Kitap Tanitan Kitap 4

Kitap Tantan Kitap (4)

1
www.derindusunce.org
Fikir Platformu
Bu kitap Derin Dnce Fikir Platformunun okurlarna armaandr. www.derindusunce.org
Fikir Platformu
Fikir Platformu
Fikir Platformu
indekiler
nsz ....................................................................................................................................................... 6 Oblomov, Oblomovluk ve Gonarovun Ryas (Alper Grkan) .............................................................. 7 Krtler, PKK ve Abdullah calan / Ahmet Cem Ersever (brahim Becer) .............................................. 11 nsann Drt Zindan / Ali eriati (Suzan Nur Baarslan) ....................................................................... 14 Binyln Sonu / 28 ubat: Sreklilik ve Kopu (Abdurrahman Babacan) ................................................ 19 Keje / Emine Uak Erdoan (Suzan Nur Baarslan) ............................................................................... 21 Latife Hanm ve Paa-1 (brahim Becer) ................................................................................................ 25 Latife Hanm ve Paa-2 (brahim Becer) ................................................................................................ 28 Latife Hanm ve Paa-3 (brahim Becer) ............................................................................................... 31 Akn Kitab : Gvercin Gerdanl Sevgiye ve Sevenlere dair (Suzan Nur Baarslan) ........................ 35 Kuatlm Yaamlar / Michel Houellebecq (Ali Hasar).......................................................................... 48 Karde Kavgas / Nikos Kazancakis (Alper Grkan)............................................................................... 54 Dnm / Franz Kafka (Mustafacan zdemir) .................................................................................... 58 Yaadm stanbul / Selim leri (Mustafacan zdemir) ........................................................................ 61 syandan Dirlie / Ltfi Bergen (Alper Grkan) ..................................................................................... 64 Kyya Vuran Dalgalar (Sibel z) ............................................................................................................ 70 Vatikann Zindanlar / Andr Gide (Suzan Nur Baarslan) .................................................................... 72 Yldz Ramazanolu ykcl (Derin Siyah ve Angelika) ( Suzan Nur Baarslan) .............................. 76 Ben Sonra Alarm / Nedim Hazar (Suzan Nur Baarslan) ..................................................................... 78 Gidiyorum Bu / AH Muhsin nl (Mustafacan zdemir) ...................................................................... 83 Snra Yakn, / Cihan Akta (Suzan Nur Baarslan) ................................................................................. 87 Resim sanatndaki Hakikat / Jacques Derrida (Mehmet Ylmaz) ........................................................... 92
Fikir Platformu
nsz
Derin Dnce yazarlar bir kez daha okuduklar kitaplar ve tantklar yazarlar hakkndaki izlenimlerini sizlerle paylayorlar. Kitap tantan kitap serisi ufkunu geniletmek isteyen okurlar iin ilgin bir frsat. Farkl asrlarda, farkl lkelerde yaam, hatta eser verdikleri lisan dahi farkl olan sanatlarla ve filozoflarla bulumann gzel bir yolu. stelik allagelmi kitap sunumlarndan farkl bir alma bu. Neden? ncelikle kitap tantan kitap serisinde tantm yazanlar da tpk tantlan sanat ve filozoflar gibi birer yazar. Bir ou profesyonel ve yar-profesyonel olarak yaz hayatlarn srdrmekteler. Ek olarak... katkda bulunan yazarlar eserin gzellii kadar kendi i gzelliklerini, kiisel tecrbelerini, eserle ve yazarla tanma servenlerini de ortaya koyuyorlar. Bu bakmdan kitap tantan kitap Akta, Kafka, Ramazanolu veya Kazancakis ile olduu kadar Baarslan, Grkan, Becer ve zdemir ile de tanmann veya mevcut dostluu ilerletmenin gzel bir yolu. Bu 4c kitapta Yine ar konuklarmz var : Franz Kafka, Cihan Akta, Michel Houellebecq, Yldz Ramazanolu, Nikos Kazancakis, Ali eriati, Jacques Derrida, Selim leri, Andr Gide. 20 farkl kitap, Rusya, Fransa, ran, Almanya ve Trkiyeden 20 yazar. 98 sayfalk bu kitab, kitap tantan kitaplarn drdncsn ilginize sunuyoruz.
Not: Daha nce ayn seriden kan kitaplar buradan indirebilirsiniz: Kitap Tantan Kitap 1 Kitap Tantan Kitap 2 Kitap Tantan Kitap 3
Fikir Platformu
Oblomov, Oblomovluk ve Gonarovun Ryas (Alper Grkan) Oblomov bir khneliin romandr. Rusyann usuz bucaksz topraklarnda hkm sren bir anlamszln romandr. Hangi ie yaradn ne tarihin ne de kendisinin bilmedii bir soylunun romandr. Kendine oturacak yer bulamaynca ekip giden adamlarn romandr. Oblomov, oblomovluun romandr Gonarov XIX. yzyln ortasnda bu eseri kaleme aldnda, Ekim Devriminden b-haber olan ve Stalinin sanayilemi Rusyasndan uzak bir konumda feodalizmin tm titreimlerini iinde barndran bir Rusya mevcd idi. Tahta kar kmaz liberalleme gayesiyle reformlar balatan ar II. Aleksandrn serflii kaldrmak zere hamle yapt, kylye toprak datt ; moderniteye temyln, kapitalizme evrilmenin, yani
7
Fikir Platformu
Batllamann deli gmleini giyinmenin eiinde bir Rusya
Romann bakiisi olan Oblomov, babasndan miras kalan Oblomovka kynn efendisi olan bir derebeyidir. Yksekrenim grmek iin kente gitmi ama eitimi pek nemsememitir. Bir soyluya yarar biimde memuriyete atlm ama brokratik samalklar iinde bocalamaktan sklm, brakmtr. Modern dnyaya admn atar atmaz yaamn ne zaman gerekleecei sorusuyla boumaya balarken, aslnda nndeki an geleceini okur gibidir: Tek dzelik, standartlama ve birbirinin ayns zamanlar, meknlar, ortamlar, olaylar stelik ehirdeki s hayatn varlndan da rahatsz olmutur. Cemiyyet hayat ve kadnlarn tuhaflklar onu tedirgin etmitir. iftliindeki ileri ele almak istemi, sonra bu angaryay bakalarna brakmtr, ona bir gelir gelmesiyle yetinmitir. Nihayetinde bir eve, hatta evin bir kesine, yatana kendini hapsetmi kalmtr. Aslnda ok nemli iler yapmaktadr, bunun iin dinginlie ve dinlenmeye ihtiyac vardr. Eyleme gemeden nce dnmesi ve hayal kurmas gerekir. Bu aama en nemli aamadr. Zaten neredeyse yaam boyunca bu aamay hi geememitir. Aslnda ok ey yapmak istemitir ama balama noktasna gelmek iin gerekli eyleme geme aamasnda sanki yz yllarca vakti varm gibi srekli erteleme yaamtr. O hi gelmeyen uygun zaman kollama ve hayal aamas Oblomovun yaamn oluturmutur. (Abac,2011:57) Gonarov, epeyi etki uyandrm olan bu eseriyle gerek derin kiilik analizleriyle yourduu blmler, gerek ilk yaymlanan paras olan ve romana kaynaklk eden Oblomovun Ryasnda dorua ulaan tasvir gcyle byk bir edib olduunu ispatlamtr. Ayrca bu kaln kitapla sosyolojik bir vakay da ele alp sanatyla ileyerek bunun da altndan kalkmay baarmtr. Bu vaka, oblomovluk hli ve kavramdr. Zamann mehr mnekkidi Dobrolyubovun tespit ettii ekliyle oblomovluk; dnyada olup biten her eye kar duyumsamazlktan kaynaklanan tam bir atalet, hareketsizlik, ilgisizliktir. (1987:30-39) Tolstoyun Sava ve Barta anlatt Napolon Seferi sonras derinleen Batclar-Slavclar atmasnda Rusyaya ilikin pek ok bilmecenin anahtar olarak grlen bu kavram, mnekkide gre Gonarovu kendisinden nceki yazarlardan ayrp onlarla kyaslanamayacak bir deere ulatryor. () biz bylece Oblomov tipinde ve genel olarak btn oblomovlukta () Rus hayatn, gnmz Rusyasnn eilimini buluyoruz. () Burada nemli olan bu tipin, hibir ciddi Rus sanatsnn grmezden gelemeyecei, bizim barmzdan kaynaklanan, bize zg bir tip olduudur. (a.g.e.:29)
Fikir Platformu
Dobrolyubovun bu tesbiti, salt Rusya yht baka bir corafya veya toplumla snrl deildir kukusuz: Oblomovluk, bir karakteristik zellik olarak dnyann pek ok yerinde ortaya km bir tabattr. Nitekim belki de bu sebeple mnekkid, romanda nemli olann Oblomov deil oblomovluk (a.g.e.:43) olduunu yazar. Onu sadece Douya, Rusyaya ait grmek hatasn tekrar etmeden u sylenmelidir ki Gonarovun muhtemel derdi, toplumu iin ele ald bir idealin kartn koyultup n plana karmakt. nk kurgunun sosyolojik okumalara imkn tanyan yapsnn yan sra yine ayn amaca hizmet eden mukayese vasf ile yazar, farkl grleri attrr ve romann sreklilii iin hikye boyunca bir gerilim var eder. Buna gre eserde, Oblomov-toltz, Agafya-Olga ikilemleriyle eserin bir anlamda alt metni oluturulmutur. (Lidar,2011:51) Bu ztlkta bizim iin esas olan huss, kiiliklerden ziyde kiilerin temsl ettii deerlerdir. Bu deerler sisteminde zddiyyet, -iktisad anlamlaryla- geleneksellikmodernlik hilf zerine kuruludur. Okuyucu iin Gonarovun n plana karmak ve bir reete gibi sunmak istedii ideali ksaca toltzun tavr ve davranlarndan semek mmkndr. toltz, Gonarovun ryasdr: Srekli almak, hareket etmek, etrf durmadan kolaan etmek, khnelii ykp yenilie sarlmak, retmek, yenilenmek, glenmek ve kazanmak Her eyi biliyorum, anlyorum, ama ne gcm var, ne iradem. Bana g ve irade ver, beni nereye istersen gtr der bu sebeple Oblomov toltza biarece. Onun tantrd Olgann dnyasn renklendiriinin, rhuna hareket getirdiinin farkna varr ama ak da oblomovluun kurbn olmaktan kurtulamaz. Ayrlrlar *** () lya lyi kim? Oblomov; sana ondan ok bahsetmitim. Evet, hatrladm; senin bir dostun, bir okul arkadan. Ne oldu? ld, hayat yok yere harcand gitti. toltz iini ekti biraz daldktan sonra: Zekca kimseden aa deildi, dedi. Tertemiz, billur gibi bir ruhu vard. Asil heyecanlar olan bir insand. Ama hibir ey yapmad. Niin? Ne yzden? Ne yzden mi?.. Oblomovluk? Oblomovluk mu? O da ne demek? Biraz zihnimi, anlarm toparlayaym da anlataym: sen de yazarsn; belki birisinin iine yarar. toltz dostuna ite bu okuduunuz hikyeyi anlatt. ***
9
Fikir Platformu
Bu roman Rus milliyetiliini, Slavcl ve elbette moderniteden nasibini alan her yerdeki gibi bu geni topraklarda da boy veren oblomovluu karsna alan Gonarovun toltz zerinden Rusyay eletirisidir. toltzun idealize edilmi kiiliiyle gelecein hayl Rusyasna dair iaretler sunulur, onun Oblomova bakyla mevcd vaziyyet tenkid edilir. Bu yzden yazarn tm samimiyetine, scaklna ve merhametine ramen Oblomov, tarih bir kalnt olmann yan sra bir trajediye de mahkm edilmitir. Kaybetmitir. Nihayetinde tm hikye toltzun bir dostuna anlattklarndan ibarettir.
Kaynaka Gonarov, van (1983); Oblomov, ev.:Sabahattin Eyubolu-Erol Gney, Sosyal Yay., stanbul. Lidar, Veysel (2011); Oblomov: Doulu Bir Kaybeden, Kaytsz Bir D Yolcusu, Roman Kahramanlar, Say:7, s.50-55 Dobrolyubov, N.A. (1987); Oblomovluk Nedir?, ev.:Mazlum Beyhan, Yn Yay., stanbul. Abac, Figen (2011); Oblomov: Anne Karnnn ars, Roman Kahramanlar, Say:7, s.56-59
10
Fikir Platformu
Krtler, PKK ve Abdullah calan / Ahmet Cem Ersever (brahim Becer) PKK konusunda grmezden gelinen ya da atlanlan ok nemli bir nokta var: PKK, hemen herkes tarafndan Krt haklarnn elde edilmesi iin mcadele eden siyasi kanad destekleyen askeri bir oluumdur algs. Yaklak olarak otuz yllk bir mazisi olan bir rgt olmas hasebiyle, ilk gnleri kurcalamak kimsenin aklna gelmese de iin knn yle olmadn anlatan bir kitap okudum. Aslnda, Hrrem Sultann kiiliinde yzlerce yl ncesi iin kalem oynatlan bir lkede, PKK gibi bir konu iin grsel bir belgesel hazrlanrsa bugn ve gelecei anlamak ok daha kolay olur kanaatindeyim. Belki benim gzmden kamtr, belki de bu konu hakknda eli yz dzgn bir eser henz vcuda getirilmemitir, bilmiyorum. PKK konusunda okumalarm daha ok taraflarn birisinin kaleminden km eserler oluyor genelde. Yine de blgede bir yl geirmenin avantajyla bu eserleri dikkatli bir ekilde okuduumu belirtmek isterim. Yanl bir ey yazmamak, sylememek adna bu dikkate herkesin azami dikkat gstermesi ok nemli. Bu yaz da ncekiler gibi bir kitap tantm olacak. Ahmet Cem Erseverin yazm olduu Krtler, PKK ve Abdullah calan. Yazarla tanklm, Soner Yalnn Binba Erseverin tiraflar adl kitaba dayanmaktadr. Kuvvetli bir sistem eletirisi yapan Cem Ersever o zaman beni artmt. Kitabn sonunda bende brakt izlenim, bir fikri intihal vakasyla kar karya olduum endiesiydi. Ne yalan syleyeyim, olaan
11
Fikir Platformu
pheli olarak da namzedim Soner Yalnd. Gerek, o zamanlar alt kurum, gerekse fikirlerinde grdm sistem muhalifliinin paralellik arz etmesi bende rahatszlk uyandrmt. Kontra gerillann mimarnn bu derece analiz yeteneine sahip olmas dn de ilgin gelmiti, bugn de ilgin geliyor. tiraf etmek gerekirse, ayn aknl Krtler, PKK ve Abdullah calan kitabnda da yayorum. Yazar, bu kitabnda 1991 ylna kadar mcadele ettii PKKnn tarihine bir kap aralyor. lmnden sonra tad misyonda gz nnde bulundurulursa, olduka tarafsz bir slubu benimsemi grnyor. Konusuna hkim, savlar tutarl, olaylar isim, tarih ve mekan lemesiyle anlatan bir kitap yazd sylenebilir. ok fazla komploya taviz vermeyen tavryla, PKKnn kurulu ve emekleme dnemlerinde Devletin yapt hatalar okurla paylamakta da bir beis grmyor Yazar. Kitapta ilk dikkati eken husus, PKKnn yapt ilk kongreden itibaren hedefleri ve sonularnn yl olarak kyaslanmas. Burada vardmz sonucun bugn gelinen noktayla uzaktan yakndan alakas olmadn gryoruz. 27 Kasm 1978de Diyarbakrn Fis kynde kurulan PKKnn o gnk yapt toplantdan itibaren, akabindeki kongreler ve sonular titizlikle okura anlatlyor. Henz emekleme dneminde olan PKKnn 12 Eyllde nasl gzden karld anladm kadaryla Yazar iin de bir muamma. Her ne kadar calann, Mcadelemiz ieride boulmak zereydi. Elemanlarmz eitimsizdi. Yurt dna gittikten sonra ilk etapta 250 kiiyi yanma istedim. Amacm bunlar k boyu Lbnanda askeri eitime tabi tutup 1979 Nisan ayndan itibaren yurda sokmakt. Bylece mcadelemiz eitilmi byk bir gle takviye edilmi olacakt. nk esas mcadelemiz gerille mcadelesiydi ve gerillann temeli de krsaldr calan o yllarda her ne kadar bu ekilde dnyorsa da gelimeler tam tersi istikamette olur. Krsala kan militanlar iin dalar tam bir cehennem hayatdr. Hareketin ilk yllarnda Tmen dzeyinde bir kadroyla Botan blgesini (rnak- Siirt- Beytebap) drerek Botan- Behdinan sava hkmetini kurmay hedefleyen calan tam bir hayal krkl yaamaktadr. lk anlardaki aknln zerinden atan Devlet, PKKnn zerine kbus gibi kmtr. Tmenler kurup, rnak ve havalisini kurtarlm blge ilan etmek yle dursun, militanlar doksanl yllarn bana kadar canlarn zor kurtarmaktadr. Bunun en byk sebeplerinden birisi de blge halknn PKKya inanmayarak yardm etmemesidir. Lojistik destei halktan salayamad gibi, bir de zerine ayn halk tarafndan ihbar edilmek calann planlarnda deiiklii art koar. calan gz karadr ve yeni bir cephe amakta tereddt etmez. Yeni dman, kendilerine yardm etmeyen yerel halktr ve bata korucular olmak zere onlarla da mcadele etmeye balar. Bugn dillendirilen jargonlarn hibirisinin tedavlde olmad yllardr ve calan zor durumdadr. 84 ve 85 yllarnda PKK, Irak snr boyu hari hemen hemen bitme noktasna gelir. Bu durum Halka bir cesaret getirir ve yakaladklar militanlarn ellerini ayaklarn balayarak teslim etmeye balarlar. 1986 yl balarnda rehavete kaplan Devlete nazaran hatalarn sorgulayan bir PKK vardr. calan suluyu bulmutur: Bedeli ne olursa olsun, itiraflk, ihbarclk, koruculuk yapanlarn gznn yana baklmayacaktr. yle de olur; karabasan gibi halkn zerine ken bir PKK ve halk kaptrmamak iin dilerini yava yava gsteren bir Devletin arasnda kalan Halk iin sonun balangcdr varlan nokta. Deimez kural ilemitir: Filler tepiirken imenler ezilir Daha sonraki yllar da ncekiler gibi geer. Her yln sonunda kongre toplanr, muhasebe yaplr ve bir sonraki yln planlamalar konuulur. Tutmayan planlar calann cann skmaktadr. 79 ve 83 arasnda savunmada kalan, en ge 86ya kadar dengeyi yakalamaya alan ve 90da saldr aamasna geerek tm evrelerini yedi yla sdrmaya alan calan iin varlan nokta bir hayal krkldr. Ortada ne Tmen dzeyinde birlikler ne de askerden arndrlm kurtarlm blgeler vardr. in kts
12
Fikir Platformu
serhildan yani halk ayaklanmas iin gerekli olan askeri baar gelemedii iin Halkn destei de alnamyordu. Ama calan pragmatist adamd ve her durumdan yararlanmay bilirdi. Hatta dalan Sovyetler Birliinden kopan Trki Devletler bile onun itahn kabartmt. Bir plan vard; ortaya kan bu irili ufakl Trki Devletlerin, Trkiyenin emsiyesi altnda bir federasyona gitmesi halinde kendileri de Gney Doudaki illerle bu federasyona destek vereceini ilan etti. Alt tane Trk Devletinin yannda bir tane Krdistan devletiyle federasyon kurmak calan iin cazip olsa da doal olarak tartlmad bile. Doksanlarn banda dalardaki mcadele devam etse de umutlar azalmaktadr calann. Sadece dadaki mcadeleyle kendisinden snrl bahsedildiini anlayan calan Halkn nemini kavramtr. Halk, PKK eliyle serhildanlar geniletmelidir. Cizrede, Silopide, rnakta ayaklanma giriimleri olsa da Devlet de geen yllarla tecrbe kazanmtr. Annda karlk verir ve kanl bilanolar salr medya tarafndan lke gndemine. calann bartan bahsetmedii yllardr o yllar ve Devlette ayak uydurur bu kanl oyuna. Halk periandr Almdan bahsetmek iin daha ok erken o yllarda. Medyada daha fazla yer alabilmek, daha ok gndemde kalabilmek adna eylemlerin biri biterken biri balar o corafyada. Kitap bu ekilde sizleri 1987 ylndan alp doksanlara kadar getiriyor. Dada gezen be apulcudan, adna yola kt halkn bana bela olan PKKnn ve calann hikyesi bu. Cem Erseverin perspektifinden o yllar okumak istiyorsanz bu kitab tavsiye ederim. nk, bugn anlamak iin dn bilmek gerekiyor. Ben, bu kitabn yazar olsaydm sonu blmne u notu derdim: Stratejide yaptnz bir hatay taktikle dzeltemezsiniz Geen yllarn sonunda, gelinen noktaya baknca, bir anlamda bunun itirafn okudum sanki.
13
Fikir Platformu
nsann Drt Zindan / Ali eriati (Suzan Nur Baarslan)
bu olayn, mantk ya da gayr- mantk deil, mantk d olduunu ifde ederek, baz seimlerin mantk deerlendirme tesinde olduunu belirtir ve ahlkla akn da mantk d olarak ele alnmas gerektiini vurgular. Ak, karlnda bir ey istememek ve bir seim yapmak demektir. nsan, bu noktada, bir bakasn kendisinden stn tutar, cann, maln, hretini bu uurda feda eder. Ksaca insan, ancak ak ile drdnc zindann aabilir.
14
Fikir Platformu
nsann Drt Zindan, ranl dnr ve sosyolog (1933-1977) Ali eriatinin Ekim 1970 ylnda Abadanda Petrol Fakltesi rencilerine yapm olduu konferansn yazya geirilmi hlidir. Eserin evirisi Hseyin Hatemi tarafndan, Almanca basks da gz nnde tutularak Farsasndan yaplmtr. Eserdeki dipnotlar evirmene ait olup, bu notlar eriatinin gnderme yapt eserlere, kiilere, olaylara ait nesnel bilgi ierdii gibi, yazarn dncesinin, etkilenimlerinin aklanmasnda da ilev yklenmi, yer yer nesnel tutumun dna klarak znel bak asn sergileyen bir tutum iermitir. nsann Drt Zindan eriatinin ifadesiyle, bir tasarmn, bir tezin, bir kuramn detaya ok da inmeden, ana izgilerinin sunumudur. eriati, ada insan iin temel sorunun insann kendisi olduunu belirttikten sonra, nsan nedir? sorusunu sorar ve tezini bu sorunun cevab zerinden ekillendirir. Tezinin zn nsan drt zorlaycnn/cebrin etkisindedir; bu drt zorlayc gcn etkisinden zn kurtarnca zde insan olabilir ve gerek anlam ile insan olmak bu drt zindandan kurtularak zgrln elde edilmesine baldr.(s:13) cmleleriyle belirterek ele ald konuyu, insann zgrlemesi ve insan olmas iin drt koulun almasna balar ve bunlar basamakta ele alacan ifade eder:

1. nsann tanmlanmas, 2. Drt zorlaycnn ne olduu, 3. Bu drt zorlaycnn etkisinden insann nasl kurtulaca.
nsann Tanmlanmas [*]: eriati, insan tanmnda Kuran ayetlerini esas alarak insan beer ve insan olarak ikiye ayrr. Birisi biyolojinin konusu olan; dieri airin zerinde konutuu, feylesofun sz syledii, dinin ilgilendii insan: Beer -imek (sein, oden); insan olmaktr. Beer olan taraf, doadaki btn grnler gibidir, doann bir mensubu olan, tanmlanabilen bir varla sahiptir. nsan olmak ise, ideal zellikler tayan(ya da bunlara ulamaya alan), sonsuza doru srekli ve ebedi bir geliim iinde olan demektir. Bu geliim, yneliin Tanrya olduu, sonsuz tekmle ve sonsuz Akna yolculuktur. olmak, bir sretir. Snr olmayan bu ynelite insann zellii vardr ve bu zellikler onu insan olmaka -bu, yazarn bir dier ifadesiyle, yaratla zg ftr ve zt bir hicrettir- ulatrr: Bilinli, z varlnn bilincinde bir varlk olmas; seme yeteneinin olmas ve yaratc zellii olmas. eriati, insan olmak iin insana dair zellii sraladktan sonra, bu olgunlamay, gelimeyi ya da sreci engelleyen, insan z bilincinden, seme yeteneinden, yaratclk niteliinden alkoyan drt zorlayc gten bahseder. Bu ksmda ilk olarak Descartesin Dnyorum, demek ki varm. felsefesi ve bu balamda Gidein -Duyumsuyorum, demek ki varm.- ve Camusnun varolu felsefelerinden bahsederek, bunlarn n de doru kabul eder ancak Camusnun Bakaldryorum, demek ki varm. felsefesini insana zg varoluun en stne yerletirir. Bunun sebebi, Ademin cennetteki isyanndan sonra dnyaya gnderiliidir. Descartes ve Gidein ifadelerinin doruluunu sadece var olmay (imek/sein/buden/beer olma ya da sadece fiziki varlk olma) kantlasalar bile insan olmay (imeki, insanlk aamasna erimi bulunmay/idrk) henz kantlam deildirler.(s:24) eklinde aklarken; Camusnun ifadesini znn bilincine varma, Tanrnn iradesine bakaldrma, dnya hayatnda kendi seimi sonucu ibadet ve itaatle kurtulua erme/insan olma eklinde, insan olmann zelliini iine ald iin daha doru bulmaktadr. nsann kendi bilincine sahip bir varlk olmas, idrk/benlik bilinci, yani: Kendi niteliini (keyfiyet) ve yaratln, z-yapsn, Evrenin niteliini ve z yapsn, kendisi ile evren arasndaki ilikinin niteliini ve niceliini alglama (s:25)dr. nsann seebilmesi, beden ve ruh ihtiya ve zorunluluklarna, doal gereksinimlerine, gdlerine, doaya bakaldrabilmesi ve seiminde bu gerekirlii aabilecek
15
Fikir Platformu
olmasdr. Yaratclk zellii ise, insann ftratnda yaratclk kudretinin belirmesi, yansmasdr. Yaratclk iki ynde tezahr eder. Birincisi i/zanaat, alet yapma ile; dieri, sanattaki yaratmdr. Sanattaki yaratm, insan ruhundaki ilah tecellinin sonucudur ve doada karsna kan eksiklii sanat yaratcl ile tamamlamak ve onu doada grnr klmaktr. Bu da gzel sanatlar, insan olma zelliklerinden biri hline getirir. eriati bunu u cmlelerle ifade eder:gzel sanatlar, doada insan iin bulunmas gereken gelgelelim bulunmayan eyi doaya balamak zere doann iinin srdrlmesidir. Sonu olarak; kuruculuk ve yapclk ile sanatlk insan ruhunun nc boyutunun (yaratclk) yansmas ve belirmesi demek olan insanlk zelliklerinden birisidir.(s:28) Bu zellik, tanrsal sfatlarn insanda belirmesi olarak verilir ve bu zelliklerle insan olmak iin gelime ve olgunlama yoluna girilecei ifde edilir. Drt Zorlaycnn ne olduu: Bu blmde ideolojilerden ve bunlarn beerin kendisini nasl uyuttuundan bahseder. deoloji ve retileri ksaca zetleyerek ve kimi noktalarn yanllayarak ele alr. Bu ideoloji ve retiler unlardr: Maddecilik (Materyalizm/zdekilik), Doaclk (Natralizm), Varoluuluk, Vahdet-i Vcduluk, Biyolojizm (Dirim-bilimcilik), Sosyolojizm (Toplum-bilimcilik), Historizm (tarihselcilik). Bu retiler topluluu yazar tarafndan, drt balk ad altnda zorlayc g olarak sunulur: Birincisi: rade sahibi insann, doann(Natralizmin) basksnda olmas. kincisi: Tarihin basks. ncs: Sosyolojizm. Yazar, bu etkenlerin insan zerinde etkisi olduunu, fakat insann oluum (werden, oden) srecinde bu glerin basksndan kurtulabileceini ifade eder ve bunu rneklerle her bir etken iin tek tek aklar. zet olarak unlar syler eriati:
insan ilk zindandan, Doa zindanndan bilincini, irade ve yaratcln, doay tanmakla yani bilimle kurtulabilir ve elde edebilir. kinci zindan olan Historizm zindanndan tarih felsefesini ve tarihsel determinizmin nasl ynlendirebileceini kavramakla, tarih bilimi ile kurtulabilir. nc zindan olan Sosyolojizm zindanndan (toplumsal dzen zindanndan) da bireyler, yine bilim ile kurtulabilir ve kendi toplumsal dzenlerinin kurucusunu olabilirler. (s:50) Drdncs: Kendimdir, yani kendisi/kendi zindan. nsann ilk zindan kendisini kuatrken ve bunlar ykmak daha kolayken, kendi zindan kiinin iinde olduu iin onu ykmak en zor olandr. zellikle ada insann dt anlamszlk ve boluk duygusu, eriatiye gre bu zindann tutsa olmaktan kaynaklanmaktadr. Ne yapaca konusunda g sahibi olan bu ada insan, ne yapmas gerektii konusunda aresiz kalm ve hastalkla hasta birletii iin zm daha da zorlamtr. Dier bir zorluk da bu zindandan insann bilimle kamayacak olmasdr, nk bilimin kendisi de tutsaktr. Bilimi yapan tutsak insandr. Bu tutsak insan, kendi iindeki zgr beni alglayamayan; ancak salt ve genel anlamyla bir insan/kendi olarak alglayabilendir.
16
Fikir Platformu
nsan gereksinimlerini, ihtiyacn giderdiinde refaha erien, bunu boluk ve anlamszlk duygusunun takip ettii dnemi yaayan, bakaldr ile bu dnemi atlatan bir varlktr. yleyse insann lks, zlemi yce bir ey olmaldr ki, bir noktaya (gereklemesi ile) balanmasn ve tekrar anlamszlk ve boluk duygusuna dlmesin. Bu lk, aktr. Ancak bu ak, tasavvuf/irfn veya bu tarz bir ak deil; hesap ve oportnist akldan yce, insann z-benliinde, ftratnda bir bakaldrma ile kendisini gsteren, muktedir bir gtr. Mantkla zmlenemeyecek olan bu sorun, Paretonun ifadesiyle ne mantk ne de gayr mantkdir, mantk ddr (alegique / manta aykr deil, mantktan daha gl). Bu ak, kiinin karlarn ve yararlarn aan, onlar feda ettiren, imeki, bakalarnn imekine ve kiinin lks iin feda ettiren(sr) bir aktr. eriati burada rnek olarak Nietzscheye ait bir anektodu aktarr -den at kamlayan arabacnn hareketini engellemek iin at korumaya almas ve arabac tarafndan dvlmesi- ve bu olayn, mantk ya da gayr- mantk deil, mantk d olduunu ifde ederek, baz seimlerin mantk deerlendirme tesinde olduunu belirtir ve ahlkla akn da mantk d olarak ele alnmas gerektiini vurgular. Ak, karlnda bir ey istememek ve bir seim yapmak demektir. nsan, bu noktada, bir bakasn kendisinden stn tutar, cann, maln, hretini bu uurda feda eder. Ksaca insan, ancak ak ile drdnc zindann aabilir. Burada yazar anlatmak istediklerini u cmlelerle zetler: Szlerimin z: O zgr klc, yaratc, bilinli insan; doa, tarih ve toplum dzeni zindanlarndan bilim ile kurtulur. Drdnc zindandan ise, din ile kurtulur, ak ile kurtulur. Radhakrishnann dedii gibi: Biz insanlar, insan olma dev ve sorumluluu ile, bir ibirlii andna arlyz. Nasl bir ahd ve and? yle bir and ki, bu and ile insan, Tanr ve ak, baka bir yarat ve baka bir insan iin ie koyulurlar. Budur insann sorumluluu. (s:62) Ali eriati bu ksa ama fikr anlamda derin konumasnda, fikir dnyasn birok yazar, fikr akm, reti, ideoloji, kavram ile desteklemi, grlerini, kantlarn yazarlardan ve eserlerinden alntlar yapmaktan ok, onlar olumlu-olumsuz ynleriyle irdeleyerek, kendi tezini oluturarak konumasna dahil etmitir. Kimi anektodlar, beyitleri de konumasna alarak soyuttan somuta geii ve konumasnn ilgi ekici ve akc olmasn salamtr. Fikri yapsn oluturan bu eserlere ve yazarlarna bakldnda u isimlerle karlalr:
Kuran, ayetler; Rene Descartes; Andre Gide; Albert Camus; Jean Paul Sartre; Martin Heidegger; Abdlkadir Mlik,slam Fanatizmi konumas; Sren Kierkegaard; Hace emsddin Muhammed Hfz; mam Sadk; Mevlana Celaleddin-i Rm; Rahl Waldo Emerson; bn Haldun; Rostow, Aamalar Kuram; Karl Jaspers; Jean Isole; Vilfredo Pareto; Friedrich Nietzsche; S.Radhakrishnan. Eserin btnne bakldnda, tezini gl kantlarla savunan eriatinin, akl ve dini esas alarak, ideoloji, reti ve tasavvuf akmlarn uzanda durarak, insan olmak tanmlad, bu olu yolculuundaki engelleri sralayarak bunlarn nasl alacan aktard grlr. zellikle insann drdnc zindan olan kendisini amas iin nerdii yol, ak ve din olarak bir kendini feda etme, yce bir lky merkeze alma ve devaml bir olu yaayarak, Tanrya ynelme eklinde belirir ama bu belirme teslimiyetten te nce bir bakaldr, seim ve bu seimin ynelimi olan dinin esaslarn yerine getirme/teslimiyettir. Ne tasavvuftaki Tanrya erimeyi kabul eden duraan bir yolculuk, ne de ideolojilerin yasland sadece bu dnyaya ait bir yolculuktur. eriatinin insan olmak iin nerdii yol, ilk zindann bilimle; drdnc zindann ise aknlk, ak ve din ile ald, seimi insann bakaldrarak kendisinin yapt ve bu sayede imeki olmaka evirme yoluna girdii ve sonu, snr olmayan bir yolculuktur. Ve bu yolculuu anlatan en gzel ifde kendisinin u cmlelerinde bulunur:
17
Fikir Platformu
insan srekli olmak srecindedir, sonsuza doru srekli ve ebed bir geliim sreci iindedir. Ksaca, bu, hi bitmeyecek olan, insann kendisini devaml amak ve devinimde bulunmak, her daim semek ve bakaldrmak zorunda olduu bir yolculuktur ve eriati de nsann Drt Zindannda bu yolculuun ne olduunu, bu yolculukta insann nasl ilerleyebileceini aktarr. Ali eriati, nsann Drt Zindan, ev:Hseyin Hatemi, aret yaynlar, stanbul, 2007.
[*] Bu blmlenmeler Suzan Nur Baarslan tarafndan incelemenin alt balklar olarak dzenlenmitir.
18
Fikir Platformu
Binyln Sonu / 28 ubat: Sreklilik ve Kopu (Abdurrahman Babacan) Sonularyla uzun vadede Trkiyede ciddi dnmlere ve deiimlere sebep olmu 28 ubat 1997 Postmodern Darbesinin hikyesinin anlatld kitap, 16 kiilik bir ekip tarafndan hazrlanm. Darbe srecinin birincil tanklaryla yaplm syleilerden ve sreci tahlil eden makalelerden oluan kitapta, Ne Oldu?, Nasl Geliti? ve Ne Deiti? sorularnn cevaplar aranyor. Onbe yllk srecin geni ve zenli hazrlanm kronolojik anlatm ve baat aktrlerinin portrelerinin yer ald kronoloji ile balayan 1. cilt, srecin birincil tanklarndan, o dnem yaananlara dair doyurucu syleiler ieriyor. Siyaset-Medya-Sermaye/ DnyasBrokrasi-Hukuk/Yarg-Eitim-STK alanlarndan birok isim ideolojik eitlilik gzetilerek kitaba dahil edilmi. kinci cilt ise, 28 ubatn etkileri ve maduriyetleri zerinden, srecin yansmalarn ele alyor. Darbe srecinde madur edilmi toplumun tm kesimlerinden ahitlerle yaplan syleiler, sadece yakn dnem Trk siyasal hayatnn deil, slamclk almalarnn da grmezden geemeyecei zenginlikte. Bu sreten bir tr etkilenmi, STK/Cemaatler, renciler, mam Hatipler, Kuran Kurslar ve Yksek Askeri ura madurlarndan seilmi kiilerle yaplm rportajlar, hikyenin dank ve birbirinden kopuk ksmlarnn izlerini srerek btncl bir okuma ve anlama imkan sunuyor. Kitabn nc ve son cildinde 28 ubattan bugne Trkiyede nelerin deitii; uzmanlarn makaleleriyle analiz edilmeye allyor. Makalelerde siyasetten ekonomiye, toplumsal yapdan uluslararas ilikilere, akademiden eitim alanndaki deiikliklere dair zmlemeler yer alyor. 28 ubat darbesiyle ilgili u ana kadar yaynlanm en kapsaml alma olan ve toplamda 83 ismin, yaz ve syleileriyle katkda bulunduu 3 ciltlik bu hacimli eser, binyln sonunda Trkiyede neler yaandn anlamak isteyenler iin bir baucu eseri niteliinde.
19
Fikir Platformu
I. KTAP Sacit Adal, Meral Akener, shak Alaton, Blent Arn, Toktam Ate, Din Bilgin, Mehmet Ali Birand, mer Bolat, Mehmet Seyit Bua, Necati Can, Cemil iek, Abdurrahman Dilipak, Mehmet Elkatm, Ahmet Ertrk, Hseyin Glerce, Nazl Ilcak, Merve Kavak slam, evket Kazan, Recep Kr, Fehmi Koru, Recai Kutan, Sedat Lainer, Blent Orakolu, Yusuf Ziya zcan, Can Paker, Reat Petek, Ycel Sayman, Mustafa entop, Adnan Tanrverdi, Salim Uslu, Erol Yarar, Bekir Yldz. II. KTAP Mustafa Akmee, Sadk Gray Balatekin, Muharrem Balc, Burhanettin Can, Necati Ceylan, adi arsancakl, Abdulhamit elik, Osman tlak, mer Eki, Sibel Eraslan, Yusuf Eren, Osman Glaar, Mehmet Gney, Mustafa slamolu, Yusuf Kara, Hayrettin Karaman, mer Karaolu, Zeliha Kaya, Ramazan Kayan, Yasemin Kyc, Sevgi Kurtulmu, Mehmet Kutlular, Ferda Krn, Kadrican Mendi, Fatma rgel, Cevat zkaya, Kazm Salam, hsan Sreyya Srma, brahim Solmaz, Glden Snmez, Leyla ahin, Hlya ekerci, Hsn Tuna, Hamza Trkmen, Musa zer, Blent Yldrm. III. KTAP Cihan Akta, Yasin Aktay, Abdurrahman Arslan, Mustafa Aydn, Naci Bostanc, Mehmet Efe, Alev Erkilet, Hasan Celal Gzel, Hatice Karahan, Selim Karltekin, Ferhat Kentel, Bekir Berat zipek, Ahmet Tagetiren, Abdullah Yldz, Nuh Ylmaz.
20
Fikir Platformu
Keje / Emine Uak Erdoan (Suzan Nur Baarslan) b-gndur gnbed-i devvr rengi bilmezem Y muht olm gzmden gnbed-i devvra su (1) Keje/Bir Gecede Bymek (2), Emine Uakn bir yk-sekisi ve toplam yedi ykden oluan bir eser. ykye adn veren Keje, yklerdeki kahramanlardan biri deil, hepsinin toplam olarak bir gecede byyen ocuk metaforu olarak kullanlm. Kejenin teknik incelemesini yaptmzda, ksa ama youn bir slubun verimi olan yklerle karlalr. zellikle olaylara paralel verilen gnlk hayat, iinde gelenein, detlerin, yaamsal ileyiin, yaam kltrnn, szel kltrn de iinde olduu geni bir yelpazenin sunumunu stlenir ki, bu ayn zamanda eserde fon/mekn olma ilevinin dnda, yaanan krlma nnn ardndan deien hayatn vurgulanmas ilevini de stlenir. Yazar orada olann, artk olmadn, olanlarn altn izerek verir naif bir doallk iinde. Kurgudan te yaanmlklar, satrlara iten, samimi bir anlatmla yansmaktadr. Uakn Gzden kaan, gnlden kamasn istedim. dedii gibi gze deil, gnle seslenen bir eser Keje, gnl gzne Eserin en byk baars, ilk krlmalar ok gzel yakalam olmasdr, gzden kaan anlar Yazar, hayatn iinde dediimiz ve normalletirdiimiz, ama aslnda normal olmayan durumlarn insanda, zellikle de ocuk ruhunda at, aabilecei durumlar/hlleri yorum katmadan ve taraf tutmadan aktarr. Kejede, belirli bir mekn ya da zaman yoktur. Bu yzden bu ykleri az farkla (isim, kltr, inan) baka bir corafyaya da koysa insan, bir ey deimezdi. Bu noktada Keje, lkemize dair bir hlin, spesifik bir corafyann, blgesel olann dna karak kendi evrensel sylemini de kurmu bir eser olma zelliini tamaktadr.
21
Fikir Platformu
Eserdeki yedi yk srasyla unlar: Tahta Pabu, Ku Kayas, Nerimann Sustuu Gece, Yaraya Tuz Basmak, Yol Yzyllk, Baskn Gecesi, Arafn Balangc. Bir yarm-kalmlk, asker ve dardakiler tarafndan kapana kslmlk, gzya ve at Uakn gereklerin dilini abartmadan -ama onu nesneletirmeden-, sz sanatlaryla metni gzelletirme kaygsna dmeden akc, sade bir dille, kimi yresel ifadelerle anlatt bu ykler, kahraman anlatc bak asyla Naze, Ahmet, Neriman, Hasan, Esat, Hayrettin, Xasal adl ocuk kahramanlarn gznden anlatlmtr. Eser szl kltrn masallarn, tekerlemelerini, inanlarn kiisel hikyelerin iinde vererek zengin bir dil oluturmutur. Emine Uakn Kejesinde ocuklua dair izlek sinmi her satra. Dtan gelen/dayatlan gerekle, ocukluun byl dnyasnn parampara olmas eserin leit-motifi olarak karmza kmaktadr. lk hikyedeki/Tahta Pabu topuklu beyaz ayakkab, Sarkz masalyla paralellik kurarken, Cinderellann camdan ayakkabs gibi Fatinin ayakkabs yerine geen, pten bulunan ayakkabnn Nazenin gznn nnde pe atlmasyla, masal dnyasndan kamayan ve onun gerekliinde kendi hayl dnyasn kuran ocuu/Nazeyi, daha ama diyemeden, ocukluun dnyasndan koparmtr. Bu hikyede, nmzdeki ay, yl tarz dileklerin artk gereklemeyeceini fark ettiren yazar, ukde kalanlar ve hayattan eksiklii silinmeyenleri aktarrken, insanlarn elinden alnan ilk eyin mit olduunu gstermektedir. nce mit elinden alnr insann, haylleri, gelecei Ku Kayasnda, artan kayplarla yzletirilir okur. mitten sonra mekn alnr ocuun ellerinden. Ahmetin ve arkadalarnn elinden alnan oyun yeri, her zaman oyun oynadklar meknlarda varlklarnn yasak bir zihniyet tarafndan tehdit oluturmas anlamna gelir. Bu ykyle unu da fark ettirir yazar: Sadece mit, gelecek ve hayl alnmaz insanlardan, kaybolan sadece ocukluk deildir, gemi de alnr insanlarn ellerinden: oyun alanlar, tarlalar, balar, evler, gelenek, detler, gnlk hayat, riteller, oyunlar, masallar Nerimann Sustuu Gecede bu kayplara, kiisel zgrlkler de eklenir; ak hava hapishanesinde yaamaya balar insanlar ve bu hl bir trl gemez. Asker ve Dardakilerin arasnda kalan halk iki sessizlik arasnda ve yeni dmanlklar, tpk Neriman gibi, konumak istedii hlde skta gebe kalr, tm bu yaananlardan en ok etkilenen olduklar hlde. Yaraya Tuz Basmakta ayrlklar, gler, yuvay terk etmek zorunda kallar, insan kendi yapan her eyi, slay, gemii, sevdiklerini, yaam telalarn ardnda brakp gitmeler metnin temasna yerleir. Yeni korkularn byd bir corafyaya dnr sla: Daa gitmek, silah almak, koruculuk, bir gece anszn silah sesleri arasnda cannn kaygsna dme Eeinin zerindeki Kk Hasann gzleriyle baktnzda bu hayata unlar fark edersiniz: Hayatn bildik ritmi bozulduunda, gnlk kayglarn yerini korku ve lm aldnda, bir ocuun karanl balar. Hibir ey ayn deildir, her ey farkldr artk. Bir gn nce kk bir ocukken ve hayat bir oyun bahesiyken, bir gn sonra, bir bomba patladnda, dn, gemi, ona ait her ey; bellein kylarnda geri dnmeyen bir k olarak kalr, glgesi gnden gne zayflayan. Yol Yzyllkta kayplarn insan ruhunda at yaralarn sonular karmza kar. Yasaklarla, hatalarla biz ve onlara dnen ayrmn gnden gne artarak yollarn atallanmasnn farkl yollar tercih edie neden olduunu grrsnz. Bir dostunu daa doru gnderirken(Nuri), eksiklik duygusuyla baka bir yolun arayna giren Esatla dostluun ayrla dntn, dtan yaanan ayrlklarn, ite de yaralara, ayrlklara neden olduu verilir.
22
Fikir Platformu
Baskn Gecesi, ite yaanan ayrln somut rnei olarak karmza kar. Korucu olan ailelerin oluk ocuk demeden Dardakiler tarafndan ldrld, ldrmekle yetinmeyip, ardndan halay ekildii, marlar okunduu satrlar okurken yitip giden insanlka ahit eder sizi yazar, buna ahit olan bir ocuun gzlerinden: Hayrettinin gzlerinden. Ailesi gznn nnde kurunlara hedef olurken hibir ey yapamayan, bacana kurun isabet eden ve tpk aksayan aya gibi o n, o acy, o utanc unutamayan Hayrettin. Geride kalann yaad utan ldrenin deil, lemeyenin yaad utan. nsann elinden yava yava her eyin gitmesi Arafn Balangcnda Xasaln arkada Ali tarafndan yle somut bir ifdeyle dillendirilir ki, belki de tm ykleri iinde barndran, onlar birletiren bir cmleyle yzleirsiniz: Nasl olsa artk ne bahe kalacak ne zm. Gp gidenler yetmez bu ayrlklara, ge zorlananlar da eklenir Arafn Balangcnda. Bir gn bir karar kar ve evinizi, ocanz, banz, bahenizi bir gnde terk etmeniz emredilir. Yoksa ate! Anlayamamanz bir eyi deitirmez bu hkm, bir gn daha istemeniz de. Yanz, kimseye zararnzn olmas da etkilemez. Kim dokunacak ben gibi ihtiyara? Ne kimseye el uzatmlm var ne dil uzatmlm. leceksem de baba ocanda leyim. diyen, kekliklerinden baka hibir eyi olmayan Tahir Dedenin rpnlar da yetmez baba ocann ateler iinde kalmasna engel olmaya. Emirdir ya, uygulanr. Kafkann o boucu gereklii anlatt dnyas szar burada satrlardan. zmsz davranlarn birbirini takip ettii, yanla yeni yanllarn eklendii ama yasa kabul edildii iin doruluunun sorgulanmad ve aynen uyguland karanlk bir dnya. Xasaln babaanne(Hate Kadn) ve Tahir Dedeyle zdeletirdii krlma; iki ayr bakn, iki ayr dnyann tespitini verir: Bir tarafta beddualar eden; dier tarafta tm yaadklarna ramen ses karmayan, sessizlie gmlen hayatlar. Hznl, i burkan ykler Her biri yrein en dibinden baka yreklere seslenen Yitip giden ocukluk, genlik, huzur, sla, ev, aile paralanmlk. Kiminde Nazenin elinden alnan masum ocukluu, kiminde Nerimann sessizlii, ak hava hapishanesine dnen hayat, kiminde Esatn eksilmilii ve onu aray, kiminde Nurinin fkesi, kiminde Hayrettinin utanc, kiminde Tahir Dedenin sktu, kiminde Hate kadnn bedduas, kiminde, kiminde kiminde yitip giden ve asla tamamlanamayacak bir mr. Kejedeki olaylarn aktarmnda u veya bu sulu deil. Sulu aramyor yazar. Yaananlardan etkilenen insanlarn ve zellikle kitaba ismini veren Keje metaforunda, ocuklarn yzlemek zorunda brakldklar olaylar anlatyor. Ve okur, bu yklerden kendi payna deni alyor Yreinizin payna den gzyalar oluyor ve en ok da Tahir Dedenin yazgsnn szs gzlerinize yerleiyor. Susuveriyorsunuz onun gibi. Kelam skta kalboluyor. Uak, tm bu ykler iinde sadece Tahir Dedeyi bile anlatsayd, okurun yrei hissesini alrd diye dnyorum. Kssadan hisse, her zaman mutlu sonlar mutulamaz; bazen, tpk bu yklerde olduu gibi, sizi hzne boar, sessiz brakr. Her yolculuk nce bir ayrlkla balar, gznzn nnde olann yava yava uzaklara akdr yolculuk. Snrsz bir uzaklkla ba baa brakr sizi ve orada olan artk orada deildir. Artk orada olmayanlar anlatan yazarn yreini, belleini, kelimelerini aktard bu yklerin kolay bir yolculuk olacan dnmyorum okur iin. Yitip gidenleri grmek zor gelecek yreinize ve yreinizin arlatn, krlganlatn fark edeceksiniz.
23
Fikir Platformu
Emine Uakn kalemine ve yreine salk
(1) Fuzuli / Su Kasidesi u dnen gk kubbenin rengi su rengi midir; yoksa gzmden akan sular, gz yalar m u dnen gk kubbeyi kaplamtr, bilemiyorum. (2) Keje/Bir Gecede Bymek, Emine Uak Erdoan, Tima Yaynlar, stanbul, 2011.
24
Fikir Platformu
Latife Hanm ve Paa-1 (brahim Becer) Size bir kadn yeeninin anlatmyla tantacam. Kahramanmz Atatrkn ei Latife Hanmefendi. Bizim tarihimiz bildiiniz zere Atatrk ve onun silah, sofra arkadalaryla mahdut bir tarihtir ayn zamanda. Kiisel eitimim sresince inklap kitaplarnda izine rastlayamadmz bu kadnn hikyesinin anlatld, Teyzem Latife adl son zamanlarn en iyi an kitabnn mihmandarlnda o devri biraz yakndan tanyalm isterseniz. Latife Hanm, zmirli Uakizade ailesinin en byk evladdr. Kendinden sonra dnyaya gelen iki erkek kardeiyle bymesine ramen kendini asla ezdirmeyen, sert mizal bir karakter olarak kyor karmza. Toplamda alt karde olan Latife Hanmlar ailenin ekonomik dzeyinin getirdii rahatlkla ok mutlu bir ocukluk geirirler. Ailenin ekonomik parametrelerini daha iyi anlayabilmek iin burada bir es verelim. Latife Hanmn annesi olan Adeviye Hanma babas Sadk Bey eyiz olarak bir han vermitir. Buna mukabil Latife Hanmn babas da kzna eyiz olarak bir rivayete gre 7 katar deve, bir baka rivayete greyse 7 vagon eyiz vermitir. Vagon ve deve hesab yerine o zamann hesabyla bu eyizin maddi deerinin 600 bin dolara tekabl ettii de sylenebilir. Uakizade ailesinin ayrca yle bir huyu da var; ailenin her ferdi var olan servetle tatmin olmaktan ziyade kendi servetini ortaya karan bir kafa yapsna sahip. Burada ksa bir anekdot: Eski zmir, Aydn fotoraflarn inceleme ansna sahip olduysanz arka planda deve kervanlar dikkatinizi ekmitir. Bu iin esrarn zmek de bu kitap sayesinde nasip oldu bu fakire. zmir-Aydn tren yolu malum olduu zere ngilizler tarafndan yaplmtr. ngilizler bu hatt yaparlar yapmasna ama tama cretlerini de fahi bir fiyatla belirlerler. Egenin ilerinden gelen zeytin, incir gibi dnemin kymetli gdalar zmire ulamakta bu yzden sknt ekmektedir. Ama asl sknty bir kii daha ekmektedir: Latife Hanmn dedesi Sadk Bey. nk Sadk Beyin servetinin
25
Fikir Platformu
devam ancak bu rnlerin zmir Limanna ulamasyla mmkndr. nk Sadk Bey zellikle yurt dndaki borsalarda, o yllarda bu rnlerle gzel paralar kazanan bir giriimcidir ayn zamanda. Hlasa, Sadk Bey bu tekelci zihniyete kzar ve demiryollarna kar deve kervanlaryla meydan okumakta tereddt etmez. Bugn olduu gibi o zaman iin de garip bir durum ve ngilizler glmektedir. Ama Sadk Bey sadece meydan okumamakta ayn zamanda tehdit de etmektedir ngilizleri: Eer fiyatlar aa ekmezlerse onlar batracan syler. Sadk Bey plann yapmtr: Bir deve kervan Uaktan yola knca dier kervan zmirde dama kecektir. Sistem almaya balaynca iki yl iinde ngilizler batma aamasna gelir ve Sadk Beyin kapsn alarak biz ettik, sen etme demekle kalmaz ortaklk teklif ederler. Sadk Bey kendisi kabul etmez ama Latife Hanmn babas Muammer Beyi iaret eder ve Aile zmir-Aydn tren yoluna ortak olur. Ailenin ekonomik durumunun zihninizde yer ettiini dnerek asl znemizle devam ediyorum. Latife Hanm fiziki olarak ok gzel bir cinsi latif midir, ya da Hasan Kaann deyimiyle soralm; kendileri yzne bakmaya doyamayacan bir ay yzl mdr? Cevap Hayr ama ite amas var. O gnn Trkiyesinde Latife Hanmdan ok daha gzel olan, Kemal Tahirin Ball Naciye karakterleri, Levanten gzelleri, Rus prensesleri olsa da Latife Hanm onlardan ayran ok byk bir fark var: Latife Hanmm cvsi o devir iin yle byle kaln deil. Latife Hanm ailenin maddi olanaklar sayesinde mkemmel bir eitim alyor. 7 (yazyla yedi) dili anadili dzeyinde konuabiliyor, ngilterede balad eitimini Sorbonda Uluslararas Hukukla talandryor. Kendileri tam bir entelektel. Babas mason olmasna ramen ilkadan itibaren tm dnce sistemlerinde, ki buna dinler tarihi de dahil olmak zere kadnn yerini aratryor. Asl varmak istedii nokta, Mslman Kadn nasl olmaldr?. Bu konuda makaleler yazyor. Yetmiyor yerel lekte alarak ttihat ve Terakkiye zel nem atfediyor. kard sonu: ttihat ve Terakki, kadn zgrletirmeden baarl olamaz. Zamannn ok ilerisinde bir feminist bir bayandr Latife Hanm. Burada yine ksa bir anekdot: Ailenin tm bireyleri bir enstrman ok iyi derecede almaktadr. Latife Hanmn bir zellii vardr; kendileri piyanoyu ok ok iyi almaktadr. Ondaki bu yetenei gren Alman mrebbiyesi kendisinden Almanyada sahneye kmasn ister. O devirde bir Trk kznn Almanyada konser vermesi fikri Latife Hanm ziyadesiyle heyecanlandrr ve konuyu babas Muammer Beye aar. Muammer Beyse bu alan kapy, ben kzm ano ya (sahneye) karmam diyerek ebediyen kapar. Yllar sonra Latife Hanm bunu anlatrken, babam o gn beni anoya karmad ama Allah beni yle bir anoya kard ki bir daha da indirmedi der. Yine de Latife Hanm tanmak iin ailenin gc, kendisinin entelektel seviyesi, eitim durumu yeterli deildir. Latife Hanm tm bu zelliklerin verdii zgvenle ok cesur ve gz kara bir kadndr ayn zamanda. zmir igal edildii yl kendisi yurt dndadr ama aile zmirde ikamet etmektedir. gal gleri, daha nce bir dnem belediye bakanl yapm olan Muammer Beyden yine bakanl almasn isteseler de kendileri kabul etmez. gal gleri de aileye rahat vermeyince masonluktan gelen itibarn kullanan Muammer Bey, bir eksikle kapa Marsilyaya atar. Byk Hanm rahatszl dolaysyla kaamamtr. Bir sre sonra haber gelir ki Byk Hanm yani Latife Hanmn babaanneleri rahatszlanmtr. Aile zmire dnd anda tutuklanacaktr ama birinin dnmesi gerekmektedir. Latife Hanm gnll olsa da ilk balarda bu fikir pek kabul grmez. Oysaki Latife Hanm, topuklarn yere sert sert basarak yryen, kararl, inat, kendinden emin bir karakterdir ve bu kararnda sebat eder. Tek bana zmire babaannesinin yanna dnecektir. are yine mason dostlardan bulunur ve Latife Hanm Fransann ahsi korumas altnda, adeta bir dokunulmazlk zrhna brnerek igal altndaki zmire doru yola revan olur.
26
Fikir Platformu
Dnte stanbula urayan Latife Hanm, Mdafaa-i Hukuk derneinin de baz gizli belgelerini alarak onlarn da kuryeliini yapmay kabul etmitir. Ne are ki, Franszlarn ahsi garantrlne ramen Latife Hanm zmirde yakalanr ve gzaltna alnr. X-ray cihazlar henz tedavlde deildir ve arafl Latife Hanmn zerini aramak gerekmektedir. Tereddt etmeden kar kar ve Siz, Mslman bir kadnn arafn karamazsnz der. gal gleri, kendisini gn a susuz nezarette bekletirler ama Fransaya ramen daha fazlasn yapmaya gleri yetmez ve serbest brakmak mecburiyetinde kalrlar. Latife Hanm artk zmirde babaannesinin bandadr Muhtemelen drt blmde bitirmeyi planladm yazmn ilk ksm bu kadar. Bir sonraki blmde Latife Hanm mstakbel kocas Mustafa Kemalle karlaacak ve greceksiniz ok ilgin bir evlilie adm atacaklar. Belki de resmi tarihin yllarca geimsiz, kaprisli bir kadn olduu iin tu kaka ilan ettii Latife Hanma hak vereceiz. Muhtemelen ankayada o zamanlar kurulan sofralar, masalar daha yakndan greceiz
27
Fikir Platformu
Latife Hanm ve Paa-2 (brahim Becer)
Birinci blm zmirde ev hapsiyle geen meakkatli gnlerin ardndan gne, Latife Hanm iin Belkahveden domak zeredir. Tarih 10 Eyll 1922dir ve Mustafa Kemal ordunun banda zmire girmek zeredir. Yanndaki yaverine ehri igal eden Yunan Komutannn bu manzaraya bakarak rak iip imediini sorar. hayr yantn alnca glerek, o zaman ne diye almak istemi zmiri der. Olaan pheli listesinin en bandaki ismin Sakall Nurettin Paa olduu zmir yangn daha kmamtr. Krfezde ngiliz ve Fransz gemilerine iltica etmi Rumlar ve aznlklar gemilerin iinde beklemektedir ve Mustafa Kemal yava yava ehre girer. Latife Hanmn bir ada vardr o meakkatli gnlerde; zmiri kurtaran komutanla evlenecektir. Mustafa Kemalinse byle bir adaktan ziyade baka bir derdi vardr; kalacak bir yere ihtiya duymaktadr. O zamanlarn zmirinde kk yapmak isteyen zenginler ilgin bir yol takip ederlermi. ehrin deiik yerlerine cierler aslr ve en ge kokan cierin bulunduu yerin en havadar olduu dncesiyle kk de o muhite yaplrm. Uakizadelerin Gztepedeki kk de bu minval zerine yaplm, ok byk olmayan ama zmirin en iyi, en havadar kklerinden biri olmas hasebiyle Mustafa Kemalin beenisine mazhar olur. Latife Hanma burada ksa bir es verelim ve ikinci znemiz Mustafa Kemali gayri resmi olarak yakndan tanyalm. Mustafa Kemalin hayatna giren kadnlar anlatlrken tm hikye Latife ve Fikriye
28
Fikir Platformu
Hanmlar ekseninde yrse de kendisinin ilk hayal krkl olan Sabiha Sultana kimse ilgi gstermez. Sabiha Sultansa Vahdettinin kzdr. Vahdettin, gen Mustafa Kemali ordunun en bana geirmese de yanndan hi ayrmaz. Almanya ve Avusturyaya yapt ziyaretlerde bile yan bandaki yaver kendisidir. Fakat bu evlilie scak da bakmaz. nk nnde Enver Paa gibi kt bir rnek vardr ve ayn hatay ikinci defa yapmak istememektedir Padiah. Enver Paada saray damaddr ve srtn saraya dayadktan sonra ok glendiini bilmektedir. Osmanl, ttihatlardan yaka silkmitir artk. Neyse ki iler Vahdettinin onayna kalacak dzeye erimez ve Sabiha Sultan gen Mustafa Kemali reddederek, bir baka sarayl mer Faruk Beyi seer. Mustafa Kemal bunu hi unutmayacak ve kendisine destek iin bin bir glkle Anadoluya gemeye alan mer Faruk Beyi neglden lzumu yoktur diyerek geri gnderecektir. Anadoluya kysa rahmetli Blent Eceviti dorular niteliktedir Mustafa Kemalin. Hatrlarsanz kendisi de lmeden nce, Vahdettin hain deildi deyince kyametler kopmutu. st elmaslarla kapl enfiye kutusu ve ahsi atlarn satarak Mustafa Kemali Samsuna yola koyarken kendisinden tek sz alyor: Vatan ve hilafeti kurtarmak. Vatan kurtuluyor kurtulmasna ama Osmanl Ailesi de yediden yetmie kurtulan vatandan srlyor. Sanlann aksine Bandrma Vapuru da krk dkk bir mezbelelik deildir. Mustafa Kemalin ktphanecisi olan Nuri Ulusunun babas ayn zamanda Bandrma Vapurunun da kaptandr ve byle bir eyden hi bahsetmez. Tarihte her olay iki kere sergilenirmi; ilkinde komedi, ikincisinde trajedi. Vahdettinin Kemal Atatrkten ilk isteiyse daha deiiktir. Kendisini bu olaydan nce Arabistana gnderir ve can pahasna oralar tutmasn ister. O da gider gitmesine de Halepte kabakulak olur, yataklara der. leceini hisseden Mustafa Kemal anavatandan kaytsz artsz iki kiinin gelmesini ister: annesi Zbeyde Hanm ve Abdrrahim adnda bir olan ocuu. Yakn zamanda Reha Muhtarn da kesinde bahsettii Abdrrahim Tunak, Mustafa Kemal lnceye kadar yan bandan ayrmaz. stanbulun igali yllarnda dahi anakkaleden tanyp, gvendii avuuna emanet ettii Abdrrahim kendi ifadesine gre Diyarbakrdan ald evlatl, sylentiye gre de Fikriye Hanm ve Mustafa Kemalin yegane evladdr. 1998de vefat eden Abdrrahimin verdii tek rportajndaysa, ocuklukla ilgili hatrlad en eski hatralar Mustafa Kemalin Akaretler deki evidir. Kendisine sorulan, Mustafa Kemalin olu musun sorusuna da, baz eyler benimle mezara gidecektir demitir. Merakls Googledan Abdrrahim Tunak yazarak artc benzerlii grebilir. O zamann artlarnda kabakulak hastal orta yalardaki bir erkei her zaman ldremese de kalc bir araz brakmaktadr: Ksrlk. Ar kabakulaa yakalanan Mustafa Kemal ayn zamanda da bbrek arlarndan mustariptir ve bu hastalk onun geleceini de etkileyecektir. Hsrev Gerede ve Hasan Rza Soyaka benim ocuum olmaz demesinin sebebi budur. Kitabn anlatmyla, Mustafa Kemalin hayatna kadn giriyor: lki reddediyor, ikincisi intihar ediyor veya ldrlyor, ncs de boanyor. Tekrar zmire, 10 Eyll 1922ye dnyoruz Latife Hanm ve Mustafa Kemalin balarna gelen ilk bakta aktr. Kkte birbirlerini grr grmez k olan bu ikili drt gn boyunca konuurlar ve yeni kurulacak Trkiyenin temelleri de bir anlamda orada atlr. nk Latife Hanm, gerek anlamda bir entelekteldir ve fikirleriyle Mustafa Kemalin rol model olarak grd bir kadndr.
29
Fikir Platformu
Fakat evlilik karar zellikle Mustafa Kemal iin o kadar da kolay alnmaz. Harem hayat artk gerilerde kalmtr. Ho, harem hayat halen geerli olsa da Latife Hanm buna ikna etmek hemen hemen imknszdr. Mustafa Kemalin kafasndaki aile mefhumu tek elilie dayand iin, nikhla balanmak fikri dndrmektedir Paay. lk nce birlikte olmay teklif eder ama Latife Hanm tereddtsz reddeder. Mustafa Kemalin ikinci teklifi dini nikh kymaktr ama Latife Hanm, babasnn burada olmadn ne srerek bunu da reddeder. zmir Fatihinin reddedilmeye tahamml yoktur ve Latife Hanma masum bir pck kondurmaya kalknca kyamet kopar. Latife Hanm masadaki silah kapt gibi havaya el ate eder ve Mustafa Kemale hitaben: Paam, drdncy kendime skarm, nk bu memleketin size ihtiyac var der. Silah sesine koan Topal Osmann adamlarn yattrmak ii de Rumeli ivesiyle Mustafa Kemale der: Endieye mahal yoktur ucuklarm, Hanmefendi silah kullanmaktaki hnerini bana gsterdi der ve bir mddet sonra zmirden ayrlr. Peki, taraflarn taraflar diyebileceimiz yaknlar bu evlilie nasl bakyorlard? Zbeyde ve Makbule Hanmlar akrabalar olduu halde Fikriyeyi hi sevmiyorlard. Hatta Zbeyde Hanm, Latife Hanmn haberini alr almaz apar topar, bir askerin mihmandarlnda zmire gidiyor. Bu arada Zbeyde Hanmn gzlerinde ve ayaklarnda ileri derecede rahatszlk olduunu belirtelim. Mstakbel geliniyle zmirde buluan Zbeyde Hanm arad gelini nihayet bulmutur. Kl Alinin ehadetiyle, tereddt etmeden Mustafa Kemale vasiyetini bildirir: Latife Hanm kendisine e olarak alacaktr. Eer Fikriye Hanm alrsa kendisine stn hell etmedii gibi ahirette de iki eli yakasndadr. Mustafa Kemal annesinin cenazesine katlmaz ama vasiyetini de hakkyla yerine getirir ve annesinin krk kmadan, lmnn on drdnc gn Latife Hanmla evlenir. Krk ksayd hi olmazsa tarzndaki mnasebetsiz sylentileri bastrma ii de Latife Hanma der: Son anlarnda eli, elimdeydi ve tek istei bu evliliin bir an nce tesis edilmesiydi. Vasiyetini yerine getirmenin huzuru iindeyiz Kz tarafndaysa daha soukkanl bir kabulleni sz konusudur. Bu evlilie en bandan bu yana kar kan tek isim Latife Hanmn babas Muammer Beydir. Muammer Bey belki Mustafa Kemali ok iyi tanmamaktadr ama kzn avucunun ii gibi bilmektedir. Ksa bir istihbaratn ardndan phelerinde hakl olduunu anlar. Kz Latife, Mustafa Kemalin dii versiyonudur. Latife Hanm ne kadar dediim dedik, inat, lafnn zerine laf gelmesini istemeyen, zor ikna edilebilen bir mizaca sahipse mstakbel kocas da ayn mizatadr. kisi de gerekirse krlabilen ama asla eilmeyen kiiliklerdir ve bu evliliin yrmesi imknszdr. Muammer Bey asndan tek sorun bu da deildi; Kendisi Fikriye Hanmn varln renmekle kalmam ayn zamanda ileri derecede verem olduu bilgisine de ulamt. Muammer Bey byk oranda iin etik tarafn da dnyordu. Bunun dnda ikili arasnda 18 ya fark vard. Baka bir deyile damat ve kaynpeder yatt. Tm bunlar yetmezmi gibi Mustafa Kemalin asker gemii de Muammer Beyi dndrmektedir. Hayat boyunca etrafna emirler vermi bir Mustafa Kemal ve hayat boyunca kimseden emir almam hatta ana gre ileri derecede bir feminist olan kz vard. Kznn, etraf askerlerle ve devlet adamlaryla evrili kocasna nasl ulaaca onun iin kocaman bir soru iaretiydi ve tarih Muammer Beyi hakl karacakt. Kzn kararndan dndrmek iin nnde diz ker ama baarl olamaz. Adm adm evlilie gidilmektedir
30
Fikir Platformu
Latife Hanm ve Paa-3 (brahim Becer)
Birinci blm kinci Blm Kz isteme merasimi alldk ritellere uygun olmaz. Daha dorusu kz isteme merasimi olmaz; Paa, Latifeye gn sre verir ikinci gn evlenirler. Latife Hanmn babas Muammer Beyin olaya dahli, Paann Salih Bozokla gnderdii emirle snrldr: Muammer Beye bu karar bildirin. Sade bir dn yaplr ve snrl sayda davetli arlr dne. Fikriyeye dini nikh kydran Paa, Latife Hanmla evlenirken tercihini kaddan yana kullanr. Evli ift Ankaraya tannca Latife Hanm iin etin bir mcadele dnemi balar. O yllarn Ankarasn Latife Hanmn hayatna dekor grevi grm olan ngiltere, Fransa gibi lkelerle, hele hele Levanten kltrn baehri zmirle kyaslamak mmkn deildir. Bozkrn ortasna kurulmu olan Ankara, bir kasabadan biraz bykedir o kadar. Latife Hanm azimli ve inat bir kadndr ve bir an nce ie koyularak bu erkekler dnyasn hal yoluna koymak ister. u anki ankaya Kk o zamanlar iki katl bir ba evinden te bir yap deildir. Alt kat karargh, st kat da Paann evi olarak dnlm olan bu eve bir ciddiyet getirmek ister Latife Hanm. lk i olarak karargha giri klar dzenlemek istese de Paann muhalefetiyle karlar. Latife Hanmn hedefi bellidir: lk nce Uakizadelerin standardn Ankaraya tayacak, sonra da yllarca Avrupada eitimini ald muasr medeniyet seviyesini szde deil, zde tatbik edecektir.
31
Fikir Platformu
Latife Hanm tm hayat boyunca belli bir protokol erevesinde yaam bir kadndr. Hatta kendisi hakknda anlatlan bir anekdot vardr bu konu hakknda. Harbiyedeki dairesine tannca, gelen yeni komularnn arln da hesaba katan ev sahipleri basit bir ho geldin ziyareti iin kendisinin kapsn alarlar. Kapy aan Latife Hanma sebeb-i ziyaretlerini syleyince, yeni ev sahibesinden beklenmedik bir cevap alrlar: Randevu alm mydnz? Kendine gre bir standard yakalamak, Paann etrafndaki mutat zevata greyse eski kye yeni adet silsilesinin ilk uygulamalarn Kkte tatbik etmeye balar. Bugn de tartlan, erlerin sofralarda garson olarak uygulamas ilk Latife Hanmla balar. Ama asl kyamet ikinci hamlede kopar. Latife Hanm, yemee gelen mutat zevatn eleriyle terif etmelerini art komaktadr. Alkoln de etkisiyle, belli bir saatten sonra sofrann tad kamakta ve i erkek muhabbeti denilen kvama gelmektedir. Durum o hal alr ki, baz misafirlere Paa uyumas iin izin vermeye balar. Birka saat kestiren zevat daha sonra yeniden sofraya dhil olmakta ve bu mesai her gn, sabahlara kadar tekrarlanmaktadr. Latife Hanm ilk atmay Nuri Conkerle yaar; elini kolunu sallaya sallaya yemee gelen Nuri Conkeri, ei olmadndan sebep geri eviren Latife Hanma ac gerei Nuri Bey syler: Sen, beni kovamazsn. Kapdan kovsan bacadan girerim. Ayn Nuri Conker, Rus Sefaretindeki bir davette alkol fazla karnca Sefirin eiyle mnasebetsiz bir diyaloa girer ve kk apl bir skandaln kapsn aralar. Fakat yeni dnemi iine sindiremeyen sadece Nuri Conker deildir. kr Saraolu ki babakanlk da yapm bir kiidir kendisi, bir gece ge vakit Kke kar gelir ve ampanya ister. Tesadf bu ya, ampanya yoktur ve bu durum Saraoluna Latife Hanm tarafndan bildirilir. Saraolu yine ikna olmaynca Paa duruma mdahil olur ve kendisine ampanya bulunmasn ister. Fakat Latife Hanm sert ve fevri mizal biridir. Tm hazirunun nnde Saraolunun aslnda sradan bir saracn olu olduunu kastederek: Eskiden de mi ampanya ierdiniz kr Bey deyince ortamda buz gibi bir hava eser. Paa hiddetlenir ve Latife Hanma hitaben: Hanmefendi, siz bu beyefendilerle ayn masada oturmay hak etmiyorsunuz der. Daha da kts, Nuri Conkerin i i Paam! Kar szyle i olmaz szn Latife Hanm duyar. Paa, kars ve sofra arkadalar arasndaki tercihinin rengini yava yava belli etmeye balamtr. Sonraki yllarda leri Bakan Ali krye, bu evliliin neden bittii sorulduunda O da ayn minval zere cevap verir: Bu evlilik sofra yznden bitti. nk hepsinin bildii bir ey vard ki Latife Hanm yetersizliklerini gerek szle gerekse duruuyla yzlerine vurmaktayd. Paa da evresindeki insanlarn aplarn bilecek dzeyde bir insand. Nutuku hazrlarken, CHPnin mutat kongrelerinde konuaca metni dzenlerken, devrimlerin ilk kilometre talarnda ona refakat eden hep Latife Hanmdr. Bugn dahi, aradan geen onca yla ramen bize o yllardan miras kalan baz dertleri Latife Hanm Paaya sylemekte tereddt etmez. Devrimle klk kyafeti, bartsn, eitim retimi halledeceine inanan Paaya ilk uyar Latife Hanmdan gelir. Paann aksine O, devrimi deil evrimi savunur. Emir ile demir kesilse de, emir ile bir kadnn bann alamayacan savunur. Gerekirse herkesle tek tek konuarak ikna etmek taraftardr ama Paann bu kadar uzun zamana tahamml yoktur. Yine de tek sorun iki masas deildir o gnlerde. Lozan Antlamas neticelenmemitir, Hatay Meselesinin halline yllar vardr, isyanlar u vermeye balamtr ve Kuvvac-ttihat atmas da alttan alta devam etmektedir. Padiahln ilgas ve Cumhuriyetin kuruluunda sknt iyice su yzne kar: 286 Milletvekilinin 128 tanesi durumu protesto ederek oturuma katlmaz. Latife Hanm srece
32
Fikir Platformu
mdahil olur ve Rauf Orbay, Adnan Advar, Kazm Karabekir gibi Paayla ters den eski silah arkadalar arasnda bir mekik diplomasisi uygular. Btn bunlardan da nemli olan ve ldrld m, intihar m etti sorusu bugn bile cevabn bulamam olan bir Fikriye Hanm gerei vardr. Bunlar belki Paay ok megul ediyordu ama Latife Hanmn da annesine anlatt kendi gndemi vard. Annesiyle dertleirken yle diyordu: Btn bir gece arkadalaryla iiyorlar. O kadar ikiden sonra da bize paylaacak bir ey kalmyor. rili ufakl birok darbeyle hasar alan evlilik gemisi yalpalayarak da olsa o gnlere gelmitir ama geminin alabora olmas iin basit bir sebep yeter. O gece kkte kalabalk bir davetli grubu vardr. Yabanc lkelerin temsilcileri, devlet adamlar, askerler ho sohbet bir ortamda yiyip imekteler ve gecenin tadn karmaktalardr. Paa, Latife Hanmdan piyano almasn ister ama ret cevab alr. Paa buna kzsa da belli etmez ve bakasnn almasn ister. Neticede alnr da ama Latife Hanm, eserin yanl alndn iddia ederek hibir ey anlamadn syleyince Paa kprerek: Hanmefendi, buradakilerin hepsi anlad ama siz anlamadnz der. Latife Hanm bu lafn altnda kalacak bir kadn deildir ve tepkisini yelpazesiyle eline serte vurarak gsterir. Ne are ki eli kesilir ve kanamaya balar. , irazesinden kmak zeredir. Bu tepkiye kzan Paa vurmak iin elini kaldrr, korunmak iin gayri ihtiyari olarak Latife Hanmda elini kaldrnca Paann yz izilir ve Latife Hanmn kesilen elindeki kan yzne bular. Herkesin gz nnde cereyan eden bu olayla yollar kesin olarak ayrlr. Paa evi terk eder, Latife Hanm da eyalarn toplamaya balar, ertesi gn de Salih Bozokla beraber zmire hareket eder. Daha sonraki srete tm yakn arkadalar araya girmek ister ama gerek eyh Sait syan, gerekse zmir Suikast sebebiyle Paa hemen tm arkadalaryla yollar ayrmtr. Buna, memleket iki masasndan ynetilemez diyen smet nn de dhildir. nn ve Paa arasndaki krgnlk o boyuta gelir ki Paa ldnde nn stanbula gelmedii gibi, Paann salnda yakn evresi tarafndan en sevmedii bina olarak bilinen Etnografya Mzesine kaldrlmasna ses etmez. Latife Hanm ayrln ardndan bir anlamda inzivaya ekilir. zmiri terkeden aile stanbula yerleir ve Latife Hanma bir kk alnr. Latife Hanm kkte fazla oturamaz nk kk stmak zordur. Kendisinin Mustafa Kemalin eski ei olduu bilgisiyle ilave kmr isteine de ilgin bir cevap alr: Ne yapalm yani! Herkes gibi o da srasn bekleyecek. Mecburen kk terkedilir ve Harbiyedeki mtevaz daireye tanlr. Boanma olay sadece Latife Hanm ypratmamaktadr. Latife Hanmn babas Muammer Beye adeta nefes aldrlmamaktadr. Kazand ihaleler bile kendisine verilmeyen Muammer Bey durumu bir mektupla Kke bildirir: Bize yaam hakk tannmayacaksa memleketi terk edelim! Ailenin bir standard vardr ve Muammer Bey aileyi bu seviyenin altna indirmemekte kararldr. Devaml mlk satarak bu standard koruma yoluna giderler. Fakat kllar ekilmitir ve Muammer Bey dillere pelesenk olan ve kuaklar boyunca aktarlan o szn syler: Biz mal sahibiyiz, para sahibi deiliz. Varsn bize i yaptrmasnlar. Allaha kr bazlar gibi sonradan grme hi deiliz 30lu yllar Latife Hanma yaramaz. nce iki kardeini sonra da Paay kaybeder. Paann salnda zaten verem olmu ve onun tavsiyesiyle Praga gitmitir. st ste gelen lmden sonra da kansere yakalanr ve 1976 ylnda lr.
33
Fikir Platformu
Paaya verdii sz zerine anlarn yazmayan ve anlatmayan Latife Hanmda, halefi Fikriye Hanm gibi resmi tarih tarafndan yasakllar kapsamndadr. Her iki kadn da, ne Atatrkn evlatl lk Adatepe kadar ne de ilk kadn pilotumuz Sabiha Gken kadar ilgi grmemilerdir bahse konu tarih tarafndan. En kts de Fikriye Hanmn durumudur; ankayann duvaksz gelini Fikriye Hanmn gmld yeri kitabn anlatmyla size tarif edersem durumu daha iyi anlarsnz: ankayaya kan yolun bandaki derenin kenarnda bulunan st aacnn dibi Atatrkn bir insan olduuna inananlardansanz, yeeninin yazd Teyzem Latife adl kitab hararetle tavsiye ederim. Zaaflaryla, frtnal ilikileriyle, dostluklar ve ihtirasyla bir Atatrk okuyacak ve aracaksnz. Yok, iddianz daha st makamlarsa da okuyun derim ben. En azndan titremeniz ve kendinize gelmeniz iin bir sebep olur.
34
Fikir Platformu
Akn Kitab : Gvercin Gerdanl Sevgiye ve Sevenlere dair (Suzan Nur Baarslan) Gvercin Gerdanl[1] 10 ve 11.yy.larda yaam, hukuk, hadis, metod, milletler, dinler, tarih, soybilimi, siyaset, ilhiyat, edebiyat alanlarnda uram, 400 eser yazm olan Endlsl air, mezhep imam, filozof, polemiki ve hukuk bilgini bn Hazmn en nemli eserlerinden biridir. bn Hazmn knyesi Eb Muhammed, lakab bn Hazmdr. Dneminde bn Hazm ez-Zhir olarak nlenmitir. 994 ylnda Kurtuba saraynda doan Hazm, 1064 ylnda Ment Lisem kynde vefat etmitir. bn Hazmn bu eseri spanyolca, ngilizce, Almanca, talyanca, Rusa, Franszca, Japonca, Felemenke ve Kazakaya evrilmi; bizde 1979 - 1980 yllar arasnda baz blmleri Dirili dergisinde yaynlanmtr. Gvercin Gerdanl, Klsik slm edebiyatnda, boyna geen ve lnceye kadar kmayan ak zinciri anlamna gelen bir semboldr. Birok air tarafndan kullanlan bu sembol, Hazmn eserinin de ad olmu ve bu sembolle Hazm, ak, akn insan zerindeki etkilerini, kendi deyiiyle arazlarn anlatacan belli etmitir. bn Hazmn Gvercin Gerdanl (Tavkul-hamme fil-lfe vel-ullf) adl eseri, Mahmut Kankn evirisi esas alnarak incelenmitir. Eser, Kank tarafndan iki blm olarak hazrlanm; birinci blmde Hazmn Gvercin Gerdanl eseri verilirken dier blmde Endls Edebiyat ve Hazmn hayatna dair bilgiler verilmitir. nceleme bu iki blm esas alnarak yaplacaktr. Birinci Blm: GVERCN GERDANLII bn Hazm, Gvercin Gerdanln giri blmnden hemen sonra, alt blmlerle birlikte, ak otuz balk altnda inceler.
35
Fikir Platformu
On tanesi: Akn kaynaklar ve belirtilerini iler. On iki tanesi: Akn arazlarn, iyi-kt yanlarn iler. Yardmsever dost, birlik, sr saklama, sr syleme, itaat, muhalefet; sonra herhangi bir eyi sevip artk baka hibir eyi sevmeyecek k, arzularn lmlatrlmas, sadakat, ihanet, bitkinlik, hastalk ve son olarak lm. Alt tanesi: Akla ieriden gelen bellar ve fetleri iler. Eletirmeci, gzetleyici, gizli-kt haberci, kanma, ayrlk ve unutma. ki tanesi: Gnahn irkinlii, iffete dair gzel szleri iler. Teknik ve ierik anlamda esere baktmzda: Dzyaz, ksa ykler, kendisine ve bakalarna ait uzun-ksa iirler karmza kar. Dzyazlarda secili slubu seen air, iirlerin byk ounluunu kendisine ait iirlerden semitir. Nazm birimi olarak, beyit ve ktalar; nazm ekli olarak zellikle kaside; l olarak deiik aruz kalplarn tercih etmi, bu eitlilik iirlerini monotonluktan kurtarm; iirlerinde bolca sz sanat kullanarak (benzetme, istiare) air ynnn ustaln ispatlamtr. Dzyazlarda kendi hayatndan, evresindeki insanlardan kimi de tank olmasa bile kendisine anlatlan olaylardan rnekler vererek eserini gereklikle ilikilendirmi, bir nevi savunduu tezi bu aklamalarla kantlamtr. Gerek hayata ait ksmlarda olaylar yaayan kiilerin isimlerini vermi, hatta ok cesur saylabilecek rnekleri ve yaantlar anlatmaktan ekinmemitir. Gvercin Gerdanlnn trne udur eklinde teknik bir snrlandrma yaplmas mmkn deildir. Ne yk ne kasidedir, ne dzyaz ne de iirdir. Tm bunlarn toplamdr. Hatta iinde ayet, hadis, din bilgi, naaslar, siyasi olaylar, dnemin sosyal, kltrel ve edebi yaps, soyut bilginin tmevarm yntemiyle incelenmesi, psikolojik tahliller ve mantk nermeler ierir. Anlatc kii kendisidir ve znel yarglar eserin birok yerinde karmza kar ama bunu destekleyen rnekler, Kurandan, Tevrattan, Eski Yunandan alntlar, kantlar ve ieriklerle. Eserin yazl sebebi, Hazmn kramayaca kadar deer verdii ve szn emir telkki ettii bir dostunun kendisinden ak, eitli anlamlarn, nedenlerini, arazlarn, deiikliklerini, onu kuatan elverili durumlar tasvir eden(s:34) bir eseri tamamen geree bal kalarak, dtan bir ey katmadan kaleme almasn istemesidir. Eserin teknik anlamdaki kusuru ise, kimi yerlerde airin konu dna karak konu btnln bozmasdr. Konu dna ktnn farkndadr yazar. yle der bu yerlerden birinde: Geri btnyle konumuzla ilgili deil; nceki paragrafla u paragraf ne kitabn ne de blmn erevesine giriyor; fakat yukarda belirttiimiz koullara uygun bir biimde yaklayor, der (s:130) ve misafirlie gittiinde kendisine kaba davranan ve kendisini nemsemeyen arkadann yaptklarn anlatr. Baka bir yerde de : Kukusuz bu iki durum, bu blmn dna kyor.(s:203) der.
Tekniindeki en gzel ksmlarsa benzetmelerinin orjinallii ve gzelliidir ki burada air yaratlnn heyecann, gzele olan aknln, hassasiyetini mbalaa ve tebihlerin ardndan ortaya karttn gzlemleriz:
36
Fikir Platformu
Ayrln pek yakn olmasndan m korkuyorsun? Binek hayvanlarnn admlarnn hzlann grmekten yrein mi burkuldu ne? Ayrlk, zerimize knce, bir lm klavuzudur. O gn ksr bir kadnn ilk kez bir ocuk dnyaya getirii gibi, hep karavana atarken ilk kez hedefi vuran ok gibi oldu. (s:148) Mugis Sarayndaki evleri anlatt bir dzyazda: Bir zamanlar erin dolu yerler iken, imdi artk tannmayacak bir hlde, virn olmu; bir zamanlar ak ve lfet yeriyken, imdi ssz l olmu; vaktiyle sra sra zarif, gzel grntl evler iken imdi korkun, rktc harabelere dnm; nceleri gvence yerleriyken imdi uursuz, om, engebeli dar yollar ve ukurlara dnm. Bir zamanlar oralarda, aslan gibi adamlar, ellerinden bin trl maharet akan heykel kadar gzel bakireler dolarken; imdi kurtlarn uluduu yuvalar, eytanlarn bard alanlar, cinlerin lgnca elendii aralklar, gulyabanilerin dolat korkulu yerler, vahi hayvanlarn barnaklar olmu O gzelim salonlar, gzel grntleri znt ve kederi datan o gne gibi parlayan ssl gelin odalar imdi harabeye dnm, tamamen yklm, ak aslan azna benziyor (s:149) Gvercin Gerdanlndaki Blmler: Akn Mahiyeti nce burada ak nedire cevap verir Hazm: nsanlar akn mahiyeti hakknda tam anlamyla anlaamadlar. zerinde kafa yordular ve uzun incelemeler yaptlar. Benim dnceme gre ak, ruhlarn eitli yaratklar arasnda blnm paralarnn birletirilmesidir. Bu birleme onlarn en yksek temel elerinden meydana gelir Beraberlik ve ayrln ruhlarn birleimi ve ayrmyla ilgili olduunu biliyoruz. Her ekil kesinlikle kendine uygun olan ekli arr, onu arar bulur. Her ey misli mislinedir. Birbirine yaknlk duygusal bir itir ve apak etkileri vardr. Aramzda kartlarn birbirini ittiini, benzerlerin birbirlerini ektiini, hemcinslerin birbiriyle uyum saladn bilmeyen yoktur. Niin ayn durumlar ruhlar iin sz konusu olmasn? Oysa onlarn lemi saf ve temiz bir alemdir. z ahenkli bir ekilde ycelie dayanr ve kendisini oluturan ilke onu eilimlere, yaklamlara ve uzaklamlara, sevgiye ve nefrete yarar hale getirir. Yce Allah yle diyor: Sizi bir candan (Ademden) yaratan bundan da gnl kendisine yatp snsn diye eini yapan Odur, Allahtr. Demek oluyor ki, bylece Allah, Ademin einde bulaca snmann nedenini Havvann kendisinden bir para olmasnda klmtr. Eer akn nedeni bedenin biimsel gzellii olsayd, daha az gzel olandan bir eyler geri tepilmi olurdu kesinlikle. yleyse u sonuca varyoruz: Pek ok kimse, i gzellie sahip eyleri ya da varlklar yeliyorlar; nk tekilerden bunlarn stn olduunu ve gnln bunlardan hi yz evirmeyeceini biliyorlar. te yandan, eer akn nedeni huylarn henkliliinde olmu olsayd; hi kimse kendisine ho grnmenin yollarn aramayan ve kendisiyle uyumayan kimseleri sevmezdi. Buradan u sonuca varyoruz: Ak bizzat ruhta oluan bir eydir. Kimi zaman olur ki gerekten akn nedeni dardan bir neden olur. Ama o zaman nedeni yitince, ak da biter ve yiter. yleyse siz herhangi bir nedenden dolay seviliyorsanz, bu neden ortadan yok olunca, sizden kolaylkla yz evrilecek ve artk sevilmeyeceksiniz. (s:39/40) Nedenler yok olunca yok olan sevgi trne air, ruhu kucaklayan sevgiyi ve Allaha olan sevgiyi dahil etmeden aklamalarna devam ediyor. Yine bu blmde akta benzemelerin okluunun sevginin salaml iin gerekliliinden bahseder. Akn d gzellie balanmasnn nedeni ona gre ruhun kendisinin gzel olmas ve gzel olan eye tutulmasdr. Burada yle der:
37
Fikir Platformu
ruh gzel olan her eye hemen tutulur; gzel ve ho motiflere kar bir eilim gsterir. Gzel bir ey grdnde hemencecik ona balanr; biimin tesinde, kendisiyle uyuan bir izgi ayrmsarsa, ite o zaman birleme meydana gelir. Gerek ak da budur zaten. ayet, grnenin tesinde kendisiyle uyuabilen en ufak bir nitelik gremezse, sevgisi bu d biimden ileriye gemez. Sadece bedensel bir arzu olarak kalr. (s:43) Bu blmde ayet, hadis, fetva, iir ve ykler, Hipokrattan alnt, Eflatundan bir anekdot, Tevratn birinci blmnden bir mesel, bir fizyonomi uzmannn bana gelenler aklamalarna kant olarak karmza kar. Akn mahiyetine ait dikkat ekici tespiti ise akn kii zerindeki deiimini dile getirmesidir. Bu ksm daha sonra ayrntl olarak ele almak iin ksa keser: ak gz atrmayan bir derttir. Bu derdin ilc, acsyla orantl olmasdr. Bu yle bir hastalktr ki, hasta zevk alr. yle bir acdr ki dert sahibi arzu eder. Bu derde kim urarsa artk iyilemek istemez. Ac eken ise, bu acdan kurtulmay dilemez. Ak insana, vaktiyle irendii eyleri ssl psl gsterir. Kendisine zor gibi gzken eyleri kolay gsterir. Doutan olan huylar ve doal eilimleri deitirecek kadar ileri gider.(s:45) Akn Belirtileri Akn belirtilerini maddelersek unlarla karlarz:

1. Sevgiliyi derinden derine seyre dalmak. 2. Sevdii nesneden bakasna syleyemeyecek eylere sahip olmak.
Bu ksmda akn belirtilerini aar air: Sevgilinin szn can kulayla dinlemek, ileri srd eylerden dolay hayret etmek, btnyle sama sapan konusa, yalan sylese bile ona hak vermek, haksz olduu anlarda dahi onu dorulamak, byk hakszlklar karsnda bile ona tanklk etmek, ne yaparsa yapsn, ne ederse etsin btnyle onu izlemek, sevgilinin bulunduu yere gitmekte ivedilik etmek, onunla oturmann yollarn aramak, ona yakn olmaya almak, onu brakmasn gerektiren her trl uradan kurtulmaya almak

3. O zamana kadar bakalarna vermekten kand malnn tmn bir anda datmaya balamak. 4. Sevgiliyle dar yerde bulumadan haz duymak, geni ve ak yerde bulumadan can sklmak. 5. nemsiz nedenlerden dolay birbirinden kamak, konumalarnda bilerek ve isteyerek ztlamak. (Bunun sebebini air, birinin teki hakknda neler dndn renmeye alma olarak belirtmitir.) 6. Sevdiinin adn kendi kendine tekrarlamaktan holanmak. 7. tahla yemek yerken sevgilisinin hatrna gelmesiyle itahtan kesilmek, yemek yiyememek. 8. Yalnzl sevmek, inzivaya ekilmenin yollarn aramak, zayflamak. 9. Uykusuzluk ekmek. 10. Sevgiliyle karlamay umduu bir anda beklenmedik engel kmasndan korkmak ve iki sevgilinin birbirine kar yaknmalar sonucu ortaya kan durumun yaratt kaygy yaamak. 11. Sevgili kendisinden yz evirdiinde byk bir sknt yaamak. 12. Sevgilinin ailesine, yaknlarna ve evresine bazen kendi ailesinden fazla ilgi ve yaknlk duymak.
38
Fikir Platformu
13. Gzya dkmek. 14. Sevgiliye olan ilgi; nemli-nemsiz hibir eyi gzden karmamak, onun btn hareketlerini izlemek.
Dnde Sevenler Bu blm airin akn nedenlerini bahsettii blmdr. Bu nedenlerden en alacak olan sevgiliyi ryada grerek k olmaktr. Basit Bir Tasvir zerine k Olanlar Bu ksm da k olmann tuhaf uslleri arasnda saylr. nk kii burada sevdii nesneyi grmeden, basit bir anlatm, mektup ya da arac kiiyle k olur. air yle der bu durumu aarak: zihni grmedii bir varln tutkusuyla megul olan bir kii, dnceleriyle ba baa kaldnda, kafasnda haylinden doan bir biimi ve gnlnde beliren bir nesneyi canlandracaktr. Dncelerinden baka bir ey tasarlayamaz. Hayali durmadan oraya ynelir. ayet bir gn gerekten sevdii nesneyi grecek olursa, o zaman iki durum ortaya kabilir: ak ya artar, oalr ya da bsbtn yok olur. (s:57) Bir Bakta k Olanlar ou kez ak kalbe sade bir bak zerine yerleir diyen air bunun iki grnmde olutuunu syler. Biri -ki ounlukla olan budur- sevgilinin kim olduunu, adnn ne olduunu, nerede oturduunu bilmeden k olmadr; dieri kiinin adn sann, soyunu sopunu ve nerde oturduunu bilerek k olmadr. Ancak tek bakla k olmak aire gre kt sabrlln kantdr; bu durum o kiinin abuk unutulacann habercisi, sevgide kararszln ve oynakln belirtisidir. nk byme, gelime ne kadar hzl ise yok olu, biti de o kadar abuk(s:61) olacaktr. air bir sonraki blmde bu tarz aka inanamadn ve bunun bedensel arzularla kartn dndn; ancak cinsel arzunun tesine geilir ve manevi bir birleme meydana gelirse bunun ak olarak deerlendirilebileceini syler. Uzun Grmeler Sonucu Sevenler airin en ok destekledii ve kendi iinde olduu durumun da bu olduunu belirttii ak hlidir. Bu sevgi; uzun konumalar, sk sk grmeler ve zamanla elde edilen scak ilgiden sonra gerekleen bir sevgidir. Zorlukla elde edildii iin elden kmas da kolay olmayacaktr. Bu ksmda din kitaplardan edindii u bilgiyi vererek akla bir kiiye derinden balanan insan karakterini aklar: Azz ve Cell Allah ruha, Hz. Adem henz balk iken, Ademin cesedi ierisine girmesini buyurdu. Ama ruh bundan rkt, tedirgin oldu, ykld deta. O zaman Allah ona, Oraya zorla gir ve oradan zorlukla k!dedi Bu trden insanlar grdm. Kendilerinde bir tutkunun olduunu hissedince, ya da herhangi bir d gzellie eilim gsterdiklerinde edindikleri zevke gre byle bir tutkunun doabileceini sezince, hemen tm ilikilerini kesiyorlar. Hissettikleri duygunun daha fazla bymemesi iin artk sk sk grmekten kanyorlar. nk kendilerine egemen olamayacaklarndan ve kanlmaz bir durumun iine deceklerinden korkuyorlar. Bu aka
39
Fikir Platformu
kantlyor ki ak, byle karakteri olan kiilerin gnlne kmamacasna girer, oraya yapr kalr. Benzeri kiiler birbirine tutulduklarnda, ne pahasna olursa olsun ona sonsuza dein bal kalrlar. (s: 62) Birini Sevdikten Sonra, Artk Asla Baka Birini Sevmeyenler Bir kiiyi sevdikten sonra, unutma, ayrlk, ilgilerin kesilmesi veya farkl bir nedenden dolay ilikisi bitse de kaybolmu sevgilisinin zlemiyle yaayan, lene dein bu hli srdren insanlardr. Hatta bu hl, dier ilikilerinde de etkili olur ve kadn olsun erkek olsun, herkesi sevgilisindeki o beendii zellikle yarglamaya kadar ilerler. Ksa boylu birini seven bir tandnn uzun boylular gzel saymamas; genie azl bir kza tutulan birinin az kk olan kadnlar irkin bulmas; kklnde sarn bir kz seven kendisinin sarnlar sevmesi gibi. Szle ma Etme Biriyle dostluk kurmann ya da birbirini sevenlerin duygularn ifde etmek iin kullanacaklar ilk yntem ima etmektir. ma; iir syleme, benzetme ve istiareler yapma, dizenin anlamn esnetme, bilmece sorarak ya da nkteler yaparak gerekletirilir. Szle imann dier eidi de -ancak sevgi ortaya ktktan sonra, sevgililer arasnda- dierlerinin anlayamayaca, farkl anlamlar karabilecei sadece sevgililerin gerek anlamlar bilebilecei imalardr. Gz aretleri Gz iaretleri de imadr ve ancak sevgililer arasndaki karlkl anlay ve onaylay belirginletikten sonra gerekleir. Gz iaretleri birok sonuca neden olabilirler. Bunlar: Ayrlk ya da birleme, szleme ya da birbirlerine di bileme, bencilleme ya da cmertleme, emir ya da yasaklama, gldrme ya da alatma, soru ya da cevap ancak gz iaretleri sevgililer arasnda anlam tad iin iaretler kiiden kiiye deiiklik gsterebilir. air birka bak tanmlam. Bunlardan birka: Kalar atmak, yasaklama; uzun uzun bakmak, ac ekmek ve umutsuzluk; gz kapan indirmek, o ii onaylamak Bu ksmda gzn alglama gc, gz-ayna ilikisi, gz-duyma ve koklama duyularnn karlatrmas da yaplm, burada nl fizyonomi bilgini Pelemon(tez) ve Ebu shak en-Nazmn rencisi Salihin grleri(anti-tez) dile getirilerek kendi dncelerini aklamtr. Mektuplama Sevgililer tek sevgide karar klnca mektuplamaya balarlar ama mektuplama pek ok ykma da neden olabilir; ykm, skandal gibi. Bu mektuplarn en gzeli nkteli olandr ve mektubun sevgiliye varmas ve okunmas, k iin byk bir zevktir hele de mektubuna cevap gelirse bu, sevgiliyle buluma gibi bir nee kaynadr. Arac Sevgililer arasnda gven olutuktan sonra arac gnderme ii balar ve alc sevginin yaamas ya da lmesi, klarn onurunu korumas ya da ereflerini iki paralk etmesi gibi bir duruma neden olabileceinden dikkatle seilmelidir. Bu yzden arac, bu ite ehil, kurnaz, ii tam olarak yerine getirecek dzeyde kabiliyetli, sr saklayan, ll, az sk, sadk, ahde vefal, alakgnll, gzel
40
Fikir Platformu
szl olmaldr. Ayn zamanda arac, dikkat ekmeyecek ve saygnl olan yksek dzeyde biri olmaldr. Genellikle bu grev; kadn doktorlar, kan alclar, bohaclar, tellllar, berberler, lmlerde alayan kadnlar, arkclar, falclar, renciler, hizmetiler, rgcler, dokumaclar ksaca ii gerei insanlara kolayca yaklaabilecek insanlara verilir. Sr Saklama Sr saklama, az sk olma n zelliklerinden biridir. Akn ak etmemeye, onu dile dkmemeye alsa da k hareketlerinden ve gzlerinden onu ak eder. Az sk olmann nedeni toplum gznde kk grlmemek ve isiz gsz, eli bo dolaanlardan biri olarak grlmemek iindir. Oysa air, bu hareketi doru bulmaz ve kiinin haramlardan kand ve bilerek byk bir gnah ilemedii srece aka kendini kaptrmasnn doal olduunu syler. Sr saklama sadece bu durumda ortaya kmaz, bazen nedeni n sevgiliyi korumas, onu g durumlardan kurtarmasdr. O zaman bu sr, yiitlik ve akna ballk simgesidir. Bazen de ar hay sr saklama nedenidir. Bir baka durumsa, sevgilisi kendisinden uzaklaan n bunu saklamasdr. Sr Syleme Srlarn sylendii durumlar da vardr. Bunlar:

1. Srrn aa vurann kendisini klk ss vermek ve kendisini yle kabul ettirmek istemesidir. Bu kabul edilemez bir aldatmaca ve irkin bir kstahlktr. k, sahte bir ktr. 2. Akn aa vurulmas, ou kez akn hayya galebe almas, akn ilan etme gereksinimidir. Bu noktada arballk yok olur ve insan kendisine hkim olamaz. Bu akn son kertesidir. Ancak skandallara neden olma, deerden dme ve insanlarn diline dme sonucu vardr. 3. k sevgilisinin kendini aldatt inancna vardnda, kendisinden bkp usandn ya da kendisine kar bir soukluk duyduunu anladnda srrn aklar ki bu, almadr ve byk bir utanmazlk, en kaba rezillik, en kt aklszlk, uursuzluktur. 4. Sr, bazen herkese yaylan bir konuma ya da dedikodu yznden de aa kabilir. Bu durum da aslnda n iini kolaylatrr ve onun iten ie sevinmesine neden olur.
taat Sevenin sevgilisine boyun emesidir itaat. Karakterini, ahsiyetini sevgilisinin karakterine zorla balar ve karakterlerinde deiime neden olur. Hrn, sz anlamaz, dikkafal, inat, gururlu kiilerin huylarnn yumuatr, kibirlilerin alakgnll olmalarna yol aar. k, sevgilinin eziyetlerine, sitemlerine, ikencelerine katlanr. Bunlar n onurunu krmaz, bu boyun eitir. Kendi yaad bir yky anlatr burada: Kayravanl Eb Abdullah Muhammed b. Kleyb enesi dk birisiydi; eitli konularda sorular sormaya ok meraklyd. O zamanlar ben Kurtubada oturuyordum. eitli konularda sohbet ediyorduk; aktan sz ederken bana, Eer sevdiim kii benimle karlamaktan ireniyor ve benden kayorsa, ne yapmalym ? diye sordu. Ben de yle dedim: Seninle karlamaktan tiksinirse bile, sevgilinle karlamay deneyerek gnln yattrp sevindirmeye zorlamalsn kendini. Ben aynsn dnmyorum.dedi, tam tersine onun akn kendi akma, onun arzusunu kendi arzuma tercih ederim. Kendim iin, leceimi bilsem bile, sabrederim, sabredeceim de.
41
Fikir Platformu
Bense dedim, ancak kendi nefsim iin severim onu ve sevgilinin suretinden canmn holanmas iin, haz almas iin severim. Ben kendi mantma uyarm; kendi ilkelerime gre davranrm te dedi, tam bir mantk zulm. lmden daha gl olan ey bize lm gze aldran eydir; candan daha kymetli olan, cann kendisi iin feda edildii eydir. Eer cann feda ettiysen, onu istediinden dolay deil, fakat gerektii iin. dedim. Eer baka trl yapabilseydin, onu feda etmezdin. Kendi isteinle sevgilinle karlamaktan kandn kabul edecek olursak o zaman knanacak biri olursun; nk canna hakszlk etmi ve bizzat kendi elinle onu ldrm olursun ? O zaman bana yle dedi: Sen kyas bir adamsn dedi. Akta kyasa yer yoktur. Bu durumda n ba byk bir derttedir dedim. Aktan daha byk dert var m ki ? dedi. (s:88-89) Bu ksmda sadece itaatin ne olduu deil, Hazmn kiilii de yansr cmleleri ardndan. Derece derece ispatn glendiren, soru-cevap yoluyla karsndakine grn ispat eden, mant gl, aka dair hllerde bile dncenin, sorgulamann, analizin satrlarndan szd bir felsefeci olarak karmza kar. yle gl bir analizcidir ki eletirel baknn ardndaki neden budur. Olay ve olgular akl szgecinden geirir, onlar daha nceki bilgileriyle ve tecrbeleriyle analiz eder ve ardndan bir senteze ular ve bunu sonuna kadar savunur Hazm. Muhlefet n kafasna gre hareket edip, sevgiliye istedii her eyi yaptrmas ve sevgili kzsa, sinirlense bile kendi arzularn yerine getirmesi, znt, tasa ve kayglardan uzaklamasdr. Eletirmeci Akn engellerinden biridir ve eitli ekillerde grlebilir. Bunlar sralarsak:

1. Samimi dosttur; isteklendiren, sakndran, nefsi frenleyen kiidir. 2. durmadan azarlayan ve knayanlar.
Yardmsever Dost Akta en ok arzu edilebilecek eylerden biri, kiinin her eyi onunla paylat dosttur ki bu dostun zelliklerinden birka unlardr: Samimi, ho szl, itibarl, konumas dokunakl, keskin zekal, bilgili, az muhalefet eden, yardmsever, sabrl, ahlk vlen, gzel huylu, kin tutmayan, cmert, sr tutan, gvenilir, ihnet etmeyen, olgun, vefal, inanc salam, dostunun aclarn dindiren Dost n dertlerini dindiren olmak zorundadr nk aclar kalpte birikip dmlenince, kalbi sktrr. Eer birine diliyle bir eyler syleyip aclarn dindirmezse, pek fazla gecikmez zntden mahvolur, umutsuzluktan lr gider.. Bu noktada yardmseverlikte en ileri olanlar aire gre, kadnlardr. Sr saklamada kadnlar erkeklerden daha stndrler. Hele de yallar, genlerden daha titizdir bu noktada, efkatlidirler, nk genlerde grlebilecek kskanlk onlarda olmaz.
42
Fikir Platformu
Gzetleyici Akn afetlerinden biridir. Gzetleyiciler de eletiriciler gibi eit eittir:

1. Kastsz olarak n sevgiliyle birlikte olduu anlarda orada bulunanlardr, sevgilileri tedirgin etseler de tez ortadan kaybolurlar. 2. klarn meselesinden kukulanp bundan emin olmak iin klarn her hareketini gzetleyen kiilerdir ki, tehlikeli tiplerdir. 3. Yalnzca sevgiliyi gzetleyenler ki bunlarn da gnllerine girilirse ok iyi desteki olurlar ve akn bekiliini yaparlar. 4. Vaktiyle bandan ak maceras geiren ve zarar urayan gzetiler. Bunlar da sevgiliyi korumak adna daha byk sorunlara neden olurlar.
Jurnalci Akn afetlerinden biridir ve iki tipi vardr: Birincisi, sevgililer arasnda bozuma olmasn isteyen; ikincisi ise, sevgililer arasnda kopukluk oluturup, sevgiliyi ele geirmeyi amalayandr. Jurnalciler aslsz yalanlarla aray bozmaya alrlar. Aklarn srlarn etrafa yaydn, n birden fazla sevgilisi olduunu, sevenin sevgisinin gerek olmadn etrafa yayarlar. Bu blmde yazar nasihat verir: Kiminle istersen arkada ol, ama u kiiden sakn: Aptal, nk faydal olaym derken sana zarar verir; kararsz, senin uzun ve salam dostluun nedeniyle kendisine tam gvendiin anda, seni ortada brakr; ve yalanc, nk, senin aklnn ucundan bile gemeyecek bir tarzda, senin aleyhinde bulunacak, sana kyacaktr; oysa sen ona en ufak gvensizlik belirtisi gstermezsin. (s:99) Yazar, bu ksmn ardndan yalan hakknda detayl bilgi verir, gene bu blm ayet, hadis, nakil, yk ve iirlerle destekler. Bir iirinde unu der: Serab grnce matarasndaki suyu yere dken kii gibi olma; bylece bombo ve usuz bucaksz lde bana bel aarsn. (s:102) Kavuma Akn grnmlerinden biri olan kavuma, byk bir zevk, ok tatl bir dnem, afaktan doan mutluluk, dirili, yce bir varolu, srekli sevin hli, Allahn byk bir badr. Dnyann hibir tad, kavumann brakt etkiyi veremez. zellikle de kavuma uzun srm ve zor gereklemise. Bu ksmdaki iirler gerekten gz alcdr. Ka kez pervne gibi ak ateinin evresinde dnp dolatm; yle ki sonunda o kk kelebek gibi o atein iine dtm. (s:113) Kanma Akn afetlerinden biridir ve bunun da trleri vardr. lki, bir gzetleyicinin varlndan dolay ekinmedir. kincisi, nazlanmadan tr ortaya kan kanmadr. ncs, n herhangi bir suundan meydana gelen kanmadr. Eer knama ve kanma yan yana gelirse ve ciddiyse, bu, ayrlma bahanesi ve kopukluk belirtisidir. Drdncs, jurnalciler nedeniyle ortaya kan kanmadr. Beincisi, usanmadan doan bezginlik ve bkknlktan tr ortaya kan kanmadr. Bu ksmda
43
Fikir Platformu
ayrca, sevmede hzl olan, fakat sevdiklerine ve nefret ettiklerine tahamml etmeye sabrsz insanlardan bahseder. Bu tarz insanlardan uzak durmal ve gnl o insanla oyalamamaldr. Altncs, n ortaya kard kanmadr. k sevgilisinde bir soukluk sezer ve onun yanndan hi ayrlmayan can skc birini grrse keye ekilir, kalbi krlr ve ondan kanr. Son olarak da, kinden dolay meydana gelen kanma. Baa geldiinde sevdiinin sevdii eylere ynelerek, onun holanaca eyleri yaparak durum dzeltilmelidir. Ancak, bunun deerini bilmeyecek biriyse, karlk beklememelidir. nk sizin gzel davranlarnz onun gzne irkin gelecektir. Bu durumda da en iyisi o kiiyi unutmaya almaktr. Kasidesinde kanmann yol at ayrlk iin yle der: Bu saat sana veda etme saati mi, bu saat kyamet saati mi? Bu gece senden ayrlmn gecesi mi, bu gece dirili gecesi mi? (s:126) Vefa nsann aslnn temiz, soyunun iyi olduunu gsteren bir delil, gzel huy ve erdemli davranlardan biridir. nsandan insana deien bir niteliktir. nsann nitelii iin: nsann ne olduunu ancak edimleri retir bize; gzmzle, hakknda baka bilgiler aratrmamza gerek kalmaz Hi zakkum aacnn zm verdii ya da bal arlarnn kovanlarna, ac balz biriktirdikleri grlm mdr? (s:128) iirini syler. Vefa, ballk demektir ve bunun birinci derecesi, insann nce kendisine bal olana iten bal olmasdr. Bundan ancak soyu kt, ahlk bozuk ve hayrdan yoksun olan kiiler uzaktr. kinci derecesi, size hainlik edene vefakr olmaktr. Ama bu sevgili iin deil, k iin sz konusudur. Hainlie aynyla karlk vermek ayp deilse de vefal olmann deeri daha yksektir. nk vefa, gllerin, dayankllarn, emin aklllarn, gzel ahlkllarn, temiz niyetli kiilerin dayanabilecei bir durumdur. Vefann en yksek aamas, elden geldiince dostluk ban koparmamaya almaktr. Eer umutsuzluk belirmi, hn ar basmsa, o kiiden kurtulmak gerekir. Hncn giderilmesi iin, gemiin ans anmsanmal, gemie hayflanmamal, olup biteni ve zamann dolduunu unutmamak gerekir. Gizlenmesi gereken bir srr gizlemek o kadar nemli deil; asl nemli olan birinin aa vurduunu gizlemektir. der iiriyle. Vefann nc derecesi, tm umutlar yittiinde, sevgili lse ya da dnyadan beklenmedik bir felketle gse bile vefakr olmaktr. Unutmamaldr, vefa n zorunluluudur, sevgili reddetmekte ya da kabul etmekte zgrdr. Reddedildii hlde sevgili iin uramaya devam etmenin vefayla ilgisi yoktur. hanet Vefa nasl iyi niyetin, soylu davrann gstergesiyse, ihanet de tam tersi knanacak ve tiksinilecek bir sfattr. Daha ok sevgililerde grlr. hanet edene karlk ihanet knanmaz, onunki ihanet saylmaz. Sevgiliye ait srlar sylemek de ihanet kabul edilir.
44
Fikir Platformu
Ayrlk Her birleen bir gn ayrlr, her yaklaan bir gn uzaklar. Bu, Allahn kanunlarndan biridir. yle byk bir felakettir ki, kardei lmdr. eitleri vardr: lki geici ayrlktr, sevgilinin dnyle n derdi biter. kincisi, n sevgilisini grmeyi yasaklayann neden olduu ayrlktr. ncs, dedikoducularn dedikodusundan kanmak amacyla sevgilinin istedii ayrlktr. Drdncs, birtakm nedenlerden dolay sevenin kendiliinden srklendii ayrlktr. Beincisi, yolculuun veya evlerin uzak olmasnn neden olduu ayrlktr. Bu blmde vedalamadan da bahsedilir. ki trldr: Birincisi, sadece baklarla ve gz iaretleriyle vedalalr. kincisinde ise kucaklama ve birbirine sarlma mmkndr. Altncs, iki sevgili arasnda meydana gelen darlmalardan tr ayrlmadr ve en elem verici olandr ayrln. Son ayrlk ise, lmden kaynaklanan ayrlktr ki bu, tam anlamyla ayrlktr. Buradan sonra yazar kanma ile ayrl karlatrr ve bu ksmda birbirinden gzel benzetme ve betimlemelerle konuyu detaylca iler. Kanaat n akna yakalan ve akn etkisinde kal orannda kanaatin dereceleri ortaya kar. lki, ziyarettir. kincisi, sevgilinin eyalaryla sevinme ve ona raz olmadr. ncs, sevgiliyi dte grmek ya da haylinin selamyla yetinmektir. Drdncs, sevgilinin yaad yeri izleme ya da uzaktaysa yaad yerden gelen biriyle karlamak da kanaattir. airlerin kanaat anlay ise, niyetlerini iirleriyle dile dkmektir. Bu, dil stnlne dayand iin ve ounlukla airler dillerinin gzelliini ispatlamak iin iirlerini uzatrlar ki, bu, doru deildir. Burada kendi iirlerini ver, onlardan daha gzelini sylemek imknszdr, diyerek iirlerindeki kavrayn doruk noktasna ulatn ispatlamak iin rnek verir ve iirini aklar. Altncs, kskanln dahi ortadan kalkt ve sevgiliyi bakalaryla paylamaya rza gsteren kanaattir ve kanaatin en irkinidir. Vcuddan Dme Bir ayrlk ya da bir nedenden dolay akn gizli tutmak zorunda kalan k hastala tutulur ve yataa der. k eriyip tkenir, rengi sararr, akl bandan gider, zihni karr. Ak saplant hline gelirse, melankolik miza baskn karsa, bu artk ak deil, akl bozukluudur. Tek tedavi, sevgiliye kavumaktr. Teselli Her sevginin sonu ya lmdr ya da yerine konabilecek bir tesellidir. Teselli iki trldr: Doal teselli (umut) ve yapmack teselli (sabr gsterme). Sabr gstermekle unutmak ayn ey deildir. Unutma, insann yaratl, ilgisi, kabul ve reddi, akn kalp zerindeki etkisinin azl ve okluu ile ilgilidir. Bkknlk, deiiklik istei, baka biri iin ilgisini koparma(ihanet), sevgilisini unutma ayplanacak durumlardr. Burada sevenden kaynaklanan, bkknlk, deiiklik isteme duygusu ve hay; drd ise sevgiliden kaynaklanan, srekli kanma, nefret, cefa ve ihanettir. Sekizinci ise Allahtan gelen lm, ayrlk ya da srekli ayrln nedeni olan umutsuzluktur.
45
Fikir Platformu
lm Ak insan inceltir, onu duygusallatrr, acma ste kar ve bu, lme neden olur. zellikle lm, kavuulmas imknsz aklarda karmza kar. lm, sevgiliye kavumak iin bir yoldur. Gnahn irkinlii Allah insana iki kart miza vermitir, biri iyilik nerir sadece iyi ve gzele yneltir; dieri sadece ehevi duygular ister ve insan ykma srkler. Bu iki duygu srekli olarak birbiriyle arpr, eer akl nefsi yenerse, ona stn gelirse insan ayakta kalr, Allahn nuruyla aydnlanr; nefs akla egemen olursa, ileri grllk, uzak grrllk lr, iyi ile kt arasndaki fark ayrt edilemez. nsan tehlikeli durumlara, derin uurumlara, gayya kuyularna der, yok olur. nsan diline, midesine ve cinsel organna dikkat etmelidir. Birbirlerinin yannda kadn ve erkekler davranlarn deitirir, ziynetlerini gstermeye alr, lzumsuz sz ve hareketler yapar. Bu yzden gzler harama bakmaktan korunmaldr. eytana uyan ou nefis, zhd ve takva giysisini karp apkn olmu, dizginleri blise brakmtr. Bu ksmda takvay, emirlere uymay, gnahlardan saknmay uzun uzun nasihatlerle anlatr yazar. ffet Akta gzetilmesi gereken en nemli ey iffettir. Cinsel eilimlerde kendini tutma, gnahlar brakma ve fuhutan saknma, Allaha asi olmama, Onun emir ve yasaklarna uymadr iffet. nsan nefsini frenlemeli, helal yoldan ayrlmamal, bunun iin ak bahane etmemelidir. kinci Blm: ENDLS EDEBYATI ve BN HAZM Bu blmde Endls Edebiyat bal altnda; Endls edebiyatnn kuruluu, iiri, iir tarz ve airleri hakknda bilgi verilmitir. bn Hazm ve Edebi Kiilii bal altnda da ailesi, doumu, hayat, edebi kiilii, ak anlay ve aklar, eserleri, dnemin siyasal hareketleri ve dnemin bilimsel ve dnsel hareketleri verilmitir. Endls edebiyatndaki (9.yy. - 14.yy.) airler unlardr: bn Abdi Rabbih, bn Han el-Endls, bn Hamdis, bn Zeydun, bn Kuzman, bn Hazm, bn Hafce el-Endls, Eb ishk brahim bn Sehl, Eb Hayyn el-Ceyln, Lisnddin bin el-Hatib Endls edebiyatnda Klsik iir tarz, muvaaha, zecel kullanlmtr. Muvaaha ve zecel, Kastilya halk iirindeki villancico denilen tr dourmu, yeni yl ilahi ve trklerinde de kullanlmtr. bn Hazm, 994 ylnda Kurtuba saraynda domutur. Ergenlik ana kadar bu sarayda kalan Hazm, iyi bir eitim grm, siyasi nedenlerden dolay Kurtubay terk edip Elmeriyeye gitmi, burada kald drt yln ardndan Emevilere olan yaknl yznden hapse atlm, birka ay sonra da srgne gnderilmitir. Hasan el-Kasradan sonra Valensiyaya gitmi, burada IV. Abdurrahmann hizmetine girmi, 1018de siyasi mcadelelerin ardndan yeniden hapse dm, bir sre sonra hapisten karlmtr. Alt sene sonra Kurtubaya dnm, 1023-1024te yedi haftalk sren bir vezirlik yapm, tekrar hapse dmtr. 1027de atibeye giden Hazm, Tavkul Hammesini burada yazm, kendisini ilme vererek tamamen siyasetten uzaklamtr. Hukuk ve ilhiyatla uraan Hazm, Zhir ekolnn stad olmu, mizac ve bilginlere kar koyma arzusu birok dman kazanmasna neden olmu, kaleminin keskinlii onun, Haccacn klc, bn Hazmn dili sz ile hret bulmasna neden olmutur. Zahiriyye mezhebinin yaylmas ve aklanmas iin eserler kaleme alm; hukuk, hadis,
46
Fikir Platformu
metod, milletler, dinler, tarih, soybilimi, edebiyat alanlarnda seksen bin yaprakl drt yz cilt eser vermitir. Dmanlarnn ok olmas, eserlerinin gzlerinin nnde yaklmasna neden olmu ama o, bundan ylmam ve unlar sylemitir: Katlar yaksanz bile, onlarn ieriklerini yakamayacaksnz; nk onlar benim kalbimdedir. Ayaklarm nereye ynelse, onlar da benimle gelir; benimle biner, benimle iner, benimle kabre girer. (s:257) iirlerini bir divanda toplam, genellikle kaside eklinde yazmtr. iirlerinde, tezat, benzetme, istiare, ima vb. tm sanatlar ustalkla kullanmtr. Secili slbu dikkati eken yndr. Doalama iir syleyebilen Hazm, imge ve arpc tasavvurlarla cokun bir iir anlayna sahiptir. iirlerinde derin bilgisi gze arpar ve zellikle Kuran ve hadisler onun iirlerinin temel ald iki kaynak olarak karmza karlar. Hazm, sevgide mertebeden bahsetmi; bunu Tabi sevgi (avamn sevgisi, beden sevgi), Rhn sevgi (sevilenin rzasn gzeten, sevilene benzemeyi esas alan sevgi), lh sevgi (Allahn kullarna, kullarn da Allaha olan sevgisi) olarak tasnif etmitir. bn Hazm, 1064 ylnda Ment Lisem kynde, ailesinin kr evinde 16 Austosta vefat etmitir Eserlerinden bazlar unlardr: Kitabl-fasl fil-milel ve vel-avhi ven-nihl(slam hakknda mtlaalar); Kitabl-ahlk ves-siyer f mdvtin-nfus(ahlk); Risle f fadlil-Endls(Endls edebiyat); Kitabl-muhalla fil fkh (Zhiri meshebine gre fkh bilgileri); Et-Takrb f huddil-kelm(kelm ve mantk)
Gvercin Gerdanl sadece aka bak deil (mecazi-hakik) dnemini sosyal, kltrel, siyas ve edeb ynlerden yanstmas, kadn erkek ilikileri hakknda bilgi vermesi, farkl dallar bir araya getirmesi, Endlsn gemile dnemindeki hayatla kurduu ilikiyi yanstmas asndan da nemli bir eserdir. Trk edebiyatnn ilk yazl slm rnlerinin verildii dnemde, Hazmn ok ynl bu eseri, medeniyet kltr oluturmu bir dnemin ispat anlamna da gelmektedir. Bu dnemde, sadece Hazmn drt yz eseri olmas bile, bunu aka gstermektedir. Dnemin siyas karklklarna, ynetim kavgalarna ramen, bilim ve edebiyatn kesintisiz devam ettii 10. ve 11.yy. Endlsn her ynden tanmak ve aka ve kadna bakn; Hazmn heyecanl, polemiki, mant esas alan, sanata dkn, eletirel yanlarn da renebilmek iin Gvercin Gerdanl mutlaka okunmas gereken bir eserdir.
[1] Gvercin gerdanl, bn Hazm, ev: Mahmut Kank, nsan Yaynlar, stanbul, 17.bask,2011.
47
Fikir Platformu
Kuatlm Yaamlar / Michel Houellebecq (Ali Hasar) Ne kadar elikili grnrse grnsn, alacak bir yol vardr ve bunu amak gerekir, ama yolcu yoktur. ler grlmtr, ama ii gren yoktur. - Sattipathana-Sutta, XLII, 16 ada Fransz Toplumsal Yaznnda Michel Houellebecq Michel Houellebecq, ada Fransz Toplumsal Yaznnda Temel Paracklar (Les Particules Elementaires), Kuatlm Yaamlar (Extension du domaine de la lutte), Bir Ada mkan (La Possibilit dune le) gibi eserleriyle vitrinde yer alan bir isim. Fransann dnda lkesinin Fransz Romanclar kuanda nemli bir yere sahiptir. Toplumdan uzakta bir yaam srer ve eserlerinde genel olarak nceleme diyebileceimiz bir teknikle birey ve toplum merkezli konular ele alr. Houellebecqi Kuatlm Yaamlar eseriyle Biliim Sektrndeki sknt ve buhranlar sert bir dille ve yklemenceleme ile yerden yere vurduunu ve bir depresyon anatomisi izdiini grrz. Houellebecq sra d bir yazar. Sra d olmasnn sebebi kendisinde sevgi ve nefreti bir arada toplamasdr. Depresif bir ruh hliyle nc bin yl zerine atlarda bulunur ve savlaryla bunu destekler. Dili sert, argotik olup bam teli zerine dokunular yapar. Bu aslnda Michel Houellebecqin yaantsyla doru orantldr. zel hayatnda yaad boanma, skntlar, cinsel liberalizm ve Semavi dinler zerine dnceleri, eletirileri onu iki farkl noktaya gtrr ki bir kesim Houellebecqi gerekten deerli bulup Nobele aday gsterirken, bir kesimse kendisinden nefret eder. Yaz stili ve etkilendii isimler asndan realistleri saymamz mmkndr. (Stendhal, Flaubert ve Balzac) Antropolojik ve sosyobiyolojik yaklamlaryla Zoladan etkinlediini de ekleyebiliriz. Amerikan yazar Bret Easton Ellis ile de kimi zaman kyaslama yaplr kendisi iin. Roman eletiri uzmanlar bu erevede bir yaklam ne srerken; Michel Houellebecq Kurt Vonnegut, H.P. Lovecraft gibi yazarlardan etkinlendiini syler.
48
Fikir Platformu
Kuatlm Yaamlar Birden, modern olmamay umursamamaya baladm. - Roland Barthes Jean-Paul Sartre, Bulant (La Nause) eserinde tanrsz bir evrenin ve bireylerin gznden varolusal alanda evrenin alglann sorgular. Sartren sinik, brutal, halsine olmu kelimeleriyle eitlilie gideriz. Olayn merkezine yerletirdii karakteriyle biz dnyann teki gerekliini grrz. Sartren dncesinde yer alan birey - toplum merkezinin bir penceresi vardr ki insan zerine dnce vardr artk, insan ve varolusal alandaki direnii Bankacsnz. ok gzde bir mesleiniz var. yi para kazanyorsunuz. Temiz giyimli insanlarla dolu dev binalarda alyorsunuz. Steril bir hayat sryorsunuz. Arkadalarnz var. Onlarla bowling oynuyorsunuz, bankaclktan sz ediyorsunuz. Akll olduunuz iin mutlusunuz. Ancak ok almak zorundasnz. yle ki kazandnz paray harcayacak vakit bulamadnz oluyor. Her an biri yerinizi kapabilir. Gsnze bir arlk biniyor zaman zaman, zerinize bir karamsarlk kyor, bir dalga gibi kabaryor, yreinize vuruyor (1) Nil Desperandum(*) Houellebecqin toplumun her sahasndaki tkanklar ve bu tkanklklardan dolay insanlarn kavanoza skm bcekler eklinde addetmeye almas, Houellebecqin toplumu toplum yapan birey ve onlarn farkndalklarnn snne, yitiriliine protest tavrdr. Houellebecqin dilinde daha dorusu tavrlarnda bkmlk yok. Aksine, gller arasnda yabani bir iek olmay kendisine uygun grp, kalemi zerinden yaantlarmza zincir vuran bir glge iisi olarak kyor karmza. Kuatlm Yaamlar ile bizleri steril hayatlardaki kk noktalara benzetiyor. Bu metaforik bir yaklam. nc bin yla kendi ncelemeleriyle geliyor. Sava kendisiyle. Onun dilindeki aalayc tavrlar bir st dil olarak grmyor, toplumun kendi iinde oluturduu kltre ve bu kltre izgiler veren hiyerari sistemine sol tabandan gelerek yaklatn, eletirdiini anlyoruz. Karakterlerini yaantmzn iinden ekip alyor. Bazen hayatn genel grnmlerine deinen hararetli sohbetler oluyor, hatta bazen scak bir kucaklama oluveriyor. Tabii karlkl telefon numaralar alnr, verilir ama genelde insanlar birbirlerini ok az ararlar. Hatta hatrlansa ve tekrar grlse bile bataki cokunun yerini sratle bir hayal krkl ve isteksizlik alr. nann bana ben hayat tanrm, her ey tamamen tkanr, kalr (2) Gelien teknoloji ve modern toplum arasnda kpr var. Kuatlm Yaamlar salt kendi yazn tekniiyle bir sistem eletirisi, bir isel savan yansmas tabir-i caizse. Rahatsz yazlar ve kkleri hakim Houellebecqin dilinde. Bu alanda kimse nc deil, herkes biraz tkanm, o kadar. Kapanm perdelerin ardnda kalansa bir birey farkndal, hakikat eii. Sredizimsel ak iinde farkl kaplara gitmek mmkn. Houellebecqin amalad da bu. Kendi dncelerini ters dz edip sunmay baarmas. Okuyucuyla arasnda kurduu ba tepkisel negatiflik. Yazarken kapal anlatmyla ak bulmaya alyor, kendi yolunda kaybolmu gibi gzken ama asla kaybolmayan. fadeleriyle rahatszlk veriyor, geriyor, sinirlendiriyor, sular bulandrp zerine amur atyor. Kendi sorunsalnn nihayetinde bir ze ulaacann en basitinden bir izi. nce insanlarn srler ya da iki-alt kiilik kk gruplar hlinde dolatklarn gzlemliyorum. Hibir grup bana tam olarak tekinden pek farkl gelmiyor. Gerekten de birbirlerine ok benziyorlar, acayip birbirlerine benziyorlar, ama birbirlerinin tpatp ayns olduklar sylenemez. Sanki hafife
49
Fikir Platformu
birbirinden farkl giysiler, yry biimleri, bir araya toplanma yntemleri benimseyerek, her eit bireysellemeye mutlaka elik eden uyumazl elle tutulur hle getirme yolunu semi gibiler (3) Tek tipleme ve bireyselleme zerine alt eletiri yapar Houellebecq. Modern toplumun insanlar sosyallemeye, bireyselleemeye ve aktif rol oynamaya yle ya da byle ittiini, bundan da basaman altnda kalanlarn ezilmeye mahkum olduunu vurgular. nsan kendi dzlemini tekiyle yer deitirerek yahut tekiyle toplumun ona atfettii rol oynayarak srelerin dinamizmine katk salar. Bu iki ynldr. Birey - Toplum ve Toplum - Birey. Ali Bula, ada Kavramlar ve Dzenler kitabnda hiyerarik sistemler ve bireylerin tarihsel boyutta tepeden inmeci bir sistemle ve de tiranik bir yol ile nelere maruz kalndna deinir. Bireyin modern toplumlarda karlat dzenlere, evresel faktrlere hangi paralelle gideceini ve bunun nasl bir disiplin olduunu gsterir. Bula ile Houellebecqin ortak paydada birletiiyse, snfl bir toplum modelidir. Baka bir ifadeyle, modern toplumun giderek snflamaya doru yol almasdr. Kuatlm Yaamlar, yaanmlklarn ve sorgulamalarn bir izdm. Michel Houellebecq bireyler zerinden modern toplumun tkanklklarn, bunaltlarn, sektrler arasnda gerilen iplerle ve bu ipler arasnda durmak zorunda olanlar getiriyor bize, toplumcu bir yaklam ile. Houellebecqin dnceleri gizli satr aralarnda, toplum merkezli ve toplumun dibinden. Uurumun ortasndaym. Tenimi bir snr gibi hissediyorum, d dnyay da bir ezili gibi. Ayrlk izlenimi tam; artk bundan byle kendi iimde tutsam. O yce birleme olmayacak; hayatn amac karld, saat leden sonra iki. - Michel Houellebecq Kompleks anlatlar ile saf bir temele var var. Yaamlarn kuatlmas ya da Mcadele alannn geniletilmesi eklinde iki zt teoriyle zorlamalara bavuruyoruz. Zorlamalarmz ideal dncemizin kendi iimizdekine yeterli gelmemesi. Tketim ve beraberinde gelen buhran ile sknt ablonundan kurtulmaya alyor, her defasnda yeniliyoruz. aresizliimiz kendi ellerimizden kayp gidiyor sre ierisinde. Durular pasif, bedenler bolukta. Bolukta oluan renk tayfas dnyor her geen gn modern yaantmzda ve Houellebecq bize bunu gsterirken yzne tokat yemeyi gze alyor. Belki de Houellebecqi sevme ve ondan nefret etmemizin sebebi kendimizdir. Yazarn u sz ile bitirelim : Ah, evet, deerlere sahip olmak ! ________________ (*) Umutsuzlua kaplmayn 1) Michel Houellebecq - Kuatlm Yaamlar (Arka Kapak) 2) Michel Houellebecq - Kuatlm Yaamlar, s. 45 3) Michel Houellebecq - Kuatlm Yaamlar, s. 72 4) Ali Bula - ada Kavramlar ve Dzenler, z Yaynclk 5) Jean-Paul Sartre - Bulant , Can Yaynlar
50
Fikir Platformu
Tfek, Mikrop ve elik / Jared Diamond (brahim Becer)
Herey eit olarak balamasna ramen neden siz beyazlar bu kadar ileri gittiniz de biz bu kadar geri kaldk. Tfek, Mikrop ve elikin yazar Jared Diamond, dile kolay tam otuz yln bir Yeni Gineli yerlinin kendisine sorduu soruya cevap aramakla geirmi bir aratrmac. Hemen hemen soru bu ekilde sorulur kendisine ve Yazar kendi ifadesiyle hazrlksz yakalandndan sebep, o gn iin cevap veremez. Sonraki otuz yl boyunca bu sorunun cevabn bulmak iin, Yeni Gine bata olmak zere dnyann drt bir yann dolar Yazar. Gnmz tarihinden 14 bin yl geriye, tarmn ilk balad yllara geri dner. Toplumlarn geirdii evreleri, iklim faaliyetlerinin, corafyann toplumlar zerindeki avantajlarn ya da dezavantajlarn inceler. Asl can yakc olan soru udur Yazara gre: Bir halk nasl olur da 14 bin yl boyunca aletli tarma geemez, ehirler kuramaz, ufak da olsa bir sanayiyle tanamaz, bir film eviremez, bir kitap okuyamaz vb. gibi sorular oaltlabilir. Otuz yln sonunda arad sorunun cevabn bulur Yazar; sorun corafiktir byk lde. Dnyada ekili tarma ilk geilen yer olan Altn Hilal, yani byk lde bugnk Orta Dou, ayn enlem kuanda bulunan Avrupa ve Msr medeniyetlerini yaratrken kendisine ok uzak kalan dier ktalar etkileyememitir. Bunun sonucunda da hayvanlarn evcilletirilmesinden tutun, demirin karbonla uyumunun sonucu elde edilen elie, oradan arpa ve budayn tarmnn yaplmasna kadar birok buluu pas geer bu ktalar. Bunu da ok ac bedeller deyerek renen bu halklar, felaket ancak kaplarna dayandnda bu gerekle yzleirler.
51
Fikir Platformu
spanyol Maceraperest Pizzarro, 1532de nkalarn bakentine hepsi atl olmamak kaydyla tam 168 kiiyle gelir. 80 bin asker tarafndan korunan bakent bu adamlarn deli olduuna hkmeder. nk hayatlarnda hi mifer grmemilerdir ve bir takm insanlarn yemek piirmedii halde kafalarnda tencereyle gezmesine anlam veremezler. Daha da garibi hi at grmedikleri, yetmezmi gibi ata binen insan hi grmedikleri gereiydi. Elbette ki muhteem bir elikten yaplm spanyol klcn, ilkel de olsa tfei de bilmiyorlard. Oysaki 700 yl oyunca Endlsler ve baka halklarla aralksz savaan spanyollar, ok iyi birer savaydlar. Ertesi gn savaa tututular. Tfek ve elikle savaan 168 spanyolun, 80 bin nka askerini datmas birka saat srd. 3 bin nka askeri gne battnda gk ekin gibi doranmasna ramen bir tek spanyolun burnu bile kanamamt. Kalanlar da dalara ekildi ve Gney Amerika sahili boyunca uzanan bir imparatorluk artk koloniydi. Daha dorusu ansl olanlar yeni efendilerinin kleleri oldular. nk nkalarn yaamas gereken bir tecrbe daha vard: Mikrop! nkalar tarihlerinde hibir yabancyla etkileime gemedikleri iin iek hastal virsne kar baklk sahibi deillerdi. Mikrop da kalan nfusu byk oranda krnca ok gvendikleri saysal stnl kaybederek tam bir smrge oldular. leme tamamlanmt: Tfek, mikrop ve elik Buna ramen Yeni Gine pratiinin bambaka bir cevab vard Diamonda gre. Bu halkn, bu kadar geri kalmasnn sebebi zamannn ounu yiyecek aramakla geirmesiydi. Yeni Gine Halk, karnn doyurmak iin ya avlanmak ya da muz aacnn gvdesinden karlan lifli bir maddeyi ok byk zorluklarla karmak zorundayd. Bir kabileyi besleyebilecek hayvan avlamak her zaman mmkn olmad gibi bu lifli madde de hi besleyici deildi. Domuz dnda hibir evcil hayvana sahip olmayan Yeni Gine Halk, 14 bin yl boyunca tm enerjisini karnn doyurmak iin devaml bir araya harcyordu. retim kaynaklarn zenginletiremeyen bu halk, doal olarak da don lastiinden helikoptere kadar dnyann kat ettii hibir mesafede kilometre ta olamamt. Damondn teoremleri Trkiyeyi anlamamzda yap ta olabilir mi? Ya da yle bir soru soralm; nkalarn sonunu getiren ve hayatlarnda hi grmedikleri tfek, mikrop ve elik lemesinin bizdeki karl nedir? Kendi soruma yine kendim cevap vereyim: Toleransszlk, empati kuramama, diyalogsuzluk olabilir zannmca. sterseniz ana arterlerdeki sorunlara bakalm ve 14 bin yl sonra neden geri kaldmz bugnden anlatarak, gelecee i brakmayalm. Vandalizm ve riyakrlk: Baharn geliini parktaki iekleri yolarak, tm hayat boyunca tek kazanm bir lokanta iletmesi olan bir adam darbedip, ekmek teknesini yerle bir ederek kutlayan bir halk 14 bin yl sonraya nasl bir mesaj veriyor olabilir? Ya tm bu kakofoniye ortak olmak adna, zorlamayla, pastadan pay kapma telayla mdahil olan brokrasi iin ne demeli? Getim onu, 14 bin yl sonra insanlarn kafasnda yer edecek olan ortal yakp ykacanza, takm elbiseyle ateten atlayacanza neden krlarda gezip tozmadnz sorusuna aratrmaclar ne cevap verecek? Banazlk ve cahillik: Kendisine sopayla retilenden bakasn asla bnyesine kabul edemeyen bir halkla karlaacak 14 bin yl sonra aratrmaclar. nk 253 bin kiinin ld sylenen bir zaferi kutladklarn ama ncesini ve sonrasn neden bilmediklerini, hakl olarak merak edecektirler. Tamamen kendimizin yaratt ve dnemin en parlak insanlarn kaybettiimiz bir savan sonunda (len her on askerden biri Astemendi) kazanmamza ramen neden stanbulun
52
Fikir Platformu
yine de igal edildiini sorgulamak yerine, anakkale iinde aynal ar trksn okuduumuzu da soracaklardr. Tekdzelik ve yalanclk: Belki de cevabn en kolay bulacaklar soru, neden her eyi Kemalizmle aklamaya altmz gerei olacaktr sanrm. Kadnlar hakknda yazan binlerce airin olduu bir dnyada, Dnya Kadnlar gnn dahi, bir Askerin ahsnda kutlayan bir halk olacak nk karlarnda. Hayatna kadn girdii halde biri tarafndan reddedilen, dieri verem olup vurulan, ncs de boandktan sonra kanser olan bir ilikiler an yaam bir Askerin, kadnlar iin nasl rol-model olduu ilgin deil mi? Katksz kabul ettiimiz tek dnce sistemi faizmdir bizim; slamcl Milliyeti Muhafazakrla, sosyalizmi de Ulusalcla devirdikten sonra elde baka malzeme kalmamasndan sebep biz her eyi tek bir sebebe balarz. Bu yalana da oturup sadece kendimiz inanrz. Bu gerei ben gryorsam onlar da grecektir phesiz. Taassup: Bir gerilla savan, maddi ve manevi tm kayplarna ramen otuz yl akn bir sredir srdren ve konuup anlamay taassup olarak gren bir halk olacak o gn karlarnda. 21. yy da, 14 bin yl ncenin artlar olan avc-toplayc bir hayat sren, uzlamak yerine savaan bir halk ilgi ekecektir phesiz. Yukardaki ana balklar oaltlabilir elbette. Umarm 14 bin yl sonra neden geri kaldmz hakknda bir aratrmaya konu olmayz da bu yazp izdiklerimiz bir vehmin glgesi olarak silinir gider.
53
Fikir Platformu
Karde Kavgas / Nikos Kazancakis (Alper Grkan) Benliindeki hrs ve haset ona kardeini ldrmeyi kolaylatrd, bylece onu ldrd. Bu yzden hsrana urayanlardan oldu. (Mide,30) ktisad Savalara Minimalist Bir Bak Tarihten aktarlanlardan anladmz kadaryla karde kavgas, tarihin balangcndan bugne dek gelen ve muhtemel istikbl de bizleri bekleyen bir olgudur. Temelde teorik -ve imann bir konusu- olarak ayn anne-babaya dayanan insanln kendisiyle her mcdelesi bir karde kavgas olsa da bu ifadeyle kastedilen elbette daha yakn bir irtibattr: Din, rk, akrabalk yht yurttalk gibi kurbiyyet bayla karde olanlarn muhtelif sebeplerden treyen rktc ve hazn kavgasdr. Bildiimiz ilk karde kavgas, dem (a.s.)in devrinde vuku bulur. Mide Sresinde Kablin, kardeini benliindeki hrs ve haset duygusunun arl altnda ldrd yazar. bn Kesirin ve Tabernin naklettii rivyetlerden rendiimize gre Kabl, Allhn ve babasnn emrine muhlefet ederek Hbl ile evlenecek olan z kardeini elde etmek iin insanln ilk cinyetini ilemitir. Kablin zhiren aa kan hrs ve hasedi, gzel olana kendisinin lyk olduu kablndendir. Ayrca, bu sorunun zm iin kurbn vermesi gerektiinde gururu nedeniyle hayvanclkla megl olan ve koyun ya da keilerinden en gzelini rzyla kurbn eden Hblden bir hayvan almak yerine tarlasnn en bayat ekinini rz olmadan kurbn eder. Hblin kurbn kabl edilince de kkanlkla isyn eder. (bn Kesir,1989:2201-2205; Kksal,2005:50-54)
54
Fikir Platformu
Kardeler arasndaki kavgalarn nedenleri iin ferd gerekelerden te beynelmilel ve mterek bir sebep arandnda bunun, iktisd bir temele oturtulabilecei ileri srlmtr. Mesel Gke Frat konumuzla alkal olarak, Hbl ile Kablin davlarn, bir devlette iki farkl ekonomik sistem olamayaca, yerleik tarm (mlkiyete dayal) ve gebe-hayvanc (komnal) ekonomik sistemler iin mcdele edildii, aralarndaki kavgann retim tarzlarnn bir atmas olduu eklinde nitelemitir. (Frat:2009) Dier taraftan Ali eriati, dem (a.s.)in ocuklarn Rousseaucu bir anlayla, zel mlkiyet etrafnda gelien bir atmann taraflar olarak grm ve meseleyi ilerlemeci bir tarih felsefesiyle aklamaya almtr: retim kaynaklar zerindeki ortak mlkiyet dnemi- yani obanlk, avclk, balklk dnemi- ve kardelik ruhu, gerek inan sona ermi; yerine tarma dayal ekonomisiyle hilekrlk ve bakalarnn hakkna saldrmaktan ekinmeyen zel mlkiyet dnemi balamtr. (eriati,1985:99-100,Akt.:Bergen,2012) Nikos Kazancakis, Karde Kavgasnda her ne kadar zelde bu mevzuu ele almyorsa da genel olarak iktisd zerinden bir ayrmann yaand Yunan Savanda bir ky anlatrken binlerce yllk bir hikyeye deinmektedir. ahsna mnhasr bir slbla deerlendirdii ve tenkid ettii Hristiyanl eserlerinin art alanna yayan Kazancakis, tarihi okumada ok zaman yalnz kalm ve inanlarn bugnn gerekliinde imtihan etmeye gayret gstermi bir yazardr. Bu yzden aforoz edilse de ncil ve sa (a.s.)ya inancn yitirmedii ve fakat inan hussunda kendisini lnetleyenlerden farkl bir tarafa yneldii anlalyor. Yeniden armha Gerilite yortu sebebiyle sa (a.s.)y canlandran Manoliosun azndan dklen isyn, Kazancakisin din ile ideoloji arasnda kefettii, kendine mahss bir saddr: Eer sa bugn, byle bir yeryzne inseydi, omzunda ne tard sanyorsun? Bir ha m? Hayr, bir teneke benzin! Ki o, zenginlerin evini yakmak iindir. (1998:406) Nihyetinde Kazancakis, reel sosyalist dzeni yerinde grm ve eletirmise de tpk ncile olan inancn yitirmedii gibi komnal hayata olan inancn da yitirmemitir. Bu ynden yaarken basldn gremedii Karde Kavgas roman, onun son kitab olmas hasebiyle de fikriytn ikmal edici bir romandr diyebiliriz. Karde Kavgas; sava yllarnda hem sa (a.s.)nn hem de sosyalizmin hitb ettii kalabalklarn, halkn vaziyyetine deinir. Bir ky zerinden minimalize edilmi olan sava srecinde iki taraf arasnda kalm ve yorgun dm halka sammiyyetle yaklaan tek kii belki de Papaz Yannarostur. Her iki tarafn da gemite ayn kyde bir arada yaadklarna ahitlik etmi olan papaz, onlarn birbirilerine kar dmanca taraflar semesini ve birbirlerine kar insaniyyet d taarruzlarn eletirir ve herkesi bara dvet eder. Ky iki g tarafndan da er kere ele geirilmi ve Kzllarla Karalar, arkalarnda klden baka bir ey brakma*mlardr+. Bu maksatla her iki tarafn da iine girip kan Papaz Yannaros, tabatiyle iki taraf iin de pheli ve riskli birisine dnr. Kimse ona itimd etmek istemez. Romanda konu edilen ve 1946-49 yllar arasnda cereyn eden Yunan Sava iktisd temelden ykselen bir atmadr. II. Dnya Savanda Nazilerce igl edilen Yunanistanda kurulan sol tandansl Ulusal Halk Kurtulu Ordusu (ELAS) ile saclarn destekledii Yunan Ordusu arasnda geen bir mcdeledir. Her ne kadar sava bu haliyle bir i savasa da Yunan topraklar, saclar ngiltere ve ABDnin desteklemesi ve solcular da Yunanistann kuzey komular (Yugoslavya, Bulgaristan, Arnavutluk) ile Sovyetler Birliinin desteklemesi sebebiyle, Souk Savaa hazrlanan dnyann bir g yansmasna sahne olmaktadr. Dk younluklu olarak uzun yllar kadar sren savan esas mihverde sona ermesi iin 1947de balayan Amerikan yardmlarnn/Truman Doktrininin dorudan etkisi sz konusudur: II. Dnya Savandan sonra muzaffer Bat koalisyonu Avrupann her yerine demokrasi gtrmek iin harekete gemi ve bu arada Trkiyeye ok partili rejimin dayatlmas gyesine kout olarak Yunanistana da Sovyetlerden uzaklamas maksadyla yardmlara balanmtr. Walter Lippman, 1
55
Fikir Platformu
Nisan 1947 tarihli Newyork Herald Tribunede bunu aka sylemektedir: Trkiye ve Yunanistan gerekten yardma muhta olduklar ya da demokrasi modeli tekil ettikleri iin semedik. Bu lkeleri Sovyetler Birliinin kalbine ve Karadenize alan stratejik kaplar olduu iin setik. (Avcolu,1969:249) Nitekim taraflar birilerinin beslemesine sebep olan iradesizlik, ayn karde kavgasnda Trkiyenin de uzun yllar devam edegelen tecrbelerine sebebiyyet vermitir, vermektedir. Papaz Yannaros, sa ve sol arasndaki bu karde kavgas eklinde Kabl ve Hblden beri tecell eden g mcdelesinin ortasnda yapayalnzdr. Sessiz ve yaralarla kapl, ay nda yatan bir ehit azize gibi grd Yunanistan zafer ve alk arasnda bir gel git iinde grr. Bu gelgitin madru olan halknn yalnzlyla kendisininkini bir sayp, onlara kar sonsuz bir efkat besler. lkenin geleceini belirleyecek olan iki iktisd dncenin kllarnn glgesinde Hristiyanln temsli olan dier din adamlarndan da bir hayr grmez. Onlar da kendilerini artlara uydurmu ve kendi ikbllerinin, karlarnn peinde dolar olmuturlar. Bu yzden tanrnn ona net bir ey sylemesini, hakl olann kim olduunu apak bir ekilde gstermesini ister, du eder. Yannaros nihyetinde tanryla konuur da! Tanr onu Kzllarn ordughna gtrr ve ona halk ayaklanmaya dvet etmesini ilhm eder. Orada ky adna ocukluunda kendisinin talebesi olan Komutan Drakosla grp bir anlama yapar. Kzllar gelip ky teslim alacaklar ama anlama gerei kimsenin canna da malna da halel gelmeyecektir. Buna gre Yannaros, bir orta yol, bar yolu zeredir: Kyn Kzl ve Kara iblisten saknmaktadr. Fakat bunu kyllere ilettiinde kyn zenginleri anlamaya itirz edip Yannarosu ihnetle sularlar ve durumu askerlere bildirirler. Sonra Kzllar dadan kye gelirler: Size nce dzen ve adleti getireceiz, zgrlk bunlarn stne ina edilecek derler. Bu noktaya kadar Kazancakis, 1960larda bilhssa Latin Amerikada ortaya kan ve marksizmle Hristiyanln temelde birleebilecei ve mterek bir sahada insanla uzanabilecei varsaym ile hareket eden Kurtulu teolojisi iin fikir babas gibi durmaktadr. Fakat Papaz Yannaros iin tasarladklarn grdmzde bunun pek de mevzbahis olmayacann iretlerini de bulmak mmkndr. Karde Kavgasnn yazar, sfiyne hislerle kye dvet edilen Kzllarn temsl ettii ideolojiyi eletirmekte ve onlar atmann bir kutbu olup halka zarar verdikleri iin itham etmektedir. Kyl iin vaad edilen hrriyet, dzenin yerlemesinden, adlet ad altnda yaplacak bir hesaplamadan sonraya planlanmtr nk. stelik bu sebepten tr dzen, tanry tahtndan indirip insanlarn akllarn zgrletirmeyi de ne almaktadr. Yannaros, alnna isbet eden bir kurunla kollarn iki yana am bir halde lene kadar asker birlikler de kye gelirler ve tm i sava ve tab Souk Sava bu kk kyde yeniden kurgulanr. Bugnden baktmzda Kabl ile Hbl arasndaki kavgada; Kablin, insanln uygarlk-kapitalizm yolunda yrmesini tahkm ettiini sylemek mmknse de Hblin ona kar bir mukvemet gstermediini ve Sen beni ldrmek iin elini uzatsan da, ben elimi ldrmek iin sana uzatacak deilim! (Mide:28) diyerek iktisad bir sava iin bir murakabeye dhil olmadn vurgulamak da gerekmektedir. (Bergen,2011) Karde Kavgasnn sonu itibariyle Hblin yeniden ldrlmesi olarak da okunabilecek olmas, romanlarnda dar bir mekn zerinden evrensel gereklere uzanmaya gayret eden Kazancakisin insanlk iin istedii son deildir. * Karde Kavgas, Nikos Kazancakis; (ev.:Aydn Eme), Can Yay., 3.Basm, 1985, stanbul.
56
Fikir Platformu
Kaynaka Avcolu, Doan (1969); Trkiyenin Dzeni-(Dn-Bugn-Yarn), Bilgi Yay., Ankara. Bergen, Ltfi (2012), Ali eriatiyi Eletirmek, http://www.aliseriati.com/kitaplar.php?Makale_id=434&Kat_id=24, Eriim: 09.03.2012 Bergen, Ltfi (2011); syan Dirlie-Anadoluda Yerli Olmak, Ebabil Yay., Ankara. Frat,Gke (2009); Aleviler ilerici Snniler gerici mi?, http://www.turksolu.org/239/index.htm, Eriim: 08.03.2011 bn Kesir, (1989); Hadislerle Kuran- Kerm Tefsri, (ev.: Dr.Bekir Karlaa, Dr.Bedrettin etiner), a Yay., stanbul. Kazancakis, Nikos (1998); Yeniden armha Gerili; (ev.:Glen Akta), Oda Yay., stanbul. Kksal,M.Asm (2005); Peygamberler Tarihi I.Cilt, Trkiye Diyanet Vakf Yay., stanbul. Hulsi, Ahmed (2011);Allah lminden Yansmalarla Kurn- Kerm zm, Kitsan Yay., 4.Basm, stanbul. eriati, Ali (1985); Toplumbilim zerine, Bir yaynclk.
57
Fikir Platformu
Dnm / Franz Kafka (Mustafacan zdemir) Alelacele koup yaama snmyorsa insan, yaamdan zevk alabilir mi?( Kafka, Aforizmalar, 25) Kahvalt esnasnda maden suyu ieniniz mutlaka vardr ya da hal saha manda daha rahat ettii iin basketbol ortu giyenimiz. Eer bunun gibi allmn dnda davranp mutlu olanlarmz varsa mutlaka evresinden ne kadar sama hareket ettii, takntl olduu, ilgin dnd, farkl bir gre sahip olduu gibi eletirileri yksek perdeden ve alay eder tavrlarla duymutur. Farkl olandan korkan, farkl olanla alay edilen bir dzenin iinde yaamann doal sonucudur bu yaklamlar velhasl. Kafka, hayat boyunca farkl bir insan olarak evresinde czzaml muamelesi grm, dlanm, horlanm ve sosyal hayat pek parlak gememi bir yazar. nanc Yahudi, iletiimi Alman, yazlarn dledii belki oturup bir keye yazd sokaklar ek. Tam da bu sebeplerden dolay dindar olmad iin nce Yahudiler srtn dnd ona. Sonra pek ilgili olmad dini ve kkeni nedeniyle Almanlar tarafndan kara listeye alnd. Bu liste de Kafka nispeten az yaralanmsa da 3 kz kardei de kapatldklar gettolarda kayboldu. Tm bunlar yetmezmi gibi halkn %90 eke konutuu iin Almanca konuulanlara ayr bir cephe alnd ve bir taraftan daha kuatlp namlunun ucuna kondu. Kafka insanlar tarafndan hep kum torbas muamelesi gryordu ve bu gnlerden sonra yalnzlyla dostluu pekiti. Dnm kitab yazarn yaamnda tank olduklarnn, birikimlerinin, dolmuluunun yazya dklm hali. Kitabn kahraman Gregor Samsa, Kafka gibi sigortaclk iiyle uraan ne kadar nefret etse de gereklilikler nedeniyle ve ailesinin borlar sebebiyle alt i yerinde zorunlu olarak alan, ailesinin geimini omzuna yk eylemi bir adamdr. Annesi, babas, kardei ve Gregor zerine kurulmu hadisenin Kafkann i dnyasn yanstt gr sadece mesleiyle benzerlik deil, baba figrnn basknlyla da ikna ediciliini arttrmaktadr. Kafka, baba basksn hayat boyunca uzun
58
Fikir Platformu
sre zerinde hissetmi, babasndan korkmu, korkusu giderek evrilmi ve fkeye, nefrete dnm. O kadar byktr ki Kafkann iinde tuttuklar babasna yazd fakat adresine ulatramad mektubu dahi kitaplatrlmtr. Dnm n kurgulan ise sigortaclk yapan ve zorunluluktan dolay bu ie devam eden, genellemeye vurursak sistemin dayatmas sonucu benliini kaybeden, kendi dahil herkese yabanclaan bir adamn bir sabah yine ie kalkmak iin uyanmas sonucu kendini bcek olarak bulmasyla balar. Bcek figr zerine yzlerce makale yazlmtr. Bcek figr dnm m deiimi mi temsil ediyor diye. Hatta evirmenler bu ikiliden birini birinin nne karp tamamen yetkin hale getiremedii iin bir gr kitab Deiim diye dier gr sahipleri ise Dnm diye basmlardr. Kitabn ierisinde bireyin sistem dolaysyla kendine ve herkese yabanclamas ok metaforik bir dille anlatlrken aslnda bir o kadar da vuruculuunu bu metaforik dilden alr. Hepimiz bir insann lmesine alk olduumuzdan salt ecel ile lm ilgimizi ok fazla ekmez. Oysa trajik lmler insanlara ok ilgi ekici gelir nk farkldr, allm ddr, ilgintir. te Kafka, bcek metaforunu bu yzden semitir zannmca ve birok eletirmene gre. Farkl olan ilgi ekici, gze batc olduu kadar btn bir kitabn yazlmasnn hikayesini oluturduu ekilde hor grlen ve dlanandr da. Basketbol malarnn, futbol malarnn, sevgili olmann, snava girme anna kadar olan srenin ksaca hayatn bir dolu hikayesi var. Hikayeden kast, sonuca gtren nedenler, daha aka sreci oluturan olaylar ve hayatn nmze kard kurgular. te Dnm, hikaye kitabnn da hikayesi olabileceinin kantdr nk farklk sonucu oluan yabanclamann ve bu yabanclama sonucu eletiri niteliinde yazlan kitabnda farkll metafor almasnn nihayetinde grd ilginin hikayesidir. Kendi silahndan kan kurunla vurulmak gibi bir eydir aslnda bu kitabn hikayesi. 1. Dnya Sava esnasnda yaynlanan kitap henz Nazi sisteminin tepe noktas yapmad fakat tohumlarnn ekildi srecin meyvesidir. Kapitalizmin Sanayi Devrimi sonras sistem arklarn hararetle dndrmesinden nceki son viraj belki bir nceki olmas hasebiyle bu arka omak sokmaya niyetlenen bir adamn sessiz ldr. Kafka, o derece zgvensiz bir adamdr ki yazd elyazmalarnn lmnden sonra hemen hepsinin yaklmasn istemi. Sessiz lk dememin sebebi de tam olarak burada yatmaktadr. Sistemi kendi isteiyle veya iinde bulunduu sosyal artlar nedeniyle reddetmi fakat bu reddedie bir yol amak konusunda korkularn yenmeyi byk lde baaramam. Sosyal hayat konusunda son derece baarsz olan Kafka, hayat boyunca uzun sren tek dostluunu elyazmalarn yakmas iin brakt Max Brod la yapm, kendini sadece tam manasyla ona am. Kafka, Max Brod la dnemin nl sigorta irketlerinden olan Assicurazioni Generali de almaya balad srete 1907 ylnda Pragda tant ki Pragda bulunan edebiyat evresine kabul grmesi bu tanklk sonrasna dayanr. Tabi kitabn hikayesine baklrsa yazlm srecinde geen 8 yl Kafka iin ok fazla sorgulama, isyan ve yabanclama hislerine gebe olmu. Kafka, dncesinde kaa ok byk bir nem vermitir. Girite Aforizmalar kitabndan yaptm alnt da dedii gibi hayattan zevk almak konusunda kabiliyetsiz bir insand. Sistemin dayatmasnn, para kazanma zorunluluun, baba basksnn, hissiyatn detay sayld bu dzenin hayata snmay zorlatrdn dnyordu ve hayattan kamann yollarn aryordu. Evlilik Kafka iin en yakn ka planyd nk babasyla rtbesini eitlemi olacakt ve artk basklar son bulacakt. Fakat hi ulaamad, adm atsa yakalayp tutaca ama o adm hi atamayaca bir mesafe olarak kald evlilik.
59
Fikir Platformu
Felice Bauer isimli gen, gzel, salkl ve sade oluuyla kalbini alan kadn aslnda Kafkann hem gnlne hkmetmiti hem de Kafkann zgrln avularnda tutuyordu. Dnm kitabnn yazmnda yazar Max Brod un evinde tanp anlamlar ykledii Felice Bauer ile nianland. Ancak nian sadece alt ay srd, ayrldlar ve Kafka hibir zaman ulaamayaca, fakat ok nemsedii evliliin denizinden kayn sonsuza kadar ekmi oldu ki artk Kafka ebediyete kadar yalnzlkla nianlyd. Dnm kitab yaynlandktan sonra Bauer ile yine yaknlap 1917 de tekrar nianlandysalar da 5 ay sonra yine nian atacaklar ve tm balar koparacaklard. phesiz bu kadn Kafkann dnmnde ok etkili bir yer ald. ahsi kanaatim Kafka Dnm ile birlikte zirve noktasn yapm ve artk de gemiti. Dnm, hayatn arka srasna oturmu bir adamn yapt gzlemlerin davurumudur aslnda. Sistemin yabanclatrd bir hayatn, aile ii ilikilerin dahi g ald dayanlmaz pragmatistliin, insann gitgide makinelemesinin i burkan ve derin dncelere daldran bir eletirisidir. Tutulabilecek iki yol; kendini son noktaya dek ufaltmak ya da sonsuz ufak olmak. lki devinimsizlikten kan mkemmellik, ikincisi eylem anlamna gelen bir balangtr. (Aforizmalar, 90)
60
Fikir Platformu
Yaadm stanbul / Selim leri (Mustafacan zdemir) Eer dnya tek bir lke olsayd, bakenti stanbul olurdu. (Napolyon) Ka stanbul var acaba grp grmediimiz? Yaadmz, bildiimiz ka stanbul var? Sadece minibs rengi mi deiir stanbulun farkl farkl semtlerinde? Gitgide yalanm stanbulun genlii nasld acaba? Selim leriyi az ok biliriz hepimiz. Lise kitabnda yer alan bir yksnden tanrz, ortaokul dnemimizde aldrlan lk Genlik ana ykler 1 - 2 derlemesinden , Zaman da yazd kesinden tanrz. Selim leriyi yle ya da byle tanyan herkes ok iyi bilir ki stanbulun yazardr, yaayandr, okuyandr. Edebiyatmza hakim edebiyatlardandr da iin en gzeli. Son dnem bize yle yazarlar sundu ki insan yrekleniyor akas kp yazmaya! Yaadm stanbul aslnda yazarn tamamen kendi yaad anlardan stanbula bakn anlatt bir kitap deil. Selim leri kitapta edebiyatmzn usta kalemlerinin mrekkeplerinden damlayan kelimelere ska yer vermi. unu hemen sylemeliyim ki yazarn inanlmaz bir hafzas olduu da gerek. 50 yllk sre iini zellikle anlatm ve sadece an balamnda da kalmam. Dediim gibi ok usta kalemlerin yorumlarna da yer vermi. Kimler yok ki.. Abdlhak inasiden Sait Faike, Yaar Kemalden Haldun Tanere, Cemil Meriten Ahmet mite, Edmondo de Amicisten Ziya Osman Sabaya.. Kitap stanbulu Yaamak, Sanatn Yordamyla, Sahne Ve Perde Yldzlar, Oburcuk Yine Mutfakta isimlerinde drt blmden olumakta. Yazar her blmde aslnda aklna gelenleri blm kalplarna
61
Fikir Platformu
koymadan yazm diyebilirim. nk bazen yle hatralara dalm, yle pasajlar yakalam ki kitaplardan dnp onlarla mek etmeye balam ve kitabn alanlarndan firar etmi. Tabi kitab okuyan herkes Selim lerinin entelektel yanna bir kere daha hayran olacaktr phesiz. Kitap sadece stanbul betimlemeleriyle bize nefes aldrmak, 50 yl ncenin stanbuluyla bugn birbirine krdrmak iin yazlmam. Hi adn duymadnz birok yazarla tanacanzdan eminim. stanbul birok millete bakentlik yapm, tarihin her dneminde memleketler iinde hep kayrlan olmu. Lakin kayrlma dediysek, ailenin en kk ocuu muamelesi grmemitir ne yazk ki. Hrpalanmtr stanbul.. Allah irkin ans versin derler halk arasnda ite o hesap. stanbul gzellii nedeniyle hep ekimelerin arasnda, savalarn ortasnda, dmanlklarn namlusunda belirmitir. Gzlerini boaza den gnein siluetine kar amak isteyenlerin hasetlerine kurban edilmitir. stanbula sadece harici zararlar dokunmamtr phesiz. stanbul itende ykmlara uramtr. Yakn tarihten geriye sararsak eer AVM kltrne boyun edirilmi, betonlama arasnda yeillikler yok olmu. Sahiller haricinde kafamz kaldrp yldzlara seyre dalma zgrlmz elimizden almlar. Gkdelenler biraz da stanbulun tarihi havasn delip gemiler. Adnan Menderes dneminde de aclar ekmi stanbul. 24 Eyll 1956da stanbul mar adyla balayan almalar gnmzde pek ok nemli caddenin ve meydann yaplmasyla son bulmutur. phesiz bu sulanacak bir alma deildir fakat o dnem kaz yaplan yerler ve bulunan tarihi eserlerin zerinden dozerlerle geilmitir. zen eksiklii hat safhadadr. Bu almalar da zellikle araba yolu mant gdlmesi de tamamen ahlar vahlar tetiklemektedir. zellikle 50lerde Balkanlardan gelen g dalgas ve krsal kesiminde kentlere hzla akn etmesi stanbulda ciddi bir gecekondululama realitesini ortaya koydu. Cumhuriyetin kuruluunda 650-700 bin olan nfusuz gitgide artmaya balad. Deindiim gibi zellikle 50ler krlma noktas oldu ve ehir hzla betonlamaya balad. Kitapta yle bir blm var sanrm yeterince perembenin arambadan belli olduunun zetidir: Tepeler dzletirilecek, korular yerle bir edilecek, rengarenk kk evler yklacak; koynundan binlerce kocaman fabrika bacasnn ve ehram eklindeki kule atsnn ykseldii, saray, i yeri, imalathane dizileriyle bir taraftan kesilecek; uzun, dmdz, birbirine benzer sokaklar stanbulu birbirine muvazi kocaman yollara ayracak; telgraf telleri grltl ehrin damlarnn zerinde byk bir rmcek a gibi i ie geecek; Galata kprsnn stnde siyah bir silindir apka ve bere selinden baka bir ey grlmeyecek; esrarl Sarayburnu bir hayvanat bahesi, Yedikule bir hapishane, Hepdomon bir tabiat tarihi mzesi olarak grlecek; her ey salam, hendesi, faydal, kuruni, kasvet verici olacak ve artk ne yana yakla edilen dualarn, ne arklarn ykseldii, ne de sevdal gzlerin dikildii gzel Trakya semasn kocaman kara bir bulut durmadan kaplayacak. (Edmondo de Amicis) Yeniden kitaba dnmek gerekirse aslnda kitap bu sreleri anlatyor. Yazar kendi grdkleri yazm, eitli okumalarnda gzne ilienleri aktarm ve hepimizden farksz ekilde bu gidiin durdurulmasnn zorluunu bile bile gemiin ehvetine kaplm. ocukluum, ocukluum Uzakta kalan baheler. O sabahlar, o geceler, Gelmez gnler ocukluum. (Ziya Osman Saba)
62
Fikir Platformu
Caalolunda yazar, ynetmen, senarist sofralarnda konuulanlar da getirmi ellerimizin arasna Selim leri. O dnemin Sraselvilerini, Cihangirini, Kadkyn, Beyaztn, apasn getirdii gibi. Laf arasnda Sraselvilerin adn ald sra sra uzanan servilerin de yok olup gittiinden bahsetmi, her evin arkasnda sralanan portakal aalarnn olduu bahelerden, Fenerbaheden, Bakrkyden.. Yaadm stanbul bize 50 yl evvelinin stanbulunu elitist gzlerden rak bir ekilde pr zlemle anlatm, aktarm. Hangi stanbulu istediimizi bize brakmadan, kendi grn saklamadan aka da vurarak yazm yazar. Fakat satr aralarnda bizim hangi stanbulu isteyeceimizden de emin deil gibi Selim leri. Ben gitgide Kireburnu zleminde olanlardanm, tm stanbulun Kireburnu gibi olduu zamanlara zlem duyanlardan ocuunu asma kprde sallayan bir annedir stanbul ki onun ii st dolu biberonudur Kz Kulesi sousun diye suya atlan (Sunay Akn)
63
Fikir Platformu
syandan Dirlie / Ltfi Bergen (Alper Grkan) denilebilir ki Osmanlnn Batya malup olmasnn dier anlam, Bat paradigmasn kabl etmesiydi. Ki uzunca bir zamandr gnlk hayatmz, iktisad yapmz, fikr dnyamz oluturan bir ereve olarak mevcd bilimsel ve dnsel paradigma da moderniteye dayanmaktadr. Bilindii zere paradigma, kabaca dnsel erevedir. Basknl, zorlaycl ve ynlendiriciliiyle bir ereveden te bir huduttur, belki zindandr (Hece dergisinde (Mart 2012) yaymlanmtr.) Akif Emre, 28 ubat srecinde yaananlarla birlikte Trkiyede Mslman dnce hareketliliinin krlmasndan sz ettii bir yazsnda[1] Post modern darbenin asl sarsc etkisi, Mslman aydnlarn fikr gndemlerinde yaanan daralma, krlma ve geri ekilme(dir). diye yazar. Uzun srm bir bastrlmla ve son asker darbenin zerinden on yldan fazla zaman gemi olmasna ramen, ehirlerin uzak bir yerlerinde geliip yaygnlaan fikir odaklar ve yaynlar evresinde ok farkl ynelim ve analizlerle dolu bir dnce iklimi gelimekteydi. Bu gelimenin durdurulma harekt olarak da okunabilecek olan 28 ubatla birlikte ortaya kan tablodan karamsarlkla sz eden Emre, yaznn devamnda slm iddialara sahip entelektel kesimin dilini yitirdiine deinir: Kendi zgvenini kaybetme sreciyle birlikte yaanan bu zgn dilin kayb aslnda Trkiyenin gelecei asndan en nemli kayptr. Bu gerei henz slami hassasiyeti olan kesimler fark edebilmi, vahametini kavrayabilmi deiller. 90l yllar kresellemeye dair basknln Trkiyeden de hissedilebilir bir doza ykselmesine sahne oldu. Bir yandan demokratik sistem ierisinde 12 Eylln tozlar silkelenmeye allrken dier yandan da toplumsal, siysal, ahlk konularda retilen fikirler ve yrtlen tartmalarn eitlilii ierisinde bir k aranyordu sz konusu evrelerde. Yaygnlaan tercme ve telf eserler etrafnda gelien fikr zenginlikle birlikte kresellemenin harreti dhilinde kapitalizm, modernleme, kalknma
64
Fikir Platformu
gibi netmeli konular da kaybedilmi hikmetin kylarnda aranyordu. Bu araylardan birisi de Ltfi Bergenin Azgelimilik stnlktr kitabyla olgunlamaya balamt. Dergh cmiasnn neriyat iinde ortaya konmu smet zel ve Nurettin Topunun yeterince tartlmam grlerinden doan bu kitap; yzyla slmi dncenin farkl baktan almlarn yani mmknlerini kefederek kma kaygsnn bir rn olarak (Bergen,1996:8) yazlmt. Bu erevede slm dncenin modernlie yine modernlik zerinden, kalknma problemi evresinde cevap rettiini ve bu yzden de reddedilmi olan laik zihniyetle bartn (a.g.e:8) ve slmn Mslmanlarn elinde slmclk ekliyle adli tesise yetmeyeceini yazmt.(a.g.e:212) Ltfi Bergen, on be yl sonra yaymlanan son kitab syandan Dirlie-Anadoluda Yerli Olmak[2] ile yeni bir anlam diyrna soktuu yerlilik mefhumunun etrafnda dolarken Batya nisbeten alnan tavrlarn tesinde kendi merkezini arayanlara seslenmeye devam ediyor. Dnce dnyasnn Batya kar snd tepkisel tutumu eletiriyor ve ideolojilerin zmszle mahkm ettii Mslmanlar bir paradigma deiimine dvet ediyor. Bu ynyle syandan Dirlie ile kkleri birka yz yl ncesine dayanan bir sapma olan modernleme dncesini eletirel bir dzlemde deerlendiriyor. Bergen, daha nce kaleme ald meselelere daha derinlikli ve dayanakl bir ekilde yaklaarak, tezlerini glendiriyor ve modernleme aleyhinde kuru laflar etmek yerine tarihsel bir perspektiften zm nerileri, kurtulu yollar sunuyor okura. syandan Dirlie, her eyden nce, zellikle son doksan ylda mahkm edildiimiz dnce prangalarndan, mahrm edildiimiz dnce pratikleriyle kurtulmann haritasna sahip diyebiliriz. Bu pratiklerin ynelimiyse kitabn blmyle ortaya kan boyutuna dalm: ncelikle Arab ve Fars olarak tasnif edilmi ynetsel ve fikr temellere dayanan slm hayatn Anadoluda yeniden biimlenii inceleniyor. Mteakiben, ideolojilerin zmszlne gark olmu dncesinin, bozulan dirlik dzeninin, tahrip edilip yozlatrlm maneviyytnn kuraklnda strap eken Anadolu Mslmanlarnn marz brakld baka trl dnememe sknts dile getiriliyor. Ve nihyet bir cevabn peinde, merkeziletirilmi dnce ve yntemlerin reddedilerek kaynan yerli olandan alan yeni merkezlerin oluturulmas ve dncenin yeniden yaplandrlmas zerinde duruluyor. Yani, okura yeni bir paradigma sunuluyor kten Dirlie bn Arab ve tasavvuf aratrmalaryla tannan William C. Chittick, slm irfn geleneinin marz kald ilgisizlikten yaknrken ve Mslman bilim adamlarnn irfn bir tarzda dnp dnmedikleri phesini dile getirirken yle der: Ayn anda hem modern anlamda bir bilim adam, hem de lemi ve nefsi Kuran ve Snnette izah edildii gibi anlayan bir Mslman olmak mmkn mdr? Peki, hem bir sosyolog olmak, hem de tevhid kavramnn i manasna uygun dnebilmek mmkn mdr? (Chittick,2010:36) Esasen bu tarz sorular, Batnn hamleleri karsnda srekli mevzi deitirmek zorunda kalan ve her malubiyette kendini ykp yeniden ina etmek ihtiyac duyan Osmanl mnevverinin, kendinden sonrakilere brakt bir miras oldu. Birok soru, zm nerisi ve zmszlk de ayn sebebe dayanan komplekslerle birlikte sonraki nesillere tevrs etti. Osmanl, sadece devlet olarak deil bir blge olarak kaybettii siysal konumlann -Batya gre- yeniden tesis etmeye abalarken asker ve iktisad baarszlklarla yzletike ortaya kan panik havasnda onu var klan cemiyyet vasflarn da yitirdi. Bu sadece devletten kaynaklanmyordu, mnevverlerin de pay vard elbette: Batdaki ictim hareketlilikler ve ierideki siys karmaalar sebebiyle nereye tutunacan kestiremeyen, kime gveneceini bilemeyen, inandklaryla yaadklarn yzletirdike yaadklarna inanmaya balayan bir aydn tipi ortaya kmt zamanla. Fikirleri birbirine balayan yaklak deerler zihinlere yeni bir duvar rmeye balarken, btn entelektelite, yzlerce yllk gemiin sorgulanmas ve yarglanmasna dayanmaya balad. zm de hemen bulundu: Batnn ilmin almalydk! syandan Dirlienin henz nsznde Bergenin deindii ilk huss da bu olur: Mslmanlar, Osmanlnn ykl ile Bat uygarlnn stn sayld bir dnya algsna saplandlar. (s.9) Yani denilebilir ki Osmanlnn Batya malup olmasnn dier anlam, Bat paradigmasn kabl etmesiydi. Ki uzunca bir zamandr gnlk hayatmz, iktisad yapmz, fikr dnyamz oluturan bir ereve
65
Fikir Platformu
olarak mevcd bilimsel ve dnsel paradigma da moderniteye dayanmaktadr. Bilindii zere paradigma, kabaca dnsel erevedir. Basknl, zorlaycl ve ynlendiriciliiyle bir ereveden te bir huduttur, belki zindandr. O halde gelenein ve onun bileenlerinin dlanarak yerine rasyonellemenin etrafnda zuhr eden deer sistemlerinin tm hayat biimlendirme anlay oldu esas malbiyet. Ki bir paylam mcdelesi olan (Kzlelik, 2000) I. Dnya Sava ile son bulan Osmanl Devleti, gerek iktisad yapsndaki tarma dayal retim tarz, gerek cemiyyet yapsndaki vasflar itibariyle uzun mddet geleneksel/dayanmac toplum biimini muhfaza etmeye alm, emperyalist Bat koalisyonu tarafndan paralanm ve XVII. yzyldan beri zayf seyreden modernletirilme srecine hapsedilmitir. Bu srele birlikte Osmanl siyslerinin ve mnevverlerinin dayanabildii tarz- siyset ortaya kmtr: Osmanlclk, slmclk ve Trklk. Yusuf Akura bu siyset tarzna deinirken her nn de Bat kl olduunu yazar. Batdan esinlenen ve ilerleme fikri etrafnda dolaan (1976:19-37) Tuhaf bir ekilde endstriyel toplum tasavvurunu savunanlar ilk bata Mslman dnce adamlar (Akif, Bedizzaman, . Gnaltay) olmutur. (s.36) diyen Bergenin slmclk yahut muhfazakrlk siysetlerini tenkidinin de temelinde bu durum yatar: slmclk diye anlan toplumsal dnce biiminin kendisinin de modern olduuna deinir ve Mslman dncesinin tabatnn kendiliinden olmas gereken bir sylemle deil Batya gre/moderniteye kar bir tepkiden doduuna iaret eder. Trkiyede Mslman dncenin kapitalizmi, komnizm aleyhinde tek modern sre olarak algladna deinir. Ya da slmcln, Cumhuriyet ideolojisiyle ayn paradigmalardan baktn, moderniteyle atrken onun silahlarn kullandn ama buna ramen Mslman toplumlarn uyann, adil bir itimai yaam, bereketli bir iktisadi ortam sunacak zemini ina edemediini vurgular. (s.65) Anadoluda Mslman Olmak syandan Dirlienin I.Blm, Kaosta Mslman Olmak; Bergenin fikriyatnn ekirdei de olan slmn toplumsal yahut meden tavrna dairdir. Sahabeler suikasta uram halifenin ardndan politik alann dna ktlar. (s.15) cmlesiyle balar ve Yesribte kurulan ilk medineden, Yesevnin mealesinin izinden akn akn gelen Horasan Erlerinin Anadoluda kurduklar nizma uzanr. Anadoluda Mslman olmay; kavm ve tarih bakmdan bir sentez olarak gren Bergen bu durumu, apolitik, ehli say, ehli dirlik, feta, kozmopolit ve fakirlik ile niteler. Geim ehli olarak elinin emeiyle beslenen, mevl, alt kimlik retmeyen, slm olana mene aramayan, Bizansla savaan Anadoluculuk; Mslmanln nc ve esasl timsalidir. Bu esasn dayanaysa Trklerin mam- Azam, Maturudi, Farabi, Maverdi ve Ahmet Yesevi zerinden (s.18) kurduklar suf-fkh yapsdr. ktisad zihniyeti smsk saran dini merkezine alarak, fkh iktidarn hizmetinden kurtaran ve ahs hak ve hrriyetleri savunan bir esasla hareket eden mam- Azamn etkilerini stnde tayan Ahlik ile dirilmitir Anadolu. Kendilerinden nceki slm devletlerin iinde kaynayan kazanlardan kaarcasna Anadoluya gelenler, burada yeni bir nizm kurarlar. Yazarn Trk modeli ya da Anadolu Nizm diye adlandrd bu dzen l bir sacayayla ayaktadr: 1.Trke konuma, 2.Mslmanla savamama, 3.Tmar-dirlik sistemine tabiiyet. (s.19) Kk esnaf, sanatkr ve iftilerin mahretinde Krda tmar ve ehirde ahilik (s.98) stnde ykselir medeniyyet Anadoluda zuhur eden bu Mslman kimlii Horasan temellerle izah eden Bergen, son dnemde ska karmza kan slm sol ya da cemaati sol gibi meselelere de uzanarak bu kavramlarn kkenle ilikilerini sorgulad detaylara da yer verir ilk blmde. Bu konu nemlidir, nk; Modern Trk siyasi ve iktisadi dncesinin normal mecrasnda serpilen epistemik cemaatin pozitivist, rasyonel, kalknmac iktidar biimlenmesini eletirel felsefe asndan yeniden deerlendiren bir dnce-inan izgisi gelitirmesi, Mslmanca yaamann en temel derdidir. (s.34) yazara gre. Bunun iin nce yeni bir ahlaklk olarak deerlendirdii Anadolu sosyalizmini tartan Nurettin Topuya evirir yzn, ondan beri Trkiyede sol nitelikli bir slm tasavvurun gelimediine deinir. Topunun yolunu, kapitalizme kar koyabilecek yegne yol olarak niteler. Sonra Cemil Meriin Saint-Simona yaklamn ele alr ve Turgut Canseverin kentleme sorunu etrafndaki
66
Fikir Platformu
deerlendirmelerine ynlendirir okuru. zmszln iki aya: Modernleme ve modernleememe syandan Dirlienin II.Blm olan Modernizm ile atmaktaki on alt makalede; Batnn yeni bir uygarlk sylemiyle ortaya k, bu tezhre Mslmanlarn etkisi ve sonrasnda zellikle Osmanlnn kar tavr ele alnr. Bergenin zellikle vurgulad Pirenne tezi temelde slmn ilerleyiiyle beraber Batnn hayat bulduu Akdenizde gerilemeye, ticret gcn yitirmeye ve Kuzeye ekilirken Antik gelenekten kopmaya balamas stnedir. Buna gre ticret olanaklarn yitiren Avrupa asker besleyebilmek iin toprak datr: Avrupa feodalizminin kkeni slamd(r). () Avrupadaki paradigma deiiklii () slam tehlikesi karsnda (s.135-136) olumutur. Ayn sebeple Avrupa feodal toplum dzeninden emperyalist ve endstriyel topluma Trklerin Avrupaya giriinin neticesinde gemek zorunda kal(mtr.) (s.136) Ki Avrupann dnyay kefetmek! zere gemilerle okyanusa aldnda da ellerindeki harita ve pusulalar Mslmanlara aittir. Bat, Mslmanlarla att her tarihsel dnemde ekonomik dzenini deitirmek ve dnme uramak zorunda kald. Buna mukabil slamclk da Bat iin kesinlikle kart bir ideolojik yaplanma olamad (s.138) Orhan Pamukun Dou-Bat diyalektii stne kurulmu olan, Osmanly zne Avrupaly teki olarak ina eden (Krolu,1999:156) ve Ben neden benim? sorusunun etrafnda dolaan Beyaz Kale romanndaki Venedikli tutsakla Hocann deiimi gibi, Bat dnrken Osmanl da Bergenin deyiiyle Frenkleme srecine girdi. Bunu adan ele almak mmkn: ktisad, idar ve hukuk. Henz Fatih zamannda ynetim ve asker devirmelerle doldurulmaya balanmt. Fethin ertesi gn Vezir-i Azam andarl Halil Paa azledilerek yerine devirme Zaganuz Paa gemiti. (nalck,2010:110) Bu durum imparatorluun talep ettii snrsz iktidr isteine Trklerin muhlefet etme olaslndan kaynaklanmaktayd. (Ecevit,1990) Ki ayn balamda nizm- lem iin karde katli de Fatih zamannda bir i-engelleme tarz olarak gelitirilmiti. Fetihten sonra Anadoludaki Ermenilerin stanbula davet edilmesi ve patrikhane ina edilmesi de (Yarar,2002:38) Osmanlnn bu yeni politikasnn bir iaretiydi. Avrupada alnan topraklarla birlikte yklenilen klfetler tmar bozmu ve fkh sistemi de Gazalye dnmt: slam tarihinde Nizamlmlk-Gazali izgisi devletahlak adam temelli bir medeniyet projesi kurarken, mam- Azam-Ahmet Yesevi-Ahi Evran (Nasreddin Hoca)-Hac Bayram Veli izgisinin de alim, asgar, esnaf zmreyle medeniyet iledii dnlebilir. () Yesevi izgisinin Trk (Mslman), Gazali izgisinin devirme karakteri baskndr. (s:56) Yerlilik Mihverinde Bir Cevap syandan Dirlienin III.Blmn kitabn bandan beri dikkatle ilenmi meselelere zm nitelii tayan bir bakla yaklaan Bir Cevabn Peinde Var Olmak oluturur. Bergen, bugnle tarih arasnda kurduu akl mekii sayesinde artk kan pompalamayan ve vcudun kan deiimini/yenilenmeyi/tecdidi salayamayan kalbin varln odaa alr. Vcut yorulmu, b-tb dm, elleri, baca tutmaz olmu, organlar pes etmi, klcal damarlar tkanm En kts de beyin uyumu Hikmet unutulmutur Mslmanlar diyor Ltfi Bergen bir dm at Evet, Habilde; geri kalmlk/madurluk psikolojisi ile muhataplarndan rvan alma cehdiyle hareket ediyorlar. Oysa ilahi snnet gstermitir ki acy acyla ovmay vaz eden peygamber yoktur. Ashab- Gzin, eziyet grm, lakin maduriyetini isyan veya iddetin gerekesi klmamt. Hakk sylemenin kendisinden baka eylem yoktur. Gariplerin yolu budur. Tek dertleri bir glgelik olarak grdkleri bu dnyada, bir yel esip gemi gibi tek lhza nefeslenmek olan garb yht yolcu Mslmanlar iin felah yolunun kalknmac, sanayilemeci yaklamlar gibi modernize edilmi toplumsal ve ekonomik sylemler olmadna vurgu yapyor burada ve Azgelimilik stnlktr demeye devam ediyor. iddet ya da isyanla kurtulu aramann da anlamszlna deiniyor ve zmn iddet olmadna rnek olsun diye; mam- Azam, Ebu Zeri, Gandhiyi, Hasan- Basryi anlatyor. Anadoluda medeniyyetin kklenmesinde tesiri olan tm hikmet sahiplerinin ortak zelliinin Habilden beridir ayn olduuna deiniyor. Buna gre Habil, rabbinin kurbnlarn kabl etmesine ve yani davsnda hakl olmasna ramen tehdt ya da zora bavurmamtr. Belki de kitabn en dikkate deer meselelerinden birisi olan bu
67
Fikir Platformu
deerlendirme, olduka geni bir perspektif iinde rneklendirilerek bir tutum olarak da tavsiye edilmektedir. yle ki Bergen; bir zulm, istibdat yht kapitalist/modern sreler gibi bir gayr-i meruiyet barndran devir, ynetici yht dzenler aleyhine evet, isyan deil; evet, Habil! diyor. Anadolu Mslmanlarnn bu ynden mterek vasflar, direnii olumlarken isyana bulamamalardr ona gre. Neb ve rasllerin Ademden Raslullah (sav)a dein mcadele biimleri cedel, skt, beyan, sabr, ayrlma, anlama, kabl zere olmu ama ktal, inklb, atma biimine asla dnmemitir. Nitekim Hasan- Basr, Emev krallarna itaat etmenin vacip olduunu sylerken be iin yrtlmesini de buna gereke olarak gsterir: Cuma namazn kldrmak, cemaatin birlii, ganimet mallarn durumu, snrlarn ve geitlerin korunmas. (Bergen de Gazalden be emniyeti yle sralar: Din, can, mal, nesil, akl emniyetleri.) Bu krallar, meydanda at oynatsalar da, insanlar onlarn peine taklsalar da ve gnah kalplerine yerlemi olsa da Hakk bizleri onlara itaat etmeye mecbur klar, onlara kar isyan etmemizi yasaklar. (Ebu Zehra,1978:112) Zerkaninin erh-i Muvattasndan da reniyoruz ki ehl-i snnet limleri de bu yolu tutmulardr. (Cilt:2,292; aktaran Ebu Zehra,1978:113) Bu direniin sosyo-ekonomik boyutuysa fakr halidir Bir gn Kuds de bu garipler fethedecek(tir.) (s.108) Bir gn ashab Rasl (sav)n yannda dnyalktan bahsettiler. Bunun zerine Rasllullah (sav) yle diyordu: Duymuyor musunuz? Sade yaamak imandandr. (Ebu Davud, Tereccl 2, aktaran: Nevevi,2002:179) Benden sonra size dnya nimetlerinin ve gzelliklerinin almasndan ve onlara gnlnz kaptracanzdan korkuyorum. (Buhar, Zekat 47, aktaran: Nevevi,2002:166) diyen de phesiz her mmetin bir fitnesi vardr. Benim mmetimin fitnesi, imtihan vesilesi de maldr. (Trmzi, Zhd 26, aktaran: Nevevi,2002:170) diyen de Fakrn fahri (onuru) olarak grendir. Musann kavmini alarak le ekilmesinde grdmz uygarln terki tavrna (Bergen,1996:110) benzer ekilde tketmiyorum denildii anda paradigmasn yitirip kmeye mahkm gzken Bat iin felsef srama fikrinin reddedildii Mslmanlar ekilirse Bat Uygarl Yklacak balkl makalede bolluk retimine dayal endstrinin kle de rettii vurgulanyor. Kendi ilerinden kan canhra lklara, kesf tenkidlere ramen srarla benzemeye abaladmz bu toplum tipinin retip sonra da beslendii eya dizgesinden bamsz olarak felsef retim ars yaplyor: sa (as) emperyal bir eya bolluu dayatan Romay ihtiyalarn azaltarak ykmay bize retmiti. Post modern toplumun tketim dayatmalarndan bizi kurtaracak (felaha erdirecek) olan din de Bat paradigmasnn yklacan vaat etmektedir. (s:285) Nihayetinde Batl olmamasna ramen Batl gibi dnmek, yaamak, tketmek gayreti sadece yozlama ve melezleme getirmitir. Shayegann deyiiyle artk ortaya kan Ne odur, ne de teki; melezdir () arpk ve bozuktur. (s:208) Aslnda bir modernleememe halidir bu. Nitekim geen zaman zarfnda tketim alkanlar da dhil olmak zere yaam tarznn hibir sahasnda Batl bir uygarlk libsna brnm herhangi bir Mslman toplum henz ortaya km deildir. Her ne kadar baz yazarlar sz konusu uygarlamann esas mahiyetinin, cumhuriyetten en az yz yl nce olmas hasebiyle Osmanl Batllamas olduunu, Milli Mcadelenin ve Kemalist cumhriyetin tam aksine Tanzimat sonras devirde Bat aleyhtarlnn en iddetli zamannda ortaya ktn sylese de (Nianyan, 2009:231) Marksist terminolojiyle st yapsal bir evrim nitelii tayan 1923 sonras sylem ve eylemler aktr. Hayatn tek rehberi olarak fennin (pozitivizmin) kabl, tek bir medeniyyetin var olduu (asr medeniyyet), ilerleme vurgusu, kat laikliin rettii kurumsallk (seklerizm), hukukun Batya adapte edilmesi gibi dnsel/hukuksal/st-yapsal dzenlemelerin en kapsamls cumhriyetle birlikte tahakkuk ettirilmitir. Yaananlar sadece cemaatten cemiyyete bir dejenerasyon srecinin merhaleleridir: Dirlik dzeni bir burjuva yaratmak nmna bozulmu iktisad yapya, mahalleli ehirler souk/mat kentlere, cemaat ferdiyeti zihniyete, dayanma anlay rekabete, sna retim endstriyalizme benzer olmutur sadece Biz Mslmanlar belki bir bilim sahibi olduk; ama yeni bir toplum tasavvuruyla hareket etmedik. Dolaysyla Mslmanlarn geri kalmlnn nedeni bilimde geri kalmlk meselesine bal deildi. () Mslmanlar 1453 stanbul fethinden hemen sonra Batda gelien yeni bir toplum tasavvuruna
68
Fikir Platformu
cevap retemediler. (s:219-221) Nitekim Bergen de son blmdeki makalelerde gelenein srkleyip getirdii medeniyyet kavramna muhlefet eden uygarlk sylem ve in biimini ele alyor. Uygarlkla (civilization) medeniyyetin (umran) ayn eyler olmamasna vurgu yapyor. Uygar kentlere kar meden ehirler neriyor. Bunu yaparken Frbnin faziletli devletine gnderme yaparak mddiyta odaklanmayan man ve fazletle megl olan ehir tasavvurunu ne karyor. Trkiyenin bugn yz yla yaklaan bir sergzeti olarak Batllama davs, son demde neoliberal ekonomi-politie dayanm bir davdr. Yazarn deyiiyle ayartlm adamlar lkesinin davs Gnmzde () Mslmanlar modernlikle atmalarn tkettiler. () Cumhuriyet modernlemesinin muhalif tavr olarak kurulan slami grup ve bilinler, bugn kendine has ve devlete dayanmayan sermaye kesimiyle, muhafazakr tabanyla, Trk modernlemesinin dinamii haline gelmitir. Bu o kadar ileri gtrlmtr ki blgesel nclk rol yklenen Trkiye, dier Mslman lkelere rnek gsterilmektedir! Trk modernlemesi Mslmanlar da kendine katlmaya ikna ederek, hem Trkiyenin deiimini mmkn klyor hem de kapitalizmin durdurulabilme imknn yok ediyor (s:147) Bergenin mahallelerden medeniyyetin btnne kadar zm oda olarak iaret ettii yerlilik kavram, bir kadm yerlemilik/yerleiklik deil, slmn mrekkep kazanna dhil olmaktr. Anadolunun dirlik dzeni, dini merkeze alan ynetimidir halk yerli klan. Murat Erolun deyiiyle, bir medeniyetin paras olarak kalma abas, bu medeniyete yeniden ait olma, yeni artlara gre dhil olma, yeni durum ve esaslara gre de bu medeniyette kalma yoludur. (2010:33-51) Hlsa edersek Aydnlanma ve moderniteyle dinin dnyadan koparlmas, gelenein deerler sisteminden ve gnlk hayattan uzaklatrlmas neticesinde ortaya kan hayat; metalatrlm, rhu alnm, mans derdest edilmi, kalbi karartlm bir dnyadan baka bir ey deildir. syandan Dirlie-Anadoluda Yerli Olmak, ideolojilerin ipine sarlmaktan baka bir fikr olana bulamayan modern a Mslmanlar iin bir k yolu sunuyor. Ki bu yol, tarih gereklikte kendine bir hudut izebildii gibi ahlk, iktisad ve idar btnlkte toplumsal olan tepkisellikten kurtaryor ve yeniden vahye dayandryor. Chittickin hem Mslman olmak hem de bilimle uramak hakknda sorduu soruya bu erevede bir cevap verebilmek imkn da bu sayede hsl oluyor. Alper Grkan Kaynaka Akura, Yusuf (1976); Tarz- Siyset, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara Bergen, Ltfi (1996); Azgelimilik stnlktr, lke Kitaplar, stanbul. Chittick, William C. (2010); Kozmostaki Tek Hakikat, (ev: mer olakolu), Sufi Kitap, stanbul Ebu Zehra (1978); slmda Siyasi tikadi ve Fkhi Mezhepler Tarihi, Hisar Yay., stanbul. Ecevit, Blent (1990); Toplumsal Kltrn Trk Siyasal Yaamna Etkisi, Tekin Yay.,stanbul. Erol, Murat (2010); Yerlilik in Kavramsal ve Anlamsal ereve, Hece Dergisi, s:162-163-164, Ankara nalck, Halil (2010); Devlet-i Aliyye-Osmanl mparatorluu zerine Aratrmalar-I,Trkiye Bankas Yay., 42.Bask, stanbul. Kzlelik, Sezgin (2000); Frankfurt Okulu-Eletirel Teori, An Yay., Ankara Krolu, Erol (1999); Beyaz Kalede zne ve teki, Orhan Pamuku Anlamak (Der:Engin Kl), letiim Yay., stanbul. Nevevi (2002); Riyazs Salihin, (Haz: Abdullah Parlyan), Konya Kitaplk, Konya Nianyan, Sevan (2009); Yanl Cumhuriyet-Atatrk ve Kemalizm zerine 51 Soru, Krmz Yaynlar, Drdnc Bask, stanbul. Yarar, Hlya (2002); Ermeniler ve Trk-Ermeni likileri, OTAM(Ankara niversitesi Osmanl Tarihi Aratrma ve Uygulama Merkezi Dergisi); Say:13, Ankara Dipnotlar:
[1] http://yenisafak.com.tr/Yazarlar/?i=21079&y=AkifEmre [2]Bergen,Ltfi(2011); syandan DirlieAnadoluda Yerli Olmak, Ebabil Yaynlar, Ankara.
69
Fikir Platformu
Kyya Vuran Dalgalar (Sibel z) Kyya Vuran Dalgalar, allageldik yk kitaplarndan biraz farkl. Yazarlarnn oul oluu, ama bundan da nemlisi yazarlarnn hapiste oluu, kitab daha farkl bir gzle okumamz salyor. Kitab oluturan yklerin dokuz yazarndan sadece biri darda. O da daha nce, -dierleri gibi- siyasi nedenlerle on yl hapiste kalm. eriden hayata bak, belki her zaman merak konusu. Ancak ykler, hayatn kysndan deil, tam iinden yazlm. Yazarlar ununu eleyip eleini asm olmadklarndan ykler de hala hayatla hesaplamakta ve bu nedenle gerek anlamda yaayan figrlerle rlm. Kitabn ilk yks, Sami zbilin Eksik Bir ey adl yks. Eksik Bir ey, aslnda siyasi tutsaklarn bu kitapta ve bu kitapla sylemek istediklerini de zetliyor. Hayatta biz eksiiz diyor doksan kua. Seksen sonras bask ortamnda toplumun en ufak demokratik kprdanna izin vermemek adna katledilen, ikencelerden geirilen, kaybedilen doksan kuandan hayatta kalan ve eli kalem tutanlar, hayata borlu olduklar hikayeleri anlatmlar kitapta. Hayattan koparlarak hapishaneye kapatlm siyasi insanlar, yklerini anlattklar insanlar yaayarak deil adeta soluyarak, aslnda hayattan koparlmam olduklarn da sylemekteler. nk ykler ylesine canl ve kahramanlar ylesine etrafmzdalar ki, yazarlar bize, bizden biri olduklarn edebiyatn sihirli gcyle anlatmaktalar. Eksik Bir eyin, ok katmanl bir eksiklie vurgu yaptn anlyoruz kitab okuduumuzda. yklerdeki edebi tat, yazarlarn ve aslnda siyasi tutsaklarn Edebiyatta biz eksiiz iddiasn da ortaya koyuyor. Edebiyatn, gnmz poplist ve post modern tekelci piyasasnn zincirlerini tam kramad gzetildiinde, politik muhalif kesimlerin onlarca yl bu lkede yaadklarn ve hikayelerini edebiyatn yeterince grd sylemek mmkn deil. Bu grmezden gelme hali, bir egemen tavrn ya da egemenin yannda olma tavrnn sonucu. Kyya Vuran Dalgalar kitab, yazarlarnn on ksur yldr hapiste olmalarna karn o derece hayatn iinden elikilerle rlm yklerle dolu ki,
70
Fikir Platformu
onlar cezaevi edebiyat olarak damgalamak da mmkn deil. Politik olan sloganlarda deil, hayatn iinde arayp bulan ve oradan karan edebi tavr, tam da edebi titanlara ait politik olan kmseme, edebiyat d ilan etme imkann ortadan kaldrmakta ve Edebiyatta biz eksiiz demekte. Bunun tersi, Biz ve hikayelerimiz yoksak, edebiyat eksiktir demek oluyor ki, bu sylem edebiyatn hayattan kopmasn da yeterince aklamakta. Kyya Vuran Dalgalarn ortaya k sreci de ayr bir yk. Darda Deli Dalgalar adl vatanda inisiyatifi yaklak drt buuk yldr, hapishanelerdeki siyasi tutuklu ve hkmllere kitap, mektup gnderen bir gnll almas yrtmekte. Darda pek bilinmese de, ieride bir ehir efsanesi olma yolunda. Zaten iin delilik taraf, darda bilinmeyi, tannmay umursamadan, ieriye dnk isimsiz, nereden, ne zaman gelecei belirsiz bir scak dost, karde, yolda eli yaratmakta Dardaki hayattan apansz koparlp alndnzda, tek banza kalmken bir anda alan mazgaldan bir dost selamnn ieri uzanmas, Orada olduunu biliyoruz demesi Darda Deli Dalgalarn tecridi kracak dozerleri olmasa da, sabrl ve gl karnca admlar var. Byk harflerle konumaktan kanarak, emei, olan, bazen de olmayan bltrerek bir paylam sofrasna buyur etmesi, onu yeterince deli ve zgn klmakta. Kyya Vuran Dalgalar kitabnn gerisinde drt buuk yldr hapishane duvarlarn sabrla dven kollektif bir emek var. Darda Deli Dalgalar, dardan ieriye bir kpr olma amacn, yllar nce Ya siz darya, ya biz ieriye! sloganyla zetlemi. Ya siyasi tutsaklar dar alma, ya da onlar alncaya kadar her vesileyle ieri girme, bu gnll almasnn temel felsefesini oluturmakta. Bir yk kitab karmak da, bu ieri girmenin ve onlar dar karmann bir biimi olarak dnlm. erideki ykclere, ayn zamanda Darda Deli Dalgalar gnllleri olan fotoraf sanatlarnn ektikleri er fotoraf gnderilerek, onlardan bu fotoraflardan seecekleri birinin yksn yazmalar istenmi. Yani fotoraflar dardan -hayattan-, ykler ieriden. Artk herkesin malumu olan ileli bir haberleme maceras ile ykler gide gele sonunda bir dosya olumu. nsanlarn olduu gibi yklerin de drt duvarn dna karlmasnn hi de kolay olmadn tahmin etmek zor deil. Meryemin Oyuncaklar, Leylak Sokak, Krmz apkal Kadn, Kar Yangn, Eltiler, Bir Dilim Gne , Herkes Gitmiti ve dierleri byle km gn yzne imdi onlarn yazarlarnn zgr olmadn kim syleyebilir? Hala devam ediyorlar sokaklarda dolamaya, hayatla ve insanlarla didimeye, tata biten gllerin hikayesini yazmaya
71
Fikir Platformu
Vatikann Zindanlar / Andr Gide (Suzan Nur Baarslan) Lafcadio sulu mudur, deil midir? Lafcadio, Zlf Livanelinin yazd Drt Santimlik Dnya(1) adl fkrada Filmi izlerken bir ara Andr Gidein Vatikann Zindanlarn dndm. Okuyal en az krk be yl olmutur ama kahramann adnn Lafcadio olduu hatrmda. cmlelerini okuduumdan beri, zellikle merak ettiim bir karakterdi. Vatikann Zindanlarn(2) okuduumda ise Lafcadioyu kavram/olgu-karakter (3) olmas yznden sizlere tantmaya karar verdim. Tpk Sartren Duvarndaki Herostratos adl hikyede(4) toplumdan ve insanlardan nefret eden, mizantrop, hastalkl, yabanclam bir karakterle zdeleen Paul Hilberti; Camusnun Yabancsnda(5) bizi ilk cmleyle akna eviren Aujourdhui, maman est morte. Ou peut-tre hier, je ne sais pas.(Bugn anneciim (maman) lm. Belki de dn, bilmiyorum.), yabanclama ve hayatta karmza kan her eyin samalyla zdeleen Meursaultu; Buzzatinin Tatar lnde(6) otuz yln harcad kalede, tam da hayalleri kendisine ulaacakken bir han odasnda niformas ve yalnz glmsemesiyle lm bekleyen ve edilgenlikle zdeleen Drago Giovannisi; Flaubertin Madame Bovarysinde(7) kk burjuva, zengin-nl olma, rahat bir hayat srme, bunu salamak iinse kolay yolu tercih ederek, hayatn/toplumun realitesinden kap hayal dnyasna snan ve hayal dnyasn temsil eden (Jules de Gautier 1892de Madame Bovaryden hareketle yazd denemelerinde Bovarizmi bir isel telkin eksiklii, kiinin d evrenin telkinine boyun emesi olarak tanmlar. Zamanla bir edebiyat terimine dnen Bovarizm, kiinin (yazarn ya da kahramann) kendini
72
Fikir Platformu
bakasnn yerine koymasn, bir baka deyile gerek d, sahte bir kendilie snma eilimini belirten(8) bir tanma dnmtr.) Emma Bovarysi; 1950de bir konferansta Krlemeyi Karamazof Kardeler ya da Ulysses ile karlatran Profsr J.Isaacsn Gerekliin ok uzanda yaayan bilginin, Prof. Kienin tm dnyas, kafasnn iindedir ama kafasnn bir dnyas yoktur. kmekte olan bir kltr ortamnda bu salt bilim insan, bilgisizlik, agzllk, nefret ve kskanlk gibi tm kt glerin saldrs sonucu parampara olur. ifadeleriyle budalaln, iletiimsizliin, agzlln, snf farknn, bilimsellii n plana alp kitaplardan fildii bir kule ina eden bilim adamnn dnyasndan insanlara bakn aslnda bakamamasnn roman olan Canettinin Krlemesinin(9) fildii kulesinde yaayan aydnla zdeleen Profesr Kieni; Stanley Corngoldun Eletirmenin aresizlii adl kitabnda 130 farkl aklamaya yer verdii, Yaamdan kopmann verdii yalnzlk ve gelecekten herhangi bir ey ummamak olarak ifade ettii, varolusal bir kaygnn merkeze oturduu ve hilik duygusuyla zdeleen Kafkann Dnmndeki(10) Gregor Samsas gibi Andre Gidein Lafcadiosu da nedensiz edim kavramnn kiiletii, zdeletii bir kavram/olgukarakterdir. Andre Gidein Vatikann Zindanlar, 1914 ylnda yazlm, yk ile novella arasnda, yazarn esere dahil olduu ve karakteri hakknda konutuu, yazar ile anlatc kii arasndaki snr netletiremedii, teknik adan zayf bir eser. Lafcadio karakterinin de yeterince derinletirilmemi olmas kusurlarndan biri. Ancak kimi yerlerde -Lafcadio ve Juliusun diyaloglarnda olduu gibi/Beinci Kitap/episod 3- modern roman tekniklerini yakalamas, Julius ile eserinin yazl sebebini kahraman araclyla sylettirmesi, dnem yazarlna ynelik atflarda bulunmas eserin baarl ynleri olarak karmza kmaktadr. Eser, konu olarak1890 ylnda Papa 13. Leonun Loca tarafndan zindana atlarak yerine sahtesinin geirilmesine ynelik bir sylentinin merkezine oturduu ve bu merkezde Farmason Anthime Armand-Dubois ve ei Veronique; yazar Julius de Baraglioul, ei Marguerite (Veroniquein kz kardei) ve kzlar Genevieve de Baraglioul(sonda Lafcadionun sevgilisi olacaktr); Juste-Agenor (Juliusun babas) ve Lafcadio Wluiki (Juliusun baba bir vey kardei); Kontes Guy de Saint-Prix (Juliusun kk kz kardei); Amedee Fleurissoire ve ei Arnica (Verenique ve Margueritein kk kz kardei); Protos/Cadio/Defouqueblize ve Carola adl karakterlerin inan-hayat hakkndaki dncelerini aktaran olaylar anlatmaktadr. Bu karakterlerden Farmason Anthime Armand-Dubois, Tanry bilimle sktrabileceini iddia eden, 46 yanda, bacandaki rahatszlk yznden glkle yryen, bir kzgnlk annda evdeki Meryem heykelini yanllkla krp piman olan ve yeeninin Bir de Tanrm, bir de size Anthime Enitenin gnahlarn balamanz iin yalvaryorum.szleriyle bir aydnlanma yaayan, o gece grd dle ve sabahnda bacann iyilemesine derviane bir yaama ynelen bir bilim adamdr. Ancak eserin sonunda, inancn sahte papa olayn rendikten ve yeniden topallamaya baladktan sonra yitiren bir kahramandr. Diplomat Juste-Agenorun yazar olu Julius de Baraglioul, kibar evrelerde baar kazanm, Fransz Akademi yesi aday, babas tarafndan baarsz bulunan ve nedensiz edim konulu bir roman yazmaya alan bir romancdr. zellikle Julius Gidein yazarlk, roman yazm, kahraman yaratm, roman malzemesi konusunda sylemek istediklerini aktaran bir kahraman olarak Lafcadiodan sonraki en nemli kahramandr ve denilebilir ki yazarn kendisidir. Amedee Fleurissoire, kr ve saf bir inanla papa hakknda kan dedikodularn gerekliini renmek iin Vatikana yolculuk eden ve Protosun oyunlaryla kandrlan, Lafcadioyla ayn trene binmek ansszlna dt iin nedensiz yere ldrlen kahramandr.
73
Fikir Platformu
Ve Lafcadio. 19 yanda, balangta babasnn kim olduunu bilmeyen, annesinin ilikileri sonucu be amcayla byyen, fkelendiinde kendisine fiziksel ac ektiren/mazoist eilimli ama bunu gizleyen, tehlikeden holanan, bir yangndan ocuklar kurtarabildii gibi(kahraman vs. olma arzusuyla deil, sebepsiz), babasnn ilgisini ekebilmek iin soy ismini deitirerek kartvizit kartabilen, kyafetine ok nem veren, okumaktan ok zevk almayan, gerek babasnn vasiyetiyle birdenbire paraya kavuarak ehir ehir gezmeye balayan, kendisine hayran, kararszlktan nefret eden, insan yaamn kmseyen, olabilecek her eyin olmasn yaratl olarak aklayan, nedensiz bir cinayeti tasarlarken olaylarn akn deil, kendi snrn merak eden, bir oyun, ilgin bir deneyim olarak dnd cinayeti hibir duygu hissetmeden gerekletiren, sakin ve kaygsz ediminin sonucundan ok, deer verdii apkasnn yitimine zlen, cinayet/cani szcklerini kendisine yaktrmayan, saklamba oynarken, bulunmay hi kukusuz istemeyen, ama hi deilse aranmasn isteyen bir ocuk gibi cansklan, Juliusla bu cinayeti tartrken bunu gerekletireni zgr kii mertebesine kartan(edimin zgrl ifade etmesi), ama daha sonra bu oyundan sklp Juliusa katilin kendisi olduunu itiraf eden, Juliusun kendisini artk sevmeyecei ihtimaliyle alayabilen, kendisine yangn anndan beri hayran olan Genevievei babasndan uzaklatrp kendi dzeyine ekebilmek iin onunla sevien, Genevievein saygsn kazanmak iin teslim olmay dnrken aslnda yaamaktan vazgemeyecek bir karakter. Nedensiz edimi Gide, Julius tarafndan kar d olarak verir ve yle devam eder: iyilik gibi ktlk de, yani ktlk ad verilen ey de nedensiz olabilir ve ktln sebebini Lks olsun diye, harcama gereksinimiyle, oyun olsun diye kardan en uzak ruhlarn illa da iyi ruhlar olmayacan ileri srerek aklar. Peki din bilgisinden, gnl alclktan, hesaptan kurtulmu, hibir eyin hesabn tutmayan bu ruh desteklenecek midir, Juliusun bu sorusuna bacana Fleurissoirein cevab hayrdr; oysa Julius bir destekleme beklemektedir bacanandan. Bu yzden unu ekler Julius: kt davrann, cinayetin nedensiz, ilgisiz, karsz olduu dnlnce, zerre kadar su saylmaz; onu ilemi olan da tutulamaz nk neden, cinayetin nedeni, suluyu ele veren kulptur. Yarg: Is fecit cui prodest derse de (Bunu yapan, bundan kar olandr. /Suluyu bulmak iin bundan kimin kar olduuna bakn) siz hakknz olan bir eyi yaptnz, deil mi ya? Bu ksmda (Drdnc Kitap/7.episod) ksaca, dnem tartmalarn, su-neden/motif kavramlar nda nedensiz ilenen bir cinayet sorumlusunun ve bu edimin su kabul edilemeyeceini ne srer. Leit-motifi, insan iyilii ve ktl bir nedenle mi tercih eder(din, ahlak, etik, toplumsal kabuller); nedensiz gerekletirilen bir ktlk kiiyi kt klar m, sorularnn-cevaplarnn ahlaki ve felsefi balamda sorgulamas olan Vatikann Zindanlar; din-Hristiyanlk, nedensizlik, su-ceza, toplumkabuller, yazar-evre ilikilerine de deinerek sadece kavram dzeyinde kalmayan, dnemin fikir, sanat ve dini hayatn da gzler nne seren bir eserdir. Bu noktada eser sadece, Lafcadioyla nedensiz edimin kiiletii bir karakteri vermekten karak dnemin gnlk yaam, inan, alg, edebiyat dnyas, akrabalk ilikileri, bilim-kilise ayrl gibi daha byk bir perspektifi gsterme ilevini yklenen bir yapy iinde tar. Eserin merkezi kahramandan kahramana deiiklik gstererek(Farmason Anthime Armand-Dubois ile, din-bilim ilikileri; Julius ile, edebiyat evresi; Amedee Fleurissoire ile, kr ve saf bir inan) adm adm yazarn yaad dnyann ve sorgulamalarnn ne olduu tespitine ulatrr okuru ve bu merkezlerden en nemlisi nedensiz edimin kiiletii Lafcadio karakteri olur. Yazar, eserindeki yazar Julius ile bu merkezin zelliklerinin ne olacan yle ifade eder ki (Beinci Kitap/3.episod) bu bize bir karakter tahlilindeki ana zelliklerin yazar tarafndan kahraman araclyla verilmesini salar (bu ksmlar eserin modern romana en ok yaklat blmleridir ta ki Julius tarafndan nedensiz cinayet olmaz cmlesine kadar) :
74
Fikir Platformu
Bir gen adam sz konusu, onu katil yapmak istiyorum. ama benim istemediim bu ite. Cinayete neden istemiyorum; caniye bir neden bulmak yeter bana. Evet; ona nedensiz, ilgisiz, karsz bir cinayet iletmek istiyorum; tmyle nedensiz bir cinayet ilemek isteyecek Daha delikanlyken alalm onu ele: bundan yaradlnn incelii anlalsn, her eyden nce oyun olsun diye davransn, zevkini kolayca karna ye tutsun Kendini zorlamaktan zevk aldn da ekleyelim Tehlike akn da alayalm ona nce alp bu ite yetitiini getiriyorum gzlerimin nne; ufak hrszlklarda ustalayor. Bununla birlikte dolandrclktan nefret eder (cezasz kalmak) onu kzdrr da. Yakalanmamsa, fazla kolay bir oyun oynad iin yakalanmamtr Dnn bir kez; hibir tutkunun, hibir gereksinimin nedenlendirmedii bir cinayet. Onun cinayet ileme nedeni, bu cinayeti nedensiz ilemektir. Ve eserde karlatmz Lafcadio, tpk Juliusun tam tamna anlatt bir karakter olarak karmza kar. Hayat ocukluundan itibaren anlatlmaya balanr. Kendini zorlamaktan zevk alr, ne yangndan kurtard iki ocuu, ne de ldrd Amedee Fleurissoirei nemser. Bu iki zt (iyilikktlk) hareket iin de belirli hibir nedeni yoktur ve kendisine gre ne kahramandr ne de cani. Hayatnda oyun, arzu ve serven nemlidir. Kayg ve fkesinin nedeni kendisine verdii deeri bakalarnn vermeyecek olmas ya da sevdii, nemsedii bir eyin(nesne, kyafet) elinden alnmasdr. Hibir neden olmadan, sadece ilemek iin bir cinayet iler, yakalanmad iin yreklense de bunu iledii cinayetin fazla kolay bir oyun olmasna balar Yeni Nimetlerde Bilgelik ve zgrlk akla yasalarn boyunduruundan kurtulmak olarak aklayan(11) Gide, Lafcadioyla bizi hukuki olmaktan te, felsefi ve ahlki bir sorunla yzletirir: Bireysel ve toplumsal nedenlerden kaynaklanan suun bir nedeni yoksa(Lafcadioya gre bu, zgr kii demektir), bunun cezas ne olacaktr? Kt davrann, cinayetin nedensiz, ilgisiz, karsz olduu dnlnce, zerre kadar sulu saylamaz; onu ilemi olan da tutulamaz. diyen Julius hakl mdr? Burada bizlerin de tartmas gereken asl soru udur: Herhangi bir nedene (ktlk, para, kskanlk, kar) dayanmadan/motif cinayet ileyen kii/Lafcadio felsef ve ahlk olarak sulu mudur, deil midir?

(1) http://haber.gazetevatan.com/Dort_santimlik_dunya/242680/4/Haber (2) Andre Gide, Vatikann Zindanlar, ev: Tahsin Ycel, Can yaynlar, stanbul, 2010. (3) Kavram/olgu-karakter: Bir kavramla zdeleen, kavramn kiilemi, somutlam hli. SNB (4) Jean Paul Sartre, Duvar, ev: Eray Canberk, Can Yaynlar, stanbul, 2010. (5) Albert Camus, Yabanc, ev: Vedat Gnyol, Can Yaynlar, 16.Basm, 2004, stanbul. (6) Dino Buzzati, Tatar l, ev: Hlya Tufan, letiim Yaynlar, stanbul, 2004. (7) Gustave Flaubert, Madame Bovary, ev:Mustafa Bahar Kum Saati Yaynlar, stanbul. (8) Nurdan Grbilek, Kr Ayna, Kayp ark, Metis yaynlar, stanbul, 2004,s.21 (9) Elias Canetti, Krleme, ev: Ahmet Cemal, Payel Yaynevi, stanbul, 2005. (10) Franz Kafka, Dnm, ev: smail en, Bahar yaynevi, stanbul, 2004. (11) Yeni Nimetler, Andre Gide, Can Yaynlar, ev: Tahsin Ycel, stanbul, 2007. (12) Bu yaz Nisan (2012) Ayra dergisinde yaymlanmtr.
75
Fikir Platformu
Yldz Ramazanolu ykcl (Derin Siyah ve Angelika) ( Suzan Nur Baarslan) Derin Siyah iinde Mehtap, Ses Tutulmas, Mor Glmseme, Yol Hikyesi, Milenyum, Ar Prenses, Omega, Tuhaf Bir Sabah, Kyn lk Gn, Kriz ve Derin Siyah adl on bir ksa yky barndran TYB 2002 Hikye dln alm yk-seki. Bu hikyelerde ne kan ilk zellik d gzleme elik eden i dnya, bu dnyann baarl yanstlmas ve allmam badatrmalarn i dnyann veriminde aktif rol oynamas. Bireyin yaad topluma bakarken, ona ynelik eletirilerinin kendine dnk bir ekilde huzursuzluun yansmas olarak verilii, aidiyet-deiim ve ehir sorgulamalarnn tem olarak merkeze oturmas, bireyin kayboluunun farkl hikyelerde ve metaforlarla ama yinelenen bir ekilde ortaya kmas yklerin modern insana ayna tutma ilevini stlenmesini salam. zellikle kahraman anlatc bak asyla aktard Yol Hikyesi adl ykde yazar, kahramanna Bulunduum yer neresi bilmiyorum. Bu ehir kurgusunu hep deitiriyor sanki. Hibir ayrnty renemiyorum. Buralara bildiim ve beni bilen bir ehri brakp geldim.dedirterek slubuna ve setii ierie dnk nemli ipular veriyor. simsiz kahramanlarn ve zellikle kahraman anlatc bak asnn -kimi yklerde Tanrsal bak as kullanlsa ve bu ksmlarda kahramanlarnn ismi belli olsa da- tercih edilmesi ve yine bu ykdeki nsan, birilerini, yaarken sust yapp kayda geirecekse kendi hayatndan balamal.cmlesinde olduu gibi, gzlemlenen hayata ait d ve i hllerin seimi yazarn kendi tercihlerini belirtiyor. simsiz kahramanlaryla modern insann elikilerini ifade etme ansn yakalad gibi, kendinden de bir eyler katma ansn yakalayan yazar, kahraman anlatc bak asyla, sizi kendi kurgusal gerekliinde, okurun ve yazarn dnyasnn benzerliinin veriliiyle ortak bir noktada buluturarak kurgusunun gerekliini ve okuruyla zdeliini arttryor. Bu gereklik ve zdelik, her ne kadar ortak olsa da yazarn slubunun, setii kelime ve cmlelerin, benzetmelerinin ve zellikle allmam badatrmalarn kullanlyla (bebein uykusunu eliyle tutmak, uzana uzana uzayan kollar, gkteki yrtk kayg, iinin perdelerinin yrtlmas, ikindi ezannn esmesi) farkl bir bak asnn, hayata bakn, onu yorumlayn izlerini ifade ederek ayn zamanda bu zdeliin ykmn da salayarak ikili bir ilev stleniyor. Yldz Ramazanolunun Angelika adl yk sekisi ise, modern hikye teknikleri ve ne kan sorgulamalar ile At Hikyesi, Angelikann Unutuu, Alissa Yolu, Mberrann Kaydetmesi, Hkm, airle Randevu, Sinemac Kadnlar adl yedi ykden oluuyor.
76
Fikir Platformu
zellikle diil yazar/anlatc dilinin hakim olduu, duygusal, incelikli, detayc betimlemeler, tespitler, gzlemler ve bu betimlemelerin kahramann ruhi portresinin amlanmasnda iledii rolle dikkati ekiyor. Kadn ve yazar olmann leitmotif olarak birok yksnde dikkati eken tem olmas ve merkeze oturmas, sorgulamalarla dolu farkl bak alarnn diyalog ve bilinak tekniiyle veriliiyle okuru u sonuca gtryor: Mthi bir yazma istei satrlar arasndan szyor ve annelik, kadnlk ve yazarlk arasnda kadna den roln kadnn zerindeki etkilerini dengelemeye alan bir yazarla kar karyayz. indeki melei yok etmeden, onu yazarlkla dengeleyen bir yazar Ramazanolu; ama kaplar kapatma istei iinde hep var. Yine dikkati eken dier zellik, kahramanlarn dnyaya bakn yanstan bir ara konumunda kullanmas; fotoraf eker gibi olaylar/n/olgular tespit edip, kurmacay bu fotorafn zerine yedirmesi. Teknik anlamda baarl ykler yazm Ramazanolu. slubu oturmu ve sade; ama derin bir bak yanstan cmleleri ile ve zellikle at metaforu ile dikkati eken bir yazar. zellikle ilk yksnde -ki dier yklerde de bu imge var- grsel bir sekansn kelimelere dklm hli okurda mthi bir bellek izine, ses ve grntnn zihinde birlemesine neden oluyor. Kahverengi, boynunun altnda beyaz bir lekesi olan harika bir atn, herkesin uyuduu bir saatte, yldzl gn altnda ana caddede tek bana yrrken kard o byl sesle alacakt sayfa 2002 ile 2010 tarihlerinde yaymlanan bu iki yk-sekinin farklarna bakldnda, Angelika, Derin Siyahtaki yklerden daha uzun ve daha derin olmas, yazarn sosyal-toplumsal hayattan etkilenen kahramanlarnn yerine bireyin daha merkeze oturduu ve dnyadan etkilenen bireyden ok dnyaya anlam katmaya alan bireylerin veriliiyle, slubunun ve yk tekniinin (zellikle bilinaknn, metaforlarn ve zaman kullannn) ok daha baarl oluuyla ne kan bir anlat. Yldz Ramazanolu; kendini, yaad toplumu ve zaman, grnen ve olan sorgulayan, bu sorgulamay bireyin benini tek bana deil, dla bir btn olarak veren, n ncl ve sonrasyla zengin bir biimde kurgusal bir akta birletiren ve fotoraf eker gibi n dondurup onu i ve d dnyayla akkan hle getiren, titiz ve ayrntl gzlemlerini, tespitlerini baarl bir ekilde yazya dken bir yk yazar. Orhan Pamuk, Saf ve Dnceli Romanc adl eserinde ekphrasis ten bahseder ve onu dar ve ilk anlamda grsel sanat eserlerini, resimleri-heykelleri iirlerde tasvir etme iidir diyerek buna ilk rnek olarak Homerosun lyadasn rnek verir ve yle der: Bu eit metinleri ben kitaplarmda ok yazdm, ama Audenin yapt gibi, bir a yarglamak, yani ona uzaktan bakmak iin deil, tam tersine, resmin iine yazyla girmek, an bir paras olmak iin. Ramazanolu da yklerinde hayat grsel bir sanat eseri gibi kullanarak, yaad n kelimeleriyle tasvir eden, tasvir ederken, yaad a yarglamaktan, ona uzak bakmaktan/durmaktan ok, onun iine, -bir resimden ok, bir fotorafn iine- yazyla/kelimeleriyle giren ve ann bir paras olma baarsn gsteren bir yazar. Hayatn iinde, onunla bir btn. Ve hikyeciliinin geliim izgisi bize unu sylyor son olarak: Yarglayan, edilgen, tepkisiz bireyi deil, yaad hayattan etkilenen ama ona ramen tepki veren, sorgulayan, kendisiyle ve dierleriyle yzleebilen bireyi/kahramanlar anlatan bir yazar.
77
Fikir Platformu
Ben Sonra Alarm / Nedim Hazar (Suzan Nur Baarslan) Nedim Hazarn Ben Sonra Alarm(1) adl yk-sekisi tematik anlamda yabanclama, isyan ve teslimiyet/hikmet balamnda ana gruba ayrabileceimiz toplam on sekiz ykden olumakta. Bomba, Ka yabanclamann; Sonbahar Kelebei Teup ve sfendiyar, Sinek isyann; Turuncu Hznn Kokusu, lmeden Mezara Koydular Beni, Prusyal Piyanist, akmak, Czzaml Mmtaz teslimiyetin/hikmetin konu olarak merkeze yerletii bireysel ve sosyal ierikli ykler. yk dili iki ayr perspektifin yanss. Bunlardan ilki zekaya, artmaya, ironiye dayanan keskin bir gzlemi ieren bir perspektif; dieri ie baka (ie ve iten da), insan yne odaklanan duygusal bir perspektif. Mekn olarak Trkiye, Amerika, Trkiyenin Dousundan Batsna farkl corafyalarda, farkl insan tiplerinin, karakterlerinin, birbirinden farkl hayatlarn bir araya geldii panoramik bir dnya. Kimi yklerde sohbet-an havasna dnen kimi olaya dayal, kimi duruma dayal, modern yk tarznn teknik olarak tercih edildii, anlatc bak as olarak kahraman anlatc ve lah bak asnn kullanld bu ykler zellikle insann i dnyasna(ruh dnyasna) tuttuu aynayla insana dair hlleri yazarn ifdesiyle ie doru konkavlamay baarl bir ekilde gerekletirmi bir eser. Ben Sonra Alarm modern yknn yabanclama, mndan uzaklama, aray aktaran yklerinden ayran yn; tevekkl, teslimiyet ve hikmetin szd satrlar, bu satrlarla aktarlan kahramanlar. ocukluktan genlie, olgunluktan yalla, ocuk-erkek-kadn, kyl-ehirli, alan-almayan birok farkl insan profilini ve dnyasn ounlukla bu kahramanlarn karsna koyduu ana kahramann bakndan yanstm; bunu yaparken bu dnyalar vermenin dnda kahramann dnyasnda da deiimleri yaatarak duraanlktan uzak, hareketli kahramanlar yaratm ve bu da tiplemenin nne geerek yazarn yk dilinde karakter yaratma baarsna ulamasn salamtr. Ayn zamanda olaylar iine baka olaylar koyarak tpk Halit Ziyann Bir ir-i Haylindeki gibi, ilk olayn ikinciye
78
Fikir Platformu
ereve ilevi grmesini salamtr. ou yknn yapsnda (plot) yk kahramannn yaad deime srecini etkileyen zaman, mekn deiimleri, olaylar zinciri; birden ok episodla(yklerde bu episodlar saylarla/bir, iki, eklinde) verilmi, ykler kahramann deiimi ile sonulanmtr. Anlatmda hikye etme, betimleme ve diyalog gibi anlat biimleri daha ok tercih edilmitir. Ben Sonra Alarmdaki ykler srasyla unlar: Dnya Nimeti; Mektup; 1 Lira; Sonbahar Kelebei Teup ve sfendiyar; Zenci Adam, Sar Balk ve Oltada Tavuk; Kadran; Turuncu Hznn Kokusu; lmeden Mezara Koydular Beni; Yakkl Reat; Prusyal Piyanist; Sinek; akmak; Czzaml Mmtaz; Mansurun Mezar; Ben Sonra Alarm; Bomba; Ka; Geyik Muhabbeti. Dnya Nimeti; Urfal 14-15 yandaki bir ocuun hafriyatlk yapan babasyla kt yolculukta kendini, sinemaya ve kitaplara olan ilgisini ve zellikle yazma yeteneini kefediini anlatan bir yk. Yllar nceki kendine bakan kahramann o dneminde hayatnn deiim noktasn imleyen(tiyatroya ait bir terimle ifade edilecek olursa peripeti) eserin adn alan bu yk, ayrca sinema-siyaset ilikisine de deinerek dnem sinemalarna da gnderme yapmaktadr. Mektup; bakan danman Cevdet Birkan adl kahramann bir muhabirle syleirken fark ettii -yerine hibir zaman ulatrmad- bir mektubun peine derek sebep olduuna inand hatay dzeltmek iin hayatnda byk bir deiime gitmesini anlatmaktadr. Bu deiimin nedeni dardan hatann telafisi olarak grlse bile aslnda eer yersen ksmetindir hadisi balamnda Yank Veyselde ahit olduu teslimiyetin idrki olarak tezahr etmektedir. 1 Lira; hayatn iki farkl kanadndaki yaamlar belirginletiren ve bunu sorgulayan, kahramann deyiiyle merkezinden kayan hayat penceresini tekrar yerine oturtan bir sorgulama yksdr. Sonbahar Kelebei Teup ve sfendiyar; Teupla sfendiyar, bir kelebekle modern Narkisossu birletiren, insanlarn umarszl ile kendini sadece beden/madde/grnt olarak alglayan insann trajik sonunu anlatan bir yk. Hayatla lmn i ie olduu bu yaamda lmden kamak ve lme kamak arasnda deerlerin, nemsenenlerin mnya, anlama, kutsala uzaklatka nasl farkllatn arpc bir dille, kelebek-insan, hayat-lm kavramlar ardndan aktaran bir yk. Zenci Adam, Sar Balk ve Oltada Tavuk; Amerikadaki bir balk avn anlatan, bu avdan yola karak av kltrne, Amerikann tketim kltrne odaklanan gzlemlerin yansd bir yk. Kadran; zaman obsesyonuyla gnlk hayattan uzaklaan, dnyay sadece say uzamndan gren bir matematikinin akl dnyasnn iine yolculuun anlatld bir yk. Bu zihnin iinde metronun hzndan, admlarnn uzunluuna, sratine, ivmesine, cadde direklerinin arasndaki mesafeden stanbulun uzunluuna, gazeteleri ne kadar srede okunduuna ksaca, zaman ve olaylarn formle edilmesiyle sosyal hayatn uzana den insan zihninin krokisini karmaktadr. Turuncu Hznn Kokusu; deprem sonras bir ylba gecesi Glcke yaplan yolculuk, bir depremzede ailesinin yaama tutunuu ile depremzedelere bak ve dn yolculuunda bir araba kazasyla ylba gecesi kutlamasndan dnen insanlarn yaad baka bir trajediye odaklanan, hayatn mutsuz tarafn mutlulua, mutlu tarafn mutsuzlua eviren(akis) iki ayr olay birletiren bir ykdr. lmeden Mezara Koydular Beni; olay rgs olarak 1970li yllarn banda 5-6 yanda olan kahramann bir yol yapm almas esnasnda toprak altnda kalmas, kurtuluu, gzlerindeki rahatszlk ve bu rahatszln bir kazayla dzelmesini anlatrken, arka planda yol, ehir, kaza,
79
Fikir Platformu
sebeplerdeki hikmetin sorguland bir yk olarak dikkati eker. Anlatcnn yol-ehir-kader kavramlar arasnda kurduu iliki kendi ifdeleri ile yledir: Yollar ve kentler arasnda gizemli bir iliki olduuna inananlardanm. Ve doal olarak bu kentte oturan insanlarn kaderi arasnda. Baz ehirler vardr garip, hikmeti derinlerde gizli kedere sahiptir. Girii bir dnya, k baka bir dnyadr ehrin. Geldiinizde bir tuhaf olursunuz, ayrlrken bir baka tuhaf. Baz yollar vardr enteresan. Getikleri yerde iz brakrlar, kltr olutururlar, meknlarn, insanlarn kaderini etkilerler. Her o yoldan gidiinizde hayretler iinde bakarsnz etrafa. Aslnda gidenin yol deil, siz olduunu anlarken bir yandan, geride braktnz her santimde yolun insanla olan o grift etkileimine de ahit olursunuz. Baz ehirler ile baz yollarn kaderi ezelden beri kesiir. Kimi zaman enine, kimi zaman dikine bler yollar ehirleri. Kaderin garip bir tecellisi ki, doduum kent de, doyduum kent de yollar ile bylesi gizemli bir ilikiye sahiptir. (s:92) Yakkl Reat; 1980 dnemi Trkiyesinin kark siyasi hayatna bak olan bu hikye dnemin ayrntlarnn iine artc bir olay yerletirerek belki de kimsenin umursamadan geecei baka bir gereklie ynelerek hayatn farkl ynlerini, gerekliini ortaya koymaktadr. Bir ak cinayetinin kurbann anlatmak ve bunu 1980 siyasi olaylar ile paralel vermekse yazarn Aye Saann nszde ifde ettii gibi derinlikli bir dnyann duyarl lirizmini tayan bakn gstermektedir. Prusyal Piyanist; hastal yznden bir Akdeniz lkesinde yaamak zorunda kalan Prusyal bir piyanistin hayatndaki iki yanl yznden setii hayatn ruhundaki izlerini (tamamlanamamay, acy, koyvermilii) anlatan bir yk. zellii ise bu kayboluunu teslimiyete eviren ruhun hissettii dnyann zttnda konumlanan tepkilerinin/davranlarnn ruh tahlilinde baarl bir ekilde yakalanm olmasdr. Sinek; bir sinekle balatlan absrd savan taraflarn ikisini de yok eden bir inatlamaya dnn anlatan ironik, esprili bir yk. akmak; trafik kazasnda kz hari ailesinin tm fertlerini kaybeden kahramann yaad iyileme srecinde hastaneye, hastalara, insanlara, dtaki hayata bakn anlatan ve birok farkl hayat kendi merkezinde birletirerek onlara ait gzlemlerini aktard bir yk. Bu ykde dikkati ekense, bozulan akmann tamiri gibi kendi tamirini de ayn usta sayesinde/Yunus gerekletiren kahramann ruh hlini -korku, endie ve isyandan teslimiyete- adm adm yanstm olmas yazarn.
80
Fikir Platformu
Czzaml Mmtaz; Tekirdal czzaml hasta Mmtazla kahramann paylat bir otobs yolculuunda, hayatn bir hastaln glgesinde yaayan Mmtazn i ve d dnyasn anlatan bir yk. Yiyeceimiz bir lokma, giyeceimiz bir hrka deil mi nihayetinde?cmlesiyle (anafikri imler) Czzaml Mmtazn teslimiyetini, tevekkln merkeze alarak, onun -maddi zorluklar amasna yardmc olan- manevi geliimini vurgulamaktadr. Mansurun Mezar; bir iddia ile hikyesi anlatlan Mansurun mezarnda geceleyen Salihin bana gelen ilgin, artc deneyimi anlatan bir yk. Aklnza hi gelmeyecek bir olay yaarken neler yaar insan, neler hisseder ve bunu nasl anlatr dierlerine? Farkl bir olayn farkl bir pencereden sunuluu. Ben Sonra Alarm; gda zehirlenmesi yaad iin hastaneye ocuklarn gtren kahramann, einin apandisitinin patlamak zere olmas yznden ameliyata alnmas hikyesi iine yerletirilen, yeni gelen hastayla odaklanlan annenin anlatld bir yk. Her trl ihtiyacn sonraya atan, etrafn toparlayan, uzaktan sert grnen, dayanak olan, lme kar tepkisizmi gibi duran, zntsn gizleyen ama herkesten gizli, bir kede, bir bana alayan anne/yal kadn. Ve kahramann Acs taze olana teselli bile ihanet gibi geliyordu. dedii gibi, teselli edilemeyecek bir kadn. Bomba; patlayan bombalar yznden kayg dzeyi artm insanlarn bir poeti bomba zannederek polise haber vermesiyle balayan ilgin olaylarn art arda yaand artc bir yk. Poeti kartran, terrist zannedilen kir-pas iinde bir adam ve umulmadk bir ekilde biten olaylar. Hikyeler iinde teknik anlamda en iyi iki ykden biri Bomba, dieri ise Ka. Ka; Bombadaki kahramann gemiteki hlinin ve deiiminin anlatld bir yk. Varolusal bir sorgulamann kiiyi yava yava deitirerek onu, kendi normal, bildik hayatnn zddndaki bir kiiye dntrmesi, dirilere yzn dnerken llere yzn evirmesi; i dnyadaki younluun d dnyadan soyutlamas anlatlrken flash-backler, bilin-ak ile savrulan dnceler, Kierkegaarddan Hegele, Freuddan oidipus kompleksine uzanan araya yaad baarsz evliliin sorgulamalarnn, hesaplamalarnn ve sonularnn girdii, tamamen dtan kopuk bir ruh ve zihin dnyasnn aktarm. Geyik Muhabbeti; bir film ekimi esnasnda bir prodksiyon amirinin yaad olaylarn, bir geyik bulmak iin karlat brokratik zorluklarn, brokrasiye/sisteme takl kalm ve anlamsz da olsa bunu yerine getiren brokrasinin/sistemin iindeki insanlarn ironik ve espritel bir slupla anlatld, Franz Kafka ve Dino Buzzatinin dnyasn yakalayan tahkiye gelenei ile modern yk trn birletiren bir yk.
Nedim Hazar, yllardr gazete yazlarndan tannan bir isim ancak onun Ykld Byk Babil/Barbarlar Beklerken adl eseri okunduunda sinema ve siyaset yazlarnn ok dnda bir yazarla tanyor okur. Calvinonun Bir K Gecesi Eer Bir Yolcuda(2) hani adn duyduunda ona belli bir yz yaktrdn kiiyle tantnda, zihnindeki izgileri bu grdn yzdekilere uydurmaya altrp arman gibi bir bocalama yaayabilirsin. Ama sonra devam edersin, kitabn kendini sana okuttuunu fark edersin; yazardan beklentinden bamsz olarak kitap kendi bana senin ilgini eker, hatta iyice dnecek olursan byle olmasn, tam olarak ne olduunu bilmediin bir eyle yzlemeyi yelersin. dedii gibi tpk. Ykld Byk Babil, beklentiden bamsz olarak kendini okutan -beklentinin ok daha stnde(birikim, analiz, sentez, balantlar yakalama gc)- ve eserin yazarla okur arasndaki ilikiyi derinletirmesi gibi farkl bir derinlii grmenizi salayan bir eser. zellikle bu eserinde, olgulardan
81
Fikir Platformu
olaya, tekil olaydan olaylara, zelden genele geiiyle, epigraf ve apostroflar konuya iyi balamasyla; eserin yasland dnyann zenginliiyle -sadece bu eserdeki dier eserlere gndermeler bile yeter- ve bunun yazarn back-groundunun zenginliinin gstergesi olmasyla gazete yazarlnn o hzla tketen ve geni bir kitleye seslenmek zorunda olduu iin yazar daha yzeysel yazmaya zorlayan havann/slubun dna kan bir yazarla karlalyor. Tpk Yzklerin Efendisindeki o byk gz (Red Eye) gibi yazarn son eserine odaklanp, bu sefer apayr bir trn iinde kalem oynatan ve bundan da alnnn akyla km bir yk yazarnn panoromik bir dnyay iine alan, i ve d gzlemi yanstan, bireysel ve sosyal yklerini okuyorsunuz. Paylama arzusu ile kaleme alnan bu ykleri, kahramanlar dnyanza almakta gecikmeyin
(1) Nedim Hazar, Ben Sonra Alarm, Karakutu Yaynlar, stanbul, 2012. (2) Italo Calvino, Bir K Gecesi Eer Bir Yolcu, ev:Eren Ycesan Cendey, YKY Yaynlar, stanbul, 2011.
82
Fikir Platformu
Gidiyorum Bu / AH Muhsin nl (Mustafacan zdemir) Baz iirler vardr size ne gzel yazm ne gzel cmlelere dkm dndklerimi dedirtir. Baz iirler vardr size ne gzel yazm benim bu zamana kadar dnmediklerimi dedirtir. Baz iirler ise sizin hakknda cmle kurma yetinize makul oranlar aar seviyede sekteye uratr. Okuyunca afallarsnz, yle bir ne bu ya diye i geirirsiniz ve topluluk iindeyseniz hi aktrmadan muzipe glp ne kadar iyi anlattn anladnz etrafa gstermeye alrsnz. Olaan gnlerden farksz bir ekilde yine 97T beklerken durakta tm gnn sknts, yorgunluu, fkesi ve eve dn mutluluuyla birlikte elimdeki kitabn beni bu kadar etkileyeceini hi dnmemitim. Kendi abalarmla gete olsa kefettiim yazarn benim gibi daha dorusu hemen her dou medeniyeti mensubu gibi ortalama iir sever, okur fakat sk sk yazar birini bu denli kendisine baucu kitab yapacan aklma hi getirmemitim. Drrm sesiyle gei iznini aldktan sonra her zamanki gibi ilk duraktan binmenin konforuyla gittim orta kapnn hizasnda n bo olan koltua oturdum elimi cam kenarndaki kntya koydum ve sayfalar evirmeye baladm. Ruh halime ses veriyordu sanki: Btn eve dnmek isteyenlere Gldm, devam ettim: Bu sabah saat yedi buukta uyandm. Kahvalt ettim. e gittim.
83
Fikir Platformu
altm. le tatilinde le yemeimi yedim. altm. Saat on yedide gnlk alma sremi tamamladm. Eve geldim. Kitap okudum. iir kurdum. Geldi uykum Biraz sonra uyuyacam.
-mler yarm kafiye. Benzerleri vard byle iirlerin ve byle yazarlarn diye dndm. Aklmdan hemen her ey zaten yazlm, sylenmi diye geirdim. Hakszlk ettiimi hissettim ve devam ettim. Okuduka daha az anlamaya baladm iirler geldi ve oyuna dnd skc otobs yolculuunda. Her okuduumu dnp anlamaya altm, bulduka sevindim, sevindike gldm. Yanma oturan bir baka renci kz da anladm kadaryla okumaya balamt benimle ve ben gldke glyordu gldme. Kzmadm, okudum: Kediler raflara dyor baba! Kabr yor, damar pasl, koma ltufkar Ki tedbir dahi kemik ve mutlaka kar Yayor, kiltleniyor bana bir terzi. Seviyorum lde ana gerek yok, mersi. Zift zlm baba derim syrlyor bu tara ok ak bir polis gese, vakit daralsa Alamayn kediler Zina Sina
84
Fikir Platformu
Si. zmeye alyorum iiri, urayorum son nota olan si ile bitirmesi tesadf olmamal. Sina bir l ismi ve zina sevmekle ne kadar alakal ? Yol gittike bitiyor, bitmesin, istemiyorum. Bam kitaba gmyorum, grmek istemiyorum, okuyorum: Peki adna Ahmet dinsindi o zaman Mosmorfin bir dul sonucu taralara vursundur Memurlar hep daldka teyzem olsundur Kendi karm bile katmadm bir tirenler gesindir. Glden sonra bayram yaplacak tek iek pheye bir irk daha erh eklenerek nanabiliyor musun Rya benim de annem lecek
Ve bir Tanpnar alamakn bizi sesindir. Klt hakikat gazeteye almaz m; olsundur Bir air film icab beygirlere doysundur. Allah hakknda bir fikir verirdir diye O gn okula gelmeyen kzlar lojmanlara dolsundur. Ve yine, o gn okula gelmeyen kzlar lojmanlara dolsundur. nk imdi bir mimar tarihten e ldrerek geecek Ne ilahi bir aa bu, u ne sekler bir iek Hangi gzlerine insem br -su diyecek Gnderdiim toynaklar ayana olsundur. Biter bitmez ilk aklma gelen o gn okula gitmeyen kzlarn barts nedeniyle okula gidemeyen kzlar olup olmadyd. Dncelerimle tek tek sayg duruuna getim Ah Muhsin nl adna. lahi aacn dallarndan bir bir yeeren sekler iekleri dndm. 28 ubat tartmalarnn dorua kt dnemlerde hala bartl avukatlarn staj hakkn gasp eden baro bakanlar geldi aklma tm ideolojileri budamak istedim.
85
Fikir Platformu
iirle bir dneme tank oldum kitap sayesinde bir kez daha ve en samimi halde ne kadar saklansa da fikirler ve hisler satr aralarna. Ah Muhsin nl kendi tabiriyle bir bedende bulunan iki insandan biri. nzivaya ekildi bir sredir, dnn sabrszlkla bekliyoruz. Kafam gmdm kitaptan kaldrdmda son dnemece gelmitik ve benim Dur demek gerekiyordu hem ofre hem eylemsizlie ok daha fazla maruz kalacam bildiim olanlara.
-ay evlerine gereken zeni gsterelim-
86
Fikir Platformu
Snra Yakn, / Cihan Akta (Suzan Nur Baarslan) Hodaya nemeguyem destem ra beger! mrist girifteyi mebada reha kuni![i] snavsz bir hayatn yaanmaya deer bir hayat olmadn sylersem bana yine inanmayacaksnz., der Socrates, nl Savunmasnda. Hayat insan iin kimi eksiklikler ve olumsuzluklarla bir snav kaps aar nne ve ona baknz, hayata baknz anlamna gelir. Cihan Aktan, Snra Yakn roman, balangta, Efsane adl kahraman merkezinde, kahramannn eksiklii zerinden hayat alglaynn ve onu anlamlandrnn sorgulamas gibi dursa da, aslnda bu sorgulamann nihayete erdii ve aslolann sorgulama deil, arnma, teslimiyet olduu bir yolculuun hikyesidir. Kahraman anlatc bak asyla eserin dnyasnn dile geldii bu anlatda, ilk dikkati eken zellik zaman kadar mekann da iki dzlemde karmza kmas hatta mekan -altta ifade edilecek- kimi yerlerde tpk zaman unsuru gibi nc bir dzlemle ifade edilmitir. Romann zaman, iki gnlk bir yolculuu gsterirken, kahramann i dnyasnda geri-dnleriyle (ocukluu, ilk genlii, niversite dnemi, ilk ak, on yl sonras, yolculuunun bir yl ncesi gibi) ikincil bir zamanda ilerlemekte hatta imdi ile gemiin i ie girdii sorgulama, rya ve anmsamalarla iki zamann(gemi-imdi) i ie getii yerler bulunmaktadr. Zamandaki bu eitlilik mekanda da karmza kmakta, yolculuk esnasnda i mekan, Cihannema Turun mavi-beyaz Volvo otobsnn ii, d mekan, otobsn ilerledii rota(Yenikap terminalinden Doubayazta), mola yerleri; i yolculukta, Tahran, Tebriz, Tecri, sfahan, Almanya, stanbul okurun karsna kmaktadr. Mekan veriminde, mola yerleri, farkl karakterlerin romana giriiyle ayr bir ilev yklenerek unu fark ettirir, i mekan, d mekan ve i-yolculuk mekanlar baka kahramanlarn romana girmesinde ayr bir ilev yklenmilerdir. Bu da roman, kahramanlar asndan zengin, farkl dnyalarn tek bir yolculuk altnda eserde verimini salayan, farkl grleri sorgulayan, onlar sentezleyen, da ait izlenimlerle i izlenimlerin veriliiyle katmanl kltr yaplarn, sosyal hayatlar, lkeleri, olgu ve kahramanlar verme baarsn gstermi bir roman yapmtr. ie gemelerde, kahraman d mekan olarak otobsn ilerledii rotada bir yeri aktarrken, i mekan
87
Fikir Platformu
olarak Almanya, stanbul, Tahran gibi mekanlar aktarm -rnein, zmit ve imdiyi yaarken, i mekan olarak Tahran ve gemie dnerek- ; yolculuu roman boyunca bu iki dzlemde gtrmtr. Teknik adan gene gzlemlerin aktarmnda karlalan benzetmeler dikkati eker. Bir aa dal gibi uzanr ge, geniler kol, dal budak salar oynarken ve gelin hanm da o srada btn varlyla turna kanadn andran bir koldan ibaret kalr. Oyunu srdren elin ve kolun belki bir dantelli mendil yardmyla turna kanad gibi szlmedeki becerisidir gelinin damada akn gsteren.(S:33) Bu ksmlarda benzetmelerin kol zerinden olmasnn ikinci ilevi, kahramann/Efsanenin orak kolunun aktarmn stlenmesi ve bu eksikliin yaamna yansmasnn aktarm ile kahramann psikolojisinin verimini de salamasdr. zellikle Tek kolla nasl can gnlden sarldn belli edebilirsin ki sevdiin kiiye Kolu hareket etmeyen insanda lmekte olan bir eyler olduunu daha yakc bir duyguyla dnrdm eskiden. Yapamadm iler yznden hayatn kysnda yaadm duygusundan hibir zaman kurtulamadm. (S:34) cmleleri ile Efsanenin i dnyasna girilir ve yolculuk boyunca bu eksikliin ondaki tezahrleri ile adm adm karlalr. yolculuunda karmza kan kahramanlar: Efsane, Mina (kz kardei), Pervin Hanm (annesi), Selman (eski ei), Bnyamin, Emir (erkek kardei), Zehra, ehla, Saba (teyze olu), Ferete, Mdr Bey, Masume, Asiye, Zeynep (Selmann kzkardei), lhan, ahap (Minann ei), Roksana, Kevser Hanm, Atiye Teyze, erife, Atiye Teyze, Cengiz, Gazi Amca Molalarda karmza kan kahramanlar: Yenikap terminalinde polisler tarafndan dayak yiyen Krt gen (Yolculuun banda), Salih Sariek ve araba kazas yapan fr, ahin, Smeyra, Zahit, Bergzar, Melek, Zeliha, Vedat (son drt kahraman molada, bir dnde karlalan kahramanlar), D yolculuunda (otobste): Ak Sal Adam (Kzn arayan adam), Kaar Kz(Fatma), Kaar Dede, Kaar Nine (Ayten), Srmeli Kadn (Sreyya), Bandanal Hanm (Cemile), arafl Hanm (Sadka Hanm), Hasta Adam(Sadka Hanmn Kalp hastas kocas), Ynetmen, Tarihi, Nasr (muavin), Resim rencisi Kz (Mehsa), Glenay Hanm ve kz Umay, Bermudal Adam, Rya, Zoya ve antz anneleri, Feriba Hanm ve olu, Mjgan Hanm ve ei (Mjgan Hanm kahramann i yolculuunda da vardr), Mhendis, Cavit Aa, Pasaportsuz yolcular, Kuru ve Afgan, IQsu yksek kz (Nevide) ve annesi, Murtaza ve Ali Rza (frler), Magnet Adamdr. Kahramanlar, Efsane, Selman, Pervin Hanm ve Minann dnda tarihi, sosyal, siyasal bir sorunun, tespitin, gzlemin aktarmnda ara olarak kullanlmtr. Roman sadece tarihi, sosyal, siyasal gzlemlerin, olay ve olgularn aktarm deil ayn zamanda zengin bir kltrel dnyann da veriminde nemli bir ilev yklenir ve bu verim, farkl karakterler araclyla, belli bir sosyal snfn bakn deil, farkl sosyal snflar da alarak, birbirinden farkl kltrlerin ve beenilerin romana girmesini salar: Trk ve ranl artistler, arkclar, bunlarn karlatrlmas ve eletirilmesi, filmler, ynetmenler, iirler, eserler ve yazarlar, arklar, trkler, dualar, Kuran mealleri, dualar, dans eitleri (halaydan rapa) yemek tarifinden, yeni yl kutlama mesajna, msn sohbetinden mezarlk yazsna, tablolardan fotoraflara, dergilerden sokak, cadde adlarna kadar gnlk hayatn iinde olan yapt, metin ve rnler, Endi, Mehesti, Farah Diba, Gugu, Hikes, sfahani, Farid Farjad, Niki Kerimi, Ebru Gnde, brahim Tatlses, Hediye Tehrani, Sandy, Daryu, Gulpayagani, Hayde, Metallica ses ve sinema sanatlar; Tarkovskinin Kurban, Danzel Washingtonun Kasrgas, Fruun belgeseli, Sara, Mahmelbafn yilerin Dn ve Bisikletli Adam, Amitabh Bachchann Merti, Kazablanka, Kzm Olmadan Asla, Bahman Gobahinin Sarho Atlar Zaman, Avare, Rebeka, Ben Hur, Rzgar Gibi Geti, Masumiyet a, Arn Mal Alan filmler ve ynetmenler,
88
Fikir Platformu
Mevlana, Mesnevi; Firdevsi, eyhname, Hsrev irin; Simin Daniver, Su ve n; Agatha Christie, Ktphanedeki Ceset; Hafzdan beyitler, rubailer; Umberto Eco, Gln Ad; bsen, Nora; Lavoisierden alnt; ubek, Gliyri, Cemalzade, Ferhunde Haczade, hikyeler; stat Tabataba, Nehcl Belaga ve Tefsirl Mizan; Nietzsche; Camus; Sepehri, iir; Goethe, Dou-Bat Divan; ehriyar, Haydar Babaya Selam; Ferhat ile irin mesnevisi; Ferrarisini Satan Bilge; Zen ve Motosiklet Bakm Sanat; Kemalettin Behzat ve Hseyin Behzat, minyatr; Mefatihul Cenan gibi eser ve yazarlar/airleri/sanatlar eserde karmza kmaktadr. Orhan Pamuk, Saf ve Dnceli Romanc adl eserinde romann merkezinden bahseder ve yle der: Roman bize hayatn sradan ayrntlarn, kk hayallerimizi, gnlk alkanlklarmz ve eyalar gsterdike, bu eylerin daha gerilerdeki derin bir anlam, bir niyeti iaret ettiini bildiimiz iin onlar merakla, hayretle okuruz. Byk, geni manzarann her ayrnts, her yapra ve iei ilgi ekici ve merak uyandrcdr, nk arkalarnda gizlenmi bir anlam vardr. Cihan Aktan yaratt kurgu dnyasnda karmza kan hayata dair, hayatn iindeki ayrntlar, eyalar, evler, sokaklar, odalar her bir ayrntyla, altnda gizlenen anlamla, kahramann yaad dnyann nesnel gstergesi ilevini stlenmekte ve o kahramann karakterinin yansmas olarak da ilev grmektedirler. Pamukun, Bir romann gerek deeri, bizde hayatn tam byle bir ey olduu duygusunu uyandrmasyla llmelidir.dedii gibi, bu aktarmlarla romandaki kurgu dnyann tam da bizim yaadmz dnyaya benzediini hissederiz Snra Yaknda. Hatta kimi eyalar/eyler, sadece bu ilevde kalmaz, sembolik bir anlam da yklenirler; tpk Nikolay semaverde, Turnalar ve Meryem iei arksnda olduu gibi. Nikolay semaver, yuvann deimezliinin; turnalar ve Meryem iei arks, Selman hatrlatan simgedirler. Bu dnya, sadece gnlk hayata dair aktarmlarla kalmaz, yasland tarihi, sosyal, siyasi, ekonomik olay, olgu ve kavramlarla da romann merkezini daha geni bir perspektife tar. Bu zengin dnyann perspektifine baktmzda: zmit, Byk Deprem; ran-Irak sava, ehirler Sava; ranl mltecilerin L.Ade dzenledikleri Nevruz Bayram Kutlamalar, randa Yapm-Onarm Cihad, Bibi Sekine Sofras ile (hurafe ile menkbenin i ie olduu) din riteller, Gadir Hum Seyitler Bayram; ran Devrimi, Ayetullah Humeyni-Beni Sadr htilaf, Humeyni Ynetimi, Musaddk Ynetimi, Rza ah Devri kz ocuklarnn eitimi, Muta nikah; barts -ki bunu aarsak zellikle bartnn ontolojik anlam ve zgrl ifade etmesi, siyasi ynetimlerin basklar ile Trkiye ve randa yaanan skntlarn neden olduu biime takl uygulamalarn sorgulanmas dikkate deer tespitlerdir-, mltecilik, trbe kltr, sanat, mimari, ak, ayrlk, gazi olmak, fal, kader, yetikin olmak, ihanet, snr, yolculuk, teslimiyet, iyilik, sinema, mzik, defin riteli ve lm, Farah Diba kompleksi, anne-kz ilikileri, aidiyet, ehir, dil(dilbilime ynelik, kelimeler zerinden, kelime anlam ve ses deiimleri, lehe) bu dnyay oluturan tarihi, siyasi, sosyal olay, olgu ve kavramlarn verildii grlr. Bu zengin dnyay aktarma ilevi gren ve bunu yaparken kendi dnyasn(i-d) da okura aktaran Efsane adl kahramana zel olarak eilmek gerekiyor. Efsane/Efsun, ocukluunda gittii bir mitingde yedii kurunla sol kolu olak kalan, st ste ameliyatlar geiren, niversitede Radyo Televizyon blmn okumu, muhabirlik yapm, son olarak bir hayr kurumunda (Baranda Gazilerle ilgili) Halkla likiler Blmnde alan bir kadn. Eksik bir kadn. nsann eksik taraf onun dnyasnn merkezidir ya, insan her eyi o eksiin nazaryla grr, onu tamamlamak her eyden nemli olur. nsann eksik taraf neyse, dnyas odur ve onu tamamlamadan
89
Fikir Platformu
ayaklarna dnyay da sunsalar, sunulan hep eksik, yarm, tamamlanmam kalacaktr. Bu, Efsane iin de byledir. Eksiklii, ilk bata onda hayatn kysnda olmak anlamna gelirken, babasnn etkisiyle bunu hayatna dair bir misyon olarak alglamaya balam; eksiklii, engellileri tanma ve onlar iin mcadele etme anlamna dnmtr. Bu bir snavdr ve onun snanmas kolu zerinden olacaktr. Cioran, Her kahramanlk, eksik olan bir yetenein kefaretini -kalbin dehasyla- der; her kahraman yeteneksiz bir varlktr. Onu ne karan ve zenginletiren de bu eksikliktir.der rmenin Kitabnda. Efsane, kimi zaman bu eksikliin altnda ezilse de, kimi zaman da bunu kutsallatrarak ifrat ve tefrit arasnda gelgitler yaar ve aslnda fark etmeden o eksiklii baka eylerle kapamaya alarak kendisini zenginletirir. Ancak mcadelesinde unun farkndadr: Korunakl bir dnyada belli bir snrn izildii zveriyle mcadele etmektedir. niversite dneminde tant ve ak olduu Selman, ondaki korunakl dnyay ykacak ve snrlarn geniletecek olan insandr, -Selman aslnda Efsane iin saduyuyu, olgunluu ve hepsinden te sol kolunu temsil eder, yani onu tamlayan nemli bir para ve Efsaneye eksikliin olak kolu olmadn, Eksik olan baka bir ey. Eksik olan ne bacak ne de gz, cesaret ve iman, gz karalk ve zgven. diyerek asl eksikliin madde deil, mana olduunu gsteren bir kiidir- ama bu noktada ailesinin ve kendine izdii snrlar aamad iin baarsz ve sregiden bu akn peinde ne onunla ne onsuz yapabilen, srncemede kalan sorgulamalarn erteleyen bir karakterdir. yle edilgendir ki kimi, her eye sol kolunun eksikliinden bakarken, bunu at kimi zamanlar hari, aylarca minenin zerinde duran notu babasnn okuyup okumadn babasna sormaz. Erteler ve bahanelerinin ardna snr. Ama ayn zamanda kendisiyle yzleebilecek gc bulabilecek kadar da gldr dier yandan. Kimdir Efsane? Dardan grnen bir iyilik melei mi, karlat sorunlara arkasn dnen ve onlar erteleyen biri mi? Bu yolculuk aslnda bunun cevabdr. Efsane bir yerde (Mjgan Hanma onu ihbar ettiinin itiraf ederken) u soruyu sorar kendine: Ben kolumu yitirdim halkmn zgrl ve bamszl yolunda, pek ok insan ehit oldu, kar devrimcilerin sinsi yaylmacl karsnda sessiz kalamazdm. Bir eyleri yanl algladm belki, yanl tanmladm. Ama kabul edersiniz ki o artlar altnda baka trl davranmam beklenemezdi benden yi insan olaym diye elimden geleni yaptm. Hastalarn, engellilerin, gazilerin dnyalarna umut dolu haberler gtrebilmek iin gecemi gndzme katp altm. Kime ktlm dokundu benim? Paylamay uyku zaman tatil bilmeden en u noktalara kadar srdrebilen kii iyi insan deil midir? Burada okur olarak Efsaneye unu soruyorsunuz ister istemez: yle mi sahiden?! Bu, gerekte eksikliini kapatma -kendisi gibi eksik olanlarla kendi eksikliini tamamlama, dierleri gibi olma-, hayatndaki boluu daha yce bir misyonla -kendisine biilen- doldurma yolu mu; yoksa ama sahiden sadece iyilik yapmak m? Ve neden bir itiraf savunma mekanizmasnn ardndan cevaplandryor, neden baa kolunu koyuyor, olak kolunu, eksik kolunu, neden onun ardna snyor? Ve en nemlisi, bu yetseydi, iyi bir insan olduuna kendisi inansayd, neden bu arnma yolculuuna kmaktan dur olamad, kendi ifadesiyle, karanlk tortularn yknden kurtulmay seti? Neden yabanc bir lkede yeni bir balang yapabilecekken, geri dnmeyi seti? Bunun cevabn gene Efsane verir bize: Keke insan hatalarn dzeltmek iin gemie dnebilse Bu yolculuk bir nevi imdiden gemie dn ve gelecee yol altr. Dnd yer (gelecek), brakt (gemi) olmasa da. Bir zamanlar beni terk eden adamla evlendim ve mutlu olamadm; bu kadar basit mi benim hikyem?diye sorar gene bir yerde. Cevap hayrdr. nk mutlu olamayan bir kadn anlatmaz sadece bu roman; tanma, gme, geri dnme hikyelerinin i ie getii, bahanelerin tesinde daha yce bir amacn hayatn merkezine yerletii, eksiklik ve hatalaryla yzleen insann onlar tamamlama ve dzeltme iin mcadeleyi setii, tm sorgulamalarn aslnda bir arnmann
90
Fikir Platformu
izdmleri olduu ve bunu zengin bir dnyann perspektifinden sunulduu ok youn bir hikyedir bu. Okumak, olmak zere olan ve imdilik kimsenin olacan bilmedii bir eye doru ilerlemektir., der Italo Calvino, tpk yolculuk gibi. nsan, olmak zere olan ve imdilik kimsenin bilmedii bir eye doru ilerler yolculukta. Efsanenin yolculuu bir geri-dn yolculuudur, arnmadr ve umuttur. Ulysses Gazede, Ka snr gemesi gerek insann evine ulamas iin? replii Efsanenin yolculuunun zetidir. inde ve dndaki snrlar amaya alt bir yolculuktur nk bu ve bu snrlar atnda, evine varacaktr. Ingrid Michaelson, Are We There Yet adl parasnda, They say that home is where the heart is, I guess I havent found my home and are we there yet?diyor. Efsane, bu yolculuunda, evine, yani kalbinin olduu yere dnyor, henz yolculuu tamamlanm olmasa da. Belki eksiklik hayatndan hi eksik olmayacak, hepimizde olduu gibi. Peki tamamlanacak mdr Efsane bu yolculuun sonunda? Byk ihtimalle hayr. Bejan Maturun bir dizesi, tamamlanmak bir hayat ister der; sanrm tamamlanmak nce paralara ayrlmaktan geiyor, yaralanmaktan Efsanenin paralar, yaralar ile yaplan bu yolculuk, bize onun tamamlanacan hibir zaman sylemiyor, eksik olan baka bir ey, diyerek (leitmotif), hayatnda hep bir eksikliin olacan tekrar ediyor aslnda. Bundan dolay da yolculuk nihayete ermiyor. Eksik kalyor. Efsane, kendi hayatna dair boluklar, eksiklikleri tespit ederek aslnda en zor olan yapyor. zm? Tamamlamaya almak ama baarl olacana dair bir kesinlik yok. Romann kurgusal gereklii gerek dediimiz hayatn bilinmezlikleriyle paralel bu noktada; ama u bir gerek ki, eer baarl olursa, eksikliklerinden en azndan birisi tamamlanacak. Cihan Akta, Snra Yakn roman ile zoru baarm. Yllarn gzlemini, tespitlerini, d ve i dnyaya ait tahlillerini, ok zengin -kahraman, mekan, zaman, olay, olgu, kavramdan oluan-, ok katmanl bir kurgunun iine yedirerek zihin dnyasn ekillendiren ana parametreleri ifade etmekten ekinmemi ve bunu kltrel backrounduyla destekleyerek, tematik; bilinak, alnt ve gndermeleriyle de, teknik adan baarl ve youn bir romana imza atm. indeki tarihi, sosyal, kltrel malzeme ile sosyal-gereki, yaratt kahramann i dnyas ile psikolojik roman, uzun bir zamana taan gzlemleriyle an-roman olarak oklu trde kaleme alnan Snra Yakn, Aktan nc roman. 1995te TYB (Trkiye Yazarlar Birlii), 1997de Genlik Dergisi tarafndan Yln Hikyecisi, 2002de TYB tarafndan yln romancs olarak dllendirilen Akta, 2009da da Kusursuz Piknik isimli hikye kitab ESKADER tarafndan yln hikye kitab dlne lyk bulunan bir yazar. Kendisiyle yaptmz syleide, Elime kalem kat alamadm artlar dnemiyorum, zannedersem bir tr maara dnemi artlar demek olurdu ki o zaman da maarann duvarlarna resim yapardm.diyen yazarn elinden kaleminin ve kadnn eksilmemesi dileklerimle.
[i] Allahm elimi tut demiyorum, mr boyu tutmusun, sakn brakma diyorum. Kaar Dedenin duas.
91
Fikir Platformu
Resim sanatndaki Hakikat / Jacques Derrida (Mehmet Ylmaz) Sunu: Bireylerin birer gzden ibaret olduu, herkesin hereyi grd bir toplum hayal edin. zel hayat, gelenekler, aramak, renmek, narka, ksknlk, gaflet, tehdit, frsat gibi bir ok kavram akletme imkn ortadan kalkmaz myd? Gzlerimizin snrl oluu sayesinde alglyoruz kavramlar. Hani mehur bir gvercin[0] vardr, havay iterek uar ama havann direncinden yaknr durur. Hava olmasayd daha hzl uabilirdim der. nanmak zor ama eer snrsz grme kabiliyetine sahip olsaydk hi bir ey gremezdik! gnee drbnle bakan biri gibi kr olurduk. Hakikati grmekte zorluk ekmemizin sebebi Onun gizli olmas deil tersine aikar olmasdr. Aksi takdirde Hakikati ieren, kapsayan ve perdeleyen daha hakik bir Hakikat olmas gerekirdi. te bu sebeple Hakikati grmek iin Sanata ihtiyacmz var, bilmek iin deil bulmak iin. (MY) Velasquezin 1656da yapt Nedimeler adl esere bakyorum. Tablodaki insanlar da bana bakyor. Sol tarafta elinde fray tutan yoksa ressamn kendisi mi? Resmi yaplan ben miyim? Genelde bir resime baktmzda dardan baklr. Hatta Delacroix gibi ressamlarn hamam sefalarna, yatak odas tasvirlerine bakarken rntgenci gibi hissetmeye balarsnz kendinizi. [1] nk resim baklmak iin konmutur oraya. Siz de bakmak iin para verip girmisinizdir. erevenin bittii
92
Fikir Platformu
yerde resim de biter. Sonra bir ka adm atp yandaki resme geersiniz. Mze gezerken bu dardan bakma hali o kadar baskndr ki insan kendi vcudunun da baklabilir bir cisim olduunu unutur. te Velasquezin Nedimeleri bu bakmdan ilgin. nk tablo ereveyle snrl deil. Duvarda asl duran aynada yansyan iki insandan biri siz olabilirsiniz. ayet bu doru ise ressamn tuvalinde resmedilmekte olan da sizsiniz demektir. Yani bakan olduunuz kadar baklansnz. Tablo sizi iine mi ekti yoksa tabloda grnenler ereveden dar m tat?
Sanat bu bakmdan ilgin bir alet. Kelimelerin yetmedii yerde gzlerimizi (resim, heykel) ve kulaklarmz (mzik) kullanabiliyoruz. Hatta baklan ile sylenen arasndaki uurumu ifade etmek iin bile Sanata ihtiyacmz var. Byk bir dnrn Nedimeleri analiz ederken syledii gibi: Grdklerimizi ne kadar anlatrsak anlatalm, grnen hibir zaman kelimelerin iine smaz. *Ayn ekilde+ szle ifade bulan fikir ve duygularmz tebih ve kyasla grsel hale getirilse bile, bunlarn mn ile bulutuu yer gz deil lisandr ancak (Michel Foucault, Kelimeler ve eyler) lgin bir kitaptan bahsetmek istiyorum. Jacques Derridann yazd Resim sanatndaki Hakikat. Soru gibi bir balk. Acaba resimin Gereklikinden yani renkleri, konusu, dahil olduu ekolden yola karak Hakikate eriilebilir mi? Varlk, Hayat ve lmn srlarna ulaabilir mi insanlar Sanat kullanarak? Sanat, Felsefe ya da ilhiyat Ynteminiz ne olursa olsun Hakikati aramak iin varln ve bulunabilirliini peinen kabul etmeniz gerekiyor. Yani Sanat ve Hakikat ilikisini sorgularken bir tr sezgi ya da bir nkabul ile yola kyor insan: Grdm, elle tutulur, llebilir gerek dnyann dnda/ tesinde/ zerinde bir Hakikat var. Btn bu yaananlar bo yere var olamaz. Bir mns, bir sebebi olmal, birbirine ak insanlar oduuna gre Ak olmal, gzel eyler var olduuna gre Gzellik de var olmal
93
Fikir Platformu
Eer ara sra byle bir aray yreinizde hissediyorsanz zlmeyin yalnz deilsiniz. 1905 ekiminde Resim sanatndaki Hakikati borluyum size ve syleyeceim diye yazm nl ressam Czanne. Zaten szn ettiim kitaba ismini veren de bu cmle. Sanat uzman olur mu? Sanat dnyasnda birbirini otorite iln etmi insanlar ve kurumlar var: Sanat tarihileri, koleksiyoncular, mzayede salonlar, mzelerin seici kurullar, sanat dergisi editrleri, sanat eletirmenleri Bu insanlar uzman yapan tek bir faktr var: Birbirlerine verdikleri destek. Bozacnn ahidi racysa uzmann ahidi uzman! Jacques Derridann ok gzel eletirileri var bu klanlama zerine. Mesel halk sanat eserlerine yaklatran deil uzaklatran bir rol oynadklarn sylyor bu klanlarn. Sanat uzmanlar biz sradan lmller ile eser arasnda duruyorlar. Adeta bir ruhban snf gibi davranyorlar. Kendi kodlar, jargonlar var. Bize Czannen vaad ettii Hakikati anlatma misyonunu vermiler kendilerine. Uzman kendisini vazgeilmez kabul ediyor. Sanki Sanat eserinde sakl olan Hakikat ancak o uzmann kelimeleri sayesinde eserden dar kabilir. Bana gvenin, gerisini merak etmeyin dercesine konuuyor, konuuyor. Uzmana itiraz etme creti gsteren lmller sanattan anlamaz damgas yiyorlar. Eletirmen, koleksiyoncu, yazar Paslap duruyor. Onlara gre Sanat halka braklamayacak kadar ciddi bir meseledir! Bu ruhban snfna sorun isterseniz: Mze nedir? sanat eserlerinin sergilendii yer. Sanat eseri nedir peki? Mzede sergilenen eylere sanat eseri denir Kedi kendi kuyruunu kovalyor, kuyruk da kediyi! Nasl oluyor da biri tekinin ispat olabiliyor? Eer Sanatn Hakikat ile bir ilikisi varsa, zaman ve zeminden, inan ve ideolojilerden bamsz, zel isim olarak bir Sanat var ise btn uzmanlarn ayn eyi sylemesi gerekmez miydi? Kk derelerin toplanp bir nehir olmas gibi btn sanat tartmalarnn birlemesi, bir yere akmas beklenmez miydi? Oysa biz bu uzmanlar dinlediimizde iki ar uca doru savrulduklarn gryoruz:
1) Resimdeki teknik / tarihi / sembolik detaylar zerine odaklanarak Sanat bilimselletirmek: Yumurta sars ve keten ya kartrlarak elde edilen bir renk mi kullanlm? Resmi yaplan kii filan aileden miymi? Protestan mym? 2) Uzmanlarn her birinin dogmatik durular, o anki madd karlar, dahil olduklar klanlar neticesinde icad ettikleri teorilerde kaybolmak.
Sanat uzmanlar Kandinskynin tabiriyle NASILa bakmaktan NEyi gremiyorlar ve gsteremiyorlar. Okuduu romann konusuyla deil de kapak renkleri, kat kalitesi ve mrekkebin kimyasyla uraan insanlara benziyorlar. (Bkz. irkin Cumhuriyet ve Mnsz Maneviyat) Bu adan baknca sanat eserlerinin Hakikate iaret edebilmesi iin bilimsel bir yntem lzmm gibi geliyor insana. Yoksa herkes birbirine sen sanattan ne anlarsn? Van Goghun eski ayakkablar u hakikati dei bu hakikati anlatyor diye itiraz edebilir. Gemite yle olmu zaten. Bugn milyonlara satlan tablolar gemite mzelere, sergilere alnmam bile. Baz ressamlar alktan lm neredeyse. Sanat zerine yazmak gereksiz midir? Sanattaki Hakikati uzmanlar sayesinde bulmak mmkn olmadna gre Eserler hakknda konumak, yazmak ya da yazlanlar okumak faydasz mdr? Resimi sadece seyrederek, mzii sadece dinleyerek mi yaamak gerekir? Derrida bu konuda ok ilgin bir duru alyor ve Sanat hakknda
94
Fikir Platformu
yazmann amac eseri konuturmak deildir diyor. Yani sanat yazar eserin nnden ekilmelidir. Sanat hakknda konumak yerine sanatya edeb bir cevap verebilir Bir baka deyile eserin yaplyla balayan ivmeye, akntya kendini brakmak, esere ramen deil eser sayesinde yazmak. Gerekten de Van Gogh ya da Czanne yazmay/konumay beceremedikleri iin resim yapm deiller ki! Bir eserin anlatt / gsterdii / hissettirdii eer szle anlatlabilecek olsayd zaten Sanata gerek kalmazd deil mi? Bergsonun u szleri bu durumu ne gzel aklyor: Sanatn amac nedir? Eer Hakikat dosdoru gelip hissiyatmza ve uurumuza arpm olsa, eer evremiz ve kendimizle dorudan iletiime girebilmi olsak, zannederim Sanat faydasz olurdu ya da hepimiz sanat olurduk nk ruhumuz Kinatn musiksi ile srekli bir Tevhid halinde titrerdi. Hafzamzn yardm ettii gzlerimiz Mekn oyar, taklidi imknsz tablolar kesip karrd. Bir bakta nsan bedeninin canl mermerinden ilka heykelleri kadar gzel heykel paralar yakalard. Ruhlarmzn derinliinde kimi zaman neeli, ou zaman da hznl ama hep zgn bir mzik duyardk i yaammzn srekli ezgisini Aslnda btn bunlar bizim etrafmzda, iimizde ama hi birini ayr ayr hissetmiyoruz. Bizimle Tabiat arasnda hayr! Bizimle uurumuz arasna bir perde girmi. Sradan insanlar iin kaln bir perde, sanat ve air iin ince, neredeyse saydam bir perde. Hangi peri kz dokumu bu perdeyi? Bir tuzak m? yoksa iyilik iin mi dokunmu? Yaamak gerekiyor ve yaam evremizi sadece ihtiyalarmz dorultusunda hissetmemizi gerektiriyor. Yaamak eylem demek. Uygun tepkiyi vermek amacyla hissetmek, faydas lsnde hissetmek evreyi. teki hislerin karanlkta kalmas ya da bize karartlm biimde ulamas gerekiyor (Le Rire, sayfa 115-120) Eserin kayna sanat mdr? Derridann uzman fetiizmine itirazlarndan ok daha ilgin eyler buldum bu kitapta. Mesel sanat eserlerinin oluma sreci ve seyircide yank bulmas hakkndaki dnceleri. Derridaya gre her sanat eseri ift karakterli: Devrimci ve muhafazakr. Devrimci nk yeni bir ey koyuyor ortaya. Bir itiraz, bir bakaldr, ya da yepyeni bir bak as. Ama ayn zamanda muhafazakr. Zira sanat yeni olan eskinin lisanndan anlatmak zorunda. Bilinen, allm, hatrlanan renk ve ekillere, sembollere, kltrel kodlara muhta. Haliyle sanat eseri fikr bir erevenin iinden douyor. Bir rnek verecek olursak Franz Marcn mavi atlar o tabloya bakan insanlarn zihnindeki at kavramna, normal bir atn mavi olmayaca gereine, gereksinim duyar. Az da olsa baz atlarn mavi olduu bir dnyada yaasaydk Marcn tablosu o mny tayamazd deil mi? Sanatnn znel/sbjektif dnyasnda olup bitenler bilkuvve (potansiyel) halde iken ayn zamanda eriilmez bir durumdalar. Henz kullanlmam bir resim kabiliyeti gibi bilkuvve haldeki niyet, izhar edilmemi hisler ve dnceler uykudalar. Sanat bir roman yazarak, yada resim yaparak bu gizli dnyay bilinir/grnr hale sokuyor. Fakat i dnyasndaki zenginliklerin d dnyaya ak basit bir yer deitirme deil. Sbjekif/znel geler objektif bir medyaya muhta: Heykel ise mermer, resim ise boya, roman ise lisan, kelimeler Herkese bilinen, ortak olan bir alglama zemini sanatnn niyetini, yeteneini ve hislerini tamay abalyor. Bir yaratma provas bu. Gizli bir hazinesi olan sanat bilinmeyi, sevilmeyi, anlalmay murad ediyor.
95
Fikir Platformu
Aksi takdirde sanat eserinden deil mhendislikten bahsederdik. Bu kadar yk tayabilecek, u kadar uzunlukta beton bir kpr Hi yaplmam olsa bile kapasitesi, amac vs batan itibaren objektif olan bir eser elbette Sanat eseri olamazd. nk zgrle, tercihe, bireysel yargya yer brakmazd. Derridann sunduu entelektel aletler sayesinde kolaylkla fark edilen bir Hakikat varsa o da u: Sanat zerine tefekkr ederek insanlar Kinatn ve Hayatn yaratlna dair srlar idrak edebilirler. Fakat Derrida bununla yetinmiyor. Daha da ileri giderek Sanat seyircisini yaratl srecine dahil ediyor. Az nce bahsettiimiz ortak zemin kavramn hatrlayn. Mermer, boya hatta soluduunuz hava bile olabilir bu. Mzik aletlerinin ses dalgalar yoluyla havay ekillendirdiklerini kabul edersek tabi. Bir mzik aletinin ya da bir orkestrann sesi teknik olarak saptanabilir, llebilir. Ama bir konseri dinleyen insanlarn i dnyasnda meydana gelebilecek etkiler her bir insan iin farkldr. Hatta ayn insan ayn mzii deiik zamanlarda dinleyerek deiik eyler hissedebilir. Bu balamda Sanat-Eser-Seyirci geni basit bir retim-tketim hatt deil. Bir baka deyile Sanat eser zerinden kendi i dnyasn bize aktarmyor. Suyun borudan geip bir baka yere akmasna benzemeyen, geri dn imknsz kimyasal tepkimeler oluyor. Sanat bize bir teklifte bulunuyor her eseri ile. Biz seyirciler ortak/objektif medyadan Sanat eserini okuduumuz zaman bir deiime ayoruz kaplarmz. Eseri yayoruz ve yaatyoruz. Sanat eseri her ekildiinde farkl meyvalar veren bir ekirdek gibi. adan aa, kltrden kltre, insandan insana farkl yansmalar yapyor. Derridann felsefesini uygulamak Grdnz gibi Jacques Derrida Sanat zerine yazmaya, konumaya deil Sanatn objektiflemesine kar. Bilimsellemesine, mzelemesine, ticarete ya da ulus-devlet ideolojilerine meze yaplmasna itiraz ediyor. Bu duruu bize ister istemez Jean-Paul Sartren siyaset-sanat ilikisi zerine yazdklarn hatrlatyor (Bkz. Kaliteli Ateizm): Kimse sylemedii mddete zencilere zulm edilmesi hi bir ey deildir. Zenciler zulm gryor. Kimse farknda deil. Belki zenciler bile farknda deil. Bazen direnmek iin bunun sylenmesi, adnn konmas yeter. [...] Yazar kurgu ve hayal gcn de kullanarak saklanan gereklerin zerindeki rty amaldr. Yazar zulmn her trne direnmeli, akln ve kalemini zgrln hizmetine sunmaldr. [...] Edebiyat zulme direnirken siyas projelere alet olmamal. Zira propaganda maniple eder, kleletirir. Oysa edebiyat bunun zdddr. Hr insanlarn hr vicdanlarna hitab eder. Propaganda ise edebiyatn lmdr. (Yazarn sorumluluu, sf. 17-21, 1946 ve Edebiyat Nedir?, sf. 26-30, 1948) Peki Derridann teorisi uygulanabilir mi? Makalemizin bandaki Foucaultnun szlerini hatrlayn. Kelimelerin ve grntlerin birbirine tercme edilmesinin imknszl zerine sylediklerini. Biz de Foucaultdan ilham ve cesaret alarak Derridann temel kavramlarndan birine dikkat ekelim: Parergon: Gzlerinizin bittii yerleri dnn. Yani bak anzn size gstermedii yerleri. Yan tarafnz ve arkanzda kalan yerler. Eer banz arkaya evirecek olursanz bu kez (eskiden) nde olan yer imdi grnmez olacaktr. nsanlarn iki gz olmas ve bu gzlerin nde durmas nemli. nmzdeki ey ayn zamanda aklmzda. Mesel omlet yapmakta iseniz yemein yanmasn istemezsiniz ve yangn vb riske kar oca kollarsnz. Bakmadnz, grmediiniz yerleri tekiletirirsiniz, tpk kadn-erkek, zenci-beyaz gibi. Grmediiniz, gz (=akl) erevesi dnda kalan yerler bir alterite tekil eder.
96
Fikir Platformu
Bir an iin sivri sinekler gibi daha geni al gzlere sahip olduunuzu dnn ve aklnzn nasl ileyeceini tahmin etmeye aln.
Son bir egzersiz: Derinizin tamamnn grme kabiliyeti olduunu farz edin. Yani vcudunuzun ve etraftaki herkesin vcudunun birer gzden ibaret olduu, herkesin hereyi grd bir toplum hayal edin. Aklnz, gelenekler, mahremiyet, n-arka, ksknlk, gaflet, tehdit, frsat gibi bir ok kavram hissetme hatta akletme imkn ortadan kalkmaz myd?
97
Fikir Platformu
Gzlerimizin snrl oluu sayesinde alglyoruz kavramlar. Kantn mehur bir gvercini vardr, havay iterek uar ama havann direncinden yaknr durur. Hava olmasayd daha hzl uabilirdim der. Paradoksal bir ekilde eer snrsz grme kabiliyetine sahip olsaydk gnee drbnle bakan biri gibi kr olurduk. Hakikati grmekte zorluk ekmemizin sebebi Onun gizli olmas deil tersine aikar olmasdr. Aksi takdirde Hakikati ieren, kapsayan daha hakik bir Hakikat olmas gerekirdi. te bu sebeple Hakikati grmek iin Sanata ihtiyacmz var, bilmek iin deil bulmak iin. Sonsz Derrida kitabnda sk sk Kanta gnderme yapyor. Kantn estetik ve sanat konusundaki fikirlerine aina olmayanlar iin Resim sanatndaki Hakikat okunmas ok kolay olmayan bir kitap. Ek olarak filozofun kendine has kelimeleri var ve bunlar da ikinci bir engel tekil ediyor. Ancak zahmete katlanan Hakikat arayclarn d krklna uramayacaklarn dnyorum. Neticede Derrida klielerin zerine cesaretle giden bir fikir adam. nl ressam Paul Klee sanat taklid etmez, grnr klar diyordu. Derrida olsayd yle diyebilirdi: sanat retmez, tohum eker.
Dipnotlar 0 Gvercin rnei Immanuel Kanta aittir. 1 Grmek, grNmek ve utanmak konusu iin bkz. Varlk ve Hi - Jean-Paul Sartre (Blm 4: Mahalle Basks) : Bir anahtar deliine eilmiim, birden ayak sesleri duyuyorum. Tylerim diken diken oluyor, utan duygusu kaplyor bedenimi. Birisi beni grd m? Doruluyorum. Bombo koridoru taryor gzlerim. Yanl alarm. Rahat bir nefes alyorum. Kendini YOK eden bir tecrbe deil mi bu yaanan? Biraz yakndan bakalm: *...+ tekilerin varl hi bir pheye yer brakmayacak kadar kesin. Bu yanl alarm neticesinde [gzetlemekten+ vazgeebilirim. Ama eer devam edersem kalp atlarm duyacam ve merdivenin her gcrtsnda yerimden srayacam. lk alarmdan sonra tekiler YOK olmad. tekiler her yerde, altmda, stmde, yan odalarda. tekilerin gzndeki varlm derinden hissetmekteyim. Hatta UTANm kaybolmayabilir. Alnmda krmzlk. *...+ O kedeki karanlkta birinin saklanmas ihtimali. Esas mesele tekilerin uurumdaki tecellisi, yoksa bilimsel bir gereklik, objektif bir varolu deil sz konusu olan dnce mahsul olmayan uurum iin, imdi kendim olarak varm. *...+ Kendimi gryorum nk biri beni gryor. uur, kiiyi ya da onun nesnel varln bilemez. uur ancak tekiler iin bir nesne olduu zaman kendini idrak eder Kendimin dnda bir dayanak noktam yok, bana bakan tekiler iin bir mihenk noktas olmam sayesinde kendim iin varm. Bu nedenle, UTAN dediimizde kastedilen tekilerin bakt ve yarglad nesnenin ben olduum gereinin fark edilmesidir Utan birinin nnde kendinden utanmaktr. tekiler BEN ile Kendim arasndaki vazgeilmez balanty tekil eder. tekilere grnen BENden utanyorum *...+ Bir dm var, bir tabiatm, tekilerin varl benim *Cennet'ten+ dnyaya dmdr.
98
Fikir Platformu

Kitap Tanitan Kitap 4

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Kitap Tanitan Kitap 4

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Kitap Tantan Kitap (4)

Kitap Tantan Kitap (4)

Kitap Tantan Kitap (4)

Bu kitap Derin Dnce Fikir Platformunun okurlarna armaandr. www.derindusunce.org

Kitap Tantan Kitap (4)

Kitap Tantan Kitap (4)

Kitap Tantan Kitap (4)

Kitap Tantan Kitap (4)

Kitap Tantan Kitap (4)

Kitap Tantan Kitap (4)

Batllamann deli gmleini giyinmenin eiinde bir Rusya

Kitap Tantan Kitap (4)

Kitap Tantan Kitap (4)

Kitap Tantan Kitap (4)

Kitap Tantan Kitap (4)

Kitap Tantan Kitap (4)

Kitap Tantan Kitap (4)

nsann Drt Zindan / Ali eriati (Suzan Nur Baarslan)

Kitap Tantan Kitap (4)

Kitap Tantan Kitap (4)

Kitap Tantan Kitap (4)

Kitap Tantan Kitap (4)

Kitap Tantan Kitap (4)

Kitap Tantan Kitap (4)

Kitap Tantan Kitap (4)

Kitap Tantan Kitap (4)

Kitap Tantan Kitap (4)

Kitap Tantan Kitap (4)

Emine Uakn kalemine ve yreine salk

Kitap Tantan Kitap (4)

Kitap Tantan Kitap (4)

Kitap Tantan Kitap (4)

Kitap Tantan Kitap (4)

Latife Hanm ve Paa-2 (brahim Becer)

Kitap Tantan Kitap (4)

Kitap Tantan Kitap (4)

Kitap Tantan Kitap (4)

Latife Hanm ve Paa-3 (brahim Becer)

Kitap Tantan Kitap (4)

Kitap Tantan Kitap (4)

Kitap Tantan Kitap (4)

Kitap Tantan Kitap (4)

Kitap Tantan Kitap (4)

Kitap Tantan Kitap (4)

Kitap Tantan Kitap (4)

Kitap Tantan Kitap (4)

Kitap Tantan Kitap (4)

Kitap Tantan Kitap (4)

Kitap Tantan Kitap (4)

Kitap Tantan Kitap (4)

Gzetleyici Akn afetlerinden biridir. Gzetleyiciler de eletiriciler gibi eit eittir:

Kitap Tantan Kitap (4)

Kitap Tantan Kitap (4)

Kitap Tantan Kitap (4)

Kitap Tantan Kitap (4)

Kitap Tantan Kitap (4)

Kitap Tantan Kitap (4)

Kitap Tantan Kitap (4)

Kitap Tantan Kitap (4)

Tfek, Mikrop ve elik / Jared Diamond (brahim Becer)

Kitap Tantan Kitap (4)

Kitap Tantan Kitap (4)

Kitap Tantan Kitap (4)