You are on page 1of 54

PLASTK EKL VERME

3.1. PLASTK EKL DEMNN ESASLARI ekil deiimi, bir malzemenin kuvvet etkisi altnda balangtaki biimini deitirmesi demektir. ekil deiimi elastik veya plastik ekilde olabilir. Elastik ekil deiimi, kalc olmayan ekil deiimi; plastik ekil deiimi, kalc ekil deiimi demektir. Bir malzemeye kuvvet etki ettii zaman; bu kuvvetin etkisi ile malzeme yapsna bal olarak ya kalc bir ekil deiiminden sonra krdr veya nemli bir kalc ekil deiimi olmadan krlr. Birinci davran gsteren malzeme snek, ikinci davran gsteren malzeme gevrek olarak adlandrlr. Malzemelere etki eden kuvvetler, ekil 84' de grld gibi malzeme zerinde basma, ekme ve kayma biiminde ekil deiimine sebep olurlar. Balangtaki boyutu , kesiti A0 olan bir ubuk (plastik ekil deitirebilen), bir P kuvveti ile ekmeye maruz kalrsa; boyu l ve kesiti A olur. Bunun sonucu olarak elastik alanda malzeme aada tarif edilecek a ekme gerilmesi altnda e yzde ekil deiimine urar. I I0 I0

P , A

ekil 84. ekil deiiminde temel haller. Bu bantlar elastik ekil deiimi alannda geerlidir. Malzeme kopacak ekilde kuvvetin artrlmasna devam edilirse, plastik ekil deiimi balar ve nihayet para kopar. Bu kademeler yumuak bir elik iin ekil 85' de grlmektedir. Burada A ile gsterilen noktadan sonra malzemede plastik ekil deiimi balamaktadr.

ekil 85. Yumuak eliin ekme diyagram

85

Yukarda verilen bilgilerin altnda, malzemelere plastik ekil deiimi olacak biimde kuvvet uygulayarak ekil vermeye, "plastik ekil verme" ad verilmektedir. Malzemelerin bu zelliklerinden faydalanlarak, onlar arzu edilen faydal ekil haline getirme mmkn olmaktadr. 3.1.1. Plastik ekil Deitirme Mekanizmas Metaller esas olarak, atomlarn belirli dzenlerde bir araya gelmesiyle oluan kristal kafeslerinden meydana gelir. Atomlarn kafes ierisindeki dizili biimlerine gre hacim merkezli, yzey merkezli, sk dzen heksagonal gibi kafes tipleri mevcuttur (ekil 86).

ekil 86. Temel kafes trleri Kristal kafesleri biraraya gelerek taneleri, taneler de biraraya gelerek malzemeyi meydana getirirler. ekil deiimi, bu kristal kafeslerinin birbirine gre hareket etmesi ile olumaktadr. Kafeslerin hareketleri kayma, ikiz teekkl ve ikisinin birlikte olmasyla meydana gelebilir. ekil 87de bu hareketler ematik , olarak verilmitir. Kuvvet etkisi olmayan kbik kafeste dzlemler arasndaki a dik adr. Kaymada; kuvvet etkisi ile kristal kafesler birbiri zerinde kayar ve kafes dzlemleri arasndaki a 90 dir. ikiz teekklnde ise; kafes dzlemleri birbiri zerinde kaymaz, fakat aralarndaki a deiir. Makro seviyede bu hareketler ekil 88' de grld gibidir.

ekil 87. ekil deiiminde kafes hareketleri

Kayma dzlemleri arasnda birok, kayma olmayan dzlem de bulunur. Kaymalar ilerledike; kafeslerin ekil deitirme kabiliyeti azalr, sonunda dzlemler arasnda ayrlma meydana gelir ve para kopar, ikiz teekkl, birbirine dikey olan dzlemler arasnda meydana gelemez. Yzey merkezli kbik, hekzagonal ve rombik kristal kafeslerde meydana gelir.

86

ekil 88. ekil deiiminde makro hareketler. Kaymay aklayan ekil incelenirse; iki dzlem birbirine gre kayma dzleminde atomlar aras mesafe kadar ilerleyebilmesi iin, o dzlemde var olan btn atomlarn balarnn kopmas gerekmektedir Bu ii salamak iin gerekli kuvvet hesaplandnda, bunun deneyle bulunandan ok daha byk (100 ila 1000 defa) olduu grlmektedir. Bu fark, dislokasyon ad verilen kafes hatalarna balanmtr. lk zamanlarda teorik olan bu dnce, bugn artk elektron mikroskobuyla grlm ve kanunlar ortaya konmutur. Dislokasyona haiz bir kafes sisteminde btn dzlemde kaymay salamak in, gerekli kuvvetin sadece birka atomun ban koparabilecek mertebede olmas kafi gelmektedir. Para zerinde grlebilir bir deformasyonun olabilmesi iin ok byk sayda dislokasyonun olmas gerekir. Son aratrmalar gstermitir ki normalize edilmi bir malzemede dislokasyon younluu 106 - 108 cm / cm3 mertebesindedir. Kaymalar, kafeslerin atom younluunun en yksek olan dzlemlerinde meydana gelir. Bunun sebebi; bu dzlemlerde atomlararas mesafe ksald iin, dislokasyon adm da ksalmakta ve daha az bir kuvvet dislokasyonu hareket ettirebilmektedir. 3.1.2. Plastik ekil Deiimine Etki Eden Faktrler Malzemelerin plastik ekil deiimi karsndaki davranlar; malzemenin kimyasal bileim ve i yaps, ekil verme scakl, ekil verme hzna baldr. Malzemenin kimyasal bileim ve i yapsna gre; malzeme ya kolayca ekil deitirir ve istenen biimi alr veya zor ekil deitirir, istenen biimi almadan krlr. ekil deiimi srasnda malzemenin scaklna bal olarak plastik ekil deiimi, souk ekil deitirme ve scak ekil deitirme olarak ikiye ayrlr. 3.1. 2.1. Plastik ekil Deitirmeye Scakln Etkisi: Scak ekil deitirmede; ekil deiiminin ortaya kard i yap ve mekanik zelliklerdeki deimeler ekil deiimi srasnda ortadan kalkar ve malzeme ekil deiiminden nceki zelliklerine sahip olur. Souk ekil deitirmede ise; ekil deiimi sonundaki zellikler, balangtaki zelliklerden farkldr ve herhangi bir ilem yapmadan malzeme eski zelliklerini kazanamaz.

87

3.1.2.2. Souk ekil Deitirme Souk ekil deitirmede, kuvvetin etkisi altnda malzemenin kristal kafeslerinde kayma, ikiz teekkl veya her ikisi birden meydana gelir. Bunun sonunda taneler uzar. ekil deiiminin ilerlemesiyle; malzemenin ekil deiimine kar mukavemeti artar. Eer ekil deiimine devam edilirse, malzemede atlama ve yrtlmalar meydana gelebilir. Souk ekil deiimi sonunda malzemenin mukavemeti ve sertlii artar, sneklii azalr. Souk ekil deitirme sonunda sertliin artmas, "ekil deitirme sertlemesi" (Pekleme) olarak adlandrlr.Sertleme miktar malzemenin cinsine de baldr. Alam eleman ilavesi malzemenin akma snrn ykselttiinden, alaml malzeme alamsz malzemeye gre daha fazla sertleir. Souk ekil deiimi sonunda metallerin sertleme ve mukavemetlerinin artmasn izah eden eitli teoriler mevcuttur. Bunlardan en eskilerinde kafesin bozulmas, i gerilmelerin teekkl ve kayma dzlemleri civarnda paralanan kafeslerin meydana getirdii amorf metalin ekil deitirmenin devamn gletirmesi bu sertlemenin sebepleri olarak belirtilmektedir. Bugnk teoride ise, sertlemeye birbiri ite karlaan ve birbirinin hareketini engelleyen dislokasyonlarn sebep olduu ifade edilmektedir. Plastik ekil deiimi sonunda malzemenin ekme ve yorulma mukavemeti, sertlii, elektriksel direnci ve kimyasal znmesi artar; fakat uzama, alan klmesi ve srnme kabiliyetleri azalr. Souk ekil deiimi sonunda malzeme yksek bir i enerjiye sahip olur ve atomlar daha dengeli mevkilere yaylmak isterler. Bu yaylma oda scaklnda ok yava meydana gelir. Scaklk ykseltilirce, atomlarn yaynmas (difzyonu) hzlanr ve bunun sonucu olarak malzeme tekrar eski snekliini kazanr. Bylece, souk ekil deiimine uram malzeme sl ilem yoluyla yumuatlabilir. Isl ilem yaplnca, sertlemi malzemenin tekrar eski zelliklerini kazanmasn salar. Dk scaklklarda malzemenin i yaps deimemesine ramen; elektriksel iletkenlik ve mukavemet biraz artar, i gerilmeler azalr. Bu durum "malzemenin eski halini almas" olarak adlandrlr. Kazanlan mukavemeti kaybetmeden, i gerilmelerin azaltlmas, istenen bir durum olmaktadr.Yeniden kristallemenin balangcnda, plastik ekil deiimi sonunda uzam taneler arasnda yeni taneler teekkl etmeye balar. Bu tanelerin teekkl etmeye balad scaklk "yeniden kristalleme scakl" olarak adlandrlr ve metalden metale gre deiir. Tekrar kristallemi taneler, ekil bakmndan dzgn, kayma izgileri ihtiva etmez ve genellikle kktrler. Tekrar billurlama; mekaniksel zelliklerdeki ani deiiklik, uzam tanelerin kaybolmas, kayma izgilerinin grlmemesi ve tane bymesi ile tannr. Tekrar kristalleen taneler ayn kafes yaplarn korurlar ve bu sebepten tekrar kristalleme, faz deiikliini iine alan sl ilemlerden farkldr. Metalin tekrar kristalleme scaklndan ani soutulmasyla, sertleme eilimi yoktur. rnein; souk plastik ekil deitirmi demir ve yumuak elikler yaklak 500-700 C arasnda tekrar kristalleir. Bu scaklk deerleri kritik blgenin altndadr. Pirin iin souk plastik ekil deitirme oda scaklnda olur, molibden ve tungsten malzemelerde 800 C de yaplan ekil deiimi hala souk plastik ekil deiimidir. Tarif olarak souk plastik ekil deiimi, tekrar kristalleme scaklnn altnda yaplan ekil deiimidir. Tekrar kristalleme scaklna etki eden faktrler aadaki ekilde sralanabilir: a) Tekrar kristallemenin olabilmesi iin, belirli bir souk ekil deitirmeye ve scakla ihtiya vardr.

88

b) Plastik souk ekil deitirme ne kadar az ise, tekrar kristalleme scakl o kadar yksek olur. c) Uzun tavlama sresi, gerekli kristalleme scakln drr. 3.1.2.3. Scak ekil Deitirme Plastik ekil deitirme tekrar kristalleme scaklnn stnde bir scaklkta yaplrsa, ileme "scak plastik ekil deitirme" ad verilir. lem srasnda ekil deitirme hz, derecesi ve scakl uygun seilmise; malzemenin ekil deiimi sonunda sertlii deimez, ufak taneli ve yksek mukavemetli bir yap elde edilir. Yukarda saylan artlarn uygun seilmesiyle; ekil deiimi sonunda meydana gelen yap deiiklii, tekrar kristalleme ile dzeltilmi, olur. Scak ekil deitirmede, ekil deiimi iin harcanan enerji souk ekil deitirmeden daha azdr. Ayrca scak plastik ekil deiimi atlama olmadan ekil deeblme kabiliyetini ykseltir ve yksek scaklktaki hzl difzyon ile de dkm ingot yapdaki kimyasal homojensizliklerin ortadan kalkmasn salar. Hava kabarcklar ve gzenekler, bu boluklarn birbirine kaynamas ile ortadan kaldrlr ve dkmn uzun, kaln taneleri krlarak ayn byklkte tekrar kristal-lemi taneler meydana gelir. Scak ekil deitirme sonunda ortaya kan deimeler, dkm yapya nazaran sneklik ve tokluu artracak yndedir. Yukarda saylan avantajlarn yannda scak plastik ekil deiiminin de baz dezavantajlar vardr. Yksek scakla kadar stldndan, metal ile frn atmosferi arasndaki reaksiyonlar istenmeyen sonular verir. Genellikle scak ekillendirme havada yaplr ve meydana gelen oksidasyondan dolay, nemli oranda metal kayb olur. Molibden gibi baz reaktif metaller oksijenle gevrekleir, bu sebepten soy atmosfer altnda ekil verilmelidir. eliklerin scak ekillen-dirilmelerinde yzeyde karbon kayb olur. Btn bunlarn yannda, gerekli sy salamak iin ilave masraf yaplr. Scak plastik ekil verme iin en dk scaklk; tekrar kristalleme zamannda ekil deitirme sertlemesini nleyerek hzdaki ekillendirmedeki en dk scaklktr. En yksek scaklk ise, ergime noktas veya ar oksitlenmenin olduu scaklktr. Genellikle en yksek scaklk olarak, ergime noktasnn 100 C altndaki deer alnr. Pahal bir usl olan scak plastik ekil deitirmenin avantajlar aadaki ekilde zetlenebilir: a) ekil deitirme scakl ykseldike, metale istenen ekli vermek iin gerekli enerji miktar sratle azalr. b) Metalsel malzemelerin atlamadan ve kopmadan ekil deitirme kabiliyetleri, scaklkla orantl bir ekilde artar. c) Metalin iindeki heterojenlikler, yksek scaklkta yaplan dvme ile kolaylkla giderilebilir. Yukardaki son madde, dkme ve dvme paralar arasndaki en nemli fark izah etmektedir. Genel olarak dkme ve dvme paralarn ekme mukavemetleri arasnda ok bariz bir fark yoktur. Yalnz dkm yaps, tane snrlan ve tane ileri arasndaki heterojenlikler dolaysyla dk bir entik darbe mukavemetine sahiptir. Scak dvme esnasnda, ekil deitirme ve

89

tekrar kristalleme ile meydana gelen tanelerden mteekkil yapnn entik darbe mukavemeti ok daha fazladr. 3.1.3. Plastik ekil Deitirmeye ekillendirme Hznn Etkisi Malzemenin ekillendirmeye kar davran ekillendirme hzna gre deiir. Snek halden gevrek hale geme, hzl ekillendirmelerde, daha fazla grlr. Bu davran malzemenin iinde bulunduu scakla da baldr. rnein; demir ve elik oda scaklnn altnda ekilenirse atlar. Fakat ayn scaklkta yava bir ekil deiiminde atlama grlmez. ekil deitirme hz arttka, malzemenin ekil deitirme kabiliyeti azalr. 3.2. PLASTK EKL VERME USULLER nceki blmlerde plstik ekil vermenin esaslarn ele aldktan sonra, uygulama biimlerine gre plstik ekil verme usulleri aadaki gibi snflandrlabilir: a) Dvme b) Haddeleme c) Ekstrzyon d) ubuk ve tel ekme, boru imli e) Plstik sa ileme usulleri Aada bu usuller teker teker incelenecektir. 3.2.1. Dvme Dvme, metalleri faydal bir ekle sokmak iin eki veya pres ile ekil verme ilemidir, ilemin yaplmas srasnda faydalanlan gerelere gre dvmeyi serbest dvme ve basma, kalpla dvme ve basma olarak ikiye ayrmak mmkndr. Dvme plstik ekil verme usullerinin en eskisidir. 3.2.2. Serbest Dvme ve Basma parasna rs, eki, pres veya ahmerdan ile uygulanan kuvvetle dvme, yma tesiri altnda ekil vermeye "serbest dvme ve basma" ad verilir. Serbest dvme ve basma pahal bir usuldr. Bununla beraber bu ilem esnasnda malzemelerin zellikleri iyiletiinden, baz hallerde dier ekil verme usullerine tercih edilir. Bu usulle iml edilecek olan paralarn mmkn olduu kadar basit ve saylar az olmaldr. Kark ekilli paralarn bu nedenle imali g ve baz hallerde de imkanszdr. Sert malzemelerin dvme ve basma ile ekillendirilmeleri, tala kaldrarak ilemeyi zorlatrr. Bu sebepten bu usulde mmkn olduu kadar yumuak malzemeler tercih edilmelidir. Serbest dvme ve basma ile iml edilmi paralarda yzey dzgnl iyi deildir. Paralarn birbiri zerinde alan ksmlarnn tala kaldrarak ilenmesi gerekir Bu bakmdan serbest dvme ve basma ile ilenecek paralarda, ileme pay braklr. Bu ileme paylar genellikle aadaki mertebelerdedir: Kk paralar Orta byklkteki paralar 3 mm 5-10 mm

90

Byk paralar

25 - 30 mm

Serbest dvme ve basmada, i paralarnn boyutlar tam olarak tesbit edilemez, i parasnn kendini ekmesi {tavlama scaklna gre % 1 -1, 3), dvmede kullanlan aletlerin duyarll da bu hususa geni oranda etki eder. Ayn zamanda i parasnn soumamas iin sratli almak icap ettiinden, scakln ve snmann tesiri ile de shhatli bir lme yaplamadndan, serbest dvmede l farklarnn tesbiti ok gtr ve byk tecrbe ister. Meydana gelebilecek l farklar genel olarak aadaki mertebededir: Kk paralar Orta byklkteki paralara Byk paralar % 5 - 20 %3-5 % 2, 5

Serbest dvme ve basma ile i paras imli byk bir ustalk ve tecrbeyi gerektirir. i cretlerinin byk artlar gsterdii gznnde bulundurulursa, yalnz serbest dvme ve basma ile para imli ok pahal olur. Bu sebepten, serbest dvme ve basma retimde yardmc olarak kullanlr. rnein; kalpla dvlecek paralara n ekil vermede ve millerin yaplarnn dzeltilmesi ve malzemenin tokluunun artrlmas iin byk lde tatbik edilmektedir. Serbest dvme ilemi ile rs, eki ve dier yardmc aletleri kullanarak paralar zerinde; uzatma, geniletme, yma, delme, kesme, yarma, basamak yapma, bkme, kvrma ve demirci kayna ilemleri yaplabilir. a) Uzatma: parasnn uzunluunu artrmak ve ayn zamanda kesitini kltmek maksadyla uygulanan bir ilemdir. Uzatmada, az sapna dikey bir eki veya balyoz kullanlr (ekil 89). eki i parasna, uzatma dorultusuna dikey olarak vurulur. Takm az ne kadar dar olursa birim yzeye isabet eden basn da o kadar byk dolaysyla o kadar tesirli olur.

ekil 89.Uzatma balyozu Byk paralarn uzatlmasnda, ahmerdan veya preslere eneli uzatma balklar taklr (ekil 180). Bu durumda tesir iki tarafl olduundan, uzatma hz byr. Yuvarlak millerin uzatlmasnda zel altlklar kullanlr (ekil 90).

91

ekil 90. Uzatma cidarl borular malafalar zerinde kaln cidarl borular, malafalar zerinde dvlrler. b) Geniletme: i parasnn geniliini artrmak iin uygulanan bir ilemdir. Bunun iin i paras nce uzatlr. Daha sonra eki 90 evrilir ve tekrar dvlr. c) Yma: Kk ve ksa paralara eksenleri ynnde kuvvet uygulayarak, boylarnn ksalmas ve geniliklerinin artmas ilemidir. Baz hallerde parann bir blgesinin ylmas da salanabilir (ekil 91), Uzun paralarda ylmas istenen yer tavlanr ve ekseni dorultusunda kuvvet uygulanr. ok uzun ve ar paralarda yma ilemi; parann bir levha zerine drlmesi ile gerekleir.

ekil 91. Yma ilem trleri d) Delme: Kk apl deliklerin delinmesinde, eki eklinde sapl zmbalar kullanlr. Delik nce bir tarafndan yarsna kadar, sonra dier taraftan tamamen delinir. Byk delikler ise; zmbalar ve ahmerdanlar vastasyla delinir. e) Kesme : nce levhalarn kesilmesinde, ekil 92'de grlen aa sapl keskiler kullanlr ve bu keskilere balyozla vurularak, kesme ilemi gerekletirilir. Scak kesmede 20 souk kesmede 60othk kesme as kullanlr Byk ve kaln paralar ahmerdan altnda kesilir. Kesme altlklarnn kullanlmasyla, kesme daha kolaylkla yaplabilir (ekil 93). f) Yarma : paralar zerinde eitli maksatlarla entiklerin almas gerekebilir. Bu ilem, yarma keskileri vastasyla eki veya ahmerdanlarla gerekletirilebilir.

92

ekil 92. Kesmede kullanlan keskiler.

ekil 93. Kesmede kullanlan keski altlklar g) Basamak Yapma: Basamak yapma, i paras zerinde eitli kalnlkta ksmlar meydana getirme demektir. ekile veya ahmerdan ile yaplabilir. Her vurutan sonra para iki tarafa doru uzar. Basamak tek tarafl veya iki tarafl olarak yaplabilir (ekil 94).

ekil 94. Basamak yapma ilemi h) Bkme: zeri eitli yollarla ekillendirilmi paralarda, bu ekillerin tertiplenmesi iin bkme yaplabilir. Bkmede parann iki ucu tesbit edilir ve tek taraftan veya iki taraftan bkme yaplr. Parann zerinde balamaya elverili keli ksmlar yoksa, dvme ile meydana getirilir. ubuk yzeylerinde atlama olmamas iin, tavlama yaplmas gerekir, i parasnn

93

kesiti bydke ve boyu ksaldka, bkme iin gerekli moment artar. Krank milleri ve matkaplar burma yoluyla ekillendirilir. i) Demirci Kayna: Paralarn basn altnda birletirilmesi ilemidir. ekil 95'de grld gibi paralarn ularna az aldktan sonra tavlanr ve iki taraftan kuvvet uygulanr Paralarn birletirilmesinde tatbik edilen en eski usuldr.

ekil 94. Demirci kayna

3.2.3. Kalplama Dvme ve Basma Dvme yoluyla imalat gereken para says belirli bir snr atktan sonra, serbest dvme ekonomik olmaz. Bu sebepten kalpla dvme uygulanr. Ayn zamanda kalpta dvmede i paralarnn boyutlarnn birbirine eit olmas, yzeylerinin dzgnl sebebiyle ileme paylarnn azalmas hem gereksiz malzeme sarfiyatm nler hem de tala kaldrmak iin gerekli iilik ve sreyi ksaltr.

ekil 95. Kalpla dvme ve basma Serbest dvmede malzeme yalnzca uzayarak veya ylarak ekil deitirmektedir. Fakat kalpla dvme ve basmada ekil 95'de grld gibi malzeme ayrca ykselme hareketi de yapmaktadr. Malzeme blounun zerine malafa bastrlrca, malzeme yukarya doru ykselmeye balar. Bu olaya, "ykselme" ad verilir. Malafa kalb tamamyla kapatrsa,

94

malzeme bir sv gibi hareket ederek kalp boluunu tamamen doldurur. Kalpta zel olarak bir boluk braklm ise, malzeme buradan fkrr. Bir kalbn tamamen dolmas, malzemenin cinsi ve akma tarzndan baka bir de ekil deitirme hzna baldr rnein, ahmerdanla yaplan dvmede ekil deitirme hz yksektir. Malzeme mukavemetin az olduu tarafa, yani yukar doru akar ve kalbn st ksmn daha iyi doldurur. Her iki tablas da hareketli ahmerdanlarda teorik olarak kalbn her iki ksmnn da eit olarak dolmas gerekir. Fakat malzeme alt ksmda kalpla daha fazla temas ettiinden, daha abuk sour ve dolaysyla gene kalbn st ksm daha iyi dolar. Presle ekil deitirmede, ekil deitirme hz kk olduundan malzeme daha fazla alt kalba doru akar. Fakat burada yukarda sz ettiimiz gibi; alt ksm daha abuk sour ve bir arpma tesiri de olmadndan, kalbn girinti ve kntlarn ahmerdanda ekil vermedeki kadar iyi dolduramaz. Genel olarak fazla girintili ve kntl paralar ahmerdanda, yzeyi dz ve simetrik paralar ise preslerde ekillendirilir. Girinti ve kntlarn ok olduu yzey dvme hlinde stte, yava hareketli basma halinde ise altta olmaldr. Kalpla dvmede kullanlan takmlar, altlk veya kalp tarzndadr. Altlklar uzatma veya geniletme ilemlerinde ahmerdan rs zerine konur. Kalplar ise iki veya daha ok paraldrlar. Kalplar ekil 96da grld gibi ak, yar ak veya kapal tipte olabilirler. Ak kalplarda bir ubuun orta ksm, yar ak kalplarda ise u ksm ekillendirilebilir. Kapal kalplarda ise, para halindeki malzemeler ekillendirilir.

ekil 96. Dvmede kalp trleri. Kalplar yuvarlak, drtke veya dikdrtgen kesitli olabilirler. Genellikle ufak kalplar yuvarlak kesitlidirler. Kalpla dvmede dikey kuvvetlerin yannda, parann ekline bal olarak yatay reaksiyon kuvvetleri de mevcuttur. Yatay kuvvetler, klavuzlar vastasyla karlanr. Klavuzlarn bu kuvvetleri kaldramamas halinde ahmerdan ve preslerde, ilve pim ve delikler kullanlr. Paral dvme kalplarnda kalp paralarnn birbirleri ile temas yzeyleri, i parasnn ekline gre doru veya krk dzlemler eklindedir. Bir simetriye haiz paralarn simetri ekseninin bu ara dzlemden gemesi, tavsiye edilen bir husustur. Buna ramen dvme kalb imal edilirken, evvela parann kalptan kolayca karlabilmesi gznnde bulundurulmaldr. Malzemenin kalp ierisindeki akn ve i parasnn kalptan karlmasn kolaylatrmak iin, kalplarn dvme dorultusundaki kenarlarna bir eim verilir. parasnn souma sonucu kendini ekmesi gznnde bulundurularak; kalbn girintili ve kntl ksmlarnda parann kolayca kmasn salamak iin, bu ksmlarda eimin daha fazla olmas gerekir. Buna gre aadaki eim deerleri seilebilir: D yzeyler %8-10

95

yzeyler Yuvarlak yzeyler

% 15-20 % 5-7

Eim bilhassa girintili ve kntl, ince ksmlarda fazla alnmaldr. nk bu ksmlar abuk souduundan, malzemenin ak gleir. Kalplardaki keskin keler de, malzeme akn gletirir. Dolaysyla katmerler meydana gelir ve istenen ekli elde etmek iin gerekli kuvvet sratle artar. Ayn zamanda ke ve kenarlarda srtnme fazla olacandan; bu ksmlar anr, atlar veya ylr. Bu mahzurlar ortadan kaldrmak gayesi ile, kalplarn ke ve kenarlar yuvarlatlr (2-8 mm yar apnda). Derin kalplarda kalp ierisindeki havann darya karlabilmesi iin, hava kanallar yaplmas gerekir. Bu kanallarn kavla dolup tkanmamas iin de, i parasnn boyuna gre 510 mm apnda yaplmalar lazmdr. Kalpta dvlen i paralarnn boyutlar souduklar zaman kleceinden, kalplar ekme paylar gznne alnarak yaplmaldr. ekme paylar verilirken kalbn da bir miktar snarak genleecei de gznne alnmaldr. Pratikte kullanlan ekme paylan aadaki mertebelerdedir: Karbonlu elik (byk para) Karbonlu elik (kk para) Manganl sert elik Monel alam Alminyum % 1,2-1,5 % 0,75-1,2 %1 %-1 % 1,5-1,7

Kalp ierisine konan malzeme miktarnn hacmi kalbn hacmine eitse; dvme veya basma neticesinde, malzeme kalb tam olarak doldurur. Malzeme hacmi bykse, fazla ksm yanlara taar. Bu taan ksmlara "apak" ad verilir (ekil 97). Kalpla dvmede malzemenin kalb iyice doldurabilmesi ve parann boluklu kmamas iin, daima fazla malzeme konur ve meydana gelen apak sonradan ikinci br ilemle, apak temizleme ilemi ile, temizlenir. apak kalnl i parasnn byklk ve ekline gre deiir. paras zerinde, bilhassa kelerde, her iki taraftan ylan apan akmasn kolaylatrmak lazmdr. Bu gibi ksmlarda apan birikebilmesi iin, "apak ukurlar" yaplr. Ykseklii fazla paralarn dvlmesi srasnda malzemenin hzla yanlara akmasn nlemek iin, apak yzeyi zerine ylma kanallar almas gerekir.

ekil 97. Kapal kalpta dvme.

Kalp imalatnda kullanlacak malzemenin aadaki zelliklere sahip olmas gerekir:

96

a) Kalbn ekl deitirmemesi iin yeterli sertlik. b) Kalbn dinamik kuvvetlere dayanabilmesi iin yeterli tokluk. c) imalat srasnda llerini kaybetmemesi iin yeterli anmaya dayankllk. d) Kesme kabiliyetinin yksek olmas. e) Kolayca ilenebilme. f) Isl deimelere dayankllk. Kalp malzemesinin seiminde yukarda saylanlarn yannda i parasnn malzemesi, dvme usl, para says, kalbn ekli ve bykl ve malzeme fiyat gibi faktrlerin de gznne alnmas gerekir. Dkme malzemeler dinamik zorlamalara elverili deildir. Dkme demir ve elik, dinamik ve ani zorlamas olmayan pres kalplar yapmnda kullanlr. ahmerdan kalplar ise, dvme elikten yaplr. Bu elikler sade karbonlu olabilecei gibi; mangan, silisyum, krom, nikel, molibden ve wolfram da ihtiva edebilir. Kalplar dkm, tala kaldrma, dvme ve basma yoluyla imal edilir. Dkme kalplarn yzeyleri dkmden sonra mutlaka tala kaldrarak ilenir. Bu kalplarn ilenmesinde planya, freze, matkap, pantograflar ve el takmlar kutlanlr. Kalplar imalat srasnda kompaslarla ve ablonlarla kontrol edilir, imalat biten kalplar ierisine al veya kurun dklerek gerekli son kontrol yaplr. Dvme veya basma ile kalp imalinde, i parasnn eklinde olan bir stampa souk veya tavlanm kalp blouna bastrlr. Bak, makas ve anahtar gibi paralarn kalbnn yapmnda blok scak; para, rozet ve ss eyas gibi paralarn kalbnn yapmnda blok souktur. Kark ekilli i paralarnn dvlmesinde veya zor akan malzeme kullanlmas halinde, kalbn mrn uzatmak ve basma iin gerekli kuvvet ihtiyacn azaltmak iin paraya bir ilk ekil vermek gerekir. Baz hallerde ise, dvme birka kademede yaplabilir. lk ekil verme genellikle, serbest dvme ile altlk veya zmba kullanlarak yaplr. Kademeli kalplarda her kademe iin bir kalp gereklidir. Ufak apl perin, vida ve civata balan gibi kk i paralar zel preslerde souk olarak dvlrler. ekil verme bir veya birka kademede ve byk bir hzla yaplr. Baz hallerde kademeler arasnda yumuatma tavlamalar gerekebilir. Souk dvme ile imal edilen i paralarnn yzeyleri ok dzgn ve lleri tamdr. Scak dvme ile ekil verilebilen demir d alamlar ve ekillendirme scaklklar aada verilmitir: Bakr inko Pirinler Alminyum Bakr-manezyum alminyum alam 900C 225C 750-850C 400C 400-480C

3.2.4. Yma Makinas le ekil Verme: Yma makinas esas itibariyle, yatay alan bir prestir. Bu tip makinalarda ubuk eklinde paralar ekillendirilir. ekil 98'de grld gibi; bir ucundan tavlanm ubuk, kalp eklinde olan sktrma eneleri arasna srlr, i parasnn tavl ucu, enelerden bir miktar dar

97

kar. eneler kapanr ve tavl uca bir stampa basarak, malzemenin kalp ierisinde ylmas salanr. Bir cvata bann yma ile ekillendirilmesi, ekil 99'da grlmektedir.

ekil 98. Yma makinas ile ekil verme.

ekil 99. Cvata bann ylmas

Yma bir veya birka kademede yaplabilir. Gerekli kademe says, ubuun kesiti le i parasnn en byk kesitli arasndaki orana gre deiir. Ymann bir kademede yaplabilmesi iin, i paras ve ubuun aadaki kaidelere uymas gerekir: a) ubuun enelerin dnda kalan ucu, ubuk apnn katn amamaldr. b) ubuun serbest ucunun boyu ubuk apnn katn at hallerde, i parasnn ap, ubuk apnn 1,5 katndan fazla olmamaldr. parasnn ap ubuk apnn 1,5 katndan ufak ve ylmas gerekli para boyu ubuk apnn 3 katn at hallerde; kalbn yznden dar taan ubuk boyu, ubuk apn amamaldr. Bu hal iin gerekli kuralar, ematik olarak ekil 100' de grlmektedir.

ekil 100. Tek kademeli yma artlar. Genellikle ymann stampa ierisinde yaplmas tercih edilir. nk bu ekilde, stampa daha dayankl olur. Ylacak ubuun serbest ucunun hacmi, ylmas gerekli hacme eit olmaldr. Byle bir durumda apak meydana gelmez. 98

Son olarak dvme ile para imalinin yaplaca durumlar aadaki ekilde sralanabilir: a) Byk bir paradan kark bir eklin yaplmas, dvme ile daha abuk ve kolaydr. b) Mukavemeti yksek paralarn yapm mmkndr. c) Az tala kaldrma istenen hallerde. d) ok sayda parada maliyetin dk olmas istenen durumlarda. 3.2.5. Dvmede Kullanlan ahmerdan ve Presler ahmerdanlar: Bu makinalarda, rs zerinde bulunan i paras zerine eki ad verilen ktleler indirilir. eki i paras zerine ya serbest olarak veya ayrca dey bir kuvvetin (rnein; bir yay, buhar veya hava basnc kuvveti) tesiri ile iner. ekicin hareketi ya dey klavuzlarla veya ekseni etrafnda dnebilen bir sap vastasyla salanr (ekil 101). ekicin yerekimi kuvveti ile dt ahmerdanlara, dm ahmerdanlar ad verilir. Kapal kalpla alan bir dm ahmerdan ekil 102'de grlmektedir. Bu tr ahmerdanlar kk paralarn dvlmesinde kullanlr eki arlklar 200-5000 kg; dme ykseklikleri ise, eki arlklarna bal olarak 1-2 m arasndadr.

ekil 101. ahmerdanlarn alma prensibi Yerekimi kuvvetinden baka, ekice buhar veya hava basncnn {6-9 kg/cm2) da etki ettii ahmerdan tr grlmektedir. Bunlardan eki arlklar 250-25.000 kg arasndadr. Dvme kuvveti tamamen operatrn kontrol altndadr. Presler: Presler basma makinalardr. Dey olarak hareket eden pres ba tarafndan uygulanan basnla, i paras ekil deitirir. ekit verme srasnda, sarsnt ve grlt meydana gelmez. Bu sebepten enerji kayb olmaz. Presler g kaynana gre, mekanik ve hidrolik presler olarak ikiye ayrlrlar. ekil 103de bir mekanik pres grlmektedir. Bu tr preslerde strok; ahmerdan ve hidrolik preslere gre daha ksa olup, maksimum g 300-8000 ton arasndadr.

99

ekil 102. Kapal kalpla alan bir dm ahmerdan Mekanik preslerin ahmerdanlara gre u stnlkleri vardr; a) malat hz preslerde daha yksektir. b) Preslerde vuru iddeti daha az olduundan, kalplar daha kktr. Pres kalplar dkmden de olabilir. c) Pres iilii daha kolaydr ve daha az iilik ister. Yukarda saylan avantajlarn yannda preslerin daha pahal olmas, simetrik paralar iin uygun olmamas gibi dezavantajlar da vardr. Presin vuru kapasitesi arttka, konstrksiyonunda da bu zellik gznnde tutularak, mukavemet ve rijitliini arttrc ynde deiiklikler yapmak gerekir (ekil 104). Hidrolik preslerde pres ba, hidrolik veya hidropnmatik bir sistem tarafndan hareket ettirilir. Kapasiteleri 300-50.000 ton arasndadr. Hidrolik preslerde ilem srasnda hz ve basn kontrol mmkndr. Bylece yksek ekil deitirme hzlarnda hasara urayan malzemelerin, dk hzlarda ekillendirilmesi mmkn olur (ekil 105).

100

ekil 103. Bir mekanik pres

ekil 104. eitli pres konstrksiyonlar. 3.3. Haddeleme Metalik malzemelerin, merdane ad verilen ve eksenleri etrafnda dnen silindirler arasndan geirilerek plastik olarak ekillendirilmesine "haddeleme" denir. ekil 106' da ematik olarak verilen bu sistemde i parasnn kesiti klrken, ayn zamanda da uzama ve genileme meydana gelir. Haddeleme en fazla kullanlan ekillendirme usllerinden birisidir. nk kapasite yksektir ve ller daha iyi kontrol edilebilir. Malzeme merdaneler arasnda ekil deitirirken, merdanelerin skmasndan dolay basma gerilmesine ve malzeme ile merdane arasndaki srtnmeden dolay da yzey, kesme gerilmesine maruz kalr. Srtnme kuvveti, malzemenin merdaneler arasndan ekilmesini salar. ngot ve ktklerin haddelenmesinde olduu gibi; i parasnn haddelemeden nceki ve sonraki kesitleri arasndaki fark bykse, ekil deiimi yksek scaklkta salanr (scak haddeleme). Bu scaklk elik iin, tekrar kristalleme scaklnn zerindedir. ngot ve ktklerin scak haddelenmesinden elde edilen mamuller daha sonra yine scak olarak haddelenerek levha, ubuk, tel veya profil haline getirilir.

101

ekil 105. Hidrolik pres

ekil 106. Haddelemenin prensibi

102

Genellikle son haddeleme oda scaklnda yaplr. Souk haddeleme ad verilen bu haddeleme ile dzgn yzey, hatasz l ve yksek mekanik zellikler elde edilir. Fakat gerekli haddeleme kuvvetleri ve dolaysyla, harcanan g fazladr. Demir-elik sanayisindeki haddelenen mamullerin isimlendirilmesinde kesin bir l verilemez, Blum, ingotun ilk haddelenmi eklidir. Genel olarak blumun genilii derinliine eittir Blumun scak haddelenmi ekli de, ktk olarak bilinir. ngotun haddelenmesi sonunda elde edilen mamuln genilii kalnlnn iki kat otursa, bu mamul Slab adn alr. Blum, slab ve ktkler yar mamuller olup, istenilen ekiller iin tekrar haddelenirler. 3.3.1. Haddeleme Tehizat Bir haddeleme tehizat merdaneler, yataklar, bunlar tayan ksmlar, merdanelere g tatbik eden ve hz kontrol eden ksmlardan meydana gelir. Haddelemede kuvvet ok yksek olduu iin, ok rijid bir sistem ve yeterli gc temin edecek motorlara ihtiya vardr. Haddeleme sisteminde merdanelerin tertip ekline gre, eitli tertipler ortaya kmaktadr. En basit ve en geneli, ikili tertiptir (ekil 107-a). Burada, eit byklkteki merdaneler tek ynde dnerler. Haddelenen malzeme tekrar haddelenebilir. ekil 107' da grlen tersinir haddede; merdanelerin dnme ynleri deitirilerek, malzeme ileri geri her iki ynde de haddelenir. Dier bir tertip, l tertiptir. Burada alt ve st merdaneler motorla evrilir, ortadaki srtnmeyle dner. Haddeleme iin istenen g, kk apl merdaneler kullanlarak azaltlabilir. Fakat bu kk apl merdaneler, arkadan daha byk merdanelerle desteklenmesi gerekin Bunlarn en basiti, ekil 199-bde grlen drtl tertiptir. Kk apl merdaneler ile, ok ince saclar en ince toleranslara kadar kolayca haddelenebilir. ekil 107.c de bir l tertip grlmektedir.

ekil 107. Haddelemede merdane tertipleri

103

ekil 108de ise, ift ikili tertip bir hadde sistemi verilmitir. Burada devaml haddeleme mmkndr. Fakat hor defasnda, merdaneler arasndaki aralklarn ayarlanmas gerekir. Yksek kapasite iin, haddeleri seri halinde arka arkaya birbirinin devam olarak kurmak lazmdr. Bu tr haddelere, "devaml hadde gruplar" ad verilir. ekil 109da grld gibi, her hadde grubunda kesit klmesi farkl olacandan, malzeme haddedeki her grupta deiik hzda olacaktr. Merdanelerin hzlan, br nceki hadde grubundan malzemenin kt hza eit olacak ekilde ayarlanr, Malzemenin ve merdanelerin hzlar, son hadde gruplarnda maksimuma ular.

ekil 108. Birletirilmi ikili medane tertibi

ekil 109. Devaml hadde gruplar Malzemelerin ekillendirilmesinde kullanlan merdaneler eitli demir dkmlerden veya elik dkmlerden yaplr. D ksmlar dz veya malzemeye verilecek ekle gre kalibrelenmi ekildedir. Buna gre zeri dz olanlara "dz merdane", kalibreli olanlara "kalibreli merdane" ad verilir (ekil 110). Merdaneler malzemeyi ekillendiren gvde, yataklanmaya yarayan muylu ve g aktarlmasna yarayan kavrama ksmlarndan meydana gelir.

104

ekil 110. Merdane tipleri. Dz merdaneler, sac imalinde kullanlr. Kalibreli merdaneler ise, eitli ekillere sahip profillerin yapmnda kullanlr. Kalibreli merdanelerde birbirinin karsna gelen girinti ve kntlar, buradan geen malzemenin eklini tayin eder. Merdaneler muylularndan yataklanr ve kavrama manonlar vastasyla hareket ederler. Bu manonlar bir oynak kavrama gibi hareket ederler ve bu suretle, merdaneler arasndaki aralk kolayca ayarlanabilir. Merdaneler scak haddelemede, scak malzeme aralarndan geerken aldklar s sebebiyle yksek scaklklara snrlar. Yksek scaklkta mukavemetlerini kaybetmemeleri iin, souk su ile devaml soutulurlar. Malzemenin l tertiplerde merdanelerin arasna girmesi iin yukar kaldrlmas veya aaya indirilmesi, kaldrma masalar vastasyla olur. lenen parann geiler arasnda yanlara doru kaydrlarak eitli kalibrelerin hizasna getirilmesi ve gerektiinde de 90 dndrlmesi, kaldrma-dndrme tertibatlar vastasyla salanr. Malzemenin merdaneler arasna girmeden veya ktktan sonraki ileri - geri hareketi, dnen rulolarla temin edilir. 3.3.2. Scak Haddeleme Haddeleme, malzemenin yeniden kristalleme scaklnn zerinde yapldnda, "scak haddeleme" adn alr. ilk scak ileme, blum haddesi ad verilen haddelerde yaplr. Blum haddeleri genellikle, ikili tersinir gruptur. Blumlatrma, ingot yapsnn deitirildii ilk basamaktr. Blumdan ktk yapm, daha kk ktk haddelerinde yaplr. Ktk daha sonra yuvarlak ubuk (inaat demiri), zel ekiller ve profiller yaplmak zere haddelenir (ekil 111). niversal haddelerde yatay eksende dnen merdanelerin yannda, kenar haddelemesinin yaplabilmesi iin dikey hadde gruplar da vardr. Belirli bir profilin elde edilmesinde, ham bloun veya yar mamuln kesiti ancak birka kademede istenilen profile getirilebilir. Malzemeye ekil veren kalibreler, ak veya kapal kalibre olmak zere iki tip olabilir. Ak kalibrelerde merdaneler birbirlerine demezler ve aralarnda bir boluk vardr. Kapal kalibrelerde ise, merdanelerden birisindeki oyua dierindeki kntnn gemesiyle meydana gelir (ekil 112). stenecek parann genilii, merdanelerin geniliinden az olmaldr. Bylece medaneler arasndan her geite genilii artan i parasnn genilemesi karlanm olur. Fakat genilikteki bu fazlalk, malzemenin haddelenirken doldurabilecei kadar olmaldr. Bu takdirde, dzgn yan yzeylerin elde edilmesi salanm olur. Genileyen bir kesitin tekrar daraltlmas istenirse, malzeme 90 evrilerek yma kalibresinden geirilir. Bylece bir kesitin iki boyutu da kltlrken, boyu uzar. O halde burada da malzeme, serbest dvmedeki uzatmada olduu gibi ekil deitirir.

105

ekil 111. Haddeleme pasolar sonucunda kesitin klmesi ve ekil deiimi

ekil 112. Kalibre tipleri

Bir hadde sisteminde birlikte alan iki merdanenin aplarn tamam) ayn yapmak ve byle kalmasn salamak zordur. Alttaki merdanenin ap biraz kk yaplr ve yukardakinin evre hz daha byk olacandan, merdaneler arasndan kan parann ucunun aaya doru kvrlmas salanr. 3.3.3. Souk Haddeleme Souk haddeleme, ok dzgn yzeyli ve dar toleransl, sac ve rulo hali deki ince malzemelerin imalinde kullanlr. Ayrca mamullerin mukavemeti, plastik ekil deitirme sertlemesinden dolay artar elie nazaran demir d malzemelerin souk haddeleme ile son ekillendirilmeleri yzdesi ok yksektir.

106

Derin ekme veya ekillendirmede akma noktasndaki uzamadan dolay, saclarda homojen olmayan ekil deiimi ortaya kar. Akma noktasndaki bu uzamay ortadan kaldrmak iin saclar, ok ince olarak souk haddelenir. Bur "temper haddeleme" denir. Temper haddeleme ayn zamanda, przsz \ dzgn bir yzey salar. 3.3.4. ubuk, Profil ve Saclarn Haddelenmesi Yuvarlak ve okgen kesitli ubuklar; I, H ve U profilleri, kebent ve demiryolu malzemeleri scak olarak kalibreli merdanelerde haddelenir. ubuk ve profillerin haddelenmesi kesitin her iki ynde de klmesinden dolay, yass hac delemeden farkldr. Fakat burada da, her geite malzeme tek ynde basmaya maruz katr. Dier geite 90 evrilir. Malzeme haddelenirken genileme yapacandan, ubuk ve profillerin haddelenmesinde genileme iin uygun bir pay braklmas nemlidir. Tipik bir kare kesitli ktn ubuk haline getirilmesinde malzeme oval ve kare ekillerden geer. Malzemenin en son ekli alncaya kadar geirecei safhalar tesbit etmek byk bir tecrbeyi gerektirir. ubuk v profillerin haddelenmesinde srekli veya sreksiz, ikili veya l tertipler kullanlr. Malzeme en son eklini aldktan sonra istenilen boyda kesilir ve soumaya braklr. Profiller souduktan sonra, souk olarak dorultma tezgahlarnda dorultulur (ekil 113). Saclar kullanldklar yerlere ve kalnlklarna gre snflandrlr. rnein yap saclar, kazan ve boru saclar gibi. Kalnl 5 mmden fazla olan saclara kaln, 3-2 rnm kalnlkta olanlara da orta kalnlkta sac ad verilir. Kaln ve orta kalnlktaki saclarn imaline, slabdan haddelenmi platinalardan balanr. Haddeleme esnasnda malzeme esas itibariyle uzar ve genileme az olur.stenilen kalnlk elde edildikten sonra, kenarlar arzu edilen llerde kesilir. nce saclarn imalinde merdaneler muylularndan s kaybettiklerinden, sac orta ksmlarnda kenarlarna nazaran daha scak ve dolaysyla ince olurlar. Bum nlemek iin, merdaneler ya soutulur veya ortalar biraz ukur yapln Birine haddelemeye souk usul, ikincisine de scak haddeli usul denir. 0,4 mm' der ince saclar abuk soumay nlemek iin, scak haddeli usul ile haddelenir. Burada merdane en fazla 400 C de tutulur. Haddeleme srasnda malzemeler inceldike abuk souduklarndan, bunu nlemek gayesiyle st ste konarak haddelenir. Saclarn birbirine yapmasn nlemek iin, aralarna kmr tozu serpilir. Scak haddeleme ile elde edilen saclarn zeri ince bir kav tabakas ile kaplanr zeri kav ile kapl saca, kara sac denir. Kav tabakasnn temizlenmesiyle elde edilen saca, dekape sac ad verilir. Yzeylerinin ok dzgn olmas istenen saclarn dekapajdan (temizleme) sonra, zel olarak souk haddelenir. Souk olarak haddelenen saclar hem gerilme giderme ve hemde souk ekil deitirmenin etkilerini ortadan kaldrmak iin, yeniden kristalleme tavlamasna tabi tutulurlar.

107

ekil 113. eitli profil tipleri

3.4. Ekstrzyon Bir metal blokun kovanlara yerletirilerek, bir stampa yardmyla basn altnda, belirli profillere sahip matrisler ierisinden geirilerek ekllendirilmesine "ekstrzyon" ad verilir. Borular ve eitli profiller, hafif ve ar metallerden ekstrzyon yolu ile elde edilebilir. Metalsel malzemelerin ekstrzyonu genel olarak scak ekilde yaplr. Bununla beraber, kurun ve kalay gibi yumuak malzemelere souk ekstrzyonla ekil verilebilir. Genel olarak ekstrzyon, silndirik ubuk veya tplerin imalinde kullanlr. Fakat alminyum gibi kolayca ekil deitirebilen malzemeler kullanlarak, dzgn kesitli olmayan paralarn

108

imali de mmkn olmaktadr. Ekstrzyonda byk kuvvetlere ihtiya olduu iin, birok metal scak olarak ekillendirilir. ekillenen malzemenin k yerine gre ekstrzyon ikiye ayrlr: a) Direkt ekstrzyon b) Endirekt ekstrzyon ekil 114de direkt ekstrzyonun prensibi ematik olarak verilmitir. Burada metal ktk bir kalp ierisine konur; stampa ile bir ucundan "itilerek, dier utaki kalptan malzeme ekillenmi olarak elde edilir. Istampay korumak gayesiyle, ktk ile aralarna bir n levha konur. Endirekt ekstrzyonda ise, malzemenin alaca ekildeki kalp stampa zerindedir. (ekil 114-b). Malzemenin konduu kabinin dier taraf bir plaka ile kapatlmtr endirekt ekstrzyonda ktk ile malzemenin konduu kabin arasnda srtnme olmadndan, ekil verme iin direkt ekstrzyondan daha az basnca ihtiya vardr. Istampann arkasna bir mandrel yerletirilerek, ekstrzyonla tp imal edilebilir, Mandrel ile kalp duvar arasndaki aklk, tpn kalnln tayin eder. Tpler ya ortas delik bir ktkle balanarak veya nce ktk delinerek iki kademe yaplr Darbe ekstrzyonu ile il ve macun tpleri gibi ksa boylu delik ekillerin yaplmas mmkndr (ekil 115-116-117). Tp iin yeterli olacak miktardaki malzeme tpn d apna eit bir kalba konur ve tam tpn i apndaki stampa malzemeye hzla arptrlr. Istampa malzemeyi kalp ierisinde sktrr ve kaacak bir yer bulamayan malzeme, stampann etrafn sararak tpn eklini alr. Istampa tekrar yukar kalktnda, bir syrc tp stampadan syrr. Bu usul ile yuvarlak veya keli tp, kutu gibi ii bo paralar kurun, kalay, alminyum gibi yumuak alamlardan imal edilir.

ekil 114. Ekstrzyon tipleri Sertlii artrmak iin kalaya %0,4 - 0,5 bakr, kuruna % 0,6 antimon katlr. Yiyecek maddeleri iin kurun tplerin kullanlmas pahal olacandan, bu tr tpler kalay kapl kurundan imal 109

edilir. Alminyum malzemenin darbe ekstryonu genellikle souk olarak yaplr. Cidar kalnlklar 0,04 mmye kadar incelikte olabilir. Darbe ekstrzyonla inko kaplar imalinde inko, 150 - 180C arasnda stlr inkodan tp imalatnda cidar kalnl en az 0,08 mm olabilir. ekil 118'de grld gibi kablolar zerine ekstrzyonla kurun kaplanarak kullanlr. Bir taraftan plak olarak giren kablo zerine basnla kurun malzeme sevkedilir. Bylece dier taraftan kablo zeri kurunla kapl olarak kar.

ekil 115. Geri ekstrzyon

ekil 116. leri ekstrzyon

110

ekil 117. leri ve geri ekstrzyonun kombinasyonu

ekil 118. Ekstrzyonla kablolarn kaplanmas Modern tesislerde souk ekmedeki toleranslara yakn toleranslarda ekstrzyonla boru imal edilebilir. Ekstrzyonla boru imalinde stampann itilmesinden baka, ayr bir hidrolik sistemle bir mandrel itilir. Mandrel ile kalp arasnda ki aralk borunun kalnln meydana getirir (ekil 119).

ekil 119. Ekstrzyonla boru imali 111

3.4.1. Ekstrzyon Deikenleri: Ekstrzyonla para imlinde gerekli olan kuvvete etki eden faktrler aadaki gibi sralanabilir : a) Ekstrzyon tipi b) Ekstrzyon oran c) allan scaklk d) ekil deiimi hz e) Srtnme Ekstrzyon kuvvetinin ktk kesitine oranna "ekstrzyon basnc" ad verilir. ekil 120'de direkt ve endirekt ekstrzyonda ekstrzyon basncnn stampa hareketine gre deiimi verilmitir. Bu diyagramdaki ilk art, ani ve ok yksektir (A). Bunun sebebi, ktn ekstrzyon kabn doldururken meydana gelen kuvvetli basmadr. Direkt ekstrzyonda ktn kaptaki ksm gittike azaldnda, ktk ile kap arasndaki srtnme azalacandan, ekstrzyon basnc der (B) endirekt ekstrzyonda ktk ile kap arasnda bir srtnme olmadndan, stampann hareketiyle basn deimez, sabit kalr (B) Kapta malzeme azalnca, basn direkt ve endirekt ekstrzyonda ayn ekilde artar (C ve D).

ekil 120. Ekstrzyon basncnn, stampa hareketine gre deiimi Ekstrzyondan nceki kesit alannn ekstrzyondan sonraki alana oranna, "ekstrzyon oran" ad verilir ( A0 / A f ). Ekstrzyon basnc yaklak olarak, ekstrzyon oranrnm tabi logaritmasnn doasal bir fonksiyonudur. Bundan dolay ekstrzyon kuvveti (P) aadaki ekilde hesaplanr:

112

P = k . A0 . ln Burada;

A0 Af

k : Ekstrzyon sabiti olup, Malzeme ak gerilmesi, srtnme ve homojen olmayan ekil deiimi ieren deerlerin ortalamasdr. ekil deiimi kuvvetini azaltmak iin birok metal scak olarak ekstrzyona tabi tutulur. Istampa hz arttka, ekstrzyon basnc da artar, Hzdaki 10 kat artma basnc % 50 artrr. Kalptaki ve kaptaki srtnme, ekstrzyon basncn artrr. 3.4.2. ubuk ve Tel ekme, Boru mali 3.4.3. ubuk ve Tel ekme : ekme; metalin bir kalptan geirilmesi iin, dier taraftan bir ekme kuvveti tatbik edilmesi ilemidir. ubuk ve tel ekmede deiik byklkler iin farkl tehizat kullanlmasna ramen, kullanlan esas prensip ayndr. Kangal olmayacak ubuklar, ekil 121de grlen prensiple ekilir

ekil 121. Tel ve ubuk ekmenin prensibi ubuk ya zincirli veya hidrolikti bir mekanizma ile ekilir. nceden ekilmi veya haddelenmi mamul, bir ekme matrisi deliinden geirilerek apnn klmesi salanr. Kalibreli scak haddeleme ile 3,5 mm apa kadar teller iml edilebilir. Daha ince tellerde yzey - hacim orannn bymesi dolaysyla abuk souma olduundan, haddeleme sonunda elde edilen hassasiyet kifayetsiz kalmaktadr. Hassas ller ancak souk ekme ile elde edilir. Tel ekmede ekme hzlan 9-90 m/dak arasnda olup, 50 m uzunluunda tezgahlar mevcuttur. Tel ekmeye scak haddelenmi ubuklardan balanr Haddeleme ile elde edilmi filmainler ekilmeye tbi tutulmadan evvel, zerlerindeki hadde kav tabakalarnn giderilmesi lzmdr. Bu bir dekabaj banyosu (slfirik ve hidroklorik asit banyosu) iinde gerekletirilir. Filmainler banyoya daldrlr ve zerindeki kav tabakasnn kalnlna ve kullanlan banyonun asitlik derecesine gre, belirli bir sre banyoda tutulur. Baz hallerde banyolar 60C' ye kadar stlr. Yalnz bu gibi hallerde banyodan ykselen tehlikeli asit buharlarndan personel korunmaldr. Filmainler banyoda fazla kalrsa, asit serbest kalan elie de tesir eder ve yan zamanda asidin hidrojeni eliin erisine difzyonla yaynarak, elii krlgan yapar. Bunu nlemek iin banyoya stabilizatr katlr. Banyodan karlan malzeme su ile durulanr ve zerinde esmer bir oksit tabakas teekkl edinceye kadar ak havada braklr. Bundan sonra malzeme bir baz banyosuna daldrlarak, artk oksitler ntralize edilir. Tekrar kurulanarak, 100Cde kurutulur. Bu kurutma srasnda daha nce malzemeye yaynm olan hidrojen tasfiye edilmi olur ve malzemenin sneklii artan Bu ekilde hazrlanm filmainler tel ekme tezgahlarnda gitgide

113

azalan kaplardan geirilerek arzu edilen apa kadar inceltilir ve tekrar kangal yaplr. Byle bir tel ekme sistemi ematik olarak ekil 122de grlmektedir.

ekil 122. Tel ekme tezgahnn emas. Tel ekme esnasnda srtnmeyi azaltmak iin, yalama yaplmas gerekir. Bu ilem genellikle kire ve i yan karmndan yaplm gresle veya kuru sabunla yaplr. Baz hallerde ekmeyi kolaylatrmak iin filmain ksa bir sre bakr slfat eriyii iinde tutularak, zerinin ince bir tabaka bakrla kaplanmas salanr. Bu bakr tabaka, telin ekilmesini kolaylatrr. Tel ekmede kullanlan metal ve kesit kltme oranna gre, orta derecede bir tavlamaya ihtiya duyulabilir. Karbon oran % 0,25'ten fazla olan teller, zel patentli sl ileme tbi tutulurlar. Isl ilem st kritik scakln zerine stma ve kontroll bir ekilde soutmay veya ince perlit yapnn teekkl iin 400C'deki kurun banyoda faz dnmn iine alr. Yksek karbonlu mzik ve yay tellerinin patentli ekimine, yksek mukavemet ve sneklik iyi bir ekilde birletirilir. 3.5. Boru mali: Borular ya sac eritlerin kvrlp kaynatlmasyla veya blok malzemeden eitli usllerle ekilerek imal edilirler. Satan kvrlarak yaplm borulara "dikili boru" denir ve bunlar ancak alak basnlara maruz ebekelerde kullanlrlar. Bloktan imal edilmi borular "dikisiz borular olarak adlandrlr ve kazan, buhar ve hidrolik develer gibi yksek basnl yerlerde kullanlr. 3.5.1. Dikili Boru mali : Sac eritlerin kvrlp boru haline getirilmesinde takip edilen usule gre, eitli dikili boru iml metodu vardr. Bunlar aada ayr ayr ele alnmtr. Kaynak dikili ince borularn imali: Kk apl ve cidar kalnl ince borularn imalinde ekil 123'de grlen sistem uygulanr. Burada sac eritler an biiminde bir huniden zel ekme tezgahlarnda ekilerek kvrlr ve kenarlar aln kayna ile kaynatlr. Bu usulde sac eridin genilii, boru evresinden bir miktar geni tutulur. Kaynak scaklna kadar stlan sac erit zel boru ekme kskac ile tutulur, ve kska huniden geirilerek, tezgahn ekme arabasna balanr. ekme sonunda sac erit hem boru eklinde kvrlr, hemde kenarlar birbirine kaynar. Elde edilen boru daha sonra zel kalibreleme ve yzey dzeltme haddelerinden geirilerek, hem ap kalibrelenir hemde zerlerindeki kav tabakas giderilir. 114

ekil 123. nce dikili boru imalatnn prensibi Kalibreli hadde ile boru imali: Bu usulde sac eritler kesilmeden kullanlr ve imlden sonra borular istenen boylarda kesilir. Rulodan alan sac erit bir frndan geer ve bu esnada kenarlarna tatbik edilen alevle kaynak scaklna eriir. Sac erit bundan sonra bir seri kalibreli haddeden geerek ve her kademede bir miktar kvrlarak boru eklini alr. Son olarak zel bir ift hadde ve malafa arasndan geirilerek, kaynatlr (ekil 124). Kalibreli hadde ile iml edilmi borular basnca dayankldr Eskiden basnl ebekelerde kullanlan kaln borularn imlinde tatbik edilen bu usl, dikisiz boru imal usllerinin gelimesiyle terkedilmeye yz tutmutur.

ekil 124. Kalibreli hadde ile dikili boru imali Elektrik diren kayna ile boru imali: Bugn dikili boru sanayiinde 30 cm apna kadar borularn imalinde hemen hemen tatbik edilen tek usldr. Sac erit aynen haddeleme ile boru imlinde olduu gibi, yuvarlak kalibreli maddelerden geerek ve her hadde iftinde bir miktar daha kvrlarak boru eklini alr. Bu hadde grubunun nihayetine yerletirilmi olan merkezlerne ve iki elektrod merdanesinden mteekkil kaynak nitesinden geerek kaynatlr. Boru kaynak nitesinden geer gemez, dikiinin alt ve st ksmndaki fazlalklar alnr. Elde edilen boru dier usullerde olduu gibi, dorultma ve kalibrelemeye tabi tutulur. Byk apl dikili borularn imali : Sac eritler kvrma tezgahlarnda spiral halinde kvrlarak boru eklini almas salanr ve birleme yerleri tozalt kaynayla iten ve dtan kaynatlr. Bugn kullanlan byk apl borularn ou, bu uslle iml edilmi spiral borulardr. Bu borularn imli sreklidir ve dier usullere nazaran daha sratlidir. Elde edilecek borunun boyu, bkme tezgahnn boyuna tabi deildir. 3.5.2. Dikisiz Boru mali: 115

Blok malzemenin boru haline getirilmesi eitli sistemlerle mmkn olmaktadr. Bu sistemler boru kalnl, boyu gibi etkenler gznne alnarak gelitirilmitir. Aada dikisiz boru imli usullerinden bazlar anlatlacaktr. Mannesman usul: Bu uslde blok eik, eksenleri birbirine gre az eik ve ayn ynde dnen iki merdane ve bir malafa vastasyla boru eklini alr (ekil 125). Bu ekilde yaplan haddeleme esnasnda bloun haddelerle temas eden ksmlarnda basma, orta ksmlarda ise yan dorultuda kayma ve uzama istikametinde de ekme gerilmeleri hasl olur.

ekil 125. Mannesman usul boru imali Stiefel usul : Bu uslde de ayn ynde dnen iki merdane kullanlmakla beraber, merdanelerin arasnda 60'lik bir a bulunur. Bu halde de yine boruya ekil veren bir malafa vardr. Dardaki merdaneler ve malafa ba, l hadde tekil eder. Merdanelerin bloa deen ksmlar arasndaki ap fark byk olduundan, blokta srtnmeden dolay iddetli zorlamalar meydana gelir. Bundan dolay kalc cidarl borularn imlinde daha ok, Mannesman usul kullanlr. Erhardt usul : Bu uslde kare kesitli bloklar tavlandktan sonra, ap kesitin kegenine eit bir silindirik kabn iine konur ve kesiti blokla kalp arasnda kalm daire kesmelerine eit olan bir malafa presle bastrlarak para delinir. (ekil 126). Elde edilen bir taraf kapal boru paras, zel olarak gelitirilmi itme tezgahlarnda normal cidarl boru haline getirilir.

116

ekil 126. Erhardt usulyle dikiiz boru imali Rckner usul : Bu usl ile imal edilen borular yksek basnl buhar kazanlarnda ve kimya sanayinde kullanlr. Ortalama ap imal edilecek borunun ortalama apna eit fakat cidar daha kaln elik boru dklr ve sor drt ift merdane arasndan geirilerek haddelenir, Rckner metoduyla 601 arlna kadar; 800-1800 mm apnda, 20-70 mm cidar kalnlnda ve 6 m uzunluunda dikisiz borular imal edilmektedir. eitli usullerle imal edilmi olan borular genellikle tam yuvarlak ve istenen apta olmazlar. Borular henz scak iken hassas l haddelerinden geirilerek, son llerini alrlar, imal edilmi olan borularn dorultulmas iin, zel olarak yaplm eik haddeleme tertibat veya dorultma presleri kullanlr. 3.6. Plastik Sac leme Usulleri Seri imalatta yass saclara eitli ekilleri verebilmek, 20. asrn gerekte teknolojik ilerlemelerinden birisidir. Elle ekillendirmeden, sratli ve devaml imalata gei, yaam standardn ykseltmede en byk etkendir. Boru, kutu, kap, karoseri, tank, kazan ve gemi teknesi gibi mamuller, saclara plstik ekil verilerek elde edilir. Saclar bkmek, kvrmak, svamak, damgalamak ve ekerek kap ekline getirmek gibi ilemlerin hepsi birer plstik ekil verme usuldr. Saclar malzemenin cinsine ve kalnlna gre, scak veya souk olarak ilenirler. Tavlamayla malzemenin ekil deitirme kabiliyeti artar. Fakat belirli snrdan sonra yzey - hacim oran bydnden, abuk soumadan dolay scak ilenemezler. Saclara plstik ekil verme ile beraber, ok defa kesme de tatbik edilir. Baz hallerde kesme ayr bir ilem halinde, bazen de plastik ekil verme esnasn da yaplr. Saclarn kesilmesi prensip olarak plstik ekil vermeden tamamyla ayr bir usuldr.

117

3.6.1. Kesme : Kesme yada dier bir deyimle makaslama, hareket eden iki kesme az t; rafndan metalin ayrlmasdr, (ekil 127). Bir zmba ve buna uyan matris arasna konan bir sacn zmba ve matris arasnda zorlanarak kesilmesine, "zmbalama" ad verilir. Kesmede baklar birbirine doru hareket etmeye balaynca, sacn her iki yznde de tatbik edilen kuvvet dolaysyla bir plstik ekil dei mi balar ve kopma mukavemeti deerine eriilince kopma meydana gelir. Makaslamada kesme azlar arasndaki aralk nemli bir deikendir. Uygun aralkta kesme azlarnda meydana gelen atlamalar, metal kalnlnca uzayp tam ortada birleerek, dzgn bir kesme az meydana gelir. Fazla aralkta kesme az dzgn olmaz ve fazla ksm plstik ekil deiimine urad iin de daha byk kuvvete ihtiya olur. Sert ve gevrek malzemeler az plastik ekil deiimine urayabileceklerinden, aralk dar olmaldr.

ekil 127. Kesme ileminin prensibi Kesme sisteminde hareketli az stampa, sabit az matris zerindedir Yukarda da belirtildii gibi, matris ve stampa arasndaki aralk sac kalnl ve sac malzemesinin fonksiyonudur. Saclarn kesilmesinde kullanlan makaslar dz bakl ve rulo bakl olmak zere iki grupta toplanabilir. Dz bakl makaslara giyotin makaslar da denir.Bu makaslarda alt bak tablaya tesbit edilmitir ve sabittir. st bak el veya ayak ile mekanik olarak tahrik edilir. Rulolu makaslarda alt ve st bak daire eklindedir. Her iki bakta da eim olduundan, kesme kuvveti kktr. E tip makaslarda paralar bir eri boyunca kesilir. Istampalar (zmbalar) ak ve kapal tipte olabilirler. Ak zmbalarn kullanlabilmesi iin pres kafasnn hareketi dzgn ve hassas olmaldr. Klavuz veya kapal zmbalarda, stampa kesme kalb ierisinde klavuzlanmtr. Bu sebepten zmbann hareketi presin hassasiyetine bal 118

deildir. Kesme dal hassastr, fakat bu tr zmbalarn imli daha pahaldr. u halde byk toleransl paralarn kesilmesi ak, hassas paralarn kesilmesi ise kapal (klavuzlu) zmbalar kullanlmaldr. ekil 128'de bir kapal zmba rnei grlmektedir.

ekil 128. Kapal (klavuzlu) zmba 3.6.2. Bkme ve kvrma : Bir sac parasnn bir ksmnn bulunduu dzlemle verilmi bir a yapan baka bir dzleme gelmesini salamak iin yaplan ileme "bkme" denir. Bkmede dzlemler arasnda bir a oluturulabilecei gibi, belirli aplarda eri eklinde bkmelerde yaplabilir. Kvrma ise, sonsuz sayda bkmelerin kapal veya ak eri meydana getirmeleri olarak tarif edilebilir. ekil 129da eitli bkme ilemleri grlmektedir.

ekil 129. eitli bkme ilemleri Bkmede kullanlan tertibatlar zel ve genel olarak iki grupta toplanr. zel bkme tertibatlar belirli bir i parasnn formunu elde etmek iin yaplmtr ve yalnz o i iin kullanlabilir. Bunlarn maliyetleri yksektir, fakat hassas ve sratli olarak alrlar. Ancak ok sayda para imali iin elverili ve ekonomi olurlar. Genel bkme tertibatlar ise, birbirlerine ok yakn ekilde bkmelerde kullanlr Bu tertibatla sratli almak ounlukla mmkn deildir.

119

Bunlar genellikle byk paralarn veya az sayda yaplan kk paralarn bklmeleri iin elverilidirler. Bkme ilemi bir bkme makinas veya herhangi bir prese taklan bkme zmbalaryla yaplr. Preslere taklan bkme zmbalaryla yaplr. Preslere taklan bkme zmbalan ve kalplar, zel bkme tertibatlar snfna girer. Cakalar bir tabla ve ona dey durumda hareket eden ve tablaya sac tesbit eden bir st ene ile, bkme ekseni etrafnda hareket eden bir alt eneden ibarettir. enelerin azlar deitirilerek, eitli yar aplarda bkmeler yaplabilir. Alt ene el ile veya mekanik olarak hareket eder. Cakalar da ha ok ince saclarn bklmesinde kullanlr. Abkant presler ise, st tabakas ince ve uzun olan preslerdir. Bu ekilde st tabakaya uzun zmbalar balanarak, byk boyutlu saclarn bklmesi salanabilir. Bu presler sadece bkme ilemi iin gelitirilmilerdir. Yine bunlarda da zmba altlklar ve zmbalar deitirilerek, deiik alarda bkme yaplabilir. Kvrma ilemi zel kvrma tezgahlarnda veya kvrma zmbalar ile yaplr. Bu tezgahlarda sac altta iki ve stte bir olmak zere merdaneden mteekkil bir haddeden geirilerek kvrlr. Arzu edilen kvrma yarap, merdanelerin birbirlerine nazaran konumlar deitirilerek elde edilir. Kvrma zmbalar, seri ilerde ve ufak paralarn kvrlmasnda kullanlr. Bu takmlarda bir para ancak belirli bir ekilde kvrlabilir. Genel kvrma ilerinde kullanlan merdaneli tezgahlar mevcuttur. 3.6.3. Svama : Kenarlar ieriye doru dnk, dnel ekilli kaplar svama ile iml edilirler. Dz sac rondela veya nceden preste bir n ekil verilmi i paras svama tezgahlarnn miline taklm olan kalbn alnna dayanr ve bir bask ile desteklenir i parasnn ortas delik olduu takdirde, rondela bir vida ile kalba tesbit edilir. Tezgah almaya baladktan sonra, svama kalemiyle rondelann ortasndan evresine doru bastrlarak paran kalbn eklini almas salanr. Svama kalemlerinin u ksmlar kreseldir iyice parlatlmtr. alma esnasnda kalemin u ksmna sabunlu su ve; ya srlr. Kalem paraya bastrlrken, bir destek zerine balanm bas rulolar kullanlr. Svama tezgahlan ok basit bir tornay andrrlar. Herhangi bir torna tezgah da bu i iin kullanlabilir. Svama kalplar genellikle sert aatan yaplr. ok sayda yaplmas gereken paralarn kalplar ise, demirden yaplr. Kalplar tezgah miline vidalanan taklrlar. Kenar ieri dnk kaplar iml edildikten sonra kalbn ierisinden karlabilmesi iin, bu tip paralarn kalplar paral yaplr ve i parasnn ierisinden kalp paralar halinde karlr. Az sayda imli gereken satan mamul kap eklindeki paralar da svama ile iml edilirler. nk saylarnn azl, preste ekillendirilmeleri iin gerekli kalbn maliyetini karlayamaz. 3.6.4. Damgalama : Sac parasnn iki paral bir kalp ierisinde ylarak, ykseltilerek ve akarak ekil deitirmesine "damgalama" ad verilir. Bu ilem, kalpta souk dvmenin bir tatbikatdr. Bu usl madeni para, madalyon ve ss eyas imalinde tatbik edilir. Dolu ve bo damgalama olmak zere iki tr mevcuttur. Dolu damgalama da malzemenin kalnl deiir. Bo damgalamada ise, bir yzn girintisi dier yzn kntsna tekabl eder ve malzemenin kalnl deimez. Derin damgalamalar birka kademede yaplr ve kademeler arasnda parann tekrar kristalleme scaklna kadar tavlanmas gerekir. Damgalamada uygulanacak basnlar malzeme cinsine gre deiir. Aada baz malzemeler iin bu deerler grlmektedir:

120

Yumuak elik Altn para Gm para Nikel Alpaka (yemek takmlar) Paslanmaz elik Pirin (ince saclar - 0,7 mm) Pirin (kaln saclar - 2 mm) 3.6.5. Derin ekme :

100 -120 kg/mm2 120 - 150 kg/mm2 150-180 kg/mm2 160-180 kg/mm2 160 - 200 kg/mm2 250 - 300 kg/mm2 10 kg/mm2 80 - 90 kg/mm2

Sac levhalardan kap eklinde cisimler elde etmek iin kullanlan en nemli usllerden birisi derin ekmedir. ml edilecek olan parann alm ekline uygun bir sac paras ekme matrisi zerine konur. Pot ember ad verilen bir bastrc sac levhay tutar ve bir stampa sac parasn matris deliinden geirerek, i parasnn elde edilmesini salar. Derin ekme ilemi, malzemelerin plstik olarak ak sayesinde gerekletirilir. En basit ekme takmlar, pot embersiz olanlardr. Bunlar sadece ekme matrisi ve stampadan meydana gelir. Bu tip ekme tezgahlar sadece derinlii az olan paralarn imlatnda kullanlr. ekme matrisinin ve stampann kenarlar, sacn uzatlmas iin yuvarlatlr. Istampann kenarlarnn yuvarlatlma aplar, kk olmamaldr. ekme matrisinin yuvarlatlm kenarlarnn yarap 5-10 mm arasnda olmaldr. Bylece i parasnn kenarlarnn kvrlmas ve akmas kolaylar. Derinlii az olan i paralarnn ap ekmeden sonra malzemenin elastiklii dolaysyla biraz byr ve stampa yukar karken, matrisin kenar i parasn syrr. Derinlii fazla olan ve ince satan iml edilen i paralarnn stampann zerine iyice oturmas sebebiyle, bunlar stampadan syrmak iin kalpta zel syrc tertibatlarn bulunmas gereklidir. Derin paralan elde etmek iin, birbirini takip eden birka ekme ilemi yapmak gereklidir. Bununla beraber, rondela ap/mamul kap ap oran belirli bir deeri aamaz. Aksi ha de parada katlanmalar ve yrtlmalar meydana getir.

TALALI MALAT
4.1. TARF VE KULLANILDII YERLER 121

Takm tezgahlan vastasyla, bir veya birka takm kullanarak metal, aa veya ta gibi maddelerin tala kaldrma yoluyla nceden bilinen ekil ve llerde ilenmesine "talal imlat" ad verilin ilemin esas, malzemelerin birbirinden farkl sertlikte olmalar ve birbirlerini andrabilmeleridir. Buna rnek olarak; elik malzeme ile alminyum malzemenin izilebilmesi, bakla aa malzemenin yontulabilmesi verilebilir. Takm tezgah; talal imlat srasnda gerekli olan g ve hareket salayan bir aratr. Talal imlat esnasnda ya i paras hareketli, kesme takm sabittir (tornalama) veya i paras sabit, kesme takm hareketlidir.(ekil 130). Talal imalatta i paras zerinden paracklar (tala) kaldrmaya yarayan ve sert malzemelerden yaplm gerelere, "takm" ad verilir. Talal imlat yardmyla malzemeler zerinden paracklar kaldrarak istenen ekil ve llerde para imali; paralar zerinde delik, vida, di ve kanallarn almas mmkn olmaktadr. 4.2. TALA KALDIRMANIN ESASLARI Daha nce de belirtildii gibi tala, malzemeden kaldrlan paracklara verilen addr, ilenen malzemenin cinsi ve kesme artlarna bal olarak, tip tala meydana gelmektedir: a) Akma tala: Malzeme zerinden atlaksz ve devaml olarak ortaya kan tala trdr. Bu tip tala dvme demir, yumuak elik, bakr ve alminyum gibi yumuak malzemelerin yksek hzla ilenmesinde grlr. lenen yzeyin dzgnl, g tketimi ve takm mr bakmndan en uygun tala tipidir. ekil 131de ematik olarak akma tala tipi verilmitir.

ekil 130. Paralarn istenen boyutlara getirmekte kullanlan geleneksel yntemler.

122

ekil 131. Akma talan teekkl b) Kesintili tala: Gevrek malzemelerin ilenmesinde iddetli gerilmeye maruz kalan malzemeden oluan talalar para para olarak ortaya kar.Bylece paral talalara "kesintili tala" ad verilir, Kesintili tala dkme demir, dkme bronz gibi; snek malzemelerin dk kesme hzlaryla ilenmesinde de ortaya kar. Gevrek malzemelerin ilenmesinde yzey durumu iyi, kesme kuvvetleri dk ve takm mr iyidir. Fakat yumuak malzemelerin ilenmesinde yzey durumu kt ve takm mr ksadr. Kesintili talan meydana gelmesi ematik olarak ekil 132-ada verilmitir. c) Yapk kenarl tala: Akma tala tipinde olduu gibi srekli biimde ortaya kar. Yalnz bu tipte tala ile takm arasnda bir yapma vardr ve bu sebepten tala-takm srtnmesi ok yksektir. Tala kaleme kat kat yapr. (ekil 132-b). Tala kaldrlrken yapma devam eder ve tala bir sre sonra krlr, Bu tip tala genellikle snek malzemelerin orta hzda ilenmesinde ortaya kar.

a)

b)

ekil 132. Kesintili ve yapk kenarl tala Tala kaldrmada kullanlan takmlar, tala kaldrmay kolaylatracak biimde ekillendirilmilerdir. Bu sebepten kesmeyi yapan kenarlar, keskin ekillere sahiptirler. ekil 133'de kesme ilemi srasnda bir takmn yapm olduu alar ve takmn biimi grlmektedir, Tala kaldrmada ortaya kan alar, hareket yn ve referans dzlemi esas alnarak tarif edilmilerdir.Bu alarn kesme artlar zerinde nemli etkileri vardr. Taban as (a), takmn taban yz ile i parasnn srtnmesini nler. Takmn kama as ( ) ve tala as ( ), kalem aznn kesiciliini temin ederler. Bu iki ann deiimi birbirine baldr; yani birisi artarken dieri azalr. Eer kama as ok kk olursa (bu takdirde tala

123

ekil 133. Kesme alar ve kesme takm as ok byk olur), takmn kesme az ok zayf olur. Bu sebepten, takm az abuk krlenir. Takm kama as ok byk olursa (tala as ok kk); kesme az kt olur ve kesmede fazla diren gstererek, ar snr. Taban asnn takm ile i paras arasndaki srtnmeyi nleyecek kadar kk olmas yeterli olmaktadr. Bu ann lzumundan fazla yaplmas halinde, takm kes az zayflayacaktr. Genel olarak taban as 5 8 0 arasndadr. Tala as b hallerde negatif olarak seilmektedir. Takm hareket yn ile tala kayma dzlemi arasndaki aya ( ) "kayma as" ad verilmektedir. Bu aya bal olarak, oluan tala kalnl deimektedir. Takm kesme kenarnn i parasna gre izafi hareketinde, hareket yn ile yapt aya gre iki trl kesme szkonusudur. Bu ann 90 0 olmas halinde "dik kesme", 90 0 den farkl olmas halinde "eik kesme" ad verilmektedir. Bu iki hal ekil 134'de ematik olarak grlmektedir. Eik kesmedeki kesme alar ekil 135'de verilmitir. Takm hareket ynne dik olan ve "referans dzlen ad verilen dzlemle, takm kesme aznn yapm olduu aya eim as ( ) denir.

ekil 134. Dik ve eik kesme halleri 124

ekil 135. Eik kesmede kesme alar 4.3. TAKIMLAR Talal imlatta malzeme zerinden para kaldrmaya yarayan aralara takm ad verilmekte idi. Takmlarn kimyasal bileim, konstrktif yap, mr, kullanma art ve gayeye gre snflandrmak mmkndr. Fakat en uygunu malzemelerine gre yaplacak snflandrmadr. Buna gre takmlar be grup allnda toplayabiliriz: - Takm elikleri (alaml ve alamsz) - Sert metaller (stellitler) - Elmas takmlar - Seramik takmlar -Talama takmlar Yukardaki takm trlerinin her biri ayr ayr aada incelenecektir. 4.3.1 Takm elikleri Takm elikleri alamsz ve alaml takm elikleri olarak iki trdr. Karbonlu takm elikleri % 0,5-1,7 arasnda karton ihtiva ederler ve karbon oranna gre zellikleri deiir. Suda su verilebilir ve bu esnada atlama tehlikesi vardr Bu sebepten kark ekilli takmlar alamsz takm elii olarak yaplmaz. Ayrca dk scaklkta sularn kaybederler ve yumuarlar. Anmaya dayanklklar, alaml takm eliklerine gre daha dktr.Dvme ilemi ile tokluklar arttrlr. Yksek kesme hzlarnda kullanlamazlar nk ok abuk sertliklerini kaybederler. Alamsz takm eliklerinin ierisine tungsten, krom, nikel, molibden, kobalt katlarak yksek mukavemette ve yksek scaklklara dayanabilen alaml takm elikleri elde edilir. Tungsten karbrler oluturarak anmaya dayankllk ve yksek su alma kabiliyeti verir. Ayrca dier alam elemanlar eitli zellikler kazandrr. Su alma zelliinin artmasyla, havada bile su vermek mmkn olur. Bylece hzl su vermede ortaya kan atlama ve arplmalarn nne

125

geilmi olur. Ayrca zelliklerin kaybedildii scaklk, alaml takm eliklerinde ykseltilmi olur. Alaml takm eliklerinden yksek oranda Cr W ihtiva edenler "hz elii" olarak adlandrlrlar. Hz elikleri sertliklerini 600 0 C 'ye kadar muhafaza ederler ve bu sebepten yksek kesme hzlarnda kullanlabilirler. Hz elikleri pahal olduklarndan takmn tamam hz eliinden yaplmaz, kk paralar halinde alamsz saplara tesbit edilirler. 4.3.2. Sert Metaller Sert metaller W, Ti, Mo ve V karbrlerin dkm veya sinterleme ile biraraya getirilmesiyle elde edilirler. Sinterleme metal ve metalsel alamlarn tozlarnn ergitilmeden, basn ve scaklk yardmyla sert cisimler haline getirilmesidir. Bu ilem, kullanlan tozun ergime noktasnn altndaki bir scaklkta yaplr. Eer eitli malzemelerin karm halinde bir toz kullanlrsa, sinterleme bu tozlardan en yksek ergime scaklna sahip olan tozun ergime scaklnn altnda yaplr. Sert metaller yksek toklua sahiptirler. 1000 0 C de sertliklerinin ancak % 5'ini kaybederler. Bu takmlar sayesinde, yksek mukavemetli ve sert malzemelerin ekonomik olarak ilenmesi mmkn olur. Sert metaller elik olmamakla birlikte, bir miktar karbon ihtiva ederler. Ist ilem gerektirmezler, ok krlgan olup kolayca atlarlar, Sert metal takmlarda da ekonomik sebeplerden takmn tamam sert metalden yaplmaz. elikten bir sapn ucuna sert metal paras lehimleme veya mekanik olarak tesbit edilir. ekil 136da tesbit ilemi ematik olarak grlmektedir.

ekil 136. Sert takm ularnn saplara tesbiti nce ve dzgn talal imalat ilerinde elmas kalemler kullanlr. ok yksek kesme hzlan ve scaklklarda bozulmadan allabilir. Elmas takmlarla genellikle son ilemeler yaplr, kaba ilemeler dier cins takmlarla yaplmaldr. Yksek karbonlu ve alaml elikler, soy metaller, bakr, bronz, pirin ve inko gibi metal ve alamlar elmas kalemlerle ilenirler. Yine ekonomik sebeplerden dolay takmn yalnzca u ksm elmastan yaplr. Elmas ucun sapa tesbiti lehimleme veya mekanik olarak yaplabilir. Elmas takmlarda kesme hzlan mmkn olduu kadar yksek olmaldr. 4.3.4. Seramik Takmlar 126

Seramik takmlar alminyum oksit, silisyum oksit ve benzeri malzemelerin sinterleme yoluyla biraraya getirilmesiyle elde edilir. Daha ncede belirtildii gibi; toz haldeki malzemeler scaklk ve basncn etkisiyle, ergime olmadan biraraya getirilip bir btn halini almasna sinterleme ad verilmekte idi Seramik takmlarn elde edilmesinde 1-10 mikron byklkteki pudra halindeki tozlar kalplarda presleme veya dvme ile ekillendirilir. Presleme sonucu elde edilen paralar daha sonra uygun scaklklarda frnlarda piirilir. Seramik takmlarn eilme mukavemetleri ok dktr ve kolayca krlabilirler. Ayn mr iin seramik takmlarn kesme hzlar, karbr takmlara gre 3-4 kat daha fazladr. Takm malzemelerinin dayanklklar ve dolaysyla kullanlma snrlar, scakla bal olarak sertlik deiimleriyle belirtilir. Aada bununla ilgili bir tablo verilmitir {Sertlik: Rc) (Tablo18). Tablo18. eitli takm malzemelerinin sertliklerinin scaklkla deiimi.

4.3.5. Talama takmlar: Talama takmlarna, ta ad verilir. Talar kemirici ve kesici takmlar olup, saysz ve dzensiz kesici aza sahiptirler. Bir ta sert tanecikler ve bunlar birbirine balayan balayc imentodan meydana gelir. Sert tanecikler kesici kenarlara sahip kristallerdir. Bu kristaller tabii ve suni olabilir. Tabii kristaller, tabiattan elde edilen kuvars paracklardr (SiO2). Kuvars paracklar kalem haline getirilerek veya katlar zerine yaptrlarak kullanlrlar. Fakat saf olmadklarndan, kullanlmalarnda mahzurlar vardr. Tabii sert malzeme olarak ya ta ve alminyum oksit de kullanlmaktadr Suni sert parack olarak tabii korendon, suni korendon, elmas, bor karbr ve silisyum karbr kullanlr. Talama talarnn imlinde balayc olarak seramik, madeni ve nebati balayclar kullanlr. Seramik balayclar esas olarak kilden meydana gelir. Sert tanecikler kil ile iyice kartrlp, pres ile ekillendirilir ve sonra 1100Cde 100 saat piirilir. Bylece porselen sertliinde, gzenekli bir yap elde edilir Seramik balayc ile yaplan talar su, ya ve scaklktan etkilenmezler, fakat darbeli almaya dayankl deildirler. Madeni balayclar, su camndan teekkl eder. Sudan etkilenmemeleri iin ierilerine inko oksit ilve edilir. Madeni balayclarla yaplan talarn mukavemetleri az olup, hafif ilerde kullanlrlar, Organik balayclar ellak, bezir ya, kauuk ve bakalit gibi balayclardr. Taa elstik bir yap kazandrrlar, fakat scaa dayankszdrlar. Taslamada kullanlan takmlar genellikle sertliklerine gre deerlendirilirler. Bir tan sertlii denilince, balaycnn sertlii szkonusu olur. Bu sebepten tan sertlii, balaycnn cins ve miktarna baldr. Eer andrc taneciklerin anmas balaycnn ufalanmasndan hzl ise, bu ta "serttir". Eer balayc kesici taneciklerden hzl olarak ufalanyorsa, bu ta 127

"yumuaktr". Kullanlan ta talanan malzeme iin sert ise, tanecikler krlendikleri ve balayc ile ayn seviyeye kadar andrdklar halde dklmezler. Bu durum, tan evresinin "camlamas" olarak adlandrlr. Bazen de tan boluklar ve sert taneciklerinin aras ilenen malzemenin tala ile dolarak krlenir. Buna tan "tkanmas" denir. Talama takmlarnn ekilleri, kullanlacak ie gre deiir. ekil 137de talarn ekilleriyle ilgili baz rnekler grlmektedir Talarn tezgaha balanmasnda ok dikkatli hareket edilmelidir. Krlgan bir yapya sahip olduklarndan, yanl teshillerde kolayca krlrlar Titreimlerin yutulmas iin, talarn ortas kurun ile doldurulur. Ayrca tan dengeli bir ekilde balanmas gerekir. Dengeyi salamak zere gerekirse, flan zerine arlklar konur. ekil 138da tan tesbitiyle ilgili bir rnek grlmektedir. Talama takmlarnn cinslerini belirten eitli standart mevcuttur. Bu standarttasn tanecik ve balaycsnn cinsini, sertliini belirtir.

ekil 137. Talama takm tipleri

128

ekil 138 .Talama takmlarnn tesbiti 4.4. TALALI MALAT USULLER Talal imalat birbirinden farkl ilemler yapan tornalama, planyalama, frezeleme, delme, boaltma, raybalama, testere ile kesme ve talama gibi usulleri ihtiva eder. Bu usuller aada ayr ayr ele alnacaktr, (ekil 139)

ekil 139. Balca talal imalat usullerinin gsterilii

129

4.4.1. Tornalama: Tornalama ilemi; dairesel hareket yapan bir i paras zerinden tala kaldrarak, paraya silindirik veya dnel bir ekil verme olarak tarif edilebilir (ekil 140).

ekil 140. eitli tornalama ekilleri Tornalama ileminde, torna tezgahlarndan faydalanlr. Torna tezgahlar paralel, revolver ve otomatik tipte olabilir. Paralel tornalarda ileme takm eksenine dik ve paralel hareket yapar. Dolaysyla para, eksenine dik ve paralel ynlerde ilenmi olur. i paras bir taraftan aynaya, dier taraftan puntaya balanr. Aynalarn balanma yerleri sabit olup, yalnzca kendileri deitirilebilir. Farkl uzunlukta paralarn balanabilmesi iin, puntalar kzaklar zerinde hareket edebilir. Kesme kaleminin ileme srasndaki hareketi el ile veya otomatik olarak yaplabilir, i parasnn dnme hareketinin hz, bir dili veya kay-kasnak sistemiyle deitirilebilir. ekil 141'de bir paralel torna grlmektedir. Paralel tornada tek kalemle allr.

ekil 141. Paralel torna Rovelver tornalarda dnebilir birtakm tayc vardr. Takm tayc zerinde genellikle att ayr i yapabilen takm mevcuttur. Bylece takm deitirmeye gerek kalmadan ilem yaplr, dolaysyla para imalat zaman ve maliyeti der ekil 142'de bununla ilgili bir rnek verilmitir. Otomatik tornalar ubuk halindeki malzemeden seri imlatta kk paralarn yaplmasnda kullanlr. Bu tezgahlarda parann tesbiti, takmn deitirilmesi gibi ilemlere ayrlan zaman

130

ok ksalmtr. Otomatik alma sebebiyle, bir ii birden fazla tezgah altrlabilir. Bylece de iilik maliyeti der.

ekil 142. Rovelver tornada bir parann ilenmesi Tornalamada ilemin verimine birok faktr etki etmektedir. Bunlar yle sralanabilir: - Takm mr T (dakika) - Kesme hz V (m/dak) - Devir bama ilerleme S (mm/devir) - Paso derinlii a (mm) - Kesme alar - Takm aznn ekli ve burun radyusu - Titreim durumu - Soutma ve yalama artlar - Malzeme ifti (takm ve i paras malzemesi) Yukardaki faktrlerin etkilerinin birlikte ele alnmas, ok kark bir bant ortaya karr. Bu sebepten bunlardan takm mr ve kesme hz ele alnarak, dierleri sabit tutulur. Buna gre takmn iki bilenmesi arasnda geen zaman olan takm mr ile kesme hz arasnda aadaki bant vardr; V. T1/n = sabit Yukardaki bantda geen (n) deeri, malzeme iftine (tam - i paras malzemeleri) baldr. Aada baz malzemeler iin bu deerler verilmitir: Malzeme ifti Karbon elii - elik Karbon elii - dkme demir Hz elii - elik Hz elii - dkme demir Stellit - elik S = 0,5 mm iin (n) 5 13 ,8 -10 5,5

131

Takm mr ile kesme hz arasndaki bantdan, aadaki diyagram ortaya kmaktadr (ekil 143).

ekil 143. Takm mrnn kesme hz ile deiimi Aada da grld gibi, kesme hznn artmas takm mrn azaltmaktadr. Bununla beraber, takm mr ve kesme hz arasndaki ilikiyi etkileyen tala kesiti (q = a. s) faktr vardr. Takm mr, kesme hz ve tala kesiti arasndaki iliki, belirli takm mrlerinde kesme hz ile tala kesiti arasndaki iliki bulunarak tesbit edilmitir. 60 dakikalk birtakm mr iin bu iliki aadaki biimde olup, ekil 144'de diyagram halinde grlmektedir. V60 = Cv

v. q

Burada; V60 :60 dakikalk kalem mrne tekabl eden kesme hz (m/dak) Cv : Malzeme ifti ve souma artlarna bal bir katsay q : mm2 cinsinden tala kesiti (q - a. s) ev : Malzeme iftine bal bir str.

ekil 144. Tala kesitine gre kesme hznn deiimi

132

Tala asnn artmasyla kalem mr nce artar, bir maksimumdan getikten sonra azalr. Kalem burnunun radyusu arttka, kalem mr artar Kalem ve i paras arasndaki titreim; para yzeyinin dzgnln bozar, takm mrn azaltr. Takmda meydana gelen titreim, kesme hznn artmasyla, kesme kuvvetinin azalmasyla ortaya kar. Dk kesme hzlarnda ve yeni bilenmi kalemlerde, titreim azdr, ayrca i paras ve takmn rijid olarak tesbit edilmemi olmas, tezgahn kzak ve yataklarndaki boluklar da titreime sebep olur. Talal imlatta takm kesine az kenarndaki scakl ve sl gerilmeleri azaltmak iin, eitli svlardan faydalanlr. Dier artlar sabit kalmak zere, kesme svsnn debisi arttka takm mr de artar. Tornalamada malzemenin etkisi, "ilenebilme kabiliyeti" ile tesbit edilmektedir.lenebilme kabiliyeti, tala kaldrma faktrlerine gre deimektedir. Bu sebepten sabit artlarda deerlendirme yaplr. Malzemelerin ilenebilme kabiliyetleri hakknda aadakiler sylenebilir: a) Belirli kesme artlan altnda kalem mrnn veya kesme hznn bykl, ilenebilme kabiliyetinin bykln ifade eder. b) Kesme kuvvetlerinin veya g sarfiyatnn azl, lenebilme kabiliyetinin iyi olduunu gsterir. c) ileme sonunda yzey dzgnl ne kadar iyi ise, ilenebilme kabiliyeti o kadar yksektir. Tornalamada tala kaldrma ilemi, i parasndan istenen zelliklere gre;

ekil 145. Tornalama ileminde oluan kuvvetler. "kaba tala kaldrma" ve "son paso" ilemleri tatbik edilmektedir. Kaba tala kaldrmada maksat, birim zamanda mmkn olduu kadar ok tala kaldrmaktr. Bu yzden paso derinlii (a) 1-25 mm, devir bana ilerleme (s) 0,05-3 mm arasndadr. Son paso ise, dzgn yzey elde etmek iin yaplr. Kesme hz arttka yzey dzgnlesin Son pasoda paso derinlii 0,1-0,5 mm, devir bana ilerleme 0,05-1,5 mm arasndadr.

133

Tornalamada talan kesilmesi, talan ekil deitirmesi ve tala ile takm arasndaki srtnmeden dolay eitli kuvvetler ortaya kar. Bunlardan en nemlisi "asl kesme kuvveti" (Fz) ad verilen dey kuvvettir (ekil 245). Ayrca radyal "kalem kuvveti" (Fy) ve eksenel "ilerleme kuvveti" (Fx) vardr. Kesme kuvvetleri zerinde kesme hz ve kesme svsnn etkisi ok azdr. Fakat tala as ve tala kesitinin etkisi oktur. Tala as ve tala kesiti arttka, kesme kuvvetleri artmaktadr. Takmlarn mrlerinin bitmesi, yzlerinin anmas veya belirli miktarda parann kopmas ile meydana gelir. Anmann meydana geldii blgeler ekil 146da grlmektedir.

ekil 146. Tornalamada takmn anmas Anmalar taban yz ve tala yznde ortaya kar, tala yzendeki anma, talan takm yz boyunca hareketinin sonucu ortaya kar. 4.4.2. Planyalama : Planyalama, tornalamaya ok benzer bir ilemdir. Yalnz burada i paras sabit, takm hareketlidir. Bunun tersi de olabilir. Takm ile i paras arasndaki hareket, dorusaldr. Takmn veya i parasnn hareketi, ileri - geri olmaktadr.(ekil 147)Bu hareketlerin biri kesmeye, dieri ise takm veya paray eski durumuna getirmeye yarar.

ekil 147. Planyalamann prensibi 134

4.4.3. Frezeleme : ok sayda kesme azna sahip takmlarla yaplan bir talal imalat trdr

ekil 148. Frezelemede kesme ilemi Frezelemede, bak ad verilen takmn zerinde bulunan ok sayda diten srayla her biri ksa bir sre paray keser ve sonra bo dner, (ekil 148). Her bir diin kesmesi srasnda tala kesiti devaml deiir. Frezelemeye tezgahn cinsi ve gc, takmn ap, di says, di eimi; i parasnn ekli, l hassasiyeti, yzey durumu, kesme artlarndan kesme hz, paso derinlii, paso genilii, soutma ve yalama artlar etki etmektedir. Frezelemede tala kesiti, virgl eklindedir. Bak ve i parasnn hareketlerine gre iki eit frezeleme vardr (ekil 149). Ban dnme yn ile para ilerleme yn ayn ise, "e ynl frezeleme, bak dnme yn para hareketiyle ters ynde ise, "zt ynl frezeleme" szkonusudur.

ekil 149. Frezeleme eitleri E ynl frezelemede tala ilenmi yzeye ylr ve bylece ilenecek yzey kontrol edilebilir. Zt ynl frezelemede kesici az daima ilenmi yzeyle temas eder ve bak mr uzun olur.

135

Frezeleme sayesinde birok ilem yaplabilmektedir. Bunlar arasnda di ama, kanal ama, havsa ama gibi ilemler saylabilir (ekil 150).

a) Yatay freze tezgah

b) Dey freze tezgah

ekil 150. Yatay ve dey freze tezgahlar Btn bu ilemler baklarn deitirilmesiyle gerekletirilmektedir.Vals-aln baklarda ayn anda aralarnda 90Tk a bulunan iki yzeyin ilenmesi, kanal baklaryla kanal almas, profil baklarla eitli profillerin ilenmesi, modl-vals baklarla dili arklarn imali mmkndr. Baklar zerindeki kesme kenarlar dz veya helisel olabilir. 4.4.4. Delme (matkaplama): Genellikle delmede para sabit durur, takm kesme ve ilerleme hareketi yapar ok derin deliklerde ise para dner, takm ilerleme hareketi yapar. Delme takmlarna matkap ad verilir. (ekil 151)

ekil 151. Delme tipleri Delmede nemli etkenlerden birisi, matkabn u asdr. ekil 256fda grlen u as, delinecek malzemeye gre deiir. Bu a elikte 150. alminyumda 90 ve inkoda 60dir. Delmede nemli olan dier bir ada, helis asdr. Helis as 0 -45 arasnda olup, sert malzemelerde kk, yumuak malzemelerde byk deerler seilir.Delmede kullanlan matkaplarn mrleri, mm cinsinden delme uzunluuyla ifade edilir. Matkap mrne i paras ve matkap malzemesinin cinsi, kesme svs, kesme hz gibi faktrler etki etmektedir. 136

4.4.5. Boaltma (Brolama) Boaltma ileminde bir eksen boyunca hareket eden bir veya daha ok azl kesme takm yardmyla i paralarnn i veya d yzeylerinde dz veya eitli profillerde ileme yaplabilir (ekil 152)

ekil 152. Boaltma( brolama) ileminin prensibi 153de bir dilinin iinin boaltlmas grlmektedir. Brolama ad da verilen boaltma takmlar zerinde diler bulunan ubuklardan ibarettir. Brolama vastasyla, i ve d boaltma ilemleri mmkn olmaktadr. ubuk zerindeki diler nden arkaya doru gittike ykselir.

ekil 153. Boaltma takm Boaltma ilemi ile yksek alma verimi elde edilir, takmn bir hareketiyle ok ilem yaplr, iki bileme arasnda takm dayanma zaman ok yksektir. Fakat boaltma ileminin uygulanabilmesi iin para zerinde takmn dorusal hareketini nleyecek ksmlar bulunmamal, ilem srasnda esnememelidir. Boaltma yoluyla elde edilen tipik d yzeyler ekil 154'de grlmektedir. 4.4.6. Raybalama : Alm deliklerin yzeylerini daha temiz ve hassas hale getirmek iin yaplan bir ilemdir. Bu sebepten kaldrlan tala miktar ok azdr. El veya makina ile yaplabilir.

137

ekil 154. Boaltma yoluyla elde edilen tipik d yzeyler. 4.4.7. Testere ile kesme : ok azl takmlar (testereler) yardmyla ktlelerin paralara ayrlmas ilemidir. Kesme ilemi srasnda testereler ya ileri-geri hareket ederler (erit testereler) veya dairesel hareket yaparlar (dairesel testereler), ileri-geri hareket eden kollu testerelerde kolun hareketi, bir krank mekanizmas ile; dairesel testerelerde dairesel testerenin hareketi bir mil ile salanr (ekil 155).

a) Dairesel testere

b) Band testere

ekil 155. eitli testere tipleri

138

You might also like