MARF

(Mevlna'nn Hocas)

SEYYD BURHNEDDN TRMZ

Tercme

Ali Rza KARABULUT

NSZ
Bundan nceki eserlerimde olduu gibi, Marifin tercme ve nerini de muvaffak klan yce Rabbimize saysz hamd senalar olsun. "Bir ie balarken Allah'n adyla (besmele ile) balaynz! Bitirdiiniz de ise O'na hamd sena ediniz!" buyuran Peygamberimiz Aleyhis-Selam'a da yzlerce salt selam olsun. Yllar ncesinden beri gnlmde Seyyid Burhaneddin Hz.lerinin "Marif" isimli eserini tercme etmek dncesi yatmakta idi. Hatta merhum bir dostumuz lmne tekaddm eden gnlerde, bu tercmeyi benden srarla rica etmiti. Fakat eser Farsa olduu iin acaba tercmede eksiklik yapar myz, o ztn dncelerini okuyuculara tam olarak aksettirebilir miyiz gibi endielerim vard. Ancak yamn elliyi gemesi ve "Tbb- Nebevi Ansiklopedisi" gibi eserlerimin nerinden sonra, Allah'n izni ile bunu baaracama inanarak tercme etmi ve neretmi bulunuyorum. Seyyid Burhaneddin Hz.leri tpk Somuncu Baba, Seyyid Zeynelbidn, Dvd- Kayseri, eyh brahim Tennr, eyh aban Veli, Sultnl-Ulem Baheddin Veled ve Mevln Celleddn Rm gibi gerek bizzat kendileri ve gerekse baba ve dedelerinin Anadolu'da slamiyetin yaylmas ve yaygnlamas gyesiyele buralara kadar gelerek hizmet vermi Alp Erenler ve Mchid Derviler gurubuna dhil yksek ahsiyetlerden biridir, ite biz bu almamzda Seyyid'in bu eserinin tercmesini siz okuyucularmza sunmak suretiyle bir hizmet verebildiysek kendimizi mutlu sayacaz. Tevfik ve Hidayet Allah'tandr. 18 Eyll 1995 Esenyurt - 23 R. hr 1416 Ali Rza KARABULUT

NDEKLER nsz Giri Marifin zellikleri Eserin Dili Eserin Farsa Olarak Yazlmasnn Sebebi Tercme Srasnda Takip Ettiimiz Usl Marifin Kaynaklar iirlerinden ktibas Yaplan irler. Eserlerinden veya szlerinden ttibas Yaplan Mutasavvflar. Marifin Yazma Nshalar Marifin Basma Nshas Tercmesi. Yazma ve Basma Nshalardan rnekler.

MARF Balang Sevgi ve Dostluk Nankrlk Allah Korkusu ve Gzel Ahlak fke Kendini Akll Zannedenler. Cennet Ehli. Karsnn Gzel Hasletlerini Gizlemek Haset Suret ve Mn Allah Dostlar, Evliyalar Muhabbet ve Sevgi Oru Tefekkr ve Zikir Sevgi Hilim Velayet Makam man I mtihan Tevazu Kardelik Namaz lim Makm- Kurb Mchede evk Oru Hakikat Derdi

Levh- Mahfuz lim Akl Yksek Mertebe Yemek Yeme dab Baheddin Muhammed Yce Allah'n Hakk Sfat Nefs-i Emmre ve Nefs-i Mutmainne Mrid Gnl Ehlinin Cmertlii Taklid. Davet Kurbiyet. Kmil Olmak lim ve man Hased Nefisle Cihad timad Dnyalk nci Bulmak Mchede ve hsan Ez-Besmele ki ehir eyh Hikmet Keramet G eylere Alkanlk Kazanmak Tasavvuf? Bir Temsil Cehennemin Etraf Ssl Pusludur Tefsir ve Te'vil Besi kz Namaz, Kiiyi Allah'a Yaklatrr Vahdet-i Vcud hlas db Nefis ve Ruh Zikir Tevbe Zikir Hacet Duas b- Hayat Namaz Nefis Ledn lmi Mrid ve rad Tehyyt Kulluk

MUHAMMED SRESNN TEFSR nkar ve Nankrlk Allah in Yardm Burhan Tevhidi limler Tevhid lmi lim ile rfan Arasndaki Fark lim Nurdur Kilitli Gnller hlas Riya Fakir ve Fakirlik Himmet Zenginlik FETH SRESNN TEFSR Fethin Mans Huzur ve Skun Manev Ordular Bey'atlamak Sanat ve Sanatkar Akll Kimse man an'a benzer Ak, k ve Mauk Karma Kelime Fihristi

GR
nce Marif kelimesinin tarifini yaparak sze balamak istiyorum. Marif: Mahfe kelimesinin oulu olup, gzellik, gzel ehre, bilmek, renmek, bilimek, bir eyi en ince teferruatna kadar bilmek, tefekkr etmek ve inanmak gibi manalara gelmektedir. Burada aklamaya altmz Marif ise; Seyyid Burhaneddin Hz.lerinin szleri, sohbetleri, vaazlar ve mridleri ile karlkl konumalarnn yer ald eserinin addr. Seyyid Burhaneddin Hz.lerinin Hocas olan Sultn'l-Ulem Baheddin Veled; ems-i Tebrz ve Sultan Veled'in de "Marif" veya "Maklt" adyla eserleri vardr. Burada "Maklt" kelimesi de "Marif" anlamna gelmektedir. Eserin sonunda, Muhammed ve Fetih Sreleri'nden baz yet-i kermelerin Tefsiri daha doru bir ifdeyle Tevili de eklenmitir. Buna gre, Muhammed ve Fetih Srelerinin Tefsirini ihtiva eden blm, Mariften ayr bir blm olarak kabul edilebilecei gibi; Marifin ilvesi olarak ta kabul etmek mmkndr. Marifin zellikleri : Marif, Seyyid Burhaneddin Hz.lerinin szlerinin, sohbetlerinin ve mridleri ile karlkl konumalarndan meydana gelen bir eser olduuna yukarda iaret etmitik.Eserde ibdetin srlar ve hikmetleri, sohbet srasnda ahit sfatyla getirilen yet-i Kermelerin ve Hadis-i eriflerin Tefsir ve Tevilleri, "Fakr" in remz ve iaretleri, slkun incelikleri pek gzel bir ifde ile anlatlm olup, slup tarz bakmndan "Kelimt- Kassre" yani ksa, fakat mana bakmndan zengin ve zl kelimelerden meydana gelen ve bir ok konular ihtiva eden bir eserdir. Mnasebet dtke konular ok gzel benzetmelerle aklanmaya allmtr. Marifte uzun uzadya cmleler pek az bulunur. Konunun aklanmas iin geni ibareler ve uzun cmleler deil, aksine ksa ve zl cmlelerden meydana gelmesine zel itina gsterilmitir. Bu sebeble, Mehur Mutasavvflarn Remizler, aretler diye adlandrd szlerine ve sluplarna pek uygun olup, onlara ok benzemektedir. Mesel ou kez her cmle bal bana bir konuyu iine almaktadr, nndeki ve sonundaki cmlelerle bir iliii de yoktur. Bu sebeple Marif; fasllara ve bablara da ayrlmamtr. Fakat bu cz'a ve bu ksaltmaya ramen ok gzel, gnl ac, fesahat ve belatldr. barelerin terkibi, cmlelerin yaps ok mkemmeldir. Bir ok gnl dostunun szleri gibi tesirli ve gnl alcdr. Ancak tercme srasnda konunun daha iyi anlalmas iin; parantez iinde mevzuya uygun baz arabalklar tarafmzdan konulmutur. Bu, bizim tasarrufumuz olup, eserin orijinalinde yoktur. Eserin Dili : Marif, Arapa-Farsa kark bir dille yazlm olmakla beraber, Farsa arlkldr. Ayet-i Kermeler, Hads-i erifler, baz iirler ve baz ksmlar Arapa olarak yazlmtr. Arapa ksm tpk yemee atlan tuzun, yemee olan nisbeti gibidir. Eserin Farsa Olarak Yazlmasnn Sebebi: Seyyid Burhaneddin Hz.lerinin yaad devirde (1165-1241 Mild) Seluklu Devletinin Resmi Dili Farsadr. Bu sebeble; Divan'da, Dergah'ta ve Medreselerde yazlp

okutulan dil, Farsa olduu iin, eli kalem tutan herkes; ilim adamlar, derviler, tarihiler, edebiyatlar hep eserlerini Farsa olarak yazmlardr. Mesel Mehur Tarihilerden Ibni Bibi ve Kermddin Aksary "Anadolu Seluklular Tarihi" ile ilgili "Seluk Nme" lerini Farsa olarak yazdklar gibi; Aziz b. Erdeir Kad Burhaneddin Tarihini yine Farsa olarak yazmtr. Yine o dnemde Mevln'nn babas Sultn'lUlem Baheddin Veled'in btn eserleri; ems-i Tebrz'nin eserleri; Mevln Celleddin-i Rm'nin btn eserleri ve Sadreddin Konev'nin baz eserleri hep Farsa olarak yazlmtr. te bu gelenee uyan Seyyid Burhaneddin Hz.leri de eserlerini Farsa olarak yazmtr. Tercme Srasnda Takip Ettiimiz Usul: Tercme srasnda Marifin; merhum Prof. Dr. Beduzzaman Frzanfer basks esas alnmtr. Tercmede; sohbetler srasnda hid olarak getirilen yet-i kermelerin sre ve yet numaralar, meallerin hemen devamnda gsterilmitir. Eserde geen btn Hads-i eriflerin tahrici yaplarak, hangi hadis kitabnda getii, cilt ve sayfa numaralar gsterilerek iaret edilmitir. Ayrca eserde geen Arapa ve Farsa btn iirlerin tesbiti yaplarak hangi ire it olduu ve hangi eserinde getii cilt ve sayfa numarasyla gsterilmitir. Seyyid Burhaneddin Hz.leri ir deildir. Marifteki btn iirler, konuya uygunluk arzeden ve Seyyid'in hayran olduu Ahlk ve Tasavvuf irlerinin iirlerinden iktibastr. Marifte; Mehur Mutasavvflarn eserlerinden veya szlerinden iktibas edilen ksmlarn da tahrici, dier bir ifdeyle tesbiti yaplarak bu sz daha nce hangi eserlerde getiine iaret edilmitir.Yine tercme srasnda Seyyid Burhaneddin Hz.lerinin iktibas yapt Mutasavvflarn ve eserde ad geen dier ahslarn ksa hal tercmeleri de dipnotta aklanmtr. Marifin Kaynaklar : Seyyid Burhaneddin Hz.leri Marifi telif ederken, daha doru bir ifde ile sohbetleri, vaazlar ve mridleri ile karlkl konumalar srasnda konuya uygun ve mevzuyu kuvvetlendirme gayesiyle Kur'an- Kerim'den baz yet-i kermeler; Peygamberimiz Aleyhis-Selam'n mbarek szlerinden bir ksm Hads-i erifler; Ahlk ve Tasavvuf irlerinin iirlerinden baz rnekler; Mehur Mutasavvflarn halka ml olmu kymetli eserlerinden bir ksm iktibaslar yaplmtr. Bilhassa Slem'nin "Hakyk" isimli Tefsiri, iktibasta tercih edilmitir. Hatta, Muhammed Sresi ile Fetih Srele-ri'nin Tefsiri ile ilgili blmler genellikle Hakyk'tan iktibastr, denilebilir.Seyyid Burhaneddin Hz.leri sohbet srasnda baz Ataszleri (Darb- Mesel) nden de ahitler getirerek vaazlarn kuvvetlendirmitir. iirlerinden ktibas Yaplan irler unlardr
Hakm Senay (Seyyid'in en ok hayran olduu Mutasavvf ir) irvanl Hkn, Ferdddin Attr, Sad rz, Nizm- Gencev, Seyyid Hasan Gaznev,

Eb'l-Ksm Ali b. Muhammed Tenh, eref'l- Hukem Sdeddin, Mevln Celleddin-i Rm.

Eserlerinden veya Szlerinden ktibas Yaplm Mutasavvflar se unlardr :

Hasan- Basr Rbia-y Adeviyye, Cfer-i Sdk, Eb Sad el-Kura, Haris-i Muhasibi, Beyazd- Bistm, Eb Sad el-Harrz, Sehl b. Abdullah Tster, Eb Osman Sdk b. smail en-Nsbr, Cneyd-i Badad, Hallc- Mansur, Eb Bekir Verrk, Eb Bekir Vst, Hakm Tirmiz, Cfer 'l-Hazz, Eb Tlib-i Mekk, Cfer 'l-Huld, Eb'l-Abbs Kasm es-Seyyr, Eb Abdurrahman es-Slem, Eb Osman Sad b. Sellm Eb Bekir Muhammed b. Hmid Tirmiz, Eb'l- Kasm Abdlkerim Kueyr, Eb Abdullah Amr b. Osman el-Mekk, Eb'l-Hasan Ali b. Ahmed el-Verrk, Eb'l-Ksm Fris b. Isa ed-Dinever, bni Sem'n, bni At (Ahmed b. At Rdbr) Sultn'l-Ulem Baheddin Veled,

Marifin Yazma Nshalar : 1 Mevln Mzesi Ktphanesi 2118 numarada kaytl nsha. D ebad 230x150 mm. Yaz ebad ise 150x90 mm.dir. Yaprak says 116, her yaprakta 17 satr, ilk iki yapra normal tezhipti, dier yapraklarda yazlar krmz mrekkepli bir ereve ierisine alnm olup, Argun b.Aydemir b. Abdullah el-Mevlev tarafndan 5 Muharrem 687 Hicri tarihinde istinsah edilmitir.

2Yine Konya Mevln Mzesi 962 numarada (Eski no:79) kaytl ikinci nsha. D ebad 320x190 mm. Yaz ebad ise 225x130 mm.dir. Yaprak says 133, her yaprakta 17 satr, Talik bir yaz ile 7 Zilhicce 1321 Hicr tarihinde Dervi brahim b. Muhammed tarafndan istinsah edilmitir. 3 stanbul skdar Selimaa Ktphanesi 567 numarada kaytl nsha,26 sayfa ve her sayfada 21 satr, gzel bir nesih hatla 788 Hicr ylnda Mahmud b. Hac Sevin Bey tarafndan istinsah edilmi olup, ba ksmndan bir miktar eksiktir. Her nsha da "Mecmat'r-Resil" cinsinden mecmualar ierisindedir. Marifin Matbu Nshas : Merhum Prof. Dr. Beduzzaman Frzanfer, yukarda zellikleriyle tantmaya altmz, yazma nshalardan en eski tarihli Konya Mevln Mzesi 2118 numarada kaytl yazma nshay asl kabul edip, dier nshalardaki farkllklar da gstererek, son ksmna eitli fihristler ve aklamalar da ekliyerek ok nefis bir ekilde, tahkikli olarak 1960 ylnda bastrmtr. Bu baskdan bir adet Kayseri Rid Efendi Ktphanesinde mevcuttur. Tercmemize esas aldmz nsha da budur. unu ak bir ekilde ifade edeyim ki, merhum Beduzzaman' Fruzanfer'in bu basks olmasayd, ne Glpnarl'nn tercmesi ve ne de bizim tercmemiz hayat bulurdu. Ruhu d, makam cennet olsun. Tercmesi : Marif; 1972 ylnda merhum Abdulbk Glpnarl tarafndan tercme edilerek Bankas Kltr Yaynlar arasnda neredilmitir. Glpnarl'y bu hizmetinden dolay tebrik eder ve bu hizmetinin gufrn- lh'ye vesile olmasn temenni ederim. Ancak bu tercme konusunda baz szlerimiz olacaktr. yle ki: 1Sayn Glpnarl tercmede Konya Mevln Mzesinde 2118 numarada kaytl yazma nshay esas aldn sylyor (bak.s.23) Halbuki karlatrdnz da greceksiniz ki Prof. Dr. Beduzzaman Fruzanfer'in 1960 ylnda tahkikli olarak bastrm olduu matbu nshay esas almtr. Tercmenin sonundaki aklamalar blm de bunun canl ahididir. nk ayn slup ve ayn eyler Frzanfer basksnda mevcut olduu halde yazma nshada yoktur. 2Tercme srasnda Tasavvuf Istlahnda ho karlanmayacak cinsten tercmeler ve kelimeler kullanlm, Tasavvufi Terimler tercme edilmitir. Halbuki Tasavvufi Terimler tercme edilmez, ancak tarif edilirler. Misal vermek gerekirse Tasavvuf Istlahnda mestlik, coku ve cezbe diye tarif edilen "Sekir" kelimesi, sarholuk diye tercme edildii gibi, "Zikir" kelimesi de, anmak, hatrlamak ve yd etmek kelimeleriyle tercme edilmitir. Ahmed kelimesi bir ahsa isim olarak verilmise, o ahsn addr, btn dillerde Ahmed olarak telaffuz edilir, zel bir isimdir, "Gzel, gzellik ve gzel ey" diye tercme edilemez. 3Edeb bir slup olarak ou kez devrik cmleler ve uyduruka kelimeler kullanlm olduu iin, okuyucunun anlamas deta zorlatrlmtr. 4Marif pek muhtasar, yani zet bir eserdir. Seyyid Burhaneddin Hz.leri sohbet srasnda mevzuya delil tekil etmesi gayesiyle ahit olarak getirmi olduu yet-i Kerme ve Hads-i eriflerin sdece konuyu ilgilendiren blmlerini (istihad ksm) almtr. Yani yet ve hadisleri tam olarak almam, ancak pf noktas dediimiz, konuya delil tekil eden az bir ksm almtr. Tercme ise metne sdk kalnarak muhtasar yapld iin, okuyucunun anlamas bir hayli zorlamtr.

Yazma ve Basma Nshalardan rnekler.

MAARF
Seyyid Burhneddin Tirmiz Tercme Ali Rza KARABULUT
Yce Allah (bir Kuds hadiste) yle buyurmaktadr : "Ben, kulumun beni zannettii gibiyim. Kulum beni zikrettii zaman, ben onunla beraberim. Eer o beni kendi nefsinde (gizlice) zikrederse, ben de onu kendi ztmda gizlice zikredip anarm. Eer kulum beni bir topluluk iinde zikrederse, ben de onu, topluluktan daha hayrl bir topluluk iinde zikredip hatrlarm. "1 Yce Allah Kur'an- Kerim'de : "man eden ve zrriyetleri de iman ederek kendilerine tbi olanlar (var ya!) ite biz, onlarn nesillerini de kendilerine katarz. Onlarn amellerinden hi bir eyi de eksiltmeyiz" buyurmutur. (Tur 21) (Sevgi ve Dostluk) Yz mslman birbirleriyle seviip dost olsalar, dikkat ediniz! Bu yz kiiden hangisinin makam ve mevkii daha yce, hangisi daha stndr? Aralarnda farkl muamele olmasn diye, yzn de ayn makam ve mevkiye ykseltirler. "Onlarn amellerinden hi bir ey eksiltmeyiz" (Tur 21) Hepsi de ayn derecede olsun diye, derecesi yksek olan, aa derecede olanlarn mertebesine indirmezler. Yksek derecede olanlarn yz suyu hrmetine, brlerini de ltuf ve bata bulunarak ayn dereceye ykseltirler. (Nankrlk) Yce Allah (Ey Muhammedi..): "Tek (bir kii) olarak yaratp, kendisine geni servet, mal mlk ve gz nnde duran oullar verdiim, kendisi iin nimetleri ayaklar altna serdiim o (nankr) kimseyi (cezalandrmay) bana brak" buyurmutur. (Mddessir 11-14) Hani birisi bir adam cezalandrmak istediinde, klcn knndan karp hcum etmek ister, arabulucu kimse ise iki eliyle onun eteine sarlr. Adamcaz: "Brak beni! cm, intikamm alaym. Ben ona yardmlarda bulunarak kabilesinin nder kiisi hline getirdim, mal mlk verdim, her taraftan ona saysz ihsanlarda bulundum, yzbinlerce iyilik ettim, btn bunlar benimle ve benim dostlarmla savaa girisin, onlara kar gelsin, bbrlendike bbrlensin, diye mi yaptm" der. Yce Allah, sonsuz rahmet ve merhamet sahibi olduu halde onu

1 Buhari Tevhid 15; Tirmizi Du 131; Marifin metninde bu hads-i erif biraz daha muhtasar olarak gemektedir

cezalandrmay murad etsin de, o kimse rahmet denizinin eteine sarlmasn. Artk bu ne rahmettir, bu kul ise ne biim bir kuldur, hangi rahmet kapsndan kovulup srlmtr ki, O: "Brak beni!" diyerek rahmet eteini ondan eksin? (Allah Korkusu ve Gzel Ahlk) Yce Allah : "Eer biz bu Kur'an- bir daa indir eydik, phesiz ki onu, Allah korkusundan ba eerek, para para olmu grrdn..." buyurmaktadr. (Har 21) Eer Peygamberlerin ve Evliyann Kur'an'da anlattmz gzel huylar, ahlk gzellikleri, iyi davranlar, teblileri dalara ulap onlar bunun muhatab olsalard; dalar, merhametli annelerin gnllerinden daha merhametli bir hle gelir, ne bir eyi krp dker, ne de bir eyi paralar, sanki dostun eti ve derisi gibi olurlar, onlarda sertlik, kabalk, serkelik, katlk ve yabanclk gibi bir ey kalmazd. Peygamberlerin ahlkndaki son derece yumuaklk ve son derece merhamet/ilik sebebiyle dalarn ve talarn en kk paralarndan efkat st coar, rahmet ve merhamet meydana gelir, bylece dalar ve talardaki sertlik, kabalk, katlk ve yabanclk yok olup giderdi. (fke) Hak szn, doru szn mutlaka sylenmesi gerekir, ama fkeli iken sylenmemelidir. nk o sz, fke atei yznden yakc ve yandrc bir hle gelir. Zira kap ve duvar gibi kat cisimler bile gnldeki krgnlk yznden, kiinin fkeli zamannda fkelenip ateli bir hle gelir. Gnl tandrndan scak ekmek veya scak yemek gibi kardn sz, nasl olurda kzgn olmaz?! Eer sylediin o sz, bir ekle brnp karna ksayd, yakcl yznden ona elini dokunduramazdn. imdi biraz bekle, hele o ekmek souun, o fke gesin! Ekmek, hayat devam ettiren bir gda olduu halde, yakc derecede scak iken, birinin azna koysan, o kimse a bile olsa, azndan karp atar, o ekmekten ve onu yemekten de mahrum kalr. Allah kendisinden raz olsun. Hazret! Ali, sava srasnda bir kfirin zerine saldrd, onu yakalayp ldrmek istedii srada kfir, Ali'nin yzne tkrd, hem de yle tkrd ki, mbarek yzn kaplad. Bunun zerine Hz. Ali hemen klcn elinden brakt ve ldrmekten vazgeti. Etraftan sesler ykseliyordu : "Ey Mminlerin Halfesi! Bu kl Allah'n klc deil mi? Bu kl Allah'n Zlfikar deil mi? Bu dman Allah'n dman deil mi? Neden ldr mey ip braktn? O sana saldrsayd, onun saldrmasna kar durmasaydn, seni ldrmek iin hi dnp ekinir miydi? Senin yaptn gibi yapar myd? Sen niin ldrmekten vazgetin? Sen ne diye Hakkn klcn elinden braktn? " diyorlard. Hz. Ali ise; "Evet, doru sylyorsunuz, bu kl Hakkn klcdr. Hakkn Zlfikar'dr, dmanla sava yapmak ise Allah'n emridir, fakat o benim yzme tkrnce bu hareket nefsime ar geldi, Allah iin ektiim kl, nefsim ve fkemle buland. Allah iin ldrecekken; tkrmesinden dolay nefsim iin, fkemi dindirmek ve nefsimi tatmin etmek iin ldrecektim, byle yapmamak iin klcm elimden attm ve ldrmekten vazgetim" dedi, bu szleri iiten kfir, hemen ehdet parman kaldrarak : "Bana iman bilgisini anlat!" dedi ve bu yzden kendisi ile beraber

kabilesinden on sekiz kii daha Mslman oldu.2 sa Aleyhis-Selam'a fke konusunda sorular sordular: "Allah'n yaratt eylerin en g, en etin, en zor, en korkun olan nedir?" dediler. O: "fke evidir, nk o ev, atele dolu cehennem gibidir" dedi. Yine Ona : "Ey Allah'n Resl! Allah'n yaratm olduu o fke atei ne ile sndrlr, ne ile soutulur?" diye sordular. "Her kim fkesinin ateini yattrp sndrrse,o ate de hemencecik yatp snverir" dedi.3 (Kendisini Akll Zannedenler) Bir ok kimse vardr ki, dnyalk yznden onlarda katlk, sertlik, cimrilik, ar mal sevgisi grlmez, dnya malna fazla deer vermezler. Altn, gm, at, katr sap dkerler, bunlar balamasn, bakalarna yardmc olmay, sadaka vermeyi bilirler, fakat akllarna gvenirler, akll olduklarn zannederler, bu konuda cimrilik ettiklerinin farknda bile olmazlar. Kendi akllarn beenmi olan bu tr insanlara bir sz sylense veya bir iin yaplmas tavsiye edilse yle derler: "Eer bu sze uyup o ii yapacak olursak, halk bizi aklsz zanneder ve bize glerler, aklmzla alay ederler" Byle kimseler azck bir aklla kendilerini pek yce ve pek akll sanrlar. Halbuki kendilerinden daha ok akll kimselerin bulunacandan habersiz olduklar iin bu duruma dmlerdir. (Cennet Ehli) Peygamber Aleyhis-Selam : "Cennet ehlinin ou akl az (blh) olan kimselerdir" buyurmutur.4 Doutan geri zekal olan kimse ile, byk bir akla sahip stn zekal bir kimseyi grp kendi akln kmseyen, kendisini akl az sayan kii arasnda fark vardr. te geri zekal kii ile stn zekal kiiyi mukayese ederek deerlendiren ve kendi akln stn zekalya gre az bulan insan, Allah adam olup, kendisinden aa derecede olan kimseye akl verir, kendisinden stn zekal kimseden ise akl alr, fikir kapar. Yukardaki hads-i erifte akl az olan kimselerden murat bunlardr. "stn zekal kimselerin, akllarna fazla gvenip, dier akllara kymet vermedikleri sebeble bazan sapttklar ve doru yoldan ayrldklar olmutur." (Karsnn Gzel Hasletlerini Gizlemek) Bir kimse karsnn gzelliini ve gzel huylarn, iyi hasletlerini herkesin yannda syler, vp dururdu. Bu adama:
2 Bu kssay Mevln Celleddin Rm Mesnev'nin birinci cildinde manzum olarak anlatmtr.

3 Hz.sa'nn fke konusundaki bu szleri, Mevln'nn Mesnevisinin nc cildinde aynen gemektedir. 4 Snen'l-Evz s.681 Hadis 2199; Ihyl-Ulm 4/126; Cmiu's-Sar 1/52, 2/14; Knz'l-Hakyk s.17; Kef'l-Haf 1/186 H.495.Hadis Mrseldir. Bu hadisi Beyhak, Bezzar ve Deylem de rivayet etmitir. Hadisi erifteki "Blh" kelimesini yle yorumlayanlar olmutur : "yilik yapmay det edinen, ktlk yapmay ise bilmeyenlerdir" (S.Evzf s.681).

"Bir kimsenin; karsnn iyi huylarn gzel hasletlerini yabanclarn yannda anlatmasn Peygamber Aleyhis-Selam yasaklad, sakncal grd" 5 dediler. Adamcaz bu sze kulak bile asmad, Peygamber Aleyhis-Selam'in maksad hi kimsenin o kadna gz koymamasdr, dediler. Bir mddet sonra birisi, o gzel hasletlerinden dolay, o kadna tamah edip gz koydu ve aldatt. Bunun zerine kars elinden giden kimse, kary aldatp karan kimseye : "Beyefendi bana bak! Ben karma gnl vermitim, onun gzelliini ve gzel huylarn her zaman vyordum, ben onu bu saydklarmdan daha iyi, daha gzel ve daha ho olarak grmtm, bylece de bilmekteyim, imdiye kadar hi aklamadm gzel hasletlerini de sana anlatmak ve aklamak isterdim, fakat deil mi ki sen bu ii yaptn, karm aldatp kardn, elimden aldn, Allah'a yemin olsun ki br hasletlerini sana sylemiyeceim " dedi. Nitekim yce Allah yle buyurmaktadr: "Ey kulum! Benim katmda, sana verdiim u bilgilerden, hnerlerden ve akllardan daha stn, daha gzeli ve daha iyileri vardr. Sen kardeindekine bir tek huyu, bir tek kusuru, eksiklii anlayp bildin de, mteri buldum deyip ona tamah ettin; baka kusurlar bildermemi beklemedin, byle yapmasaydn, o kusuru dile dolayp orada burada sylemeseydin, dier kusurlarn da sana syleyecektim ama artk sylemem nk aalk duygusuna kapldn ve hainlik yaptn" "Allah hinleri sevmez" (Enfal 58) (Haset) Yce Allah bir kimseye Peygamberlik, ilim ve servet gibi nimetler verirse haset etmemek gerektir. Nitekim uayb Aleyhis-Selam, bir gn mmetine Allah'n saysz nimetlerini anlatmaya alrken : "Birisi size ayakkab hediye etse onu seversiniz, Peki size ayak verene niin yabanc kesilirsiniz? Birisi size klah hediye etse ona dost olursunuz, Peki size ba ve akl verenden niin yz evirirsiniz? Birisi size bir yzk hediye etse, ona k olur, nnde el pene divan durursunuz, Peki size el ve ayak vereni, parmaklar balayan niin tanmazsnz?" diyerek Allah'n nimetlerini sayp dkt de, dinleyenler: "Biz Allah' seviyorduk verdii nimetlere de krediyorduk, fakat deilmiki seni Peygamber olarak gnderdi, bu mucizelerle ve bu kudretle seni bizden stn kld, bu sebeble ona (Allah'a) dman olduk" dediler. Bunun zerine uayb Aleyhis-Selam : "Ben sizden ayr deilim ki; beni peygamber olarak seip gnderdi ama beni semekle hepinizi de semi oldu, yalnz beni semi deildir, bunu cannza minnet olarak bilmeniz gerektir" dedi. Mesel: Tehlikeli bir yol stnde yatp uyursun, birisi eliyle bir tarafna drterek : "Kalk! Burada uyumak tehlikelidir!" der. O kimsenin drtmesini nce gnl duyar, sonra da gzn, dier organlarn henz haberi bile yoktur. Biraz sonra btn organlarn harekete geer ve o tehlikeli yerden kurtulur. br organlar hi bir zaman : "Ey gnl, biz gitmeyiz sen git! Ey gz, biz gitmeyiz sen git! nk
5 Bu sz, Peygamber Aleyhis-Selam'n : "Her kim bir kadn bir erkee tavsif eder, o erkekte bu kadnn fitnesine urar ve onunla iliki kurarsa, o tavsif eden kimse, Allah'n gazabna uramadan dnyadan gitmez..." hadis-i erifine telmihtir. (Kitb'l-Vesil 3/1297).

nce sizi uyandrd" demezler. Yahut ta ldrc bir zindanda bulunan kimse, nce elini saa-sola atar, bulduu delii geniletmeye balar, dier organlar : "Ey el, delii geniletme! nce sen ktn, biz kmak istemiyoruz" demezler. Ancak hareket etmek kabiliyeti kalmam, lm bir organ olursa, o baka, aksi halde btn canl organlar sevinirler ve: "nce bir el ile dar kmaya yol buldun, sonra bizi de kurtardn" diye teekkr ederler. Baarya ulatran ise Allah'tr. Btn kfirler u sz sylerlerdi: "Bizim malmz, mlkmz, soyumuzsopumuz, gzelliimiz, aslmz, boyumuz, posumuz, Muhammed'den daha stndr. Nasl olurda Peygamberlik ona gelir?" Onlarda nur olmadndan iteki nurdan haberleri bile yoktu. imdi sen d grn ssleyip, iini (iyzn) brakyorsun. Nitekim bir ir: "Can ite yoksul, grn ise dta dzgn, Nefis fazla yemekten, sindirim bozukluuna uram, Cemid ise kahvalt etmemi, geceden a! imdi hemen derdine derman bulmaya al ki, Mesih'in yeryznde. Mesh ge kt m, derman da gitti-gider" 6 Grn, tabiat, heva ve heves faresi, gnlnn kuyusuna dm, bu pislii temizlemek iin tertemiz olan b- Hayata elin ulaabilir mi? Nitekim yce Allah: "Ey iman edenler! Mrikler ancak bir necisdlr" (Tevbe 28) "Ona (Kur'an'a) ancak temiz olanlar dokunabilirler" buyurmaktadr. (Vaka 79) Yani temiz sze, temiz can gerek. Kur'an yayn ekmek iin Zalolu Rstem7 gibi pehlvan olmak gerek. Zlfikar klcn sallayp, kfirlerin boyunlarn vurmak iin Hz.Ali'nin pazusu gerek. Anadan doma kzlarn bikrini izle etmek iin ise, hakk erkek olmak gerek, nk bu iler kadnlarn, kadnla zenenlerin, iktidarszlarn ii deildir. Senin cann olmazsa nasl olupta sznde can olacaktr. ? (Suret ve Mn) Kitaplarda yazl olan fkh, vaaz, tefsir ve daha baka ilimler yok mu? "te biz sana da (ey habbim) bylece tarafmzdan bir ruh (Kur'n) vahyettik. Halbuki (vahiyden nce) kitap nedir iman nedir bilmezdin..."(ra 52) yetinde olduu gibi, hepsi de suretten baka bir ey deildir.Mesela duvara on tane at resmi yaparsn, fakat hi bir eye yaramaz, nk can yoktur. Sen canl olursan, szn de canl olur. u halde bunun resi herkeste mevcut olan ruhtan baka ebedi ruhu elde etmek iin, iini temiz tutman gerekir, nk o ruh, sende olgunlamamtr, olgunlat m sende bireyler belirmeye balar. O ruh aslnda olgundur ama, sende olgunlamamtr. Nitekim gne nlar, pencere ne kadar ise, o kadar ieri vurur, testi ne kadar ise, denizden ancak o kadar su alabilir, ama sen olgunlatn m, grrsn ki iine bir eyler dmeye balar, fakat bu pisliklerden hi birisi sana zarar veremez ve sen de eleemez.
6 Bu iir, Hknf'nin kasdelerindendir. Bak.Divn- Hkn, Tahran 1338 sayfa 5. iirde geen "Cemid" ise efsnevi bir kahramann addr. 7 Zalolu Rstem, Pehlvanlkta mehur olmu efsnev bir kahramandr.

Gzlerinin iyi grmesi, kulaklarnn iyi duymas iin kendini Tabib olan sa'ya 8 teslim etmiyorsun da, anadan doma kr olan (Tabib olmayan) kimseye nasl teslim ediyorsun, bundan ne fayda elde edebilirsin? Dnya ehlinin lyk olduu da ancak bylesine adamlarn yapt ilerdir, bunlar lemde olmayacak, yaplmayacak iler yapar dururlar, etrafndakilere de: "Bana btn gcnzle yardm ediniz!" (Kehif 95) diyerek yardm isterler. Bir kimse byk bir ktlkte bulunmaz, derdine de derman arayp bulursa, iyi bir i yapm olur. Fakat byk ktlklerde bulunur, dermann da arayp bulmazsa, bu davran dmanln en bydr. Mesela satran oyunu ocuklar tarafndan oynanrsa; at ah yerine koyarlar, ah da vezirin yerine dikerler. Nitekim bir ir: "klardan hi bir kimse ak yolunda; nmn snn ve suret mlkn yok etmedike mn mlkne (maukuna) kavuamaz" demitir. 9 Nefsin devleti bir baka eydir. Eer istersen onun devleti ne eydedir ve nerededir, sana syleyeyim. Peygamber Aleyhis-Selam, btn gnlerini ibdetle geirmek isteyen Osman bni Maz'una hitaben: "Ey Osman! Allah'tan kork, hanmnn sende hakk vardr. Kendi nefsinin sende hakk vardr..." buyurmutur.10 Birazck nefsin de hakkn ver, fakat fazlasna gelince ne iin var onunla? Ama ruh olmasayd ne deerin olurdu. Nefsin grevi ancak kulluk yapmaktr, bunun dnda btn iler, gnl srr olan ruha aittir. Kendi kendinle yle bir karara varman gerek: "Btn bu organlar, el-kol, parmaklar, eklemler, duyular, mide, cier vesaire gibi byk kk btn paralar, bana emanet olarak verilmitir. phesiz ki bunlar birgn benden geri alacaklar, geici hayatla ilgili btn eyler, i ve d btn duyular, bana iki gnlne verilmi emanet eylerdir" demelisin, senin neyin varsa, manev lemle, i lemle ilgilidir. (Allah Dostlar, Veli Kimseler) Allah dostlaryla, erenlerle, velilerle konu, nitekim Kur'an'da: "Seni ancak lemlere rahmet olarak gnderdik" buyrulmutur. (Enbiya 107) Onlarla konumak, rezil ve alak kiilerle konumaktan daha iyidir. Allah dostlar ve veli kimseler ayplar rtcdr. Sana pek byk grnen eyleri onlara sylersen, bu ey onlara tuhaf gelmez. "u yumruunu sallama, bayraa (saygdeer bir eye) vuracaksn!" diyerek sana t verirler, fakat zorlamazlar, nitekim Kur'an- Kerim'de: "Biz seni onlarn zerine gzetleyici olarak gnderdik, sen onlarn vekili de deilsin" buyrulmaktadr. (Enam 107) Bylece azab grecek olan nefis, hem yanmakta ve hem de: "Daha yava yak, zira pek fazla yanmaya tahammlm yok" demektedir. Yahutta
8 Kur'an- Kerim'de Hz. sa'nn Tbb Mucizelerinden bahsedilirken Hz. sa'nn kendi ifadesiyle: "Size Rabbiniz tarafndan bir eli olarak gnderildim. Size amurdan bir ku sureti yapar ona flerim, Allah'n izni ile o, hemen ku oluverir. Yine Allah'n izni ile anadan doma gz kr olan kimseyi ve alaca tenli hastay tedavi edip iyiletirir, lleri de diriltirim. Ayrca evlerinizde ne yeyip ne biriktirdiinizi de size haber veririm. Eer iman ederseniz sizin iin bunda bir ibret vardr" buyurmaktadr. (l-i mran 49) te Seyyid Burhaneddin Hz.leri, bu yet-i Kerime'ye iaretle Hz. sa'y gerek bir hekim ve manev bir tabip olarak gstermektedir. 9 Bu iir, Hakm Sen'nin Kasdelerindendir. Bak. Dvan- Hakm Sen, Tahran 1320, sayfa 192. 10 Bu hadis-i erif, Buhr Savm 2/245, Nikah 6/152; Msned 6/268 de rivayet edilmitir.

hacamatya (vcuttan kan alan tabibe) : "neyi daha yava batr ve daha yava ek, zira pek fazla incinmeye tahammlm yok" diye sylenmektedir, fakat vcutta tek bir kl bile kalsa, atein onunla ii var demektir. Fakat yeryznden siyah yzl irkin suratl lm karp kovmadka sana rahat yoktur. Nitekim Hakim Seni yle demitir: iir: "k'n can soluk alp verdike u lemi atee verir. u asl olmayan lemi (dnyay), zerreler gibi birbirine katp, krar geirir" 11 (Muhabbet ve Sevgi) ki kimse arasnda muhabbet meydana geldii zaman, bunlardan birisi ya onu kendi yanna eker, yahut ta brs onun yanna gider. Deilmi ki gaye kavuup bulumaktr, ister sen onu bul, ister o seni bulsun bir fark yoktur. Kur'n- Kerm'in bir ok yetinde geen "Syle" emri; sz memesinin az tomurcukland zaman verilir, o zaman insan, szn dinleyecek birisini arar. Eer sz memesi tomurcuklanmaz ise: "Allah'tan daha ok, szn yerine getiren kim vardr?..." yetinin srr tecelli eder.(Tevbe 111) St ile adam beslemeye alrlar fakat incitip, gnln krarlar, ama hukukunu da gzetirler. Nitekim Kur'n- Kermde: "Allah, lenin lm zaman gelince, lmeyenin de uykusunda ruhlarn alr. Bu suretle haklarnda lmle hkmettii ruhu tutar, tekini belirli bir vakte kadar bedenine geri salverir. phe yok ki bunda iyi dnecek bir kavim iin ibretler vardr" buyurmaktadr. (Zmer 42) Eer civciv tam olgunlam ise, tavuk gagasn vurarak yumurtay paralar. Nitekim: "u halde onlar affet, balanmalar iin du et!.." yetinde olduu gibi, sana beddua eden bendim, merhamet eden de benim, bu da bana der. Nitekim "Ey insanlar! Sizin yaratlmanz ve diriltilmeniz, ancak bir tek kiinin yaratlmas ve diriltilmesi gibidir" buyrulmutur. (i-i mran 159; Lokman 28) ki tende bir can olduunu hi duydunuz mu? Nitekim Kur'n- Kerimde yce Allah: "Allah onlar sever, onlar da Allah' severler" buyurulmutur. 12 (Mide54) Muhabbet bilgisi, Allah dostlarnndr. Her kimden hakkn muhabbet bilgisini duyarsan, bil ki o kimse Allah dostudur. Nitekim ir yle demitir: "Ak yznden her nefeste bir baka secdedeyim ben Varlk leminden,baka bir varlk tozuyla tozmadaym ben Bir an kendi varlmdan yok olup kaybolursam Eer diriysem, bir baka varlk sebebiyle diriyim ben" Nitekim Kur'n- Kerm'de: "l iken dirilttiimiz ve kendisine insanlar arasnda yryebilecei bir nur verdiimiz kimse, karanlklar iinde kalp ondan hi kmayan kimse gibi olur mu?" buyrulmutur. (En'am 122) Rub :
11 Bu iir, Hakim Sen'nin Divan'ndan iktibas edilmitir. 12 Seyyid Burhaneddin Hz.lerinin bu szlerinde "Vahdet-i Vcud" nazariyyesine telmih ve iaret vardr. 13 Bu iir, Ferdddin Attr'n Muhtr-Nme isimli eserinden iktibas edilmitir.
13

"Eer gnlnn arzular beni ldrmek istiyorsa Dnyada dileim senin gnln raz eylemektir. Gnln her neyi istiyorsa, syle ben kuluna Syle ki gnln her neyi istiyorsa, bu kulun onu yapsn" 14 imdi sen kendi kendinin incisi ol. nci senin oldu mu, artk bakasnn olmaz. nci, pdihn haznesinde olur, pdihn kendisi de inci kesilirse, inci o zaman inci olur. Eer kiinin btn varl mira olursa, ne gzel; fakat mira o kimseden gayri oldu mu, tam mira olmaz. Nitekim bir kuds hads-i erifte: "Eer sen olmasaydn, lemleri yaratmazdm" buyrulmutur. 15 Necm Sresi'nde ise: "Muhammed'in gz kaymad ve kamamad, andolsun ki o, Rabbinin en byk yetlerinden bir ksmn grd" buyrulmustur, (yet 17) Bir ir de yle demitir "Sen Sensin, ben de benim, byle sylemeye imkan yoktur. Sen Bensin, Ben de Senim, ite budur vuslat!"16 (Oru) Oru tutmaktan daha stn bir ibadet yoktur. nk yce Allah: "Oru benim iindir, onun mkfatn ancak ben veririm" buyurmutur.17 Bir kimse btn ibdetleri yerine getirse, fakat midesini doldurup uyua, hi bir dereceye ulaamaz. Fakat orucu gereince tutarsa, baka ibdetlerde kusuru olsa bile, yine de belli bir dereceye ular. Ama oruca da yava yava almak gerektir ki, sala zararl olmasn, kii iinden gcnden kalmasn. nk bize bu bedeni i-g grmee let olarak vermilerdir. (Tefekkr ve Zikir) Tefekkr ve zikir'e zarar vermemesi ve usan gelmemesi n tenh bir yer bulmak ve yalnzl semek gerektir.Nitekim Kur'an- Kerim'de: "Onlar bo sz iittikleri zaman, ondan yz evirirler ve "Bizim amellerimiz bize, sizin amelleriniz size. Size selam olsun.Biz, kendini bilmezleri arkada edinmek istemeyiz, derler" buyrulmaktadr. (Kasas 55) Kabuk durumunda olan bo sz duymak, dinlemek; ceviz kabuu gibi sert maddeler yemek, nasl ki mideyi zayflatrsa, tpk onun gibi, bo sz de gnl zayf bir hale getirir. zden ibaret olan gzel sz ise; gnl kuvvetlendirir. Kul, yksek dereceler kazanp Allah katna ulat m, ondan sonra melekler bile onun ulat mertebeye ulaamazlar. Nitekim Kur'an- Kerim'de:
14 Bu rubainin kime ait olduu tesbit edilememitir. 15 Bu Kudsi hadisi erif iin bak. erhu't-Taaruf 2/46; el-L'l'l-Mers sayfa 66; Kef'l-Haf 2/214 Hadis 2123; Ehdis'l-Mesnevi sayfa 172. Muhaddisler bu hadis-i erifi bu lfzla sahih olarak grmeseler bile, Deylemi'nin bni Abbas (r.a.)'tan rivayet ettii: "Cebrail bana geldi de, ey Muhammedi Sen olmasaydn Cennet ve Cehennem yaratlmazd " hadisinin sahih olduunu kabul etmilerdir. (Aliyy'l-Kr, M. Kebir, stanbul 1289 s. 67-68) 16Bu iirin kime ajt olduunu tesbit edemedik. 17 Bu Kuds Hads-i erif iin bak. Buhri Savm 2, Tevhid 35, Libas 78; Mslim Sym Hadis 164, 165; Nes Siyam 41, 42; Ibni Mce Edeb 58.

"Melekler yle derler: Bizim her birimiz iin bilinen bir makam vardr. phesiz ki biz o makamlarda sra sra dururuz ve Allah' zikr u tesbih ederiz" buyrulmutur. (Safft 164-166) Hani yle derler: Yolun sonu yoktur, yol dedikleri menzildir, duraktr. Vuslat ehrine ulatn zaman, o ehirde yr yr, zira burada yrye son yoktur. O'nun tuzana dmeyen ceylanlar, hayvanlardan da ktdr. nk hayvanlarn etleri yenir veya yk tarlar, zira bunlar ona da yaramazlar, hatta daha da ktdrler. Nitekim yce Allah: "Zira onlarn (insanlar ve cinlerin) gnlleri vardr, ama onunla gerei kavrayamazlar; gzleri vardr, fakat onlarla gremezler; kulaklar vardr, ama onlarla iitemezler. te onlar hayvanlar gibidirler, hatta daha da sapktrlar" buyurmaktadr. (A'raf 159) Ama yksek mertebelere ulaan kimselere gelince, bunlar tamamyla can, hem de iitip anlayan candr, belki bunlar bsbtn nur ve bir kavraytr. Nitekim batan sona Allah kelam olan Kur'an; falan ayda ve falan gnlerde inmitir, denilmesi yerine, mminlerin gnllerine inmitir, demek daha uygundur. Nitekim yce Allah: "Onlar yle insanlardr ki, Allah onlarn gnllerine iman vermi ve kendi katndan bir ruh ile onlar desteklemitir" buyurmaktadr. (Mcdele 22) (Sevgi) nsann gnlndeki iman, gkte parlayan dolunaya benzer. Kur'an ise nur gibi akp gitmektedir. Nitekim Cfer-i Sdk Hz.leri: 18 "Sevgi,sevgilinin emrinde hayat yok etmektir" demitir.Bazlar ise: "Sevgi, Allah'tan baka ne varsa, hepsini unutmaktr" demilerdir. Davud Aleyhis-Selam da: "Ey Rabbim! Sen her hastala bir deva yarattn, Seni sevenlerin devas nedir?" diye sorduunda, yce Allah: "Beni sevenlere benimle bulumaktan ve bana kavumaktan baka bir deva yoktur" buyurmutur. (Hilim) Hakim Sen'ye: 19 "Hilim nedir?" diye sorulduunda: "Hilim byklenmeyi terk etmek, mtevazi olmaktr" diye cevap vermitir.
18 Cfer-i Sdk, Hz. Ali'nin olu Hz. Hseyn'in olu Zeynel bidn'in olu Muhammed Bakr'n oludur. Yani Hz. Ali'nin beinci gbek torunudur. Annesi ise, Hz.Eb Bekir'in olu Muhammed'in olu Kasm'n kz olup ad mm Ferve'dir. Cfer-i Sdk Hz.leri 83 Hicri ylnda Medne-i Mnevvere'de domutur. Babas Muhammed Bakr Hz.lerinin en byk oludur. Babasndan ilim tahsil etmi ve zamann byk limlerinden olmutur. mam Azam Ebu Hanfe Hz.leri dahi Cfer-i Sdk'tan dersler almtr. Emevlerin yklmasndan sonra kendisine yaplan Halifelik tekliflerini de kabul etmeyen Cfer-i Sdk Hz.leri 148 Hicr tarihinde 65 yanda olduu halde vefat etmi ve Medine'ye defnedilmitir. 19 Gazneli Hakim Sen diye mehur olup 473 Hicr yl civarnda Gazne'de domutur. Muntazam ve ciddi bir tahsil grmtr. Genliinde Belh, Serahs, Niabur, Merv ve Horasan gibi ilim merkezlerini dolamtr. Sen amelen Hanef, itikaden ise "Ehl-i Snnet Ve'l-Cemat" mezhebinde idi. Hakim Sen cokun bir ak ve tasavvuf iridir. Onun onbebine yaklaan Divn ile onbin beyit civarndaki "Hadgat'l- Hagga ve Targat'-era" isimli eserleri, tasavvuf! ve ahlk birer eser olup, tasavvuf konusunda yazlm olan mesnevilerin ilki saylabilir. Hakim Sen: Attar, Sad, Hafz irz, Mevln ve Seyyid Burhneddin Tirmiz gibi, kendisinden sonra gelen ir ve ilim adamlarna byk etki yapmtr. Hatta Mevln Celleddin-i Rm: "Attar Ruh idi, Sen onun iki gz, biz Sen ile Attar'n arkasndan geldik" demitir.

Marifet ehli ise: "Hilim, Peygamber Aleyhisselm'n ahlkna ve snnetine uymaktr" diye tarif etmilerdir. (Velayet) Eb Sadi'l-Kura'den20 rivayet edildiine gre yle demitir: "Peygamberlerin uradklar musibet vahyin kesilmesi, Evliyann urad musibet kendilerinden keramet zuhur etmesi, mminlerin musibetleri ise, ibdetlerinde kusur etmeleridir" Rivayet edildiine gre, Cneyd-i Badd'ye21 velayet ehlinin mertebeleri sorulduunda: " Irakllarda gnl ferahl ve ibdet, Horasanllarda gnl ehli olu ve cmertlik, Basrallarda zhd ve kanat, amllarda bilim, korku ve endieden emin olu, Hicazllarda ise sabr ve Allah'a ballk hkimdir" demitir. Nitekim Kur'an- Kerim'de: "Muhammed Allah'n elisidir. Beraberinde bulunan kimseler, kfirlere kar etin, kendi aralarnda ise merhametlidirler" buyrulmutur. (Fetih 29) Yani menfaata dayal olmayan bir efkat ve merhamet, mminlerin sfatdr. Merhametlerinin ok olmasndan dolay: "Falan kimsenin derdi etin, kendi aralarnda ise merhametlidirler" buyrulmutur.(Fetih 29) Yani menfaata dayal olmayan bir efkat ve merhamet, mminlerin sfatdr. Merhametlerinin ok olmasndan dolay: "Falan kimsenin derdi benim derdimdir, kendi derdimi nasl tedavi etmeye alrsam, onun derdini de ylece tedavi edip iyiletirmeye almalym" derler. Nasl ki ayana bir diken batm olsa, btn nemli ilerini brakp o dikeni karmaya alrsn, din kardein iin dahi bylece yapman gerektir. nk Kur'an- Kerim'de: "Gerekten mminler birbirlerinin kardeidir" buyrulmutur. (Hucurt 10) Mmin kimse kendisine iyilik ediyormu gibi, mmin kardeine iyilikte bulunur. Nitekim yce Rabbimiz: "Eer bakalarna iyilik ederseniz, kendinize iyilik etmi olursunuz" buyurmutur. (sr 7) Hulsa: Mmin kimse, kardeine iyilik yapmay, kendisine yaplm iyilik sayar. Ama baz kimselerde bu inan ve bu itikad bulunmayabilir. nk iman iki ksmdr. 1- Allah'n emrini byk grp ona sayg duymak, 2- Allah'n yaratt btn mahlkta sayg ve efkat gstermektir. Baka bir taksime gre de: "mann yars sabretmek, dier yars da kretmektir" buyrulmutur. O toplulukta, o taraftan Hakk yceltmek, bu taraftan ise halk esirgemek ve onlara efkat etmek vardr. Vcdun shhat ve salkl olmas iin bedendeki ekici ve tutucu kuvvetlerin, sindirim sistemi ve boaltm glerinin de salkl olarak almas gerektir. imdi dnya gdalarndan birazck perhiz yapmak gerektir ki midede, dini gdalara kar
20 Ebu Sadi'l-Kura, sfilerin byklerindendir. Kueyr ve Shreverd gibi mutasavvflar, eserlerinde Eb Sad el-Kura'den nakiller yapmlardr. Baz tasavvuf szleri iin Hlyet'l-Evliy, Risle-i Kueyr ve Avrif'l-Marif gibi mehur eserlere baknz! 21 Cneyd-i Badad Hz.leri Evliyann byklerinden olup, asl itibariyle Nihvendlidirler. Babasnn ad Muhammed, knyesi ise Eb'l-Ksm'dr. 207 Hicr ylnda Badat'ta domutur. Days Seriyy Sakat ve Hris-i Muhasibi gibi mehur sflerle sohbet etmi ve pek ok mrid yetitiren Cneyd-i Badad 297 Hicri ylnda vefat etmitir. (Tezkiret'l-Evliya s.126; Tabakt'- fiiyye s.155).

ekici ve tutucu kuvvetlerin, sindirim sistemi ve boaltm glerinin itahlar alsn, halk ise byle yapmazlar. Mesel: gneli bir gnde, gne tutulmutur, halkn grevi gne tutulunca klnmas snnet olan namaz klmaktr, ama o i, iki rekattk namazdan ibaret deildir, o tutulmay giderecek bir eyler de yapmak gerekir. (Makam) Makamdan makama, menzilden menzile geedur, sonunda bir menzile varrsn ki oradan daha ileriye gitmek mmkn deildir. Fakat ikinci makamn, ilk makamndan daha stn ve daha iyi olmas gerekir. yle ki ilk makam onda on nisbetinde ise, ikinci makam onikide oniki nisbetinde olmaldr. Hem de makamdan makama hal ynyle gmek gerek; laf ile, sz ile deil. En sonunda bir makama varrsn ki meleklerin bile gbta ettii kii olursun. Ama vuslat yolunun nihayeti vardr. Eer bu yolun sonu olmasayd yce Allah: "Allah iin O'na yaraacak ekilde mchede ediniz" buyurmazd. (Hac 78) Fakat maksadn, varlacak menzilin, kudretin ve tecellinin sonu yoktur, gaye (maksat) ise Allah'a ulamaktr. Nitekim Kur'an- Kerim'de: "phesiz ki en son varlacak makam, Rabbinin huzurudur" buyrulmutur. (Necm 42) (man I) man nn kandili, mminin sraya (cam'a) benzeyen bedenindedir. Arifin bedeni, mchede ve riyazatla sraya dner, iman onda dar vurup parlamaya balar. Hulasa arifin bedeni yle incelir ki "Yaptklar amellerine karlk olarak onlar iin gzler aydnlatc ne gibi eylerin saklandn hi kimse bilmez" (Secde 17) yetinde olduu gibi, o bir ktr ki insann zne koymulardr. O k ancak mchede ile grnr. Kabuk ne kadar kaln olursa, i (z) o kadar zayflar, o kadar da gizlenir. Kabuk mchede ile daha da zayflar ve daralrsa, n z o kadar kuvvetlenir. Nitekim cevizin kabuu ne kadar incelirse, ii o kadar dolar, badem de byledir, fstk ta byle. Neyin kabuu daha kaln olursa, ii o kadar zayf olur. Eer byle olmasayd kymetli ss talarndan katl daha az olanlara gne tesir etmezdi. Halbuki gne onlarn taln daha abuk gidermede, onlar daha abuk ssl ta hline getirmektedir. Katl daha fazla olan talara ise gne la'l mdeninden daha az tesir etmekte ve onlar daha ge la'l hline getirmektedir. imdi halk, insan dana konmu olan marifet nn stne ta ymakta, bu yzden de gne her gn ona vurmadan geip gitmektedir. Bir kimse: "Peygamberler gnl gzyle grrler mi?" diye sordu. yle cevap verildi: "Hem peygamber olsun, hem de kr olsun, bu mmkn deildir." Nitekim Kur'an- Kerim'de: "De ki: te bu benim yolumdur. Ben gnl gzm ak olarak sizi Allah'a aryorum. Ben ve bana uyanlar da ayn ary yapmaktayz" buyrulmutur. (Ysuf 108) Eer Kur'an'a inanyorlarsa bu byledir, eer Peygamberlerin gnl gzleri ak deildi, der isek, Kuran'a aykr sz sylemi oluruz. (mtihan) Tlut22 ordusuyla harekete geince dedi ki: "Yce Allah sizi bir rmakla
22 Tlut, srail Oullarnn ilk Hkmdardr. Krk sene kadar Hkmdarlk yaptktan sonra M. . 1040

imtihan edecektir" Nitekim: "Dvud, Clt'u ldrd" buyrulmutur. (Bakara 249, 251). Gnl Davud'u, Nefs-i Emmareyi ldrd. Hulasa yce Allah gnl Davud'una saltanat balar, ona ilim ve hikmet verir. Bylece Tlut, nefis Clt'u ile savaa girmeyi kararlatrnca: "Bu yolda bir rmak vardr, o rmak ise dnyadr, ehvetlerdir. Eer bu rmaktan su iecek olursanz, muhta olduunuz kadar, zarureti giderecek kadar, emre uyarak iiniz?" diye tenbihte bulundu. Bu emre ramen "Ondan pek az kimse mstesna, oklar itiler" yce Allah ise Kur'an- Kerim'de: "Kullarmdan kredenler pek azdr" buyurmutur. (Sebe 13) (Tevazu) Bazlar yle demitir: "Tevazu: Haktan gelen hakk, hak iin kabul etmektir" Allah kendisinden raz olsun Eb Zerr Hz. lerinden rivayet edilen bir hads-i erifte: "Allah'n veli kullar var ya, onlar yle kimselerdir ki, onlarn glmsemeleri ibdet,latifeleri tebih, uykular ise sadakadr. Allah'm onlar ve dinlerini de koru! Kyamet gnnde gzlerim onlarla aydnlk olsun"23 Ve daha sonra: "Bilmi olunuz ki Allah dostlarna (Allah'n veli Kullarna) korku yoktur, onlar mahzun da olmayacaklardr" yetini okudu. (Yunus 62) (Kardelik) Eb Hreyre (r.a.) demitir ki: "Bir defasnda Peygamber Aleyhis-Selam yanmza kageldi de: "h kardelerimi ne kadar da zledim" dedi. Biz: "Senin zlediin kardelerin bizler deil miyiz?" diye sorduk. Bunun zerine: "Sizler ashbmsnz, kardelerim ise benden sonra gelecek olan kavimlerdir. Onlarn halleri, peygamberlerin hallerine benzer, onlar Allah katnda peygamberlere benzerler" buyurdu. Biz yine: "Onlar bize tantrmsn, nasl kimselerdir?" diye sorduk. Bu kez: "Onlar yle bir topluluktur ki -Zikir esnasnda- analarndan, babalarndan, erkek ve kz kardelerinden uzaklarlar, bu hareketleriyle Allah'n rzasn kazanmaya alrlar. Allah evlerinden bir evde toplanrlar, onlar zntl ve kederli olarak grrsn, bunlarn kymetini Allah'tan baka kimse bilmez. Aralarnda blecekleri bir miras da yoktur. Onlardan biri dierine kar, anann evladna, kardein kardeine olan merhametinden daha merhametlidir" buyurdu.24 iir : Ey Gnl! Mihnete katlanmaktan baka bir ey buyurmazlar sana Her bakta baka bir cilveyle bezeyip uyuturlar seni Kendinden geme sakn, t tut, ey gnl!
tarihinde Filistinliler tarafndan ldrlmtr. Clt ise Filistin kahramanlarndan bir kimsedir. srail Oullar ile Filistinliler arasnda kan bir savata onsekiz yandaki Dvud Aleyhis Selam tarafndan atlan sapan tayla ldrlmtr. te burada Seyyid Burhaneddin Hz.leri Gnl' Hz.Davud'a, Nefs-i Emmareyi de Clt'a benzetmitir. 23 Nshu't-Tevrh 2/770 - 772 24 Bu hadis-i erif ve deiik rivayetleri iin bak. Msned-i Ahmed 2/300, 408; 3/115; 4/106;

Almayacak kapy bo yere alma, amazlar sana.25 Hikmet sz ylesine bir lokmadr ki, onu ekip getirmek iin bir g gerektir ki, ekip getirsin. iir: "Bilmi ol ki, nefsinin kapsndan, gnlnn kapsna kadar, nnde birazck yol vardr. Boazn lm, dinin dirilmesidir, bu konuda her ne sylemiler ise, srr ve hikmeti bundan ibarettir"26 Nitekim "Beden lr, yok olup gider, ruh ise lmez, yok olmaz" demilerdir. iir: "Akl ve imandan ibaret olan u dnyada bedenin lmesi, cann (ruhun) domas, dirilmesidir" 27 (Namaz) Peygamber Aleyhis-Selam: "Gzmn nuru namazdr" buyurmutur.28 Erenlere gre namaz tpk byledir. Zira erenler "Allah'n nuru ile bakar ve grrler"29 te namaz budur, cihad ise baka eydir. Nitekim ir: "Gerek varlk sahiplerinin her birinin elinde, nazdan niyaza gei bayra vardr" demitir.30 Marifet ehlinden birisi ise : "Beni, kendi hayat ile diriltti, ztnn nuru ile de aydnlatt" demitir.31 iir: "Hepsi de yoktur, hem de vardr / Hepsi de hem badedir, hem de mest Gnln kt arzularndan ayrlmadka / Cennet ummak gerekten irkin olur Seninle olduka gzeli ve irkini neyleyeyim, deil mi ki sen varsn, cenneti neyleyeyim, Ruh sa's kuzgun gibi a bulunmaktadr / Eei ise, susamn yan sormaya alr durur"32 Sen, eei (nefsi) susamya ile besleyip, ruhu ise kuzgun gibi a braktka, ilmi de eekte araman gerektir. Bak gr bakalm, eekte ne gibi bilgiler vardr. Nitekim bir ir yle demitir: "Senin gnl adn verdiin ey bel tuzadr.Ba adn verdiin ey ise, heva ve heves mleidir" 33
Bu iirin kime it olduu tesbit edilememitir. Bu beyitler Hakim Sen'nin Hadika isimli eserinden alnmtr. Tahran basks s.339. Bu beyit te Hadika'dan alnmtr s.425. Bu hadis-i erif iin bak. Msned-i Ahmed 3/128, 199, 285; Nes, iret'n-Nis 1; Ihya'l-Ulm 2/21; Cmiu's-Sar 1/145. 29 Bu hadis-i erif iin bak. Cmiu's-Sar 1/8; Ihya'l-Ulm 3/18; Kenz'l-Umml 11/30702; Knz'lHakyk 1/98, 2/148. 30 Bu iirin kime it olduu tesbit edilememitir. 25 26 27 28

31 Bu sz, Beyazd- Bistami'ye aittir. Bak.ataht's-Sfiyye, Msr basks s.139-140; Tezkiret'l-Evliy

1/173. 32 Bu beyitler, Hakim Sen'nin Hadka isimli eserinden alnmtr. Tahran basks s.376. 33 Bu iir, eref'l-Hukem Sdeddin'in Kasidesinden alnmtr. Bak. Lbb'l-Elbb, Leyden basks 2/379382.

(lim) "lim marifet bilgisidir, hi bir ey bilmesen bile, kendini bildin mi, bilgi sahibisin" demektir. Ama kendini bilmedin mi, o bildiklerinin sana ne faydas vardr? Nitekim Kur'an- Kerimde: "Nihayet onlarn peinden yle bir nesil geldi ki, namaz terkettiler, nefislerinin arzularna uydular" buyrulmutur. (Meryem 59) Ashb- Suffe34, Arifler ve Muhakkklar yle demilerdir: "Bu hastada safra var, yal eyler yemesi hastalna zararl olur; yahut hastada hararet var, tatl gdalar almas hasta iin zararl olur, hararetini artrr". Hastaya zararl olan bu gdalar, ister para ile satn alnm olsun, ister hediye edilmi, isterse gasb gibi yollarla elde edilmi olsun, fark yoktur. Pdihn biri hizmetisine; yedii kt eyden vazgeirmek niyetiyle: "Bunu niin yapyorsun? Bunu yemeye mecbur musun?" diye sorduunda, hizmeti: "Hayr mecbur deilim, fakat houma gidiyor da onun iin yiyorum" dedi. Halbuki bu hareket, zarar ve ziyandan baka bir ey deildir. Sende iki kap vardr, biri cennete alyor, brs ise cehenneme. te riyazat dedikleri de budur. htiyacn yokken cehennem kapsn ama! Deilmi ki iman bir ehirdir, ok dikkatli olmak gerektir ki, seni imanla alp gtrsnler. man ehrinde su ilemek, kfirlik etmek ise edepsizlik ve ahlkszlktr. Eer cehennem yolu o kadar ho, o kadar gnl ekici olmasayd, binlerce insan, kendisini ebedi cennetten mahrum etmezdi.35 (Makm- Kurb) Yce Allah bir kulunu yaknlk mertebesine ulamasna, emir ve irdesine lyk grrse, ona ebed gzellik elbisesini balar. ini (gnln) ve dn da gsteri, riya ve ikiyzllkten arndrp temizler. Artk yabanclarn (Allah'tan bakasnn) sevgisi onun gnlne giremez. Gizli gzellikleri grmeye balar, ibret gzyle dnyann gereklerine bakar, dzlp koulmu, yaplm ve onarlm eserlerden, istidlal yoluyla, dzp koan, yapp onaran grr, kader penceresinden bakarak, takdir edene ular. Byle bakarken bakarken yaplm, yaratlm eylerden ona usan gelir. Yaratann sevgisi ile megul olmaya balar, artk onun yannda dnyann bir deeri kalmaz, hiret ise hatrna bile gelmez olur. Bu makamdan sonra artk sevgiliyi anmak, onu zikretmek, onun gdas olur. Rabbisine kar duyduu ar itiyak ve zlemin heyecanndan dolay vcudu rpnr durur; gnl, sevgilinin sevgisiyle eriyip gitmee balar, ne dnp birinden yz evirmeye mecali, ne de birini yerip knamaya, sz sylemeye kudreti kalr. D duyular ld m, felein devrinden dar kar, artk btn organlar yanp erir, kendiliinden hareket edemez olur btn bu deiiklikler d organlarla ilgilidir, i organlar ise; sevgiyle, itiyak ve zlemle dopdoludur. Nitekim "Onlar, halk nazarnda llerdir, Hakk katnda ise, diridirler" denilmitir. 36
34 Ashb- Suffe: Sahabelerin fakirlerinden bir gurubun addr. Bunlar, peygamber Aleyhis-Selam'n himayesinde olup, mescidin bir kesinde kalyorlard. Evleri ve aileleri yoktu, saylar ise drtyz civarnda idi. 35 Bu son Szde: "Cennetin etraf gnle ho gelmeyen eylerle, Cehennemin etraf ise, gnl ekici eylerle sslenmitir" hadisine telmih vardr. Bu hadis iin bak. Mslim 8/143; Msned-i Ahmed 2/380; Cmiu'sSar 1/145. 36 Bu son szde:"Aliah yolunda ldrlm olanlar, lm sanmaynz, bilakis onlar Rableri katnda diridirler" (li Imran169) yeti kerimesine telmih vardr. lmeden nce lnz!" hadisinden iktibas edilmitir. Bazlar Sfiyyenin szlerindendir, demitir. (Kef'l-Haf 2/ 384)

(Mchede) lmden, daha nceki lme kadar(36)* kulluk etmek baka, mchede tamamlandktan sonraki kulluk ise bir bakadr. Nitekim Kur'n- Kerim'de: "Sana lm gelinceye kadar Rabbine ibdet et!" buyrulmutur. (Hicr 99) bdetin z, nefsin erimesidir, geri kalannn hepsi de ibdetin kabuudur. Nefsi yakp eritmeyen oru ve her eit ibdet, ibdet saylmaz. bdette nefse eziyet etmek dahi ibdetin artdr. Evliyann nefisleri tamamyla gnldr. Dmanlarn gnlleri ise, tamamyla nefistir. Mchede:"Nefsi, yce Allah'n rzasnda kullanmaktr. Mchede:" Allah yolunda, halka ballk sebeblerini kestikten sonra, gnl aynasn Allah sevgisiyle cilalamaktr"37 Nitekim Peygamber Aleyhisselam: "mmetimden erkeklerin en hayrls mchidlerdir. Kadnlarn en hayrllar ise, zaruret olmadka evlerinden dar kmayanlardr" buyurmutur. 38 (evk) "evk, sevgi ve muhabbet aacnn iei, ak ise meyvesidir" yle de tarif edilmitir: "evk, sevgi ve muhabbetin ruhu, ak ise bedenidir" Nitekim yce Allah, Davud Aleyhis-Selm'a hitaben: "Ey Davudi Beni sevenlere bana ulamaktan ve bana kavumaktan baka derman yoktur" buyurmutur. Peygamber Aleyhisselam ise: "Peygamberlik rtbesine en yakn insanlar, limler ve mchidlerdir" buyurmutur.39 (Oru) Hssl-Hs kimselerin orucu, Allah'tan bakasn terketmektir. Nitekim Peygamber Aleyhis-Selam: "Namaz mminin nurudur, oru ise cehennemden koruyucudur" buyurmutur.40 Bu hususta en byk koruyucu orutur. Zira orutaki riyazat, dier ibdetlerdekinden daha byktr. Dier ibdet/erdeki riyazatlar (beden terbiyesi) ise, oruca nisbetle ocuk oyunca gibidir. Burada oru hakknda anlatlmas gerekli olan baz eyler vardr ki, nefsin duymamas iin, hrszlamacasna yava yava anlatmak gerektir. Mesel her gn, yenmesi det olan gdalardan bir dirhem (3.2 gram) veya daha fazla bir miktarda azaltarak yani azar azar ksarak mide az boaltlr ve bylece riyzat meydana gelir. Nitekim bylece: "Allah iin hakkyla mchede ediniz!" emrine uyulmu olur. (Hac 78) (Hakikat Derdi) Kimde hakikat derdi (gerekleri aratrp renme abas) yoksa, hakikati istemiyor demektir. Mmin o kimsedir ki, balk gibi susuz yaayamaz. Btn dnya nimetlerini baln nne koysanz, su olmad iin orada eleemez. yle ise mmin
37 38 39 40 Mchede'nin tarifi ile ilgili bu szler, mam Cfer-i Sdk Hz . lerinindir. Keaf Istlhti'l-Fnn 1/198. Bu hads-i erifin kaynan bulamadk. Bu hadis iin bak. Kenz'l-Umml 4/10647; Deylemi, bn Abbas'tan rivayet etmitir. Bu. hadis iin bak- Cmiu's-Sar 2/50; thaf Sadeti'l-Mttekn 4/195.

de balk gibi suya koar, suya atlr, hem de kck bir suda kurtulu bulamaz. Kck bir suda avlanan balk, su az olduu iin oltada kalr. O su baln iine sinmez, onu tatmin etmez, deniz gerektir ki, balk orada byyp koskoca timsah hline gelsin. Ey mridi Sen, eyhin bedenini kk gryorsun, halbuki denizi onun iinde bil, sakn bunu olmayacak muhal bir ey de sanma! iir: Denizi ve denizdeki canavar grpte ama, iinde deniz gibi olan canavar gr de a! (Levh-i Mahfuz) Levh-i Mahfuzu gryorum, orada Peygamberlerin ve velilerin isimleri yazldr, hepsini de tanyorum, fakat eriat sahibi Ahmed, Muhammed'den sonra birok veliler gelip geti, ama onlarn hi birinde Mevln Baheddin Veledin mertebesi kadar yksek mertebe sahibi yoktur. Bu szmde riya da yok, eer riya olsayd bu dnyadakileri, yani sa olanlar verdim. nk salar vmekle fayda elde edilir ve zarar giderilir.41 (ilim) lim, tasavvuf ilmidir, eer bu ilmi "renirsen, dier ilimlere bilgisizlik dersin. Din ilmi budur ki, hiret bu bilgiyle elde edilir, dier ilimleri ise, birka gnlk hayat iin elde etmeye almlardr, onunla bu dnyada gnl rahatlna kavuup, emniyetlice yaamak isterler. Allah'n kitab eyhin gnlndedir, onun ehli, soyu-sopu ise, eyhin dndadr. Kitap, eyhin gnlnde gizlenen manadr. Ehli, soyu-sopu ise, eyhin cismidir. Sende kitap okumaya ehliyet yoksa, soy-sop o kitabn srrn sana syler. Nitekim Kur'an- Kerim'de: "Onlar yle kimselerdir ki, Allah kalplerine iman vermitir" diye anlatlan kitaptr. (Mcdele 22). Dardaki kitab hrsz alp gtrebilir, bylece limin, lemi de kalmaz. Demek ki eyh, kitap sahibidir, nerede olursa olsun "Nerede olursam olaym, beni mbarek kld" yetinde olduu gibi. imdi eyh: "Aa altnda bey'atletiler" yetinde bildirilen aatr. (Meryem 3i, Fetih 18)) Kimde hakikat derdi varsa ona: "Gel, bu aacn altna gel, zira bu aa "Hurma aacn kendine doru silkele, stne derilmi taze hurma dklsn" buyrulan aatr. (Meryem 25) Bu aa, nce talib, sonra matlb olmutur, gel de bu aacn hurmasyla faydal bir helva yap, bylece de senden, din ocuun olan Isa dosun. Bu aacn dalna yapn, her kim bu dala yaprsa "Salam kulpa yapmtr"(Bakara 256) (Akl) nsan akl yaratl itibariyle eksik olabilir, fakat alp gayret gstermekle belli bir dereceye, kemle ulaabilir. Olgun akl birazck cilalamak yeter, o akl hemen kendiliinden imekler aktrmaya balar. Ayna aynacnn elinde, senin grdn ise ayna deildir. Aynann yznde bir sr vardr. Bu havass taifesini Allah'tan baka hi kimse tanmaz, yce Allah baz hallerde onlar kendinden haberdar eder.
41 Bu szler Seyyid Burhaneddin Hz.lerinin kerametine hamledilmesi gerekli szlerdir. Levh- Mahfuz yce Allah'n ezelden ebede kadar takdir ettii eylerin yazl bulunduu kuds levha, Levh- Mnevi veya Levh u Kalem ifadeleriyle de gemektedir.

(Yksek Mertebe) Hi kimse nce bekilik yapmadan ile ekmeden, Padiahlk makamna ulaamaz. Yusuf Aleyhis-Selm bile ancak kuyudan ktktan sonra yksek mertebeye ulaabilmitir. Beki geceleyin uyumaz, uyua bile kuvvet kazanmak iin uyur. Yedii zaman, bekilik yapmaya kuvvet ve kudret kazanmak iin yer, bu ise vazife yerine geer, yemek yerine deil. (Yemek dab) Yce Allah nimetlerini yesinler isinler diye yaratmtr, fakat tka-basa yesinler diye deil. Onlar melek deiller ki yemesinler. tahla yenen eylere "yemek" denir. Nitekim Kur'n- kerim'de: "Ey Peygamberler! Temiz ve helal olan eylerden yeyiniz, gzel amel ve hareketlerde bulununuz. nk ben, sizin yaptklarnzdan haberdarm" buyrulmutur. (Mminn 51) Yemek ksmdr. Haram, mubah, vacip. Haram ve mubah olan yemek, ihtiya yokken yemektir. Vacip olan ise, ihtiya olunca yemektir. ehvette ona yardmc olur. imdi sen, mubah olunca da yeme, yle bir hal meydana gelsin ki o zaman yemek sana vacip olsun, yani yemeye ihtiyacn olsun, mecbur olasn. nsan mchede ede ede yle bir hle gelir, ylesine ackr ki, yemek yemeye ihtiya hsl olur, ite o zaman yemek farz olur, yedii zaman ise farz yerine getirir. Byle yenen bir yemekte hem itah vardr, hem de ehvet, bu durumdan sonra yememeye imkan yoktur. nceki iki trl yemede ise yalnz itah vardr, zaruret yoktur. iir : "Eer onu istiyorsan, bunu yitirmen gerek nk bunu yitirmen, onu bulmana yardmc olur" (Baheddin Muhammed) (Seyyid Burhaneddin Hz.leri, Mevlna Celleddin Rm'ye hitaben yle demitir): Yce Allah seni, babann (Baheddin Muhammed'in) derecesine ulatrsn. Zira hi kimsenin derecesi ondan stn deildir, babann derecesi bu kadar yce olmasayd, Allah seni onun derecesinden de stn klsn" diye du ederdim. Fakat en son derece, onun ulat derecedir, ondan yksek derece de yoktur. Nitekim Kur'n- Kerim'de: "phesiz ki en son varlacak yer (derece, makam) Rabbinin huzurudur" buyrulmutur.(Necm 42) (Yce Allah'n Hakk Sfat) Hakk olmak mmkn deildir, nk Hakk, kendi zatiyle kimdir. Hakktan bakalar ise byle deildir. Hibir varlk kendi ztiyle kim olamaz, zira bu varlklar Hakkn yardmna muhtatr. Hani "Allah dostlar lmezler"42 denir ya, lmeyen onlarn, Tanr Nazargh olan gnlleridir, yoksa nefisleri ve bedenleri deildir. Nitekim Kur'n- Kerim'de: "Her nefis (her canl) lm tadacaktr" buyrulmutur. (i-i Imran 185) Bu hkm ummdir, herkes hakknda geerlidir. lmeyen ancak "Allah dostlarnn gnlleridir." Bundan baka ne varsa lr, yok olur gider. imdi sen dikkatli ol! lecekleri, geip gidecekleri brak ta, lmeyecek olan o
42 Bu haber iin bak. Latif Mnevi s. 169; Ehds Mesnevi s. 104.

mbarek nefis kuvvetlensin. Zira zenginlik, kalc olan eye denir. Kalc olmayan eye zenginlik denilmez. Nitekim "Zenginlik gnl zenginliidir, nefis ve mal zenginlii deil" buyrulmutur.43 (Nefs-i Emmre ve Nefs-i Mutmainne)* imdi sen, Nefs-i Emmre'nin muradna eremeyiiyle, Nefs-i Mutmeinne'yi terbiyeye ko! (Nitekim bir kuds hadiste:) "Nefsine dman ol! nk o bana dmanlkta ayak diremektedir" buyrulmutur.44 Kur'n- Kerim'de ise yce Allah: "Nefsini kt arzu ve isteklerden uzaklatranlar..." diye bunlar vmekte ve: "Allah'a ve Raslne itaat ediniz!" buyurmaktadr. (Nzit 40, l-i mran 32) Suu terketmek, itaatin kendisidir. nk aynann yznden tozu-pas gidermek te, parlakl elde etmenin ta kendisidir. (Nitekim Nefs-i Mutmeinne mertebesine ulaan zhidleri vg sadedinde): "Onlarn yanlar yatak grmiyerek, korku ve mid iinde Rablerine yalvarrlar ve kendilerine verdiimiz rzktan Allah yolunda harcarlar" buyrulmutur. (Secde 16) Eer sende bir cevher varsa, o cevher senden gizlidir. Nefs-i Emmre o cevheri senden hrszlamadan nce sen; imdilik ondan gnlnn arzu ettii kt eyleri azar azar al, nk ie yeni baladn iin ancak azar azar alabilirsin. Btn gece uyank kalmaya gcn yetmez. Mcevherin, incin varsa bu byledir. Eer mcevherin yoksa, ne diye uyursun? Madem ki bylesine bir mcevheri ve bylesine bir inciyi elde etmek istiyorsun, bunu elde etmek isteyen kimseye nasl olur da uyku helal olur? "Grmedin mi Allah nasl bir misal getirdi? Gzel bir sz: Kk yerde sabit, dallar ise gkte olan gzel bir aaca benzetti. Aa, Rabbinin izni ile her zaman meyvesini verir. t alsnlar diye Allah, insanlara byle misaller getirir" (brahim 24-25)

* Nefs-i Emmre: Kt ve gnah eylerin yaplmasn emreden nefis anlamna gelmektedir. Nitekim Kur'n- Kerim'de Hz.Yusuf'un ifadesiyle: "(Bununla beraber) nefsimi temize karamam. nk Rabbimin merhamet edip koruduu hri, nefis ar ekilde ktl emredicidir" buyrulmaktadr. (Yusuf 53) Nefs-i Mutmeinne : Huzur ve skna kavumu, faziletlerle donanm, ilh tecellilere mazhar olmu nefis anlamna gelmektedir. Nitekim Kur'n- Kerim'de: "Ey Mutmain olmu nefis! Honut etmi ve honut edilmi olarak Rabbine dne! Sekin kullarm arasna katl ve cennetime gir!" buyrulmaktadr (Fecr 27-30).
(Mrid) Din aac terbiye ile kuvvetlenir. Bu aa imdi daha tazedir, kktr, henz kuvvetlenmemitir. Kuvvetlendii zaman kimse onu kknden skp karamaz. Fakat imdi kim gelse onu kknden ekip karr. Din aacnn kknn Allah katna dayanmas, ulamas gerekir. O zaman o aa iki tarafl olur, bir yn Hakka doru,
43 Bu hadisin deiik rivayetleri iin bak. Knz'l-Hakyk 2/22; Kefl-Haf 2/80. 44 Bu kuds hadisin deiik rivayetleri iinbak. K-nz'l Hakyk 1/40; Mstedrek'l-Vesil 2/270.

br yn ise halka dorudur. Her kim bu aacn dalna yaprsa, o dal onu, Allah katna ulatrr. Muhtemelen Nuh Aleyhisselam'n gemisini de byle bir aacnn tahtasndan yapmlardr.Hakka yaknlk iin derim ki: "ocuklarm derecesinde olan mridlerim Nuh'un gemisi gibidir. Her kim onlara yaprsa kurtulur. Kim de yapmayp geride kalrsa, garkolur"45 Her kim bu ipe yaprsa kurtulur. Nitekim yce Allah: "Hep birlikte Allah'n ipine smsk sarln, paralanmayn... " buyurmutur. (l-i mran 25) Ben artk ilmin kemline erime gayretinden vazgetim. nk bilinenin en son mertebesine ulatm, bu dereceden sonra ilim benim ne iime yarar? Bilgimin olmay, bilginin kemle ermesindendir.Nitekim yce Rabbi zikretmek, ondan bakasn unutmakla kemle ular. Kur'n- Kerm'de ise: "Allah'n dilemesine balamadka (inllah demedike) hi bir ey iin "Bunu yarn yapacam" deme! Bu sz unuttuun zaman ise, Allah' zikret!" buyrulmutur.(Kehf 23-24) Zahir Ehli'nden bir cemaat yle demilerdir: "Her ne zaman Allah' unutacak olursan, hatrladn zaman onu an!" Tasavvuf Ehli ise: "Zahir Ehlinin sylemi olduu sz mmkn deildir, nk k'n Maukunu (sevgilisini) unutmasna imkan yoktur. Ancak insan yle bir dereceye ular ki onu, ondan bakas unutur. te "Unuttuun zaman Rabbini hatrla!" yetinin manas budur. Nitekim Peygamberimiz Aleyhisselam: "Yokluk (kendinde bir varlk grmeme) benim iftihar ettiim eydir" buyurmutur.46 Firavn ise: "Ben sizin Rabbinizim" dedi, ululuk taslayp kibirlendi, Allah'n lanetine urad. Hallc- Mansur'a47 gelince: "Ene'l-Hakk" dedi, Allah'n rahmetine kavutu. (Gnl Ehlinin Cmertlii) Halkn ou menfaat elde etmek iin alr, fakat bakasna hi bir ey vermek istemezler, fedakarlkta bulunmazlar. Yce Allah'n: "Yazklar olsun eksik lp yanl tartanlara!" yetindeki ihtar bile hi dnmezler.(Mutaffifn 1) Fakat gnl ehli, irfan ehli byle deildir. Onlar kstahlk etmezler bilakis Allah yolunda bol bol verip dke-saa harcarlar. "Allah'a gzel bir tarzda, gnl holuu ile dn verin!" (Mzzemmil 20) yeti hkmnce, hi bir ekilde esirgemeksizin, varlarn yoklarn harcayp balarlar. Eer mallar varsa mallarn, mallar yoksa canlarn verirler, ona ulamaktan, ona kavumaktan baka bir ey istemezler. te namaz, oru ve dier btn ibdetler, yce Allah'n huzuruna ulaabilmek iin insann bol bol harcayaca, her zaman yapmas gerekli olan eylerdir. (Taklid) Yce Allah Hz.Ms ile Firavn'n mcdelesinden sz ederken: "Biz de Msya, asan at! diye vahyettik. Birde baktlar ki bu, onlarn gz boyadklar eyleri yakalayp yutuyor" buyurmaktadr. (A 'raf 117)
45 Bu hadis iin bak. Hkim Mstedrek 2/343; Hlyet'l-Evliy 4/306; Cmiu's-Sair 2/154; Knz'l-Hakyk s. 119. Bu hadis-i erifin anlamn, Seyyid Burhaneddin Hz.leri kendi mridleri iin sylemitir. 46 Bu hadis-i erif iin bak. el-Ll'l-Mersu s.55; Sefinetl-Bihr 2/378; Kef'l-Haf 2/87. 47 Hallac- Mansur iin 108 nolu dipnota baknz!

Takliti malup olur derse kalkamaz. Delile yapan ise, eer decek olursa, asasna (delile) dayanarak gerisin geriye hemen kalkar. Ancak asasnnn ucundaki sivri demirin keskin olmamas lazmdr. imdi mzraa benzeyen o asann ucunu devaml olarak keskin tutmak, davasna delil ve hid tuttuu o asay, gnl gz alncaya kadar elden brakmamak lazmdr, gnl gzn ald m, asa elinden der. te o zaman yce Allah'n: "Asan yere at!" emrine muhatap olursun. (Davet) imdi ben sana: "Bu tarafa gel, buras aydnlktr, nurludur" diyorum. Sen ise: "O tarafa gideceim, zira orada tandr var, hava souk, k var" diyorsun. nsann bu kadar kendisine siper olan kalkann atmamas gerektir. Kalkan eline al! Zira dost, yiit dostu sever. Nitekim Kur'n- Kerim'de: "phesiz ki Allah kendi yolunda kenetlenmi, duvar gibi saf balyarak savaanlar sever" buyrulmutur. (Saf 4) (Kurbiyet ) Ben, Muhammed Aleyhis-Selam'n ayann tozu-topraym. O da benim canmn sevgilisidir. te bu sz syledim, bundan anlalmtr ki "Allah onlar sever" (Mide 54) yeti, bu iddiay dorulamaktadr. yetin devamndaki: "Onlar da Allah' severler" ksm ise, bu sevgiyi aklayan erh niteliindedir. "Her kim Allah'n olur, varln ona verirse" sz yeterli bir szdr. Bu szn devamndaki "Allah da onun olur"48 sz ise, bunun aklamasdr, erhidir. imdi ben: "Kim Allah'n olursa" durandan (mertebesinden) gemiim. "Allah da onun olur" makamna ermiim. Hakla (Seyyid Burhneddin) Muhakkik arasnda bir kl kadar bile mesafe kalmamtr. Keke aramza birisi veya Allah'a yaknl ile bilinen bir melek (Melek-i Mukarreb) sabilseydi. Mutlaka nurdan yaratlm bir melek veya Allah huzurunda mest olmu, erat sahibi bir Peygamber sabilseydi.* Bu iki zmre bile aramza samaynca, artk baka ne sabilir ki? imdi ben bu dereceye ulanca, nur balayanm, nur verenim, nur alan deil. nk ondrt gecelik olmu Ay (dolunay), nur almaz, nur verir. Fakat evliyann dolunay', ne douda bulunan Ay'dr, ne de batda bulunan Ay49 te bu Ay, eksilip gedilmez ve tutulmaz da. Ay gibi bir kz gelip karma oturdu. Ama ben, ondrt gecelik Ay'm, dolunay; o kz ise, oniki gecelik Ay. Kendisini bende yitirip gitti. Halbuki o, benim kendisinde yok olup gitmemi istiyordu. Fakat ondrt gecelik Ay, oniki gecelik Ay'da nasl kaybolup yok olabilirdi? Nitekim "Candan gememisin, canan nasl arzularsn?" denilmitir.50 iir : "Sitem stne sitem nice olurmu benden sor, Gece nasl geer, sabah nasl olurmu benden sor, Bu yolda ortaya kan her mkl fetvay, Bu milletin Mftsym ben, benden sor,
48 Bu sz, hadis-i erif mealidir, bak. Ke'l-Esrr s.,93, 371, 518, 563; Mirsd'l-lbd Tahran 1312, s.55. 49 Bu szde "Nur Sresi" nin 35.yetine iaret vardr. 50 Bu sz,Sd rzi'nin klliyatndan alnmtr. s.119.

zmden baka ne varsa, sence botur asl yok, Gnlnn hakikati ise, senin gerek zndr, al-abala t lm gelip atmadan, Cann Hakk civarndan bir gzel koku alsn!"51 * "Benimle Allah arasnda yle bir zaman vardr ki, o zamanda aramza ne Allah'a yaknl ile bilinen bir melek, ne de kendisine kitap verilmi bir peygamber giremez" mealindeki hadis-i erife telmih ve iarettir. (Kef'l-Haf 2/226) (Kmil Olmak) Akl olgun (kmil) kimse, iki dnyada da, bilgide de olgun kiidir. Bu kimse ilerinde, szlerinde hallerinde, hkm ve hikmet sahibidir. Olgun o kimsedir ki, ebed mutluluk ona, bir Fermn- lh olarak sunulmutur. Senin arayp istediin ancak sensin, senin arayp bulmaya altn kii, senden bakas deildir. Meer ki sana efaat eden birisi ola, ama o senden bakas deildir. Ekmek, su; senden ayrmdr, ama deilmi ki sen onlardan faydalanyorsun, onlar senden ayr saymak mmkn deildir. Eer dervi deilsem, varlmdan gememi-sem, halktan biri olurum, byle olunca da nasl derviim, diyebilirim? Fakir olaym da tek o bana baksn, bu hal zengin olmamdan, fakat onun bana bakmamasndan, ltfetmemesinden daha iyidir. l olaym da tek o bana baksn, diri olupta Allah'n lut-funa mazhar olamamaktan bu lm bana daha iyidir. Btn lem bilir ki, diri olan kii; O'nun nazarna ve lutfuna mazhar olan kiidir.imdi yce Hakk bana, Yusuf'un gzelliini vermitir.Hatta hibir kullukta bulunmasam, binlerce su ilesem bile, yzmn nuru dar vurup-durur. Onlar ise yle kara-yzl yaratmtr ki,kendilerini ne kadar ssleyip be-zeseler, olduklarndan daha fazla irkin grnrler. iir: "mann art nedir? Kendi nefsini inkar etmek, Mmin olmann art nedir? Kfirken iman bulmak, Gnln O'nun sevgisinden al, vazge diyorlar, Ho sylyorsun gzel amma,gcm yetmiyor ki"52 Yzn gnee doru dndr de sn ve aydnlan! Gnllerin gnei ise, Hakk marifetinin nurudur. Nitekim Kur'n- Kerm'de: "Allah gklerin ve yerin nurudur. O'nun nurunun misali, iinde lamba bulunan bir kandil gibidir. O lamba bir billur iindedir, o billur ise sanki inciye benzer bir yldz gibidir ki, douya da batya da nisbet edilemeyen mbarek bir aatan, yani o aatan kan yadan tututurulur. Bu yle bir aa ki ya, neredeyse kendisine ate dokunmasa dahi k verir. Bu k nur stne nurdur. Allah insanlara ite byle misaller verir. Allah her eyi bilir" buyrulmutur. (Nur 35) iir : Allah'a krler olsun ki biz, varlmzdan kurtulduk
51 Bu iir, Hakim Sen'nin Hadka isimli eserinden iktibas edilmitir. Tahran basks s. 115, 339. 74 52 Bu iirler, Hakim Sen'nin Divan'ndan iktibas edilmitir. Tahran 1320, s.359.

Hz. Hakkn civarna tan olduk, yol bulduk Aklszlk, bilgisizlik yolundan bir tarafta idik Sddkn doruluunu, Murtaz'nn akln bulduk kn olgunlamas, derde dp yalvarmakladr Bilgilik taslamak,kibirlenmek,nazlanmakla deildir klarn yoluna bir son, bir durak yoktur nk k iki cihanda da ba yce kiidir" (lim ve man) lim ve imann gayesi, buluup kavuma yolunun anahtarn elde etmektir. O anahtar ile bu yolda meydana gelecek olan her mkln halledilmesi gerektir. Eer zifiri karanlk bir gecede mkl bir ey meydana gelecek olursa, o anahtarn onu da amas ve mkl zmesi lzmdr. Eer o anahtar o mkl halledemezse veya ona bir kolaylk bulamazsa, anahtar deildir. Tahta parasdr, sen ise onu anahtar zannediyorsun. Nitekim bir Hads-i erifte: "Mmin o kimsedir ki, yce Allah her gn ona yz ksur defa rahmet ve merhamet nazaryla bakar" buyrulmutur.54 unlara ise, gnde bir kere bile bakmaz, ama bunlar: "Biz de mminiz" diyorlar, bunlarn azlarna ta ve topa tkayver. man: "nsan o gzele ulatran klavuz kimse gibidir. Bu klavuzun eline, eteine iyi sarl nk seni o gzele ancak o ulatrr" dediler. (Hased) Hased, nefis kpeinin sfatdr, nk o, dnya leinin banda bulunmaktadr. Nitekim "Dnya cifedir, talihleri ise kilabdr" buyrulmutur.55 Baka bir kpek geldi mi, o kpek havlayp hrlamaya balar. Ama Ruhanlerin gdas hi eksilmez, yiyenleri ise pek oktur, ama oraya hased hi giremez. imdi bu kpekler, asla Cennete giremezler, ancak Ashab- Kehf'in kpei olursa, o zaman mstesnadr. nk Ashab- Kehf'in kpeinde akl da var, gnl de var, sahibine sadkatla ballk da vardr. O kpekte, kpeklik sfat kalmamtr. O kpei satn almak ta caizdir, nk terbiye edilmi bir kpektir, onu satn almann dini ynden sakncas da yoktur. (Nefisle Cihad) imdi kendi vcut Kale'nin evresine gel de, kendi nefsinle sava yap! Onu yakp ykmaktan hi ekinme, korkma, nk o bakalarnn (dmann) ehridir. Hangi kaps ve hangi burcu salam ise yak ve yk. Ama kale senin eline geti mi, senin Kalen oldu mu, lke sana teslim edildi mi, artk o zaman yklan yerleri yapmaya ve tamir etmeye al, artk orada herkesi layk olduu yere oturtursun, hi kimsenin haddini amasna izin vermezsin. Nitekim Kur'n- Kerm'de:
53 Bu iirlerin kime it olduu tesbit edilememitir. 54 Bu hads-i erifin deiik rivayetleri iin bak. Kef'l-Esrr, Tahran basks s.365; Ahmed Gazali, Bahru'lMahabbe f Esrri'l-Mevedde, Bombay basks s.83; Hkim Mstedrek 2/474, 519; Syti, el-Leli'lMasna 1/20. 55 Bu Sz Hz. Ali'nin olu Hz. Hseyne nisbet edilmektedir. Baz deiik rivayetler iin bak. Muhdart Rb, Msr 1326, 1/215; el-Menhec'l-Kav 6/478; erhu Bahr'l-Ulm 6/195.
53

"Bunlar Allah'n koyduu snrlardr sakn onlar (haddi) amaynz! Her kim Allah'n koyduu snrlar aarsa, ite onlar zlimlerdir" buyrulmutur. (Bakara 229) Bilhassa gnl pdihn kendi devletinin tahtna oturmu olarak bulursan, herkes onun verecei hkme razdr. Nitekim "nsanlar, padiahlarnn dini zeredir" buyrulmutur.56 Bylece Vezir, askerler, fil, at, btn organlar, hatta parmak ular bile padiahn buyruu altndadr, onun emirlerini yerine getirmek iin hazr vaziyette beklemektedirler. nk bunlarn hepsinin dzgnl, gnln dzgnlne baldr. Sonra bak gr, bunlar babo da brakma! Nitekim Kur'an- Kerim'de: "Onlar size geldikleri zaman onlar imtihan ediniz!" buyrulmutur. (Mmtehine w) yeti gereince, onlara dikkat et, grp gzetle, onlarn gzleri ve kulaklar nerede, ne i yapyorlar ve ne yapmak istiyorlar? Nitekim Tabip kimsenin, hastann nabzna (kalp atlarna) bakmak, idrarn muayene etmek ve organlarn hareketlerine bakarak hastal tehis ettii gibi, sen de nefsini ve onun yapmak istediklerini tanyp tehis et! Kendi nefsin ve btn organlar Allah nuruna ulaamadklar ve aydnlanamadklar zaman byle yapmak gerektir. Ama o nur belirip ortaya kt m, delil ve ahit vastasyla anlamaya hacet kalmaz. Nitekim Kur'an- Kerim'in ifadesiyle Hz.Sleyman: "Ey Rabbim! Bana yle bir saltanat ver ki benden sonra hi bir kimse o saltanata nail olmasn" demitir. (Sd 35) Bu ekilde bir dilekte bulunmak cimrilik deildir. nk Peygamberlerin cimri olmalar mmkn deildir. Ancak bu bir iaret ve bir remizdir. Nitekim "Yer-gk ve bunlar arasnda bulunan her ey, O'nu tebih ederler. O'nu vg ile tebih etmeyen hi bir ey yoktur, fakat siz onlarn tebihini anlayamazsnz" (sr 44) yetindeki remiz ve iaret gibi. Yani bu tebih etme ve yce Allh' noksan sfatlardan tenzih edi; tebih edenin irde ve ihtiyariyle deil, gayr-i ihtiyar olarak o eyin kendi iradesi dnda meydana gelir. Eer kendi irde ve ihtiyariyle olsayd, kfirler ve eytanlar da bu hkme dhil olup onlar da tebih ederlerdi. Nitekim Kur'an- Kerim'de: "Allah bir eyi murad ettii zaman ona: "Ol" der. O da oluverir" (Yasin 82) buyruluyor ya, o buyrua uymakta, irad ve ihtiyar olmad gibi, sevab kazanmak iin dahi deildir. (timad) Yce Allah Kur'an- Kerim'de: "Allah'a en gzel bir ekilde bor veriniz!" buyurmaktadr. (Mzzemil20) Tccarlar, mal-mlk sahiplerine bor para verirler. Parasn sonradan almak zere veresiye kumalar satarlar ve: "Falan adama gvenilir, mal-mlk vardr, onunla al-veri yapalm da para kazanalm" derler. Fakat sen, btn dnyann sahibi olan Allah'n hi malm-mlkn grmedin, grmediin iin byle korkuyorsun, ite bu sebeble "Allah'a en gzel bir ekilde bor veriniz!" buyruu kulana girmiyor, itimadn ve gvencen yoktur. (Dnyalk) Senden ayrlan, seninle beraber olmayan her ne varsa, o senin dnyalndr. Her ne ey ki senden ayrlmaz, yok olmaz, seninle beraber kalrsa, o ey senin hiretindir, hirette seninle beraber olacak eydir, ona sahip olmaya al. Yani lal Mdenini (nci, Mercan ve Yakut gibi pek kymetli talar) gelitirip olgunlatrmaya
56 Bu hadis iin bak. el-Ll'l-Mers s.95; Sehvi el-Maksd'l-Hasene; s.437; Kef'l-Haf 2/311.

gayret gster. u anda kendinde var olan ruhu, beden Msrnda Yusuf olarak bil! nceleri ben: "u benim ruhum ebed midir, deil midir?" diye dnr dururdum, derken Ysuf'u beden kuyusunda yle bir halde buldum ve bildim ki, bak kalan odur, ondan (ruhtan) baka hi bir eye lmszlk yoktur. Nitekim Kur'an- Kerim'de: "Sonra orada (cennette) ne lm vardr, ne de dirilme" (Taha 74) "Yine onlar ki bir ktlk yaptklarnda ya da bizzat kendilerine zulmettiklerinde Allah' hatrlayp gnahlarndan dolay hemen tevbeistifar ederler" buyrulmutur. (l-i mran 135) Yani birisine zulmetmi ise veya aleyhinde kt dnm, yahut kendi nefislerine zulmetmi iseler ktl kendisinden bakasna dokunmamsa, yce Allah o suu, gnah affedip balar. Nitekim "Allah, kendisine ortak koulmasn asla balamaz; bundan bakasn, diledii kimseler iin balar. Allah'a ortak koan kimse, byk bir gnah ile iftira etmi olur" buyrulmutur. (Nisa 48) Yani burada "Diledii kimselerin gnahlarn balar" denilmesinin anlam: "Her kim irkten, Allah'a ortak komaktan kurtulmak isterse, Allah onu balar. Her kim de kurtulmak istemezse, onu balamaz" demektir. (nci Bulmak) Bugn inci aramak iin usuz-bucaksz, engin bir denize daldm. Kendi kendime: "Bu tehlikeyi gze aldm, nk inci bulmak isteyen herkes bu tehlikeyi gze alr. nci bulmak isteyen dalg, denize her dalnda: "Eer bir kimse iimden geirdiim eyleri bilse, bana; bu zavall adam bunlara laykm, nk inci bulmak istiyordu, fakat nasibi bu kadarm" diyecektir. (Mchede ve hsan)* Kam kalemi ap yarmaz ve ucunu kesmez isen, yaz yazacak olan Hattat kimse, onu eline bile almaz. Mchede de buna benzer, tamamland m, kalem ald m ktibin eline lyk olur. Nitekim bir ir: hsan'a baladn zaman tamamla, nk ihsan tamamlannca ihsan olur" demitir.57 Mchede de tamamland m insan, "Rahmann parmaklarndan iki kudret parma arasna girmi olur"58 Artk yazd ey ktibin diledii eydir. O kalemle yazan ise, yce Allah'n kendisidir.59 *Mchede: Cihad etmek, nefisle cihad etmek, nefse galip gelmek, nefsin isteini deil, doru olan yapmak, yemede imede, konuma ve uyumada perhiz yapmak, yani bunlar belli seviyede azaltmak, ibdet ve tat artrmak. hsan : yilik etmek, ikram etmek, Allah' gryormu gibi ona ibdet etmek. (Euz-Besmele) Yce Allah Kur'an- Kerim'de: "Btn nsanlarn Rabbi olan Allah'a
57 Bu irin kimliini tesbit edemedik. 58 Bu Hadis-i erifin deiik rivayetleri iin bak. Mslim Kader Hadis 17; Tirmizi Kader 7, Daavt 89; Ibni Mce Mukaddime 13; Msned-i Ahmed 2/168,173, 4/182, 6/182, 251, 302, 315; hy 1/76. 59 Seyyid Burhneddin Hz.leri burada da yine "Vahdet-i Vcud" nazariyyesi ile ilgili aklamalarda bulunmaktadr.

snrm de!" buyurmutur. (Ns 1) Bir ie balarken yle balar ve byle sylersen bir ie yarar ve fayda salar. Nasl ki saysz dman askeri geliyor olduunda, eer snacak bir Kale varsa, oraya kamak ve snmak lzmdr. te "Allah'a snrm" sz de buna benzer "Kale'ye snyorum" demektir. Ama insan bir asr boyu bu sz sylese, Kale'ye snmadka bu szn kendisine bir faydas olmaz, kiiyi dmann yaralamasndan da korumaz. Bildii ile amel etmeyen lim, bana gre ibdet etmeyen childen daha ktdr. Hi olmazsa bilgisi olmayan chil, "Bileydim byle bir i yapmazdm" diye zr beyan eder. (ki ehir) Konaklamak iin iki ehir vardr. Biri yoksulluk, mihnet ve ikence ile dopdolu, br ise ba, ihsan ve devletle dopdolu bir ehir. imdi sen her iki ehrin de yolunu rendin, rendin ama mihnet ve ikencelerle dopdolu olan ehrin yolunu tutmu oraya gidiyorsun, kapdan girdin mi, grm olduun dehetten yakan yrtmaya balarsn, bu hareket, cevizin sesine benzer, ceviz krlmadka ses verip durur, ama krld m sesi kalmaz, ii de boalnca yok olup gider. imdi sana bir hal (manev bir hayat) gerektir ki, lmden sonra seninle beraber kalsn. Durum byle iken eer sen: "Biz, zahire gre hkm veririz" dersen60; ayar tam olan altnlar yerine, kalp altnlar, gemez altnlar satn alm olursun. Zaten kalpazanlarn ii de hep byledir, yzn parlatp altn diye gsterip satarlar, halbu ki ii bakrdr. imdi sana zahiri grmekten baka, bir de btn grmek gerek. te bu esnada gnln de grmeye balar, o zaman sen "Biz, btna gre hkm veririz" mertebesine ularsn. (eyh) eyh olan kimsede yle bir heybet ve yle bir hamet olmaldr ki; eytanlar ve vesveseler ordusunu bir hamlede ve bir lahzada bozguna uratsn, vurup, krp geirsin. Mrdin bindii ve onu aalklardan en aaya atmak isteyen azgn nefis atn, o muazzam hey betiyle korkutsun. O'nun zerine binerek, uyluklarnn altna alp tir-tir titretsin! iir : "Ban sonsuz devlete kar eip aa indir/ Ahmed'in ve bir olan Allah'n emrine uy, buyruuna ba e!61 Sen, ne kadar bakalarndan ilgi ve alakay keser onlardan ne kadar gizlenmeye alrsan, eyhin gz o kadar senin zerinde olur. nk eyh gayretlidir, kt eylere raz olmaz. eyhin sa-ba bsbtn aarmtr, sanda hi bir siyah kl bile kalmamtr. Eer sann baz telleri siyah ise, henz orta yalardadr. Eer bir adet siyah tel kalmsa, yann ortaan amam olup tam olgunlamamtr. Bu tr bal erbeti kadehine kl girer mi hi? Allah, kt eylere raz olmaz, eyh de yledir. Siyah sa halkn sfatdr. Eer bir tek siyah sa kalmamsa, gzn eyhten ayrma, bylece eyh sana fazlaca ilgi gstersin. Eer eyhe kar gzlerini yumar, bakalarna bakarsan eyh; bakalarna kar senin gzlerini yumdurur, nk o bak, eyhin bak deil, Hakkn nazardr. imdi nerede olursan ol, eyhi sana kar gzetleyici ve denetleyici olarak bil! Eer
60 Bu sz, Ihy'l-Ulum ve Fhi M Fh'te hadis olarak gemektedir. Hadisiler ise, hadis olmasna phe ile bakmlardr. 61 Bu iirin kime ait olduunu tesbit edemedik.

eyh yokken onu gzetleyici ve denetleyici olarak bilmezsen, onu tanmamsn demektir. nk artk eyhin kendi bak ve gr kalmamtr, bak Hakkn bakdr, gr ise "Onlar Allah'n nuru ile grrler" hadisinde olduu gibi, Allah'n grdr.62 Yce Allah, Kur'an- Kerim'de: "Andolsun ki insan biz yarattk, nefsinin kendisine fsldadklarn da biliriz ve biz ona ah damarndan daha yaknz" buyurmaktadr. (Kaf 16) Nerede olursan ol, eyhi gzetleyici ve denetleyici olarak bil! O'na hrmet ve sayg gster, yoksa zarar edenlerden olursun. iir: "Dnen deirmen gibi senin ban dndrrm, Ne ile uzlarsan, onu hemen ykp giderim"63 yle bir yerden aaya bakyorum ki anlatmaya gcm yetmez. O'ndan yine O'na bakarken nihayet Hakktan Hakka bakyorum. Nitekim Kur'an- Kerim'de: "Andolsun insan biz yarattk nefsinin kendisine fsldadklarn da biliriz ve biz ona ah damarndan daha yaknz" buyrulmaktadr.(Kaf 16) Ama ben, nefsin vesveselerine aldr bile etmem, nk onun, bana vesvese vermeye gc yetmez. Fakat eytandan gelen vesvese bir trl insan brakmaz. Onu gidermek iin ise: "Allah' ok zikrediniz!" buyrulmutur. (Ahzab 41) nk zikirle megul olan kiinin bo zaman olmaz ki, gnlne vesvese girebilsin ve ona yer bulabilsin. Birisi eyhin huzuruna vardnda hemen yukarya doru bakp: "Ey eyh! Evinizin tavan harab olmu" dedi. Bunun zerine eyh: "Bu adamn papularn nne getirin, oturmadan hemen gitsin, nk perian bir bak ve gr var, geldi oturur oturmaz; damdantavandan haber vermeye balad" dedi. iir : Biz seninle tanp bilieli, gnlmze bir ktr dt, Nurun gnlme der-dmez, btn ktlkleri benden alp gitti.64 inden su akan ark'a dere derler. Aka-aka az bir suyu denizlere kadar ulatrr. yle erler ve erenler vardr ki gide gide Hakka ularlar. yle kullar da vardr ki yce Allah onlar kendisi iin semitir. nsan; etten, deriden ibaret olacak sonra bu haliyle de Hakka ulaacak m sanrsn? Ama elli kere eti erimi ve derisi deimitir, artk deri yok, btnyle dost vardr. O, elli yldanberi derisinden syrlp kmtr, eer deriye brnm olsayd, nasl dosta ulaabilirdi ki? eyh, kendi varlndan kurtulmu kiidir, varlndan, benliinden kurtulmal ki, bakalarn da grsn, gzetsin. iir : "Ben zten kendi gamlarmn esiriyim, Derken bir de sen gelip karma oturdun"65 Tahta kltan iki kii korkar, biri dman, brs de chil kiidir. Sohbete ehil olmayan kimselerle oturup kalkma! nk onun cehalet atei gnl elbisesini yakar da haberi bile olmaz. Zira o gerekten de bir eyle oyalanmaktadr, fakat akl banda
62 Bu hadis-i erifin deiik rivayetleri iin bak. Cmiu's-Sar 1/8; Knz'l-Hakyk 1/8; hya 3/18; Tirmiz Tefsir, Sre 15. bab 6; Buhar Tarih 4/1/354; 63 Bu beytin kime it olduunu tesbit edemedik. 64 Bu irin kime git olduunu tesbit edemedik. 65 Bu iirin kime it olduun tesbit edemedik.

deildir ki kendisini ateten koruyabilsin. imdi sen dnya padiahlarnn yceliklerini ve ululuklarn biliyorsun, ama onlar herkes gremez. Evliyann yceliklerini ve stnlklerini ise onlardan daha az olarak gryor ve daha az olarak biliyorsun, ama hite yle deildir. nk herkes, grmek istedii eyi kendi yaknl kadar grebilir. Yakn sfat olmayan kimsede yaknlk olmaz ki grebilsin, zira bir cinsten olmak, anlamaya, anlamaya sebeb tekil eder. Dnya nimetlerinin aalar vardr, dnyada olan kimseler o aalarn meyvelerinden yerler. Din meyvelerinin de aalar vardr. Her kimde din derdi varsa, o aalarn meyvesinden yer. Nitekim Kur'an- Kerim'de, Hz. Meryem'e hitaben: "Ye, i gzn aydn olsun!" buyurulmutur. (Meryem 26) Gz, dnya meyveleri ve dnya zevki ile nasl olur da bu aydnl bulabilir? Zira Meryem: "Keke bundan nce lseydim de, unutulup gitseydim" demitir. (Meryem 23) nk o, lmde hayat grmt. Eer byle olmasayd, sa'nn domasyla byle bir hasretin ve byle bir temenninin ne mnasebeti vard ki? Bilakis o (Meryem); manev zevkin fazlalndan dolay yle demitir: "Nefsin lm bu kadar tatlym ta, ben ondan ne diye korkuyormuum? Keke bundan nce bir aypla ayplanmadan lseydim de, bir horlua dmeden unutulup gitseydim. Bununla beraber halk nazarnda hoa gitmeyen birisi olmak, bu hayat bu kadar ho ve gzel olduuna gre, keke daha nce bu hle gelseydim, deil mi ki bu hal, bu kadar ho imi, ne diye yzmn suyunun gitmesinden korkuyormuum" (Sohbet srasnda lhanl Devletinin Kayseri-'deki genel valisi ve ayn zamanda Seyyid Burhaneddin Hz.lerinin mridlerinden olan) emseddin sfehn66 sz isteyerek: "Efendim, burada anlalmas zor bir mesele vardr. Sohbet srasnda Hz. Meryem'in ifdesi olarak kullanlan "Keke" sz, sevin ve mutluluk yerinde kullanlsayd daha iyi olurdu, buradaki "keke" kelimesinin anlam nedir, neden byle sylenmitir. Halbuki yce Allah, Kur'an- Kerim'de: "Ona uzaktan bir ses geldi ki kederlenip mahzun olma!" diye buyurmaktadr. (Meryem 24) Yani, cann skma, kaderi brak, diye seslenmitir.Eer bu telkinlere gre sevinli ve mutlu oldu ise, byle sevinli ve mutlu olan kimseye nasl olur da "Gam yeme, kederli olma!" denilebilir?" diye sordu. Bu sorunun cevab yledir: Onun "keke" demesi sevincindendir.Gemi zamanlarda niin byle sevinli deilmiim, niin kederli olmuum, keke bilseydim byle gam ekmezdim" demek istemitir. Yce Allah da ona: "te bu sevin o kadar ok ve o kadar byktr ki, gemi zamandaki gam kederi bile sevin rengine boyayacak ve nee hline dntrecek dereceden daha stndr. Bu sevin o kadar fazla ve o kadar byktr ki, gemi zamanlar htra bile getirmez, getirse bile yle bir hle gelir ki sevin ve mutluluun arttka artar. (Hikmet) Yce Allah, Hz. Dvud hakknda: "Biz ona hikmet (Peygamberlik) ve
66 Sahip emseddin Isfehn, Seluklu Hkmdarlarndan Aleddin Keykubat, Gyseddin Keyhsrev, Izzeddin Keykvus zamanlarnda turclk, vezir niblii ve vezirlik gibi nemli grevlerde bulunmutur, ilhanllarn Kayseri Genel Valilii grevinde de bulunan emseddin Isfehn, ayn zamanda Seyyid Burhaneddin Hz.lerinin mridlerindendir, 647 Hicr tarihinde vefat etmitir.

gerekle btl arasn ayrt edecek ilim verdik" (Sd 20) yeti, "Onun hkmranln (saltanatn) kuvvetlendirdik" (Sd 20) yetinden sonra gelmitir. Nitekim bylece de, reaya konumunda olan eller, kollar, duyular, duygular ve btn organlar, hepsi de onun emri altna girmilerdir. te: "Ona demiri yumuattk" (Sebe 10) yeti, bu hikmeti bildirmektedir. "Ey Dalar ve kular! Onunla beraber tesbih ediniz!" (Sebe 10) yeti ise, dalar ve talarn Allah' tesbih vazifesi ile grevlendirildiklerini haber vermektedir. Kim bana hrmet etmiyorsa, beni tanmyor demektir. Ben zahir bilgiyi ne yapaym? Zahir bilgi, Nefs-i Ntka'nn iidir, olgunlam her trl bilgiye ulam kiinin deil. Allah'tan baka ilah yoktur. Muhammed de, nn elisidir. Kaldr u zahir ilmi aradan, uzaklatr onu artk nmzden! Ey yce Allah'm! Senden baka ne varsa, bana gre kfrdr. Beni incitme, bizim hi kimseyi idare edecek gcmz yoktur. Bize gre nefsin azizlii de yoktur" (Sohbet srasnda Seyyid Burhaneddin Hz.leri, bir mridine hitaben:) "Bize olan sevginizden sz ediyorsunuz, fakat bizden bakas ile megul oluyor ve oyalanyorsunuz" deyince, mrid hemen: "Oyalanmyorum, eer oyalanyorsam dk kanm" diye cevap vermitir. (Seyyid Burhaneddin Hz.leri sohbetine devam ederek): "Bedenle hizmet vermeye alyorsun, mal ile deil, nfakta bulunmuyorsun, isteksiz yapyorsun, bunlar yol almaya engeldir" dedi. Huda, Hudy nasl grr? Huda, Hudy nasl dost tutar? Bana ondan bakas gerekmez. Bende u fikir kesinlik kazand ki, ondan baka ne varsa, hepsi de botur. Mertesine bir i yapmak istiyorum, diyorsun! Merte syle, o ii sen mi yapyorsun, yoksa Huda m ? iir: Ben zahir ilmi ne yapaym? Bana senin akik dudaklarn gerek, ekeri ne yapaym?67 eytan ol sebebten alald ki "deme secde ediniz!" emrine kar: "Sen susun, sen insansn, sen grnen u suretten ibaretsin" dedi ve bu yzden huzurdan kovuldu. Sen byle syleme de ban ycelt! iir: "limsiz dindarlk, ancak bir taklitten ibarettir. Malsz dnya hayat ise, ancak bir horlanmadr. Ey Delikanl! lim ile serveti birlikte elde etmeye al! Bunlar olmadka dnya hayat, adam kr ve rezil eder"68 Secde edici olduka, onu (nefsi) darya at, t ki itaat edilen, sayg duyulan olsun. Ondan sonra da onu kucakla, hakkn grp gzet ve ona armaan yolla. iir: "O zaman, benimle olduun zaman naslsan yle olursun O zaman, Seninle olduum zaman naslsam o hle gelirim"69 Buluup kavumaya tamah etme! Nitekim Hz.Musa'nn byle bir isteine kar, yce Allah'n: "Sen, beni asla gremezsin!" (Araf 143) fermann hatrla! Fakat hal
67 Bu iir baz deiikliklerle beraber Hakim Sen'nindir. bak. Klliyat- Hakim Sen, Kabil basks s.32; Klliyt- ems 2/224. 68 Orjinalinde Arapa olan bu iirin kime ait olduunu tesbit edemedik. 69 Farsa olan bu iirin de kime it olduu tesbit edilememitir.

bakmndan: "Bana cemalini gster" (Araf 143) demeye devam et! Evet; candan, batan, maldan ve mlkten geerek: "Ey Rabbim, bana cemalini gster" diye istekte bulunmaya devam et! Halbuki o "artlar msait deildir, beni asla gremezsin!" buyuracaktr. Btn varln dnya gneinin glgesinden kaldr da, gnl gneinin glgesi altna getir! O gnein glgesi kararmaz, nk o gne "Ne doudadr ne batda" (Nur 35) yetiyle vlen gnee mensubdur. Glgesi ise: "Kendisine hkm vermek selhiyeti verilen kii (Sultan); yeryznde Allah'n glgesidir"70 diye bildirilen eyhin bedenidir. eyhin glgesinde otur, onun glgesi Tuba Aac'nn glgesi gibidir. "Ne mutlu nefsi mtevaz, kazanc ise, temiz ve helal olana'"71 Sen de nefsini mtevaz eyle de dnya gneinden kurtul, bu aacn altnda emin ol, esen kal, zira bu aacn altnda bulunduka eminsin, fakat oradan ayrldn m, bunalr kalrsn. Eer birisi sana gelipte: "Bu Tb Aacndan baka bir aa daha vardr" derlerse; "Sakn yaklamayn o aaca" (Bakara 35) yetinde olduu gibi, sakn ha gitme! Baka bir aacn tuzana kaplmadka, Tuba Aacndan mahrum kalmazsn. Yahut ta eyhin gnl Tuba Aacdr, bedeni de glgesidir. eyhin cisimler leminde olan bedeninin dalna yaptn m, maksadna eriirsin, sevgiye yol bulursun. "Artk bana tabi olun da Allah'ta sizi sevsin" (l-i mran 31) yetinde olduu gibi. Eer ona yapmazsanz mahrum kalrsnz. Bu bir srdr ki size sylendi, zten eyh, badr, bahedir, cennettir.72 (Keramet) Hakkn szn Haktan iit. Hakkn szn halktan nasl duyabilirsin? Halktan duyduun her sz halkn szdr. Cann vastasz olarak Hak'tan duyma kabiliyetini elde edememise, o temizlie erememise, o zaman vsta ile (Seyyid Burhaneddin) Muhakkk'tan duy! nk onun can, o kabiliyyeti elde etmitir. Onun iin de Hakk zikirden, Hakkn sznden baka bir ey belirmez. Evde iki kii olsa, o evden bir ses gelse, sana gel diye arsa, pheye der "Beni aran kim?" dersin. Hele vakit gece yars ise, "Kimdir bu ses? kaym m kmayaym m" demeye balarsn. Ama (Seyyid Burhneddin) Muhakkik ta Haktan bakas tasarruf sahibi deildir. Onda nefsin ve eytann tasarrufu malup olmutur. Gereklerden duyduun her ses, hlis altndr, hem de iinde hi bakr bulunmayan altn. imdi sen cisim leminde olduka; aresiz, harflerle konumak gerektir ki iitesin. (Seyyid Burhneddin gibi bir) Muhakkik gerektir ki, ondan duyup iitesin. Yce Allah her eyi sebeblere balamakta ve bir deirmendir ki dndrp durmaktadr. Nitekim bir ir: "O an Allah'tan nur alnca,
70 Bu hadis-i erifin deiik rivayetleri iin bak. Cmiu's-Sar 2/30; Ayrca Ibni Ebi eybe, Ibn'n-Neccr, Beyhak, Tabern, Hakim Tirmiz, Bezzr, Deylem ve Eb'-eyh de rivayet etmilerdir. mam Syt ve Sehv bu hadis konusunda zel risaleler yazmlardr. 71 Bu hadis-i erif iin bak. Buhr Tarih 2/1/338; ayrca Beyhak, Tabern, Baav, Brd ve Ibni Kani' rivayet etmilerdir. 72 Seyyid Burhaneddin Hz.leri bu szleriyle u hadis-i erife iaret etmektedir: "Cmertlik, cennette bir aatr ki dallar dnyaya uzamtr. Her kim bu aatan bir dala yaprsa, o dal, o kiiyi cennete gtrr" Bu hadis iin bak. Beyhak, uab'l-lman K.lman Hadis no 10877; Cmiu's-Sar 2/36; Feyz'l-Kadir 4/138; hya 3/168; Rmz'l-Ehds s.213; Ibni Hbban da bu hadis-i erifi Hz. Ali'den rivayet etmitir.

Meleklerin bile secdegh olur. Birinin aybn, hnerini aratrmak istersen, Bir bahane bul, nce konutur onu, Testiye, anaa vurdun mu ses karr, Sesinden de krk mdr, salam mdr anlarsn!"73 Ben, Rabbin cemli huzurunda onun gzelliine mahrem olmak istiyorum. Sen ise; "Namahremsin" diyor ve benden gizleniyorsun. yle ki beni hadm etmi ve btn ehev isteklerden uzaklatrm, sonra da haremine alm, bylece btn leme mahrem etmi ve beni btn lemin hizmet ettii bir kii hline getirmitir. Bir ie balaynca btn gc ve btn bilgiyi kullanmak lzmdr. nsanlar kt niyetli ve kt gnll olduklar zaman, az bir suda boulurlar; fakat iyi niyet, cesaret ve erlikle koskoca okyanuslar bile ap giderler. Geri pek zor bir itir ama, kt gnll olmamak lzmdr. iir: "Onu tuzama drp avlayaym, dedim. Av geldi, benim tuzamla beni avlad. Her kim ba koydu, balara tac olur, Kendini mtevaz eyle, btn leme st ol"74 Bunu (Seyyid Burhneddin) Muhakkk'tan reniniz! Hakkn lutfu, ihsan; evresinde hizmeti cariyeler bulunan ho endaml gzele benzer. Her kim ho endaml bu gzeli brakp, onun evresindeki hizmeti cariyelerden birine gnl kaptracak olursa, o gzel kadn: "Ey iradesi dk kimse! Himmetini ve gnln yce tutup beni sevmen gerekirken, gnln kapdaki hizmetiye kaptrdn, dur orada!" der ve araya perde ekip rter! nsan her eyi, her eyay naslsa yle grmeli, tersyz ederek grmemelidir. Nitekim "Ey Rabbim! Eyay bize, naslsa yle gster!" buyrulmutur.75 nsan, bir aydnlk, bir rahatlama, bir zevk ve bir nimet grd zaman, kretmeli, istek ve temenniyi artrmaldr. Nitekim Kur'an- Kerim'de: "Eer krederseniz nimetimi artrrm,eer kretmiyerek nankrlk ederseniz, gerekten azabm pek etindir" buyrulmaktadr.(brahim 7) Hani hayvanlarn yiyiceklerini Nefs-i Emm-re'nin kuvvetlenmesi iin samanlktan yollarlar. Nefs-i Mutmeinne'nin gdas ise, erenlerin safranya deposu hline gelmi olan gnllerinden gelir. Eer erenlerin gnlleri safranya deposu deilse, niin onlarn yzleri safranya gibi sapsar kesilmitir. imdi padiahn binei iin sana teslim edilen saman iin dahi kretmek lzmdr. Nitekim "Eer krederseniz nimetimi artrrm" (brahim 7) yet-i Kerimesinde bildirdii gibi, eer kredersen o nimet artar, nankrlk edersen "Eer
73 Bu iirin anlam da Hz. Ali'nin u sznden alnmtr. "anak ve mlein krk veya salam olduu, da vurulduu zaman kard sesten anlald gibi, insanlarn salam veya r de konuturmak suretiyle anlalr" Bu szn kayna iin bak. erhu Nehc'l-Belga 4/548; ayrca Zemaheri'nin Rebiu'l-Ebrr'nda da buna yakn szler vardr. 74 Bu iirin kime it olduunu tesbit edemedik. 75 Hads-i erif olarak kabul edilen bu sz iin bak: Knz'l-Hakyk s.18; Ayrca Hoca Eyyb'un Mesnevi erhinde de gemektedir, s. 115.

nankrlk ederseniz, gerekten azabm pek etindir" buyrulmutur. Nankrlk ayrla sebebdir, ayrlk ise azabdr.76 Yce Allah Kur'an'da: "Ey man Edenler! Namaz klmak istediiniz zaman yzlerinizi ve dirseklerinize kadar ellerinizi ykaynz, balarnza meshedip, topuklarnza kadar ayaklarnz da ykaynz!" buyurmaktadr. (Mide 6) Denizde yaamaya ve denizde seyahat etmeye alk olanlar, denizden kyya ktklar zaman, gne onlara fazlaca tesir eder ve hasta olurlar. Ruh Yunus'unun zindan olan balk karnnda meydana gelen kokuma ve bu baln yaad yer olan dnya denizinin karanlndaki kokumadan meydana gelen rahatszlklar; bu temizlikle, yani elleri ve yzleri ykayp abdest almakla giderilir. Velayet soukluktur, oradan getin mi yle bir makama ularsn ki, oraya varanlar "Orada ne gne grrler ne de zemheri" (nsan 13) yetinin srrna ererler. Fakat bu souk lkede, eyhin scak nefesi yardm etmedike, bu tr ba ve ayakla yol almaya imkan yoktur. Ama o scakln da, seni yanm harmana dndrmemesi iin az olmas lzmdr. Bu harman yanm yaklmtr. Hulasa o nefesin scakl, mridi tmeyecek kadar, stacak kadar olmal, o makama ulamal ama normal bir ekilde ulamaldr. O velayet lkesinden getin mi, asl eriilmesi gereken o lemin gnei sana vurur ve aydnlatr. Eer eyhin nefesinin scakl fazla olursa, seni t kknden ekip karr. Nitekim ipek bceini de scak yerde beslerler ama onu ldrecek kadar da scaklk vermezler, eer verirlerse ipek bcekleri lp gider. te bu sebepledir ki kadnlar, ihtiyatl davranarak onlar yenlerinde ve koyunlarnda beslerler, ar scaktan lmemeleri iin dikkat ederler. imdi sen, kendini salver de, o lemin nurundan ve o lemin hararetinden mihnetlere d! Eer bu esnada sevgi kurtlar etini yiyecek olursa, varsn yesinler, hi dokunma! nk ipek bcekleri senin ilik ve damarlarna varncaya kadar yemedike, ipek meydana gelmez. ryp dklen etlerin yerine yle eyler meydana gelir ki, bunlarn zararl olmas mmkn deildir. Nitekim Eyyub Aleyhis-Selam: "Ey Rabbim! Hastalk sebebiyle bana zarar dokundu" dedi. (Enbiya 83) Ama bu sz, isyan veya inkar kasdyla deil, bir soruya cevap olarak syledi. "rm olan etler benden dklp gitti ama, yerine yzbinlerce ve binlerce ltuf ve ihsanlar elde ettim" demek istedi.77 iir: Sz olsun diye gzel diyorum sana, Yoksa yzn, gzelden daha gzeldir.78 Eyyub Aleyhis-Selam kendisini salverdi de, vcudundaki etleri kurtlar yediler. 79 Eer sen de o geree ve o hakikate ulamak istiyorsan, sabrl ol! O zaman erenler senin etrafnda dolarlar, nk artk sende ehev pislikler, yeme-ime sevdalar, gnah ileme istek ve arzusu kalmamtr. Zira bunlarn hepsi de bir zenti, bir rezillik ve rsvay olmaktan baka bir ey deildir. Heva ve hevesine, istek ve arzularna
76 Seyyid Burhaneddin Hz.terinin bu sznde u Hads-i erife iaret vardr: "Cemaatte rahmet, ayrlkta ise azab vardr" Kaynaklar iin bak. Msned-i Ahmed 4/278, 375; Cmiu's-Sar 1/144; Knz'-Hakyk s.88; Tabern ve Deylem tarafndan da rivayet edilmitir. 77 Bu szler ve Teviller Slemi'nin "Hakyku't-Tefsir" isimli tefsirinden iktibas edilmi olup Cneyd-i Badad ve Ibni At (Ahmed)'in szleridir. 78 Bu iirin kime ait olduunu tesbit edemedik. 79 Mutasavvflar, Hz. Eyyub'un hastal konusunda byle inanmakla beraber, Mtekellimler, Peygamberlerin smet sfatna aykr olduu dncesinden hareketle kabul etmezler.

uyduu mddete de, rezil ve rsvay olmaya devam edersin. te btn bunlar hay izdir, pisliktir. Eer bunlar pis ve murdar deilse, niin bunlara yaklatka pis oluyorsun, niin temizlikten uzaklayorsun? Nitekim Peygamberimiz Aleyhis-Selam: "Allah gzeldir gzeli sever, temizdir temizi sever" buyurmutur.80 Kur'an- Kerim'de ise: Temizlie son derece dikkatli olan Kuba Sakinleri sahabeler hakknda: "Orada temizlenmeyi seven erler vardr. Allah da temizlenenleri sever" buyrulmutur.(Tevbe 108) te hayzdan temizlendin mi, gerek er olursun. Er olunca da, Allah dostlarna seninle grp konumak iin izin verirler. Ama Allah'n kullarndan bazlar vardr ki temizdir, onlarn temizlenmeye, arnmaya ihtiyalar yoktur. Melekler gibi. Bazlar da yle yaratlmtr ki, tam bir pisliktir, necasettir. Onlarda temizlik cevheri hi yoktur. eytanlar gibi. nsann yaratlnda ise, her iki trden de pay vardr. Meleklerdeki nur cevheri de var, u gklerin ve anasrn karanl (zulmeti) de vardr.81 imdi bir rahata kavutun, bir huzura eritin mi? Dikkat et! Eer rahatlk ve huzur dardan geliyorsa, btnyle dnyaya aittir. Eer iinden, gnlnden geliyorsa, bilesin ki: "Servet ve oullar dnya hayatnn ssdr ebed olan yi ameller se, Rabbinln katnda hem sevap bakmndan daha hayrl, hem de mit etmeye daha lyktr" buyrulmutur. (Kehf 46) te sana faydal olacak eyler bunlardr, baka eyler ise, seninle beraber gitmezler ve sana faydal olmazlar, nk onlar bedene ait olup, duygulardan meydana gelir. Rubai: "Bo hayalleri zihninden kovup kart! Nazlanmaktan vazge, yalvarmay oalt! Senin stadn aktr, onun yanna vardn m, zten o, hal diliyle ne yapacan sana syler" Rub: Dn gece klk ve mukluk yznden, Sk'den bade sunmasn istemekteydim, sk, kendi celalinin nurunu bana gsterince, ben yok oldum, yalnz sk, bak kald"82 (G eylere Alkanlk Kazanmak) Kadndan ve daha baka dnya nimetlerinden ayrlmak pek zordur, fakat zamanla buna da allr. Bu, una benzer: "Bir kimsenin yaknlarndan birisi lr, bu hdise ilk gn pek ac ve pek ar gelir, ikinci gn bu ac biraz hafifler, nc gn ise biraz daha hafifleyip kolaylar, gn getike de hafiflemeye devam edip gider.

80 Bu hads-i erif iin bak. Tirmiz Edeb Hadis 2799: Cmiu's-Sair 1/59; Metlib'l-liye 2/257. 81 Bu sz, Hz.Ali'nin bir sznden iktibas edilmitir. yle ki; Bir kimse Cfer-i Sdk'a gelerek: "Melekler mi daha stn, yoksa insanolu mu daha stndr?" diye sorunca: Cafer-i Sdk yle cevap vermitir. Bu konuyu ben Hz.Ali'ye sordum, dedi ki: "Allah Melekleri yaratt onlara akl verdi, ehvet vermedi. Ademoluna ise hem akl ve hem de ehvet verdi. Her kimin akl ehvetine galip gelirse, o kimse meleklerden daha stndr. Her kimin de ehveti aklna galip gelirse, o kimse hayvanlardan daha ktdr" Bu rivayetin kayna iin bak. Kitb'l-Vesil 2/447; ihya 1/169. 82 Bu rubailer Esrddin Ahsketi'ye nisbet edilmektedir. Divan- Esir Ahsketi, Tahran 1337, s.480. Bu Rubailer Mevln'nn Maktbatnda da gemektedir.

(Tasavvuf Bir Temsil) Ben bir ya imalatsym; bademi, fst ve cevizi krarak, kabuklarn yok etmiim, ilerini de yan karmak iin -bir iyice dvp- ezmiim, sfcesine bir i yaparak yalarn tertemiz karmm. Eer bu usul ile ya elde etmediysem, fitilim neden yal? Eer fitilim yal deilse, iindeki bu me'ale (kandil) nedir? Eer iinde kandil yoksa, niin darya k veriyor, dary aydnlatyor. Eer k vurmuyorsa, u pencereye akseden parlt nedir? Eer bir kimseye k gerek ise; susam tohumlarn alp yava yava ezerek, sktrmal ve yan karmaldr. Kur'an- Kerim'de yce Allah, Yunus Peygamberden bahsederken: "Biz onu (baln karnndan) hasta bir vaziyette sahile karttk. stne de (glge yapmas iin) kabak trnden geni yaprakl bir nebat bitirdik" buyurmaktadr. (Saffat 145-146) Nitekim bir ir yle demitir: "Vcudumdaki fazlalklar eriyip gidince, Mihnet dalgalar beni karaya vurdu" Gnlm deniz gibi; Can ise sanki Yunus, can (ruh), baln karnnda gizliydi, bal skp sktrdm, bylece canm sahile yol bulup kurtuldu. Nitekim yce Allah:"Biz onu (baln karnndan) hasta bir vaziyette sahile karttk" buyurmutur. eyh aynaya benzer, ona ne kadar yakn olursan ve kendini ne kadar ona verirsen, o da sana o kadar yakn olur ve kendini o kadar sana verip iltifat eyler. Gam yemek, zntl ve kederli olmak, gnln bylesine aalk bir atee atp ot gibi yakmak, yazk deil midir? Bir kimse mr sermayesini delicesine harcarsa, bu bilgilerden ve bu tedbirlerden hi bir ey elde edemezse, bu aptalln devam etmesi mi lzmdr. Halbuki dnyada mrden daha kymetli bir meta (sermaye) yoktur. Yce Allah'n izni olmadan bu mr kumandan alan kimse hrszdr. Hrszn ise: "Erkek olsun kadn olsun, hrszlk yapan kimselerin, yaptklar hrszla karlk bir ceza ve Allah tarafndan bakalarna bir ibret olmak zere ellerini kesiniz!" yeti gereince (Mide 38) elleri kesilir. Peki hkm byle olunca, hrszlk yapmaman iin senin elini kim tutacak? (Cehennemin Etraf Ssl Pusludur) Dnya, Cehennemin tavandr, nk cehennemin etrafnda onu ssleyip hogsteren iekler parlaklklar, gnl ac ho eyler, gnln isteyip arzulad ho eyler vardr. imdi sen onlar gryorsun da, Cehennemin iindeki yzbinlerce azab grmyorsun. Eer bir kimse sana "Bir gn gelip bu tavan kecektir derse, ne cevap vereceksin? Zira bu mr sermayesi bir gn son bulacaktr" Nitekim yce Allah Kur'an- Kerim'de: "Ne zaman ki can boaza dayanr. (Hastann etrafnda bulunan kimseler tarafndan): "Bunu tedavi edecek bir tabib var mdr?" diye abaya dlr. Can ekien kimse ise bunun gerek bir ayrl olduunu anlar ve ne yapacan arr. te o gn sevkedilecek yer, sadece Rabbinin huzurudur" buyurmaktadr. (Kyamet 29) Dnya damndaki lleler ve ieklerle sakn oyalanma! Nitekim Peygamber Aleyhis-Selam: "Cennet, hoa gitmeyen eylerle; Cehennem ise, hoa gidip

zlenilen ve arzu edilen eylerle evrilip sslenmitir" buyurmutur.83 imdi dnyadan ehvetle elde ettiin her ey, her zevk, bilmi olasn ki cehennemin tavandr. Ancak ihtiya miktarnca olursa, hiretten saylr. Nitekim at'a yola gitmesi iin ot verirsin, o zaman helal olur. Yolcu (Bezirgan) byle yapt zaman zarar grmez. Eer u bir lokmay ehvetle (al giderme gayesiyle deil) yersen, billahi de haramdr. Eer haram bir lokmay, darla dp mecbur kalr ve lmeyecek kadar yersen, o zaman helal olur. Sen ise sdece "arap haramdr" diye sz edip durdun, halbuki araptan baka nice ehvetler vardr ki adam sarho eder. Sen ise sarho olduun halde, hamamn damna karak, hamam tella gibi, ark syleyip durmaktasn. (Tefsir ve Te'vil) Tutarlarda Kur'an- Kerim'i tefsir etmeye koyulurlar. Yaptklar yorumlar, hep kendi zanlarna, kyaslarna, phelerine ve mereplerine gredir, bunlara uygun sz edip yorum yaparlar, sonra da ona "Tefsir" adn koyarlar. Halbuki yaratlmn zann, phesi, yaratann dileine asla uymaz. te Peygamber Aleyhis-Selam'n: "Her kim Kur'an- kendi re'yi ile (kendi istek ve arzusu dorultusunda) tefsir ederse, kfir olur"84 hadisinin manas budur. Eer bir kimse, baka bir kimsenin szn naklederse, o kimse lim olamaz. Birisi, bir bakasnn iirini okursa, ir olamaz, ona ir demezler, rv= rivayet eden, nakleden derler. Eer er (lim) isen, kendin syle, sylediin sz kendine it olsun! Dnyada itibar edilecek sz, ya Kur'an'dr, yahut ta Peygamber Aleyhis Selam'n szleridir. Fakat baz kimseler Kur'an'n manasn anlamakta yanlmlar, bylece yapm olduklar yorumlara da ahmaklklarndan dolay "Tefsir" adn vermiler, yine de ahmaklklarndan dolay manasn uzattka uzatmlardr. Yaratann sznn manasn, yine dier bir yaratandan (tefsir etmekte glk ekmeyen ve eksiksiz tefsir eyleyen, tefsir ederken bakasn taklid etmeyen, murad- ilahiye uygun yorumlar yapan, benim gibi birisinden) duy! (Besi kz) Bilmi olunuz ki, ahrda beslenen her kz, kasabn kesmesi iin beslenir. Kanya koulan kz ise, kasabn bandan emin olarak yaayan kzdr. Eer kz, ahrda beslenmesi yznden bana neler geleceini bilseydi, kan ekmek ve bir boyundurua koulmak ona zor gelmezdi, kan ve boyunduruk gibi eyleri canna minnet bilirdi. imdi kz ahrnda, kzn nne serpilen saman ve yem, kze ihsan deil, kesildikten sonra piirilirken tencerenin yal olmas iindir. Nitekim bir kz, baka bir kze lisn- hl ile yle demitir: "Bir zamanlar beni ahra balamlard, beni irad eden birisi gelip bana dedi ki: "Seni kasaplar bekliyorlar, semirip imanladka etine paha biiyorlar, bilmi olasn ki, vcuduyun etlenmesi, bayn kesilmesine sebep olacaktr. Her ne zaman ki ahrda, nnde saman ve yem grrsen, bunu bir ltuf ve bir ihsan sanma! O ikramlar, bayn kesilmesi iindir. Sana tavsiyem udur: "Yemden, samandan azn ek, bunu yapmaya gcn yetmiyorsa,
83 Bu hads-i erif iin bak. Mslim Cennet Hadis 1; Eb Davud Snnet 22; Tirmiz Cennet 21; Nes Ey man 3; Drimi Rikak 117; Msned-i Ahmed 2/260, 333, 354, 380, 3/153, 254, 284. Ayrca 35 nolu dipnota da bak. 84 Bu hadis-i erifin deiik rivayetleri iin bak. Kenz'l-Umml 1/2871; Knz'l-Hakyk s.131; Tefsir u Taberi 1/26; et-Tibyn fi Tefsiri'l-Kur'n 1/3;

ahrcya el atp ona yap, t ki sana yardmc olsun, iin sonunu sana hatrlatsn!" (Namaz, Kiiyi Allah'a Yaklatrr) Sen asla namaz klmamsn, sebebi ise u: "Bir secde ile yaknlk elde ediliyor, zira Kur'an- Kerim'de: "Secde et ve yaknla!" buyruluyor. (Alak 19) Peki ama sen, nice zamandanberi bu yolda yrmekte, her gn namaz klmakta ve o ehre varmay istemektesin, fakat hl da o ehre ulam deilsin. Gittiin bu yolda ne bir kervansaray grdn, ne de konaklanacak bir tekke, ne de bir ba-bahe grdn. Hangi namazda bu mn yoksa, bu namaz, namaz deildir. Nitekim Kur'an- Kerim'de: "Vay hallerine o eit namaz klanlarn" buyrulmutur. (Mn 4) Allah'a yaknlama ve uzaklamann sebepleri vardr. Hangi ey seni Allah'a yaknlatryorsa, ona sarl! Hangi ey de uzaklatryorsa, ondan uzak dur! Dnya da nefse aykr gelen her ne varsa, seni Allah'a yakn/atrr. Nefse uygun gelen her ne varsa, o ey seni Allah'tan uzaklatrr. imdi unu iyi bil ki, nefse aykr gelen eylere iyice ve smsk yap, bu hususta baarl olmak iin, yce Allah'tan g-kuvvet ve yardm iste! nk ondan baka hi bir kimseden g-kuvvet elde edemezsin! Nitekim "Kuvvet ve kudret ancak Allah'a mahsustur" denilmitir. Dman ne kadar gl-kuvvetli olsa bile, Allah'n kuvvet ve kudreti seninle beraber olduka, dmann kuvveti sana tesir etmez. Yce Allah buyuruyor ki: "Ey Nefis! Dnyadakileri feryada getirip esir eyledin, ama bizim yle kullarmz vardr ki, seni feryada getirirler!" imdi nefsin dizginini ektin, kemendini de kstn m? Pdihn bulunduu tarafa varp ulatn, dmana ise kl ektin, demektir. te imdi yce Allah'tan zafere ulamay dile! iir: "Sen can, altn vererek almamsn da, o yzden kymetini bilmezsin / nk Hindli, bedava maln kymetini bilmez"85 imdi pdihn srda olan kimseler, byle olmaldrlar. Bu makamda nasl olur da fke yatmaz, bu makamda yce Allah'n raz ve honud olmasn dilerler. Bu makam, ne kadar gzel ve ne kadar honudluk makamdr. Nitekim Kur'an- Kerim'de: "Muhakkak ki ben Al la hm, benden baka ilah yoktur. Byle olunca bana kulluk et ve beni zikir iin namaz kl!" buyrulmutur. (Taha 14) (Vahdet-i Vcud)86 Ne kadar daha: "Sen, Sen" diyeceim. Bu sz o kadar ok syledim ki sayya gelmez. imdi ise: "Ben Sensin, Sen de Benim" diyorum, bu szden birlik (vahdet) meydana geldi ve ben de tam bir tevhidi oldum. te imdiye kadar klm olduum namazlarm, beni bu mertebeye ulatrd...87 nsan mchede'de bulunduka, mahedeye88 ulaamaz, mhede'ye erien kimsede ise mchede kalmaz. imdi ben lmsem, nasl diri kalmm? Ben ben
85 Bu iir, Nizm- Gencev'nin "Gencne-i Gencev" isimli eserinden iktibas edilmitir, sayfa 210. 86 Vahdet-i Vcud : Varlklarn bir ve tek varlk olduuna inanmak btn varlklar bir varlk olarak bilmek, her eyin bir olan Allah'n deiik tecellileri, zuhurlar ve grnleri olduuna inanmak anlamna gelmektedir. 87 Seyyid Burhaneddin Tirmiz Hz.leri "Vahdet-i Vcud" felsefesini burada tam bir ekilde ifde etmektedir. 88 Mahede: Slikin kendini kaybederek Hakk bulmas, Hakk seyr ve tem etmesi, Hakkn kalpte hzr olmas ve makamlarn sonu anlamna gelmektedir.

olduka, secde eden olurum, fakat ben kalmadm m, secde eden de kalmaz. Hikmet ve gzel sz, imann znden meydana gelir, o lemde meydana gelecek olan sevin ve neenin eseri, bu lemde yze vurur, bylece insan neelendirip gldrr. Nitekim "Rahat ve huzur yalnzlktadr, felaket ise iki kii arasndan meydana kar" denilmitir.89 Dostlarmzn hepsi de erkeklikten kalm olarak gelmektedirler. Senin sevgilin ise, ancak sensin. iir: "Eer saman p gibi her rzgardan titrersen, Da bile olsan, bir saman pn demezsin, Mertlik kapsndan girenin gnl iyidir, Mertlikten meydana gelen dilek te iyidir, Ey dost! Birlii, tek olmay tercih et te, Dnyann evresinde istediin gibi gez dola!"90 Gaml-kederli olmak, btnyle zamann sfatdr, gece ile gndzn hareketinden meydana gelen zamann getirdii bir eydir. Zaman geip gittiinde gam ve kederi de alp gtrr. Eer gam ekiyorsan, ekme! nk zaman onu giderir. Eer neeli ve sevinli isen, fazlaca neelenip sevinme! nk nee ve sevincini de zaman kendisiyle beraber alp gtrr. Bu una benzer: "Hrsz birinin evine girer, varn younu her ne varsa alp gtrr. Ev sahibi ise, unu bunu, evdeki eyalar nereye koyaym, diye dnmeye balar, halbuki evde hi bir ey kalmamtr" Onu ho tutunuz, nk onun sann bir teli bile dnyadaki btn gzelliklerden daha ho ve daha sevgilidir. Nitekim: "Her kim ebed azaba uramak istiyorsa, gelsin beni incitsin!" denilmitir. Gel, u yanmakta olan mumu, krlerin nnden kaldrp yok edelim gitsin! u suretimizi onlardan gizlemeyelim de ne edelim? iir: Gk kuu, tuzaktan kurtulduu zaman, Yce Allah'n huzurunda konaklayp rahatlad, Topraktan olan, topran kysna kavutu, Artan olan, Arn direine yapt, Dnyann nak toprak, Dinin nak temizlik, Btn topra satarm, temiz olan alrm"91 Yce Allah beni aziz etmi ben kendimi horla-yamam ve horlatamam. Byle bir i yaparsam bu bana zulm olur. Bu hareket, kibirlenmek te deildir, kimi dman kabul edeyim, mallaryla bana kar byklk taslarlar. Byklk bilgiyle midir? Ktlklerden saknmak (takva) ile midir? Yoksa mal-mlk ile midir? Nitekim yce Allah Kur'an- Kerim'de: "Gerekten Allah katnda sevab en ok ve derecesi
89 Bu sz, Meyh szlerindendir. Bilhassa Ebu Bekir Verrk'n u szne benzemektedir: "Dnya ve hretin saadetini yalnzlk ve azlkta buldum. Dnya ve hretin mutsuzluunu ise, okluk ve ihtilatta buldum" . Risle-i Kueyriyye s.51. 90 Bu iirin kime it olduunu tesbit edemedik. 91 lk iki beyit Nizm- Gencev'nin Leyl ve Mecnun isimli eserinden iktibas edilmitir.Tahran 1316, s.265. Son beyit ise,Seyyid Hasan Gaznev'nin Divanndan alnmtr,sayfa 113.

en yce olan m iz,en ok takva sahibi olannzdr" buyurmaktadr. (Hucurt 13) iir "Pir (eyh), yldzn hareketiyle pir olur, St emen kk ocuk pir olamaz, Brak ta ban, hangi duvar salam ise ona vursun, Ban vurur, elbisesi ve bedeni de kana bulanr, Ba yarlm bir halde, parman srarak bana gelir O zaman kendisine sylediim szleri hatrlar" (hlas) Yce Allah bu dny hakknda: "Bilmi olunuz ki, dnya hayat ancak bir oyun, bir elence, bir ss ve aranzda bir vnme ve daha ok evlat ve mal sahibi olma arzusundan ibarettir" buyurmaktadr. (Hadd 20) nsan bu dnyadan kmadka, bu dnyay terketmedike; oyundan, oyuncaktan ve aslsz bo eylerden kurtulamaz. Ama buradan kp dnyay terketti mi, insan artk er saylr ve er olur. Nitekim Kur'an- Kerimde: "yle insanlar vardr ki, ne ticaret ve ne de al veri onlar Allah' zikretmekten, namaz klmadan ve zekat vermekten alkoyamaz" buyrulmutur. (Nur 37) Mslmanlk uzak, ok uzak dmtr. Biz de bunlarn sand gibi, mslmanl renkten, kokudan ibaret mi sandk? Zten bu topluluk bizden holanmaz, nk aramzda cins birlii yoktur. Nitekim "Cinsinden olmayan bir eye bakmak, gz kr eder" denilmitir. Cinsinden olmayan grmek, bana her an bir lmdr, ama falan kimse tertemizdir, onda hi bir ktlk yoktur, haset etmez, kin gtmez, kimseyi incitmez bu da olur. Olur ama ou kez onbin kiinin iinden bu eit bir kii bile kmaz. Nefs-i Emmre'ye aykr davrandn m? Yce Allah seninle barr, nefisle bartn m, Allah ile savaa girmi olursun. "Bir kimse kadn imam eder de ona uyar m? Byle bir ey ne mslmanlkta vardr, ne de kfirlikte!" Hani birisine bir i baar derlerse, ben zten i g yapmaktaym, diye cevap verir. Peki yaptn iin eseri nerede, diye sorulduunda, hele dur, ii baaraym da, diye cevap verir. Nitekim ir yle demitir: "Ylan balna benziyorsun, ne ylansn ne balk /Sen bir mnafksn, ne yapyorsun, ya ylan ol, ya balk" 93 Kulun kendisini yok etmesi veya tehlikeye atmas doru deildir. nk kendisini bizzat kendisi meydana getirmedi ki, yine kendi isteiyle gitmi olsun! Fakat kendisine zararl olan eyleri yok etmeye almas vcibdir. Eer mmkn ise, sofrann bandan yar tok olarak kalkmalsn, yiyecein yemeini bile fakirlere, dknlere balayabilmelisin, aslnda byle yapabilmek byk bir itir, bunu herkes yapamaz
92

92 Bu iir, Hakim Sen'nin "Hadka" isimli eserinden iktibas edilmitir. Bak. sayfa 721. 93 Bu beyit, Hakim Sen'nin Dvanndan iktibas edilmitir. Tahran 1320, sayfa 513.

(db=Edebler) Mridlerin edeblerindendir, eyhte dalgnlk meydana geldii, mrkabe'ye94 varp kendinden getii zaman, sakn ona selam bile verme! nk bu esnada sevgiliyle bulumu ve ona kavumutur. O anda onu, sevgiliden ayrm olursun! Onun ahi seni tutar. Mridlerin uymas gereken edebler ok incedir, hem de kl gibi ince. Eer edebin inceliine iaret olan o kla dikkat etmezsen, orada bir kara kl belirirse, eyh; Arifin gnlnde meydana gelen Allah nurunun gneini grsn diye, gzde perde kesilen o kl ekip koparr da, arifin haberi bile olmaz. nk tecelli arifin gnln zayf bir hle getirip onu hayran eder, gz o nurun karsnda tirtir titrer ve harap olup gider. Nitekim Kur'an- Kerim'de: "Yce Allah, da'a tecelli edince, da yerle bir oldu, Musa da yere dp bayld" buyrulmutur. (A'raf 143) imdi sen de yzn, o douya doru evirdin mi? Sana, sz vurur, derken sende bir hal belirdi mi, o zaman hal vurur. u halde bu ilerden anlayabilen bir eyh'e git te, iini ihtiyatla basarsn, bu ince yolda seni irad eylesin! Nitekim ir yle demitir: "Can ilinde yle gkler vardr ki,dnya gne i buyurur ve onun iini baarr"95 (Nefis ve Ruh) Yce Allah, bu lemde birok eyler yaratmtr, fakat insan ruhtan daha yce hibir ey yaratmamtr. Sendeki bu hayvan ruhu ve bu aalk nefsi ne kadar kahredersen, o yce ruh, o kadar kuvvetlenir. Biz insanlarda iki nefis vardr, birisi gece gibi karanlk bir nefis, dieri ise gne gibi aydnlk bir nefis. Eer perhiz ve cila vurmakla bu nefsin isteklerini azaltrsan, nefis zayflar; bu takdirde o yce ruh meydana kar, gecenin yerine gndzn gelmesi gibi olur. Her nerede arla sapmadan, orta yol takip edilmi bir i varsa, orada hibir zarar ve ziyan yoktur. nsafl olmay, insafl davranabilen kimseye sylemek gerektir. nsafl davranamayan kimseye sylemek ise hikmete uygun deildir. Sende nefis yok olmadka, tasavvuf? bilgilerden sz edemezsin! Nitekim Kur'an- Kerim'deki: "Allah onlar sever, onlar da Allah' severler" yetinin gerek anlam ite budur. (Mide 54) iir: "Sen, sende olduka, varlndan gemedike, Kabe'de bile ibdet etsen, meyhane kesilir, Fakat varln senden uzaklat m? Put tapna bile, sana Beyt-i Mmur olur" Eer suretten mn ynne dnersen, Dnyada iken seni Cennete iletirler"96 Nitekim Kur'an Kerim'de: "Zulme uradktan sonra Allah yolunda hicret
94 Murakabe: Kendi kendini kontrol etmek, denetlemek, gzetlemek ve Murkabe-i Nefs etmek, yani Allah tarafndan denetlenmekte olduuna inanmak, anlamna gelmektedir. Murakabe, mrid iin nemli konulardan biridir. 95 Bu iirin kime ait olduu tesbit edilememitir. 96 Bu beyit, Hakim Sen'nin "Hadka" isimli eserinden iktibas edilmitir. Tahran basks s. 112.

edenler yok mu, onlar dnyada gzel bir ekilde yerletireceiz. Eer bilirlerse h-retin mkfat elbette daha byktr" buyrulmutur. (Nahl 41) iir: ndeki perde benim, kaldrp varlmdan getim mi, O perdenin ardnda ancak buluup kavumak vardr.97 Kaside : Burlardan, yldzlardan ge, rzlk makamna var da saln, Orada sana ne ate zahmet verir ne de zemherr, Gk kubbenin damna nasl klr deme? Eer varlndan geebilirsen, kabilirsin"98 iir: Ben ben olduka, Senden nasl sz edebilirim? Fakat ben, Sen olursam, ya Sen sylersin, ya da ben99 Devletin de Dinin de dzene girmesi iin, Akl gz ilk arttr, sonu da yine o gz grr, Hrsz evde ......... Yr de gnl ve gz evini grp gzetle! Konutuun zaman yok oldun mu? te o zaman sylediin sz, Cebbar'n sz olur"100 Bu varlktan yok olmadka, onun varlyla var olamazsn, onunla dinlemezsin, b- Hayata dalamazsn, ebed saltanat bulamazsn, byle olmadka hi bir fayda elde edemezsin! lim kimse, syledii szlerden aa mertebededir. Arif kimsenin mertebesi ise, syledii szlerin stndedir. nk Arif kimse, yce Allah'n ilminin mdeni ve cevheridir.101 iir: Onun sofrasnn nimetlerini gnl dads yedi, Gnl sanki, ilh srrn defteri kesildi, Sen var olasn, yce Allah da var olsun, Sakn byle syleme, akln bana al! Kendi varlnda kaldka, gerek varla ulamak iin sana yol vermezler, Ama yok olup varlndan getin mi, gzden ve gnlden karmazlar seni, Hakk olarak kendi varlndan getin mi? O zaman alnn, iaretleyerek, parmakla gsterirler seni"102 Allah ile dostluk kazanmak, ykseldike parlayan bir nur gibidir. Ondan bakas
97 Bu beyit, Hakim Sen'nin Dvan'ndan iktibas edilmitir. Tahran 1320, s.655. 98 Bu kaside, Hakim Sen'nin Dvanndan iktibas edilmitir s.240. 99 Bu iir, Baba Efdal K'nin Rublerindendir. 100 Bu iirler, Hakm Sen'nin "Hadka" isimli eserinden iktibas edilmitir, s.295, 471, 101 Bu cmleler, Risle-i Kueyriyye'den iktibas edilmitir, bak. Msr basks s.142. 102 Bu iirler Hakm Sen'nin "Hadka" isimli eserinden iktibas edilmitir.s.206.

ile dost olmak ise ldrc bir zehirdir. Kendi keyfince, istedii ekilde yaayan kimse, nasl lmesi gerekiyorsa yle lemez. Mesel: Karasinei grmez misin, serserice bo yere uup gider, nereye isterse oraya konar, kasabn etinin stne de konar, kasap bir iki kere onu etin stnden kieler, nc defasnda ise satr indirip ban bedeninden ayrr. Karasinek yerde debelenirken kasap yle diyordu: "Sana her yere konma demedim mi?" Fakat bal ars byle deildir. Nitekim Kur'an- Kerim'de: "Rabbin bal arsna; dalarda, aalarda ve hazrlanm kovanlarda yuva yap, sonra her eit bitkilerden ye! Sonra da bal yapman iin, Rabbinin gsterdii yollardan boyun eerek yr!" emriyle uar, yine bu emirle oturup kalkar. Bylece her ne yerse: "Onun karnndan renkleri eit eit bir iecek kar ki, onda insanlar iin if vardr. Dnen bir millet in bunda ibretler vardr" fermann yerine getirir. (Nahl 69) O'nunla beraber olan kimse diridir, konuan diri odur, mest olmutur, ebed ho olacaktr. Hak'tan bakas ile diri olan kimse, binlerce akla ve binlerce bilgiye sahip olsa bile, yine de sen onu btnyle yok say, l olarak bil! nk varlndan gemedike, O'nun varlna brnmedike, O'na kavuamazsn! te bir gerek olarak ortaya kmtr ki, her varln gerek can Hak'tr. Candan te ne varsa fnidir, yok olup gidecektir. Nitekim:

"Allah ile dost ol! Yani kendin ile uzla da, nefsinden eser bile kalmasn. Vcut yaknl ile uzlamaya alma, gnl yaknl ile uzlamaya gayret et te, cana yakn ol!" denilmitir.103 "Ak yolunda can ver de, can alan kimseyi can olarak tan!"
Rub: Ben yle bir toplulua kul-kleyim ki kendilerini bilirler, Her nefeste gnllerini yanltan kurtarrlar, Hereyi kendi ztlar ve sfatlaryla grrler de, Kendi varlk levhlerinden "Enel-Hakk" szn duyarlar"105 Rub: lem btnyle O'nun sfatlarna baldr, Halk kendi varlnda olduka,ona malup olmutur, O'nun hayat penceresinden ieri girenler ise, Sfata bal kalmazlar, ztnda yok olup giderler"106 Btn eyann sonradan yaratldn bilen kimse, yaratann varlna ve ebediliine ular. Yce Allah bir cemaati dnya iin yaratt, dnyay da onlar iin halketti. Bir cemaati de hret iin yaratt, hreti de onlar iin halketti. Bir ksm halk
104

103 Bu beyit irvanl Hkn'nin Divanndan iktibas edilmitir. Dvan- Hkni, Tahran 1338, s.375. 104 Bu msr Hakim Sen'nin Divanndan iktibas edilmitir, s.652. 105 Bu Rub, Mevln Celleddin-i Rm'nindir. Bak. Klliyat, Rub 717, sayfa 122. 106 Bu Rubai de, Mevln Celleddin-i Rm'nindir. bak.Klliyat, Rub 746; sayfa 126.

da kendisi iin yaratt. Dnya halk Bakkal Yusuf 'u 107 ve Hallac- Mansur'u sevmezler.Bunlara ben, Rbia'y Adeviyye'nin109 bir szn nakletmek istiyorum. Rbia'ya bir ilim adam adna evlilik teklifinde bulunulmu, o da: "Onu istemem, nk o dnya ehlidir" demiti. Onlar:

108

"Ama onun hi dnyal, mal-mlk yoktur" demiler.Bunun zerine Rbiay- Adeviyye: "Peki ama, Allah yle buyurdu, Peygamber Aleyhis-Selam yle dedi gibi szleride mi yoktur? demitir. Chil olmak baka, kendini chil bilmek bakadr. Fakat eyhin huzurunda mutlaka l gibi olmak gerektir. Acaba bu insanlar ne ararlar da dima "bana himmet et!" deyip dururlar. Fakat birine himmet ettik ve ie giritik mi, kap gider, bir baka eyle oyalanrlar. Bir kimsenin bir hayal grmesi, adam olmas, yahut ta kendisine adam denmesi iin, krk gn bir evde kapanp ile karmas m gerek. 110 Ama Muhammed Aleyhis-Selam'in dini ile (yani slamiyetle) bunun ne ilgisi vardr? O el ile, balangc ve sonu olmayan Allah'n eteine sarlmak lzmdr ki, pisliklerden temizlenmi olasn! Yahut ta kendi nefsine bakp sonradan olduunu, hi yoktan yaratldn bilesin! Kendisinin fani olduunu gren, yce Allah'n btn sfatlarn da grr, sonradan olu fikrini kafasndan karr , evveli olmayan zta varp ular. Bundan sonra ise yol ve yolculuk balar. eyhler bu makama son makam derler. Bu makama ulatktan sonra lmek, insan iin ahmaklktr. Allah'a ulaan kimse artk niin lsn ki? ite burada o kimse ebed hayat grr. Halka yle bir sz sylemek isterim ki halk, duyduu bu szleri anlayabilsin, houna gitsin ve kabul eylesin!
107 Bakkal Yusuf: Yusuf b. Ali b. Ahmed el-Bakkal el-Badadi es-Sf. Badatta Merzbniyye Ribatnda eyhlik yapm olup 666 Hicr ylnda yine Badat'ta vefat ederek mam Ahmed Kabristanlna defnedilmitir. Bakkal Yusuf diye bilinen bu eyh, Hallc- Mansur gibi Vahdet-i Vcud nazariyesini hararetle savunan eyhlerden olup, ayn zamanda Seyyid Burhaneddin Tirmiz'nin musrlarndandr. "Slk'l-Havss" adnda tasavvufla ilgili bir eseri de vardr. bak.Kehhle 13/317; Zirikli 9/319; HA.2/555; Kef. 2/99. 108 Hallac- Mansur: Hseyin b. Mansur el-Hallc el-Badd, Kelmc Sfilerden olup, ayn zamanda "Vahdeti Vcud" nazariyesinin bata gelen temsilcilerindendir. "Enel-Hak" sznden dolay 24 Zilkaade 309 Hicr tarihinde Badat'ta katledilmitir. Tefsir, Hadis, Kelm ve Tasavvuf konularnda olmak zere elliye yakn eser yazmtr. Seyyid Burhaneddin Tirmiz Hz.leri bu eserinde Hallac Mansur'un eserlerinden pek ok iktibaslar yapmtr. (Bak. Tabakt's-Sfiye, Slem, s. 307- 311; Tezkiret'l-Evliy s. 187-188) 109 Rbia-y Adeviyye: Basral smail adnda bir ztn kz olup knyesi mm'l-Hayr'dr. Babasnn drdnc ocuu olduu iin "drdnc" anlamna gelen "Rbia" adyla adlandrlmtr. Seyyid Burhaneddin Hz.lerinin burada iktibas ettii metne gre, koyu bir "Vahdet-i Vcud" taraftar olduu anlalmaktadr. 135 Hicr tarihinde lmtr. Kendisine evlilik teklif eden kimsenin ise Hasan- Basr Hz.leri olduu rivayet edilmektedir.(Tezkiret'l-Evliya s.408; lm'n-Nis 1/430) Rbia-y Adeviyye'nin yukardaki szleri yle de yorumlanmtr: Peygamber Aleyhis-Selam'n syledii szler dahi Vahy-i llh'ye dayal olduu iin, Allah Kelam niteliindedir, yle olunca ikilie gerek yok, hepsinin kayna da ilh kaynaktr. Nitekim Kur'an- Kerim'de: "O Peygamber kendi arzusuna gre konumaz. O'na inen (Kur'an veya O'nun syledii szler) kendisine vahyedilen vahiden baka bir ey deildir" buyrulmutur.(Necm 3-4) 110 ile: Nefis mchedesi yapmak gayesiyle krk gn bir hcrede ile karmak, perhiz ve riyazat yapmak anlamna gelmektedir. Nitekim Sultan Veled Hz.leri ile hakknda yle demektedir: "ile karmak, Peygamberlerin snneti deildir, bu bir det ve alkanlktr. Eer dostlar samimi olmazsa, onlardan uzaklamak iin bir keye ekilip uzlet yapmak yerinde bir itir. Fakat samimi dostlardan uzaklamak ise doru deildir. nk 'Cemaatte rahmet vardr" buyrulmutur. Cemaatte rahmet olmas, dier varlklarda da grlmektedir. Mesela bir bitki tek bana istenilen seviyede byyemez, fakat yaylada kendi cinsinden olan dier bitkilerle beraber olursa, daha kuvvetli yetiir. Su az olursa, akp gitmez, olduu yerde kalr, kokumaya balar. Eer oalrsa, bir dere hline gelerek akp gider. te bylece her ey kendi cinsiyle kuvvet bulur. Nitekim Atlar, esterler hemcinsleri olan Esterle daha iyi yol alrlar. u halde uzlet (ile) yabanclardan uzaklamak iin yaplmaktadr. Yoksa yarden ve gerek dostlardan kanmak iin deil. (Marif, s. 162)

Bir topluluk vardr ki onlar: "Allah, falan kimseyi bu srra mahrem (gizli srlara ortak) etti de, beni niin etmedi?" diye haset ederler. Ben ise, hi haset etmem ve yle derim: O yce makama ulaan kimse de, benim gibi bir insandr. Acaba o kimse ne gibi sebeplere sarld da bu makama ulat. Ben de alr abalar ve o sebeblere sarlr o makama ularm, niin haset edecekmiim?" Bu sylediklerim nefsine dknlk, ar istek ve arzu da deildir. Hatta bu hareket gnle, arzu ettii eyleri souk gsterir ki, bu souk havaya giren kimsenin gnlnde yzbinlerce Huri bile bir pula demez olur. Bu istek yle bir dereceye kadar varr ki insan, makam ve mevkiden de geer, bunlarn sevgisi ise kknden sklp gider, o arzular da gnle souk gelmeye balar, eyhlerin pek ou bu makama ulaamamlardr. nsan bu makama ulat m, ilh lemde karsna nce bir nur perdesi kar, btn dilekleri datp krar geirir. O zaman insan, aaya doru bakar ve herkesin makamn grr, onlarn ktlkleri de gznn nne gelir ve yle sylemeye balar: "Ey dmleri zmek arzusuna dpte len kimse, Ey Vuslatta doup, ayrlkta can veren kimse!"111 Yani halkn vnd u bilgilerle, u dncelerle, ile karmakla megul olan insanlar, maksatlarndan daha da fazla uzaklamaktadrlar. Bu bilgiler mkilleri zemez, bunlarla oyalanmak, maksattan uzak kalmak ve kendinden uzaklamaktr. nsan, ilk merhalede maksadn bandadr, bu bilgilerle ne kadar oyalanrsa, bu dncelere ne kadar dalarsa, bu ilelere ne kadar katlanrsa, maksattan o kadar uzaklam olur. Onun katnda avamn da bir dieri yoktur, nk avamdan maksat, halktan ilim tahsil etmemi chil kimseler deildir, bilakis ilim tahsil etmekle beraber kendilerinde manev krlk olan kimselerdir. Hulasa: Kii ilim ynnden ne kadar ilerlerse, kendi znden o kadar uzaklar, maksada ulamak ve kavumaktan o kadar uzak kalr, bilgilerle ve itihadlarla megul olduu mddete, kendiliinden yolculua km ve uzaklam olur. Ama mnevi gzleri ak olan ve kendisinde krlk bulunmayan kimse avamdan saylmaz. (Zikir) Zikri, gbekten yukarya doru; iten ve can- gnlden yap! Biz kime ynetirsek, o kimse btn dnyadan yz evirir. Meer ki biz ona yz evirmi olmayalm, bunun almet ve iareti, dnyadan uzaklamaktr. Bizim iimizde bir inci vardr, o inciyi kimin yzne tutarsak, onun ii bitmitir, artk o btn sevgililere, btn dostlara yabanc kesilir. 112 Burada ince bir sr daha vardr yle ki: Ulu Mevln (Sultn'l-Ulem Baheddin Veled) oturuyordu. Hceg-i Cehvreger: "Namaz vakti geldi" dedi. Biz hemen kalkp namaz kldk. Ondan sonra Hceg-i Cehvreger der ki: "Namaz bittikten sonra grdk ki namaz klanlar, kbleden yz
111 Bu beyit, Attr'n Muhtar-Name ve Cveynfnin Cihangy isimli eserindeki Rub'nin bir beyitidir. Oradan iktibas edilmitir, bak. Cveyni, Cihangy, Leyden basks 2/117; Mevln Celleddin-i Rm'nin "Fhi M Fh" adl eserinin bir nshasnn haiyesinde de gemektedir, ama Mevl-n'nn da deildir. 112 Seyyid Burhneddin Hz.leri "Zikri gbekten yukarya doru, iten ve cn- gnlden yap!" ifadesiyle, Kdiriyye, etiyye ve zeliyye gibi tarkatlardaki zikir eklini tenkid etmektedir. (bak.Cmiu'l - Usl, eyh Ahmed Nakibend s.22-25; Cevhir-i aybi,Eb"l-Hasan b. M.Hasan Kadiri, s.269-277).

evirmiler, kbleyi arkalarna almlardr" 113 Sen diyorsun ki ben Hakka ulamm, Muhammed'le benim iim yoktur. Bu nasl olur? Hak, Muhammed'den mstan deildir ki, her zaman onun ann yceltip duruyor. Allah her lutfu ona vermi, herkesi ona tab klmtr. Nitekim Kur'an- Kerim'de: "Eer dileseydik her ehre bir peygamber gnderdik" (Frkan 51) yetini okumadn m? imdi biraz dn, Muhammed Aleyhis-Selam hi bir zaman "Dileseydik yle yapardk" dedi mi, kendisi iin hi bir ey istedi mi? Hani birisi sevgilisinin nnde inciyi dvp un hline getirmi te, sevgilisi ona: "Niin byle yaptn?" diye sormu. O da: "Sana, niin byle yaptn dedirtmek iin yaptm" demitir. Bunun zerine sevgilisi: "Demekki senin yannda bu derece bir deerim var, yle ise sen de, benim katmda byle bir deere sahipsin" dedi. "Bir toplulua Karga Klavuz olursa,114 ben ona ne yapaym; kibirle, benlikle dopdolu bir klavuz, benliinden hi gemiyor. Maneviyat elbisesini Muhammed Aleyhis-Selam gibi elime aldm, sana lh Elbiseyi getirdim" diyerek yanna vardm, istemem diyerek iki elime birden vurdu ve beni uzaklatrd. Sen istemezsen isteme, ben bunu huy edinmiim, bu acy ekmek benim detimdir, yine de sana zarar verecek olan atee gider, sndrmek iin flerim. "slam'da ruhbanlar gibi yalnz kalmak, dada maarada kalmak ve bekar yaamak yoktur"115 nsan, halkla ne kadar kaynar ve ne kadar uzlarsa, o kadar Hakka yaklar. Senin dostun Hakktr, bu konuda pheye dme, kt dncelere dalma, nk dostlardan olgunluk grdn ve o gzellii seyrettin. Bundan byle sana her ne gelirse bilmi ol ki, yol kesendir, ister nefis tarafndan gelsin, isterse eytan tarafndan. iir: "Hakk'tan baka grdn her ey puttur, yok et gitsin onlar!"116 "Gnlm, Rabbimin ilham ile bana haber verdi"117 sz, ho bir medresedir. Ey gzel! Grmediin bir kimseyi nasl dveceksin, grmediin bir kimseye nasl vuracaksn! Mutasavvflar: "Vur-kr ge gitsin!" demilerdir. Varn, younu vur-kr da, yitip gidene katl, yok ol! Yok ol da, ortadan kaybol, yeni bir yol bul! Buras, varn, younu kaybedip hi bir eyi kalmayanlarn medresesidir. Nitekim: "Ne olurdu, Muhammed'in anas, Muhammedi dourmasayd" sz118 u anlama
113 BU cmleler aada tercmesini vereceimiz Hads-i erifin manasndan iktibas edilmitir. Nitekim Peygamber Aleyhis-Selam: "Nur, kalbe girdii zaman kalp genileyip alr" buyurunca, sahabler: "Bunun almet ve iareti nedir?" diye sordular. Bunun zerine Peygamber Aleyhis-Selam:" Dnyadan uzaklamak, hrete ynelmek (Inbe); zaman gelmeden nce, lm iin hazrlanmak" buyurdu. (Bu hadisin asl metni iin bak. Ihyau'l-Ulm 1/58; Ithf Sdeti'l-Mttekin 1/424-425; erh-i Tearruf 1/63, 3/46.) 114 Bu msra arapadr. Cveyn'nin Cihangy isimli eserinden iktibas edilmitir. bak.Leyden basks 2/112; 115 Bu hadis-i erifin deiik rivayetleri iin bak. Eb Davud Mensik Hadis 1729; Ibn'l-Esir, Nihaye 1/59, 2/113; Ibni Sd 3/287; Ehds-i Mesnevi s. 189; Mevln Celleddin Rmi Fihi M Fih s.61, 81. 116 Bu msra, Hakim Seni'nin Divanndan iktibas edilmitir. Tahran 1320 basks, sayfa 376. 117 Bu sz, Mutasavvflarn szlerindendir. Tezkiret'l-Evliy'nn yazarna gre bu sz, eyh Eb Bekir Kettn'ye aittir. Leyden basks, sayfa 121; ayrca bak. Eb Tlib-i Mekki, Kt'l-Kulb; Ibni Haldun, if's-Sil li Tehzbi'l-Mesil, Mukaddime Dr.M.Tanci, stanbul sayfa "F". Ibn'l-Cevz, Nakd'l-llm ve'lUlem, Msr basks, sayfa 321. 118 Bu sz, Mevln Celleddin-i Rm'nin "Fihi M Fh" isimli eserinde Hadis-i erif olarak gemektedir, s. 184. eyh Attar'n Musbet-Nme isimli manzumesinde de aynen hadis olarak gemektedir, sayfa 318.

gelmektedir: "Bu sz; varlnn yok olmasn istemektir. Bu sz; tamamen yokluktur, yoklukta varlktr. Yine bu sz: "Allah ile benim aramda yle bir vakit vardr ki, o vakitte aramza, ne Allah'a en yakn bir melek, ne de eriat sahibi bir Peygamber girebilir"119 hadisinin mnsdr. Yani ben bile bu varlmla smam, bakasnn smas, girmesi mmkn mdr?" demektir. Sevgili mutlak Kemaldir, bizim medresemizde ise, u etten yaplm drt duvarn iidir. Bu medresenin mderrisi pek byktr, kim olduunu syleyemem, talebesi ise gnldr, "Gnlm, Rabbimin ilham ile bana haber verdi" Kbesi yle bir Kbedir ki, Hakk oray her zaman grp gzetmektedir. Ne mutlu o kimseye ki gz uyur da gnl uyumaz. Yazklar olsun o kimseye ki, gz uyumaz da gnl uyur. Deirmenin alt tan daha pahalya satn alrlar, o taa daha fazla para verirler, nk o daha fazla yk ekmektedir. Nitekim Peygamber Aleyhis-Selam, Rabbisine niyazda bulunurken: "Ey Rabblm! Bana alayan iki gz ver ki, akan gzyalar kan hline ve diler ate koruna dnmeden nce, Senin azabna kar gnle efaati olsunlar!" diye dua etmitir.120 Rub : Gnl sana, cn- gnlden hamd etmektedir, Her iki lemde de, kendinden gemi olarak seni vmektedir, Eer sana teekkr etmeyi dil ile baaramaz ise, Vcudumdaki kllar, teker teker yzlerce dil ile sana teekkr etmektedir"121 (Tevbe) Peygamber Aleyhis-Selam, yle buyurmutur: "Bir kimse bir gnah ilerde, hemen akabinde: "Ey Rabbim! Ben bir gnah iledim, ktlkte bulundum, Sen benim gnahm bala!" diye du ve niyazda bulunursa, yce Allah: "Kulum bir gnah iledi, bu gnah balayacak veya bu gnah sebebiyle cezalandracak bir Rabbi olduunu da bildi. Byle olunca kulumu baladm" buyurur.122 Nitekim Kur'an- Kerim'de: "Bu, t almak isteyenler iin gzel bir ttr" buyrulmutur.(Hud 114) Yani gnah ileyen kimselerin mit kesmemelerini, tevbe edenlerin tevbelerinin kabul edileceini bildiren bir mjdedir. Nitekim Peygamber Aleyhis-Selam: "Her kim, can boaza gelmeden nce tevbe ederse, Allah onun tevbesini kabul eder" buyurmutur.123 Yce Allah yle buyurmaktadr: "demoluna yazklar olsun! Gnah iler, balanmas iin tevbe eder, ben de balarm. Sonra yine gnah iler, balanmas iin tevbe eder, ben de balarm. Derken yine gnah lemekten vazgemez, fakat rahmetimden de midini kesmez. Ey Meleklerim! hid olun ki ben onu
119 Ehds-i Mesnevi s.39; Fihi M Fih, Ahmed Avni Konuk Tercmesi, st.1994 sayfa 14; el-Ll'l-Mersu s.66. 120 Bu Hadis-i erif iin bak. Cmiu's-Sair 1/59; Hlyet'l-Evliy 2/196; ihya 4/118; Ithf Sdeti'l-Mttekn 7/214; Nihye 4/250. 121 Bu rub'nin kime it olduunu tesbit edemedik 122 Bu Hads-i erif iin bak. Buhri Tevhid 8/178; Msned 2/296, 405, 492. 123 Bu hadis iin bak. Cmiu's-Sair 2/167; Kenzu'l-Umml 4/19199, 10443; Msned-i Ahmed 5/362; Knuzu'l-Hakyk s.100;

baladm"124 Hz.ie'den rivayet edilen bir hads-i erifte, Peygamber Aleyhis-Selam: "Gnah ksmdr. Baz gnahlar vardr ki Allah o gnahlar balar. Baz gnahlar da vardr ki balanmaz. Baz gnahlar' da vardr ki hi bir eyini brakmaz. Allah'n balad gnah, kulun kendi nefsine ettii zulmdr ki Allah ile kendisi arasnda olmutur.Allah'n balamad gnah ise, Allah'a ortak komaktr. Nitekim Kur'an- Kerim'de: "Bilmi olunuz ki, her kim Allah'a ortak koarsa, phesiz Allah ona cenneti haram klar" buyrulmutur. (Mide 72) Hibir eyi braklmayan gnah ise, kullarn birbirlerine kar iledikleri gnahlar (Kul haklar)dr" buyurmutur. 125 iir: Gnlden bilgi arayan kimseye ala, Candan akl arayan kimseye ise gl, Sen bir cevhersin, iki lem sana nisbetle arazdr, Arazdan cevher arayan kiinin yapt i hoa gitmez"126 Gnl, Kur'ann harfleriyle iyi bir hle gelmez, nk "bc bc" demekle kei semirmez"127 Hakm'in biri yle demitir: "Namuslu kimselere iftirada bulunmak, gklerden daha ar bir gnahtr. Hak (gerek) ise, btn yeryznden daha genitir. Kanaat eden gnl ise, denizden daha zengindir. nsandaki hrs ise, ateten daha yakcdr. htiyacn gidermeyen yakn akrabaya istekte bulunmak, zemheri'den daha souktur. Kfirin kalbi tatan daha kat; dedi-koducu kimsenin yapm olduu dedi-kodunun aslszl meydana ktnda, o kimse yetimden daha zayf ve daha zelildir"128 Ka'bl-Ahbar yle demitir:129 "Tevratta Allah'n ilk emri yledir: "Ben Allah'm, Benden baka ilah yoktur! Dnya'da her eye ve her yaratlma rahmet eden, hrette ise sdece mminlere merhamet edecek olan benim. Her kim hkmme raz olmaz, verdiim belaya sabretmez ise, onu dmanlarmla beraber hasrederim"130 "Haya duygusu olmayan kimsenin bu hastalnn tedavisi yoktur, sznde durmayan kimsenin ise hayas yoktur"131
124 Bu Hads-i KudsVnin benzer rivayeti iin bak. Drim Kitb'r-Rikk 2/322. 125 Bu hadis iin bak. Cmiu's-Sar 2/17; Kenz'l-Umml 4/10311; Msned-i Ahmed 6/240; Hkim Mstedrek 126 Bu iir aynen, Mevln Celleddin-i Rm'nin Fihi M Fh isimli eserinde de gemektedir. Tahran basks, sayfa 280. 127 Bu beyit, Hakm Sen'nin "Hadka" isimli eserinden iktibas edilmitir, sayfa 177. 128 Bu sz iin bak. Ihy'l-Ulm 3/152; ayrca bak. Taber Tefsiri Tercmesi, sayfa 38-39. 129 Ka'bl-Ahbar, Yehudi ilim adamlarndan olup Hz.mer'in Halifelii srasnda mslman olmu ve Hz.Osman zamannda 32 hicr ylnda Humus'ta vefat etmitir. (sdl-be 4/247) 130Bu Kuds Hadisin deiik rivayetleri iin bak. Cmiu's-Sar 2/80, 180; erh-i Tearruf 1/70; Knz'lHakyk, s.89; Kenz'l-Umml 1/1539. Tabern Evsafnda da rivayet etmitir. 131 Bu sz bir ataszdr, darb- meseldir.

(Zikir) "Zikir iki ksmdr. Dil ile zikir, gnl ile zikir. Dil ile zikir, kiiyi gnl ile zikre ulatrr.132 Zikir, korkunun stnl ve sevginin iddetiyle gaflet meydanndan, ucu buca bulunmayan mahede fezasna kmaktr" diye tarif edilmitir.133 Nitekim Peygamber Aleyhis-Selam: "Hi bir gnlden rahmet ve merhameti kaldrmazlar ki, o gnle baht karalk mhrn vurmu olmasnlar" buyurmutur.134 "yi ahlakl fakir, iyi ahlakl zenginden tam bin derece daha stndr, nk zengin kimse lrken, keke fakir olarak yaasaydm, diye temennide bulunur. Fakat fakir kimse lrken keke zengin olarak yaasaydm, diye bir temenni de bulunmaz"135 Hads-i erifte: "lmn iddeti ve musibeti, mmin kimseye yz kere klla vurulup yaralanmak kadar ardr" buyrulmutur.136 (Hacet Duas) Kabul edilen hacet duas udur: "Ezel ve ebed olan yce Allah' noksan sfatlardan tenzih ederim. Cmert olan ve cimri olmayan yce Allah' noksan sfatlardan tenzih ederim. Merhametli olan, acele etmeyen, hilim sahibini tenzih ederim. Her eyi bilen, cehil sfat ile muttasf olmayan yce Allah' noksan sfatlardan tenzih ederim. "Bundan nce ve bundan sonra da emir ve ferman Allah'ndr. O gn mminler Allah'n yardmyla sevineceklerdir" (Rum Sresi 4-5) Hz.ie Validemiz, Peygamber Aleyhis-Selam'm vefatndan sonra yle diyordu: "Ey yatakta yatmayan ve arpa ekmeiyle bile karnn tam olarak doyurmayan Muhammedi"137 Ama bu durum, gcnn yetmediinden bulamadndan deildi, nk iki lemdekiler ne buldularsa, onun yz suyu hrmetine bulmulardr. "Hr o kimsedir ki, kimsenin kendisini incitmesine aldr etmez ve kimseyi de incitmez. Cmert o kimsedir ki incitmesi gereken kimseyi bile incitmez." Peygamber Aleyhis-Selam yle buyurmutur: "Her kim yatana uzand zaman kere: "Hayy ve Kayyum olan Allah'n gnahlarm balamasn diler ve ona tevbe ederim" diye du ve niyazda bulunursa, o kimsenin gnahlar denizlerin kp kadar veya ldeki kumlarn saysnca, yahut ta aalarn yapraklar kadar bile olsa, yine Allah balar"138

132 Pek az deiiklikle beraber bu tarif iin bak. Risle-i Kueyr, Msr basks, sayfa 100. 133 Bu sz, Eb Bekir Vsti'nin szlerindendir. Risle-i Kueyr, s. 101. 134 Bu Hadis-i erif iin bak. Cmiu's-Sair 2/201; Kenz'l-Umml 3/5973; Msned-i Ahmed 2/310, 442, 461, 539; Eb Davud Hadis 4942; Tirmiz Birr Hadis 1924; Buhr Edeb'l-Mfred ve Hkim Mstedrekte rivayet etmitir. 135 Seyyid Burhaneddin Tirmizi Hz.leri, Cneydi Badadi ve Mutasavvflarn ekserisinde olduu gibi; fakirlii, zenginlie tercih etmektedir. Ibni At gibi Mutasavvflar ise, zenginlik Allah'n sfat, fakirlik ise kulun sfatdr, tezini savunarak zenginlii fakirlie tercih etmilerdir, bak. Ihy'l-Ulm 4/196-201. " 136 Bu Hadis-i erif iin bak. Ihy'l-Ulm Msr basks, 4/446. 137 Bu sz, Ebu Hreyre (r.a.)'den de rivayet edilmitir, bak. Safvet's-Safve, Haydarabad basks, 1/77; Nshu't-Tevrh 1/564. 138 Bu hadsin deiik rivayetleri iin bak. Msned-i Ahmed 3/10; Tirmiz K.Daavt 17; Ihy'l-Ulm 1/320.

(b- Hayat) Bir kimse; ba dnm sersericesine gezip dolaan birine: "Burada ne dolayorsun? Ne aryorsun?" diye sormu.Adamcaz: "b- Hayat = Hayat Suyunu aryorum" diye cevap vermitir. Soran kimse bu kez: "Btn bu dolamalar, b- Hayat aramak iin midir?" diye tekrar sorunca, adamcaz: "Demez mi ki?" demitir. Bunun zerine soran kimse: "Demesi gerek" deyince, adamcaz: "Peki ama senin b- Hayat aramaktaki bu tenbelliinden, "aramaya demez" anlam kmyor mu?" diye cevap vermitir. Yce Allah bir kulunu, kendisine kavuturmak iin yaratacak olursa; onu, yaratm olduu kullar arasndan seip ayrr ve onu stn klar. "Kavumak, bulumak nedir?" "Yok olmak, varlndan bir ey kalmamak, Allah'n varl le var olmak" demektir. Sen arada kalmadn m, Allah'n lutfuna kavuursun, fakat arada kalm isen, yok olmamsn, demektir. Beyit : "nde birazck dar bir yol vardr, Bu yol, nefsin kapsndan gnle gider"139 (Namaz) Ulu Mevln (Sultn'l-Ulem Muhammed Baheddin) buyurmutur ki: "Kur'an- Kerim'i batan sona kadar inceleyip taradm, her yetin ve her kssann mns ve zeti olarak unu buldum: "Ey Kulum! Benden bakasndan ilgi ve alakan kes! Bakasndan bulacan ve elde edecein her eyi -halka minnet etmeksizin- benden bulursun. Fakat benden bulacan ve elde edecein eyleri, hi kimseden bulamaz ve elde edemezsin. Ey bana yapp sman kimse! Bana daha fazla sarl ve daha fazla yap!" Namaz klmak, Allah ile bulumaktr. Zekat vermek Allah ile bulumak, Oru tutmak Allah ile bulumaktr. Bu eit buluup kavumalar, her buluup kavumadan daha tatldr. Hani sevgilinin yannda oturursun, bunun bir lezzeti vardr, ban onun kucana koyarsn, bunun da bir lezzeti vardr, fakat Allah'a kavumann lezzeti ve muhabbeti hepsinden stndr. Kur'an- Kerim'i ister bandan oku, istersen sonundan oku, mns udur: "Ey benden ayrlm olan kimse, bana dn!" Nitekim bir Hads-i erifte: "Diriden ayrlan ldr" buyrulmutur.140 "Deil mi ki can, cnn vermitir, senin gnlne huzur veren bir kalp, bir gnl balamtr, ruhuna bir ruh ihsan eylemitir. Peki onu unutup,
139 Bu beyit Hakim Seni'nin "Hadika" isimli eserinden iktibas edilmitir, sayfa 339. 140 Bu Hads-i erifin deiik rivayetleri iin bak Musned- Ahmed 5/218; Cmiu's-Sar 2/92; Knz'lHakyk s^115-118; Kenz'l-Umml 6/15631; Eb Dvud, K.Dahy Hadis 2809; Tirmizi, K.Sayd bab 12; Hkim Mstedrek K.Zebayh 4/124, 239; Ibni Mce, K.Sayd bab 8- Drimi K.Sayd bab 9.

bo eylerden vefa ummak, mrn yele vermekten utanmaz msn?" Beyit: "Ey gnl! Onun bizimle bulumaya istei yok, Ve o zlimin merhamet etme deti de yok, Dert bu ki, u kymetli mrm yele verdim, nanc olmayan birisiyle geirdim gitti"141 imdi sen, Yce Allah'n balamasn mit ederek otur, nk O: "Allah'tan daha ok szn yerine getiren kim vardr? O halde O'nunla yapm olduunuz bu al-veriten dolay sevinin. te bu gerekten byk bir kurtulutur" buyurmaktadr. (Tevbe 111) Peygamber Aleyhis-Selam ise: "Dul ve yetimlerin ihtiyalarn gidermek, bana gre otuzbin rek'at nafile namaz klmaktan daha iyidir. Aile fertlerinin yannda bir saat kadar oturmak bana gre u mescidimde nafile namaz klmaktan daha iyidir. Ana-babaya iyilik etmek ise, bana gre yllarca nafile ibdet etmekten daha iyidir" buyurmutur.142 Ulu Mevln (Sultn'l-Ulem Baheddin Veled) demitir ki: "Nerede bir dost nerede bir sevgili varsa, orada incinmek, dert ve mihnet te vardr. Nerede bir yabanc var ise, orada tek olu ve yalnz kal vardr. Yabanc kapdan girdi, dudaklarm ald, glmeye koyuldum, derken bir tandk geldi, o gl geip gitti. Ulu Mevln szne devamla der ki, bunun sebebi udur: "Tandk kimsenin senden umduklar ve bekledikleri eyler vardr, ona ne kadar vefa gsterirsen gster az grr ve ona raz olmaz. "Ben, senden bu kadar m umuyordum, daha fazlasn bekliyordum" der. Ama yabancnn senden bir midi ve bir beklentisi yoktur, az bir hrmet grse sevinir, onun sevinci iyilik eden kimseye de yansr. Nitekim brnn teekkr etmeyii, iyilik eden kimseye olumsuz yansd gibi, belki de Peygamber AleyhisSelam'n: "Yabanclarla otur-kalk ta, gzel bir ahlaka sahip ol!" diye tavsiyede bulunmasnn sebeb-i hikmeti budur.143 Yani onlarn gzel huylar sana tesir eder, bylece tazelenip yeerirsin, seni hangi tarafa eseler eilirsin, seni rp zenbil yapsalar rlrsn, kuru aa gibi krlmazsn, demek istemitir. (Nefis) Her eyden kamak kolay, fakat kendi nefsinden kamak pek zordur, felaketlerin kayna nefsindir, nefis yok olmadka, varln ve nefsini ldrmedike kendini belalardan kurtaramazsn, lmeden nce l! Nefsini "Muradn Alamamlar" mezarlna gm de ho ol, rahata kavu! (Ledn lmi) Kanat bir badr, hrs ayan onunla bala! u beden mezara girmeden, nefsin errinden emin olma! Akll kimse, heva ve hevesten emin olamaz. nsann u kt nefsi var ya, hani ona beden diyorlar, bu dnyann can ve akl adn takyorlar, bu dnyann ilerine o kadar akl-fikri yeter ki, oniki ilmi de en ince noktasna kadar
141 Bu iirin kime it olduunu tesbit edemedik. 142 Bu hadisin kayna tesbit edilememitir. 143 Bu hadisin kaynan tesbit edemedik.

renir. On iki ilmi,144 ne Kur'an ehli, ne Allah ehli, ne de Allah nuru kendisinde bulunan kimse, kendi kbiliyyeti ile elde edemez. nsanlar yce Hakka gtren yol olan "Ledn lmini"145 de, arif kimselerden duymak ve bu ilimlere dir yazlm kitaplar okumak suretiyle sahip olunur. Byle bir kimseye lim de denilir, ama kendisine hi bir faydas yoktur. nk o, perde arkasnda kalmtr, Hakka ulaamaz, arif olamaz. Arif ona derler ki, onun can, Rabbine mensup bir srdr, bu sr onda kendiliinden meydana gelmitir, Allah vergisidir, Vehb bir ilimdir. Arif kimse, Allah ilminin kaynadr, yce Allah'n sevgilisidir. b- Hayt'a gark olup gitmitir. (Mrid ve Irad) Birisi yle demitir: "nsan, kendi elinin emeiyle, kendi gcyle bir i baarmaldr, bakasnn emei ve zahmetiyle baarlan iten kendisine ne fayda gelir? Mrid olan kimsenin de bu tarzda iradda bulunmas gerektir. Ben derim ki: "Evet, mridlik grevi, her ktnn ve her ktlk elinden gelen kiinin yapaca bir i deildir. Mrid olan kimseye yle bir can gerektir ki, kendinden ve kendi iini yapmaktan da vazgemi olsun! rad etmek, halk Allah yoluna gtrmek; Peygamberlerin, zellikle Muhammed Aleyhis-Selm'n snnetidir. nk irad, olanca gcyle kendisini Rabbe veren kiilerin iidir" Baz canlar vardr ki, nur ile dopdolu olan oluk gibidir. Bu oluktan geen her sz nurlanr ve tertemiz olarak akp gider. Baz canlar ise, kirli oluk gibidir, bu oluktan akan her ey kirlenir ziyan olup gider. Bu kimseler ise, gelmiler de u dervilere katlmlar. Fakat erenler hakkn erenlerin byklerinden olan erf-i PySuhte146 hakn unu sylerim ki, bunlar dilencilik yapmaktadrlar. (et-Tehyyt Lillhi) Hamd sena, gerek mlk ve saltanat Allah'a mahsustur. Hasan- Basr147 demitir ki: "Chiliyye Devri'nde bir ok put vard. Puta tapanlar bunlara hitaben: "Sonsuz hayat sizin iin olsun!" derlerdi. Bu yersiz temenniye kar yce Allah: "Sonsuz hayat, ebed mlk ve saltanat ancak Allah'a mahsustur, ona hamd sena ediniz! Be vakit namaz dahi ancak Allah iin klnr, O'na du ve niyazda bulununuz! Allah'tan baka ibdete lyk kimse yoktur, birlik ancak onun sfatdr" buyurmutur. Ondan sonra kul: "Ey Peygamber! Salt selam sana olsun, nk sen mmetine t verip doru yolu gsterdin, Allah'n rahmet ve merhameti, honutluu ve bereketi senin zerine ve "Ehl-i Beyt" in zerine olsun! Dnya ve hrette selamet kalmak, yani Allah'n balamas, kyamete kadar bize ve bizden nce gelip geen Peygamberlerin zerine olsun!" der.
144 Oniki ilimden maksat unlardr: Sarf, Nahiv, Aruz,, Lgat, tikak, iir, n, Mani, Beyan, Bed, Hat ve Kfiye bak.Kef. 1/71; Keaf Istlhti'l-Fnn, Msr basks s 17-26. 145 Ledn ilmi: Arada bir vsta olmakszn, dorudan doruya Hak Tel'dan renilen ilim, Tasavvuf lmi, Manev lim, anlamna gelmektedir. 146 erif-i py Suhte: Peygamber Aleyhis-Selam'n soyundan ve erenlerin ulularndan olup yedinci hicri asrda yaam sf bir ztn knyesidir. 147 Hasan- Basr Hz.leri Tbin Neslinin byklerinden olup Zhd ve Takva ile mehur olmu Erenlerdendir.21 Hicr ylnda Medine'de domu ve 110 Hicr ylnda Basrada vefat etmitir. (Hlyet'lEvliy 2/131-161; Tabakt'l-Kbr 1/25)

Saa-sola selam verirken ise: "Ey Mmin Kardelerim! Sizler benim ktlklerimden, nankrlklerimden emniyettesiniz, benden sizlere hi bir zarar gelmez!" diyerek duasn tamamlar.148 Beyit: "Seven kii nasl olur da uyur, aarm buna, Zira seven kiiye her eit uyku haramdr"149 Ah ediyorum, bir nefeste sevgin kp gidecek diye korkuyorum. Her kim bir eye kul-kle olmusa, kul olduuna dr ona yazl bir belge vermi demektir. O ey de, onun sahibi kesilmitir. Artk onun tahakkm altnda kalr, hkim durumunda olan ey, ister kadn olsun, isterse kpek, istersen ona nefis de diyebilirsin! Nitekim Kur'n- Kerm'de: "Onun hkimiyyeti, ancak onu dost edinenlere ve Allah'a ortak koanlaradr" buyrulmutur.(Nahl 100) (Kulluk) Allah'a kul ol, O'na tevekkl et! nk gerek kiiliin O'nun bandan kurtulamaz. Her kim kendi arzularna kaplm, nefsinin isteklerini yerine getiriyorsa, yapt iler kle benzer, bir gn savrulup gider. Eer sen, herkesin elde ettii eyi elde etmeye alyorsan, eer o eye el atan kimse inkarc ise, ona benziyorsun demektir, halbuki inkarc teslim olmamtr, Allah'n kaza ve kaderi ile savaa girimitir, byle kii eytann maskarasdr, kt talih onu azdrmaa yol bulmutur. O kimse, lemlerin Rabbi olan Allah'a inanmtr veya inanmamtr. Eer inanmyorsa, O'nun lah olduunu bilmiyorsa, kimse ile sava yoktur, ancak kendisi ile savamaktadr. Eer inanyorsa, inkarn sonunun nereye varacan bilir. Nitekim Kur'an- Kerim'de: "Brak onlar, yesinler-elensinler ve bo emel onlar oyalayadursun, kt sonucu yaknda grp anlayacaklardr" buyrulmutur. (Hicr 3) Bir gzeli seviyorum dersin ve bunu iddia edersin, bazan da iler istediin gibi gitmez, muradna eremezsin, fakat yine de onun sevdasndan vazgeemezsin! nk asl olmayan bir sevda (ak) olduu halde, mauka kavumaya mit beslediin iin, yine de kalkann elinden brakmayp mcdele eder durursun! te bizim yanmzda gerek ak var, hal byle iken, muradna eremeyince, ne diye mcadele kalkann elinden brakrsn? Anlald ki bu, senin talihsizliindendir. Ka kere bir hayle (asl olmayan bir sevgiliye) k oldun, sonra da bunun bir hayal olduunu anladn! Ama gerekler, hayalden de aa deildir. Sana gre gerek olmasa bile, kapsnda bekleyen binlerce dostlarn dertlerini, kssalarn Kur'andan hi dinlemedin mi? Nitekim: "nsanlardan bazs Allah'tan bakasn Allah'a ortak koarlar da onlar, Allah' sever gibi severler. man edenler ise, daha ok Allah' severler" buyrulmutur. (Bakara 165) Dostluun ilk art, kendi istek ve arzularn (ahs karlarn) bir yana brakmaktr. nk bir kimse sevgilinin gzelliinin hayline dalarsa, muradna eriemez. Zira seni, yce Allah'n dostluuna ulamaktan, bu yolda alp abalamaktan alkoyan her ey, bozuk bir dnceden ibarettir ki, vcutta kan
148 Bu Hadis-i erifin deiik rivayetleri iin bak. Buhr K.Ezan 148, 150; istizan 3, 28; Mslim Salat Hadis 56, 60, 62; Eb Davud Salat 178; Tirmiz Salat 100, Nikah 17; Nes Tatbik 23, Sehiv 41; Msned-i Ahmed 1/292, 376. 149 Arapa 0/an bu beyit, Risle-i Kueyriyye'den iktibas edilmitir, Msr basks, sayfa 176; ayrca Maklt- ems-i Tebrz'de ve Sad rz'nin eserlerinde de gemektedir.

bana benzer, yumuayp olgun/amadka tedavisi mmkn deildir. Kur'an okumakla megul ol! Yce Allah'n szlerini dilinden drme, Allah'n rahmetinden midini de kesme! Nitekim Kur'an- Kerim'de: "Allah'n rahmetinden, sapklardan bakas midini kesmez" buyrulmutur. (Hcr 56) nsan mutlaka bir ile megul olmaldr, eer bir eyle megul deilse, lm demektir. Eer grnen bir dert ile veya grnen bir dnyalk ile megul olmuyorsa; mutlaka grnmeyen bir dert ile veya grnmeyen bir lem (hret lemi) ile megul oluyor demektir. Ama u iki lemden (dnya ve hret leminden) de vazgetin mi, eer gnl gzn ak ise, grdn eylerden koku alrsn ve bir eyler grmeye balarsn ki, grdn eyler hep gerek olur. nk her ey ya gerektir veya hayaldir, hayalden kurtuldun mu, Hakka ularsn. nsanlar ksma ayrlmtr. Cennetlikler, Cehennemlikler ve bir de Arasatta kalanlar. Allah daha iyisini bilir.

Muhammed Sresinin Tefsri

Yce Allah Kur'an- Kerim'de: "Kfirlerin ve Allah yolundan yz evirenlerin amellerini Allah boa karr" buyurmaktadr, (yet 1) Kendileri kfir oldular, bakalarnn mslman olmasna da engel olmaya altlar, yce Allah onlarn nceden yapm olduklar iyi amellerini de geersiz klp boa kard. (nkr ve Nankrlk) Sehl b. Abdullah Tster demitir ki:150 yette geen kfirlerden maksat, Allah'n birliini inkar edenler, ona irk koanlar, Allah'n orta var diyenlerdir. Bazlar ise, kfirlerden maksat, Allah' inkar edenler deil, Allah'n verdii nimetleri hie sayanlar, nimete kretmeyen/er, nimete krediyoruz diye oyalananlar, gerekleri bilmedikleri halde, biliyoruz diye iddia edenlerdir, demilerdir. Allah'n orta vardr, diyen kimse mutlak kfir olur, byle inanan kimseye, bir karine (tevil yolu) olmakszn "kfir" denebilir. Fakat nimete kretmeyen kimseye mutlak mnda kfir denilemez, bel ki bir kafine bularak, nimete kar nankrlk ediyor, kfrn- nimette bulunuyor, dersin. Mesel: Su ya mutlak olur, ona hi bir ey karmamtr. Ya da mukayyed olup baka bir maddeden etkilenmi olur. Irmak ve eme sular mutlak sulardr. Gzya ve yz suyu (kullanlm su) ise, mukayyed sudur. nk su denildii zaman halk, mutlak su anlar, gzya ve yzsuyu ise akllarna bile gelmez.151 Sana hizmet eden ve sana vgler yadran kimseyi, elbise ikram edilmeye ve dostluk kurulmaya lyk bir kii olarak tanrsn. Hatta hamam tellan, kelle satan ve nihayet hayvanlardan kedi ve kpei bile sana hizmetlerinden dolay sevip okarsn, halbuki onlarn bu hizmetlerinin senin yannda deeri bile yoktur. Nitekim "Allah onlarn amellerini boa karr" buyrulmutur. kinci grte olanlara gre, yetteki kfrden maksat, mutlak kfr deildir, nimete kar nankrlk edenlerdir, kfrn- nimette bulunanlardr, bunlara gre ise hkm yledir: "Birisi sana talebelik edip senden istifde etse, bu bilgi al-verii, senin onu sevmene sebep olur. Fakat o talebe: "Bu bilgileri ben kendi kbiliyy etimle elde ettim, benim hi bir kimseye minnetim yoktur" derse, sende o talebeye kar, nceki sevgi kalmaz nk "Allah, onlarn amellerini boa karmtr". Byle bir kimseyi: "renmi olduum btn bilgileri nce Allah'n izni, sonra da falan hocamn irad ve himmetiyle rendim, yoksa ben bu bilgilere nasl ulaabilirdim?" diyen bir kimse ile hi bir zaman kyaslamak mmkn deildir. Teekkr nedir bilmeyen bir ahs, kadir kymet bilen, ikram ve iyilie kar teekkr eden biriyle denk tutamazsn! Bu sadetlive talihli kimselere syleyecein srlar; o teekkr nedir bilmeyen kimselere syleyemezsin! nk: "Allah onlarn amellerini boa karmtr". Yce Allah: "te bunun sebebi, kfirlerin btla (aslsz eylere)
150 Sehl b. Abdullah Tster. Erenlerin byklerinden bir zt olup; days Muhammed b. Sevvr ve Znn- Msr! gibi mehur mutasavvflarla sohbetlerde bulunmutur. Basra ve Abadan'da yaam olan Tster, 283 Hicr tarihinde vefat etmitir. (Tezkiret'l-Evliya s.232; Tabakt's-Sfiyye s.206) 151 Sehl b. Abdullah Tsteri'nin bu szleri; Slemi'nin Hakyku't-Tefsr isimli eserinden iktibas edilmitir.

uymalar, mminlerin ise, Rablerinden gelen hakka (Kur'ana) uymu olmalardr. Allah, insanlara misallerini bylece aklar. (nk kfirler eytana, mminler ise Kur'ana inanmlardr)" buyurmaktadr. (yet 3) Yani bu sapkln ve kr bilmezliin sebebi uydu: O sapklar ve kr bilmez nankrler, bo eylere uydular, nefislerinin istek ve arzular ile megul oldular, bu istekler ise dini ynden gelip geici olup bo eylerdir. Onlar, nefislerinin sonu bulunmayan istek ve arzularna tapyorlar, halbu ki onlarn bu istekleri, Tuzlu ve Ac suya benzer, ne kadar iersen i, susuzluu gidermez, ien kimseyi de kandrmaz. eyh Eb Muhammed Cafer el-Hazza,152 bu yetin tefsirinde yle demitir: "Onlarn amelleri ve verdikleri sadakalar u sebeble boa kmaktadr: "nk niyet, amel duvarnn temelidir, eer temeli salam atmazsan, zerine yaptn duvar yklr, bina da tamamlanamaz. Demek ki onlarn niyetleri bozuk olduu iin, amelleri makbul olmamtr. Hani birisi mescide girer, gayesi namaz klmak deil, birisinin ayakkabsn almaktr, onun mescide girmekten sevap ummas, byle bir mide kaplmas yersizdir.153 Yce Allah :"Onlar, Kur'an dnmyorlar m, yksa kalpleri kilitli mi?" buyuruyor, (yet 24) Sehl b. Abdullah Tster, bu yetin tefsirinde yle demitir: "Yce Allah gnl hazinelerini yaratt ve hazneleri kilitledi, man da o kilide anahtar yapt.Ser at sahibi olan veya olmayan btn Peygamberlerin, Evliyann ve Sddklarn gnl kilitleri alr, ancak bunlardan bakalarnn, bidlerin, Zhidlerin ve limlerin gnl kilitleri tam olarak almaz, almadan da dnyadan gp giderler. nk onlar, gnl anahtarlarn, akllarndan isterler bu yzden de anahtar yitirirler. Eer anahtar yce Allah'n lutfundan ve bandan isteselerdi, bulurlard. Gnl kilidinin anahtar yle bir eydir ki, yce Allah'n; Senin her hlini, gnlne gelen her eyi, organlarnn yaptklarn, duyularn hissettiklerini, her nefes alp vermede, ne gryorsan, nasl gryorsan, neyi iitiyorsan, nasl duyuyorsan, bunlardan baka neler yapyorsan hepsini bildiini, btn organlarn ve btn duyularn grp gzettiini, bilmendir.154 eyh Eb Bekir Muhammed b. Hmid Tirmiz155 ise bu konuda yle demitir: "Bu yolda yryenlerin ayaklarnn kaymas u eyden meydana gelir. Birincisi yce Allah'n balarna, ihsanlarna kretmekte kusur etmek; kincisi yapt ilerde Allah'tan bakasnn knamasndan korkmak; ncs ise yce Allah'tan bakasndan bir eyler ummak. Bu yolda ayaklarna gelen g-kuvvet ise, kiinin her zaman iin Allah'n lutf una bakmasndan, ilh lutfu grp gzetmesinden, onun nimetlerine kredip durmasndan ileri gelmektedir. Bunun almeti ise, dima kendisini kusurlu grmesi; kusurundan, gnahndan korkup rkmesi, bylece de gnlnn huzura kavumasdr. Bu durumda bilir ki yce Allah onun rzkna kefildir,
152 eyh Ebu Muhammed Cafer el-Hazz, Tasavvuf Erlerinin byklerinden olup, eyh Eb Abdullah Muhammed b. Hafifin mridlerindendir. Cneyd-i Badad ve bu tabakadaki mutasavvflarla sohbetlerde bulunmu olup nihayet 341 Hicr ylnda raz'da vefat etmitir. (Tezkiret'l-Evliya s.330; Nefeht'l-ns s.298; edd'l-izr s.225) 153 eyh Ebu Muhammed Cafer el-Hazz'nn bu szleri, Slem'nin Hakyku't-Tefsir isimli eserinden iktibas edilmitir. 154 Sehl b. Abdullah Tster'nin bu yorumu, Slem'nin Hakyku't-Tefsir isimli eserinden aynen iktibas edilmitir. 155 eyh Ebu Bekir Muhammed b. Hmid Tirmiz; Drdnc Hicr Asrda yaam Horasan eyhlerinin ileri gelen-lerindendir. Byk bir ahlaka sahipti. Ahmed b. Hadraveyh gibi eyhlerden istifde etmitir. (Tabakt's-Sfiyye s.280)

olur olmaz eyler yznden irkilmez, fakirlikten korkmaz, gnl rzk iin titremez, eer titrer ise, "Gnlm neden rzk iin titredi? diyerek, bunun zntsyle titrer!"156 (Allah iin Yardm) eyh Eb Abdullah Muhammed b.Ali, (Hakm) Tirmiz157 ise: "Eer siz Allah'a yardm ederseniz, Allah ta size yardm eder" (yet 7) yetinin tefsirinde yle demitir: Yce Allah, birinin yardmn istemekten, onun yardmna muhta olmaktan mnezzehtir. Buna gre yetin mans yledir:" Eer benim Peygamberlerime, dostlarma yardm ederseniz, ben de size yardm ederim. Eer onlar stn tutarsanz, ben de sizi stn tutarm" Nitekim yce Allah; Hz.sa'ya yardm ettiklerinden dolay Havarileri stn klmtr. Peygamber Aleyhis-Selam' stn tuttuklarndan dolay da Sahabeleri stn kld, kyamete kadar minberlerde, mescidlerde anlmalarn ve vlmelerini salad. Eb Cehil ve Eb Leheb gibi kendi nefislerinin stnl iin Peygamberlerini hor grenleri ise, kyamete kadar lanetle andrd. Hani bir padiah bir suluyu yksek bir daraacna asar da, herkes grp ibret alsn, diye gnlerce orada brakr ya, tpk onun gibi. Nitekim bir ir yle demitir: Aklllar belaya uramamak iin bir tarafa kaarlar, Bakalarnn uradklar belalardan da ibret alrlar. Beldan katklarnda ise, kendi dncelerinin kalesine kamazlar, bilakis erenlerin kalesine kaarlar, onlarn glgesine snrlar. O kaleye girdiler ve o glgeye sndlar m: "Eer siz Allah'a yardm ederseniz, Allah'ta size yardm eder, ayaklarnz pekitirir, size sebat verir" hkmn bildirir.158 Yce Allah: "Biz nice ehirlerin halkn yok ettik ki onlar, seni yurdundan karan ehir halkndan daha gl ve daha kuvvetli idiler" buyuruyor, (yet 13) Bazlar (Sehl b. Abdullah Tster) bu yetin tefsirinde: "Musa'nn can korkusuyla Msr'dan kat gibi, Muhammed Aleyhis-Selam Mekke'den kamad, onu zorla kardlar" demilerdir. Nitekim yet-i Kerme'de: "Seni kardlar" denilmi olup, "Sen katn!" denilmemitir. Yahut ta: "O ehirden k!" diye, gibden bir emir gelmitir. nk Peygamber Aleyhis-Selam orada kalp ta, horlanmaya lyk deildi. Allah'a dayanmt, gzn ona evirmiti, onun hayat Allah iin idi. Nitekim: "Benim hayatm da, lmmde, lemlerin Rabbi Allah iindir" demiti. (En'am 162) O: "Canndan korktun da, onun iin katn!" sorusuna muhatap olmaktan uzakt. En sde insanlar bile ondan gzel bir koku almlard da, dan tepesinden boanan sel gibi lme komulard. Nitekim Kur'anda: "Soluya soluya koanlara an dolsun" buyrulmutur. (diyt 1) te Allah yolunda cihad eden kimseler yok mu? Onlar: irin iir sylerken kfiye arad; Talebenin, tatil gn olan Cuma gnn bekledii gibi, lm ararlar
156 eyh Eb Bekir Muhammed b. Hmid Tirmiz'nin bu yorumu; Slemi'nin Hakyku't-Tefsir isimli eserinden iktibas edilmitir. 157 Hakm Tirmiz, Horasan eyhlerinin ileri gelenlerinden olup, Tasavvuf ve Hadis konusunda bir ok eser telif etmitir. Zhd ve Takva sahibi bir zt idi. Eserleriyle Muhyiddin-i Arabye nclk etmitir. Nihayet 320 Hicr yllan civarnda vefat etmitir. (Tabakt's-Sfiyye s.217; Tabakt'-fiiyye 2/862) 158 Hakm tirmiz'nin bu yorumu; Slem'nin "Hakyk" isimli tefsirinden iktibas edilmitir.

ve beklerlerdi. Nitekim yce Allah: "Mminler iinde Allah'a verdikleri sz yerine getiren nice erler vardr. te onlardan kimisi verdii sz yerine getirip o yolda cann vermitir, kimisi de en id olmay beklemektedir" buyurmaktadr. (Ahzb23)159 Yce Allah: "Rabbisinden apak bir delil zere olan kimse, kt ileri kendisine gzel gsterilen ve kt isteklerine uyan kimse gibi olur mu?" buyuruyor, (yet 14) Sehl b. Abdullah Tster demitir ki: "Kendisine Allah tarafndan kesin delil verilen kimse, yle bir kimsedir ki, her haliyle Peygamber Aleyhis-Selam'n snnetine uyar, mesel birisi namaz klarken, bir bakasna uyar, o ne yapyorsa, o da onu yapar ya, tpk onun gibi.160 (Burhan) Eb Osman Sad b. Sellm el-Marib161 ise yle der: "Kesin delil anlamna gelen "Beyyine" kelimesinin bir anlam da "Aydnlk=Nur" demektir. Bu nuru elde eden kimse, Rabbn dnceyi, eytan dncelerden, bu nur sebebiyle seip ayrt eder. Nitekim aydnlkta, taklid ve kyasa gerek kalmakszn, gz gre gre arpann budayn iindeki talar ayklarlar. Eer bu nur sebebiyle gnlden bir sz doarsa, bu szn adna da "Burhan" derler.162 (Tevhid) Yce Allah: "Bilmi ol ki Allah'tan baka ilah yoktur" buyuruyor, (yet 19) Halk puta tapmaktan, nefsin istek ve arzularna kaplmaktan sakndrdn, yalnz Allah'a ibdet etmeye ardn, bu davet karsnda halk ikiye ayrld. Bir ksm bu daveti kabul etti, bir ksm ise kabul etmedi. Biz ise onlara tekrar ar yapyoruz. Hani doan kuunu avlanmak iin yollarlar, baz kular ondan kaar, bazlarn ise doan yakalar. Avlandktan sonra, geri gel diye tekrar davul alarlar ya, tpk onun gibi. "Bilmi ol ki Allah'tan baka lah yoktur" buyurmas, una iarettir. Allah seni seip gnderdi, bu seiten ve bu gnderiten geri dn, seni seene ve gnderene gel! imdi: "Her kim Allah'tan baka lah yoktur, Muhammed de Allah'n Rasldr" szn, yani Kelime-i Tevhidi, kk-lndenberi det edinip sylerse, o kimse ahmaktr, ocuklukta kalp gitmitir. Eer dnyann iyisine ktsne aarda sylerse, perde arkasnda kalmtr, geenlerden haberi bile yoktur. Her kim bu tertemiz sz, z temiz olarak samimiyetle sylemezse, temiz suyu pislikle kartrp sanki o su ile boy abdesti almtr. 163 Nitekim ir yle demitir: "Senin yznden bulanp kirlenen su, Gzel bir su dahi olsa, ie yaramaz"
159 Sehl b. AbdullahTsterfnin bu yorumu; Slem'nin "Hakyk" isimli Tefsiri ile "Tefsr-i Sehl b. Abdullah" tan aynen iktibas edilmitir. (Tefsir-i Sehl b.Abdullah, Msr basks,s. 125) 160 Bu yorum; Slem'nin "Hakyk" isimli Tefsiri ile Sehl b. Abdullah Tster'nin Tefsirinden iktibas edilmitir. 161 Eb Osman Sad b. Sellm, aslen Kayravanl olup Mekkeli Meyhlann ileri gelenlerindendir. Tabakt'sSfiyye isimli eserin mellifi Eb Abdurrahman es-Slem'nin musrlarndandr. Slem ondan rivayette bulunmutur. Nihayet 373 Hicr ylnda Niabur'da vefat etmitir. 162 Eb Osman Sad b.Sellm'n bu yorumu; Slem'nin "Hakyk" isimli Tefsirinden iktibas edilmitir. 163 Bu szler, Eb Bekir Vst'nin szleri olup Slem'nin "Hakayk" isimli tefsirinden iktibas edilmitir. Eb Bekir Vst aslen Ferganal olup, Cneyd-i Badad ve Eb'l-Hseyn en-Nr'nin muasrdr, 320 Hicr ylnda Merv'de vefat etmitir.

Eer vesvese ve evhamlarn karmas, yce Allah'n emirlerini bozmasayd, kbleye ynelenler yetmiiki frkaya ayrlrlar myd? Hepsi de Kur'andan delil getirirler, fakat kendi kt emellerini, istek ve arzularn Kur'ana katmaya almlardr, mesela toprakla bulandrlm su gibi, byle bir suda bir ey gremezsin. imdi temiz sz, "Kelime-i Tevhidi" z temizlii ile cn gnlden ve gerek olarak syleyen kimse, temiz bir testi ile tertemiz olan bir rmaktan su alp, bu su ile boy abdesti alarak namaz klan ve du eden kiiye benzer. Byle duaya karlk olarak ta, yce Allah: "Ey Kulum ste! Btn isteklerin, dualarn kabul edilmitir" buyurur. Her kim de yce Allah'n "buyur kulum" emrindeki ycelie erer ve bu emre can kesilirse, irin dedii gibi. "O kimseye mektup stne mektup, Davet zerine davet gelir" (limler) Eb'l-Abbs Kasm es-Seyyr164 demitir ki: "limleri drt ksm zere buldum. Birinci ksm, babo braklm, yular zlm at gibi lde koup durmaktadr. Gzne toz duman gitmi bir kimse o atn stnde binicisi var da, onu bir maksatla koturuyor zanneder, lde arkasna der, koup gider. Ama gz tozdan dumandan temiz olan kii bilir ki, o atn yular zlmtr, peine dmez, izini srp gitmez. kinci ksm, yularnn zlmesini istiyerek huysuzluk ederler, kendilerini lim gstermeye alrlar, maksatlar ise, balarn alp gitmeleri ve ba ekmeleridir. nc ksm, esrk deveye benzer. Ne yulardan gemden haberi vardr, ne de yularn zlmesinden ve gemin alnmasndan. Allah'a kulluk etmenin lezzeti, tad, onlar ekip evirmitir. Onlar kendilerini ibadete kaptrm olup, dima onunla megul olurlar. Drdnc ksm ise pek garip kimselerdir. Dnyann hallerini bilirler, yular zlm kimdir, esriyip kendini yitirmi kimdir, akl banda olan kim? Bunlarn hepsini de anlayp bilirler. te bu ksm, Muhammed Mustafa (s.a.v.)'in: "Ah ne olurdu, o kardelerimi gr eydim"165 diye arzulad kimselerdir. te bu sebebledir ki yce Allah: "Bilmi ol ki" buyurdu. Bil beni bu birlik ile, nk bu bilgi, senden bakasn bilmek deildir. Bu bilgi, tahsil ile de elde edilmez. Belki bizim hrkalarmz ve ikramlarmzla elde edilir, yle ki bizim hrkalarmz ve ikramlarmz usuz bucaksz deniz gibidir. Senin bu ilmin dahi usuz bucaksz bir denizdir"166 (Tevhid lmi) Hris-i Muhasibi167 ise yle der: "Tevhid lmi" nin balangc "Allah'tan baka lah yoktur" szn dil ile sylemektir. kincisi ise: "Madem ki Ondan
164 Eb'l-Abbs Kasm es-Seyrn aslen Horasan'n Merv ehrindendir. Eb Bekir VstA'nin mridlerindendir. Tarikat ilimlerini ondan renmitir. Ayrca Fkh ve Hadis konularnda eserleri de vardr, 342 Hicr ylnda vefat etmitir. 165 Bu Hadis-i erifin deiik rivayetleri iin bak. Msned-i Ahmed 2/300, 408, 3/115; Tefsr-i Eb'l-Fth 1/41. 166 Eb'l-Abbs Kasm es-Seyyr'nin bu szleri; Slemf'nin "Hakyk" isimli Tefsirinden iktibas edilmitir. 167 Hris-i Muhasibi, aslen Basral olup Badatta yaamtr. Tasavvuf erbabnn byk/erindendir, birok eserleri vardr, 243 Hicri ylnda vefat etmitir. (Tabakt's-Sfiyye s.56)

baka lah yoktur. Kfr de ktlkleri de, 0 yaratmyor mu, bunlar Ondan deil mi?" diye sorulacak olursa; "Peki buna inanyorsan, al abala da, iyi amellerini artr!" diye cevap verilir.168 Eb Muhammed Cafer el-Huld169 ise yle demitir: "Bilmi ol ki Allah'tan baka ilah yoktur" yetinin mns, sebeplerden ilgiyi kesmektir. Bize gre sebebler vardr ama yce Allah'a gre ise hi bir sebeb yoktur. Yce Allah'n, ekmek yemeden kiiyi doyurmaya, su almad ve yamur yadrmad halde, yeryzn diriltip yeillendirmeye, dilerse ekmek yiyen kimseyi a brakmaya gc yeter, baka sebebler de buna benzer. nk: "Bilmi ol ki Allah'tan baka lah yoktur" buyurmaktadr.170 Bazlar ise yle demilerdir: "Allah'tan baka lah yoktur" cmlesindeki "Yoktur" kelimesi, zihnin onu kavramasn ortadan kaldrmak, anlamaya imkan bulunmadn anlatmaktr. nk hi bir akl, hi bir anlay, yce Allah'n zatn idrak edip kavrayamaz. Zira kavranan, idrak edilen eyin sonu var, demektir. (lim ile rfan Arasndaki Fark) Cneyd-i Badad171 demitir ki: "Bilgi anlamna gelen' ilim"; anlamak manasna gelen "irfan" 'dan daha stndr. Eer stn olmasayd yce Allah: "Anla ki Allah'tan baka lah yoktur" derdi. Halbu ki: "Bilmi ol ki Allah'tan baka lah yoktur" buyurdu. nk yce Allah'a "lim" denilir, fakat "Arif" denilmez. Yce Allah, Hz.brahim' e de: "Teslim ol!" Yani emrime boyun e, buyruumu yerine getir!" diye hitap etti. Zira boyun emek, kulluk sfatdr. Hulasa: Hz.brahim'i olunu kurban etmekle ve kendisini atee atlmakla imtihan etti, bylece dnyada yaayan insanlara, onun: "Teslim oldum" demesinin (Bakara 131) kuru bir laftan ibaret olmadn ve sznde sdk olduunu bildirdi. Muhammed Mustafa (s.a.v.)'ya da: "Bilmi ol ki..." buyurdu. lim, Allah'n sfatlarndan bir sfattr. u halde bu yet, Peygamber Aleyhis-Selam'n dier Peygamberlerden stnlne bir delildir.172 Bazlar (eyh Eb Bekir Vst) da yle demitir."Bilgi, kesin bir delildir. Mmin-Kfir herkes elde edebilir, herkese gsterilip anlatlr, ister inansn ister inanmasn. nk Kfir'e kesin delil gelmeseydi, kfir olmazd. Kfir ona derler ki kesin delilden yz evirir. rfan ise yle bir haldir ki, arifi malup eder, arifin o hli anlatmaya gc kuvveti kalmaz, ancak mahrem birine birazck hlini aabilir.173 Hallc- Mansur174 (Hseyin b. Mansur, lim mi daha stndr yoksa rfan m daha stndr? Mnkaasna kar) der ki: "Muhammed Mustafa (s.a.v.) ilmin kaynayd. "Bilmi ol ki Allah'tan baka lah yoktur" yetindeki ilim kelimesini delil gstererek, bilgi anlamna gelen ilmin; anlamak mnsna gelen "rfan" dan stn olduu iddia edilemez. Zira bu yetin manas yledir: "Bildiini syle, nk onlar szden anlamazlar" Halla yine der ki: "u yirmidokuz harf, Lmelifte gizli. Nokta ise elif harfinde
168 Hris-i Muhsib'nin bu szleri; Slem'nin "Hakyk" isimli Tefsirinden iktibas edilmitir. 169 Cfer'l-Huld: Sflerin byklerindendir. Cneyd-i Badad ve Eb'l-Hseyn en-Nr gibi mutasavvflarn muasrdr, 348 Hicri tarihinde vefat etmitir. 170 Slem'nin "Hakyk" isimli Tefsirinde Cafer'l-Huldi'den pek ok nakiller vardr. 171 Cneyd-i Badad, Sf Taifesinin Efendisi, diye hret bulmutur. Aslen Nihvendli fakat Badatta domu ve burada yaantr. Seriyy Sakat, Hris-i Muhasibi gibi mehurlarla sohbetlerde bulunmutur. Btn Tarikatlarca sevilen ve sayg duyulan bir sf idi. Tasavvuf! bilgiler yannda Fkh bilgisi de vard,, 297 Hicr tarihinde vefat etmitir. 172 Cneydi Badd'nin bu szleri; Slem'nin "Hakyk" isimli Tefsirinden iktibas edilmitir. 173 eyh Eb Bekir Vst'nin bu yorumu: Slem'nin "Hakyk" ndan iktibas edilmitir. 174 Hallc- Mansur iin 108 nolu dipnota baknz!

gizlenmitir. Gnln anlay da gizlidir. Bylece yr yr ki, t ilk bilgiye varasn. Gnl anlad m, noktaya ihtiya kalmaz. Noktay anlayann da elife ihtiyac yoktur. Elifi anlayan ise, lmelife muhta deildir. "L" szn, yani Allah'tan baka her eyin yok olduunu anlayann ise, baka harflere ihtiyac yoktur. Dinleyici, dinledii sze ne kadar yabanc ise, sz o kadar uzar gider. Nitekim Hakim Sen bu konuda yle demitir. Beyit: "Bir baka pimemi daha geldi Haydi atee bir baka tencere daha koy!"175 eyh Eb'l-Abbs Kasm Seyyar176 demitir ki: "Gnahlarn iin af dileyip istifar eyle!" yeti, bu bilginin , af dilemeyi, kulluk etmeyi, yalvarp szlanmay meydana getiren bilgi olduuna dellet eder. Kibirlenmeyi ve ba ekmeyi meydana getiren bilgi olmadn da belirtir. Sanki yle buyurmaktadr: "Benden baka var eden, yok eden, ldren-dirilten, fayda ve zarar veren, hatrlatan ve uyaran grdn m hi? Madem ki grmedin u halde bilmi ol ki, btn bunlar yapan benim, nk hi bir ey kendiliinden var olmaz ve kendiliinden yok olmaz" Yine devamla "yetin manasn ihbar bir emir olarak anla, taklitle elde ettiin bilgiyi tam bir inanla grerek bil, bylece gerek bir bilgi elde etmeye al!"177 Bazlar (Sehl bAbdullah Tsteri)178 demitir ki: "Kendi bilginle baz eyler biliyorsun ya, imdi kendinden ve kendi bilginden de yok ol! Benim ilmim ile bil! "Gnahlarn iin af dile!" Yani kendi bilginden ve kulluk belirtilerinden, gnahlarndan dolay istifar et! Kendinden gemek, kendi kulluundan fani olmak yle gereklemektedir: "Eer bana kullukta bulunmay istiyorsan, bana ynel ve bana gel!" Bu daveti duyan kimse, bulunduu duraktan yola kar, gelmeye koyulur, bu geli kulluktur. Gide gide denizin kysna kadar geldi mi, "Daha ne yapacam, nereye gideceim?" diye sorar. Yce Allah ona: "Ayan denize bas!" buyurur. Denize ayak bast m, dier aya karada olduka, bu hal yine kulluktur, nk kendi istei ile yrmekte ve yine kendi kuvvetiyle ayan atmaktadr. Fakat deniz onu yakalayp aya yerden kesildi mi, artk o yok olmutur, gc kuvveti kalmamtr. Yok olmak, fani olmak ne demektir? Bundan byle irde ve hareketi kendisine it deildir; kendi isteiyle hareket edemez. "G ve kuvvet, evirip evirme ancak Allah'a mahsustur" sznn gereklemesi demektir. Durum byle olunca, geici varlkla var olmaktan, u Tevhid szn, Kelime-i Tevhidi (yalnz dil ile) sylemekten istifar et! Artk hakk varla ulatn, imdiye kadar sen konuuyordun, imdi seni ben sze getireceim, onu sana ben sylyeceim. Bazlar da: "Bilmi ol ki..." sz, kapkaranlk cehalet hayatn yaamadan nce, nrn ilmin hayat ile diri ol!" demektir. (lim Nurdur)
175 Hallc- Mansur'un bu szleri; Slem'nin "Hakyk" isimli Tefsirinden iktibas edilmitir. Sondaki beyit ise, Mevlevlerce darb- mesel gibi kullanlan bir msrdr, Hakm Sen'nin Dvan'ndan iktibas edilmitir. Tahran 1320 basks, sayfa 168. 176 eyh Eb'l-Abbas Kasm b. Kasm es-Seyyr, meyhn byklerindendir. Aslen Mervli olup eyh Eb Bekir el-Vst'nin mridlerindendir. 342 Hicr ylnda vefat etmitir. (Tezkiret'l-Evliya s.366; Tabakt'sSfiyye s.440) 177 Eb'l-Abbs Kasm Seyyr'nin bu yorumu; Slem'nin Hakyk isimli Tefsirinden iktibas edilmitir. 178 Sehl b. Abdullah Tsteri iin 150 nolu dipnota baknz!

lim nurdur aydnlktr.179 limlerin gnlleri ise yaklm kandiller gibidir. lh bilginin belirtileri ise, korku ve gnl alakldr. nce ilim kaps alr, sonra ona kreder, daha sonra da tevhid kaps alr. nk yce Allah nce : "Bil!" dedi, ondan sonra da: "Allah'tan baka lah yoktur" buyurarak, bilgiyi tevhidden ne getirdi. Tevhid una benzer: "Yz kii denize dmtr, deniz onlar evirip evirir, dalgalarn stne karr, altna alr, saa gtrr, sola atar, bazan da olur ki onlar fr fr dndrr, bu yz kiinin hareketini bir kiinin hareketi hline getirir. Ama denizden ktlar m, her birini bir ayr dndren, hareket ettiren vardr. Yz tane dnp abalayann, yz tane de dndrp abalatan/ vardr. Ama denizde iken kendi hareketlerini brakp denize uyarlarsa, szgelimi deniz hepsini de saa gtrr, bu uygunluk onlardan deildir, birlikten meydana gelir. Birbirlerine aykr davransalar bile, bu davran yine onlardan deildir, bunun izah uzun srer. Allah izin verirse, elbette bir yol gsterir. nsan birlik makamna gelince, gark olup gider, aydnlklara, nurlara dalar, o nur gnln iine vurur, vcudun dna da tesir eder. Bedeni, yeme ve imeden nasl lezzet alyorsa, o nurdan da ylece tad ve lezzet alr. Bu sebeble krk-ellign yemek yemeyenler vardr, yine de halsiz kalmazlar, gsz bir duruma dmezler, beyinleri hareketsiz kalmaz. Nitekim baz Filozof Tabibler: "nsan krk gn, elli gn bir ey yemezse, salkl bile olsa, helak olup gider" demilerdir. Bunun sebebi udur: "Obur kimseler, yeme-imeye dkndr; mideleri, yedikleri kat maddeleri eritmekle meguldr, bu oyalanma ve byle alma ise, ho bir ey deildir. Onun bu hli, bir hastalk olup, tabiat megul etmektedir. Az yemeye ve az uyumaya alk olan riyzat erlerinin ise, gdalar ve halleri aktr. Dnya hekimlerinin grleri ancak bu kadardr. Eer bunlar, k'n zevk hlini gerek olarak bilselerdi, o karanlklara sabrederler miydi? Kyasla elde edilen bilginin karanlklarnda kalrlar myd?" Beyit: "Ar-duru tatl sudan haberi olmayan ku, Btn yl gagasn ac suya daldrp durur" O kuun gagas ac sudayken, sen de onu grp duruyorsun, ne yazk ki bu byle devam edip gitmektedir. Bazlar (Eb Osman Sad b. smail en-Nsbr)180 ise bu konuda yle demitir: "Yce Allah: "Bilmi ol ki..." buyurdu ya; Bilgi ksmdr. Yap-yapma, emir ve yasaklara inanarak bilmek, yani gnln tam olarak bu bilgiye inanmas, Mesel bir kimse evin dnda iken, ierden bir ses duyar, bilir ki evde birisi vardr. Eer, hayvan sesi iitirse, bilir ki ierde hayvan vardr. Eer duman ttyorsa, bilir ki ierde ate yanmaktadr. Gzyle o adam ve atei grmemitir ama, bu delillerden ieride adamn ve atein bulunduuna tam olarak inanr. u halde bilip anladk ki, inanla bilmek baka, taklit ile bilmek bakadr. Taklit udur: "Biri sana bu evde bir adam var, yahut ta bir cemaat, u evin kapsnda elpene divan durmu, deseler, o evde birisinin olduunu bilirsin, ama bu bilgi taklit ile elde edilmi bir bilgidir, dardakilerin hareketlerine ve szlerine dayanmaktadr, dolaysyle bu bilgide, grerek bilgi edinme yoktur. Fakat ierde bir aksrk, bir ksrk, bir gl, bir alay duyarsan, o zaman gerek bilgi edinmi olup taklitten kurtulursun. Nitekim
179 "lim Nurdur, aydnlktr diye balayan bu blmn baz ksmlar, Slem'nin "Hakyk" isimli Tefsirinden iktibas edilmitir. 180 Eb Osman Sad b. smail, Niaburlu olup sflerin byklerindendir. Eb Hafs el-Haddd'n mrididir, Slemi'nin Tefsirinde bir hayli grleri zikredilmitir. Niabur'da Tasavvuf, Eb Hafs'n gayretleriyle yaylm, nihayet 295 Hicr ylnda Niabur'da vefat etmitir. (Tabakt's-Sfiyye s.170-175; Tezkiret'lEvliya s.239).

ir yle demitir: "Evin iindeki bir kk eme, Dardan gelen dereden daha iyidir.181 Eer dardan biri sana "Bu evde bir adam var veya bir arslan var" diye yz defa sylese, bu szler, ierden bir nefes iitmene bile denk olmaz. nk adamn bu bilgisi de szle meydana gelmi olup, syleyenlerden iitmitir, byle bilgi ise szle oalp durur, ama "Bir ey yok" deseler, geip gider. eriden bir ses duyarak elde edilen bilgi ise, adamn gamn, kederini ve zlemini artrr, bu durum karsnda insan, keke bu sesi bir kere daha duysaydm, bir belirti daha meydana gelseydi, demeye balar. nc bilgi ise gzle grlerek elde edilen bilgidir. Bu bilgi yaknl artrr, insana sonsuz bir devlet verir, gamsz, kedersiz bir yaknlk, bu bilgi Peygamberlerin bilgi sidir. Nitekim yce Allah: "Bilmi ol ki, Allah'tan baka lah yoktur" buyurmaktadr. nk sen, taklit bilgisinden, yakn bilgisine getin, yakn bilgisinden de, gzle grlerek elde edilen bilgiye getin, artk gzle grlen bilgi ile bil! eyh Eb Sad el-Harrz182 ise yle der: "Bilmi ol ki.." yetinin mns: "Ey Kulum! Benden bakasn zikretmekten ve benden bakas ile dost olmaktan kendi benliini temizle!"183 (Kilitli Gnller) Yce Allah: "Onlar Kur'an- dnmyorlar m? Yoksa Kalplerine kilit mi vurulmu?" buyuruyor, (yet 24) Kalpler vardr ki, o kalplere kilit vurulmu olduu iin dnmezler. Diller vardr ki, o dillere kilitler vurulmu olduundan "Onlar Kur'an dnmyorlar m?" buyruunu okuyamazlar. Dnmek udur: "nsanda dnme hlinden sonra bir hal meydana gelir, bu halden sonra bu iin bir belirtisi ortaya kar. Mesel bahvan aacn dalna bakar, bahvanlk bilgisi ile bu aatan ne doacak, bu renkten ve bu iekten sonra ne kacak, aacn renginden ve tazeliinden bunu bilir. Bahvan olmayanlar ise aacn ssne ve gzelliine bakarlar, bundan sonra ne olacak aacn bana ne gelecek bilmezler. Bu kilitleri gnllere ve dillere unun iin vurmulardr: "Onlar Allah'n verdii nimetlere kar nankrlkte bulundular, onlara birazck gereklerden haber verdiler, onlar ise hasetlerinden dolay bu gerekleri gizlediler, bilakis aleyhte ahitlik ettiler, o nur' o aydnla kretmediler. kr ise, gereklere ahitlik etmek, haset etmekten vazgemek, demektir. Gnllerindeki kilidi grnce de tevbe etmediler, af dilemediler bylece kilit daha da kuvvetlendi. Tevbe etmeleri ve byle iler yapmaktan vazgemeleri gerektir. Eer tevbeyi kabul etmeyecek olsayd, gnllerini kilitlemezdi, kullarn da uyarp ikaz etmezdi.184 Yce Allah: "Eer dileseydik, onlar el betteki sana gsterirdik, fakat sen onlar simalarndan tanrsn" buyuruyor, (yet 30) Ey Muhammedi Eer isteseydik, onlarn iyzlerini sana gsterirdik, fakat t vermen iin gstermedik. Eer onlarn kbiliyyetsizliklerini buseydin, t vermekten vazgeerdin, zira bu tte bir hikmet vardr, bununla kimini sevindirir,
181 Bu beyjt Mevln'nn Mesnevisi'nin cilt 6, sayfa 478 de Rub olarak gemektedir. 182 Eb Sad Harrz Badatl olup Saflerin bykle-rindendir. Baka ve Fena Terimleri hakknda ilk sz syleyen odur. Zinnn- Msr, Seriyy Sakat ve Bir-i Hf'in arkada ve dostlarndandr. 279 Hicr ylnda vefat etmitir. (Tabakt's-Sfiyye s.228-232) 183 Eb Sad Harrz'n bu szleri; Slem'nin "Hakyk" isimli Tefsirinden iktibas edilmitir. 184 Bu szler, Slem'nin "Hakyk" isimli Tefsirinde aklandna gre; Sf Ibni At'ya aittir.

kimini de kederlendiririz. O keder de ise, onlar iin fayda vardr, bylece sen, btn lemlere rahmet olursun. Her ne kadar onlarn gerek yzlerini ve yzlerin-deki belirtileri sana anlatmad isek "Andolsun ki sen, onlar; konuma sluplarndan tanrsn!" (yet 30) Seslerinin tonundan ve konumalarndan tanrsn! Nitekim Erenlerin seslerinin tonunu ayrt etmek pek kolaydr. "Allah onlarn gizledikleri eyleri biliyor" (yet 26) Yani yce Allah, lm-i Ezelde ak veya Sad (Kt veya iyi, Kfir veya Mmin) ne yazd ise, her birine Kader'de ne takdir etti ise onu bilir. Baz Mutasavvflar ise: "Bu yet-i Kerme'de, eyh olan kimsenin; mridin sorularndan, ald cevaplardan tatmin olup olmadndan ve dier konumalarndan, i dnyasn bildiine iaret vardr" demilerdir.185 Baz kimseler de: "Herkesin konumasndan, bir makam m istiyor, yoksa samimiyetle mi konuuyor, vaaz eden kimsenin asl maksad "t vermek, halk eytann tuzandan kurtarmak mdr, yoksa halk kendi tuza ile avlayp kendisine balamak mdr bilirsin" demitir.186 (hls) Yce Allah: "Andolsun ki iinizden cihad edenlerle sabredenleri birbirinden ayrt edinceye kadar ve gizlediklerinizi haber verinceye kadar sizi imtihan edeceiz" buyurmaktadr, (yet 31) Yani ibdet eden kimselere, bdetlerinde samimi ve ihlasl olmalarn gerekli kldm, t ki onlar samimiyetlerinin derecesine gre ycelteyim ve ibdeterini makbul edeyim.187 Zira ibdette fazlala deil, ibdetteki ihlas ve samimiyete itibar edilir. Nitekim Peygamber Aleyhis-Selam: "Eb Bekir, fazla oru tuttuundan fazla namaz kldndan dolay stn olmad, fakat gnlne verilen ihlas ve samimiyet yznden stn oldu" buyurmutur.188 Yani Eb Bekir'i dier sahabelere ne fazla oru tuttuundan ne de fazla sadaka verdiinden dolay stn tuttum, ancak gnlne verilen o nur ve o ihlas sebebiyle dier sahabelerden stn oldu, bylece ibdeti ve itaati de dierlerinin ibdetlerinden stn sayld. (Riya ) Yce Allah: "Ey man edenler! Allah'a itaat ediniz, Peygamber'e itaat ediniz, amellerinizi de boa kartmaynz!" buyurmaktadr, (yet 33) Yani Allah'n emirlerini tutunuz, Peygamber Aleyhis-Selam'a da hrmet ve itaat ediniz, Onu Allah'n elisi olarak biliniz! Yce Allah'n bir emri ferman olarak Peygamber Aleyhis-Selam size ne getirdi ise, onun buyruunu kabul ediniz! Yaptklarnz byk grerek, onlara gvenerek boa kartmaynz! Eb'l-Ksm Fris b. Isa189 demitir ki: "Akll kimse ibdette bulunur,
185 Bu szler,Eb'l-Abbs Kasm b.Ksm es-Seyyrfnindir. Slem'nin Hakyk isimli Tefsirinden iktibas edilmitir. 186 Bu szler ise, Eb Bekir Muhammed b. Hmid Tirmiz'ye aittir. Slem'nin Hakyk'ndan iktibas edilmitir. 187 Bu szler de, Sofilerin byklerinden Eb Abdullah Amr b. Osman el-Mekki'ye aittir, bak. Slem Hakyk 188 Mevln Ceileddin Rum'ye gre bu sz, hadis-i eriftir, bak. Fhi M Fh s. 193; Bazlarna gre ise, Zhidlerin ulularndan olup 108 Hicr ylnda vefat etmi olan Bekir b. Abdullah el-Mzen'ye aittir. Ayrca Gazzl Ihya'da; Hakim Tirmiz Nevdiru'l-Usul'da; Eb Yl ve Ahmed b. Men Ms-nedlerinde zikretmilerdir. 189 Eb'l-Ksm Fris b. is ed-Dineveri, Hallc- Mansur'un Halfelerinden olup 345 Hicr yl civarnda vefat etmitir. (Tabakt's-Sufiyye s.317; Kef'l-Mahcb 337; Trih-i Badat 12/390)

fakat kendisini ibdet yapmyor olarak bilir. Chil kimse de ibdette bulunur, fakat kendisini Allah'a kullukta bulunuyor ve ibdet ediyor olarak grr" Baz mutasavvflar ise: "bdetleri boa kartan ey; gsteritir, riyadr, kendini beenmektir" demilerdir.190 Eb'l-Hseyin Verrk191 ise yle der: "bdetleri boa kartan ey, halka byklk taslamak ve ben ibdette bulunuyorum diye byklenmektir.nk ibdet byklenmeyi, kibirlenmeyi, terketmek iindir. Kibirlenmeye sebeb oldu mu, o ibdet yok olup gider. Yani byle bdet eden bir kimsenin ibdeti manasz bir ekilden, bir gsteriten ibarettir. Byle bir ibdetin grn faydadr ama, manas ziyandr"192 Yce Allah yle buyurmaktadr: "Gerekten dnya hayat bir oyun ve bir elenceden ibarettir. Eer iman eder ve takva sahibi olursanz, Allah size mkafatnz verir ve sizden btn mallarnz Allah yolunda sarfetmenizi de istemez" (yet 36) Baz Mutasavvflar yle demilerdir: "Biz, dnya ehlini drt ksm olarak bulduk. Birinci ksm gafletle dnya nimetlerini arayp elde etmeye alr. Bir ksm ise bilgisizlik sebebiyle shhat ve saln kaybedip hastalklara mbtel olur. Bir ksm kendisini hastalk yatandan mezara srkler. Drdnc ksm ise, mezardan azaba (cehenneme) ger. te dnya ehli bu drt ksmdan ibarettir. Umulur ki yce Allah'n yardm bunlara erimi ola.193 Birinci ksm lezzeti, tad, zarar ve ziyan grr. Dnyann tadn ve lezzetini aramakla beraber, dnyann geici tad ve lezzetinden kurtulmay da arar, hretin tadn ve lezzetini de bulmaya alr. Nitekim: "Ak, bir baka aktan baka bir ey geiremez" denilmitir. 194 Shhati ve sal bozulan kimselere Allah'n yardm eriirse, hastalktan kurtulacak bir re ararlar, yahut ta onlara hastalk kolay/atrlr, hastaln ars, szs kendisine normal gibi gzkmeye balar. Dierlerini de byle bil. Yce Allah: "Allah zengindir, siz ise fakirsiniz" buyurmaktadr, (yet 38) Sehlb. Abdullah Tsteri195 demitir ki: "Allah'n srr, yani manev srra ulamak btnyle yokluktadr. u halde yokluu (fakr) bir Allah bilir, bir de yce Allah'n o srr kendisine gsterdii kimse bilir. Tefsir okuyan, fakr sahibi erenlerin kitaplarn okuyup, yokluun ve yoksulluun ne olduunu anlamaya alan kimse deil. nk bu kimse bunlar renmek iin kitaba muhtatr. Fakr sfat ile muttasf olan kimse ise Allah'tan bakasna muhta deildir, zira dini ilimleri renmek iin onun ne kiiye ve ne de kitap okumaya ihtiyac vardr. nk: "Rahman olan yce Allah, (ona) Kur'an (ve Kur'an ilimlerini)retmitir"(Rahman 1-2)196 Nitekim : "Akll kimse l adam bile olsa, Onun can, Allah'n sr
190 Bu son paragrafn kayna yine Slem'nin Hakyk isimli Tefsiridir. 191 Eb'l-Hseyn veya Ebl-Hasan Ali b. Ahmed Verrk, Mehur vaizlerden olup 361 Hicr ylnda vefat etmitir (Tarih-i Badat 11/324) 192 Bu szler, Slem'nin Hakyk isimli Tefsirinden iktibas edilmitir. 193 Bu sz yine Slem'nin Hakyk'ndan iktibas edilmitir. 194 Bu msra, Fahreddin Grkn'nin "Veys- Ramin" isimli eserinden iktibas edilmitir. Bak. 1314 bask.sayfa 358. 195 Sehl b.Abdullah Tsteri iin 150 nolu dipnota bak. 196 Bu szler,Sehl b.Abdlulah Tster'nin Tefsiri (sayfa 136) ile Slemf'nin "Hakyk" isimli eserinden iktibas edilmitir.

levhasdr" denilmitir. (Fakir ve Fakirlik) Baz Mutasavvflar yle demilerdir: "Fakir kimse, ihtiyac olan kimsedir. Eer fakir kimsenin muhta olduu zengin, gerekten bir zengin ise, o fakir, gerek zengine kar, gerek fakir saylr. Eer geici zenginlie sahip olan, yalanc bir zengine muhta ise, o fakir de yalanc fakirdir. Ibni Sem'n197 yle demitir: "Her eyin bir yokluu ve yoksulluu vardr. Her ey kendisine gerekli olan bir eye muhtatr, onu arzu etmektedir. Dnyadaki ihtiyalarn ve yoksulluklarn en fazla zarar vereni ise Nefs-i Emmre'nin ihtiyalardr. Btn yoksulluklarn ve btn ihtiyalarn en ycesi ve en stn ise, akla olan ihtiyatr. nk akla muhta olan ve en stn ise, akla olan ihtiyatr. nk akla muhta olan kii ancak yce Allah'a muhtatr. Zira nefsim muhta olup ihtiyaca dt zaman, hemen Allah'n sevmedii eyleri temenni etmeye balar, Allah ona bu zellii vermitir, Allah'tan uzaklamay arzu eder. Nitekim Yarasa kular, gzlerinin zayfl yznden gndzn dar kamazlar, ancak geceyi tercih ederler.Halbu ki onlarn varlklar da gnetendir, btn canllar, gne sebebiyle varlk leminde dururlar, Yce Allah onlara bu zellii vermitir. Gnlm ihtiyaca dnce bir makam, bir mevki ve bir saltanat ister, halbu ki o makam ve o mevki, ebed saltanat ve mevkiye engel tekil eder. Fakat aklm yoksul olup ihtiyaca derse, ancak kendi gdasn ister, onun gdas ise ilimdir, hikmettir. nk yce Allah akl; akl ve hikmet nurundan yaratmtr. Nitekim: "Her ey aslna ve cinsine dner" denilmitir.198 (Himmet) Benim himmetim, akl aacnn dallarndan bir daldr. Muhta olduu zaman onu bulmay, yani bir dert elde etmeyi ister. nk dert, dermann ncsdr. nce neyin derdine dersen, sonunda onu bulursun. Can, beden derdine dmt, imdi hatrna bile gelmez ama, diledii eyleri yapabilmek iin saf, temiz ve salkl bir beden isteyecektir. Sanatlarn hepsinin ba, o sanat istemek ve arzu etmektir. Arzu edilen can yoldan bulmak iin,nce canyoldan arzu etme derdi bald da, sonra o canyolda bulundu. Bunu anlatmak uzun srer. nsan kendini bir ie, bireye kaptrd, yani onun derdine dt m, "Hr oldum, baka dertlerden kurtuldum" der. Nitekim Hakm Sen yle demitir: iir: "Din derdi Timsah bir azn at m, bir solukta, bu dnyay da sndrr, br dnyay da"199 Fakat o byk dertten habersiz olursan, hemencecik u kk dertler, geceleyin yryenler, gece kular gibi harekete geerler, Vecd gneinin gnl evinden gittiini anlarlar.
197 Eb'l-Hseyn Muhammed b. Ahmed b. smail, mehur sofilerden olup, Ibni Sem'un knyesiyle bilinmektedir, 387 Hicr ylnda vefat etmitir. Ibni Sem'unun bu szleri de yine Slem'nin Hakyk isimli eserinden iktibas edilmitir. (edd'l-lzr s.23) 198 Bir ata szdr, buna "Darb- Mesel" de denir. 199 Bu beyit, Hakm Sen'nin Divanndan iktibas edilmitir, bak. Tahran 1320 basks, sayfa 378.

(Zenginlik) "Allah zengindir, siz ise fakirsiniz" (yet 38) nk ihtiya, kulluun sfatdr, kullara lyktr. Her kimi ihtiya elbisesini giymi olarak grrsen, bilesin ki o kimse, kul olduu iin giyinmitir, sakn onu Efendi sanma, nk gne bile gklere, douya ve batya muhtatr. Gne tutulduu zaman ise, eski parlaklna muhtatr ki, siyahl gidip aydnl artsn. Gnein her nefeste ve her demde yzbinlerce eye daha ihtiyac vardr ki, buradan (bu dnyadan) o ihtiyalar grnmez. Nitekim ahmak kimseler pdih grrler de, hi bir eye ihtiyac yok, bakalar gibi muhta deil, sanrlar. Akll kimseler ise, pdihn herkesten daha ok muhta olduunu bilirler. Bu, una benzer. Bir kimsenin eli, aya ve beli krlmtr, tedavi maksadyla birok renkte, eitli tahtalarla krlan organlar sarmlar ve balamlardr. Kk ocuk o renkli tahtalar grnce: "Ah ne olurdu benim de elime ve ayama bu renkli tahtalar sarp balasalard" der.200 Baz Mutasavvflar ise, zenginlii tarif ederken: "Zengin, kendi varl ile var olan zengindir. Var olabilmek iin ne yeryzne muhtatr ne de denizlere. Ne nefse muhtatr ne gdaya, ne de bir var edene muhta deildir". Yce Alah: "Eer Allah'a itaatten yz evirirseniz, yerinize sizden baka bir kavim getirir, sonra onlar sizin gibi de olmazlar" buyurmaklardr, (yet 38) Nitekim: "Eer dil olursan, iyi bir nm kazanrsn, eer dil olmazsan; bu nm, dil olan kimse kazanr" denilmitir. Baz Mutasavvflar ise yle demilerdir: "Birok kimseler, ubdiyyet minderine gelip otururlar, fakat sebat edemezler ve sabr gsteremezler; hev ve heveslerine uyarlar da baboluk durana kaarlar. O minder zerinde ancak Allah'n yardmlarna lyk olanlar ve mkfat kazananlar oturabilirler. Zira onlarn ie balamalar bir trl, sebatlar ise bir trldr. "201

200 Bu SZler, Cneyd-i Badd'nin szlerinden iktibas edilmi olup, Slemfnin "Hakyk" isimli Tefsirinden nakledilmitir. 201 Bu szler de yine Slem'nin Hakyk'ndan iktibas edilmitir.

FETH SRESNN TEFSR

Yce Allah: "Biz sana apak bir fetih ihsan ettik" buyurarak (yet 1) Muhammed Mustafa (s.a.v.)'ya nimetlerini ve vaadlerini sayp dkt. Bu nimetlerin ilki, devaml almakta olduu kapy atk, bylece yaptn dua kabul olunmutur. kincisi bu dua sebebiyle "Allah senin gemi ve gelecek gnahlarn balamtr" (yet 2) Balayp affetmek dostluk iaretidir. Her kimi seversen, onun suunu, aybn grmez olursun, nk balamann srr hikmeti de budur. ncs "Sana olan nimetini tamamlamak iin bu fethi sana nasip etti" (yet 2). Nimetin tamamlanmasn bildirmek, onun zelliini bildirmektedir, zira bu sz, baz kimselere nimetinin tamamlanmadna dellet etmektedir. Demek ki O (Muhammed Aleyhis-Selam) bunlardan daha huss bir makam ve mevkie sahibdir, Hakka daha fazla yol bulmutur, Hakkn hakikatine daha fazla ulamtr. Drdncs: "Ve sana anl bir zaferle yardm eder" (yet3) Yardm, saltanata ve velayete dellet eder, bu velayet hangi velayettir? Gr ve sezi kuvveti dir ki, buna nail olan kimse, her eyi Haktan grr ve her eyi Haktan bilir. Nitekim Hz. brahim atee atldnda, Hz.Ms denize ayak bastnda; Sleyman Aleyhis-Selam gnee buyruk yrttnde; Hz. Nuh Tufan'a hkmettiinde, Davud Aleyhis-Selam demiri hamur gibi yumuattnda ve gzel nameleriyle dalar bile dile getirdiinde; Is Aleyhis-Selam hayvan! ruhlar dirilttiinde; Hz.Muhammed Mustafa ise Mirac'a giderken gkleri yarp getiinde, bunlarn hepsini Haktan grm ve Haktan bilmilerdir, bu rnekleri oaltmak mmkndr. Onlar her eyi Allah'n emrine tbi ve kendilerini Allah'n kulu olarak bildiler ve her eye hkm yrtenin Hakk olduunu grdler, bu sebeble de her ey, onlarn emrine boyun edi, onlar da Hakkn emrine boyun ediler. "Allah senin gemi ve gelecek gnahlarn balamak iin bu fethi sana nasip etti" (yet 2) Ibni Ata (Ahmed b. Ata Rdbr)202 demitir ki: "Muhammed Aleyhis-Selam, Mira'da Sidret'l-Mnteh'ya vardnda grd ki Sidre aac Arn zerindedir.Buras Cebrail Aleyhis-Selam'n dura ve makamdr. Oraya vard zaman yol arkada olan Cebrail Aleyhis-Selam ayan geri ekti ve daha ileri gidemem, dedi. Bunun zerine Peygamber Aleyhis-Selam: "Ey Kardeim Cebrail! Byle heybet ve azametli bir yerde beni yalnz m brakrsn!" dedi. Bu endieye kar, yce Allah'tan bir hitap gelerek: "u iki- admlk yolda Cebrail ile nsiyet meydana getirdin de, onsuz kalnca szlanmaya m baladn!" buyurdu. te "Allah senin gemi ve gelecek gnahlarn balamak iin, bu fethi sana nasip ettik" yetinde sz edilen gnah, o gnahtr. Yani Senden; bakalar ile olan lfeti ve nsiyeti giderip seni arttk ve seni bakalarna muhta olmaktan mstani kldk.203 Yine Ahmed b. At demitir ki: "Yce Allah, Velileri ve Peygamberleri kk bir
202 Ahmed b. At b. Ahmed Rdbr, mehur mutasavvflardan olup, ayn zamanda bir slam Hukukusudur. Kur'an ilimleri, Hakikat ilmi, Ahlak ve email konularnda da byk bilgisi vardr. Eb Ali RdbrJ'nin kz kardeinin oludur. 369 Hicr ylnda vefat etmitir. (Tabakt's-Sfyye s.497). 203 Seyyid Burhaneddin Hz.leri bu srenin ilk yetinde geen "Fetih" ile gklerin fethini, yani Mira' kasdetmektedir. Baz mfessirlerde olduu gibi Mekke'nin Fethini kasdetmi deildir.

gnah veya zelle ile mbtel klp imtihan eyledi. Sonra onlar, kusurlarn bildiler ve szlandlar, onlar balayp affetti. Fakat Muhammed Mustafa'y bir perde ile bu halden (zelle ilemekten) korudu, bir gnah ileyip te yalvarp tevbe etmesine meydan vermedi. O gnah nedir, adn bile anmadan onun gemi ve gelecek btn gnahlarn balad. Bu mertebeden maksat muhabbet ve sevgidir ki bu rtbe, dier Peygamberlerin mertebelerinden yce bir mertebedir.204 Yine bu yetin tefsirinde Ibni At yle demitir: "Yce Allah: "Ey Muhammed! Gemi gnahlar da sana baladm" buyurdu. Yani dem Aleyhis-Selam'n zellesinden meydana gelen gnah sana baladm. "Ve gelecek gnahlar da sana baladm" Yani mmetinin gnahlarn da sana baladm. nk onlarn yegne midi ve rehberi sensin, zira evvel gelen ve sonra gelecek olan mmetler, ulamak istedikleri yere ancak seninle ulaabilirler.205 Mutasavvflar yle demilerdir: "Peygamber Aleyhis-Selam'n tevbe ve istifar, mesttik hlinden idi. Mest olunca da, kendinde olu hlinden istifar etmiti. Baz Mutasavvflar ise yle derler: "ki halden de istifar etmiti. nk gnl Hakk ile idi. Kendinden gei (sekr) ve kendine geli (sahv) kullara gredir.206 Nitekim kullar renkten renge girerler. Allah'a gre ise ne kendinden gei ve ne de kendinde olu vardr. Peygamber Aleyhis-Selam Hakka ynelmiti, ite bu sebeble iki halden de istifar etmiti. Bu kendinden gei ve kendine geli iki renktir. Halbu ki, o, renksizlikte mahvolmutu, bylece ikisinden de istifar eylemiti, nk o; Allah'n kudret elindeydi, bu ifdeyi levh ile kalem bile anlatamaz, meer ki Allah'n sfat olan "levh" ola, bu takdirde onun ad levhdir, fakat gerekte ise sonsuz bir sfattr.207 iir: u gk kubbenin altndaki insanlarn, Gzleri hasta, grenleri ise pek azdr"208 Meerki yce Allah'n yardm ulaa. G olan her ey, Allah katnda kolaydr. Grdmz u bir ka eyi, eer ocukluumuzda grp duysaydk, anlamamza imkan yoktu. Nitekim ir yle demitir: "Yce Allah'n bana ksmet ettiine raz oldum, imi-gcm beni yaratana havale ettim, Yce Allah gemite, bana ok ihsanlarda bulundu, Kalan mrmde de yle yapacana inanyorum"209 Temiz kiilerin eserlerinden gsterdii u binlerce lutuflara kredelim; nk kretmek, Allah'n izniyle nimetin ve ihsan edilen eyin oalmasna sebeb olur. Yce Allah buyuruyor ki: "Allah senin gemi ve gelecek gnahlarn balamak iin bu fethi sana nasip etti" (yet 2) Bu yet-i Kerimede geen
204 Ibni At'nn bu szleri de Slem'nin Hakyk isimli Tefsirinden iktibas edilmitir. 205 Ibni At'nn bu szleri ise Sehl b. Abdullah Tsteri'nin Tefsiri ve Slem'nin Hakyk'ndan iktibastr. 206 Sekr: Comak, cokulu olmak, mestlik kuvvetli bir feyz ve tecelliye mazhar olan slik'in kendinden gemesi, mnevi bir mestlik, anlamna gelmektedir. Sahv: Kendine gelmek, aylmak, ifkat bulmak, temkin hlinde olmak, anlamna gelmektedir. 207 Bu sz de yine Ibni At'nndr. Hakyk'tan iktibas edilmitir 208 Bu beyit Hakim Senf'nin "Hadika" isimli Mesnevisinden iktibas edilmitir. 209 Bu iir, Kad Tenhi dimekle mehur Eb'l-Kasm Ali b. Muhammed'in olup, Hkni'nin Divannda gemektedir. 1338 tarihli bask, sayfa 937.

nimet kelimesinin anlam, muhabbet saltanatn elde etmek, demektir. Nimetin balangc, sevenin sevgisini kazanmay dilemektir. te bunu basardn m, seven birisiyken sevilen olursun, muhtaken Miraca karsn; karadan aktan kurtuldun mu, karann akn pdih olursun; zikretmekteyken; minarelerde, mihraplarda, minberlerde ve sikkeler (paralar) zerinde zikredilen olursun. "Ve seni Hakka giden yola, yani doru yola gtrsn diye ve sana emsalsiz bir zaferle yardm etsin diye, bu fethi sana nasip eyledi" (yet 2-3) Bu fetihle hem insan eytanlarna ki onlar kfirlerdir, hem de cin eytanlarna kar yardm ve zafer elde ettin, emsalsiz bir yardma nail oldun ki bu zafer; yitip kaybolmasndan ve zeval bulmasndan korkulan bir zafer deildir.210 (Huzur ve Skun) Yce Allah: "O yle bir ilahtr ki, mminlerin gnllerine bir sknet, manev bir huzur indirmitir" buyuruyor, (yet 4) Huzur ve skun ona derler ki, onunla gnl gz alsn. Huzur ve skun ona derler ki insan, elinde olmayan sebepleri de, sonderece iman ve itaatten dolay elinde bilsin. Bazlar derler ki: Huzur ve skun insann, grnen eyleri birbirinden ayrt ettii gibi, grnmeyen eyleri de ayrt etmesidir. Nitekim yce Allah: "manlar stne iman katsnlar diye, bu fethi sana nasip ettik" buyurmaktadr, (yet 4) Yani iman nuru gnllerde gn begn dolunay gibi artsn, nurlansn, demektir. (Manev Ordular) Yce Allah: "Gklerin ve yeryznn ordular Allah'ndr" buyuruyor. (yet 7) Gkyznn ordular meleklerdir, yeryznn ordular ise, nefisleri ile cihad eden ve nefislerini ldren erler (gaziler) 'dir. Bazlar derler ki: Gkyz ordular gnllerdir, yeryz ordular ise bedenlerdir. Bazlar ise: "eytan da bedenin askeridir, dilerse ona galip gelir, dilerse buna galip gelir" demilerdir.211 Allh Tel: "Gerekten biz seni (mmetine) ahit olarak gnderdik" buyurmaktadr, (yet 8) Szyle iiyle ve haliyle tevhide ahit olarak gnderdik. "Ve mjdeci" yani yce Allah'n affn mjdeleyici; bid'attan ve sapklktan " korkutucu" olarak gnderdik. Yce Allah'n emri ile mjdecidir, korkutucudur. Kendiliinden mjdeleyici ve korkutucu deil.212 Yce Allah: "Allah'a ve Raslne iman etsinler diye" buyuruyor, (yet 9) Bylece de doru syleyeni, gerekler doru klar, gerek bir er hline getirir, "ve ona hizmet edip sayg gsteriniz ve onu byk tanynz!" (yet 9) Ben kime hrmet edip yceltti isem, siz de cn- gnlden ona hizmet edin ve szl olarak halk iinde onun bykln, ululuunu syleyerek ona sayg gsterin ve onu yceltin! (Bey'atlamak) Allh Tel: "Gerekten seninle bey'at edenler var ya" buyuruyor.(yet
210 Bu szler de Cfer'l-Hazz veya Cferu'l-Huld'ye it szlerdir, Slemf'nin Hakyk isimli Tefsirinden iktibas edilmitir. 211 Bu szler, Sehl b. Abdullah Tster'nindir. Slem'nin Hakyk isimli Tefsirinden iktibastr 212 Bu sz de yine Sehl b. Abdullah Tster'nindir. Slem'nin Hakyknda ve Sehl b. Abdullah Tster'nin tetsi-rinde zikredilmitir, bak.s. 137.

10) Sana ellerini uzatarak seninle bey'at yapanlar var ya, ite onlar ellerini Allah'a uzatmlar ve Allah ile bey'atlam gibi olmulardr. Yani sendeki beeriyyet sfat geicidir, geici olan bir vstay, geici olmayan bir vsta olarak grmek gerek.213 Yce Allah: "Allah'n kuvvet ve yardm, o bat edenlerin vefa ve sadakat/arnn stndedir" buyuruyor, (yet 10) Yani bu bey'atle onlar Allah'a minnet ykleyemezler, bilakis Allah'n onlar zerinde minneti vardr. Bazlar derler ki: "Onlarn bey'atleri ve onlarn kuvvetleri Hakkn gc ve kuvvetinin altndadr, onlar bu ie sokmasayd, onlar bu ii baaramazlard. nk: "Kuvvet ve kudret ancak Cenb- Hakka mahsustur"214 Yce Allah, onlarn ifadesiyle: "Bizi mallarmz, otuumuz, ocuumuz, ailemiz oyalad" demilerdir, (yet 11) Seni oyalayp Allah'a ulamaktan alkoyan her ey; Senin iin iyi bir ey deildir, ister kadn olsun, ister oluk-ocuk, ister malmlk. Burada, bey'atten geri kalmamak iin "Allah'n rzasn kazanmaa" iaret olduu gibi, huzur ve skna kavumaktan mahrum kalmamak iin, dnya sevgisini terketmeye ve o sevgiden vazgemeye iaret vardr. Makam gnl olan o skn ve o nurdan mahrum kalmamak iin dnya sevgisini brakmak gerektir. Yine makam gnl olduundan, gnlde sakin bulunduundan ona huzur demiler ve skn adn vermilerdir. Yce Allah: "Eer inanan erler olmasayd" buyuruyor.(yet 25) Sehl b. Abdullah Tster demitir ki: "Gerek mmin o kimsedir ki, nefsinden ve gnlnden gaflete dmez. Falan vakit ne yaptm, u anda nasl bir haldeyim, diyerek, gemite yapm olduu amellerini aratrp durur. Eer bir deiiklik grrse,alayp szlamaa balar. Nitekim yeryznde, Ay ve Gne tutulmas, deprem, yamur yamamas, ekirge, Veba salgn, ktlk ve buna benzer -Allah'n gazabndan- bir ey musallat olduunda, yeryuzndekiler, gerek olarak bilirler ki, btn bu belalar kendi gnahlarndan ve kusurlarndan meydana gelmitir, alayp szlamaya balarlar. Mminler ise gerek iman nurunun kaybolduunu, gzyalarnn kuruduunu, gnllerine bir kt rzgarn estiini, vakit/erindeki kymet ve bereketin yok olduunu grnce, alamaya ve szlamaya balarlar. Belki bu dnya belalar, Hak'tan ayrlk iareti deildir, fakat gnldeki bu deiiklikler ve bu belalar, Haktan ayrlk belirtisidir. Buna gre mminler; noksanda fazlal, fazlalkta ise noksan grrler. Hani bakalarnn dnyaya it eksikliklerden korktuklar gibi, mminler de dnyann ve dnyaln okluundan korkarlar. Gnldeki azck deimeden, gnln ibdete kar nefret duymasndan, ibdet etmeyi lzumsuz grmesinden korkar ve alamaya balar, nk bilir ki az birey, ok eyleri ekip gtrr ve yok eder.215 Yce Allah: "Hani o kfirlerin kalplerinde coup kabaran kskanlk, fke ve chiliyye gayretine sarldklar srada Allah; Ras-lnn ve mminlerin zerine manev huzurunu indirmiti. Onlara takva kelimesini de ilham etmiti. Onlar da buna lyk ve ehil idiler" buyurmaktadr, (yet 26) Yani mminlerin imanlarna haset edip kskanrlar. "Bizi u gzelim yaaymzdan ayrmak, uzaklatrmak istiyorlar, bize iin sonunu ve hreti hatrlatmak istiyorlar" diyerek, nefislerine uyup mminleri incitirler. Bilmezler ki mminler, onlarn hayatn bulandrmak istemezler. Bilakis o hayatla bu hayat (dnya hayat ile hret hayatn) birletirmek isterler. Nitekim bir kimse chil bir adamdan zorla bir miktar buday alr, bu chilin geimini salamak gayesiyle
213 Bu yorum ise Ebu Bekir Vst'ye aittir. Slem'nin Hakyk'ndan iktibas edilmitir. 214 Bu sz de yine Sehl b. Abdullah Tsterf'ye aittir, bak. Tefsir-i Sehl b. Abdullah Tster, sayfa 137. 215 Bu sz de yine Sehl b. AbAdullah Tsteri'nin Tefsiri (s. 137) ile Slem'nin Hakyk'ndan iktibas edilmitir.

onun nmna tarlaya eker. O chil ise: "Bu ne kadar byk bir hakszlktr, budaym elimden aldlar" diye feryad edip durur, tpk bunun gibi. Kfir ne kpektir ki, kfrn ne olduunu bilsin. Kfir (grnen eyleri rtmek, srlar gizlemek, aktaki bir eyi saklamak anlamnda) Allah'n sfatdr. Eer kfir, kfrn ne olduunu bilseydi, elbetteki Allah'n birliini kabul eder, kfir olarak kalmazd. Tatllk sz ile olmaz, hal ile olur. Her kim halkla konuup sohbet etmeyi ve onlara faydal olmay arzu ederse, halk bana toplayacak yolu ve usl seer ve bunu salayacak ahlak ile ahlaklanr. Nitekim: "Bir kerecik olsun kendi dileinden bir iki adm ileriye at!" denilmitir. Akll kimse bana gelecek eyleri, daha bana gelmeden nce bilen ve gren kimsedir. Ahmak ise bana gelmedike bilmez. Eer gelmii ve geleceini buseydin alt ynden (sa-sol, arka-n, alt-st) gelip seni kuatacak olan belalar grp ekinir, tedbir alr ve sakn irdin! (Sanat ve Sanatkar) Sanatkar kimsenin yapmakta olduu sanat, ya kendisiyle beraberdir, yahut ta kendisinden ayrdr. Sanatn, sanatkardan ayr olmasna imkan yoktur, ktip yazd eyden ayr olabilir mi hi? Fakat beraber olmas da Allah iin mmkn olmayan bir eydir. Akl ynnden bu ikiden bakaca da bir yol yoktur. Bununla beraber madem ki bir yaratcnn varln kabul ediyorsun, yleyse her ne kadar akla smasa bile onun her eyi grdn kabul et! (Akll Kimse) Ey Akll kimse! Aklnda nice heves tencereleri kaynamakta! Ey gnl! Sende ise nice sevda alar gerilip atlmaktadr. Ereti iman ona derler ki, insan byle bir imann derdine dmez, ona lyk iler de yapmaz. Eer misafir, sayg deer bir misafir ise, arlanmas gerekir. Eer senden incinmi olarak gitmesini istemiyorsan, misafirin yanna ona lyk bir yolda kat! Onun yanna katlacak yolda iyi ameller ve iyi ibdetlerdir, bylece misafir en iyi bir ekilde arlanm olsun. Nitekim yce Allah: "Gerekten iman edip iyi ameller ileyen, namaz klan ve zekat veren kimselerin; Rableri katnda mkfatlar, ecirleri vardr ve onlara hi bir korku yoktur, onlar mahzun da olmayacaklardr" buyurmaktadr.(yet 277) (man Can'a Benzer) man can gibi bil! Cann bedende kalabilmesi iin zehirden ve zehirli maddelerden saknmak lzmdr. Yce Allah btn hayvanlara, kendilerine zararl olabilecek eylere rabet etmeme duygusu (i gds) vermitir. nk onlar da akl yoktur, saknmay bilmezler. nsanlara ise, kendilerine zarar verebilen ve onlar zarar ve ziyana sokan ehveti vermitir. man artmaz ve eksilmez, bunun gibi can da oalp azalmaz. nsann bazan l, bazan da diri olmas mmkn deildir.Ama birinin sa ve salkl, dierinin ise hasta olmas mmkndr. man ise ibdetle birlikte olursa, sa ve salkl olur. Eer ibdetle birlikte olmazsa, hastadr. Hasta kimse ise salktan daha ok, lme yakndr.. Gnein duvara vuruyor, imdi ne syleyeceksin? Duvara vuran k m,

yoksa gne mi? Hayr o, gnein dr. Grmez misin, bazan gelir, bazan gider. Gne ise asldr, k ondan meydana gelmektedir. Yarn diyeceklerdir ki: "aldnz eyleri geri getirip veriniz!" Erenler de derler ki: "Bizde bir ey yok ki getirip verelim, zira biz onlar, bizden istenmeden verdik". (Ak, k ve Mauk) Eer suda yldz grrsen ne dersin? Yldz suya vurmu dersin, deil mi? Eer k baka, Ak baka ve Mauk baka olsayd, herkes kendini sever miydi? Gnlmde grdm, gnlmde duyduum o srlar, Erenlerin ve Peygamberlerin byklerinin hi birinden aa da saylmaz. Bu srr bilmeyenler bunu nereden anlayacaklardr? nk bu hayvani candan ancak hekimin haberi vardr. Peygamberlerin ve erenlerin canndan ise ancak Habb'in (Allah'n) haberi vardr. Ben bugn afi Mezhebi'ne /f hi bir sz sylemedim. Eb Hanfe Hz.lerinden de sz etmedim. Yce Allah, Eb Hanfe Hz.lerini cizdir-ciz deildir hkmlerinde mezhep sahibi etmiti. Erenleri de ak hkmnde mezhep sahibi etmitir. imdi hangisi daha kuvvetlidir? Halka it caizdir-ciz deildir hkmleri mi? Yoksa Allah'n ak m? Gel de bir al-veri yapalm, topraa mensup olan bedeni verelim de, tertemiz olan can alalm, nk temizin temize, topran da topraa gitme zaman geldi. Sen, nefsin hev ve hevesinden sakn, nk nefsin hev ve hevesine dmek, onun isteklerine boyun emek nasl ki beden iin zararl ise, nefsin isteklerine uymak din iin dahi zararldr. Dnyadan, heva ve hevesten ne kadar saknrsan, onlar kendinden ne kadar uzaklatrrsan, o lemden (hret leminden) o kadar nr alrsn. Nitekim: "Allah'tan baka lah yoktur" sznn hakkati budur, baka eyleri ne kadar yok bilirsen ve ne kadar yok sayarsan, Hakk o kadar isbat etmi olursun. nk insann ibdet ve tat etmsi kendi gc kuvveti ve iradesiyle olduu gibi, kendisini neeli bir hle getirmesi veya kendisini znt ve kederli bir duruma sokmas da yine kendi gc, kuvveti ve irdesiyledir. nk nee ve sevincin sebebleri olduu gibi, znt ve kederin de sebebleri vardr. Ancak: "Zaruretler mahzurlu eyleri mubah klarlar"216 diye bir kaide vardr. Nitekim baz murdar eyler, zaruret hlinde mubah olur. Anne st ise, zaruret olmadka saknlmas gereken bir eydir. Mchededen sonra beliren zevk, boy atan kabak dalna benzer, abucak atp ykselir, yemyeil grnr, fakat azck bir vesvese yeli ile kuruyup gider.Bir ksm insanlar, heva ve heves dalgalarnn esiridir. Hayatn zne ve aslna bak, fakat o da ancak Cennetin eseri olan ho rneklerle ve Cehennemin eserine benzeyen ve hoa gitmeyen rneklerle anlalr.

216 Bu sz, slam Hukukunda bir kaide olup hadis deildir. Mecellede mufassal bir ekilde izah edilmektedir.