II.

ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

133

HDROLK YALARIN ANA FONKSYONLARI VE HDROLK YA SEM

Ahmet K. GVEN

ZET Hidrolik yalar gnmzde endstrinin birok alannda g iletim sistemlerinde geni kullanm alan bulmutur. Bu nedenden dolay kullanlan sisteme gre uygun yan seilebilmesi iin hidrolik yalarn ana fonksiyonlarnn bilinmesi ve buna bal olarak da sktrlabilirlik ve g iletimi, havay uzaklatrma, kpklenme, viskozite, akma noktas gibi zelliklerin ele alnmas gerekmektedir. alma koullarna uygun yan seilebilmesi iin hidrolik yalarda bulunan anma nleyici, korozyon nleyici, suyu uzaklatrc katklarn nasl altklar bilinmelidir. Ayrca seim srasnda ISO viskozite snflar, ekipmana gre viskozite seimi, viskozite seim tablosunun kullanlmas ile evre ve igvenliine uygun hidrolik yalarn sahip olmas gereken zellikler de byk nem tamaktadr.

1. GR 1.1. Hidrolik Nedir? Hidrolik, enerji iletimi iin svlarn kullanlmasdr. Bazen akkan gc olarak da adlandrlr. Hidrolik sistemler temelde iki ekilde alrlar; Hidrokinetik sistemlerde, enerji svnn hareketi sayesinde aktarlr. Hidrostatik sistemlerde, enerji az ok durgun kalan bir svnn ierisinden basn aktarm ile transfer edilir.

Birok endstriyel hidrolik sistemlerde hidrolik svnn da bir miktar hareketi vardr, kesin konumak gerekirse, bu sistemler hidrodinamik olarak adlandrlr. Bununla birlikte svnn hareket hz genelde dk olduundan endstriyel akkanl g iletim sistemleri genellikle hidrostatik olarak tanmlanrlar. Bu sunuta hidrolik sistem olarak dnlecek sistemler bir svya basncn uyguland ve sv tarafndan aktarlarak mekanik ie dntrld sistemlerdir. ekil 1de basit bir kriko sistemi grlmektedir ve bu tr sistemlerin temel prensiplerini gstermek amacyla kullanlmtr. Hidrolik krikoda kk bir piston svya basn uygulamak iin kullanlmaktadr. Basn sistem boyunca daha geni pistonun yk tad silindire aktarlr. Kk piston zerindeki kuvvet arttrldka dier tarafta basn tanan yk kaldrana kadar ykselir. Basit krikonun nemli noktas dier pek ok karmak hidrolik sistemde olduu gibi; kk bir kuvvet tarafndan uzun bir strok ile elde edilen basn, ksa stroklu daha byk bir kuvvetin elde edilmesinde de kullanlabilir. Basit kriko gibi hidrolik sistemler, svlar sktrlamaz kabul edildklerinden dolay alrlar, kapal bir sistem ierisinde altklarnda basnc azalmakszn tm dorultularda iletirler ve tm eit alanlarda eit kuvvetler retirler (Pascal Kanunu). A yzey alanna sahip kapal bir svya bir F kuvveti uygulandnda svda oluan basn P: P = F/A dr. (1)

II. ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

134

Pascal Kanununa gre bu basn tm ynlerde eit etki eder; kabn boyutu ve ekli nemli deildir. Bu demektir ki, kk bir alan zerine kk bir kuvvet byk bir alan zerindeki byk bir yk karlayabilir. rnein 1 cm2 lik bir alana uygulanan 10 Newtonluk bir kuvvet 10N/cm2 lik ya da 1 barlk bir basn yaratr. Bu basn 100 cm2 lik bir alana uygulandnda 100 kg.lk bir yk kaldrr.

ekil 1. Basit bir hidrolik kriko Basit bir hidrolik kriko kolaylkla modifiye edilerek iletilen kuvvetin yn ve hareketin hz zerine daha fazla kontrol salayabildiimiz bir sistem oluturulabilir. Pratikte kullanlabilir bir sistem aadakiler eklenerek kolayca elde edilebilir; bir hidrolik sv rezervuar; svnn ak ynn denetleyen Yn Valfleri; svnn basncn denetleyen Basn Denetim Valfleri;

Bu sistemde, bir kez sistemde yeterli basn olutuunda pompa daha hzl altrldka yk daha hzl arttrlacaktr. Ykn hareket hz silindire beslenen svnn hacmine baldr. Daha ileride greceimiz ekilde birok hidrolik sistemde daha byk gelitirmeler bulunmaktadr.

1.2. Hidroliin Ksa Gemii Pascal 17. yzylda hidroliin temellerini atan prensipleri oluturmutur. 19. yzylda svlar vastasyla enerjinin aktarm prensibi endstriyel preslerin, kaldrma mekanizmalarnn, kreynlerin, vinlerin ve dier ar tipte ekipmanlarn altrlmasnda kullanlmaktayd. lk sistemlerde genelde kullanlan sv su idi, fakat ciddi kstlamalarla karlalyordu, rnein zayf yalama zellikleri, alma scaklklarnn snrl olmas ve korozyon oluturmaya meyilli olmas gibi. 20. yzyln banda mineral yalar kullanma hazr hale geldiler. Bu yalar 1920ler ve 1930larda geni anlamda hidrolik uygulamalarda kullanlmak zere adapte edildiler. Hidroliklerin ana uygulamalar gemilerde, uaklarda ve uzun yol tamaclnda oldu, nk buradaki ekipmanlarda mmkn olduunca kk fakat gl bir yap gerekiyordu, belirgin avantajlar oluturuyordu. Hidrolik uygulamalarnda belirgin temel talar aadadr: sava gemilerinde bulunan ar silah taretleri ve silahlarn hassas hareketlerinin kontrolnde; uaklarn ini takmlarnda; uaklarn kontrol yzeylerinin ayarlarnda; tatlarda frenleme sistemlerinde kullanm (kablolar yerine)

II. ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

135

traktrlerde tarmsal kullanmda; inaat mhendisliinde elektriksel ve mekanik tahrik nitelerine alternatif olarak; karmak paralarn hassas retimi iin kullanlan makinalarda

Gnmzde birok modern gl makina ya ksmen ya da tamamen hidrolik mekanizmalarla kontrol edilmektedir. Hidrolik ya olarak ilkin kullanlan yalar dz mineral yalard. Bu yalarn kullanm 1930larda mineral yalarla uyumlu olan contalarn gelitirilmesi ile ok ciddi ekilde artmtr. 1940larda endstride hidroliin kullanmnn artmas daha iyi performans ihtiyacn beraberinde getirdi. Pas ve oksidasyona kar katklar eklenmeye baland. Hidroliklerde ve yalayclarn teknolojisindeki gelimeler yeni katklarn kullanlarak, kpklenmenin azaltlmas, yk tama kapasitesinin arttrlmas, anma nleyici zelliklerin gelitirilmesi, akma noktasnn drlmesi ve viskozite endeksinin gelitirilmesine olanak tand. Yangn riskinin olduu yerler iin, rnein elik endstrisi ve kmr madenciliinde kullanlmak zere atee-dayankl hidrolik yalar gelitirildi. Yakn zamanda gerekletirilmi bir dier gelitirme de evresel olarak hassas alanlarda kullanlan hidrolik makinalar iin doada paralanabilen yalarn retimidir.

2. HDROLK SSTEMLERN AVANTAJLARI NELERDR? Hidrolik sistemler dier enerjinin aktarm metodlarna gre baz avantajlara sahiptirler: Kol gc ile yaplan ilerde; Hidrolik sistemler: - Ar yklerle urarken ok hassas kontrol imkan salarlar; - Hz ve kuvveti ok yumuak ekilde ve kolayca kontrol edebilirler; - Tam ykleri durma pozisyonundan kaldrabilirler; Esneklik asndan; Hidrolik sistemler: - Byk ve kk kuvvetlerin yksek hassasiyette kontroln salar; - Tekrarlayan operasyonlar hassasiyetle kontrol eder; - Yava, hzl ve deiken hz ayarlamalarn ayarlar; - Dnel hareketi dorusal harekete evirir ya da tersini yapar. Gvenilirlik asndan; Hidrolik ekipmanlar: - Salam yapldr ve dizayn olarak relatif ekilde daha basitlerdir. - Ar yklerden bir basn denetim valfi ile kolayca korunabilirler. Ekonomi asndan; Hidrolik ekipmanlar: - Kk yapdadrlar; - Basittirler; - Ayn sonucun alnd elektriksel, mekanik ya da elektronik sistemlere nazaran retimleri genelde daha ucuzdur.

II. ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

136

3. HDROLK SSTEMLER NEREDE KULLANILIRLAR? Hidrolik sistemler, avantajlar sebebiyle geni bir kullanm alan bulurlar. nemli uygulamalar unlardr: malat: rnein:presler,ar makinalar,robotlar, plastik enjeksiyon makinalar. rnein:madencilik endstrisi, kpr kumanda mekanizmalar,barajlar. rnein:ekskavatrler ve kreynler, konstrksiyon ekipman, uzun yol tamacl aralar, tarmsal makinalar,uaklar,gemiler. rnein: uydu ekipmanlar,radyo antenleri,proses kontrol, mekanik kaldrma,uu simlatrleri, test ekipmanlar. Hammadde Endstrileri: Hareketli Ekipmanlar: -

zel Uygulamalar: -

malat elik Endstrisi

Hareketli Ekipmanlar Ak Madencilik

ekil 2. Hidrolik sistemlerin kullanld baz sektrler 4. HDROLK SIVILARIN NEML FONKSYONLARI Hidrolik svlar aadaki u nemli fonksiyonu yerine getirirler: Gc aktarrlar; Hidrolik sistemi korurlar; Operasyon koullar ile baederler.

Bu fonksiyonlar etkin olarak yerine getirmek iin hidrolik svlar hangi zelliklere sahip olmaldrlar? Aada sras ile bu sorulara verilen cevaplar bulacaksnz. 4.1. Hidrolik Svlar ve G Aktarm: Bir hidrolik sistemde gcn etkin bir ekilde iletimi aadaki zelliklere sahip bir sv ile gerekleir. 1. Dk Sktrlabilirlik; bylece basn ve dier anlamda g derhal ve verimli olarak iletilebilir; 2. yi, Havay Uzaklatrma zellikleri; bylece sv ierisinde kalan hava kabarcklar nedeniyle sktrlabilirlik artmayacaktr; 3. yi, Kpklenmeyi nleyici zellikler; bylece kpk hidrolik sisteme girmez; 4. Uygun Viskozite; bylece sistemde rahata dolarken ayn zamanda gerekli yalamay yapacak ekilde viskoz olacaktr.

II. ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

137

4.2. Sktrlabilirlik Nedir? Sktrlabilirlik bir svnn zerine basn uygulandnda hacminde oluan klmenin ltdr. Bir hidrolik sv mmkn olduunca dk sktrlabilirlik oranna sahip olmaldr ki; bu ekilde basnc ve enerjiyi verimli ekilde iletebilir. Bir hidrolik sistemde sktrlabilir bir sv varsa bu sistemin sngerimsi bir yaps olacaktr, nk bu sv ierisinde pompann basn oluturmas zaman ve enerji alacaktr. Ayn ekilde bu basncn mekanik enerjiye dntrlmesi de zaman alacaktr. Bu durum hareketin ve kontrol derecelerinin hassasiyetini etkileyecektir. Bu nedenden tr sktrlamayan hidrolik sistemlerin yksek basnl ve ar hizmet sistemlerinde ;rnek: zel makina aksamlarnda, kullanlmalar zellikle nem tar. Saf mineral yalar tipik hidrolik sistemlerde retilen basnlarda pratikte sktrlamaz kabul edilirler. 4.2.1. Sktrlabilirliin lleri: Bir svnn basn altndaki davran genellikle Bulk Modl ile ifade edilir. (ekil 3.) Bu, hacmin deitirilmesi iin uygulanan basncn orandr. yi bir hidrolik svda yksek bir bulk modl dolaysyla da dk sktrlabilme zellii vardr. Tipik olarak 280 barlk bir basn art uygulandnda hacimdeki deiim %2 olacaktr. (1000 psi basn art svnn hacminde yaklak olarak % 0.5 azalmaya karlk gelir) Bulk modl bir svda kk basn farkllklar olmas durumunda yaklak olarak sabittir, fakat basnta ve scaklkta yksek deiikliklerle ykselme eilimi gsterir. Basn karsnda hacmi gsteren grafik bu yzden bir eridir, nk scaklk ve basn arttka svy sktrmak daha zor hale gelir. Bulk modl birka deiik ekilde ifade edilebilir. Bir svnn bulk modl verilirken lm koullar belirtilmelidir. 4.3. Sv erisinde Kalan Hava ve Sktrlabilirlik Tipik bir mineral ya normal scaklklarda havayla temas ettiinde %8-9 orannda znm hava barndrr. Normal alma artlarnda bu znm havann sktrlabilirlik zerinde llebilir bir etkisi yoktur. Bununla birlikte, rnein; pompann emme ksmnda bir sznt varsa hava hidrolik svda kabarcklar eklinde belirebilir. Bu ekilde sv ierisinde hapsolmu kabarcklara sv ierisinde kalan hava denir. ok kk bir miktarda hapsolmu hava bile hidrolik svy ok daha sktrlabilir hale getirir ve hidrolik sistemin zelliklerini belirgin ekilde etkiler. Dzensiz ve sarsntl alma yaratr ve hava kabarcklarnn sktrlmalarna bal olarak ar snma yaratr. Havay uzaklatrma zelliklerinin incelendii standart test IP 313/ASTM D 3427 dir. Bu testte 25, 50 ve 75 0C lere stlan test yann iine sktrlm hava flenir. 7 dakika sonunda hava ak durdurulur ve yan ierisindeki havann hacimsel olarak %0.2 ye dmesi iin geen zaman kaydedilir.

ekil 3. Bulk modl diagram

II. ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

138

4.4. Kpklenme erisinde hapsolmu hava bulunan hidrolik sv sistem rezervuarna dndnde, hava kabarcklar yzeye ilerledike kpklenme eilimi grlr. Eer kpk hidrolik devre ierisine girerse devrenin verimlilii ciddi ekilde der nk kpk hidrolik sv olarak etkisizdir. Buna ek olarak sistem paralar da hasarlanabilir nk kpk srekli bir ya filmine oranla ok daha az etkili bir yalaycdr. Ar miktarda kpklenme ayrca rezervuardan hidrolik sv kaybna da neden olur. Bu nedenle bir hidrolik svda iyi kpk-nleyici zellikler olmas istenir. Eer gerekirse kpk oluumunu nlemek maksadyla kpk-nleyici katklar katlabilir. Kpk-nleyici katklar havann uzaklatrma hzn drebilirler bu nedenle doru tipte ve miktarda katk semek ok nemlidir. Kpklenme zelliklerinin incelendii standart test IP 146 / ASTM D 892 dir. [3] Bu testte 24 0C deki bir ya numunesine 5 dakika boyunca sabit hzda hava flenir. llen kpk miktar Kprmeye Yatknlk olarak raporlanr. Kpk 10 dakika boyunca yokolmas iin bekletilir ve daha sonar hacmi llr ve Kpn Kalcl adn alr. Test ikinci bir numuneye 93.5 0C de tekrarlanr ve kpk daha sonar 24 0C de yokolmas iin bekletilir.

5. HDROLK SIVILAR ve SSTEMN KORUNMASI G aktarm yeteneklerinin yansra mineral yalar aadaki nedenlerden tr hidrolik sistemler iin ideal svlardr: YALAMA: Devre ierisindeki hareketli paralar yalarlar: pompalar, motorlar, valfler; bu ise uygun ak karakteristiklerine ve anma nleyici zelliklere sahip bir ya gerektirir. SOUTMA: Sistemde oluan sy datr; burada viskozite nemli bir kriterdir; KORUMA: Sistemi korozyondan korur , pompalar, motorlar ve valfler gibi hareketli paralar anmadan korur.

5.1. Viskosite Sistemin yalanmas gznnde bulundurulduunda bir hidrolik yan en nemli zellii onun viskozitesidir. Yan viskozitesi aadakileri karlayacak kadar yksek olmaldr: [2] 1. Sistem paralarn, zellikle pompay yalayacak verimde olmaldr, 2. Pompalarn, motorlarn ve valflerin alma toleranslar arasndan sznty engelleyecek ekilde etkili szdrmazlk eleman olmaldr. Yan viskozitesi : 1. Hidrolik devre ierisinde serbeste akacak kadar 2. Etkili bir soutma salayacak kadar dk olmaldr. Pratikte sistem pompasn yeterince yalayabilecek kadar dk viskozitede bir yan seimi, uygun bir emniyet aral braklarak yaplr. 5.1.1. Viskosite ve Scaklk Viskozitenin scaklk ve basnla deimesi nedeniyle bir hidrolik svnn viskozitesi ile ilgili gereksinimler karmaklar. Scaklkla bir yan viskozitesindeki deiim, yan Viskozite ndeksine baldr. Yksek viskozite indeksli bir ya scakln ykselmesi ile daha dk viskozite indeksli bir svya gre viskozitesinde daha az bir deiim gsterir. (ekil 4.)

II. ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

139

Bir svnn viskozite indeksi svnn kullanld hidrolik sistemin alma scakl aral gznnde bulundurularak yeterince yksek seilmelidir. Sv en yksek alma scaklklarnda dahi yalama zelliini yerine getirirken, en dk alma scaklklarnda da rahata akabilmeli ve soukta zellikle ilk almalarda zorluk karmamaldr. Birok sv 100 civarnda viskozite indeksine sahiptir, fakat ok byk alma scakl deiimlerinin yaand havaclk gibi alanlarda 150 ve daha zerinde viskozite indekslerine ihtiya duyulur. Hidrolik yalarda viskozite indeksi arttrclar katk olarak kullanlabilir. Bunlar dikkatlice seilmelidir, nk yan fiziksel kararlln etkileyebilirler. 5.2. Akma Noktas Akma noktas bir mineral yan akt en dk scaklktr. ou mineral yada bir miktar znm wax bulunur. Ya soutulurken wax kat kristal bir yap oluturarak kalan svnn akmasn nler. Bir hidrolik svnn almas beklenen scaklktan en az 10 0C daha dk bir akma noktas olmaldr. Mineral yalara akma noktas drc katklar ilave edilebilir. 5.3. Viskosite ve Basn Basnta bir art viskozitede bir arta yol aar. Tipik bir mineral yan viskozitesi basnc atmosferik basntan 350 bara karldnda iki kat artar. Birok endstriyel sistemin alt bal olarak daha dk basnlarda viskozite zerinde basncn etkisi belirgin deildir. Bununla birlikte, zel hidrolik ekipmanlar; rnek: ekstrzyon ekipmanlar gibi, o kadar yksek basnlar retirler ki bu makinalarda mineral yalar kullanlamaz. Bunun yerine zel sentetik yalar kullanlabilir.

ekil 4. Scakln viskozite zerindeki etkisi 5.4. Anmay nleyici zellikler Yk tama kapasitelerini arttrmak zere birok mineral yan formlasyonlarnda anma nleyici katklar bulunmaktadr.

II. ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

140

inko tipi katklar yksek scaklklarda metal yzeylerin birbirine srtnmesini koruyucu bir film tabakas oluturarak engellerler. (ekil 5.) EP (Ar basn) katklar yksek scaklklarda metal yzeylerle kimyasal reaksiyona girerek kolayca paralanan ve yalayc grevi gren bir film olutururlar. Anma nleyici ve EP katklar zellikle kanatl pompalarda kanat ularnn yksek hzlarda ve ar yklerde pompa gvdesine ters ynde hareket ettikleri durumda anmann azaltlmasnda byk nem tarlar. Bu katklar ayn zamanda dili ve pistonlu pompalarn alma mrlerini uzatmak ve anmay azaltmak iin de faydaldrlar. Bir hidrolik yan anmay nleyici zellikleri Vickers V104C Kanatl Pompa Testi (IP 218) ile belirlenir. [3] Bu testte svnn performans pompann belirli koullarda altrlmas ve daha sonra segman ve kanatlarnda meydana gelen arlk kaybnn llmesi ile deerlendirilir. Standart testte pompa 140 barda ve 70 0C scaklkta 250 saat altrlr. yi bir hidrolik yada toplam arlk kayb 20 mg.dan fazla olmaz. Dk Yk Testinde pompa 70 0C scaklkta 35 barda 250 saat boyunca altrlr. Bu test dk yklerde ne oranda anma nleyici performansna ihtiya duyulduunu hesaba katar. Scak Deney Tesisat (Hot Rig) Testinde pompa 1000 saat 140 barda ve 105 0C de altrlr. Bu ok zorlu bir testtir ve pompay alma esnasnda grlen artlarn dahi tesinde test eder. Anma nleyici Katklar Nasl alrlar?

ekil 5. Basn altnda katn metal yzey ile reaksiyonu sonucunda yzeyde oluan demir slfit Hidrolik yalarn dier pompalarda dier artlar altnda performanslarn test etmek zere bir dizi test daha gelitirilmitir; Vickers 35VQ25 Pompa Testi; Bu zorlu test aday yan seyyar uygulamalarda uygulamann pompann belirtilen kapasitesinin % 80ini at durumlarda yeterli koruma yapp yapmadn kontrol etmeye yarar. [3] Commercial Incorporated PM500 Axial Piston Pump Test; Sar metaller bulunan pompalarda hidrolik yan performansn gzlemler. Pompada Mller pirincinde ar ykl eliin almas esnasnda anma korumasn deerlendirir. Amsler Deney Tesisat Testi; yeni hidrolik svlarn gelitirilmesinde kullanlr ve hidrolik pompalarda bulunan birok sayda metalin kontakt kombinasyonlarna gore anmay deerlendirir. FZG Four Square Dili Ya Testi de ayrca hidrolik svlarn anmay nleyici zelliklerini deerlendirmek zere kullanlr.

II. ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

141

5.5. Korozyon nleyici zellikler Temiz dz mineral yalar korozyona kar koruma zelliine sahiptir. Buna karn, ilerine su kartnda ya da yan bozulan partiklleri ile karlatklarnda korozyona yolaarlar. Bu nedenle yksek performansl hidrolik yalar korozyon inhibitrleri iererek korozyona engel olurlar. Bir hidrolik yan demir ieren metallerde korozyona yolaabilirlii IP 135 / ASTM D 665 standart testi ile deerlendirilir. Bu testte bir elik numune 300 ml.lik bir test ya ve 30 ml.lik saf su ya da deniz suyuna batrlr ve 60 0C de 24 saat bekletilir. Bu sre sonunda numunenin zerinde pas izleri aranr ya da oluan pasn derecesi llr. Demir iermeyen metallere kar bir yan korozif zelliini len test Bakr Korozyon Testidir (IP 154 / ASTM D 130). Bu testte parlatlm bir bakr erit test yana batrlr ve belli bir scaklkta tutulur. Belirli sre sonunda erit kartlr ve standart korozyona uratlm eritlerle karlatrlr. Korozyona Yatknln Deerlendirilmesi

ekil 6. elik Numuneler zerinde Deiik Paslanma Dereceleri 5.6. Szdrmazlk ve Conta Uyumluluu Conta Uyumluluunun Deerlendirilmesi

Lastik halka contalarn i aplarnn lmnde kullanlan lm cihaz

Deiik svlara batrldktan sonra, orijinalde ayn olan O-ringler deiik aplara sahip olmulardr.

ekil 7. Contalarda Hidrolik Yalarla Uyumluluun Kontrol

II. ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

142

Bir hidrolik sv pompalarda, valflerde ve motorlarda iyi bir szdrmazlk salayacak kadar viskoz olmaldr. Bu ekilde sznty minimize edecektir ve bu paralarn verimli ekilde almalarn salayacaktr. Ayn zamanda hidrolik sv sistemde kullanlan malzemelerle zellikle de contalarla da uyumlu olmaldr. Contalarla uyumluluk yan ierisine bir nitril lastik halkann batrlmas ve 100 0C de 24 saat bekletilmesiyle belirlenebilir. Contann i ap testten nce ve sonra llr ve Conta Uyumluluk ndeksi olarak belirtilir. (ekil 7.) 5.7. alma Esnasnda Hidrolik Svlar Hidrolik svlar alma esnasnda istenilenleri karlamak iin aadaki zelliklere sahip olmaldrlar: 1. Termal olarak kararl olmaldrlar aksi taktirde yksek scaklklarda zelliklerini kaybederler; 2. Oksidasyona kar dayankl olmaldrlar; bir hidrolik yan alma mr yan oksidasyona kar dayanm gsterip bozulmamasna baldr. 3. yi, sudan ayrlma zelliklerine sahip olmaldr; bylelikle suyla karmas engellenir; 4. yi, filtre edilebilir olmaldr; bu ekilde kk paracklar kolaylkla temizlenebilir. 5.8. Termal Kararllk Birok hidrolik sistem yksek scaklklarda almaya gre dizayn edilmilerdir. Bu ekilde yksek scaklklarda alan sistemlerdeki svlar scaklk ile bozulmaya kar direnli olmaldrlar. Bir ya termal olarak bozulduunda uygun ekilde yalama zellii ortadan kaybolur ve yan bozulmas ile ortaya kan paracklar amur oluumunu hzlandrr ve metal olan ve olmayan tm paralarn paslanmasna yolaar. Bir yan termal kararll 135 0C de iinde elik ve bakr ubuklar tutarak anlalr. 7 gn sonunda metal ubuklardaki arlk deiiklikleri not edilir ve ya numunesindeki amur kaydedilir. 5.9. Oksidasyona Dayankllk Mineral yalarn okside olmas amur oluumuna yolaar; bu da valfler ve filtrelerde tkanmaya sebep olur, korozyona ve lak oluumuna yolaar. Birok hidrolik sistemde bulunan yksek scaklklar ve basn oksidasyona sebep olur. Hidrolik yalarda kirleticilerin; rnek: su ve metal paralarn bulunmas oksidasyonu krkler, nk bunlar mineral yalarn zelliklerinin bozulmalarna yolaan reaksiyonlar tetiklerler. Hidrolik yalar oksidasyona kar direnli olmaldrlar, bu nedenle normalde oksidasyonu engellemek ve alma mrn uzatmak iin ilerinde oksidasyon nleyici katklar bulunur. Oksidasyona dayankllk Trbin Ya Kararllk Testi (TOST) ile llr. Bu testte normal hidrolik sistemlerden daha ar koullar bulunur. Bununla birlikte testte bir hidrolik ya en fazla bozan faktrler gznnde bulundurulur. Testte 300 ml.lik ya numunesi ve 60 ml.lik su bir tpe bakr ve elik sarmlarla (katalizr grevi grrler) birlikte konur. Tp 95 0C ye stlr ve oksijen kontroll bir hzda svnn ierisine kabarck halinde verilir. zeltinin asiditesi srekli olarak gzetlenir. Yan 2 mg. KOH/gr ntralizasyon numarasna ulamas iin geen zaman TOST mr olarak belirlenir. Buna ek olarak numune 1000 saat sonrasnda kelti oluumu asndan veya yada, suda, bakr ve elikte grnmdeki deiiklikler asndan kontrol edilir.

II. ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

143

5.10. Sudan Ayrlma Hidrolik yalar genellikle su ile kirlenirler, bunun nedeni suyun, sistem rezervuarnda ya boalr ve dolarken youmasdr. Suyun bu varl istenmez nk pompalar, valfler ve yataklarda korozyona neden olur. Ayn zamanda yan yalama zelliklerini belirgin ekilde etkiler. Bir ok hidrolik sistemin alt bal olarak dk scaklklarda (< 60C) su yadan buharlamaz. Bu nedenle hidrolik ya suyu hzl ekilde uzaklatrma yeteneine yani iyi sudan ayrlma zelliklerine sahip olmaldr. Kirlenmemi ya daha sonra yeniden sirkle ettirilebilir. Saf mineral yalar suyu hzl ekilde uzaklatrrlar fakat bu mkemmel suyu uzaklatrma zellii pas, kir ve yan bozulma rnleri ile ters olarak etkilenir. Belli katklar rnein dispersanlar ve deterjanlar sudan ayrlmay zorlatrabilir. Bir yan sudan ayrlma karakteristiklerinin deerlendirildii standart test ASTM D 1401dir. Bu testte 40 ml.lik bir ya numunesi 40 ml. saf su ile 5 dk 50Cdeki bir silindir ierisinde kartrlr. Bu emlsiyonun ayrmas iin geen zaman kaydedilir. Eer tam ayrma 1 saat sonunda gereklemezse ya, su ve kalan emlsiyon hacimleri kaydedilir. 5.11. Filtre Edilebilirlik Hidrolik sistemlerde kan problemlerin nemli bir sebebi hidrolik svnn kirlenmesidir. Bu nedenle bir ok hidrolik sistemde kat kirleticileri uzaklatrmak iin filtreler kullanlr. Bir hidrolik sv, filtreleri tkamadan onlar ierisinden serbeste gemelidir. Bu srada bnyesinde bulunan kat partikllerin de tutulmasna olanak vermelidir. Shell filtrelenebilme iin bir test gelitirmitir. Bu testte 300 ml.lik bir hidrolik ya numunesi 1,2m.lik bir membranl filtreden bir vakumlu ienin ierisine geme zaman llr. deiik numune ile lm yaplr: Dz hidrolik ya, hidrolik ya ve % 0,1 su karm ve hidrolik ya ile 30 ppm.( parts per million) kalsiyum ieren % 0,1 su karm. Test ncesinde herbir numune kartrlr, 70 C ye stlr ve 4 gn boyunca herhangi bir reaksiyonun olumas iin bekletilir. Daha sonra numuneler 2 gn boyunca soutularak herhangi bir artk oluumuna filtreleme yaplmadan once izin verilir.

6. HDROLK SSTEMLERN SEM 6.1. Seimi Etkileyen Faktrler 1. Ekipman, 2. evre, 3. Salk ve Gvenlik. 6.1.1. Ana Kavramlar Bir hidrolik svnn seimini etkileyen ana faktrler: 1. Kullanlacak ekipmann karakteri , 2. Ekipmann kullanlaca evre, 3. Salk ve gvenlik kavramlardr. 6.1.1.1. Ekipman ve Viskosite Seimi Hidrolik ekipman reticileri normalde kendi ekipmanlarnda kullanmak iin belirli bir viskozitede ya tavsiye ederler.reticilerin tavsiyeleri genellikle ok dar toleranslarda retilmi sistem pompalar ve valflerinin gereksinmeleri ile kstlanmtr.Dier sistem paralar ya seiminde ok daha az etkiye sahiptir.ok ince bir ya szntya ve yetersiz yalamaya yol aabilir;kaln olan ise ok yksek sv srtnmesi yaratr ve pompaya zarar verir.

II. ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

144

Normal scaklklarda alan birok endstriyel sistemde pompalar ISO VG 5-100 aralnda viskoziteye sahip yaa ihtiya duyar. [1] Pistonlu pompalar kanatl pompalara oranla daha viskoz yaa, yksek alma scaklklarnda alan dili pompalar daha da kaln yaa ihtiya duyarlar. En ok kullanlan viskozite dereceleri ISO VG 32 ve 46 dr. ekil 8de ISO Viskozite Dereceleri verilmektedir.

ekil 8. ISO viskozite dereceleri 6.1.1.2. Ekipman ve Dier Faktrler Daha nce bahsedildii zere, doru viskozitedeki dz mineral yalar bir hidrolik svdan beklenen tm grevleri yeterince gerekletiremezler. Uygun ya seerken, kullanc performans arttrc katklar ieren yan maliyetini ve avantajlarn gznne almaldr. Modern hidrolik sistemlerde kullanlan ou ya, oksidasyon ve korozyon inhibitrleri ve anma nleyici katklar ierirler. Mineral hidrolik yalara ilave edilebilecek dier katklar viskozite indeksi arttrclar, akma noktas depresantlar, deterjanlar, dispersanlar ve srtnme dzenleyicilerdir. Anma nleyici katklar ieren bir yan seimi sistem pompasnn konstrksiyonu tarafndan etkilenebilir. Gm kaplamal ve belirli dier demir iermeyen metal paralara sahip pompalarda inko ieren anma nleyici katklarn kullanlmas uygun deildir. 6.1.1.3. evresel Faktrler Geni bir scaklk aralnda almas beklenen hidrolik ekipmanlar yksek viskozite indeksli bir svya ihtiya duyarlar. Eer ekipman ok souk bir evrede alacaksa, rnein bir buzhanede alan forklift uygulamasnda, hidrolik sv ayn zamanda dk bir akma noktasna sahip olmaldr. Hidrolik ekipman evresel olarak hassas bir alanda alyorsa rnein gl ve nehir kenar ya da ormanda, svnn sznt yapmamas iin byk dikkat gsterilir. Mmknse doada paralanabilen hidrolik yalar kullanlmaldr.

II. ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

145

7. VSKOZTE SEM TABLOSUNUN KULLANIMI Bir sonraki sayfada verilen tablo viskozite ve alma scaklnn dikkate alnarak doru derecedeki hidrolik yan seiminin yaplabilmesi iin bir klavuzdur. Tablo (Tablo 1) istenen viskozite limitleri ile birlikte uygulama iin optimum viskozite araln tarif eder. Tabloyu kullanrken sistemin alma scaklk aral ilkin belirlenmitir. Bu maksimum ve minimum viskozitelerin belirlenmesini salar. Daha sonra en uygun ISO VG ya optimum viskoziteye en yakn ve istenen alma scaklk aral viskozite limitleri dahilinde olacak ekilde seilir.

ISO VG 32 ya pek ok alma sakl aralklarnda optimum vizkozite limitleri ierisinde kalr ve en uygun ya olarak gzkr. Tablo 1. ISO viskozite snf ya seimi tablosu

8. ISO SINIFLANDIRMA SSTEM Uluslararas Standartlar Organizasyonu ( ISO ) mineral hidrolik yalarn snflandrlmas iin geni kategoriler belirlemitir. Bunlar biraz sonra greceimiz tabloda (Tablo 2.)gsterilmektedir. ISO kategorilerinin sadece tanmlamalar olduuna ve belirli bir rnn kalitesi hakknda hibir gsterge salamadna dikkat etmek nemlidir.

8. EMNYET KAVRAMLARI Mineral yalar elik tesisleri ve kmr madenleri gibi yangn tehlikesi olan yerlerde kullanlmaya uygun deildir. Bu durumlarda atee dayankl hidrolik yalar kullanlr. Bu yalar yangnn balamasna diren gsterirler ve yaylmalarn bask altna alrlar fakat yangn sndrmeleri art deildir.[3] Yangna direnli hidrolik yalar ya su ierirler ya da yanmaz sentetik yalardan yaplmlardr. Yksek scaklklarda ok su ieren yangna dayankl yalar uygun deildir. Genellikle mineral yalara oranla daha zayf yalayclardr. Atee dayankl bir yan hidrolik ekipmanda kullanmn dnrken ekipman reticisinin tavsiyelerini izlemek byk nem tar.

II. ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

146

Tablo 2. Hidrolik yalarn ISO viskozite snflar MNERAL YALARIN ISO Snflar Kategori HH HL Aklama zellikler SINIFLANDIRILMASI

HM

Dz mineral yalar Dk maliyetli rnlerdir. Kritik olmayan - katk iermezler sistemlerde kullanmlar uygundur. R&O tipi mineral yalar HH yalara gre kullanm mrleri daha - anti oksidant ve pas nleyiciler uzundur. Anmaya kar performansn ierirler istenmedii sistemler iin uygundur. HL tipi yalar gibidir Daha uzun kullanm mr ve anmaya kar - ayn zamanda anma nleyici korumann gerekli olduu yerlerde kullanlrlar. katklar ierirler ounlukla hareketli ve endstriyel sistemlerde kullanlrlar. Yksek viskozite indeksli yalar ok ar scaklklarla karlalan veya scaklkla birlikte viskozitede sadece kk deiikliklere izin verilen yerlerde kullanlrlar.

HV

KAYNAKLAR [1] BANNISTER, K.E., Lubrication for Industry, Industrial Press Inc., 1996 [2] Canada National Research Council , A Strategy for Tribology in Canada Enhancing Reliability and efficiency Through the Reduction of Wear & Friction, NRC Ottawa, 1986 [3] Shell Product Sector Support Manual , 1994

ZGEM Ahmet K. GVEN 1953de Konyada dodu. 1973 ylnda girdii stanbul niversitesi Kimya Mhendislii Fakltesinden 1978 ylnda Kimya Yksek Mhendisi nvan ile mezun oldu. Daha sonra srasyla Petkim, Brisa ve Procter and Gambleda teknik adam olarak grev ald. 1992de Shell ailesine katld. 1997 ylndan buyana Shell Teknik ube Mdrl grevini yrtmektedir. Shell Teknik ubesindeki almalar arasnda sanayi firmalarnn yalar, gresler ve akaryaktlar konusunda bilgilendirilmelerini salamak zere ekibi ile birlikte katalog ve teknik yaynlar hazrlanmas bulunmaktadr.