev sresi her yl yenilenirdi130. XVI. yzyln ilk yarsnda Msr Eyaletinin idaresi istikrarl bir durum arz ettiinden baz beylerbeyilerin on yldan fazla grevlerinde kaldklar grlmektedir. XVII. yzylda ise Beylerbeyilerin grev sreleri ok fazla uzatlmamtr. Bunun sebebi, gerek merkezde ve gerekse eyalette meydana gelen olumsuz hadiselerdir. Bu dnemde baz beylerbeyilerin birka ay sre ile grevde kaldklar bile olmutur. Ancak bu grev srelerinin ksal, Msrn mali durumunu olumsuz ynde etkilemitir. Zira sk sk beylerbeyilerin deimesi, Msr Hazinesinden askerlere istikbal terakkilerinin verilmesi, hilat, karlama merasimlerinde yaplan harcamalar hazineye yk getirmekteydi. Ayrca Beylerbeyinin henz bir mali yl doldurmadan azli de hazineye ait olan ve tahsili gereken miri maln vaktinde tahsilinde skntlara sebebiyet vermekte bu da beylerbeyilerin muhasebelerini zorlatrmakta ve hesaplarn birbirine karmasna sebep olmutur131. 1. 2. 4. Msr Beylerbeyinin Azli: Beylerbeyinin azline balangta siyasi ve idari baarszl sebep olurken zamanla irsaliye gndermekteki kusurunun nemli bir sebep olarak ortaya kt anlalmaktadr. XVII. asrn ilk eyreinde ska zuhura gelen taht deiikliklerinin, Msr Beylerbeyilerinin de deimesine yol at gzkmektedir. Fakat Beylerbeyinin azil ve ibksndaki asl teaml sene sonlarnda, Msrn Muhafaza Beyleri tarafndan merkeze dzenli bir ekilde gnderilen raporlara ve devletin genel durumuna gre Divn- Hmyunda yaplan grme sonunda karara balanmas eklinde idi132.
129 130

Seyyid Muhammed, XVI. Asrda Msr Eyaleti, s. 108-113. Tut ay mali yln balangc saylmaktadr. 131 Tok, XVII. Yzylda Msr Eyaleti, s. 37 132 smail Hakk Uzunarl, Osmanl Devletinin Merkez ve Bahriye Tekilat, Ankara, 1948, s. 31.

Ancak XVI. asrn sonlarnda, askerlerin istemedikleri beylerbeyini azlettirmekte etkili olduklar anlalmaktadr. Azledilen beylerbeyinden halefi gelene kadar hizmete devam etmesi istenirdi. Ancak acil bir ekilde merkeze arlan beylerbeyinin yerine bir kaymakam braklrd133. XVII. yzyln sonuna kadar Beylerbeyilerin azledilmesinde rol oynayan unsurlar hemen hemen ayn kalmtr. Bunlar arasnda merkezde taht deiiklii, beylerbeyinin kt idaresi, baka bir eyalete tayin edilmesi, merkezde kubbe vezirlii veya sadarete getirilmesi gelirdi. Merkezi idarede karklk durumunda Msrdaki askerlerin ve emirlerin entrikalar sonucunda beylerbeyilerin azledildii de grlmektedir. Msrdaki Memluk Beylerinin zamanla g kazanmalar ile beylerbeyilerin ynetimi ekilden ibaret bir duruma dmtr. Bunlarn keyfi ynetimlerine engel olmak isteyen beylerbeyiler, grevlerinden alnmlardr. Merkezin, bununla ilgili gerei bilmesine ramen mazul beylerbeyinin yerine baka birini yollamann dnda ok ciddi bir tedbir almad grlmektedir134. 1. 2. 5. Msr Beylerbeyinin Teftii: Msr Beylerbeyinin tefti ve muhasebesi hizmetten ayrldktan sonra, halefleri tarafndan, gnderilen ferman gereince grlr ve netice merkeze arz olunurdu. Beylerbeyinin muhasebesi, Ruzname Defterlerine gre yaplrd. Genellikle azil gerekeleri, gelir tahsilinde kusurlar ve rsaliye Hazinesinin noksanlndan kaynaklandndan yeni gelen beylerbeyinin ilk ii, selefinin muhasebesini grp tamamlamak olurdu. Beylerbeyinin azli sadr olduktan sonra Msr hazinesinin gelir ve giderleri yeni beylerbeyi tarafndan grlmedike sabk beylerbeyinin Msr terk etmesine asla izin verilmezdi. Beylerbeyi, halefi gelmeden ve muhasebesi grlmeden Msrdan gitmeye kalkrsa Memluk Beyleri onun gitmesini engellerlerdi. Azledilen Beylerbeyinin muhasebesi grlrken, kadasker, defterdar, kethdalar ve eitli vazife sahiplerinin bulunduu Divnda Ruznameci, beylerbeyinin tasarrufu mddetinde zerinde grnen hazine gelirlerini ve giderlerini beyan ederdi. Bunlardan hangilerinin yerine geitirildii ve hangilerinin zerinde kald tespit edilirdi. Ayrca halef-selef
133 134

Seyyid Muhammed, XVI. Asrda Msr Eyaleti, s. 124-126. Tok, XVII. Yzylda Msr Eyaleti, s. 40. Mustafa Nuri Paa, Netayicl Vukuat, c. I-II, (Hazrlayan Neet aatay), T.T.K., Ankara, 1992, s. 289. Ayrca bkz. Tok, XVII. Yzylda Msr Eyaleti, s. 42.

arasndaki muhasebenin grlmesi esnasnda merkezden tayin edilen bir mbair de katlrd. Tayin edilen mbair, halef-selef arasnda muhasebenin grlmesinde ve muhasebeyle ilgili olarak merkezden talep edilen hususlarn eksiksiz ve vaktinde yerine getirip, neticenin en ksa zamanda merkeze bildirmesinden sorumlu idi. Bu mbair, muhasebenin tamamlanmasndan sonra, ilgili defterlerle beraber merkeze giderdi. Bu muhasebede merkezden gnderilen mbairin yan sra Msrdaki kadya, defterdara, meraya, Yedi-Ocak efradna, Ayan- Msra hitaben hkm gnderilir ve muhasebe esnasnda kendilerinden kaide ve kanun-u Msryye ye gre hareket etmeleri ve taraflarn arasndaki muhasebenin usulnce grlmesi istenirdi. Msr Divnndaki ruzname defterlerine dayanan bu inceleme sonunda azledilmi Beylerbeyinin ortaya kan zimmeti, mallaryla tesviye olunup, netice mufassal defterleriyle birlikte merkeze arz edilirdi. Beylerbeyi tefti neticesini devlet merkezine arz edip, gelen emre gre hareket ederdi. Sabk beylerbeyinin emval ve eyas hazineye olan borcunu demeye yetmezse beylerbeyinin yakn adamlarndan kethdas, Divn efendisi ya da muhasebecisinden tahsil edilme yoluna gidilirdi. Bazen de beylerbeyi temessk ile zimmetindeki miktar stanbula vardnda deyeceini taahht ederdi. ayet beylerbeyi bir vazife ile baka bir yere tayin edilmi ise, muhasebesinin geciktirilmeden bir an evvel yaplmas ve grev yerine gitmesine msaade edilmesi istenirdi135. XVI. asr ortalarna kadar, Msrn mali durumu, Beylerbeyilerin arzlarndan takip olunur, tefti ve muhasebeleri ise ancak hizmetten ayrldktan sonra, halefleri tarafndan grlr ve netice raporlar halinde merkeze bildirilirdi. Fakat asrn sonlarnda, devletin iine dt mali glklere paralel olarak Msr Beylerbeyleri, gelir tahsilinde kusurlar veya irsaliyeyi noksan gndermeleri halinde azle uramlardr136. 1. 2. 6. Msr Beylerbeyinin Yardmclar: Beylerbeyilerin etrafnda genellikle merkezi hkmet tarafndan atanm yksek rtbeli yardmclar bulunur, idari grevler bunlar arasnda paylalrd. Kahirede mali
135 136

Tok, XVII. Yzylda Msr Eyaleti, s. 43-47. Seyyid Muhammed, XVI. Asrda Msr Eyaleti, s. 127.

ilerle uraan bir Defterdar, Msr dndaki veya iindeki seferleri yneten Serdar, her yl hac kervann Mekkeye gtren bir Emirl-Hac, yllk vergiyi stanbula gtren bir Emirl-Hazine ve paalar azledildiinde yerlerine geen bir Kaymakam vard137. Genellikle Msr Divn mensuplar ile mansb tasarruf edenleri Beylerbeyinin idari, mali, kazai ve askeri ilerinde dorudan doruya muavinleri olduu gibi, sancak beyleri, kifler ve eyhl-araplar da idari temsilcileri saylmaktayd. Beylerbeyinin mali ve idari ilerinde defterdar ve maiyeti, eri ilerde ise kad ve naibleri yardmclaryd. Kethdas, muhafz sancakbeyleri ve kdemli mtekaid beyler de askeri ve idari bakmdan yetki sahibi idiler. Msr Beylerbeyinin asl yardmcs kethda idi. Divn toplantlarnda Paann yerine riyaset ettii gibi eyaletin btn umurunu da grrd. Beylerbeyi gibi kethda da Kalede ikamet ederdi. Bu durum bazen Beylerbeyilerin btn ileri kethdalara havale etmesine kadar varabildii gibi bazen de kethdalar, Beylerbeyilerden daha ok nfuz kazanabilmekte ve Beylerbeyilerin pek ok durumda kethdalarna tbi olmalarna kadar gidebilmekteydi. Kethdalarn, beylerbeyilerin emirlerine ve siyasetine uygun hareket etmeleri gerekirdi. Aksi takdirde cezalandrlrlard. Bu ceza bazen lme kadar varabilirdi. Kethdalarn fonksiyonlar ilk dnemlere nazaran XVIII. yzyla doru azalmaya balamtr. Zira Memluk Beylerinin idarede hkim olmalar ve nemli mansplarda etkili olmalaryla paann nfuzunun azalmasna yol am ve naib-i vekil konumunda olan kethdasnn da nfuzu azalmtr. Beylerbeyinin vekili itibariyle kethdann vazifesi de beylerbeyi hizmette ka1d mddete devam ederdi. Beylerbeyinin azlinden veya vefatndan sonra, nceki hizmetine dnerdi. Baz durumlarda kethda, beylerbeyinin vefat durumunda kaymakamlk hizmetini de grrd. Msr Beylerbeyinin hizmetinde ayrca birok aa ve sair hizmetlileri de vard138. Kad, devlet merkezinin eyaletteki adli temsilcisi sfatyla Msr Beylerbeyinin, eyalet ve reayann durumunu merkeze bildirirdi. Beylerbeyinin kethdasndan baka bir de kap kethdas bulunmakta idi. Kap kethdas beylerbeyinin Divn- Hmayundaki ileriyle, merkezdeki dier muamelelerini takip ediyordu. Beylerbeyinin kap kethdasna Dergh- li Kethdas da deniliyordu. Beylerbeyinin maiyetinde bulunan
137

Andre Ravmond, Osmanl Dneminde Arap Kentleri, (ev. Ali Berktay), stanbul 1995, s. 5. Ayrca bkz. Tok, XVII. Yzylda Msr Eyaleti, s. 38. 138 Seyyid Muhammed, XVI. Asrda Msr Eyaleti, s. 12131,132.

ve kendisine yardmc olanlar arasnda Hazinedar, Ser-Mteferrika, Tercman, SerKilar- Vezir, Sancaktar, Ktib-i Divn, Divn Efendisi, Mukabele-i Vezir, Mhrdar, Mir-i Ahur, Ser-Tabbahin, anigir, Ser-Mnadin, Ser-avuan, Vekil-i Har, Reis-i Divn gelmekteydi139. 1. 3. Msrn darecileri: 1. 3. 1. Muhafaza Sancak Beyleri: Veziriazam brahim Paa 1525te Msr Eyaletinde dzenleme yaparken eski nizamna itibar ederek, vilayetleri keufiyyet olarak gerek Memluklu gerekse Osmanl Beylerine, iskeleleri ise sancakbeylerine slyne ile tevcihi esasn vazetmiti. Bunun yannda Msr Beylerbeyine yardm etmek zere birok beyler, askeri ve idari sahalarda grevlendirilmi ve onlardan yararl olanlar Msrn Muhafaza Sancakbeyliine tayin edilmitir. Genellikle Msrn ocak aalar, mteferrikalar, avular kethdalar, eyalette daha nfuzlu askeri bir vazife saylan Msr Muhafaza Sancakbeyliine tayin edildii gibi, Msra yakn olan eyaletlerde sancakbeyi olanlarda terfie hak kazandklarnda bu greve verilirdi. Sancakbeylerinin en nemli mansplar arasnda defterdarlk, emirl-haclk, rsaliye Hazinesinin serdarl, orduya tayin edilen askerlerin serdarl ve nemli vilayetlerin hkimlikleri gelirdi. Msr Muhafaza Sancakbeylii, makam ve mevki bakmndan blgenin beylerbeyinden sonra gelirdi. ayet muhafaza sancakbeylii bo olursa, Msr Beylerbeyi, hizmete layk grd birini merkeze arz eder ve merkezin tevcihi uygun grmesi halinde berat gnderilirdi. Msr Beylerbeyi, tayin edilen Sancakbeyinin slynesini ve ismini Divn lide bulunan deftere kaydettirip, bir suretini de merkeze gnderirdi. Sancakbeylerinin snrl sayda olmalarna dikkat edilirdi. Sancakbeyleri vazifelerine bir yl sreyle atanrlard. Vazifelerini kusursuz yapmalar ve kendilerinden istenilen vergileri zamannda gndermeleri halinde kendilerine yenileme beratlar gnderilirdi. XVII. yzylda da sancakbeyliinin nemi devam etmitir. Msr Divn- lisinin asl yelerinden olan Muhafaza Sancakbeyleri, Divnda grlen eitli ileri tedvirde Msr Beylerbeyine yardmc olur, merkezden gelen emirleri veya Divn- lide alnan

139

Uzunarl, Merkez ve Bahriye, s.209-210, ayrca bkz. Tok, XVII. Yzylda Msr Eyaleti, s. 40.

kararlar tenfiz ederdi140. Msr Muhafaza Sancakbeyleri, Beylerbeyinin faaliyetlerinden merkezi haberdar ederdi. Yal ve hasta olup, hizmete kudreti olmayan sancakbeyleri azledildiinde kendilerine tekadiyye tayin olunurdu. Vefat etmeleri halinde varlklar miriye zapt edilirdi141. XVI. yzyln ortalarna kadar Msr Eyaletinde bulunan muhafaza

sancakbeylerinin saysnn 40a ulat ve asrn sonlarna doru bu saynn 25 civarnda olduu bilinmektedir. XVI. asrn sonlarna kadar Msrda bulunan bu sancakbeyleri, eyalette ve imar blgelerde yararl vazife yaptklar halde, daha sonra, eyalette huzursuzluun ve idari karkln balca amillerinden olmulardr142. 1. 3. 2. Beylerbeyi Kaymakam: Gerekte kaymakamlar beylerbeyinin yardmclar olmayp beylerbeyilik makamna beylerbeyinin ani lmnde, beylerbeyinin azlinde yeni beylerbeyi gelene kadar grev yaparlard. Bu fetret dneminde beylerbeyinin genel olarak tm grevlerini yerine getirmesinden dolay kendisine kaymakam veya beylerbeyi kaymakam denirdi. Kaymakam, beylerbeyi gibi idari emirler karr, ahkm icra eder, Divna bakanlk ederdi. Kaymakam grev yapt sre ierisinde tam bir yetki kullanmayp, halefinin geliine kadar zellikle vergi tahsilinin tamamlamas ve eyaletin muhafazasnn gerei gibi grlmesi ile megul olurdu. Beylerbeyi bir isyan bastrmak gibi nemli bir vazife ile Kahireden ayrlmak durumunda kald zamanlarda yerine sancakbeylerinden birisini Kalede kaymakam olarak brakrd. Sabk beylerbeyinin tayin ettii kaymakam yeni beylerbeyi Msra gelmeden nce grevinden ayrlmas veya lmesi durumunda muhafaza beyleri yeni birini tekrar kaymakam olarak seip, durumu merkeze arz ederlerdi143.

140

brahim el-Mouelhy, Organisation et Foncionnement des Insttutons Ottomanes en Egypt (15171917), s. 70-73. 141 Tok, XVII. Yzylda Msr Eyaleti, s. 66-69. ayrca bkz. P. M. Holt, The Pattern of Egyptian Political History From 1517- 1798, Political and Social Change in Modern Egypt, Londra 1968, s. 83. 142 Seyyid Muhammed, XVI. Asrda Msr Eyaleti, s. 133-146. 143 Tok, XVII. Yzylda Msr Eyaleti, s. 50

1. 3. 3. Memluk Beyleri: Osmanllar Kahireyi aldklarnda Memluk Devletinin askeri sekinlerinden bir ksmn hkmet sistemleri iine dhil etmilerdi. Memluk sisteminin temeli, kle tccarlarnn sahiplerinden satn almak veya karmak suretiyle elde ettikleri klelerin gemilerle skenderiyeye ve Dimyata nakledilmeleri ve bunlarn Kahirede ocak zabitleri, Yenieri aas, Azaban aas gibi nfuzlu ve varlkl kimselere satlmasna dayanmakta idi. Beylerin evine dhil olan klelerin vatan artk Msr olurdu. Satn alan kimse ise bu klelerin babalar, arkadalar, kardeleri gibi olurdu. Bylelikle beylerine intisap etmi olurlar ve kle ile efendisi arasndaki iliki kuvvetlenirdi. Osmanl ynetimi, yerel Memluk Beylerini kendi eyalet valilerine kar glendirmeyi amalayan bir denge politikas izlemitir. Kkleri, Memluk ynetim geleneinde bulunan aile yapsna dayal yerel g odaklar bizzat stanbul tarafndan desteklenmitir. Bu durum XVII. yzyldan itibaren Msrda Memluk Beylerinin nfuz kazanmasna yol amtr. Ksa bir sre sonra devletin nemli ileri (defterdar, emirulhac, emirl-hazine, kaymakamlk vs.) bu emirlere verilmitir144. XVI. ve XVIII. yzyllar arasnda Msrda hzla artan Memluk Beyleri, Kahirenin esir pazarlarndan Kafkas meneli kleler satn alp kuvvetlerini arttrma yoluna gitmilerdi145. Bylelikle de bu eyalette, beylerbeyi ve yenierilerin elindeki yetkiye alternatif bir kar arl kurumlatrmlardr. Bundan yararlanan Memlukler, Msrn rgtlenmesinde nemli bir rol oynamay srdrdler ve Bey unvanyla zellikle tara illerinin ynetiminde grevler aldlar. XVII. yzylda idarede nderlik konumunu elde tutacak ve Msrn kentsel ve krsal servetinin byk bir ksmn denetleyebilecek kadar gl olan Kafkaslardan ve baka yerlerden gelen memluk guruplar olumutu. Yaklak 1630dan itibaren Memluk aileleri stn bir gce sahip olmaya baladlar. Beylerin gc, tarann denetimlerinde olmasndan, iltizam ad verilen iletmelerden
146

ve

belli

bal

ynetim

ilevlerini

stlenmelerinden

kaynaklanmaktayd
144

Raymond, Yenierilerin Kahiresi, s. 28, ayrca bkz. P.M. Holt, Ottoman Egypt During Seventeenth Century, BSOAS, XXIV 2, 1962, s. 218. 145 Kle ticareti ile ilgili olarak Bkz. Nihat Engin, Osmanl Devletinde Klelik, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul 1998, s. 89-102. 146 Tok, XVII. Yzylda Msr Eyaleti, s. 69-70, Ayrca Bkz. Hourani, Arap Halklar Tarihi, s. 276. Ayrca Bkz. Raymond, Osmanl Dneminde Arap Kentleri, s. 43.

Askerlerin beylerbeyilere kar tutumlar, itaatlerinin zayflamas, maddi imtiyazlar elde etmeye almalar ve beylerbeyilerin askeri nizam dzeltmekle megul olmalar, Memluk unsurunun yava yava idareye dahil olmasna imkan vermitir. Memluk nizam Memluklerin satn alnp yetitirilmesi, Memluklerin gcnn artmasn ve onlarn nemli mevkilere gelmelerini salamtr. Memluk Beyleri sancaklarn idaresinde rol aldlar ve idari bakmdan, Paadan sonra en nemli konuma geldiler. Bylelikle eyaletin ynetiminde denge unsuru oldular. Baz durumlarda beylerbeyinin yerinin boalmas veya Kaleden uzaklamas durumunda beylerbeyinin yerine kaymakam olarak grev aldlar. Msr Kanunnamesinde beylerin askeri vazifeleri n planda idi ve serdar olarak merkezin istedii askerlerin harbe sevk edilmesinde, irsaliye hazinesinin gtrlmesinde aktif rolleri vard. XVII. yzylda Memluk Beyleri, Emirl-Haclk mansbn da elde ettiler. Bu mansplarn hepsi birinci derecede askeri idi. Msrn fethinden sonra, idari ilerde Beylerbeyilerin kontrol yaklak yz yl kadar devam etti. Ancak sonraki yzyllarda ise Memluk Beylerinin etkisi hissedilmeye baland. XVI. yzyln sonlarna doru Memluk Beyleri mahalli meselelerde gittike artan bir rol oynadlar. Bylelikle Memluk Beyleri, Msrn siyaset sahnesine, merkezi idarenin hesaba katmak zorunda olduu yeni bir unsur olarak ortaya ktlar147. 1. 3. 4. Kifler: Osmanllar, yerine getirmeleri gereken ynetim ykmllklerini hafifletmesi ve bu iler iin Msrda istihdam etmeleri zorunlu olan personel ykn stlerinden alarak daha pratik zm sunmas nedeniyle Memluk kurumlarnn bir blmne dokunmamlard. Bylece kendi yanlarnda yer alan eski egemen kesime ait otoritenin bir ksmn yine bu snfa braktlar. Bu ynyle Msrdaki vilayetlerin ynetimi buradaki mevcut dzenden, sulama ve vergilerin toplanmasndan sorumlu olan kiflere terk edilmi oldu148. Kiflikler, vilayet hkimlerine bal idiler. Dolaysyla nasb ve azilleri birlikte yrtlyordu. Kiflik olarak bilinen yerlerin idarecileri olan kifler Memluk
147 148

Tok, XVII. Yzylda Msr Eyaleti, s. 71- 73. Raymond, Yenierilerin Kahiresi, s. 26.

Beylerinden olup Osmanllar zamannda bu makam kk idari birimlerin hkimi ve Paalarn vekilleri olup keufiyye kylerini idare edenler olmak zere iki tabakay ifade eder olmutu149. XVI. asrn ikinci yarsnda kiflerin tasarruf mddetleri bitmeden nce ref olunup daha fazlasn demeyi taahht edenlere tevcihinin zarar anlaldndan, baz kifliklerin tayininde tahvil iinde fazla mahsulat ile tasarruf etmek isteyenlere verilmemek art esas alnmtr150. Kanunname tanzimine kadar vilayet kifleri ounlukla Memluklu emirlerine tevcih edildii halde daha sonra Memluklu idareciler yannda, Msrda veya stanbulda bulunan kapkullarna da verilmee balanmtr151. Kiflerin balca grevleri, vilayet halknn hkmdara itaatini salamak, topraklarn lmek, fetih esnasnda len Memluklerin arazi ve mlkleri ile mahalli taifelerinin ellerinde bulunan mukataalarn miriye zapt etmek, nahiyeler halkn ve arazilerini asi urbandan korumakt. Msr Kanunnamesine gre, kifler, mahalli ve snrl vazifelerini, Beylerbeyi ve Nazr- Emvalin nezaretinde grrd. Grevleri idari, askeri ve kazai olarak ksma ayrlrd. Bunlar yle zetlemek mmkndr; Grev yapt vilayete ait topran gerei gibi irat edilmesini salamak, sorumluluklarndaki kylerin nehir setlerini zamannda tamir ettirmek, Nilin tamasndan evvel kyllere ekilecek araziyi hazrlatmak, mevcut ekilmemi kylerin mamur edilmesine almak ve mamur olanlar da harap olmaktan korumak. Bunun dnda vergilerin tahsil edilip noksanszca hazineye teslim edilmesini salamak152. Kifler bu vazifelerin birisini ihmal edince Nazr- emval vastasyla umurlar tefti edildikten sonra uygun ekilde cezalandrlrd. Grevlerini laykyla yapan Kifler iin ise dllendirilmeleri ynnde Beylerbeyi ve Nazr- Emval tarafndan Devlet merkezine arz olunurdu. Kifler vazife ifasnda yardm talep ederse Bey1erbeyi, Nazr- emval vastasyla muavenette bulunurdu. Kifler uhdelerindeki miri emvali tamamen uygulamayp, zerlerinde ok bor tahakkuk edince nce hapsedilerek,
149

brahim el-Mouelhy, Organisation et Foncionnement des Insttutons Ottomanes en Egypt (15171917), s. 73-88. Ayrca bkz. Tok, XVII. Yzylda Msr Eyaleti, s.74-76, Raymond, Yenierilerin Kohiresi, s.10-11 150 Seyyid Muhammed, XVI. Asrda Msr Eyaleti, s. 156-158. 151 Shaw, The Financial 1517-1798, s. 31. 152 Shaw, The Financial, s. 61.

kendilerinin veya adamlarnn mallarndan bor tesviye edilir, sonra hapisten karlp miri alakas kesilerek azledilirdi. kaz olunmakla beraber, vazifelerinde ihmali ve bidat ihdas vaki olunca, ahvali tefti edilerek muhakeme olunup, netice Asitaneye arz edilirdi153. 1. 3. 5. eyhl-Araplk: Kifler dnda bir dier grevli de eyhl-Araplardr; urban eyhlii (eyhlArablk) tayini, Msr Beylerbeyinin inhas ve Devlet merkezinin tasdikiyle tamamlanrd. Beylerbeylerin, eyhl-Araplk inhilal ettiinde veya tahvili bittiinde ayn vilayet eyhlerinden vilayete, halka ve miriye yararl olann semesi kanun hkm olmutur154. Msrn fethinden beri vilayetlerin idaresi, eski Memluklu sistemine gre kif1ere tevcih edilmekle beraber eyhl-Araplarn hkimiyeti altnda bulunan iklim ve blgeleri, Osmanl hkimiyetini tanmak ve nezaretlerindeki kyleri halknn hukukuna riayet, yllk vergilerini hazineye demek artyla tekrar kendilerine verilmiti. Msr Kanunnamesi bu Memluklu tekilatn bir takm dzenlemelerle yerinde brakm, fakat vilayetlerde kiflerle dengeli olmak ve devaml isyanda bulunan Urban teskin etmek zere kiflerden ayr blgelerde eyhl-Araplk adyla mstakil bir idari nite oluturmutu. eyhl-Arap ve kif idari bakmdan ayn grevi ifade etmekteydi. Bununla birlikte eyhl-Arap asker snftan deildi. Msrn fethinden beri eyhl-Araplar mntka ve vilayetlerinde mstakil hkim olarak geni yetkilere sahiptiler. Msr Kanunnamesiyle eyhl-Araplarn blgeleri miriye zapt edilip, kendilerine iltizam ile tayin edilince, bu salahiyetleri snrlandrlmt. Ancak baz eyhl-Araplarn vilayetlerinin mstakil hkimi olma vasf devam ettii grlmektedir. eyhl-Araplar, kiflerde olduu gibi idarelerindeki beldelerin imaretinden ve bunlarn harap olmasn nlemekten sorumlu idiler. Bu bakmdan kprlerin ve bentlerin tamirlerinden ve sulanan yerlerin ekilmesinden sorumlu idiler. Kiflerde olduu gibi bunlar da defterdar marifetiyle beylerbeyine kar
153 154

Seyyid Muhammed, XVI. Asrda Msr Eyaleti, s. 161-164, Shaw, The Financial 1517-1798, s. 62. Seyyid Muhammed, XVI. Asrda Msr Eyaleti, s. 165.

sorumlu idiler. eyhl-Araplar miri maln tahsilinde ve hazineye vaktinde teslimden sorumlu olup, demeleri gereken miri mal aylk olarak hazineye ay sonunda vermeleri gerekirdi. Ayrca sayfiye mahsuln de mevsiminde eksiksiz demeleri gerekirdi. Bundan baka eyhl-Araplarn maiyetindekileri artrp bunlarn ihtiyalarn fellahlardan tahsil etme yoluna gitmesine izin verilmez ve sular kesinlemi olanlar yakalayp kiflere teslim etmeleri gerekirdi. ayet eyhl-Araplarn bir kusuru olursa durumun merkeze bildirilip gelecek emre gre hareket edilmesi esas idi. Grevleri arasnda halkn ahvaline riayet, Arap kabileleri arasnda huzurun temini ve fesadn nlenmesi gelirdi. ok sk olmasa da komutan veya mfettilik gibi vazifeleri de yaparlard. eyhl-Araplar uhdelerindeki miri mal eksiksiz olarak beylerbeyine eda ettiklerinde beylerbeyi eyhl-Araplara beylerbeyinin kendi hesabndan olmak zere hilat giydirirdi. eyhl-Araplarn, Kahireye geldiklerinde beylerbeyine hediyeler takdim etmeleri usuldendi. Beylerbeyi ise eyhl-Araplara kendi malndan olmak zere istedii hediyeleri verebilirdi. XVII. yzylda eyhl-Araplar vergi toplamada ve idari ilerde nemli mevkilere gelmilerdi. Yukar Msrda sancakbeyleri 1610dan 1660lara kadar idareyi ellerinde tutmulard. Ancak bu tarihten sonra beylerin nemi azalm ve ayn dnemde bata Said blgesi olmak zere deiik yerlerde Arap kabileler glerini yeniden kazandlar155. Bylelikle XVII. yzyln ortalarndan sonra yine Msrn nemli bir kesimi Arap kabilelerinin kontrolne girmi oldu. Mltezim olarak atanmalaryla mali adan da g kazandlar156. 1. 4. Divn- li: Divn kelimesi, idare ile ilgili olarak btn meclislere verilen bir ad olup Divn linin yan sra beylerbeyinin kasrnda her gn toplanan ve gndelik meselelerin grld bir kurumdu. Kethda, defterdar, ruznameci ve ocak ricalinin hazr bulunduu ve idareye ait meselelerin grld ve Msrda Osmanl idari hkmlerinin icra edildii Divn- Sair denilen Paa Divn, Memluk Emirlerinin Divn, ocaklarn tabilerinin uymas iin emir ve talimatlar sdar olunan Ocak Ricalinin
155 156

Winter, Egyptian Society, s. 102. Ayrntl bilgi iin bkz. Tok, XVII. Yzylda Msr Eyaleti, s. 79- 81. Ayrca S. J. Shaw, The Financial, s. 14.

Divn da bulunmaktayd. Divn- li bazen de Divn- Kebir olarak isimlendirilmitir. Bu Divnn akdedilmesi ilk olarak Msr Kanunnamesinin ilanndan sonradr. Divn- li, idari bir meclis olup eklini Msr Kanunnamesinden almtr. Dnemin kaynaklar Divnn ismine Divn- li, Divn- Mahruse-i Msr veya Divn- Msr elMahrsetl-li eklinde iaret etmektedir157. 1. 4. 1. Divn- li yeleri: Askeri, idari, adli alanda yksek rtbeli yneticilerden meydana gelen Divn, idarede beylerbeyinin en nemli yardmcs konumunda idi. Beylerbeyi, idari grevlerini Divn- li vastasyla yerine getirirdi. Divn, Beylerbeyine tavsiyelerde bulunmas fonksiyonunun yan sra, Beylerbeyinin keyfi idaresini engelleyen bir zellie de sahip idi. Bu ynyle de beylerbeyinin arya varabilecek yetki kullanmn da kstlamaktayd. Paa, bu nedenle Msrda snrsz bir yetkiye sahip deildi. Divn yelerinden oluan dier idareci snf tarafndan kontrol edilmekteydi. Kstlamada pay bulunanlar arasnda, merkezden atanan ve mali ilere bakan defterdar; yine ayn biimde grevlendirilen ve adli ilerden sorumlu ve ayn zamanda beylerbeyinin icraatlarn hukuk kurallar bakmndan denetleyen kad; ocaklarn ynetimini stlenmi olan yenieri aas, emirl-hac, hazine emini gibi kimseler gelmekteydi158. Kaledeki Gavri Divnhanesindeki grmelere Beylerbeyinin riyasetinde kethda, muhafaza sancakbeyleri, blk aalar ve ihtiyarlar, kad, defterdar, ruznameci ve vazifeleri icab eitli kalem katipleri gibi eyaletin btn messeselerinin temsilcileri katlrd. Divnda nemli meseleler grlr daha az nemli grlenler konularna gre Kad Divnna veya Defterdar Divnna havale olunurdu. Msr Divn- Alisinin esas yelerinden olan Msr Kads grevini icra etmek zere btn tabiileriyle beraber Divnda bulunurdu. Divnda eri gr istenen idari ve mali meseleler Kad meclisine havale edilirdi. dari ve mali gr gerektiren kazai davalar ise beylerbeyi ve defterdarn huzurunda Divnda mzakere edilirdi159.

157

Raymond, Osmanl Dneminde Arap Kentleri, s. 5, ayrca Ahmet Akgndz, Osmanl Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri, Kanuni Devri Kanunnameleri, c. 6, stanbul 1993, s. 129. 158 Raymond, Yenierilerin Kahiresi, s. 24, Winter, Egyptian Society, s. 32. 159 Tok, XVII. Yzylda Msr Eyaleti, s. 53, 54.

Ayrca Beylerbeyi ile birlikte Divn yelerinden olan defterdara, kadya, ocak aalarna hitaben merkezden hkmler gnderilmesi Divn- Ali ve yelerinin eyaletin idaresinde, zellikle de mavere noktasnda, nemli fonksiyonlar olduunu gsterir. Ayrca beylerbeyinin azil ve vefat gibi durumlarda Divn yelerinin rol daha da artard. Msr Beylerbeyi, merkezden gelen emirlerle ilgili olarak Divn toplantya arr ve Divndaki gndeme gre Divna ilgilileri de davet ederdi. Devlet merkezinden gelen emirler Divnda mzakere edilerek karara balanrd. Divnda Beylerbeyi bulunmazsa, Beylerbeyi Kethdasnn bakanlnda toplanrd. Ayrca Divnda Divn taifesinden vazifeliler hazr bulunup, vazifelerini ifa ederlerdi Bunlar arasnda mhrdar, dividdar, buyrulducu, tercman gelirdi. Divn Ktipleri de Ktib-i Divn- bir-Rumi ve Katib-i Divn- bil-Arabi diye iki ksma ayrlrd. Divna daimi surette Aa-y Frka-y avuiyye ve Aa-y Mteferrika bulunurdu ki bu iki grubun grevi Divn- Aliyi korumakt160. 1. 4. 2. Divn- linin Toplanmas: Msr Kanunnamesine gre haftada drt gn Divn- Ali veya Divn- Msrn toplanma merkezi Kalenin iinde bulunan Gavri Divnhanesi idi. Bununla beraber baz zamanlarda Divn- Alinin baka mekanlarda icra edildii de olurdu. zellikle rsaliye Hazinesinin gnderilmesi srasnda Bab- Nasrn dnda Adiliyede Hac kafilesinin hacca gnderilmesi esnasnda Birketl-Hacda, Nilin tama mevsiminde suyun kesilecei zaman Halite toplanlrd. Ayrca mazul beylerbeyinin muhasebesi grlrken Beylerbeyinin iskn ettii kasrda da topland da olurdu. Bunun yannda baz beldelerin kurak olmas ve ktlk halinde miri maln tahsili veya bunun ertelenmesi ile ilgili olarak da Divn yaplrd. Beylerbeyi eyalette ortaya kan acil durumlarda Divnn hemen toplanmasn talep ederdi. Divnn akdedilme usul ise yleydi; Beylerbeyi, Divnn toplanmasn istediinde, Divn katibi tezkere yazp, avular vastasyla Divn yelerini ve Divna katlacaklar Divna davet ederdi. Divn yelerinin her toplantda bulunmalar zorunlu deildi. Divn- linin toplanmasna karar verildiinde Gavri Divnhanesinde Beylerbeyi oturur onun sanda Kadasker, solunda Defterdar ve Hazinedar daha sonra Sancakbeyleri ve Ocak ihtiyarlar rtbelerine gre otururlard. Eyaletin idaresiyle ilgili olarak merkezden
160

Tok, XVII. Yzylda Msr Eyaleti, s. 54, 55.

talimat ve emirler gelmesi durumunda ivedilikle beylerbeyi Divnn akdedilmesini emreder ve Divn yelerini tezkere ile davet ederdi. Merkezden gelen Hatt- Hmynlarn icras iin yaplan Divnlar ayn zamanda merasime de konu olurdu161. 1. 4. 3. Divn- lide Grlen Konular ve Alnan Kararlar: Divn- Ali, genel anlamda Msrda idari meclisin en by olarak bulunmaktayd. dari ve hkmi btn meseleler, bu Divnda ele alnp, tartlr ve tenfiz edilirdi. Bu Divn ayn zamanda merkezden Msrla ve evre blgelerle ilgili olarak gelen talimatlar ve emirlerin icra edildii yerdi. Tayin edilen yeni beylerbeyinin veya ipka edilen mevcut beylerbeyinin beratnn ilan burada yaplrd. Bu Divnda mali meselelerle ilgili tartmalar karara balanrd. Msr Hazinesinin eksik veya fazlas, rsaliye Hazinesinin gnderilmesi iin hazine beyine teslimi, Haremeyne gnderilecek surrenin Emir-i Hacca teslimi gibi konular iin Divn toplanrd. Divnn dier nemli idari ilerinden birisi de sancakbeylerinin, kiflerin ve eyhl beledlerin tayini idi. Bu Divn Kalede icra edilip, asl Divn yeleri katlrd. Burada tayin edilmesine karar verilenler iin merkeze arz gnderilir ve oradan gelen karara gre hareket edilirdi. nemli mali konularla ilgili meseleler de Divna arz edilirdi. Gmrk gelirleri ile arazilerin mukataaya verilmesi mzayede yoluyla Divnda grlrd. Bu tr Divnlarda maliye ile ilgili olan Katib-i mahlul Dellal-i kura gibi grevliler hazr bulundurulurdu. Ayrca Evrakl-Cizyenin tevzii Divnda grlp karara balanrd. Msrn idaresi ile ilgili olarak beylerin aralarndaki mnazaalar, mltezimlerin iltizam ettikleri yerlerin reayasyla veya kendi aralarndaki mnazaalar, evkafla ilgili konular, emanet ve bor vb. ile ilgili ahsi konular grlrd. Bu tr davalarda bazen Divn- Alide ilk olarak ele alnrken bazen de bu mesele vilayetlerdeki Divnlarda grldkten sonra Divn- Alide istinaf olarak grlrd. Ksaca Divnda btn idari, askeri, maliyeye ait meseleler ele alnrd. Karyelerin saylar belirlenir ve mesahalar tespit edilip bunlarn Divna verecekleri mebla kararlatrlr ve Divnla mltezimler arasndaki iltizam artlar grlp, karara balanrd. Divnda ele alnan konular neticelendirildiinde toplant sonunda alnan karar beylerbeyinin buyruldusu olarak

161

Tok, XVII. Yzylda Msr Eyaleti, s. 56-58.

kard. Dier taraftan Divn- Alide ele alnp zlemeyen meseleler merkeze yani Divn- Hmayuna arz edilirdi162. Msr Eyaletinde zellikle XVII. yzyln ikinci yarsndan itibaren ortaya kan ve bir eit Divn toplants olan Cemiyye yaplrd. Bu toplantlar yzyln sonlarna doru artarak devam etmitir. Toplan ekli bakmndan Divn-Aliden farkl idi. Divn- Ali sabit bir meclis iken Cemiyye muvakkaten toplanrd. zellikle kriz durumunun ortaya kmas halinde, olaanst durumlarda Kaledeki Divnda veya meradan birinin evinde akdedilirdi. Beylerbeyi bu toplantnn karlalan meselenin zmne katkda bulunmaya ynelik olmas bakmndan yaplmasn emrederdi. Bazen de bu toplantnn yaplmasn nfuzlu beyler isterdi. Cemiyyeye Divn- Alinin azalarndan sancakbeyleri, paa kethdas, ocak zabitleri, kadasker, seccade ehli, eraf, meayih, mltezimler gibi konuya gre ilgili olanlar davet edilirdi. Beylerbeyi genel olarak bu toplantya katlmazd. Cemiyye bir krizin halledilmesi, bir problemin zlmesi, askeri fitnenin yattrlmas gibi meselelerin hallinde daha da nem kazanrd. Cemiyyenin ak olarak XVII yzyln ikinci yarsndan sonra ortaya ktn gryoruz. Cemiyyenin akdedilmesi ve burada ortaya kan eilim ve grlerin sonucunda Divn- Alinin konuyla ilgili karar almasnda bir ipucu vermesi bakmndan dikkate deerdi. Divn toplantsnda olduu gibi bu toplantya katlacak olanlar belirlenip kendilerine bildirilirdi. Bu toplantnn gayesi karlalan meselenin ykselmesi, hazinenin noksanl, i sknts, arlarn karkl vs. problemleri zmeye ynelik idi. Ancak merkezi otoriteyi temsil eden beylerbeyinin nfuzunun zayflamas ve Memluk emirlerinin idarenin her alannda art gsteren nfuzlar bu toplantlarn sk sk gndeme gelmesine sebep olmutu163. 1. 5. Msrn Nfusu: Osmanl Devletinin XIX. Yzyldaki nfusu hakknda yaplan almalar daha ok etnografik niteliklidir. Modern anlamda ilk nfus saymnn yapld 1830 ylnda Osmanl Devletinin idari blnme olarak, kendi iinde sancaklara ayrlan 29 eyaleti kapsad bilinmektedir. 1850li yllarn banda ise Osmanl Devletinin 15i Avrupada, 18i Asyada ve 3 Afrikada olan 36 eyalete blnd anlalmaktadr.
162 163

Tok, XVII. Yzylda Msr Eyaleti, 58-60. Tok, XVII. Yzylda Msr Eyaleti, s. 60,61.

Bunlar arasnda Msr, Eflak, Bodan ve Srbistan yar bamsz bir konuma sahiplerdi. 1864 ylnda ise vilayet kanununun yrrle girmesiyle yeni bir idari yaplanma olumaya balamtr164. Bu nedenle resmi Osmanl nfus kaytlarnda, Mslmanlar etnisite ya da dil aidiyetine gre ayrlmamlardr. Din esasna dayal millet anlaynn etkisi bu dnemde de devam ettiinden Kuzey Afrika, Msr, Arap Yarmadas ve Suriye ile Irakn gney blgelerindeki Mslman nfusun etnik ve dilsel adan snflandrlmas Arapa konuan Mslman nfusun blgede hkim unsur olmas nedeniyle daha kolay olmutur165. Msrda, Osmanl Devletinin fethinden hemen sonraki dnemde gvenliin tam manasyla salanm olmas ve imparatorluun genel refah seviyesinin yksek olmas nedenlerinden tr nfus art sz konusudur. yle ki, Kahirenin nfusu XVI. Yzyln ortasnda 200.000e, XVII. Yzyln sonunda 300.000e kmt Ancak fetihten bir sre sonra nfus artnda bir duraklama hatta biraz azalma olmutur166. Msrn nfusu XIX. Asrn balarndan itibaren tekrar hzl bir art gstermitir. 1800 senesinde Fransz sefer heyeti tarafndan 2.460.000 ve 1821de Mehmet Ali Paa zamannda 2.536.000 olarak tahmin edilen nfus, 1846da 4.476.000, 1882de 6.813.000, 1897de 9.734.000 idi167. Bir baka kaynakta ise Msrn nfusu 1800de 4 milyon ve 1860da 5,5 milyon olarak gsterilmitir168. Rakamlar arasnda farkllklar olmasna ramen nfus art neredeyse btn kaynaklarda aka grlmektedir. 19. yzyln bandan itibaren izlenen bu nfus art, Msrda hayat artlarnn msait olmasna balanabilir. Yaplan tahminlere gre Fransz igali zamanndan Sait Paann valiliine kadar nfus, hemen hemen iki misline kmtr (2.460.000dan 4.476.000a )169.

164

Kemal H. Karpat, Osmanl Nfusu (1830-1914), Demografik ve Sosyal zellikleri, (ev. Bahar Trnak), stanbul, 2003, s. 45. 165 Karpat, Osmanl Nfusu, s. 96-97. 166 Albert Hourani, Arap Halklar Tarihi, (ev. Yavuz Alagon), stanbul, 2003, s. 283. 167 Besim Darkot, Msr, MEB. A, c. 8, s. 217. 168 Hourani, Arap Halklar Tarihi, s. 318. 169 Kramers, Mehmet Ali Devri ve stiklal XIX. Asrdan tibaren, MEB. A, c. 8, s. 263.

Yukarda szn ettiimiz hayat artlarnn msaitlii, blgede ziraat, ticaret, ulam, sanayileme ve haberleme alannda yaanan gelimelerdir ki bu gelimelerin sayesinde lke, uluslar aras alanda nemli bir yere sahip olmutur. Bu nedenle gerekleen nfus art yle gsterilebilir; Tablo 3: Msr Nfusunda 1800-1917 Yllar Arasnda Meydana Gelen Byme170;
Yl 1800 1836 1871 1882 1897 1907 1917 Nfus 2.4-3 milyon 3-3.5 milyon 5.250.000 6.804.000 9.715.000 11.287.000 12.751.000

Tablo 4: Msr Slnmesine gre 1849 Ylnda Msrn Nfusu

-Aa Msr Orta Msr Said 1849 yl Yabanc Nfus 1846-47ile 1869-70 yllar arasnda Doumlar 1869-70 Msr nfsu Musavva ve Sevkin ve Sudan ve mlhakat nfsu --(Msr- Sfl ) (Msr- Vst) (Msr- Uly) Toplam -Artan yabanc nfus ----NFS 2.779.667 519.582 1.163.995 4.463.244 60.000 99.271 592.550 5.215.065 takriben 2.784.930 8 milyon

170

Charles Issawi, The Economic History of The Middle East 1800-1914, The University of Chicago Pres, London and Chicago, 1966, s. 373.

1870 ylnda toplam nfus sekiz milyondur.1869-1870 yllarnda dardan Msra girenlerin says 133.672dir ki bunlardan neredeyse bete biri Msrda yerlemilerdir171. Msra ait mdriyetlerin nfusu ayrntl bir ekilde yle gsterilebilir172; Tablo 5: Msr- Sflann Nfusu ( Vech-i Bahri);
Mdriyet Buhayra arkyye Dakhaliyye Garbiyye Kalyubiye Menufiye Kilometre 2414 2344 2411 6062 912 1655 Nfus 623 080 747 315 737 198 1 297 853 371 610 864 141 Merkezi Demenhur Zekazik Mansure Tanta Yenha ebin Lekum

Tablo 6: Saidin Nfusu ( Vech-i Kbli);

Mdriyet Asyut Beni Suveyf Fayyum Ciza Minya Circa Kana sna Kilometre 3512 1221 1317 956 2000 1689 1410 862 Nfus 756 031 311 780 370 676 398 888 542 859 687 890 705 081 220 180 Merkezi Asyut Beni Suveyf Medinetul Fayyum Ciza Minya Sudac Kana sna

Tablo 7: Muhafzlklarn Nfusu;

Kilometre 16 180 12 63 28 40 69 117 Nfus 576 400 319 767 43 407 21 600 18 068 16992 2700 9 654 323 Merkez Kahire skenderiye Dimyat Reit Suvey Ari Kasid -

Kahire skenderiye Dimyat ve Mutriye Reit Svey Ari Kasid Seyve Vah Toplam

Msrn en byk ehirleri Kahire ve skenderiye olup 20 binden fazla nfusu barndran ehirler ve nfuslar aadaki gibidir173;
171 172

Msr Slnmesi 1871, s. 3-5. emsettin Smi, Kmusul Alm, c. 6, s. 4293-4304.

Kahire: skenderiye: Tanta: Dimyat: Zekazik: Port Said: Asyut: Mahletl-Kebire: Mansure: Demenhur: Ahmim:

576400 319767 45000 43477 40 000 37 000 37 000 31 000 30 300 21 100 21 100 Kilometre Nfus 9 654 323 1 000 000 10 800 000 21 554 323174

Medinetl-Fayyum: 29 000

Msrn Merkezi ve etraf: Nubye: Sudan Msr: Msr Hidivlii toplam:

550630 864 650 856 500 2 271 630

1882 tarihinde oluturulan istatistie gre Msrda 6.779.040 kii gsterilmi iken 1897 senesinde yaplan istatistikte bu say 9.654.323 kmtr ki 15 sene zarfnda 3 milyona yakn bir art grlmektedir. 1872de Msrn nfusu 5. 250.000 ve 1855 de 4. 313.000 kiiden ibaret idi175. 1881/1882-1893 saym sonularna gre ise Msrn nfusu 6.000.000dr176. 1838de Msrda Avrupallarn nfusu 8.000den 10.000e ve 1881de 90.000e ykselmitir. Bir baka kaynakta ise Msrn nfusu yledir; Panzaca gre 1800de 4.5 milyon, 19. yzyln sonunda 10 milyondur. 1800-1830 arasnda yllk yzde 0.3-04 lk bir art olmutur. 1830-40 arasnda ise bir nfus art sz konusu deildir. Mehmet

173 174

Msr Slnmesi1871, s. 3-5. emsettin Smi, Kmusul Alm, c. 6, s. 4303-4304. 175 emsettin Smi, Kmusul Alm, c. 6, s. 4296. 176 Karpat, Osmanl Nfusu, s. 189.

Ali Paa hakimiyetinin sonunda salanan sknet dneminin bir neticesi olarak 18401848 yllar arasnda yllk yzde 1lik bir byme gereklemitir. Bu arada ortaya kan kolera ve benzeri hastalklar birok lme sebep olmakla beraber yzyln sonunda doum, lm ve evlenme oranlarnda bir deiiklik olmamtr177. Msr nfusunun byk ksm krsal kesimde yaamaktayd. Kentleme 19. yzylda Msrda byk oranda bir yaylma gstermedi. 1820de bu oran %8 iken yzyln sonunda %10 olmutur. Nfus, Kahirede 570 bin, skenderiyede 320 bin ile bu iki byk ehirde toplanmt. Msrda yaayan yabanclarn says yzyln sonunda 140 bine ykselmitir. Bunlar zellikle ya Avrupa ve Amerikadan pamuk retimi iin ya da 1882de gerekleen ngiliz igali sonucu gelmilerdi ve igal sonucunda da topraklarn yzde 15ine ve irketlerin byk ksmna sahip olmulardr178. Msrn dier blgelerinden ayr olarak skenderiyenin nfusu zerinde durmak gerekir. Zira skenderiye, nemli bir ticaret merkezidir ve yabanc nfusun byk ksm burada toplanmtr. Bu adan bakldnda eldeki kaynaklara gre skenderiyenin canlanmasna ynelik almalar Napoleon, eer zaman bulabilseydi 18. yzyln sonlarnda balam olacakt. Ancak bu gereklemedi. Kentin uyan Mehmet Ali Paa dnemine rastlamaktadr. 1790 ylnda 5-6 bin nfuslu bir kasaba iken Mehmet Alinin Hristiyan gemilerinin limana girme yasan kaldrmas ve yabanclar Msra verdikleri hizmetlerden tr dllendirmesi neticesinde dnyann btn blgelerinden yabanclar skenderiyeye akmtr. Mehmet Ali Paann bunu yapmaktaki amac denize dnk konumunu glendirmekti. Bunun dnda skenderiyeye ime suyu getiren Mahmudiye Kanaln atrarak Dou Akdenizde ei olmayan bir askeri dzenek oluturdu. ki sra kent duvarlaryla evrili ve klalara ve bir tersaneye (1829) sahip olan skenderiye bylece eski konumuna kavumutur. Mehmet Ali Paa ldnde bu surlarn iinde yz binden fazla kii yaamaktayd. ehir, dikkat eken bir Dou Liman

177

Roger Owen, Egypt and Europe: From French Expedition to British Occupation, The Modern Middle East, London-New York, 1999, s. 117. 178 Ehud R. Toledano, Social and Economic Change in The Long Nineteenth Century , The Cambridge History of Egypt, Vol. II, Edited by M.V.Dally, Cambridge University Press, s. 252-256.

haline gelmi ve daha sonra Akdeniz kys civarnda oturan sefirlerin ve birka byk tccarn denetiminde bir tr Avrupa kenti olmutur179. 1. 5. 1. Msr Nfusunu Oluturan Unsurlarn Genel zellikleri: Msr halknn tamam Arap olmayp Arap ve fellah isimleriyle iki byk ksma ayrlmtr. Fellah, kylerde ve kk kasabalarda ziraatla uraan halk anlatmakta kullanlan bir kelimedir ve buralarda yaayan halkn tamam fellahtr. Her ne kadar fellah ismi Arapada ifti demek ise de Msrda bu isim bir snf ifade etmektedir. Fellahlar ahlaka ve miza olarak Araplardan farkldrlar. Onlar Msrn yerli halk Kptilerden olmakla birlikte Arap hkimiyeti sebebiyle din ve lisan olarak Araplamlardr180. Bunlar, Msr nfusunun esasn tekil etmekteydiler ve Nil ile cetvellerinin kenarndaki kylerde yaamaktaydlar. Ancak Mehmet Ali Paann ald iktisadi tedbirler, fellahlar ok yoksul drmtr. smail Paa zamannda ise halk, ar vergiler altnda ezilmi ancak bu devirde, nfus daima oalmaya devam etmitir. Bu da gstermektedir ki btn skntlara ramen ahalinin hayat artlar geen asrlara gre daha elverili bir hale gelmitir181. Msr ahalisi sanat ve hizmete be snfa ayrlabilir; 1. Mslmanlar; bunlar ierisinde Araplar daha ok ziraatla urarlard 2. Trkler; genellikle hkmet ilerinde ve memuriyetlerde bulunurlard 3. Kptiler; yani asl Msrllar muhasebe ve defter hizmetlerinde 4. Afrika Araplar; klelik 5.Avrupallar; tccarlk, sarraflk, komisyonculuk, simsarlk ve gazetecilik gibi ilerde bulunurlard. Avrupallarn yerletii ehirler Khire, skenderiye, Dimyt, Tanta, Red, Svey, Asyt, Said Liman ve smailiyedir.

179

R. lbert, I. Yannakis, J. Hassoun, skenderiye 1860-1960 Geici Bir Hogr Modeli: Cemaatler ve Kozmopolit Kimlik, (ev. Bar Klbay), stanbul, 2006, s. 12-15. 180 emsettin Smi, Kmusul Alm, c. 6, s. 4296. 181 Kramers, Mehmet Ali Devri ve stiklal XIX. Asrdan tibaren, MEB. A, c. 8, s. 263.

Kptiler; orta snfn alt tabakasn olutururlar. Genellikle ehirlerde sanat ile urarlard. Mehmet Ali devrinde Kptiler, resmi kurumlarda teknik mahiyette pek ok memuriyetlerde bulunmulardr. Kbt ismiyle bilinen bu snf, Hristiyanln Yakubiye denilen bir mezhebine mensupturlar. Bunlarn toplam says yarm milyonu gememekteydi. Genellikle ehir ve kasabalarda ve Said ve Fayyumda bulunur ve baz sanayi ile yazclk, sarraflk gibi ilerle geinirlerdi. Bunlar lisanlarn yalnz kilise ve mekteplerinde muhafaza etmilerdir182. Msrda Ermenilerin says ok deildi. Bunlar genellikle kk dkknlara sahiptiler. Ancak XIX. Yzylda baz Ermeniler hkmette nemli mevkiler igal etmilerdir. Bunlardan en nemlileri Bogos Bey ve Nubar Paadr. Maruni, Hristiyan Suriyeliler ise Memlukler devrinden beri Msrda yerlemilerdir. Rumlar ise zellikle skenderiyede yerlemilerdir ve byk iktisadi faaliyetler iinde olmulardr183. Msr nfusu ierisinde saylabilecek bir baka unsur ise Yahudilerdir. Bunlarn hemen hepsi Kahire ve skenderiyede yaamlardr. 1830 ylna doru skenderiyede 4.000 Yahudi yaad bilinmektedir. Yzyln sonuna doru ise bu say 18.000e ulamtr. Bu durumun eitli aklamalar vardr; ncelikle Msr nfusunun btnnde grlen ve ardndan Yahudi cemaatinde seyredilen ocuk lm oranndaki d ve buna bal olarak ortaya kan gelime, Nil Deltasndaki kentlerde ve kasabalarda yaayan Yahudilerin byk ehirlere g etmeleri ki bu g hareketinde Msr refahnn ekicilii etkili olmutur184. Yahudiler, daha ok sarraflk ve bankaclkla uramlardr. 19. yzylda Msrda Yahudi nfusu ile ilgili kesin bilgiler bulunmamakla birlikte 1830larda Edward William Lane, Msrda bulunan Yahudilerin saysn be bin olarak gstermektedir. 1840larda Clot Bey, bu sayy yedi bin olarak vermektedir. 19. yzyln ikinci yarsnn banda Yahudi seyyah Yakoy Sappir ise onlarn saysn 6 bin, 7 bin olarak gsterir. Ayn zamanda Romanyal Yahudi gezgin Benjamin, Kahire ve skenderiyede Yahudi nfusunun 1500 aile olduunu sylemitir. Fransz bir turist olan Gellion Danglar,
182 183

Eyll 1867 tarihinde Msrdan gnderdii bir mektupta Yahudi

emsettin Smi, Kmusul Alm, c.6, s. 4296. Kramers, Mehmet Ali Devri ve stiklal XIX. Asrdan tibaren, MEB.A, c. 8, s. 264-265. 184 lbert, Yannakis, Hassoun, skenderiye 1860-1960 Geici Bir Hogr Modeli, s. 50-70.

nfusunun burada 7-8 bin arasnda olduunu sylemektedir. Yine Yahudi bir seyyah olan Deynard, 1881 yllarnda Msr ziyaret ettii srada buradaki Yahudi saysn 50 bin olarak gstermi ancak Alman yazar Vogt, bu saynn 30 bine yakn olduunu yazmtr ki bu rakam Kmusul lmda da gemektedir185. Msrda bulunan yabanc konsoloslarn verdikleri bilgilere gre 1870 ylnda skenderiyede bulunan yabanc nfus yledir186; Tablo 8: 1870 Ylnda skenderiyede Yabanc Nfus;
Grek talyan Fransz ngiliz Avusturyal Alman Dier Toplam 31.000 14.052 10.000 4500 3000 500 683 53.735

Msrda Rum, Arnavut, Ermeni, Maruni, Levanten olmak zere 150 bin kadar Hristiyan ahali ve 100 bin kadar ecnebi bulunup, Mslman nfus arasnda ise Trk, Arnavut, erkesler yer alp, bunlar balca memuriyetle veya emlakle geinirlerdi. te Msr ahalisinin yukarda bahsedilen toplam miktarndan yalnz 750 bini Hristiyan ve 30 bini Musevi olup, 8.874.327si Mslmand187. Msrda yaylm olan mezhep afii mezhebidir ve Yukar Msr halknn bir ksm Malikidir. Nfusun Trk unsuru say itibariyle yerli unsura oranla azsa da Mehmet Ali hanedan devrinde stn bir yere sahip olmutur. Aslen erkes olanlar ise daha Memlukler devrinde kalabalk idiler. Msr Bedevilerinin says da 600.000e ulamakta idi. Bunlar halis Araptrlar. Sina Yarmadasnda, Deltada ve Yukar Msrda bulunurlard. Msrda bulunan zenci unsur da Mslman olmakla birlikte esirdiler. Klelik 1877 tarihine kadar Msrda resmen devam etmitir. Bu tarihte ise
185

Jacob M. Landau, The Jews in Nineteenth Century Egypt Some Socio-Economic Aspects, Political and Social Change in Modern Egypt, Historical Studies from the Otoman Conquest to the Arap Republic, Edt. P. M. Holt, London, Oxford University Press, New York, Toronto, 1968, s. 196-281. 186 Msr Slnmesi 1871, s. 44. 187 emsettin Smi, Kmusul Alm, c. 6, s. 4296.

ngiltere ve Msr arasnda akdedilen bir antlama ile Msr topraklarnda zenci kle ticareti yasaklanmtr188. Msrda Avrupallarn saysnn mtemadiyen artmas lkenin

Avrupallatrlmasnn bir sonucu olmaktan ok sebeplerinden biridir. Bu Avrupallarn birou son zamanlara kadar kapitlasyonlar ile bahedilmekte olan ayrcalklar sayesinde oalan Levantenler snfn oluturmulardr. Islahatn ve teknik ilerin yaplmas iin Msr Hkmetinin hizmetine girmi olan Avrupallar farkl milletlere mensuptular. Fransz, svireli, Avusturyal ve ngiliz idiler. Bunlar her ne kadar Msr memuru iseler de nfuzlu bir snf oluturmulardr189. 1. 6. XIX. Yzylda Msr dari Kurumlarnda Meydana Gelen Deiiklikler: 1. 6. 1. Mehmet Ali Paa Dnemi: Msr, Osmanl Devletinin eyalet-i mmtzelerinden biridir190 ve Mehmet Ali Paa dneminde Osmanl Sultannn vermi olduu imtiyaz ferman neticesinde valilik, Paann slalesinden olanlar arasnda yaa en byk olana geerek devam eden bir zellik kazanmtr ki dnemin idari yapsnda meydana gelen en nemli deime budur. Sz konusu fermann getirdii imtiyazlar bununla snrl deildir. Msr, Saltanat Seniyeye maktu bir vergi vermekle beraber yabanc devletler ile gmrk ve ticaret antlamas yapabilir ve borlanabilirdi. Tarihe Veraset Ferman olarak geen bu belge sayesinde Msr Osmanl Devletinden yar bamsz bir hal kazanmtr. Bunun dnda daha sonra gelien olaylar neticesinde smail Paa dneminde Hidiv unvan alan Msr Valileri zerklik snrlarn daha da geniletmilerdir. Bu konu zerinde ileriki blmlerde ayrntl bir biimde durulacandan burada sadece idari deiikliklerden bahsedeceiz. Hidiv, yelerini kendinin tayin ettii 6 nzrdan oluan Mdrler Heyeti, Meclis-i Meveret ve bir de Meclis-i Nvvab ile lkenin idaresini birlikte
188 189

Kramers, Mehmet Ali Devri ve stiklal XIX. Asrdan tibaren, MEB. A, c. 8, s. 265. Kramers, Mehmet Ali Devri ve stiklal XIX. Asrdan tibaren, MEB. A, c. 8, s. 265-266. 190 Osmanl mparatorluuna bal hususi imtiyaz antlamalar ile idare olunan eyaletler. Bunlar devlete maktu bir vergi ve bazlar sefer zamannda asker vererek i ilerinde tamamen serbest bulunurlard. Muhtelif tarihlerde grlen eyalet-i mmtaze unlard; Msr Hidivlii, Mekke eriflii, Sisam Beylii, Cebeli Lbnan Mutasarrfl, Kbrs Adas, Bulgaristan Prenslii, Bosna hersek, Krm Hanl, Erdel Krall, Eflak-Bodan Voyvodal, Aynaroz. Bkz. Midhat Sertolu, Osmanl Tarih Lgat, 2. bask stanbul, 1986, s. 106.

yrtmekteydi. Bunun dnda Babliden bir fevkalade Komiser de yaplan ileri kontrol etmekteydi191. Bu deiikliklerin yaand tarihi sre az nce de ifade edildii gibi Mehmet Ali Paann merkezden bamszlk kazanmak iin giritii mcadelelere dayanmaktadr. dari anlamda yaplan deiiklik ve yenilikler hakknda unlar sylenebilir; Mehmet Ali Paa Msrda hkim olduu sre ierisinde pek ok reformlar gerekletirmitir. Ancak onun yapt en byk reform idari alanda gerekletirdii dzenlemeler olarak grlmektedir. Onun idari bir reforma girimesinin sebebi ise devletin her kurumunda kendi kontroln yaymak istei idi. Bu nedenle lkenin i ve d ilerini kdemli yardmclarna brakmak yerine kendi stne ald. Bunlar Mehmet Alinin bakanlk ettii Divnlar ve meclislerdi192. O, bylece bir merkezi brokrasi oluturdu ve bu brokrasi yle sralanmaktayd193; Tablo 9: Mehmet Ali Paa Dneminde Merkezi Brokrasi;
VAL Umum Mfettii Mdr el- Mdriye Mamur el-Mamuriye Nazr el-Ksm Hkim el-Hat eyhll-Beled , Sarraf (vergi tahsildar), Havli (Zirai alanlardan sorumlu), Kaymakam

Mehmet Ali Paa zamannda, klemen nfuzu tamamen ilga edilerek idareye Padiahn tabiiyeti altnda yalnz vali hkim olmutur. Bu suretle fiilen kurulan saltanat balangta eski usullere uygun bir mahiyet arz etmi fakat yle devam etmemitir. Msr, bundan sonra bir takm derebeylerin eline dmemitir. lkede Avrupa

191 192

emsettin Smi, Kmusul Alm, c.6, s. 4293-4304. Ayrca bkz. Muhammet Kutluolu, The Egyptian Question (1831-1841), The Expansionist Policy of Mehmet Ali Paa in Syria and Asia Minor and The Reaction of The Sublime Porte, stanbul, 1998, s. 3133. 193 Hunter, Egypt Under The Khedives, s. 19.

menfaatlerinin gittike artan gerginlii neticesinde hanedan bata olmak zere hkmet, merutiyetle idare edilen bir monari haline gelmitir. Hatta hkmleri 1914e kadar nazari bir surette Msrn hukuki durumunun asln oluturan 23 Mays 1841 fermanndan sonra da yle devam etmitir194. Msr, fethediliinden bu fermann ilanna kadar Osmanl Devletinin bir eyaleti olarak idare edilmitir. Ancak bu ferman, Msr Eyaletini yar mstakil bir devlet haline getirmitir. Fermanda zerinde durulan konular; Tanzimat Fermannn uygulanmas, vergi miktarnn belirlendii biimde denmesi, kara ve deniz askerlerinin saysnn stanbulun izin verdii snr amamas idi. dari anlamda getirilen en nemli uygulama ise veraset ayrcalnn, yani valiliin hanedann byk yesinden byk yesine gemesi hakknn Mehmet Ali Paaya tannmasdr195. Ancak Mehmet Ali Paa bu imtiyazlarla tatmin olmam Msr tamamen kendi kontrol altna almak iin almalarna devam etmitir. Bu ynde ciddi anlamda bir merkezileme politikas takip etmitir. Bu nedenle btn kurumlarn kendi hkimiyetinde olmasna zen gstermi ve nemli mevkilere gvendii akrabalarn getirmitir. Bylece ynetimde bir ev halk elit snf ortaya kmtr. Bu snf zellikleri bakmndan drt guruba ayrlmaktadr; 1. Mehmet Ali Paann akrabalar 2. Evlilik yoluyla ba bulunanlar 3. Azatl beyaz kleler (memlukler) 4. Mehmet Ali Paann ailesiyle yakn iliki iinde olup da onun hizmetine girmi olanlar. Tablo 10: Mehmet Ali Paann Ailesi; 196
brahim (1789-1848) Tevhide (1797-1830) Nazl (1799-1860) Ahmet Tosun (1793-1816)

Mehmet Ali (1769-1849)

194

Kramers, Mehmet Ali Hanedan Devri ve istiklal (XIX. Asrdan tibaren), MEB. A, c. 8, s. 257. Ahmet Ltfi Efendi, Vakanvis Ahmet Ltfi Efendi Tarihi, c. VI, YKY., stanbul, 1999, s. 1076-1077. 195 E.Z. Karal, Osmanl Tarihi, Islahat Ferman Devri(1856-1861), c. VI, TTK., Ankara, 2000, s. 85. 196 Hunter, Egypt Under The Khedives, s. 26.

(hkimiyet sresi 1805-1848)

M. Sait (1822-1863) (1854-1863) M. Abdulhalim (1831-1894)

brahim (1848)

Ahmet Rfat (1825-1858) smail (1830-1895) (1863-1879) Mustafa Fadl (1830-1875) Abbas Hilmi (1813-1854) (1848-1854)

Ahmet Tosun (1793-1816)

Mehmet Ali Paa dneminde grevlerin nasl datldn gsteren tablo Mehmet Ali Paann izledii bu yntemi daha iyi gzler nne sermektedir197; Tablo 11: Mehmet Ali Paann Ynetici Snf;
Doum Yeri brahim Paa Abbas Paa Hurit Paa Ahmet Yeen brahim yeen Ahmet Manikli Muhammet Bey Boos Bey Baki Bey Sami Bey Muharrem Bey Muhammet erif Yusuf Kamil Kavala Msr Georgia Kavala Kavala Trkiye Trkiye zmir Yunanistan Yunanistan Kavala Kavala Trkiye Sivil Durumu Haznedar Umum Mfettii Dakhaliyya Valisi Sava Bakan Garbiye Valisi Sava Bakan Haznedar D leri Bakan Maliye Bakan skenderiye Valisi Maliye Bakan Ev Halk inde Durumu Kethda Kethda Tercman Kethda Ba Muavin Kethda Ba Muavin Vali le lgisi Olu Torunu Azatl Kle Yeen Yeen Damat Damat Yeen Damat Grevinin Sona Erdii Tarih 1848 1854 1855 ? 1846 1862 1833 1844 Abbas Tarafndan Srgn Edildi Abbas Tarafndan Srgn Edildi Abbas Tarafndan Srgn Edildi Abbas Tarafndan Srgn Edildi

Mehmet Ali Paa, sadece akrabalar ya da klelerden oluan bir ynetici snf oluturmamt. Ayn zamanda kendisiyle diyaloga giren yetenekli kimselere de grev
197

Hunter, Egypt Under The Khedives, s. 23-26.

vermitir. Boghos Bey bunlardan biri idi. 1810da Msra geliinden ksa bir sre sonra Mehmet Ali ile irtibata gemi ve skenderiyede gmrk idaresi ile grevlendirilmitir. Ksa bir sre sonra ba tercman olmu ve yirmi yl kadar Msrn ticari ve d ilerini idare etmitir. Boghos Bey, zmir doumlu idi, akc bir Trke konuurdu ve Hristiyan bir Ermeni idi. Kpti grevliler mali idarede ok iyi idiler. Mehmet Ali onlardan toprak vergisinin toplanmasnda faydaland198. Mehmet Ali Paa, izledii bu idare politikas sayesinde hem sosyal hayatn her alanna nfuz etmeyi hem de ynetimi gittike artan bir etkinlikle elinde tutmay baarmtr. Mehmet Ali ve ailesi bir hanedan haline gelince Msrllama bu aile iinde bariz bir ekilde kendini gstermitir. Mehmet Ali nceleri, orduda byk memuriyetlerde birinci derecede Trk unsuruna dayanm idi. Fakat Msrl halk bunlarn yannda yava yava yer almaya balad ve zamanla ordu ve idareye tam manas ile katld199. Mehmet Alinin kurduu idarenin banda azas kendisi tarafndan seilmi Divnlar ve meclisler vard. Bunlar merkezi hkmeti tekil etmekteydiler. En nemlileri Kahire Kalesinde kethdann riyaseti altnda toplanan Divnl-Hidivdi. Bu kurum lkenin i ilerinden sorumluydu. Ayn zamanda Yksek Adalet Divn vazifesini de grrd. kinci byk kurum Divnl-Maiya el-Saniya idi. Bu Divn, Mehmet Ali Paann saraynda toplanrd ve en nemli kararlar Mehmet Ali ve onun bakanlar tarafndan verilirdi. Divnl-Cihadiye ve Divnl-Ticariye el-Msriye de Msr sorunu ile ilgili politikalarn belirlenmesinde nemli rol oynayan kurumlardr. Bunlarn dnda iki nemli kurul daha vard, ilki el-Meclisl-li, ve ikincisi MeclislCihadiyedir. Bu kurullarda, sivil ve askeri meseleler grlrd. Bunlar sadece danman vazifesi grrler Mehmet Ali Paann onay olmadan harekete geemezlerdi200. 1837de siyasetname ad altnda devlet nizamlarn belirleyen genel bir tekilat kanunu vazedildi. Devlet ileri de yedi Divna blnd. Divn reisleri he hafta Paaya Divnlar hakknda bir rapor, her ay bir icml ve her yl bir bte dzenlemekle ykml idiler. 1837 yl sonlarnda meclis daha kuruldu. Bunlardan en nemlisi Meclisl-Hususi idi. Bu meclis devletin nemli ileri ile ilgilenmek ve kanunlar
198 199

Hunter, Egypt Under The Khedives, s. 27-29. inasi Altunda, Mehmet Ali Paa, MEB. A. c. 7, s. 576. 200 Kutluolu, The Egyptian Question (1831-1841), s. 31-33. Ayrca bkz. Kramer, Mehmet Ali, MEB. A, c.8, s. 257.

vazetmekle grevli idi. 1842de Camiya el-Hakaniya adnda, byk memurlarn muhakemesini yapmak iin yeni bir meclis oluturuldu. Bu meclislerin verdikleri kararlar ve sahip olduklar yetkilere ramen son sz Mehmet Ali Paaya aitti201. Bylece anlalaca zere Msrda otokrat bir ynetim tarzn benimsemi olan Mehmet Ali Paa, Msrn ynetiminde kald sre ierisinde bu otokrat idare tarzn srdrmtr. Buraya kadar anlatlanlara gre Mehmet Ali Paa dneminin merkezi idaresinin balca unsurlar yle sralanmaktadr202; 1. Divnl-Maiyes-Saniye 2. El-Divnl-Mlki 3. El-Meclisl-li 4. Divnl-Cihadiye 5. Meclisl-Cihadiye 6. Divnl-Maliye 7. Divnl-Umur el-Efrenciye vet- Ticare el- Msriye 8. Divnl- Medaris 9. Divnl-Bahr 10. Divnl-Fabrikat 11. Cemiyyetl Hakaniye 12. Divnl- Kethda 13. Divn- Umumut-Tefti 14. Meclis-ura Mehmet Ali Paadan sonra Msr Valileri idari yapda yine bir takm deiiklikler yapmaya devam etmilerdir. Sait Paa, Divnlardan n hariciye, maliye ve harbiye olmak zere nezarete evirmitir. Abbas Paa zamannda ise Osmanl Devleti, Msra H. 1268 (M.1851) tarihli bir nizamname gndererek Msrn btn idari, mali ve hukuki sahada alan memurlarnn tbi olacaklar kurallar yeniden belirlemi, halka zulmetme, rvet karl i yapma, haksz vergi toplama gibi sular ileyen memurlarn yarglanmalarna ynelik kanunlar dzenlemitir203.

201 202

Altunda, Mehmet Ali Paa, MEB. A. c. 7, s. 577. Hunter, Egypt Under The Khedives, s. 21. 203 BOA, . MTZ.05. 1895-33, 1268 . 12.

Bu tarz dzenlemelere gidilmesinin sebebi Mehmet Ali Paadan sonra valilerin g kaybetmesi ve buna paralel olarak dier grevlilerin g kazanmasdr. yle ki bu grevliler vergi toplanmas konusunda halka zulmetmeye balamlar ve rvetle i grme, adam kayrma gibi davranlar, yneticiler arasnda giderek yaylmtr. Sz konusu nizamname gstermektedir ki Msr, Mehmet Ali Paann otokrat olarak tanmlanabilecek disiplinli ynetim tarzn devam ettiremeyen valilerin greve gelmi olmas sebebiyle idari, iktisadi, sosyal ve askeri alanda bir bozulmaya uramtr. Merkeze giden ikyetlerin younluu, halkn, memurlarn zulmnden fazlasyla zarar grmeye balamalar Osmanl Devleti merkezinin bu duruma el atmasn gerekli klmtr. Bu nedenlerle hazrlanan nizamname, hem Msrda Tanzimat Fermannn uygulanmasn istemektedir hem de btn Msr memurunun halka zulmetmesini, rvet yemesini, haksz vergi toplamasn bir takm cezalar (krek ve hapis cezas gibi) getirerek engellemeye almtr. Grld gibi Mehmet Ali Paa zamannda Msr Eyaleti idaresinde bu tip sorunlar ile karlalmazken sonraki dnemlerde Osmanl Devleti, Msr Eyaletinin idaresini kontrol altna alamaya almak zorunda kalmtr. zetle denilebilir ki 19. yzyln ortasnda, Msr brokrasisi Mehmet Ali Paa dneminde hzl bir byme ve gelimeye sahne olmutur. Eski Osmanl kurum ve grevlileri tamamen ortadan kalkm, yeni fonksiyonel kurumlar oluturulmu, emeklilik sistemi getirilmitir. 19. yzyln Msr, Mehmet Ali Paann reformlar ile ekillenmitir204. 1. 6. 2. Valilikten Hidivlie Gei (1867): XIX. yzyl Msr tarihini her ynyle ekillendiren Vali Mehmet Ali Paa ve Hidiv smail Paadr denilebilir. Bu yarg, Msrn idare tarihi iin de geerlidir. Fethinden itibaren ne idari taksimatnda ne de brokratik yapsnda ciddi hibir deiiklie uramadan XIX. Yzyla kadar gelen Msr Eyaleti, bu yzylda gerek blge taksimat gerekse ynetim mekanizmalar asndan deiikliklere uramtr. Bu deiikliklerin asl amac Msr Osmanl Devletinden bamsz hale getirmektir.

204

Hunter, Egypt Under the Khedives, s. 42-54.

smail Paa dneminin sonuna kadar bu anlamda yaplan tm almalar olumlu bir ekilde neticelenmitir. smail Paa, 18 Ocak 1863te Msr Valisi olduunda tpk dedesi Mehmet Ali Paa gibi Msr mstakil hale getirmek hi olmazsa daha geni muhtariyet haklarna sahip olmay istemekteydi. Bu amacn gerekletirmek iin Osmanl Devlet adamlarna menfaatler salayarak imtiyaz fermannn snrlarn geniletmek ynnde hareket etti. Gayretleri neticesinde Padiah Abdlaziz, 27 Mays 1866 tarihli bir ferman ile Msr Valiliinin boalmas halinde valiliin eski valinin byk oluna, oullar yoksa byk kardeine, kardei de bulunmad takdirde en byk yeenine gemesi ayrcaln smail Paaya tanmtr. Bylece Mehmet Ali Paa zamannda elde edilen Veraset Fermannn snrlar geniletilmi buna karlk Msrn her yl vermekle ykml olduu 80.000 kese vergi 150.000 keseye karlmtr. smail Paann abalar sonunda elde ettikleri bununla snrl deildi, Sudan Vilayeti zmnen, Musavva ve Sevakinin de ak olarak Msr idaresine verilmitir. smail Paa, 1866da balayan Girit isyan nedeniyle 18.000 kiilik bir Msr kuvvetini Osmanl Devletinin hizmetinde Girite karmtr. Paa, bu yardmna karlk Dileri bakan Nubar Paay stanbula gndererek kendisine Aziz-i Msr unvannn verilmesini istemitir. Amac, Hz.Yusufun Msrda istiklal ile hkmetmi olduundan kendisinin de bu dereceyi ihraz ettiini gstermekti. Osmanl Devleti, Azizi Msr unvann kendisine vermeyi kabul etmediyse de smail Paay hidiv unvann kabul etmeye ikna etmitir. Bylece 8 Haziran 1867 tarihli bir ferman ile smail Paa i idaresi ile ilgili konularda dzenlemeler yapma hakkna sahip olmutur205. Bu fermann ilan edilmesinden itibaren hidiv kelimesi Arapaya gemi ve Msr Valilerine Hidiv, Msra da Hidiviyet-i Msriyye denilmeye balanmtr. Hidivlik, Avrupallar tarafndan ahsi idarenin yksek derecede merkezilemesi sistemi olarak bilinmektedirler. Efendi anlamna gelen ve eski Pers dilinden alnm olan hidiv unvann tama hakkn alan kii olarak smail Paa, Msr tarihinde nemli bir idari deiiklie damgasn vurmutur. Hidiv smail Paa, hkimiyeti dneminde
205

BOA, YEE. 122/10/10, 39-121/2536, (1290), Karal, Osmanl Tarihi Islahat Ferman Devri (18611876), c. VII, s. 39-44. ayrca bkz. inasi Altunda, smail Paa, MEB. A,, c. V-II, s. 1116.

dahiliye, bahriye, maarif, nafia ve ticaret nezaretlerini kurmutur. Kendisi her ne kadar balangta hkmet ilerini istedii gibi idare etmeyi baarm ise de nezaretlere geen ahsiyetler de bir sre sonra etkinlik kazanmlar ve zellikle hidivliinin sonlarna doru Nubar Paa206 kabinesinde, Avrupallar eitli nezaretlerde byk nfuz sahibi olmulardr. 1866da Msrda bir eit millet meclisi kurulmutur. Bu meclis senede bir kere toplantya arlrd. Azalar ise nahiyelerden seilirdi. smail Paa, ileriki blmlerde ayrntl bir ekilde zerinde durulacak olan, Veraset Fermannn snrlarn geniletmeyi baardktan sonra Avrupal lkeler tarznda bu sz edilen meclisi oluturmutur. Bu meclisin yeleri, yl iin seilmekteydiler ve seme hakk ky muhtar ve eyhleri ile Kahire, skenderiye ve Dimyat ileri gelenlerine ait bulunmaktayd. Bu meclis 26 Kasm 1866 tarihinde Kahire Kalesinde almtr. Bir danma organ olarak tannmtr. Paann bu meclisi atrmasndaki asl ama ise yabanclarn sempatisini kazanarak rahata borlanma yoluna gidebilmekti207. smail Paa dnemi tm baarlarna ramen mutlak otoritenin de getiine sahne olmutur. Bu dnemde mutlak otoritenin g kaybetmesi sadece Avrupa mdahalesi ile aklanamaz. Bu g kaybnn 1849-1875 arasnda meydana gelen sosyal ve kurumsal deiikliklerle de ilgisi vardr. Sivil brokrasinin ykselii, dairelerin oluturulmas, idari gcn bu daireler arasnda bllmesi ve idareden ev halk tabir edilen Hanedann ekilmesi gibi. 1849 -1874 arasnda farkl sosyal tabaka ve yksek eitimli kiilerden oluan yeni bir brokrat snf olumutur ki bunlar Abbas Paa ve Sait Paa dnemlerinde yksek grevlere gelmilerdir208. Anlalaca zere Msr, Osmanl Devletinin Tanzimat Ferman ile henz balatt idari kurumlarn nizamn neredeyse bitirmiti. Yani Tanzimat Fermannn
206

XIX. Yzylda Msrn siyasetinde nemli rol oynam bir devlet adamdr. Karabadan Osmanl topraklarna hicret etmi ve zmirde yerlemi olan Ermeni bir aileye mensuptur. svire ve Fransada eitim grmtr. Nubar, Msrn d ileri ve ticaret nazr bulunan days Boghos Yusufyan Bey tarafndan 17 yandayken Msra arlp (1842), ikinci ktip sfat ile Mehmet Ali Paann hizmetine girmitir. Ancak asl nemli vazifesi Sait Paa zamannda balar. Sait Paa dneminde ortaya kan demiryolu projesinde alm ve smail Paa zamannda Msr idaresinde daha etkin bir rol oynamtr. Bkz. M. Sabry, Nubar Paa, MEB. A., c. 9, 1980, stanbul, s. 337. 207 Abdlkerim Ffk, el-Arap vel-Osmaniyyun 1516-1916, 1. bask, Dmak, 1974, s. 480. 208 Hunter, Egypt Under the Khedives, s. 35-37. Ayrca bkz. Kramer, Mehmet Ali, MEB. A, c. 8, s. 257.

ngrd idari alandaki dzenleme, merkezden nce Msr Eyaletinde Mehmet Ali Paa tarafndan hayata geirilmiti. Bu dzenlemelere elbette ki askeri ve iktisadi reformlar da dhildi. Bu ynyle zaten merkezden bamsz bir karakter izen Msr, smail Paa dnemine gelindiinde elde edilen imtiyazlar sayesinde sadece grnrde Osmanl Devletine bal bir haldeydi. Bu gelimelerin Osmanl Devleti asndan olumsuzluu aktr. Msr iin ise tamamen olumlu deildir. nk mstakil hale gelmek iin yaplan tm bu almalar, Avrupal Devletler tarafndan bir mdahale bahanesi yaplacak, gerek ynetimde gerek nfus bakmndan artan Avrupal says ve etkinlii Msr ngilterenin igaline kadar gtrecek olaylarn zeminini hazrlayacaktr.

KNC BLM

2. MISIRDA VERASET DNEM Bu blmde Osmanl-Msr ilikilerinde nemli bir dnm noktasn tekil eden 1841 Veraset Fermannn ilan ile girilen tarihi sre zerinde durulacaktr. Bu tarihi srecin ve dolaysyla 19. yzyl Msrnn durumundaki deiikliklerin temelleri Mehmet Ali Paa zamannda hatta daha teye gidersek 17. yzylda atlmtr. Yine de 1841 tarihi Msr iin ok nemli bir tarih olarak kabul edilir. Bu yl ierisinde Msr hzl bir ekilde ekonomik, adli, sosyal ve idari alanlarda deiime uramtr. 1841 Fermanlar Osmanl Devletinin srf kendi iradesi ile deil stanbulda bulunan Avrupa Devletlerinin temsilcilerine danlarak hazrlanmtr. Sz konusu Fermanlar Msr idaresini dzenleyen temel kurallar oluturmutur. Avrupa Devletlerinin bu fermanla ilgilenmelerindeki asl gaye, Msrda Osmanl egemenliini yeniden kurmakt. Ancak yaanan gelimeler neticesinde Trk Hkmeti gsz dm ve Msr, Avrupallarn nfuzuna girmitir. Avrupann Osmanly hi deilse bir sre daha ayakta tutmak istemesinin temelinde devletleraras g dengesinin bozulmasn nlemek yatmaktayd. Aada bahsedilecei gibi, ngiltere ve Fransa Dou Akdenizde daha etkili bir konuma sahip olmak iin rekabet etmekteydiler ve bu fermanlar sayesinde kendilerini avantajl duruma getirmilerdir. Zira Msrda temin edilecek gsz bir idare, onlarn Msrn zenginlikleri zerinde kapitalist emellerini uygulamak iin kolaylk salayacakt. 30 Mays 1841 tarihli (2 Rebiyl Ahir 1257) ferman Mehmet Alinin Sultana teslimiyetini ifade ederek balamakta ve Msr idaresinin ki buna Darfur, Nubye, Kordufan ve Sennar baka bir fermanla eklenmitir, Mehmet Aliye ve onun soyuna ait olduunu dorulamaktayd. Grld gibi bu hak, rs olmakla beraber Msrn gelecekteki yneticileri dier Trk vilayetlerinin valileri ile eit srada olacaklard. Tanzimat Fermannn Msrda uygulanmas ynnde emirler adalete ve yerel ihtiyalara uygun olarak daha sonra dzenlendi. Bu ise Abbas Paa dnemine rastlar. Bunun dnda yllk verginin Babliye dzenli olarak denmesi, kutsal ehirler Mekke ve Medineye Msrdan yaplan geleneksel yardmlarn devam etmesi, Msr ordusunun bar zamannda 18 bin kii ile snrl kalmas ve nianlar, rtbeler ile bayraklarn dier Trk ordularndan farkl olmamas, albay rtbesinin sadece Babli tarafndan

verilebilmesi bu fermann ierdii emirlerdi. Ayrca stanbuldan izin almadan sava gemisi yaplamayacakt. Eer bu artlara uyulmazsa miras yoluyla geen egemenlik hakk geri alnacakt. Bu hkmler, Fermann ilanndan smail Paann tahttan indirilmesi arasnda geen srete Msrn anayasal durumunun temelini oluturmutur (1841-1879). 2. 1. Mehmet Ali Paa Dnemi (18051848): 2. 1. 1. Mehmet Ali Paann Msr Valiliine Getirilmesi: Yakna Osmanl tarihinin ve XIX. Yzyl Msrnn en nemli

ahsiyetlerinden birisi Kavalal Mehmet Ali Paadr. 18051848 yllar arasnda 44 yl Msr valilii yapm ve birok reformlar gerekletirmi olan Mehmet Ali Paann kurduu hanedan, Msrda 1953 ylna kadar hkimiyetini srdrmtr. Franszlarn 1798de Msr istilas dolaysyla blgeye giden Osmanl kuvvetleri iinde bir asker olarak Msra gelmi olan Mehmet Ali, 56 yl gibi ksa bir zamanda akl ve yetenei sayesinde Msr Valiliini ele geirmitir. Mehmet Ali Paann Msr Valiliini ele geirmesine kadar geen sre, Msrn 17981805 yllar arasndaki durumunu incelemeyi gerektirmektedir. Mehmet Ali Paann Osmanl Devletinin gnderdii son Msr Valileri olan Hsrev, Tahir, Trabluslu Ali ve Hurit Paalar ve Klemenler ile olan mcadeleleri, evirdii entrikalar ve nihayet Bablinin tutum ve dncelerinin tespiti bu konunun ana hatlarn oluturmaktadr209. ncelikle bu tarihi srece yn veren Mehmet Ali Paann hayat ve kiilii zerinde durmak olaylarn gidiatn anlamakta yardmc olacaktr. Mehmet Alinin Msra gelmeden nceki hayat hakknda pek fazla bilgi olmamakla birlikte kaynaklar onun, yaklak 1.70 boyunda, dik durulu, kk ve zarif elleri olduundan bahsetmektedir. Mehmet Ali, 1769 ylnda doduunu sylemi ve hayatn yazanlarn ou bu tarihi benimsemilerdir. Gerek doum tarihi olarak Kahirenin kuzeyinde, Nil Deltas zerinde ina edilen barajn 1847 ylnda temel atma
209

Atilla etin, Kavalal Mehmet Ali Paann Msr Valilii (Osmanl Belgelerine Gre), stanbul, 1988, s. 7.

treni ansna bastrlan bir madalyann arka yznde okunan Mehmet Ali, H. 5, 1184te dodu ibaresi kabul edilmelidir. Dier bir deyile 27 Nisan 1770 ile 15 Nisan 1771 arasnda herhangi bir gn. Oysa Mehmet Ali kendisi iin doum tarihi olarak 1769 tarihini semitir. nk muhtemelen kklerini zihinlerde yer tutacak nemli bir tarihle birletirmek istemitir. Napoleonun doum tarihi ile ayn tarihi benimsemek gibi210. Mehmet Alinin ocukluu Kavalada gemitir. hayatna da burada balamtr. On sekiz yanda asker olmutur. Amcas, Kavala mtesellimi Tosun Aa idi. Kk yata yetim kalan Mehmet Aliyi amcas Tosun Aa himaye etmitir. Bir sre sonra bu yeni haminin, devlet tarafndan hakl veya haksz ldrlmesi Mehmet Aliyi tekrar her trl destek ve himayeden mahrum etmiti. Geim sknts ile Monsieur Leon adl bir Fransz Yahudi ttn tccarna katlarak onun nce postacs, sonra simsar olmu ve bylece ticaret hayatna atlmtr211. Ska belirtildii gibi Mehmet Ali, yar Arnavut yar Trktr. Atalarnn Anadoludan, stanbulun gneydousundaki Ilcadan geldii bilinmektedir212. Byk dedesi Konyada, dedesi Osman Edirnede domutur. Buralarda Arnavutlardan pek sz edilemez. Arnavut aslllk teorisi Mehmet Alinin Osmanl ordusunun ekirdeini oluturan bu seme askerlere kar ilgisiyle de desteklenir. Bunun yan sra Msr Hidiv Hanedan kendilerinin Trk soyundan geldiklerini daima sylemilerdir. Mehmet Alinin babas 1768 ylna doru Kavalada yerlemi, evlenerek resmen iki ocuk (Mehmet Ali ve Ahmet) sahibi olmutur. Mehmet Alinin babas brahim Aa, blge yollarnn gvenliinden sorumlu yol aas grevinde idi. Bu grevinin yan sra blge insanlarnn ou gibi o da ttn ticaretine atlmtr. Mehmet Ali okuma yazma bilmemekle beraber bu eksikliini ok sonra, krk be yanda telafi etmi ve oullarnn eksiksiz bir eitim almalarna zen gstermitir. Otuz yandaki Mehmet Alinin en belirgin zellikleri gvensizlik, inatlk, bazen esnek ve ok cesur olmasdr. Mehmet

210

Gilbert Sinoue, Kavalal Mehmet Ali Paa Son Firavun, (ev. Ali Cevat Akkoyunlu), stanbul, 1997, s. 2932. 211 inasi Altunda, Kavalal Mehmet Ali Paa syan ve Msr Meselesi 18311841, I.Ksm, T.T.K., Ankara, 1988, s. 2123. inasi Altunda, Mehmet Ali Paa, MEB A, c. 7, stanbul, 1979, s. 567. Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, c. 5, T.T.K., Ankara, 2000, s. 125126. 212 Afaf Ltfi es-Seyid Marsot, Egypt in the Reign of Muhammad Ali, Cambridge University Press, 1984, s. 154.

Ali, diplomasi dilini byk bir ustalkla kullanr ve bu yeteneinden karsndakini ikna etmek ya da gerekleri gizlemek iin faydalanrd213. Mehmet Alinin on yedi erkek, on kz ocuu olmutur. Bu kalabalk aileden sadece kz, Tevhide, Nazl, Zeynep ve yedi erkek, brahim, Tosun, smail, Said, Hseyin, Abdulhalim ve Mehmet Ali, ocuk yata lmden kurtulup yetimilerdir. Babasna en ok benzeyen ocuk brahimdir. Trkeden baka dil konumayan Mehmet Alinin tersine brahim, sadece Arapa konumu ve Trkten ok Msrl olarak tannmak istemitir. Baba oul arasndaki farkllklar sadece bu kadar deildi. Kiilikleri, Osmanl mparatorluu ve dnya hakkndaki grleri de sk sk elimitir. Kavalalnn kiiliini zetlemek gerekirse akla ilk gelecek tanmlama ifte kiilik olacaktr. Hayatn yazanlarn ska tekrarladklar hem aslan, hem tilki tanm bu zelliinden kaynaklanmaktadr214. Mehmet Alinin hayatnda Franszlarn Msr istilaya kalkmalar ile yeni bir ufuk almtr. yle ki Franszlar Msrdan karmak amacyla harekete geen Babli Msra asker sevki iin imparatorluun eitli blgelerine emirler gndermiti. Bu arada Kavala orbacs Hseyin Aaya da bir askeri birlik hazrlamas bildirilmiti. orbac 200-300 kiilik bir gnll (babozuk) birlii tekil ederek sergerdeliine yani komutanlna olu Ali Aay memur etti. Mehmet Ali bu birlikte o zaman komutan yardmcs olarak bulunuyordu. Toplanan nc kuvvetler, Kse Mustafa Paa kumandasnda, 1799 Hazirannda Ebukrda karaya ktlar. Mehmet Alinin dhil bulunduu Kavala birlii Msra gelen bu askeri kuvvetler arasnda idi215. Mehmet Ali bylece Msr toprana ilk kez ayak basmtr. Bu ksa sefer sresince silah kullanma ve komuta yeteneklerini gsterme frsat bulmutur. Daha nce de belirttiimiz gibi Mehmet Ali, okur-yazar olmamakla beraber alkan, cesur ve becerikli olduu iin Kahirede kendini az zamanda gstermitir. Kavala kuvvetlerinin bandaki Ali Aa hastalanarak memleketine geri dnnce Mehmet Ali bu kuvvetlerin

213 214

Sinoue, Kavalal Mehmet Ali Paa Son Firavun, s. 3238. Sinoue, Kavalal Mehmet Ali Paa Son Firavun, s. 4043. 215 etin, Kavalal Mehmet Ali Paann Msr Valilii, s. 28.

bana gemi ve Franszlara kar Ebukr Savanda gsterdii baardan dolay seremelik216 unvan almtr (25 Temmuz 1799)217. Bu dnemde Msrn durumu ok kark idi. Padiah, Fransann igalinden nce Msrdaki Osmanl idaresini yetersiz bulduundan kuvvetli bir idare ekli istiyordu. Msrn iktidarnda karklk ve anari vard. Trkler, Hsrev Paann komutasnda idi. Ordunun iinde Hsrev Paann denetim altna alamayaca tek bir g, Osmanlya pek bal olmayan Tahir Paa emrindeki Arnavutlard. Memluklere gelince, onlar sadece kendi beylerinin emirlerini uyguluyorlard. Bu beylerden en nemlileri ise Osman el-Bardisi218, Mehmed el-Elfi219 ve brahim Beydi220. Ayn rktan gelmi olmalarna karn her de birbirleriyle rekabet halinde idi ve Msr topranda kalan servetlere el koymaya almaktaydlar. Fransz askeri kuvvetlerinin Msr terkinden sonra lkede birtakm iktisadi ve sosyal sarsntlar yaanmt, halk bitkin ve yorgundu. dari ve mlki rgtlerde aksaklklar gze arpyordu. Ksaca Msr yeniden tekilatlandrmak iin slahat zorunluluklar kendini hissettiriyordu. Ayrca sava mnasebetiyle gelmi bulunan btn yabanclar, Msrdan henz ayrlmamlard. Msrda dzeni salayacak unsurlarn banda gelen askeri kuvvetler unlard; - Osmanl kuvvetleri, - ngiliz kuvvetleri, - Klemenler, - Serdar Ekrem Yusuf Ziya Paa ve Kaptan Derya Kk Hseyin Paa kumandasndaki Osmanl kara ordusu ve filosu ile General Hutchinsonun emrindeki ngiliz kuvvetleri.

216 217

Sereme; dzensiz askeri birlik komutan. brahim Muhammed is-Sinafiri, Osmanl-Msr likileri 18631882, stanbul niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, (Baslmam Doktora Tezi), stanbul, 1993, s. 13. Mustafa Nuri Paa, NetayiclVukuat Kurumlar ve rgtleriyle Osmanl Tarihi, c. III-IV, (Sadeletiren Neet aatay), T.T.K., Ankara, 1992, s. 265. 218 El- Bardisi erkez asll idi. stn askeri yeteneklere sahipti. 219 Kahireye 17761777 yllarnda bir kle tccar tarafndan getirilmitir. Bin lek zahire karlnda Murat Beye satlmtr. Bu nedenle Arapa bin anlamna gelen elf kelimesini barndran el-elfi adn almtr. 220 Fransann Msr igali srasnda Murat Bey ile birlikte Msr ynetmekteydi. Bu igal srasnda Memluklerin ilk yenilgisinin ardndan Suriyeye kamtr. Franszlarn lkeyi terk etmesi zerine geri dndnde ise Mehmet Ali Paa Msra hkimdir.

Bunlar Kahire ve skenderiye civarnda toplanm bulunuyorlard. Msrdaki Padiah otoritesi Sadrazam tarafndan yrtlyordu. Ayrca bu kuvvetlerin hepsi dzenli asker olmayp gnll askerlerin says (babozuk) olduka fazlayd. nc askeri gurubu tekil eden Klemen Beylerinin kuvvetleri, Fransz istilas yznden ar bir darbe yemilerdi. Zira yaplan arpmalarda en sekin ve canl kuvvetlerini kaybetmiler ve bylece eski nfuz ve kuvvetleri sarslmt. Yine birbirine rakip iki gurup halinde bulunan Klemenlerin bir ksm brahim Beyin kumandasnda Kahire evresinde, dier ksm da Franszlarn Msr terkinden ksa bir sre nce lm olan Murat Beyin klelerinden Bardisi Osman Beyin idaresinde, Aa Msrda bulunuyorlard. Msrn bu yeni durumunda, Osmanl Devleti iin en nemli problem Msr idaresinin nasl tanzim edilecei, rgtlerinin ne ekilde tespit edilecei, dier bir deyimle Msrn yeni idare usulnn ne olaca idi. phesiz Msra verilecek olan yeni dzen, 1798den nceki uygulamadan farkl olacakt. nk ad geen idarenin aksaklk ve bozukluu bu istila sonucu daha ak olarak kendini gstermi bulunuyordu. Bizzat Padiah III. Selim, Msrn bakentle olan balarn kuvvetlendirmek ve lkede sk bir idare sistemini yerletirmeyi istemekteydi. Bunun iin ilk hareket noktas Msra kuvvetli bir valinin tayini ve Klemen Beylerinin Msrdan uzaklatrlmalar idi221. Klemen Beyleri, tutumlarndan phelendikleri Serdar Ekrem ve Kaptan Paann bir an nce Msrdan ekilip gitmelerini drt gzle bekliyorlard. Ayrca kendilerini kuvvetli hissetmediklerinden ve devlete de gvenleri bulunmadndan ngilizlerin himayesine snmlard. Klemenleri himaye etmek ngilizlerin iine geliyordu. nk ngilizler Msrn kendileri iin olan nemini Fransz istilas sebebiyle daha da iyi kavram bulunuyorlard. Bu itibarla gelecekteki bir tehlikeye kar Msrda emin olmak gerekiyordu. Bu hususta en uygun yol Msr idaresi iin bir denge unsuru saylabilecek olan Klemenleri himaye etmekti. phesiz bu tutum Msr zerindeki ngiliz menfaatlerini koruma ve devam ettirme imkn veriyordu. Bylece daha Babli Msrn yeni idaresi iin harekete gemeden nce, ngiliz ve Klemenler arasnda bir yaknlama ve ibirlii vcut bulmu oluyordu222.

221 222

Karal, Osmanl Tarihi, c. 5, s. 125126. Altunda, Mehmet Ali Paa, MEB. A.,c. 7, s. 56768.

22 Ekim 1801 gn Kaptan Paa, Aa Msrda bulunan btn beyleri Ebukre ararak onlara, Babliden geldiini syledii bir ferman okutmutur. Fermana gre, btn beyler Aff- ahaneye mazhar olacaklar, btn mallar kendilerine geri verilecektir. Memluk liderler, Sultann bu soylu hareketini kutlamak iin Kaptan Paann gemisine davet edilmilerdir. Beyler hibir eyden phelenmeden bu arya uymulardr. Gemiye gelmek zere sandallara bindiklerinde kendilerine ate alm ve aralarndan bei lm dierleri ise yaralanmtr. Yakalananlar tutsak edilir. Dier taraftan Vezir, Kahire evresindeki beylere benzer bir tuzak kurar. Onlar kararghna davet ederek sahte Ebukr fermannn bir benzerini okur. Gelenlerin hepsini tutuklatarak kaleye hapsettirir. Bir tuzaktan phelenen Beyler, Yukar Msra kaar, kamadan nce de Gizedeki ngiliz yetkililerini uyarr. Bunun zerine Gizede bulunan ngiliz General Stevard, Reisl Kttab Efendiye bir mektup yazarak, hapiste bulunan Klemen Beylerinin serbest braklmasn ister. Msrdan ngiliz askerinin ekilmesinin buna bal olduunu ima eder. Klemen Beylerine yaplan bu himayenin ise daimi surette olmayacan yalnzca Msrda mevcut karmak durumun zm iin buna bavurulduunu syler223. Bu mektuba Reisl-Kttabn verdii cevap aslnda sz konusu Beyler ile ngiltere arasndaki ittifakn Osmanl Devleti tarafndan bilinmekte olduunu gzler nne sermektedir. yle ki Msr Beylerinin yukarda sz geen Gizedeki ngiliz General Stevardn hmiliine snarak halk arasnda dattklar ilanlarda, ngilterenin onlara eski yetki ve grevlerini iade edeceini, bu nedenle Osmanl Devleti memurlarna itaat etmek zorunda olmadklarn yaydklarn bildirerek Beylerin, Msrn kendilerine ait olduunu ve muhalefeti ile karlatklar kimseleri tehdit ettiklerini anlatmaktadr. Bu durum, Osmanl Devleti ile mttefiki olan ngilterenin ilikilerine glge drmektedir. Bu nedenle Reisl-Kttab, mttefikinden bu asilere sahip kmamasn istemektedir. Sadece bunu istemekle kalmaz, ngilizce ve Arapa olarak ngilterenin Osmanl Devletinin dostu olduunu ve halkn, beylerin yalanlarna inanmamalarn uyaran ilanlar hazrlanarak bu ilanlarn Yukar Msrda datlmasn

223

BOA, HAT, 358613.

ister224. Osmanl Devleti grevlileri, hakl olarak bu sorunun ancak ngilterenin Beylere sahip kmay brakmas ile zleceine inanmaktadr225. Bu gelimeler yaanrken ngiltere, Msra tetkikat yapmak zere bir eli gndermeye karar verir. Bylece ngiltere adeta Msrn yeni hkimi gibi davranmaktadr. Denilebilir ki, Osmanl Devleti Msr Fransadan kurtardktan sonra ngiltereden kurtarmaya almak zorunda kalmtr. Haberi renen ngiliz General Hutchinson ise Vezire protestolar yadrr ve Onu Msr Kalesindeki tutuklular serbest brakmaya zorlar. fke ve tehditleri o kadar gldr ki Osmanl memurlar, Generali memnun etmek iin 13 Kasmda Beyleri serbest brakr. ngiliz askerleri skenderiyede kald srece Memluklere kar hibir giriim olmaz226. Osmanl Devletinin Msrda ngiltere ile mcadelesi aka balamtr ve bu mcadele ileride gerekleecek olan ngiliz igaline kadar devam edecektir. Sonradan bu olay baz Batl yazarlar Osmanl Devleti tarafndan Klemen Beylerine kar giriilmi bir katliam hareketi olarak gstermee almlarsa da gerekte bu olay yukarda yaplan aklamalardan anlalaca zere srf bir idari karar sonucunda gereklemitir227. Grlyor ki Osmanl Devletinin Msrda asayi ve sknu salamak iin giritii bu temizleme hareketi ngilterenin haksz mdahaleleri ile baarszla uramtr. Esasen ngilterenin Msrdan askeri kuvvetlerini geri ekmeyip bir mddet daha burada tutmas, Klemen Beylerine sahip kmas ile Osmanl Devletinin hkmranlk haklarn rencide ettii grlyordu. Ayn zamanda, ngilterenin bu tutumu Msra gz koymu olduunu ve Klemenleri korumak suretiyle ileride yapmay tasarlad bir askeri harektta imdiden kendisine bu blgede taraftar elde etmek amacn gttn de aa karmakta idi. Bundan sonra Sadrazam, Klemenlere diledikleri takdirde kendilerine yeni vazifeler verebileceini yahut da

224 225

BOA, HAT, 3482. BOA, HAT, 3450-A. 226 BOA, HAT, 6871. Sinoue, Kavalal Mehmet Ali Paa Son Firavun, s. 4656. 227 etin, Kavalal Mehmet Ali Paann Msr Valilii, s. 1922.

onlara uygun birer maa balanabileceini vaat ettiyse de onun bu teebbs Klemenler zerinde olumlu bir sonu vermedi228. Babli ithalini kesin ngilizlerin ekilde mdahalesinden ve tr Klemenleri edenlerin Msrdan iddetle

uzaklatramaynca bu defa da mparatorluun dier yerlerinden Msra yaplacak kle yasaklam buna teebbs cezalandrlmalarn emretmitir. Her ne kadar alnan bu emir, gerei gibi tatbik edilemedi ise de Klemen Beyleri zor durumda kaldlar. nk bilindii gibi, teden beri dardan Msra sokulan kleler, beylerin maiyetlerinde yetitirildikten sonra Klemen ocanda grev alrlard. Bu bakmdan kleler bu ocan bir nevi kaynan tekil ederlerdi. Bundan sonra Msrda daha fazla yaplabilecek ey kalmad iin lkenin idaresini tam yetki ile Vali Hsrev Mehmet Paaya brakan Yusuf Ziya Paa, 8 Ocak 1802 tarihinde ayrlarak Suriye yoluyla bakente doru yola kt. Sadrazamn hareketinden hemen sonra Vali Hsrev Paaya gnderilen, ubat 1802 tarihli ibka fermannda her eyden nce reayann korunmas, Klemen Beylerinin er ve fesatlarnn imhas ile fakirlerin gzetilmesi emrediliyordu. Msrn bu yeni durumunda Klemenler Saidde, Hsrev Paa ise Sadrazamn emrine brakt kuvvetlerle Orta ve Aa Msrda hkim bulunuyordu229. Hsrev Paa bylece 1802 ubatndan itibaren Msrn idaresini fiilen ele alm bulunuyordu. Fakat ayn zamanda Paa, baz glkleri yenmek zorunda idi. Bu glklerin banda halledilememi Klemen sorunu gelmekteydi. Saidde bulunan Klemenler, kendisinin zayf bir tarafn bulmak ve her zaman olduu gibi bu yeni valiyi de g duruma drerek onu etkisiz brakmak istiyorlard. ngiltere ise yine klemenler konusunda mdahil olmaktan geri durmuyordu. Hsrev Paa ile ngiliz General Stevard arasndaki grmelerde ngilterenin blgeyi terk etmeden nce Beylerin istedikleri mahallere gitmelerine ruhsat verilmesi isteniyordu. Ancak Vali Hsrev Paa, onlarn sessiz sedasz bir ekilde gideceklerine inanmyordu230. ngiltere ise bu durum karsnda Msr tahliye etmeyecei ynndeki tehdidini devam ettiriyordu. Hsrev Paann amac Msr tamamen bunlardan temizlemek, bylece ierdeki bu sorunu ortadan kaldrd gibi ngilterenin Osmanl Devletinin
228 229

BOA, HAT, 3882-A. etin, Kavalal Mehmet Ali Paann Msr Valilii, s. 24. 230 BOA, HAT, 3589.

hkimiyetine olan mdahalesine son vermekti. Bu nedenle Msrdan gitmek isteyen beylere klemenleri ile birlikte ruhsat verilmesini ve hatta kendilerine yol harl temin edilmesini bu ekilde ngilterenin de tepkisi ile karlamama yoluna gitmitir231. ngiltere, Msrdan ekilme tarihini uzatmasnn beyler ile ilgisinin iyice ortaya km olmasndan bir sre sonra rahatsz olmutur. Bu rahatszln sebebi, Osmanl Devleti ile olan ittifaknn imdilik bozulmasnn uygun olmadn dnmekten kaynaklandn syleyebiliriz. Bu nedenle ngiliz memurlar ile Osmanl yneticileri arasnda geen grmelerde artk Msr boaltmama sebebi olarak Fransadan Msr korumak bahanesi gsterilmitir232. Hsrev Paann, valilii sresince Klemen Beylerinden ziyade ngilterenin bu konudaki politikalar ile mcadele etmek zorunda kald anlalyor. Bununla ilgili dikkat eken bir baka olay ise ngiliz grevlilerin Msr halkndan, beylerden memnun olduklarn ve Osmanl askerlerinden ikyeti olduklarn ifade eden dilekeler almalar olmutur. Hsrev Paa bu dilekelerle ilgili olarak merkezi bilgilendirmi ve Msr ulema ve erafnn beylerin zulmne bir daha girmek istemediklerini, bu dilekelerin ngiliz grevliler tarafndan eitli vaatlerle halk kandrarak alndn anlatm ve ikyetlerin dikkate alnmamasn istemitir233. Grlmektedir ki ngiltere Msrdan elini ekmemeye kararldr ve Klemen Beyleri zerinden belirledii politikalarla uzun sre blgede Osmanl Devletinin sknet tesis etmesini engellemitir. Klemen sorununa bir son vermesi Hsrev Paaya ibk fermannda bildirilmiti. Paann askeri kuvvetlerinin bir ksmn Anadolu Eyaletlerinden toplanm yenieriler dier ksmn da Rumeli Vilayetlerinden celp edilmi ounluu Arnavut olan babozuk askerler tekil ediyordu. Babozuk askerleri nizam ve disiplinden mahrumdular. Rumeli babozuk askerlerinin ounluu Arnavut olup (4-5 bin kadar) dier ksm ise Krcaali ve dier yerlerden gelmi Trk askerleri idiler. Rumeli babozuklarnn banda aslen Arnavut olan Tahir Paa ile Sereme Mehmet Ali Aa bulunuyorlard234.
231 232

BOA, HAT, 6619. BOA, HAT, 3560. 233 BOA, HAT, 3550. 234 etin, Kavalal Mehmet Ali Paann Msr Valilii, s. 27.

Klemen Beylerinden Murat Beyin lmnden sonra ou konuda ayr dnen rakip beyler arasnda bir liderlik ekimesi balamt. Bu artlar altnda Hsrev Paa onlar ezmeyi dener ancak baaramaz. Gler, Aa ve Orta Msra dalm, iyi rgtlenememitir. Arnavutlara gelince onlara gvenemez ve onlarn yerine Sudanllardan oluturduu milisleri tercih eder. Bu nedenle bir taraftan adamlarn yeniden toparlamaya alrken, dier yandan grmelere balama karar alr. Bunlar yaparken iki temel hata iler; birincisi devletin boalm kasalarn doldurmak iin zaten ok g durumda olan Msr halkn daha da byk bask altna alacak bir vergi karar karmas ve bylelikle Kahire eriflerinin fkesini ekmesidir. te yandan ve daha da nemlisi Tahir Paa komutasndaki Arnavut askerlerinin maan be ay boyunca demez. Tahir Paa ve yardmclarndan biri olan Hasan Paa garnizonda yaarken dier yardmc Mehmet Ali askerleriyle birlikte Kahire yaknlarnda grevlendirilmitir. Bu nemsiz ayrntnn sonu zerindeki etkisi byk olur. Kavalalnn devre d braklmas onun hakknda pheler olduunun kantdr. Kavalalnn grev ald askeri operasyonlardaki yumuak tavr ondan kuku duyulmasna neden olur. Kahire ile Yukar Msr arasndaki ulamn kavak noktas olan Minya kenti, Nisan 1803te Memluklerin eline geer. Bu baarnn ilk sonucu lkenin ikiye blnmesi ve bakentin yiyecek yollarnn kesilmesi olur. Temmuzun ilk gnlerinde Arnavutlar da ayaklanr. nce Tahir Paaya giderek birikmi alacaklarn isterler. Tahir Paa Arnavutlar Defterdar Halil Efendiye gnderir. Halil Efendi kasasnn bo olduunu ve Arnavutlarn, ikyetlerini Aa Msr vergilerini haksz bir kararla elinde tutan Mehmet Aliye iletmelerini nerir. Mehmet Ali elinde bir kuru bile bulunmadn syler. Karklk byr, isyan resmen balar235. Ezbekiye Sarayna kapanan Hsrev Paa ayaklanmaya top atlaryla cevap verir. Kent halk Arnavutlarn ehri ele geirerek yamalayacandan korkar. Gerginlik en son aamaya ular, top atei devam eder. Hsrev Paa olduka sakin grnmektedir nk hazinedarnn kaleyi elinde tuttuunu bilir. Mehmet Ali kadar tedbirli olmayan ya da daha gz pek olan Tahir Paa isyann bana geer ve Arnavutlarla birlikte Hsrev
235

The Cambridge History of Egypt, Vol.II, Modern Egypt from 1517 to the End of the Twentieth Century, Edited by; M. W. Dally, Cambridge University Press, s. 17-24.

Paadan grme ister. Valinin verdii cevap geldii yere geri dnmesi ve yeni bir harekete kalkmamasdr. Bu hakarete kzan Tahir Paa ertesi gn kaleyi kuatr. Bakentin her kesinde ani ve kk arpmalar grlmeye balar. Mehmet Alinin sahneye kp asileri desteklemesi ite bu sraya rastlar. Kale ertesi gn Tahir Paann elindedir. Hi beklemeden Hsrev Paann sarayn topa tutar, Paa kamak zorunda kalm, Fransz ordularnn kenti terk etmesinden sonra geride kalan birka Fransz askeri ve Trklerden baka gidecek yer bulamamtr. Arnavutlarn ba Tahir Paa kendini kentin yeni valisi ilan etmitir. Ertesi gn Tahir Paa kaleden kente inerek halk yattrmaya alr. Yapacak hibir eyi kalmayan Hsrev Paa servetini alarak Dimyata kaar236. Yetkisi kendinden kaynaklanan bu yeni ynetici de selefinden miras kalan sorunlar zebilecek yetenekte deildir. Halk yattrmay amalayan bir bildiriyle kiilerin karlarnn eitlik iinde korunacan aklar. Ancak tersi uygulamalar ile rekor saylabilecek bir sre iinde sadece askerleri deil tm Kahire halkn da karsna almay baarr. 27 Mays 1803te iktidara geliinden haftadan daha ksa bir sre sonra yenierilerin ayaklanmasna sebep olur. Sahnede Arnavutlar ynetebilecek ve iktidar isteyecek iki kii kalr. Mehmet Ali ve Hasan Paa237. Hasan Paa yeteneksizdir ve gittike karmak hale gelmi bir durumu zebilecek beceride deildir, Mehmet Ali, bu tahta oturabilmek iin gl bir dosta, ona destek olacak askeri bir gce ihtiyac olduunu anlamtr. Bu askeri gc, eski dmanlar Memluklerden ister. nderleriyle anlar, onlara genel af sz verir ve iyi niyetinin gstergesi olarak da bakentin kaplarn Memluklere aar. Yokolmak zere olan Memlukler iin bunlar beklenmedik mucizelerdir. Gzleri Msr yeniden ele geirme tutkusuyla kamam bir ekilde tuzaa derler. 1 Haziran 1803 gn Memluk Beylerinin en nemlileri, brahim El-Bardisi Kahireye girer. O gnden sonra Msr Memluklerin, Mehmet Alinin ve Arnavutlarnn paylat bir ynetimin elindedir. Kavalal, kimseye belli etmeden zirveye yaklamtr. Babli Msra yeni bir vali atamtr. Tarabulsi adnda biri. Onun iktidar daha da ksa olur, Memlukler hemen kaleyi kuatarak talihsiz adama kenti terk etmesi iin yirmi drt saat tanrlar.
236

BOA, HAT, 3509. Mustafa Nuri Paa, Netayicl-Vukuat Kurumlar ve rgtleriyle Osmanl Tarihi, c. III-IV, s. 265 237 Sinoue, Kavalal Mehmet Ali Paa Son Firavun, s. 5963.

Dimyattaki Hsrev Paa elinden alnan iktidar geri kazanma gnnn gelip attn dnr. Kahireye yrme karar verir. Yannda yeni dostu Osman el-Bardisi ile Mehmet Ali onu karlamaya gider. Kavalal, Arnavut piyadelere, Osman da Memluklere ve onlarla birleen Bedevilere kumanda eder. Dimyat ele geirilir ve Hsrev Paa teslim olmaya zorlanr, 27 Temmuz sabah Kahireye getirilerek kalede hapsedilir. Bu durumun da geici olduu ksa zamanda anlalr, nk 8 Temmuz 1803 sabah skenderiyeye kan Cezayirli Ali Paa, Bablinin Hsrev Paann yerine gnderdii yeni validir238. Ali Paa erkezdir ve ok gen yata Cezayir Daysna kle olarak satlm, Cezayirli adn buradan almtr. Efendisinin lmnden sonra onun kardei tarafndan Kaptanderya Hasan Paaya hediye edilmitir. Gelir gelmez beylere birer mektup gndererek grev ve unvann bildirir. Beyler ise bakentte onunla grmeyi kesin olarak reddeder. Ali Paaya merkezden gelen emirlere gre affedilen beyler, skenderiye taraflarnda muhafzlk yapacaklard. Ali Paa ise onlar affetmenin bir fayda salamayacan dnmekte idi. skenderiyenin tamamnda hkimiyet iddiasnda bulunacaklarndan endie etmekteydi. Byle bir affn ancak kendisi Msrda dzeni salayamazsa yararl olacan bu nedenle zamana ihtiyac olduunu merkeze iletmekteydi. Ancak olaylar onu Kahirede stanbulun bir fermann okutarak beylere nemli dnler vermeye mecbur eder. Bu durumda her bir bey bundan sonra ylda on be kese altn gelir getirecek topraklara sahip olacak, bey yardmclar da ky ve kasabalardan gelir elde edebileceklerdir. Cezayirli Ali Paa bylelikle Memluk Beylerince kabul edilmeyi baarr239. Gerekte ise El-Bardisi ve Mehmet Alinin tuzana dmtr. skenderiyeden askerlerinin banda ayrlan Cezayirli, Kahire yaknlarnda El-Bardisi ve Kavalalnn ordusuyla karlar. Savamaya cesaret edemez, ekilme istei baarszlkla sonulanr. Tutuklanr ve ldrlr. Bu arada Fransa, ngilterenin Msra hkim olmaya balamasndan endie etmekte idi. yle ki Bonaparte Sultan Selime bir mektup gndererek Onu ngiltere konusunda uyarmtr. Bonaparten kendi lkesinin menfaatlerini gzetmek adna yazd bu mektupta aslnda Osmanl Sultanna nemli gerekleri hatrlatt dikkati
238 239

Mustafa Nuri Paa, Netayicl-Vukuat Kurumlar ve rgtleriyle Osmanl Tarihi, c. III-IV, s. 265. BOA, HAT, 3639-C.

ekmektedir. Ona gre Osmanl ricali ittifak halinde olduu devletlerin nerilerini tartmadan kabul etmektedir. ngilterenin Msr elde etmek iin Elfi Beye para ve silah temin ederek Osmanl Devletine kar savatrd aktr. Sultan Selimin bizzat hkimiyeti altnda bulunan lkeleri ve askerlerini grmesi, denetlemesi ve nizam vermesi gerektii zerinde durur. nk padiahlarn ve Krallarn mlklerini ve reayalarn kendilerinden baka kimselere emanet etmeleri caiz deildir240. Gerekten de Osmanl tarafndan fethedildii tarihten itibaren Msr lkesi hibir zaman tam manas ile hkimiyet altna alnamamtr. Osmanl bu lkede hkimiyet haklarn Klemen Beyleri ile paylam ve ite sz konusu dnemde artk Klemen Beylerinin yerini Fransa ve ngiltere Devletleri almtr. Elbette Bonaparte bu mektubu ile daha nce ifade edildii gibi, ngilterenin ilerleyiini durdurmak amacn gtmektedir. Osmanl Devletinin gerek dostunun Fransa olduunu ifade ederek mektubunu tamamlamtr. Ksa bir sre nce Msr igal etmi olan Bonaparte baarszla urayarak kamt. imdi ise dost olduuna Osmanl Devletini inandrmaya alyordu. Bu olay, yaknada Osmanl Devletinin iine dm olduu durumu gstermesi bakmndan nemlidir. Msrda ise gelimeler tarihte yeni bir dnemin balayacan haber vermektedir. Mehmet Ali, stanbul tarafndan gnderilen valileri yok ederek tek bana kalaca ana doru ilerlemitir. El-Bardisi ile aralarndaki ibirlii srecee benzemektedir. El-Bardisi, Kavalalnn sylediklerini gz kapal yerine getirir, btn nerilerini kabul eder. Bu srada Msrda hazine botur, lke can ekimektedir, yollarn gvensizlii nedeniyle ticaret durmak zeredir. Buday sknts artar ve bulunduunda da yle fiyatlara satlr ki yoksullarn buday almas mmkn olmamaktadr. Memluklerin pazaryerlerini soymad zaman, Bedevilerin kervanlara saldrd grlr. Askerler Nil zerinde Aa ve Yukar Msrdan yiyecek getiren kayklara el koyar. Mehmet Alinin lkenin bana ittii Bardisinin karsndaki artlar bunlardr. Rebiylevvelin 7. gn (22 Eyll 1804) iki dost bakente geri dner. Etraflar umutsuzluunu haykran bir kalabalk tarafndan evrilir. nsanlarn grnts karsnda Bardisi, Mehmet Aliye emir vererek silolarn almasn ve depolanm hububatn halka datlmasn syler. Sonu ne olursa olsun sorun zmlenmemitir. Bardisi birikmi alacaklarn her gn artan bir srarla isteyen askerlere cevap vermek
240

BOA, HAT, 5720.

zorundadr. brahim Beyin evinde bir toplant yaplr ve asker alacaklarnn emirler arasnda paylatrlmas kararlatrlr. Bu nlem de yeterli olmaz. Bardisi, Kahire tccarlarna vergi ykmll getirir ve konsoloslarn byk tepkisine neden olacak bir kararla vergi verecekler arasna bakentin yabanc tccarlarn da katar. Tccarlarn mallarna el konur ve en dk fiyatla piyasaya sunulur. Ordunun desteini de almak isteyen Bardisi, halka yeni bir vergi daha ykler. Barda taran damla bu vergidir. Daha sonraki gnlerde her tarafta ayaklanmalar ba gsterir. Mehmet Ali, Arnavutlarn bakente datarak Memluklerin kalabala kt davranmasn engeller. Halk gkten gelen bu kurtarcyla daha yakndan ilgilenmeye balar. Yaylan ayaklanmann fkelendirdii Bardisi ulemay, bakentin ileri gelenlerini arr ve olaylarn tm sorumluluunu onlara ykleyerek hakaret eder. Mehmet Ali derhal ulemann tarafn tutar, asker maalarnn Msr halknn deil ynetimin sorumluluunda olduunu belirtir. Bu davranyla erafa, halkn karlarn korumak iin Memluklere kar gelmekten ekinmedii mesajn vermektedir. Belli etmeden halkn gznde bir kurtarc daha da nemlisi gz tok bir kurtarc resmi izmitir. Ayn gnlerde sekiz aydr maa alamayan Arnavutlar tahrik eder. Arnavutlar Memluk avna karak yzlercesini katleder, nde gelen beylerin, zellikle de Osman el-Bardisinin ve brahimin saraylarn kuatr. Saraynda kuvvetle direnen El-Bardisi cesaretle kendini savunur, ancak ksa srede her eyi kaybettiini anlar. evresindeki birka sadk adamn toplayarak saraynn kapsn atrr ve kaar. Kahireden ayrlr ve brahimin bekledii le saklanr. Arnavutlar bakent ve Aa Msrn tek hkimi klan baarya karn Mehmet Ali iktidara gemek istemez. Herhalde bunun zamannn gelmediini hissetmektedir. artc bir tavrla Hsrev Paay serbest brakr ve Bablinin fermann beklerken onu Msrn bana geirir. Arnavutlar neredeyse ayaklanacaktr. Hasan Paa ve Arnavutlarn byk bir ounluu Hsrev Paann intikam almasndan korkar. Hepsi de Mehmet Aliye itiraz eder ve valinin derhal grevden alnmasn ister. Mehmet Ali, Hsrev Paay lkenin bana yeniden getirmekle gcnn snrlarn denemek ve ulemaya ve halka siyasal tutkular olmadn gstermek istemitir. Hsrev Paa tekrar tutuklanarak kendisini stanbula gtrecek gemiye bindirilmek zere Reit Limanna ulatrlr. kiyzllk politikasn devam ettirmeye kararl olan Mehmet Ali, Bablinin

kulana skenderiye Valisi Hurit Paann adn fsldar. nerisi Sultann da onayn alr ve byle bir grev beklemeyen Hurit Paa Msr Valisi olur241. Mehmet Ali, Hurit Paann emrine girmek zere bir Arnavut birlii gnderir. Hurit Paa skenderiye ynetimini hazinedarna devreder ve Hassa Alaynn banda Kahireye doru yola kar. 2 Nisanda Bulakta top atlaryla karlanr ve ertesi gn bakente trenle girer. Yirmi gn sonra bir ulak stanbuldan resmi ferman getirir. Ferman, Mehmet Ali ve hareketleri hakknda tek bir sz bile etmez. Sanki Babli byle birinin varlndan habersizdir. Oysa btn askeri birlikler Mehmet Alinin emrindedir. Dier taraftan her ikisi de zellikle Mehmet Ali, Memluk tehlikesiyle kar karyadr. brahim, kovulmasn hazmedemeyen Bardisi, El-Elfi ve dier beyler birlemi, taraftarlarn toplam, bakentin civarn denetimleri altna almaya balamlardr. Aa Msra szarak Kalyubu ele geirir ve talan ederler. Bakentin ne iinde halk iin huzur ne de dnda tccarlar iin gvenlik vardr. Yeni valinin en nemli sorunu hl para skntsdr. Kamu gelirleri artk sz bile edilmeyecek kadar azalmtr. Ynetimin esas hedefi olmalar nedeniyle Memluklere kar yrtlen savan finanse edilebilmesi iin onlardan vergi alnmasna karar verilir. En nemli taraftarlar yakalanarak ar vergiler demeye mahkum edilir. Mehmet Aliye gelince, Memluk saldrlarna kar dzenlenen seferlere katlmaz, askeri faaliyetleri Kahire evresindeki dar bir daire iindeki ani saldrlarla kstldr. 15 Mart 1805 gn Elfi Bey ve taraftarlarnn El-Feyyum blgesine geldiklerini renir ve yokluklarndan yararlanarak Minyay ele geirmek ister, ilk darbe baaryla sonulanr. Birlikleri kent merkezine kadar ilerleyecek, ancak Sleyman Bey komutasndaki Memluk kuvvetleri karsnda geri ekilmek zorunda kalacaklardr. Bu baarszlk cesaretini krmaz. Birka gn sonra yeniden saldrr ve 25 Mart gn kenti ele geirir. Geni apl bu baar beylerin durumunu gerekten de gletirir, Hurit Paann ynetimi altndaki topraklar geniletir ve Mehmet Alinin prestijini ykseltir. Kendinden ncekilerin aksine Hurit Paa Kavalalnn ve Arnavutlarnn kendisi iin bir tehlike olduunun farkndadr. Babli de bu konuda ayn eyi dnmektedir. Dengeyi salamak isteyen Hurit Paa svari birlikleri getirmeye karar verir. 29 Mart
241

Mustafa Nuri Paa, Netayicl-Vukuat Kurumlar ve rgtleriyle Osmanl Tarihi, c. III-IV, s. 265 266.

1805 gn 4000 asker Kahireye girer. Yeni gelenler disiplinsizlikleri ve kt davranlar nedeniyle halkn nefretiyle karlamasalar, bu operasyonun verimli olaca dnlebilirdi242. Mehmet Ali Nisan ortalarna doru Arnavutlarn toplar, Minyadan ayrlarak Kahire zerine yrr. 11 Nisanda Beni Suveyften geer. En nemli hedefleri, skenderiyenin gneyindeki Buhayra blgesidir. Memlukler ise Yukar Msrdaki hkimiyetlerini srdrmekte ve Kahire yollarn kapatmaktadr. 14 Nisan gn Mehmet Ali, Tura surlarnn dibindedir. Kavalal, 19 Nisanda Kahireye girer ve kentin merkezindeki Ezbekiye Sarayna yerleir. Ayn gn Hurit Paadan, Arnavutlarn alacaklarn demesini ister. Hurit Paa en ksa zamanda iki bin kese deyeceine sz verir. Mays 1805 balarnda Hurit Paa kaleden karak Kadnn makamna gider ve toplad divanda, Kadnn da huzurunda Mehmet Aliyi Cidde Paalna atayan ve asi Vehhbilerle savamaya gnderen Sultan fermanlarn okutur. Vali Paa, Mehmet Aliyi Msrdan karmak emeline kaplmtr. Acele Ciddeye gitmesi gerektiini bildirdi243. Bu yeni rtbeyle kendine kurulan tuzan farknda olan Mehmet Ali, paal kabul etmesine karn gnderildii yere gitmeyi dnmez. ktidara ok yaklamtr, onu ele geireceinden ve elinden alnamayacandan emin olmas gerekir. Arabistanda Vehhbilerle arpma bekleyebilir. Ne zaman gidileceine kendisi karar verecektir. Paala ykseli treni Seyyid Aann evinde, grnrde dosta bir atmosferde gerekletirilir. Tren biter bitmez, evine dnmek zere olan yeni paann yolu alacaklarn isteyen Arnavut milisler tarafndan kesilir. Mehmet Ali, parmayla Hurit Paay gsterir. Benim yapabileceim bir ey yok, Asaletmeaplarna bavurun. Baka bir ey eklemeden toplantdan ayrlr ve Ezbekiye yolunda altn ve gm para datr. O gnden sonra halkn gz sadece Mehmet Aliyi grr. te tarafta, Seyyid Aann evinde kalan Arnavutlar, Hurit Paaya yklenerek onu kamu paralarn kendi hesabna aktarmakla sular. Bu ayaklanmann Mehmet Ali ve dier Arnavut nderi Hasan Paa tarafndan dzenlendii phe gtrmez. Hasan Paa yine de Hurit Paay Arnavutlarn fkesinden kurtarr ve kaleye dnmesine izin verirken ordu maalarnn denmesi vaadini almaktan da geri kalmaz. Hurit Paa iktidar can
242 243

Sinoue, Kavalal Mehmet Ali Paa Son Firavun, s. 6377. Mustafa Nuri Paa, Netayicl-Vukuat Kurumlar ve rgtleriyle Osmanl Tarihi, c. III-IV, s. 266. Ayrca bkz. etin, Kavalal Mehmet Ali Paann Msr Valilii, s. 99.

ekimektedir. Gerekli paray miri, tuz vergisi ya da baka kaynaklardan salayamaz, bakenti imdadna arr. Bunun anlam kent halknn yeni vergilere hazrlanmasdr. Askerler yasad davranlarna yeniden balarken Kahire halk ayaklanr244. ElEzherde dersler kesilir, esnaf protesto amacyla dkknlarn kapatr. Artk Hurit Paann saatleri sayldr. Mehmet Ali ise halk ve ulemay desteklediini aklar ve askerlerinin halka kar herhangi bir hakszlkta bulunmasn yasaklar. Halk Mehmet Alinin tahta gemesini ister. Byle bir erefe layk olmadn ileri sren Mehmet Ali nerilen grevi reddeder. Ulema kararldr, bir kaftan ve bir hilat getirilir, Nakibl-eraf Seyyid mer Makram ve eyh el-arkavi tarafndan Msr Valisine giydirilir. Mehmet Ali byk bir ciddiyetle, Msr halknn haklarna sayg gstererek eitlikle davranacana ve nceden ulemaya danmadan hibir karar almayacana sz verir. Szlerini yerine getirmezse, ulemann onu grevden alma hakkna sahip olduunu ekler. Msr tarihinde ilk kez din adamlar, lkenin ileri gelen yerlileri kendi yneticilerini semitir. Yeni bir firavunun gelii olaanst umutlar dourmutur. Pek bir gelime olmadan bir ay geer. Mehmet Ali, Huritin kapand ve kmay reddettii kaleyi kuatmaya karar verir. Arnavutlar paralarn almadka savaa girmeyeceklerini bildirirler. Halk kendiliinden onlarn yerini alr. Huritin askerlerine saldrr. Dier yandan Mehmet Ali kuatmay daha da sktrmaz. Sultann gzndeki yerini daha da kaybetmek istemez ve ulemann stanbula gnderdii mektubun cevabn bekler. Sonunda, 18 Haziran 1805te Babli Kahireye Salih Beyi gnderir ve durumu yerinde grmesini, Hurit Paann grevde kalmas ya da Mehmet Alinin yeni grevinin onaylanmas seeneklerinde ne yaplmas gerektiini renmesini ister. Babli ulemann Mehmet Alinin kiiliinde yapt seimi onaylar ve Hurit Paann grevine son verir. Onun bekledii Hurit Paann gitmesi deil tm Osmanl ordusunun Msr terk etmesidir245. Sabk vali 7 Austosta ailesiyle birlikte nehir liman Bulaktan gemiye biner. 28 Austosta bir firkateyn skenderiyeye varr. Ayrlmadan nce el yazsyla hazrlad bir not unlar belirtir: Arkamda imparatorluun en mthi asisi olacak bir adam

244

Roger Owen, Egypt and Europe: From French Expedition to British Occupation, The Modern Middle East, London-Newyork, 1999, s. 111-116. 245 Sinoue, Kavalal Mehmet Ali Paa Son Firavun, s. 7886.

brakyorum. Sultanlarmzn hibir zaman ne onunki kadar kurnaz politikalar, ne de onunki kadar kararl ve gl adamlar olmutur246. Mehmet Alinin ok ksa denebilecek bir srede Msr valiliini ele geirmesi benzersiz bir olay olarak grlmektedir. Zira hibir resmi rtbeye sahip olmadan Msra gelen ve bu lkenin i durumunu, zenginliini, valilerin ve Klemenlerin rekabetlerini, siyasi anlamazlklar, halkn uyuuk halini gren Mehmet Ali, Msr idaresi zerinde baz emeller beslemee balamtr. Emellerini gayet gizli tutan Mehmet Ali, karsna kan her frsattan tam ve yerinde faydalanmasn bilmitir. Mehmet Ali Franszlarla mcadeleler srasnda her iki kuvvetin sava kabiliyetini dorudan doruya grmek imknna sahip olmu ayn zamanda bu iki askeri kuvvet arasnda bir kyaslama yapmak frsatn elde etmiti247. Onun politikasnn en belirgin zellikleri unlardr: Birinci olarak, Msrda mevcut askeri kuvvetleri daima birbirleri ile mcadele iinde bulundurmak ve bu mcadelelerden faydalanmakt. Nitekim babozuklar Klemenlere, Klemenleri Klemenlere yapt yenierilere, ve yenierileri sonucu tahrik tevikler

vurdurtmasnn esas buradan ileri geliyordu. Askeri kuvvetleri ayaklanmaa tevik ve tahrik ederken daima ayn taktii kullanyordu. Bu taktik, gemi ulufeleri talep hususu idi. kinci olarak yenieriler, babozuklar ve Klemenler gibi rol oynayan esasl kuvvet arasnda daima ikiye bir ekilde dengenin babozuklar tarafnn ar basmasna gayret etmitir248. nc olarak, Mehmet Ali balangtan vali oluncaya kadar asla kendini n plana atmam ve daima arka safta bulunmay emellerinin gereklemesi bakmndan daha uygun grm ve hareket etmitir. Devlete kar bir asi durumunda grnmek istemedii anlalan Mehmet Ali, valilii meru bir ekilde elde etmeyi ama edinmiti. Devletin karsna rtbe sahibi olmadan ani bir ekilde kmak istemediinden her eyi en ince noktalarna kadar hesapladktan ve halk tarafndan seilmi gibi yaptrarak gya bylece meru yolla gelmi oldu. Ayrca son Msr Valilerinin idaresizlik ve tedbirsizlikleri de gz nnde bulundurmak gerekir. Btn bunlardan baka, stn bir zek, enerji, ar ihtiras, hrs ve emellerini gizleme, azim
246 247

Sinoue, Kavalal Mehmet Ali Paa Son Firavun, s. 87. Altunda, Msr Meselesi, s. 2325. 248 Ehud R. Toledano, Social and Economic Change in The Long Nineteenth Century, The Cambridge History of Egypt, Vol.II, Modern Egypt from 1517 to the End of the Twentieth Century, Edited by; M. W. Dally, Cambridge University Press, s. 256-259.

gibi zellik ve ahsi kabiliyetleri kendini emellerine ulatrmtr. Dier taraftan Babli, Msrda vuku bulan btn karklk ve ayaklanmalardan laykyla ve yeterli bilgi sahibi olamyordu. Ayn zamanda Bablinin ald tedbirler, bir vali i gremeyince bir dierini tayin etmek olmu ve bunun yannda szde kalan emirler gndermeye mnhasr kalmtr. Fakat ayn zamanda, Msr olaylar karsnda Bablinin aktif bir politika gtmedii aka belli oluyordu. Hele Hurit Paann babozuklar ve halk tarafndan drl ve Mehmet Aliyi tayini srasnda Bablinin olaylardan tamamen habersiz oluu ve ihtimaller zerinde durarak bir sonuca varmaya almas, Msra gereken nemin verilemediini ve tam bir aciz iinde olduunu aka gstermektedir. Bu da devlet ileri gelenlerinin zihniyeti hakknda bir fikir vermektedir. Ayrca geni mparatorluun birok yerlerinde, Rumelinin eitli blgelerinde, Anadoluda, Suriye ve Hicazda karklklar mevcuttu. Yeni bir Rus Harbine doru gidi grlyordu. Devlet her ynden zorluklarn iindeydi. III. Selimin giritii Islahat Hareketleri yenieriler ve halk tarafndan benimsenmemi, bilakis byk bir muhalefetle karlanmtr. Bu bakmdan Msra gereken deer verilemedi. Vehhbilik daha byk tehlike sayldndan bir olup-bitti kabul edildi. u halde Babli birtakm zorunlu artlar altnda Mehmet Alinin Msr Valiliini onaylamak zorunda kalm oluyordu249. Mehmet Ali bylece 35 yanda kendisini, mparatorluun en zengin eyaletlerinden biri olan Msrn kontrolnde buldu. Bununla birlikte bulunduu yerin gvenilmez olduunu biliyordu. Sultan Selim onu atamaya mecbur olmutu ve Mehmet Ali sultann kendisini ilk frsatta grevden almak isteyeceini biliyordu. Bunu hi aklnda karmad ve 19. yzyln ilk yarsnda Msr tarihi onun hkimiyetini salamlatrmaya ynelik faaliyetleri ile geti. kinci olarak Arnavut askerler ona g vermilerdi ve ordunun temellerini oluturmulard, bu askerler asi ve gvenilmez olduklarndan her an eski kumandanlarna kar harekete geebilirlerdi. nc olarak Memlukler henz tam olarak ortadan kalkm bir sorun deildiler. Halkn ve kendisinin gvenliini tehdit etmekteydiler. Drdnc olarak Kahirede ulema, zanaatkrlar ve eraftan oluan bir muhalefet vard. Vali olduunda Kahirede skneti salamak iin urat ve kendisi de sakin bir tutum sergiledi. Ulema ve ayandan oluan muhalefeti yok etti ve tccarlara dkknlarn amalarn emretti. Sinsice taktikler kullanarak
249

Rifat Uarol, Mehmet Ali Paann Msr Valilii, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, c. 11, Konya, 1994, s. 397398.

Memlukleri bu koalisyona kar kkrtp birbirlerine zarar vermelerini salad. Ancak Memluklerin sonu henz gelmemiti. En nemli tehdit ise stanbuldan gelmekteydi. Sultan, Mehmet Alinin vali olarak Msrda bulunmasn kabullenemiyordu. III. Selim, Mehmet Aliye Arabistanda byyen Vehhbi tehlikesini datmak iin birlik gndermesini emretti. Vehhbiler Mekke ve Medineyi ele geirmilerdi. Sultan Selim bu mcadeleden Mehmet Alinin zarar grmesini ve bylece onu Msrdan almay umuyordu. Paa bunun farknda olduundan Sultann isteine cevap vermekte isteksiz davrand. Ayrca askerleri Memluklerle mcadele etmekteydiler. Sadece bir yl sonra Sultan Mehmet Aliyi Msrdan uzaklatrmak iin 1806 da Selanik valisi Musa Paa ile Mehmet Alinin yer deitirmesini isteyerek Musay Msra gnderdi. Bunu duyan Mehmet Ali Paa kendisinin Msr Valiliinde braklmas iin Msr ileri gelenlerine yazdrd arzlar stanbula sunmu ve ok byk miktarda paralar ve hediyeler yollamtr. Bunun zerine Mehmet Ali Paann byk olu brahim Bey stanbulda rehin tutulmak art ile Msr Eyaleti Mehmet Ali Paann zerinde brakld250. 1807de Mehmet Ali Msra gl bir ekilde yerletiini ispat etti. 29 Ocakta Elfi Bey ve ardndan dier Memluk liderleri ld. Memlukler lidersiz kaldlar. Bu arada ngiltere, Fransa ile devam eden savanda Fransann yeniden Msr igal etmesinden korkmaktayd251. Bu nedenle Klemen beyleri ile ibirliini bandan beri sk tutmutu. Bylece Msr kolaylkla ele geirmek niyetinde olduunu daha nce de belirtmitik. Mehmet Ali Paa Msr Valiliine geldiinde bu sorunlar ortadan kalkm deildi. Sultan Selimin saltanatnn sonlarnda 40 paradan fazla sava gemisinden oluan bir ngiliz donanmas skenderiye Limann ve ardndan Reit kasabasn ele geirdi252. Bu arada Mehmet Ali Yukar Msrda Memluklerle savamasna karlk Msr ynetimini olduka dzenlemi olduundan Reitte bulunan ngilizlere saldrd ve daha sonra skenderiyeyi kuatt. Bu beklenmedik savunma karsnda ngilizler Reiti ele

250

Fahmy, The Era of Muhammad Ali Pasha 18051848, The Cambridge History of Egypt, Vol.II, Modern Egypt from 1517 to the End of the Twentieth Century, Edited by; M. W. Dally, Cambridge University Press, s. 145147. Mustafa Nuri Paa, Netayicl-Vukuat Kurumlar ve rgtleriyle Osmanl Tarihi, c. III-IV, s. 266. 251 BOA, HAT, 12493, BOA, HAT, 14682. 252 BOA, HAT, 7597, Mustafa Nuri Paa, Netayicl-Vukuat Kurumlar ve rgtleriyle Osmanl Tarihi, c. III-IV, s. 222.

geiremedi ve daha sonra lkeyi terk etmeye karar verdi253. Mehmet Ali bunu Babliden yardm almadan baarmt. Bu baarsna karlk o zamana kadar stanbuldan ynetilmi olan skenderiye de kendisinin idaresine verilmi ve stanbulda rehine olarak tutulan olu brahimin Msra dnmesine izin verilmitir254. Mehmet Ali, bu gelimelerin ardndan valiliinin ilk birka yln muhalefeti yok etmek ve hkimiyetini salamlatrmaya almakla geirmitir. Daha sonra ise Msrda ekonomik ve askeri bymeye ynelik almalar yapmtr. Bu topraklarda tek ve gerek hkim olmak iin ilk Memluk Beylerini kendi saflarna katmaya alt. Onlar zaman zaman rvetle kandrmaya alt zaman zaman da savat. Nihayet onlara kar giriii mcadeleyi 1811de kazand. Son Memlukler kaleye bir tren iin davet edilerek pusuya drldler ve ldrldler. Bylece idareyi tamamen eline geirmi oldu255. Mays aynda Sultan Selimin yenieriler tarafndan tahttan indirilmesi zerine yerine II. Mahmut gelmi ve Mehmet Ali bundan sonra Arabistanda Vehhbilere kar harekete gemek istemitir256. 2. 1. 2. Mehmet Ali Paann Vehhbilerle Mcadelesi: Vehhbilik257 I. Abdlhamit zamannda Necitte balayp gelimiti. Elbette bu akm sadece dini gr ayrlklarna dayanmamakta idi. Asl hedef Osmanlnn elinden Halifeliin alnarak Arabistanda Vehhbilerin bu makama sahip olmalarn salamakt. Vehhbiler III. Selim devrinin sonlarnda Hicaz, Taif ve Medineyi igal edip Ravza-i
253

Matthew Smith Anderson, Dou Sorunu 17741923, Uluslararas likiler zerine Bir nceleme, (ev. dil Eser), stanbul, 2000, s. 5759. 254 Sinafiri, Osmanl-Msr likileri 18631882, s. 4. 255 Afaf Ltfi es-Seyid Marsut, A Short History of Modern Egypt, Cambridge University Press, s. 5054. ayrca bkz. Fahmy, The Era of Muhammad Ali Pasha 18051848, The Cambridge History of Egypt, Vol.II, s. 140147. 256 Fahmy, The Era of Muhammad Ali Pasha 18051848, The Cambridge History of Egypt, Vol.II, s. 145147. 257 Vehhbilik XVIII. Yzylda Arabistanda kurulmu, dini ve siyasi ynleri olan bir grtr. Kurucusu Beni Temim kabilesinden Abdlvehhab bin Temimdir. 1795te grlerini Hemedan, sfehan, am ve Kahire gibi belli bal merkezlerde yaym ve mritler toplamtr. Bu gre gre slami geleneklerin hepsi yasaktr ve Vehhbilik dnda kalanlar kfir saylmaktadr. Emevilerden beri btn Halifelerce getirilmi yenilikler kfr olarak saylmaktadr ve uygulanacak tek ey Kuran Hukukunun kat bir yorumudur. Necit Emiri Deriye eyhi Muhammet bin Suud, bu akmn kendilerini glendireceini dnerek bylece halifelik yolunun alacan dnmtr. Bkz. Ferit Develliolu, Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lugat, 11. Bask, Ankara, 1993, s. 1144. Ayrntl bilgi iin bkz. Levon Panos Dabayan, Osmanlda er Hareketleri ve Abdlhamit Han, stanbul, 2003, s. 160.

Mutahharann deerli eyalarn gasp etmilerdir. Emir Suud hutbeden Padiahn ismini kaldrp Osmanl memurlarn kovmu ve hatta padiah Vehhbilie davet etmitir. Vehhbiler dinde baz deiiklikleri ngrmekle beraber Arabistanda mstakil bir devlet kurmay hedeflemilerdir. Osmanl hkimiyetini reddeden bu hareketin ortaya kmasyla birlikte Sultan II. Mahmutun slam dnyasndaki saygnl tehlikeye girmitir. nk Mslmanlarn Halifesi olarak slamn kutsal saylan yerlerinin korunmas, Hac yollarnn gvenliinin salanmas onun grevi idi. Ayrca Vehhbilerin kutsal ehirlere giren Hac kervanlarn durdurmalar Osmanl maliyesini de olumsuz ynde etkilemekteydi258. Bu nedenle Sultann bu asilere sava amas ve kutsal topraklar zerindeki hkimiyetini salamlatrmas kanlmaz bir hal almtr259. Ancak bu srada Rusya ile (1806-1812) sava halinde olan Sultan, Mehmet Alinin Arabistana giderek bu sorunu zmesini ister. Yukarda da sz edildii gibi Mehmet Ali Paa, bu ekilde Msrdan uzaklatrlmaya alldn dnmektedir ve 1811 ylna kadar bu emri yerine getirmez. Babli, bunun zerine Vehhbi tehlikesini ortadan kaldrmak iin Badat ve am valilerini grevlendirir. Bunlarn baarszlklar zerine bu ile ilgilenmek zere 1811 ylnda Mehmet Ali Paa tekrar grevlendirmitir ki bu tarihte Vehhbiler btn Hicaz ele geirmilerdi260. Mehmet Ali Paann emre bu kez itaat etmesinin nedenleri arasnda bamszln kazanmak iin daha byk bir askeri gce ve zenginlie ihtiyac olmas gelir. Bunlar salayabilmek iin ise Bablinin gzndeki asi grntsn silmesi gerekmektedir. Mehmet Ali bu savaa girmeden nce gerekli hazrlklar tamamlamak iin kentin ileri gelenlerinden para toplar ve bu dnemde Msrda hibir askeri retim olmadndan Kahire ve skenderiyede gerekli malzemeden bir ksmn retebilecek tesisler kurmaya karar verir. Bundan sonra Bulak Tersanesi canlandrlr ve 18 tekneden oluan bir deniz kuvveti meydana getirilir. Ordunun beslenmesi iin Svey ve Kuseyrde buday depolar kurulur ve ordu hareket etmeye hazr hale getirilmitir261.

258 259

Afaf Ltfi, A Short History of Modern Egypt, s. 5556. Sinoue, Kavalal Mehmet Ali Paa Son Firavun, s. 119. 260 BOA, Cevdet-Askeriye, c. III, Sra No. 17227, Ra 1208, William Harris, Levant Bir Kltrler Mozaii, (ev. Ercan Ertrk), stanbul, 2005, s. 130. ayrca bkz. Sinafiri, Osmanl- Msr likileri, s. 45. 261 Sinoue, Kavalal Mehmet Ali Paa Son Firavun, s. 122.

Mehmet Ali ordunun bana olu Tosunu getirir. Tosun Paa, uzun bir mcadeleden sonra 2 Aralk 1812de Medineyi geri almay baard. Ertesi yl da Mekkeyi Vehhbilerden kurtarmtr (23 Aralk 1813)262. Mehmet Ali Paa, Vehhbiler meselesi ile yedi sene uramtr. Tosun Paadan sonra ordunun bana getirilen brahim Paa, Vehhbilerin bakenti olan Deriyeyi muhasara ederek 25 Eyll 1818de zapt etmi ve Vehhbi lideri Abdullah esir alarak stanbula gndermitir263. Abdullah stanbulda idam edilmitir. Deriyenin zapt haberi ulatktan sonra Mehmet Ali Paa olu smaili Padiaha Kbenin anahtarn teslim etmek zere stanbula gndermitir. brahim Paaya baarsnn karl olarak Mekke-i Mkerreme Emreti ile Cidde valilii vezaret rtbesiyle tevcih olunmutur. Ayrca Msra hediyeler gnderilmitir. Bylece Mehmet Ali Paa slam dnyasnda saygnlk ve hret kazanmasnn yan sra kendisi hakkndaki kt izlenimleri de silmitir ayrca bu andan itibaren Arabistann her tarafnda Mehmet Alinin nfuzu yaylmtr264. 2. 1. 3. Mehmet Ali Paann Sudan lhak: Mehmet Ali, Vehhbilerle mcadelesi bitince sistemli bir ekilde Sudan istila etmeye giriti. Vehhbilere kar verilen sava nedeniyle devletin hazinesi boalmt. Hazineyi yeniden doldurmak iin bir yol bulmak gerekmekteydi. Sudan, Mehmet Ali iin gerekli insan ve dier maddi kaynaklar bakmndan nemliydi. Sudann zaptn gerekli klan dier sebep ise stratejikti. Eski alardan beri Msra hkim olanlar Orta Afrika ve Sudana hkim olmak istemilerdir. Bylece blgeyi Afrika kabilelerinin saldrlarndan korumak mmkn olmakta idi. Tabii bir de Nil Vadisi aracl ile Msrn devam niteliinde olmas da nemli bir sebeptir. Ayrca eer bu fetih gerekleirse Gneyde toplanm olan son Klemenleri de yok etmek iin frsat elde edilmi olacakt, Sudan Seferinin nemli bir dier sebebi ise kle ticaretidir. Kleler hazinenin yeniden dolmasn salayacaklardr265.

262

Abdulrahman al Jabarti, Ajaibl- Athar fil-Trajim wal-Akhbar, (Trans. M. Perlman), Franz Steiner Verlag Stuttgart, 1994, s. 213-227. 263 Necdet Kurdakul, Osmanl mparatorluundan Orta Douya Belgelerle ark Meselesi, stanbul, 1976, s. 56. 264 Altunda, Msr Meselesi, s. 2728. Ayrca bkz. Sinafiri, Osmanl- Msr likileri, s. 56, Altunda, Mehmet Ali Paa, MEB. A.,c. 7, s. 569, Mustafa Nuri Paa, Netayicl-Vukuat Kurumlar ve rgtleriyle Osmanl Tarihi, c. III-IV, s. 267. 265 Sinoue, Kavalal Mehmet Ali Paa Son Firavun, s. 144145.

Altn ve elmas madenlerinin kefi, kle ticareti, Sudanllardan asker temini, Sudan ticaret yollarnn ele geirilmesi, bu fetih sayesinde salanacak menfaatlerdi. Bu harekt Osmanl Padiahnn izni ile gerekletirilmekte idi. Valinin, Sudanda hem ordular iin kle hem de zenginlik kayna bulmay mit ediyordu266. smail Paaya gnderdii mektuplarda asl amacnn mmkn olduunca ok kle ele geirmek olduunu sylyordu. nk altn aramak iin de kleye ihtiya vard. kleler mcevherlerden daha deerli idiler bu nedenle be bin kle toplaman emrediyorum diyordu267. Bu operasyonun askeri yn Mehmet Alinin dzenli bir ordu kurmak iin giritii harekettir. Mehmet Ali Nizam- Cediti daha 1815te kurmak ister ancak askerlerin byk bir tepkisi ile karlar. Mehmet Ali bu nedenle planndan vazgetiini aklar. Sudann fethi ona yeni bir ordu kuracak sayda insan salayacaktr268. Sudann istilas iki koldan yapld, Mehmet Alinin nc olu smail Paa kumandasndaki asl byk kol Dankhala zerinden gneye, Defterdar Mehmet Bey kumandasndaki dier kol da dorudan Kordufana inecekti. Ordu 18-20 Temmuz 1820 tarihinde harekete geti. Son Klemenler de bylece yok edildi. Msr ordusu 28 Maysta Hartuma vard. Sennar ele geirildi. nemli bir ticaret ve Afrikann ilerine yaplan keifler iin bir merkez haline gelen Hartum, bu lkenin idare merkezi oldu. Yeni fethedilen bu yerler Hkmdar- Sudan unvan ile bir valiye brakld. Ancak Sudan yolculuu altn asndan olduu kadar adam asndan da hayal krkl yaratt. Bulunan altn dk kaliteliydi ve madencilik asndan deersizdi, Sudanllar ise Msrn iklimine ya da yiyeceklerine uyum salayamadlar ve ldler. Bununla birilikte Sudann fethi Osmanl Sultanna bal bir eyalet olan Msra nemli bir toprak paras kazandrm oluyordu269. Mehmet Alinin hkimiyetinin son yllarnda Sudan yedi mdriyete ayrld. Sudann ilhak ile Mehmet Alinin nfuz sahas Basra Krfezinden Libya lne,

266 267

Afaf Ltfi, A Short History of Modern Egypt, s. 56. Fahmy, The Era of Muhammad Ali Pasha 18051848, The Cambridge History of Egypt, Vol.II, s. 153. 268 Stanford Shaw, Ezel Kural Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye Reform, Devrim ve Cumhuriyet 18081975, c. II, (ev. Mehmet Harmanc), stanbul, 2000, s. 36. ayrca bkz. Fahmy, The Era of Muhammad Ali Pasha 18051848, The Cambridge History of Egypt, Vol.II, s. 156. 269 Afaf Ltfi, A Short History of Modern Egypt, s. 56.

Sudandan Akdenize kadar genilemi oluyordu270. Sudan Seferinin sonunda (1822), Mehmet Alinin gl Msr Devleti hayalinin gerekletiini sylemek mmkndr. Artk bu aamadan sonra ark Meselesini ortaya karacak gelimelerin yaanlmas kanlmaz olmutur. nk yeni domu bu imparatorluun g kaybeden Osmanlnn hkimiyetinde kalmayaca aktr. 2. 1. 4. Mehmet Ali Paa ve Mora syan: Mehmet Alinin bu zamana kadar gerekletirdii Sudan ya da Arabistandaki fetihleri Avrupa iin Osmanlnn i ii idi ve bu hareketler Avrupa karlarna tehlike yaratacak nitelikte grlmemiti. Oysa Morada meydana gelen sava hem Avrupada hem de Bablide nemli yanklar uyandrmtr. Mora Seferine Sultann emri zerine baland. Yunan bamszlk sava Osmanl ordusunun yetersiz olduunu gstermiti. Bu nedenle Sultan, imparatorluun en gl valisi Mehmet Aliden yardm istemek zorunda kald. Gerekten, Mehmet Alinin olu brahim Paann kumanda ettii Msr ordusu Kbrs ve Giritte ksa zamanda otoriteyi yeniden tesis etmitir. Vilayeti kontrol altna alan brahim Paann bu baars Avrupa Devletlerini endielendirdi. Yunan bamszlk sava hakknda Avrupa Devletleri farkl dncelere sahiptiler ve farkl politikalar benimsediler. Mesela Ruslar Yunanllar hakknda bir ikilem iindeydiler; Rusya vasal bir Yunan Devleti istiyor idiyse de bamszlk sava sonucunda bunu elde etmesi nedeniyle daha sonra devrimciler iin rnek olmasndan korkuyordu. Bu arada Yunanllar, Rusyann kendileri zerinde hkimiyet kurmasn engellemek iin ngilterenin yardmna bavurdu. ngiltere, Ruslarn Akdenize inmesini engellemek iin kendi himayesinde bir Yunanistan istiyordu, bu ayn zamanda Osmanl Devletini de zayflatacakt. Bundan baka, bir zamandan beri ngiliz tccarlar ile Yunan tccarlar arasnda ticaret yaplyordu, bu yolla Dou Akdenizde olmazsa Karadenizde ticarete hkim olmak istiyordu. ngilterenin btn amac Akdenizi bir ngiliz Gl haline getirmek ve Napolyonun donanmasn yok etmekti. Avrupada basn, sava Mslmanlarn

270

Altunda, Mehmet Ali Paa, MEB. A.,c. 7, s. 570.

Hristiyanlara saldrs olarak yanstt. brahimin ordusunun Yunanllar snr d ettii sylentileri yayld oysa tm bunlar yaland271. Fransz htilalinin ardndan Yunanllar bamszlk elde etmek iin harekete gemilerdir. Yunan ileri gelenleri bamszlk iin savan baladn ilan eden konumalar yapmaya balamlar ve bunun bir sonucu olarak Morada Trkler katledilmitir. Bylece 1821 ylnda Osmanl topraklarnda Yunan isyan balamtr272. Bu isyan zamanla Akdeniz ve Ege denizi adalarna da sramtr. Osmanl Devleti bu isyan bastramam ve 1823te bu sebeple yeniden Mehmet Ali Paann ordusuna ihtiya duymutur. ncelikle Mehmet Aliye Akdenizdeki Rum korsanlarn takibe almas emredilmitir273. Rum korsanlar sebebiyle Msr ticaretinin de zarar grmeye balamas ayrca Mehmet Alinin ordusunun gcn dnyaya gsterme ve byk devletlere Osmanl ordularna kar stnln ispat etme frsatn deerlendirmek arzusu onu savaa sokmutur. Bundan baka bu sefer ile slam dnyasndaki saygnlnn artmas ve verdii bu hizmet karlnda Suriye paaln da alabileceine inanmaktadr274. Yunan syan baladnda Osmanl-Rus ilikileri olduka ktyd. syan iki lke arasnda yeni bir atma kayna oldu. Mora Yarmadasndaki isyan Osmanllarn Yunan ticaretini yok etmek iin harekete gemesine ve Yunan ticaret gemilerinin Boazlardan gemesinin yasaklanmasna yol at. Daha da nemlisi bir sonraki yl Babli, stanbulu doyurmak iin Boazlardan geen yabanc gemilerin gda ykne el koyabileceini ilan etti. Bu iddialar zellikle Rusyann iddetli protestolarna yol at275. Mehmet Ali Giritteki isyan hareketini tamamen bastrd. Bu baars zerine kendisine Girit Paal verildi ve Mehmet Ali, Mora Valiliini lkesine katmak art ile Rum isyann bastrmay kabul etmitir. Buna karlk emrine 20 gemilik bir filo

271 272

Afaf Ltfi, A Short History of Modern Egypt, s. 61. Ahmet Ltfi Efendi, Vakanvis Ahmet Ltfi Efendi Tarihi, (Yeni Yazya Aktaran Ahmet Hezarfen), c. 1, stanbul, 1999, s. 1516. 273 Anderson, Dou Sorunu 17741923, Uluslararas likiler zerine Bir nceleme, s. 7677. Altunda, Mehmet Ali Paa, MEB. A.,c. 7, s. 570. 274 Sinoue, Kavalal Mehmet Ali Paa Son Firavun, s. 248. 275 Anderson, Dou Sorunu 17741923, Uluslararas likiler zerine Bir nceleme, s. 80.

gnderilmitir. Mehmet Ali Paa, 196 gemiden oluan bir filoyu tehiz edip, otuz bin kiilik bir kuvvet oluturarak balarnda brahim Paa olduu halde Moraya sevk etmitir. Moraya sevk edilmi olan Msr asker ve donanmas Navarini, Kalamata, Tripoltzay ele geirmiti. Daha sonra Reit Paann kumandasndaki Osmanl ordusu ile birleerek Misolongiyi zapt etmilerdir276. syan dzenleyen Eterya Cemiyeti lideri ve Rus arnn yaverlerinden Aleksandr psilanti Avusturyaya kat ve bu suretle Mora isyan bastrlm oldu277. brahim Paann zaferi neredeyse tamamen sava gcnden ve Avrupa tarznda sava ynetiminden kaynaklanmaktayd. Bu nedenle II. Mahmut, orduda dzenlemeler yapmak konusunda kendini mecbur hissetmekteydi. Mehmet Ali Paann gcnn glgesinde kalmamas buna balyd. Bu nedenle giritii yenilik hareketleri yenierilerin iddetli muhalefetine sebep olmutur278. Mehmet Ali orduyu ikinci sefer iin hazrlarken Avrupa Devletleri ie karmlardr. Avrupa Devletlerinin mdahalesinin gereklemesi Eyll 1825te Yunan Geici Hkmetinin, ngilterenin Trkiye Bykelisi Canninge bavurarak ngilterenin himayesine girmek istediklerini bildirmesi ile balamtr279. Ancak ngilterenin Bablinin i ilerine karmasn mazur gsterecek bir bahaneye ihtiya vard. Bu bahane Bablinin adalet d bir idareye sapmakla yabanc devletlerin mdahalesini zerine ektiini sylemekti ki bu Sultann ciddiye alaca bir sebep olmaktan uzakt. Sultan Mahmut ise sonuna kadar savamak taraftar idi. Canningin arabuluculuk vazifesi ie yaramyordu. Etrafta brahim Paann Mora ahalisi keserek yarmadaya Msrllar yerletirecei haberlerinin dolatn syleyerek mdahale iin gerekli bahaneyi bulmaya alyordu280. Sonuta Rusya, ngiltere ve Fransa, Osmanl-Msr Donanmasnn Yunanistan kylarna ulamasn nlemek amacyla Londra Protokoln imzalamlardr. Bablinin bu protokol reddetmesi zerine insancl pozlara brnen ancak aslnda
276 277

Sinafiri, Osmanl- Msr likileri, s. 67. Kurdakul, Osmanl mparatorluundan Orta Douya Belgelerle ark Meselesi, s. 57. 278 Nicole Jorga, Osmanl mparatorluu Tarihi, (ev. Nilfer Epeli), c. 5, stanbul, 2005, s. 263268. 279 Allan Cunningham, Eastern Questions in The Nineteenth Century, Vol. II, London, 1993, s. 23-67. 280 Stanley Lane Poole, Lord Stratford Canningin Trkiye Anlar, (ev. Can Ycel), Ankara, 1999, s. 5166.

hrsla harekete geen Yunanllardan belki daha fazla ngiltere, Fransa ve Avusturya donanmalar ngiliz Amirali Cordingtonun kumandasnda Navarinde 1827de Osmanl-Msr donanmasn yok ettiler. brahimin ordusuna Morada yiyecek ve malzeme ulamyordu, mahsur kalmt, bu bir ablukayd281. Sultan artk cihadn btn Mslmanlarn grevi olduunu sylerken Paa, mttefik devletlere sava ilan etmenin kayptan baka bir ey getirmeyeceini dnmektedir. Sultan, Mehmet Aliye Suriye Paaln vaat ederek savamasn ister. Ancak Mehmet Ali sadece savatan ekilmek istemektedir. Bu arada Rusya Trkiyeyi istila etmeye kararldr ve tek bana harekete geer. 26 Nisan 1828de Osmanl mparatorluuna sava ilan eder. Bunun zerine Mehmet Ali hem Yunan bamszlnn kesinlik kazandn anlam ve dolaysyla Moray elde edemeyeceini grmtr282. Ayrca Franszlarn Moraya asker karmalar ve ngiliz Donanmasnn Msr sahillerini tehdit etmesi sebebiyle brahim Paa, Babliden izin almadan Rum ve Msrl esirlerin karlkl iadesi, Morada eitli yerlerde 1200 kiilik bir kuvvet braklmas art ile ngilizlerle anlat ve Msra geri ekilmitir (6 Austos 1828)283. Yapt bu hareketten dolay Osmanl Devleti onu Navarinde donanmann yaklmasndan da sorumlu tutacaktr284. Bylelikle Mehmet Ali Paa, Navarin Vakasnda hem donanmasn kaybetmi hem de ok sayda asker ve mal kaybetmitir. Buna karlk Avrupaya ordusunun kuvvetini gstermek frsatn elde etmitir. Ayrca adeta bamsz bir hkmdar gibi Avrupa Devletleri ile anlama yapmtr. Msr ordusu, yeni sava usul ve aralarn uygulamak frsatn elde etmitir. Bu srada Rus savanda yolun uzakln, donanmasnn ok kt durumda olduunu bahane ederek Bablinin istedii yardm geri evirmitir. Artk Mehmet Ali Paa kendisini Osmanl Devletinden gl gryor ve bamszln salayacak faaliyetlere giriyordu. Mehmet Ali, Mora yerine Suriyeyi
Afaf Ltfi, A Short History of Modern Egypt, s. 62. Poole, Lord Stratford Canningin Trkiye Anlar, s. 5166. ayrntl bilgi iin bkz. Ahmet Ltfi Efendi, Vakanvis Ahmet Ltfi Efendi Tarihi, c. 1, s. 62 73. 282 M. Sabry, LEmpire Egyptien Sous Mohamed Ali et La Question dOrient (1811-1849) Egypte, Arabie, Soudan, Crete, Syrie, Paletsine, Paris, 1930, s. 147-160. Helmuth Von Moltke, Moltkenin Trkiye Mektuplar, (ev. Hayrullah rs), stanbul, 1999, s. 5255. 283 Ahmet Ltfi Efendi, Vakanvis Ahmet Ltfi Efendi Tarihi, c. 2, s. 317. Altunda, Msr Meselesi, s. 28. ayrca bkz. Sinoue, Kavalal Mehmet Ali Paa Son Firavun, s. 278. 284 Fahmy, The Era of Muhammad Ali Pasha 18051848, The Cambridge History of Egypt, Vol.II, s. 157159. BOA, HAT, 20203.
281

istemi ancak kendisine verilmi olan Girit Adasndan baka bir kazan elde edememi ve bu olaydan sonra Babli ile ilikileri giderek bozulmutur285. Ayrca Sultan Mahmut, Rusya ile savan bitiiyle Edirne barndan sonra Mehmet Aliden kurtulmaya alyordu. Ancak Mehmet Ali bunun farknda idi ve harekete hazrd. Bunun dnda Rusya ile savata daha nce sz verdii gibi yardm etmek yerine kodra Valisi Mustafa Paay isyana tevik eden mektuplar Bablinin eline gemi ayrca Mehmet Ali Paa, Sultan Mahmutun Msrdan Avrupa eitimli subaylar gnderme isteini yerine getirmemiti. Buna sebep olarak da bu yabanc asll eitmenlerin Msrda ziynetli elbise giymeye alm olmalarndan bu halleri ile stanbul askeri iinde bulunmalarnn uygun olmayaca gsterilmitir286. Btn bu sebeplerle iki taraf arasndaki ilikiler olduka gerginlemiti287. Mehmet Ali, Padiaha Rusya ile savanda yardm iin yapt masraflarn karln alamamt. Yunanistann bamszl, dl olarak istedii topraklar elden karmasna neden olmutu. Kendisine nerilen Giriti ise Yunan ihtilalinden beri isyan halinde olmas nedeniyle geri evirdi. Suriyeyi istiyordu ve bunun iin harekete geti288. Ordularn Fransann yardm ile daha da glendirdi. Fransann Mehmet Ali Paaya her ynden destek olmasnn sebebi ileride kendi himayesinde olacak bir Arap mparatorluu kurmak istemesiydi289. Sultan Mahmut, Mehmet Aliyi cezalandrmak iin bir plan yapt. Buna gre eski sadrazamlardan Selim Paa am Valisi atanacak, Msrda bir olay kartlacak ve Selim Paa ani bir hareketle Mehmet Aliyi bastracakt. Ancak Mehmet Ali, Bablideki casuslarndan bu plan rendi. Bylece plan bozmak ve Suriyeyi ele geirmek iin bahane aramaya balad. Bu srada Akka Valisi Abdullah Paa, Mehmet

285

Rifat Uarol, Mehmet Ali Paann Msr Valilii, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, c. 11, s. 400. Fahir Armaolu, 19. Yzyl Siyasi Tarihi (17891914), TTK., Ankara, 2003, s. 193197. 286 Ahmet Ltfi Efendi, Vakanvis Ahmet Ltfi Efendi Tarihi, c. 1, s. 143. 287 Sinafiri, Osmanl- Msr likileri, s. 8. 288 Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye Reform, Devrim ve Cumhuriyet 18081975, c. II, s. 61. Ayrca bkz. Moltke, Moltkenin Trkiye Mektuplar, s. 54. 289 Kurdakul, Osmanl mparatorluundan Orta Douya Belgelerle ark Meselesi, s. 55.

Alinin Akkya kam olan klelerini vermekte gecikiyordu, Mehmet Ali bu durumdan faydalanmaya karar verdi290. 2. 1. 5. Mehmet Ali Paa syannn lk Safhas: Suriyenin gali: Paann girmek zere olduu Suriye, srasyla Arap, Emevi, Abbasi, Fatmi ve Memluk istilalarn yaam ve 1517den sonra Osmanl topra olmutur. nce sonra da drt paala ayrlmtr; am, Trablus, Halep, Sayda ve Filistin. Burada geleneksel ayrcalklara sahip ve devlet iinde devlet gibi olan yar bamsz halklar bulunur. Bunlarn banda Lbnan blgesinde Emir Beir ihab tarafndan ynetilen Maruni ve Drziler gelir. Mehmet Ali, Emirle nceden iliki kurmutur. Beir sayesinde Lbnan Dalarndan gelecek destek gvence altndadr. brahim Paa ise Abdullah Paann mtesellimlerini gndermeye alt blgelerde yaayan Drzilerle irtibata geti ve ksa bir sre sonra sadece Emir Beirin olunu deil Mir Beiri de kendi tarafna ekmeyi baard. Kuds ve dier ehirlerdeki Hristiyanlara tam bir din zgrl ve gmrk vergileri ile ayakbast paralarnn kaldrlmasn vaat etti291. Sultan durumu renir renmez Akka Paas Abdullaha Kavalal ile ilikisini kesmesini emreder ve dl olarak da Trabluam ona balar. Akka hzla Kahiredeki ynetim aleyhine yrtlen entrikalarn merkezi olur. Abdullah Msrdan kaanlar cesaretlendirir ve onlara snma hakk salar. te yukarda sz edilen anlamazlk buradan kaynaklanr292. Mehmet Ali ok nceden bu igal hareketini planladndan Suriyeye ait hemen her meseleye karmtr. zellikle valiler arasnda meydana gelen sorunlarda bir hakem grevi stlenmitir. Taraflardan birini himaye ederek Babliye etki ediyor hem de hedeflerini gerekletirecei alt yapy hazrlyordu. Hem Suriyede taraftar kazanyor hem de Sultann gznde nfuzunu artryordu293.

290

Karal, Osmanl Tarihi, c. 6, s. 129. Ayrca bkz. Mustafa Nuri Paa, Netayicl-Vukuat Kurumlar ve rgtleriyle Osmanl Tarihi, c. III-IV, s. 268. 291 Jorga, Osmanl mparatorluu Tarihi, c. 5, s. 303. 292 Sinoue, Kavalal Mehmet Ali Paa Son Firavun, s. 287. 293 Sabry, LEmpire Egyptien Sous Mohamed Ali et La Question dOrient (1811-1849), s. 163-220. inasi Altunda, Kavalal Mehmet Ali Paa syan Esnasnda Namk Paann Yardm Talep Etmek zere 1832 Senesinde Memuriyet-i Mahsusa le Londraya Gnderilmesi, Belleten, c. 6, T.T.K. Ankara, 1942, s. 232.

Bunun dnda Mehmet Ali iin sava ilan etmeyi gerektiren baka sebepler de vard. yle ki Mehmet Ali Msrda dut aac yetitirmeyi ve ipek bcekiliini byk gayretlerle himaye ediyordu. Fakat ipek bcei tohumunu Suriyeden getirmek zorundayd. 1831 senesinde ise Abdullah Paa, bu tohumun Msra ihracn yasaklamt. Ayrca Mehmet Ali, Abdullah Paay douya olan Msr ihracatnn Sina yarmadas zerinden yaplmasn tevik etmekle itham ediyordu. nk bu durum Msr limanlarnn zararna idi294. Bu saylanlar Mehmet Alinin kendisini Suriyeye hcumunda hakl olduunu dndren unsurlard. Mehmet Alinin Suriyeyi istemesinin en nemli sebebi ise Msr Osmanl snrlarndan uzaklatrarak lkesini daha emin bir duruma sokmakt. Mehmet Alinin mavirlerinden biri olan Clot Bey bu konuda, tarihte ranllarn, Yunanllarn, slamlarn ve nihayet Trklerin Suriye zerinden Msra geldiklerinin grldn ve bundan dolay Msrn mstakil olarak emniyet altnda olmasnn ancak Suriyeyi snr yapmakla mmkn olacan sylemitir295. Baz kaynaklara gre Mehmet Alinin btn amac Osmanl Devletini ykmak ve onun yerine gemek yani Osmanl Devletinin bana gemekti. Baz kaynaklara gre ise Mehmet Alinin byle bir niyeti yoktur. Kendisi de zaman zaman Sultann hizmetkr olarak kalmak istediini ifade etmitir ancak bu szlerini daha ok Avrupa Devletlerinin mdahalesi sz konusu olduunda sylemitir296. Bu sralarda artlar Mehmet Alinin lehine idi. 1826da Yenieriler ortadan kaldrldktan sonra Osmanl Devleti ordusuz kalmasna ramen Rusya ile savaa girmiti. Bir de devletin muhtelif yerlerinde isyanlar ba gsteriyordu. Suriyede merkezi hkmetin zayfl dolaysyla bir takm yar mstakil ve birbirinin aleyhinde uraan guruplar vard. Mehmet Ali bunlar tahrik ederek birbirine krdrd. Neticede kazand taraftarlar arasnda Hristiyanlar da vard. Avrupa Devletleri ise bu srada isyan ve ihtilallerle uramakta idiler. brahim Paann ordusu, artlarn bylesine hazr olmasndan yararlanarak Ekim 1831 sonlarnda Sinaya girmitir297. Birlikler Hayfay alrlar ve Akka nlerine gelirler. Bu srada Sultan Mahmut bir uzlamaya varmaya
294 295

Altunda, Msr Meselesi, s. 37. Altunda, Msr Meselesi, s. 35. 296 Armaolu, 19. Yzyl Siyasi Tarihi (17891914), s. 199200. 297 Altunda, Kavalal Mehmet Ali Paa syan Esnasnda Namk Paann Yardm Talep Etmek zere 1832 Senesinde Memuriyet-i Mahsusa le Londraya Gnderilmesi, Belleten, c. 6, s. 233.

alr. Sultann temsilcileri 28 Aralk 1831de skenderiyeye gelirler Paa onlar kabul eder ve Akka Kalesini alp Abdullah cezalandrdktan sonra Akkay Sultana vereceini syler. Bunun zerine Sultan Abdullaha yardm gnderir. Emir Beir ihab ise ayaklanarak brahimin yannda yer alr. brahim Paa Gazze, Kuds ve Yafay aldktan sonra Akk Kalesini alt ay muhasara ederek teslim olmaya mecbur etmitir298. Abdullah Paa, skenderiyeye gelir ve Mehmet Aliden af diler. Onun Hicaza yerlemesine izin verilir. Akka zaferinden sonra Mehmet Ali, Sultana bir mektup yazarak barmak ister. Ancak kendisine Trablusam ve Akka valiliklerinin yan sra Msr Paalnn da tekrar balanmasn ister. Babli ise bu crete karlk Mehmet Ali Paay asi ilan eder299. Bunun zerine Mehmet Ali artk kanlmaz olduuna inand ikinci saldr iin hazrlklarn hzlandrr. Oluna asker, para ve malzeme gnderir. brahim hi bir direnile karlamadan 13 Haziran 1832de Suriyenin bakentine girer. am garnizonu komutan Ali Paa kaar. amn dmesinden sonra imparatorluk ordularnn bir blm Hseyin Paa komutasnda yrye geer. Ancak hi acele etmez ve Humusa gitmeden Asi rma kysnda kendisine verilen bir ziyafete katlr. brahim Paa buraya sabah ulatnda yaplan savata Hseyin Paa kumandasndaki Osmanl ordusu, Beylan denilen bu yerde Msrllara yenilmitir (29 Temmuz 1832)300. brahim Paa, 10 Temmuz 1832de alt bin svari ve drt bin piyadeden oluan ordusu ile Hamaya girer. Ardndan 14 Austosta Halepi ele geirir. 28 Austosta ise Antakyaya girer. brahim Paa burada bir tabya ina etmek amacndadr. Bunun iin etrafa mhendisler gnderir ve uygun yerlerin tespit edilmesini ister. Mara ile Antep arasndaki kylere kazma, krek ve kereste dktrerek iki bin kadar ameleyi tabya inas iin grevlendirir. Sz konusu mahaller Antepe be ve Maraa dokuz on saatlik mesafedeydi. Bu durumdan Mara Beylerbeyi rahatszlk duyarak durumu merkeze

298

Ahmet Ltfi Efendi, Vakanvis Ahmet Ltfi Efendi Tarihi, c. III, s. 684689. Sinoue, Kavalal Mehmet Ali Paa Son Firavun, s. 291. 299 Nihat Erim, Devletleraras Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri, c. 1, T.T.K., Ankara, 1953, s. 292. Sinoue, Kavalal Mehmet Ali Paa Son Firavun, s. 298. 300 Sabry, LEmpire Egyptien Sous Mohamed Ali et La Question dOrient (1811-1849), s. 199-202.

bildirmitir. brahim Paa bu tabyalar kendilerini muhafaza etmek iin ina ettiini sylemekteydi. Asl amac ise Toroslar aarak Anadoluya girmekti ve bunu baard301. Bu zaferden sonra Mehmet Ali Paa, slahatn yaratt honutsuzluktan yararlanmay dnerek Anadoludaki valilerle mektuplap bunlar isyan ettirmeye uramtr. Buna karlk Babli, Anadolu ve Rumelideki taraftarlar olanlara kar tedbirler almak iin oralarn halkna talimat gndermitir. Mehmet Ali Paann Suriye talebinde srar etmesi ve ald yerlerden geri ekilmeyi reddetmesi zerine Sultan Mahmut, Sadrazam Reit Paa kumandasnda 60.000 kiilik ikinci bir ordu gndermitir. Konyada yaplan savata Osmanl ordusu tekrar bozguna uram ve Reit Paa esir dmtr. brahim Paa Konyay ele geirerek Ktahyaya kadar ilerlemitir302. Bunun zerine Osmanl ordusunun durumu ve iin siyasi bir ekil almas nedeniyle brahim Paa ile anlamak iin stanbuldan Ktahyaya o tarihte Amedi bulunan Mustafa Reit Paa ve Tophane Miri Halil Paa gnderilmiti. Amedi Reit Beyin geri dndnde anlattklar durumun vehametini gzler nne serdiinden derhal yeni zmler arayna gidilmitir303. Ayrca Rusya tarafndan da Msra zel bir grevli yollanm ngiltere ve Fransa Devletleri de bu duruma hemen son verilmezse byk olaylarn kmasndan endie ederek Mehmet Ali Paaya tler verilmilerdir ancak bir anlama salanamamtr. Bylece stanbulun yolu almtr304. Mehmet Alinin Anadoluda ilerleyii byk devletleri birbirine drecek bir hal aldndan btn Avrupa Devletleri byk bir savan nne gemek iin Mehmet Aliyi tazyike balamlardr. Mehmet Ali, stanbula ulaamamsa da Msr, Suriye ve Hicaz yani slam aleminin en nemli ilim, kltr merkezleri ile kutsal yerlerini

301

BOA, HAT, 276, 16198-C, 1250 Ca 23. BOA, HAT, 450, 22347-C, 1251. R. 3. Altunda, Msr Meselesi, s. 3863. Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye 18081975, c. II, s. 62. Sinoue, Kavalal Mehmet Ali Paa Son Firavun, s. 300. Ayrca bkz. Oral Sander, Ankann Ykselii ve D Osmanl Diplomasi Tarihi zerine Bir Deneme, 4. Bask, Ankara, 2006, s. 191. 302 Sabry, LEmpire Egyptien Sous Mohamed Ali et La Question dOrient (1811-1849), s. 221-223. Savalarn ayrntl anlatm iin bkz. Altunda, Msr Meselesi, s. 53-65. ayrca bkz. P.M. Holt, Egypt and The Fertile Crescent 1516-1922, London, 1966, s. 176-193. 303 BOA, HAT, 20192 (1248). 304 inasi Altunda, brahim Paa, MEB. A., c. 52, stanbul, 1979, s. 901905. Rifat Uarol, Mehmet Ali Paann Msr Valilii, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, c. 11, s. 401404. Altunda, Mehmet Ali Paa, MEB. A.,c. 7, s. 571. Mustafa Reit Paann brahim Paa ile anlamak zere verdii mektup iin bkz. :Hakk Uzunarl, Amedi Mustafa Reit Beyin Ktahyada Bulunan Msr Kuvvetleri Kumandan brahim Paaya Mektubu, Belleten, c. 6, T.T.K., Ankara, 1942, s. 263-267.

kapsayan Kahire, am, Mekke ve Medineyi kendi idaresi altnda toplam ve dolaysyla slam dnyasnda Sultandan daha ok nfuz sahibi olmutur305. Bu durumda Sultan Mahmut iin tercih edilecek iki yol vard. Ya Mehmet Ali ile anlaacak ya da ona kar Hristiyan bir devlet ile anlaarak bir hanedan politikas izleyecekti306. Padiah ikinci yolu seti. Ancak Avrupadan yardm talebinin bir tarihesi vardr. Mehmet Alinin Suriyeyi igali srasnda Osmanl Devleti savaacak durumda deildi. Ne ordusu ne donanmas ne de paras vard. Bu nedenle Osmanl, Mehmet Alinin Suriyeye olan taarruzunu kendi aleyhine bir hareket olarak kabul etmemi ve ancak Akka Kalesini zapt ettikten sonra zerine ordu gnderilmitir. Msr meselesi ile drt byk devlet yakndan ilgilenmekteydi. Bunlar Avusturya, Fransa, ngiltere ve Rusya Devletleriydi. Avusturyada Mehmet Aliye prensip itibariyle her ne kadar bir ihtilalci gzyle baklyorsa da Avusturyann byk bir donanmaya sahip olmamas bu taraftan Osmanlya gl bir yardm yaplmas dnlemezdi. Napolyonun Msr seferini henz unutmam olan Fransaya gelince Mehmet Alinin gayreti ile Msrn kalknmasn tamamen bir Fransz eseri olarak kabul ve Msr askerlerinin Akka surlarna saldrs ve bu ehrin zapt esnasnda gsterdii cesareti Napolyonun kumandasndaki Fransz askerlerinin cesareti ile kyaslyor bu kahramanlklar gazetelerinde yazyorlard307. O halde Msr meselesinin balangcndan beri Mehmet Ali lehine taknd tavrdan dolay Osmanl Devletinin Fransadan yardm istemesi dnlemezdi. ngiltere ve Rusya ise Osmanl mparatorluunu ykarak yerine geecek yeni ve gl bir slam mparatorluu kurulmas ihtimali ile yakndan ilgilenmekte idi. nk byle bir kuvvet, hem Rus emellerine boazlar kapamak suretiyle bir set ekebilir hem de Hindistana giden en ksa yolu kontrol altna alarak bu yolu ngiltere aleyhine kullanabilirdi. Grlyor ki Osmanl Devletinin yardm talep edebilecei iki byk devlet kalyordu ki bunlar Rusya ve ngiltere idi308.
305

Altunda, Kavalal Mehmet Ali Paa syan Esnasnda Namk Paann Yardm Talep Etmek zere 1832 Senesinde Memuriyet-i Mahsusa le Londraya Gnderilmesi, Belleten, c. 6, s. 229232. 306 Karal, Osmanl Tarihi, c. V, s. 131. 307 BOA, HAT, 20192, (1248). 308 Sabry, LEmpire Egyptien Sous Mohamed Ali et La Question dOrient (1811-1849), s. 222-229. Erim, Devletleraras Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri, c. 1, s. 294. ayrca bkz. Altunda, Kavalal Mehmet Ali Paa syan Esnasnda Namk Paann Yardm Talep Etmek zere 1832 Senesinde Memuriyet-i Mahsusa le Londraya Gnderilmesi, Belleten, c. 6, s. 241.

Sonunda Osmanl Devleti, Mehmet Ali Paaya kar Rusya ile antlama yapm ve Rusyann bu meseleye karmas ile Msr sorunu, uluslar aras bir bunalm halini almtr. 2. 1. 6. Msr Meselesine Yabanc Devletlerin Mdahalesi: Mehmet Alinin ayaklanarak Osmanl Devletine kar harekete gemesi, Avrupa devletlerini hareketlendirmiti. Fiili bir mdahaleye gemeden nce siyasi basklarn artrmlardr. Fransa Baron Roussini srf bu konu ile ilgili olarak Trkiyeye gndermi, Avusturya Baron Strmeri, ngiltere Lord Ponsobyi, Rusya da Kont Orlovu geni yetkiler vererek Trkiyede grevlendirmilerdir. Fakat ilk giriim maddi yardm vaadinde bulunan Ruslardan gelmitir. Mehmet Ali kuvvetleri Beylanda Osmanly bozguna urattnda, Sultan ngiltereden yardm istemek iin 1832 Kasm aynda zel eli olarak Namk Paay Londraya gndermiti309. Namk Paaya verilen talimat, ngiltereden 15 para sava gemisi istemesi ve ngiltere buna raz olmazsa hi deilse ngiltereden aylkl subay, topu ve deniz eri temin edilmesiydi. Namk Paa ayrca Londraya giderken Viyana ve Parise de urayarak onlarn da desteklerini almak istemitir. Meternih, Avusturyann Mehmet Aliye bir asi gz ile bakmakta olduunu ancak donanmas olmad iin yardm edemeyeceini, padiah askeri gcne gvenmiyorsa Mehmet Aliye Suriyeyi vererek anlamasn ve mparatorluu korumas gerektiini syledi310. Namk Paa iin asl nemli olan Londradan alaca cevap idi. Namk Paa, Krala takdim ettii Name-i Hmayun ile Osmanl Devletinin yardmc bir deniz gcne ihtiyac olduunu iletmiti. Ancak ngiltereyi hi deilse 8 paralk bir donanma gndermeye bile raz edememiti. Ancak Kral, Osmanl Devletinin taksime uramasna iddetli bir ekilde kar kacan da belirtmiti311. Bunun dnda ngiltere, gerek Osmanl Donanmasnn banda bulunan Kaptan- Derya Halil Paa ile ve gerek Mehmet Ali Paa ile grmek zere bir kolonel grevlendirmitir. Bu grevli Msr ile Osmanl Devleti arasnda, Osmanlnn lehine olacak bir bar salamakla ykml
309 310

BOA, HAT, 20392, 1250. Armaolu, 19. Yzyl Siyasi Tarihi (17891914), s. 201. 311 BOA, HAT, 20392, 1250.

idi312. ngiltere, bu kararnn Osmanlya kaytszlndan deil baka sebeplerden kaynaklandn ifade etmitir. Bu sebepler ise unlardr; ngilterede yaknda genel seimler olacaktr ve halk Osmanl Devleti ile ilgilenmemektedir. Muhalefet de ngilterenin Mehmet Ali sorununa bulamasnn karsndadr. Hatta baz bakanlar Osmanl devletinin sonunun geldiini ve Mehmet Alinin baa gelmesinin daha iyi olacan dnmekteydiler313. Bylece Osmanl Devleti iin tek are Rusyadan yardm istemek olarak grnyordu. Sultan, Rusyann stanbul elisi Butenova Mehmet Ali Paaya kar yardm isteyerek mracaatta bulunmutur. Rusyann Devleti Aliye ile ittifak daha nce de ifade edildii gibi sadece Mehmet Aliye kar hareket etmek maksadna dayanmyordu. Bu ibirlii Rusya iin ayn zamanda Fransa ve ngiltereye kar da bir stnlk anlamn tayordu. Rusya ile Osmanl Devleti arasnda gerekleen grmelerde Rusya srarla Fransa ve ngiltereden gelecek bir tehdit karsnda da birlikte hareket etmek gerektii zerinde duruyordu. Bunun zerine stanbula Rus Karadeniz donanmas gelip asker kard314. Rus donanmasnn gelmesi Fransa, ngiltere ve Avusturyann da Mehmet Aliye kar olduklarn aka gstermek zamannn geldiini hatrlatmtr315. Ancak brahim, grlerini deitirmez. Plann hzla uygulamaya ve Avrupay bir oldubitti ile kar karya brakp onlara dnecek zaman tanmamaya ok kararldr. Tutsa Reit Paay yanna ekmeyi dener ve birlikte stanbul zerine yrmeyi nerir. brahim Sultan Mahmutun tahttan indirilerek yerine Abdlmecitin getirilmesine taraftardr. Abdlmecit ise bu sralarda henz 9 yandadr. Bundan faydalanarak sarayda bir ihtilal yapmay hedeflemektedir316. Bu hedefini babasna bir mektup yazarak iletir. Mektubunda stanbula yrmek iin babasndan izin istemektedir. leride de bahsedilecei gibi Mehmet Ali ile olu brahim arasnda nemli farklar bulunmaktadr. brahim tm dnyay istemektedir.
312 313

BOA, HAT, 372, 20392-A, 1250. Altunda, Kavalal Mehmet Ali Paa syan Esnasnda Namk Paann Yardm Talep Etmek zere 1832 Senesinde Memuriyet-i Mahsusa le Londraya Gnderilmesi, Belleten, c. 6, s. 229-251. Armaolu, 19. Yzyl Siyasi Tarihi (17891914), s. 202. 314 BOA, HAT, 20338, 1248, BOA, HAT, 20132, 1248. Hner Tuncer, 19. Yzylda Osmanl-Avrupa likileri, Ankara, 2000, s. 32-35. Sinoue, Kavalal Mehmet Ali Paa Son Firavun, s. 312. Altunda, Mehmet Ali Paa, MEB. A.,c. 7, s. 571. 315 BOA, HAT, 360, 20075, 1251. 316 Sabry, LEmpire Egyptien Sous Mohamed Ali et La Question dOrient (1811-1849), s. 223.

Mehmet Ali ise daha tedbirli davranmaktadr. Mehmet Ali, stanbulun alnmasnn yarataca nemli sonularn Avrupay harekete geireceinden ve byk devletlerin uzun sredir gelitirdikleri plan hayata geirerek Osmanl Devletinin paralanmas iin harekete gemelerinden korkmaktadr317. nk byle bir karar ngiltereye Msr alma frsatn verecektir. Ancak brahim, babasndan gelen talimatlara uymaz ve yrye getiini 20 Ocak 1833 tarihli bir mektupla bildirir ve Ktahyaya ulatnda babasnn emirlerine uymak sorumluluu ar bastndan durur318. brahim Paa, babasnn yapt byk ilerde onun en sadk bir adam sfat ile rol oynamtr. Kazand byk zaferler ile babasnn siyasi baarlarna kuvvetli bir temel hazrlamtr. Babas kadar Avrupann stnlne inanarak Avrupa medeniyetini lkesine sokmak iin almtr. Msrn bamszlk kazanmasn babasndan daha fazla istemekteydi. Bu yzden stanbulu zapt etmeyi ok istemiti. Mehmet Ali, her eye ramen bir Osmanl olarak kald. brahim Paa ise tam bir Msrl idi. Bugn Msr, Mehmet Aliye bir inklap ve kurucu sfat ile el-kebir unvann verdii gibi brahim Paaya da el-Fatih unvann vermitir319. ngiltere ve Fransa ise Rusyann donanmasnn Karadenize gelmesini devletleraras dengeyi ihlal sayarak Ruslar stanbuldan karmak iin giriimde bulunuyorlard. Rusya ise Babliye 11 Temmuzda gideceini vaat ediyor tam o sralarda Msra gnderilmi olan Halil Paa, Mehmet Ali ile anlamtr. Ayn zamanda yukarda da ifade edildii gibi Ktahyada bulunan brahim Paaya heyetler gnderilmitir320. Mehmet Ali artk Osmanl bayranda ayr bir bayrak kulland gibi kendisini de milletin idaresi ile iktidara gelmi bir hkmdar olarak gryor ve taleplerini kendi adna deil millet adna yapyordu. Fakat Avrupa ncelikli olarak Rus mdahalesinin kesilmesini istediinden bar artlarn o kadar nemsemiyordu. Bu nedenle ngiltere ve Fransann aracl ile Babli Mehmet Ali Paann ar artlarn kabul etmek zorunda kald. ki taraf arasnda Ktahya Bar Antlamas imzaland (14 Mays
317

Muhammed Kutluolu, The Egyptian Question (1831-1841), The Expansionist Policy of Mehmet Ali Paa in Syria and Asia Minor and The Reaction of The Sublime Porte, stanbul, 1998, s. 33. 318 Anderson, Dou Sorunu 17741923, Uluslararas likiler zerine Bir nceleme, s. 101-114. Sinoue, Kavalal Mehmet Ali Paa Son Firavun, s. 316. 319 Altunda, brahim Paa, MEB. A., c. 5-2, s. 905. 320 Sinafiri, Osmanl- Msr likileri, s.10.

1833)321. Bu antlamaya gre Mehmet Ali Paa ile olu brahim Paaya Msr-Sudan, Cidde (Hicaz), Sayda (Filistin), Trablus (Lbnan), am, Halep ve Adana valilikleri veriliyor bundan baka Sultan Mahmut, Mehmet Ali Paay affediyordu322. brahim Paa, sonunda Suriyenin efendisi olmutur. Bu sralarda Suriyede srekli ayaklanmalar grlmekteydi. amda Davut Paa, 1831 ylndaki bir ayaklanmadan kamak zorunda kald. Yerine gelen Selim Paa, yeni bir ayaklanmann sonunda kapatld hapishanede ldrld. ld gn brahim Suriyeye girmiti. Ayn yl Humus, yl nce amn ynetimine el koymu olan Selim Aa Beirin eline gemiti. Gazze ve Kuds arasnda kalan Samarra ve Filistin blgelerinden oluan geni topraklar ise Bedevi Ebu Goun denetimi altndayd. Blgedeki btn mallardan ve Kutsal Topraklara giden herkesten vergi almaktayd. Gney Suriye fiilen eyh Hseyinin denetimindeydi. Halep srekli yenieriler ile erif aileleri arasnda kanl atmalara sahne olmaktayd. Lbnanda Emir Beirin evresindeki topraklardaki karkllardan etkilenen Drzi ve Maruniler bulunmaktayd. lkede tarm tamamen ihmal edilmi, ticaret yerinde saym durumda idi. Rvet ise buralarda tek hkim idi. brahim Paa, 1833ten 1840a kadar bu durumu dzeltmeye almtr. Balangta Ebu Goun yardmn reddeder ve tutuklatr. lkeyi ele geirmesine yardm etmi olan yerel eflere baz yetkiler tanr. eyh Hseyin ve Emir Beirin ynetimlerini tanr ve Akkaya Msrl bir askeri vali atar. Suriye ve Filistini bakenti am olan tek bir blge haline getirir. Din ve Mezhep eitlii ilan ederek ayakbast paras denilen vergiyi kaldrr. Bylece hem Hristiyanlarn hem de Mslmanlarn desteini kazanr. Tarmsal faaliyetleri hzlandrr. Dut ve zeytin aac ekimi desteklenir. Sanayide gerek bir atlm yaanmasn salar. Sadece amda 400 bin para pamuklu ipek kuma retilir. Avrupa ile ticari ilikiler canlandrlr, Beyrut gmrnn daha nce sekiz yz kese olan yllk geliri Msr ynetimi altnda bin keseye kar323. Tek ve gl bir ynetim tarafndan uygulanan merkeziyetilik ksa zamanda etkilerini gsterir. Vergiler artrlr. Suriye Araplar ilk kez sivil ve askeri ynetimlere gelirler. Maliye ynetimi Suriyeli bir Hristiyana, Mehmet Aliden, Bey unvan alan
321

Sabry, LEmpire Egyptien Sous Mohamed Ali et La Question dOrient (1811-1849), s. 244-249. Altunda, Mehmet Ali Paa, MEB. A.,c. 7, s. 571. 322 Uarol, Mehmet Ali Paann Msr Valilii, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, c. 11, s. 404409 . 323 1 kese 500 Lurindir. Kuru hesabyla 800.000 kurutan 1.500.000 kurua kmtr.

Hanna Bahariye verilir324. Emir Beire tam bir zerklik tannr. brahim dneminde Lbnan Dalar mezhebin denetimi altndadr. En kalabalk gurup Hristiyan Marunilerdir. Bunlar kendilerini her zaman Fransa Krallarnn korumas altnda grmlerdir. Bunlarn dnda Drziler325 ve Medler bulunmaktadr ve zaman zaman atmaktadrlar326. Bylece ksaca yeni fethedilmi lkenin manzarasn gzler nne serdikten sonra sylemeliyiz ki ilerleyen zamanlarda brahim le Suriye halkn kar karya getirecek gelimeler yaanacaktr. Bu antlama, Mehmet Ali Paann zaferi anlamna geliyordu. Bylece Msr meselesinin birinci safhas alt yl iin Osmanlnn aleyhine kapanm oluyordu. Fakat bu mesele ark Meselesine birlemi oluyor ve Avrupa Devletlerinin Osmanl Devleti zerinde mcadele ve ihtiraslarnn younlamasna yol ayordu327. Msr meselesinin Osmanl ve dnya tarihi asndan daha iyi anlalabilmesi iin ark Meselesinin aklanmas gerekmektedir. ark Meselesi tabiri ilk defa 1815te Viyana Kongresinde ortaya kmtr. Avusturya mparatorluunun paralanmasn engelleyebilmek iin Meternih, mutlakiyet prensiplerine dayanan bir siyaset izlemitir. Bu siyasetin en nemli unsurlarndan biri imparatorluk halklarnn serbestlik, bamszlk elde etmek iin giritikleri her hareketi iddetle bastrmakt. rnek olmamas iin bu siyasetin uygulanmas gereken bir yer de Osmanl Devleti idi. Osmanlnn Balkanlarda ve dier kelerinde eitli milliyetlere mensup halklarn ve valilerin ayaklanmas ile yklacak olmasndan en fazla Rusya kuvvetlenecek bu da devletleraras dengeyi bozacakt. Buradan anlalmaktadr ki ark Meselesi, OsmanlRusya ve Avrupa Devletlerinin Osmanl Devletinin yklmas ve yklmamas konusundaki iliki ve mcadelesidir328.
324 325

BOA, YEE, 91-1, 29 Z. 1255. Msrda hkm srm olan Fatmilerden Hakim bi Emrillah, Allahlk davasna kalkm ve bir ksm halk buna inanmtr. Muhammed Drzi ona ilk inananlardan ve akidesini yaymaya alanlardandr. Sonra kendileri gibi dnmeyen Mslmanlarn basks ile Msr terk etmiler ve am civarna gelmilerdir. Bkz. Midhat Sertolu, Osmanl Tarih Lgat, stanbul, 1986, s. 91. Ayrca Drziler hakknda ayrntl bilgi edinmek iin bkz. Ahmet Balolu, Ortadou Siyasi Tarihinde Drziler, Frat niversitesi, Orta Dou Aratrmalar Merkezi Yaynlar, No. 11, Tarih ubesi Yaynlar No. 10, Elaz, 2006, s. 27-31. 326 Sinoue, Kavalal Mehmet Ali Paa Son Firavun, s. 329-334. 327 Karal, Osmanl Tarihi, c. V, s. 136. Sinafiri, Osmanl- Msr likileri, s.10. 328 Altunda, Msr Meselesi, s. 45-46. ark Meselesinin Hz. Nuhtan balayan ve gnmze kadar devam eden bir mesele olarak ele alnmasn ve deerlendirilmesini doru bulan tarihiler olduu gibi baz grlere gre ark Meselesi, Trklerin Avrupaya ayak basmalar ile yani M. XIV. Yzyldan itibaren

Rusya, Sultan Mahmuta verdii sz tutup kuvvetleri geri ekmeye balam ancak hareketlerinden nce karlkl yardm antlamas ad altnda sekiz yllk Hnkar skelesi329 Antlamasn imzalamtr (8 Temmuz 1833)330. Bu antlama alt ak biri gizli olmak zere yedi maddeden ibarettir. Ak maddeler karlkl yardmla ilgili olup gizli madde ise anakkale Boaznn Rusya hari dier devletlerin sava gemilerine kapatlmas ile ilgiliydi. Babli ile Msr arasnda bir sava kmas durumunda Rusya yasal olarak Boazlarn denetimini eline alabilecektir331. Bu durumda Mehmet Ali Sultana kar daha bamsz olmu, Sultan ise yabanc bir devletin kontrol altna girmitir. Anlald gibi bu antlamadan kan tek galip Trkiyeye bir ipotek koymay baarm olan Rusyadr. te yandan antlama, Bat lkeleri ile Slavlar kar karya getirir332. ngiltere ve Fransa, bundan dolay endieye kapldlar ve anakkaleye mterek bir donanma gndermilerdir. Avusturya, Rusya ve daha sonra Prusya ise Mnchengratzch protokoln imzalamlardr. Bu protokol ikisi gizli be maddeden mteekkildir. Birinci maddede imzas olan btn devletler Osmanl mparatorluunun Osmanl Hanedann elinde kalmasn temin etmeyi zerlerine almaktaydlar ikinci maddeye gre ise Mehmet Ali Paann, Osmanl Devletinin Avrupa topraklarn ele geirmesine msaade edilmeyecektir333. Gizli maddelerden birinde ise eer Osmanlnn yklmas engellenemezse devletler dengesinin bozulmamas iin hep birlikte hareket edeceklerini karara balyordu. yle ki Avrupa Trkiyesinde byk bir Yunan hkmeti yerine kk prenslikler kurulacakt334. Grld zere Msr Meselesi Avrupa Devletlerini telalandrm ve harekete geirmitir. Bu antlamadan sonra Msr Meselesi Avrupann siyasi meselesi haline gelmitir.

balamtr. ark Meselesi ile ilgili eitli grler hakknda bkz. Raif Karada, ark Meselesi, stanbul, 2005. 329 stanbulda Boaziinde bir semt. 330 Cunnigham, Eastern Questions in The Nineteenth Century, s. 65-68. ayrca bkz. Stanford Shaw, Ezel Kural Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye Reform, Devrim ve Cumhuriyet 18081975, c. II, s. 63. 331 Afaf Ltfi, A Short History of Modern Egypt, s. 62. Antlamann tam metni iin bkz. Erim, Devletleraras Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri, c. 1, s. 297-299. 332 Kurdakul, Osmanl mparatorluundan Orta Douya Belgelerle ark Meselesi, s. 59. Sinoue, Kavalal Mehmet Ali Paa Son Firavun, s. 326-328. ayrca bkz. Uarol, Mehmet Ali Paann Msr Valilii, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, c. 11, s. 409-412. 333 Sabry, LEmpire Egyptien Sous Mohamed Ali et La Question dOrient (1811-1849), s. 252-268. 334 Altunda, Msr Meselesi, s. 164. ayrca bkz. Tuncer, 19. Yzylda Osmanl-Avrupa likileri, s. 35

Olaylarn gelimesinden anlald zere ne Sultan Mahmut ne de Mehmet Ali Ktahya Antlamasndan memnun olmulardr. Demek oluyor ki bu antlama savaa hazrlanmak iin bir mtareke olarak kabul ediliyordu. Sultan Mahmut bu antlama artlarn ok ar bulmutur. Mehmet Ali ise padiahn ilk frsatta kendisine darbe indirmek isteyeceinin farkndadr. Zaten Mehmet Ali ve olu bu sralarda Msrn bamszln salayacak diplomatik faaliyetlerde bulunmaktaydlar. Ayrca Mehmet Ali bu bar dneminde yeni gemiler ina ettirdi, Suriye kasabalarnda askerler iin snaklar ve hastaneler yaptrd. Politik olarak Mehmet Alinin tek amac bamszlk deildi. O, sahip olduu tm lkelerde rsi bir mlkiyet hakk elde etmeyi hedeflemekteydi335. Bununla yetinmeyen brahim Paa, Hilafeti stanbuldan Kahireye getirmeyi planlamaktadr. Buna karlk Padiah da Osmanl ordusunu yeniden dzenlemek zere Prusyal General Moltke ile dier Prusyal subaylar stanbula armt336. Bu mtareke dneminde zellikle ngiltere, Rusyann Hnkar skelesi muahedesi ile elde ettii faydalar yok etmeye ve yeni ihtilaflar karmaya balamtr. ngiltere ve Fransa bu antlamaya 1833 sonbaharnda itiraz ettiler. Bu iki devlet ncelikle stanbulda olaylarn ne ekilde cereyan edeceini izlemeye baladlar. Rusya boazlara girerse mdahale edeceklerdi. 1833n sonunda Parlmerston, Rusyann Bablinin i ilerine karmasnn engellenmesi gerektiini vurguluyor ve bu konuda ngiltere Hkmetinin amac barn korunmasdr. Biz politik glerde meydana gelecek byk deiikliklere karyz nk byle bir durum savalara yol aacaktr diyordu. Fransa da statkonun korunmasndan yanayd ve ngiltere gibi, Rusyann Hnkar skelesi Antlamasn kullanarak Babali zerinde nfuzunu artracandan endie etmekteydi. Bu yaklam ngiltereyi, Mehmet Aliyi engelleme konusunda Fransa ile yardmlaabilecei konusunda umutlandrd. Rusya ise ne Sultann ne de Msr Paasnn bir zafer kazanmasn istemekteydi. Ksaca 1833n sonunda Rusyay da kapsayan Avrupal kuvvetler, statkonun korunmasndan yana idiler. Bunun yan sra Palmerston, Osmanlnn ayakta kalabilmesi iin acilen modernleme almalarna balamas gerektiini fark etmi ve askeriye, maliye ve donanmasna yeni dzen getirmesinin salanmasn isteyerek nceliin orduya verilmesi gerektiini ifade
335 336

Kutluolu, The Egyptian Question (1831-1841), s. 109. Armaolu, 19. Yzyl Siyasi Tarihi 1789-1914, s. 210.

etmitir337. Bunun dnda ngiltere, Suriye halkn isyana tevik etmi ve Osmanl Devletini kkrtmtr. Bu srada Sultan Mahmut ile Mehmet Ali adeta iki dman komu lke haline gelmilerdi. Sultan Mahmut, Hafz Mehmet Paay Sivas Eyaleti Mirliine getirerek douda bir ordu hazrlamak zere grevlendirdi. Bu arada Fransann basks ile kesin bir antlamaya varlmak istendi ve Beyliki Sarm Efendi Msra gnderildi. Sz konusu antlamann esas Suriyenin Akkaya kadar olan ksmlarnn Mehmet Aliye braklarak dier blgelerini Osmanl Devletine iadesinden ibaret idi. Fakat Mehmet Ali buna kesinlikle yanamad gibi Glek Boazn tahkim etti338. Babli ile Mehmet Ali arasndaki mzakerelerin sonu vermemesi zerine Mehmet Ali, Kahirede bulunan byk devletlerin konsoloslarna bamszln ilan etmeye karar verdiini bildirdi ancak reddedildi339. Rusya elisi vastasyla Mehmet Alinin Devleti Aliyenin lehine olacak bir antlamaya raz olmadka ve olu brahim Paa, Anadoluyu tamamen boaltmadka stanbulda bulunan Rus asker ve gemilerinin geri ekilmeyeceklerini merkeze iletiyordu340. Sultan Mahmutun Rusyadan yardm istemesi an ve itibarna indirilmi byk bir darbe idi. Kendi Valisine yenilen Sultan Mahmutun Mehmet Aliye kar Avrupa Devletlerinin desteini aramaya devam ettiini gryoruz341. ngilterenin yardmn salamak iin kendisiyle ticaret antlamas imzalamtr. Bu antlama gereince ngiltere, Osmanl topraklarnda ayrcalklar elde edecekti. Bu antlama Msrn btn gelir kaynaklarn tek elden idare eden ve mali gc buna bal olan Mehmet Alinin iktisat politikasna ngiltere tarafndan vurulmak istenen bir darbe idi342. Mehmet Ali Paa, antlamann tekellerle ilgili hkmlerine itiraz etmesine ramen uygulamay kabul etmitir ve bu antlama Msrdan ok Osmanl Devletine zarar vermitir. ngiliz Hkmeti asndan Rusya le Osmanl arasndaki antlamay deerlendirirsek grlecektir ki zelliklede d politika ile ilgilenen Parlmerston bu antlamay tepkiyle

337 338

Kutluolu, The Egyptian Question (1831-1841), s. 110-112. BOA, HAT, 20441-A, 1254. 339 BOA, HAT, 377, 20483, 29 Z 1250. Altunda, Mehmet Ali Paa, MEB. A.,c. 7, s. 572. 340 BOA, HAT, 20192, 1248. 341 Engelhardt, Tanzimat ve Trkiye, stanbul, 1999, s. 35. 342 BOA, HAT, 20100-A, 1250. Reat Kaynar, Mustafa Reit paa ve Tanzimat, T.T.K., Ankara, 1991, s. 153-159.

karlamtr. Parlmerstonun rahatsz olduu dier bir konu ise ngiliz tccarlarnn iini zorlatran, Mehmet Alinin saldrgan sanayi politikasyd. Mehmet Alinin sanayileme politikasnn temeli, lkenin btn ithalat ihracat kaynaklarnn valinin kontrolnde olmasna dayanmaktayd. Bu politika ngilterenin serbest ticaret politikasna ters dyordu. Msrn Suriyeye doru genilemesi, ngiliz mallar iin nemli bir pazar olan Ortadoudaki ticari karlarna ters dyordu. 1830larda ngiliz ekonomisi nemli krizlerden geti ve ngiltere, sanayisini kurtarmak iin saldrgan bir ihracat politikas uygulamak gerektiine inand. Bu politika zellikle Parlmerston tarafndan desteklenmekteydi343. Ancak bu durum da Msrn ticari karlarna zarar veriyordu. Mehmet Ali bunun zerine Msr rnlerini ngiltereden daha ucuza satmaya ve Msrn menfaatleri iin Suriyenin kaynaklarn en iyi ekilde kullanmaya alt. ngiliz ticari menfaatleri, Dou Akdeniz piyasasnn ngiltere mallarna kapatlmas tehdidiyle sarsld. Parlmerston, Osmanl Sultanndan yardm isteyerek bu skntdan kurtulmak istedi. 1838de bylece Osmanl ve ngiltere arasnda sz konusu ticaret antlamas, Balta Liman Antlamas imzaland. Antlama, ithalat ve ihracat vergisinde ngilterenin ve dier btn Avrupal tccarlarn lehine idi. Bu antlama, Mehmet Alinin ekonomik temellerini sarsmak iin tm tekelleri kaldrmakta ve bylece Mehmet Alinin ordusunu finanse etmesini engellemekteydi. Antlamay hazrlam olan ngilizler ayn zamanda Osmanlnn da ekonomisini kertmi oluyordu ancak ayrntlar konusunda Osmanl bilgilendirilmemitir. Antlamann artlar tam da Osmanl ile Msr ordularnn savatklar Suriye ve etrafnda uygulanabilecekti344. Bu sre ierisinde Mehmet Ali hkimiyetini Bahreyn adalarna kadar geniletmi bylece Akdeniz zerinden Hindistana giden deniz yollarnn ikinci kapsn da ele geirmitir. attl Araba bir donanma gnderdi, Basra, Badat ve ran ile iliki kurdu. brahim Paann Badat ele geirmeye almasndan endie eden Babli, Badat

343

J. B. Kelly, Mehemet Alis Expedition to The Persian Gulf: 1837-1840, Middle East Studies, I. Blm, c. 2, No. 1, Ekim 1965, s. 31-32. 344 Afaf Ltfi, A Short History of Modern Egypt, s. 63-64

Valisi ile haberlemeye alm ve bir tedbir olarak blgeye asker sevki yaplmtr345. Bylece Mehmet Ali, ngiliz-Rus rekabet sahasnda ngiltere aleyhine dikkate alnmas gereken bir g haline geldi. ngilterenin Svey-Kahire arasnda bir demiryolu ina etmek gibi isteklerini kesinlikle reddetti346. 1839 ylna gelindiinde Frat havalisinde yaayan Krtler Osmanl Devletine asker vermemek iin isyana teebbs ettiler. brahim Paa da bu sralarda ayaklanmalarla uramaktayd. Bu ayaklanmalarn sebepleri ise unlard; 1. Suriyeliler, Msrl fellahlardan dik bal idiler ve basklara kar uysal davranmamaktaydlar. 2. Mehmet Alinin ordularn beslemek ve asker saysn artrmak iin paraya duyduu ihtiyac Suriyede yeni vergiler koyarak elde etmeye alr. Ancak Suriyeliler ar vergilere kar direnmektedirler. 3. Zorunlu askerlik sistemi Suriyeliler tarafndan reddedilmitir ve askere almalara kar ayaklanmalar kmaktadr. 4. Bu ayaklanmalar ayn zamanda Sultann gnderdii casuslar vastasyla da kkrtlmaktayd. Bu isyanlar neticesinde brahim hem olduka fazla kayp vermi hem de halkn honutsuzluu giderek artmtr347. Gerek Osmanl gerekse Msr Valisi isyanlar bastrmak iin asker sevk ettiler. Mehmet Ali, olunun isyanlar karsnda zor durumda olduunu renince kendisi de Suriyeye gelerek yapt hcumlar neticesinde isyanlar bastrmtr348. Nisan aynda Msr ve Osmanl ordular birbirlerine ok yaklatlar. Bu srada II. Mahmut Hnkar skelesi anlamasna dayanarak Rusyadan yardm istedi. Rusya bu yardm talebini reddetti. Rusya bu teklifi, Avrupal devletlerin kendisine kar cephe almalar ihtimali sebebiyle reddetmitir. Bu gergin ortamda nihayet erkez Hafz Paa komutasndaki Osmanl ordusu Frat geip Halepe doru ilerlerken Nizipte Msr ordusu ile karlam ve yaplan savata Osmanl ordusu yenilerek dalmtr (24 Haziran 1839). Bu yenilgilerde subay etkeninin nemli bir pay vard. Sultan Mahmut,
345

BOA, HAT, 377, 20477-D, 1251.L.26, BOA, HAT, 377, 20477-F, 1251.L.26. BOA, HAT, 379, 9 S. 1255. 346 Altunda, Mehmet Ali Paa, MEB. A.,c. 7, s. 572. 347 BOA, HAT, 20428-A, 1254. 348 BOA, HAT, 379, 20519-C, 1253.

Mekteb-i Ulum-u Harbiyeyi ancak 1834te kurarken Msrda Fransz Albay Seve (ihtida edip Sleyman Paa el Fransavi adn almtr) komutasnda Asvanda bir harp okulu 1816da kurulmu ve yl sonra bizzat brahim Paa dhil 500 subay yetitirilmiti. Nizipte sava devam ederken Sultan lm deinde idi ve bu yenilgi haberini almadan vefat etmitir (30 Haziran 1839)349. Bu arada Hafz Paa sadarete gnderdii bir mektupta Avrupa Devletlerine gvenmemek gerektiini ve onlara kar ok dikkatli bir politika izlemek gerektiini anlatmtr. Hafz Paaya gre Avrupal Devletler, Osmanl Devletine de muhalefet edebilirlerdi. Mevcut gelimeler karsnda Mehmet Alinin bamszlk isteini muhalefetle karlayan Avrupa Devletleri uygun artlar olutuunda Msr Paasn destekleyebilirlerdi350. Avrupa Devletlerine duyulan bu gvensizlik, onlarn yardmna duyulan ihtiya nedeniyle uzun srmemitir. Nizip bozgunu ile ngiltere hemen harekete gemitir. nk Hnkr skelesi Antlamasndan sonra artk Osmanl Devletini yalnz brakmamaya karar vermiti. Bylece Msr meselesinin ikinci safhas balamtr. 2. 1. 7. Msr Meselesi Hakknda Avrupa Devletlerinin Politikalar: II. Mahmutun yerine henz 16 yanda bulunan en byk olu Abdlmecit geti. Sultan Abdlmecit, tahta geer gemez Msr meselesinin tesviyesine girimiti. Sultan, Mehmet Aliyi affettiini syledi ve ona Msr Valiliini miras yoluyla slalesine brakmay vaat etti. Ancak bu haber Kahireye ulamadan Mehmet Alinin eski dman Hsrev Paann sadrazamla getirilmesiyle i deimi, Hsrevin dman olan Kaptan Derya Ahmet Fevzi Paa, bunun haberini alnca anakkaleden kalkarak skenderiyeye ulap donanmay Mehmet Aliye teslim etmitir. Bylece Osmanl Devleti, ordusuz ve donanmasz duruma gelmi ve Msr meselesini zmek

349

Savan ayrntlar iin bkz. Moltke, Moltkenin Trkiye Mektuplar, s. 325-333. Jorga, Osmanl mparatorluu Tarihi, c. 5, s. 316. Kurdakul, Osmanl mparatorluundan Orta Douya Belgelerle ark Meselesi, s. 62-64. Kaynar, Mustafa Reit paa ve Tanzimat, s. 158-161. Uarol, Mehmet Ali Paann Msr Valilii, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, c. 11, s. 412-416. Holt, Fertile Crescent, s. 186. ayrca bkz. Halil nalck, Mehmet Seyitdanlolu, Tanzimat Deiim Srecinde Osmanl mparatorluu, Ankara, 2006, s. 87. 350 BOA, HAT, 26018-B, 1254.

biraz daha zor bir ekil almt. Ayrca Mehmet Alinin affn ieren Hatt Hmayunu Msra gtrmekte olan Akif Efendi, Mehmet Alinin Suriyeyi talebinde srar etmesi zerine bir sonu alamadan stanbula dnmtr351. Bu srada Palmerston, 25 Haziranda ngilterenin Akdeniz filosuna Msr ve Suriye arasndaki deniz iletiimini kesmeleri emrini verdi. Filonun bir blm skenderiyeye gidecek ve atmalarn hemen sona erdirilmesi iin olumlu emirler verecekti. ngilterenin bu ekilde harekete gemesinin sebebi 1838de imzalanm olan Balta Liman antlamasdr. Bu antlama Osmanl pazarn ngiltereye adeta teslim ediyor ve bununla Osmanl Hkmeti yed-i vahid usulnden vazgeiyordu. Bu byk taviz Msr kalknmasnn da temelini sarsyordu. Ayrca Abdlmecitin clusunu takiben ilan edilmi olan Tanzimat Ferman da Osmanl Devletini Avrupa kamuoyuna iyi gstermekteydi352. Krizin ilk haftalarnda byk gler Viyanann mzakere merkezi olmas konusunda karar birliine vardlar. Babli, Mehmet Alinin talebini kabul etmek zorunda kald. Fakat ngiltere ve Fransa, Rusyann Hnkr skelesi Antlamasndan faydalanarak stanbul Boazna girmesinden endie ederek Msr Meselesini bir Avrupa Meselesi haline getirmeye karar vermilerdir. Bu artlar altnda Avusturya, daha ciddi bir ekilde olaya mdahale etmek ynnde karar vermitir. Zaten bir sredir Meternih, Osmanlnn Viyana Sefiri Rfat Bey ile bu konuda grmelerini srdrmekte ve Babliye gnderdii mektuplarda Osmanlnn toprak btnlnn korunmasndan yana olduklarn iletmektedir353. Bylece Avusturya Hariciye Nazr Meternihin hazrlam olduu nota, 27 Temmuz 1839 tarihinde Babliye verilmitir. Bu notada, ark Meselesi hakknda be devletin ittifak kati olduundan Babliye haber verip bu devletlere danlmadan bu konuda hibir karar verilmemesi tavsiye edilmitir. Sz konusu notada Saltanat- Seniyenin tamamiyet-i arazi ve istiklal-i lisini muhafaza etmek ve tahsil-i arazi veyahud ahvl-i hazireden istifde hususlarn ilnnme-i mezkure muktezsnca
351

BOA, .MTZ. 05, 04 B. 1255. Jorga, Osmanl mparatorluu Tarihi, c. 5, s. 327. .Sinafiri, OsmanlMsr likileri, s.12. 352 nalck, Seyitdanlolu, Tanzimat Deiim Srecinde Osmanl mparatorluu, s. 89. 353 BO. . MTZ. 05, 1-15, (15 B. 1255).

iltizam ve deruhde etmi olduunu ilnnme-i mezkure feham edecei aikr ve Viyanada mukim Fransa Devleti Bykelisi dahi ol misll bir kta ilnnme it etmi ve Abdlmecid Han Hazretlerinin hukuk-u ahnelerini muhafaza etmek hususunda vki olan kararlar samimi olduu354 szleri ile Babliye gven telkin edilmi ve Bablinin bu notay kabul etmesi ile Msr Meselesi zm aamasna gelmitir355. Artk ngiliz nfuzunun Osmanl mparatorluunun her alannda egemen hale geldii 1839-1878 yllarn kapsayan yeni bir dnem balamtr. Avrupa devletlerini bir araya getiren ey kuvvetler dengesini koruma kaygs idi. Bylece Osmanl mparatorluunun XIX. Yzylda kaderinin nasl ekillenecei sorusu Avrupa diplomasisinin ortak meselesi haline gelmi oluyordu356. Bylece Osmanl-Msr sava artk Avrupann karnn bir nesnesi haline dnmt. Mehmet Ali Paann kazand zaferin tadn karmasna izin verilmeyecekti. 25 Austosta oluna ge kalm bir emir gndererek Konyaya ilerlemesini istedi ancak brahim Paa, ordusunun yorgun olduunu ve Suriyedeki ayaklanmalar sebep gstererek bu istei reddetti. Bu nedenle nemli bir atmann olmad uzun bir dnem yaand. Yaklak bir sene boyunca Avrupa Devletleri diplomatik oyunlar oynadlar. yle ki ngiliz Hkmetinin Rusyaya duyduu gvensizlik sryordu. 18 Temmuzda Palmerston, Ponsobye Rusya herhangi bir sebeple Boazlara girerse ngiliz Donanmasn anakkaleye armasn emretti357. Fransz Hkmeti ise, Mehmet Ali Paann tam anlamyla bamszla kavumasn arzulamyordu. te yandan Fransz subaylar ve uzmanlarna dayanan Mehmet Ali Paay da Fransann piyonu olarak grmekten geri duramyordu. Msrdaki Fransz ticari karlar bymekteydi ve Dou Akdenizde nemli bir tehlike haline gelen ngiliz hkimiyetine kar Fransz etkisi altndaki gl bir Msr Devleti Fransann elinde nemli bir silah olacakt. Bu nedenlerle Paris, aka Msr kart bir tutum sergilemek konusunda isteksizdi. Fransa, Paann kazand zaferlerin 1833
354 355

BOA. . MTZ. 05, 1-8, (14 C. 1255). BOA. HAT. 33264, (1255)). Anderson, Dou Sorunu 17741923, Uluslararas likiler zerine Bir nceleme, s. 114. 356 BOA. .MTZ. 05, 3-68, 06 Ca. 1256. Halil nalck, Dou Bat Makaleler I, Ankara, 2005, s. 203. 357 Anderson, Dou Sorunu 17741923, Uluslararas likiler zerine Bir nceleme, s. 115.

ylnda kazand dnlerden daha fazlasn hak ettiini savunmaya balamt ve Fransz basn da ngilterenin Yakndou politikasn giderek daha dmanca bir ekilde eletirmekteydi358. Dier taraftan Palmerston, Mehmet Aliyi Suriyeden karmak konusunda kararlyd. Fransa ve ngiltere arasndaki uurumun artmas ngiliz-Rus yaknlamasna yol at359. Bu dnemde, Osmanl grevlileri arasnda Msr kartl bilinen Sadrazam Hsrev Paann 7 Temmuz tarihinde grevden alnmas ile Mehmet Ali, stanbula yeni bir temsilci Sami Beyi gndererek deien durumdan yararlanmak istedi. Sami Bey aracl ile Osmanl filosunu iade etmeyi nerdi360. Buna karlk fethettii topraklar elinde tutmasna izin verilmesini, Suriye Paalnn kendi ailesine braklmasn istemekteydi. Osmanl Devleti ise buna cevap olarak am taraflarndan kara ve deniz kuvvetlerini Msra ekmesi halinde kendisiyle grleceini sylyordu361. Ancak Osmanl ile Msrn dorudan anlamas ve bu antlamay Fransann kabul edecek olmas Londrada srdrlen mzakerelerin sonusuz kalmas demekti ve Avrupa lkeleri byle bir aalanmay kabul edemezlerdi. Ponsobynin etkisi ile Babli 12 Temmuzda Mehmet Ali Paann nerilerini kesin olarak geri evirdi362. Bu arada ngiltere ve Fransa elileri arasnda, ortaklk yapmak iin grmeler devam etmekteydi. Bu srada Osmanl Devleti Tanzimat Fermann ilan etmitir (3 Kasm 1839). Bu Fermann da etkisi ile Avrupal Devletler, Mehmet Aliye kar Osmanly destekler bir tavrla Osmanl Devletinin btnlnn korunmasna dair aralarnda mzakerelere balamlardr. Mehmet Ali, Bablinin btn tekliflerini reddetmi bu sebeple ngiltere; Osmanl Devleti, Avusturya, Prusya ve Rusya ile anlaarak Londra Muahedesini imzalamlardr (15 Temmuz 1840)363.

358 359

BOA. . MTZ. 05, 2-31, 14 L. 1255. Anderson, Dou Sorunu 17741923, Uluslararas likiler zerine Bir nceleme, s. 116. 360 BOA, .MTZ. 05, 157-6, 15 Z. 1256. 361 BOA, HAT, 380, 30 M. 1255. 362 Sabry, LEmpire Egyptien Sous Mohamed Ali et La Question dOrient (1811-1849), s. 443-485. Ayrca bkz. Anderson, Dou Sorunu 17741923, Uluslararas likiler zerine Bir nceleme, s. 118. 363 Erim, Devletleraras Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri, c. 1, s. 300-302.

Bu antlamann halk arasnda pek ho karland sylenemez. mparatorluun birok yerinde Mslmanlar, Hristiyan Hkmetleri ile Bablinin ittifak etmesi karsnda Padiahn Frenkletii, Mehmet Alinin Mslman kald syleniyordu. Padiahn vkelas zellikle de Reit Paa, kfirler tarafndan satn alnm gavurlar olarak gsterilerek tebaalarn aldattklar ve milletin haysiyetini alalttklar syleniyordu. Bu hususta halkn dncesini deitirmek iin Takvim-i Vekayi gazetesinde, drt devlet ile yaplm olan antlama hkmlerinin Hz. Muhammedin hadislerine uygun olduu ynnde bir yaz yaynlanmtr364. Ancak halkn btn tabakalarna yaylan bu iten ie kaynamaya mali glkler eklenince nihayet Reit Paann 1841de azledilmesi gereklemitir365. Bu muahede Avusturya Devletinden Baron Noyman, ngiltereden Lord Parlmerston, Rusyadan Baron Brunof, Prusyadan Baron Blofun ve Osmanl adna Bykeli ekip Efendinin imzalaryla Londrada akdedilmitir. Bu muahedeye gre Msr Valilii Mehmet Alinin slalesine braklacak, Akka, Mehmet Aliye kayd hayat art ile verilecek, buna karlk Osmanl Donanmasn iade etmekle beraber Mehmet Ali, Hicaz, Suriye, Girit ve Adanay tahliye edecektir366. Bunu on gn ierisinde kabul etmezse Akkay kaybedecek, ikinci on gnlk sre iinde kabul etmezse Padiah, Msra dair teklifini geri alma konusunda serbest kalacak ve mttefik devletler de kendisine yardm edeceklerdir367. Bu antlamalar, Fransann da kabul edebilecei bir zm bulma araynn terk edildii anlamna geliyordu. Drt devletin Fransay darda brakan bu kararlar Fransada byk tepkilerin domasna yol at. Fransa kendini hakarete uram addetti. Mehmet Ali, Fransann desteine gvenerek kendisine verilen ultimatomu reddetmi ve Babli de kendisini asi ilan etmitir. Mehmet Ali, mttefik devletlerin kuvvetlerine mukavemet edebileceini dnmekteydi368.

364 365

BOA, .MTZ. 05, 4-109, 02 N. 1256. Engelhardt, Tanzimat ve Trkiye, s. 52-53. 366 BOA. .MTZ. 05, 8-216, 25 R. 1257. 367 Antlamann tam metni iin bkz. Erim, Devletleraras Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri, c. 1, s. 303308. Kaynar, Mustafa Reit Paa ve Tanzimat, s. 331-335. 368 BOA, . MTZ. 05, 1-15, 15 B 1255. BOA. .MTZ. 05, 7-182, 29 Z. 1256.

Bunun dnda onu bu dnceye sevk eden baz politikalar belirlemiti. Osmanl tahtn ele geirirse Avrupa Devletlerine baz yerler vererek onlarn sessiz kalmasn salamay planlyordu. Asya ve Sudan mparatorluu kurmay bandan beri istemekteydi. Bu hayalini gerekletirmek iin Rumeliyi Rusya ve Avusturyaya, Girit, Sakz ve Kbrs adalar ile Akdeniz Cezayiri ile Tunus ve Trablusu ngiltere ve Fransa arasnda taksim edeceini anlatan bir layiha bile dzenlemi ve bu layihay Avrupa Devletlerine ulatrmt. Bylece, kendi bamszlnn tannmasn istemiti. Reddedilince yeni bir layiha dzenleyerek bu kez Anadolunun Glek Boazndan ilerisini de vermeyi vaat etmi ve yine reddedilince bu devletlere kar kendi kuvvetinin ileri olduuna duyduu inanla tek bana bamszlk mcadelesi vermeye kalkmtr. Oysa Msr ordusu Ktahya nlerine geldiinde brahimin stanbula yrmek isteini reddettii iin imdi ok pimand. Mehmet Ali yine de umudunu yitirmemitir. Eer Babli ile girecei sava kazanrsa Anadoluyu tamamen istila edip stanbulu ele geirmeyi planlamtr. Zaten halkn kendi tarafnda olduundan hareketle bu durumda Avrupann kendisini tanyacan mit etmitir369. Bu kez durum farklyd. Osmanl Devleti her yandan Mehmet Aliyi sktryordu. Anadolu ve Rumelide Mehmet Ali Paaya taraftarlk edenlerin mevcudiyeti merkez tarafndan bilindiinden Mehmet Alinin hareketlerine destek verecek olanlar hakknda bir emirname gnderilmitir. Bylece, halkn desteini Mehmet Ali Paadan ekmek amac gdlmtr370. Verilen sre sonunda askeri harekt balamtr (12 Eyll 1840). Msrdan brahimin ordusuna mhimmat ve asker gnderilmitir. Bu arada Osmanl Devleti de blgeye eitli vilayetlerde asker sevki yapmtr. Ancak mttefik devletlerin donanmas Suriye kylarn bombardman ve zapt ettikten sonra brahim Paa, Msra ekilmeye karar vermitir371. Bu yenilgisi zerine ordusunun sanca alnarak, sava srasnda orada bulunan ngilterenin skenderiye Konsolosu Kolonel Hercis tarafndan ngiltere Sefaretine verilmitir. Konsolos tarafndan sancan Padiaha sunulmas zerine kendisine nian verilmitir372.

369 370

BOA, YEE, 91-1, 1255. Talat Mmtaz Yaman, Msr Valisi Mehmet Ali Paann syan zerine Anadolu ve Rumeliye Gnderilmi Olan Bir Emirname, Tarih Vesikalar, c. 1, S. 1-6, Havran, 1941, s. 426-429. 371 BOA, .MTZ. 05, 3-1, 25 R. 1255. BOA. HAT. 376, 20463-A, 29 Z. 1254. Anderson, Dou Sorunu 17741923, Uluslararas likiler zerine Bir nceleme, s. 120-122. Ayrca bkz. Edward Dicey, The Story of The Kheidivate, Rvingstons, 34. King Street, Covent Garden, London, 1902, 16-17. 372 BOA, .MTZ. 05, 4-103, 25 . 1256.

brahim Paann bu kez yenilmesinin sebepleri zerinde durmak gerekir. Bunun sebebi yedi sekiz yldr ynetimi altnda bulunan Suriye halknn adalet umutlarnn krlmas ile neye uradklarn anlayamadklarndan kendisine yz evirmeleridir373. Ancak asl nemli sebep maalar denmeyen askerlerin Osmanl Devletine snmalardr. Bu dnemde bir alay Msr askeri Osmanl ordusuna katlmtr. Bunlar on drt aydr maalarn alamadklarn sylemiler ve bir alay asker sayesinde Osmanl ordusu yirmi iki alaya karken Msr ordusu g kaybetmitir374. Bunun zerine Mehmet Ali, bar istemek zorunda kalmtr. Mehmet Ali, kendisi ve ailesinin gelecei konusunda endielidir. Slalesinin elinden Msrn alnmamasn istemektedir ve bu istek her devlet tarafndan hakl grlmtr ve nihayet 15 Kasm 1840da ngiliz Amirali Stopford, Amiral Napier kumandasnda bir filoyu skenderiyeye gndermi ve Napier, Mehmet Ali ile bir antlama imzalamtr (25 Kasm 1840)375. Mehmet Ali artk Fransaya gvenmeyi bir tarafa brakm ve bylece Fransa-Msr ilikileri de sona ermitir. Fransa Avrupa Devletlerine gsterdii tm tepkiye ramen Msr Valisi iin savaa girmeyi doru bulmad376. Antlamaya varlmadan nce Osmanl Devlet adamlar, Meclis-i Hasta yaplan grmelerde, ayet Mehmet Ali antlamay kabul etmez ise mttefik devletlerin kendisine yapacaklar yardm garanti etmelerini istemeyi kararlatrmlardr. Ayrca antlamann artlarn da belirleyerek bu devletlerin elilerine iletmeyi uygun bulmulardr. Bylece yeni bir sorun yaamaktan kurtulmak istemilerdir. Mesela Mehmet Alinin bir daha Osmanl Devletine isyan etmeyecei ve vergilerini dzenli bir ekilde deyeceinin kesinletirildikten sonra veraset imtiyaznn verilmesinin uygun olaca zerinde durmulardr377. Bylece hazrlanan bu antlamaya gre Msr Valilii Mehmet Ali slalesine verilecek, buna karlk Suriyeyi tahliye ve Osmanl donanmasn iade edecekti378. Bylece mttefik devletler, Mehmet Aliye nceden geri

373

BOA, YEE, 91-1, 1255. Mustafa Nuri Paa, Netayicl-Vukuat Kurumlar ve rgtleriyle Osmanl Tarihi, c. III-IV, s. 277-280. 374 BOA, .MTZ. 05, 10 L. 1256. 375 BOA, .MTZ. 05, 4-1, 29 R. 1255. Holt, Fertile Crescent, s. 186-187. 376 BOA, .MTZ. 05, 2-60, 14 Ra. 1256. Armaolu, 19. Yzyl Siyasi Tarihi, s. 215. 377 BOA, . MTZ. 05 3-76, 19 C. 1256. 378 BOA, . MTZ. 05, 5-134, 26 L. 1256.

evirdii artlar kabul ettirmi oluyorlard. Antlama srekli bir Osmanl-Msr uzlamasnn temeli olmutur ve bu nedenle dost devletlerin sefir ve memurlarna, savaa katlm olan yabanc subaylara Padiahn resmi ile nian ve madalya verilmitir379. Sonuta Padiah, sz konusu devletlerin Londradaki elileri ile Osmanl Devletinin Londra elisi tarafndan hazrlanm olan ferman ilan etmitir (13 ubat 1841)380. Bu ferman hazrlanmadan nce ngiltere ve Fransa, Mehmet Aliye kar kabilecei hibir konu brakmamak iin olduka ayrntl dnmlerdir. Daha sonra grlerini Prens Meternihe iletmilerdir. Btn devletlerin arasnda, ferman zerinde bir ittifak salandktan sonra Babliye bildirilmitir. Buna gre varlan karar erit-i mlume-i mahsuse ile bit-tevrus Msr Eyaleti devletl Mehmet Ali Paa Hazretleri uhdesinde ibk ve takrir buyurularak ol bbda bls mbrek Hatt- Humyun ile Mehmet Aliye bildirilecekti381. Babli, bu gelimenin ncesinde, zellikle Msrn veraset usulyle idaresi konusunda belirlenecek artlarn tayini hususunda drt mttefik devletin sefirlerini Babliye davet etmi ve konu mzakere edilmitir382. Konunun bylesine ayrntl bir biimde dnlmesinin sebebi Avrupal Devletlerin, Mehmet Alinin Avrupann politikasna vkf olduunu ve iin nasl sonulanacan tahmin edebileceini bilmeleri olmaldr383. Yani mttefik devletler, Osmanlnn valisi hakknda veremedii karar verirken, valinin yapabileceklerine karlk dikkatli davranmaktaydlar384. Bu da Osmanl Devletinin grevlilerinin diplomasi ve politika alannda ne kadar yetersiz kaldklarn ortaya koyarken okuma yazma bilmeyen ve Osmanl Devletinin bir valisi olan Mehmet Alinin Osmanlnn nnden gittiinin bir delilidir. Btn baarlarna karn Mehmet Ali, kendisinin ve brahimin hayal ettii Arap mparatorluunu kuramamtr. Bunun nedeni ksmen, etkileyemedii uluslar aras
379 380

BOA. . MTZ. 05, 1-2, (16 M. 1257). BOA. . MTZ. 05, 2-58, (04 Ra. 1256). Kaynar, Mustafa Reit Paa ve Tanzimat, s. 374-387. Jorga, Osmanl mparatorluu Tarihi, c. 5, s. 328-336. Tuncer, 19. Yzylda Osmanl-Avrupa likileri, s. 35. 381 BOA. . MTZ. 05, (06 Ca. 1257). 382 BOA. . MTZ. 05, 6-154, (07 Z. 1256). 383 BOA, . MTZ. 05, 1-9, (29 C. 1255). 384 Prens Meternih, Msr Meselesi zme kavuana kadar Babaliye tler vermekten geri durmamtr. Hariciye Nezaretine yazd mektuplarla Bablinin zme zarar verecek bir tavr sergilemesini engellemeye almtr. Bkz. BOA. . MTZ. 05, 3-78, (23 C. 1256).

etmenlerdi. Mehmet Ali, Avrupann en gl lkelerinin dmanln kazanmt. En nemlisi ise 1833 ylndan itibaren Ruslarn stanbula hkim olma abalarnn gerekesi olduu iin Palmerstonun gvensizliini kazanmt. Kendisine destek olan Fransa ise yanl ynlendirmeler yapm ve Mehmet Alinin gcn abartmt. ngilterenin saldrs karsnda da Paay savunmakta yetersiz kalmt. Bunlarn dnda Mehmet Ali ordusunu beslemek ve byk bir donanma ina etmek iin Msrdaki kaynaklarn ar derecede zorlamt385. 2. 1. 8. Veraset Ferman ve zellikleri: Padiah, Mehmet Ali Paa ile gelecekteki ilikilerini Msr Valilii mtiyaz Ferman bal ile tarihe geen bir ferman ile belirlemi oldu. Ferman, Mehmet Ali Paaya hitapla yazlm ve hangi artlar iinde Msrn babadan evlada gemek zere kendisine brakldn aklamtr. Mehmet Ali Paa, Veraset Ferman ile Suriyeyi kaybetti ise de ldkten sonra evlatlarna gemek zere Msr kazanm oldu386. Artk Msrn tarihinde Mehmet Ali Paa slalesinin rol, i bakmndan olduu kadar haklar bakmndan da kesinlemitir387. artlara geilmeden nce Mehmet Ali Paann Padiaha ball ile Osmanl Devletine kar besledii iyi niyetlere yer verilmi ve uzun yllar Msrdaki valilii esnasnda kazand tecrbe gz nnde tutularak vilayetin kendisine aadaki artlarla brakld aklanmtr388; Bu Fermanda yer alan artlar yledir; 1. Msr Vilayeti hudutlar, sadrazam tarafndan mhrlenmi olan haritada gsterildii ekilde dzenlenerek Mehmet Ali ve slalesine veriliyordu.

385

Anderson, Dou Sorunu 17741923, Uluslararas likiler zerine Bir nceleme, s. 123. Sabry, LEmpire Egyptien Sous Mohamed Ali et La Question dOrient (1811-1849), s. 487-532. 386 BOA, . MTZ. 05, 6-168, 29 Z. 1256. 387 BOA, . MTZ. 05, 6-174, 29 Z. 1256. BOA, .MTZ. 05, 7-84, 29 Z. 1256. 388 BOA, . MTZ. 05, 3-74, 11 C. 1256, Karal, Osmanl Tarihi, c. V, s. 201.

2. Valilik, ekberiyet usulyle, yani Mehmet Ali slalesinden en yal erkek vali olacaktr. Kzlarn ve ocuklarnn valilie gemeleri konusunda hibir haklar olmayacaktr. Bundan byle Msr Valiliine kim gelirse bizzat Dersaadete gelip memuriyeti burada icra olunacaktr. 3. Msr Valileri her ne kadar bu ferman ile veraset imtiyazna kavumu olsalar da rtbe ve kdem konusunda Osmanl Devletinin dier vezirleri ile eit haklara sahip olacaklardr. 4. Glhane Hatt- Humayununun prensipleri ve Osmanl Devletinin dier devletlerle yapt ve yapaca antlamalar Msr iin de geerli olacaktr. 5. Vergi, Padiah adna ve devlet usullerine gre toplanacak ve bu vergiden maktu bir miktar her yl Babliye gnderilecek, para Padiah adna bastrlacak. Msrn ordusu bar zamannda 18 bin nefer askeri amas caiz olmayacaktr. Kara ve deniz subaylarndan miralayla kadar olanlar vali tarafndan atanabilecek, fakat yksek rtbeli subaylarn tayini Padiah tarafndan yaplacak, Padiahn izni olmadka sava gemisi yaplamayacaktr. 6. bu artlarn biri icra edilmedii takdirde bu imtiyaz veraset fermannn derhal fesh ve nezi irade-i seniyeye mutavakkf tutulacaktr389. te bu Fermanla Msrn devletleraras durumu deimi ve Osmanl Devletinden ziyade Avrupaya zellikle ngiltereye tbi hale gelmitir390. 1841 ferman Msrn hukuki statsn deitirmitir. Msr artk yar mstakil bir devlet haline gelmitir. Msrn fiili idaresi Mehmet Ali Paann ailesine gemi bundan baka Msr Eyaletinin tabiiyetinde olan Sudan ve Kordufan ile Kzl Denizin gmrkleri idaresi de zel bir irade ile Mehmet Ali Paaya verilmitir391. Bu ferman, Avusturya, Rusya, Prusya, ngiltere ve daha sonra Fransa tarafndan garanti edilmitir. Bu garanti sebebiyle, ferman Padiah ile Paas arasndaki ilikileri dzenleyen bir belge olmaktan karak devletleraras bir deer kazanmtr. Artk Padiah, yalnz kendi iradesiyle fermann hkmlerini deitiremezdi392.

389

BOA, Msr Mektume Defteri, No. 15, s. 11-15. Mustafa Nuri Paa, Netayicl-Vukuat, c. III-IV, s. 281. 390 J. H. Kramers, Msr, MEB. A., c. VIII, stanbul, 1979, s. 251. 391 BOA, . MTZ. 05, 6-174, 29 Z. 1256. Tuncer, 19. Yzylda Osmanl-Avrupa likileri, s. 36. 392 BOA. . MTZ. 05, 10-265, 25 B. 1258. Karal, Osmanl Tarihi, c. VI, s. 85.

Ferman hkmlerince, bir eyalet olarak Msr, Osmanl Devletinin kaderine ortaktr. Bu nedenle kapitlasyonlar Msrda da geerli olacaktr. Bu eyalet, Osmanl mparatorluunun toprak btnl konusunda Avrupa Devletleri tarafndan verilecek garantinin kapsamnda olacaktr. Msrn kara ve deniz kuvvetlerinin Osmanlnn hizmetinde olacan ifade eden hkm ile Msr, ordu ve donanmaya sahip olma hakkn elde ediyordu. Osmanlnn kanunlar ve imzalam olduu antlamalarn Msr iin de geerli olmas ile ilgili hkm ise Msrn yabanc devletlerle bamszm gibi iliki kurmasn engellemektedir. Bunlardan baka Msr Valisi Babliye her yl belli bir deerde vergi vermeye mecburdur. Fakat bu vergi dnda Msrn gelirini diledii gibi kullanabilir. Bunun yan sra emrindeki kara ve deniz kuvvetleri ile imparatorluun ve yabanc devletlerin nfuzu altnda olmayan topraklar zerinde otoritesini geniletme yetkisine de sahiptir. dare ve ekonomi ynnden de muhtariyeti tamdr. Yabanc devletlerle bu hususta konvansiyonlar yapabildii gibi istikrazlar da akdedebilirdi. Btn bu hkmlerden kan sonuca gre 1841de Msrn hayatnda yeni bir devir balamtr. Bu eyalet idare ynnden olduu gibi hukuk ynnden de muhtar bir eyalet konumuna gelmitir393. 1841 ferman Osmanl-Msr mnasebetlerini dzene sokmutur. Mehmet Ali Paa, Osmanl ile yapm olduu savalarda Fransann kendisine ciddi bir destek vermediini grm ngilterenin de menfaatleri icab Msrn Osmanl mparatorluundan ayrlmasna izin vermeyeceini anlamt. Bu fermann kendisine tand haklar ve imtiyazlar yeterli grerek Osmanl Devleti ile ilikilerini dzeltmeye balamtr394. Bylece on yla yakn srm olan Msr meselesi, zlm olunca byk devletler de Londrada toplanarak Msr meselesinin kapandn ilan etmilerdir (10 Temmuz 1841)395. Ertesi yl da Sultan Abdlmecit, Mehmet Aliye Cenab- ahaneden marn ileyh hazretlerine sadaret-i uzma rtbe-i celilesi inayet ve ihsan buyurulmu
393

BOA. . MTZ. 05, 10-263, 10 B. 1258. Sabry, LEmpire Egyptien Sous Mohamed Ali et La Question dOrient (1811-1849), s. 542-593. Karal, Osmanl Tarihi, c. VI, s. 86. 394 Jorga, Osmanl mparatorluu Tarihi, c. 5, s. 335. Karal, Osmanl Tarihi, c. VI, s. 87. 395 Armaolu, 19. Yzyl Siyasi Tarihi, s. 216. Sinafiri, Osmanl-Msr likileri, s. 15.

bu paye sonraki valilere de verilmeye devam etmitir396. Bylece Babli ile Mehmet Ali arasndaki ilikiler giderek dzelmeye balar. Mehmet Ali Paa, buna teekkr etmek iin stanbulu ziyaret ermitir (19 Temmuz 1846). 29 gn burada kaldktan sonra Msra dnmtr. Bu, Mehmet Alinin hayat boyunca stanbulu ilk ve son ziyaretidir. Mehmet Ali stanbulda bulunduu srada Padiahla ska grmtr397. Bar gerekleince iki proje gndeme getirilir. Birincisi Fransz projesi olan iki denizin birletirilmesi yani gelecein Svey Kanal Projesidir. kinci proje ise ngiltereye ait bir projedir ve Kahireyi Sveye ve skenderiyeye balayacak bir demiryolu hattdr. ngiliz Hkmeti 1844te Mehmet Aliye mhendis Galloway aracl ile demiryolu projesini sunar. Projenin parasal ynn halletmek iin Avrupann en nemli sermayedarlarndan birini Rotschild Ailesini Paa ile tantrrlar. Mehmet Ali, finansman nerisini, borcun ileride siyasal bir silaha dnebilecei dncesiyle reddeder. Svey Kanal konusunda ise dnemin skenderiye Konsolosu Ferdinand de Lesseps Mehmet Aliyi projenin gerekliliine inandrmaya alr. Bu projeyi onaylamak iin kanaln tarafszl konusunda Avrupa Devletlerinden gvence almasn ister. Bylece bu projeler hayata geirilemez398. Son gnlerinde Mehmet Alide akli dengesizlik belirtileri grlmeye balamas nedeniyle Kavalalnn bakanlar brahimin bakanlnda bir Naiplik Konseyi kurmay nerirler. Bylece emirler Mehmet Alinin adna kmakla birlikte ynetim brahimin elindedir. Bu durum brahim Paa tarafndan hazrlanan bir tahriratta; malm-u lileri buyurulduu zere devletl fehametl peder-i erkemim efendim hazretlerinin mizclarna ariz olan inhirafdan dolay Malta ve Napoli cihetlerinde elli gnden ziyade tebdil-i havada olub zaif vucudu olduka perian olduundan mahlaslaryla saadetl Abbas Paa Said Paa Yegen Paa erif Paa Sami Paa Kamil Paa hazert ve sair bu tarafda bulunan mttehizn bendegna bire gelerek ledel-mzkere Cenb- Hak evketl Padiahmz hazretlerine tkenmez mr ve afiyet ihsan buyursun mesalih-i hayriyenin merkez-i lyknda ruyet olmas iin be alt kadar zt biintihb

396 397

BOA. . MTZ. 05, 10-265, 25 B. 1258. Sabry, LEmpire Egyptien Sous Mohamed Ali et La Question dOrient (1811-1849), s. 565-593. Sinafiri, Osmanl-Msr likileri, s. 15. 398 Sinoue, Kavalal Mehmet Ali Paa Son Firavun, s. 399-400.

bir meclisin itikdiyle mevdn grlmesi hususuna karar verilmi ifadeleri ile merkeze bildirilmitir399. Zaten daha sonra Babli, brahimi resmen Msr Valisi olarak tandn gsteren bir ferman gndermitir. brahim Paa bu ferman okutarak valiliini ilan etmitir400. Mehmet Ali de bu srada Napoli ve Malta taraflarna seyahat etmitir. brahim Paa, yetmi bir gn vali olarak kalmtr. brahim Paa, valilii ksa srm olsa da daha nce de zerinde durulduu gibi babasnn her baarsna ortak olmutur. Aralarndaki btn farkllklara ramen her ikisi de Msrn mstakil bir devlet haline gelmesi ve Avrupa Devletleri standardna kavumas iin almtr. brahim Paa ile babas arasndaki farklardan biri brahimin bir Msr milliyetisi olmasdr. O, Msrllarn orduda yksek rtbelere gelmelerini istemitir. Babas ise bir Osmanl idi. Mehmet Ali, askeri ve ekonomik adan Osmanldan bamsz davranabilmeyi, kltrel anlamda balln devam ettirmek istemekteydi, brahim Paa ise tamamen bamsz olmak gerektiine inanmaktayd. Babas ile arasndaki ekime son dnemlerde iyice aa kmtr. brahim, babasnn iyileerek kendi valiliini tanmamasndan ekinmektedir ve bunun iin ordu ve donanmasn takviye etmitir401. brahim Paa, babas henz hayatta iken vefat etmi bu nedenle yerine daha nce gnderilen fermanda belirtilen artlarla Msr Eyaleti ve mlhakatnn Abbas Paann uhdesine tevcih edildii bildirilmitir402. Mehmet Ali Paa, 20 Austos 1849 ylnda skenderiyede vefat etmitir. Na Kahireye getirilmi ve vasiyeti zerine kalede ina ettirdii camiin haziresine defnedilmitir403. Mehmet Ali, uzun mcadelesi sonunda Msrda sadece kendi ailesi, arkadalar ve Kavaladan tand kimselerden oluan sadk bir brokratlar gurubu oluturdu. mparatorluk iinde Msrn pozisyonunu deitirmek ve Avrupa ile ekonomik balarn glendirmek iin eitli radikal tedbirler alm sonuta Msrn sosyal ve
399 400

BOA. . MTZ.05, 12-364, 22 Ca 1264. BOA. . MTZ. 05, 12-377, 14 Za 1264. 401 BOA. HR. MKT., 1264 C. 28, 20-73. 402 BOA. A. DVN. MHM. 1265. 10. M., 6.A-87. BOA. A. DVN. MHM. 1265-29-Z, 7-A, 98. Afaf Ltfi, A Short History of Modern Egypt, s. 59. 403 Altunda, Mehmet Ali Paa, MEB. A., c. 7, s. 574.

kltrel haritasn deitirmeyi baarmtr. Yapt dzenlemeler sayesinde Msrn birikmi servetini kullanarak ve daha iyi dzenlemeler yaparak Kahireyi imparatorluk iinde sradan bir eyalet merkezi olmaktan karmtr. Msr artk Paa ve onun elitleri tarafndan ynetilen, genileyen bir imparatorluk merkezine dnmtr. Modern Msr tarihinin, Mehmet Ali Paann resmen greve balamasna rastlamas ve onun Modern Msrn kurucusu olarak anlmas ite bu sebeplerden kaynaklanmaktadr404. 2. 1. 9. Boazlar Szlemesi: 1841 yl geldiinde Hnkar skelesi Antlamasnn 8 yllk sresi bitiyordu. Fransa daha nce Msr sorunu zlmedike Boazlarla ilgili herhangi bir antlamay imzalamayacan bildirmiti. imdi Msr sorunu da sonulandna gre devletlerin Boazlar konusunda bir milletleraras antlama imzalamalarna hibir engel kalmamt. Bu suretle Fransa ve Osmanl Devletinin de katlmasyla 13 Temmuz 1841de Londra Boazlar Szlemesi denen belgeyi imzaladlar. Bu muahedeye gre Osmanl Devleti Suriye, Girit ve Arabistan geri alm, Mehmet Alinin soyuna da tannan Osmanl egemenlii altndaki Msr Valilii onaylanm ve byk gler Osmanl mparatorluu bar ierisinde olduu srece anakkale ve stanbul Boazlarnn tm yabanc sava gemilerine kapal tutulmasn kabul etmiti405. Bu szlemenin imzalanmas ile Parlmerston bir zafer kazanm oluyordu. Rusyann Osmanl Devleti zerinde himaye kurma hakk ile Fransann Msr zerinde benzer bir himaye kurma hakk kesinlikle reddedilmiti. Hnkar skelesi Antlamas rafa kaldrlm, Osmanl Devleti hem Mehmet Alinin dmanlndan hem de Rusyann dostluundan kurtarlm ve ngilterenin iradesi stn klnmtr. Grlyor ki Osmanl Devleti, yedi yl sren Msr buhrann tek bana zememi, Anadoluyu ve stanbulu ancak yabanc glerin mdahalesiyle koruyabilmiti. Msr ile mcadelesinde Osmanl Devleti, nce Rusyann himayesini kabul etmi daha sonra ngiltere ile Ticaret Szlemesi imzalayarak Osmanl lkesini ak Pazar haline

404

Fahmy, The Era of Muhammad Ali Pasha 18051848, The Cambridge History of Egypt, Vol.II, s. 139-147. 405 Szlemenin tam metni iin bkz. Erim, Devletleraras Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri, c. 1, s 309315. Armaolu, 19. Yzyl Siyasi Tarihi, s. 216.

getirmiti. Bu szleme ile ngiltereye ve daha sonra dier Batl glere tannan imtiyazlar Osmanl ekonomisini kerten bir darbe olmutur406. Bu szleme ile Boazlar artk milletleraras bir stat kazanmtr. 1841e gelinceye kadar da Boazlar btn devletlerin sava gemilerine kapal tutmak Osmanl Devletinin daima uygulad bir kurald. Ancak bu durum artk deimitir. Artk sadece Osmanlnn iradesi ile karar verilemezdi. Yani Osmanlnn egemenlii snrlandrlmtr407. 2. 1. 10. Tanzimat ve Msr: Tanzimat, Osmanl mparatorluunun btn XIX. Yzyl tarihini aklayan temel bir hadisedir ve ekonomik-sosyal temelleri ryerek yklmaya yz tutan bir mparatorluun yeni prensiplerle yeniden kurulma teebbsn gsterir408. Bu dnem gerek i gelimeler ve gerekse d olaylar bakmndan olduka nem tamaktadr. Tanzimat ile ilgili olarak imdiye kadar ortaya konulmu olan genel yarg, onun bir yenilik balangc, bir batllama hareketi olduu ynndedir. Bu adan Tanzimat, gelimelerin kanlmaz kld bir olaydr. Osmanl mparatorluunu Avrupaya yaklatracak bir slahat hareketi olarak tasarlanmtr ve Tanzimat ile gerekletirilmek istenilen ilk ve en nemli ey, imparatorluun dayand, dalma tehlikesine maruz ktleleri yeni prensipler etrafnda toplamak ve birlik salamak olmutur409. Tanzimatn hazrlklarnn yaplmaya baland II. Mahmut dnemi, genel olarak yenilik hareketlerinin hz kazand bir dnem olmutur. Bunun birok sebebi olmakla birlikte konumuz asndan zerinde duracamz en nemli etken Mehmet Ali Paa ya da Msr meselesi olacaktr.

406 407

Tuncer, 19. Yzylda Osmanl-Avrupa likileri, s. 38. Armaolu, 19. Yzyl Siyasi Tarihi, s. 218. 408 nalck, Seyitdanlolu, Tanzimat Deiim Srecinde Osmanl mparatorluu, s. 13. 409 nalck, Seyitdanlolu, Tanzimat Deiim Srecinde Osmanl mparatorluu, s. 37-65.

II. Mahmut zamannda ortaya kan Msr Meselesinin ikinci aamas Abdlmecit henz tahta km iken yaanan Nizip yenilgisi ile yeniden nem kazanmtr. Yine bu dnemde Osmanl mparatorluu, karlat i sorunlarn yan sra Avrupada yaanan gelimelerin de etkisinde kalmtr. Fransz htilali, milliyet, milli egemenlik ve laiklik ilkelerini ortaya karmtr. Avrupa Devletlerinin ounda merutiyet ve milliyet ayaklanmalar balamtr. Tm bu gelimeler, Osmanl zerinde ykc etki brakmtr. Milliyet duygusu ve ilkeleri en ok Hristiyan tebaa arasnda gelimi ve imparatorluktan ayrlma istekleri gn getike artmtr410. Yaanan bu gelimeler karsnda Osmanl Devleti kaytsz kalmamtr. Zira Sultan Mahmut, batllamay III. Selimin brakt yerden ele almtr. Modern bir ordu kurmaya ordunun teknik messeselerini modernletirmekle balamtr. Yunan isyan neticesinde patlak veren Osmanl-Rus Sava ve ardndan Msr Valisi Mehmet Ali Paann isyan gelmitir. Bu olaylar karsnda Osmanlnn aciz kalmas ile Padiah, sadece ordunun deil tm devlet kurumlarnn modernletirilmesi gerektiini anlamtr. Buradan unu anlamalyz ki, Yunan syan bir tarafa Osmanl Sultannn yenilik hareketlerini hzlandrmasnda itici glerden belki de en nemlisi Msr Valisinin isyan olmutur. Zira ilk olarak Osmanl ordular Msr ordusu karsnda ar yenilgilere uram ayrca Valinin, bamsz ve modern bir devlet kurmay neredeyse baaracak kadar gerekli almalar yapm olduu grlmtr. Mehmet Ali Paann lkesinde reformlar gerekletirmesinde en byk yardmcs Fransa olmutur. Devletin st tabakasnn dmanca tavrlarna ramen ngilterede bile Msr Valisini reformcu olarak tanyan ve destekleyenlerin says az deildir. te bu ortamda Batl Devletlerin sempatisi ve gvenini kazanmak ve bylece Mehmet Ali Paay gzden drmek iin Mustafa Reit Paa, reform yapmann kanlmaz olduunu anlam ve Bablinin de Msr Valisi gibi ada bir ynetim kurabileceine Avrupay inandrmak istemitir411. Hatta Bakanlar, Reit Paann ortaya koymu olduu Tanzimat- Hayriyeden memnun olmadklar halde yalnz Msr Meselesinin zmne yardmc olsun diye bu fermann ilann onaylamlardr412.
410

Musa adrc, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yaps, TTK., Ankara, 1997, s. 173-177. 411 Bernard Lewis, The Emergence of Modern Turkey, Londra-New York-Toronto, 1966, s. 105. 412 Bilal Erylmaz, Tanzimat ve Ynetimde Modernleme, stanbul, 2006, s. 82.

Msrda gerekletirilmekte olan birok yenilikler Osmanl Hkmetine rnek olmutur. I. Blmde bahsettiimiz gibi, Msrda ura en-Nvvab adyla bir meclis kurulmutu ki Fuat Paa, bu giriimi halka ve hkmete rnek gstermek istemi ve neticede bu meclisin al, Osmanl Devletinde bir merutiyet idaresinin kurulmas yolunda atlan bir adm olmutur. nk Fuat Paa, sadrazam Ali Paann Giritte bulunduu srada Meclis-i Vly lavetmi, ra-y Devleti kurmutur413. Ancak balangta II. Mahmutun Baty tanmyor olmas onu ekingen klmaktayd. Kendisine bu konuda yardm etmeleri iin iki mavir seti. Bunlardan biri ngiliz Elisi Lord Sratford Cannig dieri ise Mustafa Reit Paadr. ngiliz Elisi, Osmanlnn Bat medeniyetine yaklamas ile bir mddet daha dalmasnn nne geilebileceini ve bylece Avrupa barn korumann mmkn olabileceini dnmekteydi414. Batnn Osmanl Devletine bu konudaki yardmnn asl gayesi ite budur. Bu dnemde Avrupal Devletler politikalarn, statkoyu korumak ynnde tespit etmilerdir. Osmanl ile ittifaklar ve yardmlar hep bu nedenden kaynaklanmtr. Bu dnem ile btnlk arz eden bir ahsiyet olan Mustafa Reit Paa, 1800 ylnda domutur. Saraya yakn bir aileden gelmemitir ve kendi gayretleri ile eitimini tamamlamtr.1833te Paris Eliliine atanmtr. Mustafa Reit Paa, yeni tip bir eli idi ve II. Mahmut ondan Parise giderken Franszca renmesini istemiti415. Mustafa Reit Paa, Fransada Batnn kurumlarn gzlemlemi ve Osmanl Devletinde artk ilemeyen kurumlarn kaldrlarak yenilerinin almas zerinde durmutur. Ancak zellikle II. Mahmuta gnderdii mektuplarda Batllarn Osmanly yanl tandklarn ve bu durumun dzeltilebilmesi iin Fransa dndaki lkelere de eliler gnderilmesini hem bu ekilde Bat ile ilikilerin daha dzenli bir ekilde yrtleceini anlatmtr. Onun tavsiyeleri dikkate alnarak gerekli almalar yaplmtr. Fransadan dndkten sonra Tanzimat Fermannn hazrlklarn yapt srada Londra eliliine atanmtr. Kendisi Londrada iken srmekte olan Msr meselesi yeni bir boyut kazanmtr. Yukarda da sz edildii zere Nizipte Msr kuvvetleri Osmanl ordusunu
413 414

Sinafiri, Osmanl-Msr likileri, s. 49. Poole, Lord Stratford Canningin Trkiye Anlar, s. 112. Gyasettin Akta, 19. Yzylda Ortadouda ngiliz-Fransz Rekabeti, Frat niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits (Baslmam Yksek Lisans Tezi), Elaz, 2001, s. 47. 415 Kaynar, Mustafa Reit Paa ve Tanzimat, s. 64.

ar bir yenilgiye uratmtr. II. Mahmut ise bu haberi almadan hayatn kaybetmitir. Osmanl Devletinin bu meseleden tek bana kurtulmas imkansz grnmektedir ve bu nedenle byk devletlerin yardm talep edilmitir. Bylece Osmanl Devletinin, yklmaktan kurtarmak iin giritii tm abalar adeta boa gitmitir. te Osmanl Devletine kar yabanc devletlerin mdahaleci politikalar yrttkleri dnemin balamas Mehmet Ali Paann isyanna rastlamaktadr. Osmanlnn iine dt bu durumdan Avrupal devletler olabildiince faydalanmlardr. ngiltere, Osmanl ile Ticaret Antlamas imzalamtr. II. Mahmutun yerine Abdlmecit gemi, Mustafa Reit Paa, Londradan stanbula dnerek Baty, Osmanlnn son gnlerini yaad fikrinden kurtarmak iin Tanzimat Fermannn derhal ilan edilmesi gerektiine Padiah inandrmtr416. Ferman, devletin resmi gazetesi Takvim-i Vekyide yaynland gibi bir hafta sonra her eyalet valisine ve sancak mtesellimine ayr fermanlar halinde tebli olunmutur. Vergi ve asker maddesi hakknda ileride gnderilecek emirlerin beklenmesi bunun dnda btn esaslarn derhal icrasna giriilmesi bildirilmitir417. Tanzimat Fermannn ilan edilmesi ile Fransz gazeteleri fermann neminin Trkiyede Mehmet Ali Paay endielendirecek yeniliklere, inklaplara nclk etmesinden kaynaklandn yazmaktadr418. Grlmektedir ki burada dikkat eken ey Osmanl Devletinin Tanzimat Fermann hazrlamas, ilan etmesi ya da mparatorlukta bir Batllama dneminin balamas deil Mehmet Ali Paann bu srecin balamasnda oynad roldr ve Avrupa olay bu adan ele almaktadr. 1840 yl Fermann uygulanmaya balad yldr. Uygulama ncelikle lke ynetimi, vergilendirme ve askerlik alanlarnda balamtr. Ancak bu kolay olmam ayaklanmalar grlmtr. Karlalan glklerin en nemli sebebi, uygulamann ne ekilde yaplacana ilikin bir programn olmamasdr. Bu nedenle her yerde ayn anda uygulamaya geilememitir. ncelik devletin kesin denetiminde olan yerlere tannmtr. Bunlar bata Edirne olmak zere Bursa, Ankara, Aydn, zmir, Konya ve
416

Enver Ziya Karal, Glhane Hatt Hmayununda Batnn Etkisi, Tanzimat Deiim Srecinde Osmanl mparatorluu, Halil nalck, Mehmet Seyitdanlolu, s. 65- 83. 417 Kaynar, Mustafa Reit Paa ve Tanzimat, s. 180-184. 418 A. D. Noviev, 1839 Glhane Hatt- Hmayunu ve D Politikadaki Boyutlar, Tanzimat Deiim Srecinde Osmanl mparatorluu, s. 244.

Sivas eyaletleridir. Buralarda Tanzimatn ngrd biimde mal-mlk saym yaptrlarak uygulamaya geilmitir. Uygulama dnda tutulan eyaletlerde yeni ynetimin gerekletirilmesi iin almalar srdrlmtr419. Msr ve Mehmet Ali Paa idaresinde bulunan dier blgelerde Tanzimatn uygulanmas, mparatorluun dier blgeleri ile ayn deildir. nk zaten Fermann ilan edilmesinde, devam eden Msr bunalmnn byk bir etkisi olmutur. Mehmet Ali Paann olu brahim Paa bu srada Suriyeye hkim durumda idi ve burada gerekletirilen reformlar merkezden farkllk arz etmekteydi. Blgede yaplan reformlar daha ncede ifade edildii gibi uzun bir sreden beri devam eden bozulmaya bir son vererek Suriye tarihinde yeni bir dnem almasna sebep olmutur. Byk bir askeri gcn destei ile alnan sert nlemler sayesinde brahim Paa, Suriyede hayatn pek ok alannda deiiklikler yapmay baarmtr. te yandan Msrllar, Suriyeden ekildikten hemen sonra yani reform hareketinin ikinci safhasnda eski dzen yeniden canlanm, blge halk kontrolden kmtr. Bablinin ii bylece daha zor bir hal almtr420. Ancak yine de blgede yaanan gelimeleri yle sralamak mmkndr; 1. Blgede bulunan Trk askeri varl daha etkin hale getirildi. 2. Blgede yaayan ve keyfi bir ekilde vergi toplayan feodal beylerin gc nemli lde azaltld ki bu aslnda byk oranda brahimin ald sert nlemler sayesinde daha nce de baarlmt. 3. Blgede Osmanl-Msr arasnda yaanan savalarn sona ermesi ile ekonomik hayat canland. 4. Nfus ve sosyal gvenlik artt421.

419

Musa adrc, Tanzimatn Uygulanmas ve Karlalan Glkler (1840-1856), Tanzimat Deiim Srecinde Osmanl mparatorluu, Halil nalck, Mehmet Seyitdanlolu, s. 133-141. Ayrca yine Tanzimatn uygulanmas srasnda karlalan gller hakknda ayrntl bilgi edinmek iin bkz. Ahmet Uzun, Tanzimat ve Sosyal Direniler, stanbul, 2002, s. 15-34. Ayrca bkz. Ahmet Aksn, Tanzimatn Harput Eyaletinde Uygulanmas ve Karlalan Glkler, Belleten, c. LXII, Aralk, 1998, S. 235ten Ayrbasm, TTK., Ankara, 1999, s. 851-861. 420 Moshe Maoz, Tanzimatn lk Yllarnda Modernleme Hareketinin Suriye Syasetive Toplumu zerindeki Etkisi, Tanzimat Deiim Srecinde Osmanl mparatorluu, Halil nalck, Mehmet Seyitdanlolu, s. 169-188. 421 P. Mansfield, A History of The Middle East, London, 1993, s. 119.

6 Aralk 1839 tarihinde Mehmet Ali Paaya da bir ferman ve Sadrazam Hsrev Paaya ait buyruldu gnderildi. Bylece Hsrev Paa, Sultann Mehmet Ali Paay sradan bir eyalet valisi olarak grdn ve Onun da dier valiler gibi emre uymas gerektiini hatrlatmak istiyordu. Bilindii gibi Hsrev Paa ile Mehmet Ali arasndaki dmanlk Mehmet Ali Paann Msr valiliini ele geirdii dneme dayanmakta idi ve Hsrev Paa, bunun intikamn almak iin eline geen hibir frsat karmamtr. Ancak Mehmet Ali Paa da ona ayn ekilde cevap vermitir. Buyurulduda, temeli adil kanunlara dayanmayan bir yerde halkn refahndan bahsedilemeyecei, ard ardna gelien olaylar yznden Osmanlnn gerekletirmek istedii dzenlemeler iin frsat bulamad ve imdi Sultann Hatt- erif ilan ederek her yerde bunun uygulanmasn istediinden sz edilmektedir. Sultan, bu fermanlarn Mehmet Ali ve brahim Paaya ulatrlmas iin Kmil Paay grevlendirmitir. Buyrukta genel olarak Hsrev Paann Glhane Fermannda vaat edilen icraatlarn Mehmet Ali Paa idaresindeki topraklarda yaplmad iddias vard. Mehmet Ali Paa bu iddiaya sessiz kalmayarak 5 Ocak 1840 tarihinde Sadrazama cevap mektubu gnderdi422. Paa, Sadrazama Kamil Paadan iki nsha ferman aldn bildirmekteydi. Sultann Fermanna kar sonsuz sayglarn arz eden Paa, bir nshasn Suriye ve Adanann balca ehir yerleim merkezlerini idare etmekte olan brahim Paaya, kopyasn ise Ciddeye gnderdiine dair haber veriyordu. Ayrca, Kahirede Yksek Divan Meclisinin toplanacan ve burada kadlarn, mftlerin, ulemann, eyhlerin, imamlarn, ktiplerin ve Avrupa Devletlerinin konsoloslaryla Gayrimslim guruplarn temsilcilerinin davet edileceini mjdeliyordu. Bu mecliste fermann en iten sonsuz sayglarla sesli olarak okunacan ve Sultann an, erefi ve devletin bekas iin dualar edileceini bildiriyordu. Grnte yumuak olan byle bir giriten sonra Mehmet Ali Paa, bundan sonraki satrlarda Sadrazama yaplmak istenilenlere nce kendilerinden balamalar gerektiini hatrlatmaktadr. zellikle fermanda belirtilen reformlarn Trkiyede hibir zaman uygulanmadn, kanlmaz artlara ramen tedbirlerin alnmadn vurgulad. Bundan dolay, itaatkr, ihlsl ve ihtimaml olmasna ramen Osmanl nazrlarnn btn aba ve almalarnn boa gittiini ifade
422

A. D. Noviev, 1839 Glhane Hatt- Humayunu ve D Politikadaki Boyutlar, Tanzimat Deiim Srecinde Osmanl mparatorluu, nalck, Seyitdanlolu, s. 241-251.

etmekte ve yle devam etmektedir; Bulunduum lkede ise mal, can, rz ve hayat gvencesi benim senelerce sren almalarm sonucunda yava yava ve kkl olarak temin edilmitir. Kimse haksz yere idam cezasna arptrlmad, kuvvetli hibir zaman zayfn hakkna tecavz edemez; mlk msaderesi, para cezas ve zorunlu alma cezas veya zel emirlerle bunlar tayin etmek veya snrlandrmak, kan davas hi grlmez ve nihayet her varis kendine ayrlm miras alma hakkna sahiptir. Bundan sonra Mehmet Ali Paa, lkesinin ihtiya ve artlarna uygun bulduu birka maddeyi uygulamaya baladndan, mesela daha nceleri kanunla yrrlkte olan mecburi be senelik askeri hizmetin bundan sonra 15 seneye uzatlacandan ve dier hayrl icraatlarn da uygulanacandan bahsetmitir. Glhane Hatt- Hmayunuyla ilan edilen reformlarn kendi tebaas zerinde oktan uygulandn ve epeyce yol alndn ifade eden Mehmet Ali Paann cevap mektubu, stanbulda Padiah ve bilhassa Hsrev Paa tarafndan yeterince anlalacakt. Sultanla tartmamak ve onunla temel konularda anlamak isteyen Vali, mektubunu saygl ve sadakatli cmlelerle bitirmiti. Aslnda Paa, Bat tarz reformlarn Trkiyede yaplmasna kar idi. Glhane Hattnn ilann nyargyla deerlendirdi ve btn bunlar kendine yneltilmi darbe olarak nitelendirdi. Gerekten de II. Mahmutla aralarnda anlamazlk kt zaman Mehmet Ali Paa, Trkler ve dier Mslmanlar nezdinde Sultan gzden drmek iin elinden gelen her eyi yapmt. O, Sultan kfirlerin takipisi ve taklitisi olarak tasvir ederek slama ihanet etmekle itham etti. 3 Kasm 1839 tarihli reform kararlarnn kendi aleyhine gelierek Trkiyenin Bat nezdindeki itibarnn artacan fark eden Msr Valisi, ayrca Hatt- Hmayunun kendi tebaas olan birok insan Padiah tarafna celp edebilecei endiesini tamaktayd423. Glhane Hatt- erifinin yanklarn incelediimiz zaman, onun Trkiyenin d politikas asndan Batl Devletlere olumlu etki ettii grlmektedir. Ancak Fransann da desteini arkasna alan Mehmet Ali Paann srarl hareketleri zerine Ferman, lkenin i politikasn ayn apta etkileyemedi. Trk Sultannn ve Reit Paann

423

Cevdet Paa, Tezakir, 1-12. (Yay. Cavit Baysun), Ankara, 1953, s. 7-8.

ulamak istedii amaca hep kar cepheden bakan Mehmet Ali Paa nazarnda devlet ve onun muazzam tebaas hep gz ard edilmitir424. Mehmet Ali Paadan sonra Msr Valisi olan Abbas Paaya Tanzimatn uygulanmas ve Msrda asayiin salanmas konularnda eitli zamanlarda emirler gnderilmitir. Ona gnderilen emirlerde Mehmet Alinin Tanzimatn gereklerini yerine getirmediinden, kendisinin byle bir hataya dmemesi gerektiinden bahsedilmitir. Ayrca Abbas Paa zamannda Msrda ba gsteren huzursuzluklar nedeniyle halkn ve devlet grevlilerinin uymalar gerek kurallar yeniden tanzim edilmi ve valiye iletilmitir425.

2. 2. Abbas Paa Dnemi: brahim Paann vefat zerine, veraset usulne gre Msr Valilii, Abbas Paaya tevcih olunmutur (24 Kasm 1854)426. Abbas Paa, Kavalal Mehmet Ali Paann torunu ve Ahmet Tosun Paann oludur. Valilik ferman Mazlum Bey ile Msra gnderilmitir ve kendisi Padiaha arz- itaat iin Mazlum Beyle birlikte stanbula gelmitir427. 2. 2. 1. Abbas Paann Bat Kartl: Yasal adan Abbasn tahta kmasna kimse kar kmamakla birlikte Mehmet Alinin reformlarna olan dmanl ile n salmas nedeniyle ileri gelenlerin pek ou onun valiliini endie ile karlamaktayd428. Daha gen olan Said Paa ise Avrupallamaya kar deildi. Abbas Paann valilii srasnda Kavalal Mehmet erif
424

A. D. Noviev, 1839 Glhane Hatt- Humayunu ve D Politkadaki Boyutlar, Tanzimat Deiim Srecinde Osmanl mparatorluu, nalck, Seyitdanlolu, s. 2249-255. 425 BOA. A. AMD. 2-28-48, (1267-3-3) 426 BOA. A. DVN. MHM. 7-A-98, (29 Z. 1265), ibu bin iki yz altm be senesi ehr-i muharremlharemin ikinci gnne evtf- aliye-i mlukne Behiye-i tacdranemden muhabbet efz-i snh ve sudr olan emr- humyun inyet makrn-u ahanem mucebince kendisine rtbe-i vl-i vezret ihsan olunarak mlhaktyla Msr Eyaleti uhde-i hamiyetine ihle ve tevcih klnan 427 Ahmet Ltfi Efendi, Ltfi Efendi Tarihi, c. VIII, s. 174. 428 Dicey, The Story of The Kheidivate, s. 17

Paa kethda olarak kalm, Artin Bey Ticaret ve D leri Bakan, Ali Burhan Paa Maliyeden sorumlu olmaya devam etmiler ve Said Paa, Donanma Komutanlna getirilmitir. Fransz grevlilerin bana Sleyman Paa atanm, mhendislerin yneticisi olarak da Linant Bey grevlendirilmitir. Aslnda bu ekilde eski grevlilerin yerlerinde braklmas sadece Mehmet Ali ve brahimin ynetimlerinde hizmet etmi olan btn bu adamlarn muhalefetlerine engel olmak iindi. Abbasa gre onlarn hizmetine ihtiya yoktu ve stanbul tarafndan mparatorluktaki dier grevlerine arlmalarn salad. Bu arada Mehmet Alinin oullar ve Abbas Paa arasnda servet kavgas ortaya kt. Sonuta ailenin ileri gelenleri maiyetleri ile birlikte stanbula, yasal bir hak elde etmek iin hareket ettiler429. Bu aslnda bir bahaneydi. Abbasn grevden alnmasn isteyen Said ve dier grevliler stanbulun desteini salamak istemekteydiler. Ancak asl bahaneyi daha sonra Fransann destei ile bulacaklard. Babliye kar byk babas Mehmet Alinin takip ettii dmanca politikasnn neticelerinden ibret alan Abbas Paa, Babliye kar tutumunu yle aklyordu; Msrn idaresinde nasl olsa bir tarafa mukayyet olmak zaruri grnce, byk babam gibi konsoloslara balanacama metbuuma itaat ederim. Bu anlay dorultusunda harekete gemeye alm, Valiliinin ertesi ylnda Sultan Abdlmecitin, hava deitirmek iin Rodosa gitmi olduunu haber alr almaz buraya gelmitir. Sultan Abdlmecit bundan ok memnun olmu ve kendisini taltif etmitir430. Abbas Paa ile ilgili olarak dikkat eken bir konu onun reformlar konusunda sergiledii alternatif tutumdur ki bu da daha vali olmadan anlamazlklara yol amtr. Abbas dneminin Osmanl-Msr eliti zerinde etkisi oktur. yle ki Abbas tahta ktnda siyasi problem ok fazla yoktu ve ailesi birbirine balyd. Bu durum, Bat etkili reformculuun lkeye girmesine kadar devam etmitir. Memluk ailesi ile aralarndaki ynetim ve ekonomik kaynaklarla ilgili rekabete 19. yzyln ikinci 10 ylnda reformlarn balamasyla yeni bir boyut eklenmitir ve bu Bat etkisinde ki reform hareketi, blc politikalarn gelimesine yol amtr. Mehmet Ali dneminde muhalefet etkili olamam ama tahtn varisleri arasnda guruplamalar
429

BOA. . MTZ. 05, 13-405, 09 B. 1265. BOA. . MTZ. 05, 15-496, 07 Ra 1268. Ehud R. Toledano, State and Society in Mid Nineteenth Century Egypt, Cambridge University Press, Cambridge, 1990, s. 44. 430 Sinafiri, Osmanl-Msr likileri, s. 16.

oluturmutur. Bylece ilk atlama brahim Paa ile Abbas Paa arasnda ortaya kmtr. Mehmet Alinin son yllarnda iki Paa arasnda iddetli anlamazlk ve gvensizliin sebebi anlalaca zere ideolojikti. Bu da reform hareketinde tutumlarnn farkllndan kaynaklanmaktayd. Abbasn reform yapmak konusunda nerisi Tanzimatlar ya da Mehmet Alinin grlerinden farklyd. En belirgin zellii ise Avrupa ile zt olmas idi. O, altn aa geri dnmek istiyordu ancak kendi adamlar bile onu desteklemiyordu. Onlarn hemen zlmesi gereken sorunlar vard ve modern bir toplumun olumas iin yaplmas gereken eylerin farkl olduuna inanyorlard. Muhalifler ayn zamanda ortak bir politik gre sahiptiler. Abbasn bu tutucu tavr Avrupallar ve sekinler arasnda gerici olarak damgalanmasna sebep oldu431.

2. 2. 2. Abbas Paa ile Bablinin likileri: Buna ramen, ok gemeden Tanzimat Fermannn Msrda tatbikine dair iki taraf arasnda anlamazlk kt. Sz konusu fermana gre, mahkm olanlarn idam valilere verilmemi idi. Abbas Paa buna itiraz etti. Bu meselenin halli iin Abbas Paa, ngiliz Konsolosu C. Murrayden yardm istemitir432. te yandan da Babli, Fuat Efendiyi (Paa) Msra gndermitir. Abbas Paa, kendisi ve lkesi ile ilgili olarak baz maddelerin eklemesini istemitir ki bunlar daha ok kendisine muhalefet edenlerin cezalandrlmalar ve ksas ve sair cihetle idam maddelerinden dolay tekrir iddia ve istidaya dair... dir433. Nihayet Msr Eyaletinin blgesel artlarna gre uyarlamalar yaplmtr. Bu uyarlamalarn ne surette yapldna u ifadeler aklk getirmektedir; Msr Eyaletinde icrs mukarrer olan usl- Tanzimiye iktizsnca kavnin ve nizm- Devlet-i Aliyeden eylet-i mezkrenin ahvl-i mevkiisine gre vaz ve icrs lzm gelen mevdn mzkeresi iin tertb olunmu olan komisyonda icr klnan tedkikta tevfikan slah olunan Msr Knnnmesi mukaddemce Encmen-i Meveret-i Vkelda dermiyn olunub tashih ve tadil klnan mevd merkez kabulde
431

BOA. A. AMD. (1268. 9. 21). Ehud R. Toledano, State and Society in Mid Nineteenth Century Egypt, Cambridge University Press, Cambridge, 1990, s. 40-43. 432 Sleyman Kni rtem, Osmanl Devletinin Msr Yemen Hicaz Meselesi, (Yay. Haz. Osman Selim Kocahanolu), stanbul, 1999, s. 29. BOA. . DH. 242-14-688, (03 Z. 1267). 433 BOA. . MTZ. 05, 16-529, (26 M. 1269). Bu konuda ngilterenin giriimleri iin bkz. BOA. A. AMD. 36-47, (17 S. 1268).

grnmesiyle beraber karar- ksas meselesinin hn-i tesviyesine talik olunmudu atufetli mstear efendi hazretleri sye-i muvaffakyet vye-i hazret-i mlknede ksas meselesini dahi suret-i matlbeye getirerek bu kere avdet etmi ve karar- hir icbnca zikr olunan knnnmenin mesil-i muallakas slah ve tadil klnm olduundan ehr-i Ramazan- erifin sekizinci Cuma gecesi sahilhane-i cenb- fetvpenhide makud Meclis-i Mahssda ksasen ve siyaseten katl maddesinin meruhat ve tadilat ve ona dir komisyondan yazlm olan bir kta mazbata ve bu karar zerine Msr Vlisi fehmetl devletl Abbas Paa Hazretlerine hitben tasdiri lzm gelen Fermn- Ali msveddesi ile beraber kraat olunarak tashihat- vaka ve msvedde-i mezkrenin ahkm- mndericesi evvel ve ahir isbet efz-i snuh ve sudr buyurulan emr ve ferman cenab- hilfetpenhiye muvfk olup siyaseten idam olunacak mcriminin mddet-i mahdude ile liman vaz maddesi dahi muvaffakyet-i seniye asr- saadet gsteri olarak ksas maddesinde verilen karara tevfikan bir sret-i mevkuteye rabt olunmala bu maddeler dahi mehur em-i rikkatimiz olan muvaffakyet-i seniyeye tekiran davet fzunen mr- evket velinimet ile tezyin-i lisan- ubdiyet eylemekten baka ci mikl olmadndan heman zikr olunan kannnme ve fermn- alinin tebyiz ve sdr ve vli-i mrnileyh hazretleri tarafna irsl olunmas beynel- hizr mttehiden tasvib ve istihn olunmu olmala ol bbda her ne vecihle emr-u fermn Hazreti Zllulahi-i kermet efendi snh ve sudr buyurulur ise434. te buradan anlalaca zere konu ayrntl bir ekilde grlm ve gerekli grlen bir takm deiikliklerin yaplmas yannda Abbas Paaya geici olarak yedi senelik idam kararn onaylama yetkisi verilmesi ile mesele halledilmitir435. Ayrca kendisine ahaliyi angaryada altrmak, askeri hizmete arabilmek ve Mehmet Ali ailesini idare edebilmek haklar da tevcih olunmutur436. Bunun zerine ilikiler normale dnm oluyordu. Abbas Paann Msr modernletirmek adna hibir abas olmad gibi Avrupallardan nefret ettiini her seferinde dile getirdiini ve atalarnn yaptklarn yktn bilmekteyiz. Greve geldiinde yapt ilk ey lkedeki Avrupallar kovmak

434 435

BOA. . MTZ. 05, 1895-33, (1268 . 12). BOA. . MTZ. 05, 15-501, (19 Ca 1268). J. Oestrup, Abbas I, MEB. A., c. 1, stanbul 1978, s. 10. 436 BOA. Arz Tezkeresi, . DH. 15035, 247, 05 Ra 1268. BOA. A. AMD. , 1268 S. 17, 36-47.

olmutur, bunun yansra sanayilemeyi de israf olarak gryordu, Osmanlnn direktiflerine uygun olarak orduyu ve donanmay kltt437. Devlet harcamalarnda masraflar byk lde ksarak vergilerde indirim yaptndan halkn ekonomik vaziyetinde gzle grlr bir dzelme olmutur. Ancak Abbas Paa, ne Mehmet Ali Paaya ne de brahim Paaya benzemekteydi. Mehmet Ali, Msrda pek ok yabancy ie almt. Avrupaya eliler gndererek oralarn sistemlerini renmelerini istemiti. Bunun yan sra okullar amt. Ancak Abbas, baa geldiinde bu okullar kapattrm, Avrupal memurlarn ilerine son vermitir. 1851de lisan okulunu ve tercme brosunu kapattrd gibi bir gurup Yunanly da snr d etmitir438. Avrupa tarz reformlara duyduu tepkiye karlk Arap mtefekkirlerine byk ilgi gstermitir. Hatta devrinin tannm limlerinden Tahtavyi bir okul amas iin 1850de Hartuma gndermitir. 1849 Maysnda Fransa Konsolosu, Said Paa, Artin Bey, stanbuldaki Fransa Bykelisi General Aupick ile temasa getiler. Msrda Fransz menfaatlerine ynelik tehdit ve durumun ciddiyetini ele alarak Abbasn tahttan indirilmesi iin stanbulun harekete gemesini istediler. Aileden Abbasn tek mttefiki Mustafa Fazl kalmt. Abbas, ynetime getiinden beri yksek rtbeli 27 grevliyi uzaklatrmt. Bu ihra listesinde yer alan isimler arasnda Mehmet erif, Sami, Yusuf, Kamil ve Hasan Paalar ile 22 bey ki aralarnda Artin, Clot, Lambert, Gaetani, ve Bedan da vard. Bu yllarda Abbas, Manastrl Hasan Paa, Dramal Ahmet Paa, Manikli Ahmet Paa, Stefan Bey ve Nubar Paann hizmetlerine gvenmitir. Bu arada Said Paa bir komplo hazrlna daha giriti. Said Paaya ait olan kylerden birinde aile yelerinden bir gurup ve yandalar toplandlar ve silahlandlar. Askeri niforma giydiler ve sava iin hazrlandlar. Asker says birka yze ulat. Kyller arasnda sylentiler yayld ve bu durum valiye rapor edildi. Bunun zerine tutuklananlar askeri mahkemede yarglandlar. Sonuta bir ksm Sudanda Feyzolu madenlerinde 10 yl hapse mahkm edildiler ancak bu cezann az olduu dnlerek

437 438

Afaf Ltfi, A Short History of Modern Egypt, s. 65. J. B. Richmond, Egypt 1798-1952 Her Advance Towards A Modern Identity, Methuen, Tarihsiz, s. 7072. lhan ahin, Abbas Hilmi I, TDV. A., c. 1, stanbul, 1988, s. 25.

hepsi Sudanda Cabal Fezzan madenlerinde iilik yapmak zere15 yla mahkm edildiler439. Bu politikalar nedeniyle ok fazla tepki toplayan Abbas Paa ile Osmanl Devleti arasnda bir problem de 1852de Mays sonlarnda skenderiye-Svey imendiferi ina projesi nedeniyle ortaya kmtr ve bu yukarda sz edilen bahanedir. Ayrca Abbas Paa dneminin tek dikkat eken faaliyeti de budur. Kahire ile Svey arasnda demiryolu yaptrmas. Sadrazam Reit Paa bu projeye kar idi. Zira eyalet Padiaha ait olduundan, Abbas Paa ise sadece bir vali olmas sebebiyle Bablinin emri olmadan demiryolu inasna muktedir olamazd. Ayrca, Osmanl lkesinde yabanc kumpanyalar eliyle byle ilerin yaplmas adet olmadndan ve demiryolu inas iin borlanmak gerekecei ve bu borcun Abbas Paann kendine deil Devlet-i Aliyeye verilmi olmasnn uygun olmamasndan dolay kar klmtr440. Bu anlamazln giderilmesi iin yine Fuat Efendi (Paa) Msra gnderilmitir. Msr Valisinin demiryolu masraf iin borlanmak niyetinde olduuna dair gazetelerde kan yazlarn yasaklanmas istenerek ve Londra ya da baka bir yerden istikraz yapmamak ve yeni vergi ihdas edilmemek gibi artlarla441, skenderiyeSvey yerine skenderiye-Kahire arasnda bir imendifer hatt inasna msaade edilerek anlamazlk giderilmitir442. Bu gibi tatszlklar dnda ilikiler genelde iyi olmutur. Abbas Paann valiliinin sonlarnda, Osmanl-Rus Krm sava patlak verince, Babli kendisini bu durumdan haberdar ederek yardm istemitir. Paa verdii cevapta dostluunu bildirmi ve Miralay Hasan Paa kumandasndaki Msr donanmas ile Selim Paa kumandasnda 20.000 kiilik bir kuvveti devletin yardmna gndermitir443. Bundan baka Abbas Paann valilii esnasnda nemli bir olay kmad. Zaten valilii ksa srm, kleleri tarafndan boularak vefat etmitir (14 Temmuz 1854)444. Yerine Mehmet Alinin drdnc olu Said Paa vali oldu445.

439 440

Toledano, State and Society in Mid Nineteenth Century Egypt, s. 46. BOA. . MTZ. 05, 14-473, 21 L. 1267. BOA. . MTZ. 05, 14-464, 08 . 1267. 441 BOA. . MTZ. 05, 16-534, 12 Ra 1269. BOA. . HR., 4638-95, 02 Ca. 1269. 442 BOA. A. AMD. 1267.10.8, 31-37. BOA. A. MKT. UM., 1268-1, 86-27. 443 Fuat And, Sphan And, Krm Sava li Paa ve Paris Antlamas, stanbul, 2002, s. 13-29. 444 BOA. . MTZ. 05, 17-581, 27 L. 1270. 445 Sinafiri, Osmanl-Msr likileri, s. 17.

2. 3. Said Paa Dnemi: Yeeni Abbas Paann ldrlmesi zerine, Msr Veraset Ferman gereince Msr Eyaleti devletl Said Paa Hazretlerine tevcih buyrulmutur. Bylece Mehmet Said Paa, Msr Valiliine gemitir446. Mehmet Alinin drdnc oluydu. yi bir terbiye grmt. Tahta ktnda 32 yanda idi ve da dnk bir adamd. Avrupada eitim grmt. Arapa, Farsa, Trke, ngilizce ve Franszca bilmekteydi447. Said Paaya Valilik Ferman, Mabeyn-i Hmayun Bakatibi Ferit Efendi ile gnderilmitir. Said Paa, Ferit Efendi ile birlikte stanbula gelmi, Padiahn huzuruna kabul edilerek kendisine Sadaret Payesi tevcih buyrulmutur448. Said Paa dneminde Abbasnkine benzeyen bir muhalif gurup yoktu. Onun dnemindeki muhalefetin lideri doal olarak Abbasn olu lhami idi. Said Paa tahta ktnda Avrupadayd ve Msra dndnde babasnn miras zerine Said ile uzun bir mcadeleye giriti. Ancak mcadeleyi kaybetti449. Said Paa, lhaminin idarede yer almasna engel olmu sadece babasnn servetinin byk ksmna sahip olmasna izin vermitir450. lhami ynetimden uzak kalsa da altnlarn skenderiye-Kahire demiryolunun masraflarna harcand iddiasyla Said Paay dava etmitir. lhaminin serveti giderek yok olmaya balad ve Prens birka yl iinde tamamen yoksul dt. Avrupa bankalarndan borlanmaya balad. Bu durum vali iin politik ve ekonomik bir bela olmutur. lhami ldnde ise Said iin zorlu gnler bitmemitir. Said geldii zaman sadece idarede deiiklik yapmakla kalmayp tamamen farkl personel tarz ile Avrupaya kaplarn amtr. Bir nceki vali Abbas ve fikirlerini reddeden Said Paa da ve daha sonra smail Paa da Mehmet

446 447

BOA. . MTZ. 05, 17-583, 02 Za 1270. Richmond, Egypt 1798-1952 Her Advance Towards A Modern Identity, Methuen, Tarihsiz, s. 72. 448 Ahmet Ltfi Efendi, Ltfi Efendi Tarihi, c. IX, s. 174. 449 Toledano, State and Society in Mid Nineteenth Century Egypt, s. 47. 450 BOA. HR. MKT. 39-51, 1268 M. 21.

Ali kadar gl ve becerikli olmadklarndan bir sre sonra kendilerini Avrupa bankalarnn ellerinde bulmulardr451. 2. 3. 1. Said Paa ile Bablinin likileri: Said Paann hkimiyeti sresince Msrda sosyal ve ekonomik deimeler devam etmitir. zel toprak mlkiyeti hakknn geniletilmesi, hukukta Avrupallama almalar, Avrupa bankaclk ve kredi sisteminin lkeye girmesi, iletiimin gelitirilmesi, ynetime Msrllarn alnmas gibi. Bu ilerlemede dnm noktas 1855 karar ve 1858 toprak kanunudur. 1851 Osmanl Kanunlarna dayanan 1855 ceza kanunlar yaymlanmtr. 1855te bir Rum tarafndan Msr Bankas kurulmutur452. Said Paa, iktidara geldii zaman Krm Sava devam ediyordu; Msr ordusu bu savaa itirak etmeye devam ederek byk baarlar gsterdi. Bu savata, Msr Kara Kuvvetleri Komutan Selim Paa ve donanma kumandan Hasan Paa ehit olmulardr. Buna karlk Babli, Msr Ordusunun 18.000den 30.000e karlmas msaadesini vermitir453. Onun dneminde resmi yazmalarda Arapa zorunlu ve Trke snrl hale getirildi. Said dneminde Msrllar orduda st grevlere getirildiler. Bu da Msr milliyetilii asndan nemli sonular dourmutur454. Said Paann istiklal peine dmesinden dolay, kendisiyle Babli arasnda ilikiler son derece gerginleti. Babli, Msr Valisine nasihat yoluyla tahrirat yazm ve Londra Elisi Msrs Beye de gizli tahkikatta bulunmas, ngiltere Hkmetince de Said Paaya ihtarlarda bulunulmasna gayret etmesi iin talimat verilmitir. Ancak bundan fiili bir sonu alnamamt455.

451

Toledano, State and Society in Mid Nineteenth Century Egypt, s. 48-50. Ayrca bkz. Dicey, The Story of The Kheidivate, s. 25. 452 Richmond, Egypt 1798-1952 Her Advance Towards A Modern Identity, s. 72. 453 BOA. A. MKT. MHM., 1265. 5. 18, B. 12-39. inasi Altunda, Sait Paa, MEB. A., c. X, stanbul, 1980, s. 87. 454 Richmond, Egypt 1798-1952 Her Advance Towards A Modern Identity, s. 73. 455 rtem, Osmanl Devletinin Msr Yemen Hicaz Meselesi, s. 31.

Yine Said Paa dneminde Bablinin Islahat Ferman ilan olunur. Msrda da bu ferman halka ilan edilir ve duyulan memnuniyet Padiaha bildirilir456. Said Paa ordusunu dzene sokarak sava hazrlklarna balad. te yandan Msr mtiyaz Fermanna muhalefet ederek Fransada kendi adna para bastrd ancak bu para tedavle karlmad. Said Paa, valiliinin sonlarnda istikraz yapmak iin Babliye mracaat etmitir. Sadrazam Ali Paa bu mracaat bata kabul etmemi sonra istikraz szlemesinde baz tadilat yaplmak sureti ile muvafakat edip ilk Msr istikraz gereklemitir. Said Paann valiliinin sonlarnda Msrn harice borcu milyon yz bindir ve bu bor iin yaplan mukaveleye Msr maliyesini yabanc devletlerin kontrolne sokacak artlar koyulmutu. Said Paann kendisinden sonra gelen smail Paaya brakt bor 367 milyon frang amt457. Said Paa, Avrupa ziyareti srasnda Babli tarafndan Msrda Veliaht smail Paann kaymakam olarak tayin edilmesinden dolay Babliye teekkrlerini takdim etmek iin bizzat stanbula gelmi, Padiah Abdlazizin zmit seyahatinde maiyetinde bulunmutur. Msra dnnde Girit adasna urayp buradaki asker ile memurlara hediyeler datmtr. Bylece iki taraf arasndaki anlamazlk giderilerek ilikiler normale dnmtr. Harici istikraz kapsn aan Said Paa, Svey Kanal meselesini zme kavuturmadan vefat etmitir (18 Ocak 1863). Onun yerine smail Paa Vali olmutur458. 2. 3. 2. Svey Kanal Meselesi: Said Paann, babas gibi Msrn kalknmas konusunda nemli projeleri vard. En nemlisi ise phesiz ki Svey Kanalnn459 kazlmas iin mehur Fransz de Lessepse bir irket kurma imtiyaznn verilmesidir (30 Kasm 1854)460.

456 457

BOA. . MTZ. 05, 17-632, 21 .1272. BOA. A. AMD., 1268 12. 22., 39-96. BOA. A. AMD. 1269 S. 16, 41-28, rtem, Osmanl Devletinin Msr Yemen Hicaz Meselesi, s. 31. 458 Sinafiri, Osmanl-Msr likileri, s. 20. 459 Svey Kanal, Akdenizi Kzl Denize balayan 175 km. uzunluunda bir kanal olup Kuzey Amerika ve Avrupa limanlar ile gney ve dou Asya, Dou Afrika, Avustralya limanlar arasnda ileyen ticaret ve yolcu gemileri bu kanaldan geerler. Bkz. J. Walker, Svey Kanal, MEB. A., c. XI, stanbul, 1979, s. 256.

Lesseps ile Said Paa arasnda eskiden gelen bir dostluk vard461. Said, kolaylkla ikna olmas ve saflyla nl idi. Arkada Onun bu ynn iyi bilmekteydi ve nitekim Sveyte Akdeniz ile Kzl Denizi birbirine balayacak bir kanal yaptrmas iin kolayca ikna etmitir. Said Paa, Ak Deniz ile Kzl Denizi bu kanal ile birletirerek Msr ekonomi ve ticaret bakmndan byk bir merkez haline getirmeyi istemekteydi. Kanal fikri kendisine Kahirenin Fransz Konsolosu Lesseps tarafndan daha vali olmadan nce telkin edilmiti462. Said Paann kabul etmi olduu bu ite olumsuz pek ok ayrcalk Fransaya tannm oluyordu. Btn plan batan sona dzensizliklerle dolu idi. Said Paa, Sultann onayn almadan byle bir ie balama hakkna sahip deildi ve dolaysyla bu plan Babli tarafndan onaylanmad463. De Lesseps, bu imtiyaz Babliye tasdik ettirmek iin stanbula gelip gerekli olan grmelerde bulundu. Babli bu srada Rusya ile savamaktayd ve ngiltere de onu desteklemekteydi. Bu nedenle ngilterenin kabul etmeyecei bir kanal iin verilmi imtiyazlar onaylamas sz konusu olamazd. Bylece Babli ngiltere ve Fransann mttefik ve mttehid bulunmas cihetiyle ikisinden herhangisini olsa krmak caiz ve mnasip olmam diye imtiyaz mukavelesini reddetti464. Lesseps, bu sorunu ortadan kaldrmak iin ngiliz i adamlarnn ve kamuoyunun desteini almak iin ticaret odalarna, parlamentoya mektuplar yazarak kanaln
460

BOA. . MTZ. 05, 18-691, 19 Za. 1275. ngilterenin bu kanaln yapm konusunda bir takm endieleri vard. Onun iin blgede hibir Avrupal devletin g kazanmamas gerekmekteydi. Bkz. Dicey, The Story of The Kheidivate, s. 25-30. 461 Ferdinand Marie Vicomte de Lesseps, Fransz bir diplomat ve mhendis. Ayn zamanda Avusturya mparatoriesi Euiginenin kuzeni. 1832-1837 tarihleri arasnda Fransz Konsolos Vekili olarak almtr. Bkz. Abbas Hilmi II, The Last Kheidive of Egypt Memoirs of Abbas Hilmi II, (Translated; Amira Sanbol), Ithaca Press, 1988, s. 33-34. 462 Firavunlar ve slamlar da byle bir kanal amaya teebbs etmilerdi. Msr, Trk hakimiyetine girdikten sonra Kaptan- Derya Ulu Paa, Padiaha kanal fikrini kabul ettirmek istemiti. III. Mustafa ayn fikri benimsemi ve Baron de Totta bu konuda incelemeler yapmasn emretmiti. Bonapart, Msr igal ettiinde yannda gtrd mhendislere iki denizin birletirilmesinin imkanlarn aratrmalarn emretmiti. Mehmet Ali Paa, kanal iini ele almas iin Fransa tarafndan zorlanm ancak O, Boazlar Osmanl Devletinin felaket sebebi oldu. Ben de Msrda bir Boazlar meselesi yaratmak istemem diyerek bunu reddetmitir. Abbas Paa da dedesi gibi davranmtr. Bkz. Karal, Osmanl Tarihi, c. 6, s. 91. 463 BOA. A. AMD. 1271 Ca 18, 53-86. Afaf Ltfi, A Short History of Modern Egypt, s. 66. 464 BOA. A. AMD. 1275, 91-43. Sinafiri, Osmanl-Msr likileri, s. 19.

gerekliini anlatt. Sadrazam Reit Paa, ngilterenin tarafn tutuyordu, bu yzden kanal mukavelenamesinin Bablice tetkiki lazm geleceine dair Meclis-i Vl Reisi Kamil Paa vastasyla Said Paaya bir mektup yazdrd. Bu mektubun stanbuldaki Fransz maslahatgzar Benedittinin eline gemesi zerine Reit Paa, istifaya mecbur kalmtr (4 Mays 1855). De Lesseps ise projesinin nemini ispatlamak iin muhtelif milletlerden mteekkil bir komisyona tetkik ettirip elde edilen mspet neticeler zerine Said Paa ile doksan dokuz senelik bir mukavelename imzalamay baarmtr (5 Ocak 1856). Bu mukavele gereince kanal, bu mddetin sonunda Msr hkmetine devredilecekti465. De Lesseps, Fransz devlet adamlar ile Avusturya ve talyann desteinden yararlanarak, Bablinin msaadesi olmadan Fransz Mhendis Linant ve Mougelin hazrlad projeye gre kazma ilerini balatmtr (25 Nisan 1854). Kanaln yaplmasn stlenen irket, iilere alet, yiyecek ve snacak yer salamaynca plak elle alan 100.000 Msrl ld. 60.000 Msrl kanal kazlmasnda grevlendirilmiti466. Ancak, ngilterenin itiraz zerine Babli bu ileri durdurmak zorunda kalmtr. Msr Valisinin Lessepse vermi olduu imtiyazda Osmanl Devlet adamlarnn beenmedikleri noktalar vard. Bablinin zerinde durduu balca noktalar unlard; 1. Osmanl Hkmeti, Fransa ile ngiltere gibi dost olan iki byk denizci devlet aralarnda anlamadka kanal hakknda Msr Paasnn vermi olduu imtiyaz tasdik edemez. 2. Yukarda ad geen devletler anlatklar takdirde dahi imtiyaz mukavelesinde Karadeniz ve Akdeniz Boazlarnn kapalln salayan hkmler konmadka kanaln almasna raz olamaz. 3. Osmanl mparatorluunda, angarya usul kanunlarla yasak edilmi olduundan, kanaln kazlmas iin imtiyaz mukavelesinde bir alay angarya usul kabul edemez. 4. Tatl su kanallar ile bunlarn etrafnda mevcut miriye ait arazinin Svey irketine braklmasn tanyamaz. nk bunu tand takdirde Msrda en nemli
465 466

Karal, Osmanl Tarihi, c. 6, s. 91. Afaf Ltfi, A Short History of Modern Egypt, s. 66.

saylan yerlerin, yeleri belli olmayan bir irkete ait olduunu kabul etmi olacaktr. Bu ise Msrda devlet iinde devlet yaratmak gibi bir durum meydana getirecektir. Osmanl Hkmeti, Msrda kanal ilerini durdurmak iin bir de komiser gnderdi. Bunun zerine Msr Hkmeti itaat ederek istenileni yerine getirdi. Lesseps bir daha balam olduu ii brakarak mparator III. Napolyona gitti ve bundan sonra III. Napolyon ile ngilterenin stanbuldaki elileri arasnda kanal meselesi nedeniyle politik ve diplomatik grmeler yapld. Abdlmecit devri sonuna kadar Kanal meselesi, bylece zmsz kald467. Ancak skenderiyeden Sveye kadar bir telgraf hatt yaplmas iin gerekli ruhsatname verilmitir. Bu imtiyaz da bir Fransz irketine verilmi ve yaplan mukaveleye gre idaresi doksan dokuz sene boyunca onlarda kalacaktr468. Ayrca bu sralarda stanbulda demiryolu yapmna ihtiya duyulunca yollarn kefedilmesi ve haritalar dzenlenmesi iin Babli, Msrdan mhendis gnderilmesini istemilerdir469. Haziran 1859da kazma ilerinin yeniden balamas zerine ngiliz donanmas, Said Paay tehdit etmek maksad ile skenderiye nlerine gelmesi zerine Babli de ie kararak ileri durdurma yoluna gitmitir. Ancak III. Napoleonun Babli nezdinde nfuzunu kullanmasyla ie yeniden balanmtr470.

467 468

Karal, Osmanl Tarihi, c. 6, s. 94. BOA. . MTZ. 05, 17-633, 29 . 1272. BOA. . MTZ. 05, 17-625, 15 S. 1272. 469 BOA. . MTZ. 05, 18-654, 03 Ca 1273. 470 Altunda, Sait Paa, MEB. A., c. X, s. 88-89.

NC BLM 3. HDVLK DNEM VE NGLTERENN MISIRI GAL Bu blmde, Mehmet Ali Paadan sonra bir sre sakin gemi olan OsmanlMsr ilikilerinde, smail Paann Msr valiliine gelmesi ile girilen yeni dnem incelenecektir. Sz konusu dnem, Osmanl Devleti ve Msr tarihi asndan olduka hareketli bir dnemdir. smail Paann Msr Afrikada bulunan bir Avrupa lkesi haline getirme almalarnn nasl sonuland, bu arada Osmanl Devleti ile olan ilikilerinin kazand yeni boyut, bu dnemin en nemli konularn oluturmaktadr. Msr, imtiyazlar giderek genilemekte olan bir Hidivlik haline gelmiken izlenen yanl iktisat politikas, Avrupann deien ark Siyaseti ve Osmanl Devletinin zaaflar yznden ngilterenin igaline urayacaktr. 3. 1. smail Paa Dnemi (1863-1879): 3. 1. 1. smail Paann Msr Valiliine Getirilmesi: Msrn ve Osmanl Devletinin tarihinde ilk Hidiv olan smail Paa, brahim Paann ortanca oludur. 1830 tarihinde Kahirede domu olan smail Paa, 14 yana kadar Msrda kaldktan sonra gzlerindeki bir rahatszln tedavi edilmesi ve eitimini tamamlamas amac ile Viyanaya gnderilmitir (1844). Viyanada iki yl kaldktan sonra Parise gitmi, burada Saint Cyr Harp Akademisinde eitim grmtr471. Abbas Paa Msr Valisi olduunda muhalif gurubun bandaki Sait Paa ile birlikte hareket etmi ve miras meselesi nedeniyle ailesi ile birlikte stanbula gelmitir. stanbulda bulunduu sre ierisinde Sultan Abdlmecit ile iyi ilikiler kurmu hatta bu sayede Meclis-i Ahkm yeliine getirilmitir. Sait Paann vali olmas zerine Msra
471

inasi Altunda, smail Paa, MEB. A., c. 5-2, stanbul, 1977, s. 1115.

dnmtr. Sait Paadan sonra Msr Valiliine veraset usulne gre Ahmet Rfat Paann gemesi gerekmekteydi ancak onun lmesi zerine smail Paa, ailenin en yal bireyi olmas sebebiyle Msr Valisi olmutur (20 Ocak 1863)472. smail Paa, Msr Valisi olduunda 33 yanda idi, cmert ve kurnaz kiilii ile tannmaktayd. Dedesi Mehmet Ali Paa ile babasnn karm bir karaktere sahip olduu sylenebilir. Bu dnemin belli bal olaylar Svey Kanalnn tamamlanmas, Msr borlarnn birikmesi ve Msr maliyesi zerinde ikili kontrol oluturulmasnn ardndan tahttan indirilmesidir473. Babli ile smail Paann ilikisi deiikliklerle doludur. smail Paa, Afrikada bir Msr mparatorluu oluturmak istemi, mal toplama ve hret kazanma tutkusu ile Msrda giritii iler onu ve lkesini derin bir bor batana srklemitir. Yine de Msrn kalknmasna Mehmet Ali Paadan sonra damgasn vuran ikinci ahsiyettir. Valilik Fermann kendisine Vesim Paa gtrmtr ve smail Paa Onunla birlikte teekkr dileklerini bildirmek zere stanbula gitmitir. Padiaha sadakat ve balln arz eden smail Paaya Birinci Osmani Nian ve Sadaret Rtbesi ihsan ve tevcihi ile b-Hatt- Humyun Babliye irsal klnarak mazmunu mnifi ilan edilmitir474. Bu fermanla, Mehmet Aliye verilmi olan 1841 tarihli fermanda sz konusu olan artlarla Msr Eyaleti ve ona bal yerler uhdesine tevcih edilmitir. Bunun dnda Msr halknn emniyeti ve huzurunun temini ile adaletin salanmasna gayret etmesi ve Msrda meydana gelen deimelerden Babliyi haberdar etmesi gibi konular hkme balanmtr. smail Paa stanbula, beraberinde Osmanl devlet erknna verilmek zere deerli hediyeler getirmitir. Padiaha da buharla ileyen zel yat Feyz-i Cihad hediye ederek kendisini Msra davet etmitir. Bylece greve geldii ilk andan itibaren stanbul ile iyi ilikiler kurmak yolu ile imtiyaz ferman hkmlerinin
472

BOA. A. DVNS. MSR. MHM. d. No. 15, s. 49. Enver Z. Karal, Osmanl Tarihi Islahat Ferman Devri, c. VII, TTK., Ankara, 2003, s. 39. 473 J. C. B. Richmond, Egypt 1798-1952 Her Advance Towards a Modern Identity, Methuen, Tarihsiz, s. 74. 474 Ahmet Ltfi Efendi, Vaka-Nvis Ahmet Ltfi Efendi Tarihi, c. X, (Yay. Haz. Mnir Aktepe), TTK., Ankara, 1988, s. 82-83.

geniletilmesinin arelerini aram ve Msrn gerek fiilen gerek hukuken bamszln hazrlamaya almtr. Bunun iin Ali ve Fuat Paalarla da stanbulda iken grmtr475. smail Paa, stanbulda bulunan yabanc lkelerin elileri ile de grtkten sonra Msra dnmtr. Msrda Vali olarak yapt ilk konumada, ziraatn gelimesine alacan, angarya usuln tamamen kaldracan ieren bir konuma yapmtr476. leride grlecei gibi Msrda ziraatin kalknmas konusunda gerekten baarl olmu ancak bunu yaparken angarya usulnden yararlanmtr. 3. 1. 2. smail Paann Avrupa Siyaseti: smail Paann gerek Babli gerek Avrupa Devletlerine kar izledii politikann dayand temel hedef bulunmaktayd. Bunlar; 1. Msrn Avrupa medeniyeti ierisindeki yerini almas iin gerekli zirai, ticari gelimeleri salamak. Halkn zihniyetini de bu bakmdan gelitirmek. 2. Osmanl Devletinden bamsz olmak 3. Msr, en nemli Afrika lkesi haline getirmek ve bunun iin kendi kaynaklar ile gcn artrmak. Bylece zenginlii ve gc sayesinde Avrupa milletleri iin olan nemini artrmak477. Bu amalar dorultusunda smail Paa, giriecei mcadelede Avrupann desteinin ne denli nemli olduunun farknda idi. Zira Paris ve Viyanada bulunduu sre ierisinde Avrupa kltr ve medeniyetini, gelimelerini tanm, Avrupa kamuoyunun desteini salamann bu mcadelede ne kadar nemli bir rol oynayacan anlamt. Bu nedenle Msrda gerekletirilecek byk ilerde Avrupann yardmn temine alt. Bat basnnda kendi lehine propaganda yaptrmak maksadyla Fltun Paa isminde birini grevlendirmiti. Bu adam Avrupa basnn dolaarak altn
Angelo Sammarco, Historie de LEypte Moderne Depuis Mohammed Ali Jusqua LOccupation Britannique (1801-1882), Le Regne du Kheidive smail de 1863 a 1875, Tome III, Le Caire, 1937, s. 3740. ayrca bkz. Rauf Ahmet Ragp Raif, Msr Meselesi, Hariciye Vekaleti, stanbul, 1334, s. 35. 476 Ahmet Ltfi Efendi, Ltfi Efendi Tarihi, c. X, s. 82-83 477 Sammarco, Historie de LEypte Moderne Depuis Mohammed Ali Jusqua LOccupation Britannique (1801-1882), Tome III, s. 28.
475

datmaktayd. Avrupa basnnda, Msrda yapt ve yapmak istedikleri hakknda olumlu yazlar neredilmesi onun iini kolaylatracakt. Mstakil devlet olma isteini, Avrupal Devletlerin Babliye zorla kabul ettirebileceklerini dnmekteydi. Bunu gerekletirmek iin izledii yntemlerden biri de Avrupann byk bakentlerindeki hayr kurulularna maddi yardm salamak olmutur478. zellikle Fransa gazetelerinde kendisinden vgyle sz eden yazlar kmasn salad. Bununla da kalmayp Msrn bamsz olmas gerektiinden bahsettirdi. Avrupaya seyahate karak mstakil bir hkmdar gibi Avrupa Hkmdarlarn ziyaret etti479. smail Paann Avrupa Devletlerinin dostluunu kazanmaya ynelik bu faaliyetleri, daha sonra bahsedilecek sebeplerden tr, tarihe en byk hatas olarak geecektir. 3. 1. 3. smail Paann Babli le likileri: Bu dnemde Osmanl tahtnda Sultan Abdlaziz bulunmaktayd (1861-1876). Osmanl kurumlar bu dnemde iyice bozulmaya yz tutmu ve rvet, devlet grevlileri arasnda olduka yaygnlamt480. smail Paa bu ortamdan yararlanmak istedi ve Msr bamsz hale getirmek iin tasarladklarn hayata geirmeye balad. Ancak bunu yaparken Mehmet Aliden farkl bir politika izlemitir. smail Paa, zellikle verdii rvetler sayesinde pek ok imtiyaz elde etmitir. smail Paann silahlar diplomatik ve mali idi. Aada zerinde durulacak olaylar buna rnek tekil etmektedir. 1864te Hicazda meydana gelen bir isyan bastrmak iin481 ve 1866da Romanya Prensliklerindeki meseleleri halletmek iin 8 bin asker gndermitir. Onun bu yardmlarnn sebebi Msrdaki asker saysn artrmasna izin verilmesini salamak ve Svey Kanaln tamamlamak iin Babliden gerekli onay almaktr482.

478 479

BOA. Y. PRK. MK. 1-20, 1296. Sleyman Kni rtem, Osmanl Devletinin Msr Yemen Hicaz Meselesi, (Haz. Osman Selim Kocahanolu), stanbul, 1999, s. 34. 480 Mehmet Arif Bey, Bamza Gelenler, c. I-II, 4. Bask, stanbul, 1990, s. 602. 481 BOA. rade Dahiliye, 43481-625, 08 L. 1287. 482 Richmond, Egypt 1798-1952 Her Advance Towards a Modern Identity, s. 75.

smail Paa zamannda eyaletin Osmanl Devleti ile olan balar iyice zayflam dahil ve mal idarede yaplan hatalar daha sonra yabanc mdahalesine ve Msrn iflasna yol amtr. Yukarda bahsedilen konumasndan da anlalaca zere smail Paa, lkesine Avrupa idare tarzn getirmek istemitir. Bu ise angarya, inhisar usul ve klelii kaldrmak istemesinden anlalmaktadr. Ancak alnan nlemlerin hibiri ciddi netice vermemitir483. 3. 1. 3. 1. Sultan Abdlazizin Msr Seyahati: Yukarda bahsedildii zere smail Paa, valilik fermann almak zere stanbulda bulunduu srada Sultan Abdlazizi Msra davet etmi ve Sultan da bu daveti kabul etmiti. Bu olay, Osmanl tarihinde benzeri bulunmaz bir yere sahiptir. Padiahn bu daveti kabul etmesinin asl gayesi Msr yakndan tanyp, yeniden merkeze balamakt. Zira Kavalal Mehmet Ali Paa zamanndan beri Msr yar mstakil bir hal alm ve Padiahlarn kudreti burada giderek zayflamt. Fellahlar Valiyi yegne hkmdar saymaktaydlar. Ayrca bu blgede byk bir Arap mparatorluu kurmak emeli de domutu. Osmanl devlet adamlar, buna are bulmak ve devletin menfaatlerini blgede yeniden tesis etmek iin seyahatin politik bakmdan yararl olacan dnmekteydiler. Sultan, kendine kar isyan etmi bir lkeyi, merkeze daha gl balarla balamak gibi nemli bir sonu elde etme isteiyle bu seyahati yapmaya karar vermitir484. Bu sralarda, smail Paann enitesi olan Sadrazam Yusuf Kmil Paa da stanbul ile Kahire arasnda iyi ilikiler kurulmas iin gayret gstermekteydi. Nihayet 4 Nisan 1863 tarihinde Padiah, Msra gideceini duyurmutur. Elbette bu olay yabanc devletler tarafndan farkl yorumlar yaplmasna sebep olmutur. Fransa, Padiahn Msr ziyaretinin amacnn Validen, Osmanly mali skntsndan kurtarmak iin yardm istemek olduunu ileri srm, ngiltere ise Lessepsin Msrda kanal projesinin Padiaha kabul ettirmesinden endie etmitir. Bu nedenle stanbuldaki ngiliz sefiri bu ziyareti engellemek iin bir hayli uramtr.
483 484

rtem, Osmanl Devletinin Msr Yemen Hicaz Meselesi, s. 32. Ali Kemali Akst, Sultan Azizin Msr ve Avrupa Seyahati, stanbul, 1944, s. 4.

Sultan, yerine Sadrazam Yusuf Kmil Paay brakarak Veliaht Murat, ehzade Yusuf zzettin, ehzade Abdlhamit, ehzade Reat ve Bahriye Nazr Mehmet Ali Paa, Serasker Fuat ve Kaptan Derya Ate Mehmet Paalar ile hocas Akehirli Hasan Fehmi Efendiyi yanna alarak Feyz-i Cihat vapuruna binip denize almtr. Mecidiye Vapurunda Murat Efendi, Hamit Efendi, Reat Efendi ve Doktor Kapoleoni bulunmaktayd. Taif Vapurunda Ferik Selim, smail Paa, Mirliva Salih, Sami, smet, Yusuf Paalar, miralaylar, Hariciye Nazr Umumi Katibi Abro Efendi, Mzka-i Humayun efi Guatelli, Baeczac Diyamandis, Saray Kimyageri Jorj Dellasuda Bey ve Di Hekimi, bunun dnda zmir Korveti ve atlar ve arabalar tayan Kars Vapuru ile grevli Peyk-i erif ve Gemlik Vapuru olduu halde yola klmtr485. 7 Nisan sabah Padiah ve beraberindekiler skenderiyeye ulamlardr. Msr Valisi smail Paa, Seyyah- Bahr firkateyni ile onlar karlamtr. Kale ve tabyalardan yz birer pare top atlm ve Rest-Tin Sarayna gidilmitir486. ehir gezildikten sonra burada Msr Hkmetinin ileri gelenleri ile konsoloslar Padiah tarafndan kabul edilmitir ardndan Kahireye doru yola klmtr. Sultan, Kahirede Mehmet Ali Paann trbesini ve piramitleri ziyaret etmitir. Msrda on gn kalan Padiah, 16 Nisanda stanbula gitmek zere yola kmtr487. Bu ziyaret smail Paann ve devlet adamlarnn nianla ve unvanlarla taltif edilmelerine sebep olmutur488. smail Paa, Padiaha ve yanndakilere ok miktarda hediye takdim etmitir. Hatta Sultann ziyaretinden iki ay sonra, Paristen sipari etmi olduu on iki bin adet tfei Dersaadete gndermitir489. Abdlazizin Msr seyahatinin olumlu sonular ise Msrda angarya usulnn ilgas, Svey Kanalnn tarafszlnn temini ve Msr halknn hilafet makamna

485 486

Akst, Sultan Azizin Msr ve Avrupa Seyahati, s. 10. Karal, Osmanl Tarihi, c. VII, s. 40. Akst, Sultan Azizin Msr ve Avrupa Seyahati, s. 13. 487 Sinafiri, Osmanl- Msr likileri, s. 31-33. 488 Nubar Paa, Msrda Hristiyan olup da Paalk unvanna nail olan ilk kiidir. 489 Ltfi Efendi, Ltfi Tarihi, c. X, s. 110.

ballnn kuvvetlenmesidir. Ayrca bu ziyaret onuruna Kahirede El-Alabetl-Hadra Meydanndan itibaren ar- Abdlaziz ad ile bir cadde almtr490. 3. 1. 3. 2. Babliye Kar Meydana Gelen Ayaklanmalarn Bastrlmasnda Msrn Katks: 1861de Balkan eyaletlerinden biri olan Hersekte, beylerin kt idaresi, Srbistan, Eflak ve Bodann muhtariyet haklarnn geniletilmesi, Rusyann Slavlar kkrtmas sonucu Babliye kar isyan kmtr. Bu isyann bastrlmas iin mer Paa grevlendirilmitir. Bu isyan, smail Paa stanbulda iken devam etmekteydi. Sultan Abdlaziz, smail Paadan askeri yardm istemi bunun zerine Msrdan iki alay asker Ali Galip Paa komutasnda stanbula gnderilmitir491. mer Paa isyan bastrmtr492. 1864 yl balarnda Asir493 Emiri Mehmet bin Ayz, Babliye kar isyan edip Yemen zerine hcum ederek bir ksm yerleri ele geirmitir. Bunun zerine Sultan Abdlaziz, Msr Valisi smail Paadan bu isyan bastrmas iin asker gndermesini istemitir. smail Paa, Babliye yardm frsat bulduu bu olaydan faydalanmak iin hemen Miralay smail Sadk Bey komutasnda alt aylk levazm ile svari ve piyade olmak zere bin be yz kiilik494 bir kuvveti Svey yoluyla Yemene sevk etmitir495. syan bastrldktan sonra smail Paa, Asir Emirine, Padiaha itaat ederse kendisinin affedilmesi ve Paalk unvan elde etmesi iin Padiaha ricada bulunacan vaat etti. Bylece gerekten Emir, affedilir ve Asir Kaymakamlna tayin edilir.

490

Sultan Abdlazizin Msr ziyareti hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Akst, Sultan Azizin Msr ve Avrupa Seyahati, s. 1-41. ayrca bkz. Sammarco, Historie de LEypte Moderne Depuis Mohammed Ali Jusqua LOccupation Britannique (1801-1882), Tome III, s. 40-43. 491 Karal, Osmanl Tarihi Islahat Ferman Devri (1861-1876), c. VII, s. 3-4. 492 Sinafiri, Osmanl-Msr likileri, s. 35. 493 Asir, Arabistann gneybatsnda Hicaz ile Yemen arasnda bulunan dalk bir blgedir. Asir ismi bir kabilenin ismidir. Bkz. Besim Darkot, Asir, MEB. A., c. I, stanbul, 1980, s. 764. 494 Karal, Osmanl Tarihi Islahat Ferman Devri (1861-1876), c. VII, s. 41. 495 Ahmet Ltfi Efendi, Ltfi Tarihi, c. X, s. 117.

Bylece Asir meselesi sona ermi olur. Msr askeri geri dner ve Padiah, smail Paaya bir teekkrnme gnderir496. Yine bu dnemde benzer bir gelime Romanyada yaanmtr. 4 Mart 1866 tarihinde toplanm olan Paris Konferans Eflak ve Bodan Meselesine dair bir zm aram ve geici hkmet yerine yabanc bir prens seilmesine karar vermiti. Bylece 10 Mart 1866da seilmi olan Prens arl svire pasaportu ile 20 Maysta Romanyaya gelerek tahta oturmutu ve Sadrazam Fuat Paaya gnderdii mektupta Bablinin Romanya zerindeki hkmranlk haklarn tanmakta olduunu ifade etmiti. Fakat Babli, Prens arl tanmak istememi, Eflak ve Bodan igal etmeyi dnerek kuvvetlerini Tuna boylarnda ymaya balamtr. Bu sralarda smail Paa, veraset meselesi grmelerinden dolay stanbulda bulunmaktayd. Padiaha stanbul, Tuna ve Bosnadaki Osmanl muhafz askerlerine destek olmak zere on iki ile on be bin kiilik bir askeri kuvvet gndereceine dair vaatte bulunmutur497. 1866 ylnn Mays ay sonlarnda askerin gnderilmesine baland. Buna Fransa hkmeti tepki gstermitir. nk Osmanlnn bu hareketi, Osmanl Devletinin kendi toprak btnln garantilemi bulunan lkelere danmadan Tuna vilayetlerini igal etmeye kalkmas demekti. Fransz Elisi, Nubar Paaya bu konuda Msrn Babliye askeri yardmlarnn Osmanl Hkmetini devletleraras antlamalarna muhalefet etmeye sevk ettirecei gibi Msr milletleraras politikann ocana sokmasna yol aacan ifade etmiti. Bunun zerine smail Paa stanbuldan ayrlmadan nce Babliden Msr askerinin Romanyaya gnderilmeyip stanbulda tutulmasn rica etmitir. Sonuta savaa gidilmemi ve Romanya muhtariyetini ieren Voyvodalk ferman hazrlanmtr498. Bir baka ayaklanma hareketi de Giritte grlmtr. Rusyann tevikiyle Fransa mparatoru III. Napoleonun izledii ar milliyeti siyaset sonucu Giritte ilk defa olarak geni lde bir ayaklanma kmtr (1866). Fransa, ngiltere ve Rusya, meseleye mdahale ederek Babliye ynetimde bir takm slahatlar yaplmasnn
496 497

Sinafiri, Osmanl-Msr likileri, s. 36. Edward Dicey, The Story of The Kheidivate, Rvingstons, 34. King Street, Covent Garden, London, 1902, s. 47-55. 498 Sinafiri, Osmanl-Msr likileri, s. 58-61.

lzumundan bahsetmilerdir. Bu srada Giritli Hristiyanlar, geici bir hkmet kurarak Giritin Yunanistana ilhakn ilan etmilerdir. Bu durum karsnda Bablinin kuvvetleri Balkan eyaletlerinde dalm halde bulunduundan, asilere kar aciz kalnmtr. Sultan Abdlaziz, veraset meselesi iin stanbulda bulunan smail Paadan, Girit isyann bastrmakta kullanlmak zere asker gndermesini istemitir. smail Paa, stanbuldan ayrlmadan nce, Msrdan ahin Paa kumandanlnda, levazm ile beraber on alt tabur askeri adaya sevk ettirmitir. Bir de Manastrda bulunan Msr kuvvetleri adaya nakledilmitir. Yaplan atmalarda smail Sadk Paa yaralanp Msra geri gnderilmitir. Bundan sonra Msr askerleri Arkadie499 denilen muharebeye katlmlard. Babli, Yunanistann asilere sevk etmekte olduu gnlller, silah ve mhimmat durdurmak iin aday abluka altna almtr. Msr askerinin Arkadie savanda gsterdikleri gayret ve cesaretlerinden dolay smail Paa kumandanlar dllendirmi ve askerlere bir beyanname gnderip kendilerini vmtr. Nihayet, Ali Paa adadaki durumu incelemek zere buraya gelmi, aczinden dolay kumandan mer Paay azlederek yerine Hseyin Avni Paay getirmitir. Bu sayede Girit isyan da bastrlmtr (1867). smail Paann Babliye yardmnn asl amac aday Msra ilhak ettirmekten ibaret idi. Bundan dolay ahin Paa vastasyla gizlice Giritlilere para, silah, yiyecek ve her trl yardm yapmakta idi. Ayrca asilerin tedavisi iin Yunan Kraliesine nemli miktarda nakit yardm yapt da haber alnmt500. Bunun zerine Msr ile Babli arasndaki ilikilerde soukluk meydana gelmitir. ngiltere adann Yunanistana ilhakna kar karak Babliye tabi kalmasndan yana idi. Bunun zerine smail Paa, ada hakknda stanbuldaki grmelere katlmaktan vazgeerek askerlerini geri almay dnmtr. 3. 1. 3. 3. Msrn Muhtariyet Haklarnn Geniletilmesi: smail Paa, Babliye yapt sz konusu askeri yardmlar ve devlet adamlarna gnderdii deerli hediyeler sayesinde Babliyi memnun etmeyi baarm ve
499 500

Mora Yarmadasnn kuzey bat ksmnda yer alan blgedir. rtem Osmanl Devletinin Msr Yemen Hicaz Meselesi, s. 33.

yetkilerini geniletmitir. Bu balk altnda smail Paaya tannan yeni imtiyazlar ve Msrn muhtariyet haklarnn genilemesi zerinde durulacaktr. 3. 1. 3. 3. 1. smail Paann D Borlanma Akdi Yetkisi Elde Etmesi: smail Paa, stanbulu her ziyaretinden bir imtiyaz elde etmi olarak dnmekteydi. Ancak bu iradeler ve fermanlar smail Paaya pahalya mal olmutur. Msr hazinesi her seferinde zayflamtr ve aada bahsedilecei zere istikrazlar sayesinde dolmutur. Bu istikrazlar ise Msrn igal edilmesine meydan veren en nemli gelimedir501. Bir nceki blmde bahsedildii zere Sait Paa dneminde borlanmaya gidilmi ve bu borlar smail Paa dnemine yansmt. smail Paa, Saitten kalan borcu demek ve sr vebasyla savamak gerekesiyle Babliye mracaat ederek istikraz akdi talebinde bulundu ve 1864te bunu elde etmeyi baard502. Msr Valisi, buna dayanarak Openhaim irketi ile Baz mesarif-i fekaladeden neet etmi ve tesviyesi iin bir istikraz lzum grnm olduundan Openhaym Kumpanyas ile be milyon ngiliz liras istikraz mukavelesi akdetmitir. Mukavele gereince bor, yzde dokuz faiz ile anaparann buuu verilmek suretiyle on be sene iinde denecekti503. Bu bor, ilerleyen zaman ierisinde Msra yabanc devletlerin mdahalesine ve Msrn iflasna yol aacak olan borlarn temelidir. 3. 1. 3. 3. 2. Musavva ve Sevakinin Msr daresine Dhil Edilmesi: smail Paa, Msrn snrlarn geniletmek iin yine Babliye mracaat ederek Sevakin504 ve Musavva iskelelerinin Msr idaresine ilhakn istemitir (1865).

501 502

rtem Osmanl Devletinin Msr Yemen Hicaz Meselesi, s. 33. BOA. A. DVNS. MSR. MHM. d. No. 15, s. 52. 503 BOA. A. MKT. MHM. 315-41, 1281 Ca. 21. 504 Sevakin, Kzl Denizin bat sahilinde bir liman olup Yavuz Sultan Selim zamannda Osmanl egemenliine girmi ve idaresi Cidde Paasna verilmitir. Bkz. Adolf Grohmann, Sevkin, MEB. A., c. X, stanbul, 1980, s. 523. Musavva, iskelesi Kanuni Sultan Sleyman devrinde feth edilmitir. Bkz. A. Baldacci, Habe Eyaleti, MEB. A., c. V, stanbul, 1977, s. 3.

Bu iskeleler, Mehmet Ali Paann valilii srasnda, Vehhabi hareketinin bastrlmasndaki baarsndan tr kendisine tevcih edilmiti. Ancak 1840 Londra Mukavelesi gereince Mehmet Alinin Hicaz Eyaletinden geri ekilmesi zerine bu iskeleler Msrdan alnmtr. 1845 ylnda Mehmet Alinin giriimleri sonucu Musavva ve Sevakinin gmrk mdrl, yllk yirmi be bin lira vergi demek kaydyla geri verilmitir. Abbas ve Sait Paalar dneminde ise verginin denmemesi yznden ad geen iskeleler yeniden Cidde Eyaleti idaresine iade edilmilerdir. smail Paa, yukarda belirtildii gibi bu iskelelerin yeniden Msr idaresine ilhakn talep etmitir. Bu istekHabe Eyaleti mlhakatndan olan Musavva ve Sevakin iskelelerin bu taraf idaresine ihale ve tefvizi mukaddemce istida klndna mebni Eyalet-i Hicaziye ve Habe Valilii canibinden istilam buyurulduuna mebni devletli vali paa hazretleri tarafndan idare olunan melhuztn terkiyle suret-i mahsusede olarak istisna-i marlbeyan iskelelerin imdilik ve sene mddetle ve vergisi ve maa memliha haslat- umumiyesi olan mebaliin nsf ilave ve zammiyle uhde-i aciziye ihalesi encmen-i mahsus-u vkelada bit-takrir huzur-u vekayka cenab- ehriyariye ledel-arz ol vecihle ihalesi ifadeleri ile kabul edilmi ancak sadece vergisine zam yaplmakla kalnmam kle ticaretini yasaklamas, imar ve zabta ilerine nem vermesi ve sz konusu mahallerin gelirini Cidde hazinesine tediye etmesi art koulmutur. Mehmet Ali zamannda denen be bin kese yedi bin be yz keseye karlm ve bylece Musavva ile Sevakin Msr idaresine dhil edilmitir (1865)505. Ancak bu yerler veraset imtiyaznn dnda tutulmutur. Ayrca gerekli olmas durumunda yllk vergi senede bir artrlabilecekti. Ertesi yl veraset imtiyazna ilhak edilmilerdir506. 3. 1. 3. 3. 3. Svey Kanalnn Almas mtiyaznn Elde Edilmesi: Daha nce zerinde durulduu gibi Sait Paa dneminde De Lessepse Svey Kanalnn kazlmas iin bir irket oluturma ruhsat verilmiti (30 Kasm 1854). Daha sonra 5 Ocak 1856 tarihinde bunun iin gerekli artname belirlendi. Ancak Sait Paa, Bablinin izni olmadan Kanal kazma ilerini balatmtr (25 Nisan 1854). ngilterenin itiraz zerine iler Babli tarafndan durduruldu. Haziran 1859da III.

505 506

BOA. A. DVNS. MSR. MHM. d. No. 15, s. 53. BOA. . MTZ. 05, 20-794, 10 M. 1282.

Napolyonun abalar ile yeniden kazma ilerine balanmsa da Sait Paann lm ile yarm kalmt. smail Paa hkmeti ile irket arasnda bir anlamazlk kmt. nk bu srada kanal irketi devlet iinde devlet konumunda idi. Zira kanal irketi, kanala bal tatl su kanallarn evreleyen topraklar ele geirip bir nevi mstemleke haline getirmiti507. smail Paa, Nubar Paay bu konuda grevlendirmitir. Nubar Paa, Msr topraklarnn bamszln salamak iin Pariste grmelerde bulunmutur. Ancak meselenin zm bundan bir sre sonra gereklemitir508. Nubar Paa Pariste iken Babliye onunla ilgili olumsuz haberler gelmitir. Bu haberler smail Paann, Osmanl Devlet adamlarna verdii rvetler karlnda imtiyazlar elde ettiini anlatmas ile ilgilidir ki bu, daha nce zerinde durulduu gibi smail Paa dneminin en nemli silahdr. Babli bu sylentilerden rahatszlk duymutur. smail Paa bu konuda Nubar Paann aklama yapmasn istemi ve Babliye ok zgn olduunu alnb verilen nianlar zerine cesim bir mebla verilmektedir deyu guya Nubar Paadan rivayeten ol tarafta sylendiinden keyfiyetin istifhmna dair paa-i mmaileyh keide klnan telgrafname-i Behiyeleri manzur-u halisanem oldu beyandan mstani olduu zere avaid-i mukarrere-i kalemiyeden baka nianlar iin bir eyin ita ve tediyesi bir gune vuku olmayb hakkmda derkar olan iltf ve inayat celile-i cenab- hilafetpenahinin cmlesinden ifadeleri ile aklamtr. Bu sorun Nubar Paann aklayc bir ariza gndermesi ile giderilmitir509. smail Paa, Bablinin kanal meselesinde tavrn bilmekteydi. Babli, daha nce bahsedildii zere angarya usul ile iilerin altrlmasna ve tatl su kanallar ile beraber evre topraklarn irkete terki maddelerine kar kmaktayd. Babli, bu iki konu halledilirse kanal almasn onaylayacakt. Dier taraftan ngiltere, projeye itiraz etmekte ve Babliyi, Msrn bir Fransz smrgesine dnecei konusunda endielendirmekteydi510. Bu nedenle irketin ya bu artlar kabul etmesini ya da Msr hkmetine ii brakmak iin 6 aylk sre verilmesini istemitir. 18 Mart 1863te smail Paa, Babli tarafndan itiraz edilen maddelerin kaldrlmas iin irket ile yapt
507 508

Mehmet Sabry, Nubar Paa, MEB. A., c. IX, stanbul, 1964, s. 338. Sabry, Nubar Paa, MEB. A., c. IX, s. 338. 509 BOA. . MTZ. 05, 21-864, 21 Ra. 1286. 510 BOA. . MTZ. 05, 19-715, 23 Ra 1277.

grmeler sonucu bir mukavele yapmtr511. Buna gre Kahire ile Vadi-i Tulaymat denilen mevzi arasnda tatl su kanalnn birinci ksm Msr idaresine terk olunmu, ikinci bir mukavele ile Msr idaresinin parasal katlm tayin olunmutur512. Geri kalan artlarn kaldrlmas iin pek ok grmeler yaplm nihayet Fransa mparatoru, Msr ile irket arasnda hakem olmutur. Ancak smail Paann III. Napolyona Babliden izin almadan mracaat etmesi zerine Osmanl Hkmeti bu grmelerde alnan kararlar kabul etmemitir. Daha sonra projenin gerekletirilmesi iin gerekli topraklar meselesini incelemek iin Server ve Nubar Paalar ile De Lesseps ve Outrieden oluan bir komisyon incelemeler yapmtr. Bu incelemeler sonunda projeye 10. 214 hektar topran tahsis edilmesine karar verilmitir. 22 ubat 1866 tarihinde Msr Hkmeti ile irket arasnda nceki btn imtiyaz ve mukaveleleri kapsayan bir mukavelenme Kahirede dzenlenip Babliye takdim olunmutur. Bu mukavelenme, 19 Mart 1866 tarihli ferman ile tasdik edilmitir. Bylece Svey Kanalnn inaat iin bir engel kalmamtr513. Svey Kanalnn yapmnda nceleri gnde on iki sonra ise yirmi bin yerli altrlmtr. Bylece neredeyse btn Msr yerlileri bu inaata katlmlardr. Binlerce insan burada lmtr. Tutulan bu yntem adeta Firavunlar dneminde Piramitlerin yaplmasn hatrlatmaktadr. Svey Kanalnn yapm aamas Msr tarihinde Karanlk bir dnemi temsil etmektedir514. lerleyen zaman iinde kanalda yerliler ve Araplarla kark Fransz, Yunan, talyan ve Suriyeli olmak zere 15. 000 amele altrlmtr. Nihayet iki denizin birbirine kavumas 15 Austos 1869 ylnda gereklemitir515.

511 512

Sammarco, Historie de LEypte, Tome III, s. 43-44. BOA. A. DVNS. MSR. MHM. d. No. 15. s. 53. 513 BOA. Y. PRK. AZJ. 2-38,1-1, 1295. Sammarco, Historie de LEypte Moderne Depuis Mohammed Ali Jusqua LOccupation Britannique (1801-1882), Tome III, s. 62-71. ayrca bkz. Sinafiri, Osmanl-Msr likileri, s. 43. 514 Abbas Hilmi II, The Last Khedive of Egypt Memoirs of Abbas Hilmi II, (Translated; Amira Sanbol), Ithaca Pres, 1988, s. 34-35. 515 Edward Dicey, The Story of The Kheidivate, Rvingstons, 34. King Street, Covent Garden, London, 1902, s. 40-46. Ayrca bkz. rtem Osmanl Devletinin Msr Yemen Hicaz Meselesi, s. 39.

3. 1. 3. 3. 4. Veraset Sisteminde Deiiklik Yaplmas: Msrda veraset sistemini deitirme meselesi Mehmet Ali Paadan sonra ortaya kmtr. yle ki Abbas Paa, veraset kanunun kendi olu lhaminin lehine deitirilmesini Sultan Abdlmecitten istemiti. Sultan, Paann isteini kabul ederek kendisine bir Hatt- erif gndermiti. Ancak Msrdaki yabanc konsoloslarn ie mdahalesi ile sz konusu Hatt- erif hkmsz kalmt. Vali Sait Paa da olu Tosunun kendisinden sonra vali olmas iin ayn giriimde bulunmutu. Bu giriim de ngilterenin mdahalesi ile sonusuz kalmt516. smail Paa ise daha Valilik fermann almak zere stanbula gittiinde gtrd hediyeler sayesinde imtiyaz fermannn snrlarn geniletmek iin gerekli zemini hazrlamt517. smail Paann veraset kuraln deitirmek istemesinin sebebi kendisi ile kardei Mustafa Fazl Paa ve amcas Halim Paa arasndaki dmanlktan kaynaklanmaktadr. Fazl Paa hem Msr Valilii varisi hem de Osmanl Hazineler Meclisi Reisi idi. Sadrazam Fuat Paann smail Paaya olan yaknln ekemediinden Padiah nezdinde aleyhine almakta idi518. Bu sebeplerle smail Paa, birka kez veraset kanunun deimesi iin Babliye mracaatta bulunmu ise de sonu alamamt. Ancak Padiahn mali sknt ierisinde olmasndan faydalanarak 2 Mays 1866da smail Paa, stanbula Msr Bayra altndaki donanmas ile ok miktarda altnla gelmitir519. Bu srada Fazl Paann Babli ile problemleri olmu ve Avrupaya kamtr. Bylece smail Paa ve Nubar Paann abalar sonunda yeni bir ferman karlmtr520. Bu fermana gre; 1. 1841 tarihli ferman ile Mehmet Ali Paaya verilmi olan Msr Valilii Veraset sisteminin tadili ile bundan byle ekberiyet kural yani hanedann en yal ferdi yerine dorudan valinin erkek evlatlarndan en byne geecek 2. Musavva ve Sevakin Kaymakamlklar sz geen fermann hkmlerine gre ibka olunacak
516 517

Sinafiri, Osmanl-Msr likileri, s. 44. Abbas Hilmi II, The Last Khedive of Egypt Memoirs of Abbas Hilmi II, s. 35. 518 Karal, Osmanl Tarihi, c. VII, s. 41. 519 Ahmet Ltfi Efendi, Ltfi Tarihi, c. XI, s. 9. Ayrca bkz. Abbas Hilmi II, The Last Khedive of Egypt Memoirs of Abbas Hilmi II, s. 35. 520 BOA. . MTZ. 05, 20-817, 12 M. 1283.

3. Msr Valilii gelirinden hazineye denen yllk seksen bin kese vergi yz elli bin keseye karlacaktr521. 4. Msr ordusunda asker says 30 bine kadar karlabilecekti. Bylece smail Paa, Sevakin ve Musavva kaymakamlklarn da veraset yoluyla kendi soyuna kazandrmtr. Fermanda buna ilaveten Msr vilayet-i celilesinde hal vukuiyle vris olacak ekber evlad- zekkur sabi ve sagir bulunur ise tayini lazm gelecek vasinin suret-i tertibine dair fehametl devletl vali paa hazretleri tarafndan verilen takrir beynel-havas mzakere olunacak yani valilie geecek olan kimse 18 yandan kk olursa eyaletin idaresini yrtmek iin eski vali tarafndan bir vas ya da heyet-i vesayet oluturulmas kararlatrlmtr522. Avrupal Devletleri sz konusu fermana itiraz etmemilerdir. ngiltere yeni deiiklii dahili bir mesele olarak kabul ettiini syleyerek smail Paay kutlamtr. Fransa ise Padiaha mracaat etmeden hibir yorum yapmayacan belirtmitir. 19 Haziran 1866 tarihinde smail Paa, Msra dnmtr523. Rest-Tin Saraynda sz konusu ferman, ulema ve vcuh-u memurin-i dvel-i ecnebiye ve bil-cmle memurin-i Msriye ve resa-i milel-i saire hazr olduklar halde okunmutur524. 3. 1. 3. 3. 5. Msr Valilerine Hidivlik Unvan Verilmesi: smail Paa Msrda veraset usulnn istedii ekilde deitirilmesini saladktan sonra bamszln geniletme giriimlerini srdrmtr. Yukarda bahsedildii zere smail Paa, Bablinin Giritteki savana yapt yardma karlk, adann kendisine verilmesini istemekteydi. Fakat ngiltere ve Fransa buna itiraz etmiler ve baka bir ekilde dllendirilmesi karar vermilerdir. Dolaysyla Paa bu frsat kullanarak yeni bir imtiyaz elde etmeye girimitir. Bilindii gibi 1841 Fermanna gre Msr Valileri, dier Osmanl eyaletlerinin valileri ile ayn seviyede idiler. smail Paa da Kendisinin sair Valilerden mmtaz olmak ve veraset sistemine
521

Msr vergisi, 1841 fermanna gre Msr gelirlerinin drtte biri idi. Ayrca Msrdan senede drtyz kafes eker, 36 bin kile pirin ile belirli miktarda karanfil stanbula gnderilmekteydi. Bkz. Ziya Karamrsel, Osmanl Mali Tarihi Hakknda Tetkikler, Ankara, 1989, s. 173. 522 BOA. . MTZ. 05, 20-820, 01. S. 1283. 523 Ahmet Ltfi Efendi, Ltfi Tarihi, c. XI, s. 26. 524 BOA. . MTZ. 05, 20-823, 04 Ra. 1283.

muvafk bulunmak zere bir unvan elde etmek istemekteydi525. Bunun iin stanbuldaki Kap Kethdas Hasan Paa yoluyla Babliye yeni isteklerini ieren bir yaz gndermitir. Buna gre ilk olarak Vali, unvannn Aziz-i Msr olarak deitirilmesini daha sonra Msr ordusunun saysnn artrlmasn, nian ihdas, Kanun vaz ve yabanc lkeler nezdinde temsilciler bulundurmay istemekteydi. smail Paa bu isteklerin Babli tarafndan reddedilmesi halinde ordusunu Giritten geri ekmekle tehdit etmitir. Ancak Babli bu talepleri reddederek Paann Kap Kethdasn da uyarmtr. Ayn zamanda smail Paa, Avrupa Devletleri tarafndan ihtar edilmitir. Bunun zerine Nubar Paay stanbula gndermitir. Yaplan grmeler neticesinde Babli, Msra Eyalet-i Msriyye tabiri yerine Mahall-i Hkmet, Msr Vilayetleri, Msr daresi tabirlerinden birini vermeyi kararlatrmtr. nk smailin istedii Aziz-i Msr unvan Babli tarafndan uygun bulunmamtr. Zira bu unvan, hem Peygamber Yusufa has hem de Padiahn ad Abdlaziz Azizin kulu olduundan smail Paaya verilmesinden vazgeilmitir. Nihayet Meclis-i Vkelada akdedilmi olan toplantda Paann talebi grldkten sonra kendisine Msr Vilayet-i celilesinin mstediyat- malumeleri meyne-i acizanemde bil-defeat tetkik ve mtalaa olunarak blda muharrer suret hukuk-u mukaddese-i saltanat- seniyeyi muhafazaya kfi grnmekle cmlemiz tarafndan bil-ittihad tensib ve kabul olunmu ve devletlu fehametlu smail Paa hazretlerinin kemkn bil-fiil sadaret pyesi ve paalk unvan bki olduu halde vali tabirinden sarf- nazarla badez-zin Hidiv-i Msr denilmesi kararlatrlmtr. Bu konuda Padiah tarafndan 5 Safer 1284 (1867) tarihli ferman yaymlanmtr526. Bu ferman ile Msr Hidivliine, dier Osmanl eyaletlerinde uygulanmakta olan ve Glhane Hatt- Hmynunda geen hkm ve konulara ilaveten dahili idaresi ile ilgili dzenleme yapma yetkisi verilmektedir527. yle ki sz konusu fermanda ncelikle Msr Vilyet-i Celilesine imtiyz- verset-i hvi it olunmu olan fermn- lide dahi mnderic olduu vecihle Devlet-i liyenin memlik-i siresinde criye ve meriye olan kavnin-i essiyenin Msrda dahi adl ve hakkniyetle tatbiki zerinde
525 526

Ahmet Ltfi Efendi, Ltfi Tarihi, c. XI, s. 86. BOA. . MTZ. 05, 20-839, 05. S. 1284. Ayrca bkz. BOA. A. DVNS. MSR. MHM. d. No. 15, s. 77. Abbas Hilmi II, The Last Khedive of Egypt Memoirs of Abbas Hilmi II, s. 38. 527 Karal, Osmanl Tarihi, c. VII, s. 43.

durulmakta ardndan Msrn idre-i dhiliyesi ve o cihetle memleketin menfi-i mliye ve siresi Msr Hkmetine mehl olduundan ibu menfiin muhfaza ve tevsii iin lzum grnen Tanzimt- mahsse-i dhiliye suretinde nizmt yapmaa mezn olduu gibi Devlet-i liyenin kffe-i muahedt kemkn Msrda dahi meril-icr olmak denilerek az nce bahsettiimiz gibi i ilerinde dzenleme yapma yetkisi verilmitir. ilerden kastedilen unsurlar mnhsran gmrk ve ecnibe mteallik zbta ve terniyet ve posta528 muameltna dir memrin-i ecnebiye ile tanzimt- mahsse yapmaa dahi murahhas olup ifadesiyle akla kavuturulmutur. Elbette fermann getirdii bir takm kstlamalar da mevcuttu ki, bunlar u ifadelerle aklanmtr; fakat ibu Tanzimt bir gne muahede ve mukvelei dveliye eklinde ve senedt- politika hakknda olamayacak ve blda tyin ve beyn olunan esaslara ve Saltanat- Seniyenin hukk-u asliye-i mlkdrisine muvfk olmadklar halde taraf- Devlet-i liyeye mracaat olunacakdr529. Ancak sz konusu dzenlemeler yaplmadan nce Bablinin haberi olmas kaidesi vard. Bylece smail Paa, dier Osmanl Paa ve Valilerinden daha byk bir nfuz ve mevkiye sahip olmutur. Bu durum kendisiyle Babli arasndaki ilikileri daha sonra olumsuz ynde etkilemitir530. Ali Paa, smaile bu imtiyazn verilmesine kar kmtr. Ancak Fuat Paa, Valiyi destekleyen bir tavr sergilemitir ve Msrn mmtaz eyalet531 olduundan, Hristiyan mmtaz eyalet olan Srbistan ile Eflak ve Bodan Valilerine prens denilmesinden dolay Msr Valisine Hidiv unvan verilmesinin sakncal olmadn dnmtr. Bu nedenle sz konusu ferman, Ali Paaya danlmadan karlmtr. Bilindii gibi sz konusu fermann ilan edildii tarihinden itibaren smaile Hidiv, Msra Hidiviyyet-i Misriyye denilmeye balanmtr. Hidiv smail Paa, Msra geri dndkten gn sonra, Msr ulemas ve ileri gelenleri ile yabanc konsolos ve memurlar hazr bulunduklar halde, skenderiyede bulunan Rest-Tin Saraynda ferman duyurmutur. Msrn btn kurumlarna telgraflar ektirip Msr Valisi yerine

528

1282 tarihli bir kararla Babli; Dersaadet, Msr ve Cidde arasnda bir posta tekilatnn iletmeye almasn Msr valiliinin takdirine brakmt. Bkz. BOA. A. MKT. MHM. 1282 M. 12, 334-14. 529 BOA. . MTZ. 05, 20-839, 05 S. 1284. 530 M. Sabry, Nubar Paa, MEB. A., c. 9, s. 338. 531 Osmanl mparatorluuna bal zel imtiyaz antlamalar ile idare olunan eyaletler. Bunlar devlete maktu bir vergi ve sefer zamannda asker vererek i ilerinde tamamen serbest olurlard. Bkz. Midhat Sertolu, Osmanl Tarih Lugat, stanbul, 1986, s. 106.

Msr Avrupal Byk devletler, Msrn yeni vaziyetinden pek honut olmamlardr. Fransa Hkmeti, Valinin Babliden istediklerini rendiinde, Msr maliyesini olumsuz etkileyecei bahanesiyle byk ordu ile deniz kuvvetlerinin oluturulmasna iddetle kar kmtr. ngiltere Hkmeti ise Msr askeri kuvvetlerinin artrlmasna kuku gzyle bakmtr. nk Msrdaki askeri okullar Franszlar tarafndan ynetilmekteydi yani bu durum Fransann blgedeki nfuzunun artmasna yol aacakt. Ayrca ngiltere genellikle Valinin Babliye tabi kalmasna nem vermekteydi. Rusyaya gelince, Msr Valisinin sz konusu isteklerini desteklemekteydi. stanbuldaki Rusya Sefiri, Petersburga Msrla ticari bir mukavelenamenin akdine dair yaz gndererek talimat istemitir. Bir de Rusyann Paristeki sefiri, Vali tarafndan buraya gnderilmi olan ahin Paaya, Rusyann Msr kuvvetlerinin Giritte kalmasna itiraz etmediini bildirmitir532. 3. 1. 4. smail Paa ile Babli Arasndaki likilerin Bozulmas: 3. 1. 4. 1. smail Paann Silahlanmas: smail Paa, Hidivlik fermann elde ettikten sonra mstakil bir hkmdar gibi davranmaya balamt. Ancak Babliden elde ettii imtiyazlarn, kendisinin tasarlad gerek anlamda bamszlk iin yeterli olmadn dnmekteydi. Bu nedenle Babliden yeni imtiyazlar talep etmitir. Paa, nceden Girit isyan esnasndaki yardmna karlk, adann Msra ilhakn istemiti. Bu istek reddedilince Babliye kar bir takm entrikalar evirmee balamtr. Mesela Sadrazam Ali Paann adaya gelmesini frsat bilerek buradan askerini ekmeye balam ve ayn zamanda yaral asilerin tedavilerine harcanmak zere Yunan Kraliesine byk bir miktarda maddi yardm yapmtr. Dolaysyla Paann byle davranlarda bulunmas, stanbul ile Msr arasndaki ilikileri olumsuz ynde etkilemitir533.

532 533

Sinafiri, Osmanl-Msr likileri, s. 64-66. Karal, Osmanl Tarihi, c. VII, s. 40.

Grld gibi smail Paa, Hidiv unvann aldktan sonra Kahire ile stanbul arasndaki ilikiler kritik bir aamaya girmitir. Hidiv smail, milletleraras Paris Fuarn ziyaret etmek zere III. Napoleonun davetlisi olarak Fransaya gitmitir (19 Haziran 1867). Paa burada mstakil bir hkmdar gibi grnmek iin, Sultan Azizin Parise gelmesinden evvel ayrlmay dnmtr. Ancak Padiahn kendisine ektirdii telgraf zerine smail kararndan vazgeip Padiah karlamak iin Fransadan ayrlamamtr. Fakat Padiah, Parise geldikten sonra mparator Maxiliannein lm nedeniyle kendisine yaplacak merasimin ertelenmesi zerine smail Paa, Paristen Londraya gitmitir. Padiah, Paann bu hareketine ok zlmtr. Bunun iin smail, hem Padiahn hatrn sormak hem de Hidivlik Ferman nedeniyle teekkrlerini sunmak amacyla stanbula gelmek zorunda kalmtr (17 Austos 1867)534. stanbulda bir sre kalm ve bu sre ierisinde Fransadan 8 milyon istikraz yapmtr. Bu paradan Padiaha Msr vergisinin bir blmn pein olarak vermitir535. Msr ile Babli arasndaki ilikiler Alinin sadrazamla gelmesiyle yeni bir safhaya girmitir. Ali Paa, smail Paaya imtiyazlar verilmesine kar kmaktayd. Bu nedenle smail ile aras bozulmutu. smail Paann istedii yeni imtiyazlar unlard; yabanc devletlere siyasi temsilciler tayin etmek, stanbula danmadan kara ve deniz kuvvetlerini diledii gibi artrmak, asker ve sivil memuriyetlere tayin yapmak haklarna sahip olmak536. Daha nce de zerinde durulduu gibi bu taleplerin reddedilmesi zerine Giritteki askerini geri ekmek ya da Giriti zapt etmekle Babliyi tehdit etmitir. Msr askerinin geri ekilmesi zerine smail ile Babli arasndaki anlamazlk artarak harbe kadar varmtr. Osmanl donanma ve ordusunun Msra geleceine dair sylentiler kmas zerine smail Paa, skenderiyeden Portsaide kadar olan sahilde tabyalar yaptrm ve savaa hazr hale gelmitir. Dier taraftan smail Paa, yzlerce Avrupal memur getirerek Msrn eitli kademelerinde grevlendirmi, Avrupada kendi lehine propaganda faaliyetini artrp Babliye bask yapmak amacyla baz

534 535

Ahmet Ltfi Efendi, Ltfi Tarihi, c. XI, s. 86. Sinafiri, Osmanl-Msr likileri, s. 67. Ahmet Ltfi Efendi, Ltfi tarihi, c. XII, s. 19-20. 536 Karal, Osmanl Tarihi, c. VII, s. 44.

Avrupa gazetelerine para datmtr. Ayrca Ali Paaya kar Yeni Osmanllarn gazetelerini kullanmak zere Ziya Paaya maa balamtr537. lerde bahsedilecei zere, smail Paann Babliye kar kullanm olduu rvet ve hediye silah yerine silaha sarlmas ona hibir ey kazandrmamtr. Bunun sebebi ise Osmanl Devletinin btnln garanti eden Avrupa Devletlerinin, Nizip Sava benzeri bir savan veya Msr meselesinin yeniden ortaya kmasna izin vermemeleridir. Buna ramen smail Paa, Avrupadan silah sipari etmeye devam ederek askeri hazrlklarn srdrmtr. 3. 1. 4. 2. Msrda Karma Mahkemeler Kurulmas Meselesi: Mslman toplumlarn kanun anlayn anlamadka tarihlerini anlamak da zorlamaktadr. Hayatn pek ok alann dzenleyen hukuk kavram Mslman medeniyette Hristiyan Avrupadan farkl olarak gelimitir. Bir gre gre slam dncesinde kanun, insan aklnn bir rn deildir. Sosyal ihtiyalar ve fikirlere gre deitirilemez nk Tanrsal bir kavramdr ve dolaysyla sabittir. Dier bir gre gre ise bu kanun anlay deime faktr gz ard edildii iin iflas etmitir. 19. yzylda idari, siyasi ve sosyal sahada meydana gelen Avrupallama akm kendini hukuk sahasnda da gstermitir ve Mslman toplumun gelimesine engel olan kanunlar deitirilmek istenmitir. Bylece Mslman toplumun Avrupann dinamik toplumuyla etkileime gemesine aba sarf edilmitir. Bu adan bakldnda grlecektir ki III. Selim, II. Mahmut ve Abdlmecit dnemlerinde devam eden yenileme hareketleri ile btn tebaa kanun nnde eit kabul edilmitir. nceden Gayri Mslimler slam Hukukuna tabi deillerdi. Orduya alnmazlar ve vergi derlerdi. 19. yzylda Osmanl topraklarnda Avrupa ile ticaret hzl bir ekilde ykselmi bylece Avrupa ile Osmanl Devleti arasndaki mnasebetler younlamtr. Yine bu dnemde ilan edilmi olan Tanzimat Ferman, Avrupadan rnek alnan pek ok maddeyi iermektedir. Yukarda belirtildii gibi Mslman ve Hristiyanlar arasnda artan ticaret Mslman liman kasabalarnda Hristiyanlarn yerlemesine yol amtr. Bu Gayri Mslimleri kendi lkelerinin konsoloslar temsil etmekteydiler dolaysyla kendi

537

Sinafiri, Osmanl-Msr likileri, s. 69.

yasalarna tabi idiler. Kapitlasyonlar yoluyla salanan bu ayrcalklar Avrupallarn lehine iken Osmanl Devletinin kn hazrlamtr. te Msra da Avrupal tccarlarn akn 1841den sonra hz kazanmtr. Mehmet Ali Paa, kiilii ve ald nlemler sayesinde yolsuzluklar nlese de lmnden nceki yl Fransa Konsolosu, ngiliz meslektana yazd bir mektupta kapitlasyonlara gvendiklerini ve bu ayrcalklar nerede azaltlmaya allrsa orada kat tedbirler alnmas gerektiini yazmaktayd. Mehmet Ali Paadan sonra sz konusu ayrcalklar Avrupallar tarafndan ktye kullanlmtr. Mesela yabanclar kendi aralarnda olan sivil, ticari ya da su davalarnda kendi kanunlarna gre yarglanmaktaydlar, bir Mslman ile bir yabanc arasndaki davalarda ise mutlaka konsolosluk tercman bulunmak zorunda idi. Bunun iin konsolostan izin almak gerekirdi ve konsoloslar bunu para szdrma yolu olarak kullanmaktaydlar. Bu gibi artlar altnda Msr Hkmeti, adli sistemi dzeltmek iin eitli almalara balamtr538. Daha nce belirtildii zere Abbas Paa dneminde Tanzimat Fermannn baz maddelerin yorumlanmas ile ilgili olarak Msr ile Babli arasnda anlamazlk kmt. Bu maddeler tadil edildikten sonra bu tadilat ieren bir mecelle kaleme alnp Babliye gnderilmitir. Bu dzenlemeler Bablice tasdik edildikten sonra Msra iade edilmi ve bundan sonra Tanzimat Msrda uygulanmaya balanmtr. Bu tarihten karma mahkemelerin kurulmasna kadar Msrda ad geen Mecelle uygulanmtr539. 1867ye kadar bu alanda ciddi bir ilerleme olmad. smailin Hariciye Nazr Nubar Paa mevcut adli sistem zerine bir rapor hazrlad. Bu raporda konsoloslarn kapitlasyonlar keyfi olarak uyguladklarn ve Msrda kanun ve idarenin blgesel olmas gerektiini anlatarak Msrl ve Avrupaldan oluan bir Ticaret Mahkemesi oluturulmasn nerdi540.

538 539

J. C. B. Richmond, Egypt 1798-1952, Her Advance Towards A Modern Identity, Methuen, s. 79-83. rtem Osmanl Devletinin Msr Yemen Hicaz Meselesi, s. 34. 540 Sammarco, Historie de LEypte Moderne Depuis Mohammed Ali Jusqua LOccupation Britannique (1801-1882), Tome III, s. 254-257.

smail Paa, Nubarn teklifini kabul ederek kendisini Hariciye Nezaretine getirmi ve bu projeyi gerekletirmesini istemitir. Hidiv smail Paann amac Kapitlasyona sahip olan lkelerin tebaalarnn hukuksal haklarn snrlayan yeni yasalar uygulamakt541. Ayrca smail Paa, Hidivlik Fermannn verdii yetkiyi kullanarak karma mahkemelerin kurulmas konusunda yabanc lkelerle mzakerelere girimitir542. smail Paa, karma bir komisyon akdine karar vermi, Nubar Paa, Hidivin dncesini aklayan bir nota hazrlayarak Msrdaki konsoloslara gndermitir. Ardndan meseleyi grmek iin onlar davet etmitir (11 Austos 1867). Ancak bu husus Osmanl devleti ile dier lkeler arasnda akdedilmi olan muahedelere dokunur nemli bir konu olduundan, komisyonun memuriyetinin bitiminde elde edilen neticeyi ieren mazbata ile Nubar Paa, Babliye arz etmek zere Hidiv tarafndan stanbula gnderilmitir. Hidiv tarafndan tesisi teklif edilen muhtelif mahkemeler, devletlerin mdahale ve basks olmadan yalnz idare ve ahali ile yabanclar arasnda meydana gelecek davalar grmek amacyla kurulacaktr. bu mahkemelerin yabanc hkimlerini Msr hkmeti seip tayin edecek ve bunlar yalnz tabi olduklar devletlerin hizmet kabul iznini istihsal edeceklerdir. Mesele Meclis-i Hass- Vkelada defalarca tartldktan sonra Sadrazam Ali, Nubar Paaya bu konunun Avrupa Devletleri ile de grlmesi gerektiini sylemitir. Nubarn teklifi zerine Babli, meseleyi Avrupada byk devletlerde bulunan Osmanl sefirlerine bildirmitir. Bunun zerine Msrda mahkemelerin kurulmas iin devletlerle mzakere balamtr. Bylece devletin i ilerinden olan bu madde, devletleraras bir mesele halini almtr543. Ayrca ilgili hkmetler tarafndan teklif ve Hidiv tarafndan tayin edilen drt yabanc ve

541

Kapitlasyonlar, Trkiye ile ticaret ya da dostluk ilikileri kurmu yabanc uyruklu kiilere baz haklar ve ayrcalklar veren zel uzlamalardr. Kapitlasyonlar bar ya da ticaret antlamalar ile kartrmamak gerekir. Antlama, konferanslarn, grmelerin sonunda kart fikirlerin tartlmasndan sonra yaplan dzenlemelerdir. Kapitlasyonlarn temelinde btnyle Sultanlarn kendi rzalar ile verdikleri karlksz ayrcalklar yatar. Bkz. Bernard Camile Collas, 1864te Trkiye Tanzimat Sonras Dzenlemeler ve Kapitlasyonlarn Tam Metni, (ev. Teoman Tundoan), Ankara, 2005, s. 113. Msrda kapitlasyonlar Osmanl-Memluk dnemine kadar dayanmakla beraber zellikle 19. yzyln bandan itibaren balar. Sait Paann De Lessepse verdii kanal imtiyaz bilinmektedir. Yine bu dnemde ok sayda yabanc Msr idaresinde grev almtr. smail Paa ise Msr Avrupann bir paras haline getirmeye almtr. 542 Sabry, Nubar Paa, MEB. A., c. 9, s. 338. 543 Ahmet Ltfi Efendi, Ltfi Tarihi, c. XII, s. 90.

yerliden oluan bu karma mahkemeler hkmlerini Hidiv adna vereceklerdi ki bu Avrupa tarafndan Msrda Hidivin hkimiyetinin onaylanmas demekti544. Babli de tutumunu aklamak iin ehremini Server Efendiyi Msra gndermitir. Daha sonra Babli, almas sz konusu olan mahkemelerin nizamnamelerinin Osmanl Devletinin hukuku ile slam eriatnn ahkmna uymadn ileri srm ve Mslmanlarn bir gayr-i mslim tarafndan yarglanmasnn caiz olamayacan ifade etmitir. Ayrca Avrupa lkeleri, zellikle Fransa, yeni sistem sayesinde Msrda elde ettii imtiyazlar kaybetmekten endie etmitir. Bu sebeplerden dolay Hidiv smail Paa, meselenin aratrlmasnn uygun bir zamana terkini tercih etmitir. Nihayet 1869da Kahirede ve 1873te stanbulda akdedilen komisyonlar Msrda muhtelit davalarn grlmesine mahsus mahkemelerin tekil nizamnamesini dzenlemilerdir. Bu nizamnamenin onuncu maddesi gereince yabanclar gerek Msr Hkmeti ve gerek Hidive ait emlak idaresi aleyhinde dava amak hakkn haiz bulunmaktaydlar. Bu nizamnameye muvafakat eden devletler unlard; Amerika, Avusturya-Macaristan, Belika, Danimarka, Almanya, ngiltere, Yunanistan, Hollanda, talya, Portekiz, Rusya, spanya, sve ve Norve. Fransa ise 1874te buna muvafakat etmitir545. Hidiv smail, Bablinin muvafakatini elde etmek iin Sadrazam Nedim Paadan yardm istemi, Paa buna karlk Hidivden kendisine altm bin, padiaha yz bin lira talep etmitir. Karma mahkemeler nizamnamesi Babli tarafndan 30 Temmuz 1872 tarihinde onaylanmtr. Bu mahkemeler 28 Haziran 1875 tarihinde Avrupa Devletleri ve Amerikann katlm ile almtr. Hidiv smail, al treninde Bugn, Msr medeniyet tarihine geecektir ve bunun, medeniyetin yeni bir aamasnn balangc olacan mit ediyorum diye duygularn ifade etmitir. 1 Ocak 1876 tarihinde adliye Nazr Riyaz Paa tarafndan skenderiye Mahkemesi saraynda muhtelit (karma) mahkemeler almtr. Bu tarihten itibaren Kahire ve skenderiyede bulunan ticaret mahkemeleri kapatlmtr. Karma mahkemelerde Arapa, ngilizce,
544 545

rtem Osmanl Devletinin Msr Yemen Hicaz Meselesi, s. 34. Robert L. Tignor, Modernization and British Colonial Rule in Egypt 1882-1914, New Jersey Princeton University Press, 1966, s. 11.

Franszca ve talyanca kullanlmaktayd. Mahkeme jrisi ise, drd yabanc Msrl olarak yedi azadan olumaktayd. Bu mahkemeler ilk nce cezai ve cinai davalar grmek zere be senelik sreyle almt. Daha sonra yalnzca cezai davalar grmek zere ibka olunmutur546. Bu mahkemelerin nasl ileyeceine dair kurallar 19 Nisan 1878 tarihli bir irade ile aadaki ekilde belirlenmitir; 1. skenderiye, Kahire ve Zekazik ve smailiyede birinci derecede mahkeme tekil olunacaktr 2. bu mahkemeler yerliler ile Avrupallar ya da eitli milletlerden Avrupallar arasnda hukka ve ticrete dair meydana gelecek davalar tesviye edecektir. 3. Hkmeti ve mahalli idareleri ve Hidiv-i Msr hazretlerinin daireleri ve hanedan yeleri, Gayrimslimler ile olan ilerdesz konusu mahkemelere tbi olacaklardr 4. Bu mahkemeler, halka it emlk hakknda karar ve idreye dair alnacak tedbir hakknda beyn- reye muktedir olamayp kavnin-i mlkiyeden tayin ve tasrih olunur ahvlde bir ecnebinin hukk-u mektebesine hkmetin icratyla getirilecek halel ve zarar keyfiyetini ryet edebilecek ve hkmet ile efrd- ecnebiye beyninde yaplm olan kontratlar hkmeyleyecekdir. 5. Efrd- ecnebiyenin mbedine id arazinin istimlkine mteallik vuku bulacak mstediyat ve muhlebt mezkr mahkemelere havle olunmayacakdr. 6. Sahib ve mutasarrf her kim olursa olsun arazinin bir ecnebiye terhini maddesi mezkr mahkemelere ahvl ve netyici zere it-i hkme ve emlkn cebren fruhtuyla akenin red ettirilmesine kadar gitmeye hak ve salhiyet verecekdir 7. Bu mahkemelerin her biri Avrupal ve ikisi yerli olarak be nefer hkimden mrekkeb olacak ve Avrupal hkimlerden biri reis vekili nmyla riyset edecekdir ticarete mteallik meslihde biri yerli ve dieri Avrupaldan intihb olunmu iki tcir mzkerede hazr olacakdr. 8. skenderiyeden bir divna istinaf ve bir de ibu divn- istinafda tesviye olunan mru tekrar ryet ve tedkik etmek zere dier bir divn yaplacak olup bu

546

Sinafiri, Osmnal-Msr likileri, s. 70-73.

divn birinci derece mahkemelerinin divn- istinfda meali ibtl olunan ilmt havle olunacakdr ilmtn bu suretle havlesi icrsn tehir edecekdir. 9. Bu divnlarn her biri drd Avrupal ve yerli olarak yedi nefer hkimden mrekkeb olacak ve Avrupal hkimlerin biri reis vekili unvanyla riyaset edecekdir. 10. Mrafaat- lini icr olunacak ve muhafaza-i hukk maddesi serbest olacakdr. Divnlar ve mahkemeler hususunda tarafna vekalet etmek ve hukukunu muhafaza eylemek iin kabul olunacaklardr. 11. Hkkmn tayin ve intihab Msr Hkmetine id olub hkmet dahi intihb olunacak zevt hakknda kendisince itminan ve emniyet hasl etmek iin Avrupa dvi nezretlerinden gayr-i resmi istilam- keyfiyet edecek ve dire-i intihba tabi olduu hkmetin muvaffakiyet ve ruhsatn alm olan zevattan bakasn kabl eylemeyecekdir. 12. Hkimlerin terfi-i mertibi ve bir mahkemeden dierine gemi heyet-i hkkmn teklif ve tensibi zerine olabilecekdir 13. Bu divn ve mahkemelerin aza-i mrekkebesi olan hkimler azl ve tebdil olunamayacaklardr 14.Usl- muhkemat nizamnmesinde hkkmn adb ve nezket-i hkmet ve iffete dokunur ahvlinden dolay mehkimesi juri-i zeylan tahlif olunmu bir hkkmn komisyonunda m yohsa mehkimde mi ruyet olunaca gsterilecekdir 15. Msr Hkmeti tarafndan hkkma nian verilmeyecekdir 16. Her divn ve mahkemede tahlif olunmu bir mahkeme ktibi ve ktib muavinleri bulunacak 17. Her divn ve mahkemede tercman ile murafaa hidmetlerine ve ilmatn teblii ile icrsna memur mikdar- kfi muhzr bulunacakdr 18. Mahkeme ktibleriyle muhzr ve tercmanlar ibtida taraf- hkmetden nasb ve tayin olunacak ve bunlar mensub olduklar mahkemeler tarafndan azl olunabileceklerdir. 19. Hkimlik ve mahkeme kitbeti ve ktib muavinlii ve tercmanlk ve muhzrlk hidmt ticaret veya ahir cretli bir hidmette beraber icr olunamayacakdr. 20. Bir umum- dava vekilinin taht- riyasetinde bir heyet-i hkkm tekil olunacakdr ibu dava vekilinin taht- idaresinde ve divn- mehkimde zbite-i mehkim ile hidmat- kfi vekilleri bulnacakdr dava vekili divnlarn ve mahkemelrin kffesinde ve bil-cmle cinayet davalarnda ve divn mahkemelerinin her bir itima-i

umumiyelerinde bulunabilecekdir dava vekili ve ann vekilleri azl ve tebdil olunur memurin snfndan olacak ve bunlar tarafndan tayin klnacakdr 21. Mehkimden verilecek ilmat ne hkmet-i mahalliye ve ne de konsoloslar ve sairenin tesirat altnda olmayarak yalnz mehkimin emriyle mevki-i icrya konulacakdr ilmat mahalliye muhzrlar marifetiyle ve icbt halinde hkmet memurlarnn bil mdahale inzimam muavenetleri ile icr etdirilecekdir u kadar ki mahkeme cnibinden ilm icrya memur olan muhzr yevm-i icr-y vesaitini konsolosa ihbara mecbur olub aksi takdirde bunun zarar ve ziyan dahi muhzra rci olacakdr bu suretle kendisine muamelat verilen konsolosun vakt-i icrda bulunmaa salahiyeti olacak ise de mezkr durum meydana geldiinde icrat tehir ettirilecekdir 22. Salifz-zikr diva ve mahkemeler hilf- nizam hareket edecek ve hkmet ve yerliler ve milleti muhtelif Avrupallar aleyhinde irtik- kabahat ve cinayet eyleyecek olan ecnebileri tedib ve mczt olunmak zere mehkim eyleyecekdir 23. Bu misll muhakemt ner olunacak ceza kanunnmesi ve mevdd- ceziye-i usul muhkemesi nizamnmesi ahkmna tevfikan icr olunacakdr 24. Bu vecihle tekil olunmu olan divn ve mahkemeler her ne suretde olur ise olsun yerliler kendi beynlerinde zuhur eden veyahud hkmet ile vuku bulan davalarn ruyet eyleyecekdir.547 . leyii, yukardaki ifadelerle belirlenmi olan karma mahkemelerin al Msrda smail Paann en nemli baarlarndan biri saylmaktadr. Ancak smail Paa, sz konusu mahkemelerle ilgili olarak bir takm hatalar yapmtr. Mesela bu mahkemelerce verilecek kararlar nihai saylmak ile ibu mahkemelerin kanun ve nizamnamelerinin Avrupa Devletlerince tasdik olunmadka geersiz olacan benimsemitir. Bu suretle Msr adli bakmdan da egemenliini Avrupa Devletlerine havale etmi oluyordu. smail Paa, karma mahkemeleri meydana getirdii gibi Msr kadsnn azil ve tayini yetkisinin Babliden Msr Hidivliine verilmesini istemitir fakat bu hususa dair fermann karlmas iin yz bin liralk bir mebla istenilmesi zerine bu fikrinden vazgemitir. Bunun dnda bu mahkemeler btn yerli ve yabanclar arasndaki davalara bakma yetkisine sahiptiler. Bu mahkemeler ilk rnek

547

BOA. . MTZ. 05, 21-873, 17 M. 1287.

istinaf mahkemeleridir548. Yine bu mahkemeler 8 Mays 1937de Montr Antlamas ile kaldrlmtr549. 3. 1. 4. 3. Hidiv smail Paann Avrupa Seyahati ve Svey Kanalnn Almas: Daha nce bahsedildii zere Hidiv smail ile Babli arasnda ilikiler gerginleerek iki taraf iin sava noktasna varmt. Ali Paann sadrazamlk mevkiine gelmesinden itibaren Osmanl-Msr ilikileri yeni bir safhaya girmi oluyordu. Ali Paa, Msra verilmi olan herhangi bir imtiyaza kar km veya hi olmazsa verilen imtiyazlarn her birini birtakm artlar ne srerek onaylamtr. Bylelikle Ali ile smail Paalar arasndaki ilikiler giderek kt bir hal almtr. smail Paa, tedbirli olmak adna silahlanmaya devam etmitir. smail Paa, Babli tarafndan reddedilmi olan isteklerini yerine getirtmek iin Avrupa lkelerinin desteini aramt. 1869 ylnda on yl devam eden almalarn sonunda Svey Kanal inaat sona ermi ve seyrsefere almasnn hazrlklarna balanmtr. smail Paa, bu nedenle maiyetinde Hariciye Nazr Nubar Paa ile Avrupann belli bal bakentlerine seyahate kmtr550. Svey Kanalnn toplam uzunluu 8.400 mildir. Deeri 27-28 milyon sterlin kadard. Kanaln en nemli kollarndan biri olan brahimiyenin inas 1872de tamamlanmtr. Bu kanal, 268 km. uzunluunda, 14 m. geniliindedir ve Yukar Msrda 350 bin akre551 topra sulamakta idi. Bu topraklarn iinde Fayyum, Beni Suveyf, Asyut ve Minya bulunmaktadr552. Paann bu seyahatinin amac hem mstakil bir hkmdar olarak Avrupa Hkmdarlarn Svey Kanalnn al merasimine davet etmek hem de arzularn yerine getirtmek iin Babliye bask yapmakt. Ayrca Babliyi dlayarak muahedelerin hkmlerinin tadili bahanesiyle Avrupa lkeleriyle dorudan doruya siyasi muahedelerin akdine ve kanaln tarafszl hakknda bir devletleraras mukavele
548 549

Richmond, Egypt 1798-1952, s. 83. Abbas Hilmi II, The Last Khedive of Egypt Memoirs of Abbas Hilmi II, s. 39. 550 Ahmet Ltfi Efendi, Ltfi Tarihi, c. XII, s. 51. 551 Akre; 0, 404 hektar 552 Abbas Hilmi II, The Last Khedive of Egypt Memoirs of Abbas Hilmi II, s. 37.

yapmak zere mzakerelere girimektir. Sultan Abdlaziz, Hidivin davranna kzarak Ali Paay bu ie bir son vermesi maksadyla grevlendirmitir. Ali Paa, Avrupa seyahati sresince Hidivin hareket ve ilikilerinin izlenmesi, Avrupa hkmdarlarnn, Padiah adna trene davet edilerek Msrdan nce stanbula gelmelerinin temini iin Avrupa bakentlerindeki Osmanl sefirlerine talimat yollamtr. Babli, Msr Hidivini sadece Osmanl Padiahna tabi bir vali olarak gstermeye almsa da Hidiv aksine Avrupa Hkmetleri ile kamuoyuna, tabi bir vali deil mstakil bir hkmdar olarak grnmeye almaktayd. smail Paa, Korfu Adasna ulatnda buray ziyaret etmekte bulunan Yunanistan Kral ile grerek kendisini davet etmitir. Tabii ki Babli bu durumdan rahatsz olmutur. Zira Kral, Girit isyan meselesinde Babliye kar dmanca davranmt. Hidivin talyada mstakil bir prens olarak kabul edilmesine karn Bablinin srar zerine smail Paa, Romanyadaki Osmanl Sefiri tarafndan Kral Victora takdim edilmitir. Viyanada ise mparator saraynn protokolne gre mparatorun konuk bir prensi kabul halinde bir nc kiinin hazr bulunmasna izin verilmezdi. Fakat Viyanadaki Fransa Sefirinin basks neticesinde bu kabul merasiminde Viyanadaki Osmanl Sefiri hazr bulunmutur. Hidivin ziyareti, Avusturya basnna Hidivin tasavvurlarna uygun bir biimde yansd. Luniverse Gazetesi Hidivin ziyaret amacnn yalnzca Avrupa Hkmdarlarn al trenine davet etmek deil ayn zamanda Msr Osmanl Devletinden ayrmak dncesine de matuf olduunu yazd. smailin ngiltere ziyareti srasnda Sultan Abdlazize tahsis olunan sarayda misafir edilmitir553. Paa, ngiltere Dileri Bakan Lord Clarendon ile grerek kendisinden baz tler almtr. smail Paa, Londra ziyareti srasnda Svey Kanalnn tarafszl meselesine deinmiti. Clarendon bu konuda kendisine niyetini aklamam ancak De Lessepsin kampanya adna olarak u tarafszl istihsala mukavemet etmesinden rahatsz olmakla beraber bu fikrini kabul etmemekte olduunu belirtmitir. Bu, Hidivin tamamen hakk olup ancak onun yerine bizzat devletlerle meseleyi mevzubahis eyledii takdirde Saltanat- Seniyyenin hukukuna tecavz sz konusu idi. Bunun iin kanaln almas konusunda Bablinin muvafakat gz ard edilemezdi. smail Paa, ngiltereye gitmeden nce Almanyaya uram ve Berlindeki Osmanl Sefiri huzurunda Prusya Kral tarafndan kabul edilmitir. smail Paann Avrupa gezisinin
553

Ahmet Ltfi Efendi, Ltfi Tarihi, c. XII, s. 51.

son dura Fransa olmutur. Paa, Pariste ngilterede olduu gibi mparator tarafndan mstakil bir hkmdar olarak muamele grmtr ki kendisine daha nce Sultan Abdlazize tahsis edilen ayn oda verilmitir. Bundan dolay smail, ngiltere ve Fransa hkmetlerinden, bamszlk konusundaki fikrinin desteklenmesini istemitir. Ali Paann, Hidivin bu gibi davranlarda bulunmasndan can sklm, Avrupa bakentlerinde bulunan Osmanl Sefirlerine tahrirat yollayarak Hidivin davranlarn kendisine bildirmelerini ve kanaln al trenleri iin yaplacak davetlerin Padiahn adna yaplmasn temin etmelerini emretmitir. Ayrca smail Paay destekleyen La Turquie ve The Levant Heraid gibi gazetelerin Paa aleyhine bir kampanya balatmalar talimatn vermitir. Padiah, Hidiv smaili azletmeyi dnm ancak ngiltere, Fransa ve Avusturya- Macaristan hkmetleri mdahale ederek Padiah vazgeirmilerdir. Bu sralarda Paristen henz ayrlmayan smail Paa, Padiahn kendisini azlederek yerine kardei Fazl Paay tayin etmek istediine dair sylentileri duymas zerine Rusyaya gitmeden Msra dnmeye mecbur olmutur (28 Temmuz 1869). Babli, aralarnda kan uyumazlklar gidermek iin smaili Avrupadan arm ise de smail, resmen davet edilmedii bahanesiyle stanbula gitmemitir. Bunun zerine Babli 1867 (5 Safer 1284) fermann feshederek 1841 Ferman hkmlerine avdet etme karar vermitir. Ancak ngilterenin itiraz etmesi zerine kararndan vazgemitir. Sadrazam Ali Paa, Hidive haddini bildirmek iin bir mektup gndermitir. smail Paa, skenderiyeye dner dnmez sz konusu mektup eline gemitir(1869). Ali Paann mektubu, smail Paann Msra verilmi olan imtiyazlara muhalif olan hareketlerini sayp tenkit eden ultimatom nitelii tamaktadr554. Sz konusu mektupta unlardan sz edilmitir; 1. Avrupa Hkmdarlarn Svey Kanalnn al trenlerine kendi adna davet etmekle Hidiv yetkilerini amtr. nk Msr bir Osmanl topradr ve buraya mstakil bir devletin hkmdarn davet etmek ancak Padiaha has bir davrantr. 2. Hidiv, Osmanl Devletinin erkanndan olmas nedeniyle Avrupada yapaca temaslarda yannda Trk elilerini de bulundurmas gerekirken bu kurala uymamtr.
554

Keecizade R. Fuat, Msr daresi Hakknda smail Paaya Mektub-i Smi, TOEM, c. 42, stanbul, 1334, s. 359-364.

3. Msr yalnz i idaresinde zerk bulunduu halde Hidiv, Hariciye Nazr Nubar Paay yabanc devletlerle mevcut antlamalar deitirmek ve yeni antlamalar yapmas konusunda grevlendirmitir ki bu da mevcut ferman hkmlerine aykrdr. 4. Hidiv, sava gemileri ina ettirmek ya da satn almak iin halka ar vergiler yklediinden Osmanl Hkimiyetinden halkn soumasna sebep olmutur. Mektubun sonunda Ali Paa, smail Paay kendisine verilmi olan fermanlara uygun davranmaya armtr555. Ali Paa, Hidive bu sert mektubu gndermekle yetinmeyerek mektubun metnini Arapaya evirtip skenderiyedeki hkmet dairelerinin kaplarna da aslmasn emretmitir. smail Paa, Ali Paann mektubuna 1869 (10 Cemaziyel-Ahir 1286)da uzunca bir mektupla cevap vermitir. Bu mektubunda, alttan alarak fermanlarn ahkmna uymas hususunda valilie geldii tarihten itibaren fermanlarn tayin eyledii hak ve vazifelerden kmadn kaydetmitir. Girit maddesi hakknda Paa, Msr askerinin ayrln stanbulda bulunduu srada kararlatrm olduunu belirtmitir. Tahdit olunan tarihten on be gn sonra askerin geri ekildiini hatrlatmtr. Mezkr askerlerin adada garip hareketlerde bulunmas hakknda ise Paa, bu hususta hi bilgisi olmadn iddia etmitir. Avrupa seyahatinde msaade almadan Avrupa Hkmdarlarn bizzat davet etmesi konusunda ise ...zat- ahaneden haiz olduum haysiyet ve eref sfatiyle olmu ...hukuk-u ahaneye dokunur bir trl vaz ve hareket vukua gelmemitir.. diye kendini savunmutur. Hidiv, Nubarn Avrupadaki memuriyeti hakknda da unlar belirtmitir; .. Bu yeni bir teebbs olmayp iki seneden beri balam ve tannm hatta Asitanede bulunduum esnalarda bunun iin vuku bulan iltimasm zerine Hariciye Nezareti tarafndan Paris ve Londra Saltanat- Seniyye sefirlerine birer kta tavsiyename istihsal ve irsal olundu. Nubar Paann memuriyetinin sebebi, Msrda ecnebiler ile ahali arasnda muamelat ve sair mkilattan dolay olan davranlar grmek iin mahkemeler usulnn tadili olmutur. Paa, halka ar vergiler tarh etmek hususunda, vergilerin ura-y Nvvab tarafndan takdir ve tayin edildiini ifade etmitir. Bir de Paa, ziraat ve imar alanlarnda meydana gelen ilerleme ve genilemeye iaret etmitir. Son olarak Paa, silah siparii konusuna temas ederek bu silahlarn eskiden mevcut olduunu ve eski tarz silah ve gemilerin yeni tarzla deitirildiini kaydetmitir. smail, yazsnn sonunda
555

Karal, Osmanl Tarihi, c. VII, s. 45.

Padiaha itaatini arz etmek iin bir mnasip vakitte Dersaadete gelecei vaadinde bulunmutur. Ali Paa, smail Paann verdii cevaplar tatmin edici bulmayp kendisine 1869 (21 Cemaziyel-Ahir 1286) tarihli ikinci mektub-i smiyi gndererek baz talimatta bulunmutur. yle ki Mehmet Ali Paaya verilen fermana gre izin verilen Msr asakir-i nizamiyesinin saysnn devlete msaade olunmadka artrlmamas, Avrupa ve Amerikadan satn alnm olan iki yz bin adedi akn ineli tfek ile Fransa ve Triestada ina edilen zrhl gemilerden vazgemesini istemitir. Bunun dnda Hidive, bu konuda yani tfeklerin ve zrhl gemilerin terkinde problemler kacak olursa devlet tarafndan satn alnaca bildirilmitir. Yine de Ali Paa, Hidivden fermanlar hkmnce vergilerin Padiahn adna toplanmasn, istikraz iin izin almasn ve her sene dzenlenen masraf btelerini bir kere stanbula gndermesini ve fermanlar hkmnce Msrn yabanc lkelerle dorudan doruya resmi mnasebetler kurmamasn istemitir. Bundan anlalyor ki Ali Paa, Hidive verilmi olan imtiyazlar kaldrarak 1841 Ferman ahkmna avdet etmek istemekteydi. Hidiv, Sadrazamn ikinci mektubunu aldktan sonra ngiltere ve Fransa konsoloslarn ararak kendilerine Bablinin taleplerini bildirmitir. ngiltere, smailin bahsi geen davranlarnda kendisine verilmi olan Fermanlarn ahkmn atn gryordu. Fransa ile Avusturya da Hidiv ile Babli arasndaki ilikilerin Msra verilmi olan Fermanlar erevesinde kalmasndan yana idiler. ngilterenin nasihati zerine smail Paa, Babliye zrhl gemilerden feragat ettiini bildirdi. Bu konularda ngiltere, Fransa ve Avusturya Babliye bask yapmlardr556. Daha sonra Ali Paa, Msra verilmi olan imtiyazlar kaldrmay dnmediini ileri srm ve bu anlamda Hidive bir telgraf ekmitir. Buna ramen smail Paa, talyann desteine dayanarak Bablinin tahriratna cevap vermekte iki ay kadar gecikmitir. Bunun zerine, Msr sarraf Abraham Bey (Paa) stanbuldan uzaklatrld gibi stanbulda da Msra asker gnderileceine dair sylentiler dolamtr557. Svey Kanalnn al trenleri zamannn yaklamas nedeniyle smail Paa, meseleyi trenlerin sonrasna ertelemeyi dnmtr ve 4 Eyll 1869 tarihinde Ali
556 557

BOA. Y. PRK. MK. 1-60, 1299 Ra. 15, BOA. HR. SYS. 44-18, 10. 12. 1869. rtem Osmanl Devletinin Msr Yemen Hicaz Meselesi, s. 35.

Paaya, Padiaha balln ve sadakatini ifade eden bir mektup gndermitir. Ertesi gn de stanbul Kap Kethdasna ayn anlamda bir telgraf ekmitir. Daha sonra, Padiaha sevgi ve hrmet ifadeleri ile dolu bir mektupla birlikte hediye olarak on be milyon Frank gndermitir. Bylece meselenin grlmesini trenlerin sonrasna ertelemitir. ngiltere ve Fransa da yeni bir Msr meselesi kmasn istemediklerinden Hidiv ve Babliye itidal ile hareket etmelerini tavsiye etmekteydiler558. Hidiv smail, Avrupa seyahatinden Msra dner dnmez Svey Kanalnn al treni hazrlklarna balamtr. smail Paa dneminin en dikkat eken faaliyeti Svey Kanalnn almasdr. Avusturyal mhendis Fransa Opera binasn yaptrd gibi Avrupadan en mehur artist ocaklarna davet gndermi ve Verdiyi Msr Firavunlar zamanna ait bir konu zerine Ayda operasn bestelemekle grevlendirmitir559. Merasime imparator ve imparatorieler, kral ve kralieler, prens ve prensesler, bilim adamlar, sanatlar davet edilmi ve bir ksm gelmilerdir560. smail Paa, al treninin esiz olmasn istemekteydi bunun iin kendi kesesinden 20. 000. 000 frank vermitir. Bunun dnda kendi adn tayan smailiyye ehrinde misafirlerinin ikametleri iin iki milyon Franka mal olan bir saray yaptrm ve angarya ile krba kullanarak Kahireden piramitlere kadar bir yol ina ettirmitir. Bunun dnda ehirde konaklama adrlar kurulmutu. Ayrca Nil nehrinde tekne gezintileri, Piramitleri ziyaret ve dnler de trenlerin bir parasyd561. Trenlerin program ise Pariste Nubar ve De Lesseps taraflarndan hazrlanmt. Buna gre enliklerin drt gnlk srmesi kararlatrlmtr562. 13 Ekimde Fransa mparatoriesi Eugnie, Hidivin trenlerine katlmak zere stanbula gelmitir. mparatorie, Ali Paa ile yapt grmede smail Paann

558 559

Karal, Osmanl Tarihi, c. VII, s. 45. Sammarco, Historie de LEypte Moderne Depuis Mohammed Ali Jusqua LOccupation Britannique (1801-1882), Tome III, s. 73-91. . ayrca bkz. Sinafiri, Osmanl-Msr likileri, s. 74-81. 560 Charles Mismer, slam Dnyasndan Hatralar, stanbul, 1975, s. 94-95. 561 Philip Mansel, Sultanlarn htiam 1869-1945 Orta Dou Hkmdarlar, (ev. Nigar Alemdar), stanbul, 1998, s. 9. 562 rtem Osmanl Devletinin Msr Yemen Hicaz Meselesi, s. 40.

Padiah ev sahibi saydndan davet etmediini savunmu, Ali Paa buna itiraz ederek, Valinin efendisi ev sahibine kendi mlknde dzenlenecek enliklere dair haber vermediine ilaveten Bablinin sorularna da cevap vermemi diye karlk verdi. mparatorie Msra varr varmaz smaille grerek kendisine nasihatlerde bulunmutur. Ayn zamanda ngilterenin stanbuldaki sefiri Elliot, Padiahla grtkten sonra Msra gidip smail ile grerek kendisine Babli ile uyumas iin tavsiyelerde bulunmutur. smail ise bu muhteem enliklerden yararlanarak istiklalini ilan etmek niyetindeydi. Fakat Avrupa Devletleri, Paay bu fikrinden vazgeirdiler. Zaten ngiltere ve Fransann karlar, Msrn iinde bulunduu vaziyet sayesinde gerekleebilecektir563. te Hidiv ile Babli arasndaki bu gergin havada Svey Kanal seyrsefere resmen almtr (17 Kasm 1869)564. Trene katlan en yksek tabaka misafirler arasnda Fransa mparatoru Fransuva Jozef, mparatorie Eugine, Prusya Veliaht, Hollanda Veliaht ve ei, Hanovre Prensi ile ngilterenin stanbul Elisi Eliot, Avusturya Amirali Tegethof ve Kont Andrai bulunmaktayd. Bunun dnda Cezayirli Emir Abdlkadir de trene katlmtr. Denizci devletler sava gemileri gndermiler, Avustralyadan ve inden temsilciler katlmtr. enlikler sresince halka ziyafetler verilmi ve demiryollar ile gemiler onlar yukar Nile tamlardr565. Svey Kanalnn al treni masraflar bir milyon yz bin liraya ulamtr566. Bu trenler Mslman ve Hristiyan in adamlarnca ynetilmitir ve mparatorie Eugeine bir kraliyet yat ile yeni kanala ilk giren teknelerin ban ekmitir567. Ancak Svey Kanalnn almas yzyllardan beri kapal bir i deniz halinde bulunan Akdenizi ak deniz haline getirmitir. Akdeniz ile Kzldenizin birletirilmesi Bat ile Dou arasnda mit Burnu yolu ile yaplan uzun suyolunu ksaltmtr. Bu durum ise Msrn siyasi, ekonomik ve ticari adan nemini artrmtr. Dou
563 564

Altunda, smail Paa, MEB. A., c. VII, s. 1116. Hidiv 18 Kasmda bir balo tertip ederek ne denli cmert olduunu ve ilericiliini Avrupallara sergilemeyi amalamtr. Bu kutlamalar yalnzca kanaln deil ayn zamanda Msr ve Orta Dou iin yeni bir dnemin de aln yapmak amac tamaktayd. Bkz. Mansel, Sultanlarn htiam 1869-1945, s. 9. Kanaln alndan itibaren 99 yl boyunca elde edilecek krn % 75i irkete kalacak, % 15ini Msr alacak, % 10u da kuruculara datlacakt. Bkz. Svey Kanal, TA., c. XXX, Ankara, 1981, s. 170. 565 rtem Osmanl Devletinin Msr Yemen Hicaz Meselesi, s. 42. 566 Ahmet Ltfi Efendi, Ltfi Tarihi, c. XII, s. 51. 567 Albert Hourani, Arap Halklar Tarihi, (ev. Yavuz Alogan), stanbul, 2003, s. 335.

Akdenizin stratejik nemin deer kazanmasyla blge smrgeci devletlerin rekabet alan haline gelmitir568. zellikle Asya ile deniz ticareti olan ve Hindistan savunmak durumunda kalan ngiltere, dikkatini Msra yneltmitir. Sz konusu merasimin bitimiyle Hidiv smail ile Babli arasndaki ilikiler son derece gerginleecektir. 3. 1. 4. 4. 1869 Ferman: Yukarda belirtildii zere, stanbul ile Kahire arasnda ilikilerin gerginlemesi neticesinde Babli, Hidivin imtiyazlarn kaldrmak istemi fakat Avrupal byk devletler Babliyi kararndan vazgeirmilerdir. Bunun zerine Babli tarafndan, Msrn asl imtiyaz Fermannn hkmlerini aklayc yeni bir ferman verilmesi gerekmitir. Zaten Sadrazam Ali Paa, Msra imtiyazlar verilmesinden rahatszd. O, Msr Valisinin fiilen ve kanunen herhangi bir Validen fark olmayan bir Osmanl memuru olduuna inanmaktayd. Svey Kanalnn al trenleri, yeni bir Osmanl-Msr bunalmna yol am ve bu durum siyasetileri megul etmiti. Tabii ki Padiahn mezkr trenlere katlmamas Hidiv smail Paay ok memnun etmiti ki kendisine, bu tarihi trende Avrupa Hkmdarlar arasnda mstakil bir hkmdar olarak grnme frsat bulmutur. Ancak sz konusu trenlerin bitmesiyle Avrupa Hkmdarlar lkelerine geri dner dnmez Babli, Hidivin yetkilerini snrlayan yeni bir ferman karm ve ehremini Server Efendiye tevdi ederek Msra zel bir vapur ile gndermitir569. Bu ferman gereince, daha nce smail Paaya verilmi olan istikraz akdi yetkisi kaldrlp yeni istikraz yapmas gerektiinde Babliye mracaat art konulmutur. Ayrca btn verginin Padiahn adna tarh ve tahsili ile bunlarn sarf meru ihtiya tahakkuk etmedike vergi artrlmas Bablice kabul edilmeyecektir. smail Paa, yeni Ferman kabul etmeyeceini ileri srm fakat EIliotun tesiriyle
568

Heyet, Msr Meselesi ve Svey Kanalnn Almas, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, c. 11, Konya, 1994, s. 487. 569 Sammarco, Historie de LEypte Moderne Depuis Mohammed Ali Jusqua LOccupation Britannique (1801-1882), Tome III, s. 170-189. Ayrca bkz. Ahmet Ltfi Efendi, Ltfi Tarihi, c. XII, s. 84.

Ferman istemeyerek teslim almtr. Bu esnada smail, stanbuldaki Fransa ve Avusturya elileri ile ngiltere maslahatgzarndan bir telgraf almtr. Bunun zerine ferman kabul ederek alelacele Kalede okutmutur. Ayn gn smail, Ali Paaya Ferman kabul ettiine dair bir telgraf gndermitir. Ali Paa, bundan memnun kalarak yabanc sefirlere Msr bunalmnn sona erdiini ilan etmitir. Bablinin, smailin borlanmasn engellemeye almasndaki gayesi buradaki hkmranlk haklarn muhafaza etmekten ibaretti. smail Paann bu Ferman kabulne ramen OsmanlMsr ilikileri buhran devam etmekteydi570. Hidiv smail, askeri hazrlklara yeniden balayarak ordusunu modern silahlarla donatmtr. 9 Ocak 1870 tarihinde hkmetin btn divn ve dairelerinde Trke yerine Arapa kullanlmasn ieren bir iradeyi kard gibi Trk memurlar yerine Msrllar muhtelif memuriyetlere getirmitir. 1870de Fransann Prusyaya yenilmesi zerine smail Paa, Alman askeri tekniinin Fransadan stn olduunu anlayp Msr ordusunu Alman usulne gre dzenlemeye teebbs etmitir. Bunun iin Alman askeri kanunlarn tercme ettirmi ayrca Osmanl Devletinin tarihi dman olan Rusya ile antlama teebbslerinde bulunarak ar ile yazmada bulunmutur. ar, smail Paaya gnderdii bir mektubunda Hidivin bayndrlk sahasndaki baarlarn beendiini ve bu alandaki almalar Rusyannkine benzediini ifade etmitir. Paa cevabnda, gerekletirdii ilerde Rusyay taklit etmekte olduunu kaydetmekteydi. Bunun dnda smail Paa, yazar Ali Suavi ile de mektuplamaktayd571. Suavinin, Msr devlet adamlarndan Riyaz Paaya mahrem olarak yollad 3 Safer 1287 (15 Mays 1870) tarihli mektubunda, bir Kuzey Afrika slam devleti kurarak bunu Osmanl Devletinden ayrmak ve bunun bana da Msr geirmek iin alma teklifinde bulunuyordu. Suaviye gre bu devlet Tunus, Trablus ve Msrn ittihad ile olacaktr. Suavi, mektubunda bu neriyi gerekletirmenin, drt Seneden beri stanbulda gizli olarak kurulmu olan cemiyetin gayesi olduunu kaydetmitir572.

570 571

rtem Osmanl Devletinin Msr Yemen Hicaz Meselesi, s. 43. Sinafiri, Osmanl-Msr likileri, s 85. 572 Abdlkadir Karahan, Bilinmeyen Bir Mektubuna Gre Ali Suavinin Kiilii ve Msr Ynetiminde Bir Afrika Devleti Kurma Hayali, VII. Trk Tarih Kongresi Ankara, 25-29 Eyll 1970 Kongreye Sunulan Bildiriler II, Ankara, 1973, s. 586-590.

Gerekten de smail Paa Msra, Suriye ve Irak eklemek suretiyle byk bir Arap Devleti kurmak istemekteydi. Dolaysyla Msr byk bir Afrika Devleti haline getirmek iin Sudana da yaylmaya teebbs etmitir. Daha nce bahsedildii zere smail Paa, Babliden Irak Msra ilhak etmesini istemi fakat Ali Paa bunu reddetmitir. leride grlecei zere smail, Suriyede de devlet aleyhinde faaliyette bulunarak buray ele geirmeyi planlamtr573. 1870te Asir Emiri Muhammed bin Ayid tekrar isyan ederek Hdeydeyi kuatmtr. Babli bu isyan smail Paann tevik ettiine inanmaktayd. Dolaysyla smailden isyan bastrmak iin yardm istememitir. smail, stanbuldaki Rusya sefiri gnatief ile ilikiler kurarak gizli antlamalarda bulunmutur. Buna gre, smail Paa Yemeni ele geirirse Hint Okyanusuna inmi olacaklard. Babli bunu engellemek iin Asire asker gndermeye karar verdi574. Ocak 1871de Osmanl sava gemileri denize alp Svey Kanalndan geerek Svey Krfezinde demirledi, smail bundan kukulanarak Krfezi evreleyen blge ile Sina Yarmadasnn gney sahilinde istihkamat yapmaa balamtr. Buna karn Babli smailin yeniden silahlanmasndan endielenerek Padiahn Bayaveri Nuri Paay Msra gndermitir. Bunun zerine smail Paa, istihkamat ilerini durdurduu gibi toplar stanbula gndermeye karar vermitir. Yine de Bablinin Vali hakkndaki kukular giderilmi deildir. smail Paa, bamszlk kazanmak iin gmrk antlamalar yapmak zere Rusya ve Avusturya ile baz gizli mzakerelere girmi ayrca Msr camilerinde hutbeyi kendi ismine okutmu ve hatta stanbuldaki Msr Posta ubesi zerine Posta-yi Msriyye-i ahane yazdrmt. Yukarda belirtildii zere 1869 Ferman ahkamna gre Hidiv smailin Bablinin izni olmadan d istikraz akdi yetkisi kaldrlmtr. Fakat smail Paa, her naslsa istikraz yapmaya girimekteydi ki kendisinde alkanlk halini almt. Bu defa eker fabrikalarn inas ile buna bal demir yollarnn uzatlmasn bahane ederek istikraz yapmay dnmekteydi. Bablinin itirazndan kanmak iin Daire-i Hidivi namna ngiliz bankalarndan yeni bir istikraz akdetti (Nisan 1870). Babli, msaade etmedii bu istikraz protesto ederek ngiltere Dileri Bakan Clarendona 25 Nisan 1870 tarihinde bir nota verdi.
573 574

Karal, Osmanl Tarihi, c. VIII, s. 88. Rifat Uarol, Gazi Ahmet Muhtar Paa (1839-1919), Askeri ve Siyasi Hayat, II. Bask, stanbul, 1989, s. 15.

Ancak Bablinin teebbsleri sonusuz kald. Padiah, bu notada Hidivin israfndan ikyet etmitir575. Paa ise bu srada Amerika ve ngiltereden silah satn alm ve Trk subaylar ordudan kararak yerine Amerikadan subaylar getirmiti. Ayrca smail Paann Pariste yaptrd, babas brahim Paann heykeli de ek bir sorun yaratmtr ki smail bu heykelin alt ksmna iki resim kazdrmt. Biri Msrl kumandann Akkay istilasn, dieri ise Konya Savanda Osmanl askerlerinin Msrllarn ayaklar altnda eziliini gstermekteydi. Babli buna iddetle itiraz etmi bunun zerine smail, Parise talimat gndererek sz konusu resimleri sktrmtr. Nihayet Avrupa lkeleri ile Ali Paann srar zerine smail Paa, stanbula gelmitir576. Ancak Padiah, tm bu sorunlar nedeniyle Paann ziyaretinden memnun kalmamtr. Daha sonra Ali Paa, Hidivin yeni istikraz iin yapt protestodan vazgemitir. smail Paa, yeni borcunu deyebilmek iin Mukabele Vergi isminde yeni bir vergi tr ihdas etti. Buna gre, alt yllk vergiyi pein alarak veren mkellefler, sonsuz olarak verginin yarsn demekten muaf tutulacaktr. Daha nce belirtildii gibi Avrupa lkelerinin basks ile Bablinin srar zerine smail Paa, anlamazln temel sebebi olan zrhl gemilerinden vazgemiti. Bu gemiler Fransa ve ngiltereden Babli tarafndan satn alnarak stanbula getirilmitir577. Sultan Abdlaziz, Saray- Hmayun nnde demirlenmi olan gemileri seyrettikten sonra Ali Paay dllendirmeye karar vermitir. smail Paa, bundan byle kendisi ile Babli arasnda kabilen anlamazln gn gnne aratrlmas amacyla Abraham stanbulda Kap-kethdas olarak tayin ettirmitir. Buna karlk Sultan Aziz, Hidiv ile daimi bir temas kurmak amacyla Msrda bir memur bulundurmay dnm fakat ngilterenin stanbuldaki sefiri Elliotunbyle bir memur mstakil bir lke nezdindeki sefire benzetilir tavsiyesiyle bu fikirden vazgeilmitir578.
575 576

BOA. . MTZ. 05, 21-874, 01 Ra 1287. Sinafiri, Osmanl-Msr likileri, s. 87. 577 Bu gemiler Tolondan alnmtr. Asar Tevfik, firkateyn 206.830 Necmi evket, Kurvet 97.185, Asar evket, Kurvet 97.185 claliye, Kurvet 99.185 Zabitlerin sofra takmlar ile masalar ve baz edevat ve top ve glle bedelleri 52.784 toplam 553.133 Sterlindir. Bkz. Ziya Karamrsel, Osmanl Mali Tarihi Hakknda Tetkikler, Ankara, 1989, s. 101. ayrca ngiltereden Babali tarafndan alnan gemilerin bedelleri lira brahimiyye 208.000, Muzaffer 93.000, Hayriye 93.000 toplam 394.000 liradr. Bkz. Ahmet Ltfi Efendi, Ltfi Tarihi, c. XII, s. 85. 578 Sinafiri, Osmanl-Msr likileri, s. 89.

zetle smail Paann stanbulu ziyaretinden itibaren Kahire ile stanbul arasnda ilikiler normale doru giderken Ali Paa hastalanm bunun zerine smail, Maliye Nazr Niyaz Paay, Ali Paay ziyaret etmek amacyla zel bir vapur ile stanbula gndermitir579. 6 Eyll 1871 tarihinde Ali Paann lmyle Osmanl-Msr ilikilerinde yeni bir dneme girilmitir. 3. 1. 5. Hidiv smail Paa ile Babli Arasndaki likilerin Son Safhas: 3. 1. 5. 1. stikraz Meselesi: Yukarda bahsedildii gibi Sadrazam Ali Paa, Hidiv smaile imtiyazlarn verilmesine hep kar kmt. Ancak onun lmyle smail Paa, Nedim ve Rt Paalar devrinde kaybettii btn imtiyazlar fazlasyla geri alacaktr. Ali Paann lmyle, zayf bir kiilie sahip olan Nedim Paann sadarete gelmesiyle hem devletin genel gidiatnda hem de Osmanl-Msr ilikilerinde ok nemli deiiklikler olacaktr. yle ki Ali Paann lm, Abdlazizin saltanatnda kt bir dnm noktas olmutur. Devletin mlki idaresi bsbtn bozulup mali buhran arlamtr. smail Paa iin nemli olan devletin bu kt durumundan yararlanarak kaybettii imtiyazlar yeniden elde etmek iin stanbulda fa1iyetlerini younlatrma frsatn bulmu olmasdr. Zaten Ali Paann lmnden hemen sonra stanbul-Kahire ilikileri, Sadrazam Nedim ve Hariciye Nazr Server Paalarn abalaryla istenilen dzeye getirilmitir. Bununla beraber Hidiv, yeni Sadrazamn da Ali Paann politikasn izlemesinden endielenerek kendisine nemli meblalar takdim etmitir. Ayrca, Kap Kethdas Abraham Paa vastasyla yabani hayvan ve kulara merakl Abdlazize eitli hayvan ve kular yollamtr. Hidivin Kap Kethdas Abraham, stanbulda byk hret ve nfuz salamtr. Abrahamin abalar sonunda smail Paa, Sultandan 1869 fermann kaldrmasn istemitir. smail Paa, Maliye Nazr smail Sddk Paa ve Hariciye Nazr Nubar Paa ile birlikte stanbula gelmitir (23 Haziran 1872). smail, yeni sadrazam ile grp kendisine yz elli bin lira rvet vererek onun desteini kazanmay baarmtr. Bunun zerine Padiaha 1869
579

Ahmet Ltfi Efendi, Ltfi Tarihi, c. XIII, s. 13.

Fermannn ve zellikle msaade olmadan istikraz edememek artnn kaldrlmas iin ariza takdim etmitir. smailin talebi Padiah tarafndan kabul edilmi, fakat sz konusu ferman verilmek zere iken Nedim Paa sadrazamlktan azledilerek yerine Midhat Paa getirilmitir (31 Temmuz 1872). Yeni sadrazam mezkr fermannn itasna muvafakat etmemitir. Ancak Padiah Hidive sz vermi olduundan Midhat Paa zor durumda kalarak ferman kaleme alp Padiaha sunmutur. Ferman, Padiah tarafndan tasdik edilerek zel bir vapurla Baktip Hilmi Efendi vastasyla Msra gnderilmitir. Ayn zamanda bir sureti stanbul gazetelerinde neredilmitir (7 Receb 1289/10 Eyll 1872). Buna gre, 1869 fermannn ilgas ile 1867 fermanyla verilmi imtiyazlarn ibkas kararlatrlmtr. Ancak, istikraz akdi iin sarih mezniyet verilmediinden sz konusu ferman smail Paa tarafndan reddedilmitir. Bunun zerine Padiah, kat ve tam istikraz akdi yetkisini mutazammn bir Hatt- Hmayun karp Sadrazama haber vermeden doruca Hidive gndermitirDEM580. Burada ...Bundan byle Msr Eyaletinin imar iin herhangi bir zamanda hariten istikraz akdi lazm grlrse tarafmzdan msaade istemeden Msr Hkmeti adna gerei olan istikraz yapmaya salahiyetiniz mukarrerdir denilmektedir581. Mezkr Hatt- erif Msra varr varmaz smail Paa, yzde on faiz ve bir buuk komisyon ile bir milyon lira istikraz akdetmitir. Tabii ki Hidiv, bahsi geen kaydn kaldrlmasndan ok memnun kalp Padiaha teekkrname gndererek bu kararn Hidivliin imar maddeleri iin ok yararl olduunu belirtmitir. ngiltere Sefiri Elliot 14 Ekim tarihli bir yazsnda Hatt- erif meselesine dair Midhat ve Halil Paalarla grtn ve bu hususta her ikisinin teessf izharndan ekinmediklerini ifade etmitir. Abdlaziz, mezkr Hatt- erifin sdarna mukabil smailden iki yz elli, Nedim Paadan ise yirmi be bin lira almtr582. smail, sz konusu ferman ile Hatt- erif iin Kahire Kalesinde byk bir tren dzenlemi, fermanlar okunmu ve toplar atlmtr. Ferman ile Hatt- erifin metni, resmi gazete olan Vekayi-i Msriyyede nerolunmutur (29 Ekim 1872). Midhat Paa,
580 581

BOA. . MTZ. 05, 09 B. 1289. rtem Osmanl Devletinin Msr Yemen Hicaz Meselesi, s. 43. Ahmet Ltfi Efendi, Ltfi Tarihi, c. XIV, s. 39-40. 582 Sinafiri, Osmanl-Msr likileri, s. 92-94.

smail Paaya hariten istikraz akdi yetkisi verilmesinin siyasi, idari ve mali sakncalar bulunduu gerekesiyle buna raz olmamtr583. Padiah, Paann muhalefetinden rahatsz olmu ve sarayda Nedim Paa taraftarlar da bu frsattan yararlanarak Midhat ekitirmek suretiyle Padiah kkrtmlardr. Ayrca smail Paa, Kap Kethdas brahim ile Sadrazamn azledilmesinin yollarn aramasn istemitir. Nihayet yz yirmi be bin lira karlnda Sadrazam azlettirmeye muvaffak olmutur584. Midhat Paann grevinden alnarak Byk Rt Paann Sadrazamla gelmesiyle bu kez de smail ile yeni Sadrazam arasnda da yeni bir olay kmtr. yle ki Halil Paa, Hidiv smail ve Tevfik Paalar dnemlerinde Heyet-i Nzzar bakanlnda bulunan Msrl devlet adam erif Paann585 (1823-1887) olu olup eitli siyasi mevkilerde bulunmutur. Halil Paa, siyaset iinde ok becerikli idi. Midhat Paa sadrazamla getirildiinde onu Hariciye Nazrlna tayin ettirdi. smail Paa, rakibi bulunan kardei Fazl Paann damad olan Halil Paay hi sevmiyordu. smail, henz Hariciye mstearlnda bulunan Halilin Hariciye Nazrlna getirilmesini engellemek iin Abraham grevlendirdi. Ancak Sultan Abdlaziz, Viyanadan geri dnen Halil Paa ile grm ve kendisini beenmiti. Halil Paa, Hidiv smaili iyi tandndan Meclis-i Vkelada kendisine kar km ve muhalefeti ile tannmt586. Hatta Halil Paa, Msr Hidivi aleyhinde yabanc gazetelerde neriyatta bulunmakta idi. Hidiv smail, Halilin Hariciye Nezaretinden azli iin Sadrazam Rt Paaya mracaat etti. Sadrazam muvafakat etmemi olduundan Abraham Paa sadrazamlk mstear Mustafa Paaya mracaat eder. Mustafa Paa keyfiyeti Rt Paaya aar ve Abrahamn gayretleri sonucunda Padiah, Baktibi Sadrazama gnderip Halil Paann istifa etmesini istedi. Buna kar kan Rt Paa da birka gn sonra istifa etti. Bylece, smail Paann Saray nezdindeki teebbsleri neticesinde Hariciye Nazr Halil erif Paa grevinden alnd gibi Sadrazam Rt Paa da istifa etmitir587.

583 584

BOA. Y. EE. 25-12, 07 B. 1289. M. Tayip Gkbilgin, Midhat Paa, MEB. A., c. VIII, stanbul, 1979, s. 275. ayrca bkz. M. Z. Pakaln, Son Sadrazamlar ve Bavekiller, c. 1, stanbul, 1944, s. 221-222. 585 J. H. Kramers, erif Paa, MEB. A., c. XI, stanbul, 1979, s. 442. 586 BOA. YEE. 43-24, 21 C. 1295. 587 Wilfrid Scawen Blunt, Secret History of The English Occupation of Egypt Being A Personal Narrative of Events, London, s. 192-213.

smail Paa, kendisinin Avrupada etkinlik kazanmasna engel olan kimselerden kurtulmutur. Sradaki hedefi ise Msr zerinde Bablinin nfuzunu tamamen kaldrmaktr. 3. 1. 5. 2. 1873 Ferman: Daha nce bahsettiimiz gibi, Msr Hidivi smail Paa, 1866da Msr Valiliinin veraset sistemini deitirerek kendi soyuna hasretmi sonra da 1867de Hidiv unvan ile baz imtiyazlar elde etmiti. 1872 ferman ile de dardan istikraz yapma yetkisine yeniden kavumutur. Btn bunlara ramen, Paa Msr iin 1841 tarihinden bu ana kadar Msra verilmi olan imtiyazlar kapsayan bir ferman elde etmeyi planlamaktayd. Sz konusu fermann karlmasnn sebebi malum olduu zere Msr Hidiviyet-i celilesinin tevrs tarikiyle vali-i esbak Mehmet Ali Paaya tevci klnd vakitten bu ana kadar gerek usul- tevrsn tadiline ve gerek mevki-i hidiviyet ile ahalinin icbatna gre baz imtiyazatn itsna dair erefsudur olan hattut-u humayun ve ev^mir-i erifenin tadilat ve takilat icbiyesiyle beraber cmlesi bir fermn- alinmda cem olunarak ahkm- mndericesi ve cmle ferman- alinlarn bedeline kim ve dim olmak zere bir fermn- alinmn sdr hakknda vuku bulan istida ifadeleri ile aklanmaktadr588. smail Paa anlald zere Msrdaki konumunu salamlatrmak iin byle bir ferman elde etmeyi istemekteydi. Bunun iin Sultan Abdlazizin tahta knn yldnmn frsat bilerek olu brahim Paa, damad Mansur Paa, Maliye Nazr smail Sddk Paa, Hariciye Nazr Nubar Paa, Meclis-i Vl-y Hususi Bakan Riyaz Paa, Talat ve Hayri Paalarla birlikte Msr vapuru ile stanbula gelmitir (15 Mays 1873). Hidiv, bu ziyaretinde fevkalade iltifatlar grm ve Padiah ile uzun sohbetler yapma imkan bulmutur. stelik stanbulda bulunduu sre ierisinde kendisine zzeddin Vapuru tahsis olunmu, Mabeyn-i Hmayuna giri ve kta Saltanat Kapsndan gelip gitmesi iin irade karlmtr589. smail Paa, arzulad ferman alabilmek iin stanbulda ok miktarda altn ve deerli hediyeler datmtr ki

588 589

BOA. YEE. 122-10-10,39-121-2536, 1290. Ahmet Ltfi Efendi, Ltfi Tarihi, c. XIV, s. 47.

sadece Padiaha, kendisinin ngilterenin stanbul sefirine bildirdiine gre alt yz seksen bin lira deerinde hediyeler sunmutur590. Nihayet Hidiv, arzulad ferman karmay baarmtr. 1873 tarihli bu fermanda, Mehmet Ali Paaya verilmi olan 1841 tarihli fermandan itibaren veraset sisteminin tadiline ve sair imtiyazlara dair Hatt- Hmayunlar ve fermanlar ahkm toplanarak tannmtr591. Fermanda geen hususlar unlardr; hidivlik sened-i celilinin evld- zekkrun byne ve ileride ann ekber evldna tahsis olunmas yani hidiv bulunan ztn dorudan doruya evld- zekkrunun ekberine mnhasr tutulmas Hidiviyet-i Msriyenin sadeti ve bil-cmle ahli ve sekenesinin refah ve temin-i asyi ve istirhat nezd-i ahnemde en ziyade mltezim ve matlub olan mevad- mhimmeden olub bunun tesisi ve istikmali iin memleketin idare-i mlkiye ve maliye ve sairesi Msr Hkmetine aid olmalabu bbda taraf- Devlet-i Aliyemden Hkmet-i Msriyeye tayin ve ita klnan imtiyazt dahi cri ve mstemir olmak zere zikr ve beyan olunur Hidiviyet-i Msriye ve mlhkat ve idresinde bulunan cihn- malmesiyle ilave klnan Sevakin ve Musavva ve mlhkat bundan byle beruce muhareresinin evlad- zekkurun-i ekbere ve ondan sonra dahi bu kaideye tatbikan hidiv bulunanlarn byk oluna tevcihi Devlet-i Aliyenin muahedt- politikasna halel getirmeyecek suretle dvel-i ecnebiye memurlaryla gmrk ve ticaret mukaveleleri ve bunlar snrlamak konusunda Hidiv-i Msr bulunan zt murahhas ve mezun varis olan ekber evlad- zekur sagir ve sabi bulunduu halde idare-i umur-u hidiviyet iin lazm gelecek heyet-i vesayenin suret-i tekili umur-u maliyece tasarrufat- kmileyi haiz olmakla beraber her ne vakt haricden istikraz lzum grnyor ise bil-istizan istikraz akdine mezun icab ve lzumuna gre mikdar- asakir-i msrye-i ahanenin dahi bil tahdid taklil ve teksiri iin murahhasiyet-i kmile ita klnd

590 591

Karal, Osmanl Tarihi, c. VII, s. 47. Ahmet Ltfi Efendi, Ltfi Tarihi, c. XIV, s. 84-87. ayrca bkz. Karal, Osmanl Tarihi, c. VII, s. 46-47.

Hidiv-i Msr bulunan zt meratib-i askeriyesinden miralayla ve rtbe-i divniyemden rtbe-i saniyeye kadar verebilmesi imtiyaz Msrda darb olunacak meskkt- nm nm- padiahaneme olarak darb olunmak Hatt- Msriyede bulunan asakir-i berriye ve bahriye sancaklarnn sair askir-i ahanem sancaklarndan fark olmamak ve sefin-i harbiyeden bil istizan yalnz zrhl sefin ina olunmamak merut senevi tediyesi mukarrer olan yz elli bin kese ake vergi-i maktuun vakt ve zamannda tertib ve tediye ve ifsna sarf- himmet oluna592. D temsilcilikler kurulmamas, zrhl gemilerin yaptrlmamas ve yllk verginin denmesi gibi baz hkmleri dnda bu ferman, Msra fiilen olduu kadar hukuki anlamda da mstakil bir vaziyet kazandrmtr. Bu nedenle sz konusu ferman Msrn anayasas niteliindedir593. Hidiv smailin bu ferman elde etmesi nedeniyle Mirgndaki sahilhanesinde Padiah iin byk bir ziyafet ile muhteem enlikler dzenlemi olduu gibi Sadrazam ile vkelaya mkellef ziyafetler verilmitir. Ayrca Padiaha altn sofra takm hediye edilmitir. Buna mukabil Padiah da Hidivin oullaryla damatlarna nianlar vermitir594. Msr Hidivinin yine bu ferman mnasebetiyle vkelya 60. 000 lira hediye etmek istedii ve bunu nasl yapmasnn uygun olacan Sultan Abdlazize sorduu ve irade-i seniye ile sadrazama 25. 000 ve seraskere 15. 000 lira verildii ve Padiaha da ok mhim miktarda para takdim etmi olduu rivayet edilmektedir. Dnemin ngiliz Elisi ise Hidiv tarafndan Padiaha takdim olunan parann 1 milyon olduunu bildirmitir595. Rivayetlerin hangisinin doru olduundan ok daha nemli olan Osmanl

592 593

BOA. YEE. 122-10-10, 39-21-2536, 1290. rtem Osmanl Devletinin Msr Yemen Hicaz Meselesi, s. 46. ayrca bkz. J. C. B. Richmond, Egypt 1798-1952, Her Advance Towards A Modern Identity, Methuen, s. 75. Ayrca bkz. Sammarco, Historie de LEypte Moderne Depuis Mohammed Ali Jusqua LOccupation Britannique (1801-1882), Tome III, s. 207-228. 594 Ahmet Ltfi Efendi, Ltfi Tarihi, c. XIV, s. 52-53. 595 rtem Osmanl Devletinin Msr Yemen Hicaz Meselesi, s. 45.

Devletinin iine dt durumdur. Msr, Osmanl Devletinden para karl bamszlk kazanmtr. Bu ferman Msrn sadece Babli ile deil yabanc lkelerle de ilikilerini dzene sokmaktayd. smail Paa elde ettii bu ferman ile btn emellerine kavuarak Msra geri dnmtr (14 Austos 1873). smail Paa, dnnden gn sonra fermann okunmas iin skenderiyede bulunan Resit-Tin Saraynda trenler dzenlemitir. Bu fermanla ilgili olarak ngilterenin tutumu olumlu olmamtr. Fransa ise Dou Ticaret merkezinin Svey Kanal kylarna kayacan dnmtr. talyaya gre Msr tam olarak idari bamszlna kavumutur ve AvusturyaMacaristan Babakan ise bu fermann Osmanlnn btnlne ynelik byk bir darbe olduunu ifade etmitir. zet olarak Avrupa Devletleri Ferman tenkit etmilerdir596. Bu ferman, hem devlet iin hem de Msr iin byk bir felaket olmutur ki smail, mezkr fermandan sonra otuz iki milyon sterlinlik bir istikraz yapmtr. Bu istikraz, imdiye kadar yaplanlarn en by ve deme bakmndan en ar artlar ihtiva edenidir. yle ki otuz senede tediye olunacak, yllk faizi yzde yedi ve Msr hazinesine girmi olan saf mebla 20.074.077 sterlin olmutur. Yabanc maliyeciler bu borca byk istikraz adn verirken, Msrl mverrihler ise mem bor veya korkun yaratll hortlak diye nitelemilerdir597. Anlalaca zere bu fermann, Msrn Osmanl Devletinden ayrlmasnda byk rol olmutur. smail Paann 1873 Fermann elde ettikten sonra stanbul ile olan balar gittike zayflamtr. likileri yalnz mrettep olan vergiye inhisar ederek, onun da tediyesinde gecikme ve problemler meydana getirdii gibi bir sre sonra vermekte olduu paralar kesmi ve yava yava mstakil bir hkmdar gibi hareket etmeye balamtr. 1873 Ferman gereince, Hidiv, yabanc lkelerle ticari mukaveleler akdetme yetkisine sahipti ve Osmanl Devletinin yabanc lkelerle imzalam olduu ticari muahedelerin 1876 ylnda sona ermesinden dolay Hidivin Avrupa lkelerine bu amala maslahatgzarlarn tayini yeniden gndeme gelmitir. Padiah, Srbistan ve
596 597

Sinafiri, Osmanl-Msr likileri, s. 102. Ahmet Ltfi Efendi, Ltfi Tarihi, c. XIV, s. 55.

Romanyann ayn istekte bulunmamalar iin Hidive bu gibi imtiyaz vermekten ekinmitir ancak Hidiv, resmi olarak talebinde srar etmektense Paris, Londra, Viyana ve Berlinde resmi olmayan maslahatgzarlar bulundurmay daha uygun bulmutur. Sultan Abdlaziz, Hidivin tekrar istikraz akdetmesi ile mstakil bir hkmdar gibi davranmasndan rahatsz olmutur. Padiah, Paann istikraz yapmasn engellemek iin yeni bir Hatt- Humayun kard. Bu iradenin brahime bildirildii gnde Sadrazam Hseyin Avni Paa Mabeyne arlp Padiah, sz geen Hatt- Hmyunu bizzat okumutur. smail Paa, Hseyin Avni Paadan mitsizlie kaplarak onun, Kap Kethdas Abraham Paadan Mabeyne gidip Paa aleyhine baz ilakatta bulunmasn istemitir. Hidiv smailin Avrupa Devletlerine siyasi temsilciler gndermesi bizzat Abdlaziz tarafndan reddedilmi olmasna ramen smail, Sadrazam Avniye kar cephe alp aleyhine faaliyetlerde bulunmaya balam ve bu aralk Ba Mabeynci olanlarn yekdierinden rveti olduklarndan bahsedilmi ve Avni Paa grevden alnarak yerine Esat Paa ikinci defa sadrazamla getirilmitir. Mahmut Nedim Paann ikinci Sadrazamlnda, 1875 (25 Receb 1292) tarihinde Osmanl Devleti snrlar ierisinde bulunan Afrika sahilinde Hdeyde Sancana tabi olan Zeyla skelesi Msr Hidivi uhdesine ilhak edilmitir. Buna mukabil senevi tertip olunan on be bin altn yani bin kese Babliye verilecektir. Bunu ieren Padiahn iradesini Hidive bildirmek zere Seryaveri Halil Paa Msra gnderilmitir. Hatt- Hmyunun teslimi ve okunmas Resit-Tin Saraynda gereklemitir. Bunun Hidivlik iin nemi, ad geen Kzldenizin sahillerini ikmal eyleyerek ticaretin geniletilmesine yol am olmasdr598. Sadrazamn Yemen Valisine, Msra Zeyla idaresinin teslimini bildiren yaz gndermesi zerine Msr hkimiyeti Kzldeniz sahillerinden Aden Krfezi Kuzey sahillerine kadar uzanm, daha sonra Hint Okyanusu sahilinde bulunan Res-i Gordovoya kadar geniletilmitir. Zeyla skelesinin Msr idaresine terkinden sonra Sultan Azizin haline kadar (30 Mays 1876) Msrla ilgili nemli bir anlamazlk veya olay olmam, V. Muratn tahta geiiyle smail Paa ile Bablinin aras almtr ki yeni Padiah Msrda verasetle ilgili 1866 Fermann kaldrmay dnmtr. Fakat V.

598

Ahmet Ltfi Efendi, Ltfi Tarihi, c. XV, s. 37.

Muratn ksa zaman sonra akl hastal arlatndan tahttan indirilmi ve yerine II. Abdlhamit gemitir599. 3. 1. 5. 3. II. Abdlhamit Dneminde Msr le likiler: II. Abdlhamitin Osmanl tahtna geii hem Osmanl Devleti hem de Msrn Babli ile ilikileri asndan yeni bir dnemin balangcdr. Abdlhamit, Kavalal ailesini ne sever ne de hediyelerini kabul ederdi. Onlarn Msr Hidivliini Osmanl Devletinden gasp ettiklerine inanmaktayd. Bu nedenle Msr Hidivlerini hibir zaman ho bir nazarla grmemi ve kendilerine kar hibir zaman tam bir gveni olmamtr600. II. Abdlhamit, Navarin faciasn unutmad gibi, ngilizlerin Manchester Ticaret Odas marifetiyle Kavalal Mehmet Ali Paaya verdikleri altn madalyann fotorafn da kendi yazhanesinde muhafaza etmitir. Bunun iin Abdlhamitin tahta clusunu mteakip, Sultan Aziz tarafndan Hidiv smaile malikne olarak ihsan edilmi olan Yassaday geri almtr. Sadrazam Midhat Paa da Abdlhamiti sz geen 1873 Fermann kaldrmaya tevik etmekteydi. Ancak ngilterenin stanbuldaki sefirinin basks, ad geen fermann ibkasn salamtr. Abdlhamit de gtt slam birlii siyaseti dorultusunda Hidivi gcendirmek istememitir. Ayrca Msr Kap Kethdas Abraham (brahim) Paay yerinde tutarak Meclis-i Vl yeliine tayin etmitir. Buna mukabil Abraham, Hidivin talimat zerine saray ve vkela ile iyi ilikiler kurmaya almtr601. 1875te Bosna-Hersek Vilayetleri, Avusturya ile Srbistann tahrikleriyle ayaklanmlard. Bilindii gibi Msr askeri Osmanl Ordusunun bir ksmn oluturduundan Sultan Aziz Hidivden yardm istemiti. Bunun zerine smail Paa, Rait Paa kumandasnda yedi bin kiilik bir kuvveti stanbul yoluyla Srbistan snrlarna gndermiti. Msr askeri Osmanl ordusuna katlarak Srplara kar yaplan savalarda yararlklar gstermilerdir. Abdlhamitin tahta kt sralarda sava sona erdi ve Msr askeri stanbula geri dnd. Nisan 1877de Rusya, Osmanl Devletine sava at. Bunun zerine Sultan Abdlhamit, Msra verilmi olan fermanlar gereince Msr Hidivinden yardm istemitir. Bu srada Msr Hkmeti mali sknt iinde
599 600

Sinafiri, Osmanl-Msr likileri, s. 104-106. Tahsin Paa, Yldz Hatralar Sultan Abdlhamit, Beinci Bask, stanbul, 1999, s. 148. 601 Sinafiri, Osmanl-Msr likileri, s. 106.

bulunmaktayd bu nedenle smail Paa, Padiahn istediini yerine getiremeyeceini ifade etmi ve zr dilemitir. Ancak Abdlhamitin srar zerine smail Paa, meseleyi grmek iin Meclise havle etmitir. 30 Nisan 1877 tarihinde Mecliste yaplan grmelerde smail, bizzat yapt konumada Rusyay Osmanl Devletine sava amakla sulayarak Msrn Padiaha yardm edeceini aklam ve sevk edilecek kuvvetlerin masraflarn karlayabilmek iin Sava Vergisi isminde yeni bir vergi tarh etmeyi teklif etmitir. Meclisin, Hidivin teklifini kabul etmesi zerine sevk edilecek kuvvetlerin hazrlanmasna balanm ve Hidivin olu Hasan Paa kumandasnda on iki bin kiilik bir kuvvet tehiz edilmitir. Hasan Paa, kendisine tahsis edilen Msr isimli vapurdan baka iki kta harp gemisi ve yedi kta asker ve mhimmat vapurlar ile beraber skenderiyeden hareket ederek stanbula doru yola kmtr. smail Paa, bu askerin k mevsiminin zorlu artlarna dayanma gleri olmadndan Sadrazam Mtercim Rt Paadan stanbulda kalmalarn istemitir. Bunun zerine Msr askeri skdarda bulunan Selimiye Klasna yerletirilmitir. Sultan Abdlhamit Rt Paadan phelenerek askerin kendi aleyhinde kullanlmak zere stanbulda brakldna inanm ve Tunaya gnderilmelerini emretmitir. Sadrazam Rt Paa, Mabeyne gnderdii tezkerede Msr askerinin skdar ve stanbul taraflarndaki klalara yerlemesine dair smail Paaya sz verdiini kaydeder. Mabeynden Rt Paaya yazlan cevapta vaktiyle Mehmet Ali Paann Osmanl Devleti aleyhindeki kt niyetinden ve Navarin olay ile Msr askerinin Konyaya kadar gelmesinden bahsedilerek askerin dorudan doruya muharebe meydanna sevk olunmas emredilmitir. Paa, bu cevab alr almaz smail Paann Kap Kethdas Talat Paa vastasyla Msr askerinin muharebeye sevk iin deil, mahalli asayiinin muhafazas iin stanbula getirildiini ifade etmitir. Bunun zerine Rt Paa, Hidive verdii sz tutmamay uygun bulmadndan askerin stanbulda kalmasnda srar etmi ve Padiah, vehim ve vesveseye derek Rt Paa hakknda daha fazla kukuya kaplmtr. Bunun zerine Rt Paa ihtiyarln ve hastaln ileri srerek, istifa etmek zorunda kalmtr. Bylece Msr askeri Varnaya gnderilmitir. smail Paa, Osmanl ordusuna yardm malzemelerinin gnderilmesini srdrm nakil ileri iin Garbiye ve Mehmet Ali isminde iki kta vapur ve Donanmay Hmyun iin gereken roketler ve zahire ile Rumeli ordular iin doktor, eczac ve cerrahlar yollamtr. Ayrca hediye olarak be kta sefine-i ahane iin be bin drt yz

lira ihsan buyrulmu fakat Padiah tarafndan reddedilmitir. nk Osmanl askeri, konumu gereince Asakir-i ahaneye Padiahtan baka hibir taraftan ake kabul edilemezdi602. Msr Hkmeti, asker gndermekle savaa resmen katlm oluyordu. Bu nedenle ngiltere Hkmeti Rusya Hkmetine ultimatom verdi603. Buna gre ngiltere Hkmeti, Rusyann Svey Kanaln kuatma altna almak iin herhangi bir teebbste bulunmasn, Hindistandaki mstemlekelerini tehdit ve milletleraras ticaretini zarara uratm sayarak savaa kar tarafsz kalmayacakt. Bu durumda Rusya Msra saldrmayacan taahht etti. Msr Hkmeti de Svey Kanal zerinde, Boazlar hakknda uygulanmakta olan ayn artlarn uygulanmasn kabul etmitir. Bu artlara gre Rusya sava gemilerinin Svey Kanalndan geiine msaade edilmeyecek fakat dier lkelerinkine izin verilecektir604. Bilindii gibi Osmanl-Rus Sava, Osmanl Devletinin yenilgisini tescil eden Ayastefanos (Yeilky) Antlamasnn imzalanmasyla (3 Mart 1878) sona ermitir605. Bu antlamaya gre byk bir Bulgaristan kurulmakta, Romanya, Srbistan ve Karada bytlmektedir. Kars, Ardahan, Dou Bayezid ve Batum Ruslara braklmaktadr. Bu antlamaya bata Almanya olmak zere, Avrupann byk devletleri tarafndan itiraz edilmitir. Bu devletler sz konusu antlamann tadili iin Berlinde Bismark bakanlnda bir konferans dzenlemilerdir (13 Temmuz 1878). smail Paa, bu frsattan yararlanmaya kalkarak Msra, konferansta ye lke stats kazandrmak veya hi olmazsa Msr meselesini Konferansn gndemine kaydettirme gayreti iine girdi. Msrn yeni vaziyetinin Osmanl Devleti ile Avrupa byk lkelerince garanti edilmesini istemekteydi. Ancak Fransann itiraz zerine Msr, sz konusu konferansa katlmaya davet edilmedii gibi Msr meselesi konferansn gndemine alnmamtr606.

602 603

Sinafiri, Osmanl-Msr likileri, s. 108. BOA. Y. EE. 121-35-2, 39-21-2260, 1284. 604 BOA. Y. EE. 79-23-8, 31-62-27-9, 1284. 605 Antlama hakknda bkz. Karal, Osmanl Tarihi, c. VIII, s. 64-70. 606 BOA. HR. SYS. 47-9, 22. 5. 1879.

Bylelikle Fransa, ngilterenin Msra tek bana mdahale etmesi iin ortam hazrlam oluyordu607. Bablinin, Berlinde gerekletirilen ngiliz-Fransz ibirlii sayesinde, Msrdaki nfuzu artk kat zerinde kalm oluyordu. nk ngiltere Kbrsa yerlemi ve politikas gerei sray Msr almt. Bunu, kongrede yaplan grmelerde ortaya atlan bir takm imalar gzler nne sermektedir. Zira kongrede alnan kararlar neticesinde gazetelerde ileride Msrn behemahal ngilterenin yed-i istilasna geecei itikadnda bulunulmakta idi608. 3. 1. 6. Msr daresine Avrupa Mdahalesi Dnemi ve smail Paann Azledilmesi: Hidiv smailin azledilmesinin en nemli nedenlerinden biri, yapt harici istikrazlardr. Daha nce belirtildii gibi smail Paa, iktidara geldii zaman Selefi Sait Paa, on bir milyon yz altm bin liralk bir bor brakmt. smail Paann 1864 ylndan 1878 ylna kadar yapt harici istikrazlarn toplam 126.354.360 ngiliz Lirasn bulmutu. Ancak bu meblan drtte biri bile tahsil edilememitir609. Bu borlanmann asl sebebi, daha nce bahsedildii gibi Svey Kanaldr610. Ancak bunun dnda dier altyap almalarnn da maliyeti yksek olmutur. Demiryolu mesafesinin uzatlmas da dnemin nemli faaliyetlerindendir611. Demiryollarnn yapm iin Aziziye adyla bir kumpanya kurulmu ve bu kumpanyann demiryolu yapm imtiyazn almas iin Babli ile grmelerde bulunulmutur612. telgraf hatlarnn on kat bytlmesi, Nil zerinde 400 kpr yaplmas, Svey ve skenderiye Limanlarnda dzenlemeler, Kzldeniz ile Akdeniz sahillerindeki gemiciler iin aydnlatma hizmetinin getirilmesi ile Dayra el Saniyada 1873te eker fabrikas almas, gl bir ordu ve donanma oluturmak iin yaplan masraflar da Msr maliyesine ar yk getirmitir613.
BOA. Y. PRK. HR. 4-83, 1296. BOA. YEE. 76-3-1, 28-114-22, 1295. 609 Ehud R. Toledano, Social and Economic Change in The Long Nineteenth Century, The Cambridge History of Egypt, Vol. 2, Cambridge University Press, s. 265-271. 610 BOA. . MTZ. 05, 19-715, 23 Ra 1277. 611 BOA. . MTZ. 05 21-883,26 Ra 1288. Robert L. Tignor, Modernization and British Colonial Rule in Egypt 1882-1914, New Jersey Princeton University Press, 1966, s. 3-11. 612 BOA. . MTZ. 05, 19-779, 13 S. 1281. ayrca bkz. BOA. A. DVNS. MSR. MHM. d. No. 15, s. 51. 613 Burada zellikle Trablusgarptan skenderiyeye bir telgraf hatt ina edilmesinin gerekliinden ve yaplacak masrafdan u ekilde sz edilmektedir. Trablusgarbdan Bingazi ve Maltaya mmted olan telgraf hatlarnn bahren talk mahalde bulunmasndan dolay daima daima kaydrlarak bir takm
608 607

smail Paann israflar sadece lkesi iin yaptklarndan ibaret deildi. olu ve kznn evlilik trenleri ok byk masraflarla yaplmt. Avrupal artistler avular dolusu altn karlnda gelmilerdi614. Ayrca Hidiv, Avrupada gazetelere ok para harcamaktayd. nl yazarlar Msra davet ederek onlarn kendisini methetmelerini salamaktayd. Vergiler birka misli artrld halde para yetimiyordu. Tm bu harcamalar sonunda Msrda 1877de 9, 5 milyon liradan ibaret kalmtr. Yaplm borlarn faizi iin bu parann 7,5 milyonu ayrlmakta idi. 750. 000 lira da devlete verilmesi gereken vergi idi. Msrn idaresinde ancak 250. 000 lira kalmaktayd615. 1871de 6 senelik vergisini birden veren iftilere vergileri yar yarya indirilecei ilan olundu. Buna mukabele kanunu denmitir. Bunu yapmaktaki amalar toprak sahiplerinin gcnden yararlanarak devleti borlarndan kurtarmakt. Toprak vergisinden elde edilen gelir 1871 yl iin 5.15 milyon sterlindi. Yaplan projeye gre 31 milyon sterlin elde edilecekti. Bu da Avrupal alacakllarn borlarna karlk gelecekti616. Ancak bu proje sonusuz kalmtr. Hidiv smail, Svey Kanalnn yapmndan kaynaklanan borlar tamamen kapatmak iin yeniden borlanmtr. Sonuta Sve Kanal irketi ile Msr Hkmeti arasndaki bor sorunun halletmek iin III. Napolyonun araclna bavurulmutur. Bu tabii ki Msr Hkmeti iin kt sonulanmtr. Msr Hkmeti, borlarna karlk toprak verecekti stelik bu topraklarn l olduuna karar verilmesi zerine sz konusu topraklarn sulama sistemi ile ekilebilir hale getirilmesi kararlatrlmtr. Bylece tatl su kanal kazlm ve bu kanaln suyu Msra bir daha kanal irketi tarafndan satlmtr. Yine de smail Paa, Napolyonun honutluunu kazanabilmek iin bu karara kar kmamtr ve yeni projeleri yznden Avrupa bankalarna yeniden borlanmtr. Sulama kanallarn bytm ve topraklar iki kez rn alnr duruma getirmitir ki bu rnlerden biri pamuktu. Ancak maalesef Amerikada meydana gelen sivil sava yznden pamuk
tehirat ve masrafca dahi telefat zuhura gelmekde olduuna ve telgraflar ise asr- nfia ve slahiyenin ballarndan olarak taht- intizamda bulundurulmas lazm idgine mebni mesarifat- inaiyesi hazine-i celilemiz tesviye bulunmak zere Bingazi tarikiyle berren skenderiyeye bir hat tahdidi b irade-i seniyei hazret-i padiahi nafia nezaret-i celilerine bildirilmi. Bkz. BOA. A. MKT. MHM., 428-62, 1285. . 17. ayrca bkz. J. C. B. Richmond, Egypt 1798-1952, Her Advance Towards A Modern Identity, s. 74. ayrca bkz. Abbas Hilmi II, The Last Khedive of Egypt Memoirs of Abbas Hilmi II, s. 42. 614 Bu trenlerde Fransz dram, komedi ve vodvilleri temsil edilmitir. Dn alay, dn hediyeleri ve mcevheratyla sokaklardan geerken halk yollara dklm kalabaln alklar etraf inletmitir. Bkz. Charles Mismer, slam Dnyasndan Hatralar, stanbul, 1975, s. 130. 615 rtem Osmanl Devletinin Msr Yemen Hicaz Meselesi, s. 49. 616 Alexander Schlh, Egypt for The Egiptians The Socio-Political Crisis in Egypt 1878-1882, Published for The Middle East Centre St. Antonys College, Oxford, Ithaca Press, London, 1981, s. 43-46.

sat dmeye balam ve sava sona erdiinde pamuk fiyatlar derek reticiler zor durumda kalmlardr. Dardan yeni hayvanlar ithal edilmitir nk hayvan says da azalmt. Liman says artrlm, fener kuleleri yaplm ve yollar asfaltlanarak kprler ina edilmitir. Hammadde ihrac hzlandrlmtr617. Tm bu olumlu gelimeler ve smail Paann gayretleri Msrn mali buhrandan kurtulmasn salayamamtr. Aslnda Msr bu dnemde mali buhranla birlikte pek ok alanda kntye uramtr. Hidiviyet-i Msriye taahhdatn ifa edemez duruma geldiinde Msrda mtemekkin ve tahvilat- Msriyeyi hsl baz ecnebiler cemiyetler akd ederek kendi konsoloslarna arz- ahaneye karar vermilerdir ki konsoloslarn dahi adt- miriye ve hukuk-u milel ve muahedat- atikiyeye mugayir hareketleri sz konusu olmutur. Bunun zerine i alevlenerek konsoloslar dahi bir takm teebbsat- tahrine ibtida eylediler... zaten Msrda kendileri fakr ve zarurette kalmalarndan dolay duar- hiddet ve gazab olmu bir frka var idi ite bu hiddet ve gazap, kin ve adavete dnmtr. Bylece Msra gelmi olan ecnebiler kendilerini adeta bir millet- i hkime add etmekde olduklarndan hkmetin muamelat konsoloslarn hkm ve tesiri altnda kald. Ecnebiler Msrda tasarruf-u emlak eyledikleri halde hkmet kendilerinden zarardan baka bir ey grmez hale gelmitir. Tm bu olumsuzluklar smail Paa Babliye ileterek kendisinin saltanat- seniyenin hukuk-u hkmranisi hilafnda hibir niyet ve tasavvuru bulunmadn ifade etmi ve Bablinin desteini istemitir618. Bu srada 1875 ylndan itibaren smail Paa, Msr maliyesinin dengesini kaybettiini anlamtr ve elinde bulunan 176.602 adet Svey Kanal senedini satmaya ikna edilmitir. Bunu ilk nce Fransaya satmay teklif etmitir fakat i tepkilerden endie duyan Fransz Kabinesi, bu teklifi reddetmek zorunda kalmtr. Paa, bu defa ngiltereye dnerek ayn teklifte bulunmutur. ngiltere Babakan Disraeli, parlamento toplant halinde bulunmad iin sorumluluu zerine alarak Roschilt Bankas vastasyla bu senetleri 3.976.582 ngiliz Liras karlnda satn aldrmtr619. Disraelinin ngilterenin kontrolne vermek istedii hisseler nemlidir620.
617 618

Afaf Ltfi es-Seyid Marsot, A Short History of Modern Egypt, Canbridge University Press, s. 67. BOA. Y. EE. 127-27, 23 Z. 1295. 619 Reat Sagay, XIX. Ve XX. Yzyllarda Byk Devletlerin Yaylma Siyasetleri ve Milletleraras nemli Meseleler, stanbul, 1972, s. 28. ayrca bkz. Nicolae Jorga, Osmanl mparatorluu Tarihi, (ev. Nilfer Epeli), c. 5, stanbul, 2005, s. 427. 620 Afaf Ltfi, A Short History of Modern Egypt, s. 70.

Bu senetler ngiliz vapurlarndan zel bir Londraya gnderilmitir621. Sz konusu senetlerin ngiltere tarafndan satn alnmas Msrn vapur ile Osmanl Devletinin elinden kmasnn ilk safhasdr. Bu duruma ne Babli ne de ngilterenin geleneksel rakibi olan Fransa itiraz etmiti. nk ngiltere, Fransay Almanyaya, Babliyi Rusyaya kar desteklemiti. smail Paa, alacakllara Msrn mali gcn gstermek iin Msrn maliyesini ve borlarn tetkik ettirmek zere ngiltereden bir heyetin gnderilmesini istemitir. Bunun iin ngiltere, Msra Stephen Cavein bakanlnda bir heyet gndermitir (Eyll 1875)622. Nubar Paa bunu nlemeye alt ve Rusya ile Almanya Bakonsoloslarna mracaat ederek hkmetleri tarafndan Hidive yardm edilmesini istedi. Fakat Hidiv bu yardm reddetti. Hatta bu sebeple Nubar dlad. Bylece smail Paa hkmetinin en etkin adamlarndan biri olan Nubar Paa, 1876da istifa ederek Msrdan ayrlmak zorunda kalmtr. Ancak bu kez ngiltere ile ibirliine girimitir623. smailin amac, bu heyetin raporuna dayanarak yeni istikrazlar yapma imknn elde etmekti. Ancak heyetin hazrlad rapor smailin dndklerinin tersine bir mahiyet arz etmekteydi. Hidiv bunu kabul etmedi, meselenin bir de Franszlar tarafndan aratrlmasn istedi. Fransa, Msy Villet adnda birini Msra gnderdi. Buna karlk ngiltere Cavein raporunu Mavi Kitapta neretti. Bunun zerine, Msrn mali senet ve tahvilleri kymetlerini yitirmi oldu. Hidiv, 2 Mays 1876da Fransz, ngiliz ve talyan olmak zere komiserden oluan Duyun- Umumiye Sand tekiline karar verdi. Bu komisyon 1854 ve 1871 senelerine ait borlarn faizlerinin denmesi iin Msr vergisinin tamamen alacakl devletlere denmesini kararlatrmtr. Buna ramen mali buhran devam etmekteydi624. Yabanc mdahalesine kar ilk honutsuzluklar bu tedbirlerden kaynaklanmtr. Bu sralarda Osmanl Devletinin mali iflasnn da bu duruma katks olmutur. yle ki 15 Ekim 1874te Times Gazetesi stanbuldan varid olan u telgraf neretmiti: Babli gelecek Ocaktan itibaren be y1 sresince umumi bor senetlerinin faizinin bir yarm nakden dier yarm ise yzde be faiziyle senetler
621 622

Ahmet Ltfi Efendi, Ltfi Tarihi, c. XV, s. 38. Hunter, Egypt Under The Kheidives, s. 181. 623 Sabry, Nubar Paa, MEB. A., c. 9, s. 339. 624 BOA. . MTZ. 05, 21-940, 10 . 1294.

olarak deyecektir. Buna gre Osmanl Hkmeti, iflasn resmen ilan etmi oluyordu. Bunun zerine alacakllar smail Paann da iflasn ilan edeceinden endie duymaya baladlar625. Ayrca Osmanl mparatorluunda Kanun-i Esasinin ilan Msr mali buhranna bir baka adan olumsuz tesir etmitir. Mteebbisler Msrdan kap Osmanl Devletinin dier vilayetlerine g etmeye balamlardr626. smail Paa, maliyesinin durumunu dzeltmek iin ok aba sarf etmekteydi. Ancak yukarda bahsedildii zere Nubar Paann ngiltere ile ibirlii neticesinde yaplan basklar sonucu Hidiv smail, 18 Kasm 1876da biri ngiliz (Rivers Wilson) dieri Fransz (De Biligniere) iki umumi mfettilik memuriyeti ihdas etti. Biri hazinenin hesabn, dieri Msr varidatn tetkik vazifelerini yapacaklard627. Bunlar, Msrn i ilerine karmalar nedeniyle Hidiv ile anlamazla dtler. Nihayet Fransa ve ngilterenin istei zerine 25 Ocak 1878de Hidiv, mfettiler ve Duyun-u Umumiye komiserleri de dhil olmak zere bir Tahkikat Komisyonu tekil edildi. Bylece Msr maliyesi Avrupa sermayesinin srekli denetimi altna girmitir628. Komisyonun yapt incelemeler sonucunda on milyon liraya yakn bir ak bulunduu ortaya karlarak Hidiv, bundan sorumlu tutuldu ve kendine has emlak ve akarlarn hkmete terkine lzum grld. Hidiv, bu kmazdan kurtulmak iin Nubar Paay Karma Kabine kurmakla grevlendirdi (28 Austos 1878). te ngiltere ve Fransann mdahaleleri sonucu Nubar Paa bakanlnda teekkl edilen karma kabinede Maliye Nezareti ngiliz R. Wilsona, alma Nezareti de Fransz De Blingierese verildi. Fakat yeni kabinenin icratndan zarar gren zabitler ayaklandlar (18 ubat 1879)629. Zira Avrupallarn Msr smrmeye balamas btn halk tabakalarnda honutsuzluk yaratmtr. Avrupallar alacaklarn detmek konusunda masraflarn ksmak yoluna girerek yerli memurlar ve subaylarn kadrolarn ellerinden almaktaydlar. te bu nedenlerle ayaklanma kmtr630. Sz konusu zabitler arasnda daha sonra ska isminden sz edilecek olan Arabi Paa da bulunmaktadr ve siyasi tahriklerine bu hadise
625

BOA. Y.A. HUS. 168-73, 1298. 11. 14. Altunda, smail Paa, MEB. A., c. V-II, s. 1117. ayrca bkz. Robert Hunter, Egypt Under the Kheidives 1805-1879, From Household Governmentto Modern Burocracy, University of Pittshburgh Press, s. 179-226. 626 BOA. YEE. 70-13, 1293 Z. 9. 627 BOA. Y. A. RES. 161-26, 1296 6. 7. 628 BOA. MV. 1-31, 1302 R. 25. Rosa Luxemburg, Sermaye Birikimi, (ev. Tayfun Ertan), stanbul, 1986, s. 320-342. 629 Afaf Ltfi, A Short History of Modern Egypt, s. 68. Ayrca bkz. Justin McCarthy, Osmanlya Veda mparatorluk kerken Osmanl Halklar, stanbul, 2006, s. 48. 630 Karal, Osmanl Tarihi, c. VIII, s. 88.

ile balamtr631. Bu ayaklanma nedeniyle Hidiv, yerini muhafaza etmek dncesiyle Nubar Paay azlederek olu Tevfik Paann bakanlnda yeni kabineyi tekil etti632. Wilson ve Blingieres yeni kabinede kaldlar. stelik ngiltere ve Fransa, Hidivin kabine toplantlarnda hazr bulunmamas ve yabanc nazrlarn veto hakkna sahip olmalar ve nazrlarn tayininde oylarna bavurulmasn talep ettiler. Hidiv, devletin ileri gelenlerinden mrekkep bir meclis toplayp bundan byle Msrn yabanc vesayetine muhta olmadn beyan etti. 7 ubat 1879da yabanc Nazrlara yol vererek erif Paann bakanlnda Msrllardan bir hkmet tekil etti ve bor taksitlerinin dorudan doruya alacakllara deneceini bildirdi. Hidivin bu hareketine Fransa ile ngiltere hatta Almanya, Avusturya ve Rusya iddetle itiraz ettiler633. 22 Nisanda Hidiv, birletirilmi borlarn faizini % 7den % 6ya indirilmesine dair bir kararname kard. Bununla Hidiv, kendi hkmetlerine bavurmadan yabanc alacakllarn hukukuna dokunmakla karma mahkemelerin kanununa muhalefette bulunmu oldu. Bunun zerine, Avrupa byk lkeleri ie mdahale ederek Hidiv nezdinde protestoda bulundular. Almanyann Kahire Konsolosu (18 Mays 1879), Avusturya-Macaristan Konsolosu (19 Mays), ngiltere Konsolosu (7 Haziran), Fransa Konsolosu (11 Haziran), Rusya Konsolosu (12 Haziran) ve talya Konsolosu (15 Haziran)da protestolarn Hidive takdim ettiler634. Ancak Hidiv, kararlarnda srar etmi ve bu devletleri tatmin edici bir are olabilir dncesiyle yerli ve yabanc yelerden oluan bir uray Devleti kurmu olmasna ramen tehlikeyi gidermeyi baaramamtr. Ayrca Msrda bulunan yabanclar vergi demedikleri iin bir sre sonra ar vergiler altnda ezilen Msrl iftilere tefecilik yoluyla bor verir hale gelmiler bu da lkenin kt duruma dmesinin nemli sebeplerinden birini tekil etmitir635.

631

BOA. Y. PRK. MK. 1-63, 1299. B. 16. Ayrca bkz. rtem Osmanl Devletinin Msr Yemen Hicaz Meselesi, s. 53. 632 BOA. Y. EE. 116-24, 1296. Altunda, smail Paa, MEB. A., c. V, s. 1117. ayrca bkz. Sabry, Nubar Paa, MEB. A., c. 9, s. 339. 633 rtem Osmanl Devletinin Msr Yemen Hicaz Meselesi, s. 53, ayrca bkz. Yusuf H. Bayur, Trk nklab Tarihi, c. I, Ankara, 1983, s. 13. 634 BOA. . MTZ. 05, 22-951, 02 C. 296. 635 Afaf Ltfi, A Short History of Modern Egypt, s. 71.

Hidiv smailin son gnlerinde idaresizlii iyice ortaya kmtr ki yukarda belirtildii zere iki ay iinde kabine deitirmitir. stelik erif Paann kabinesini mteakip milliyetilik akmna kaplm ve Avrupa ile yapt taahhtlere uymamtr. En nemlisi Hidivin Avrupal memurlar grevlerinden alarak Wilson ve De Blingieresin mali layihasna kar kard yeni bir mali layiha, kendisi ile ngiltere ve Fransa arasnda ilikilerin bozulmasna yol amtr. Sadrazam Hayrettin Paa, Fransann stanbul elisine Osmanl Hkmetinin Hidivi azletmek niyetinde olduklarn bildirmitir636. Buna cevap olarak Fransa Hariciye Nezareti, Sadrazama teekkr ederek Fransa ve ngiltere tarafndan Hidive verilmi olan mterek tebligatn neticesini beklemekte olduklarn aklamtr637. ngiltere ve Fransann Hidive vermi olduklar notada Paann, taahhtlerini iltizam eylemesini aksi halde Msrda olan menfaatlerinin muhafazas ve memlekette iyi bir idare tekili iin mnasip grecekleri tedbirlerin icrsnda hareket serbestliini muhafaza eyleyeceklerini bildirdiler. Bu nota ngiltere ve Fransann stanbul sefirleri tarafndan resmen Babliye tebli edilmitir638. 19 Haziran 1879 tarihinde Fransa ve ngilterenin Msr Konsoloslar, devletlerinden aldklar talimat zerine Hidivin istifa etmesini ve olu Tevfik Paann idareyi ele almasn ayrca smailin Msrdan kmasn resmen bildirmilerdir639. Bu istekleri yerine getirmedii takdirde, iki devlet stanbula mracaat etmek zorunda kalacaklarn ve kendisine verilmi olan imtiyaz ve zellikle Msr veraset sisteminin kaldrlabileceini bildirmilerdir. Hidiv, bu teebbs zerine yirmi drt saat mhlet istemitir640. smail Paa aresiz kalarak Babliye telgrafla durumu bildirmi ve Hidiviyet-i Msriyenin Saltanat- Seniyeye tabiiyetle mftehir olduu ve nail oldu fermn- Zinlar Devlet-i Aliye taraf- erefinden Msra ita buyurulmu olduu cihetle dvel-i ecnebiyenin asla Msrn umur-u dahiliyesine mdahaleye haklar olmadndan imdi Fransa ve ngiltere Devletleri tarafndan tebli olunan fera meselesi teadi add olunarak bunun hukuk-u mukaddese-i hkmrani-i hazret-i mlukanenin muhafazasnda
636 637

BOA. Y. EE. 80-35, 1296. BOA. Y. EE. 116-25, 1296. 638 BOA. Y EE. 116-42, 05 B. 1296. 639 BOA. Y. PRK. A. 2-50,1296 . 19. ayrca bu teklifi ieren telgraflarn tercmesi iin bkz. BOA. Y. A. HUS. 161-51, 1296 6. 29, BOA. Y. A. HUS. 9-4, 1296, 6. 29. 640 BOA. Y. PRK. A. 2-50,1296 . 19.

Msrn ulema ve eraf ve ayan ve resa-i ruhaniye ve memuriyet-i mlkiye ve mera-i askeriyesi yekdil ve yek vcud olarak mttefik olub metbu-u mefhumlar olan saltanat- seniye bu misll teadiyat kabul buyurmayaca itimadnda bulunduklar mealinde zt- hazret-i hilafet penahiye bir arz- mahzur- umumi imza etmi olduklar cmleleri ile Padiahn ngiltere ile Fransann bu teklifini reddetmesini arz etmitir641. ngiltere ve Fransann Babliye mracaat etmesi zerine meseleyi grmek iin Mabeyn-i Hmayunda Meclis-i Mahsus toplanmtr. Sz konusu notann sureti ile smailin davranlar grldkten sonra Hidivin azline karar verilmitir642. Sultan Abdlhamitin amac, smail Paaya verilmi olan imtiyazlarn zellikle de veraset imtiyaznn 1841 Fermanna gre uygulanmasn salamakt. Buna gre Halim Paa, Hanedann en byk yesi olarak valilie getirilecekti. Daha nce belirtildii gibi, Sultan Abdlhamit, Hidiv smailin Babliden kopard imtiyazlar nedeniyle onu hi sevmiyordu. Bunun dnda smail Paann Babli aleyhinde faaliyetlerde bulunduunu bilmekteydi. 1878 tarihinde Suriye Valisi Ahmet Hamdi Beyin Padiaha gnderdii bir arizada Hidivin bu blgelerde Osmanl Devleti aleyhinde faaliyetlerinden bahsedilmekte ve smailin desteiyle kan gazetelerin bu blge halkna datlmakta olduu bildirilmitir643. Ayrca Hidivin, Yemen ve Suriye Vilayetlerinin Msra ilhak iin teebbslerde bulunduuna dair Sultan Abdlhamite bir jurnal verilmiti644. Padiah, bunun nn almak iin Sadrazam Saffet Paann Suriye ve Vilayetlerinde yaknda bir fenalk zuhuru ihtimal olduundan btn tehdidin nnn alnmas ary- katiye-i hazret-i ehinahi efendimiz celilinden olmakla hususu mezkrda nazar- ehemmiyetle baklmayub da tehdit eyledii halde mesuliyet-i taraf- fehimanelerine aid omak zere arz etmekliim irade ve ferman buyululmu olmala ol bbda emr-u ferman hazret-i men lehl-emr efendimizindir eklindeki uyar ve teklifi zerine Midhat Paay Suriye Valiliine getirmitir(10 Aralk 1878)645.

641

BOA. Y. EE. 116-36, 1296. smail Paann bu telgrafna Mabeynden cevap olarak ilk bata Hidiviyetten istifasnn kabul Babliye ait olup red ve kabul Padiahn yetkisinde olduundan devletlerin tehdit ve tazyike hak ve salahiyetleri olmad ve bu hususta Fransa ve ngiltere ile muhaberede bulunduu ve konsoloslara da bu surette tebligatta bulunulmas iletilmitir. Bkz. BOA. Y. EE. 116-26, 03 B. 1296. 642 BOA. . MTZ. 05, 22-956, 04 B. 1296. Ayrca bkz. BOA. Y. A. HUS. 161-1, 1296. 5. 3. 643 Zekeriya Kurun, Yol Ayrmnda Arap-Trk likileri, stanbul, 1992, s. 21. 644 BOA. HR. SYS. 25-32, 1878. 645 BOA. YEE. 43-35-2, 18. 127-498, 1295. BOA. Y. A. HUS. 1295 11. 6, 9-1, A-1. Bilal imir, Fransz Belgelerine Gre Midhat Paann Sonu, Ankara, 1970, s. 12.

Btn bu nedenlerle Sultan Abdlhamit, 26 Haziran 1879 tarihinde smail Paay azl ve yerine olu Mehmet Tevfik Paay tayin etmitir646. Abdlhamit, yukarda belirtildii gibi, Halim Paay Tevfikin yerine getirmek istedi ise de Avrupa Devletlerinin itirazlar sonucu bu fikrinden vazgemitir. smail Paann azli karar Babli tarafndan byk Avrupa devletleri nezdinde bulunan Osmanl Devletinin sefirleri ile vilayetler ve bamsz idare olunan mutasarrflklara bildirilmitir. Sonu olarak Kavalal ailesi mensubu valilerden azledilen ilk vali smail Paa olmutur ve Paann azli bir bakma, Padiah tarafndan Avrupallara Msr idaresine en yksek dzeyde mdahale etme imknnn verilmi olmas demektir. 3. 1. 7. smail Paann Srgne Gnderilmesi: smail Paa ile Babli arasndaki ilikilerin smailin Msr Hidivliinden azliyle sona ermemi olmas dikkat ekicidir. smail Paa, Msr Hidivliinden azlini bildiren Sadaretin telgrafna cevap olarak, Padiaha stanbulda kalmak isteini bildirmitir. Ayrca yeni Hidiv Tevfik Paa da babasnn stanbulda ikamet etmesini istemektedir. Padiah, gerek smail Paann gerek evlat ve ailesinin stanbula gelmelerini kesinlikle reddetmi stelik smail Paann Msra ya da Memalik-i ahanenin baka bir mahalline gelmesine msaade edilmeyeceini kararlatrmtr. Ancak Hidiv, slam lkelerinden birinde ikamet etmek isterse Cezayirde ya da Hindistanda oturabilecei kendisine iletilmitir647. Bu kararda elbette ngiltere ve Fransa Devletlerinin etkisi byktr. nk ngiliz ve Fransz konsoloslar, eski Hidivin Msra girmesinin engellenmesi garanti edilmedii takdirde, isyan hareketleri ve ilan- istiklal tazmin eyleyeceinden kendilerinin, Babli tarafndan verilmi olan karara muvafakat edemeyeceklerini bildirmilerdir648. Bunun zerine smail Paa ile beraberindeki ailesi ve maiyeti, denizde bir ay sreyle dolatktan sonra talyaya snm orada Kral tarafndan kendisine Napoli yaknlarnda bulunan Lo Favorita isimli bir villa verilmitir.

646

BOA. Y. EE. 116-44, 1296. Ayrca Tevfik Paann Hidiviyet makamna gelmesinin efkar- umuminin ve ordunun arzusu bulunduu ifade edilmitir. Bkz. BOA. Y. EE. 116-43, 1296. Abbas Hilmi II, The Last Khedive of Egypt Memoirs of Abbas Hilmi II, s. 43. 647 BOA. Y. EE. 42-262, 1296. 648 BOA. Y. PRK. A. 2-50,1296 . 19.

smail Paa, stanbulda ya da Osmanl lkesinin herhangi bir vilayetine kabul iin Sultan Abdlhamite pek ok istirham nameler yollamtr. smail Paa, gurbette alt seneyi geirdikten sonra Padiaha takdim ettii bir istirham namesinde, Msrda gerekletirdii reformlar hatrlatm ve Msrn imar ve refah esbabnn tanzimi ile memleketin imar olan maarif ve sanayi ve iftiliinin tamimi ve intiar ve yol ve kpr ve su kanallarn almas ve Sudan fthat ile yedi sekiz milyon raddesinde bulunan Msr tebaalarna ilhak ile on milyonu akn Sudan Mslman ahalisinin Hazreti Mlkdarlarna ilhak Bahr-i Muhit-i Hindiden Kap Gordofa ve Sudan ierisinden hatt- istiva (ekvator)ya kadar... beldelerin Osmanl topraklarna ilave edildiini yazmtr. Sultan Abdlhamitin fikrini deitirmemesi zerine smail, Hicaz yoluyla Msra geri dnmeyi planlamtr. Ancak Babli, Msr eski Arbiye Nazr Ratib Paay davet ederek, smail Paann Memelik-i ahanenin herhangi bir noktasnda ikametine msaade edilmeyeceini bunun bir takm dedikodular nlemek arzusundan kaynaklandn bildirmitir649. smail Paa srgnde on yla yakn bir sre geirdikten sonra olu Hasan Paann verdii sadakat teminat zerine, Padiah tarafndan kendisine stanbulda ikamet etme izni verilmitir (1888)650. Paa, Boazii sahilinde ve kendine ait olan Emirgan Kknde ikamet etmitir. Kendisine Msr Hkmetinin verdii tekaut maandan baka Sultan Abdlhamit de yksek bir maa tahsis etmitir. Ayrca Abdlhamitin Onu huzuruna yzne bakmakszn kabul ettii rivayet olunur. Zira Abdlhamite gre smailin bamszlk hrs yznden Msr, ngilizlerin eline gemitir. smail Paa, lmnden iki yl kadar nce Hidiv Abbas Hilmi Paadan son gnlerini geirmek zere Msra gelmek iin izin istemitir. Fakat Heyet-i Nuzzar, ngiliz Konsolosun telkiniyle bu istei reddetmitir. smail, olu Fuat Paa vastasyla tekrar isteini arz etmi fakat bu defa bizzat Hidiv bakanlnda toplanan Heyet-i Nuzzar tarafndan bu istek tekrar reddedilmitir651. smail Paa, 2 Mart 1895te lmtr. Paann vasiyetine gre Sultan Abdlhamit, Onun Msra gnderilmesine muvafakat etmitir652.
649 650

BOA. Y. A. HUS. 163-48, 1297-2-1. Tahsin Paa, Yldz Hatralar, s. 148. 651 Uarol, Gazi Ahmet Muhtar Paa, s. 217-218. 652 Sinafiri, Osmanl-Msr likileri, s. 118-120.

3. 2. Tevfik Paann Msr Hidivi Olmas: Babli, smail Paann Msr Hidivliinden azledildiini Avrupa

Hkmetlerine gnderdii telgraf ile bildirmitir. Bunun yannda zarar grlm olan 1873 fermannn fesh ile 1841 tarihinde Mehmet Ali Paaya verilmi olan imtiyaz ferman hkmlerine geri dnmek istediini de belirtmitir. Buna gre Halim Paann Mehmet Ali Paa hanedannn en by olmas sebebiyle Hidivliin kendisine tevcihi gerekmekteydi653. Ancak byk devletler bunu kabul etmemilerdir. Bylece 7 Austos 1879 (19 aban 1296) tarihinde sadr olan fermanla Msr Hidivlii Muhammet Tevfik Paaya tevcih olunmutur654. Tevfik Paa, smail Paann byk olu olup Msrda tahsil grmtr. Siyasi hayatna on dokuz yanda Meclisl-Hususi Bakan olarak balamtr655. Tevfik Paa iyi niyetli olmakla beraber halk arasnda prestij sahibi deildi. Etki altnda kalmaya meyilli idi. Bu nedenle de aada bahsedilecei zere ngiltere ve Fransa Konsoloslarnn gayri resmi vesayetleri altna girmitir656. Tevfik Paa Hidiv olduunda, az nce sylendii gibi, Babli tarafndan 1873 Fermannn baz hkmleri zerinde deiiklie gidilmitir. Bu hususlar unlardr; Msrn btn varidat Padiahn adyla tahsil olunur, Msrn iileri hakknda yabanclarla yaplacak mukaveleler Hidiv tarafndan ilan olunmadan nce Babliye takdim olunacaktr, Hidiv, mali ilerinde tasarruf hakkna sahip olmakla beraber bundan byle istikraz akdine hibir suretle mezun olmayacak ve bugnk mali vaziyetinin tesviyesine mnhasr olmak zere alacakllarn veyahut resmen tannm vekillerinin muvafakat ile istikraz akdine mezun olacaktr, Msra verilen imtiyazlarn Osmanl Devletinin doal haklarnn bir blm olmasna nazaran mezkr imtiyazlarn cmlesinin veyahut bazsnn ve Msr arazisinin hibir parasnn hibir sebep ve vesile ile bakasna terki caiz olmayacaktr, Msr Eyaletinin hengm- sulhta dahili

653

Halim Paa, Mehmet Ali Paann en kk olu idi. Fransada Harp Kurmay mektebinde okudu. Hidiv smail zamannda Fransa Konsolosunun himayesi altnda Msr terke mecbur brakld. Bkz. Halim Paa, TA., c. XVIII, Ankara, 1970, s. 390. 654 BOA. A. DVNS. MSR. MHM. d. No. 15, s. 84. ayrca bkz. BOA. Y. PRK. TKM. 2-42, 1296 C. 12. 655 Abbas Hilmi, The Last Kheidive, s. 45. ayrca bkz. J. H. Kramers, O. F. Kprl, Tevfik Paa, MEB. A., c. XII-II, stanbul, 1988, s. 213. 656 rtem, Osmanl Devletinin Msr Yemen Hicaz Meselesi, s. 57.

emniyetinin salanmasnda asker kafi olacandan, bundan ziyade asker celb ve cem edilmemesi ve fakat Msrn kara ve deniz gc dahi Devlet-i Aliye iin mrettep olmasyla, Devlet-i Aliyenin savaa girdii zaman asker tensip olunacak suretle artrlabilecektir657. Ayrca Msr Hidivi, yabanclarla mali mukaveleler ve saire akdedebilmesi iin arta riayet etmelidir. Bunlar; 1. Akd ve tecdit olunacak mukavelenamenin Devlet-i Aliyenin siyasi muahedelerine dokunur ahkm havi olmamas 2. Saltanat- Seniyenin Msr zerinde olan metbuluk hukukuna halel getirmeyecek surette olmas 3. Akd olunacak mukavelenamenin ilanndan evvel Babliye takdim olunmasdr. Bu hkmlerin 1873 Fermanna muhalif olduu aktr. nk mezkr fermanda istikraz ile yabanc lkelerle mukavele akdi salahiyeti ve ordu miktarnn tahdit edilmemesine dair msaade verilmiti658. Ferman, yukardaki kaytlarla sdar edildikten sonra, Mabeyn Bakatibi Ali Fuat Bey tarafndan Msra gtrlm, 14 Austos 1879/26 aban 1296 tarihinde, yani Tevfik Paann Valilii zerinden iki ay gemesinden sonra Kahire Kalesinde okunmutur. ngiltere ve Fransann itiraz etmesi zerine Tevfik, adet olunduu zere Valilik Fermann almak iin stanbula gelememitir ki iki devlete gre, yeni Hidivin stanbula gelmesi Msr hazinesine byk meblalara mal olacaktr. Tabii ki Tevfik Paa, ngiltere ve Fransann isteine muhalefette bulunamazd. Zira O, bu iki devletin babasnn azli ile kendisinin de Hidivlie getirilmesinde byk rol olduunu bilmekteydi. Ayrca Sultan Abdlhamitin, Msra verilmi olan 1873 Fermannn kaldrlmas iin bir takm teebbslerde bulunmas zerine, yeni Hidiv Avrupallara, zellikle ngiltereye dayanmtr. Bilindii gibi Abdlhamit, Prens Halim Paann Msr Valiliine getirilmesinden yana idi. stanbuldaki ngiltere Sefiri Dufferine, Halim Paann Mehmet Ali Paa familyasnn en by olmas sebebiyle Msr Hidivliinin kendisine

657 658

BOA. Y. EE., 122-10-10, 39-121-2536, 1290. BOA. Y. A. HUS. 161-69, 1296. 7. 24.

ait olmas gerektiini, Tevfik Paann Valilie atanmasnn slami geleneklere aykr olduunu aklamt659. Halim Paa, Tevfik Paann Msr Hidivliine atanmas zerine Avrupaya gitmi ve Hidivlik verasetinden dolay hakkn arama giriimlerinde bulunmutur. Daha nce bahsedildii zere Halim Paann Hidivlie gelme teebbsleri, smail Paann dneminde balamtr. Msrda verasetle ilgili ferman feshettirmek amacyla Osmanl Saraynda eitli yollar aramaktayd. Ayrca Halim Paa, Padiaha takdim ettii 13 Temmuz 1879 tarihli bir arizada, smail Paaya verilmi olan imtiyazlarn feshi ile kendisinin Tevfik Paann yerine Msr Hidivliine atanmasn istemitir bunun dnda Padiaha, Msra verilmi olan imtiyazlarn feshedilmesi halinde 1841 Fermanna avdet edilmesi ynnde alacan taahht etmitir. Zaten yukarda belirtildii gibi Sultan Abdlhamit de bunu istemekteydi660. Fakat Avrupann byk devletleri, imtiyazlarn ibkasn istiyorlard. Buna ramen Halim Paa, hibir zaman mitsizlie kaplmayarak veraset hakknn peini brakmamtr. leride grlecei zere Paa ile kz kardei Zeynep Hanmn veraset hakkn elde etme teebbsleri Msr yava yava ngiliz nfuzu altna srkleyecektir661. 3. 3. Arabi Paa Meselesi ve Msrda Milliyetilik Hareketleri: Msrda milliyeti sylemler ilk olarak brahim Paa zamannda balam ancak onun hkimiyeti ksa srdnden bu konuda ilk hareketlerin Sait Paa dneminde olduu kabul edilmektedir. Zira bilindii gibi Sait Paa, Msrda Avrupa etkisine kar idi ve kendini Msrl kabul etmekteydi. Hatta Sait Paa, ailesi ve ordu subaylarnn hazr bulunduklar, olu Tosunun snnet dn vesilesiyle dzenlenmi olan trende yapt konumada, gerek sivil idarede, gerek orduda yksek mevkilere Msrllarn getireceini vaat etmiti. Bu trende, Sa kolaas Ahmet Arabi de bulunmaktayd662.

659 660

BOA. Y. EE. 84-16, 1296. BOA. Y. PRK. KOM. 4-39, 1301 R. 2. 661 Sinafiri, Osmanl-Msr likileri, s. 124. 662 Arabi Paa, Zekazik yerlilerindendi. Hicri 1271de Msr ordusuna girmi blk eminliliinden terfi ederek kaymakamlk rtbesine nail olmutu. Sonra istifa ederek Camilezher mderrislerinden ders alm, Seyit Ahmet Bedevi Tarikatna katlm ve eyhlik derecesine ykselmitir. Daha sonra Miralaylk rtbesinde yeniden askeriyeye girmitir. Bkz. rtem, Osmanl Devletinin Msr Yemen Hicaz Meselesi, s. 58. Hem smail hem de Tevfik Paann yaverliklerinde bulunmutur. 1881-82 yllarnda Hidive kar

Valinin bu trl aklamalar Arabi ve dier subaylarda da vatanperverlik duygular uyandrmtr663. Ancak smail Paa vali olunca Sait Paann vaat ettiklerinin tam tersi oldu. Zira smail Paa, Msr bir Avrupa lkesi haline getirmeyi istemekteydi ve bunun iin yabanc memurlara grev verdii gibi Trk ve erkezleri de orduda yksek mevkilere getirmiti. Bu nedenle gerek orduda gerek kamuoyunda honutsuzluk yaygnlamt. Ayrca 1871 ylnda Msra gelen Cemaleddin Efgani664, zgrlk ve demokrasi fikirleriyle Msrllarn bu anlamda harekete gemesinde etkili bir rol oynam ve devrimci bir zmrenin olumasn salamtr665. Efgani, etrafnda toplanan zmre vastasyla, halk arasnda bu yeni fikirlerini yaymaya balad ve Msr Msrllarndr sloganyla Vatan Partisini kurdu (1879). Bu partinin, Arabi Paa devrimine byk etkisi olmutur. Ayrca skenderiyede de Msrl-Feth (Gen Msr) adnda bir Cemiyet kurulmu ve zgrl savunmak amacyla kendi ismini tayan bir gazete neretmitir666. Bylece balayan milliyeti hareketler, smail Paann Hidivliinin son gnlerinde (ubat 1879) Nubar Paa Kabinesinin istifasna yol aan subaylarn nmayii Arabi taraftarlarnca rnek alnacaktr667. Anlalaca zere Tevfik Paa Hidiv olduu zaman, Msrn i durumu son derece kark idi. zellikle bu dnemde kart grl guruplarn faaliyetleri olduka youndur. Bu guruplar, anayasal dzen isteyen paalarn idaresinde idiler. Paalar ise kendi haklarn koruyacak kadar liberalizm istiyor ve hidivin yetkilerini snrlamak iin alyorlard. Bunun dnda baka bir muhalif gurup daha vard ki bunlar gen aydnlardan olumaktayd. Bunlar genelde gerek hkmdarn gerekse zengin toprak sahiplerinin otokrasisini snrlamak istiyorlard. ou ifti kkenli ailelerden geliyordu ve bu iten nemli karlar yoktu. Dier bir kart gurup ise tamamen farkl sebeplerle
milliyeti hareketini liderliini yapmtr. Bkz. Mansel, Sultanlarn htiam, s. 44. Arabi Paa hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Blunt, Secret History, s. 481. 663 Schlh, Egypt fort he Egyptians The Socio-Political Crisis in Egypt 1878-1882, s. 105-115. 664 Aslen ranl olan el-afgani,, slam ile modernlemenin bir arada olabileceini reten, fevkalade etkili bir Mslman dnrdr. Srasyla Afganistan, Msr, ran ve Osmanl mparatorluu hkmdarlarna danmanlk yapmtr. Bkz. Mansel, Sultanlarn htiam, s. 44. 665 Gler, Arap Milliyetilii, s. 23. ayrca bkz. Afaf Ltfi, A Short History of Modern Egypt, s. 71. 666 Schlh, Egypt fort he Egyptians The Socio-Political Crisis in Egypt 1878-1882, s. 105-115. 667 Thomas Mayer, The Changing Past Egyptian Historiography of the Urabi Revolt, 1881-1983, University Pres of Florida, Gainesville, s. 5. Ayrca bkz. Hunter, Egypt Under The Kheidives 1805-1879 From Household Government to Modern Burocracy, s. 192.

harekete gemi olan ve ordudan olan kiilerdi. Bunlardan sadece drd Msrl albaylard, dierleri ise Trk ve erkes kkenli ordu mensuplaryd. Bu Msrllar Sait Paa dneminde albay olmulard668. Bu muhalefetin ihtilal hareketlerinden ileride bahsedeceiz. Bu muhalefet dnda Hidivi skntya dren dier bir konu ise ngiltere ve Fransa Devletlerinin mdahalesi neticesinde i bana gelmi olmasyd. Yukarda deinildii zere Sultan Abdlhamit, Tevfik Paay deil Halim Paay Msr Hidivliine getirmek istediinden hidivlik fermann karmay epeyce geciktirdi. Bu duruma karn Hidiv, ngiliz ve Fransz konsoloslarn tavsiye ve telkinlerine uyarak Msr idare etmeye kalkt. Msr mali buhrannn nedenlerini ortadan kaldrmak iin smail Paa tarafndan neredilmi bulunan 22 Nisan 1879 kararnamesi ilga ile tekrar ngiliz ve Fransz mali kontrol balatlm oldu669. Bylece Hidivin talebi ve Fransann teklifi zerine 1880 balarnda oluturulmu bulunan Uluslararas Tasfiye Komisyonunun dzenledii plan kabul edildi670. Buna gre mukabele kanunu lavedilerek, peinen alnm bulunan be senelik vergilerin iadesi kararlatrld ve birok memur ve subay masraflarn kslmas amacyla aa alnd671. Bu tedbirlerden rahatsz olan ayan snf ile aa alnan subaylar, durumdan ikayeti bulunan halkn saflarna getiler. te bu dnemde, Napoleonun Msr istila ettii srada ortay atm olduu Msr Msrllarndr prensibi halk ve subaylar tarafndan idrak edilmeye balanmtr. Bu prensip etrafnda toplananlara ise Vataniler denilmitir672. Arabi Paa meselesinin ortaya knn asl sebebi, bu srada Harbiye Nazr bulunan erkez Osman Rfk Paa olmutur. Osman Rfk, hemerilerini tuttuu gibi Msrl askerlere kar dmanlk beslemekteydi. Bu yzden Onun, subaylarn terfisine dair kard kanun, orduda kaynamaya sebep olmutur673. Sz konusu kanunu
668 669

Afaf Ltfi, A Short History of Madern Egypt, s. 72. Afaf Ltfi, A Short History of Madern Egypt, s. 70. 670 BOA. A. DVN. MSR. MHM. d. No. 15, s. 85. 671 Karal, Osmanl Tarihi, c. VIII, s. 90. 672 Karal, Osmanl Tarihi, c. VII, s. 91. 673 Afaf Ltfi, A Short History of Madern Egypt, s. 72.

protesto etmek amacyla, birinci alayn Miralay Ali Fehmi, drdnc alayn Miralay Ahmet Arabi ve Sudan Miralay Abdl Hilmi Beyler tarafndan bir istidaname dzenlenerek Harbiye Nazr Rfk Paaya takdim edilmitir (15 Ocak 1881). Paa, bu istidanameyi Heyet-i Nzzara yollam ve buradan Cihadiye Nezaretine havle edilmitir. Bunun zerine Miralaylar, Cihadiye Nazr tarafndan arlp tevkif edilmilerdir674. Buna karlk subaylar, Cihadiye Divnna hcum ile kendilerini kurtarmlar ve Arabi, bu alaylarn bana geerek Abidin Sarayna gidip Cihadiye Nazr ile Hidivlik Dairesi Nazr Yusuf Paann azlini istemitir. Tevfik Paa, yine Fransz ve ngiliz Konsoloslarnn nasihatleri zerine nmayiilerin taleplerini yerine getirerek, Yusuf ile Osman Rfk Paalar azl ve Cihadiye Nezaretine nmayiilerin setikleri Subaylar Cemiyetinden olan Mahmut Sami Paay tayin etmitir. Bylece askerler klalarna ekilmilerdir. Bu olayn akabinde Hidiv Tevfik, Arabi ve Ali Fehmi Beylerden, ngiltere ve Fransa Konsoloslarna giderek genel asayii salama hakknda teminat vermelerini istemitir (4 ubat 1881). Arabi meselesinin ilk merhalesi bu ekilde sona ermi ve bu tarihten itibaren Arabi, milliyetilerin nderi olarak kabul edilmitir675. 3. 4. Msrda Milliyeti Hareketlere Kar Osmanl Devletinin Tutumu: lk Osmanl Heyetinin Msra Gelii ve almalar: Yukarda bahsettiimiz zere Tevfik Paa kabinesinin ilk ii smail Paann kaldrd ngiliz-Fransz ikili mali kontrolnn iade edilmesi olmutu (4 Eyll 1879)676. Yeni mali icrat, zellikle orduda honutsuzluk yaratarak subaylarn ikayeti olmasna sebep olmutu677.
674 675

rtem, Osmanl Devletinin Msr Yemen Hicaz Meselesi, s. 59. Mansel, Sultanlarn htiam, s. 45. 676 Abbas Hilmi II, The Last Kheidive, s. 45. 677 Vatan Partisi, 13 Nisan 1879 ylnda Msrda merutiyet tartmalarnn balad bir ortamdan faydalanlarak kurulmutur. Bu partinin kurucular arasnda erif Paa, smail Ragp Paa, mer Paa, Sultan Paa, Ahmet Arabi, Mahmut Sami Paa Barudi, Sleyman Paa, Abdlal Hilmi, Ali Fehmi gibi isimler vard. 327 Msrl tarafndan kurulan bu partide eski ve yeni subaylar, ulemadan temsilciler, Kpti ve Yahudi Cemaatinin dini liderleri, tccarlar ve toprak aalar yer almaktayd. Partinin kurulu gerekesi 4 Kasm 1879da kamuoyuna aklanmtr; buna gre Vataniler aralarnda Msrda yaayan btn rk, din ve sosyal guruba mensup kiilerin yer aldn vurgulamaktaydlar. Hidive ve Osmanl Devletine bal kalacaklarn aklamlar ayrca d borlarn stesinden gelmek iin alacaklarn ifade

Bylece Arabi ve arkadalarnn tevkif edilmesi olay ile balam olan hkmet ile askerler arasndaki anlamazln devam ederek ihtilalin doruk noktas olan Abidin askeri nmayii (9 Eyll 1881)ne srklenmesini hazrlayan baz nemli olaylar meydana gelmitir. Mart 1881de Hidiviyetin Hususi Dairesi Nazr Yusuf Paann tahrikiyle, Sudan (Tura) Alaynn astemenleri Hidive bir ariza takdim ettiler. Bunda, kumanda mevkiindeki subaylarn ubat ay banda meydana gelen hareketinin amacn bildiklerinden dolay, hareketin iinde bulunduklarn belirterek bundan byle bu kumandanlarn emri altnda kalmak arzusunda olmadklarn ifade etmekteydiler. Sz konusu arizay imzalayan kiiler, mezkr alay kumandan Abdl Hilmi tarafndan yakalanarak Hidive bildirilmi ve Yusuf Paa grevinden alnmtr. Bu olaydan sonra, Hidivin askerlere kar evirdii entrikalar devam etmitir. Bunun zerine Arabi, Hidivin taraftar olan subaylar ibandan uzaklatrm ve Sudan Alaynn, Sudanda Mehdi hareketini bastrmak zere sevk edilmesini kabul etmedii gibi silahn brakmamak iin Tevfikiye Kanalnn inasna katlmay da reddetmitir. te bu trden birka olay, Abidin askeri nmayii ile Arabi ihtilalinin patlamasna sebep olmutur. 25 Temmuz 1881 tarihinde Hidivin skenderiyede bulunduu esnada bir asker, trafik kazasnda hayatn yitirmiti. Askerler, len askerin cesedini Hidivin sarayna gtrerek kazaya sebebiyet verenin cezalandrlmasn istediler. Hidiv buna kzarak bu askerlerin mahkemeye verilmesini emretti. Askerler bu karar protesto ederek Harbiye Nazr Mahmut Samiye bir rapor takdim etti. Sami Paann, raporu Hidive takdim etmesine zerine Hidiv meseleyi grmek iin Nazrlar Heyetini toplantya davet etti. Nihayet Hidiv, Arabi yanllarnn gzetim altna alnarak datlmasn kararlatrd678. Arabi, Harbiye Nazrna gnderdii mektupta, alaylarn tefrikinden

maksadnz bizi ldrmek ve dolaysyla bugnk Cuma gn saat dokuzda, Abidin saray meydannda alaylarn btn toplanacak ve hayatmz teminini talep edeceiz diye grlerini bildirdi. Hidiv, 15 Eyll 1881 tarihli telgraf ile Babliye olanlar iletmi, dier bir telgrafta da Babliden Msra alelacele yirmi tabur asker gnderilmesini istemitir679.
etmileridir. Bkz. Christina Phelps Haris, Nationalism and Revolution in Egypt, The Role of The Muslim Brotherhood, London, Paris, 1964, s. 43. ayrca bkz. Sleyman Kzltoprak, Msrn ngiltere Tarafndan gali ve Osmanl Devletinin Diplomasi Mcadelesi: 1882-1887, (Baslmam Doktora Tezi), Marmara niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, stanbul, 2001, s. 49. 678 Abbas Hilmi II, The Last Khedive, s. 45. 679 BOA. . MTZ. 05, 22-998, 23 C. 1299. Ayrca bkz. Sait Paa, Hatrat, c. 1, Dersaadet, 1328, s. 72.

Eyll 1881 tarihinde Arabi Beyin alay birinci alay, birinci svari alay ve topu alay Abidin Saray meydannda toplanmlard. Bu srada ordu kumandanlar da Abidin Saraynda bulunmaktaydlar. Bunun zerine Hidiv, Arabiye askerlerin toplanmasnn sebebini sordu. Arabi, mevcut olan Heyet-i Nzzarn istifas, Meclisin kurulmas ve ordunun fermanlara gre artrlmasn istediklerini syledi. Hidiv, bakan olarak kimi istersiniz diyerek sorunca, erif Paay isteriz dediler. Bunun zerine Riyaz Paa kabinesi istifa etmi ve bir nevi meruti idarenin tesisi artyla erif Paann bakanlnda yeni bir Heyet-i Nzzar tekil edilmitir. Bylece, Hidiv Babliye nmayiilerin daldn ve asker irsaline lzum kalmadn bildirmitir. Sultan Abdlhamit, Meclis-i Vkela itiraz etmesine ramen, Msra Mir Ali Nizami Paa680 bakanlnda bir tahkik heyeti gndermeye karar vermitir. Abdlhamitin bundan amac, Msrn bu kark durumdan faydalanarak, Msra verilmi imtiyazlar kstlamak ve Tevfik Paay azlederek yerine Halim Paay getirmekti681. Sz konusu heyetin Msra gnderilmesinde Avusturya, Rusya ve Almanyann teviki olmutur. Bu lkeler, ngiltere ve Fransann Msrda artan nfuzunu krmak istemekteydiler. ngiltere ve Fransaya gre, Osmanl Heyeti Kahireye giderek bu olaylar yakndan tetkik edebilir ancak her ne suretle olursa olsun, Msrn dahili ilerine mdahale etmemesi gerekirdi682. Nitekim Fransa sefareti ba tercman bu konudaki fikirlerini yle aklamaktadr: Msrn hali ok kark grnyor imdi hkmet bir Arap miralayn eline gemitirbu i pek nazik olduu halde Bablice bir eye teebbs olunmuyor. Tahkikatmza ve hazret-i Padiahinin yannda bulunan baz mera-i askeriyenin bize verdikleri habere gre vkela istemedikleri halde Zt- ahane Msra asker sevki emelinde imiler lakin eer vkela ibu asker sevkini tervc ederler ise ok yanl yola girerler zira ol halde gerek biz Fransa ve gerek ngiltere fiilen meseleye mdahale etmeye mecbur oluruz683. te Fransa ve ngilterenin ark politikalarnn deitiinin en ak ifadesi bu szlerdir ki imdiye kadar birbiri ile mcadele halinde olan sz konusu iki lke artk Osmanl Devletinin en kymetli paralarn koparmak iin gerektiinde birlikte hareket etmektedirler.
680

Ali Nizami Paa Mekteb-i Mlkiye ve Sultanide mdrlk grevlerinde bulunmu ve daha sonra vezirlik rtbesiyle Tefti-i Askeri Komisyonunda grev yapmtr. Bkz. Ahmet Rasim, ki Hatrat ahsiyet, (Haz. brahim Olgun), stanbul, 1976, s. 181. 681 Gler, Arap Milliyetilii, s. 56. Karal, Osmanl Tarihi, c. VIII, s. 91. 682 BOA. Y. PRK. HR. 8-7, 1302 06 R. 683 BOA. Y. A. HUS. 168-59, 1298 10. 26.

6 Ekim 1881de ura-y Devlet yelerinden Ali Fuat Bey, Padiah yaverlerinden eski sadrazam Ali Paann olu, Kadri Bey, Safer Efendi ve Seyfullah Efendiden oluan ve Ser Yaver-i Padiahi Ali Nizami Paa bakanlnda bir Osmanl heyeti skenderiyeye gitmitir. Ertesi gn, smailiye Saraynda Hidivi ziyaret ederek kendisine heyetin geli sebebinin Hidivin merkezini glendirmek olduunu bildirmilerdir. Daha sonra, Nizami Paa klalar gezmeye balayarak hem Harbiye Nezareti ve hem ikinci alayn ikamet mahalli bulunan Kasrun-Nili ziyaret ederek askere hitaben bir konuma yapm ve bu konumasnda, Padiahn metbuluk haklarndan bahsetmitir. Alay Kumandan Tulba Paa da, Arabi ve tm subaylarnn temsilcisi olarak Hidive itaat etmeye hazr bulunduklarn ifade etmitir684. Bu heyetin Hidivin haberi olmadan gelmesinden Hidiv ve Heyet-i Nzzar Bakan erif Paa memnun olmamlardr. Zaten byle bir komisyonun gnderilmesi, Msrn dahili muhtariyet haklarnn ihlali anlamna geldii gibi ayn zamanda meydana gelen olaylar iin Hidivin alaca kararlara da mdahale edilmi oluyordu. Oysa Eyalet-i Mmtaze olan Msrn, bu suretle dier eyaletler gibi muamele grmemesi gerekmektedir685. Bunun iin Hidiv ile erif Paa, heyetin Arabi ve dier muhaliflerle temas etmemesine dikkat ederek, heyet Msra gelmeden nce subaylar Kahireden uzaklatrmlardr. Arabi Paa bu srada arkiyyeye gnderilmitir. Heyetin ziyaretini uzatmasndan rahatsz olan Hidiv, ngiltere ve Fransa Konsoloslarna bu rahatszln iletmi bunun zerine iki devlet, skenderiye Limanna, birer harp gemisi gndermilerdir. ngiltere ve Fransa tarafndan gnderilen harp gemilerinin skenderiyeye gelmesi zerine Sadrazam Sait Paa, heyetin avdet etmesine karar vermitir. Bylece heyet, olumlu hibir netice elde etmeden stanbula geri dnm (19 Ekim) ve ertesi gn harp gemileri de geri ekilmilerdir. Bylece Abdlhamitin Msr siyaseti, ngiltere ve Fransann giriimleri sonucunda kesintiye urad gibi daha sonra bu devletlerin Msra askeri mdahalelerine zemin hazrlamtr. Bilindii gibi Msrn nemi, zellikle Berlin Kongresinden sonra artmtr ki ngiltere ve Fransa Berlinde, Msra mterek mdahale hususunda anlatklar gibi Padiah da Msr, Kuzey ve Orta Afrikada slam Birlii siyasetinin propagandas iin en uygun yer olarak gryordu. Padiah, bu nedenle Abidin olayndan yararlanmaya alarak Msrda
684

BOA. Y. PRK. BK. 5-9, 1298. Za. 8. Ayrca bkz. rtem, Osmanl Devletinin Msr Yemen Hicaz Meselesi, s. 65. 685 Sait Paa, Hatrat, c. 1, s. 73.

nfuzunu glendirmeye teebbs etti. Fransann stanbul elisi Tissot, Padiahn Msra heyet gndermekten amacnn Msr igal etmeye zemin hazrlamak, Hidivi azl ile yerine bir Osmanl Valisi tayin etmek olduuna inanyordu. Bunun zerine Fransa, ngiltere ile anlaarak harp gemilerini skenderiyeye gndermilerdi686. 3. 5. erkez Subaylar Olay ve kinci Osmanl Heyetinin Msra Gelii: Abidin Meydannda gerekleen askeri hareket neticesinde erif Paa Kabinesi kuruldu (14 Eyll 1881). Bu kabinede, askerlerden Mahmut Sami Paann (Bardi) Harbiye ve Bahriye Nazrlna atanmas halk zerinde olumlu bir etki yaratt. Bylece zgrlk dneminin balam olduu inanc yaygnlat. Ayn zamanda Arabi taraftarlar ile ilgili haberler Avrupada yayld gibi, Vatan Partisi program da Times gazetesinde neredildi (1 Ocak 1882)687. Bu programda, milliyetilerin Bbli ile ilikileri yle aklanyordu: Vatan Partisi, Msr hkmeti ile Babli arasndaki dostane ilikileri muhafaza etmek ile Sultan Abdlhamiti metbu, haliye ve Mslmanlarn imam olarak tanmaktadr... Ayn zamanda parti, elinden gelebildiince hak ve imtiyazlarn muhafaza edecek ve Msr da bir Osmanl Eyaleti durumuna sokmak isteyenlere mukavemet edecek. Dolaysyla Msrn dahili istiklalini garanti altnda tutmak yolunda Avrupa lkeleri ve bilhassa ngiltereye dayanacaktr688. Harbiye Nazr Mahmut Sami Paann teklifi zerine Arabi, arkiyyeden Kahireye geri arlarak Harbiye Nazr vekilliine atanmtr (4 Ocak 1882). Bu sralarda Meclis-i Nuvvab (Mebusan Meclisi) almt (28 Aralk 1881). Fransz ve ngiliz murakplarnn, meclis tarafndan btenin tetkik ve tasdik edilmesine itiraz
BOA. HR. SYS. 57-46, 06. 07. 1882.Batl devletlerin Msrda her eye karmalar ve Msr igal planlar ierisinde olduklar daha nceden Babli tarafndan bilinmekteydi. Hatta bununla ilgili yazlar Avrupada gazetelerde neredilmekteydi. Bkz. BOA. Y. PRK. MK. 1-47, 1298, BOA. Y. A. HUS. 170132, 1299. 8. 13. 687 BOA. Y. PRK. BK. 6-24, 1299. S. 13. 688 Arabi Paa, Times Gazetesinden Gregory isimli bir gazeteci ile yapt mlakatta programlar ile ilili olarak zellikle drt husus zerinde durmutur. Padiaha bal olduklarn, ngilterenin Msr igal edeceine dair sylentilere inanmadklarn belirtmi ve bunun dnda arpc tespitlerde bulunmutur. yle ki; ngiliz askeri vatanna girercesine alklar ile kabul olunacaklar efkarnda bulunan ngilizler bir kerecik de Mslmanlarn vicdanlarn muayene edecek olurlarsa Mslmanlar iin Hristiyan devleti tabisi bulunmak kadar byk bir zulm olmadn anlayabilirler bkz. BOA. Y. PRK. TKM. 4-63, 1299 M. 29.BOA. Y. A. HUS. 168-71, 1298. 11. 10.
686

edilmesi zerine, Vataniler protesto da bulunarak Arabinin plan ile Meclisten bir heyet, Hidive mracaat ederek erif Paa kabinesinin istifasn talep etti. Bunun zerine ngiltere ve Fransa ie mdahale ederek Vatanileri korkutmak iin Hidive mterek bir nota takdim ettiler (7 Ocak 1882). Bu notada, ngiltere ve Fransa, resmen kabul etmi olduklar fermanlarn hkmleri gereince, Hidivi muhafaza edeceklerini temin ediyorlard689. Notann ertesi gnk resmi gazetede nerolunmas zerine, Hidiv ve hkmete kar iddetli bir muhalefet balad. Babli dahi ngiltere ve Fransann Msr ilerine dorudan doruya mdahalelerini protesto etti. Hidiv, bu duruma kar boyun eerek erif Paa kabinesinin istifasn kabul ederek Mahmut Sami (Barudi)yi hkmeti tekil etmekle grevlendirdi690. Yeni kurulmu hkmette, Harbiye Nazr vekili bulunan Arabi ayn Nezaretin bana getirildi. Bylece Vataniler, resmen i bana gelmi oldular (4 ubat 1882). Bardi Paa kabinesinin ilgilendii ilk i anayasa ilan etmekti. 7 ubat 1882 tarihinde Hidiv bakanlnda toplanan Heyet-i Nuzzar tarafndan onaylanarak Meclise grlmek zere gnderilmitir. Daha sonra Bardi ve Arabi Paalar, ordu iinde kendi taraftarlarna dl olarak muhtelif rtbelere terfi ettirdiler. te, Bardi Paa Cihadiye Nazr bulunduu srada, Arabi Bey marifetiyle tanzim olunan askeri kanunun ahkam yine Arabi Paa tarafndan ihlal edilerek erkez zabitler terfiden mahrum brakldlar. Bunlar, bu durumu Arabi Paaya ilettiler. O srada ba gsteren Mehdi syan vesilesiyle Sudana sevk edilmelerine teebbs olunduundan, Arabi Paaya bir suikast dzenlediler (Nisan 1882). Arabi bunu renince meseleyi Nazrlarla Hidive bildirdi ve sanklarn tevkif edilerek Ferik Rait Hsn Paa bakanlnda bir askeri mahkemeye sevk edilmeleri kararlatrld. Tevkif edilen subaylar tarafndan Mabeyne gnderilen bir telgraf zerine, Sultan Abdlhamit, Sadrazam Sait Paa tarafndan Hidive bir telgraf gndererek tahkikat evraknn stanbula gnderilmesini emretti. Sait Paann, subaylarn stanbulda yarglanmalarnn Msr muhtariyet haklarna uygun olmayacan belirtmesi zerine sadrazamlktan azlolunarak (2 Mays 1882) yerine Abdurrahman
689 690

BOA. Y. PRK. HR. 6-8, 1299 S. 18. BOA. Y. PRK. EA. 2-70, 1298. Za. 20. Mayer, The Changing Past, s. 5 ayrca bkz. Dilek Glde, Urabi Paa Hareketi ve ngilizlerin Msr gali (1881-1882), (Baslmam Yksek Lisans Tezi), Marmara niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, stanbul, 1999, s. 54.

Nureddin Paa getirildi691. Bablinin ihtarna ramen, Msrda muhakeme icr edilerek Harbiye eski Nazr Osman Rfk Paa da dahil olmak zere krk kadar subayn rtbelerinin ref ile Sudana srlmesi kararlatrld (30 Nisan 1882). Ancak Hidiv, bu karar ok ar grerek ngiltere ve Fransann Kahire Konsoloslarnn da mdahalesi ile karar onaylamad. Bunun yannda dier Avrupal devletlerin Kahire konsoloslarndan yardm istemi ayrca Padiaha da meseleyi bildirmitir. Sadrazam, 1882 (22 Nisan 1298) tarihli bir telgrafname ile Hidive asakir-i ahane-i Msriyye zabitannn ve hususiyle irade-i Seniyye ile terfi edilen Feriklerin rtbe ve nianlarn bu suretle refinin hukuk- Saltanat- Seniyyeye mugayir olduundan bahisle, msaade edilmeden bir ey yaplmamasn ihtar etti. Fakat Hidiv, ngiltere ve Fransa Hkmetlerinin tevikiyle Padiahn iznini almadan zabitlerin Msrdan uzaklatrlarak rtbe ve nianlarn muhafaza etmelerine dair 9 Mays 1882 (21 Cemaziyel-Ahir 1299) tarihli iradesini kard. Bunun zerine Heyet-i Nzzar, Hidiv ile ilikiyi keserek Meclisi, meseleyi grmek zere toplantya davet etti. Fakat Hidivin muvafakati alnamadndan Meclisin toplants gereklemedi. Babli bu duruma kar Hidive gcenerek dorudan doruya Heyet-i Nzzar ile haberlemitir. Mahmut Sami ve Arabinin, Hidivin azli ile yerine Halim Paann getirilmesine dair maruzat Padiah tarafndan kabul edilmesine ramen Sait Paa bakanlnda Bablide toplanan bir komisyon bu istei uygun bulmad692. Bunun zerine, Sultan Abdlhamit olaylar tetkik ile Hidivin nfuzunu teyit etmek zere Msra bir heyet gndermeye karar verdi693. Abdlhamit, erkez subaylar olaynda Hidivin tutumundan memnun kalarak Hidivin imdiye dek Devlet-i Aliyeye gsterdii sadakatine devam ettike Devlet de kendisine devaml olarak desteki ve yardmc olarak kalacaktr diye fikrini aklamtr. Babli, Msra srlmelerine karar verilmi olan subaylar, Rodos, Suriye ve dier eyaletlere geldiklerinde hkmetten mnasip memurlar refakat ederek doruca muhafaza altnda stanbula gelmelerine dair Valilik ve mutasarrflklara telgraflar gnderdi. Bu subaylarn varndan hemen sonra, Padiahn huzuruna alnmak zere vapurdan karlp Harbiye Nezaretince hazrlanan daireye naklettirildiler. Yukarda
691

Kurun, Kk Mehmet Sait Paa (Siyasi Hayat, craat ve Fikirleri) 1838-1914, s. 39. Ayrca bkz. Ercment Kuran, Sait Paa, MEB. A., c. X, stanbul, 1980, s. 83. 692 Halim Paann Msr Valiliini elde etmek iin Arabi Paa isyannn kmasnda rol oynad ynnde haberler Babliye gelmekteydi. Bkz. BOA. Y. PRK. AZJ., 4-91, 1298. Za. 7. 693 Kurun, Kk Mehmet Sait Paa Siyasi Hayat, craat ve Fikirleri 1838-1914, s. 40.

belirtildii gibi, subaylar meselesinden dolay, Hidiv ile Nazrlar Heyeti arasnda ilikiler giderek gerginlemekte ve Hidivin askerler frkasna kar zafiyeti belirgin bir hal almaktayd. Zaten Arabi Paa, Harbiye Nazrlna getirilmesinden itibaren btn nfuzu eline almt. 1882 yl Mays aynda btn Avrupal memurlar iten karmas zerine ngiliz ve Fransz Konsoloslar kendisi ile grerek Harbiye Nazrlndan istifa etmesini teklif ettiler ve buna mukabil kfi maa tahsisi ile Msr terk etmesini istediler694. Arabi Paann bu teklifi reddetmesi zerine iki devlet anlaarak skenderiyeye donanma sevki ile Bablinin Msr zerindeki hukukun muhafazasn kararlatrdlar. Devletlerin bu karar saltanatn hukukunu ihlal edici bir halde idi. Zaten Osmanl Devletinin bir paras olan Msrda yabanc tebaa ile meslihinin muhafazas uluslararas hukuka gre Osmanl Devletine aitti. Babli, ngiltere Hkmetinin skenderiyeye sava gemileri gndermekle Avrupallarn menfaatlerini muhafaza etmek olduuna inanarak bunu Avrupa sefirlerine bildirdi. ngiltere ve Fransann sz konusu kararlarnn (2 Mays 1882) ilann mteakip Sadrazam, Nazrlar Heyetine, Hidive itaat etmelerini emretti. Onlar da 16 Maysta itaatini arz ettiler. 20 Maysta ngiliz ve Fransz sava gemileri skenderiyeye geldi. 25 Maysta ise Fransa ve ngiltere Konsoloslar, Nazrlar Heyeti bakan Mahmut Sami Paaya bir nota verdiler. Bu notada, Arabi Paann geici olarak Msrdan uzaklatrlmas ve Heyet-i Nzzarn istifasn talep ettiler. Sz konusu nota, Heyet-i Nzzar tarafndan reddedilmise de Hidiv, notay kabul etti. Bunun zerine Nazrlar Heyeti, bir taraftan istifa (26 Mays 1882) ile dier taraftan askerler, ulema ve ileri gelenlerin talebi zerine Arabi Paa, Cihadiye Nezaretinde ibka edilmitir (29 Mays)695. Sami ve Arabi Paalar da Hidivi itham ederek kendisinin yerine Halim Paann tayinini Babliden talep ettiler696. Bu srada Fransa Hariciye Nazr Frecynet, yalnzca zaman kazanmak amacyla Msr ilerini mzakere etmek zere stanbulda bir Avrupa Konferans toplanmasn teklif etti (30 Mays)697. Bu teklifi btn Avrupa lkeleri kabul ettiyse de Babli, bir sre nce Msra gnderilen Dervi Paa heyetinin meseleyi halledebileceini ileri
694 695

Kamil Paa, Hatrat, c. 1, Konstantiniye, 1329, s. 13. BOA. Y. EE. 84-11, 15 B. 1299. 696 BOA. Y. PRK. MK. 1-59, 1299. Ayrca bkz. Kamil Paa, Kamil Paann Anlar, (Haz. Gl aal Gven), stanbul, 1991, s. 353. 697 BOA. Y. PRK. A. 3-11, 1298.

srerek konferansa lzum grmediini aklad698. Yine Padiah bu duruma kar, Avrupa lkelerinin Msr meselesine mdahale etmemesi iin Hidivi azletmekten vazgeerek meselenin dahili bir mesele olduunu gstermek bakmndan Hidivin ynetim fonksiyonunu glendirme yoluna gitti699. 7 Haziran 1882de Dervi Paa700 heyeti zzeddin yatyla skenderiyeye ulat. Bu heyet, Temyiz Mahkemesi Ceza Dairesi ikinci Bakan Lebip, Mabeyn ikinci katibi Kadri ve Padiahn Feraset-i erife vekili Esat Efendiden701 olumaktayd. Dervi Paa Hidiv ile grtnde, Msr ahvlinden rahatsz olduklarn dile getirdi. Daha sonra eski Nazrlar Heyeti Bakan Mahmut Sami ile Arabi ve vekili Yakup Paalar ile grt702. Bunlar ise Msrn yabanclarn istilasndan korunmasnn gerei zerinde durdular. Babli, Dervi Paa ve Esat Efendiden askerler ile Hidiv arasndaki anlamazl gidermelerini talep etmiti703. Dervi Paann asl amac Arabi Paay stanbula gndermekti. Fakat Vatanilerin gcn anlaynca bu fikrinden vazgeti. Msr halk, Dervi Paann Arabi Paay desteklemek iin geldiine inanyordu. Dolaysyla heyet skenderiyede byk bir coku ile karland. Gstericiler ngiliz ultimatomu aleyhinde sloganlar atyorlard. Dervi Paa, bata Arabi Paa tarafn tutarak kendisine birinci rtbeden Mecidi nian verdi. Padiahn Arabi Paay dllendirmekteki hedefi Hidivlii ortadan kaldrarak

698

BOA. Y. PRK. PT. 1-150, 1299, BOA. Y. A. HUS. 169-115, 1299. 4. 14, BOA. Y. PRK. TKM. 4-94, 1299. . 12. 699 BOA. Y. PRK. PT. 1-140, 1299. 700 Dervi Paa Lofada dodu. 1862 ylnda mir oldu. Daha sonra Yanya Valilii yapt. Bosna Valisi olduu srada Hersek isyann nlemede baarsz olduu iin grevden alnd. 1877-78 Osmanl-Rus savanda ok baarl oldu. Bu baars sebebiyle n artt. Diyarbakr ve Selanik Valiliklerine getirildi. Bahriye nazrl, Serasker Kaymakaml, Dar- ura-y Askeri ve Erkan- Harbiye-i Umumiye Reislii yapt. Yaver-i Ekrem unvan ile Abdlhamitin yaknnda bulundu. Msrdaki grevinden sonra Rumeli Ordular Komutanlna getirildi. Bkz. ihabeddin Tekinda, Dervi Paa, MEB. A., c.III, s. 552. 701 Esat Efendi, Arap kkenli bir din adam idi ve Sultan Abdlhamit, Onu Pan-slam politikasnn bir gerei olarak yannda bulundurmakta idi. Bkz. B. Abu Manneh, Sultan Abdulhamid II and Shaikh Ebulhuda Al-Sayyadi, Middle Eastern Studies, 1979, c. 9, s. 151. 702 Dervi Paa heyetinin, karlanmalar srasnda Hidiv Tevfikin gnderdii Zlfikar Paay deil de Arabi Paa tarafndan gnderilmi olan Cihadiye Nezareti Mstear Yakup Sami Paay arabasna almas Hidivi gcendirmitir. Bkz. Ragb Raif, Ahmet Rauf, Msr Meselesi, stanbul, Babli Hariciye Nezareti, 1334, s. 68. Ayrca bkz. rtem, Osmanl Devletinin Msr Yemen Hicaz Meselesi, s. 71. 703 Selim Deringil, The Ottoman Response to The Egyptian Crisis of 1881-1882, Milde Eastern Studies, Ocak, 1988, c. 24, S. 1, s. 8.

Msr, Mehmet Aliden nce olduu gibi dier vilayetlere benzer suretle idare etmek idi704. Ancak Dervi Paa Hidivden rvet olarak elli bin lira alarak Hidivin tarafn tutmaya balad. Babliye 12 Haziran 1298 tarihinde gnderdii telgrafnamesinde, Arabi Paadan ikayet ederek ..iyi ktnn farknda olmayarak hareket eden Arabi Paa gibi bir adamn Cihadiye Nezaretinde bulunmas Msr pek byk bir tehlikeye gtrmekte olduu grlmektedir Bunun zerine Sultan Abdlhamit, nceden baaramad teebbsn tekrarlayarak Arabi Paann stanbula gelmesi iin Msrda Dervi Paaya talimat gndermitir. Fakat btn bu abalara ramen Arabi Paann Msrdan uzaklatrlmas salanamad. Daha nce belirtildii gibi sava gemilerinin skenderiyeye gelmesiyle Nazrlar Heyetinin istifas zerine Arabi Paa, askerler ve halkn ileri gelenlerin istei ile Harbiye Nazr olarak grevini srdrd. Dervi Paann heyetinin skenderiyeye ulamasndan bir ka gn sonra ise skenderiye olay meydana geldi (11 Haziran 1882). Kendilerini gvende hissetmeyen Avrupallar, silah tedarik etmeye balamlard. Bu nedenle yerliler ile yabanclar arasndaki gerilim hzla artmaktayd. zellikle de skenderiyede demirlemi olan ngiliz ve Fransz gemileri, halkn igal konusunda tedirginliklerini trmandrmaktayd. te bu ortamda Maltallar ve Rumlarn yaad bir mahallede bir Maltz705 ile yerli bir hamal arasnda cret yznden kan kavgada yerlinin baklanarak ldrlmesi sonucu byk bir sokak atmas meydana geldi706 ve yerli ile yabanclardan iki yz kii ldrlmtr. Bu olay Avrupada, zellikle ngilterede byk bir heyecan yaratm ve Kahirede bulunan konsoloslar, Dervi Paaya mracaatla kendisinden teminat verilmesini teklif etmilerdir. Anlalaca gibi sz konusu olay Msrn igal edilmesini hzlandrmtr. Konsoloslar, Dervi Paann bunlarn teklifini kabul etmemesi halinde Arabi Paaya mracaat edeceklerini ifade ettiler. Nihayet Arabi Paa arlp emniyet ve asayi iin gereken teminat verildi. skenderiye vakas, yabanclar tarafndan ok abartl bir suretle Avrupaya yazlm ve baz aileler yabanc gemileri ile ehirden nakledilmeye balanmt. O sralarda Dervi Paa, Hidiv ile beraber skenderiyeye
704 705

Kamil Paa, Hatrat, s. 15. ayrca bkz. Blunt, Secret History, s. 300-331. Maltz, Maltallara verilen isimdir. 706 Elbert E. Farman, Egypt and Its Betrayal: An Account of The Country During The Periods of smail and Tewfik Pashas and How England Acquired A New Empire, New York, The Grafton Press, 1908, s. 306.

ulat. Bu kark durumu kontrol altna almak gayesiyle Ragp Paa bakanlnda yeni Nazrlar Heyeti oluturuldu. Bu heyette de Arabi Paa grevinde kald. Bylece Msra dair mzakere icrs iin Konferans toplanmasna lzum kalmamtr. Bunun zerine Osmanl Hkmeti 26 Haziran 1882 tarihinde Avrupa lkeleri nezdinde ki sefirlerine Dervi Paann Msrdaki memuriyetini baar ile tamamladn, Hidiv ve idare heyeti arasnda ittifak husul ile Msrda asayi durumunun tedricen iadesine yol atn bildirmitir. skenderiyeye gelmi olan yabanc donanmalar karsnda Arabi Paa, tahkimat yapmaktayd. ngiliz Amirali Seymour, bu tahkimat hususunu kendi hkmetine bildirdi. 3 Temmuz 1882de ngiliz Amirali, bu tahkimatn durdurulmas emrini ald707. ngilterenin skenderiye Konsolosu Cortwright da Dervi Paay uyararak Hidivin hayatndan kendisinin sorumlu olacan bildirdi. 10 Temmuzda Lord Dufferin, Hariciye Nazr Sait Paaya verdii notada yeni tabyalar ina ve tehizatndan ikayetle durdurulmasn Babliden talep etmesi zerine Sultan Abdlhamit, Hidive bir telgraf ekerek, istihkamat durdurulmazsa bundan dolay Hidiv ile Nazrlarn mesul tutulacaklarn ve bu trl hareketlere devam etmelerinin skenderiyenin topa tutulmasna sebebiyet vereceini bildirmitir708. Oysa bu srada Sveyin Fransa ve ngilterenin eline gemi olduu Osmanlya blgeden gnderilen mektuplarda iletilmekteydi. burada Osmanl olmayb yukardan aaya on daneden ziyade ngiliz ve Fransz Bandras vardr Sveyden smailiyeye kadar yer yer Fransz zrhllar vardr kanaln iki taraf adeta istihkamlar gibi yaplmtr yalnz toplar eksiktir709. 10 Temmuzda ngiliz Amirali tarafndan Msr Hkmetine verilmi ltimatom, Hidiv ile Dervi Paann bakanlnda akdedilen Nazrlar Heyeti toplantsnda reddedildii gibi ngiliz Donanmas eer skenderiyeyi topa tutmaya kalkrsa burada mukabeleye karar verildi ve bu Babliye bildirildi. Msr Hidivi ve Dervi Paa Babli gnderdikleri ortak telgrafta, ngiliz Amiralinin kendilerine 24 saat mhlet verdiini ve bu sre dolunca istediini yapmakta serbest olduunu syleyerek
707 708

Gler, Arap Milliyetilii, s. 58. BOA. Y. PRK. TKM. 4-84, 1299. B. 17. Ayrca bkz. Sait Paa, Hatrat, s. 77. 709 BOA. Y. PRK. SGE. 1-73, 1299. Ca. 4.

tehdit ettiini anlatmlar ve hatta bu durumdan ehirde bulunan konsoloslarn haberdar edilmi olmasndan dolay btn memurin-i ecnebiyenin vapurlara bindirilip bu tehdidin fiiliyat tahakkuk ettii suretde vapurlarla limann haricine kmak istedii zaman bunu yapabilmeleri iin frsat verilmitir. Ayrca konsoloslarn limandan kmalar ile Msr askerinin mukavemet etmelerine izin verilmeyeceinden Hidiv ve Dervi Paann da Rest-Tin Sarayndan Remle Sarayna geerek burada intizar- ahvl olunmas zaruridir denilmitir710. Buna cevaben Babliden gnderilen telgrafname, ngiliz Amiralinin eline gemedi ve ertesi gn (11 Temmuz) skenderiye ehri topa tutuldu711. Hidiv, Remle Saraynda tehlike muhatara altnda olduundan gndzleri Rest-Tin ve geceleri Mahruse ve zzettin Vapurlarnda ikamet etmeye balamtr. ngiliz Donanmas skenderiye istihkamlarn tamamen tahrip ettikten sonra karaya asker karacan ilan etmi bunun zerine Arabi Paaya mukavemet etmesi iin emir verilmitir. Ancak Arabi Paa asker toplamak iin Kfrd-Davvara ekilmitir. Bu arada ngiliz askeri Resit-Tin sarayna km ve ngiliz Amiral, blgede Devlet-i Aliye askeri bulunmadndan burann emniyeti iin sz konusu hareketi yapmaya mecbur kaldn ifade etmitir. Eer asakir-i ahane gelirse lkeyi teslim edeceini sylemitir712. Bunun zerine Abdurrahman Paa Sadrazamlktan azledilerek yerine tekrar Sait Paa getirildi. skenderiye bombardman gnnn gecesinde, Hidiv ile Dervi Paa huzurunda Nazrlar Heyeti toplanarak ertesi gn yani 12 Temmuz 1882 tarihinde beyaz bayrak gndere ekilerek teslim olmaya karar verildi713. Fakat Arabi Paa, asker toplamaya devam ettiinden Hidiv kendisini Cihadiye Nazrlndan azletti. Fakat halk ve ulema, Arabi Paann grevini srdrerek lkenin mdafaa etmesini istediler. Arabi, Hidiv ile Dervi Paann ngilizlerle birletiklerine dair Babliye telgrafname gnderdi. Arabi Paa Hidivin Sarayn kuattktan sonra skenderiyeyi tahliye ile Kfrd-Davvara ekilmeye mecbur kald. Ancak skenderiyeden ayrlrken taraftarlarndan Miralay Sleyman Sami, ehri yakmaya teebbs etti. Nihayet, karaya karlm olan ngiliz askerleri tarafndan yangnlar
710 711

BOA. Y. EE. 128-42, 22 . 1299. BOA. Y. PRK. PT. 1-108, 1299. . 15. 712 BOA. Y. EE. 128-32, 27. . 1299. 713 rtem, Osmanl Devletinin Msr Yemen Hicaz Meselesi, s. 78. ayrca bkz. Blunt, Secret History, s. 357-376.

sndrld ve ehir igal edilmeye baland (15 Temmuz 1882)714. Bu olay karsnda seyirci kalan Dervi Paa, Hidiv ile birlikte sava tutsaklar gibi ngilizlerin elinde bulunuyorlard. Daha sonra gelen bir emir zerine, Dervi Paa zel yat ile stanbula geri dnmtr (19 Temmuz 1882)715. 3. 6. Arabi Paann Asi lan Edilmesi ve ngilterenin Msr gali: Yukarda belirtildii gibi, skenderiyenin ngilizler tarafndan bombalanmasnn ardndan Sadrazam Abdurrahman Paa, azledilmi ve yerine Sait Paa getirilmitir. Sait Paa, Meclis-i Vkelada nceden teklif ettii gibi, stanbul Konferansna katlp Msra asker gnderilmesi meselesini sefirlerle mzakere ettikten sonra Bablinin konferansa katlmasnn zaruri olduuna Meclis-i Vkelay ikna etmitir716. Sultan Abdlhamit, stanbulda akdedilen konferansa katlmay daha nce reddetmiti. Abdlhamitin endiesi baka meselelerin ve bu arada Trablusgarpn talyaya verilmesinin de grlecei bu konferansn yabanc mdahalesini yasallatraca idi717. Bylelikle Avrupa, ngiltere, Fransa, talya, Avusturya, Almanya ve Rusya, Msr meselesini grmek zere toplanmlardr718. Babli, Msr zerinde Saltanat- Seniyenin haklarnn korunmas ve statkonun muhafazas ile Msr meselesinden baka hibir husustan sz edilmemesi esas erevesinde konferansta Devlet-i Aliye tarafndan memur bulundurulmasna karar verdi719. Bu memurun grevi, Msrda bulunan yabanc konsoloslarn deimesiyle skenderiyeden donanmann ekilmesi hususunda konferans heyetini ikna etmeye almakt. Bu balca grevinin dnda hibir yetkisi yoktu. Osmanl Hkmeti, 23 Hazirandan 14 Austos 1882ye kadar devam eden stanbul Konferansnn ilk dokuz toplantsna katlmad. Konferansn birinci toplantsnda ngiltere ve Fransa sefirleri, Msr meselesinin bar yoluyla

714

Roger Owen, Egypt and Europe: from French Expedition to British Occupation, The Modern Middle East, (Edit. Albert Hourani), London-New York, 1999, s. 111. 715 BOA. Y. PRK. A. 3-51, 1299. L. 8. Ayrca bkz. Sinafiri, Osmanl-Msr likileri, s. 140-142. 716 Sait Paa, Hatrat, s. 242. 717 Karal, Osmanl Tarihi, c. VII, s. 94. 718 BOA. Y. A. HUS. 165-71, 1297 S. 1, BOA. Y. PRK. HR. 6-28, 1299. B. 23. 719 BOA. Y. PRK. HR. 6-34, 1299. B. 28, BOA. Y. EE. 124-1,1299.

zlmesinin mmkn olmadn ve 15 Haziran 1882 tarihinde bu konuda Babliye verilmi olan mterek notaya, Devlet-i Aliye tarafndan cevap verilmesi gerektii ifade edilmitir. Oturumun sonunda sefir ve maslahatgzarlar tarafndan, Msra asakir-i ahanenin sevki hususunda srar edilmitir. Konferansn 26 Haziran tarihli ikinci toplantsnda, Freycinetnin teklifi zerine, alt byk devletin her biri, kendisi iin Msrda herhangi bir bakmdan menfaat temin etmeyeceini taahht ederek bir protokol imzalanmtr. nc toplantda (27 Haziran), devletlerin Msra tek bana mdahale etmemelerine karar verilmi fakat ngiltere sefiri Dufferinin koyduu mcbir zaruret grlmedii takdirde kaydyla bu karar geersiz hale getirilerek iki hafta sonraki skenderiye bombardmanna sebep hazrlamtr720. Ayn toplantda Bablinin Msra askeri mdahalesi iin, 15 Haziran 1882 tarihli mterek notada kendisine yaplan davet ve sz konusu notada saylan artlar Babli tarafndan kabul edilmitir721. Ayrca ngiltere sefiri, tekrar Babliden Hidivin korunmasn ve Arabi Paann asi olduunu bildiren bir beyannamenin hemen sdar ve nerini talep ile aksi takdirde asakir-i ahanenin skenderiyeye kabuln kesb-i mklat edeceini ifade etti722. te ngiltere Hkmeti, asakir-i ahanenin Msra sevkinden nce bu beyannamenin neredilmesi ile Devlet-i Aliye ile kendi arasnda bir askeri mukavele yaplmasn salamt723. Konferansn mzakereleri srerken ngilizler, skenderiyeyi igal etmilerdir. Bunun zerine stanbulda Konferans yeleri toplantlarna ara verdiler. 15 Temmuz 1882de konferans tekrar toplanarak Babliyi Msra asker sevkine davet ettiler. Bu askerin vazifesi, Msrda asayii iade ve asi frkay tedip ile Padiahn hukuku ve Hidivin nfuzunun iadesi ve Ferman- Hmayunlarn ahkamn ihlal etmeyecek suretle Msr ordusunun tensik ve tanziminden ibaret olacakt724. Konferansn kararna gre, mezkr asker Msrda ay kalacak eer ikametinin uzatlmas Hidiv tarafndan istenirse, Babli ile konferansa katlan devletlerin onay alndktan sonra bir mddet daha kalabilecekti. Bu srada sadarete getirilen Sait Paa, Osmanl Hkmetinin konferansa katlmasndan yana idi. Dolaysyla Babli, konferansa katlmay kabul
720 721

Afaf Ltfi, A Short History of Madern Egypt, s. 73. BOA. Y. PRK. PT. 1-122, 1299. N. 5. 722 BOA. . MTZ. 05, 23-1052, 22 N. 1299. 723 BOA. . MTZ. 05. 22-1043, 12 N. 1299. 724 BOA. Y. PRK. BK. 5-49, 1299. S. 19.

ederek konferans 24 Temmuz 1882 tarihinden itibaren Osmanl Dileri Bakan Sait Paa bakanlnda akdedilmeye baland ve 14 Austosa kadar devam eden konferansn toplantlar da onun bakanlnda srdrlmtr. nceden Avrupa murahhaslar, Devlet-i Aliyenin Msra asker sevkine dair isteklerini ieren Babliye verdikleri mterek takrirlerine kesin cevap istemilerdi. Padiah, Osmanl askerinin Msra sevkiyle beraber yabanc askerin oradan ekilmesini art komutu725. ngiltere Hkmeti, Padiahn teklifini reddederek, asakir-i ahanenin Msra sevki maddesini iki devlet arasnda bir askeri mukavele akdine balamak istiyordu. Devletlerin ou Babliye ngiltere ile anlamay tavsiye ediyorlard. Bylece Msra asker sevki meselesi Babli ile ngiltere sefaretine braklm oluyordu726. Bu arada ngiltere Devletinin Svey Kanal ve mtemilat zerinde tasarruf hakk iddia eden beyanatlar gazetelerde yer almaktayd727. Fransa, Bablinin Msra asker gndermesine kar idi. Bunun nedeni, Fransann Cezayir ve Tunusta ayn eylerin isteneceinden korkmas olmutur. Fransa Hkmeti, Msr meselesi Devlet-i Aliye tarafndan asker sevkine lzum kalmakszn bar yolla tesviye olunmasna rza gsterecekti728. Bu hususta Babli, Almanyaya resmen mracaat etmi ise de Almanya Hkmeti, Msrda statkonun korunmasndan yana olmasna ramen, buna bir cevap vermemitir729. Sultan Abdlhamit, Msra askeri mdahaleye hep kar kmt. Ona gre ngiliz ve Fransz karlar iin kendi halkn, kendi askeri ile krdrmas btn slam dnyasndaki halifelik prestijini zedeleyecekti730. Ayrca o srada alnan haberlere gre Arabi taraftarlar, ellerinde (Kuran- Kerim) olduu halde asakir-i Osmaniyeye kacaklard. Aslnda ngilizlerin gayesi, Osmanl askerlerinin bir ksmn Msra gndermekle devleti zayf drmekti. Dolaysyla Abdlhamit bu tuzaa dmedi ve Msra asker yollamay reddetti. Ayrca Msr Hkmeti de Osmanl Devletinin Msra askeri mdahale yapmasna kar idi.

725 726

BOA. Y. A. HUS. 171-13, 1299. 9. 11. BOA. Y. EE. 84-53, 31-115, 1298. 727 BOA. Y. PRK. PT. 1-131, 1299. L. S. 728 BOA. Y. PRK. HR. 6-65, 1299. 30. Z. 729 BOA. Y. A. HUS. 169-68, 1299. S. 19. 730 Mehmet Hocaolu, Abdlhamit Han ve Muhtralar (Belgeler), stanbul, 1989, s. 172. Ayrca bkz. BOA. HR. SYS. 57-38, 25. 4. 1882.

Msr Hariciye Nazr, yabanc lkelerin konsoloslarna verdii beyanatta Devlet-i Aliyenin mdahalesine cebren kar durulacan aklamt. Abdlhamit, Msra asker gndermeye dair kararn vermeden nce, Amerikan elisi Wallacein fikrini sordu. Amerikan elisi de dier lkelerin elileri gibi Msra kuvvet gndermekten yana idi ve Abdlhamite Ben sizin yerinizde olsaydm kuvvetlerimi hazrlayp gemilere doldurur ve onlarla Msra giderdim. Kimse sizin oradaki otoritenizi mnakaa edemez. in insiyatifi de elinizde olur dedi. Ancak Abdlhamit, konferansn kararn reddettii gibi bu fikre de katlmamtr731. ngilizlerin skenderiyeyi igal etmesi zerine Arabi Paa, Mabeyne gnderdii telgrafnamesinde Hidivin ngilizlerle birleerek Mslmanlar arasnda fitne karmaa altn ne srd. Ayrca yine bu telgrafnamesinde lkenin genelinde seferberlik ilan edildii ve Msrda Saltanat- Seniyenin hukukunun muhafaza edilecei taahht etmektedir. Gerekten de Msrn farkl yerlerinden yirmi be bin ayann mhrn havi olan elli mahzar Babliye gnderilmitir. Arabi Paa daha nce de Babliye Hidivler ve Osmanlya olan ball hakknda dncelerini yle aklamt; Mehmet Ali Paadan Hidiv-i sabk smail Paaya kadar tekmil vkelasyla beraber daima fikirleri saltanat- seniyeden ayrlmak idi Cenab- Allahm birini muvaffak eylemedi ve inallah bundan bylece muvaffak eylemez zira vkela-i sabka Riyaz Paa ve dierleri devlet-i aliyeden irtibatmz minkat olacak ve ngiliz ve Franszlar Suriye Ktasn Msra ilhak edib Msra istiklaliyet verecekler deyu tekmil ahaliyi ifsada kalkyorlard biz Fransz ngilizlere teslim olmayacaz Padiahmza halimizi beyan ettik ann zerine ngiltere Konsolosu bana geldi (Ahmed Arabi Bey sen Msr lkesini gayb edersin ecnebi askeri buraya mdahale ede) dedi ben de cevab olarak bizim umumen Msr mahvolur fakat siz mdahale edemezsiniz biz sizi tanmayz bizim Halife-i ruyi zeminimiz Sultan Abdlhamidi tanrz dedim732. Bu mahzarlarn bazsnda Hidivin azli ve bazsnda da Mahmut Sami Paann kabinesinin ibka edilmesi talep ediliyordu. Bunun yannda Arabi Paa iin Cuma hutbelerinde dualar okunmakta ve Msrda bir halk kahraman olarak grlmekteydi. stanbulda ise halk, Arabi Paay desteklemekte ve kendisi iin stanbul camilerinin
731 732

Karal, Osmanl Tarihi, c. VII, s. 98. BOA. Y. PRK. MYA. 2-19, 1298. Z. 28. Ayrca Msr Hidivi Tevfik Paann istiklalini ilan etmek iin ecnebilerle ibirlii iinde olduuna dair bir baka jurnal iin bkz. BOA. Y. EE. 116-6, 07. B. 1299.

baz vaizleri tarafndan dualar okunmaktayd. Ayn zamanda stanbul basn skenderiyenin bombardman edilmesi hadisesini sert dille knayarak, ngilterenin bu giriimiyle Msr igal etmek niyetinde olduunu belirtmilerdir. Babli, Arabinin nfuzunun bylesine artmas zerine Padiahn iradesiyle ona ok sert ve uyarc bir yaz gnderdi. Bu yazda, onu Msrn harabiyetinden sorumlu tutuyor ve kendisinin ngiltere ile Hidivin Msr temellk etmek istedikleri hususundaki iddiasnda yalanclkla itham ediyordu. Yazda daha sonra, Padiah, Arabi Paay, itaat gstererek stanbula davet ediyor ve kendisine nceden irade ve evamir-i hmayunu hamilen iki mahsus vapur gnderdii halde, bu evamire itaat etmediini hatrlatyordu. Yaznn daha sonraki paragrafnda padiah, eer bu emirlere itaat etmedii takdirde kendisini asi ilan ederek Msrdan srmekle tehdit ediyordu. Yaznn sonunda Padiah, Arabiye ...Eer akl- selim ashabndan isen buralarn iyice mlahaza ile ve bu serd olunan mtalaata itibar ederek evamir-i Seniyeyi ehinahaneme imtisal eyle demekteydi Arabi Paa, cevaben gnderdii 7 Receb 1299 tarihli uzun arizada, Padiaha inkiyad ve itaatini belirtmi ve Msrdaki olaylarn gelimesini zetle anlattktan sonra, arizasnn sonunda Hidiv Tevfik Paann azli ve imtiyaz fermanlar mcebince hareket edip emniyet-i rz ve mal ve can artyla Halim Paann yerine tayin etmesini istemitir733. Arabinin bu tutumu, Padiah Msra asker sevkine dair ngiltere ile mzakereye mecbur etmitir. Bablinin, Hidiv Tevfik Paaya 23 Ramazan 1299 tarihlerinde gnderdii hatt- hmayunda: emniyet ve asayiin iadesi iin mdahale-i askeriye ile Msr zerindeki hakk- hkimiyet-i Saltanat- Seniyyenin teyidine lzum grndnden fevkalade komiserlikle Mahmut Server Paa ve asakir-i ahane kumandanlna ise brahim Dervi Paann memur edildii bildiriliyordu734. Yukarda belirttiimiz gibi ngiltere Hkmeti, Bablinin Msra asker sevkinden nce Padiah tarafndan Arabi Paann asi olduuna dair bir beyanname neri kendileri ile bir askeri mukavele tanziminde srar etmiti. Bu istek, konferansta bulunan devletlerin murahhaslar tarafndan desteklenmiti735. Bunun zerine konu, ngiliz ve Osmanl murahhaslar arasnda mzakereye baland. II. Abdlhamitin bitmeyen itirazlarndan dolay mzakereler bir hayli uzam nihayet 5 Eyll 1882 tarihinde murahhaslar, askeri mukaveleyi imzalamlardr. Bu mukavelenamenin artlar unlard;
733 734

BOA. Y. EE. 116-13, 16 Ra. 1299. BOA. Y. PRK. A., 3-21, 1298. Za. 5. 735 Afaf Ltfi, A Short History of Madern Egypt, s. 73.

1. Osmanl Hkmeti Msra ordu sevk etmek niyetinde bulunduundan, mahalline gnderilecek birinci frkann miktarn be alt bin nefer olarak tayin eder ve ileride iki taraf arasnda hasl olacak ittifak mucebince bu askeri lazm gelen miktara ibla eylemek salahiyetini muhafaza eder 2. Sevk olunacak Osmanl askeri Port Saide ve oradan Svey Kanalnda iki ordunun bakumandanlar arasnda yakn olunacak mahal veya mahallere gideceklerdir. 3. Her iki ordu kumandanlar, Osmanl askerinin askeri harekat zaman hakknda aralarnda uyuacak ve mezkr asker mnhasran kendi bakumandanlarna tabi olacaktr 4. Msrda askeri tedbirler ittihazn icab ettiren esbap zail olunca iki taraf askeri Msr bir vakitte tahliye edeceklerdir 5. ki Ordu arasnda kolayca haberlemenin temini maksadyla, her birinden dier orduya mensup bir byk zabit bulundurulacak ve bu iki byk zabit ayn rtbeyi haiz olacaktr736. Sultan Abdlhamit, bu mukavelenin imzaland ayn gnde ngiltere sefirini Mabeyne artp kendisinden izahat aldrttktan sonra mukaveleyi tasdik etmeyi reddetti. Ayn zamanda Msrda ngilizlere kar mcadele vermekte olan Arabi Paay da asi ilan etti (6 Eyll 1882)737. Ancak Sultann bu davran ngilterenin Msrda iini kolaylatrmtr. Zira Babli adeta Msr halknn milli ve dini hislerine kar durmutur. Arabi Paann askeri hazrlklarn srdrmesi zerine Hidiv, onu Harbiye Nezaretinden azletmi yerine skenderiye Valisi mer Ltfi Paay getirdi. Bu kararn sonucunda halkn muhtelif tabakalar Arabi Paann tarafn tutmulard. Ancak 20 Austos 1882 tarihinde ngilizler Port Said ile smailiye ehirlerini ele geirdiler738. Bunun zerine Arabi Paa, kuvvetlerini Telll-Kebir ordugahna sevk etti. 13 Eyllde ngiliz ordusu buraya yryerek Arabinin ordusunu bir iki saat iinde datmtr739. Paa, Kahireye kam ve iki gn sonra Kahireye girmi olan General Wolseleye teslim olmutur740.
736 737

BOA. Y. EE. 127-34, 09 R. 1300. BOA. Y. PRK. SRN. 1-71, 1300. M 25. 738 BOA. Y. EE. 124-44, 24 N. 1299. 739 Mayer, The Changing Past, s. 8. ayrca bkz. Sinafiri, Osmanl-Msr likileri, s. 150-152. 740 The Earl of Cromer, Modern Egypt, London, 1908, s. 321. ayrca bkz. Afaf Ltfi, A Short History of Madern Egypt, s. 74.

Avrupa Devletlerinin ark ve Msr meselesine ynelik izledikleri smrgeci siyaset, btn Osmanl ve Avrupa corafyasn kargaaya srkledii gibi devletleraras antlamalar, dostluklar ve ibirliklerinde de yeni bir dnemi balatmtr. Bu adan 1882 senesi olduka nemli gelimelere sahne olmutur. Almanyann dnya siyasi platformuna etkili bir biimde girmesi, Msr meselesinde izledii siyaset ve Avrupallarn ark lkeleri ve halklar hakknda dnceleri konusunda bir Papaz gazetesinde derc olunan bir mektupta yaplan tespitler olduka dikkat ekicidir; 1882 senesi iktr- arkyye hakknda memnn ve mesd bir sene add olunamaz zira Msr meselesi sene-i merkme iinde tevelld ve sene-i merkme iinde tevsii etmi ve sene hitam bulduu halde hale hl are bulunamamtr ve Avrupa Devletlerinin bir takm haf maksd ve mtalat zerine ve iki yzlce hareketlerine nazaran meru ve adl ve hakkniyete muvfk bir srette bundan byle dahi hal ve tesviyesi meml deildir velhasl memlik-i arkyye iin ilm ve iktr zaman balam demektir. 1882 senesi afki politikada hiss olunan vukuatn nn alamayacak gibi grnmektedir beynel dvel hidmt vukuna sebeb olacak olan politika-i ummiye-i hzrann muharriki msy Bismarkdr marnileyh devletlerin her birini birer sretde ifl ve igle msiddir ez-cmle Avusturyay Bosna ile Herseke, Fransa Hkmet-i Cumhuriyesini Tunusa ve Fransa, Devlet-i Aliye ve Rusya ile mnsebatn ihlal etmek zere ngiltereyi Msra sevk eden btn diplomat- marnileyhdir Almanyann serbest-i harekt ve teebbsatn bir kat daha temin iin marnileyh vaka Rusyay dahi Diyarbekire ve Basraya doru sevk etmeye abaladysa da Rusya bu teebbsn encamnda byk bir vehmet eylediine ve Ararat Da gibi bir hkim noktaya mlik ve mutasarrf olduu cihetle eli altnda bilip ne vakt olsa zabt ve istil edebileceinden emin olduu ve benberin tecil-i ilhkna lzm grmedii ibu memleketleri Almanyann tasavvuratna kar tavizat kfi addetmediine mebni marnileyhin iflatna kaplmamdr u hle nazaran sulh ve selmet yalnz itibari olarak devam ediyor demek olub filhakika her devlet komusunun zerine hcum edebilmek iin frsat gzetip hfiyen bu hcmun esbb ve vesilini ikmal ile meguldr ark ahlisinin efkr ve hissiyatna gelince bunlar Avrupallarn arzu ve tasavvur ettikleri fthata yle elleri bal kabul edecek gibi grnmemekdedirler filhakika Bbli malm olan ferd-i ihtiyat ile byk bir metnet ve mekret ve hayatiyet gstermektedir tekmil iktr- arkyyede mukvemet arzular bir seyyre

gibi kalbden kalbe sirayet etmektedir gnden gne terakki edeceimi bedihi olan ibu arzu-u ummiyi Avrupallarn nazr- itibra almalar gerekmektedir. ark ahlisi esrete dimi sretde teslim ve itaat edemezler rzgara tesdf eden kam gibi eilir bklrler ise de bir gn olsun yine davranb kalkarlar. Avrupa mehliyet lemine kendini atmazdan evvel isitihsline say eyledii maksd- namsu dveli isitikmete ve ir- adl ve hakkniyete muvfk mdr deil midir ve alel-husus baz milel-i arkyyeyi imdi altnda bulunduklar kuyd-u idreden tlk ile btn btn Avrupa uslne tatbikan idre-i ettii halde ahli-i arkyyenin sahihen saadet haline mi hidmet etmi muhkeme-i vicdnna mracaatla bir kere buralarn tefekkr ve mlahaza etmesi muktez-i insaf ve hkmetdendir Avrupa tarznda nizm ve intizm ve itaat ark ahalisince muhaldir. Bir vakitte arkllar Avrupal etmek Avrupa aklm halkas gibi mesnede koymak mmkn deildir. arkllar arkldrlar ve daima arkl kalacaklardr bunlar iyi dost ve iyi komu olabilirler bunlar tabiatlarna mugayir bir idre ve hkmet tahmiliyle sulh ve itilaf kabul etmez suretde kendimize dman etmekde mani yokdur ark kendisinde en vsi ve en pederane ve msamahakrane bir serbesti cari olan bir memleketdir. ark ahalisi her istediini yapmaya almdr Avrupada kendilerini hmi-i serbesti addeden devletlerin tebalarna gya bah ve ita eyledikleri usl ve kide tahtna alnm ve bir takm terifatiyeye gark edilmi olan serbestiyi bunlar bir vakitde anlayamazlar velhasl 1882 senesi fena balam ve fena gemi ve fena surette hitam bulmutur741. Bu szlerden aka anlalaca zere dnemin gl Avrupa Devletleri, emperyalist emelleri dorultusunda bir takm politikalar belirlemiler ve dounun zengin kaynaklarndan olabildiince faydalanmak iin denge siyaseti izlemilerdir. Sz konusu dnemin uluslar aras politikasnn bu ynde belirlenmesinde Bismarkn inkr edilemez bir rol olmutur. Genel olarak yaplabilecek bu karmlar tabii ki Msr iin de geerlidir. ngiltere, gerekten de Msrn gerek yneticileri gerek halk ve gerekse Osmanl Devletine kar doru zamanlarda doru hamleler yapm olmas sayesinde blgeyi rahatlkla ele geirmitir. Yukarda verdiimiz belgede, ark ahalisinin hibir zaman tam olarak ynetim altna alnamayaca tespiti ise yine Msr meselesinde ksmen doru kabul edilebilir. Nitekim uzun yllar boyunca Mehmet Ali Paann baskc ynetimi altnda ezilmi olan kyl halk, igal karsnda ciddi bir direni gstermemi ancak bir takm yetkilere
741

BOA. Y. PRK. TKM. 5-10, 1300 S. 25. Ayrca bkz. BOA. Y. PRK. EA. 4-32, 1301. L. 1.

sahip olan Arap subaylar, Arap milliyetilik hareketlerinin de etkisi ile igale ciddi tepki gsteren tek unsur olmutur. Sonu olarak 19. yzyln son eyrei, Emperyalist Devletlerin birbirleri ile mcadele etmeleri ile ekillenmitir ve bu mcadelenin sebebi yeni pazarlar elde etmektir. Osmanl Devletinin tm bu gelimeler ierisindeki yeri ise sadece yine bu devletlerin koruyuculuunu salayarak toprak btnln korumaya almak olmutur. Oysa Osmanlnn toprak btnlnn korunmas politikas yine bu dnemde sona ermitir. 3. 7. ngilterenin Msr galine Kar Bablinin Tutumu: ngiltere, Msrn Svey Kanal tahvillerini satn aldktan sonra Msr elde etmek ynnde politikalar belirlemitir. Ayrca ngilizlerin Kbrs (1878) ve Franszlarn Tunusu (1881) igalinden sonra ngiltere Hkmeti, Msr igal etmeyi ciddi olarak planlamtr742. Bu sralarda Osmanl Devleti, Rusya Sava (1877-78) ile uratndan bu savatan sonra imzalanan Berlin Antlamasnn uygulanmas ve zellikle Dou Rumelinin Bulgaristan ile birlemesi meselesi ve dier baz nedenlerden dolay Msra kar etkili bir politika izleyememitir743. Babli, meselenin balad tarihten itibaren bar yollardan Msrda asayi ve intizam salamak istemi ve bu nedenle blgeye asker gndermeyi reddetmitir. ngiltere Hkmeti ile mukavelename imzalanmas konusunda ok zor karar vermi ve ngilizlerin Msra mdahalelerinde baarl olmalar zerine Lord Granville Bablinin itirakine artk lzum kalmadn... beyan etmitir744. Lord Dufferin tarafndan 16 Eyll 1882 tarihinde Babliye verilen bir raporda, artk Bablinin asker gndermesine lzum kalmad ve esasen ngilterenin bile askerinin bir ksmn yaknda geri ekecei bildiriliyordu. Ayrca ngiltere askerinin Msrda Hidiv ve ahaliye yardm etmek iin bulunduunu halka ilan ediyordu745. Sadrazam Sait Paa buna karlk, ngiltere asayiin iade edilmesine kadar Msrda kalacam der ise biz de asker gnderip ileride mtereken tahliye hakkn haiziz diye teklif ediyor, fakat bu teklif de Abdlhamit tarafndan reddediliyordu. Yine de kendi
742 743

BOA. Y. EE. 128-153, 1298, BOA. Y. PRK. TKM. 4-103, 1299. Za. 29. Uarol, Gazi Ahmet Muhtar Paa, s. 153. 744 BOA. Y. A. HUS. 168-82, 1298. 745 BOA. Y. PRK. PT. 1-129, 1299. 1. 4.

huzurunda yaplan toplantda Sultan Abdlhamit, Sadrazam Sait Paann, ngiltereye sava ilan edilmesine dair teklifine yanamyordu746. ngilterenin Msr igalini mteakip, yeni igalci idarenin esaslarn kurmak zere, Msrda ngiliz Konsolosu Maletin hastalanmasn ileri srerek Lord Dufferini stanbuldan Msra gnderdi. stanbulda ngiliz sefareti Ba tercman Alfred Sandisan, 30 Ekim 1882 tarihinde Babliye yazd yazsnda ngiltere vakt-i hazrda Osmanl Hkmeti ile gr alveriinde bulunacandan, Padiahn Msr zerinde hukukunun muhafazasna ngiltere Hkmetince mltezim bulunduunu beyana Lord Dufferin memurdur diye teminat veriyordu747. Bunun zerine Babli, tahliyenin ekli ve zamanna dair mzakerelere balanma arzusunu aklyorsa da bu teklif ngiltere Hkmeti tarafndan cevapsz braklyordu. 26 Zilkade 1299 (9 Ekim 1882) tarihinde toplanan Meclis-i Vkelada Msr ii mzakere olundu. Bu iin tesviyesi iin yol dnlmekte idi; biri ngiltere Devleti askerini, asayiin gereklemesine kadar Msrda tutmak isterse Osmanl Devleti dahi oraya bir miktar asker gndermek ve ihtiya kalmaynca iki taraf askerleri ile birlikte ekilmek, ikincisi; ngiltere ile istenilen teminat havi bir mukavele akdetmek ve ncs ise dier devletlerle muhabere ve mzakere edilerek ie onlar ile mttefikan karar vermek idi. Bu hususlarn hangisi mnasip ve devletin maslahatna muvafk olduunu kestirmek iin ok dnldkten sonra ikinci yol tercih edildi. nk Msra asker gndererek ngiliz askerinin Msrda ikametini uzatmasna vesile olabilecekti. Dier devletlere mracaat yolu ise her vakitte olduu gibi bir fayda temin etmeyecekti. Oysa ngiltere Babakan Gladstone, ngiliz askerinin Msrda kalmasna dair Osmanl Hkmeti ile deil Hidiv ile bir mukavele akdetmeyi tercih ediyordu748. Bunun dnda Gladstone, ngiltere ve Fransann Msr meselesine olan alakalarnn menfaat temini iin deil Msrda asayiin salanmas iin olduuna dair beyanatta bulunmay srdrmekle beraber ngiltere ve Fransa Devleti arasnda, Msr Meselesi konusunda yaplan ittifakn Krm Savandaki ittifaktan daha gl olduunu ifade etmekteydi749.
746 747

Uarol, Gazi Ahmet Muhtar Paa, s. 154. Blunt, Secret History, s. 460-481. 748 BOA. Y. A. HUS. 1298. 11. 14, BOA. Y. A. HUS. 169-78, 1299. 3. 23. 749 BOA. Y. PRK. PT. 1-103, 1299. C. 26, BOA. Y. A. HUS. 169-68, 1299. 3. 19.

Zaten Hidiv Tevfik, amcas Halim Paann Hidivlie gelmek zere teebbslerini bildiinden, ngiliz nfuzu altna girmi ve her hususta onlarn arzusuna mtemayil grnmtr. ngilizlerin Msrdaki askeri harekatnn bitmesinin ardndan Lord Granville, Msrn mali ilerinin slahatn mzakere etmek zere stanbul veyahut Londrada bir konferans akdini teklif etmi ve Osmanl Devleti ile dier lkelere tebli etmitir750. Babli, Msrn yalnzca mali ileri deil Msrn umumi slahat mzakere edilip de bu konferansn stanbulda akdedilmek artyla konferansa katlmaya hazr olduunu Londra Osmanl sefaretine tebli etmitir751. 1884te Londrada gerekletirilen devletleraras konferansn hibir eye karar vermeden dalmas zerine Msrn mali idaresi tamamen ngiliz kontrolne braklmtr752. Bu srada ngiltere, Msrla ilgili olarak trl zm belirlemiti. Bu yollardan ilki; Msr Msrllara aid ederek Belika gibi bitaraf bir hkmet ekline vaz etmekdir bu ise bir efkar- batladr ki ahalice derkar olan fark ve ihtilafdan dolay gayri mmkindir ikincisi; deruhde etmi olduu mesuliyet-i azimeden dolay ngiltere hkmetini her veh ve vesilede tayib iden ve hkmetin mdahalesini ve Msrn bilfiil ahz ve zabt, ncs; canib-i hkmetten ilan edilen Msrda asayiin iadesi badehu tahliyesi velhasl ngiltere canibinden serd edilen taahhdatn kmilen icrsn tasdik etmektir753. Gerekten de ngiltere Msr igalini tam manas ile gerekletirene kadar yukarda nc yol olarak ifade edilen dnceleri gerekletirmek istediini syleyecektir. Babli, ngilizlerin Msr igaline kar bir ey yapamazd. Sadece Sultan Abdlhamit, Rusyann Karadeniz Boazn ve Fransann Suriyeyi zapta kalkmasna meydan vermemek zere ngilizlerle mzakereleri srdryordu754. lk nce Adliye Nazr Hasan Fehmi Paa on maddeyi havi bir talimat ile Londraya gnderilmitir. O zaman ngiltere Hkmeti Sudanda Mehdi hareketini bastrmakla uratndan Paa, Londrada bir buuk ay kaldktan sonra hibir anlamaya varamadan geri dnd755. Demek oluyor ki ngiltere Hkmeti, Sudan gailesinden yararlanarak Msrda
750 751

BOA. Y. A. HUS. 170-33, 1299. 6. 28. BOA. Y. PRK. BK. 8-65, 1301. . 5. 752 BOA. Y. PRK. PT. 1-111, 1299. . 29. Ayrca bkz. Kramers, Msr, MEB. A., c. , s. 253. 753 BOA. Y. PRK. MK. 1-86, 1301 . 26. 754 Kamil Paa, Hatrat, s. 29. ayrca bkz. Armaolu, 19. Yzyl Siyasi Tarihi, s. 546. 755 BOA. . MTZ. 05, 24-1118, 04 Ra. 1302.

askerinin kalmasnn lzumlu olduunu ve bu frsatla dahi Msra yeniden asker irsali iin hazrlklara balamtr. Babli, Sudann Msrdan ayrlmasna asla rza gstermeyecektir. nk Sudanda asayiin iadesi, Msr Hkmetine ait olmakla beraber buna muktedir olmad zaman Osmanl Devletinin mdahalesi sz konusu olacandan, bu esas zerine ngiltere Hkmetiyle hkimane bir mzakereye girimeyi kararlatrmtr. 8 Haziran 1885 tarihinde ngilterede muhafazakarlarn ibana gelmesi zerine yeni Babakan, Lord Salisbury tarafndan Babli ile Msr ilerine dair tekrar mzakerelere giriiliyor756. Lord Salisbury bu grmelerde Sultann ngiltere Devletinin dostluundan phe etmemesi gerektii zerinde durulmaktayd757. Grmelere stanbulda ngiliz elisi ile Hariciye Nazr Asm Paa ve Evkaf Nazr Kamil Paalar arasnda baland. 24 Ekim 1885te bir anlama imzalad. Bu anlamann esaslar unlardr; 1. Osmanl ve ngiliz hkmetleri Msra birer yksek komiser

gndereceklerdir. 2. Osmanl Yksek Komiseri, Hidive veya onun gsterecei memurla Sudan bar yoluyla yattrma arelerini inceleyecektir. Bunlar grmelerinden ngiliz yksek Komiserini bilgilendirecekler ve alnacak tedbirlerin uygulanmasna onunla anlatktan sonra balanacaktr 3. ki yksek komiser, Msr ordusunu Hidivle birlikte slah edeceklerdir. 4. Bunlar Msrn btn idaresini inceleyebilecek ve idarede Msr Ferman snrlarn amayacak deiiklikler yapabileceklerdir. 5. Fermanla verilmi imtiyazlara uygun olmas artyla Hidivin yapm olduu uluslararas anlamalar Osmanl Hkmeti tarafndan tasdik edilecektir. 6. ki yksek komiser, Msr snrlarnn emin olduunu, hkmetin istikrar bulduunu ve iyi ilediini mahede edince hkmetlerine birer rapor verecekler ve hkmetler uygun bir mddet iinde ngiliz askerlerinin Msrdan ekilmesi iin bir anlama yapacaklardr758.

756 757

BOA. Y. A. HUS. 162-64, 1296. 10. 21. Uarol, Gazi Ahmet Muhtar Paa, s. 154. BOA. Y. PRK. SGE. 1-90, 1299. Z. 29. 758 Uarol, Gazi Ahmet Muhtar Paa, s. 154.

Bu mukaveleye uygun olarak ngiltere Devleti tarafndan Sir Drummond Wolff yksek komiser tayin klnd gibi, Devlet-i Aliye yksek komiserliine de Gazi Ahmet Muhtar Paa tayin edilmitir759. Gazi Ahmet Muhtar Paa, Msrdan saraya gnderdii mektupta Suriye zerinden Msra yeterli miktarda asker gnderilirse Devlet-i Aliye iin zaferin kanlmaz olduunu bildirmekte idi. Ancak Sultan Abdlhamit ngiltereye kar ekingen tavrndan vazgememitir760. Ayrca Gazi Ahmet Muhtar Paa, Babliye gnderdii raporda Msrn askeri vaziyeti hakknda baz tespitlerde ve tavsiyelerde bulunmutur. Paa, Msrda bulunduu sre ierisinde taburlarn says 14e karlmt. Ancak Msr btesi bunlarn idaresi iin yeterli deildi. ngilizler ise igal masraf adyla Msr btesine 195.000 Msr Liras ayrm olduklarndan bu miktar da tamamen Msr askerine harcanmaktayd. Dier masraflar ise ngilizlere yklenmekteydi. ngiliz parlamentosu bu duruma itiraz etmekteydi. Muhtar Paa, bu durumda Msrda 16 bin nefer askere ihtiya olduunu yazmakta ve eer eski usullerle taburlar idare olunursa masrafn deceini yazmaktayd. Bu nedenle Paa, Sir Drummond Wolfdan Msr askeri kuvvetinin 16 bine karlmasn ve subaylarn da eskiden olduu gibi Trk ve Msrllardan olumasn istedi. Ancak bu konuda bir fikir birliine varlamad. Her iki komiserin slahat programlarndaki ortak tek neri kapitlasyonlarn ilgas olmutur. Ancak ngiltere Hkmeti, mzakerelerden bir netice alnamam olmasndan dolay komiserinin grevine son vermitir. Bunun zerine Gazi Ahmet Muhtar Paa da stanbula dnmtr761. Bylece Msr, fiilen Osmanl idaresinden karak ngilterenin eline gemi oluyordu. Bylelikle ngiltere ile dostluk ilikilerinin srdrlmesi yolunda ilk nce Hasan Fehmi Paa Londraya gnderilmitir ki bir netice elde edilememitir. Daha sonra iki devlet arasnda, sz edilen mukavele akdedilerek iki devletin komiserleri Msra gnderilmitir. Msrda komiserlerin mzakerelerinin uzatlmasndan kesin bir sonu alnamayacan anlayan Sadrazam Kamil Paa, Mabeyne sunduu 27 Mays
759

BOA. MISIR, 1899-33, 1303 M. 11. Gazi Ahmet Muhtar Paa, 1839da Bursada dodu. 1856 ylnda Bursa Askeri dadisini, 1860ta Harbiye Mektebini birincilikle bitirerek temen oldu. Bir yl sonra kurmay yzbala ykseldi. Bkz. Rifat Uarol, Gazi Ahmet Muhtar Paa, TDV. A. , stanbul, 1996, s. 445-448. ayrca bkz. Kamil Paa, Hatrat, s. 31-32. ayrca bkz. Y. Bayur, Trk nklab, c. 1, s. 49, Hilmi K. Bayur, Sadrazam Kamil Paa Siyasi Hayat, Ankara, 1954, s. 132. ayrca bkz. rtem, Osmanl Devletinin Msr Yemen Hicaz Meselesi, s. 100. 760 Tahsin Paa, Yldz Hatralar, s. 86. 761 BOA. Y. EE. 87-55, 28 R. 1303, BOA. Y. EE. 87-11, 06 L. 1303. Ayrca bkz. Emine Altunay am, ngilizlerin Msra yerlemesi ve Gazi Ahmet Muhtar Paann Raporu, Trk Dnyas Aratrmalar, S. 147, Aralk, 2003, s. 117-131.

1302 (8 Haziran 1886) tarihli hususi tezkerede mesele iin kesin zm getirmeye gayret gstermek gerektiini arz etmitir762. Bunun zerine yukarda bahsedilen mukavelenin altnc maddesine gre, Msrn tahliyesine dair mukavele akdetmek zere ngiliz murahhas Sir Drummond Wolff ile Osmanl Murahhaslar Sadrazam Kamil ve Hariciye Nazr Sait Paalar arasnda stanbulda grmeler balad (2 ubat 1887) ve nihayet 22 Mays 1887 tarihinde sz konusu mukavele imzaland763. Bu mukavelenin hkmleri unlardr; 1. Msrda icr olunmakta olan ferman- hmayunlar tadil edilmi bulunmadka ibka ve muhafaza olunacaktr. 2. Hidiviyet, Msra mteallk ferman- hmayunlarda belirlenmi araziyi amildir. 3. Hkmet-i Seniye tarafndan Berlin muahedenamesini imza eden devletler, Svey Kanalndan gemilerin geiini temin eden bir mukavelenameyi tasvib ve kabule davet edilecektir. Bu mukavelede, dvel-i muazzama tarafndan her zaman kanaldan gei serbestliini muhafaza ve kanala ait mal ve tesislere riayet etmeyi taahht edeceklerdir. 4. Sudan ve Msrn i asayiini muhafaza etmek iin ngiltere Devleti, ngiliz askerinden lzum grecei miktar Msrda brakp, Msr ordusu zerinde umumi tefti icrsna devam edecektir. 5. bu mukavelenin akdi tarihinden itibaren yl sonra ngiltere, askerini Msrdan ekecektir. Eer Msrn i ve d gvenliini bozacak bir durum meydana gelecek olursa ngiliz askeri bu tehlikenin izalesini mteakip derhal Msrdan ekilecektir. Bir de Msr Hidivlii, metbuu olan devlete kar vazifelerini veya devletleraras taahhtlerini icrdan imtina eyledii takdirde Hkmet-i Seniye, Msr askerle igal etmek hakkn kullanacaktr. Gerek Osmanl askeri ve gerek ngiliz askeri, mdahaleyi gerektiren nedenlerin giderilmesiyle beraber Msrdan ekileceklerdir764. talya Hariciye Nazr bu konuda, kuvve-i askeriye istimaline hacet grnyor ise asakir-i Osmaniye ikame edilmek lazm geldiini Paris ve Londra Kabinetolarna
762 763

BOA. Y. EE. 126-27, 27 N. 1303. BOA. . DVNS. MHM. MSR. d. No. 15, s. 86. 764 Kamil Paa, Hatrat, s. 34-35. Kanal meselesinin halli iin bir komisyon kurulmas konusunda bkz. BOA. MV. 2-10, 1302. Ca. 24.

bildirdim ngitere Hkmetinin tahayylat laykyla malum deildir Fransa Hkmeti Fransa ile ngiltere tarafndan asker ikame olunmamas arzusunda ise de asakir-i Osmaniye ikamesine dahi klliyen muhalefet etmekdedir demitir765. talya Hariciye Nazrnn, ngiltere ve Fransann Msr ile ilgili hedeflerini bu kadar ak olarak belirtmi olmasna ramen Sultan, bu konuda harekete gememitir. Ayrca talya siyasi evrelerinde Msrda Hidivin ngiltere ve Fransa Devletlerine boyun emesi hakknda ecanibin bir dereceye kadar icr-i tefti etmesine diyecek yosa da bununla idare-i memleketi ecnebilere teslim etmek niyetinde pek ok fark vardr denilmekteydi766. ngiltere Kraliesi bu mukaveleyi tasdik etmi fakat Sultan Abdlhamit, Fransa ve Rusyann tehditleri nedeniyle Bablinin srarna ramen bunu tasdikten ekinmitir767. 3 Temmuz 1887 tarihinde, Almanya, talya ve Avusturya Devletlerinin basklarna ramen Abdlhamit kararnda srar etmi ve Sir Drummond Wollf stanbuldan ayrlmtr. Bunun zerine ngiltere, u karar almtr; Msr iten ve dtan gelecek tehlikeye kar yalnzca savunmaya kudretli bir hale geldii zaman ngiltere mukavelesiz olarak Msrdan askerini ekecektir768. 1889 ylnda ngiltere Hkmeti, stanbul ile tekrar bir diyalog kurmak zere Macar Trkolog A. Vamberyyi stanbula gndermi ve Sultan Abdlhamit, Vambery ile bir mlakatnda, Msr iine dair fikrini yle aklamtr;...Msr meselesi zmlenmelidir. Msr, Mekke ve Medine gibi slamn nemli blgelerinden biri olduu iin Halifenin haysiyetini ilgilendirdiinden onun kayb, dindalarmn gznde benim manevi prestijimi sarsacaktr. Bu nedenle kimse benim iin siyasi intihar demek olan bu olupbittiyi kabulleneceimi sanmasn, bu zc hadiseye bir k yolu bulunmaldr.. gerekten de Abdlhamitin asl ilgilendii konu, Msrdaki saltanatn haklarn muhafaza ile kutsal yerlerin elinde bulundurulmas olmutur. Bunun iin ngiltere nezdinde giriimlerden midini kesmemitir. Nitekim Osmanl Hariciye Nazr, 1891 ylnda ngiliz Sefri ile yapt bir grmede, iki lke arasndaki iyi ilikilerin devam etmesi iin Msrn bir gn evvel boaltlmasna dair gr teatisi istediinde sefir de bunun
765 766

BOA. Y. A. HUS. 168-59, 1298. 10. 26 BOA. Y. PRK. HR. 4-11, 1296 M. 21. 767 Bayur, Trk nklab, c. 1-1, s. 57. 768 Karal, Osmanl Tarihi, c. VII, s. 100.

ngilterece de arzulandn belirtip unlar sylemitir; Msr igali daimi olmayp Msrda ngiltere... bir himaye tesisi tasavvurunda dahi deildir769. Oysa ngilizler, Msrdaki Osmanl nfuzunu krmak iin ellerinden geleni yapmaktaydlar770. Abdlhamit bu konuda Msrdaki hkimiyetimizi devam ettirebilmek iin ok etin bir mcadele vermi bulunuyoruz. Babli, ngilterenin karsnda ok g bir vaziyette kalmtr Hidive 17 Mart 1892de verdiimiz ferman ile Msrn Osmanl mparatorluuna bir tabi olduunu ayr bir millet saylamayacan hatrlatm olduk demektedir771. Abdlhamit ayrca, Msrda nfuzunu srdrebilmek iin Msrda nfuzlu adamlarn yanlarnda ajanlarn bulundurdu. Bunlar gizli raporlar jurnaller vastasyla gn gnne olup bitenlerden Abdlhamiti haberdar ediyorlard772. Bundan baka Abdlhamit, Msrda kmakta olan gazeteleri gzden geirmek iin Msrdaki Genel Komiseri Ahmet Muhtar Paay grevlendirmitir ayn zamanda Msr ve Beyrutta kan Arapa gazeteleri tetkik ve gerekirse tercme iin Suriye Vilayeti eski mektupusu Ahmet Mehdi Beye talimat vermitir. Daha sonra Abdlhamit, ngilizlere kar mcadelesinde slam Birlii politikasna dayanmtr ki Msrl milliyeti lider Mustafa Kamil Paay bu amacn gerekletirmek iin kullanmtr773. Paa, 1899da stanbula gelerek Padiahtan Bey unvann alm ve ikinci rtbeden Mecidi nian ile taltif edilmitir. 1904te slam Birlii propagandas iin sarf ettii gayretleri zerine Padiahtan Paa unvann almtr. Bylelikle Abdlhamit Msr geri alabileceine samimiyetle inanmaktayd. Ancak Hidiv, millete gvensizliinden dolay ngilizlerle birleerek onlarn Msrda
769

mer Krkolu, Osmanl Devletine Kar Arap Bamszlk Harekt 1908-1918, Ankara, 1982, s. 27. 770 BOA. Y. PRK. AZJ. 5-45, 1299. B. 12. 771 Sultan Abdlhamit, Siyasi Hatratm, 5. Bask, stanbul, 1987, s. 128. 772 BOA. Y. PRK. AZJ. 4-6, 1297. Za. 28. 773 II. Abdlhamitin siyaseti iki temel noktaya dayanmakta idi; birincisi gzlerini Osmanl Devletine dikmi Avrupa Devletlerinin rekabet duygularndan yararlanarak birbirleri ile uramalarn salamak, ikincisi kanunlatrlm Hilafet kavram ile hem dahilindeki Mslmanlarn arasda birlii ve dayanmay salamak hem de devletin dndaki Mslmanlarla ilgilenip slam birlii siyasetini Bat ve Rusya Devletleri zerinde bir bask unsuru olarak kullanmak. slam birlii siyaseti terim olarak aklanacak olursa XIX. Yzylda gelien milliyetilik hareketlerine paralel olarak domu, Mslmanlarn milliyetilik hareketleri idi. Bu hareket sadece II. Abdlhamitin ahsna bal deildir. Ancak 1876-1908 yllar arasnda uygulan biimi Ona baldr. II. Abdlhamit, bu siyaset erevesinde Arap, Arnavut, erkes gibi guruplarn liderlerini daima eitli rtbelerle taltif edip eli altnda bulundurmaktayd. Bkz. Kurun, Trk-Arap likileri, s. 35-37.

kalmasndan yana olmu ve Msrda hilafeti kurmak hlyasna kaplmtr. Bu nedenle Jn Trklere yardmda bulunduu gibi ttihat ve Terakki Cemiyetine Msrda Hak gazetesini neretme izni vermitir774. Dier taraftan ngiltere de dnyann dikkatini Trkiye zerine ekmek ve Msrda yaptklarn rtmek iin Ermeni meselesini gndemde tutmaya almtr775. Ayrca Msrn daimi suretle istimlakine dair Fransa Hkmeti ile gizli temaslarda bulunarak bu konuda da baarl olmutur. Fransa hkmetinin de Fas istilasna raz olmutur (1904). Bylelikle ngiltere Msrda serbest kalmtr776. Btn bunlara ramen Padiah hibir zaman Msrdan elini ekmeyi dnmemi ve ngilizlerin Msrdaki igalini merulatrmak iin Kzldenizin ucundaki Akabe Kasabasna asker gndermeleri zerine Abdlhamit de ngilizlerin hkimiyetinde bulunan Tabeyi igal ettirdi. Nihayet ngiltere, Msr-Osmanl snrnn tespit edilmesi iin Padiah zorlamtr777. Birinci Dnya Savann patlak vermesi zerine ngiltere, Msr himaye altna alarak Hidiv Abbas Hilmi Paay azl ile yerine Sultan unvan ile amcas Hseyin Kamili getirmitir. Tabii ki Babli bunu reddederek Kamil Paann haiz ve hamil olduu rtbe ve nianlarn ref edilmesini kararlatrm ve Msr geri alabilmek midiyle oraya asker gndermitir. Fakat bu askerler Sina lnde susuz kalarak ngiliz uzun menzilli muhrip toplarnn atei altnda byk zayiat vermiler ve geri dnmek zorunda kalmlardr778. ngilterenin Msra yerlemesinin yakn ve uzak pek ok sebepleri olmutur. Bu sebeplerin en etkilisi smail Paann zellikle mali alanda Msr srkledii buhran olmutur. Bunun dnda yukarda da bahsedildii zere Sultan Abdlhamitin tereddtleri ve bu nedenle Msr ile ilgili net bir politika ortaya konulmam olmas da Msrn igaline kolaylk salamtr. Ayrca Msr ahalisinin bu dnemde iine dt

774 775

Samiha Ayverdi, Trk Tarihinde Osmanl Asrlar, c. III, 2. Bask, stanbul, 1978, s. 65-66. Sultan Abdlhamit, Sultan Abdlhamitin Hatra Defteri, (Haz. smet Bozda), 8. Bask, stanbul, 1986, s. 58. 776 BOA. Y. A. HUS. 178-54, 1301 8. 6. 777 Abdlhamitin, ngiltereye kar izledii siyaset hakknda bkz. BOA. Y. PRK. TKM. 4-8, 1298. S. 14. Sinafiri, Osmanl-Msr likileri, s. 155-162. 778 kr Baban, Msr Hatrat, (Der. Erin Erdomu), Tercman Gazetesi, Say 5054, 9 Mays 1976.

durum da igalin sebeplerinden biridir yle ki Sveyde arazilerin ou dahi ngiltere tarafndan satn alnm olduundan her yer ngilizler ile doludur Araplar yalnz toprak kulbelerde yaayb adeta ngilizlerin maiyetinde gibi onlarn hizmetlerini etmektedirler burada Araplar ngilizleri kendi hkmdarlar gibi tutmulardr ki her yerde ngiliz grdklerinde ayaa kalkb selamlamaktadrlar hatta blgede bulunan ngilizler daha nce de ifade ettiimiz gibi blgeyi daha igal etmeden kendilerine ait grmekteydiler ngiliz kaptanlardan biri bunu u szleri ile ifade etmekteydi; Trkiye bugn Msr iin ne yapabilir Msr tamamyla bizim talimatmz ile yryor Msrn her bir taraf ngilizler ile doludur iftliklerin ou bizim yedimizdedir kanaln iki az dahi bizim donanmamz ile muhafaza olunmudur gerek Msrda gerek skenderiyede ve gerek sair yerlerde ngiliz muhbirleri olup bunlar kemal-i serbestiyet ile her yerde Trkiyenin hali iyi deildir Trkiye taht- himayesinde hibir tebaa rahat edemez sefil ve perian kalr diye ahaliyi Trkiyeden souddurub kendi taraflarna celb etmeye almakdadr
779

ite bu cmleler ngilterenin Msrda yerleme

politikasn aka gzler nne serdii gibi ngilterenin Osmanl Devletine kar izledii siyaseti de net bir ekilde aklamaktadr. Bu igal sonrasnda ngiltere doal olarak Osmanlnn toprak btnlne dayanan ark siyasetini terk etmitir780. ngiltere bu kez Osmanl aleyhine olarak blgede hem Arap milliyetiliini hem de Anadoluda Ermeni meselesini gndeme getirmeye almtr781. Msrn kaybediliini hazrlayan en nemli sebeplerden biri de elbette ki Hidivlerin izledikleri siyaset olmutur. zellikle Mehmet Ali Paadan sonra gelen Msr Vali ve yneticilerinin yetenekli ve gl olmamalar, Msr Osmanldan bamsz hale getirme mcadelesini, Avrupa Devletlerinin ynetimine girmeye doru srklemitir. Bu dnemde, devlet adamlar arasnda kendini iyice gstermi olan Avrupa hayranl ngiltereye byk bir kolaylk salamtr. Hatta Msr ricali hakknda Msr fevkalade komiserliinde grevli olan bir Osmanl memuru, blgede grev yapt yedi sene zarfnda izlenimlerini Padiaha aktarrken bunu ok ak bir
779 780

BOA. Y. PRK. SGE. 1-73, 1299. Ca. 4. Hner Tuncer, 19. Yzylda Osmanl-Avrupa ilikileri, Ankara, 2000, s. 100. 781 ngiltere, 19. yzyl boyunca Hindistan ve Asyadaki smrgelerine giden yollar gvenlik altnda tutma politikasn d siyasetinin temeli yapmtr. Bu yollarn gvenlik altna alnabilmesi ngilterenin Basra Krfezine ve Mezopotamyaya hakim olmas ile salanacaktr. Bu nedenle ngiltere en nemli noktalar ele geirmitir. Bkz. Tevfik andar, Osmanl mparatorluunun Yar Smrge Oluu, stanbul, 1970, s. 120. Haluk lman, Tanzimattan Cumhuriyete D Politika ve Dou Sorunu, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, c. 1, stanbul, s. 275-286. Karal, Osmanl Tarihi, c. VII, s. 101.

ekilde dile getirmitir; Msra kapa atm bir takm adamlardan ve bu misll iman ve vicdann mal ve ikble deitiren kimesneler ile onlarn evlad ve ahfdndan ibaret olduundan egeri umumiyet denilemez ise de ekserinde ciddi hamiyet-i dinie aramak mteessir olub bundan fazla ekserisinde alafrangalk ve Frengistanda terbiye olmaklk tesirleri grlyor. Bunlar kadimden beru saltanat- seniyeye kar bir fikr-i husumet ve birbirleriyle msabaka edercesine Frenge etvar ve kyafet gstermek beynlerinde moda halini alub kkden beru byle terbiye grenler ve hele otuz seneden beru terbiye olmularla hususiyle imdi reis-i umurda bulunan byle adamlarn u terbiyeleri ngilterenin iine pek gelmidir ez-an cmle hidiv bulunan zt, peder ve ecdad gibi Frengistanda terbiye alm olduundan din ve devlet ve velinimet ne demek olduunu laykyla bilmez Hariciye Nazr olan ve Nubar Paann mteveffa kznn zevci bulunan Dikran Paa, kaynpederi gibi kendisi de Ermeni fesedesiyle mttehidel efkr imi. Msrn hli hazrnda da Fransay ho tutmak ve riyaset-i nzzare geebilmek iin ngilizleri de madaralarla avutmak ve bununla beraber Saltana Seniyeye de ngiltere tarafdar grnmek istemeyen takmdandr Adliye mstearlnda bulunan Batris Paa gayet zeki ve malumatl bir zttr. Kbtilii hasebiyle canib-i saltanat- seniyeye kendisinde bir hsn- hakk aranlamaz ise de haiz olduu zeka ve fetanet her ite hsn- istihadama kifayet eder. Dahiliye vekili kr Paa, ve Maltz Abdurrahman Paann biraderi Msr muhafz brahim Rdi Paa ve skenderiye Muhafz Mahir Paa, ngilizlerin keyfine hizmet etmekle ibu hadmetlere getirilmilerdir Vzeradan Nubar Paa, aslen zmirli olub elli tarihlerinden sonra Msra giderek Kavalal Mehmet Ali Paann tercmanlnda bulunmu ve rtbe kazanub hidiv-i esbak zamannda mehkim-i muhtelitenin tekili ve hidiviyetin tevsii imtiyazat ileri ve istikraz al verileri hep bunun eliyle olduu gibi ngilterenin igalinden ve Sudan vukuatnn balangcndan sonra orann tahliyesi iin ngilterenin vukubulan teklifatn kabul etmeyb isitfa eylemi bulunan merhum erif Paann yerine gemitir. Mddet- i mealide tecrbesini ve eytaneti ngiliz konsolosun bugnki tutduu vaziyete haylice mani idi782 Msr ve Tunusun igali, Avrupal glerin birbirleri ile savamaya alternatif olarak birbirlerinin Afrikadaki ayr ilgi alanlarn tanmladklar srete nemli admlardr. 1882de ngilterenin Msr igalinin amac da daha nce yaanan igaller
782

BOA. Y. EE. 127-85, 17 S. 1301.

gibi Msr emperyalist devletlere tabi duruma sokmakt ve sonunda Hindistan gibi Msr da uluslar aras mcadelenin iine srklenmi oldu783. Britanya hkimiyeti gneye, Nil vadisi boyunca Sudana doru yaylmtr. Bu yaylmann bahanesi yukarda da bahsettiimiz zere, taraftarlarnca Mehdi olarak grlen, slam hkimiyetini yeniden kuracan iddia eden Muhammed Ahmedin balatt hareketin gelimesi idi. Msrn lke zerindeki hkimiyeti 1884te sona ermi ve bir tr slami hkmet kurulmutur. Ancak bu hareketin yaylmasndan duyulan endie dier Avrupa devletlerinin bir Anglo-Msr igalinden duyduklar korku kadar byk deildi. Sonunda Anglo-Msr igali slam Devletini ykt ve 1899da yeni bir hkmet sistemi kuruldu. Bu sistem bir ngiliz ynetimi idi784. Bylece Osmanl Devletinin Msrda egemenliini tam olarak tesis etme ve Msrn Osmanldan bamszlk kazanma mcadelesi sona ermitir.

783

Roger Owen, Egypt and Europe: From French Expedition to British Occupation, The Modern Middle East, London-New York, 1999, s. 116. 784 Albert Hourani, Arap Halklar Tarihi, (ev. Yavuz Alogan), stanbul, 2003, s. 336. ngilterenin Msr igalinden sonra Msrda meydana gelen politik gelimeler hakknda bkz. Tignor, Modernization and British Colonial Rule in Egypt 1882-1914, s. 70-93.

DRDNC BLM 4. MISIRIN KTSAD VAZYET 4. 1. Msr Ekonomisinin Geliim Sreci: Osmanl idaresine gemeden nce Msrn mali yapsna gz atldnda, maliye idaresinin banda iki memur bulunduu grlr ise de bunlarn her biri lkenin iki ksmn ayr ayr idare etmekteydiler. Hububatn, devlet ambarlarna teslimi srasnda da iki memur ayr makbuz verirlerdi. Bizans dneminden kalm olan bu uygulama sonradan asrlarca devam etmitir. Vergilerin balcalar unlardr; cizye, zaribatl-taam buday ya da arpa ile denirdi. Vergi tamamen mterek mahiyette olup bunun mkellefler arasnda taksimi mahalli memurlarn iiydi. Bunun dnda akar vergisi, ahsi vergi, mahalli idare vergisi vard. Hi bir mlk olmayarak yalnz sanatla uraanlar bile akar vergisine tabi idiler785. Msrda toprak, hkmetin mal idi ve kyl tarafndan yalnz ift srlmekteydi. Mahsul alndktan sonra kira bedeli memurlar tarafndan toplanrd. Gerisi kylye kalrd. Yine Arap hakimiyeti dneminde Msrn ziraat usulne bakldnda kyllerin topraa bal olduklar grlecektir. kamet yerlerini izin almadan deitiremezlerdi. slam hakimiyetinin ilk zamanlarnda kyllerin kamalarn nlemek iin mcadele edilmitir. ltizamlara herkes talip olabilmekteydi, mukaveleler 30 sene mddetle yaplmaktayd ve askerler daha ok, iyi rn getiren topraklara sahiptiler. 13. yzyln ortalarnda, btn Msrda 7 trl emlak bulunmaktayd; - Divanl-Has - Emirlerin ve askerlerin dirlikleri - Mtenevvi vakflar - Ahbas, hususi vakf demekti - Devlet hazinesinden mlk olarak satn alnan emlak - Hli ve susuz arazidir786.

785

Akar Vergisi, Bennaka benzemektedir. Bennak; raiyet yazl olanlarn timar sahibine verdikleri resimlerden biridir. 786 J. H. Kamers, Msr, MEB. A., c. 8, stanbul, 1978, s. 229.

Osmanldan nce ksaca Msrn iktisadi durumu bylece zetlenebilir. Bylece zellikle 19. yzylda meydana gelen dikkat ekici gelimelere geebiliriz. Msr ekonomisindeki gelimeler ve deiimler, pek ok alanda olduu gibi yine modern Msrn kurucusu saylan Mehmet Ali Paa dneminde gereklemitir. Hatta Msrn iktisadi durumu ile ilgili olarak incelenmeye ve zerinde durulmaya deen faaliyetler Mehmet Ali Paann Msr Valiliine gelmesi ile balamaktadr. Mehmet Ali Paann bu alanda yapt giriimler iin, 19. yzyln kendine yetme ekonomisinden modern kompleks ekonomiye gei almalar denilebilir. Bunu baard tam olarak sylenemese bile ihracat ynl bir ekonomi politikasnn yolunu am oldu. lk olarak bir toprak mlkiyeti reformu gerekletirdi. iftilerin vergilerini dolaysz olarak hkmete demeleri saland ve Mehmet Alinin akrabalar ya da yandalarna ilenmemi topraklar verildi787. Daha Fransann Msra girdii dnemde toprak mlkiyeti sistemi, bir eit vergi toplama sistemiydi. Ancak bundan sorumlu grevlilerin rveti olduklarn Fransa, Msrda karaya kar kmaz fark etmiti. Napolyon, vergi toplanma usulnn yenilenmesi konusunda divan toplayarak grme yapmt. Artk direk vergilendirme yaplmak isteniyordu. Napolyonun toplad divan, iltizam sisteminin tamamen kaldrlmasn istemi ve gerek toprak sahiplerinin isimlerinin kaydedilmesini nermiti. Bununla birlikte Fransa, bu dncelerini gerekletiremedi. Ancak Mehmet Ali hakimiyeti ele geirdiinde toprak konusunda yava yava deiiklikler yapmaya balad. iddetli muhalefete ramen fellahlarn topraklarn zel mlkiyet olarak tand. 1806da Paa, btn lkede mltezimler zerinde tam kontrol salamaya balad. Ertesi yl ky eyhlerinin vergi muafiyetlerini kaldrd. Ayn yln eyll aynda mltezimlerin de muafiyetini iptal etti788. Bu konuya daha fazla aklk getirmek gerekirse unlar sylenebilir; 19. yzyl balarnda Mehmet Ali Paa Msra geldiinde, toprak sistemi geleneksel miri sistem
787

Kenneth M. Cuno, The Pashas Peasants Land, Society, and Economy in Lower Egypt 1740-1858, Cambridge University Pres, s. 33. 788 Khaled Fahmy, The Era of Muhammad Ali Pasha 1805-1848, The Cambridge History of Egypt, Vol. 2, (Edit. M. W. Dally), s. 147-148.

idi. Yani topraklar devlete aitti ve Arap nfusunun bete drd tarm ile uramaktayd. Tm yasal kstlamalara karn 19. yzyln ortalarndan itibaren toprakta zel mlkiyet dzeni balamtr789. kinci olarak; sulama almalarna giriildi ve bylece tarm alanlar oald gibi deerli rn elde etme imkn da geniledi. Bunun dnda Msr ekonomisinde nemli yeri bulunan pamuun ekimi yaygnlatrld ve 1821de Msr pamuu, Avrupa piyasalarnda yerini ald. 1824te 200.000 kantarn zerine pamuk ihra edildi ve bu rakam 1845te 345.000e ulat790. Mehmet Ali Paa, d ticareti kolaylatrmak ve zellikle de Nil zerindeki limanlarn bilhassa skenderiye limannn daha fazla nem kazanmas iin haberleme tekniklerinin geliimine nem vermitir. Yine bu dnemin belirgin zellii, ticarette tekelcilik sisteminin geerli olmasdr. Bu ise u demektir; Mehmet Ali, iftilerden mahsulleri dk fiyatla satn almaktayd ve yksek krla yabanc ihracatlara tekrar satmaktayd. Benzer bir tekel yntemini modern endstrinin kurulmas iin de kulland. Avrupadan makineler ve teknisyenler getirildi. 1830larda fabrikalarda pamuk, ipek, yn, keten gibi tekstil rnleri dnda eker, kat, cam, deri ve benzeri eyler de ilenmeye balad791. 1838e gelindiinde sanayi yatrmlarnn miktar 12 milyon Sterlin kadard. Bu fabrikalarda toplam 3-3,5 milyonluk nfusun 30-40 bini almaktayd. Bu gelimeler sayesinde modern bir ordu ve donanma iin gerekli olan eyleri salamay baard. Ayrca daha sonra bahsedeceimiz zere 300den fazla renci Avrupaya gnderildi ve eitli zamanlarda tp, kimya, mhendislik okullar ald. Anlalaca gibi Mehmet Ali, gl bir sanayileme gerekletirmeye almaktayd. Bu byk sanayileme giriiminin kaynaklar, i ve d ticarette uygulanan tekelcilikten ve vergilerden elde edildi. Bunun yannda uranan kayplar da yine ayn yntemler sayesinde kapatld. Yeteneksiz iiler dk bir cret karl askere alnrken Avrupal teknisyenler ve becerikli alanlar yksek maalarla
789 790

Zeynep Gler, Sveyin Batsnda Arap Milliyetilii Msr ve Nasrclk, stanbul, 2004, s. 34. evket Pamuk, Osmanl-Trkiye ktisad Tarihi 1500-1914, stanbul, 2005, s. 199. 791 Pamuk, Osmanl-Trkiye ktisad Tarihi 1500-1914, s. 201.

altrldlar. Fabrikalarda retilen mallar iin silahl kuvvetlerin talepleri hazrd ve bu hzl retim birok el sanatnn yerini ald. Bunun dnda hzl bymeye ramen halkn yaam seviyesi dt. Bunda Mehmet Alinin youn ve sk bir biimde yapt kt yatrmlarn etkisi olmutur ve doal olarak enflasyonun meydana gelmesi ile ekonomik bir sknt ortaya kmtr. Az nce bahsedildii gibi askere alma iinin ok sklatrlmas da pek ok kimsenin lkeden kamasna yol amtr. Yine de Mehmet Alinin bunlar lkenin seviyesini ykseltmek ve dengeli olduu kadar eit bir ekonomi yaratmak iin yapt sylenmelidir. Bunun dnda yetkisini geniletmek ve bulunduu durumu korumak iin modern bir ordu ve donanma ihtiyac elbette ki bu gelimelerin yaanmasnda itici g olmutur792. Ayn zamanda 1838de yaplm olan ngiliz-Osmanl ticaret antlamas, Msr da kapsayan ve Osmanl hkimiyetindeki her yerde yabanc tccarlarn al veriini serbest klmaktayd. Bylece Mehmet Alinin fabrikalar ve rnleri Avrupallarn etkisine maruz kalm ve kmeye balamtr793. Mehmet Alinin sanayi plannn baarszl ve tekel sisteminin kaldrlmas Msrn modern ekonomik tarihinde bir sona gelindiini gsterir. Msr, dnya ekonomisinde tarm lkesi olarak yerini almtr. Msrn yabanc ticareti ile ilgili olarak ilk gvenilir rakamlar 1823 ylna dayanmaktadr. Buna gre ithal mallarnn deeri 656.000 Sterlin ve ihra mallarnn deeri 1.455.000 Sterlindir. 1838de toplam ticaret deeri 3,5 milyon Sterline ykselmitir ve 1850de 3,7 milyona ulamtr. Burada 1849 ile 1875 yllar arasnda ihra ve ithal mallarnn deerlerini Sterlin olarak yle gsterebiliriz794; Tablo 12: 1849-1875 Yllar Arasnda hra ve thal Mallarnn Deerleri;
Miladi Yl 1849-50 1850-51 1851-52 1852-53 1853-54
792 793

Hicri Yl 1266 1267 1268 1269 1270

thal Mallar 1,621,369 1,681,630 1,575,374 2,001,913 2,141,964

hra Mallar 2,043,579 2,155,420 2,270,333 1,848,779 2,087,938

hracat Bilanosu 422,210 473,790 694,959 153,134 54,026

Timothy Mitchell, Msrn Smrgeletirilmesi, stanbul, 2001, s. 49. Sait Aba, Osmanl Devletinin D Borlanmas, Ankara, 2004, s. 32-41. 794 Bkz. David S. Landers, Bankers and Pashas International Finance and Economic Imperialism in Egypt, London, 1958, s. 329.

1854-55 1855-56 1856-57 1857-58 1858-59 1859-60 1860-61 1861-62 1862-63 1863-64 1864-65 1865-66 1866-67 1867-68 1868-69 1869-70 1870-71 1871-72 1872-73 1873-74 1874-75

1271 1272 1273 1274 1275 1276 1277 1278 1279 1280 1281 1282 1283 1284 1285 1286 1287 1288 1289 1290 1291

2,527,133 2,568,692 3,149,230 2,715,215 2,494,143 2,604,933 2,568,539 1,991,020 3,063,487 5,291,297 5,753,184 4,662,210 4,339,097 3,582,969 4,021,601 4,502,969 4,512,143 5,005,995 6,127,564 5,322,400 5,698,820

3,286,496 4,029,543 3,104,948 2,533,907 2,565,825 2,535,651 3,422,959 4,454,425 9,014,277 14,416,661 13,045,661 9,723,564 8,623,497 8,094,974 9,089,866 6,680,702 10,192,021 13,317,825 14,208,882 14,801,148 12,730,195

756,363 1,460,851 44,282 181,303 71,862 69,282 854,420 2,463,405 5,950,790 9,125,364 7,292,477 5,061,354 4,224,400 4,512,005 5,068,265 2,177,733 5,679,878 8,311,830 8,081,318 9,478,748 7,035,375

Tabloda grld zere genel olarak ihracat, ithalattan fazladr. Bu da Msr ekonomisinin, sz konusu dnemde gsterdii gelime ile ilgilidir. Ayrca, Mehmet Ali Paa dneminde, dardan alm iinin snrl tutulmas ve darya rn satlarak gelir elde edilmesi ynnde belirlenmi olan politikann etkilerinin devam ettiinin bir gstergesidir. Msrn dnya sistemine entegrasyonu bir takm yapsal deiimleri zorunlu klmtr. lk olarak toprak mlkiyeti edinme konusundaki kstlamalar kaldrld. lk olarak kadn ve erkee mirastan eit olarak faydalanma hakk verildi ve 1858de toprak vergisi yeniden dzenlendi, toprak sahipleri artk istedikleri gibi arazilerini satabilecek ya da ipotek edebileceklerdi. Son olarak da yabanclara toprak sahibi olma izni verildi. Son sylenen zel bir neme haizdir zira ipotek ya da dn alma yolu ile yabanc sermeyenin Msra girmesine imkan vermitir. Toprak, kolayca alnp satlabilen dier mallardan farksz hale geldi795. Bu arada Msrda sulanabilen arazi orannda byk bir art olmutu. smail dneminde (1863-1879), kazlan kanallarn uzunluu 13. 500 km. idi. ngiliz hakimiyeti dneminde ise (1882-1922), Avsan Baraj ve daha baka byk sulama kanallar ina

795

Rivlin, The Agricultural Policy of Muhammad Ali in Egypt, s. 61-75

edilmitir. Sonuta ekilebilir alan 1863te 4. 160. 000 feddan796 iken 1877de 4. 743. 000 ve 1913te 5. 283. 000e ykselmitir. Doal olarak bu durum sadece daha fazla rn elde edilmesi deil ayn zamanda kr getiren pamuk ve eker kam retiminin de artmasna sebep olmutur797. nc olarak, nakliyatlktaki ilerleme de dnemin dikkat ekici

zelliklerinden biridir. lk demiryolu 1853 gibi erken bir tarihte almtr ki 1858de Kahireden hem skenderiyeye hem de Sveye ulaan bir demiryolu a vard798. 1877de demiryolu uzunluu 1.519 km. idi. Ayrca Nil ve sulama kanallarnn pek ou deniz tatlarnn seyrine elverili idi ve lkede 5.647 km. uzunluunda bir telgraf a vard. Tellerin uzunluu ise 11.200 km. idi. Bylece Msrda, gelimi pek ok Avrupa lkesinde grlen tamaclk ve haberleme sisteminin benzeri ina edilmiti799. skenderiye liman bytld. Yeni limanlar oluturuldu. 1869da Svey Kanalnn almas ile Msra uluslar aras bir trafik ak balamtr. Svey Kanalnn alndan 1871e kadar kanaldan geen gemi says toplam 813 ve arlklar 745.837 tonilatadr. Tablo 13: Svey Kanalndan Geen Gemi Says;
Kanaln alndan 1870 Haziranna Kadar Temmuz 1870den yln sonuna kadar 1871in bandan Mays ortasna kadar Gemi 232 263 318 813 Tonilata 194.443 248.039 303.354 745.847 Ksr 955 676 631

Bunlarn 678i vapur, 46s yelkenli ve 89u gemi idi800. Ayrca bu gemilerin mensup olduklar devletleri ortaya koyduumuzda blgenin uluslar aras ticaret asndan nemi daha iyi anlalacaktr801;

796

Bir ift kzle, bir gnde srlebilen toprak. Yani Osmanldaki iftin karldr. zellikle Msrda bulunan vakflara ait topraklar l olarak ifade eden bir birim. Bkz. Ferit Develliolu, OsmanlcaTrke Ansiklopedik Lugat, (Yay. Haz. Aydn Sami Gneyal), 11. Bask, Ankara, s. 254. 797 Kramers, Msr, MEB. A., c. 8, s. 260. 798 BOA. A. AMD. 53-86, 18 Ca. 1271. 799 Msr Slnmesi 1871, s. 15-16. 800 Msr Slnmesi 1871, s. 26. 801 Msr Slnmesi 1871, s. 27.

Tablo 14: Gemilerin Mensup Olduklar Devletler;

ngiliz Fransz Avusturya Msr Osmanl talya Rus spanyol Amerika Belika Flemenk Danimarka Portekiz Zengibar Yunan Gemi 545 101 53 46 33 65 5 4 3 2 3 1 1 1 1 813 Tonilata 506.705 116.865 37.807 32.847 22.467 14.984 4.104 1.514 4.067 2.200 313 660 371 881 48 745.887 Ksr 149 503 98 22 16 29 73 38 339 25 64 631

Bu sayede Msr toplumu ile uluslar aras toplum arasnda mali bir ba olumutur. 1850lerde bankaclk faaliyetlerinde ok byk bir geliim oldu. 1877de sekiz banka, Paris ve Londrada telgrafla dei toku yapyordu. 1880de iki yabanc ipotek bankas ald ve sonraki 30 yl boyunca bu durum artarak devam etti802. Tm bu gelimeler sonunda 1858de byk bir borlanmaya doru gidilmeye baland. Yukarda sz edilen harcamalarn bir ksm devletin gelirlerinden, daha byk bir ksm ise yabanclardan edinilen faiz karl alnan borlardan karlanmtr803. Bu yksek faizli borlanmann bir dier sebebi ise valilerin gereksiz harcamalar olmutur. 1880de kan Tasfiye Kanununa gre Msrn borcu 98.377.000 sterlin olarak tespit edilmitir804. Bu arada pamuk retimi ve ihracat artrlmtr. Amerikan sivil savann yol at pamuk ktl srasnda fiyatlar ve retim ykseldi. 1860ta 501.000 kantar olan pamuk retimi 1865te 2.140.000 kantard. Ancak daha sonra meydana gelen olumsuz gelimeler zerine zengin Msrllar topraklarn satmlar ve ancak hanedan ailesinden baz kimseler yeni ziraat makineleri

802 803

Landes, Bankers and Pashas, s. 147. Ayrca bkz. BOA. Y. A. RES. 161-26, 7 6. 1296. BOA. A. AMD. 41-28, 16 S. 1269. 804 BOA. HR. TO. 57-66, 5 S. 1870.

ve yntemler denemilerdir805. Eitimli Msrllar ise daha ok demiryolu ve sulama hizmetlerinde almaya baladlar. Anlalaca zere 1820lere kadar Msrda kendine yetme ekonomisi hakimdi, ihra mal ok az miktarda idi ve ekonomisi zerinde nemli bir etkisi yoktu. 1820 ile 1840 tarihleri arasnda ihracat artrmak ve sanayilemeyi hzlandrmak iin bir takm teebbslere giriildi. Ancak yukarda bahsettiimiz gibi bunun ok iyi politikalar belirlenmeden yaplm olmas borlanma ve Avrupa sermayesinin lkeyi ele geirmesi sonucunu dourmutur806. 4. 2. Msrda Toprak Reformu ve Ziraat: Msrn zirai hayatnda en nemli olay Nil Nehrinde dzenli olarak meydana gelen taknlardr. Mahsuln bereketli olmas iin az bir aba sarf edilmesi yeterlidir ve bu nedenle zirai uygulamalarda ok byk deiiklikler olmamtr. Yl ierisinde, sz edilen takn gereklemezse iftilerin kendi imkanlar ile sulama yapmalar gerekmekteydi807. Bunun dnda 19. yzylda Msr topraklarnn byk ksm iltizam usul ile ilenmekteydi. Mltezimler topraklar ak yaplan mzayedelerde almaktaydlar. Mltezimler kylden aldklar verginin miktarn ykseltirken kendisi de hkmete vergi demekteydi. Bu vergiler yllarca denmeye devam etti ve mltezimin varislerine de aktarld. Bylece devlet kaynaklarnn iltizamna dayanan bir zenginler snf dodu. Toprak iki ksma blnmt. Biri dorudan mltezim iin ilenen ki buna vasiya denilmekteydi, dieri ise mltezime vergi deyen kyller tarafndan ilenen ve ardlfellah denen ky topraklar idi. Kyller hibir yasal hakka sahip olmamakla birlikte vergilerini dedikleri srece topra ileme ve miraslarna aktarma hakkna sahiptiler808.
805

Patrick Obrien, The Long Term Growth of Agricultural Production in Egypt: 1821-1962, Political and Social Change in Modern Egypt, Historical Studies from The Ottoman Conquest to The United Srap Republic, (Edit. P.M. Holt), London, Oxford University Press, New York-Toronto, 1968, s. 162-195. 806 Charles Issawi, The Economic History of The Middle East 1800-1914, The University of Chicago Press, Chicago and London, 1966, s. 359-380. 807 P. S. Girard, Agricultural and Industrial Techniques in 1800, The Economic History of The Middle East 1800-1914, s. 375-380. 808 Cuno, The Pashas Peasants Land, Society, and Economy in Lower Egypt 1740-1858, s. 33-41

Bir baka mlk edinme yntemi ise kiilerin dini ve hayr kurumlarna ballklar sayesinde gereklemekteydi. Yani vakflar yoluyla mlk ediniyorlard. Bu tip kurumlar oluturanlar aylk gelir elde edebilmekte ve bunu torunlarna aktarabilmekteydiler. Bylece miri kaynaklar vakflar yoluyla, zel ahslarn mlkiyetine oradan da nesilden nesile geebilmekteydi. Fransann 1801de geri ekilmesi ile Osmanllar tekrar Msra girdiklerinde, III. Selimin reformist fikirlerini topran ilenmesi ve mlkiyeti konusunda da uygulamak istemilerdir. Fakat Msrda toprak mlkiyeti ile ilgili reformun gereklemesi Mehmet Ali dneminde olmutur809. 1806 ile 1814 arasnda bu konuda pe pee yenilikler yapld. ltizam usul kaldrld ve vakf mallarnn byk bir ksm msadere edildi. Mehmet Alinin reformlarnn dayand birka hedef vard. Bunlar; a) geliri ykseltmek, b) ounu Memluk soylularnn oluturduu mltezimlerin gcn krmak, c) topran daha verimli kullanlmasn salamakt. ncelikle Memluklara ait topraklar yeni bir paylam ncesinde devletletirildi. Mehmet Ali Paa ve yardmclar 1809da mltezimlerin gelirlerinin yarsna el koyduklar gibi cami ve hayr kurumlarna vakfedilmi topraklar iin de vergi getirildi. Bu yeni durumdan ky ve kasabalarda bulunanlar haberdar edildii gibi kaif isimli memurlar da cami ya da hayr kurumlarna ait olan rizaklar tespit etmek zere grevlendirildiler. Toprak sahiplerinin tapu senetlerini merkezi hkmet grevlilerine gsterilmek zere 40 gn ierisinde hazrlamalar emri verildi. Fransa Msr igal ettiinde sz edilen hayr kurumlarna dokunmamtr. Ancak 1801de Vezir Yusuf Paann blgeye geliinden ksa bir sre sonra burada bulunan erif Paa, mltezimlerin hkmete vergi demelerini emretmiti. Bahanesi ise Fransann igali nedeniyle Msrn bir sava blgesi durumuna gelmi olmas ve dolaysyla btn
809

Oral Sander, Ankann Ykselii ve D Osmanl Diplomasi Tarihi zerine Bir Deneme, Ankara, 2006,s. 190.

topraklarn devletin mal olduu idi. 1812de Mehmet Alinin olu brahim Bey, Yukar Msra gittiinde ilenen alanlar tespit ettirmi ve her fedan iin 7 riyal vergi koymutur810. Yukar Msrda yaplan bu incelemenin gerek sebebi, blgede yerlemi olan Memluk beylerinin nfuzu krmakt. Nitekim brahim onlar Saidden kovmak iin bir askeri birliin banda gnderilmi ve krsal kesimi temizlemitir. Ayrca Yukar Msrdaki rizka topraklarna el koymutur. Bylece 1811de Mehmet Ali, Msrda itirazsz bir ekilde kendi otoritesini kurmay baarmtr. Bunu sadece politik rakiplerini yok ederek deil ayn zamanda ziraat zerinde gerek bir kontrol salayarak ve devletle fellahlar arasnda bulunan Memluk Beyleri, mltezimler, ky eyhleri ya da din adamlar gibi araclar yok ederek gerekletirmitir. Bu durum ayn zamanda Mehmet Aliye nemli bir servet biriktirme imkan vermi 1805-12 arasnda Paa, yllk geliri yaklak kat artrmtr811. Yaplan incelemeler sonunda Yukar ve Aa Msrda belirlenmi olan vakf topraklarn toplam miktar 600.000 feddand. Ancak cami rizaklarnn belirlenen vergi orannn yarsn demesi kararlatrlmtr. Rizak varisleri bu durumdan ok rahatsz olmular ve Paa ile konumas iin ky eyhlerine mracaat etmilerdir. Paaya camilerin mahvolacan syleyen ky eyhleri ve vakf sahiplerine karlk brahim kendisine gelien, byyen camileri gstermelerini istemi ve eer dzenlemelerden memnun olmayan ve camileri gelitireceini iddia eden biri varsa ortaya kmasn istemitir. stelik kendisine her trl yardm yapacan vaat etmitir bu durumda protestocular evlerine geri dnmlerdir. Bylece Mehmet Ali, btn iltizamlar msadere etmitir812. Mehmet Ali Paann toprak reformu yapmasndaki bir dier etken daha nce ifade ettiimiz gibi Memluk Prenslerine ait topraklard. Memluk Prensleri Kahireyi terk ettikten sonra Yukar Msra gitmiler ancak burada takip edilerek ldrlmlerdi
810

Abd al-Rahim A. Abd al-Rahim, Land Tenure in Egypt and Its Social Effects on Egyptian Society: 1798-1813, Land Tenure and Social Transformation in The Middle East, (Edit. Tharif Khalidi), American University of Beirut, 1982-1984, s. 237-249. 811 Fahmy, The Era of Muhammad Ali Pasha 1805-1848, The Cambridge History of Egypt, Vol. 2, s. 149. 812 G ler, Sveyin Batsnda Arap Milliyetilii, s. 35.

ve topraklar Mehmet Aliye kalmt. El-Mazbut olarak isimlendirilen bu topraklar Mehmet Ali ya yasal bir zm reterek ya da illegal yntemlerle elde etmesi gerekmekteydi. Yukar ve Aa Msrda bulunan yerel mltezimlere ait topraklar iin farkl bir uygulama yapld. Toprak sahibi bulunan kii eer mlkiyetinin devam etmesini isterse, vergi borcu olmadn ispatlamas durumunda ya mlkiyetinin devam etmesine izin verilmekte ya da belli bir tazminat demesi gerekmekteydi. Ancak Mehmet Ali bu konuda yava davranm ve hak sahipleri, faiz demeyi kabul etmek ve topran asl sahibinin Paa olduunu kabul etmek art ile kk miktarlarda toprak sahipliklerini devam ettirebilmilerdir813. Bunlar gerekletirildikten sonra toprak yeni feddan birimine gre dzenlendi ve vergi her fedan bana alnan vergi, topran kalitesi ve blgenin doal artlarna gre, 15, 14, 12 ya da 11 ile 10 riyal arasnda deimitir. Bylece muazzam bir byme meydana gelmitir. Baka bir ifade ile, ky zerinden vergilendirme yerine, fedaniftlik zerinden vergilendirme usulne geilmitir. Bylece gelirler artmtr. yle ki, eskiden 1. 000 riyal vergi deyen kyden elde edilen gelir 10.000 ile 100.000 riyal arasnda deiir hale gelmitir. Paann kethdas brahim Aa ve eyh Ahmet Yusuf gelirleri artrm olmalar sebebiyle dllendirildiler814. 19. yzyln ikinci yarsnda kabile efleri, kentli eraf, tccar, byk brokratlar ve ynetici aileler toprak sahibi haline geldiler. zel mlkiyet, 15 Austos 1858de Said Paa zamannda yaynlanan bir toprak yasas ile yasallk kazand. Bu ise 1858 tarihli Arazi Kanunnamesinin Msrda uygulanmas demekti. Bu yasa ile toprak mlkiyeti babadan ola geer hale geldi. Hidiv smail zamannda, 30 Austos 1871de karlan yasa ile toprak belirli bir deme karlnda, daha nce belli bir vergi deme kouluyla bu topraklar kullananlarn oldu815. Cami, eme, ktphane yapm ve bakm ile uraan hayr kurumlarnn yani vakflarn, byk bir ksm hkmet tarafndan ele geirildi ve kalanlar ise kltld. Bu arta kalan ksmlar da gerek varisleri adna kaydedilmitir. Miras ayet yeterli bir
813

Helen Anne B. Rivlin, The Agricultural Policy of Muhammad Ali in Egypt, Harvard University Pres, Cambridge, Massachusetts, 1961, s. 61-70. 814 Issawi, The Economic History of The Middle East, s. 383. 815 Gler, Sveyin Batsnda Arap Milliyetilii, s. 35.

unvana sahipse ya da bu yeni dnem ierisinde bir tapu senedi elde etmise topran kira bedelinin yars kendi adna yars hkmet adna kaydedilmekteydi. Bu rizak ilemlerini gerekletirmek iin bir kurum oluturuldu. Bu kurumda, toprak ve vakf sahipleri ile miraslarnn tapu senetleri yenilenecek ve ktklere kaydedilecekti. Ancak bunun kt bir sonucu olmutur ki grevliler tapu senetlerini hak sahiplerinden rvet almadka karmamaya balamlardr816. Yukarda anlatlanlardan, Mehmet Ali Paann zirai alanda ciddi bir tekel uygulamas balatt anlalmaktadr. Bu uygulama sonucunda alm ve satm fiyatlarnda bir srama meydana gelmi ve hkmetin elde ettii kr oran ykselmitir817; Tablo 15: Mehmet Ali Paa Dneminde Zirai rnlerden Elde Edilen Kr;
rn Buday Fasulye Msr Bezelye Sat Fiyat Erdeb818 Bana Kuru 30 20 20 20 Alm Fiyat Erdeb Bana Kuru 50 30 32 27 Kr (Sterlin) 50. 000 30. 000 3. 600 1. 750

rnlerin yerel fiyatlar ile ihra fiyatlar arasndaki fark u ekilde gsterebiliriz819; Tablo 16: hra Fiyatlar ile Yerel Fiyatlar Arasndaki Fark;
rn Buday Msr Pirin eker Keten Birim Erdeb Erdeb Dariba Kantar Kantar Sat Fiyat Kuru 27 16 60 41 74 Yerel Tketim Alm Fiyat 56 27 hra Alm Fiyat 90 61 247-270 150 180

816

Abdul Rahman el-Jabarti, The Revolution in Land Tenure, 1801-1815, The Economic History of The Middle East 1800-1914, s. 380-384. 817 Tablo iin bkz. Issawi, The Economic History of The Middle East, s. 384. 818 Arap ehirlerinde kullanlan ve stanbul kilesiyle dokuz kileyi karlayan byk bir lek. 1 stanbul Kilesi 20 Okka = 25,6 kg. buna gre rdeb; 230,4 kg.dr. Bkz. Develliolu, Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lugat, s. 227. 819 Issawi, The Economic History of The Middle East, s. 385.

Topran ilenmesi iin en nemli unsur sudur ve Nil Vadisinin dnda kaln yerlerde su ihtiyacn karlamak iin kuyular almtr. Kana ile Kuseyr arasnda bulunan 8 adet kuyudan 4 iyi durumda idi. Hkmetin zirai retim konusunda izledii politika, retilecek miktarn ve fiyatnn belirlenmesi konusunda n ayak olmak eklinde idi820. Bu ekilde ilenen topran gelirinin byk bir ksm devletin eline gemekte ve fellahlar hkmetin emrinde alan ii konumuna dmekteydi. Bu nedenle pek ok fellah, topran terk etmitir. Terk etmeyen iftiler ise topra ileyemeyecek kadar fakir dtnde devlet, onlara varlklarn srdrmelerine yetecek kadar cret demi ve tohum alacaklar paray vermitir821. Msr zirai retiminin en nemli unsuru pamuktur. Pamuk retiminde grlen artn sebeplerinden biri, yabanc lkelerle ilikilerin gelitirilmesidir. Fellahlar pamuk retimini kendi istekleri ile deil neredeyse tamamen Paann mdahalesi ile yapmlardr. Bunun sebeplerinden biri pamuk iin hkmet tarafndan fiyat belirleniyor olmas ve krn Paa tarafndan reticiye deniyor olmas idi. steksizlie yol aan bir baka etken ise dier rnlerden ylda iki ya da kere hasat yaplrken pamuk iin ylda sadece bir kere rn alnabilmesiydi. Ayn zamanda Paa, fellahlarn durumunu iyiletirmek iin hibir ey yapmamtr ve hasattan hemen sonra verginin denmesini istemi, rnn tamamna el koyulmutur822. Yukar Msrda (Said), bir tarla iisi iin bir gnlk cret 20 ile 30, Aa Msrda 30 ile 40 para arasnda deimektedir. Pamuk ekilen alanlar Nilin taknlarndan korumak iin kanallar ald ve ekim alanlar ykseltildi. Sular ekildikten sonra Kasm aynda ekim yaplabilmesine ramen pamuk Mart ve Nisan aylarnda ekilebilmekteydi. Pamuk retimi nedeniyle buday ve msr retimi olduka dmtr. Paann emirleri dorultusunda yaplan dzenlemeler sonucunda her kyde pamuk ekimine baland. Kyllerin bir ksm pamuk retimine direnmi olmasna ramen Paann kuyular ve su dolaplar ile yapt yardmlar sonucu pamuk ekimi
820 821

Rivlin, The Agricultural Policy of Muhammad Ali in Egypt, s. 213. Obrien, The Long Term Growth of Agricultural Production in Egypt: 1821-1962, Political and Social Changes in Modern Egypt, s. 163-180. 822 Rivlin, The Agricultural Policy of Muhammad Ali in Egypt, s. 140.

kylere girdi. Paa tarafndan denen ilk cret 175 kurutu. Ancak bu fiyatta indirime gidilmesi ile pamuk retiminde ihmal artmtr. Miri vergi Msrda kira olarak kabul edilmektedir. Deltada ve Aa Msrda bu kira daha yksektir. 1833te iki milyon feddan miri sisteme tbi idi823. 4. 3. Mehmet Ali Paann Ticari, Mali ve Endstri Politikas: Mehmet Ali Paann ziraatta olduu gibi sanayilemedeki politikas da aama aama tekel uygulamasn gerekletirmekti. Fransz igalinin sona ermesinden 3 yl, 9 ay, 13 gn sonra Mehmet Ali Paa ynetimi ele geirmitir. Bu srada devlet geliri sadece 158. 725 Sterlin ve gideri 135. 888 sterlindi. Kalan 22. 837 Sterlin stanbula gnderilmekteydi824. Bu artlar altnda ele geirmi olduu Msrn, 19 yzyln banda sanayisi ortaadan kalma tekniklere dayanmaktayd. ok sayda atlye ve yzlerce alan bulunmaktayd. Mehmet Ali bu konuda ilk olarak 1816-18 yllar arasnda mevcut btn endstrileri tekeline alma yoluna gitti ve retilen mallar sabit fiyatlarla satn alarak ok byk krla satt. Ancak ordusunun artan ihtiyalar ve Msr gl bir lke haline getirme isteinden hareketle 1818den sonra modern sanayinin Msrda yerlemesine ynelik almalarna balamtr. 1828e gelindiinde 30 adet pamuk dokuma ve eirme fabrikas vard ve 1830larda fabrikalarda yllk pamuk iplii retimi yaklak 2500 ton ve kuma retimi 1.000.000 metre idi. Bunun dnda modern yn ve keten fabrikalar ald. eker retimi ise ylda 1.000 tonun zerine kt. Bundan baka cam, kat, deri, slfirik asit ve dier kimyasallarla ilgili fabrikalar ald. Yine 1830lu yllarda skenderiyede 17 sava gemisi ve 5 buharl gemi bulunmaktayd825. Burada zerinde durulmas gereken husus bulunmaktadr. Birincisi; zanaatkrlarn fabrikalarla rekabet edemeyerek iflas etmeleri, ikincisi; zel amalara hizmet etmek zere ok az sayda fabrika alm olmasdr ki bunlar daha ok pirin beyazlatma ile ilgili idi. Sonuncusu ise Msrn komu lkelere zellikle tekstil
823

John Bowring, Agriculture Under Muhammad Ali, The Economic History of The Middle East, s. 384-388. 824 Issawi, The Economic Historyof The Middle East 1800-1914, s. 389-403. 825 Msr Slnmesi 1871, s. 16.

alannda sanayi mallarn ihra etmi olmasdr. Mehmet Alinin sanayi politikas elbette ki genel ekonomi politikas ile ilgilidir. Onun ekonomi ile ilgili grleri, kymetli madenlere olan ilgisi, yerel retimi ve ihracat tevik ve mmkn olduunca ithalat snrlandrmak ile aklanabilir826. Bu dnemde ilk sanayileme teebbs askeri alanda yapld. Msr kendi ordusuna silah retmek iin nce silah ithal etmeye balad. thal mallar yeni fabrikalarda kopya edildi. Eski silahlar yeni tfeklere, top, barut ve says az olmayan kk silahlara evrildi827. Mehmet Alinin kymetli madenlerin aranmas konusunda gsterdii ar ilginin sebebi dolamdaki parann kalitesini ykseltmek ve toplumda hzla gerekleen takas usulnden para ekonomisine geie uyum salamakt. Ancak kat parann dolamnn daha hzl olduunu renince kymetli madenlerin Msrdan kmamas ynnde bir politika belirlemitir828. Balangta Mehmet Ali ve taraftarlar tccar idiler fakat sanayi ile tanmlar bylece zirai hammadde yetitirerek kendilerine yetmek ve darya altn kmasn nlemek amacnda olmulardr829. Yine lkede altn ve gm gibi deerli madenler dnda baka madenlerin de bulunmasna nem vermitir. Zira sanayileme sreci ve inaatlar iin gereken malzeme fahi fiyatlarla dardan alnmak zorunda idi. 1830 ylna gelindiinde nemli bir gelime oldu. Mehmet Ali Paa, Vadi-i Halfa ve sna Blgesinde demir cevheri olduunu rendi ve bu cevher, hurda demirle kartrlarak top ve mermi yapmnda kullanld. Bunun ardndan Paa, aramalarn devam edilmesine mhendisler gzetiminde devam edilmesi emrini verdi. Bylece sz edilen blgeye Dalmas ve Galloway isimli iki mhendis gnderilmitir. 1831 ylnda ise sveli Ganziraya Svey Kylarnda yapt demir aramas iin yardm edilmesi emrini verdi. Mehmet Alinin madencilie olan ilgisi Msr ile snrl deildi. Bu aramalarna Sudan ve Suriye de dahildi. Hatta kimya bilgisine sahip olan yardmclarn Kordufana maden aramak zere gndermek istedi. 1831 ylnda ise elde ettii bilgilere gre Kzl Deniz zerinde
826 827

Issawi, The Economic Historyof The Middle East 1800-1914, s. 389-403. Afaf Ltfi al-Sayit Marsot, A Short History of Modern Egypt, Cambridge University Pres, s. 55. 828 BOA. A. MKT. MHM. 370-67, 11 . 1283. 829 Afaf Ltfi, A Short History of Modern Egypt, s. 56.

bulunan Musavvann 200 saat gneyinde bulunan Zeylada kurun madeni bulunmaktayd. Bununla ilgili bir alma hemen balatt ve bu madenin ithalini nlemeye alt830. Mehmet Ali Paa, yukarda szn ettiimiz gibi, en fazla ieride retim yaplmas konusunda ve ithalat mmkn olduunca kstlama hassasiyetine sahipti. Buradaki amac, bir fes fabrikas kurulmas ile ilgili sylediklerinden aka anlalmaktadr; halkn ve ordunun fes ihtiyac, onu dardan satn almay zorunlu hale getirmekte ve bu da ykl meblalara mal olmaktadr. Bu nedenle bir imalat fabrikas kurmak zaruri grnmektedir. Bunun iin gerekli makineler ithal edildi ve onlar altracak iiler atand. Bir baka syleminde ise lkenin balca ihtiyalarnn zellikle de askeri ihtiyalarn lkede kurulacak imalat fabrikalar sayesinde karlamas gerektiini ifade etmitir. Bylece halkn ve Msrn zenginliinin giderek artacana inanmaktadr. thalatla ilgili getirdii kstlamaya bir rnek olarak Msrda kendirin bol miktarda bulunduunu ileri srerek iplik ithalatn yasaklamtr. Ayrca skenderiye cam fabrikasnda cam retilmeye balamasndan itibaren Avrupadan cam getirilmesini yasaklamtr. Cam fabrikas rnlerini satma konusunda baz glklerle karlanca Mehmet Ali, skenderiye Valisine cam tccarlarnn ithalat yapmalarn engellemesini emretmi ve resmi dairelerde skenderiyede retilen camn kullanlmasn emretmitir831. Sanayileme asndan bir sonraki adm tekstil fabrikalar kurmak ve yerlilerin yetitirdii pamuk, keten ve kuma kullanmak olmutur. 1821e kadar ncelikle pamuk ilenmitir. retimi ve ipek imalini geniletmek iin Suriye ve Lbnandan ipek bcei ve dut aac ithal edilmi hatta yn retimini gelitirmek iin Hindistandan kamir keileri getirtilmitir. Bu politikann bir paras olarak Mehmet Ali, kendi lkesinde retilen elbiseleri giymekteydi ve halknn bunu rnek almasn istemekteydi. Bu elbette bir idari koruma ve milli sanayiyi zendirme rneidir. Mehmet Ali bu ynl emirlerine ramen yabanc mal tercih eden grevlileri aalamtr. Sanayilemede ilerleme gerekleince bu mallar iin pazar bulmak gerekli hale gelmitir832.

830 831

Rivlin, The Agricultural Policy of Muhammad Ali in Egypt, s. 171. Rivlin, The Agricultural Policy of Muhammad Ali in Egypt, s. 191. 832 Afaf Ltfi, A Short History of Modern Egypt, s. 56.

Paann politikas sadece Msrda sanayinin gelimesine ynelik deildi. Bunun yan sra retim yaplabilmesi iin gerekli malzemenin de Msr ve ona bal blgelerden elde edilmesini istemekteydi. Buna rnek olarak, fabrikalarda kullanlan alkoln Msrda retilmesini emretmitir. Ancak istenilen standartlarda bu retim gereklemeyince bu konuda srarc davranmamtr. lerleyen zaman ierisinde Mehmet Ali, sanayilemenin i ya da dokuma tezgah gibi bir takm donanmlar ve tketici mallar retilmedike ileri gitmeyeceini fark etmitir. Bu nedenle yardmclarnn lkede makine retimini salamalar iin zorlamtr. Paann tm bu hareketlerinin amac yerel retimi gelitirmek ve retime yardmc olacak yan sanayinin lkede olumasn salamakt833. Btn bu abalar ise, Mehmet Alinin Msrda milli ve bamsz bir ekonomi tesis etmek istediini gstermektedir. Yerli sanayinin gelitirilmesi, da bamllktan kurtulmann en nemli hedefiydi. Mehmet Alinin, zellikle geni kullanm alan olan pamuk rnleri konusunda kendine yetecek duruma gelmek iin hibir abadan kanmadn grmekteyiz. Hatta bu alanda retimi artrarak mallarn Trkiye ve dier Yakndou lkelerine ihra etmeyi umut etmekteydi. Bunun iin keten ve pamuklu kumalarn Avrupaya ihra edilmesi emrini verdi. Bu hareket tecrbe amalyd. Sanayi rnlerinin ihracn Amerikaya kadar ulatrmak emelindeydi. Bu amala yardmclarna, skenderiyede bulunan Amerikan Konsolosu Gliddon ile grme yapmalarn ve Msr ile Birleik Devletler arasnda bir ticaret olumasn salamalar emrini vermitir. Yaplan grmelerde Konsolos, keten ve dier tekstil rnlerinin fiyatlar ve nitelikleri hakknda Amerikaya bilgi vermelerini nermitir. Paa, bu konuda ayrca btn limanlardaki temsilcilerin yardmlarn istedi ki bunlar arasnda Fransa, ngiltere, Malta, zmir, Tunus, Venedik, Yemen ve Hindistan da vard834. Vali, dnd ihracat gerekletirmek maksadyla farkl yntemlere bavurdu. yle ki ihracat yapaca lkelerin gmrk resminden muaf tutulmalarn salad. Bu ise uluslar aras antlamalar ihlal etmek anlamna gelmekteydi. Mehmet Ali Paann byle yntemlere bavurmasnn sebebi, ihracatn azalmasndan endie etmesiydi.
833 834

Rivlin, The Agricultural Policy of Muhammad Ali in Egypt, s. 191-201. Issawi, The Economic Historyof The Middle East 1800-1914, s. 389-403.

Mehmet Ali, en gzde tccarlarna, devlet fabrikalarnn rnlerini satn almalar tekelini verdi ve ayn zamanda onlarn sat artlarn onaylad. Bu tccarlardan biri ile yaplan bir antlama sonucu karlan karara gre, bir ylda Msr fabrikalarnda retilen gri pamuklu kuman toplam tutar 180.000 Msr poundu olarak belirlenmitir. Mehmet Alinin gmrk ve sanayileme politikas zerine sylenebilecek son sz, Onun gmrk politikasn belirleme hususunda zgr olmaddr. nk byk devletlerle Babali arasnda yaplm olan antlamalar Mehmet Aliyi snrlandrmtr. 1820 ylnda Paaya gnderilen bir emirde ithal mallar zerindeki gmrk vergisinin yzde amamas istenmitir. 1823te Trkiyeden ithal edilen mallar zerindeki gmrk vergisi yzde be, dier lkelerden ithal mallar zerindeki gmrk vergisi ise yzde t. Konsoloslar, byk tccarlar ve ithalatlar iin gerekli artlar oluturmak iin almlardr. Buna karlk gelien sanayiyi yabanc rekabetinden korumak iin gmrk vergileri kullanlmtr. Bunun dnda Paa, gmrk vergisinden muaf olan mallar tekeline almtr. Mehmet Ali tarafndan oluturulan ekonomik sistemde devlet tekelinin nemi fark edildiinde Babli, Msr ekonomisinin kendisinden bamsz olarak gelimesini engellemek, Paay zor durumda brakmak iin yabanc devletlere bir takm gmrk ayrcalklar tanm ve vergiden muafiyet salamtr. Bununla birlikte ithal mallar zerindeki dk vergi, sanayileme politikasna fazla bir zarar vermemitir. Ayrca Paa, stanbulda bulunan yneticilerin kendisine kabul ettirmeye altklar artlardan yanndaki iktisatlar ve ekonomi zerindeki idari korumas sayesinde kurtulabilmitir. Bylece retim ve ticaretin dizginlerini elinde tutmutur. Ayrca fabrika ve daire yneticilerinin yerli retimi tercih etmeleri konusunda diretmitir835. Mehmet Ali Paann hakimiyetinin son dnemlerinde deniz ulamnn ilerlemesi ve tama cretlerinin dmesi, ithalatn artmasna yol amtr. Msr endstrisi, merkezi hkmetin uluslararas ticaret antlamalarna baml olmasndan dolay, gmrk korumasndan mahrum bir halde bulunurken Avrupal Devletler, kendi gelien sanayilerine zendirmek ve kendileri dnda gerekleecek ithalat nlemek iin almlardr. Babli ise bu srada Paann nfuzunu azaltmak ve askeri gcn krma umudu ile gelir getiren tekellerini yok etmeye gayret gstermitir. Bu adan
835

Issawi, The Economic Historyof The Middle East 1800-1914, s. 389-403.

bakldnda ngilterenin Babliye yardmc olduu grlecektir. Ancak ngilterenin gerek hedefi geni Osmanl topraklarnda zgrce ticaret yapma imkann elde etmek ve sanayi rnleri iin emin piyasalar salamakt. 1834te Suriyedeki tekelleri kaldran bir ferman karlmas ile kampanya balad ve ngiltere ile Babli arasnda Balta Liman olarak bilinen ticaret antlamas imzaland. Osmanl ile Msr arasndaki gizli rekabetten en ok faydalanan bata ngiltere olmak zere Batl Devletlerdir. Bu antlama tekel sistemine ldrc bir darbe vurmutur. Zira ngilizler, Msr Valisi Mehmet Ali Paann btn Msr mahsulatna uygulad tekel sisteminden ikayet etmekteydiler. Bu sistem daha nce szn ettiimiz gibi 1830dan sonra Girit ve Suriyede uygulanmaya balamtr. zellikle Suriye ipei zerinde uygulanan Yed-i Vahit, ngilizlerin diplomatik yoldan Babli ile temaslarnn younlamasna sebep olmutur. ngilizler, tekellerin kaldrlmasnn aslnda Osmanl ahali ve reayasnn faydasna olduuna Osmanl Devletini inandrmaya altlar. Bu sistemin kalkmasnn, ngiliz tccarlar asndan bir yarar temin etmeyecei, nk ngiliz tccarnn reayadan satn almas ile Yed-i Vahit tccarndan satn almas arasnda hibir fark olmadn vurgulamlardr836. Aslnda ngiltere, Mehmet Ali Paann ordu ve donanmasnn dayand gelir kaynann yed-i vahit sisteminden kaynaklandn, bu sistem kaldrldnda Msrn bu gelir kaynandan yoksun kalarak, ordu ve donanmasnn zayflayacan bilmekteydi837. Paa, nceleri eski politikasn devam ettirmeye almsa da 1840tan sonra bunun iin gerekli olan yeterli gce ve otoriteye sahip olamamtr ve ticari antlamalar dikkate almak zorunda kalmtr. Bylece Msra serbest ticaret girmitir838. Mehmet Ali Paa, sanayi yatrmlar iin gerekli sermayeyi eitli kaynaklar kullanarak artrmt. Bu kaynaklarn balca olanlar unlard; 1. Ticaret ve tekellerden elde edilen kr
Ahmed Abdel-Rahim Mustafa, The Breakdown of the Monopoly System in Egypt after 1840, Political and Social Change in Modern Egypt Historical Studies From The Ottoman Conquest to United Arab Republic, (Edit. By P. M. Holt), London, Oxford University Pres, New York-Toronto, 1968, s. 291308. 837 Aba, Osmanl Devletinin D Borlanmas, s. 36-37. 838 Pamuk, Osmanl-Trkiye ktisad Tarihi 1500-1914, s. 208.
836

2. Vergiler, zorunlu borlanmalar 3. Ayar dk para ve d ticarette uygulanan tekel, Mehmet Aliye ok byk kr getiren bir kaynakt. Bu sistem sayesinde ziraat mahsullerini dk fiyatla alm ve darya satmtr. Kyller zerine yklenen keyfi vergiler ve onlar borlandrmak usul de Mehmet Ali dneminin nemli gelir kaynaklarndandr. Hatta bu yntem yznden fakir den kyller, el-Ezher ulemasna valiyi ikayet etmilerdir. Bu vergilerden elde edilen gelirler, orduya ve saray yapmna ayrlmtr. Son gnlerinde bu vergilerin kt sonularn fark eden Paa, vergilerin azaltlmasn istemitir839. Mehmet Ali dneminde para ve enflasyon hakknda birka ey sylemek gerekmektedir. XIX. Yzyln banda Msrda baz yabanc paralar dolamda idi. Bu para eitlilii yaygn biimde anariye ve dolandrcla yol am ayrca ticareti engellemitir. 1808den beri Paa, Msr para sistemini dzenlemeyi ve darphaneyi yenilemeyi dnmekteydi. Bu nedenle fiyat kontrol yoluna gidilmi ve parann, tespit edilmi deerini artran ya da drenlere ynelik iddetli cezalar getirmitir. Ancak bu tedbirler speklatrler ve istifilerin faaliyetlerini nlemekte yetersiz kalmtr. Fiyat kontrolnn kanlmaz sonucu ise mallarn piyasadan yok olmas ve bugn karaborsa tabir edilen eyin gereklemesi olmutur. Bunun zerine Vali, paralarn deerini deitirmeye balamtr ve gerek altn gerek gm paralarn deerini, dier madenlerle kartrma yntemiyle drerek parasal gelirini artrmaya teebbs etmitir. Dviz kurunu drmtr. Ancak yine de paralarn dviz kuru Msrda Suriyeden daha yksektir. Paa, Suriyeye her ay gnderdii temsilcilerinden, yanlarnda gtrdkleri bin kese (1 kese=500 Lurin), gm madeni paray frankla deitirmelerini istemitir. Bu gm paralar kat fazla bakrla kartrlmlard ve bundan byk bir kr elde etti. Ancak Msrda dolamda olan parann nicelii, Paann yapt radikal deiiklikler nedeniyle olduka dkt. Buna bir de ordu ve sanayi iin paraya duyulan ihtiyacn artmas eklenmitir840. Sonuta hazine senetlerinde tefeciler tarafndan byk
839 840

Cuno, The Pashas Peasants Land, Society, and Economy in Lower Egypt 1740-1858, s. 106-109. BOA. A. MKT. MHM., 372-76, 10 N. 1283.

oranda indirim yapld ve hkmet bu ekilde cretleri ve maalar demek zorunda kald. Bundan daha kt olan ise madeni para istifilii yaplmasyd. Msrda ilkel para sistemi henz geerliydi ve deme ya da kredi iin bono gibi para yerine geen sistemler uygulanmamaktayd. Bununla beraber Msrda sermeye transferini kolaylatracak bir komisyoncu snf da gelimemiti ve enflasyon uzun bir sre daha devam etti. rnein Thalernin deeri 1817de 400 para iken 1820de 560 paraya ykseldi. Zaman ilerledike parann iindeki kymetli madenlerin oran azaltld. 1833te dolamda olan parann deeri yzyln banda olann bete biridir841. Mehmet Ali bu karkla are olmas iin yeni bir para birimi belirledi ve yalnzca bunun kullanlmas ynnde bir karar kard ki, bu para biriminin deeri 20 kurutu. eitli Avrupa paralar iin resmi bir deer tespit edildi ve bu deerini dnda dolamlar yasakland. Bu kararn amac, bimetalizm yani ift deer ilkesini (hem altn hem de gm sikke kullanma) benimsemi ve altn ile gm arasndaki deiim orann 15.5. olarak belirlemi olan lkelerle ayn sistemi benimsemekti. Ancak yaanlan tecrbe sonucu bu sistemin Msrda uygulanmasnn iyi sonu vermedii anlalm ve sonunda altn, para standard iin tek deer kabul edildi842. ada yazarlar parasal reformdan vgyle bahsetmekle beraber Mehmet Alinin emirleri ve seyyahlarn gzlemleri gstermektedir ki bu reformun ok az bir etkisi olmutur. Bunun yan sra Paann yaknd konulardan biri de baz devlet hazinedarlarnn dolandrclk yapmalar idi. Ayrca hkmetin yapt geni yatrmlar da beraberinde enflasyonu getirmitir. Paa bu durumda ne pahasna olursa olsun gerekli kaynaklar bulmak zorunda kalmtr. Daha fazla i borlanmaya gidememi ve politik karklk kmas endiesi ile d borlanma yapmak istememitir. Ancak sonuta kredi aan devletlere bavurmak zorunda kalmtr843. Veraset ve Hidivlik Fermanlarna gre, Msrda para basm Sultan adna olacakt. Ayrca Msrda baslan paralarn, stanbulda baslan parann ayar ve vezinlerine uymas art vard. Yani Msr, merkezden bamsz para basamayacakt.

841 842

Issawi, The Economic Historyof The Middle East 1800-1914, s. 389-403. BOA. . DH. 38894-558, 05 . 1283. 843 Issawi, The Economic Historyof The Middle East 1800-1914, s. 389-403.

Mehmet Ali, XIX. Yzyln balarnda Msrda mevcut artlarn, hkmet mdahalesini ieren bir politika izlemeyi zorunlu kldna dair inancnda haklyd. Zira Msrda modern endstri, devletin giriimi ile fabrikalarn kurulmas, iilerin eitilmesi ve hammaddenin aranmas sonrasnda balad. Msra aratrma ve inceleme iin gelen grevliler ile yaplan grmelerde Mehmet Alinin bu mdahaleci tavr hakl grlmtr. Ancak Adam Smithin yeni fikirlerini benimseyenler tarafndan ngiltere ve Fransada bu iddia kabul grmemitir844. Ancak Mehmet Ali bu mdahalesine sebep olarak, Msrllarn isizliini ve verimli alma konusundaki isteksizliklerini gstermekteydi. Zira Msr iisi sadece kendini ve ailesini geindirmeye yetecek kadar gelir elde etmeyi ve bu nispette almay istemekteydi. Mehmet Ali ise onlar bu tabiatlarndan kurtararak sanayi ierisinde almaya altrmak istemekteydi. Hkmet tarafndan kurulan sanayinin say ve etkinliinin giderek artmasnn sebebi orduya, yerel mallarla yerel piyasada silah ve cephane salamakt. Kurumlarn eitliliinin artmas ile merkezi hkmetin idari ve gzetim-denetleme problemleri de artmtr ki bu problemler bireyci kapitalist sistemlerde grlen problemlere benzemekteydi. Bu problemlere ramen Mehmet Ali, btn retimi denetlemeye almtr845. Merkezi denetim altnda hzl bir ekilde gerekleen endstriyel byme, fabrikalarn idaresinde pek ok karmaaya sebep oldu. Pek ok ikayet vard. Bu dzensizlik elbette fabrikalarn yeterli miktarda ve nitelikte kesintisiz retim yapmasna engel olmaktayd. Fabrikalar sk sk retimi kesmekteydi nk gerekli malzeme dzenli olarak salanmamaktayd. Bu ve buna benzer glkler oka yaanmaktayd. Bu nedenle dardan makineler ve uzmanlar getirildi. rnein bir pskrte Fransadan ithal edildi. zellikle cephanelik ve tekstil fabrikalarnn almalarnn kesintiye uramasnn sebepleri arasnda yn ya da boya stoklarnn tkenmesi gelmekteydi. nk gerekli materyallerin ulamas henz yeterince hzl deildi. Ayrca fabrikalardan mallarn Kahirede bulunan sat maazalarna ya da skenderiyedeki ihra
844

depolarna

ulamasnn

gecikmesi

de

nakliyede

yaanan

yavalktan

Adam Smith, skoyal ekonomist ve filozoftur. Topran neminden ok igcnn stnlne inanmaktayd. i snfnn retimin artmasnda etkili olacan savunmaktayd. nsan emeini servetin kayna olarak grmekte ve serbest piyasa ekonomisinin doru yntem olduuna inanmaktayd. Tekellemeye kart idi. 845 Issawi, The Economic Historyof The Middle East 1800-1914, s. 389-403.

kaynaklanmaktayd846. Bu arada btn fabrikalara kuma stoklarn hemen nakil iin teknelere vermeleri emredildi. Bunun sebebi, tccarlarn bu rnleri nakit para deyerek hemen almak istemeleri idi. Farkl rnler arasnda koordinasyon salanamadndan baz rnler ar derecede imal edildi. Bu nedenle sz konusu mallarn retilmesi zaman zaman durduruldu847. Bu merkezi denetimin gerekletirilmesi iin izlenen baz belli bal yntemler vard. Paa, yneticilerinden retim iin ihtiya duyulan malzemelerin ayrntl bir rapor eklinde hkmetine verilmesini istemitir. Buna ramen yneticilerin bazlar Paann direktiflerini ihmal ettiler. Bu nedenle fabrikalar gerekli malzemeyi bulma konusunda skntya dt. Fabrikalar arasnda koordinasyonun salanmas konusunda yaanan glkler ve merkezi idarenin bilgisizlii sonucu, temel rnlerin byk bir ksm satn alnd. Bu anlamda fabrikalar ile idare arasnda bir benzerlik sz konusu idi. Zira her ikisi de temel rnlerin miktarn belirlemek iin ayn yntemi benimsemilerdi. Temel rnlerin eksiklii, fabrikalar hemen yerel piyasadan sz konusu rnleri satn almaya mecbur brakt. Materyallerin salanmasnda yaanan gecikmenin bir dier sebebi ise yneticilerin saysnn ok olmasyd. rnein yn fabrikasnn yneticisi Cihadiye Nazrna bal olmak zorunda idi ve o da ticaretle ilgili kurumlarla temas halinde olmak durumundayd ve bunlar srasyla Paann Avrupada bulunan temsilcilerinden ihtiya duyulan mallarn gnderilmesini istemekteydiler. Btn bu ilemler uzun zaman almaktayd ve fabrikalar bahsedilen dnemlerde ya almay durdurmakta ya da i piyasadan gerekli malzemeyi salama yoluna gitmekteydi848. Mehmet Ali Paann lkede retime bu kadar nem vermesinin belli amalar vard. Mehmet Ali, fabrika yneticilerinin kendilerini korumalar iin onlara ok nemli olmayan idari meselelerde karar alma yetkisi ve otorite salad. Ancak bu teknik konular iin geerli deildi. Hatta teknik konularda hibir bilgisi olmad halde bu ilere karan fes fabrikas yneticisini sert bir ekilde uyarmtr. Tm olumsuzluklara ramen Paann yardmclar fabrikalardan gelen raporlarn nda kararlar vermilerdir. Paa bylece rnlerin ortalama olarak iyi sonular vermesi ilkesini
846 847

BOA. . MTZ. 05, 20-796, 29 M. 1282. Ali al-Giritli, Tarikh al-Sinaa fi Msr, The History of Industry in Egypt, Cairo, 1952, c. XII, s. 4051. 848 Ali al-Giritli, Tarikh al-Sinaa fi Msr, The History of Industry in Egypt, c. XII, s. 97-104.

benimsemi ve fabrikalardan istenilen seviyede retim yaplamamasnn sebeplerini rapor etmelerini istemitir. Buna rnek olarak 1837 ylnda Paann, Aa ve Yukar Msr yneticilerine, blgelerinde bulunan fabrikalarn 6. 745. 269 askeri ve sivil niforma retmesi gerektiini iletti. Ancak edindii bilgilere gre retilen niforma says 1. 367. 150 idi. Bu nedenle retimin hzlandrlmas emrini verdi. Hedeflenen ile gerek retim arasndaki byk farkn sebebi uygulamadaki ihmallere yorulabilir849. Daha nce deindiimiz gibi rnlerin kalitesi, fiyatlar ve retim yntemleri denetlenmekteydi. Mehmet Ali fabrika yneticilerine gnderdii mektuplarda mallarn kalitesinin ykseltilmesini ve maliyetlerinin drlmesini istemitir850. 4. 4. Msrda Ulam ve Tama Tekniklerinde Meydana Gelen Gelimeler (18001870): Msr, Ortadou lkeleri arasnda, lkeyi boydan boya gemeye elverili su yoluna sahip tek lkeydi. Nil, erken zamanlardan beri ulamda olduu kadar ekonomik ve politik faaliyetlerde de nemli bir yere sahip olmutur. Ulamn ve tamacln gelitirilmesi ile ilgili almalar iki hedefe dayanmaktayd: Birincisi, Msrn d ticaretini kolaylatrmak ve ikincisi; Uzak Dou ve Avrupa arasndaki yol zerinde iletiimi gelitirmekti. lk hedefe Mahmudiye Kanalnn yaplmas ile ulald. Bu kanal sayesinde Nil, skenderiye Liman ile birleti ve ucuz olan suyolunun kullanlmas ile Msrn zirai rnlerini ihra etmesi saland. Daha nce de szn ettiimiz gibi Msr ziraatnn dolaysyla iktisadnn gelimesinde, topran sulanmas en nemli hususlardan biri idi. Geen asrlarda bu konu ok ihmal edilmiti. Mehmet Ali bu konu zerinde ok almtr. yeni kanallar tanzim etmek ve amak iin binlerce kii feda edilmitir. te szn ettiimiz Mahmudiye Kanal en mehur olanlardan biridir. Bu kanal, skenderiyeden Nilin Reit koluna gitmektedir. Ayrca Mehmet Ali Paa zamannda ilk defa olarak, ilerinde btn sene su bulunan kanallar vastasyla bir daimi sulama
849 850

Ali al-Giritli, Tarikh al-Sinaa fi Msr, The History of Industry in Egypt, c. XII, s. 141-150. Issawi, The Economic Historyof The Middle East 1800-1914, s. 389-403.

usul yerletirilmitir. Suyun datlmas ii iin bu ie mahsus memurlar grevlendirmitir851. Bunun dnda yine bu yolla kmr, odun, makine ve dier ar eyalarn ithalat da daha ucuz hale geldi. Daha sonra demiryollarnn gelimesi ve ek kollar yaplmas zerine demiryollar suyolu ile rekabet eder hale geldi. kinci hedefi gerekletirmek iin ise ilk olarak Kahire-Svey yolunun gelitirilmesine baland. Bylece Msr, Akdeniz ve Kzl Denize Nil yolu ile balandktan sonra skenderiye-Kahire, Kahire-Svey Demiryollar ina edildi. Ayrca Svey Kanalnn inas ve son olarak Avrupa ve Hindistana deniz altndan geen telgraf hatlarnn yapm baarld. Bu gelimeler Msra Avrupa ve Amerikadakine benzer bir tamaclk sistemi kazandrmtr852. 19. yzyln ilk yars boyunca hkmet, Nil zerindeki suyollar, kanallar ve havuzlarn glendirilmesi iin byk aba sarf etti. Sz edilenler hem sulama hem de ulam alannda nem arz etmekteydi. almalarn sonucu olarak yollar daha geni bir trafie elverili hale gelmitir. Mehmet Ali Paa dneminde uygulanan dzenlemeler sayesinde yollar haydutlarn saldrlarna kar gvenli hale getirilmitir. Onun dneminde anayollar arasnda zel nem verilenler Kana-Kuseyr ve Kahire-Svey yollar idi. lk nce kanaKuseyr arasndaki yol zerinde almalarn younlatrd. Zira bu yol, ngiltere ile Hindistan arasnda mal, posta, yolcu ve grevlilerin gnderildii Dou Hindistan irketi (East Indian Company) tarafndan kullanlmaktayd yani bu yol bir nevi ticaret kervanlarnn gei yolu idi. Msr kervan yollarn Yukar Msr, Aa Msr ve Orta Msr iin ayr ayr ifade etmek mmkndr. Yukar Msr kervan yollar; Kuseyr-Kana, Vht Yolu ki bu yol Libya lnden sna ve Asyuta ulard, Kanadan Kuzeydouya giden kervan yolu. Orta Msrdan geen kervan yollar; Minya-Vht,

851 852

J. H. Kamers, Msr, MEB. A., c. 8, stanbul, 1978, s. 260. Issawi, The Economic Historyof The Middle East 1800-1914, s. 406-415.

Beni Suveyf-Fayyum yollardr. Aa Msrdan geen kervan yollar ise yledir; Kahire-Svey, Kahire-Belbis, smailiye-Port Said853. Kahire-Svey yolu ise daha ksa olmasna ramen daha az sklkta kullanlmaktayd. Bunun sebebi ise bu yolun yl boyunca Kzl Denizden gelen gl kuzey rzgarlarnn etkisinde olmasyd. Bylece yol gemi seyahatine elverili olamamaktayd. Fakat 1834te bu durum deimi ve Dou Hindistan irketinin gemileri Svey ve Bombay arasnda gidip gelmeye baladlar. Artk gemiler yelkenlerini, Sveye gitmek iin rzgara kar amlardr. Bu ise Kahireye doru mal ve yolcu akn artrmtr854. Bundan dolay Hkmet, Kahire-Svey yolu ile ilgilenmeye balad ve gvenlii salayacak ve deve kervanlarnn hareketini kolaylatracak tedbirlere bavurdu. Bu ise Sveyte kmr fiyatlarnn dmesi sonucunu dourdu. 1834te Kahireden Sveye bir demir yolu ina edilmesi projesi ne srld. Bu projenin amac kervan yolculuunun glklerinden kurtulmakt ancak gerekletirilmedi. 1837de, Svey yolunun kullanm iin Kahirede ulamdan sorumlu bir kurum oluturuldu ki bunun gzetimi Dou Hindistan irketine aitti855. irket skenderiye, Kahire ve Sveyte olmak zere ube at ve ayn yl ierisinde Mehmet Ali Paa, irkete on yllk bir sre iin, Kahire-Svey yolu boyunca istasyonlar kurma hakk verdi. Ayrca Kahireden Sveye giden yol tekerlekli ara trafiine uygun hale getirildi ve iki yerleim arasnda telgraf kullanlmasna yarayacak 16 kule inasn gerekletirdi. 10 mil aralklarla istasyonlar ina edildi ve artk yolcular at arabalar ile yolculuk yapabilmekteydiler. 1841-1842 yllarnda Mehmet Ali, Yarmada ve Dou irketlerine (Peninsular Company, Oriental Company) Reitte iki vapur ina etmeleri ve Mahmudiye Kanal zerinde buhar rmorklar yapmalarna izin verdi. Bu almalar, Svey ile skenderiye arasndaki mesafeyi 3 gne indirmekteydi. Bununla beraber Msrda yabanc
853

Msr Slnmesi 1871, (Yay. Haz. M. ztrk, S. zer), T.C. Frat niversitesi, Ortadou Aratrmalar Merkezi Yaynlar, No. 10, Tarih ubesi Yaynlar No. 9, Elaz, 2005, s. 15. 854 Ahmad el-Hitta, Tarikh Msr el-qtisadi, The Economic History of Egypt, Cairo, 1957, s. 219-230. 855 Issawi, The Economic Historyof The Middle East 1800-1914, s. 406-415.

nfuzunun yaygnlamasndan korkan Mehmet Ali, ulamdaki yabanc gzetimini yok etmeye karar verdi. Bunun iin 1844te Ticaret dairesini kurdu. Bu daire, Msra gelen yolcu ve mallarn idaresinden sorumlu idi. Paa ayrca Reit ve Mahmudiye Kanalnda bulunan vapurlar ve Kahire-Svey yolu zerindeki istasyonlarn hisseleri ile btn tertibat da satn almtr856. Svey yolundaki dzenlemeler Msra doru gerekleen transit ticareti olumlu ynde artrd gibi yolcularn says da 1840ta 275 iken 1845te 2. 300e ve 1846ta 3000in zerine kmtr. mit Burnu zerinden yelkenlilerle Londradan Bombaya yolculuk 4 ay alrken Msr zerinden bu mesafe 40 gne inmitir. Svey Yolu zerinde posta, yolcu ve mal aknda gerekleen bu baarlar zerine ngiltere, Kahire ve Svey arasnda bir demiryolu ina etme dncesini Paaya iletmi ancak Paa yine, Yabanc nfuzunun yaylmas endiesi ile bunu reddetmitir. Ayn ekilde Fransa ise Svey Berzah zerinde bir kanal kazmay nermise de yine ayn sebeplerle reddedilmitir. 19. yzyln balarnda kara ulam yk hayvanlarna balyd ancak Mehmet Ali dneminde at arabalar ortaya kmtr. Fakat bunlarn says snrlyd ve sadece vali ve ailesi, yksek grevliler ve konsoloslar ile nemli Avrupal tccarlar kullanabilmekteydi. 1840 ylnda Kahirede otuz adet binek arabas vard skenderiyede ise biraz daha fazla olmas muhtemeldir. At arabalar ise Mehmet Ali dneminde ok sayda ithal edildi nk bu aralar, fabrikalar iin gerekli malzemeyi ve Kahire etrafnda bulunan toprak ynlarn kaldrmada kullanlmaktayd. Giderek bu aralarn kullanm yaygnlat, hatta nakliyenin tek arac haline geldi. Msrllar hzla at arabalarn satn aldlar ve rnlerini bununla tadlar. Yine de Mehmet Ali dneminde Msrllarn byk ksm yk hayvanlar ile tama yapmaya devam etmilerdir857. I. Abbas dneminde (1849-1854), Kahire-Svey yolu asfaltland ve tala dendi bylece arabalarn hareketi kolaylatrld. Bu dnemde artan yolcu, posta ve mal ak, demiryolu ya da bir kanal yapmn zorunlu hale getirmitir. Gerekten de Sait Paa dneminde (1854-1863), Kahire ve Svey arasnda bir demiryolu yapm
856 857

Issawi, The Economic Historyof The Middle East 1800-1914, s. 406-415. Issawi, The Economic Historyof The Middle East 1800-1914, s. 406-415.

gerekletirilmi ve Abbas dneminde balatlm olan skenderiye-Kahire hatt tamamlanmtr858. Abbas Paa daha ok anayollar haydutlarn basknlarnda korumak iin almtr. Sait Paa, lkenin yollarn asfaltlatt ki bu yollar Mahmudiye Kanalnn etrafnda olan ve 10 metre geniliindeki yollard. Ayrca kanalda ulamn daha salkl bir ekilde yaplmas iin kanaln dibini temizletti. 1891de Tevfik Paa zamannda ise ky ve kasabalar arasnda ulam kolaylatrmak iin yollarn yaplmas ynnde bir karar karlmtr859. 19. yzyln banda Nil ve Kanallar zerinde gemi ile dolamak korsanlarn saldrsna sebep olmaktayd. Bu nedenle suyollar ile ulam sekteye uramaktayd. Fakat Mehmet Ali dneminde Msrda suyolu ulamnn gelitirilmesine ynelik ilk adm atld. skenderiye ve Reit kollar, Mahmudiye Kanalnn 1819da inasyla birletirildi. Bu inaatta 313. 000 kii alt. Bunlardan 12. 000i, 10 ay sren alma srasnda ld. Bu kanal Msrn Akdenizde bulunan en nemli liman skenderiye ile balca suyolunu birbirine balad. Zira skenderiye bir liman olarak Reit ve Dimyattan daha elverili zelliklere sahipti. Bylece Mahmudiye Kanal yabanc ticaretini ve zellikle pamuk ziraatn artrd gibi Nil ve Kanallar ile Kahireden Sveye giden karayollarnda da hareketlilie sebep oldu. Mahmudiye Kanalndaki bentler Nile gemilerin dardan girmesini engellemekteydi. Ancak maliyetin yksek olmas sebebiyle 1842de bentler kaldrld860. erde gemiciliin ilerlemesi ynnde atlan bir adm da Nil ve seyahate elverili kanallar zerinde yelkenlilerin says artrld. Bu ise hem ticareti hem de ziraat gelitirmitir. Fransz igali dneminde bu gemilerin says 1600 iken 1840ta 3. 300e ykselmitir. Hkmete ait olanlarn says ise 800d. Tm bunlarn dnda Mehmet Ali, 1846da Nil Gemicilik irketini kurmutur. Bylece tm retim alanlarnda grlen tekel sistemi kendini nehir tamaclnda da gstermitir ve tm tekellerin kaldrlmas ile geerliini yitirmitir. Nil zerinde buharl gemicilik maliyetinin yksek olmas sebebiyle

gelimemitir. Bununla birlikte Mehmet Alinin vapuru vard ve dnemi boyunca eitli
858 859

BOA. A. MKT. UM. 86-27, 1268. Ahmad el-Hitta, Tarikh Msr el-qtisadi, The Economic History of Egypt, s. 235-240. 860 Ahmad el-Hitta, Tarikh Msr el-qtisadi, The Economic History of Egypt, s. 235-243.

buharl gemiler varln srdrd. Gemilerin saysnn artmas ve Nil ile tamacla elverili kanallarn yapm, Mahmudiye, Bahr-i Muis, Bahr-i ibin gibi, zirai retim ve yolcu tamacl asndan olumlu olmutur. Su tamaclnn gelimesi zirai ve ticari ilerlemeye yardmc olmutur. yle ki, pamuk ve dier ihra mal zirai rnlerin skenderiyeye ulamas kolaylamtr. ulam maliyetinin dm olmas nedeniyle ithal mallarnn fiyatlar dm, ihracattan elde edilen gelir artmtr. Gemi yolculuklarn kolaylatran sebeplerden biri de yln alt ay boyunca akntya kar esen kuzey rzgarlar idi. Ancak rzgarlarn iddeti yeterince gl olmad zamanlarda Mahmudiye Kanalna demirleyen gemiler atlar tarafndan ekilmekteydi. Yani Nil zerinde gemicilik yapanlar ocukluklarndan itibaren hava koullarndan kaynaklanan skntlar konusunda deneyimli idiler ve bu tr glkleri kolaylkla aacak dirence ve ustala sahiptiler. Elbette bu gibi durumlar Mehmet Ali zamannda geerli idi861. Abbas dneminde, Msrda su tamacln gelitirecek dzenlemeler yaplmtr. Sait Paa dneminde Mahmudiye Kanalnn dibinin temizlendiini daha nce sylemitik. Bu almann yaplmasnn sebebi, kanaln dibinde oluan keltinin gemicilik yapmaya engel oluturmasyd. Bu alma, 22 gnde tamamlanmtr ve 115. 000 kyl altrlmtr. Sz edilen kanaln boyu 80 km. den fazladr. Ayrca yine bu dnemde Reit ve Akdenizde bulunan kollar zerinde yeni kanallar da almtr ve bu dnemin nemli gelimelerinden biri de 1854 ylnda Msr Gemicilik irketinin kurulmu olmasdr. Bu irket 15 yl sre ile Nil zerinde ticari mal ve yolcu tama ayrcalna sahipti. Nil zerinde, Mahmudiye Kanal yoluyla mal tayan yelkenliler skenderiyeden Kahireye 15 gnde varrken vapur tamacl ile bu mesafe 36 saate dmtr. Ancak bu irket ve sermayesinin byk ksm yabanclara aitti ve Msrl tek yesi Zlfikar Paa idi. Zlfikar Paa, Valiyi temsil etmekteydi ve irket ile hkmet arasnda bir takm anlamazlklar bulunmaktayd. Bu anlamazlk, gemilerin Msr Bayra altnda yola kmalar art ile zlmtr. Bunun dnda Sait Paa dneminde, Bulakta bulunan tersanelerin boaltlmas nedeni ile hkmet, i tamaclkta kullanlan gemilerini kaybetmitir862.

861 862

Issawi, The Economic Historyof The Middle East 1800-1914, s. 406-415. Issawi, The Economic Historyof The Middle East 1800-1914, s. 406-415.

smail Paa dneminde ise demiryollar Nil tamacl ile rekabet edecek boyutlara ulam hatta trenler gemilerden daha sratli olduklar iin Nil trafiinin bir ksm demiryollarna kaymtr. Yine de 1872 ylna gelindiinde, Nil nehri zerinde dzenli bir ekilde tama hizmeti gren vapur says 53, yelkenli gemi says 9563t ve bunlarn kapasitesi 117.286 irdeb idi. Bu srada Hkmet, Aziziye irketine Nilde yolcu tama tekelini verdi ve ayn dnemde Vadi-i Halfann gneyi, gemilere engel olan kayalarn havaya uurulmas ile dzeltildi. Bylece hem gemicilerin rahat yolculuk yapmalar saland hem de Msr ile Sudan arasndaki iletiim kolaylatrld. Mehdi isyan srasnda Nilde bulunan ve Hkmete ait olan gemilerin byk bir ksm yok edildi kalanlar ise ngiliz firmalarnca satn alnd863. Yukarda deindiimiz gibi, Msrda gemicilik kadar demiryollar da nemli bir ulam ve tamaclk esidir. Msrda demiryolu yapmna dair ilk proje Mehmet Ali Paa dneminde ileri srlmtr. Vali, 1834 ylnda Kahire ile Svey arasnda bir demiryolu inasna karar vermitir. Bu kararn verilmesindeki sebep, bu iki nemli ehir arasndaki haberlemeyi gelitirmek ve deve kervanlarnn l geerken yaad glkleri ortadan kaldrmakt. Bunun dnda Kahire-Svey yolu zerinde yolcu ve mal aknn artmas ve bunu takiben Bombay ve Svey arasnda vapurlarn kullanlmasn salamakt. te bu amalar gerekletirmek zere Msr Hkmeti, ngiliz bir mhendis olan Galloway grevlendirdi ve derhal Mehmet Ali, mhendisi ngiltereye raylar almas ve gerekli dzenlemeleri yapmas iin gnderdi. Fakat ngiliz Hkmeti, proje iin gerekli yardm yapmay reddetmi bu nedenle Galloway, 1836da Londradan Msra geri dnmtr864. Mehmet Ali de daha sonra Fransz muhalefeti ve Msr btesine getirecei yk nedeniyle bu projeden vazgemitir. Eer uygulanm olsayd, Avrupa dnda ilk demiryoluna sahip lke Msr olacakt865. Mehmet Ali, Mansurada Deltann Bat ucundan douya uzanan bir demiryolu projesi dnmekteydi. Ayrntl planlar hazrlanmas ve yol zerinde keif yaplmasna ramen bu proje de bir nceki projenin akbetine uramtr. Yolcu ve mal trafii sz

863 864

Landes, Bankers and Pashas, s. 128-147. Ali Akyldz, Ankann Sonbahar Osmanlda ktisad Modernleme ve Uluslar aras Sermaye, stanbul, 2005, s. 42. 865 Issawi, The Economic Historyof The Middle East 1800-1914, s. 406-415.

konusu yol zerinde artnca ngiltere projeyi desteklemeye karar vermitir ancak bu kez Paa, yabanc nfuzunun lkeye girmesi endiesinden dolay reddetmitir. 19. yzyln ikinci yarsna girerken Avrupadan Hindistana ve Uzak Douya karayolu zerinden gerekleen trafik aknn seviyesi, bir demiryolu ya da Kanal inasn zorunlu hale getirmitir. ngiltere demiryolu yapmn desteklemeye karar vermitir. nk bu devletin grne gre kanal inas, dier emperyalist devletlerin Kzl Deniz ve Hindistana sava gemilerini gndermelerini kolaylatrr bu da ngiliz menfaatlerine zarar verirdi. Fransa ise kanal yapmn desteklemitir866. Demiryolu projesi baarl oldu nk Msrda bulunan ngiltere Konsolosu Murray, I. Abbas zerinde ok etkili idi ve Fransaya kar ngilterenin projesi gerekletirildi. Abbas Paa, skenderiyeden Kahireye bir demiryolu inasn balatt. 12 Temmuz 1851de ngiliz bir mhendis olan Robert Stephenson ile bir antlama imzalad867. Bu proje, Osmanl Devletine danlmadan yaplmt ve bu nedenle demiryolu imtiyazna sahip olan ngiliz irketinden dolay Osmanl Devleti ile ngiltere arasnda bir kriz ortaya kmtr868. Bu anlamazlk ile ilgili olarak Londra Sefiri Kostaki Bey, Lord Parlmerston ile yapt grmeler hakknda Babliye bir tahrirat gndermitir. Burada; Msr Valisi hazretleri yalnz imtiyaz- verset ile valisi olarak eylet zt- evketmeb- hazret-i Padiahinin olduundan vali-i marnileyhin bu yolu Devlet-i Aliyenin emri olmakszn hodbehod inya muktedir olmayaca bu keyfiyet vali-i marnileyh cnibinden daimen istizan ile beraber nk byle eylerin Memalik-i Saltanat- Seniyede ecnebi kumpanyas marifetiyle yapdrlmas adet olmayub mesarifi haricden istikraza muhtac grnd halde ikrz olunacak ake Abbas Paa Hazretlerinin ztna verilmeyerek memlekete verilecei ve bu ise Eyalet-i Msriyeyi zor duruma koyaca cihetle bu hudutlar Devlet-i Aliye tarafndan hibir vakitde tecviz olunamayacandan Saltanat- Seniye bu davasndan vazgemeyerek bunun bir mesele-i azime olaca bit-taraf tefhim olunub szleriyle anlamazln sebeplerini ortaya koymutur869. Ayrca ngilterenin bu konuda Msr Valisine destek olmasnn sebepleri ve Osmanlnn buna kar en bata izledii politika ise u szlerle
866 867

Issawi, The Economic Historyof The Middle East 1800-1914, s. 406-415. BOA. . HR. 4638-95, 02 Ca. 1269. 868 BOA. . MTZ. 05, 16-534,12 Ra. 1269, BOA. A. AMD. 31-37, 8 10. 1267. 869 BOA. . MTZ. 05, 14-464, 08 . 1267.

aklk kazanmaktadr; bu demiryolu maddesi teden beri ngilterenin arzukerdesi olduu misll Bahr-i Sveyden Bahr-i Sefide bir cedvel aarak iki deryay birbirine kardrmak ve bu suretle Hinduin ticaretine btn Avrupaluyu terik etmek maddesi mukaddemlerde Prens Meternihin Fransa Kral sbk Lui Filip ve ekser Avrupa liderlerinin kabul ve tasdik etdirdii bir mlahaza olub ve ngilizler bundan her nasl mctenib iseler dier devletlerin dahi ngilterelnn menfi-i mahssesini tahsil ve tasri edecek bir eyi bit-tabii istemedikleri muhtc- beyn olmayb her ne ise bu iki nevi tasviratn mukaddemlerde bahsi meydana kdkca Devlet-i Aliye dahi kendi usulne tevafuk edebilecek suret-i pek ok defa dnerek cedvel maddesinin mektun edecei mlahazatna gre demiryolu bundan ehven grnb fakat bu dahi yalnz ngilterenin menfaat-i mahsusesine bir hidmet demek olaca cihetle bunu dahi ylece durup dururken Devlet-i Aliyenin iltizam etmesi lazm gelmeyeceinden bunun ikisinin dahi menine allmak iktiza edecei ve u kadar orada her ne vakt bir ey yaplmakla mecburiyet hsl olur ise ecnebi yedine geirilmemek zere demiryolunun tercihi mnasib olaca t Mehmet Ali Paa merhmun zamanna gitmekde daima zihinlerde dolamakda olduu halde bundan mukaddem Abbas Paa Hazretlerinin byle bir niyeti de bulunduu itilib870. Bu anlamazlk daha sonra zme kavuturulmutur. Yukarda szn ettiimiz antlama, planlarn hazrlanmas ve 56.000 Sterlin cret karlnda inaatn denetimi iindi. skenderiyeden Kafr-el Zayyata giden hat 112 km. uzunluunda idi ve Abbasn hakimiyeti devam ederken, 1853te tamamland. Kafr-el Zayyattan Kahireye giden yol ise Sait Paa dneminde, 1856da ald871. skenderiye-Kahire demiryolu hatt bylece Afrikada ve Douda yaplm olan ilk demiryolu olmutur. Yine Sait Paa dneminde Kahireden Sveye giden bir hat ina edilmi ve 1858de ulama almtr. Bylece skenderiye ve Svey arasnda bir demiryolu ba olumutur. Bunun ise doal sonucu, dou-bat ynleri arasnda yolcu, posta ve mal aknn artmas ile Hkmet gelirlerinin ykselmesidir. Bunun dnda demiryollar, Kahire-Svey yolu zerindeki binek hayvanlarnn ve skenderiye-Kahire suyolunda
870 871

BOA. . MTZ. 05, 14-473, 21 L. 1267. Akyldz, Ankann Sonbahar, s. 42. Ayrca Osmanl Devleti ile ngiltere arasnda szn ettiimiz krizin ayrntlar iin bkz. Helen Anne B. Rivlin, The Railway Question in the Ottoman-Egyptian Crisis of 1850-1852, The Middle East Journal, XV/4, Autumn 1961, s. 365-388.

ulam salayan gemilerin yerini alm bylece seyahat edenler de konfora kavumulardr872. Sait Paa dneminde bu iki hattn dnda ina edilen demiryolu hatlar unlardr; - Tanta - el-Mahalla, el-Kubra-Samannud - Benha-Mit Birah - Benha-Zekazik Bu dnemde Msrda ina edilmi olan demiryollarnn toplam uzunluu 336 km. idi. smail Paa dneminde yaplan hatlar ise unlardr; - Tanta-Mahallat Ruh - Benha-Zekazik - Baraj-Kalyub - Baraj-Zekazik - Zekazik-Mansure - Zekazik-smailiye - Disuk-Zifta - Tanta-eybin el-Kum - Talha-Samannud - Ebu Kebir-Salihiye - Mansure-Dimyat - smailiye-Svey - skenderiye-Reit - skenderiye-Seydi Gabir - el-Mamure-Ebu Hr - Kallin-Kafrl-eyh - Bulak-Barud - Bulak-Asyut - el-Vaste-Ebu Kisah

872

Issawi, The Economic Historyof The Middle East 1800-1914, s. 406-415.

Bu hatlarn toplam uzunluu, Kahire-skenderiye hatt da dahil olmak zere 1189 km. dir. Aada ynlerini belirttiimiz hatlar da smail Paa dneminde yaplmtr; 1. Kahire-Saray el Kubba 2. Kahire stasyonu Abbasiya-Hilvan 3. Vadi-i Halfa gneyinden uzanan 57 km. lik bir hat. Bylece smail Paa dneminde nemli ehirler bir demiryolu ana sahip olmulardr. smail Paa dneminde grlen bu demiryolu genilemesi, sosyal ve ekonomik ilerlemeyi etkiledii gibi pamuun ihracatn da daha hzl bir hale getirmitir. Ancak 1869 ylnda Svey Kanalnn ulama almas ile dou ile bat arasndaki her trl trafik yn deitirmi bu nedenle Msr Hkmeti, transit ticaretten elde ettii geliri yitirmitir. Demiryollarnn Kanal almadan nce transit ticaretten elde ettii yllk kr 750. 000 sterlindi. 1869da Kahire-Svey hatt, Kanaln ve Kahire-smailiye-Svey demiryolunun almas ile durdu873. Tevfik Paa dneminde Benha-Zekazik hattnn uzunluu iki katna karlm bunun dnda aada gsterilen hatlar almtr; 1. Bab el-Luk-el- Maadi 2. irbin-Bilkas 3. Rahmaniye-Demenhur 4. eybin el-Kum-Menuf 5. Asyut-Circa 6. Fayyum-Sinuris 7. Kubri el-Limun-el-Kalk 8. Kahire-Bulak

873

Issawi, The Economic Historyof The Middle East 1800-1914, s. 406-415.

Bu hatlarn toplam uzunluu 234 km. idi874. II. Abbas dneminde ise (1892-1914), toplam 806 km. uzunluunda hat ina edilmitir. Ancak 19. yzyln ikinci yarsnda Msrda zirai rnlerin fiyatlar dk ve demiryolu ulam pahal kalmtr. Tamaclk konusunda zerinde durulmas gereken bir baka konu da deniz tamacldr. Yukarda bahsettiimiz gelimeler byk bir Msrl tccarlar snf ortaya karmtr. 1817de Msrllara ait ticaret gemilerinin says 17 idi. Mehmet Alinin Akdenizde ticaret gemisi bulundurma konusundaki dncesi, 1841de Sultan ile yaad anlamazlktan sonra da devam etmitir ve 1845te skenderiye-stanbul arasnda tamaclk yapacak bir irket kurmutur. Msr, deniz tamaclnda vapurlar kullanan ilk lkelerden biridir ve vapur hatlar sayesinde Avrupa, Hindistan, Uzak Dou ile balar kurmutur. 1834te Dou Hindistan irketi, Svey-Bombay arasnda dzenli vapur hizmetine balamtr. Daha sonra ise bu irketin yerini (Peninsular and Oriental Navigation Company) Yarmada ve Dou Gemicilik irketi almtr. Akdenizde bulunan vapur hatlar unlard; bir ngiliz irketi olan Dou Vapur irketi (Oriental Steamship Company), Msr ve Suriyeye tamaclk yapmaya 1836da balad. Fransz hatt; Messageries Maritimes adl irkete aitti, 1837de Marsilya ve skenderiye arasnda seyri sefain etmekteydi. Bir Avusturya hatt, Lloyd adl bir irkete aitti ve 1838de tamacla balad875. skenderiye Liman, Mehmet Ali dneminde geniletildi ve gemilerin sahilden uzaa demirlemelerinin nne geildi. imdiye kadar dou limanna mecbur olan Avrupa gemileri imdi batya girebilmekteydiler. Limana ina edilen iskele, demiryollar ile depolara balanmaktayd ve hububat gibi mallar bu depolarda saklanmaktayd. Bylece gemilere tanmada kolaylk olmaktayd. skenderiye limannn giriinde bulunan amandralar giren ve kan gemilere yol gstermekteydi.

874 875

Issawi, The Economic History of The Middle East 1800-1914, s. 413. Issawi, The Economic History of The Middle East 1800-1914, s. 406-416.

Bunun dnda Rest-Tinde bir fener kulesi ina edildi. skenderiyede iskelenin onarm 1844te tamamlanmtr876. Mehmet Ali dneminde deniz tamaclndaki gelime zirai ve ticari bymeyi de beraberinde getirmitir. nk bu gelimeler, pamuk ve dier rnlerin ihracatn kolaylatrm, lkeyi yabanc etkisine, yeni ve ileri fikirlere amtr, darya kolayca yollanan Msr mallarnn fiyat artm ve ithalat azalmtr877. I. Abbas dneminde, 1850 ylnda skenderiyede gemi says 1807 idi. Hkmet, gemilerin Svey Limann belirli bir dzen iinde terk etmeleri emrini verdiinde hem tama cretleri artm hem de Sveyten tccarlarn hareketinde masrafl bir gecikme meydana gelmitir. Sait Paa dneminde 1857de kurulan Mecidiye irketinde hem Msrl hem de yabanc sermayesi vard. Bu irketin amac Akdeniz ve Kzl Denizde 30 yl sre ile gemicilik yapma ayrcaln elde etmekti ve gemileri Msr bayra tamaktaydlar. irketin Svey, Kuseyr ve Musavvada depolar ve istasyonlar bulunmakta idi. Vapurlar Hicaz ve Svey arasnda gidip gelmekteydiler. Bunun dnda ise Haclar Hicazdan Yemen, Kuseyr, Sevakin ve Musavvaya tamaktayd. Fakat Sait Paa hakimiyetinin sonlarna doru, kt idare nedeniyle irket de geti ve smail Paa zamannda tasfiye edildi878. Hkmet Svey Limann daha fazla gelitirmek istemitir. Bu nedenle Dussaud isimli bir Fransz firmas ile kontrat imzalamtr. Buna gre liman bytlecek ve gemilerin onarm iin yzer havuz yaplacakt. alma, iki liman yapm iin balad, biri sava gemileri ve ikincisi ticaret gemileri iindi. Bunun yannda yzer havuz inasna da baland. Bu alma smail Paa zamannda tamamlanmtr879. Sait Paa dneminde Svey ve dier limanlardan gemilerin ayrln konu alan artlar kaldrlm bylece tama cretleri dmtr. Yine bu dnemde Svey
876 877

Issawi, The Economic Historyof The Middle East 1800-1914, s. 415. Rivlin, The Agricultural Policy of Muhammad Ali in Egypt, s. 137. 878 Issawi, The Economic History of The Middle East 1800-1914, s. 410-412. 879 BOA. . MTZ. 05, 20-796, 29 M. 1282.

Kanalnn kazlmasna balanm ancak al 1869 ylnda, smail Paa zamannda gereklemitir. 1860 ylnda skenderiyede bulunan gemi says, 1996 ve 1862de 2576 idi. 1863 yl, smail Paa zamannda, yerli ve yabanc sermaye ile ortak bir ekilde, bir gemicilik irketi olan Aziziye irketi kurulmutur. Sz konusu irketin de amac Akdeniz ve Kzl Denize mal, posta ve yolcu tamakt. 1873te smail Paa, irketin hisselerini satt ve bir hkmet ubesine dntrd. Bu ubenin ad Hidivlik Posta Tekilat idi. Msr bayra tayan 26 gemisi vard ve Msr ile Akdenizin Suriye, Anadolu ve Yunanistan kylar arasnda seyri sefain yapmaktayd. Bunun dnda anakkale ve Boaz, Sevakin, Musavva, Yanbu, Cidde ve Hudeyde limanlar ile Berbera ve Zeyla limanlarna yolcu ve yk tamaktayd880. Msr Valisi daha sonra sz konusu irkete, demiryolu inas iin imtiyaz verilmesini istemitir. Ancak Bbali bu istee karlk olarak, kumpanyann Hartumdan Sevakine kadar yapmas dnlen demiryolu insna hibir yardm olmayacan bildirmitir881. 1872 ylnda Msrn vapur hatlar sayesinde balant kurabildii yabanc limanlar unlard; 1. skenderiye ve stanbul arasnda iki hat, Svey ve Musavva arasnda bir hat 2. Be ngiliz hatt; ikisi skenderiye ile Southampton arasnda, ikisi Svey ve Kalkta arasnda, biri Svey ve Bombay arasnda 3. Be Fransa hatt; skenderiye ve Marsilyay balayan bir hat, Port Said ve Svey yoluyla Hong-Kongu biri birine balayan hat 4. Drt Avusturya hatt; skenderiyeden Triesteye bir hat, skenderiyeden stanbula bir hat, Triesteden Bombaya giden bir hat, Port Saidden Sveye geen bir hat 5. ki talyan hatt; biri skenderiye ve Cenova arasnda, dieri Cenovadan Bombaya 6. Bir Rusya hatt; skenderiyeden stanbul ve Odesaya

880 881

Issawi, The Economic History of The Middle East 1800-1914, s. 410-412. BOA. A. MKT. MHM. 306-37, 14 S. 1281.

7. Bir Trk hatt; Port Said ve Svey yolu ile stanbul ve Basra arasnda Ayrca, Msr ile Avrupa limanlar arasnda dzensiz bir ekilde tamaclk yapan, zellikle de ngiliz gemileri, dzenli bir programa dahil edildiler882. Sait Paa dneminde balatlm olan Sveyin bytlmesi ile ilgili almalar smail Paa zamannda tamamlanmtr. Ayrca skenderiye ile ilgili gelitirme almalar da Greenfield ve Elliota ait olan ngiliz firmasnca stlenilmitir. Bu firmann yapt almalar arasnda, geni ve demirden bir yzer havuz, tatan bir iskele, Rest-Tin ve Agami arasnda bir dalga kran inas ile ykleme ve boaltma iin liman ierisinde bir rhtm yapm gereklemi ve toplam masraf 542.000 Sterlin tutmutur. skenderiyede deniz ulamnn gelimesi ile Msrn ihracattaki pay da bymtr. Zira bu oran 1853-62 arasnda % 72 iken 1863-72 arasnda % 94e ulamtr. skenderiyede 1875 ylnda gemi says 2589 idi883. Szn ettiimiz alanlarda yaplacak almalar ve bu almalar srdrecek irketler hakknda Osmanl Devletinden izin alnmtr. Osmanl Devleti, yukarda bahsettiimiz almalara benzer bir konuda zikr olunan byk havuz etrafnda maaza ve salalar yaplmas zmnnda Msrda anonim surette hisseli bir irket tesisine ruhsat verilmidir ibu irket nizmatnn tasdikinden itibaren doksan dokuz sene mddet zikr olunan havz ve sala ve maazalar iledecek ve idare-i Msriyenin muvaffakiyetle tanzim olunacak bir tarifeye tevfikn ahz edecei vridt kendisine id olacakdr irket-i mezkre messisleri muahheren tarafmzdan tayin olunacak ve irketin idaresi meclis tarafndan tarafmza arz olunacak zttan birisi reis intihb olunacakdr ifadesi ile gerekli izni bir takm artlara balamtr. Bu artlardan bir ksm yledir; Birinci Madde; tekil olunacak irket veya kumpanya asl Msrl add olunub skenderiye mehkimine tbi olacak ve merkez ictimi ve idaresi skenderiyede bulunacakdr binaenaleyh z ve hissedrn ve sir ashb alkasnn mahl-i ikmet ve tabiiyetlerine baklmayub Msr memrin-i mahalliyesinin zr-i hkmnde bulunacak ve
882 883

Issawi, The Economic History of The Middle East 1800-1914, s. 412-415. Issawi, The Economic History of The Middle East 1800-1914, s. 415.

hkmet alakadar olduu halde dahi gerek ibu artnme ve nizamnmenin icrasnda ve gerek ahali ile vukua gelen muamelatnda velhasl kumpanya ile saire beyninde zuhur edecek her trl mnzaatta kumpanya Mehkim-i Msriyeye tbi olub memurini ecnebiyenin mdahalesi asla kabul klnmayacakdr kinci madde; mezkur kumpanya . Ziyan ve mesarifi kendisine ait olmak zere in edecek ve ibu artnme ahkmna tatbikn kendi hesabna iledecekdir . Drdnc madde; kumpanya tarafndan ina olunacak ebniye mevd- atiyeden ibarettir evvela Merbut glnde ve kenarnda sefyinden eya tahmil ve ihraca mahsus bir havz ve Mahmudiye cedveli sularnn cnib-i garbisinde bir tera gdyla havz- mezkur bahre rabt olunacakdr sniya her bir cesmetde tccar- sefyinin tamirine mahsus olmak zere drt havuz in olunacakdr slisa ibu havuzlarn kenarnda emtia vaz ve hfzna mahsus olarak st ak ve kapal maaza ve salalar yaplacakdr. Slifz-zikr Merbt Gl suyu sath- deryaya musavi olmak zere deniz ile gl arasnda aknt hsl olmak iin kapu ve sedler insyla mezkr gln deniz ile birledirilmesinden .ve byk havzn Mahmudiye cedveline rabt olunmasndan ibarettir Beinci madde; idare-i Msriye tensib buyurduu halde zikr olunan maaza ve salalar skenderiye ile Kahire demir yoluna ve Cendel limanna birledirebilecek ve bu hatlarn salalar vaz in kumpanyaya ita buyurulan araziden imrr iktiza itdii halde kumpanyaya bir tazmin verilmeyecekdir ve yine idare-i marnileyh mnasib grd mahallerde karakolhaneler ve gmrk mahalleri mezkr havuz ve maazalar in iktiza eden her drl ebniye-i saireyi in edebilecekdir ebniye-i mezkurenin kffesi veyahud bir ksm kumpanya tarafndan itira olunmu olan arazi zerinde in olunduu halde bunun in alnacak arazinin kymeti evvel emirde erbb- vukf marifetiyle tayin klnacakdr Altnc madde; ..kumpanya kendi maaza ve salalarna vaz klnacak emtia ve eya zerine hibir vesile ile ake ikraz edemeyecekdir bu makule muamelat- sarrafiye mehzin-i umumiye irketi muamelat dahilinde bulunduundan mezkr kumpanyaya gre memnuudur

Sekizinci madde; kumpanya imtiyaz ferman- lisi tarihinden itibaren bir sene zarfnda imalata mberet edecek.. Dokuzuncu madde; havzlar ve maazalar ihtiyacat- ticrete nazaran iktiza etdike bend bend in klnacak imlat beruce ti beyan olunur evvela havuz mahallerinin iki taraflarna rhtm ve iskele ve maaza ve sala ins in iktiz eden mahaller hafr ve in olunub bunlarn kffesi artnmeye merbut olacakdr On beinci madde; kumpanya gerek havzlarn ileddirilmesi ve gerek imalat- inaiye ve tamiriyeye dair her drl husust hakknda umur-u nfia mdrnn taht- nezretinde bulacandan baka bil-cmle muamelat vakasna dahi mdr mmaileyh tarafndan nezret olunacak ve mezkr kumpanyann cemiyet-i umumiyelerinde hazr bulunmak ve maazalarn emr-i idaresine nezret etmek zere mdr mmaileyhin bir memur tayinine dahi selahiyeti olacakdr On yedinci madde; gerek in klnacak maaza ve salalarn ve gerek ileddirilecek arazinin hara intikali caiz olmayacakdr.. On sekizinci madde; kumpanyann taht- idaresinde bulunacak havzlar ve maazalar ve salalar ve arazi madde-i imtiyaziye esnasnda her drl tekalif ve emlk vergisinden muaf olacakdr Yirmi birinci madde; emtia ve eyann maazalara duhul ve oradan hurucu gmrk rsum ve nizmatna tbi olacakdr fakat kumpanya imlatnn icras ve iletdirilmesi in nizamat- dahiliyesinin kabul ve tasdiki tarihinden itibaren beher sene ibtidasnda bir kta defter ibrz olunmak artyla muhsiren kendisine lzumu olacak makine ve lt ve edevtn. Mddet-i imtiyaz esnasnda gmrk rsumundan muaf olarak idhaline hkmet msaade edecekdir 884 rnek olmas asndan bir ksmn verdiimiz bu artlar ile Osmanl Devleti, sz konusu irketi bamsz hareket etmekten alkoymaktadr. Bylece Msra yabanc nfuzunun girmesini bir nebze engellemek istemektedir. Bu rnekten hareketle unu syleyebiliriz ki, Osmanl Devleti
884

BOA. . MTZ. 05, 20-796, 29 M. 1282.

ve Msr Hkmeti, gerek yabanc irketlere verilen imtiyazlar gerek ortak kurulan irketlerin yapacaklar ileri, imtiyaz srelerini, tabi olacaklar kurallar ortaya koyarak, irketlere ok i yaptrmak ve bu yaplrken kendini gvenceye almak istemitir. Yine sz konusu irketlere, projelerini gerekletirmeleri iin verilen imtiyazlar iinde vergiden muaf olma gibi, ilerini kolaylatracak ayrcalklar da getirildii gzden kamamaktadr. Elbette bu tr imtiyazlar gerek Babli gerek Msr iin, geni dnldnde pek ok fayda yannda Msr ykma gtren etkileri de getirmitir. 4. 5. smail Paa Dneminde Msrda ktisadi Geliim ve Borlanma (1863-1875): smail Paa, hzla biriken mali problemleri zmek iin ngilterenin desteini istemi ve bir iktisat danman gnderilmesi iin giriimde bulunmutur. ngiliz Hkmeti bu ar zerine smailin Svey Kanal hisselerini satn alm ve Hidive yardm etmesi iin banda Stephen Cave885in bulunduu bir uzmanlar heyetini Msra gndermitir. Bu heyet, Msr ile ilgili ald kararlarn kk bir ksm iin Hkmetten destek grmtr. Msrn maliyesinin bozulmasnn en nemli sebebi ar israftr. smail Paa, Caveden hazrlad raporu aklamamasn rica etmise de Cave, Parlamentonun sormas zerinde aklamtr ve rapor sonularnn aklanmas ile Msr byk bir gven kaybna uramtr (1876). Ayn dnemde Trkiyede yaanan iflas sadece yabanc mali kontrol ile sonulanmasna ramen Msrda smailin tahttan indirilmesi, Arabi Devrimi, yabanclarn Msr maliyesini kontrol ettikleri bir karma komisyonun kurulmas, silahl mdahale ve nihayet igal ile sonulanmtr886. Devleti iflasa srkleyen masraflarn tutar 158.200.000 Sterlindi887. erisinde demiryollar, kanallar ve limanlar da alan bayndrlk ilerinin gideri 31.103.000 Sterlindi. Svey Kanalnn masraf ise 9.412.000 Sterlinken buna bir de Kanal irketi

885 886

Bu srada Disraelinin Bakanlnn yelerindendir. Bkz. Issawi, The Economic History, s. 430. BOA. Y. EE. 128-126, 10 . 1299. BOA. MV. 1-31, 25 R. 1302. 887 Bu tarihlerde 1 ngiliz Sterlini 110 Osmanl Kuruudur. 1 altn yz kuru olduuna gre altn olarak ngiliz Sterlini 1.10 altn deerindedir.

ile yaplm olan mukavele nedeniyle 6.663.000 Sterlin daha eklenmitir. Vergiler ve dier dzenli gelirler 94.300.000 Sterlin tutmaktayd888. Aslnda Msr maliyesinin bu kritik durumu iki kart sebebin birlemesinden meydana gelmekteydi. Bu dnem iin Msrn bir deiim geirdii sylenebilir ve bu deiim srecinde sistemden kaynaklanan eksikliklerin acsn ekmitir. Bu skntlar elbette ki bilgisizlik, sahtekrlk, israf ve savurganln yol at glklerdir. Tm bunlar lkeyi iflasa srklemi olmakla beraber burada unutulmamas gereken bir baka nemli etken de Hkmetin, Bat medeniyeti ile btnlemek iin, iyice dnmeden ve planlamadan yapt byk masraflar ve aceleci hareketlerdir. Sonu elde edilemeyecek almalar iin byk paralar harcanrken verim elde edilecek almalarla ilgili yanl yollar benimsenmitir. Hidiv, snrl bir gelirle birka yl ierisinde byk atlmlar yapmtr. Ancak yaanlanlar gstermektedir ki Paalar g kaybetmeye baladklar andan itibaren sahtekarlar btn kurumlarda oalm ve yaptklar cezasz kalmtr. te bu da iflas getiren nemli bir sebeptir. Burada bahsedilmesi gereken nemli bir konu toprak mlkiyetinin deimi olmasdr. Btn lke teorik olarak devlete aitti ve mlk topraklar hanedan yeleri arasnda paylalmt. Kalan toprak bireylere ya da cemiyetlere hara denilen bir vergi karlnda verilmekteydi. Bu vergi deikenlik gstermekteydi yani hkmet istedii artrm yapabilmekteydi. Kiralk durumda olan toprak daha sonra yeni bir dzenlemeye tabi tutulmutur. Getirilen daha liberal yasalar sayesinde Msrda toprak mlkiyeti ngilteredeki uygulama gibi oldu889. Topraklar ileyecek kiralk ii bulmak pek ok yerde gt. lenecek bir para topra olan her adam yklenicilerle anlamaktayd. Antlama artlar toprak sahipleri tarafndan belirlenirdi. Buna gre iiler alktan lmeyecek kadar kazanrlard. Bu kt artlar topran deerini drmekteydi. Ksa bir zaman iinde Hidiv, Kredi Fonu kurdu. Toprak bankas da diyebileceimiz bu kurum kyllere makul oranda bor para vermekteydi. Bu ise ok maddi kayba sebep oldu. smail Paann bunlar yapmas
888 889

Issawi, The Economic Historyof The Middle East 1800-1914, s. 430-439. Issawi, The Economic History of The Middle East, s. 432-436.

kukusuz iyi niyetli idi fakat kt bir sona doru gidi balamt ve O, sistemde bir reform yapmak gerektiine inand. Bu srada btn iiler eker fabrikalarnda dzenli cret karlnda almaktaydlar. Geri kalanlar ise ya askerlik hizmeti yapmaktaydlar ya da yine Hidivlik tarafndan kendilerine denen para karl topraklar ilemekteydiler890. Hidivin maliknesi Yukar Msrda bulunan 350.000 feddan verimli toprak ve bundan baka ilenmeyen 100.000 feddan topraktan olumaktayd. Net geliri yuvarlak olarak ifade edilecek olursa 422.000 Sterlindi. Hidiv, pamuk yetitirilen 15. 000 akre topra elinde tutmaktayd. Ayrca 120.000 Akrelik alanda msr ve benzeri sebzeler yetitirilmekteydi. Fakat en nemli endstri eker kamndan eker elde etmeye dayanmaktayd ki 40.000 Akrelik alanda eker kam yetitirilmekte ve 12 byk eker fabrikas bulunmaktayd891. Buradaki eksiklik de dier pek ok alanda olduu gibi bu sanayinin dnmeden kurulmu olmasdr. Topran yeteri kadar rn vermesi iin gereken hazrlklar yaplmadan ok byk fabrikalar almtr. Kamlar lokomotiflerle fabrikalara getirilmitir. Dolaysyla bu da ok fazla kmr tketimine yol amtr. Baz fabrikalar ok pahal makineler ile doluydu ve bunlarn ou kullanlmad. Ekim yaplmasnda sivil iiler kadar askerler de kullanld. Ancak yldan yla masraflar artmtr. Pek ok ekonomi fabrika atklarndan gbre olarak faydalanrken Msrda kam saplar kmr yerine makinelerde yaklmtr. Bu elbette akllca bir yaklam olmamtr. Bu tr hatalar dzeltmek ok zor hatta imkansz bir hal almtr. Bununla beraber giriilen dzenlemeler ok byk sermaye de gerektirmitir. Bu ise borlarla salanmtr. Sermayedeki ak giderek byrken bir de byk sulama projeleri milyonlara mal olmutur892. Bu arada ngilterede satlan Msr ekerinin tutar maliyet fiyatndan azd. Bunun sebebi tccarlarn, reticinin masrafn vermeyerek kr elde etmek gibi rk bir politika benimsemi olmalardr. Doal olarak bu tip uygulamalar Msr rnne kt
890 891

Landes, Bankers and Pashas, s. 147-173. Landes, Bankers and Pashas, s. 224-243. 892 BOA. . MTZ. 05, 25-1209, 11 C. 1302.

bir n vermitir. Ancak drst ve ciddi almaya rnek olarak eker, halka ak tezgahlarda satld ki msr ekeri mkemmel kalitede bir rnd, bylece daha iyi gelir elde etme amac gdld. Ancak eker istenilen kr getirmedi ve Hidive gre bu rnden vazgeilmeliydi. Bu uygulama olarak halka aklanrken iki yol denendi. lk olarak rafine edilmemi eker skenderiyeye sat iin gnderilmitir. Sz edilen ham eker 2 bin ton kadard. Piyasada bulunan en yksek kaliteli eker, beyaz kristal ekerdi. kinci olarak Msrda Fransa ve ngiliz ekerinin de satlmas saland. Ancak dier ekerler iin bu bir haksz rekabetti. Msr ekeri iin tek yaplan onu gmrk vergisinden muaf tutmak olmutur893. Msr maliyesine gz atldnda eksik ve kusurlu bir yntem izlendii aka grnmektedir. rnek olarak 1875 ve 1876 btelerinin, Sudanda bir demiryolu ve Msrda kanal yapm nedeniyle karmakark bir hale gelmesi gsterilebilir. Maliye Bakanlnn denetimi altnda bulunan gmrkler incelendiinde ithal ve ihra mallarnn deerlerini, niteliklerini, geldikleri ve gidecekleri yerleri gsteren listelerin eksik ve dzensiz olduu grlmtr. Ayrca kr oranlar da belli bir sisteme oturtulmadan tespit edilmitir. yle ki, kimi zaman maln arlna, kimi zaman saysna, kimi zaman eidine gre kr belirlenirken btelerin takvimleri de deikenlik gstermitir. Zaman zaman Kpti takvimi, zaman zaman Gregoryen takvimi kullanlmtr. te bu bilgilerden hareketle Msr btelerinin dzensiz olduunu sylemek kanlmazdr894. Ulalabilen bilgilerden yaplan hesaba gre skenderiye gmrnden alnan makbuzlarn sadece 1872 yl iin tutar 558.727 Sterlin olmas gerekirken btn limanlardan alnm olan makbuzlarn gsterdii tutar 541.215 Sterlindir. Bu da sadece skenderiyeden alnm olan makbuzlarn 17.510 Sterlini gsterdii anlamna gelmektedir895. Msrn geliri 1804 ylnda 55.000 Sterlin iken 1830da 3.300.000 ve 1864te 4.937.405 Sterlindir. 1871de mukabele kanunun getirdii deiikliklerden nce ise 7.377.912 Sterlindir. Bu kanun ile toprak sahipleri, 6 yllk vergi miktarn pein ya da
893 894

Issawi, The Economic History of The Middle East, s. 434. Landes, Bankers and Pashas, s. 243. 895 Issawi, The Economic Historyof The Middle East 1800-1914, s. 430-439.

taksitlere blerek deyebileceklerdi. Bunu yapmay kabul edenler iin % 8lik bir indirime gidilmitir896. Devlet gelirleri ierisinde en nemlisi toprak vergisi idi. Mukabele Kanunu ile bu vergide bir indirime gidilmesinin ardndan bunun etkisi ile tarmda bir byme grlmtr897. rnein Sait Paa dneminde ilenmi alan 4.051.076 feddan iken yeni durumda 4.805.107 feddan olmutur. Gelecek 5 yl ierisinde, sz edilen kanun sayesinde devlet gelirine bir yl iin 180.000 Sterlin eklenmesi beklenmitir. 1873 ylnda demiryollarnn boyutu 1.110 mil iken 1874-75 yllarnda 100 mil daha eklenmi bylece 1.210 mil olmutur. Bu hatlar her mil iin 11. 000 Sterlin harcanarak yaplmtr. gemek iin yaplmtr898. Bu dnemde pamuk ihracatnda grlen art da dikkat ekicidir. 1867 ylnda ihra edilen pamuk 1,253,593 kantar iken 1874de 2,615,120 kantara ykselmitir. Pamuk retimi yeni iskele ve liman hizmetlerinin inasna ve i suyollarnn gelimesine, demir yollarnn yapm ve yeni liman ehirlerinin kalknmasna yol amtr. Btn bunlarn yaplmas iin yeni grevli istihdam edilmitir899. smail Paann hakimiyetinin 13 yl ierisinde pamuk ihracat nceki 13 yln 3.6 kat fazlalamtr. Baka bir deyile % 257lik bir art sz konusudur900. 1863ten 1875e kadar ithal mallarnn toplam deeri 61,939,736 Sterlin olmasna karn 1850den 1862ye kadar bu deer 29,641,155 Sterlindi. Bu da gstermektedir ki otuz yl ierisinde ithalatta % 100lk bir art gereklemitir. Btn hatlarn deeri 13,310,000 Sterlindir. Dier hatlar ierisinde en fazla nem tayan Sudan hattdr. Szn ettiimiz hat byk elaleleri

896 897

Issawi, The Economic History of The Middle East, s. 430-438. Msr Slnmesi 1871, s. 39. Ayrca bkz. Kamers, Msr, MEB. A., c. 8, s. 259. 898 BOA. Y. EE. 129-17, 04 L. 1303. 899 F. Robert Hunter, Egypt Under The Khedieves 1805-1879 From Household Government to Modern Burocracy , University of Pitshburgh Pres, s. 37. 900 Msr Slnmesi 1871, s. 33-35.

hra mallarnn deeri ayn dnem ierisinde drt kat bir art gstererek 36,339,543 Sterlinden 145,939,736 Sterline kmtr901. Tm bu gelimelere bal olarak Msrn nfusu da nemli bir art gstermitir. Avrupa tarz eitimin lkeye yaylmas iin gayret gsterilmi ve bu tarz eitim veren okullarn says 1862de 185 iken 1875de 4817ye ykselmitir. Yine 1875 ylnda bu okullarda 6918 retmen ve 140.977 renci bulunmaktayd. Bir sonraki yl buna 1072 okul, 1615 retmen ve 27. 722 renci eklenmitir. Eitim kalitesi de buna bal olarak artmtr. Tm bu rakamlar lkede her anlamda bir ilerleme olduunu ortaya koymakla beraber maliyeyi ve dolaysyla devleti kritik bir duruma sokmutur. Ar masraflar borlanmann artmasna sebep olmu bu da tam bir ykm getirmitir. Bunun dnda ayn dnemde, stanbula gnderilen vergi de dahil idari harcamalar 56,461,363 Sterlindi902. Svey Kanal ve dier baz projeler iin yaplan harcama 56,654,722 Sterlindi. Devletin borlu ve alacakl hesab 1864ten 1875e kadar yle idi; Tablo 17: Msrn Bor Hesab;
Alndlar Gelir Borlar Svey Kanal Hisselerinin Sat Kalan Bor Masraflar dari Babliye denen Vergi Kamu almalar Olaanst Masraflar Faizler ve Deerden Dme Karlklar Svey Kanal Toplam 48,868,491 Sterlin 7,592,872 30,240,058 10,539,545 34,898,962 16,075,119 148,215,047 94,281,401 Sterlin 31,713,987 3,976,583 18,243,076

Grlmektedir ki devletin btn geliri yaplan masraflardan azdr. zellikle de Svey Kanalnn yapm dolaysyla Msr Hkmeti, Svey Kanal irketine byk
901 902

Issawi, The Economic History of The Middle East, s. 437. Bu konuda bkz. Bernard Camille Collas, 1864te Trkiye Tanzimat Sonras Dzenlemeler ve Kapitlasyonlarn Tam Metni, (ev. Teoman Tundoan), stanbul, 2005, s. 84. Ayrca BOA. . MTZ. 05, 21-876, 04 R. 1287.

para demek zorunda kalm bu nedenle 1864 ve 1868de borlanma yoluna gitmitir903. Bteden devaml denen cretleri yle gstermek mmkndr; Tablo 18: Msr Btesinin Srekli Giderleri;
stanbula denen Vergi 1895e Kadar Svey Kanal Hisseleri zerindeki Faiz dare 1876 Geliri Daimi Harcamalar Faizler ve Deerden D Karl retim Fazlas 1886da Gelir Daimi cretlerden Dlen Bor Hizmeti Ak 685,308 Sterlin 198,829 3,067,560 1,531,000 9,158,000 4,000,000 5,158,000 4,761,817 396,183 8,473,000 4,000,000 4,473,000 4,761,817 288,817

Bu ak, Mukabelenin neden olduu erteleme ile aklanabilir. Bu alndlar 1885in sonuna kadar, her bir yl iin 1,531,818 Sterlin olacaktr. Bu hesaplardan anlalan udur ki ayet Msrn kaynaklar doru idare edilmi olsayd her trl masrafn karlamaya yeterli olurdu. Ancak bu yaplmadndan borlanma olmutur904. Ayn dnemlerde Osmanl Devletinin mali iflas sz konusudur. Burada sylenmesi gereken udur ki Msrn borlanmadan doan zararlarn yannda faydalarnn da olduudur. Oysa Osmanl Devleti, borlanmalndan Msr kadar bile faydalanamamtr905. Son olarak Msr btelerine bir gz atmak gerekmektedir. Zira bteler de Msr ekonomisinin seyrini vermesi bakmndan nemlidir. Tablo 19: 1821 ile 1879 yllar arasnda Msrn gelir ve giderleri906;
Msr Poundu zerinden 1821-1879 Yllar Arasnda Gelir ve Giderler Gelir Gider Gelir Gider 1,199,700 1,022,000 1863 6,094,000 14,395,000 2,525,725 2,102,525 1864 6,972,000 13,551,000 3,064,300 2,878,755 1865 5,356,000 10,785,000

1821 1833 1836

903 904

BOA. . MTZ. 05, 25-1204, 30 Ca. 1302. Issawi, The Economic History of The Middle East, s. 435-438. 905 Cokun akr, Tanzimat Dnemi Osmanl Maliyesi, stanbul, 2001, s. 205. Osmanl Devletinin borlar iin bkz. S. 70-79. 906 David S. Landes, Bankers and Pashas International Finance and Economic Imperialism in Egypt, London, 1958, s. 337.

1842 1846 1847 1852 1853 1854 1855 1856 1857 1858 1859 1860 1861 1862

2,926,635 4,200,800 3,950,000 2,143,000 2,192,000 2,200,000 2,078,000 2,474,000 2,214,000 2,025,000 2,121,000 2,154,000 2,154,000 3,707,000

2,176,860 2,045,000 1,963,000 1,915,000 2,817,000 2,383,000 2,637,000 2,127,000 2,205,000 2,171,000 2,984,000 5,184,000 8,868,000

1866 1867 1868 1869 1870 1871 1872 1873 1874 1875 1876 1877 1878 1879

5,058,000 4,129,000 5,011,000 5,255,000 5,389,000 5,711,000 7,293,745 9,911,968 9,911,968 10,542,468 7,648,778 9,526,242 7,518,478 8,467,838

10,278,000 10,854,000 16,637,000 10,530,000 12,309,000 15,084,000 6,419,145 8,815,639 8,815,639 10,026,476 7,840,957 8,552,530 7,778,503 8,299,964

Tabloya gre; 1821-1861dneminde gelir-gider dengesinden sz etmek mmkndr. Gelirler ile giderler arasnda ok kk fark grlmektedir. Fakat 162den itibaren gelir-gider dengesi bozulmu, bte daima ak vermeye balamtr. Mesela 1862de gelir, 3.707.000 iken gider 8.868.000 olmutur. 1871de gelir 5.711.000 iken gider, 15.084.000 olmutur. Bu fark ancak 1872de kapanmaya balamtr. Btedeki bu keskin seyrin Msrn siyasi ve iktisadi vaziyeti ile alakal olduu aktr. Yukarda szn ettiimiz yatrmlarn ve borlanmalarn seyrini bte rakamlarndan takip etmek mmkndr. 1854 ve 1871 yllarna ait borlarn faizlerinin denmesi iin Msr vergisinin tamamen alacakl devletlere denmesi yoluna gidilmitir. Bu yntem, Msr borlarnn denmesi iin daha nce de bavurulmu bir yntemdi. Bu konuda; imdi mezkur verginin ngiltere Bankasna itasnn komisyondan tasdik olunmasn teklif eylemek mezkur komisyonun istedii halde buna vermemek dahi muktedir olaca manasn amil olarak hukuk-u devlete dokunaca gibi bu maddenin komisyonca tasdiki mukavele iktizasndan olduuna dair evvelce arz olunan meclis-i vkela mazbatalaryla istizan tezkirelerinde bir kayd- fkra olmayub eer mukaveleye bu art ilave olunmu ise maliye nezaret-i celilesince irade-i seniyeye mstenid olmayarak yaplm demek olacandan madem ki buraca istenilen ey i bu verginin mukrizlere verilmek zere banka itas maddesidir bunun komisyona tasdik etdirilib etdirilmemesi bahsine mddet olunmayub szleri ile Msr Hidivliine gnderilen mektub-u smide zm olarak grlen yol netletirilmitir907.

907

BOA. . MTZ. 05, 21-940, 10 . 1294.

Sonu olarak, yukarda bahsedilenlerden anlalaca zere istismar, fahi faiz gibi sebepler ile Msr ekonomisi byk bir zarara uramtr. Bundan baka Hidivlerin ar harcamalar, salam bir iktisat politikalarnn olmay gibi etkenlerle Msr iflasa srklenmi ve ardndan siyasi bamszln da kaybetmitir.

BENC BLM 5. XIX. YZYILDA MISIRDA SOSYAL YAPI 5. 1. Msrn Sosyal Yapsnda XIX. Yzylda Meydana Gelen Deiim: 19. yzyln modern Msr hakknda yaplan almalarda, Msrn ekonomik, politik ve sosyal dnm zerinde durmak zorunludur. Bu tip almalarda genellikle ortaya kan sonu u olmaktadr; Msr toplum yapsnda meydana gelen dnm, ard ardna yaanan gelimelerin kanlmaz bir sonucu olarak gereklemitir. Yani bu dnm sadece Mehmet Ali Paa, Abbas, Sait ya da smail Paa dnemlerine has grlemez908. 19. yzylda Msrda meydana gelen sosyal deiiklikler karmak bir sre sonucu ortaya kmtr. Szn ettiimiz srete deiim gstermeyen unsurlar ailenin geleneksel yaps ve kadnn toplumdaki yeri olmutur. Aile, 20. yzyln bana kadar babann, evin ve aile fertlerinin reisi olduu biimi ile varln srdrmtr. Ayrca evli erkek evlatlarn aileleri ile birlikte ya tek bir evde ya da yakn yerlerde yaayan kapal bir sosyal guruptur. Ailenin btn mlkleri ve gelirlerinin kontrol de babaya aitti. Kzlarn ve erkeklerin evlilikleri ile ilgili kararlar da yine baba verirdi ve bu evlilikler daha ok yakn aile evresi iinden yaplmaktayd. Aile iinde sayg grmek ve sz sahibi olmak yala ilgili idi909. Toplumun genel yaps da buna benzer olarak kadnlarn ve erkeklerin dnyas eklinde ikiye blnmt. Msrda feminist hareket, 19. yzyln sonunda ortaya km olmasna ramen gerek yaamda etkileri ok daha sonralar hissedilmitir. 20. yzyln banda kadnlar ve erkekler birbirinden, 19. yzyln bandaki kadar ayr guruplar halinde deillerdi. Tarmla uraan kadnlar pee kullanmazken I. Dnya Savana kadar kent kadn rtsn amamtr. Ancak kyl kadnlar ve zengin fellah ailelere mensup kadnlar,

908 909

Earl of Cromer, Modern Egypt, Vol. II, London, 1908, s. 34. H. Ammar, Growing up in an Egyptian Village, London, 1954, s. 53.

Yukar Msrn belli blgelerinde, 20. yzylda da pee kullanmaya devam etmilerdir910. Msrda kadndan beklenen grev, eine saygl, itaatkr ve sadk olmas idi. Erkekler, elerini kolaylkla boama hakkna sahiptiler. Buna bal olarak ortaya kan ok elilik, sadece zengin tabaka arasnda deil toplumun alt tabakas arasnda da ska rastlanan bir durumdu. Blgede Mslman kadnn statsne ilikin yasal reformlar, I. Dnya Savandan nce gerekletirilmemitir911. Kadnn, evlenme ve boanma dnda, toplumsal statsn ilgilendiren evlat edinme, miras, vesayet ve vakf gibi unsurlar da dini-geleneksel yasalara gre dzenlenmiti. Din unsurunun sosyal hayat etkiledii tek alan bu deildir. Ayn zamanda sufi tarikatlar, her trl laik cemiyetin yerini alm durumda idi. Ancak bu tip gizli rgtler yzyln sonunda kk guruplara ayrlmtr. Tarikatlar, sosyal birlemenin iskeletini olutururken zellikle de sosyalleme bilincinin balca ifadesi haline gelmi olan halk enliklerinde nemli bir rol oynamaktaydlar. Szn ettiimiz enliklerin hemen hepsi dini nitelikliydi ve Msrn tm kyleri, kasabalar ve ehirlerinde mevlitler dzenlenmekteydi. Bu mevlitler, her seferinde eyhlerin kutsalln da tazeleyen bir nitelik tamaktayd. Bylece anlamaktayz ki din, Msr toplumunu 19. yzyl boyunca etkileyen nemli bir unsur olmutur. Toplum zerinde benzer etkiyi ok eitlilik gsteren gelenekler de salamakta idi. Dn ve cenaze trenleri bunlar arasnda saylmaldr. Aile gibi kurumlar, kadnn stats ve dinin sosyal statsnn 19. yzyl sresince tam bir dnme uradn sylemek zordur. Yine bu dnemde, szn ettiimiz duruma bal olarak, ziraat toplumundan sanayi toplumuna tam bir dnme sz konusu olmamtr. Ayrca Msrda sanayileme konusunda Mehmet Ali Paa dneminde yaanan baarszln ardndan on yl daha sanayi, lkede ciddi bir gelime

910

W. S. Blackman, The Fellahin of Upper Egypt, London, 1927, s. 37-38. kadnlarn kyafeti ve elbiseleri o kadar sevimsiz ve o kadar irkin grnml ki daha kts dnlemez. araf iinde burun dibinden gse kadar inen sade bir pee fil hortumu gibi sarkyor bkz. ibli Numani, Anadolu-SuriyeMsr Seyahatnamesi, (ev. Yusuf Karaca), stanbul, 2002, s. 159. 911 Gabriel Baer, Social Change in Egypt: 1800-1914, Political and Social Change in Modern Egypt, (Edit. By P. M. Holt), London, Oxford Univesity Press, New York-Toronto, 1968, s. 136.

gstermemitir. Mehmet Ali Paann fabrikalarndan bir ksm Abbas ve Sait Paa dnemlerinde tasfiye edilmi, bir ksm ise iltizam olarak verilmitir912. smail Paa, sanayiyi canlandrmak iin devlet dnda zel giriimlere de nem vermi ve yurt dna bu konuda aratrma yapmalar iin grevliler gndermitir. Fabrikalarn bir ksm satld ve 1875te fabrikalarn byk bir ksm tasfiye edildi. Binalar ise klaya dnt. Sadece iki alanda gelime devam etti; birisi devlet tarafndan iletilen eker endstrisi, dieri yabanclar tarafndan kurulmu olan pamuk retimidir. Bununla beraber yabanc sermaye, sanayiden ok sulama ve demiryolu yapm gibi kamuya ynelik hizmetlerle ilgilenmitir. Buna bal olarak Msrl sermaye sahipleri de fabrikalara para yatrmaktan vazgemilerdir. Sanayi yatrm byk bir risk iermekteydi zira piyasa kstl idi ve Avrupa mallar ile rekabet etmek zordu. Bu nedenle byk kr getiren zirai yatrm hz kazand ve dolaysyla zirai retim olduka byd. Ezici vergilerin kaldrlmas bu durumu byk oranda deitirmitir. Ancak sanayi geliimi gmrk vergilerinin kaldrlmas ile zarara urayacaktr913. nk Msr, Avrupal tccarlar zerinden elde ettii geliri kaybedecektir. Ancak btn bunlar 19. yzyl boyunca Msrn sosyo-ekonomik yapsnda hibir deiiklik olmad anlamna gelmez. Her eyden nce kendine yetme ekonomisinden ihracat ynl bir ekonomiye gei yaanm ve Msrn mevcut toprak, su, ii gcnden daha fazla faydalanlarak yaam standard ve gelir ykselmitir. Yine bu dnemde Msrda ani bir ekilde Avrupa ile kurulan yakn ilikilerin neticesi olarak iilere yabanc mdahalesi ve ngilterenin igali sz konusu olmutur. 5. 2. Krsal Kesimde Yaanan Deiim: 19. yzyln banda Msr nfusunun % 5-6sn oluturan gebe airetlerin, toplumun yerleik ksm zerinde sosyal ve politik etkileri bulunmaktayd. Bu olumsuz durum, Mehmet Alinin tahta kmas ile hzla deimitir. Mehmet Ali Paa bahsedilen sorunu ortadan kaldrmak iin bedevileri ehirlerde rehin tutmak, zorla askere almak,
912

A. E. Crouchley, The Economic Development of Modern Egypt, London, 1938, s. 72-76. ayrca bkz. Helen Anne B. Rivlin, The Agricultural Policy of Muhammad Ali in Egypt, Cambridge-Massacuhsets, 1961, s. 198-200. 913 Charles Issawi, Egypt in Revolution, London, 1963, s. 28-30.

atlarna el koymak gibi yollara bavurmu ve 1833te Bedevi eyhlerini baz blgelerin yneticisi olarak grevlendirmitir. Ayrca gebelerin yerleik dzene gemelerini salamak iin onlarn eyhlerine geni arazileri mlk olarak vermitir914. Mehmet Alinin bu politikas baarl olmutur. Bat l airetlerinden Hanadi aireti arkiye Vilayetine yerletirilmi, onlarla beraber 18. yzylda Msrn alkantl neminde Msra gelmi olan Favaidler Fayyum, Beni Suveyf ve Minya yerletirilmilerdir. En gl gebe airetlerinden Havvaralar ise 18. yzylda Yukar Msra hakimdiler. Onlarn gc 1813 ylnda brahim Paa sayesinde krlmtr. Mehmet Ali baa getiinde bu airetler ska etraf kylere basknlar yapp, kyllerin varlklarn yamalamaktaydlar. Mehmet Ali Paa onlar teslim olmaya mecbur etti ve kendilerine iki seenek sundu. lk seenek; toprak sahibi olarak iftilikle uramalar, dieri ise toprak ve aalarnn kamulatrlmas idi. Onlar iftilikle uramay setiler ve dier btn fellahlar gibi vergi demek, kanal yapmnda almak gibi ykmllkler edindiler. Bylece yeni kyler kurarak buralara 19. yzyl boyunca yerlemilerdir. 1897 ve 1907de yaplan nfus saymlarna gre gebelerin Msrn toplam nfusu iinde oran yzde birden bile daha azdr915. Bu deiimin birden bire gerekletii, eski alkanlklar ve airetlerin sosyal deerlerinin aniden terk edildii elbette sylenemez. Bunlarn pek ou ziraatla uramann utan verici olduunu dnmeye devam etmiler ve topraklarn fellahlara terk etmilerdir. Buna son vermek iin 1837, 1846 ve 1851de tekrar tekrar emirler verilmi ve bu durum yzyln ikinci yarsna kadar devam etmitir. Pek ou adrlarda yaamaya devam etmi bir ksm da evlerinin annda adrlarn da korumulardr. Yine de sosyal deiim gereklemitir. Bu deiimde dikkat eken unsur dini niteliklidir. nk airetler arasnda din olduka etkili idi. Bu nedenle yerleik airetler Kuran okullar atlar ve cretle imamlar altrdlar. Bunun dnda gmenlerin yerleiminin en nemli sonucunun, airet yapsnn dalmas olduunu sylemek gerekir. Airetlerin bir ksm ehirlere yerletiler. Bu ehirlerde eyhler hkmet grevlisi oldular ve evlilik yoluyla rtbe elde ettiler. Alt tabakada kalan gmenlerin byk bir ksm ise demiryolu yapmnda altrlmlardr. Byk kr getiren rnlerin artmas
914 915

Gabriel Baer, A History of Landownership in Modern Egypt 1800-1950, London, 1962, s. 56-60. Baer, Social Change in Egypt: 1800-1914, Political and Social Change in Modern Egypt, s. 139.

ve bu rnlerin giderek fiyatnn ykselmesi, eyhlerin geni arazilere sahip olma isteklerini ortaya karm bu da byk toprak sahipleri denen bir snf meydana getirmitir. eyhler servetlerinin artmas ile lks evlere sahip olmulardr. Bylece eski airet mensuplar ile aralarnda anlamazlklar grlmeye balanm hatta eyhlere kar ayaklanma hareketleri dzenlenmitir916. Benzer bir sosyal farkllama sreci yerleik kr nfusu arasnda da grlmtr. 18. yzyln sonunda Msr kr nfusunun yneticileri mltezimlerdi ve buralarda sosyal tabakalama, zengin aileler ile felahlar eklinde olumutu. 19. yzylda kr nfusunda byk bir sosyal deiim gerekleti. Bu deiim, kendine yetme ekonomisinden nakit ekonomisine gei ve zel mlkiyet konusunda yaplan reformla ilgilidir917. Bylece idarede modern Batl bir sistem olumutur. 19. yzylda Mehmet Alinin bu anlamda yapt deiiklikler nedeniyle mltezimlerin yerini byk toprak sahipleri almtr. Bu toprak sahipleri smail Paa dneminde g ve servetlerinin doruuna ulamlar daha sonra ise g ve servetlerini kaybetmeye balamlardr. Bunun sebebi ngiliz igalidir. Toprak sahibi pek ok ailenin serveti miraslarna kalmtr918. Bu ise Msrda, orta lekli toprak sahibi olan yeni kr snfn ortaya karan faktrlerden biridir. Benzer bir ekilde fellahlar da kk arsa sahipleri ve topra olmayan kiraclar eklinde ikiye blnmtr. 19. yzylda bu toprak sahiplerinin isimleri kaydedildii halde eitli sebeplerden tr bu kaytlar kaybolmutur. Ayrca yine bu dnemde vergilerin arl yznden pek ok toprak sahibi mlklerini terk etmiler ya da vergi borlarn demediklerinden topraklar haczedilmitir. Bu gelimeler sonucunda kk toprak sahipleri mlksz kyller haline gelmiler ve ya zorla askere alnmlardr ya da zorla iilik yaptrlmtr. Yzyln ikinci yarsnda, fellahlarn borlar ciddi bir problem idi. Nakit ekonomiye geile birlikte fellahlar borlarn tefecilerden aldklar faizli borlarla demeye baladlar. Bu, 1875te karma mahkemelerin kurulmas ve ipotek ynteminin modern kanunlar yoluyla lkeye girmi olmasndan dolay kolaylamtr919. Yaanan yasal deiiklikler, tefecilerin borlarn deyemeyenlerin elinden topraklarn bir sknt ile karlamadan almalarna yol amtr. Ard ardna
916 917

Baer, Social Change in Egypt: 1800-1914, Political and Social Change in Modern Egypt, s. 140. Kemal H. Karpat, Osmanlda Deiim, Modernleme ve Uluslama, (ev. Dilek zdemir), Ankara, 2006, s. 249. 918 Baer, A History of Landownership in Modern Egypt 1800-1950, s. 1-12. 919 Albert Hourani, Arap Halklar Tarihi, stanbul, 2003, s. 284.

gelen bunalmlar, kuraklklar, su taknlar, sr vebas gibi sebepler yznden fellahlarn durumu giderek ktlemitir. Yzyln sonunda Msrda toprak sahibi ailelerin says 1 milyondan fazla deildi. Toplam nfus on milyon iken bunlarn en azndan 8 milyonu kylerde yaamaktayd ve bir-iki milyon kyl toprakszd. Msrn krsal snflar arasndaki farkllama, piyasa ekonomisinin ortaya kmas ve Yukar ve Aa Msr arasndaki ayrmn bymesi ile daha da bariz hale gelmitir. Aa Msr kylerinin, lkenin ticaret ve kltr merkezlerine yakn olmas blgeye, byk ekonomik frsatlar yannda kltrel geliim de salamtr. 1870 ve 1880li yllarda Ezher niversitesi rencilerinin byk ksm Aa Msrdand. Bu durum, yzyln sonunda Yukar Msrdan Deltaya dzenli bir g hareketini balatt ve sonu olarak Aa Msrn gvenlii bozulmaya balad. 1897ve 1907 yllar arasnda yaplan nfus saymlarna gre Aa Msr vilayetlerinin nfusu % 18.7 artmtr920. Szn ettiimiz gelimelerin sebep olduu bir baka husus ise ky toplumunda meydana gelen kntdr. Aa Msrda ky eyhleri, vergilerini deyemeyen kyllerin topraklarna yerlemilerdir. 1850lerde Yukar ve Orta Msr kylerinin topraklar belli aralklarla datlmtr. Bu uygulama 5 Austos 1858de Said Paa tarafndan karlan toprak kanunu ile son bulmutur. Said Paa, yine ayn dnemde vergi denmesinde kyn ortak sorumluluunu kaldrm ve ahsi vergi uygulamasn getirmitir. Bylece her kyl kendi ahsi sorumluluklarn yerine getirmeye almtr921. 5. 3. Loncalar, Kentler ve Dini rgtlenmeler: Szn ettiimiz dnemde ky toplumunda bir zlme grlmtr ve bu zlmenin pek ok yn vardr. 19. yzylda, Msr toplumunun geleneksel yapsndan kaynaklanan ortaklk paralanmtr. Bu ortakl temsil eden en nemli guruplar loncalard. Mehmet Ali Paann byk sanayileme hareketinin, loncalarn ortadan kalkmasna sebep olduu ynndeki iddialar doru deildir. nk 1880lere kadar
920

Baer, Social Change in Egypt: 1800-1914, Political and Social Change in Modern Egypt, s. 140142. 921 Baer, Social Change in Egypt: 1800-1914, Political and Social Change in Modern Egypt, s. 142.

Kahire ve Msrn dier pek ok ehrinde loncalar varln devam ettirmitir. Yzyl boyunca lonca eyhleri, lonca yelerinin faaliyetlerini denetlemi, yelerin kt davranlarndan sorumlu olmu, hkmete hizmet ve ii salam ve yeler arasndaki tartmalarda hakemlik vazifesi grmtr. Yzyln son eyreine kadar eyhler, lonca yelerinin vergilerini demelerinden, vergilerin toplanmasndan sorumlu idiler bunun dnda 1860l yllarn sonlarna kadar lonca eyhleri, yneticilere fiyatlarn tespiti konusunda yardm etmilerdir. Bundan baka pek ok i alan, 19 yzyln son on ylna kadar loncalarn tekelinde kalmtr. Lonca sisteminin uzun sre devam etmesindeki tek etken devletin destei deildi. Loncalarn g kaybetmesinin nemli sebeplerinden biri, farkl snflardan gelen yelerinin arasndaki mcadele olmutur. Sert bir raklk sistemi olmad gibi rak ve usta arasnda kesin bir ayrm da bulunmamaktayd. Msrda ustalarn bir araya geldii dernekler ve lonca eyhleri ile efendileri arasnda net bir ekonomik-sosyal farkllk yoktu922. Mehmet Ali Paann sanayi politikas baarl olamaynca loncalarn yerini alacak yeni ekonomik oluumlarn Msrda kurulmas uzun bir zaman gereklememitir. Yerli tccarlar, 20. yzyln ikinci 10 yllk srecine girmeden ticaret ve sanayi odalar oluturamamlardr. lk sendika 1899da almtr ve 1911 ylnda, yelerinin bir ksmn yabanclarn oluturduu 11 sendika mevcuttu. Loncalarn ortadan kalkmas, Msra Avrupa mallarnn akn ve Avrupallarn yerleiminin sonucudur. Bu ise 19. yzyln ikinci yarsnda gereklemitir. Yzyln sonunda Msr el sanatlar, Avrupa mallar ile rekabet edememitir. Tccar loncalar da Msrn ticaret sisteminin deiimi ile darbe almtr. Geleneksel Pazar, dkkan anlay da giderek perakende ticaretin yaylmas, nceden tekelletirilmi olan ticaret alanlarna yabanc tccarlarn szmas ile ortadan kalkmtr923. Bylece lonca eyhlerinin kontrol imkansz hale gelmitir. Dier taraftan d ticaret tamamen deimitir; eskiden bu ticaretin geliri Sudan, Arabistan gibi lkelerin mallarndan kaynaklanmakta iken artk Kahire, bu ticaretin merkezi ve Msrl, Suriyeli ve Trk tccarlarn ilgi oda olmutur. 19. yzylda d ticareti, pamuk ihrac ve Avrupa sanayi rnlerinin ithali oluturmakta idi ve balca ithalat ve ihracatlar Rumlar ve dier Avrupallard. Ayrca Avrupal

922 923

Baer, Social Change in Egypt: 1800-1914, Political and Social Change in Modern Egypt, s. 143. A. Wright, H. A. Cartwright, Twentieth Century Impressions of Egypt, London, 1909, s. 209.

tccarlar, kapitlasyonlar nedeniyle vergiden muaf tutulurken Msrl tccarlar da zanaatkrlar gibi ar vergiler altnda ezilmilerdir924. Loncalara en ar darbe, ii salamak iin lonca eyhlerine mracaat edilmemesi ile vurulmutur. ehirlere g eden insan says arttka loncalar iin tekellerini srdrmeleri zor bir hal ald. Yzyln sonunda Msr idaresi yeniden dzenlendi ve daha etkili bir hal ald. Bylece devlet, loncalara bal olmaktan kurtulmu hatta adm adm onlarn mali ve ekonomik fonksiyonlarn tamamen ortadan kalkacak biimde snrlandrmtr. Yzyln ortalarnda vergi sisteminde yaplan deiiklikler sayesinde eyhlerin elinden, lonca yelerine vergiyi paylatrma yetkisi alnmtr ve bir btn olarak loncalar vergiye balanmtr. Said Paa, 1854-1856 yllarnda ald kararlarla loncalara ait tekelleri resmen kaldrm olmasna ramen uygulamada baarl olmamtr. Bununla ilgili olarak 1880 ve 1890l yllarda bir tak kararlar yaynlanmtr. Ayrca benzer kararlar ile yine eyhlerin yetkileri kstlanmaya allmtr. 1881de eyhlerin vergi toplamalar da yasaklanmtr. 1887-90 yllarnda tekelci uygulamalarn yasaklanmasn takiben 1890da tam olarak serbest ticarete geilmitir. I. Dnya Savandan nce Hkmet, loncalarn bana eyhleri atamay brakm ve savatan sonra ise Msr toplumu zerinde loncalar etkisini tamamen yitirmitir925. Zaten 19. yzylda eyhlerin maliye ve gvenlikle ilgili etkinlikleri hkmet kurumlarna gemiti. Yani eyhlerin toplum zerinde tesirlerinin ve grevlerinin kaldrlmas yava yava ellerinden yetkilerinin alnmas sonucu gereklemitir. Kahirenin mahallelerini birbirinden ayran kaplar Bonaparte tarafndan yklmt. Ancak igalden sonra geen zaman iinde yeniden bu kaplarn yapld bilinmektedir. Uygulama olarak ise kaplarn kullanm sadece baz ehirlerde devam etmitir. Gemite her bir mahallede genlerin oluturduu birlikler vard ve bu birlikler, ortaan ftvvet tekilatndan esinlenerek ekillendirilmiti. Farkl mahallelerin birlikleri arasnda ska mcadeleler meydana gelirdi. 19. yzylda bunlar arasndaki dmanlklar nce giderek azalm ve daha sonra genlik eteleri
924 925

Baer, Social Change in Egypt: 1800-1914, Political and Social Change in Modern Egypt, s. 144. Baer, Social Change in Egypt: 1800-1914, Political and Social Change in Modern Egypt, s. 144.

diyebileceimiz bu guruplar tamamen yok olmulardr. Belirli bir mahallede yaayanlar arasndaki dayanmann zayflamasnn sebeplerinden biri mahalle sakinleri arasndaki sosyal stat benzerliinin kalkmasdr. yle ki eskiden yksek makam sahibi kimseler ile ileri gelen aileler, Kahirenin sadece iki mahallesinde yerlemi iken yzyln ortalarnda bu yap kalmamtr. Yzyln ilk yarsnda da farkl dini cemaatlere mensup kimseler farkl mahallelerde yerlemi ve sert izgiler ile ayrlmlar iken yzyln ortalarnda ayn mahallelerde, birlikte yaamaya balamlardr. rnek olarak, eskiden Hristiyanlar belli mahallelerde yaamakta ve haklarn korumak iin birlikler, dernekler oluturmalarna ramen 1858e gelindiinde Kahirede olduka geni bir alana yaylmlar ve szn ettiimiz trde birlikler kurmay brakmlardr926. Kahirede 1870li yllarda 50 mahalle ve 30 bin hane bulunmaktayd. Bunun yan sra 400 cami ve mescit, 20 kilise, 9 havra, 1200 han, 300 sarn, 100 hamam, 30 pazaryeri ve 5 mezarlk bulunmakta idi. Bunun yan sra Kahire yine bu yllarda asker ve asker olmayan hastaneleri ile hayvanat baheleri de bulunan bir ehirdi927. Yine de 19. yzyln sonu ve 20. yzyln banda Mslmanlar tarafndan yerlemek iin seilmi belirli mahalleler vard bunlar; Kahirede Halifa ve Seyyide Zeyneb ya da skenderiyede Minat el-Basaldr928. Kk ehirlerde dini ayrm ok daha belirgindi. Kptiler ise bu tarz bir ayrma gitmemiler ve kylere yaylmlardr. Ancak ky iinde Mslmanlar ile Kptiler ayr yerlerde yaamlardr. Bu nedenle 19. yzyl boyunca dinin nemli bir sosyal olgu olarak kaldn sylemek gerekir929. nsanlarn byk bir ksm uratklar ilerle ilgili cemiyetlere bal idiler. Bu da mesleklerin sosyal guruplar arasnda blnmesine sebep olmaktayd. yle ki 20. yzyln bana kadar Msrda vergi toplayanlarn % 98i Kpti idi. Fakat eitimli Mslmanlar yeni bir snf olarak ortaya km ve zellikle Kptilerin tekelinde

926 927

Edward W. Lane, Cairo Fifty Years Ago, London, 1869, s. 60-69. Msr Slnmesi 1871, (Yay. Haz. Prof. Dr. Mustafa ztrk, Ar Gr. Sevda zkaya zer), Frat niversitesi, Orta Dou Aratrmalar Merkezi Yaynlar, No. 10, Tarih ubesi Yaynlar, No. 9, Elaz, 2005, s. 19. 928 Kahirenin mahalleleri hakknda fikir sahibi olmak iin bkz. Bu ehir Msr tarznda ulu ve heybetli talarla, ksmen tula ile ina edilmi, sokaklar dar eski binalar harap olduka yenileri Trk tarznda ina ediliyor bunun yannda envai eit yeni saray da bulunmakta Gerald Maclean, Douya Yolculuun Ykselii Osmanl mparatorluunun ngiliz Konuklar (1580-1720), (ev. Dilek endil), stanbul, 2004, s. 212-216. 929 Lady Duff Gordon, Letters from Egypt (1862-1869), (Gordon Waterfield), London, 1969, s. 54-60.

bulunan devlet memurluklarna girmeye teebbs etmilerdir930. Bu ise iki toplum arasnda ciddi anlamda kin yaratmtr. Dini cemiyetler varlklarn sosyal bir birim olarak srdrm olsalar bile 19. yzyl boyunca ekonomik pozisyon, sosyal stat ve birliklerin bandaki yneticilerin politik gleri asndan bakldnda epeyce g kaybetmi olduklar grlmektedir. Bu tip cemiyetlerin ortadan kalkmas ise Said Paa dnemine denk gelmektedir. nk Paa, idari alanda yapt yenilikler erevesinde 1855de Gayri Mslimlerden alnan cizyeyi kaldrm ve bylece nemli bir farka da son vermitir. Bunun dnda szn ettiimiz uygulama ile aznlk cemiyetlerinin dini liderleri idari fonksiyonlarn kaybetmilerdir. Kpti papazlar da hem kendi aralarndaki srtmeler hem de Protestan ve Katolik misyonerlerin faaliyetleri neticesinde g kaybetmilerdir. Kpti cemaatinin yeleri 1874te laik bir meclis kurmulardr (el- Meclisl-milli el-umm lil-Akbt elOrthodoks). Bu meclisin amac, Kpti vakflarn, papazlarn elinden almakt. 14 Mays 1883te bu meclis, btn Kpti hayr vakflarna resmi bir dzenleme getirdi. Bylece Kpti patrik, papaz ve keileri g kaybetmilerdir931. Msrda 18. yzylda hukuk, eitim ve din alanlarnda grevli herkesi kapsayan en geni anlam ile Ulemaya dahil olan kii says yaklak 4000di. Arap kentlerinde bulunan ulema, stanbuldakinden farkl zellikler gstermekteydi. stanbulun yksek ulemas yksek okullarda eitim grm, devlet hizmetine atanm ve ykselme beklentisi tayan bir kesim olarak hkmetin nemli bir mekanizmas idi. Oysa Arap kentlerinde bulunanlar yerel kkenliydiler. Bunlarn ou Memluklar ya da daha eski dnemlerden gelen soylara dayanmaktaydlar. Byk ksm yerel okullarda (Kahirede Ezher, Tunusta Zeytuniye gibi) eitim grmler ve eski bir dil ve kltr geleneini devralmlardr. Genel zelliklerini ksaca ifade ettiimiz Mslman ulema 18. yzyln sonu ve 19. yzyln banda ise Msrda ki mltezimlerin banda gelmekte idiler. Memluk emirleri gibi onlar da grkemli saraylarda yaamaktaydlar ve pek ok hizmetkrlar bulunmaktayd932.

930 931

K. Mikhail, Copts and Moslems Under British Control, London, 1911, s. 44. S. H. Leeder, Modern Sons of The Pharaos, London, 1918, s. 255-64. Ayrca bkz. Baer, A History of Landownership in Modern Egypt 1800-1950, s. 178-181. 932 Alber Hourani, Arap Halklar Tarihi, stanbul, 2003, s. 285.

Fakat bu altn a Mehmet Alinin hakimiyetini salamlatrmas ile son bulmutur. Mehmet Ali kendisine kar yrtlen muhalefetin stesinden geldikten sonra ulemaya ait iltizamlar msadere etmi ve bylece onlarn g kaybediini balatmtr. 1831de Mansure mfts, ulemann fakir halka dntrldn ifade etmi ve gerekten de 1863 ylna gelindiinde blgede bulunan yabanclar da ulemann btn etki ve gcn kaybettiini ifade etmilerdir933. 5. 4. Blgede Bulunan Trk Unsurunun G Kaybedii: 19. yzylda Msrda, g kaybeden nemli bir dier sosyal gurup ise daha sonra Msrl Trk diye anlan Trklerdir. Bu gurubun ortak zellii Trke konumalar idi. Ezher niversitesinde Trk renciler, Kahirede Trk derviler ve Han el-Halilide toplanm olan Trk tccarlar vard. Fakat Trk unsurunun nemi, eyhl-beledlikten daha st grevlerde bulunmalarndan kaynaklanmaktayd. Benzer bir ekilde ordu ve donanmada da yksek rtbelerde Trkler bulunmaktayd934. Msr Hanedan ve ynetici snf Trkt. Yine 19. yzyl Msrnn en byk toprak sahipleri de Trkt935. 19. yzylda meydana gelen en nemli sosyal deiikliklerden biri Trklerin yerini Arapa konuan Msrllarn almasdr. Mehmet Ali Paa, ilk zamanlar bedevi eyhlerini getirdii ky yneticiliklerine Trkleri getirmeye almtr. Ancak bu giriim baarsz oldu ve mdrlk yani vilayet yneticilikleri Trklerin elinde kald. 1840 ylnda Mehmet Ali Paa, donanmada Trklerin yerine Msrllar getirmeye teebbs etmitir. Said dneminde bu tip giriimler daha da artarak devam etmitir. O, btn memuriyetlerin te birinin Msrllardan olumas emrini vermitir. Haziran 1858de Giza vilayetine ksm nazr olarak bir Msrly atamtr. Said Paa, ky eyhlerine hitaben yapt konumada babasnn bu konuda yapt giriimin baarsz olmasn eyhlerin yetersizliine balayarak bu kez de baarsz olurlarsa ar bir ekilde

933 934

Baer, Social Change in Egypt: 1800-1914, Political and Social Change in Modern Egypt, s. 147. Lane, Cairo Fifty Years Ago, London, 1869, s. 129. 935 Baer, A History of Landownership in Modern Egypt 1800-1950, s. 39-40.

cezalandrlacaklarn syledi. Said dneminin bitmesine doru Trk stnl sona ermeye balamtr936. Said, ayn zamanda orduda da bir Msrl ynetici snf yaratmak istemitir. bu amac gerekletirmek iin, o zamana kadar askerlikten muaf olan ky eyhlerinin oullarn askere almtr. Bunlardan biri de 1860 ylnda albay rtbesine ykselecek olan Ahmet Arabidir937. Said, bu askerlere milliyetilik hislerini, Arap ve Msrl olma bilincini alamak istemekteydi. Ancak bunlarn bir ksm birliklerini braktlar ve 1861de Said, yeni orduyu oluturacak olan bu askerlerin pek ounu grevden uzaklatrmtr. smail Paa da Saidin politikasn devam ettirmi ve bunun sonucunda baz Trk mdrlerin yerini Msrllar almtr. 1870lerin sonunda dk idari grevlerin tmnde Msrllar vard938. Ordu iin de ayn durum sz konusu olmakla birlikte kumanda Trkler ve erkeslerde kalmaya devam etmitir. Bu ise Arabi isyanna yol aan ikayetlerden biridir. Bu isyann ve ngiliz igalinin bir sonucu olarak Msr ordusu dalmtr. Yeni ordu, ngiliz kumandasnda Msrllardan olumu ve Trkler ile erkesler kontrol kaybetmilerdir. Benzer bir ekilde sivil idarinin de yksek grevleri Britanyallar ve dier Avrupallar tarafndan igal edildi. Trkler politik gleri ile beraber topraklarn da kaybetmilerdir. Bunun iinde vakflar da bulunmaktayd. Bu srete Mehmet Ali ailesi istisnadr939. Msr toprann nemli bir ksm bu aileye kald gibi Trk karakterini de kaybetmemilerdir. Bu aile yelerinin hepsi Trke konumaktaydlar. Aileden Arapa konuan ilk ynetici Kral Faruk olmutur. Dier Trk aileler zaman iinde benliklerini yitirmilerdir. Zaten Trklerin byk bir ksm daha Mehmet Ali zamannda Msr terk etmilerdi. Bir ksm ise Msrl kadnlarla evlenmilerdir ve ocuklar Arapa konumaktaydlar. 1820lerde blgeye gelen ziyaretilerin dikkatini eken ilk ey Trklerin ihtiaml d grntleri
936 937

Baer, Social Change in Egypt: 1800-1914, Political and Social Change in Modern Egypt, s. 148. W. S. Blunt, Secret History of The English Occupation of Egypt, New York, 1922, s. 99-100. 938 D. Mackenzie Wallace, Egypt and The Egyptian Question, London, 1883, s. 147-148. 939 Baer, A History of Landownership in Modern Egypt 1800-1950, s. 131-138.

ve Araplarn berbat halleri idi. 1840larda ise Trklerin kyafetlerini Araplar benimsemiler ve eit grnmeye balamlardr940. Yldan yla ise Msrl karakteri etkisini artrmaya balamtr. Tm bu gelimelerin ardndan doal olarak Arapa, resmi kurumlarda Trkenin yerini almtr. 1858de Said Paa, resmi yazmalarn Arapa yaplmas ynnde bir emir karmtr. smail Paa da 1869 ylnda bu ynde hareket etmek adna Trk tercmanlar grevden uzaklatrm fakat birka ay sonra ordu iinde Trke kullanlmasna izin vermek zorunda kalmtr. Yzyln sonunda artk Arapa tamamen Trkenin yerini almtr. 5. 5. Msrda Klelik ve Kaldrl: Geleneksel Msr toplumunda, 19. yzylda etkisini yitiren temel unsurlarda biri de kleliktir. Memluklar, Mehmet Ali tarafndan yenilgiye uratldktan sonra sadece birka zengin Msrl, beyaz erkek kle sahibi idiler941. erkes kadn kleler, siyah kleler ve dierleri ok eitli amalara hizmet etmilerdir. erkes kadnlarn ou zengin Trklerin haremlerini oluturmaktaydlar bunun yannda Msrllar da siyahi cariyeler yerine onlar tercih etmekteydiler. Orta snf Msrllarn cariyeleri genellikle Habelilerdi. Zenci erkek ve kadn kleler ise ev ilerinde kullanlmaktaydlar942. Siyah hadm kleler edinme hakk sadece Mehmet Ali ailesi ve zengin Trklere aitti. Bunun dnda kle edinmek hakk btn tabakalarn sahip olduu bir uygulama idi. Bu sosyal tabakalarn iinde gmenler, fellahlar, ky ileri gelenleri, tccarlar, zanaatkrlar, din adamlar, hekimler ve memurlar ile askerler bulunmaktadr. Ayrca Yahudiler ve Hristiyanlar da kle edinebilmekteydiler943. 1870lerde bazen beyaz ocuklar, zengin paa ve beylerin ocuklarna oyun arkadal yapmak iin satn alnrlard. 1825-28 yllar arasnda brahim Paann ele geirdii Rum esirlerden zel bir erkek kle snf oluturulmutur. Bu yllarda Msrda
940

R. R. Madden, Travels in Turkey, Egypt, Nubia and Paletsine in 1824, 1825, 1826 and 1827, London, 1829, Vol. III, s. 307. 941 E. W. Lane, An Account of The Manners and Customs of The Modern Egptians, East-West Publications The Hague and London, 1833-1835, s. 136-137. 942 Lane, An Account of The Manners and Customs of The Modern Egptians, s. 190-191. 943 Lady Duff Gordon, Letters from Egypt (1862-1869), (Gordon Waterfield), s. 72-76.

bulunan Avrupa konsoloslar, ele geirilen bu klelerin fidyelerini deyip serbest braklmalarn salamak iin harekete gemilerdir944. 19. yzyl Msrnda kleliin tek tr ev ileri ile uraan kleler deildi. Ziraat ileri iin alnan klelerin says az deildi. 1840 ylnda, Asyutta bulunan Avrupal toprak sahipleri, kyller zorla askere alnd iin, kleleri tarla iisi olarak altrmak istemiler ancak fiyatlar ok pahal olduundan bunu gerekletirememilerdir. Bununla birlikte Mehmet Ali ailesinin geni iftliklerinde, zellikle de smailin Yukar Msrda bulunan eker kam tarlalarnda kleler altrlmtr. Ayrca yine Yukar Msrda sna ve Kurusku arasnda, daha kk mal sahipleri de tarlalarnda kle altrmlardr. 1884te snada su pompalarnda alan erkeklerin onda dokuzu da klelerdi. 1885-1886da bu klelerin byk bir ksm azat edilmitir. Aa Msrda, iftliklerde kle altrlmas kyllerin olaanst refah dneminde ii noksanlndan kaynaklanan geici bir durumdu. Ayrca iftiler, daha nce devletin istedii zaman zorunlu iilik yapmak uygulamasndan kleleri sayesinde kurtulmulardr. Buna rnek olarak Svey kylarnda altrlan kleler gsterilebilir. ngiliz igaline kadar, Msr yneticileri kleleri asker olarak da kullanmak iin devaml uramlardr. Mehmet Alinin bunun iin Sudandan kle elde etme abalar boa kmtr. Said dneminde kle ticareti yasaklanmtr. Fakat smail Paa, ordusu iin kleleri askere yazmaya devam etmitir. 1870lerde ngiliz konsoloslar, smail Paaya klelerin serbest braklmalar iin bask yapmaya balamlardr945. Hkmet ordu iin klelere ihtiya duymaya balaynca uzak vilayetlerde, onlar zerinden vergilendirme yapmtr. Bu vergi uygulamasna Mehmet Ali zamannda balanm ve 1870lerde devam etmitir. Bu vergiye tabi olan yerler ise; Siva Vahas, Yukar Msr, Nubiya ve Sudandr. 19. yzylda Msrda klelerin kesin saysn vermek imkanszdr. Ancak 1840larda 20.000 ile 30.000 arasnda olduu tahmin edilmektedir. Yllk 10.00012.000 kle ithal edilirken 1850lerde bu rakam 5000e dmtr. Bir nfus saymna
944

Baer, Slavery in Nineteenth Century Egypt, Journal of African History, VIII, 3, London, 1967, s. 417-441. 945 Baer, Social Change in Egypt: 1800-1914, Political and Social Change in Modern Egypt, s. 151.

gre 1850 ylnda Kahirede bulunan kle says 11.481 idi. 1860l yllarn banda, pamuk patlamasnn bir sonucu olarak kle ithali ok fazla artmtr. Bu dnemde yllk ithal edilen kle says 10.000-15.000 olarak tahmin edilirken son on yl iinde tekrar bu say dmtr hatta 1870li yllarda yllk birka yz kle ithal edilmektedir. 1877 ve 1899 yllarnda, klelerin serbest kalmas iin kurulmu olan Bro tarafndan 20.000 kle zgrlne kavuurken bir ksm ise efendileri tarafndan serbest braklmlardr. Kle ticaretini yok etmeye ynelik almalar arasnda ngiliz subaylarn denetimine mracaat edilmesinden bahsetmitik. Bunu takiben ngiltere ile klelik kart bir antlama imzalanmtr. Bu antlama kle ticaretine vurulan son darbedir946. Kahirede 1879 ylnda 78 kle tccar bulunmakta iken bu rakam 1882de 32ye dmtr ve 1880li yllarn sonunda profesyonel kle tccarl tamamen ortadan kalkmtr. Bununla birlikte 1890larda Msrllar henz ev klelerine ve baz Trk aileler erkes kadnlara sahiptiler. Ancak yirminci yzylda Msrda klelik uzun sren bir problem olmamtr947. Msrda kleliin tamamen yok olmasnn en nemli sebebi kle ticaretine kar resmi nlemler alnmasdr. Bu nlemler, yabanc devletlerin zellikle ngilterenin giriim ve basklar sonucu alnmtr. Alnan tedbirler daha ok kle ticaretinin yasaklanmas ile ilgilidir. Klelerin serbest kalmas iin daha nce bahsettiimiz gibi ngiliz konsoloslar mdahale etmilerdir. Ancak bunun gereklemesi iin Msr toplumunun i geliimini salamak gerekmekteydi. Zira alnan idari kararlar baarl olamamtr948. Klelik kart hareketler byk engellerle karlam ve bu nedenle uzun zaman etkili olamamtr. Hidiv itenlikle bu yasaklarn uygulanmasn istemise de grevliler, zengin ve nfuz sahibi kimselerin verdikleri rvetler sayesinde onlarn sularn grmezden gelmilerdir. Msrda kle ticaretinin derin kkleri vard. 1880 ilkbaharnda Asyut yaknnda bir kle kervan yakalanmtr. Bu kervann sahipleri,

946

Ehud R. Toledano, Osmanl Kle Ticareti 1840-1890, (ev. Y. Hakan Erdem), stanbul, 1994, s. 185195. 947 Baer, Social Change in Egypt: 1800-1914, Political and Social Change in Modern Egypt, s. 152153. 948 El Sayed Ragab Harraz, Egypt and the Slave Trade During the First Half of the Nineteenth Century, Mecellet Klliyetl-Adab Camiatl-Kahire, c. 32-33, Cairo, 1970-1971, s. 1-19.

kle tacirleri ile balantlar olan gl kimselerdi. Bunlar arasnda Asyut tccar loncasnn ba, nemli tccarlar ve ileri gelenler vard949. Mslmanlarn pek ou, klelik ile ilgili yaplan dzenlemelerin Kurana ters dtn dnmekte idiler ve bu dnce tarznn somut sonularndan biri olarak kadlar, efendileri tarafndan azat edilmi kadnlarn evlilik ilemlerini yapmadlar ve onlarn ellerindeki belgelere aldrmadlar. Bunun sonuncunda ise kadn klelerin pek ou gayri meru iler yapmaya baladlar950. Erkek klelere gelince, onlarn da azat edilmelerinin ardndan pek ok sorun ortaya kmtr. 1860larda azat edilmi olan erkek kleler eski statlerine dnmek istemilerdir. Bazlar hrszlk etelerine katlmlardr. Onlar iin alabilecekleri i bulmak ok zordu. nk ii piyasas 1880lere kadar loncalarn tekelinde bulunmaktayd. Kleliin kaldrlmas nnde bulunan bu byk engeller ancak 19. yzyln son yirmi yl ierisinde yok olmutur. Mehdi devrimi, kle kaynaklar erisinde nemli bir tanesini kesmitir. Bu arada Msr toplumu da olduka deimitir. Msrllarn kk fakat nemli bir ksm klelik konusunda tutumlarn deitirmilerdir. Bu, onlarn Avrupa ile kltrel temaslarnn bir sonucudur ve bu konuda, 1896da mecliste bir ngiliz-Msr antlamas yapld. Bundan baka en nemli deiim ii piyasasnn yava yava ortaya kmasdr. Artk zgr iiler vard ve eski kle sahipleri bunlar altrmann, klelerden daha sorunsuz ve ucuz olduunu grmlerdir. Bu, sadece tekellerin kaldrlmasnn bir sonucu deil ayn zamanda 1880 ve 1890larda grlen kentlemenin de sonucudur951. 5. 6. Kentleme ve Yeni Kentliler: 19. yzyln ilk eyreinde Msrda kentleme ok nemli bir boyuta ulamamtr. 1820den 1840a kadar Msrn on byk ehri vard ve 1846 ile 1880 arasna ehir nfusunda az bir art olmutur. Baz ehirler ise nemli bir byme gstermitir. Buna en iyi rnek skenderiyedir. 1820de 12.500 olan nfusu 1864te
949 950

Baer, Social Change in Egypt: 1800-1914, Political and Social Change in Modern Egypt, s. 153. Dinin sosyal hayat ve tarihi gelimeler zerindeki rol hakknda bkz. Mustafa ztrk, Tarih Felsefesi, Elaz, 2004. 951 Baer, Social Change in Egypt: 1800-1914, Political and Social Change in Modern Egypt, s. 154.

165.000 ve 1882de 230.000e ykselmitir. Yzyln ikinci ve nc eyreinde yeni kurulan ehirlerin arasnda Zekazik ve Port Said vard. Bu ehirler geliirken dierleri, Dimyat ve Reit gibi, durgun bir dneme girdiler. Bu yzyl boyunca fellahlar kylerini terk etmiler ve zorunlu askerlikten kurtulmak, ktlk ve vergilerden kamak iin ehirlere yerlemilerdir. Ancak bunlarn ou, yeterli paray kazandktan sonra ya da kylerindeki artlar iyiletikten sonra eski yerleim yerlerine geri dnmlerdir952. 1882de nfusun %11,5i ehirlerde yaamaktayd. Bu ise 1846 yl ile karlatrldnda az bir ykselitir. Yukarda szn ettiimiz zorunlu askerlik meselesi ciddi bir idari ve sosyal olaydr. Msr olduka uzun bir sre ynetmi olan Mehmet Ali, Msrda gerekletirdii yenilikler nedeniyle ska vlmtr. Ancak onun bu yenilileri ve gelimeleri yapmasna izin veren en nemli unsur modern bir orduya sahip olmasdr. 1820lerin ilk yllarndan balayarak bu ordu, onun tm reformlarnda merkezi bir konuma sahiptir. Kurduu okullar, fabrikalar ve hastanelerin hepsi bu orduya hizmet etmek iindi. Bu ordunun temeli ise zorunlu askerlie dayanmaktayd. Pek ok gre gre, Mehmet Ali Msr kylsn askere alarak onlara vatanlarn koruma frsat vermi ve Msrllk bilincini kazandrmtr. Ancak burada dikkat edilmesi gereken husus Msr kylsnn askere gitmemek iin direnmi olmasdr. Msrn krsal halkna her ne kadar askerlik yapmak onlarn sevdikleri topraklardan ayrlmalarn gerektiriyorsa da bunun gerekte Msra sadakatlerini ispatlamann en iyi yolu olduu retilmekteydi. Mehmet Alinin ordusu, Msr bamszlnn temeli olarak grlmekteydi. Msr kylsnn ataletten kurtarlmasnn sebebi olarak gsterilen bu ordunun etnik bileimi aratrldnda askerlerin Arapa subaylarn Trke konutuu grlmektedir. Kural olarak Arapa konuan Msrllarn yzbadan daha yksek bir rtbeye terfi etmelerine izin verilmemekteydi. Temen ve astemenlerin yars Trk yars Arapt. nk Mehmet Ali Paa, bir zorunlu hizmet ordusu kurmak istemekteydi. Trk subaylarn ynetiminde Arap askerler olmas tpk ngilterenin Hindistanda ngiliz subaylar tarafndan ynetilen Hintli askerler olmas gibi idi. Ancak bu politika zamanla ordu iinde kzgnlk ve krgnlk yaratan bir durum olmutur. Zira
952

Baer, A History of Landownership in Modern Egypt 1800-1950, s. 28-33.

subaylar ve askerler arasndaki bu fark ciddi bir gerilim yaratmaktayd. Bundan baka kylerde isyanlara sebep olan askere alma yntemlerinden de bahsetmek gerekmektedir. Msrl fellahlar askere alma yolundaki ilk giriim Mehmet Aliden maa alan Trk askerlerini Sudan topraklarnda hizmet yapmaktan kurtarmak amacn gtmekteydi. Onlarn yerine gemek zere Yukar Msrn kylerinden toplanan 4000 kyl sadece yl hizmet verecek ve bunun sonunda evlerine dnmelerine izin verilecekti. Asker toplamaya memur edilen kiiler, adamlar altl veya sekizli guruplar halinde, boyunlarndan ip geirilmek suretiyle balayp, eitim kamplarna yrtmlerdir. Bu tarz yntemler, tarlalarn bo kalmas gibi sebeplerle kyller isyan etmeye balamlardr. Paa, ideolojik veya dini savlarla fellahlar kendi zgr iradeleri ile askere katlmaya hibir zaman ikna edememitir. Bu politika krsak kesimde duyulur duyulmaz fellahlar, kamak iin eitli yntemlere bavurdular. Kimi zaman aka isyan ettiler ve silah zoru ile bastrldlar kimi zaman tamamen kylerini terk ettiler. 1830larda birok ky tamamen boalm durumda idi. Bundan baka, bir ksm kendilerini sakatlamaya baladlar. lk nce n dilerini skerek askerlie elverisiz hale geldiler fakat daha sonra bu da bir ie yaramaynca bazlar fare zehri ile kendilerini krletirdiler bazlar kolunu, bacan kesmekteydi. Bunu yapanlar Paa, mr boyu hapse mahkum etmekte dier akrabalarn askere almaktayd. Askere alnanlar ise frsat bulunca kamaktaydlar. Zorunlu askerlikten bu kadar nefret edilmesinin sebeplerinden biri Paann bunu yl ile snrlayan emirlerine ramen hizmet sresinin snrsz olmas idi. Daha sonra bu sre 15 yl olarak belirlenmitir953. Bu bilgiler, zorunlu askerliin sosyal etkilerini akla kavuturmaktadr. Yzyln son yirmi ylna gelindiinde ehirleme hz kazanmtr. 1882 ve 1897 nfus saymlar arasnda 20.000den fazla sakin barndran ehirlerde % 68lik bir byme olmutur. 1897de Msrn nfusunun % 13.6 sn bunlar oluturmaktayd. Szn ettiimiz dnem kleliin ve loncalarn kaldrld dnemdir. Bu yzyln ilk on ylnda ehirleme yavalam ve 1897 ile 1907 tarihleri arasnda ehirlerdeki nfus 20.000den fazla idi ve byme % 17.2 idi. Bunun sebebi kesinlikle yzyln ilk yllarnda grlen zirai patlamadr. 1907de Kahire ve skenderiye nfusunun te birinden daha fazla bir ksm baka yerlerde domutur. Buna en iyi rnek Port Saiddir.
953

Khaled Fahmy, Ulus ve Asker Kaaklar: Mehmet Alinin Msrnda Zorunlu Askerlik, Devletin Silahlanmas Ortadouda ve Orta Asyada Zorunlu Askerlik (1775-1925), (Der. Erik Jan Zrcher), stanbul, 2003, s. 65-85.

1907nin banda yaplan nfus saymna gre Kahire ve skenderiyenin nceki on yl ierisinde gsterdii byme dnyann dier ehirleri ile karlatrldnda, dier ehirlerdeki kadar sanayiye sahip olmamasna ramen grlen byme artcdr954. Msrda kent nfusunun artmasnn sebebi elbette kyden kente, bir i bulmak iin gelenlerin saysnn artmasdr. Bir ky ya da blgenin yerlileri belirli ilerle uraabilecekleri ehirlere g etmilerdir. Asyut doumlu yaklak 30.000 kii 1907 ylnda Kahirede yaamaktayd. Yine Svey Kanal civarnda yerleenlerin byk bir ksm da Kanadan gelmilerdi. Kahirede bulunan hamallarn birou Asyuta bal Muha kyndendiler ayrca su tayclarnn byk bir blm Garbiyyeye bal Darl-Bakardan ve inaat iileri ise Gizaya bal Tirsadandlar. Gerek devlet gerekse zel iverenler, kylerden gelen ve iilik yapmak isteyenleri, cretlerinin denmesi ve ilerinin denetlenmesi karlnda mteahhitlere vermekteydiler. Bylece yzyln ilk 10 yl sona erdiinde yeni bir ii snf ortaya kt. Bunlar inaat iileri, sanayi iileri ve nakliye iileri idiler. Sanayi iileri; eker ve sigara fabrikalarnda almaktaydlar. Bununla beraber kent nfusunun byk bir ksm, gelir seviyesi dk ynlardan olumutur nk sabit bir istihdam alan henz bulunamamtr. Bu dnemde orta snf byk bir deiiklie maruz kalmamtr. Ancak yzyln ikinci yarsnda zellikle de dk ve arta gelirli zanaatkr ve tccarlar, Avrupa mallar ile rekabet etmek zorunda kalmlar ve bundan zarar grmlerdir. Orta snftan baz guruplar ise serbest ilerle uramaktaydlar. 1907 nfus saymna gre, bu dnemde Msrda mimar, mhendis ve benzer mesleklerle uraan kii says 3677 idi. Ayrca 2237 avukat ve avukat sekreteri, 719 eczac, 53 veteriner cerrah ve 1271 doktor ve cerrah bulunmaktayd. Yani doktor bana yaklak 9000 kii dmekteydi. Bu mesleklerle uraanlarn yars yabanc idi. Laik eitim, devlet istihdamnda bulunmaya zel bir ey olarak grlmekteydi. Ayrca Msr nfusunun byk bir ksm eskiden memur olmay ideal grmekteydiler. Bu ise sosyal stat ve gle ilgili idi. Bu durum 1882 ve 1907 saym sonular arasnda mukayese yapldnda aka ortaya kmaktadr nk toplam nfus % 66 byme gsterirken devlet dairelerinde

954

Baer, Social Change in Egypt: 1800-1914, Political and Social Change in Modern Egypt, s. 155.

alanlarn says % 83.7 ve serbest meslek sahibi kimseler (avukat, hekim gibi) % 35.6 idi955. Asl deiiklik st snfta meydana gelmitir. Bu yzyl ierisinde Trkler ile Araplar arasndaki farklar belirsizlemeye balam ve ayn sosyo-ekonomik sreten gemilerdir. 18. yzyln sonu ile 19. yzyln balarnda ynetici snf, kentli zanaatkr ve tccarlardan belirgin bir ekilde ayrlmlardr buna daha sonra toprak sahipleri de eklenmitir. Yzyl boyunca farkl sosyo-ekonomik snflar arasnda pek ok etkileim meydana gelmitir. lk olarak, bu yzyl ierisinde yksek rtbeli memurlar, yneticilerin sattklar iftlikler sayesinde geni topraklara sahip olmulardr. Dier taraftan geni arazilere sahip olan ky ileri gelenleri ve eski bedevi eyhleri memuriyetlere atanmlar ve ehirlere g etmilerdir. Bu toprak sahibi memurlar bazen farkl ekonomik alanlara da zellikle stlenici olarak girmilerdir. Yzyln sonunda memurlarn, hkmet tarafndan satlan topraklar satn almalar yasaklanmtr. Ayn zamanda zengin tccarlar da byk maliknelere sahip olmulardr. nk onlar da zirai rnlerden byk kr elde etmilerdir. Tm bu gelimelerin bir sonucu olarak Msrda Avrupa burjuvasna benzer bir snf ortaya kmtr. Ancak bu gerek bir kent kltr ortaya karmamtr. Zira bu dnemde hl Msrda bamsz bir belediye anlay bulunmamaktadr. 1890 ile 1911 arasnda kurulan belediyelerin yeleri merkezden atanm ve bu belediye yelerinin yetkileri kk bir faaliyet alan ile snr kalmtr. Ayrca yabanclar, nfus iindeki oranlarndan daha yksek bir seviyede temsil edilmilerdir. Ancak skenderiye belediyesi geni bir yetki alanna sahipti ve bamszd. Bu belediyenin yelerinin byk ksm ise yabanclardan olumaktayd956. 5. 7. Msrda Yabanclar ve Batllama: 18. yzyln sonunda Msrda bulunan yabanclarn says Rumlar da dahil olmak zere birka yz gememekteydi. Mehmet Ali dneminde Avrupallarn says
955 956

M. Berger, Bureaucracy and Society in Modern Egypt, Princeton, 1957, s. 28-29. Baer, Social Change in Egypt: 1800-1914, Political and Social Change in Modern Egypt, s. 158.

10.000e ykselmitir. Bunlarn en azndan yars Rum ve 2000i talyan idi. Avrupallarn byk oranda Msra gelmeleri Said ve smail dnemlerinde gereklemitir. Bunun sebebi zellikle 1860larda grlen pamuk patlamas ile ilgili byk mali ve ticari frsatlarn domasdr957. nk bu iki ynetici zamannda pek ok proje retilmitir ve Avrupallar bu projelerden gelir elde etmek istemilerdir. 1878de Avrupallarn says 68,653, 1897de 112,574, 1907de 151,414t. Msrllarn Avrupallarla temasnn tek sebebi, blgeye olan bu Avrupal akn deildir. 1813 ile 1919 arasnda eitim amacyla 900 Msrl Avrupaya gnderilmitir958. Ayrca Msrdaki yabanc okullarnda eitim gren binlerce renci vard. 1875te bu okullardaki renci says 7450 ve 1913-14te 48.204t ve bu rencilerin ou Msrl idi. Yne bu yzyl ierisinde teknik ve bilim kitaplar ile roman ve tiyatro kitaplarnn yzlercesi Avrupa dillerinden Arapaya evrilmitir. zellikle ngilterenin igalinden sonra birok Avrupal Msr idaresini denetleme yetkisine sahip grevlerde bulunmaktaydlar. 1888 ylnda okullarn renci saylar ve harcamalar yle idi959; Tablo 20: 1888 Ylnda Okullarn Says ve Masraflar;
Okulun Ad Senelik Harcamalar yl 1888 8412 Pound 816 4140 4142 1526 Mevcut renci Says haziran 1888 182 11 33 62 31 cretle Okuyan renci Says 79 7 27 Yllk cret Tutar cretsiz Okuyan Says 74 11 12 15 Burs Alan renci Says 22 18 11 37

Tp Fakltesi Ebe Okulu Mhendislik Okulu Hukuk Fakltesi Sosyal Bilimler Yksek Okulu Tercme Okulu Sanat Okulu
957

Yllk 6 pound 6 15 15 15

1435 7819

30 270

3 12

6 6

260 260

David S. Landers, Bankers and Pashas International Finance and Economic Imperialism in Egypt, London, 1958, s. 87-90. 958 M. M. Mosharrafa, Cultural Survey of Modern Egypt, Vol. II, London, 1948, s. 54. 959 Numani, Anadolu-Suriye-Msr Seyahatnamesi,s. 161.

Tevfikiyye Techiziyye Mptediler skenderiye Mansra

6418 7754 4283 1368 1294

288 330 258 214 143

25 yatl 52 yatl 69 yatl 109 80

20 14 14 1 1

3 185 118 79 71

15 -

Szn ettiimiz eviri hareketi, memur ve subaylar iin el kitaplarna, okullar iin ders kitaplarna ihtiya duyan Mehmet Ali ynetiminde balamtr. Zaman getike Arap yazarlarnn kendi haklarndaki bilinlerini ve modern dnya iindeki yerlerini Arapa ifade etmeye altklar yeni trde bir edebiyat olumutur. Klasik Arapa eserlerin metinleri Avrupann yan sra Kahirede de baslmtr960. Avrupa ve yabanclarla temasn etkileri kendini pek ok alanda gstermitir. 19. yzylda ve zellikle 1882den sonra geni bir haberleme a kurulmu, skenderiye ve Kahirenin baz alanlar yeniden ina edildi, Msr idaresi modernletirildi ve kanunlar da nemli deiikliklere urad. Ancak bu temasn getirdii en nemli deiim eitim alannda olmutur. 18. yzyln sonu ve 19. yzyln banda blgede henz laik eitim yoktu. Mehmet Ali Paa dneminde eitim gren 6-12 ya aras ocuklarn %5ten fazla deildi. 1875 ylnda eitim gren ocuklarn oran % 17.5e ykselmiti. Temel ve orta eitim laikletirildi, meslek eitimi ve yksek eitim iin enstitler kuruldu. Bylece okur-yazar Msrllarn says arttka gazeteler karlmaya ve Arapa yayn yapan yaynevleri kurulmaya baland. Burada Msrn toplumsal deiimi asndan gazete ve dier yaynlarn neminin anlalmas iin Msrda matbaann kurulmas ve basm faaliyetleri hakknda ksaca bilgi vermek uygun olacaktr. 18. yzyln sonlarndan balayarak Osmanl ynetimi zellikle Avrupaya ait siyasi haberleri renme isteinden dolay basna ihtiya duymaya balamtr. Fransz ihtilali srasnda darda baslp Osmanl topraklarnda datlan ihtilalci bildiriler bu ihtiyac daha da belirgin hale getirmitir. Franszlar, Msr igal ettiklerinde bir basmevi de getirmilerdi. Ancak giderlerken bunu gtrdler. Mehmet Ali Paa bu konuda ok dzenli almalar yapmtr. ncelikle harf dkme ve bask sanatn renmesi iin Nikola Musabeki 1815te Milanoya gndermitir. Ardndan Ezherli birok bilim adamnn bask ve dizgi renmelerini salamtr. Harfleri nce talya sonra Fransada yaptrtmtr ve Bulak
960

Hourani, Arap Halklar Tarihi, s. 359.

Basmevi 1820de almtr. Bana ordunun yksek rtbeli subaylarndan Osman Nurettini getirmitir. Bulak Basmevi, 1822 ylnda ilk rnlerini vermeye balamtr. 1822-1836 arasnda 56 yani ylda ortalama 6 ve 1831-1842 arasnda 187 yani ylda 15 kitap yaynlanmtr. 21 yllk srede baslan 243 kitaptan 125i Trke, 111i Arapa, 6s Farsa, 1i talyancadr. Bulak Basmevi dzenli alm ve Douda basmn kklemesinde nemli bir rol oynamtr. Basmevinin sadece resmi nitelikli saylmamas ticari yannn da dnlm olduunu kantlar. Msrda Vekayi-i Msriye gazetesinin karlmas da zerinde durulmas gereken nemli bir gelimedir. Vekayi-i Msriye her eyi yazmak iin karlmamtr. Bu gazetede, Divanda grlen konulardan seilenler yazlmaktayd. Mehmet Ali, yeni getirdii dzenin yerlemesi iin anlatlmas ve aklanmas gerektiine inanmaktayd. te gazetenin karlmasndaki ama budur. Gazete ilk olarak 4 Aralk 1829da kmtr. Yaynland sre ierisinde hem Arapa hem Trke karlmtr961. Yukarda szn ettiimiz eitimli Msrllar, Msr toplumunun Bat toplumu ile temasn salamlar ve onlarn sosyal tutumlarn deitirmilerdir. Yani eitim, Msr iin bir batllama arac olmutur. Bununla beraber Msrda yaayan batllarla kurulan temasn sosyal etkilerini azaltan pek ok faktr mevcuttu. ou Rumlardan oluan yabanclarn byk ksm skenderiye ve Kahirede yaamaktaydlar. Bu nedenle bu blgelerde bulunan Msrllar devaml yabanclar ile temas halindeydiler. Ancak Avrupallar kendi mahallelerine toplanmlard ve Msrllardan uzak durmaktaydlar. Kahirede yabanclar ile Msrllarn oturduu mahalleler arasndaki fark dikkat ekici idi. Bu fark skenderiyede ok belirgin deildi zira buras daha ok herhangi bir Akdeniz liman karakteri gstermekteydi962.

961

Orhan Kololu, lk Gazete lk Polemik Vekayi-i Msriyenin yks ve Takvim-i Vekayi ile Tartmas, Ankara, 1989, s. 35-50. 962 Baer, Social Change in Egypt: 1800-1914, Political and Social Change in Modern Egypt, s. 158160.

SONU Msrda Osmanl hakimiyeti, ngilterenin igali ile son bulmutur. Osmanl Devletinin nemli gelir kaynaklarndan biri olan Msr kaybedii pek ok olumsuz gelimenin ve izlenen yanl siyasetlerin bir sonucudur. Yine sz konusu blgede, tarihin her dneminde merkezden bamsz bir devlet kurma mcadelesi grlmtr. Bu durumun ortaya kmasnda Msrn bamsz bir ynetim kurmaya elverili corafyas, nemli bir etkendir. zellikle ziraattan kaynaklanan gelir, blgeye hakim olanlara servet biriktirme imkan vermitir. Bu servetin tek bana sahibi olmak isteyen Valiler, merkezle mcadeleye girmilerdir. 19. yzylda ise buna, Osmanlnn askeri ve iktisadi alanda zayf dmesi ile Msrn ticaret ve sanayi alannda gsterdii geliim eklenince Msrn muhtariyet olmas sonucu ortaya kmtr imdiye kadar verilen bilgilerden anlalaca zere Msr, Osmanl Devletinin bir paras olduu andan itibaren pek ok yeniliin ve gelimenin merkezi halini alm hatta Osmanl Sultanlarnn, aa ayak uydurmak iin harekete gemelerine sebep olmutur. Bunda, blgeye hakim olan Mehmet Ali Hanedannn byk rol bulunmaktadr. Mehmet Ali Paa ve ardndan gelenler, Msr gl ve bamsz bir lke konumuna getirmek iin her alanda almlardr. Bu konuda zaman zaman farkl siyasetler izlemilerdir. Mehmet Ali Paann ksmen korumac ancak Batya dnk yzne karn Abbas Paa, Bat kart bir politika belirlemi, smail Paa ise Batllama almalarn ok youn biimde gerekletirmitir. Tm bunlar yaplrken Osmanl Devletinden imtiyaz koparmak gerekmi ve sz konusu imtiyazlar, Mehmet Ali dneminde askeri stnlk sayesinde, daha sonra ise Osmanl Devlet adamlarna sunulan ykl hediyeler sayesinde kazanlmtr. Bu da Osmanl Devletinin 19. yzylda sadece kurumsal anlamda deil manen de bir knt yaadn ortaya koymaktadr. Ancak Osmanl Devletinin Msr kaybetmesi sadece bu kntnn bir neticesi deildir. Msr ile ilgili olarak belirlenen yanl siyasetin temelleri II. Mahmut

dnemine dayanmaktadr. Sultan Mahmut, Mehmet Ali Paa tehlikesinden kurtulmak iin mcadele etmi ve bunu yaparken Rusyadan yardm isteinde bulunmutur. Bylece meseleye Avrupa Devletlerinin mdahale etmesi iin gerekli zemini hazrlamtr. Daha sonra tahta kan Sultan Abdlmecit, 1840 Londra Mukavelesi ile Msr, mukaveleyi hazrlam olan devletlere bal hale getirmi hatta Msrn muhtariyet olmasnn yolunu amtr. Daha sonra ise smail Paann Avrupa hkmdarlarna benzeme hayalini gerekletirmek iin Sultan Abdlazize sunduu ar hediyeler ve Devlet ricaline datt altnlar Batllarn blgeye rahata ilgi gstermeleri sonucunu getirmitir. Bylece Avrupal Devletler de politikalarnda deiiklie gitmilerdir. yle ki nceden Osmanl Devletini toprak btnlnn korunmasndan yana tavr koyan Byk Devletler, Msrn bamsz hareket etmesi, Osmanlnn bununla ba edememesi ve dolaysyla yklmasnn kesinletiini anlaynca, kimin nerede nfuz elde edeceine ynelik politikalar belirlemilerdir. 1878 Berlin Kongresinden sonra ngiltere ak bir ekilde Yakndou Politikasn deitirmi ve Akdenizde tam olarak kontrol ele geirmek iin 1882de Msr igal etmitir. Bu srada Osmanl Devletinin banda bulunan II. Abdlhamitin belirledii d politika iki ayr dnemde gelimitir. lk dnemde Osmanl Devletinin belirledii siyasetin hedefi, Msr meselesine yabanc mdahalesinden koruyarak, bir uzlama salamak yolu ile blgedeki karlarn muhafaza etmektir. II. Abdlhamit, Avrupallara kar askeri hareket ihtimaline kesin olarak kar idi. Oysa askeri bir mdahale yaplmadan blgedeki karlar korumak imknsz hale gelmiti. Zira, bu politikann baarsz olmasnn sebepleri arasnda, igal ncesinde gelien Arabi Hareketine kar ciddi bir politika belirlenmemi olmas bulunmaktadr. Arabi hareketinin, bir tr milliyetilik hareketi olduu bilinmekteydi. Bu olayda ngiltere ve Fransa kkrtc bir tutum sergilemekteydiler. Osmanl Devleti, yabanc devletlerin bu konudaki siyasetlerini bilmekle beraber sadece Arabi ve ynetim

zerinde younlamtr. Bu sorunla ilgili olarak taltif etme, nasihat etme, nian verme gibi geleneksel Osmanl i siyaseti uygulamalar bir sonu vermemitir. Burada gzden kamamas gereken bir konu da askerlerin liderlik yapt isyan hareketlerinin, daha ok Msr Maliyesi zerinde kurulan ngiliz-Fransz kontrolne kar olmasdr. Dolaysyla mali anlamda zaten devletin bamsz hareket etmesi seenei ortadan kalkmt. Ayrca yine Avrupal Devletler, Osmanl Devletinin isyanlar bastrmas iin bask yapmakla beraber nerilen zmlere de kar kmlardr. ngiltere, Msrda yaanan olaylarn Osmanl Devleti tarafndan kontrol altna alnmasn, kendi karlarna uygun bulmamakta idi. Ayrca Msrda bamsz ve gl bir ynetim kurulmasn da bu adan istememekteydi. te Arabi Paa ve Vataniler hareketini bu kapsamda deerlendirmekteydi. II. Abdlhamit, Arabi Paa meselesinde Pan-slam politikasna ters decek bir hareket yapmaktan kanm ve Msr halk ile Trkler arasnda bir atma olmamasna zen gstermitir. Hatta ngilterenin, Arabi Paann asi ilan edilmesi ile ilgili olarak basklarna ramen uzun sre bu gereklememitir. Daha sonra asi ilan edilmesi ise Arabinin Hidive kar gelmesi ve grevlerini yapmamas gereke gsterilerek olmutur. Msr meselesi hakknda stanbul Konferans grmeleri srerken ngiltere, Osmanl Devletini blgeye askeri mdahalede bulunmasn istemitir. ngilterenin bu fikri gndeme getirmesinin asl amac, askeri mdahalenin gerekliini uluslararas alanda kabul ettirmekti. Sultan, bu fikre kesinlikle kar kmtr. nk ordu zaten iyi durumda deildi ve uzun zamandr l koullarna savamadndan Nil Vadisindeki olaylar bastrmakta grevlendirilmesi, durumun daha da ktlemesine yol aabilirdi. Bu sebeplere bir de Pan-slam politikas eklenmi ve bylece askeri mdahale reddedilmitir. Msrn kaybedilmesinde en nemli etkenler zetlenecek olursa bunlarn, Hdiv smail Paann bamszlk kazanmak iin yapm olduu byk masraflar sonucu Msr maliyesinin iflas etmesi, lke ekonomisi zerinde ngiltere-Fransann ikili kontrol, Sultan Abdlazizin hediyeler karl verdii imtiyazlar, Osmanl

Devletinin bu dnemde iinde bulunduu zaafiyet ve II. Abdlhamitin tereddtl siyaseti ile Arabi Paa ve yandalarnn isyan hareketleri olduu sylenmelidir. galden sonra ise Osmanlnn amac, ngiliz askerinin Msrdan karlmasn salamaktr. II. Abdlhamit, ngiltereye kar bir baka gcn desteini alarak ngilizlerin Msr tahliye etmesine almtr. Osmanl Devleti, 1798 ylnda Fransa Msr igal ettiinde Rusya ve ngilterenin yardm ile Fransz askerlerini blgeden karmay baarmt. Yine bu ynteme bavuruldu. Yaplan bir dizi diplomatik giriim ile byk devletlerin arasndaki rekabetten faydalanma yoluna gidilmitir. Msr ynetiminin, yukarda szn ettiimiz Batllama almalarnn bir sonucu olarak yneticiler ve toplam nfusun az bir kesimi, yabanc bir kltr ve medeniyeti benimsemeye altka halktan uzaklamlardr. Yzyln banda Msrllar arasnda byk farklar gze arpmazken Batllama faaliyetlerinin younlamas ile Avrupallam ynetici snf, eitimli Msrllarn oluturduu st tabaka ile aa tabaka arasnda bir uurum olumutur. Grld zere 19. yzylda Avrupa ile kurulan ilikiler ile ekonomik ve idari gelimeler, Msr toplumunun yaamn da etkilemitir. Ancak geleneksel aile yaps, dini guruplamalar ve kadnn stats deimemitir. Ne zengin Msrllar ne de aa tabakaya mensup Msrllar bir sanayi toplumu zihniyeti kazanmamlardr. Geleneksel sosyo-ekonomik yapda meydana gelen en nemli deiim loncalarn ve kleliin kalkmas olmutur. Bu gelimelerin byk ksm yzyln son yirmi yl ierisinde gereklemitir.

BBLYOGRAFYA 1. ARV KAYNAKLARI 1. 1. Bb- Ali Tasnifi Sadaret Amedi Kalemi (A. AMD.) 2-28-48, 3-3, (1267); 9-21, (1268); 36-47, (17 S. 1268); 31-37, (10. 8. 1267); 39-96, (12. 22. 1268); 41-28, (16 S. 1269); 53-86, (18 Ca. 1271); 91-43, (1275); 41-28, (16 S. 1269). Sadaret Divan- Hmyn Mhimme Kalemi Belgeleri (A. DVN. MHM.) 6, A-87, (10 M. 1265); 7-A, 98, (29 Z. 1265). Sadaret Divan- Hmyn Mhimme Kalemi Msr Mhimmesi (A. DVN. MSR. MHM.) A. DVNS. MSR. MHM. d. Dosya No. 15, sayfa says 151. H. 1256-1333. Sadaret Mektub Mhimme Kalemi (A. MKT. MHM.) B. 12-39, (18. 5. 1265); 315-41, (1281 Ca. 21); 334-14, (12 M. 1282); 428-62, (17 . 1285); 370-67, (11 . 1283); 372-76, (10 N. 1283); 306-37, (14 S. 1281). Sadaret Mektubi Kalemi Umum Vilayet (A. MKT. UM.) 86-27, (1268) 1. 2. Hatt- Hmyn Tasnifi Hatt- Humyn (HAT.) 6945, (1214); 5969, (1212); 12561, (1214); 13457, (1214); 12584, (1204); 14142, (1214); 358613; 3482; 3450-A; 6871; 3882-A; 3589; 6619; 3560; 3550; 3509; 3639-C; 5720; 14682; 7597; 20203; 276/16198-C, (23 Ca. 1250); 450/22347-C, (3 R. 1251); 20192, (1248); 20192, (1248); 20392, (1250); 20392, (1250); 372/20392-A, (1250);

20338, (1248); 20132, (1248); 360, 20075, (1251); 20441-A, (1254); 377, 20483, (29 Z. 1250); 20192, (1248); 20100-A, (1250); 377, 20477-D, (26 L. 1251); 377, 20477-F, (26 L. 1256); 379, (9 S. 1255); 20428-A, (1254); 379, 20519-C, (1253); 26018-B, (1254); 33264, (1255); 380, (30 M. 1255); 376, 20463-A, (29 Z. 1254). 1. 3. Hariciye Nezareti Evrak Hariciye Nezareti Mektubi Kalemi (HR. MKT.) 20-73, (28 C. 1264); 39-51, (21 M. 1268). Hariciye Nezareti Siyasi Ksm Belgeleri (HR. SYS.) 44-18, (10. 12. 1869); 47-9, (22. 5. 1879); 25-32, (1878); 57-46, (06. 07. 1882); 5738, 25. 4. 1882. 1. 4. radeler Tasnifi rade Dahiliye (. DH.) 242-14-688, (03 Z. 1267); 15035, 247, (05 Ra. 1268); 43481-625, (08 L. 1287); 38894-558, (05 . 1283). rade Hariciye (. HR.) 4638-95, (02 Ca. 1269). rade Eyalet-i Mmtaze Msr (. MTZ. 05.) 1895-33, (12 . 1268); (04 B.1255); 1-15, (15 B. 1255); 1-8, (14 C. 1255); 3-68, (06 Ca. 1256); 2-31, (14 L. 1255); 157-6, (15 Z. 1256); 4-109, (02 N. 1256); 8-216, (25 R. 1257); 1-15, (15 B. 1255); 7-182, (29 Z. 1256); 3-1, (25 R. 1255); 4-103, (25 . 1256); 05, (10 L. 1256); 4-1, (29 R. 1255); 2-60, (14 Ra. 1256) ; 3-76, (19 C. 1256); 5-134, (26 L. 1256); 1-2, (16 M. 1257); , 2-58, (04 Ra. 1256); 05, (06 Ca. 1257); 6-154, (07 Z. 1256); 1-9, (29 C. 1255); 3-78, (23 C. 1256); , 6-168, (29 Z. 1256); 6-174, (29 Z. 1256); 7-84, (29 Z. 1256); 3-74, (11 C. 1256); 6-174, (29 Z. 1256); 10-265, (25 B. 1258); 10263, (10 B. 1258); 12-364, (22 Ca 1264); 12-377, (14 Za 1264); 13-405, (09 B. 1265); 15-496, (07 Ra 1268); 16-529, (26 M. 1269); 1895-33, (1268 . 12); 15-501, (19 Ca.

1268); 14-473, (21 L. 1267); 14-464, (08 . 1267); 16-534, (12 Ra. 1269); 17-581, (27 L. 1270); 17-583, (02 Za. 1270); 17-632, (21 . 1272); 18-691, (19 Za. 1275); 17-633, (29 . 1272); 17-625, (15 S. 1272); 18-654, (03 Ca. 1273); 20-794, (10 M. 1282); 21864, (21 Ra. 1286); 19-715, (23 Ra. 1277); 20-817, (12 M. 1283); 20-820, (01. S. 1283); 20-823, (04 Ra. 1283); 20-839, (05. S. 1284); 21-873, (17 M. 1287); 21-874, (01 Ra. 1287); 09 B. 1289; 19-715, (23 Ra. 1277); 21-883, (26 Ra. 1288); 05, 19-779, (13 S. 1281); 21-940, (10 . 1294); 22-951, (02 C. 1296); 22-956, (04 B. 1296); 22-998, (23 C. 1299); 23-1052, (22 N. 1299); 22-1043, (12 N. 1299); 24-1118, (04 Ra. 1302); 20796, (29 M. 1282); 16-534, (12 Ra. 1269); 14-464, (08 . 1267); 14-473, (21 L. 1267); 20-796, (29 M. 1282); 20-796, (29 M. 1282); 25-1209, (11 C. 1302); 05, 21-876, (04 R. 1287); 25-1204, (30 Ca. 1302); 21-940, (10 . 1294). 1. 5. Meclis-i Vkel Mazbatalar (MV.) 1-31, (25 R. 1302); 2-10, (24 Ca. 1302); 1-31, (25 R. 1302). 1. 6. Yldz Tasnifi Yldz Sadaret Husus Maruzat Evrak (Y. A. HUS.) 168-73, (1298); 161-51, (1296); 9-4, (29 6. 1296); 161-1, (5. 3. 1296); 9-1, A-1, (11. 6. 1295); 163-48, (1297); 161-69, (24. 7. 1296); 168-59, (10. 26. 1298); 170-132, (8. 13. 1299); 168-71, (10. 11. 1298); 169-115, (4. 14. 1299); 165-71, (1. S. 1297); 17113, (1299. 9. 11); 169-68, (1299. S. 19); 168-82, (1298); (1298. 11. 14); 169-78, (1299 3. 23); 170-33, (1299. 6. 28); 162-64, (1296. 10. 21); 168-59, (1298. 10. 26); 178-54, (1301 8. 6). Yldz Sadaret Resmi Maruzat Evrak (Y. A. RES.) 161-26, (1296 6. 7); 161-26, 7/6, (1296). Yldz Esas Evrak (Y. EE.) 122/10/10, 39-121/2536, (1290); 91-1, (29 Z. 1255); 91-1, (1255); 25-12, (07 B. 1289); 43-24, (21 C. 1295); 122/10/10,39-121-2536, (1290); 121-35-2, 39-21-2260, (1284); 79/23/8, 31-62-27-9, (1284); 76-3-1, 28-114-22, (1295); 127-27, (23 Z. 1295); . 70-13, (1293 Z. 9.); 116-24, (1296); 80-35, (1296); 116-25, (1296); 116-42, (05 B.

1296); 116-36, (1296); 43-35-2, 18. 127-498, (1295); 116-44, (1296); 42-262, (1296); 122-10-10, 39-121-2536, (1290); 84-16, (1296); 84-11, (15 B. 1299); 128-42, (22 . 1299); 128-32, (27. . 1299); 124-1, (1299); 84-53, 31-115, (1298); 116-6, (07. B. 1299); 116-13, (16 Ra. 1299); 127-34, (09 R. 1300); 124-44, (24 N. 1299); 128-153, (1298); 87-55, (28 R. 1303); 126-27, (27 N. 1303); 127-85, (17 S. 1301); 128-126, (10 . 1299); 129-17, (04 L. 1303). Yldz Perakende Evrak Sadaret Maruzat (Y. PRK. A.) 2-50, (1296 . 19); 3-11, (1298); 3-51, (1299. L. 8); 3-21, (1298. Za. 5). Yldz Perakende Evrak Arzuhal ve Jurnaller (Y. PRK. AZJ.) 2-38,1-1, (1295); 4-91, (1298. Za. 7); 5-45, (1299. B. 12); 4-6, (1297. Za. 28). Yldz Perakende Evrak Mabeyn Bakitabeti (Y. PRK. BK.) 5-9, (1298. Za. 8); 6-24, (1299. S. 13); . 5-49, (1299. S. 19); . 8-65, (1301. . 5). Yldz Perakende Evrak Elilik, ehbenderlik ve Ataemiliterlik (Y. PRK. EA.) 2-70, (1298. Za. 20); 4-32, (1301. L. 1). Yldz Perakende Evrak Hariciye Nezareti Maruzat (Y. PRK. HR.) 4-83, (1296); 8-7, (1302 06 R); 6-8, (1299 S. 18); 6-28, (1299. B. 23); . 6-34, (1299. B. 28); 6-65, (1299. 30. Z); 4-11, (1296 M. 21). Yldz Perakende Evrak Komisyonlar Maruzat (Y. PRK. KOM.) 4-39, (1301 R. 2). Yldz Perakende Evrak Mfettilik ve Komiserlikler Tahrirat (Y. PRK. MK.) 1-20, (1296); 1-60, (1299 Ra. 15); 1-63, (1299. B. 16); 1-47, (1298); 1-59, (1299); 1-86, (1301 . 26). Yldz Perakende Evrak Yveran ve Maiyet-i Seniyye Erkn- Harbiye Dairesi (Y. PRK. MYD.) 2-19, (1298. Z. 28)

Yldz Perakende Evrak Posta ve Telgraf Nezareti Maruzat (Y. PRK. PT.) 1-150, (1299); 1-140, (1299); 1-108, (1299. . 15); 1-122, (1299. N. 5); 1-131, (1299. L. 5); 1-129, (1299. 1. 4.); 1-103, (1299. C. 26); 1-111, (1299. . 29). Yldz Perakende Evrak Mbeyn Erkn ve Saray Grevlileri Arzalar (Y. PRK. SGE.) 1-73, (1299. Ca. 4); 1-90, (1299. Z. 29). (Y. PRK. SRN.) 1-71, (1300. M 25). Yldz Perakende Evrak Tahrirat- Ecnebiye ve Mabeyn Mtercimlii (Y. PRK. TKM.) 2-42, (1296 C. 12); 4-63, (1299 M. 29); 4-94, (1299. . 12); 4-84, (1299 B. 17); 510, (1300 S. 25); 4-103, (1299. Za. 29); 4-8, (1298. S. 14). 2. TETKK ESERLER: ABBAS HLM II, The Last Kheidive of Egypt Memoirs of Abbas Hilmi II, (Translated; Amira Sanbol), Ithaca Press, 1988. ABD AL-RAHM, A. Abd al-Rahim, Land Tenure in Egypt and Its Social Effects on Egyptian Society: 1798-1813, Land Tenure and Social Transformation in The Middle East, (Edit. Tharif Khalidi), American University of Beirut, 1982-1984, s. 237-250. ABA, Sait, Osmanl Devletinin D Borlanmas, Ankara, 2004. AHMET LTF EFEND, Vaka-Nvis Ahmet Ltfi Efendi Tarihi, c. VI, , XI, XII, XII, XIV (Yay. Haz. Mnir Aktepe), T.T.K., Ankara, 1988. AHMET RASM, ki Hatrat ahsiyet, (Haz. brahim Olgun), stanbul, 1976.

AKURA, Yusuf, Osmanl Devletinin Dalma Devri (18. ve 19. Asrlarda), T.T.K. Ankara, 1985. AKGNDZ, Ahmet, Osmanl Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri, Kanuni Devri Kanunnameleri, c. 6, stanbul 1993. AKSIN, Ahmet, Tanzimatn Harput Eyaletinde Uygulanmas ve Karlalan Glkler, Belleten, c. LXII, Aralk, 1998, S. 235ten Ayrbasm, T.T.K., Ankara, 1999, s. 851-861. AKST, Ali Kemali, Sultan Azizin Msr ve Avrupa Seyahati, stanbul, 1944. AKTA, Gyasettin, 19. Yzylda Ortadouda ngiliz-Fransz Rekabeti, Frat niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits (Baslmam Yksek Lisans Tezi), Elaz, 2001. AKYILDIZ, Ali, Ankann Sonbahar Osmanlda ktisad Modernleme ve Uluslar aras Sermaye, stanbul, 2005. AL-GRTL, Ali, Tarikh al-Sinaa fi Msr, The History of Industry in Egypt, Cairo, 1952, c. XII, s. 40-60. AL-JABART, Abdurrahman, The Revolution in Land Tenure, 1801-1815, The Economic History of The Middle East 1800-1914, London, s. 380-394. AL-JABART, Abdurrahman, Ajaibl-Akhbar fil-Tarajimwal-Akhbar, (Trans. T. Philipp), Vol. III, Franz Steiner Verlag, Stutgart, 1994. ALTUNDA, inasi, brahim Paa, MEB. A., c. 52, stanbul, 1979, s. 900-906. ALTUNDA, inasi, smail Paa, MEB. A., c. 5-2, stanbul, 1977, s. 1115-1118.

ALTUNDA, inasi, Kavalal Mehmet Ali Paa syan Esnasnda Namk Paann Yardm Talep Etmek zere 1832 Senesinde Memuriyet-i Mahsusa le Londraya Gnderilmesi, Belleten, c. 6, T.T.K. Ankara, 1942, s. 232-251. ALTUNDA, inasi, Mehmet Ali Paa, MEB. A., c. 7, s. 566- 579. ALTUNDA, inasi, Osmanl mparatorluunun Vergi Sistemi Hakknda Ksa Bir Aratrma, A..D.T.C.F.D., c. 5, S. 2, Ankara, 1947, s. 195-200. ALTUNDA, inasi, Sait Paa, MEB. A., c. 10, stanbul, 1980, s. 86-89. ALTUNDA, inasi, Kavalal Mehmet Ali Paa syan ve Msr Meselesi 1831-1841, I. Ksm, T.T.K. Ankara, 1988. AMMAR, H., Growing up in an Egyptian Village, London, 1954. ANDERSON, Matthew Smith, Dou Sorunu 17741923, Uluslararas likiler zerine Bir nceleme, (ev. dil Eser), stanbul, 2000. ANDI, Fuat, ANDI Sphan, Krm Sava li Paa ve Paris Antlamas, stanbul, 2002. ARMAOLU, Fahir, 19. Yzyl Siyasi Tarihi (17891914), TTK., Ankara, 2003. AYVERD, Samiha, Trk Tarihinde Osmanl Asrlar, c. III, 2. Bask, stanbul, 1978. BABAN, kr, Msr Hatrat, (Der. Erin Erdomu), Tercman Gazetesi, Say 5054, 9 Mays 1976. BAER, Gabriel, Social Change in Egypt: 1800-1914, Political and Social Change in Modern Egypt, (Edit. By P. M. Holt), London, Oxford Univesity Press, New YorkToronto, 1968, s. 135-160.

BAER, Gabriel, A History of Landownership in Modern Egypt 1800-1950, London, 1962. BAER, Gabriel,Slavery in Nineteenth Century Egypt, Journal of African History, VIII, 3, London, 1967, s. 417-441. BALIOLU, Ahmet, Ortadou Siyasi Tarihinde Drziler, Frat niversitesi, Orta Dou Aratrmalar Merkezi Yaynlar, No. 11, Tarih ubesi Yaynlar No. 10, Elaz, 2006. BARKAN, mer Ltfi, XV. Ve XVI. Asrlarda Osmanl mparatorluunda Zirai Ekonominin Hukuki ve Mali Esaslar, I, Kanunlar, stanbul, 1943. BAYUR Hilmi K., Sadrazam Kamil Paa Siyasi Hayat, Ankara, 1954. BAYUR, Yusuf H., Trk nklab Tarihi, c. I, Ankara, 1983. BECKER, C. H., Fetihten Osmanllar Devrine Kadar (VII.-XVI. Asrlar) Msr, M.E.B. .A., stanbul, 1978, c. 8, s. 219-242. BERGER, M., Bureaucracy and Society in Modern Egypt, Princeton, 1957. BERZEG, Kazm, slam leminde erkez Liderlii Dnemi (Msr erkez Devleti 1250-1517), Tarih ve Toplum, S. 48, s. 304-307. BIANQUS, Thierry, Autonomous Egypt From bn Tulun To Kfur, 868-969, The Cambridge History of Egypt slamic Egypt 640 - 1517, Vol. I, Edited By Carl F. Petry, Cambridge, 1998, s. 86 -120. BLACKMAN, W. S., The Fellahin of Upper Egypt, London, 1927. BLUNT, Wilfrid Scawen, Secret History of The English Occupation of Egypt Being A Personal Narrative of Events, London, 1910.

BRAUDEL, Fernand, II. Felipe Dneminde Akdeniz ve Akdeniz Dnyas, (ev. Mehmet Ali Klbay), c. 2, Ankara, 1992. CEVDET PAA, Tezakir, 1-12. (Yay. Cavit Baysun), Ankara, 1953. CLOT, Andre, Klelerin mparatorluu Memluklarn Msr (1250- 1517), (ev. Turhan Ilgaz), stanbul, 2005. COLLAS, Bernard Camille, 1864te Trkiye Tanzimat Sonras Dzenlemeler ve Kapitlasyonlarn Tam Metni, (ev. Teoman Tundoan), stanbul, 2005. CROUCHLEY, A. E., The Economic Development of Modern Egypt, London, 1938. CUNNNGHAM, Allan, Eastern Questions in The Nineteenth Century, Vol. II, London, 1993. CUNO, Kenneth M., The Pashas Peasants Land, Society, and Economy in Lower Egypt 1740-1858, Cambridge University Press, 1930. ADIRCI, Musa; Tanzimat Dneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yaps, TTK., Ankara, 1997. AKIR, Cokun, Tanzimat Dnemi Osmanl Maliyesi, stanbul, 2001. ANDAR, Tevfik, Osmanl mparatorluunun Yar Smrge Oluu, stanbul, 1970. ETN, Atilla, Kavalal Mehmet Ali Paann Msr Valilii, Osmanl Belgelerine Gre, stanbul, 1998. DABAYAN, Levon Panos, Osmanlda er Hareketleri ve Abdlhamit Han, stanbul, 2003.

DARKOT, Besim, Msr, M.E.B. .A., c.8, stanbul, 1977, s. 217-269. DERNGL, Selim, The Ottoman Response to The Egyptian Crisis of 1881-1882, Milde Eastern Studies, Ocak, 1988, c. 24, S. 1, s. 8-15. DEVELLOLU, Ferit Osmanlca-Trke Lgat, Yayna Hazrlayan Aydn Sami Gneyal, 11. Bask, Ankara, 1993. DCEY, Edward, The Story of The Kheidivate, Rvingstons, 34. King Street, Covent Garden, London, 1902. EL-EYYUB, lyas Tarihu Msr fi Ahdil-Hidiv smail Paa, min sene 1863 ila sene 1875, c.1, Kahire, 1990. EL-HTTA, Ahmad, Tarikh Msr el-qtisadi, The Economic History of Egypt, Cairo, 1957, s. 219-230. EL-MOUELHY, brahim, Organisation et Foncionnement des Insttutons Ottomanes en Egypt (1517-1917), Conseil Supreme DAtatrk Pour Culture, Language et Histoire Publicatios de la Societe Turque Dhistore, Serie VII, No. 93, Imprimerie de la Societe Turque Dhistoire, 1989. ENGELHARDT, Tanzimat ve Trkiye, (ev. Ali Read), stanbul, 1999. ENGN, Nihat, Osmanl Devletinde Klelik, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul 1998. ERCAN, Yavuz, Osmanl Ynetiminde Gayri Mslimler Kurulutan Tanzimata Kadar Sosyal, Ekonomik ve Hukuki Durumlar, Ankara, 2001. ERM, Nihat, Devletleraras Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri, c. 1, T.T.K., Ankara, 1953.

ERYILMAZ, Bilal, Tanzimat ve Ynetimde Modernleme, stanbul, 2006. FFIK, Abdlkerim, el-Arap vel-Osmaniyyun 1516-1916, 1. Bask, Dmak, 1974. FAHMY, Khaled, The Era of Muhammad Ali Pasha 18051848, The Cambridge History of Egypt, Vol.II, Modern Egypt from 1517 to the End of the Twentieth Century, Edited by; M. W. Dally, Cambridge University Press, s. 145155. FAHMY, Khaled, Ulus ve Asker Kaaklar: Mehmet Alinin Msrnda Zorunlu Askerlik, Devletin Silahlanmas Ortadouda ve Orta Asyada Zorunlu Askerlik (1775-1925), (Der. Erik Jan Zrcher), stanbul, 2003, s. 65-85. FARMAN, Elbert E., Egypt and Its Betrayal: An Account of The Country During The Periods of smail and Tewfik Pashas and How England Acquired A New Empire, New York, The Grafton Press, 1908. GRARD, P. S. Agricultural and Industral Techniques in 1800, The Economic History of The Middle East 1800-1914, s. 375-385. GORDON, Lady Duff, Letters from Egypt (1862-1869), (Gordon Waterfield), London, 1969. GKBLGN, M. Tayyip, Midhat Paa, MEB. A., c. VIII, stanbul, 1979, s. 270-282. GLDE, Dilek, Urabi Paa Hareketi ve ngilizlerin Msr gali (1881-1882), (Baslmam Yksek Lisans Tezi), Marmara niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, stanbul, 1999. GLER, Zeynep, Sveyin Batsnda Arap Milliyetilii Msr ve Nasrclk, stanbul, 2004. HADDAD, George A., A Project for the Independence of Egypt, 1801, Journal of The American Oriental Society, Vol. 90-2, 1970, s. 169-269.

HARS, Christina Phelps, Nationalism and Revolution in Egypt, The Role of The Muslim Brotherhood, London, Paris, 1964. HARRAZ, El Sayed Ragab, Egypt and the Slave Trade During the First Half of the Nineteenth Century, Mecellet Klliyetl-Adab Camiatl-Kahire, c. 32-33, Cairo, 1970-1971, s. 1-19. HARRS, William, Levant Bir Kltrler Mozaii, (ev. Ercan Ertrk), stanbul, 2005. HATHAWAY, Jane, Egypt in The Seventeenth Century, The Cambridge History of Egypt Modern Egypt, from 1517 to The End of The Twentieth Century, Vol. 2, Edited By M.W. Dally, Cambridge, 1998, s. 249-320. HATHAWAY, Jane, Osmanl Msrnda Hane Siyaseti-Kazdallarn Ykselii, (ev. Nalan zsoy), stanbul, 2002. HOCAOLU, Mehmet, Abdlhamit Han ve Muhtralar (Belgeler), stanbul, 1989. HOLT, P. M., The Beylicate in Ottoman Egypt During The Seventeeth Century, BSOAS., c. XXIV, Hertford, 1961, s. 216-230. HOLT, P. M., The Pattern of Egyptian Political History From 1517- 1798, Political and Social Change in Modern Egypt, Oxford Univesity Press, New York-Toronto, 1968, s. 150-200. HOLT, P.M., Ottoman Egypt During Seventeenth Century, BSOAS, XXIV 2, 1962, s. 218-235. HORNUG, Eric, Msr Tarihi, (ev. Z. Aksu Ylmazer), stanbul, 2003. HOURAN, Albert Arap Halklar Tarihi, (ev. Yavuz Alagon), stanbul, 2003.

HUNTER, F. Robert, Egypt Under The Khedives 1805-1879 From Household Government to Modern Bureaucracy, University of Pitsburgh Press, 1992. ISSAW, Charles The Economic History of The Middle East 1800-1914, The University of Chicago Press, Chicago and London, 1966. ISSAW, Charles, Egypt in Revolution, London, 1963. BN KESR, El Bidaye ven Nihaye Byk slam Tarihi, (ev.Mehmet Keskin), stanbul, 1994. LBERT, R., Yannakis I, Hassoun J., skenderiye 1860-1960 Geici Bir Hogr Modeli: Cemaatler ve Kozmopolit Kimlik, (ev. Bar Klbay), stanbul, 2006. NALCIK, Halil, SEYTDANLIOLU Mehmet (Derleyen); Tanzimat Deiim Srecinde Osmanl mparatorluu, Ankara, 2006. NAN, Afet, Eski Msr Tarih ve Medeniyeti, T.T.K. Ankara, 1992. RTEM, Sleyman Kni, Osmanl Devletinin Msr Yemen Hicaz Meselesi, (Yay. Haz. Osman Selim Kocahanolu), stanbul, 1999. S-SNAFR, brahim Muhammed, Osmanl-Msr likileri 18631882, stanbul niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, (Baslmam Doktora Tezi), stanbul, 1993. JORGA, Nicole, Osmanl mparatorluu Tarihi, (ev. Nilfer Epeli), c. 5, stanbul, 2005. KANTEMR, Dimitri, Osmanl mparatorluunun Ykseli ve k Tarihi, c. III, (ev; zdemir obanolu), Ankara, 1979. KARADA, Raif, ark Meselesi, stanbul, 2005.

KARAHAN, Abdlkadir, Bilinmeyen Bir Mektubuna Gre Ali Suavinin Kiilii ve Msr Ynetiminde Bir Afrika Devleti Kurma Hayali, VII. Trk Tarih Kongresi Ankara, 25-29 Eyll 1970 Kongreye Sunulan Bildiriler II, Ankara, 1973, s. 586-590. KARAL, Enver Ziya, Fransa-Msr ve Osmanl mparatorluu (17971802), stanbul, 1938. KARAL, Enver Ziya, Osmanl Tarihi Nizam- Cedit ve Tanzimat Devirleri 1789- 1856, c. V, T.T.K. Ankara, 1999. KARAL, Enver Ziya, Osmanl Tarihi, Islahat Ferman Devri(1856-1861), c. VI, T.T.K., Ankara, 2000. KARAMRSEL, Ziya, Osmanl Mali Tarihi Hakknda Tetkikler, Ankara, 1989. KARPAT, Kemal H., Osmanl Nfusu (1830-1914), Demografik ve Sosyal zellikleri, (ev. Bahar Trnak), stanbul, 2003. KARPAT, Kemal H., Osmanlda Deiim, Modernleme ve Uluslama, (ev. Dilek zdemir), Ankara, 2006. KAYNAR, Reat, Mustafa Reit paa ve Tanzimat, T.T.K., Ankara, 1991. KEECZADE R. Fuat, Msr daresi Hakknda smail Paaya Mektub-i Smi, TOEM, c. 42, stanbul, 1334, s. 359-364. KELLY, J. B., Mehemet Alis Expedition to The Persian Gulf: 1837-1840, Middle East Studies, I. Blm, c. 2, No. 1, Ekim 1965, s. 31-45. KIZILTOPRAK, Sleyman, Msrn ngiltere Tarafndan gali ve Osmanl Devletinin Diplomasi Mcadelesi: 1882-1887, (Baslmam Doktora Tezi), Marmara niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, stanbul, 2001.

KLEBER, Kleber en Egypte 1798-1800, Presentation et notes par Jacques et Henry Laurens, Insttut Franais Darchelogie Orientale, 1995. KOLOLU, Orhan, lk Gazete lk Polemik Vekayi-i Msriyenin yks ve Takvim-i Vekayi ile Tartmas, Ankara, 1989. KPRL, M. Fuat, Bizans Messeselerinin Osmanl Messeselerine Tesiri, stanbul, 1981. KPRL, O. Fuat, Tevfik Paa, MEB. A., c. XII-II, stanbul, 1988, s. 213-215. KRAMERS, J. H., Mehmet Ali Hanedan Devri ve istiklal (XIX. Asrdan tibaren), M.E.B. .A, c. 8, stanbul, 1978, s. 257-265. KRAMERS, J. H., erif Paa, MEB. A., c. XI, stanbul, 1979, s. 442-445. KURAN, Ercment, Sait Paa, MEB. A., c. X, stanbul, 1980, s. 83-90. KURDAKUL, Necdet, Osmanl mparatorluundan Orta Douya Belgelerle ark Meselesi, stanbul, 1976. KURUN, Zekeriya, Hicaz, TDV. A., c. XVII, s. 347 -349. KURUN, Zekeriya, Kk Mehmet Sait Paa (Siyasi Hayat, craat ve Fikirleri) 1838-1914, (Baslmam Doktora Tezi), Marmara niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, stanbul, 1991. KURUN, Zekeriya, Yol Ayrmnda Arap-Trk likileri, stanbul, 1992. KUTLUOLU, Muhammet, The Egyptian Question (1831-1841), The Expansionist Policy of Mehmet Ali Paa in Syria and Asia Minor and The Reaction of The Sublime Porte, stanbul, 1998.

KRKOLU, mer, Osmanl Devletine Kar Arap Bamszlk Harekt 19081918, Ankara, 1982. LANDAU, Jacob M., The Jews in Nineteenth Century Egypt Some Socio-Economic Aspects, Political and Social Change in Modern Egypt, Historical Studies from the Ottoman Conquest to the Arap Republic, Edt. P. M. Holt, London, Oxford University Press, New York, Toronto, 1968, s. 196-281. LANDERS, David S., Bankers and Pashas International Finance and Economic Imperialism in Egypt, London, 1958. LANE, Edward W., An Account of The Manners and Customs of The Modern Egptians, East-West Publications The Hague and London, 1833-1835. LANE, Edward W., Cairo Fifty Years Ago, London, 1869. LEEDER, S. H., Modern Sons of The Pharaos, London, 1918. LEWS, Bernard, The Emergence of Modern Turkey, Londra-New York-Toronto, 1966. LEWS, Bernard, Uygarlk Tarihinde Araplar, slamiyet ncesinden Hz. Muhammet ve slamiyetin Douuna, Fetihler andan Gnmze Ortadou ve Avrupada Araplar, stanbul, 2006. LUXEMBURG, Rosa, Sermaye Birikimi, (ev. Tayfun Ertan), stanbul, 1986. MACLEAN, Gerald, Douya Yolculuun Ykselii Osmanl mparatorluunun ngiliz Konuklar (1580-1720), (ev. Dilek endil), stanbul, 2004. MADDEN, R. R., Travels in Turkey, Egypt, Nubia and Paletsine in 1824, 1825, 1826 and 1827, London, 1829, Vol. III. MAHMUD, Seyyid Muhammed es-Seyyid, XVI. Asrda Msr Eyaleti, stanbul, 1990.

MANNEH, B. Abu, Sultan Abdulhamid II and Shaikh Ebulhuda Al-Sayyadi, Middle Eastern Studies, Oxford Univesity Press, New York, 1979, c. 9, s. 140-165. MANSEL, Philip, Sultanlarn htiam 1869-1945 Orta Dou Hkmdarlar, (ev. Nigar Alemdar), stanbul, 1998. MANSFELD, Philip, A History of The Middle East, London, 1993. MARSUT, Afaf Ltfi es-Seyid, A Short History of Modern Egypt, Cambridge University Press, London, 1991. MARSUT, Afaf Ltfi es-Seyid, Egypt in the Reign of Muhammad Ali, Cambridge University Press, London, 1984. MAYER, Thomas, The Changing Past Egyptian Historiography of the Urabi Revolt, 1881-1983, University Pres of Florida, Gainesville, 1925. McCARTHY, Justin, Osmanlya Veda mparatorluk kerken Osmanl Halklar, stanbul, 2006. MEHMET ARF BEY, Bamza Gelenler, c. I-II, 4. Bask, stanbul, 1990. MISIR SLNMES 1871, ( Yay. Haz. Prof. Mustafa ztrk, Ar. Gr. Sevda zkaya zer), Frat niversitesi, Ortadou Aratrmalar Merkezi Yaynlar, No. 10, Tarih ubesi Yaynlar No. 9, Elaz, 2005. MKHAL, K., Copts and Moslems Under British Control, London, 1911. MSMER, Charles, slam Dnyasndan Hatralar, stanbul, 1975. MTCHELL, Timothy, Msrn Smrgeletirilmesi, stanbul, 2001.

MOLTKE, Helmuth, Von Moltkenin Trkiye Mektuplar, (ev. Hayrullah rs), stanbul, 1999. MOSHARRAFA, M. M., Cultural Survey of Modern Egypt, Vol. II, London, 1948. MUSTAFA NUR PAA, Netayic l-Vukuat Kurumlar ve rgtleriyle Osmanl Tarihi, c. I-II, (Sadeletiren N. aatay), T.T.K., Ankara, 1992. MUSTAFA, Ahmed Abd el-Rahim, The Breakdown of the Monopoly System in Egypt after 1840, Political and Social Change in Modern Egypt Historical Studies From The Otoman Conquest to United Arab Republic, (Edit. By P. M. Holt), London, Oxford University Pres, New York-Toronto, 1968, s. 291-308. NUMAN, ibli, Anadolu-Suriye-Msr Seyahatnamesi, (ev. Yusuf Karaca), stanbul, 2002. OBREN, Patrick, The Long Term Growth of Agricultural Production in Egypt: 1821-1962, Political and Social Change in Modern Egypt, Historical Studies from The Otoman Conquest to The United Srap Republic, (Edit. P.M. Holt), London, Oxford University Press, New York-Toronto, 1968, s. 162-195. OWEN, Roger, Egypt and Europe: From French Expedition to British Occupation, The Modern Middle East, London-New York, 1999, s.111-130. ZBARAN, Salih, Kzldenizde Osmanl Hkimiyetinin Yerlemesi, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi, stanbul 1997, S.31, s. 80-89. ZER, Z. Yusuf, Msr Tarihi, T.T.K. Ankara, 1987. ZTRK, Mustafa, Tarih Felsefesi, Elaz, 2004. PAKALIN, Mehmet Zeki, Son Sadrazamlar ve Bavekiller, c. 1, stanbul, 1944. PAMUK, evket, Osmanl-Trkiye ktisad Tarihi 1500-1914, stanbul, 2005.

PHLPS, James, A History of The Revolt of Ali Bey Against the Ottoman Porte, London, Tarihsiz. PTCHER, E. Donald, Osmanl mparatorluunun Tarihsel Corafyas, (ev. Bahar Trnakc), stanbul, 2001. POOLE, Stanley Lane, Lord Stratford Canningin Trkiye Anlar, (ev. Can Ycel), Ankara, 1999. RAGIB RAF, Ahmet Rauf, Msr Meselesi, Babli Hariciye Nezareti, stanbul, 1334. RAYMOND, Andre, Osmanl Dneminde Arap Kentleri, (ev. Ali Berktay), stanbul 1995. RAYMOND, Andre, Yenierilerin Kahiresi, Abdurrahman Kethda Zamannda Bir Osmanl Kentinin Ykselii, (ev. Alp Tmertekin), stanbul, 1998. REEVE, William, Travels Through Egypt, Turkey, Syria and Holly Land, London, 1960. RCHMOND, J. B., Egypt 1798-1952 Her Advance Towards A Modern Identity, Methuen, 1965. RTNER, R. K., Egypt Under Roman Rule: The Legacy Of Ancient Egypt, The Cambridge History of Egypt slamic Egypt 640 - 1517, Vol. I, Edited By Carl F. Petry, Cambridge, 1998, s. 1-34. RVLN, Helen Anne B., The Railway Question in the Otoman-Egyptian Crisis of 1850-1852, The Middle East Journal, XV/4, Autumn 1961, s. 365-388. RVLN, Helen Anne B., The Agricultural Policy of Muhammad Ali in Egypt, Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts, 1961.

SABRY, Mehmet, Nubar Paa, MEB. A., c. 9, stanbul, 1964, s. 337-339. SABRY, Mehmet, LEmpire Egyptien Sous Mohamed Ali et La Question dOrient (1811-1849) Egypte, Arabie, Soudan, Crete, Syrie, Paletsine, Paris, 1930. SAGAY, Reat, XIX. Ve XX. Yzyllarda Byk Devletlerin Yaylma Siyasetleri ve Milletleraras nemli Meseleler, stanbul, 1972. SAMMARCO, Angelo, Historie de LEypte Moderne Depuis Mohammed Ali Jusqua LOccupation Britannique (1801-1882), Le Regne du Kheidive smail de 1863 a 1875, Tome III, Le Caire, 1937. SANDER, Oral, Ankann Ykselii ve D Osmanl Diplomasi Tarihi zerine Bir Deneme, 4. Bask, Ankara, 2006. SANDERS, The Fatmid State, 969-1171, The Cambridge History of Egypt slamic Egypt 640 - 1517, Vol. I, s. 151 -175. SANDS, Emily, Msrn Harikalar Msr Bilimi Dersleri, (ev. Levent Trer), zmir, 2005. SCHLH, Alexander, Egypt for The Egiptians The Socio-Political Crisis in Egypt 1878-1882, Published for The Middle East Centre St. Antonys College, Oxford, Ithaca Press, London, 1981. SERTOLU, Midhat, Osmanl Tarih Lgat, 2. bask stanbul, 1986. SEYYD, E. F., Fatmiler, TDV. .A., c. 12, stanbul, 1995, s. 228-240. SHAW, S. J., The Land Law of Ottoman Egypt (960/1553): A Contribution to the Study of Land Holding in the Early Year of Ottoman Rule in Egypt, Der slam, 1963, XXXVIII, s. 335-345.

SHAW, Stanford J., Ottoman Egypt in the Eighteenth Century The Nizamnme-i Msr of Cezzar Ahmet Paa, Harvard University, Massachusetts, 1962. SHAW, Stanford, Shaw Ezel Kural, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, (ev. Mehmet Harmanc), c. 1, stanbul, 2004. SHAW, Stanford, The Financial And Administrative Organization And Development Of Ottoman Egypt, 1517-1798, Princeton, 1962. SNOUE, Gilbert, Kavalal Mehmet Ali Paa Son Firavun, (ev. Ali Cevat Akkoyunlu), stanbul, 1997. SOYSAL, smail, Fransz htilali ve Trk- Fransz Diplomasi Mnasebetleri (1789 1802), Ankara, 1964. SULTAN ABDLHAMT, Siyasi Hatratm, 5. Bask, stanbul, 1987. SULTAN ABDLHAMT, Sultan Abdlhamitin Hatra Defteri, (Haz. smet Bozda), 8. Bask, stanbul, 1986. AHN, lhan, Abbas Hilmi I, TDV. A., c. 1, stanbul, 1988, s. 25-26. AM, Emine Altunay, ngilizlerin Msra yerlemesi ve Gazi Ahmet Muhtar Paann Raporu, Trk Dnyas Aratrmalar, S. 147, Aralk, 2003, s. 117-131. EMSETTN SM, Kmusul Alm, c.6, Ankara, 1996. MR, Bilal, Fransz Belgelerine Gre Midhat Paann Sonu, Ankara, 1970. TAHSN PAA, Yldz Hatralar Sultan Abdlhamit, Beinci Bask, stanbul, 1999. TANSEL, Selim, Yavuz Sultan Selim, Ankara, 1969.

TEKNDA, ihabeddin, Dervi Paa, MEB. A., c.3, s. 552-.553. THE EARL OF CROMER, Modern Egypt, London, 1908. TB, Bessam, Arap Milliyetilii, (ev. Takn Temiz), stanbul, 1998. TGNOR, Robert L., Modernization and British Colonial Rule in Egypt 1882-1914, New Jersey Princeton University Pres, 1966. TOK, zen XVII. Yzylda Msr Eyaleti, Erciyes niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, (Baslmam Doktora Tezi), Kayseri, 2003. TOLEDANO, Ehud R., Social and Economic Change in The Long Nineteenth Century , The Cambridge History of Egypt, Vol. II, Edited by M.V.Dally, Cambridge University Press, 1965, s. 265-271. TOLEDANO, Ehud R., Osmanl Kle Ticareti 1840-1890, (ev. Y. Hakan Erdem), stanbul, 1994. TOLEDANO, Ehud R., State and Society in Mid Nineteenth Century Egypt, Cambridge University Press, Cambridge, 1970. TUNCER, Hner, 19. Yzylda Osmanl-Avrupa likileri, Ankara, 2000. UAROL, Rifat, Gazi Ahmet Muhtar Paa (1839-1919), Askeri ve Siyasi Hayat, II. Bask, stanbul, 1989. UZUN, Ahmet, Tanzimat ve Sosyal Direniler, stanbul, 2002. UZUNARILI, . Hakk, Amedi Mustafa Reit Beyin Ktahyada Bulunan Msr Kuvvetleri Kumandan brahim Paaya Mektubu, Belleten, c. 6, T.T.K., Ankara, 1942, s. 263-267.

UZUNARILI, smail Hakk, Osmanl Devleti Tekilatna Medhal, Ankara, 1970. UZUNARILI, smail Hakk, Osmanl Devletinin Merkez ve Bahriye Tekilat, Ankara, 1948. LKER, Necmi, XVIII. Yzylda Msr ve Cezayirli Gazi Hasan Paann Msr Seferi, Tarih ncelemeleri Dergisi, IX, Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, zmir, 1994, s. 1-10. LMAN, Haluk, Tanzimattan Cumhuriyete D Politika ve Dou Sorunu, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, c. 1, stanbul, s. 275-286. WALKER, James, Svey Kanal, MEB. A., c. 11, stanbul, 1979, s. 255-257. WALLACE, D. Mackenzie, Egypt and The Egyptian Question, London, 1883. WNTER, Michael Egyptian Society Under Ottoman Rule, 1517-1798, Londra, 1992. WNTER, Michael, Ottoman Egypt 1525- 1609, The Cambridge History Of Egypt Modern Egypt From 1517 To The End Of The Twentieth Century, Edited By M.W. Daly, Cambridge University Press, Vol. 2. WNTER, Michael, The Ottoman Occupation, The Cambridge History of Egypt, slamic Egypt 640 - 1517, Vol. I, Edited By Carl F. Petry, Cambridge, 1998, s. 490-517. WRGHT, A., H. Cartwright, A., Twentieth Century Impressions of Egypt, London, 1909. YAMAN, Talat Mmtaz, Msr Valisi Mehmet Ali Paann syan zerine Anadolu ve Rumeliye Gnderilmi Olan Bir Emirname, Tarih Vesikalar, c. 1, S. 1-6, Havran, 1941, s. 426-429.

EKLER

BELGELER LSTES BELGE 1: BOA. Y. EE., 122-10-10, 39-121-2536, 1290, smail Paaya hidivlik unvannn verilmesi, veraset uygulamasnda yaplan deiiklik, vergi ve asker says konusunda yaplan dzenlemeler ile ilgili.352 BELGE 2: BOA. A. DVN. DVE. 2A-67, 29 Z. 1260, Msr Meselesinde Byk Devletlerin Osmanl Devletini desteklediklerine dair Avusturya Maslahatgzarnn bir yazsnn tercmesi358 BELGE 3: BOA. . MTZ. 05. 20-839, 05 S. 1284. Msr Valisine Hidiv Denilmesine, Vali Tabirinden Vazgeilmesine ve Uhdesinde Eskiden Olduu Gibi Sadaret Payesi ve Paalk Unvan Baki Kalmasna Dair360

HARTALAR LSTES HARTA 1: Aa Msr, Yukar Msr, Orta Msr364 HARTA 2: Suriye ve Msr Gsteren Harita...365

FOTORAFLAR LSTES Foto 1: smailiye Saray...367 Foto 2: Abidin Meydan...368 Foto 3: Nil zerindeki lk Modern Kpr...369 Foto 4: Mahmudiye Kanal..370 Foto 5: Svey Kanal..371 Foto 6: Svey Kanalnn Alnda eref Tribn.. 372

ZGEM

1977 ylnda Elazda dodum. lk ve orta renimimi Elazda tamamladm. Yksek renimimi 1994-1998 yllar arasnda Frat niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blmnde tamamladm. 1998 ylnda Frat niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih Anabilim Dal Yakna Tarihi Programna kaydoldum ve 2001 ylnda yksek lisansm tamamladm. Ayn yl, Frat niversitesi Sosyal Bilimler Enstitsnde Doktora programna baladm. Halen Frat niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blmnde Aratrma Grevlisi olarak almaktaym.

Sevda ZKAYA ZER ELAZI-2007