XVII.

YUZYILIN ORTALARNDA TRABLUSAM EHRNN SOSYAL VE KTsADI DURUMU (1645 Tarihli Mufassal Tahrir Defterine Gre)
i

i ~

i'
I,

The Social and Economic Situations of The City of TripoH in The Middle of The Seventeenth Century (According to The Tahrir Defteri Dated 1645)

Enver AKAR*
i

i,
i
i

zet
Bu almada, 1645 tarihli mufassal tahrir defterinde yer alan bilgilerin da, Akdeniz'in dou sahilinde yer alan Trablusam ehrinin mahalleleri, nfusu ve nfusun etnik ve din yaps ile ehrin iktisad durumu tespit edilmeye allmtr. Sz konusu deftere gre, XVII. YZyl ortalarnda Trablusam 'lll 26 mahallesi vard, 12-17 bin civarnda olan ehir nfusunun ounluunu Mslmanlar meydana getirmekle birlikte, Hristiyanlarn da says ehir nfusuna oranla bir hayli fazlaydl. Ayrca, ehirde az sayda Yahudi de yerlemiti. Trablusam 'n ekonomisinde en nemli yeri iskele gelirleri tekil ediyordu. Dier taraftan, zeytin ve dut yetitiriciliinde nemli bir mevkie sahip olan Trablusam ', bunlara bal olarak, ipekilik ve sabun retiminde de hatr saylr bir ilerleme kaydettii grlmektedir,

i'

Anahtar Kelimeler: Trablusam, tahrir defteri, niifus, mahalle, ticaret.

Abstract
This study examines the quarters and the populatin of the city of Tripali in the middle of the seventeenth century, according to the tahrir defteri (the tax register). Tripali had 26 quarters (mahalla) and its population was about 1217.000 at that time. The most of the urban population were Muslims. But, alsa

Yrd. Do. Dr. Frat niversitesi ecakar@firat.edu.tr

Fen-Edebiyat

Fakltesi Tarih Blm retim yesi.

.1

46

Enver akar

there were Christians and Jews in this city. The port of Tripali was very important for the economy of the city. The other side, the productions of olive and mulberry had important place in the economy. And in relatian to this development, the productions of silk and soap had alsa important development as side productions. Key Words: Tripali, the Tahrir defteri, population, quarter, trade.

Giri Bugn Lbnan'n bir liman kenti olan ve Akdeniz'in dou sahilinde yer alan Trablus'un ad Greke Tripolis'ten gelmektedir. Tarabulus ve Atrabulus olarak da isimlendirilen bu kent, Ebu Ali Nehri'nin vadisinde ve munsabnda bir tepenin de ksmen zerinde yaylm bulunmaktadr. ehrin Fenikeliler tarafndan kurulduu bilinmekle beraber, ne zaman kurulduu ve Fenikeliler zamanndaki ad bilinmemektedir. ehrin Greke ad, duvarlarla ayrlm olan ve yine ehir olarak nitelendirilen ayr ksmdan teekkl etmesinden gelmektedir ki, bu yerler Surlular, Saydallar ve Aradoslular'a aitti!. Yavuz Sultan Selim'in Suriye ve Msr seferi srasnda 1516 ylnda Osmanl topraklarna katlm olan Trablusam2 bir sancak haline getirilerek am beylerbeyiliine dahil edilmitir. Trablusam'n bu idari stats 1579 ylna kadar devam etmi ve bu tarihte mstakil beylerbeyilik yaplarak Haleb'e tabi olan Hama ve Selemiye sancaklar ile am'a tabi olan Humus ve Cebele sancaklar da ona balanmtr3 Bilindii gibi, Osmanl devletinde yeni fethedilen ve tim ar sistemi uygulanan blgelerde genel vaziyeti ve vergi kaynaklarn tespit etmek maksadyla hkmet tarafndan grevlendirilen memurlar tarafndan genel saymlar yaplr ve bu saymlarn sonular Tahrir Defterleri'ne kaydedilirdi. Daha sonra, ihtiya halinde veya padiah deiiklii sebebiyle bu saymlar yenilenirdi. Dolaysyla, Tahrir Defterleri, Osmanl devletinin timar sistemi
1 Trablusam'n tarihi hakknda ayrntl bilgiiin bkz. Nina Jidejian, Tripoh Through The Ages, Beirut, 1986; lyas el-Kattilr, Niydbetu Trablus Ff 'Ahdi'l-Memdlik, Beyrut, 1998; Semh Vedh ez-Zeyn, Tdrfhu Tardbulus. Beyrut, 1969; es-Seyyid 'Abdlazz Sillim, Tardbulus'-dm Ff't-Tdrfhi'I-sldmf, skenderiye. (tarihsiz); en-Nakb en-Nehd Subh el-Hums, Tdrfhu TardbulLis, Beyrut, 1986; Hikmet Bek erf, Tarfhu Tardbulo.si'-am min Akdani Ezmanihd ild Hazihi'I-Eyydm, (nr. Mn Haddild Yeken-Milrun 'sa eI-HayrI), Tarabulus, 1987; Joseph Alyan, Benu Seyfa, Vlatu Trablus: 1579-1640, Lbnan, (tarihsiz); mer Abdsselilm Tedmiri. Tari/lU Tardlmlus es-Siyasf ve'/-Haddrf 'Abre '/- 'Ubur, I, Beyrut, 1984; Cengiz Orhonlu, "Trablus", s/am Ansik/opedisi, XIIil. 2 Osmanl mparatorluu'nda, biri am blgesinde dieri de Afrika'nn kuzeyinde olmak zere, Trablus adn tayan iki idari blge (sancak ye eyalet) bulunmaktayd. Bunlar birbirinden ayrmak iin am blgesindekine Trablus- am ya da am Trablusu, dierine de Trablus- Garp ya da Marib Trablusu denilmitir. 3 Enyer akar, "XVI. Yzylda am Beylerbeyiliinin dari Taksimat", Frat niversitesi Sosya/ Bilimler Dergisi, XIII/I (Elaz, 2003), s. 362-363.

XVII. Yzyln Ortalarnda Trablusam ehrinin Sosyal ve ktisad Durumu

47

uygulanan topraklarndaki vergilendirilebilir ekonomik faaliyetlerin ve insan kaynaklarnn tespitinde olduka nemli kaynaklardr. Bu balamda, Osmanl hakimiyeti dneminde Trablusam' n birok kez tahriri yaplmtr4 Bu tahrirlerden biri de incelernemize konu olan 164511055 yl tahriridir. Trablusam eyaleti muharrirlerinden olan Hac Ali tarafndan yaplan bu tahririn neticelerinin yer ald mufassal defteri, Babakanlk Arivi'nde Maliyeden Mdevver Defterler Tasnifi'nde 842 numarada kaytldr. Bu defter, XVII. yzyln ortalarna ait olmasna ramen, bir avarz-hane defteri olmayp, XVI. yzyl ve ncesi tahrir defterlerinin slubunda hazrlanm olan bir mufassal tahrir defterdir. Yani, ehir, kasaba ve kylerin vergi nfuslar defterde zikredildii gibi, bunlarn vergi kaynaklar ve gelirleri ile bu gelirlerin ne ekilde blld de belirtilmitir. Ayrca, mezraalar ve kt'a arzlarn isim ve hasllar da gsterilmitir. Netice itibariyle, klasik tahrir defterlerinde mevcut olan usul bu defterde de aynen grebilmekteyiz. Halbuki XVII. yzylda klasik tahrir geleneinin tamamen terk edildiine ve bunun yerine sadece vergi nfusunu gsteren avarz-hane defterleri ile dier vergi kalemlerini gsteren defterlerin ayr ayr dzenlendiklerine dair yaygn bir kanaat vardr. Gerekten de XVII. yzyldan itibaren yaplm olan tahrirler ounlukla avarz-hane ve cizye tahrirleri mahiyetindedirler. Mali konular iin ise, mukMaa, anam ve muhasebe defterleri gibi, ayr defterler dzenlenmitir'. Dolaysyla, incelediimiz bu defter, bu konuda bir istisna olabilecei gibi, klasik tahrir geleneinin tamamen terk edildii ynndeki kanaati de rtecek niteliktedir. te taraftan, incelediimiz defteri klasik tahrir defterlerinden farkl klan baz zellikleri de vardr. Bunlarn da banda mahalle, ky ve mezraa adlarnn harekelenerek yazlm olmas gelmektedir. Bylece, daha sonra yaplacak ilemler srasnda herhangi bir okuma hatasnn yaplmasna frsat verilmemitir. Bu ynyle defter, tarihi-corafya asndan byk bir kymet tamaktadr.
j

,i
ii
1"

il ii
i;
i
i

Sz konusu defterin bir baka farkl zellii de; ehrin mahallelerinde oturan fertlerin isimlerinin hemen altnda hangi meslei icra ettiklerinin belirtilmi olmasdr. Bu ynyle de defter, ehrin iktisad manzaras hakknda nemli tespitlerin yaplmasna imkan salamaktadr. Bilindii gibi, XV.

4 Trablusam'n XVI. yzylda yaplan tahrirleri ve tahrir defterleri hakknda bkz. M. Mehdi lhan, "The Ottoman Archives and Their Importance For Historical Studies: With Special Reference To Arab Provinces", Belleten, LV/213 (1991), s. 415-472; Margaret L. Venzke, "Syria's Land-Taxation in the Ottoman Classical Age' Broadly Considered", V. Milletleraras Trkiye Sosyal ve iktisat Tarihi Kongresi, Tebliler, Marmara niversitesi Trkiyat Aratlrma Ve Uygulama Merkezi, istanbul 21-25 Austos 1989, Ankara, 1990, s. 419-434; 998 Numaralt Mullisebe-i Villiyet-i Diyar-i Bekr ve 'Arab ve Z'l-klidiriyye Defteri (93711530), II, T.C. Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivi Daire Bakanl Yaynlar, Ankara, 1999, s. 18. 5 Mustafa ztrk. "1616 Tarihli Halep Avarz-hiine Defteri", OTAM, 8 (1997), s. 251-252.

''

48

Enver akar

yzyln ikinci yars ile XVI. yzyln balarnda yaplan tahrirlerde meslek isimleri daha dikkatle ve hassasiyetle defterlere kaydedildii halde, bundan sonraki defterlerde bu tr kaytlara pek nem verilmemitir6. B u almada, yukarda zelliklerinden bahsettiimiz i 645 tarihli defterde yer alan bilgiler nda, XVII. yzyln ortalarnda Trablusam'n mahalleleri ile bu mahallelerde meskun bulunan ve vergi mkellefi olan ehir nfusu ve bunlarn meslekleri tespit edilmeye allmtr. Ayrca, mukMaa gelirlerinden hareketle ehrin iktisadi potansiyeli hakknda da genel bir deerlendirme yaplmtr.

. Mahalleler
Trablusam ehri, dier Osmanl ehirlerinde olduu gibi, idari bakmdan mahalleIere taksim edilmitir. Hi phesiz Osmanl ehirlerinde mahalleIerin bir sosyal birim olarak ok nemli rolleri vard. Her eyden nce mahalle, birbirini tanyan, bir lde birbirinin davranlarndan sorumlu, sosyal dayanma iinde olan kiilerden olumu bir topluluun yaad yerdir7. Bir baka ifadeyle mahalle ayn mescitte ibadet eden cemaatin aileleri ile birlikte ikamet ettikleri ehir kesimidir8. Mahalleler halinde rgtlenme, her topluluun homojen bir toplumsal hcre oluturacak biimde bir araya gelme isteinden kaynaklanmtr. Bylece nfusun daha kontroll bir ekilde idaresi de mmkn olabilmektedir9. slam ehirlerinde Yahudiler, Hristiyanlar ve Mslmanlarn kendi mahalleleri olduu gibi, bunlarn birlikte oturduklar mahalleler de vard. Mahalleler, yalnz sosyal trdelerden ibaret olmayp, ayn zamanda ynetim gayesi iin bir araya gelmi insan topluluklarn da ifade etmektediro. Her mahallenin banda, bugnk mahalle muhtar gibi, mahalle sakinlerinin sorunlaryla ilgilenen ve devlet ile mahalle sakinleri arasndaki ilikilerde arac roln oynayan bir ketlda bulunurdu ki, buna Trablusam'da "mahalle eyhi" ya da "eyh'l-hare" deniyordu. Osmanl ehrinde vergi ykmls reaya tahri i' defterlerine ve dier vergi kaytlarna bulunduklar mahalleIere gre ismen yazlmlardr. Kanun nazarnda mahalle sakinleri birbirine mteselsilen kefildir. Yani faili mehul bir olayn aydnlatlmas iin toptan sorumlu tutulmulardr. Bylece, vergi mkelleflerinin hakkyla tespiti ve vergilerin eksiksiz toplanmasnn salanmas
" lhan ahin-Feridun M. Emecen, "XV. Asrn kinci Yarsnda Tokat Esnaf", Osmanl Aratlrmalar, V-V (1988), s. 288. 7 zer Ergen. XVi. Yzyilda Ankara ve Konya, Ankara, 1995. s. 145. R zer Ergen, "Osmanl ehirlerindeki Ynetim Kurumlarnn Nitelii zerinde Baz Dnceler", VILL.Trk Tarih Kongresi Ankara i J-J5 Ekim J976, c. 11, Ankara, 1981, s. 1270. 'J Andre Raymond, Osmanl Dneminde Arap Kentleri, (ev. Ali Berktay), stanbul, 1995, s. 89. iii Ira M, Lapidus, "Muslim Urban Society in Mamlilk Syria", The Jslamic Cy, (cd. A.H. Hourani-S.M.Stem),Oxford,1970,s.197.

XVII. Yzyl Ortalarnda Trablusam ehrinin Sosyal ve ktisadi Durumu

49

ile merkez otoritenin edinilmitirl! .

ve genel dirlik dzenin

Hiykyla kurulmas

ama

Trablusam'n XVII. yzyln ortalarnda 26 mahallesi vard. Bunlarn 20'sinde Mslman ve Hristiyanlar, bir tanesinde de Hristiyan ve Yahudiler kark olarak oturuyorlard. Dier mahalleIerin ise; 4 'nde Hristiyanlar, birinde de Mslmanlar meskGndu. ehrin Na' Ctra adl mahallesinde yalnzca Mslmanlar otururlarken, 'Adfm'n-Nasara, Haccarfn'n-Nasara, Hisarina (nam- dier Hsn-i Sancl) ve Kavasir adl mahallelerinde de Hristiyanlar sakinlerdi. Yahudilerin de kendilerine ait bir mahallesi olmakla birlikte, az sayda da olsa, burada Hristiyanlar da yerlemiti. Nfusu farkl dini ve etnik unsurlardan meydana gelen 'Adfmii'l-Mslimfn, el-'Akabe, Haccarfn'lMslimfn, Taht-i Kubbet 'n-Nasr adl mahallelerde Hristiyanlar; Ak-Tarak,
Alagz, Bab'l-Hadfd, Bab't-Tebbfine, Haeb, es-Sabbfia, Sahatii'I-Hwl1sf, 'Uveynat, Zukak- eyh Fazlullah, Zukakii'r-Rumman adl mahallelerde Beyne'l-Cisreyn, Kanavatf, Mescid'lSveykat'l-Hayl, Siiveykat'n-NCtrf, Zukakii'l-Hums, Zukfik'l-Mezayib ve

de Mslmanlar

ounluktayd

(bkz.

Tablo-I). slam ehirlerinde mahalleler kendi ilerinde daha kk iskan blgeleri olan sokaklara (=zukiik) taksim edilmi olmakla birlikte, Trablusam'da XVII. yzyln ortalarnda sadece Haccarfnii' l-MsUmfn mahallesinin 'Abdurrahman adl ve 5 nefer vergi nfuslu kk bir soka vard 12. Fakat, mahalle isimlerinin bir blmnn "zukak" n adyla zikredilmi olmas, gemite byk mahalleierin sokaklar olduu ve bu sokaklarn bir ksmnn zamanla mstakil mahalleIere dntklerini gstermektedir. Trablusam'n XVI. yzyldaki mahallelerine baktmzda ise; ehrin l5l9'da 2613, 1526 ve 1536 yllarnda 2414, l547'de 2515, 1571 ve 1595 yllarnda da 2416 mahallesinin olduunu grmekteyiz. Bunlardan Abdurrahman
HCtlf, Esendemir, Mescid' l-Karmef, Kaysariyet' l-Efrenc. 'Uveyraniye, ve Zukfik- TavfZ adl 6 mahalle XVII. yzyln ortalarnda artk mevcut deildirler. 1519' da mstakil mahalle olarak grlen Mescid' l-Karmef17, bundan ksa bir mddet sonra Hanii' Z-'Adfmf ile, yine 1519' da mstakil bir mahalle olan SCtk't-Tuvakf/8 de Alagz mahallesiyle birletirilmitir. Abdurrahman HaZf adl

mahalle ise 1547 tarihinden sonraki 2 defterde yer almamaktadr. B una karn, Kavasfr, Zukakii'l-Mezayib ve Zukak'r-Rumman adl mahalleler de XVI. yzylda adlar gemeyen; fakat, XVII. yzylda mevcut olan
el-Akabe,
zer
12

Ergen, XV!. Yzyzlda Ankara ve Konya. S. 147. Babakanlk Arivi (=BA), Maliyeden Mdevver (MAO), n'. 842, s. 16. " BA. Tapu-Talrir Oeferi (=TO), n'. 68. s. 7-22. 4 BA, TO, nr. 1017. S. 1-3. 130-142; BA, TO, n'. 372. S. 4-27. 15 Tapu Kadasra Genel Mdiirlii, Kuyud- Kadfme Arivi (=TKA), TO, nr. 203. vrk. 1-

.
if> 17

BA, TO, nr. 513. s. 12-28; TKA. TO, n'. 84. vrk. 5-15. BA, TO, nr. 68. s. 9-10. '" BA, TO, n'. 68, s. 8-9.

50

Enver akar

mahallelerdir. Dolaysyla, bu mahalleler yeni kurulmu olabilecei gibi, XVII. yzylda adlar deimi de olabilir. te yandan, Trablusam'n baz mahallelerinin XVII. yzylda isim deiikliine uradklar ya da iki ayr mahalleye blndkleri ak olarak takip edilebilmektedir. Mesela, Han' l- 'Adfmf adl mahalle XVII. yzylda 'Adfm'l-Mslfmfn ve 'Adfm'n-Nasara, Haccarfn adl mahalle de Haccarfn'l-Mslfmfn ve Haccarfn'n-Nasara adl ayr iki mahalleye blnm, Bab- Ak-Tarak, Cisr' l- 'Atfk, Kanavat, Sabbffn, eyh Fazlullah ve Kubbet'n-Nasr'n adlar da XVII. yzylda Ak-Tarak, Bab't-Tebbfne, Kanavatf, Sabbfa, Zukfk- eyh Fazlullah ve Taht-i Kubbet'n-Nasr ekline dnmtr. Trablusam'da Ebu Ali Nehri zerinde kurulmu iki kpr bulunmaktayd19. Cisr'[-Cedfd (Yeni Kpr) ve Cisr'[-'Atfk (Eski Kpr) adlarn tayan bu kprlerin civarnda kurulmu olan iki byk mahalle, XVI. yzyl boyunca, yine bu kprlerin adlaryla anlmtr. Fakat, XVII. yzyla gelindiinde Cisr' l-Cedfd yerine Beyne' [-Cisreyn, Cisr' [- 'Atfk yerine de Bab't-Tebbfne adlarnn kullanldn grmekteyiz. Zaten, bu kprlerden yenisinin (Cisr'[-Cedfd) yer ald mahalle iin daha XVI. yzylda Beyne'[21 Cisreyn ad kullanlmaktayd20. Eski kprnn yer ald Bab't-Tebbfne ise XVII. yzylda Cisr' l- 'Atfk adnn yerini almtr. 1526'da 24 mahallenin 13'nde, 1536'da 24 mahallenin l2'sinde, 1547'de 25 mahallenin l3'nde, 1571 'de 24 mahallenin l5'inde ve l595'te de 24 mahallenin 13' nde sadece Mslmanlar oturuyorlard. XVI. yzyl sonlarna kadar sadece Mslman reayann oturduklar mahalleler; Alagz, 'Avniyat, Babi Ak-Tarak, Cisr'[-Cedfd, Esendemir, Kanavat, Na 'ura, Sabbffn, eyh Faz[ullah, 'Uveyraniye ve Zukfk'[-Hums adl mahallelerdin. Hristiyanlarn kendilerine mahsus iki mahallesi (Kubbet' n-Nasr ve Kaysariyet' [-Efrenc23)

olmakla birlikte, bunlar daha ziyade Mslmanlarla birlikte ayn mahalleleri paylayor1ard. Yine, Yahudilerin de kendilerine ait bir mahallesi bulunmaktaydl24.
19 Bkz. Mehmed Behcet-Refik Tamm, Beyrut Vildyeti, II, Beyrut, 1917, s. 248; ilyas elKatlar, Niydbetu Trablusfi 'Ahdi'I-Memdlik, s. 482. 20 BA, TD, nr. 68, s. 18; TKA, TD, nr. 586, vrk. 26"21 Mehmed Behcet-Refik Tamm, Beyrut Vildyeti, II, gst. yer. 22 Bu mahaelerden Trke anlamlar tayan Ak-Tarak'n ad 1356'da burada bir mescit yaptrm olan Ak-Tarak b. Abduah'tan gelmektedir (bkz. TKA, TD, nr. 551, vrk. 14h). Alagz mahaesinde de yine ayn isimli bir mescit bulunmaktayd (TKA. TD, nr. 551, vrk. 24h). Esendemir ad ise Trablus'ta 1301 'de bir hamam yaptrm olan MemIGklar'n valisi Esendemir el-Grcf'den gelmektedir (Nina Jidejian, Tripali Through The Ages, s. 91). Dolaysyla, bu mahae adlarndan hareketle burada Trk yerlemelerinin olduunu sylemek pek mmkn grnmemektedir. 23 Bu mahaede, i 547' de Mslmanlardan da 28 nefer bulunmaktayd. 24 Yahudi mahallesinden baka, Mescid 'l-Kanei adl mahaede 1519'da 34 ve 1526'da 25 nefer; Sdlat'I-Hul1ls1 adl mahallede de l526'da 8 nefer Yahudi bulunmaktayd (BA, TD, nr. 68, s. o; BA, TD, nr. 1017, s. 132, 141).

XVII. Yzyln Ortalarnda Trablusam ehrinin Sosyal ve ktisad Durumu

51

XVII. yzyln ortalarnda Trablusam mahallelerinin vergi nfusu 11 nefer ile 199 nefer arasnda deimekteydi. ehrin nfus bakmndan en kalabalk olan mahalleleri; 199 neferle Biib 't- Tebbne, 137 neferle Zukiik' l-Hums, 107 neferle Biib'l-Hadfd ve 100 neferle Siihat'l-Humsf idi. En kk olanlar da; 11 neferle Bisiirina (=Hsn- Sancl) ve 14 neferle Zukiik- eyh Fazlullah adl mahallelerdi. XVI. yzyln sonlarnda ise ehrin en byk mahalleleri 106 nefer vergi nfusuyla Cisr' l- 'Atfk (=Biib 't- Tebbne), 105 nefer vergi nfusuyla Hsn- Sancl, 104 nefer vergi nfusuyla Biib'l-Hadfd ve 102 nefer vergi nfusuyla da Hiin' l- 'Adfmf idi25 Zukiik'l-Hums, Siihat'l-Humsf, Sveykat'l-Hayl ve es-Sabba adl mahalleierin nfusu XVII. yzylda dikkatimizi eken oranlarda artm26; fakat, buna karn Hsn- Sancl, Kanaviit, 'Uveyniit ve eyh Fazlullah'n nfusu da belirgin oranlarda azalmtr27. Hatta, eyh Fazlullah'n nfusu o kadar ok azalmtr ki, XVII. yzyln ortalarnda bu mahalle artk "zukak" n adyla zikredilir olmuturs. Yine, Yahudi mahallesinde vergi nfusu 1595'te 139 nefer iken 1645'te 47 nefere dmtr9. Bu durum, Yahudilerin Trablusam'da ticar sahadaki nemlerini byk lde Hristiyanlara kaptrdklarn gstermektedir. Zira, Yahudiler Hristiyanlarla srekli rekabet ierisinde olduklar iin, bunlardan birinin ykselii, genellikle, dierinin d ile e zamanl olmaktadr30. te taraftan, Alagz, Ak-Tarak, Na 'ura, Biib'l-Hadfd, Sveykat'n-Nurf ve Mescid' l-Haeb adl mahallelerin nfusunda XVI. yzyln sonlarndan XVII. yzyln ortalarna kadar fazla bir deiiklik meydana gelmemitir.
Tablo-/ Vergi Nfusunun Mahallelere Dalm (1645) Mahalleler ,Adfm'I-Mslimfn 'Adfm'n-Nasiirii E-'Akabe Ak-Tarak Alagz Biib'I-Hadfd Mslman 21
-

Hristiyan 34 69 40 9 5 13

Yahudi
-

Toplam 55 69 45 49 33 107

5 40 28 94

TKA, TD, nr. 84, vrk. 5-15. Zukak'l-Hums 1595'te 55 nefer vergi nfuslu iken 1645'te 137 nefer vergi nfusuna; Sahat'l-Hums 1595'te 65 nefer vergi nfuslu iken 1645'te 100 nefer vergi nfusuna; Sveyka'l-Hayl 1595'te 66 nefer vergi nfuslu iken 1645'te 76 nefer vergi nfusuna ve esSabbda 1595 'te 34 nefer vergi nfuslu iken i645'.te 76 nefer vergi nfusuna ykselmitir. 27 Hsn- Sanefi 1595'te 105 nefer vergi nfuslu iken 1645'te 11 nefer vergi nfusuna; Kanavat 1595'te 62 nefer vergi nfuslu iken 1645'te 46 nefer vergi nfusuna; 'Uveynat 1595'te 49 nefer vergi nfuslu iken 1645'te 30 nefer vergi nfusuna ve eyh Fazlullah da 1595'te 62 nefer vergi nfuslu iken 1645'te 14 nefer vergi nfusuna inmitir. s BA, MAD, nr. 842, s. 17. 29 BA, Ay11ldefter, s. 20. 30 Andre Raymond, Ay11leser, s. 71.
25 26

52
Bab't-Tebbane Beyne'I-Cisreyn Haccarin'I-Mslimn Haccarin'n-Nasara Hisarna (Hsn- Sancr) Kanavatl Kavasr Mescid'I-Haeb Na'Gra Es-Sabbaa Sahat'I-Hums nam- dier Te Bey'a Sveykat'I-Hayl Sveykat'n-NGri Taht-i Kubbet'n-Nasr 'Uveynat Yahudiyan Zukak- eyh Fazluah Zukak'I-Hums Zukak'I-Mezayib Zukak'r-Rumman Toplam

Enver akar

179 71
II
-

20 17 19 67
II

199 88 30 67
II

42
-

4 51 5
-

46 51 35 23 76 100 76 92 75 30 47 14 137 30 23 1.608

30 23 72 92 67 61 6 28
-

4 8 9 31 69 2 9 3 20 4 8 531

38 -

II

117 26 15 1.039

38

II. Nfus Trablusam ehrinde oturan vergi nfusu, incelernemize esas tekil eden 1645 tarihli tahrir defterinde fert fert iaret edildii gibi, bunlarn meslekleri ile sonradan gelip ehre yerlemi olanlarn memleketleri de belirtilmitir. Ancak, mcerredler yani alp kazan temin edebilecek yataki bekarlar ayrca gsterilmemi ya da byle bir ayrm yaplmakszn vergi nfusunun tamam zikredilmitir. Dier taraftan, ehirde grev yapan askerller yani devlet grevlileri belirtilmedii gibi, vakflarda grev yapanlar da deftere dahil edilmemilerdir. Yine, nfusun gsterildii listelerin sonunda bunlarn genel toplamlar da verilmemitir. Dolaysyla, vergi mkelleflerinin nfusunu tespit edebilmek iin, mahalle sakinlerini gsteren listelerde yer alan fertlerin tek tek saylmas icap etmektedir. Neticede, 1645 ylnda Trablusam ehri mahallelerinde, askeriler ve vakf grevlileri dnda, .039'u Mslman, 531'i Hristiyan ve 38'i de Yahudi olmak zere, toplam olarak 1.608 yetikin erkek nfusunun olduu anlalmaktadr. Trablusam ehrindeki nfus hareketlerini tespit edebilmemiz iin, ehrin XVI. yzyldaki nfusunu da deerlendirmemiz gerekmektedir. Yukardaki, Tablo-II ve Grafik-I'den de anlalaca zere; ehir nfusu 1519-1536 yllar

XVII. Yzytln Ortalarnda Trablusam ehrinin Sosyal ve ktisad Durumu

53

arasnda takriben % 44 orannda artm, 1536-1571 yllar arasnda da tersi bir seyir takip ederek takriben % 37 orannda azalmtr. 1645 ylnda ise 1571 ylna gre ehir nfusu % 15 orannda bir art kaydetmitir.

Grafik-I XVI. ve XVII. Yzyllarda Trablusam ehrinde Nfus Hareketleri

2500 2000 1500 1000 500 O 1519 1526 1536 1547

Yllar

1571

1595

1645

Ytllar

1519 1526

94
126

1.55331 2.02432

31 BA, TD, nr. 68, s. 7-22. Bu defterde. her mahallede sakin olanlarn toplamlar ayr ayr gsterilmeyip, ehir nfusunu gsteren mahalle listelerinin sonunda mslim ve gayr-i mslim ayrm yaplmakszn ehir nfusunun toplam i .250 hane ve 350 mcerred olarak verilmitir. Fakat, mahallelerde sakin olanlarn adlar tek tek sayldnda Trablusam ehrinde 1. i 65' i Mslman. 294' Hristiyan ve 94' de Yahudi olmak zere 1.553 nefer vergi nfusu olduu anlalmaktadr. Halil Sahilliolu ise bu zamandaki ehir nfusunu i .045'i Mslman, 280'i Hristiyan ve 62'si Yahudi olmak zere, toplam 1.387 nefer olarak tespit etmitir (bkz. Halil Sahilliolu, "Nisbet 'Adedi Skkani'I-Mudun ila Mecmil'j 'Adedi's-Skkan Ff Ba'di'lVilayati'l-'Arabiyye Ff Hkmi'I-'Osman", Arab Historica! Review For Ottoman Studies, 1-2 (Tunisia, 1990), s. 150,153). Halbuki, sz konusu defterde Mescid'!-Kanei adl mahallede oturan Hristiyan ve Yahudiler cemaat ayrm yaplmakszn tek liste halinde verilmi; ou ismin altnda da kkenleri (Hristiyan ya da Yahudi) zikredilmitir. Sahilliolu, bunu dikkate almayarak bu mahallede yer alan gayr-i mslimlerin tamamn Hristiyan kabul ettii gibi, nfusu hesaplarken toplama hatas da yapt anlalmaktadr. 32 BA, TD. n'. 1017, s. 1-3, 130.142 (bu defterde, ehrin ou mahalleleri ile mukataalarn yer ald ilk sayfalar, zamanla defterden kopup ayrld iin, sonradan yanllkla 130- i 42. sayfalar olarak numaralandnlan yere yerletirilmitir).

54
1.740 1.473 86436 1.017 1.039 331 381 402 432 531 161 17934 132 139 38

Enver akar

1536 1547 1571 1595 1645

2.23233 2.03335 1.39837 1.58838 1.608

yle anlalyor ki, Osmanl hakimiyetine girdikten sonra ticari alandaki canlanmasna ve blge gvenliinin salanmasna paralelolarak, Trablusam' da 1519-1536 yllar arasnda ehir nfusunda nemli oranda bir art meydana gelmitir. Fakat, bu tarihten itibaren XVI. yzyln sonlarna kadar nfus hareketliliinde tersine bir seyir balam ve ehir nfusu nemli oranda azalmtr. Bunun sebeplerini kesin izgilerle tespit edebilmek mmkn olmamakla birlikte, bu hususta elimizde baz ipular bulunmaktadr. Mesela, 1544 ve 1555 yllarnda Haleb ehrinde ok sayda kiinin lmne sebep olan veba salgnlar grld gibe9, yine ayn dnemlerde am ehrinde de byk veba salgnlar meydana gelmitir4().ok yakn evresinde meydana gelmi olan bu veba salgnlarndan Trablusam'n da etkilenmi olmas kuvvetle muhtemeldir. Dier taraftan, Haleb beylerbeyi Canbulatolu Ali Paa ile Sayda hakimi ve Drzi lideri Ma'n olu Fahreddin'in istiklallerini kazanmak maksadyla isyan hareketlerinde bulunmalar ve bu srada Trablusam hakimi EbU Seyf Yusuf (Yusuf Paa) ile olan mcadeleleri41 de bu ehrin nfusuna ve iktisad durumuna menfi ynden tesir etmi olmaldr. Bilindii gibi, tahrir defterlerine bir evde oturan btn aile fertleri tek tek kaydedilmeyip sadece vergi mkellefi olan hane reisi ile vergi verebilecek durumda olan gen erkekler ve bazen de dul kadnlar (bive) kaydedilirdi. Dolaysyla, bir defterde yer alan vergi nfusu o yerin gerek nfusunu gstermemektedir. Bundan dolay, tarihiler birtakm katsaylar kullanmak suretiyle tahminf nfus hesaplamalar yapmaktadrlar. Biz de bir haneyi anne,

33BA, TD,nr. 372, s.4-27. 34 Sahilliolu 188 olarak tespit etmitir (Aym makale, s. 153). 35TKA, TD, n'. 203, s. 1-12. 36 Sahilliolu 823 olarak tespit etmitir (Aym makale, gst yer). 37 BA, TD, n'. 513, s. 12-28. 38 TKA, TD, nr. 84, vrk. 5"-15". 39 Gazz (Kiimil el-Biil el-Halebf), Kitabu Nehr'z-Zeheb Ff Trihi Haleb, (nr. evk a'sMahmud Fiihfin), m, Dimak, 1993, s. 204, 206. Ayrca, Haleb'de XVI. yzyln ikinci yarsnda byk bir salgnn (tii'fin- ekber) yaandna dair bkz. 6 Numaral Mhimme Defteri (972/15641565), Tpkbasm, Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl, Osmanl Arivi Daire Bakanl, Ankara, 1995, s. 55-56/114. '<ll) Muhammed Adnan Bakhit, The Ottoman Province of Damascus in the Sixteenth Century, Beirut, 1982, s. 53. 41 Trablusam valisi EbQ Seyf Yusuf (Seyfolu Yusuf Paa) ile Ma'n olu Fahreddin ve Canbulatolu Ali Paa arasndaki mcadeleler hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Semh Vech ezZeyn, Tarfhu Tarabulus, s. 187-195; Feridun Emecen, "Fahreddin Ma'nolu", DA, XII, s. 80-8 i; Naima, Tarih, Il, nr. Zuhuri Danman, stanbul, 1968, s. 538-539; Ki/tip elebi, Fez/eke, l, stanbul, 1286, s. 291.

XVII. Yzyln Ortalarnda Trablusam ehrinin Sosyal ve ktisad Durumu

55

baba ve 3 ocuk olmak zere, ortalama olarak 5 kii kabul edersek -ki bu rakam tarihiler arasnda genel kabul gren bir katsaydr42- ehrin tahmin nfusu 1645'te 8.040 kiiden ibaret olmaktadr. ayet bu katsayy az bularak 7 ile arparsak bu defa ehrin tahmim nfusu 1 i .256 olmaktadr. Fakat, bu rakamlara ehirdeki askeriler, ilmiye mensuplar ve vakf grevlileri dahil deildir. Elimizde bu konuda herhangi bir belge bulunmad iin, bunlarn toplam says hakknda kesin bir rakam vermek de mmkn deildir. Ancak, vergi mkellefi olan reayann nfusu ile orantl olarak devlet ve vakf grevlilerini tahmim olarak 800 hane kabul ettiimizde43 Trablusam'n gerek nfusu en az 12.000, en fazla ise 17.000 kii olmaktadr. XVII. yzyln ortalarnda Trablusam ehri nfusunun ounluunu, i .039 nefer vergi nfusuyla Mslmanlar tekil etmekteydi. Fakat, Hristiyan nfusu da genel nfusa oranla olduka fazlayd (531 nefer) ve bunlar ehrin hemen hemen btn mahallelerine dalmlard. Yahudiler ise sadece kendi mahallelerinde oturan kk bir aznlk konumunda idiler.

Yahudi

Hristiyan Mslman

Grafik-II Nfusun Dini Gruplara Gre Datl (1645)

., Hane deyimi ve tahmini nfus hesaplamalarnda kullanlmas icap eden katsaylar hakknda daha fazla bilgi iin bkz. Nejat Gyn, "Hane" Deyimi Hakknda", Tarih Dergisi, XXXII (1979), s. 331-348. 43 Evliya elebi'nin verdii rakamlara gre, Trablusam Kalesi'nde bir dizdar ve 60 kale neferi ile deniz kysnda yer alan ve !imann savunulmas maksadyla yaplm olan 6 burcu n her birinde i 00 nefer grev yapmaktayd (Evliya elebi, Seyahatname, (Evliya elebi i Seyahatamesi), IX, stanbul, 1935, s. 406). Fakat, Ev!iya elebi'nin verdii bu rakamlar biraz \ abartl gibi grnmektedir. nk, 1530'da Trablusam kalesi ve burlarnda bir dizdar ve bir ", kethda ile 44 nefer (998 Numaralt Muhasebe-i Vilayet-i Diyar-i Bekr ve 'Arab ve Z'l-kfidiriyye Defteri (93711530), II, s. 297); 1571 'de ise, dizdar ve kale kethdas ile birlikte, 47 nefer grev yapmaktayd (BA, TD, Ilr. 5/3, s. 3).

56

Enver akar

ncelediimiz tahrir defterinde, yukarda da bahsettiimiz gibi, baka yerlerden Trablusam' a gelip yerleenlerin kkenleri hakknda da kymetli bilgiler yer almaktadr. Buna gre, Msr, am, Haleb, Hama, Sayda, 'zeyr ve Humus eyalet ve sancak merkezleriyle, am eyaletinin Ba'albek, Kesrevan, Kara ve Havran, Trablusam eyaletinin de 'Akkar, KOre, KadmOs, SahyOn ve 'Arka blgelerinden olmak zere, toplam olarak 130 yetikin erkein aileleri ile birlikte Trablusam ehrine gelip yerletikleri grlmektedir (bkz. Tablo-III). Trablusam'n sanayi bakmdan fazla bir cazibesi olmadna gre, muhtemelen bunlar ticari balantlar kurmak maksadyla buraya yerlemilerdir. Zira, Trablusam, XV. ve XVI. yzyllarda olduu gibi44, XVII. yzylda da nemli bir liman kenti idi.
Tablo-III Kkenlerine skan Blgeleri 'Akkarl 'Arkiil 'Ayntab]! Ba'albekli Badath Cebeleli Beyrutlu Cubeylli Dergl HalebIi Hamah Havranh Humuslu Kadmilslu Karal Kefr 'Akkah Kefr Hamrli Kesrevanh Kureli Krt Gre Nfusun Dalm Mslman 11 1 1 3 2 1 2 2 16 1 6 4 1 (I 645) Hristiyan Yahudi 1 2 -

5
-

1
-

3 6 1 3 i 7 -

i
4

1 2 -

44 Trablusam, XY. yzylda Avrupal tccarlarn (zellikle Yenedikliler'in) ticaret yaptklar en nemli limanlardan biri olup, bu zamanda Trablusam'da Yenedikli tccarlarn meseleleri ile ilgiIen bir konsoloslan dahi vard (Eliyahu Astor, "The Yenetian Supremacy in Levantine Trade: MonopoIy or Pre-Colonialism?", Journalaf European ECO/lOI1Iic History, III (Rame, 1974). s. 31; Ayn yazar. "The Yenetian Cotton Trade in Syria in the Later MiddIe Ages",

Studi Medieva/i,

XYII (Spaleto,

976),

s. 692-693.

XVII. Yzyln Ortalarnda Trablusam ehrinin Sosyal ve ktisad Durumu

57

Msrl Safltal Sahyun]u Saydal Sermnli Suru]u aml Tayyibeli 'zeydi Toplam

9 2
-

2
] -

5 1
]

1
-

]3 2 3 92

4
-

1
-

2 33

Trablusam'a sonradan gelip yerlemi olanlarn 92'si Mslman, 34' Hristiyan ve 5'i de Yahudi inancna mensup kimselerdi. Bunlarn 24' aslen Hamal, l8'i aml, 1'i Msrl ve 9'u da Humuslu idi. te yandan, Trablusam eyaleti dahilinde yer alan Akkar'dan 16, Kadms'tan 5 ve Cebele'den de 3 kii Trablusam ehrine yerlemilerdi. Dier 45 kii ise Haleb ve am havalilerinden gelmilerdi. Dolaysyla, ehre sonradan yerleenlerin tamam buraya yakn blgelerden gelmilerdir.

l. Meslekler
Trablusam ehrinde, dier Osmanl ehirlerinde olduu gibi, halkn gnlk ihtiyalarn karlayan muhtelif meslek dallar bulunmaktayd45. Ayrca, blgenin zelliklerine gre yaygnlam meslekler de vard. Bilindii zere, Osmanl ehirlerindeki esnaflar ayr birimler halinde tekilatlanmlard ve her esnaf grubunun banda onlar devlet nezdinde temsil eden kethdalar (ya da eyhleri) bulunurdu. te taraftan, ayn ile megulolan esnaflar genellikle belirli blgelerde younlatklar iin, onlarn faaliyet gsterdikleri ar ve sokaklar da zamanla kendi i kollarnn adlaryla anlmtr46. Mesela, Trablusam'da S1k'n-Nuhhdst7 (Baku'clar ars), S1k'I-'Attarn48 (Attarlar

45 Tokat rnei iin bkz. lhan ahin-Feridun M. Emecen, Ay makale, s. 287-308; Rumkale'deki meslekler iin bkz. H. Basri Karadeniz, "XVI. Yzylda Rumkale", Bel/eten, LX1lI234 (1999), s. 446-447; Haleb rnei iin bkz. Mustafa ztrk, Ayn makale, s. 266-267; Kayseri rnei iin bkz. Mehmed nba, "XVI. Yzylda Kayseri'nin ktisad Yaps ve Esnaf Tekilat", /. Kayseri ve Yresi Tarih Sempozyumu Bildirileri, (11-/2 Nisan 1996), Kayseri, 1997, S.134. 46 Feridun M. Emeeen, "XVI. Asrda Manisa Esnafna Dair Baz Mlahazalar", Trk Kltr ve Ahilik, stanbul, 1986, s. 204; lhan ahin-Feridun M. Emecen, AY11lmakale, s. 291. 47 mer Abdsselam Tedmiri, "Hitatu Trablus ve Asaruha Ff 'Asri'l-Memalik", Mecelletu Tarihi'I-'Arab ve'I-'Alem, 144 (Amman. ]993), s. 24. 48 . Abdsselam Tedmirf, Ayl/makale. S. 17.

58

Enver akar

ars) ve Suk's-Sayyfi'in49 (Kuyumcular ars) adl arlar ile Sabbfi'in (Boyaclar) mahallesi bu eit yerlere rnek tekil ederler. XVII. yzyln ortalarnda Trablusam ehrinde toplam olarak 437 kiinin muhtelif i kollar ve mesleklerle uratklar grlmektedir (bkz. Tablo-IV). Bu da defterde kaytl olan ve 1.608 neferden oluan yetikin erkek nfusunun yaklak % 27' si demektir. Geriye kalan 1.171 kiinin (yani ehir vergi nfusunun % 73'nn) ise hangi meslei icra ettikleri defterde belirtilmemitir. Trablusam'da 1645 tarihinde faaliyet gsteren meslek erbabnn 372'si yani % 85'i Mslman, 65'i yani % 15'i de Hristiyan'dr. Fakat, Yahudilerin meslekleri defterde zikredilmedii iin, bunlar hakknda bir yorum yapma ansmz bulunmamaktadr. Dolaysyla, Trablusam ehrinde yaayan ve 531 neferden ibaret olan Hristiyanlarn % 12'si, 1.039 nefer olan Mslmanlarn da 50 % 36's belirli bir meslekle uramaktayd .
Tablo-IV Trablusam ehrinde Meslek Gruplar (1645) Meslekler Gda mamueri ile ilgili meslekler Deri ve tekstil meslekler sanayi ile ilgili Mslman Hristiyan Toplam

100 73 49 150 372

2 26 5 32 65

102 99 54 182 437

Eskiciler, nakliyeciler ve hizmetiler Dier mteferrik meslek koar Toplam

Tablo-V Gda Mamulleri le lgili Meslek Dallar Meslekler 'AM (Hayvan yemi satcs) 'Attar Baban (Bac) Bakkiil Bazan (Pazarc) Beyya' Bozac Dakk (Uncu) Habbaz (Ekmeki)
-I

Mslman

Hristiyan
-

Toplam i

1 9 5 5 2 1 1 1 36

9 5 5 2 1 1
1

cbn (Peynir satan)

37

49

. Abdsselam Tedmin, Ayl1/ makale. s. 24. Ayrca bkz. lyas el-Kattar, Ayl1/ eser, 492,

524.
50 Trablusam'n XVI. yzyla ait olan tahrir defterlerinde mesleklerden hi bahsedilmedii iin, bu konuda mukayese yapma ansmz da maalesef bulunmamaktadr.

XVLL. Yzyln Ortalarnda Trablusam ehrinin Sosyal ve ktisad Durumu

59

Hallal (Sirkeci) Hudan (Sebzeci) Kahveci Kakf (Tatlc) Kassab Lebbanf (St) Meyveci/Ratbf Selhaneci (Salhaneci) Ser Kassab (Kasapba) Tabbah (A)
Toplam

i
-

i 6

7 4 5 3 3 5 i 5 100

7 4 5 3 3 5 i 5 102

Trablusam esnafn yaptklar iin zelliine gre bir tasnife tabi tuttuumuzda ehirdeki en yaygn meslek grubunu gda mamullerinin imali ve sat ile uraan esnaflarn tekil ettii grlmektedir (bkz. Tablo-IV). 100' Mslman ve 2'si de Hristiyan olmak zere toplam olarak 102 esnaftan oluan bu meslek grubu, ehirdeki btn esnaflarn % 23 'n meydana getiriyordu. Ekmeki (habbaz), kasap, salhaneci, bakkal, a (tabbah), pazarc, bozac, sirkeci (haa), uncu (dakfk!), peynirci (beyya' - cbn), sebzeci (hudar!), meyveci, baban, tatlc (kak!), st (lebban!), 'attar ve kalweci gibi esnaflarla 'alIM yani hayvan yemi satclarndan oluan bu grupta zellikle habbaz yani ekmekiler esnaf saysnn olduka kabark olmas dikkat ekicidir (bkz. TabloV). B unlar, kendi frnarnda piirdikleri ekmekleri halka satarak geimlerini temin ederlerdi. ehrin nemli bir limana sahip olmas ve bundan dolay ehre gelip gidenlerin fazlal, bu meslein yaygnlamasnda etkili olduu sylenebilir. Zira, ehirde 37 ekmeki esnaf vard ve bunlarn 36's mslim, bir tanesi de gayr-i mslim idi. Trablusam'da yaygn olarak yapld grlen bir baka meslek grubunu da bezzaz, dokumac (haik), halieci51, hallac52, elbiseci (sevvab), terzi (hayyati3, yorganc, debba, izmeci, ayakkabc (skaf), palanc ve sara gibi, tekstil ve deri ile alakal meslekler tekil ediyordu (bkz. Tablo-VI). Toplam says 99 olan ve btn esnaflarn % 22'sini meydana getiren bu esnaf grubunun 73' Mslman, 26's da Hristiyan olup, Hristiyanlarn zellikle dokumaclk ve terzilik alanlarnda younlatklar grlmektedir. Nitekim, ehirdeki 18 dokumac esnafnn 13' ve toplam says 9 olan terzi esnafnn da 7' si Hristiyan idi.
HaIieci. kk hal, seccade, kilim vb. eyler satan esnafa denir. Halac, pamuk atan esnafa denir. 53 Trablusam'da terzilerin faaliyet gsterdikleri bir han (Hayyfn Ham) da bulunmaktayd (Semfh Vecfh ez-Zeyn. Trfhu TarbulUs. s. 437; es-Seyyid 'Abdlazz Salim. Tarbulsii'-l11 Ff'I-Trfhi'I-s/mf. s. 454; Nina Jidejian, Tripali Through The Ages, s. 92-93.
51 52

60
Tablo- Vi Deri ve Tekstil Sanayi ile lgili Meslekler Meslekler Bezzaz Bezzaz eyhi izmed Debbii Hilik (Dokumac) Halieci Halliic Hayyilt (Terzi) Mslma; 7 1 2 17 5 1 7 2 14 5 3 4 i i 1 1 i 73 Hristiyan 2
-

Enver akar

Toplam 9 1 2 17
LS

13
-

1 7 9 15 5 5 4 1 i
1

7 i
-

iskiif (Ayakkabc)
Palan Papucu Serrac (Sara) Serriicn Kethdas Serracfn eyhi Sevvab (Elbiseci) Vezzan- hanr (pek tartan) Yorgan (Yorganc) Toplam

2
-

i 2 99

1 26

Trablusam'da gemici, hammal, haderne, saray-dar, kreki, katrc (mekar ya da mkarf) ve yamac (pine-dz) gibi, nakliyecilik, hamallk, hademelik ve saray hizmetilii ilerinde alanlarn da sayca fazla olduklar grlmektedir (bkz. Tablo-VII). Fakat, bunlar arasnda zellikle hayvan kiracs demek olan mekan mesleinin ok yaygn olarak yapld dikkat ekmektedir. Nitekim, bu meslek dal tek bana btn i kollar arasnda yaklak % 9'luk bir nispete sahiptir. phesiz bu meslein Trablusam'da bu kadar yaygn olarak icra edilmesi ehrin nemli bir limana sahip olmas ile yakndan alakaldr. Bunlar, muhtelif yerlerden iskeleye gelen ya da gtrlen mallar cret karlnda katr, at ve benzeri yk hayvanlaryla istenilen yerlere tarlard. Yani, baka bir deyile nakliyecilik yaparlard. ehirdeki mekarilerin toplam saysnn 38 olmas, XVII. yzyln ortalarnda Trablusam'n olduka ilek bir liman kenti olduuna delil tekil eder. Bu i koluyla daha ziyade Mslmanlar uramakla birlikte (toplam olarak 36 kii), ok az sayda da olsa (2 kii), Hristiyanlardan da tamaclk yapanlar vard.

i i
XVII. Yzyln Ortalannda Trablusam ehrinin Sosyal ve ktisad Durumu

61

Tablo- VII Eskieiler, Nakliveeiler ve Hizmetiler Meslekler Gemici/Mellilh Hammali (Hammal) Huddam (Haderne) Krcki
.

Mslnwn i i

Hristiyan i
1 -

Toplan
'

..

'2

-._--

1
5 i

4
i

--

Mekari/Katre Pine-dz (Yamac) Saray-diirY' Toplam

.

36
5 i

2
i
.

38 6
i

-_._-

49

54

--

Dier meslek grubunu ise; demirci (haddiid), berbel' (halIiik), delliil, deirmenci (tahMn), ciirress, hanc, hamamc, oduncu, barutu, bayta', tabip, tercman, mahalle kethdas, muhzr, melliik, zebbiil, mimar, imam ve mezzin gibi, deiik trden meslek erbab olanlar tekil etmektedir (bkz. Tablo-VIII). Toplam says 182 olan ve btn meslekler iinde % 41 gibi nemli bir orana sahip olan bu grup ierinde en dikkat ekiciolaalar melliik, zebbiil ve demirciler esnaf ile berberlerdiL Toplam says 26 olan demirciler esnafnn 19'u Mslman, 7'si de Hristiyandr. Berberlik mesleinin de yine Mslmanlar arasnda yaygn olduunu grmekteyiz. Nitekim, ehirde faaliyet gsteren 20 berbel' esnafnn 18'i Mslman, sadece 2'si Hristiyan idi. Zebbfl (J4j') denilen ve muhtemelen hayvan gbrelerinin yklenmesi ve ehir evresinde yer alan bahe ve bostanlara gtrlmesi ii ile uraan 20 meslek erbabnn 16's Mslman, 4' Hristiyan; mellak (~) denilen ve ticari ilerde (veya mlk satlarnda) arac roln oynadklarn tahmin ettiimiz 22 meslek erbabnn ise 20'si Mslman, 2'si de Hristiyan inancna mensup kimselerdi.
Tablo- VILI Dier Mteferrik Meslek Kollar Meslekler !3arudi (Barutu) .Baytar Berber/Hallak Carre Dellal Haddad (Demirci) Vlslnm Hristiyan
-

Toplam

2 3 18
i

2
7

-- ----..

-r----12

20 ----_ 1 3 26

3
J7

Yemek ve sofra ilerine bakan kimse. Carre, kelime anlam itibariyle "eken, srkleyen" demektir. Fakat, dili disklerden yaplan ve beygir ya da katrla ekilen hannan dvene de carre (ya da cereer) denilmektedir ki, bu alct halen Gaziantep ve Kilis taraflarnda kullallilmaktadr. Dolaysyla, burada bu ii);apan kii kastedilmek istenmitir.
54 55

62

Enver akar

Haddiid Hamiim

eyhi (Hamamc)

i
-

i 4 i
6

4 i
6

Hiin (Hanc) Hattiib (Oduncu) mam Kalaye Kiitib Ma'den Mahalle Melliik Mimar Mizmiin Muhtesib Muhzr MbeyyizIBeyyiiz Mezzin Mmeyyiz Mtevelli Neeeiir (Marangoz) Pasban Sabun Ser Delliil (Delliilba) Tabb Tahhiin Tercman Zebbiil Toplam (Doktor) (Deirmenci) (Beki) (Ney, kaval, ddk v.b satan) (Madenci) Kethdas ya da eyhi

i i
2 1 6 20 1 2 1 3

i i
2

3 2 -

i 9
22 1 2 1 3

7 i
3 12 5 5 1 6 1 16 150

2 -

7 i
3

14
5 6 2

i
2 1 1

i
1 6 2 20 182

4
32

III. ktisadi Hayat ve Vergiler XVII. yzyln ortalarnda Trablusam' da halktan ve ehre alveri yapmak maksadyla gelen tccardan tahsil edilen ve muhtelif isimlerle anlan vergiler genellikle mukataa yoluyla toplanmaktayd. ehirde toplanan bu vergiler padiah haslaryla beylerbeyi haslarna ayrlm olup, sanayi ve ticari faaliyetlerden alnan vergiler padiah haslarna gvenlik ile alakah ilerden toplanan gelirler de beylerbeyine verilmiti (bkz. Tablo-IX).

XVII. Yzydn Ortalarnda Trablusam ehrinin Sosyal ve ktisadi Durumu

63

Trablus ve evresi, limanlarnn olmasndan dolay tarihin en eski devirlerinden itibaren zellikle ticaret bakmndan byk bir neme sahipti. Trablus, Cebele, Lazkiye, Antartus (=Tartus) ve Banyas iskeleleri dou-bat ticaretinde nemli roller stlenmilerdi. Trablusam limanlarna urayan ticaret yollarmn banda da Haleb-Basra yolu geliyordu. Basra Krfezi, Hint ve UzakDou mallarnn topland nemli merkezlerden biri olup, Frat Nehri yoluyla gnderilen Hint ve ran rnleri Haleb' e uradktan sonra Dou Akdeniz limanlarna ulard56 Osmanl hakimiyetinde Trablusam iskelesi, ticari adan ehemmiyetini srdrmeye devam ettii gibi57, zellikle seferler esnasnda askeri maksatlar iin de kullamlmaktayd. Kbrs, Yemen ve dier yerlerin fethi srasnda Trablusam iskelesi nemli bir rol stlenmiti. Badat, Haleb, Birecik, Rumkale ve Diyarbakr'dan gnderilen mhimmat nce karayolu ile Trablusam iskelesine getirilir, buradan da gemilerle sefer mahalline ulatrlrd ki, Mhimme Defterleri'nde bu hususa dair ok sayda hkm bulunmaktadr"s. Trablusam ehri, bir retim merkezi olmakla birlikte, daha ok bir datm merkezi grevini stlenmiti. Nitekim, XVII. yzylda Trablusam limam bin para kalyon, bin firkate ve kadrga alacak bir byklkte idi59 Ayrca, iskelenin yaknnda ticaret mallar ile barut, zahire vb. malarn depoland byk ambarlar ve muhtelif iler iin dkkanlar da ina edilmiti. Mukataa yoluyla iletilen bu dkkan ve mahzenlerin yllk geliri 1536- 1595 yllar arasnda 3 bin ake idi60. Bu yerler, l645'te ise muhtemelen iskele gelirleri ile birlikte mukataaya verilmitir. Yine, ehirde muhtelif i kollarnda younlam hanlar ve arlar bulunmaktayd. Evliya elebi, Trablusam'da 22 hann mevcut olduunu ve bunlarn en mhim olanlarnn Yeni Han, Pirin Ham, Msriyyun Ham, Canibe Ham, Tccar Ham, avu Ham, Zeyt Ham, Mutaf Ham, Arasta Ham ve Hnna Ham ile Gumeyza Ham olduunu zikretmektedir6!.

56 Nejat Gyn, "XVI. Yzylda Gney-Dou Anadolu'nun Ekonomik Durumu (Kanun Sleyman ve II. Selim devirleri)", Trkiye ktisat Tarihi Semineri, Metinler/Tartmalar, 8-10 Haziran 1973, Ankara, 1975, s. 88; W. Heyd, Yakl11-Dou Ticaret Tarihi, (ev. E. Ziya Kara), Ankara, 1975, s. 181-183. 57 Venedikliler'in XVI. yzylda dou ile olan ticaretini daha ziyade Trablusam iskelesi vastasyla yaptklarna dair bkz. 7 Numaral Mhimme Defteri (975-976/1567-1569), Tpkbasm, 1. Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivi Daire Bakanl, Ankara, 1997, s. 138/356. 58 5 Numaral Mhimme Defteri (937/1565-1566), Tpkbasm, Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivi Daire Bakanl, Ankara, 1994, s. 256/356, 266/680, 300/781, 365/962, 382/1 016,406/1 079,445/1 193; 12 Numaral Mhimme Defteri (978-979/15701572), Tpkbasm. Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivi Daire Bakanl, Ankara, 1996. s. 11120, 16/32,33,32/71,45/92.204/432,253-254/522,436/846, 508/975,568/1084,573/1092. 59 Evliya elebi, Seyahatname, iX, s. 4 IO. 60 SA, TD, n'. 372. s. 28, TKA, TD,nr. 84, vrk. 15". 61 Evliya elebi, Seyahatnfme. IX, gst. yer.

64

Enver akar

Trablusam iskelesinden Avrupa lkelerine ihra edilen balca ticaret mallar; pamuk, pamuk iplii, ipek, muhtelif kumalar, sahtiyan, maz, balmumu, halie (kk hal), ham bez, sr derisi ve baharat eitleri ile bakr ve kalay idi. Tccarlar, bu mallar Haleb ve am pazarlarndan alarak Trablus limanlarna getirirler ve burada, kanunnamede belirtildii zere, mallarnn gmrk ve resimlerini dedikten sonra Avrupa lkelerine gtrrlerdi62 Osmanl hakimiyetinin ilk zamanlarnda Avrupa lkelerinden ve slam lkelerinden Trablusam iskelesine gelen mallarn eidi ok fazla deildi. Fakat, 1534'te Badat'n fethedilmesi ve l538'den itibaren balayan Hint deniz seferleri Trablusam iskelesinin ticaret hacmini daha da arttrmtr. Zira, Trablus 'un 1519 tarihli ilk kanunnamesinde zikredilen mallar ile 1547 tarihli kanunnamesinde zikredilen mallarn eitleri arasnda nemli farklar bulunmaktadr63. ehirdeki en nemli mukataa kalemlerinden birini tabii olarak iskele gelirleri tekil ediyordu. Fakat, Trablusam'n iskele geliri, yine ayn eyaletteki Antartus, Cubeyl ve Betrun iskeleleri gmrk gelirleriyle birlikte mukataaya verildii iin, bunun gelirini mstakil olarak tespit edebilmemiz mmkn deildir. Buna gre, eyaletteki iskelelerin yllk gmrk mukataas, tercmanlk ve simsarlk resimleriyle birlikte, 1645 ylnda 334.320 ake idi64 Ancak, iskele gmrnden daha fazla gelirin ipek ticaretinden saland grlmektedir. Trablusam'a getirilen ipek burada belirli bir kantarda tartlr ve kanunnamesinde belirtilen usule gre vergisi (mzan- harir) tahsil edilirdi. Bu vergi kaleminin mukMaa geliri l645'te 526.050 ake olduuna gre6S, bu zamanda Trablusam limanndan nemli miktarda ipek ihra ediliyordu. 1571 ve 1595 yllarnda ipek mizan mukataasnn 80 bin ake olmasl66, ipek ticaretinin Trablusam ehrinde XVII. yzylda daha fazla nem kazandn gstermektedir. Ayn zamanda, Trablusam eyaleti de nemli bir ipek retim merkezi olup6?, buna bal olarak eyalet dahilinde hemen her yerde dut aac yetitiriliyordu. Eyaletin ky ve kasabalarnda olduu gibi, ehirde de ok sayda ipek tezgah vard ve bunlarn her birinden muayyen bir vergi alnrd.
62 1547 Tarihli Trablusam Sanca Kanunnamesi, Ahmet Akgndz, Osma/ Kauameleri ve Hukukf Tahlil/eri. VII. stanbul, 1994. s. 78-80. 63 Bkz. Ahmet Akgndz, Ay11leser, III, s. 497-498; VII. s. 77-80. M Trablus iskeleleri mukataa geliri 1519'da 400 bin ake, 1526'da 220 bin ake, 1536'da 300 bin ake, 1547, 1571 ve 1595 yllarnda da 250 bin ake olup, iskele mukataas, genellikle tercmanlk, simsariye ve harir mizan ile birlikte iltizam edilmitir. Dier taraftan, 1571 ve 1595 yllarnda artk mstakil sancak olmasndan dolay, Cebele ve Lazkiye iskeleleri mukatas Trablusam'a dahil deildir. Bundan dolay, iskele gelirlerinde muayyen zamanlarda dalgalanmalar grlmektedir. 65 SA. MAD, r. 842, s. 20. (> SA, TD, r. 5/3, s. 29; TKA, TD.I1F. 84. vrk. lS". 67 Evliya elebi, Trablusan'da yzbinlerce kantar ipek mahsulnn elde edildiini sylemek suretiyle, bu blge ekonomisinde ipein ne kadar nemli bir yer tuttuunu vurgulamak istemitir (Seyahatname, IX, s. 406).

XVIi. Yzyln Ortalarnda Trablusan ehrinin Sosyal ve ktisadi Durumu

65

ehirdeki ipek tezgahlarndan alnan yllk vergi miktar l536'da 300 ake68, 1547'de 990 ake69 ve 1595'te 1.200 ake70 iken, l645'te byk bir art kaydederek 28 bin ake ye ykselmit'7I. Kuma boyama atlyesi olan boyahanenin yllk geliri de 1645'te LObin ake idi72 te taraftan, iskeleye ve ehre gelen hububattan da muayyen bir vergi (keyyaliye ya da kile resmi) alnrd ki, bunun miktar l645'te 269.500 ake idi. Bu miktar, Trablusam iskelesinden nemli miktarda hububatn da ihra edildiini gstermektedir73. Trablusam'n dier nemli ticaret mallar da sabun ve zeytinya idi74. Eyaletin birok yerinde zeytin yetitiriciliinin yaplmasna paralelolarak zeytinya ve sabun sanayii nemli gelime gstermiti. Ayrca, ou kylerinde zeytin ya retiminde kullanlan ve zeytin skmaya yarayan ma' saralar (zeytin skma presi) bulunmaktayd. Trablusam'da imal edilen sabun ve zeytinya, bata stanbulolmak zere, imparatorluun birok blgesine gnderildii gibeS, Avrupa lkelerine de ihra edilmekteydf6 ehirde satlan her fsha (kalp) sabundan 1645' te 16 ake vergi alnrd77 Ayrca, sabun imalinde kullanlan ve "belis" ad verilen maddenin de ehrin iktisadi hayatnda ok nemli bir yeri vard. Nitekim, 1547 tarihli Trablusam kanunnamesinde bu konuda olduka ayrntl bilgi yer almaktadr. Bu kanunnameden anlaldna gre, Hama ve Humus taraflarndaki llerde yetien ve uan ya da aan ad verilen bir bitkinin yaklarak kl haline getirilmesi ile elde edilen bu madde sabun imalinde kullanlyordu78. Satmak iin Trablusam'a getirilen her beli s yknden 1595'te ikier ake vergi alnyordu. Bu zamanda, belis satndan alnan verginin (bac- belis) toplam miktar 12 bin ake olduuna gre79, ehre en az 6 bin yk beli s getiriliyordu demektir. ehre getirilen belis adet olduu zere nce Bdb'tTebbdne'ye indirilir; burada tartldktan sonra 2/3' eminler tarafndan devlet

SA, TD, n'. 372, s. 29. TKA, TD, n'. 203. vrk. 12h 70 TKA, TD, n'. 84. vrk. sh 71 SA, MAD, n'. 842. s. 21. 72 SA, Ay defer. gst. yer. 73 skelede tahsil edilen kile resminin i 595' te sadece 24 bin ake olmas (TKA, TD, n'. 84, vrk. 15"), XVII. yzylda Trablusam iskelesinden yaplan hububat ihracnn da nceki yzyla nazaran ok artm olduuna delil tekil etmektedir. 74 Mni" Haddad Yeken, "Tatavvuru TarabulGs el-Hadari" Fi" 'Asri'l-Memalik", Mecellelu Trhi'l- 'Arab ve'l- 'Alem, 142 (Amman 1993), s. 37. 75 Trablus'a giden renper gemilerine sabun yklenerek stanbul'a gnderilmesine dair Trablus beyi ve kadsna hitaben yazlan 17 Ocak i 579 tarihli hkm (SA, Mhimme Deferi, n'. 36, s. 31/99). 76 Evliya elebi. SeyahallJl11e,iX, s. 41 i. 77 SA, MAD, n'. 842, s. 22. 78 Ahmet Akgndz, Ay eser, VII, s. 81. 79 TKA, TD, n'. 84. vrk. IS".
(>R
(f)

66

Enver akar

adna satn alnr, kalan 1/3 hisseyi de tccar satn alrd80 Tccar hissesi haricinde, ehirdeki belis Hiidesi mahsulnn, beli s bac ve kapan ile birlikte, 1645' te 700 bin ake olmas81, beli s ticaretinin Trablusam ekonomisinde ne kadar nemli bir yer tuttuunu gstermektedir. Sabun imalat, devlete ait sabunhanelerde -ki bunlarn says 4 tane idiyapld gibi, tccara ait olan sabunhanelerde de yaplrdJ. Fakat, hem sabun hammaddesi (belis ve zeytinya) almnda, hem de sabun satnda ncelik devlete ait olan sabunhanelere verilmiti82. Tabii olarak, ehirde sabun ticaretinin yapld dkkanlar da bulunmaktayd ve bunlarn yllk vergisi l536'da 5 bin ake idi83 Yine ayn tarihte, sabun imal edilen 4 tccar sabunhanesinden de yllk 5 bin ake vergi alnmaktayd84 Fakat, bu sabunhanelere ilaveten, 1519 tarihli defterde 5 ayr sabunhaneden daha bahsedilmesi, XVI. yzyln balarnda, Trablusam ehrinde en az 9 sabun imalathanesinin mevcut olduunu gstermektedir85. Nihayet, 1645 'te tccara ait olan sabunhanelere 7 bin ake vergi (resm-i duhan- mesabine) takdir edilmiti86. ehirdeki ihtisab ve ihtisab yasaklarna uymayanlardan alnan resimler ile ehirden transit geen at, katr ve deve gibi, binek ve yk hayvanlardan alnan tamga resmi, sabun simsariyesi ve tuz (nemek) faidesi birlikte mukataaya verilmiti. Bunlarn mukataa bedelinin 1645'te 402.500 ake olmasl87, ehrin XVII. yzyln ortalarnda iktisadi bakmdan olduka canl bir merkez olduuna delil tekil etmektedir. ehirde faaliyet gsteren kasaplar, satn aldklar ve mezbahada kestikleri koyun, manda ve benzeri hayvanlarn her biri iin muayyen bir vergi demek zorunda olduklar gibi, bahanedeki hayvan balarnn satndan dolay da vergi demek zorundaydlar. 1645 ylnda kasaphane ve hayvan bac mukataas 112 bin ake, bahanenin mukataa geliri de 37.100 ake idi88.

SO "Zikr olunan belis ne yandan ehre geldikde Bab- Tebbane'de konub sls tccara ve slseyn mrye alnub tccar dinibinden bir mstakil katib mena ile ma'an yazmak 'adet-i kadm olub ve hala dah vech-i merGh zere olub min-ba'd tccar canibinden kati b olmaynca belis vezn olunmayub ve Bab- Tebbane'den gayri yerde tevz' olunmamak in mukaddema emr-i erif varid olub ve defter-i 'atkde vech-i nerGh zere mestGr ve mukayyed olunman defter-i cedde dah vech-i merGh zere kayd olund", TKA, TD, nr. 84, vrk. 15". R BA, Ayfll defier, s. 2 i. S2 Ahmet Akgndz, Ayl1l eser, Vii, s. 8 i. 83 Her dkkandan 500 ake vergi alndna gre, bu zamanda, ehirde LOsabun dkkannn olduu sonucu ortaya kmaktadr. R-l BA, TD, I1r. 372, s. 28. S5 "Mesabin-i erba'a ve ll1esabne- SevdGn ve mesabine-i meriye ve nesabine-j KalG ve nesabine-i Makk ve mesabine- Sub' dcr nefs-i ehr 40.000", BA, TD, 11/". 68, s. 23. 86 BA, MAD, I1r. 842, s. 21. S7 BA, Ayl1l defter, s. 20. 88 BA, Ayl1l defter, s. 2 I.

XVII. YZyl Ortalarnda Trablusam ehrinin Sosyal ve ktisadi Durumu

67

XVII. yzylda Trablusam'da kahve ticaretinin de nemli bir yer tuttuu grlmektedir. Nitekim, bu zamanda kahvenin kavrulup dvld ve satld yerlerden alnan verginin (tahmis-i kahve) miktar 50.400 akeye ulamaktayd89 te taraftan, Trablusam'da bostan ve bahelerin sulama ileri belirli bir dzen dairesinde yaplrd ve bu ile ilgilenmesi iin bir grevli tayin edilmiti. eyh-i saky ad verilen bu grevli sulamann ne ekilde ve kimler tarafndan yaplacana dair bir defter tutard (defter-i mfredat) ve sulama karlnda yelerden muayyen miktarda vergi toplard. Padiah hasIarndan olan bu verginin yllk tutar (harac- saky) 1645'te 18 bin ake olup, vakf olan sularn geliri buna dahil deildi90. ncelememize konu olan defterden anlaldna gre, halkn ihtiya duyduu tuz, iskelenin yaknndaki bir adadan ehre getiriliyordu ve mukataa yoluyla satlan bu tuzun yllk geliri l645'te 3.200 ake idi9'. Ayrca, Kbrs adasndan da tuz getirildii, 1547 tarihli Trablusam kanunnamesinde ifade edilmektedir. Buna gre, iskeleye gelen tuzu nce dm il ad verilen grevliler satn alrlar ve o gnn narh zerinden Mslman tccarlara satarlard. Amillerden bakasnn tuz almas ise kanunla yasaklanmt92 Yukarda da bahsettiimiz gibi, Trablusam'da ok sayda gayr-i mslim yayordu. Bunlar kullandklar ikilerini ya kendileri imal ederler ya da baka yerlerden getirirlerdi. ehre getirilen iki buradaki meyhanelerde satlr ve miktarna gre vergisi tahsil edilirdi. Meyhanelerde satlan ikiden alnan verginin yllk miktar (bac- hamr) 1645 ylnda 25 bin ake olup, bu gelir beylerbeyine tahsis edilmiti93. Dier Osmanl ehirlerinde olduu gibi, Trablusam'da da gvenliin salanmas karlnda halktan toplanan vergiler vard. ehrin asesiye mahsul 40 bin ake, bad-i heva ve arus resmi 37 bin ake, eyalet dahilinde serbest olan yerler haricindeki bad-i heva ve arus resmi de 53 bin ake idi ve bu gelirler de beylerbeyine verilmiti94. Zulkadirl Trkmenleri Trablusam eyaleti dahilinde klamaya geldiklerinde bunlarn her hanesinden i 2 ake, sahip olduklar her sr iin de bir koyun alnrd. Bu Trkmen taifesinin dedii yllk klak resmi ise 1645 'te 10 bin ake idi95.

89
'lO 91 91 93 'J4

95

defter, gst. yer. defter, gst. yer. SA. Ay11l defter, gst. yer. Bkz. Ahmet Akgndz, Aym eser, VII, s. 80. SA. MAD, n'. 842, s. 22. SA. Ay11l defter, gst. yer. SA. Aym defter, s. 2 .
SA, Ay11l SA, Ay11l

68

Enver akar

Btn bu vergilerden baka, Trablusam'da XVI. yzylda mevcut olup, XVII. yzyln ortalarnda artk toplanamayan ya da baka kalemlerle birlikte mukataaya verilmi olan baz vergi kalemleri de vard. Tahrir defterinde "hali" ya da ksaca "_" harfiyle iaret olunan bu gelir kalemlerinin says da olduka fazladr. Bunlar; esir pazar bac (bac- bazar- sera), Efren bevvabiyesi resmi, iskeledeki mahzen ve dkkanlarn mahsul, dar'l-vekaledeki cabilik hizmeti mahsul gibi gelir kaynaklardr. Netice itibariyle, Trablusam ehrinin vergi gelirleri toplam 1645'te 2.786.414 ake olup, bunun 2.673.614 akesi padiah haslm"na, 112.800 akesi de beylerbeyi haslarna balanmt. Ayrca, defterde mahsullerin yer ald ksmnda beylerbeyi ile timar defterdarna ait olan baka gelir kalemleri de vardr ki, bunlar ehir dndan temin edilen gelirler olduu iin, bu almamzm dnda tutulmutur.
Tablo-IX Trablusam ehrinin Vergi Gelirleri (1645) Mahsl/er Padial Haslan Geliri (Ake)

Mahsul- mukataa-i gmrk- skele- Trablusam maa Antartus ve Cbeyl ve 334.320 Betnn maa skele-i? ve tevabi'ha ve resm-i simsariye ve tercmaniye ber muceb kanun- kadm Mahs1l-i mukataa-j resm-i mzan-] harfr-i nefs-i Trablusam ber muceb- kanun-] kadm 526.050

Mahs1l- mukataa-i htisab- nefs-i Trablusam ve resm-i tamga-y esb ve ester ve 402.500 cemel ve gayrhim mine'd-devabb maa mahs1l- fiiide- nemek ve smsarye-i sabun maa deHaliye ve resm- yasakiye-i ihtisab Mahs1l-i mukataa-i resm- keyyaliye-i erz ve hnta ve gayrihi der nefs-i Trablus ve iskele- mezbur Mahsul- resm-i devalib- harfr der nefs- Trablus Mahsul- resm-i tah ms- kahve der nefs- Trablus. harc ez-defter Mahs1l- mukataa- bahane- nefs-i Trablus Mahs1l- mukataa-i kassabhane ve bac-] ,ganem ve resm-i camus-] mezbuh ve gayrihi der nefs- mezbur maa nahiye-i 'Akkar der yed-i reis-i kassabano] m. Mahs1l- resm-i duhan-] mesabne der nefs-i m. gayr-i ez mesabine-i mrf Mahs1l- resm-i cevams Mahs1l- harac-! saky-i ark ve garb der zahir- nefs-i Trablusam hass- hmayun geyr-i ez evkaf ber muceb-i defter- mfredat-! eyh-i saky-i mezbur 269.500 28.000 50.400 37.100 112.000 7.000 7.000 18.000

Mahs11-i fiiide-i hakoi belis gayr-i ez hisse- sls- taife- tccar maa mahs11-i 700.000 mukataa-i bac- belis ve kapan-! mezbur Mahs11-i beyt'l-mal Mahs1l-i boyahane dcr nefs-i mezbur MahsQ]-i res1l1-iklak-! taife- Zulkadirl 20.000 10.000 10.000

XVII. Yzyl Ortalarnda Trablusam ehrinin Sosyal ve ktisadi Durumu

69

Mahsfl- memlaha- cezre- iskele- Trablus ve gayrihi der kurb- skele Mahsfl- cizye- gebran ve yahGdiyan-1 nefs-i mezbGr maa nevahf- liva- merkGm Beylerbeyi (M'-i miran) Haslan Mahsfl-i 'asesiye der nefs- mezbGr Mahsfl-i beyt'l-mal, on bine vannca Mahsfl- bac- hamr Mahsfl-i bad-i heva ve resm- 'arGsane- nefs- mezbfr Mahsfl- Bostan- Mastaba der civar- Trablus. ber vech- maktf' Genel Toplam

3.200 138.544

40.000 10.000 25.000 37.000 800 2.786.414

Sonu Trablusam, daha ncesinde olduu gibi, XVII. yzylda da Haleb, Hama ve Humus ehirlerinin Akdeniz'e alan en nemli ihracat ve ithalat limanyd ve ehrin ekonomik yaps da bunun erevesinde gelimiti. ehirde, zellikle limana gelen mallar istenilen yerlere tayan ok sayda mekari yani nakliyeci olup, bunlar geimlerini bu ile temin ederlerdi. Dier taraftan, Trablusam ehri, zeytin ve zeytinya retimiyle ipekilik, dokumaclk ve sabunculukta da bir hayli iddialyd. Fakat, iktisad bakmdan Haleb ve am ehirleriyle yarabilecek bir durumda deildi. Yine, XVII. yzylda Trablusam'n nfus bakmndan da kalabalk bir ehir olduu sylenemez. 12- i7 bin arasnda bir nfusa sahip olduunu tahmin ettiimiz bu ehirde ok sayda Hristiyan ile az sayda Yahudi de yayordu. Takriben 3.500 civarnda olan Hristiyanlarn kendi mahalleleri olduu gibi, dier mahallere de yaylmlard. Yahudiler ise sadece kendi mahallelerinde oturuyorlard. Netice itibariyle, Dou Akdeniz sahilinde nemli bir liman kenti olan Trablusam, XVII. yzyln ortalarnda evresinde yer alan am, Haleb ve Hama ehirlerinden daha az nfuslu ve zellikle sahip olduu iskelesiyle blgesinde nem kazanm olan kk bir ehir konumundayd.