T.C.

MARMARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS LAHYAT ANABLM DALI TASAVVUF BLM DALI

MEHMET HAZM TURA

Yksek Lisans Tezi

FATMA SENA YNLER

stanbul 2010

T.C. MARMARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS LAHYAT ANABLM DALI TASAVVUF BLM DALI

MEHMET HAZM TURA

Yksek Lisans Tezi

FATMA SENA YNLER

DANIMAN: DO. DR. NECDET TOSUN

stanbul 2010

ZET

Bu almada, tekkeler kapatlmadan nceki son dnem Uk meyhndan ve ayn zamanda ulemdan olan Mehmet Hazmi Tura (1881-1960)nn biyografisi sunulmutur. Mehmet Hazmi Tura, Arapgirde domu, tahsil iin stanbula gelmi, Arapgirli Hseyin Avni Karamehmetolundan iczet alarak Byezd Dersimlar arasna katlmtr. Pdih huzurunda yaplan Huzur Derslerinde muhtablkta bulunmu, 20 sene Murad Molla Ktphanesinde grev yapm, 10 sene Sleymaniye Ktphanesi mdrln yrtmtr. eitli ehirlerde ve veftna kadar stanbulda Ftih Cminde Mesnev okutmutur. Genlik yllarnda Kdiriyyeye intisb eden Mehmet Hazmi Efendi, 1918 ylnda Kasmpaa Uk sitnesi eyhlerinden Mustafa Hilmi-i Sf Efendiye balanm, ayn zamanda da dmd olmutur. Mustafa Sf Efendiden hlifelik alarak stanbul Ftih Keecilerde bir Uk tekkesi olan eyh Mahmud Bedreddin Derghnn son postnini olmutur. Bu dergh Cemleddin-i Uk (. 1164/1751)nin halfelerinden Mahmud Bedreddn Efendi (. 1197/ 1783) tarafndan 1179/1765 ylnda kurulmutur. Bugn tekkeden geriye, eyh Mahmud Bedreddin Efendinin trbesi ile yanndaki kk hazre dnda bir ey kalmamtr. Ukyye tarkatnn son asrdaki temsilcilerinden olan Mehmet Hazmi Tura, 1960 ylnda veft etmi, Kasmpaa Feriky Mezarlna defnedilmitir. Mehmet Nusret Tura, Mehmet Hazmi Efendinin halfelerindendir. Mehmet Hazmi Turann yaymlanm ve yaymlanmam iirleri, makaleleri ve tercmeleri bulunmaktadr.

Anahtar Kelimeler: Mehmet Hazmi Tura, Ukiyye, Keeciler eyh Mahmud Bedreddin Dergh, Mustafa Hilmi-i Sf Efendi, Mehmet Nusret Tura.

ABSTRACT

In this work, the biography of Mehmet Hazmi Tura (1881-1960), who was one of the Ottoman scholars and of the Uaki Sheikhs of the last era before the dervish lodges were shut down, is presented. He was born in Arapgir, and moved to Istanbul in order to study. He got his degree as a professor of his time from Hseyin Avni Karamehmetolu from Arapgir and joined "Bayezid Dersiamlar".He was a narratee of "Huzur Dersleri", which was held in the presence of the Sultan. He served 20 years in the library of Murad Molla, and served another 10 years as the director of Suleymaniye Library. He taught "Mesnevi" in various cities and in Fatih mosque until his demise.

Mehmet Hazmi, who joined Kadiriyye in his youth, became the son in law and a disciple of Mustafa Hilmi-i Safi, who was one of the sheikhs of Kasmpaa sitne-i Uakiyye, in 1918. Mehmet Hazmi got his caliphate from Mustafa Safi Efendi, and became the last sheikh of eyh Mahmud Bedreddin Dergh, which was a Uaki lodge in Kececiler in Fatih, stanbul. This lodge was founded by one of the caliphs of Cemaleddin-i Uaki (...-1751), Mahmud Bedreddin Efendi (...-1783) in 1765. Today, apart from Shiekh Bedreddin Efendi's tomb and the small cemetery next to it, nothing is left of that Lodge. One of the last sheikhs of Uakis, Mehmet Hazmi Tura, passed away in 1960 and he was burried in Kasmpaa Feriky Cemetery. Mehmet Nusret Tura is one of Mehmet Hazmi's caliphs. Mehmet Hazmi Tura has many translations, poems and articles that are published, and yet to be published. Keywords: Mehmet Hazmi Tura, Ukiyye, Keeciler Sheikh Mahmud Bedreddin Lodge, Mustafa Hilmi-i Sf Efendi, Mehmet Nusret Tura.

ii

NSZ
Ukliin son dnem temsilcilerinden olan Mehmet Hazmi Tura 1960 ylnda stanbulda veft etmitir. Bu alma srecinde, yakn dnemde yaam olmasna karn, kendisi hakknda bilgiye ulaabileceimiz kaynaklarn snrl olduu grlmtr. Mdrln yapt Sleymaniye Ktphanesinde kendisine ait dosyaya ulalamad ve eri Siciller Arivinde de dosyasnn bulunmad, yalnz sicil defterinde bir sayfalk kayd olduu tesbit edilmitir. Ankaradaki Emekli Sand dosyasndan grev yapt dnemle ilgili baz bilgilere ulalmtr. Babakanlk Osmanl Arivinde ve Meclis-i Meyh Defterlerinde kendisi ve postnin olduu dergh hakknda aratrma yaplm, ulalan birka ariv evrak Ekler blmne alnmtr. Dostu ve birlikte almalar yaptklar Sheyl nverin Sleymaniye Ktphanesinde bulunan defterleri ve dosyalarndan ilgili olabilecekler incelenmi, yine ayn ktphanede bulunan Revnakolu Arivinden de ilgili olabilecei tahmin edilen dosyalara baklm ve kendisini tanm, derslerine katlm kimseler ile mlakatlar yaplmtr. Prda Hseyin Vassf Efendinin eserleri incelenmi ve Hazmi Efendinin tasavvuf hayat konusunda en ok bu ismin kaytlarndan faydalanlmtr. eitli yerlerde yaymlanm makaleleri tesbit edilerek, Osmanlca olanlar yeni harflare aktarlm, gnmz harfleriyle yaymlanm makaleleri yaymland ekline sdk kalnarak, sadece baz eser isimleri ve makale iinde alntlanan iirlerdeki yazm hatalar dzeltilmeye allarak aktarlmtr. eitli kaynaklardan, yeni harflerle kaydedilmi ekillerine ulalan iirleri de, Osmanlca asllar bulunamadndan, baz vezin ve mana dklkleriyle birlikte aldmz kaynaklardaki ekliyle, ancak tamlama ve uzatma iaretlerine dikkat edilmeye allarak dizilmitir. almada kiilerin hayatlar, grevleri hakknda bilgi verilirken, veft tarihleri dnda -bunlar hicr seneyi gstermektedir-, rum sene ve parantez ilerinde mild sene belirtilmitir. lgili fotoraflar, ariv belgeleri, Hazmi Turann yapm olduu tercmeler Ekler blmnde yer almtr. Bu alma, tek kiinin emeinin rn olmayp, kaynaklarn toplanmas, ilgili ahslara ulalmas ve grsel malzemelerin derlenmesi aamalarnda en ok emei geen Sayn M. Fazl Buluttur. Bu alma vesilesi ile tanma bahtiyarlna eritiimiz

iii

deerli Necdet Ard Beyefendi ve Nket Ard Hanmefendiye de kranlarmz arz ederiz. Bizimle grmeyi kabul edip bildiklerini, hatrladklarn paylaan deerli byklerimize, bizi Mehmed Hazm Efendi ile tantran ve almamz srecinde tm younluuna ramen tarafndan hibir zaman geri evrilmediimiz kymetli hocamz Prof. Dr. Mahmud Erol Kla, almann uzun bir dneminde danmanlmz yapm, destek vermi olan deerli hocamz Do. Dr. Sf Arpagua, danmanmz Do. Dr. Necdet Tosuna ve tm hocalaramza teekkr ederiz. Bu niz almann faydal olabilmesi temennisiyle Fatma Sena Ynler, 2010

iv

NDEKLER

ZET ................................................................................................................................ ABSTRACT .................................................................................................................... NSZ ......................................................................................................................... NDEKLER .............................................................................................................. V KISALTMALAR ........................................................................................................ V GR ............................................................................................................................... 1 BRNC BLM .......................................................................................................... 4 MEHMET HAZM TURA (1881-1960) VE TASAVVUF HAYATI........................ 4 I- MEHMET HAZM TURA ........................................................................................ 5 A. ALES, DOUM YER-TARH, SM, EVLL ....................................................... 5 B. TAHSL HAYATI ..................................................................................................................... 5 C. MESLEK HAYATI ................................................................................................................. 7 1. Dersiml- Mderrislii ............................................................................................................ 7 2. Huzur Dersleri Muhatapl .................................................................................................... 10 3. Ktphanecilii ............................................................................................................................. 12 4. Mesnevhanl .............................................................................................................................. 13 D. CTM HAYATI ................................................................................................................. 17 II- TASAVVUF HAYATI ........................................................................................ 22 A. TARKATA NTSBI ........................................................................................................... 22 B. EYH MUSTAFA HLM- SF EFEND ................................................................. 27 C. EYH MAHMUD BEDREDDN DERGHI POSTNNL ............................... 39 D. HALFELER ......................................................................................................................... 44 1. Mehmet Nusret Tura: ................................................................................................................. 44 III- VEFTI ................................................................................................................ 49 KNC BLM ......................................................................................................... 472 MEHMET HAZM TURANIN ESERLER............................................................. 52

I- KTAPLARI ............................................................................................................ 53 II- MAKALELER ...................................................................................................... 55 A. HSMEDDN el-UK................................................................................................ 55 B. CEMLEDDN el-UK ............................................................................................... 62 C. SALHADDN el-UK ................................................................................................ 64 D. CHD VE FEZL- CHD ......................................................................................... 67 E. HSEYN VASSFA MEKTUBU ................................................................................... 73 F. SEFNE- EVLYYA TAKRZ ....................................................................................... 83 G. TTHAD VE TTFKIN FEVD, TEFRKA VE NFKIN MAZARRATI ..... 85 H. ARAPGRN TARHMZE VERD BYKLERDEN: STANBUL DERSM MDERRSLERNDEN MERHM HSEYN AVN KARAMEHMETOLU ............................................................................................................. 97 I. ARAPGRN TARHMZE VERD BYKLERDEN: KARABA-I VEL HAZRETLER ........................................................................................................................... 102 J. MEVLN ............................................................................................................................ 104 III. RLER ............................................................................................................ 107 IV. TERCMELER ................................................................................................ 143 SONU ........................................................................................................................ 148 EKLER ........................................................................................................................ 150 EK 1: K FOTORAFLARI EK 2: MEKN FOTORAFLARI EK 3: ARV BELGELER EK 4: ESERLERNN MELLF HATLI NSHALARI EK 5: TERCMELER KAYNAKA ............................................................................................................... 250

vi

KISALTMALAR
age bkz c. ev. DBA DA DB haz. FAV md. MEB . s. sad. S. TDV ts. vb. vd. y.y. : ad geen eser : baknz : cilt : eviren : Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi : Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi : Diyanet leri Bakanl : hazrlayan : lhiyat Fakltesi Vakf : madde : Milli Eitim Bakanl : lm : sayfa : sadeletiren : say : Trkiye Diyanet Vakf : tarihsiz : ve benzeri : ve devam : yayn yeri yok

vii

GR

Toplumlarn davranlarn doru tahlil edebilmek iin inan dnyalarn tanmak gerekir. Rhuna nfz edilmek istenilen bir toplumun, tarihinden ziyde, dinini incelemek nemlidir. Osmanl toplumuna bakldnda tasavvuf slmn, her kesimden, her meslekten insannn hayatnda etkili olduu ve dnya grn belirledii grlr. Osmanllar dnemi tasavvuf ve tarikatlerle ilgili mhim gelimelerin yaand hareketli bir dnem olmu, tasavvuf ve tarikatler, renkli ve derin bir kltr zemini hazrlayarak tarihimizin ve medeniyetimizin ayrlmaz bir parasn oluturmutur. Arapada yol anlamna gelen tarkat, tasavvufta; Kmil bir insan olabilmek ve msivnn, Allah dndaki her eyin hkimiyetinden kurtulabilmek iin, yetkili bir mridin denetiminde yaplan eitim sonucunda kalp ile kat edilen yol olarak tarif edilmitir. Tarkat kurucusuna pr; kurucu olmasa da tarikatn bandaki kiiye, tekke yneticisine eyh; vekillerine halfe; tarkat mensuplarna mrid, dervi, fakir, slik denilmitir. nsanlarn yaratl modelleri, miza ve tabiatlar muhtelif olduundan, herkesin kendi zellikleriyle Hakka ulaabilmesi iin Ona giden yollar deiik ve eit eittir. Bu yollardan bir tanesi de 16. yzyldan beri varln korumu olan Ukyyedir.1 Ukiyye, Anadolu ve Rumelideki en etkili tarkatlerden olan ve yllar ierisinde kendisinden doan kol ve ubelerin okluu ile dikkat eken Halvetiyyenin kollarndan biridir. Halvetiyyenin pri Trkistanl mer Halvet (. 1349), ikinci pri Seyyid Yahya irvn (. 1453)dir. Halvetiyye tarikatnda orta kol diye bilinen, Yiitba eyh Ahmed Marmarav (.1504) tarafndan kurulan Ahmediyye ubesi drt kola ayrlmtr: Sinniyye, Ukiyye, Ramazniyye, Msriyye. Bunlardan Ukiyye kolunun pri Buhara doumlu olan Hasan Hsmeddin Uk (. 1592)dir. Uak ve son olarak stanbulda uzun yllar hizmette bulunmutur. Ukiyyeyi yeniden canlandran ve ikinci pri kabul edilen zt Cemleddin-i Uk ve nc pri kabul edilen zt Selhaddin-i Uk (. 1783)dir.2 Tasavvufun sosyal messeseleri tekkeler ve eitim kurumu diyebileceimiz tarkatlar, getiimiz yzyln banda, 30 Kasm 1925 tarihli kanun gereince kapatlm ve yasaklanmtr. Tekkelerin kapatld bu yllarda, stanbulda en fazla sayda, Halvet tekkesi

Mustafa Kara, Metinlerle Osmanllarda Tasavvuf ve Tarikatler, stanbul: Sr Yay., 2008, s. 26; Mustafa Kara, Metinlerle Gnmz Tasavvuf Hareketleri, stanbul: Dergah yay., 2003, s. 16; Seluk Eraydn, Tasavvuf ve Tarikatlar, stanbul: FAV, s. 29. 2 Reat ngren, Osmanllarda Tasavvuf, stanbul: z Yay., 2003, s. 89-90. Uklik hakknda daha ayrntl bilgi iin almamzda Makaleler bal ierisinde yer alan, Mehmet Hazmi TurannUk prlerini anlatt yazlar incelenebilir.

olduu bilinmektedir.3 Bir biyografisini sunmaya altmz Mehmet Hazmi Tura (18811960) da, tekke ve zviyelerin kapatld bu dnemde, stanbulda bir Halvet Uk tekkesi olan Mahmud Bedreddin Derghnda eyhlik makamnda bulunmaktadr. Bu alma ile, nemli bir gei dneminde yaam, Saltanat, Mertiyet ve Cumhriyet dnemlerini idrak etmi, her dnemdeki deiiklikleri bizzat yaam, uzun yllar tekke-medrese tartmalarnn yaplm olduu bir zeminde eyhlik ve mderrislik vazfelerini ayn anda srdrm bir ahsiyet olan Mehmet Hazmi Turann her yn ile tannmas, zellikle tasavvuf yaantsnn incelenmesi ve veftndan sonra dalm olan nemli tasavvuf eserlerinden, yaz ve iirlerinden ulalabilenlerin derlenerek gnmz insannn istifdesine sunulmas amalanmtr. Mehmet Hazmi Tura balkl, giri, iki ana blm ve Ekler ksmndan oluan almamzn ilk blmnde eitli yazl ve ifh kaynaklardan edinilen bilgiler nda, Mehmet Hazmi Turann ailesi, tahsil hayat, meslek hayat, yapt grevler, sosyal ve siys yaants ve veft hakknda bilgiler verilmitir. Tarkata intisb, Halvetiyye-i Ukiyyeden hilfet al, eyhi, postniin olduu dergh ve halifeleri de, daha ziyde Hazmi Efendinin prda olan Hseyin Vassfn Sefne-i Evliysndan istifde edilerek, yine birinci blmde incelenmitir. kinci blmde ise Hazm Turann eserleri; kitaplar, makaleleri, iirleri ve tercmeleri balklar ile tantlm ve ulalabilenlere blm ierisinde ve Eklerde yer verilmitir.

Hasan Kamil Ylmaz, Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarkatlar, Ensar Yay., stanbul 2004, s. 265.

BRNC BLM MEHMET HAZM TURA (1881-1960) ve TASAVVUF HAYATI

I- MEHMET HAZM TURA A. ALES, DOUM YER ve TARH, SM, EVLL Hazm Efendi, Malatyann bir ilesi olan Arapgirin Yukar eyhler4 mahallesinde 1298/1881 ylnda dnyaya gelmitir.5 Babas Yukar eyhler mahallesindeki Belizde Cmii imam ve hatbi Abdullah Hamdi Efendidir. Abdullah Hamdi Efendinin babas ve dedesi de mezkr camide imam-hatiblik yapm olduundan hocazde lakabyla mehur olmutur.
6

Hazm Efendinin nfus kaydndaki bilgilere gre Abdullah Hamdi Efendi,

Hatice Zeliha hanm ile evlenmitir.7 Bu evlilikten Mehmet Hazm ve Fehm isminde iki ocuklar olmutur. Fehm Efendi Arapgirde hocalk yapmtr. Hazm Efendinin, Mehmet isimli, ileriki yllarda Iklar soyadn alm olan bir de stkardei vardr.8 Hazm Efendi 1934 ylnda Soyad Kanunu ile Tura soyadn alm ve Mehmet Hazmi Tura olarak kaytlara gemitir.9 1336/(1918) senesinde Fatma Mrde Hanm (v.1962) ile evlenerek Hsmeddn-i Uk sitnesi eyhi Mustafa Hilm-i Sf Efendinin damad olmutur. Bu evlilikten ocuklar olmamtr. 10 B. TAHSL HAYATI Mehmet Hazmi Efendi, memleketi Arapgirde ilk mektebi okuduktan sonra Arapgir Rtiyesine girerek 1308 (1892) senesinde rtiyeyi pekiyi derece ile bitirmitir.11Ord. Prof. Ebl-ul Mardin, Huzur Dersleri adl eserini hazrlama aamasndayken, huzur dersleri muhataplarndan olan Hazm Efendiden de bir hl tercmesini yazarak kendisine yollamasn ric etmitir. Hazm Efendinin bu taleb zerine yazd hl tercmesinden rendiimize gre; kendileri ibtid ve drt senelik rd tahsilini ikml ettikten sonra yine Arapgirde
4

Sefine-i Evliyda Hazm Efendinin dnyaya geldii mahallenin ad eyh Uly olarak zikredilir. Bkz. Osmanzde Hseyin Vassf, Sefne-i Evliy, 1348/1929, haz. Mehmet Akku-Ali Ylmaz, stanbul: Kitabevi Yaynlar, 2006, IV, 362. 5 Ebul-ul Mardin, Huzur Dersleri, 1376/1957, haz. smet Sungurbey, stanbul: stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar, 1966, II-III, 215. 6 Hseyin Vassf, Sefne-i Evliy, IV, 362. 7 Nfs kayt rnei iin bkz. Ekler Blm EK 3: Ariv Belgeleri. 8 Mehmed Iklarn olu Abdullah Iklar ile Temmuz 2010 tarihinde Beiktata yaptmz mlakat. 9 Ankara Emekli Sand Ariv blmnden edindiimiz nfs czdan rnei iin bkz. EK 3: Ariv Belgeleri. Hazmi Turann halifelerinden Nusret Efendide kendisinden sonra ayn soyadn alm ve bunun bel evlatl deil, yol evlatlna dayandn belirtmitir. Nusret Tura, Tura ismi konusunda unlar syler: Efendi babamzn soyad Turadr. Tura derler eski Trkede. Mnda sultanlar sultnnn turasyz.( M. Nusret Tura, Mektuplar, nsan Yay., stanbul 1995, s. 11-12.) 10 Hseyin Vassf, age, IV, 363. 11 Diyanet leri Bakanl eriyye Sicilleri Arivi, Sicil Defterleri, c. 7, s. 128; Sadk Albayrak, Son Devir Osmanl Ulemas, stanbul: stanbul Byk ehir Belediyesi Kltr leri Daire Bakanl Yaynlar No: 40, 1996, III, 183-184.

Ispanakzde Medresesi mderrislerinden Hocazde Ahmet Hilmi Efendinin derslerine devm ederek mukaddimt- ulmu ve yksek ilimlerden bir ksmn okumutur.12 Hazm Efendinin prda Hseyin Vassf Efendinin kaydettii bilgilere gre; Arapgirde ilkrenimini grdkten sonra, ilm-i kraat renmek zere Malatya ve Harputa giden Hazm Efendi, 18 Temmuz 1318 (30 Temmuz 1902) tarihinde maksd- ulm tahsili amacyla stanbula gitmeye niyet etmitir. Ancak o dnemde Sultan kinci Abdlhamit tarafndan talebe-i ulmun stanbula gelmesi yasaklannca Karahisardan dnmek zorunda kalarak Kemh ve Erzincan zerinden Erzuruma ulamtr.13 Hazm Efendi burada, mer Nashi Bilmenin de ilk tahsilini kendisinden grm olduu14, dnemin Erzurum mfts Narmanlzde Hseyin Hki Efendiden bir sene ders grmtr.15 Erzurumda geen bir senenin sonunda, 1319/(1903) trhinde, stanbula gelmi ve Byezd Cm-i erfinde ikinci defa erh-i akidden derse km olan Arapgirli Hseyin Avni Efendi16nin dersine devm ederek, iczetnme almaya muvaffak olmutur.17 czetnmesini Huzur Derslerinde yer alan hl tercmesine gre rum 1322/(1906) trhinde18, hicr olarak da Sefnede belirtildii zere 1323/(1906) senesinde almtr19, Ulem Sicil Defterindeki kaydnda iczetnme ald tarihe yer verilmemitir. Hazm Efendi, 1324/(1908) senesinde yaplan rs imtihnna katlarak baarl olmu ve Byezd Cmi-i erfi dersimlar arasna katlmtr.20 Bir mddet stanbul Drl-Fnnu Edebiyyat ve Felsefe ubelerine devam etmitir. Medresetl-Kudta da devm ederek mezun olmu ancak kadlk mesleine girmemitir.21 Memleketinde, hocas Ahmed Efendiden ve Erzurumda dier hocas Hasan Efendiden Fris tahsili de grm, bu lisan az vakitte renmitir.22Vassfn aktardna gre; bn Arab hazretlerine muhabbeti ile bilinen, 35 yln onun eserlerini okumak ve okutmakla

12 13

Ebl-ul Mardin, Huzur Dersleri, II-III, 215. Hseyin Vassf, Sefne-i Evliy, IV, 362. 14 Rahmi Yaran, Bilmen, mer Nasuhi, DA, VI, s. 162-163. 15 Ebl-ul Mardin, Huzur Dersleri, II-III, 215. 16 Hseyin Avni Karamehmetolu (1864-1954). Ktphanesi vrisleri tarafndan stanbul Yksek slam Enstits (Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi)ne balanmtr. Bu ktphanede eserlerinden bir blm oluturulmutur. 17 Ebl-ul Mardin, Huzur Dersleri, II-III, 215. 18 Ebl-ul Mardin, Huzur Dersleri, II-III, 215. 19 Hseyin Vassf, age, IV, 363. 20 Sicil Defteri, c. 7, s. 128; Ebl-ul Mardin, Huzur Dersleri, II-III, 215. 21 Ebl-ul Mardin, Huzur Dersleri, II-III, 215. 22 Hseyin Vassf, age, IV, 363.

geirmi olan Halidiyyeden Erzurumlu Muhammed Nureddin Efendinin23en son ders verdii rencisi de Hazm Efendidir, Ftht- Mekkiyye okumulardr.24 Kaynaklarn verdii bilgilerden; Hazm Efendinin Trke, Arapa ve Farsaya vkf olduu, bu dilleri konuma ve yazmada baarl25 ve zhir ilimler alannda olduka iyi bir alt yapya sahip olduu anlalmaktadr. C. MESLEK HAYATI 1. Dersiml26- Mderrislii Hazm Efendi, Knunievvel 1324/(1908) trhinde27 Byezd Cmi-i erfinde tedrse balar ve 95 kuruluk dersim maana nil olur.28 Burada dokuz sene ierisinde, o zaman ki mrettep usle gre mantk ilminin Tasavvurt ksmn sonuna kadar okutmutur. vermi olduunu belirtmektedir.30 eyhlislm Hayri Efendi zamannda 10 Zilkade 1332 (29 Eyll 1914) tarihli Islh- Medris Nizamnmesi ile tedrs uslnn deitirilmesi ve Drl-Hilafetil-Aliyye medreselerinin tekil edilmesi zerine, Hazm Efendi mezkr medresede Trke, Arapa ve Farsa nahiv dersleri mderrisliine tyin edilmitir.31 Yeni kurulan bu medreselerde tahsil sresi on iki sene olup her ksm drder sene olmak zere, Tl ksm- evvel, Tl ksm- san ve l isimleriyle ksma ayrlmt.32 eyhlislm Musa Kazm Efendi zamannda 2 Nisan 1917 tarihinde karlan yeni bir kanun ile Tl Ksm- Evvel; btida Hri, Tl Ksm- Sn;
29

Hseyin

Vassf, Hazm Efendinin Byezd Cmiinde bulunduu srede talebeye Farsa dersi de

23 24

Hakknda bilgi iin bkz. Hseyin Vassf, age, II, 153-159. Hseyin Vassf, age, II, 156; Hr Mahmut Ycer, Osmanl Toplumunda Tasavvuf, nsan Yay., stanbul 2003, s. 93. 25 Sicil Defteri, c. 7, s. 128 26 Dersiam: Medreselerde rencilere, camilerde halka ak ders verme yetkisine sahip mderris iin kullanlan nvan. Dersiam olmak iin okumas mert ilimleri okuyup medrese stlahnca mcaz olmak ve ondan sonra da bil-imtihan ehliyetini ispat eylemek lazmd. Dersiamla her sene on be kii ayrlrd. Dersiamlk iin ehliyet gsteren bu on be kiiye drt sene sonra ruusla beraber iki yz kuru maa balanr ve ondan sonra sralar geldike maaler arttrlrd. kinci Abdlhamit maasz ders okuttuklar drt sene zarfnda dersiamlara Hazine-i Hassadan drder lira maa tahsisi usuln getirmiti. Ruus verilmesi ve maa tahsisi zerine Hazine-i Hassadan balanan maalar kesilirdi. (Mehmet pirli, Dersiam, DA, IX, 185-186; Mehmet Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, Ankara: Milli Eitim Bakanl, 1993, I, 427-428.) 27 Vassf, hicr 1326 (1908) yln zikretmitir. 28 Sicil Defteri, c. 7, s. 128; Sadk Albayrak, III, 183. 29 Ebl-ul Mardin, Huzur Dersleri, II-III, 215, 216. 30 Hseyin Vassf, age, IV, 363. 31 Ebl-ul Mardin, Huzur Dersleri, II-III, 215, 216. 32 smail Hakk Uzunarl, Osmanl Devletinin lmiye Tekilt, Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1965, s. 267.

btida Dhil ve l ksm da Sahn adn almtr.33 Drl-Hilfenin tl snflarnda din ilimlerin yannda kavaid, mantk, belgat, vaz, db, mkleme ve tatbikat, kitbet-i Arabiyye, Fris, kelam, felsefe, riyaziye, fizik, kimya, madin, ilm-i iktisat, siyer-i Neb, slm ve Osmanl tarihi, corafya ve dinler tarihi dersleri de konulmutu.34 Hazm Efendinin eri Siciller Arivinden ulatmz kaydnda yer alan bilgileri incelediimizde yapm olduu grevleri daha ayrntl olarak grmekteyiz. Kaytlara gre; 1 Knunievvel 1324 trihinde Byezd Cmi-i erfinde tedris ile megul olmasndan dolay tahss olunan 95 kuru dersim maa, 1325, 1328, 1330 ve 1332 yllarndaki zamlar ile 800 kurua ykseltilmitir. Hazm Efendi ayrca Knunisni 1325/(1909) tarihinde Matbaa-i mirede Arapa, Farsa kitaplarn ikinci musahhihliine tyin edilmi ve bir sene sonra Knunievvel 1326/(1910)da35 istif ederek ayrlmtr. Terinisni 1330/(1914)te dersim maa ile Medris-i Tliye birinci ve ikinci snflar Farsa mderrisiliine tyin olunmu, Eyll 1333 (1917) trhinde, dersimlk maa yannda 200 kuru mderrislik maa ile btidi Hri medresesi nc snf Farsa mderrisliine tyin olunmutur. Knunievvel 1336da (1920) dersim maa 800 ve mderrislik maa 700 kuru olmak zere toplam 1500 kurua terfi ile btid-i Dhil medresesi nc snf Trke mderrisliine tyin olunmutur. Eyll 1337 (1921)de kendi kadrosuyla mezkr medresenin Mantk ve db- Mnzara mderrisliine tyin olunmutur. Mays 1338 (1922)de 1600 kuru maala Mekteb-i Bahriyei ahanede Ulm- Dniye muallimliine tyin olunmu, Haziran 1338de ise dersim ve mderrislik maalar crete inklb ederek mderrislik maa 200 kurua indirilmi ve Austos 1338 (1922) trhinde de Hazm Efendi mecbr mezuniyete sevk olunmutur. 36 stanbulda Ankara hkmetinin kurulmasyla akta kalmsa da akabinde ubat 1339 (1923) tarihinde Sahn Medresesinde lm-i Kelam mderrisliine tayin olunmutur. Bu ilm messeseler, tedristn birletirilmesi ile 3 Mart 1924 tarihinde kaldrlm ve Hazm Efendi de mderrislikten ayrlmtr. 1926 senesinde dersimlk maa 200 kuru zam ile 1000 kurua ykseltilmitir.37Tevhid-i Tedrisat Kanunundan sonra, Heybeli Ada Deniz Harp

33 34

Sadk Albayrak, age, I, 55. smail Hakk Uzunarl, age, s. 267. 35 1326 tarihinde Hazm Efendinin Maarif Nezaretine yazd, arab muallimliine bavuru dilekesi: Marif Nezreti Cellesine, Marz Dilerine, Bu sene usl cedde vech ile alacak on iki idad mektebinin arab muallimliklerine tlib olanlarn Marif Nezret-i Cellesine mrcaat eylemeleri lzmunun iln olunduunu gazetelerde grm olduumdan alacak msabaka imtihanna dilerinin de kayd ve kablme msade buyurulmas bbnda ve herhlde emr irde Bkz. Ekler, Ek 3: Ariv Belgeleri 36 Sicil Defteri, c. 7, s. 128 37 Sicil Defteri, c. 7, s. 128;

Okulunda

sekiz

sene

din

dersi

muallimlii

yapmtr.

Din

derslerinin

mektep

programlarndan kaldrlmas zerine bir sene kadar ayn mektepte felsefe ve ictimiyyat dersleri okutmu, sonrasnda istif etmitir.38 Hazm Efendi ayn zamanda Kasmpaada Cezayirli Hasan Paann Kla Cmi-i erfinde mderrislik ve yine Kasmpaada Bahriyye Divanhanesi Cmi-i erfinde Buhrhanlk ve aramba gnleri39 Nuruosmaniyye Cmi-i erfinde muhaddislik vazifelerini bu grevler lav edilinceye kadar if etmitir.40 Ayrca Aksaray Pertevniyal Valide Cmi-i erfindeki Buhrhanlk vazfesine ve Fatih Cmi-i erfindeki Mesnev takrri vazfesine veftna kadar devm etmitir.41 2. Huzur Dersleri Muhatapl Osmanllar'da, 1759da Sultan III. Mustafa dneminde balayan, Ramazan aylarnda padiahn huzurunda yaplan tefsir derslerine Huzur Dersleri denilmitir.42Bu derslerin Kad Beyzv tefsirinden yaplmas det olmutur.43 Huzur derslerinde dersi takrr eden lime "mukarrir", mzakereci durumunda olan limlere nceleri "talip", daha sonra "muhatap" ad verilmitir.44 Bu kiilerin seimleri eyhlislma aittir.45Bir mukarrir ve be muhatapla balayan derslerde muhataplarn says zaman iinde artm, eksilmi, ders adediyle gnleri, saatleri ve dersin sresi deiiklie uramtr.46 Derslerin sonuncusu 1341 Ramazannda (Mays 1923) yaplm, 26 Receb 1342 (4 Mart 1924) tarihinde halifeliin kaldrlmas ile birlikte huzur dersleri de son bulmutur. Bylece bu dersler 1759dan 1924 tarihine kadar 165 yl boyunca kesintisiz devam etmitir.47 Hazm Efendi, 1334te huzr- hmayun ders muhataplna tayin olunmu, 1337 senesine kadar bu vazifeye devam etmitir. Ramazan 1334 ve 1335te mukarrir Batumlu Abdllatif Efendi48nin Yusuf Sresinden takrr ettii derslerde ve Ramazan 1336da

38 39

Sadk Albayrak, age, III, 184. Hseyin Vassf, age, IV, 363. 40 Ebul-ul Mardin, Huzur Dersleri, II-III, 216. 41 Ebul-ul Mardin, Huzur Dersleri, II-III, s. 217. 42 Mehmet pirli, Huzur Dersleri, DA, XVIII, 441, 443; Ebul-ul Mardin, Huzur Dersleri, stanbul: smail Akgn Matbaas, 1956, s. 5. 43 smail Hakk Uzunarl, age, s. 217. 44 Mehmet pirli, Huzur Dersleri, 442. 45 smail Hakk Uzunarl, age, s. 217. 46 Mehmet pirli, Huzur Dersleri, 442. 47 Mehmet pirli, Huzur Dersleri, 443. 48 Bilgi iin bkz. Ebul-ul Mardin, Huzur Dersleri, 1376/1957, haz. smet Sungurbey, stanbul: stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar, 1966, II-III, 132-133.

mukarrir Rizeli Osman Nuri Efendi49nin Rd Sresinden takrr ettii derslerde muhatap olarak bulunmutur.50 1334 ve 1335te mukarrir Batumlu Abdllatif Efendinin mukarrirliindeki derslere Elmall Muhammed Hamdi Efendi (Yazr)da Hazm Efendi ile birlikte muhatap olarak itirak edenler arasndadr.51 Ramazan 1334te ayn mecliste Karahisarsahipli Kmil Efendi (Miras)da muhataplar arasnda bulunmutur.52 stanbullu smail Saib Efendi (Sencer)de Hazm Efendi gibi 1334-1337 yllar arasnda huzur dersi muhatab olmu ve Ramazan 1336da mukarrir Rizeli Osman Nuri Efendinin dersinde birlikte bulunmulardr.53 Sultan Mehmet Readn tahtta olduu bu dnemde dersler Dolmabahe Saraynn Zlvecheyn sofasnda Ramazan aynn ilk on gnnde sekiz oturum halinde yaplmtr.54 Huzur Dersleri eserinin mellifli Ebul-ul Mardin kitabn hazrlanmasnda Hazm Efendinin yardmlarndan sz etmi, zellikle mukarrir Gmlcineli Ahmet Asm Efendi ve onun ders takrrleriyle ilgili nemli katklar yaptn belirtmitir.55 Hazm Efendi, Ebul-ul Mardinin notlar arasnda bulunan Huzur Dersleri muhataplarndan Arapgirli Muhammed Hazm Efendinin ahit olduu menkbe balkl yazda, muhatap olarak bulunduu bir dersten unlar nakletmektmitir: 1334 senesi Ramazan aynda Sultan Reatn huzurunda yaplan bir ders esnasnda, Sekizinci ders mukarriri Batumlu Abdllatif Efendi, Yusuf Sresinin doksan dokuzuncu ayetinden ( )[Yusufun yanna girdikleri zaman, ana babasn kucaklad, Gven iinde Allahn irdesiyle Msra girindedi.] 56dersi takrr ediyordu. ok gzel selis bir ifade ile ayetin tefsirini yaparken Bu ayet-i celleden orduyu ahanenizin Msra girmesini tefel ederiz demilerdi. Sultan Reat bu szlerden pek mahzuz olmu ve mecliste hazr bulunan Enver Paaya glerek iaret ile sevicini izhr etmiti.57 Hazm Efendinin, Byezd Camiinde derslerine devam etmi olduu hocas Arapgirli Hseyin Avni Efendi de 1330 ylnda huzur dersi muhatab olmu, sonrasnda terf etmi ve

49 50

Bilgi iin bkz. Ebul-ul Mardin, age, II-III, 176-177. Ebul-ul Mardin, Huzur Dersleri, II-III, 216; I, 579, 583, 587. 51 Ebul-ul Mardin, Huzur Dersleri, I, 162, 579, 583; II-III, 241-248. 52 Ebul-ul Mardin, Huzur Dersleri, I, 161, 579; II-III, 302-305. 53 Ebul-ul Mardin, Huzur Dersleri, I, 161, 579. 54 Mehmet pirli, Huzur Dersleri, 443. 55 Ebul-ul Mardin, Huzur Dersleri, II-III, 149, 217. 56 Kuran- Kerim ve Aklamal Meli, Ankara: Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, 2010, s. 246. 57 Ebul-ul Mardin, age, II-III, 767, 768.

10

1334-1341 tarihleri arasnda bu derslerde mukarirlik yapmtr.58 Hazm Efendinin kendisinden seyr u slk grd eyhi Mustafa Hilmi-i Sfi Efendi de 1330-1339 yllar arasnda muhataplkta bulunmutur.59 3. Ktphanecilii: Hazm Efendi, dersiml ve dier grevlerinin yannda, yaklak 40 sene mddetince de ktphanecilikle megul olmu, eitli kademelerde nemli grevler f etmitir. stanbulda deiik zamanlarda vazfe yapt ktphaneler unlardr: Murad Molla Ktphanesi: Mehmet Hazmi Efendi, mderrislii srasnda, alan hfz- ktplk60 imtihann kazanarak stanbul arambada bulunan Murad Molla Ktphanesinin altnc hfz- ktplne tyin olunmu, daha sonra ktphanenin birinci hfz- ktb olmutur.61 Emekli Sand dosyasndan ulatmz bilgilere gre buradaki grevine 17 Kasm 1329 (1913) tarihinde balam, 1 Mart 1937de ba memurlua terf etmi ve 27 Kasm 1937de buradan ayrlmtr. Hazm Efendi, Murad Molla Ktphanesinde yaklak yirmi be sene grev yapmtr.62 Murad Molla Ktphanesi bugn restorasyon almalar sebebiyle kapal bulunmaktadr. 63 Sleymaniye Ktphanesi: Hazm Efendi, 28 Kasm 1937 tarihinde Sleymaniye Ktphanesi Mdrlne nakledilmitir.64 On sene bu ktphanenin mdrln if ettikten sonra 1947 senesinde
58 59

Ebul-ul Mardin, age, II-III, 128. Ulem Sicill-i Ahvl Dosyas no: 3440, Sicil Defteri c. 7, s. 193. 60 Hfz- ktp: Ktphane memuru yerinde kullanlr bir tabirdir. Hfz saklayc, ktp de kitabn cemidir. Bu sebeple hfz- ktp kitaplar salkyan demek olur. (M. Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, I, 704.) 61 Ebul-ul Mardin, age, II-III, 216. 62 Emekli sand dosya no: MT 108238 Mehmet Hazmi Tura, grev izelgesi bkz. EK 3: Ariv Belgeleri.
63

Tevki Cafer Mahallesi 1910 da 54 parselde yer alan Murat Molla Ktphanesi, Kltrel amal hizmetlerde kullanlmak zere Vakflar Genel Mdrlnden tahsis edilmitir. 20/06/2006 tarihinde proje ihalesi yaplarak rlve, restitsyon ve restorasyon projeleri hazrlatlmtr. Projeler, stanbul IV Nolu Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Blge Kurulunca onaylanmtr. Yapnn restorasyonunun yaplabilmesi iin 2010 Avrupa Kltr Bakenti Ajansna bavurulmu ve 2009 ylnda restorasyon almalar balatlmtr. Ktphane, Rumeli Kazaskeri Damadzade Murad Molla Efendi tarafndan 1183/1769da ina ettirilen, tekke-mescidin ardndan 1189/1775de ina olunmutur. Biri kk, iki binadan oluan ktphane binalar kare planldr.(Fatih Belediyesi Resm Web sitesi: http://www.fatih.bel.tr/kate_detay.asp?id=95&tur=409)
64

Hazmi Tura Sleymaniye Ktphanesinin beinci mdrdr. Ktphanenin ilk mdr Krm muhacirlerinden Musa Akyiitzade, ikinci mdr ksa sre grev yapm olan Cevdet Bey, nc mdr

11

kann hizmet mddetinin dolmasyla emekliye sevkedilmitir.65 Emekliliinden sonra, be sene daha ayn ktphnenin tasnif komisyonunda almtr.
66

Hazm Efendi, buradaki

yllarnda eitli tercmeler yapm, Halit Denerin 1957 ylnda baslan Sleymaniye Umum Ktphanesi adl nemli eserinin almalarna da Hazmi Tura ile balanmtr.67 4. Mesnevhanl: Hseyin Vassf; Hazm Efendinin Mesnev-i erften hisse-yb- feyz olduunu aktarr. Sefnesinde 1343 (1924) senesinde, Hazm Efendinin birka senedir Ramazan- erfte Kasmpaada Cmi-i Kebrde Mesnev-i erf takrr ettiini, Edirne, Bursa ve Selnikte bulunduklar mddete de Mesnev-i erf tedrsine gayretkr olduklarn belirtilmitir.68 Muhtelif ehirlerde Mesnev okuttuunu rendiimiz bir baka kaynak da, Hazm Efendinin Mesnev derslerine itirk eden Ahmed Mhir Gedikolunun, bir gn Fatih Camiindeki Mesnev dersinden sonra yal bir ztn Hazm Efendinin ellerini perek: Bendeniz tam krk sene evvel Bursada Ulu Camii minare dibinde de zt- lnizin Mesnev derslerinizi dinlemitim, Cenb- Hakk himmetinizi dim eylesin dediine hit olduunu kaydetmi olmasdr.69 12 Kasm 1958 trhli Fetih gazetesinde yaymlanan ilndan rendiimize gre, Hazm Efendi nceleri Sleymaniye Cmiinde Mesnev okutmakta iken mezkr cminin tmiri mnasebetiyle ve gelen talepler dorultusunda dersler Ftih Cmiine nakledilmitir. lnda; Mesnev takrrine, cumartesi gnleri ikindi namazndan sonra Ftih hnkr mahfeli altnda devm edilecei duyurulmutur.70 Hazm Efendi, Fatih Cmi-i erfinde Mesnev takrri vazfesine veftna kadar devm etmitir.71 Mesnev derslerine katlm isimlerden biri olan, 1957 ylnda Hrka-i erf Cmiinde mezzin iken, yakndaki Akemsettin Camii imam Hendekli Mustafa Efendi vastasyla Hazm Efendi ile tanan Prof. Dr. Yusuf Ziy Kavak da, derslerin cumartesi gnleri evvel
1927 senesine kadar grev yapan Sadullah Bey, drdnc mdr ise Zahir Hasrcoludur. (Halit Dener, Sleymaniye Umumi Ktphanesi, stanbul: Maarif Basmevi, 1957, s. 7.) 65 Emekli Sand dosyasndan alnan ilgili evrak iin bkz. EK 3: Ariv Belgeleri. 66 Ebul-ul Mardin, age, II-III, 216. 67 Hazmi Tura ile balanan, Dr. Mustafa Kymen ile yrtlen ve her safhasnda Halit Denerle tahakkuk ettirilen bu eser, Trk ktphanecilii iin bir iftihar mevzuudur. Aziz Berker, Birka Sz, Halit Dener, Sleymaniye Umumi Ktphanesi, stanbul: Maarif Basmevi, 1957, s. 1. 68 H. Vassf, age, IV, 363. 69 Ahmet Mahir Gedikolu, Bir le Snd, Arapgir Postas Gazetesi, Say: 321, 12. 08. 1960, s. 2. 70 Sleymaniye Ktphanesinden emekli Bayezd dersimlarndan Muhammed Hazmi Tura, Sleymaniye Cmi erfinde okutmakta olduu (Mesnev-i erf) derslerini cmi-i mezkrenin tmiri mnsebetiyle ve gsterilen arzu-y umm zerine Fatih Cmi-i erfine nakletmitir. stad her cumartesi ikindi namazndan sonra Fatih hnkr mahfeli altnda bu Mesnev takrrine devm edecektir. Fetih; Haftalk Siys, Edeb Gazete, Yl: 2, Say: 49, 12 Kasm 1958, s. 1. (Bkz. EK 3: Ariv Belgeleri) 71 Ebul-ul Mardin, age, II-III, 216.

12

Sleymniyede yapldn, burada cemaatin on kii kadar olduunu ve caminin souk olduunu, sonrasnda derslerin Fatih Cami hnkr mahfili altna intikal ettiini, burada cemaatin 30-40 kii kadar olduunu aktarmtr. Dersleri dinleyenler arasnda Mahmud Esad Coann babas Hafz Halil Necati Coann da bulunduunu, Hazm Efendinin hemen solunda oturduunu ve aladn hatrladn anlatmtr. Mahir zin de dersleri dinlemeye gelenlerden olduunu belirtmitir. Mahir zin bu derslerle ilgili, Ziya Kavakya anlatt bir htrasna gre; derslerden birinde Hazm Efendi evliynn tasarrufu diye bir sz kullanm, ders bitip cemaat dalnca Mahir z hoca yaklap efendim, evliynn tasarrufu dediniz deyince, Hazm Efendi tasavvuf dedim eklinde tevl etmitir.72 Yine Yusuf Ziya Kavaknn aktardna gre, bir Mesnev dersinde Hazm Efendi, her ki nks med nc, od tamam diyeceine, dili srerek od imam demi, namaz vakti gelip namaza kalklnca imam gelmedii iin Hazm Efendi imam olmu ve sr-i lisn hakkat olmutur.73 Hemehrisi Ahmet Mahir Gedikolu, Fatih Camiindeki Mesnev derslerine katlarak feyz aldn, deiik hikmetler rendiini anlatm ve derslerin ileniiyle alakal unlar kaydetmitir: Bir Ramazan akam, cemaatle beraber iftar unutarak yatsya kadar ders yaptklarn sylemilerdi. Bu kadar dikkatli dinlenir, en mhim mevzular tel tel zerlerdi. Ayet-i kerime, Hadis-i erif, Tarih, Edebiyat, menkbe ve hatta mahalli tabir ve mesellerle tafsilatl ve mkemmel Mesnev okutuyorlard. Byk k Hazret-i Mevlanaya hayranlard ve hi phesiz onu en iyi anlayanlardan biriydi. Bu sene, grmeyi ok arzu ettikleri Konyada yaplan Mevlana ihtifaline de gitmilerdi. Derslerde ehemmiyetli noktalar izah ederlerken ok nazikne Sizlerden rica ediyorum, istirham ediyorum, bu ince hikmetleri anlatabilmem iin bendenize yardmc olun, dikkatli dinleyin. Dilim aciz irfannza brakyorum derlerdi. Derslerine sohbetlerine ne zaman bedbin ve hznl girsem, her defasnda ufkum aydnlanarak kardm. Ekseriya dersler Hfz Kninin mstesn haneresinden dklen Kuan- Kerimle mhrlenir ve Efendi Baba bu Kuran hu iinde dinlerdi. Cemaatin de byk haz ve hayranlkla dinledii bu sesler, mbarek caminin

72 73

Prof. Dr. Yusuf Ziya Kavaknn Mays 2008de internet zerinden ulatrd bilgiler. Prof. Dr. Yusuf Ziya Kavaknn Mays 2008de internet zerinden ulatrd bilgiler.

13

talarna, duvarlarna, direklerine siniyor sanrdnz. Az dili olsa da sylese tabiri buradan gelse gerek.74 Dersleri takip etmi isimlerden Hrka-i erif Camii eski ba mezzini Mehmet Remzi Noyan, ayakl ktphane lakabyla mehur olan Gmlcineli Mustafa Efendinin, Hazm Efendinin Mesnev derslerini takip edenler arasnda olduunu, kendisine ve evresindekilere de muhakkak takib etmelerini tavsiye ettiini anlatmtr. Derslere halktan insanlardan ziyade ilim ehlinin, civar camilerin yetimi ba mezzin ve imamlarnn katldn, bir gn Hazm Efendinin Muhammed kelimesinin arapa yazl eklindeki manalar, hikmetleri mthi bir incelik ve derinlikle anlattn, kendisinin hayranlk iinde kaldn ve dersleri bugn hatrladnda keke daha dikkatli takib edip daha ok istifade edebilseydik dediini belirtmitir.75 Lise rencisi iken, Hazm Efendinin Mesnev derslerine katlma imkan bulmu olan Mehmet Emin ahin, derslere katlanlarn en genci olduunu, o yanda kendisinden yaa ve bilgi birikimi bakmndan olduka byk olan o insanlarla ayn meclisi paylam olmann kendisi iin bir ltuf olduunu, derslere katlmaya herkesin kolayca cesaret edemediini, daha az bilgili olanlarn arka taraflarda ekinerek oturduklarn anlatmtr. Hazm Efendinin Mesnevyi en bandan itibaren erh ettiini ancak kendisinin en bana yetiemediini, beyitlerin nce Farsalarn syleyip ardndan onlar incelikleriyle akladn, derslerin bir iki saat srdn ve bazen bir beyit erhinin haftalarca devam ettiini belirtmitir. Mehmet Emin Bey, derslerde anlatlanlar not alp kaydettiini, ancak bugn bu notlarn elinde bulunmadn da teessfle belirtmitir. Alakgnlllk ile Hazm Efendinin nce kulak mesafesi, sonra dil mesafesi eklinde bir sz olduunu ve kendilerinin kulak mesafesinde kaldklarn syler. Baz zamanlar ders klarnda Hazm Efendinin antasn tayarak evine kadar kendisine refakat etme bahtiyarlna eritiini, ardan geerlerken herkesin ayaa kalkarak Hazm Efendiyi selamladn, Hazm Efendinin de hepsine tebessmle latif bir ekilde mukabelede bulunduunu, ok nazik ve latifeli de bir insan olduunu anlatr. Hazm Efendinin bir dnem Hrka-i erf Caminde de ders verdiini hatrladn belirtmitir. Hazm Efendinin bilgi birikimi, danmanl sayesinde profesr nvan kazanm insanlar tandn da aktarmtr.76

74 75

A. Mahir Gedikolu, Bir le Snd, s. 2. Fatih Hrka- erifte Temmuz 2010da kendisiyle yaptmz mlakat. 76 Osmanl Aratrmalar Vakfnda, Mays 2009 ve Temmuz 2010 tarihlerinde kendisiyle yaptmz mlakatlar.

14

Mesnev derslerine rencilik yllarnda katlm olan Prof. Dr. Ali Osman Kokuzu derslere dair hatrasn yle anlatr: 1959-1960 yllarnda bir mddet Fatihte kaldk. nk Yksek slam Enstits Fethiye/Dramanda idi. Genelde Fatihte namaz klnca aramba yolunu izleyerek smailaaya oradan da okulumuza gelirdik. Cuma namazlarmz da Sultan Selim Cami-i erifinde icra edilirdi. O tarihlerde haftada bir gn namaz sonu bir bey Mesnev okuturdu. Azmi Bey olduunu rendiimiz bu zatn adn yllar sonra Hazm olarak hafzamzda dzelttik. Bu zat hakknda baz bilgiler, edebiyat ve tasavvuf tarihi kitabnda bulunmaktadr. Pek ok dersi dinlediimi hatrlamaktaym. Ama zaman oldu bizim okulumuz oradan, ta Kabataa nakledildi. Biz de bu dersleri izleyemedik. Hazm Tura adl bymzn dersleri ne kadar devam etti bunlar bilmemekteyiz.77 Prof. Dr. Ahmet Suphi Frat da niversite rencilii yllarnda Hazm Efendinin Mesnev derslerine katlm olduunu, Hazm Efendinin konuya son derece hkim olduunu, derslerin dikkatle dinlendiini, yine derslere devam etmi olan isimlerden Kan Karacann, her derste ar- erf okuduunu hatrladn anlatmaktadr.78 Hazm Efendinin Mesnev derslerini takib eden muhibleri arasnda Kn Karacann yan sra, slup ve tavr ynnden Kan Karacay ok etkilemi olan Yeralt Camii imam ve hatibi mehr Hfz Ali skdarl Beyde bulunmutur.79 Son devir limleri zerine kendisiyle yaplan roprtajlarda Emin Sara Hocaefendi; kendi dneminde Ftih Cmiinde mesnevhanln icr edilmekte olduunu, haftada bir gn, Cumartesi gnleri, Fatih Cmii hnkr mahfelinin altnda Hazm Efendinin Mesnev okuttuunu kaydetmi ve bugn bu dersleri okutacak hocaefendiler olmad gibi bunlara heves eden ilim tlibinin de kalmam olmasndan znt duyduunu belirtmitir.80 Hazm Efendi Fatih Camiinde Mesnev okuturken, post-nin olduu Keecilerdeki Mahmud Bedreddin Derghnda da az saydaki kiiye Fssl-Hikem okutmutur.81

77

A. Osman Kokuzu, Cami Dersleri ve Mesnevi, Seluk niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, S: 17, Bahar 2004. 78 Sleymaniye Ktphanesinde Mart 2010da kendisiyle yaptmz mlkat. 79 Hazm Efendinin st kardeinin olu Abdullah Iklar ile Temmuz 2010da yaptmz mlakat. 80 Emin Sara Hoca ile Gemie Dair, (mlakat: Muhammed Read, mer Faruk Tokat, Yusuf Hanif, Abdullah Kargl, Mehmet Erel), nkiaf: aylk ilim ve fikir dergisi, Eyll-Kasm 2005, say: 4, s. 106-111; Emin Sara HocaEfendi ile Son Devir Alimlerimiz zerine, (mlahat: Salih Okur), http://www.cevaplar.org/index.php?khide=visible&sec=16&sec1=59&yazi_id=5433&menu=1. 81 Mahmud Erol Kl, Fssul-Hikem, DA, XIII, 236.

15

D. CTM HAYATI Mehmet Hazmi Efendinin nevi ahsna mnhasr bir eyh efendi olduu grlmektedir. Bir yandan devlet hizmetine devam ederken, dier taraftan tarikat- aliyye iinde bulunmutur. Cemaleddin Server Revnakolu, Hazm Efendiden bahsederken; son zamanlara kadar hocalkla eyhlii, muhterem ahsnda pek kamilne bir tarz- srette imtiza ve izdiva ettirmi olmak gibi dikkat ve hayrete ayan bir muvaffakiyet gsteren Uakiyyeden ktphaneci Arapkirli Mehmet Hazm Efendi hocamz tabirini kullanmaktadr.82 Tahsili srasnda tarkata intisb etmi olan Hazm Efendinin, yaad dnemde yaygnlk kazanmaya balayan, tasavvufa, tarkata scak bakmayan ilmiye snfndan olmayp, gen yalarndan itibren bu alana meyl ve muhabbeti olan bir lim olduu grlmektedir. Hazm Efendi dneminin siys ve ictim meselelerine ilgili bir ahsiyettir. Ceride-i Sfiyyede, dnemin gncel ve tartmal mevzusu cihad hakknda, Cihad ve Fezil-i Cihad balkl bir yaz83 kaleme alm olmas bunun bir gstergesidir. Genlik dnemine tekabl eden zamanlarda ttihad ve Terakk Cemiyeti ehzadeba Kulb lmiye Heyetinin yaymlad vaaz kitaplarnn ilkinde, dnemin nemli bilginlerinden Musa Kazm Efendi, mer dil Efendi, Mehmet kif (Ersoy) Bey, Aksekili Ahmed Hamdi Efendi, smail Hakk Bey, Osman Rid Efendi, Fehmi Efendi, Manastrl smail Hakk, Bahri Efendi, Abdrreid brahim Efendi ve Ali Nazmi Efendinin makaleleriyle birlikte kendisinin de ttihad ve ttifakn Fevidi, Tefrika ve Nifakn Mazarrt balkl bir makalesinin yaymlanm olmas da84bunu gstermektedir. Medreselerin slahna dair konularda aktif rol alarak 1331 (1913) ylnda Byezd Dersiam Mderrislerinin Seblrreadda yaymlanan Medreselerin slah

82

Cemaleddin Server Revnakolu, Eski Muharremlerde Mersiye ve Aura, Trk Edebiyat Dergisi, S: 411, Ocak 2008, s. 29. 83 M. Hazmi Tura, Cihad ve Fezil-i Cihad, Ceride-i Sofiye, S: 12-24/14-24. almamzn III. BlmndeMakaleleri bal altnda bu yazsna yer verilmitir. 84 Yaznn tamamna almamzn III. Blmnde Makaleleri bal altnda yer verilmitir. Prof. Dr. smail Kara, Hazm Efendinin bu yazsnda ittihad kavramn aklay tarzyla alakal u yorumlar yapmaktadr: Vatandalk grevlerinin nemli bir ksm ittihad kavram erevesinde din bir vazfe/ibdet gibi ele alnmaktadr. Bayezt Medresesi mderrisi ve eyh Hazm Efendinin byle bir yol tutturmas, bize gre ok uurlu bir tercihtir. nk gerekten de II. Mertiyet sonrasnn hrriyet ortamnda bu tabii vatandalk grevlerinden herhangi birinde ortaya kacak bir problem, bir tartma ittihad bozucu ve ortadan kaldrc, siyas merkeze ball gevetici, sistemi tehdit edici hale dnebilirdi. Nitekim bu trden olaylarda olmutur. (smail Kara, Osmanl Devletinde Din ve Vicdan Hrriyeti, Tartmal lm Toplantlar Dizisi: 33, stanbul, 2000.)

16

mesil-i ummiyedendir85 balkl beyantnda imzasnn bulunmas da dneminin sorunlarna bigne kalmadnn iretlerindendir. 50li yllarn stanbuluundaki hatr saylr kimselerle irtibat halinde olduu gze arpmaktadr. Grt kimselerin tamamyla eyh-mrid ilikisi iinde olmayp, evresinde ilmiye mensubu olmas vesilesiyle dostluk kurduu pek ok insan da olmutur. Bu tarz ilikilerine, belirgin bir rnek olarak Ord. Prof. Dr. Sheyl nver ile olan irtibatn gsterebiliriz. Sheyl nverin Hazm Efendinin Arapa ve Farsa bilgisinden pek ok yerde istifde ettii grlmektedir.86 Ayrca Prof. Dr.Yusuf Ziya Kavak, Hazm Efendinin ngiliz msterik Nicholson ile arkada olduunu, oka mektuplatklarn bildirmitir.87 Hazm Efendi, cmide Mesnev takrri iin izin almak zere dnemin stanbul Mfts mer Nasuhi Bilmene resm bavuruda bulunduunda, mer Nashi Bilmen tzim ile ayaa kalkm ve izin ne demek, buyrunuz, keke bende gelebilsem, dinleyebilsem diyerek hrmet ve muhabbetini izhr etmitir.88 Fatih Cmiinde ki Mesnev derslerini takib edenler de yukarda Mesnevhanl bal altnda yer verildii gibi, Gmlcineli Mustafa Efendi, Hfz Ali skdarl, Kan Karaca, Hafz Halil Necati Coan, Mahir z gibi tannm isimlerden olumutur. Hazm Efendinin stkardeinin olu gazeteci-yazar Abdullah Iklarn aktardna gre; Cumartesi gnleri Mesnev derslerinden sonra Hazm Efendinin dervilerinden brahim Bykopurun89 evine gidilip orada sohbete devam edilirdi. Cmideki Mesnev derslerini takib edemeyip evde yaplan bu sohbetlere katlanlar arasnda, bir dnem Dou Trkistan Cumhuriyeti genel sekreterlii yapm olan sa Yusuf Alptekin90, i adam mer Derin, Eskiehirli siyseti Ahmet Ouz91 ve birka isim daha bulunur, toplam 5-6 kiiyi gemezlerdi.92Hazm Efendinin evinde de sohbetler yaplr, ev toplantlar iin davet edenler de olurdu. Byle bir sohbette anlatmaya balad, Sleyman elebinin

85

Bayezd Dersimlar, Medreselerin slah mesail-i umumiyedendir, Sebilrread,10/17-18, 12 Rebilahir 1331 (Mart 1913). Bkz. EK 3: Ariv Belgeleri. 86 Glbn Mesara, Aykut Kazancgil, Ahmet Gner Sayar, A. Sheyl nver Bibliyografyas, stanbul 1998, aret Yaynlar, s. 80, 83, 92, 96, 155, 275, 276, 335. 87 Prof.Dr. Yusuf Ziya Kavaknn Mays 2008de internet zerinden ulatrd bilgiler. 88 Hazm Efendinin stkardeinin olu gazeteci-yazar Abdullah Iklar ile Temmuz 2010da yaptmz mlakat. 89 Kayserili olan brahim Bykopur kereste fabrikas sahibi, dnemin varlkl kimselerinden olup Atmeydanndaki byk apartmannn bir dairesinde kira almadan sa Yusuf Alptekini oturtmu, bir dairesinde de Kan Karaca oturmutur. (Abdullah Iklar ile Temmuz 2010da gerekletirilen mlakattan.) 90 Hazm Efendi ile ekilmi bir fotoraflar iin bkz. EK 1: ahs Fotoraflar. 91 Hazm Efendinin Ahmet Ouza imzalayarak hediye ettii kitap sayfas iin bkz. EK 3: Ariv Belgeleri. 92 Hazm Efendinin stkardeinin olu Abdullah Iklar ile Temmuz 2010da yaptmz mlakat.

17

Ehli derdin sohbetine mahrem et msrasn drt ay boyunca tefsir etmi, ehli dert kimdir, sohbeti nasldr, mahremiyet ne demektir sorularn incelikleriyle anlatmtr.93 Hazm Efendi, Ramazan aylarnda Vehbi Koun dzenledii muhtelif iftarlardan ulem iftarlarna dvet edilir ve burada, irtihallerine kadar bu davetlere katlm olan mer Nasuhi Bilmen, Alasonyal Hac Cemal (t) Efendi, Abdurrahman eref Gzelyazc, brahim Elmal Bey, Hfz Cevdet Bey, Hfz Fahri zcanl Bey, Mahir z gibi limler ile bir araya gelirlerdi.94 Hazm Efendinin grt isimler arasnda Erzurumlu Mehmet Salih Yeilolu ve Cemalettin Server Revnakolu da yer alr. Mehmet Salih Yeilolu, Cemalettin Server Revnakoluna yollad mektubunda bir kitaptan bahseder ve kendisindeki nshay vefsz Ktphane Mdr Hoca Hazm Efendiye verdiini anlatr, Revnakoluna, stanbula geldiinde kitab grebilecei bildirir.95 O sralar Koskada ikmet etmekte olan Hasan Basri antay ile de grmler, Hazm Efendi iin melm merep bir hoca demitir.96 Hemehrisi Fethi Gemuhluolu, Hazm Efendiden bahsederken bunlarn ilmi satrlarnda deil, sadrlarnda der ve yazmadklar iin zldn belirtirdi.97 Mehmet Hazmi Efendinin kendi kabuuna ekilmi bir eyh olmad grlmektedir. Son dnemde ftr apkas, takm elbisesi, k bastonu ile ve evinde genelde giydii uzun entarisi ile daima temiz ve bakml olmutur.98 Hemehrisi ve talebesi A. Mahir Gedikolunun aktardna gre, Hazm Efendi gnlk birka gazete okumakta hatta bazlarnn koleksiyonunu yapmaktayd. Trk Edebiyatn, ran ve Arap Edebiyat gibi iyi bilir, okur, hemehrisi ve hocas Hseyin Avni Karamehmetolunun Arab edebiyatta biricik olduunu her frsatta dile getirirdi. Mahir Gedikolu, Hazm Efendinin zhir ve btn ilimlerine hakmiyetiyle ilgili unlar sylemitir: Hazm Efendi zamanmz Trk-slam ulemasnn yallarndand. Birok limlerin hocasyd. Byk meakkatlere katlanarak ylmadan, usanmadan ilim tahsil etmi ve seksen ksur yllk mrn ilme ve slma hasretmitir. Zhirde ve btnda gz ak bir insand.Tasavvufu her eyi ile ok iyi bilirlerdi. Trk Ansiklopedisi sayfa tahdit ederek
93 94

Abdullah Iklar, Arapgirli Alimlerden Hazmi Hoca Efendi, Arapgir Postas Gazetesi, ubat 2004, s. 3. Mahir z, Yllarn zi, Kitabevi, stanbul 1990, s. 399. 95 Sleymaniye Ktphanesi, Revnakolu doyalar listesi Ariv-A, Zarf no: 135, 06/07/1946 tarihli mektup. Bkz. EK 3: Ariv Belgeleri. 96 Hazm Efendinin stkardeinin olu gazeteci-yazar Abdullah Iklar ile Temmuz 2010da yaptmz mlakat. 97 Vahit Gedikolu, Fethi Gemuhluolu, Trk Edebiyat Aylk Fikir ve Sanat Dergisi, Ekim 1982, S: 108, s. 12. 98 Hazm Efendinin stkardeinin olu gazeteci-yazar Abdullah Iklar ile Temmuz 2010da yaptmz mlakat.

18

tasavvufta ak bahsini yazmalarn rica ettii zaman, byle byk bir mevzuyu mahdut sayfalara sdramayacan beyanla huzuru kalple yazamadn duymutuk. Hazm Efendi zamanmzn emslini kolay kolay yetitiremeyecei bir zt- likadr idi. Uflleri ile Fatih Camisindeki krsleri, feyiz ve irat yuvas olan evleri, etrafndaki cemaati mell, mahzun ve kimsesiz kald.99 Hemehrisi Mahir Gedikolu, Hazm Efendinin memleketi Arapgiri hi unutmadn ve Arapgirliler hakknda oka malumat sahibi olduunu yle aktarmaktadr: Baz hemehrilerimizin, kendilerini fazla dervi bulmalarna ramen, Efendi Babann, her zaman hemehrilerine hususi bir ihtimam gsterdiine ahit olmuuzdur. Memleketini hi unutmamt. Ayrldktan sonra birka kere ziyaret iin Arapgire gitmitir. Meclislerinde daima hemehrilerimiz de bulunur, onlarla ayr ayr ilgilenir, hatr sorar gnl alrlard. Ellerini her pmzde Feyz-yb olunuz efendim diye pek zarif dua ederlerdi. Yalnz Arapgirlileri tanmakla kalmaz kylerinden ve Arapgir civarnda yetien limleri, eserlerini, nerelerde hizmet ettiklerini, nerelerde medfn bulunduklarn da tafsilatyla bilirlerdi. Bir defa bu mevzuda ayan- dikkat malumat vermilerdi. Bunlar yazlsa da kaybolmasa diye dnmtm.100 Abdullah Iklar da Hazm Efendinin kendisine Arapgirdeki hatralarn anlattn ve derslerinde de Arapgirden bahsettii zamanlarn olduunu kaydetmitir.101 Aktardna gre, Hazm Efendi bir dersinde anlatmak istedii konuyu bir misal ile Arapgirden bahsederek yle anlatmtr: Arapgirde keklik avna kan avclar yanlarnda tadklar kafesin iine dii keklik saklarlar. Bu kafesi bir tan zerine brakp kendileri de tan arkasnda gizlenerek erkek kekliin gelmesini beklerler. Dii keklik tmeye balaynca bu sese koan erkeini, avc silahn ateleyerek vurur ve yakalar. Bu hadiseyi dnerek ibret almalarn, gzel szle kendilerine pusu kurulmasna izin vermemelerini, Allah sevgisinde samimi olanlar, z ve sz bir olanlar arayp bulmalarn tlemitir.102 Prof. Dr. Sleyman Ate, genlik yllarnda Msrda eitim almak istediini, ancak pasaport verilmedii iin kaak olarak gitmeyi dndn, stanbula geldiini ve burada Hazm Efendi ile grtn, Hazm Efendinin, kendisine, kaak olarak Msra gitmesinin
99

A. Mahir Gedikolu, Bir le Snd, s. 2. A. Mahir Gedikolu, Bir le Snd, s. 2. 101 Abdullah Iklar, Arapgirli Alimlerden Hazmi Hoca Efendi, s. 3. 102 Abdullah Iklar, Hak dostlarmzdan dinlediklerimizSevgi, Arapgir Postas, 2004, s. 3.
100

19

mmkn olmadn ve kendisinin de zel ders veremeyeceini ancak stanbul azn renmek iin bir Kuran kursuna devam etmesini sylediini anlatmtr.103

II- TASAVVUF HAYATI A. TARKATA NTSBI Vassf, Hazm Efendiyi takdim ederken uref-y Kdiriyye ve Ukiyyeden demektedir.104 Hazm Efendinin tarikata ilk intisab, genliinde 1318/(1902) ylnda tahsil iin gittii Erzurumda olmutur. Burada meyh- kirm- Kdiriyyeden Ali Rza Efendiye intisb ederek hizmetinde bulunmutur.105 Daha sonra, stanbulda bulunduu dnemde 1336 (1918) senesinde, ikml-i slk maksadyla Kasmpaada Hsmeddin-i Uk sitnesi eyhi Mustafa Sf Efendiye intisb etmitir.106 Hazm Efendinin kendisinden hilfet ald eyhi Mustafa Sf Efendi hakknda ileride daha geni bilgiye yer verilecektir. lk eyhi Ali Rza Efendiye dair bilgilerimiz ise kstldr. Hseyin Vassfn kaydettiine gre, Ali Rza Efendinin sohbet ve irad eyhi Hac Osman Efendi, evrd eyhi Sivs Nur Ali Babadr. Sivs Nur Ali Baba, Kdir tarkatnn Hlisiyye kolunun kurucusu eyh Abdurrahman Hlis et-Tlebn el- Kerkk (1212/17971275/1859) hazretlerinin halfesidir.107 Ali Rza Efendinin evrd eyhi Sivs Nur Ali Babann, Gavs- Azam Abdlkdir Geyln hazretlerine ulaan silsilesi u ekildedir: Hz.Pr Seyyid Abdlkdir-i Geyln E-eyh Seyyid Abdrrezzk E-eyh Osman el-Geylan E-eyh Yahy el-Basr E-eyh Nreddn m E-eyh Abdurrahman el-Hseyn

103 104

Sleyman Ate, Bir mr Byle Geti, Yeni Ufuklar Neriyat, 2007, s. 85. H. Vassf, Sefne-i Evliy, I, 38. 105 H. Vassf, Sefne-i Evliy, IV, 363. 106 H. Vassf, Sefne-i Evliy, IV, 363. 107 H. Vassf, Sefne-i Evliy, IV, 363.

20

E-eyh Burhneddn ez-Zencir E-eyh Seyyid Muhammed-i Masm el-Meden E-eyh Seyyid Abdlrezzk el-Hamav E-eyh Seyyid Muhammed Hseyin el-zmirn E-eyh Ahmed el-Hind el-Lahor E-eyh Mahmud ez-Zengen et-Tlebn E-eyh Ahmed et-Tlebn el-Kerkk E-eyh Shibt-tarka Ziyeddn Abdurrahman et-Tlebn 108 Kaynaklarda Ali Rza Efendi hakknda daha fazla bilgiye rastlayamadk, bu sebeple veft trihini de bilemiyoruz. Ancak Ali Rza Efendinin, elimizde bulunan, 26 Knnisn 1334/(26 Ocak 1918) trihinde Hazm Efendiye yazm olduu mektubundan, bu tarihe kadar hayatta olduu ve Hazm Efendinin Ali Rza Efendi ile irtibatnn bu trihte hl devam ettii anlalmaktadr. Hazm Efendi, Kasmpaada Hsmeddin-i Uk sitnesi eyhi Mustafa Sf Efendiye hicr 1336 (1918) trihinde intisb ettiine gre, Ali Rza Efendi bu tarihlerde, mektubundan ksa zaman sonra veft etmi ve Hazm Efendi de eyhinin veft ile yarm kalan slkunu tamamlayabilmek iin yeni bir eyhe intisab etmi olmaldr. Ali Rza Efendinin Hazm Efendiye yazd, Hazm Efendinin mnev mertebesinin anlatld, kendisinden vgyle bahsedilen, yukarda zikri geen mektubu:109 rif-i Mevlsn Muhammed Hazm Ztn vasf olunmaz demek mmkn m Hakk seni Kuranda vm yaratm smini cismini nra gark etmi Bir gonce yetitin ermez bir beer Kurn- Kermi eyledin ezber lim esmsna mazharsn ey cn Srr- Hak ztna yn u beyn Hazne-i Haksn mjdeler olsun
108 109

H. Vassf, Sefne-i Evliy, I, 139. Mektubun orjinali iin bkz. EK 3: Ariv Belgeleri.

21

Allahn indinde bir gzel kulsun Kurn Furkn sana bildirdi Zhir btn srrn hep sana verdi Kefolundu sana cmle mezy Btn gzn atn grnd her-c Hakkati ey sana kefolundu Btn kulana neler denildi Esrr- telknin srr- nmyn Halloldu mkiln hem srr- nihn Hakyk dakyk grnd her-br Her bir esm srr olundu ezhr Srr- Muhammede oldun in Mimlerden grnd nice bin man Mimin biri Muhammed birisi mirat Mimin biri srdr grnmez heyht O mimde gizlidir nice bin man O mimi bulandr dem-i man Hakyk- Mevl ondan bilinir Bu srra erene ekmel denilir O mimin biridir ef olur ef lemler fahri efaat odur ki Hakka eresin Hakkn ddrn yn gresin Hlka erendir vel-yi mutlak Cn gzn a da o nra bir bak Varl mahvolur eriir Hakka ltift eylemez lemde halka Hicplar ref olur kalmaz bir hicb Bu srr bilendir hem ebl-bb dem murdna o mimden erdi O mirte bakanlar Hakk Hak grd Bu srdr ztna oldu hveyd phem yoktur sensin rif-i dn yle bir dil ile kreyle dim 22

Srr- mirc- namz namaz-i dim ki kanat ile Hakka uulur Vhhitten o ravza cmle alr O ravzada vardr drt trl rmak Gnl ulesini o ravzada yak Hubb- cvidn bulursa bir cn Cn odur ki bula lemde bir cnn Cnn bulann cn gz bn Grnr gznde ddr- Mevl Her neye bakarsa grnr ddr Ddr gren grmez lemde ayr Fn olur lem kalmaz bir diyr Leyse f dr-i gayrihi diyr Byle bir lemde mesrr idi dil Gelmezdi gnlne h kl ile kyl Sahve gelip grdm sr hme Elime sunuldu bir gzel nme Muhammed Hazmnin kokusu geldi Dery-y muhabbet hem dalgaland Okudum okudum lezzetim artt Gnl sefnesi girdba batt Her harfinde vardr nice bin man Ne gzel mektptur mektb- zb Tekrren okudum eyledim dikkat Seni zebn etmi bir mthi illet Teessf ederek eyledim du iflar bahetsin hazret-i Mevl Vcdun grmesin lm u ekdr ef-i mun olsun Ahmed-i Muhtr Enbiy evliy reh-nm olsun Sznde znde cn bulsun Meclisine dim ehl-i dil gelsin O mecliste mey-i vahdet iilsin Ehl-i dertler gelsin sohbete dim 23

Tlib-i kn olsun mdvim ki lemde olasn l Bulduun iin y H bb- rzy Hakkn rzsdr lemde matlb Rzy bulandr lemde mergb Dmdm evldm ediyor selm Huzru kalp ile oka ihtirm Hakk Kzm Beyler ediyor du Ezkr- cemlin olur dim Hne halk btn ediyor niyz Shhat haberinden iki satr yaz Cmlemizin gz yoldadr her-br Muhibb-i sdksn hakkatli yr Sul edenlere eylegil selm Kalbimde saklarm onlar mdm Bu kadar kfdir cnmn cn Sana arz eyledim rz- dernu Burda hatm eyledim yazmad kalem Daha neler vardr daha ser-encm Erzurumlu fakr Ali Rza

B. EYH MUSTAFA HLM- SF EFEND Mustafa Hilm-i Sf Efendi hakknda en geni bilgiyi, mridi Hseyin Vassfn Sefne-i Evliysnda bulmaktayz. Vassf burada, eyhinin rifne hallerini anlatmak zere Ahvl-i Sfiye adl bir eser yazmay istediinden bahseder.110 Ancak buna imkan bulamad anlalmaktadr. Bir dier nemli bilgi kaynamz ise Mustafa Hilm-i Sf Efendinin Mehat- slmiyye Sicill-i Ahvl Dairesine verdii 27 Mays 1335 tarihli hl tercmesidir. Huzur Dersleri muhtablnda bulunmu olan Mustafa Hilmi Efendinin bu hl tercmesi, Huzur Dersleri adl eserde yer alrken bunun yannda dmd Mehmet Hazmi Tura tarafndan

110

H.Vassf, Sefine-i Evliy, IV, 339.

24

verilen malmattan da istifde edildii kaydedilmitir. Bu eserde yer verilen fotorafnn da damad Hazmi Turadan alnd belirtilmektedir.111 Mustafa Sf Efendi, hl tercmesini doldururken kendisini yle tantmtr: smim Mustaf, mahlasm Hilm tarkaten Sfdir. Hanefiyyl-mezheb olup, pederimin ismi Ali, meslei mnd, hreti Derviaazdedir.112Vassf, eyhinin mahlasnn Hilm olduunu aktarrken, kendilerinin bu mahlasn hakkaten mmessili olup, hilmlerinin keml derecesinde olduunu, onun kadar halm bir zta rastlamadn ifde eder.113 Mustafa Hilm-i Sf Efendi hicr 1274/(1858) senesinde, Burdurda domutur. Babasnn ad Ali Efendi, hretleri yukarda kaydedildii gibi Derviaazdedir.
114

Mustafa

Hilm-i Sf Efendi, Uk tarkatndan mehr mersiyehn Sebilci Hseyin Efendi (Okurlar)nin amcasdr. lk tahslini Burdurda naralt mektebinde, Eski Yeni Medresede grmtr.115 Hseyin Vassf, Sefnede eyhi Mustafa Hilm Efendinin hayatn anlatt blmde, Mustafa Hilm Efendinin kendi arzusu ile Kuran hfz etmeye muvaffak olduunun, bu sre ierisinde ailesinin mni olmasndan endie ettii iin onlara hissettirmediinin, ailenin ancak hfzln tamamladnda haberdr olduunun kendisine nakledildiini syler.116 1296/(30 Eyll 1879) tarhinde tahsl iin, memleketi Burdurdan stanbula gelir. Fatihte Tetimme-i Rabia Medresesinde Rehv Muhammed ve stanbullu Hfz kir Efendilerin derslerine devam etmi, tahslini tamamlayarak 1300/(1883) senesinde Hoca Ahmed kir Efendiden iczetnme almtr.1171304 senesinde alan rs imtihannda baarl olarak mderris olmu ve Fatih Cmi-i erfinde tedrse balamtr. 1317 senesinde Fatih Cmiinde talebelerine iczet vermitir. 118 1314/(1898)de imtihan ile asker mekteplerden Eyp Sultan Asker Baytar Rtiyesinde Kavid-i Osmniye muallimliine tayin olunmu ve Terinisni 1316da bu mektebin Arapa muallimi olmutur. Nisan 1320de Topta Rtiyesi Kavid-i Osmn, Temmuz 1325te Kuleli ddisi Ulm- Diniye ve Arabiye muallimliine tayin olunmutur.

111

Ebul-ul Mardin, Huzur Dersleri, II-III, 229. [Mezkr fotorafa EK 1: ahs Fotoraflarnda yer verilmitir.] 112 Ulem Sicill-i Ahvl Dosyas no: 3440 Mustafa Hilm Efendi. 113 H. Vassf, Sefne-i Evliy, IV, 336. 114 H. Vassf, Sefine-i Evliya, IV, 335; Ebul-ul Mardin, Huzur Dersleri, II-III, 228; Sicil Defteri, c. 7, s. 193. 115 Sicil Defteri, c. 7, s. 193 116 H.Vassf, Sefine-i Evliya, IV, 335. 117 H.Vassf, Sefine-i Evliya, IV, 336; Ebul-ul Mardin, Huzur Dersleri, II-III, 228. 118 Sicil Defteri, c. 7, s. 193.

25

Ayn sene Terinisnide ise Eyp Asker Rtiyesi Lisan- Osmn muallimliine nakledilmitir. Eyll 1326 (1910)da Beikta Asker Rtiyesi Ulm- Diniye muallimliine ve Knunievvel 1328de Koca Mustafa Paa Asker Rtiyesi Ulm- Diniye ve Arabiye muallimliine nakledilmitir. Asker mekteplerin Maarife gemesiyle kadro dnda kalmtr.119Ramazan 1330da Huzur Dersleri muhatablna tayin edilmi ve 1339 senesine kadar muhataplkta kalmtr.120 O dnemde lmiye Tekltnda bulunan kimseler, vazfesini laykyla yerine getirip baar salar, halkn ilerini en iyi ekilde yrtr ve ayn zamanda Mehat Makam tarafndan da gayretleri uygun grlrse, beinci derecesinden aaya doru Osmanl ve Mecid nianlar ile mkfatlandrlrd.121Mustafa Sf Efendi de, Fatih Cmiinde talebelerine iczet verdii srada bir altun madalya, Topta Asker Rtiyesinde iken ikinci rtbeden bir Mecid nian ve vatan evlatlarna gzel hizmetinden dolay beinci rtbeden bir Mecid nian ile mkfatlandrlmtr.122 Vassfn aktardna gre Mustafa Hilm Efendi ilk evliliini Burdurda days Ahmed Aann kz Hatice Hanm ile gerekletirmitir. Hatice Hanm 1320/(1904) tarihinde stanbulda veft etmi ve Eyp Sultanda defn edilmitir. Mustafa Hilm Efendinin bu evliliinden Ceml Efendi isminde bir erkek ve Mride Hanm123 isminde bir kz evld dnyaya gelmitir. Daha sonra burada baka bir hanmla evlenmi ve bir olu olmu, ancak adem-i mueret sebebi ile bu evlilik sona ermitir. Bu evlilikle dnyaya gelen olu da, Vassfn aktard ekliyle tark-i n-hemvra slik olmak hasebiyle dire-i muhabbeti pederden hrite kalmtr. Mustafa Hilm Efendinin son evlilii Hatice Hanm ile olmutur. Vassf, eyhinin ei Hatice Hanm iin fahrun-nis tlkna yndr ve azzimin sadet-i hline hizmerkrdr demektedir. Bu hanmn nceki einden olan Ahmed Cevad isminde yirmi drt yandaki olu verem hastalndan veft etmi ve Hz. Pr derghna defnedilmitir.124 Mustafa Hilm Efendi tasavvufa meyli ve muhabbeti sebebiyle Anadolu ve Rumelide pek ok yeri gezmi, ehl-i hl ve shib-i keml ztlar ile grerek onlardan istifde etmitir. eyh Hsam Efendinin rencisi Hac Muhammed Thir Efendiden Mesnev-i erf dersleri ile feyz alr. 1300/(1883) senesinde Nazilliye giderek eyh-zde eyh Muhammed
119 120

Sicil Defteri, c. 7, s. 193. Sicil Defteri, c. 7, s. 193. 121 Sdk Albayrak, age, I, 53. 122 Ebul-ul Mardin, Huzur Dersleri, II-III, 229. 123 leride Mehmet Hazmi Turann ei olmutur. 124 H. Vassf, Sefne-i Evliy, IV, 335-336.

26

Efendinin delleti ile eyh ihbeddin Efendi125ye intisb etmi, o da eyh Fahreddn Efendiye emnet buyurmutur. Muhtelif zamanlarda zmir, skp, Selanik, Kosova, Edirne, Manastr, Konya, mkerreren Nazilli ve Bursaya seyhat ederek tarkat ve erat nurlarn yaymtr. Vassf, Mustafa Hilm Efendinin skpte Mevlev eyhi Niyz Efendi ile hemsohbet olup, onu sohbet eyhi edindiini Mustafa Hilm Efendiden dinlediini sylemektedir.126 Senelerce eyh Muhammed Emn-i Tevfk127 hazretlerinin feyz-i nazarlarna mazhar olmu ve 1324 senesi Ramazannn Kadir gecesinde (15 Kasm 1906), Fahreddin-i Himmet128 tarafndan kendisine hilfet verilmitir. 1325-1327/(1909) senesinde Takasap civrndaki Fndkzde Tekkesi129 mehatinin eyh rif Efendinin veftndan sonra bo kalmas zerine, Mustafa Hilm Efendi buraya tayin olunmutur. Bu tekke essen Nak zviyesi olduundan Nak usl ile yin icr edilmesi gerekmekteydi. Mustafa Hilm Efendide eyh Arab Said Efendiden tark-i Nakibend iczeti ald ve tekkede hem hatm-i hcegn hem de Uk yini icrsnda bulunmaktayd. 130 Byk bir yangn sonucu tekkenin yklmas ile Mustafa Sf Efendi akta kalmtr. Bu yangnda kymetli birok kitab da zyi olmutur. Yangndan iki- gn sonra Mustafa Hilm-i Sf Efendi, eyhlislam Musa Kazm Efendi delleti ile 10 Haziran 1334/(1918)de, Kasmpaada eyh Muhammed zzet Efendinin131 veftndan sonra bo kalan Hankh- Hz. Hsmeddin Uak mehatine nakledilmitir.132 Vassf, Mustafa Sf Efendinin Hz. Pr Derghnda postniin bulunduu dnemi yle anlatr: Gnden gne hretleri artmaya ve birok tene-gn- marifet, b- zll- irfnlarndan sr-b olmaya balad. Mridnn adedi gnden gne tezyd eyledi. Hnkh- erf, tavf-gh- ehl-i ak u muhabbet oldu.133 Burada zikr-i erif Perembe gnleri icr edilir ve Mustafa Hilm-i Sf Efendi, zikr-i erften nce Mesnev-i erf takrr ederdi. Ancak rahatszlanmas ve doktorlarn kendini

125 126

eyh ihb Efendi 1316/(1898) ylnda Nazillide veft etmitir. Vassf, age, IV, 337. H. Vassf, Sefne-i Evliy, IV, 336-337. 127 Veft 1297. Hakknda bilgi iin bkz. H. Vassf, Sefne-i Evliy, IV, 467-469. 128 Veft 1333/(1915). Nan Mustafa Hilm-i Sf Efendi gasl etmitir. Halifeleri; mehr Tesbihi Ali Dede, Ahmed Efendi, Mesi Slih Dede, Mustafa Sf Efendi, Hac Mustafa Efendilerdir. Bkz. H. Vassf, Sefne-i Evliy, IV, 484 - 489. Hseyin Vassf, Dvnnda Azzimin Azzi eyh Fahreddin Hemta Hazretlerine diyerek ona yazd bir iire yer vermitir. 129 Fndkzde shk Bey tarafndan 1217/(1802)de in edilmitir. (H. Vassf, Sefne-i Evliy, IV, 338.) 130 H. Vassf, Sefne-i Evliy, IV, 338. 131 Veft 1329/(1913).Bkz. H. Vassf, Sefne-i Evliy, IV, 335. 132 H. Vassf, Sefne-i Evliy, IV, 338 133 H. Vassf, Sefne-i Evliy, IV, 338.

27

yormamas ynndeki iddetli tavsiyeleri zerine Mesnev-i erf tedrsine devm edememitir.134 Mustafa Sf Efendi eser telf etmemitir, onun eserleri yetitirdii kymetli insanlardr. Kendisi kmil ve mkemmil bir mrittir. Sefne-i Evliyda d grn yle tavsf edilir: Beyaz sakal, arkiyye zerine sardklar yeil sarklar sm-y dil-firbine bir kat daha revnak-fez idi.Vassf, hfzalarnn ok gl olduunu anlatrken, bahsi geen herhangi bir konu zerine Mesnev-i erften ilgili beyitleri derhal okuyuverdiklerini, Hz. Salahaddin-i Uak, Hz. Msr-i Niyz, Hz. Sez-i Glen dvnlarnn hfzasnda olduunu, binlerce mrdnnn isimlerini ve her birinin seyr slktaki mertebesini de bildiklerini kaydetmektedir. Taassup sahibi olmayp herkesin hline gre tenezzlleri olduunu, sohbetinin pek latf olduunu, hiddetlendiinin grlmediini ve merebinin cellden ziyde cemle nzr olduunu da Vassftan renmekteyiz. Sefinede eyhi Mustafa Sf Efendi iin syledii u drtle yer vermitir: Bb- irfn u fyzunda bu ciz Vassf Hki zer eyleyecek nazra-i Hak-bn ister eyhimin kadrini takdr edemem aczim var An hakkyla gren dde-i Hak-bn ister135 Vassf, Dvnnda da Azzime balyla eyhi Mustafa Sf Efendi iin birok iir yazmtr. Bunlardan bir tanesi yledir: Brekallah azzim Sf Seni mesd buyursun kf yle bir mrid-i lemsin ki Brakrsn perde eslf Kadrini bilmiyoruz hakkyla Gpta eyler sana Birl-Hfi Yr- cnm o kadar rn ki Vasfa smaz o gzel evsf
134 135

H. Vassf, Sefne-i Evliy, IV, 339. H. Vassf, Sefne-i Evliy, IV, 339, 343.

28

136

Mustafa Hilm-i Sf Efendinin, tarkat ehlinden olduklarn syleyip eriata aykr tutumlar sergileyen kimselerden hayli rahatszlk duyduu, Hseyin Vassf Efendinin Dvnn da Uklerin Lisnndan bal ile yer alan iirlerinin ardndan yapt u aklamadan anlalmaktadr: Bu fahriyeleri azz-i merhm ok beenmi ve nee-i fakrnemin tezydine dua buyurmulard. eriatsz tarkat ehli geinen baz chillere kar (Farz u snnet yoludur meslekimiz billhi) diye balayan ksm her zaman okurlar bunu ihvnn evrd gibi ezberlemesini isterlerdi. Hatta bestelenmesi, dim okunmas temennisini izhr ederlerdi.137 Hseyin Vassf Efendi, eyhinin irad ve kermetlerinden hit olduklarna rnekler verir; bir gn eyhinin huzruna girip elini ptkten sonra kenara oturduunda, Mustafa Sf Efendi, bugn Behcet Dedenin de kendisini ziyrete geldiini, tam elini pecekken geri ekildiini sonra tekrar yaklap ptn, sebebini sorunca; elini abdestsiz pmedii gibi besmelesiz de pmediini ve geri ekilmesinin sebebinin besmele ekmeyi unutmas olduunu, besmeleyi zikrettikten sonra elini ptn anlattn nakleder ve unlar syler: Vka ahsmda hibir kymet ehemmiyet yoktur. Lkin eyhine insan byle nazar etmeli, byle rbta-bend olmaldr. Bir Kurn- smt vardr. Bildiimiz meshif-i erfedir. Bir de Kurn- ntk vardr, mridlerdir. Onlar hakyk ve serir-i Kurniyyeyi mrdlere tefhm ederler. Meshif-i erfe krk yl rafta dursa skittir. Onun mevzunu bildirenler mridlerdir. Demek ki mridler hmil-i esrr- Kurndr. O sebeple onlara Kurn ntk demiler. Mushaf- erf hakknda, estez billah (lemmeArapa)buyurulmasna baklrsa, Kurn- ntka dahi abdestsiz, Besmelesiz messetmek ciz olmaz. Bizim Behcet Dedede bu esrr tecell etmi, takdr ettim. Bu szlerin zere Vassf Efendi, abdestsiz olduunu ve tam almaya niyet etmiken eyhini grnce heyecanlanp bunu unuttuunu hatrlayarak utancndan ter iinde kalr. Mustafa Sf Efendi, Behcet Dedede zerinden, Vassf daha dikkatli olmaya davet etmitir.138

136

smail Kasap, Hseyin Vassaf ve Divn, Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Yksek Lisans Tezi, 1996, s. 247. Dvnnda bir de Merhm Azzimin lisnndan balyla Mustafa Sf Efendinin HseyinVassfa hitb ettii u beyit yer alr: Akn artra Mevl-y Kerml-Mtel Ey Hseynim olasn garka-i dery-y keml ( s. 334). 137 smail Kasap, Hseyin Vassaf ve Divn, s. 107. 138 Vassaf, Sefne-i Evliy, IV, 340-341.

29

Hazm Efendinin eyhi Mustafa Hilm-i Sfi Efendiden Hz. Pre kadar olan ehl-i silsile yledir: eyh Mustafa Hilm-i Sfi Efendi eyh Muhammed Fahreddn-i Himmet Efendi eyh Muhammed Emn-i Tevfk Efendi eyh Hseyin Hakk Efendi eyh mer-i Huls Efendi eyh Muhammed Tevfk Efendi eyh Ali el-Galib el-Vasf Efendi eyh Muhammed Zhd Efendi eyh Abdullah Selhaddn-i Uk eyh Seyyid Muhammed Cemleddn-i Uk eyh Muhammed Hamd-i Badd eyh Sdk Osman Efendi eyh Abdlkerm Efendi eyh Hall Efendi eyh Muhammed-i Ken eyh lim Sinn Efendi eyh mer-i Karb eyh Seyyid Memicn Efendi Hz. Pr Hasan Hsmeddn-i Uk (Kuddise srruhul-Bk)139

139

H. Vassf, Sefne-i Evliy, IV, 345.

30

16 Safer 1344/ 15 Eyll 1925 trhli knun gereince tekke ve zviyelerin kapatlmas, eyhlik ve derviliin kaldrlmas ile sitne-i Ukiyye de mhrlenmitir. Mustafa Sf Efendi, harem dairesinde odasnda uzlete ekilmi, ziyrete gelen mensplarna burada feyz datmtr.140 Sekiz ay kadar bu ekilde devm ettikten sonra 22 evval 1344 trhinde (5 Mays 1926) aramba gn, damad Hazm Efendiye gitmeye niyet etmiken rahatszlanmtr. gn hasta yatm, 25 evvl Cumartesi gecesi veft etmitir. lk halfesi eyh zzet, dmd eyh Hazm, prda eyh Mustafa Efendi, eyh Osman Efendi ve Hseyin Vassf Efendi tarafndan byk bir ihtiramla gasl edilmi, Pazar gecesi hnkh- Hz. Prde bulundurulmu ve Pazartesi gn Kasmpaa Cmi-i Kebrinde le namazn mtekip cenze namaz klnmtr.141 Namazn Ruf eyhlerinden eyh Hfz Fik Efendi kldrmtr. Hkmet tarafndan izin verilmemesi sebebiyle Hz. Pr hnkhna defnolunamamtr. Vassf, cenzenin tehll ile gtrlmesine dahi mni olunduunu aktarr.142 Hz. Pre yakn Kasmpaa Feriky Mezarlna defnedilmitir. Hseyin Vassf, Mustafa Sf Efendi iin bir mezr yaptrdndan, mezar tana skdar Mevlev eyhi Remzi Dede Efendinin syledii trhin yazldndan bahseder.143 Ancak bugn mezar tann yenilenerek deitirildii anlalmaktadr.144 Sefnede; Bursa Msr sitnesi eyhi emseddin Efendinin, Bursada Sad Dergh eyhi smail Hakk Efendinin, Bilecik Maarif mfettii Hfz Nuri Efendinin, Glen eyhi ehr Efendinin, Mustafa Sf Efendi tarafndan Kutbul-edeb denilen bnl-Emn Mahmud Kemal Beyefendinin, Mevlev Thir Beyefendinin ve muharrir Hseyin Vassf Efendinin, Mustafa Sf Efendinin veft iin syledikleri trhlere yer verilmitir. 145 eyh Mustafa Hilmi-i Sf Efendinin halifeleri u isimlerdir:
140 141

H. Vassf, Sefne-i Evliy, IV, 372. Hseyin Vassaf, Mustafa Sf Efendinin vefat zerine bir gazete de kan haber kprn kesip Sefine-i Evliya eserinde ilgili blme yaptrmtr. Haber yledir: rtihal: Ftih mcz dersimlarndan Burdurlu Hoca Mustafa Efendi irtihl-i dr- bek eylemitir. Na- mafiretnak bugn Kasmpaada sbk Uk Derghndan kaldrlacak Ksmpaa Cmi-i Kebrinde namz badel-ed medfen-i mahssuna defn edilecektir. 142 H. Vassf, Sefne-i Evliy, IV, 349. 143 H. Vassf, Sefne-i Evliy, IV, 349. Pr Hsameddn-i Uk mahbbul-kulb Kabe-i kyun gnller dim eyler tavf sitn- hizmetinde sbkan eyh-i cell Mustafa Sf Efendi-i kemlt-ittisf Bade-ez-in trhini Remzi oku ihls ile Nezd-i Hakka Mustafa Sf Efendi gitti sf= 1344/(1926)
144 145

Mezar tann bugnk grnts iin bkz. EK 2: Mekn Fotoraflar. H. Vassf, Sefne-i Evliy, IV, 349-356.

31

eyh Muhammed erfeddn Sdk Efendi: eyh Fahreddin Himmet Efendinin irtihlinden sonra kalan slkunu tamamlamak zere Mustafa Sf Efendiye intisb etmi ve az zaman sonra 1341/(1923) trhinde hilfete nil olmutur. 1343te veft etmi ve Kasmpaa sitne-i Prde defn olunmutur.146 eyh Huls-zde Osman Nrullah Efendi: 1284/(1867)de umnuda domutur. Babas Diyarbakrl Ahmed Hulsi Efendidir. Bursada Testereci Hamd Babann halifesi Havlucu Hac Muhammed Dede Efendiye intisb edip yedinci esmya kadar slk grm ardndan Mustafa Sf Efendiye intisb ederek slkunu tamamlamtr. 1341/(1923) trhinde hilfete nil olmutur. 147 eyh smail Ceml Efendi: Mustafa Sf Efendinin tek oludur. Gen yanda ikml-i sulka muvaffak olup, 1341/(1923) trhinde hilfete nil olmutur. 148 eyh Tevfk Refik Efendi: mmdir, 1341/(1923) trhinde iczet almtr. 149 Kmrc Muhammed Efendi: Mustafa Sf Efendiden iczet alm, Hersekli Muhammed Fevz Safvetyi yetitirmi ve hilfet vermitir. 150 eyh Emn Efendi: Mustafa Sf Efendinin eyhi olan Fahreddin-i Himmetnin oludur. Mustafa Sf Efendi, seyr slka almas art ile tc ve hrka giydirerek Aksarayda ekeri Sokanda ki Krkaac Emin Efendi Dergh151na, pederinin makamna oturtmutur. leride bahsi geecek olan Keeciler Derghna eyh tayini olaylarnda Mustafa Sf Efendi aleyhinde bz

146 147

H. Vassf, Sefne-i Evliy, IV, 356. H. Vassf, Sefne-i Evliy, IV, 357. 148 H. Vassf, Sefne-i Evliy, IV, 357. 149 H. Vassf, Sefne-i Evliy, IV, 357. 150 H. Vassf, Sefne-i Evliy, IV, 357. 151 Sadk Albayrak, age, V, 63-64.

32

hareketlerde bulunmu, buna ramen azz-zdemdir denilerek Mustafa Sf Efendi tarafndan ho grlm, iltifatta bulunulmutur. 152 eyh Ahmed Rt Efendi: Musatafa Sf Efendiden zikre mezn olarak iczet almtr. Dastn eyh erfeddin Efendi ve Celvetiyyeden eyh Glen Efendinin halifelerindendir. Bursada smail Hakk el-Celvet sitnesi eyhlii yapmtr. Ulemdandr.153 Terliki Osman Efendi154(Osman Zeki Ycebilgi): Galata Perembe pazarnda ayakkab imlathnesinde ticaretle megl olmutur. Kadir ve Rf tarklerinden de iczet almtr. 155 Yirmi-otuz derviiyle birlikte Mustafa Sf Efendiye gelerek seyr slk grm ve Uk tarkinden de hilfete nil olmutur. Manisada Ali Nal Dergh mehati kendisine verilmitir. Avni Onat tarafndan derlenerek yaymlanmtr.157 eyh Ceml Efendi: Pr-i sn Cemleddn-i Uk sitnesi eyhlii yapmtr. Babasnn irtihlinde postuna shib olabilmek iin Mustafa Sf Efendiden bir iczet alm, slkunu tamamlamak artyla tc ve hrka giydirilmitir. 158 eyh Ali Dede: Mersinlidir. 1342/(1923) senesinde hilfete nil olmutur. Mustafa Sf Efendiye muhabbet ve ball iddetli olanlardandr. 159 eyh Molla Ahmed Efendi:
156

Osman Efendi iirlerinde

Hd mahlasn kullanmtr. 1963 ylnda veft etmi ve veftndan sonra iirleri avukat

152 153

H. Vassf, Sefne-i Evliy, IV, 358. H. Vassf, Sefne-i Evliy, IV, 358. 154 H. Vassf, Sefne-i Evliy, IV, 358. 155 Avni Onat, Balang,Osman Zeki Ycebilgi, Hdi Divn, (Derleyen: Avni Onat), Toker Matbaas, 1964, s. 4. 156 H. Vassf, Sefne-i Evliy, IV, 358. 157 Osman Zeki Ycebilgi, Hdi Divn, (Derleyen: Avni Onat), Toker Matbaas, 1964. Osman Efendi Dvnndaki bir beytinde Hazm Efendiden yle bahseder: Dmd- mrd Hazm Efendi lm irfnda yoktur menendi 158 H. Vassf, Sefne-i Evliy, IV, 358. 159 H. Vassf, Sefne-i Evliy, IV, 358.

33

eyh Fahreddin-i Himmetden intikl eden dervilerdendir. Mustafa Sf Efendi Fndkzde Dergh eyhi iken kendisine hilfet vermitir. Keeciler Dergh mehati bo kalnca burann mehatna tlip olmutur. Ancak bu dergha tayin olunacak eyhin, sitne-i Ukde post-nin olan zttan hilfet alm olmas art olduundan ve Ahmed Efendi de bu arta uymadndan talebi gereklememitir. Bunun zerine yukarda ismi geen eyh Emin Efendi ve Sf Efendinin prda eyh Mustafa Efendi ile birlikte Mustafa Sf Efendi hakknda, yallktan ne yaptn bilmiyor, vesyete muhtatr diyerek tutanak oluturmulardr.160 Bu srada Molla Ahmed veft eder, Vassf, eyhinin nazarna uradndan ldn sylemektedir. Mustafa Sf Efendi yine de ona acm ve rhunun d edilmesi iin Ftihlar okunmasn emretmitir. 161 El- Hc eyh Muhammed zzeddn Safiyyullah Efendi: Mustafa Sf Efendinin ilk mrdi ve ilk halfesidir. 1324/(1906) trhinde Mustafa Sf Efendiye intisb etmi ve 1334/(1916) senesinde hilfete nil olmutur. neglde Hamdiyye Medresesi mderrislii yaparken, hilfet alnca burada ner-i tarkate balamtr. Halkn tevecchne mazhar olarak birka yz ihvan toplamtr. Fakat stanbulda Keeciler eyh Bedreddin Dergh mehati boalnca, buraya sitne-i Ukiyyeden halifelik alm birinin tayin edilmesi gerektiinden zzet Efendi mnsib grlerek tayin edilmitir. Birka sene burada eyhlik yaptktan sonra zarrete binen mridinin izni ile dergh mehatinden fergat ederek neglde ikmet etmeyi semi, burada hem mderrislik hem de Bursa Vilyet Genel Meclisinde azlk yapmtr. okuryazard.163 eyh Osmanzde Hseyin Vassf Efendi: Sefnede, Vkat adl eserinde de nasl hilfete nil olduunu anlattn syler
164 162

Arapa, Farsa, Trke ve Grc dilleri ile

ve

Mustafa Sf Efendi hazretlerinin irtihlinden sonra, yukarda zikredilmi olan hulefsndan negl mfts eyh Muhammed zzeddn Safiyyullah Efendinin stanbula gelerek seyr slkunu tamamlatp, 18 Zilhicce1344/(30 Haziran 1926) trhine kendisine iczetnme verdiini ve be sene nce grd ryasna msteniden, iret-i manevyye ile eyhinin tc, kemer ve fercesinin kendisine tekbrlendiini aktarr. Mustafa Sf Efendiye mntesib olup
160

almamzn eyh Mahmud Bedreddin Dergh Postniinlii bal altnda bu hdise tafsilatl olarak anlatlmtr. 161 Vassf, Sefne-i Evliy, IV, 359. 162 H. Vassf, Sefne-i Evliy, IV, 359-360. 163 Sadk Albayrak, age, V, 126-127. 164 H. Vassf, Sefne-i Evliy, IV,361.

34

slkunu

tamamlamayan

slik

ve

slikeler

Hseyin

Vassf

Efendiye

havle

edilmitir.165Postninlii srasnda Ptrgeli Ali Rz Zhd Efendi, Sivasl Muhammed mer Rd Efendi, Greleli Ali Osman Sdk Efendi, Ankaral Ahmed Hamd-i Tevfk Efendiye iczet vermi ve hanmlardan da ffet Sdka Hanm, Mzeyyen Hanm, Seher Hanm ve Ferde Hanmn slklarn tamamladklarn kaydetmitir.166 eyh Mehmed Hazm Efendi: almamzn konusunu oluturan zttr. C. EYH MAHMUD BEDREDDN DERGHI POSTNNL eyh Mahmud Bedreddn Derghnn kurucusu ve ilk postniini, Ukiyye tarikatnn ikinci Pri (Pr-i Sni) kabul edilen Cemleddin-i Uk (. 1164/1751)167 hazretlerinin halifelerinden, eyh Mahmud Bedreddin Efendidir. Dergh 1179/(1765-66) senesinde Fatih /Yenibahede Keeciler caddesinde in edilmitir. Tekkelerin kapatlmasna kadar Ukliin Ceml ubesine bal kalmtr. 168 eyh Mahmud Bedreddin Efendi stanbulludur. 1196/(22 Austos1782) yl Ramazan aynn onnde Perembe gecesi kan byk Cibli yangnndan bir sene sonra 1197/(1783)te veft ederek169 vazfe yapt tekkesine defnolunmutur.170 Ayn yangnda

165 166

H. Vassf, Sefne-i Evliy, IV, 323, Cemal Kurnaz-Mustafa Tat, Hseyin Vassf, DA, XIX, 18-19. H. Vassf, Sefne-i Evliy, IV, 323-325. Vassfn, Dvnnda prda Hazmi Efendiye yazm olduu, bir zamanlar ke-nin-i uzlet iken bu hlime rz olmayarak mektb-i mteaddideyle bezm-i sohbette sylenmek isyeten fuzaldan Hazm Efendiye yazlmtr aklamas ile yer verdii iiri yledir: A gzel Hazm-i ho-dem ne ararsn benden Syletirsin beni bilmem ne ararsn benden Bizde her ne var ise fazlasna mliksin A benim kalbime (dil-i atnma) zemzem ne ararsn benden Ben ki mahrm- keml serseri km Kalb-i hasretine de pr-gam ne arasn benden Beni syletme Hd akna derdim oktur em-i firkat zede-prnem ne ararsn benden Dhil-i ke-i uzlet oluversem ne olur Hazret-i Hazm-i glfem ne ararsn benden (smail Kasap, Hseyin Vassf ve Dvn, s. 191.)
167 168

Mahmud Erol Kl, Cemleddin Uk, DA, VII, s. 314. M. Baha Tanman, Uklik, DBA, VII, 330. 169 H. Vassf, age, IV, 416. 170 Mustafa zdamar, Dersadet Dergahlar, Krk Kandil Yay., stanbul 1994, s. 93.

35

prda Salahaddn-i Uak hazretlerinin dergh da dil-i Uk gibi yanmtr. Salahaddn-i Uak hazretleri, Mahmud Bedreddn Efendi ile ayn sene iinde veft etmitir.171 Anlatldna gre, Mahmud Bedreddn Efendi derghna yakn bir bakkal dkkan nnden geerken orasnn bir gn tekke olacan sylemi, hakkaten bir mddet sonra o dkkann bulunduu yere Kdir Tekkesi yaplmtr. Hseyin Vassf Efendi, eyh Mahmud Bedreddin Efendinin gyet rifne ve kne yazlm iirlerini ieren bir dvnn grdn nakleder. Halifeleri; eyh Mehmed Edb-i Uk (v. 1220/1805) ve eyh Zuhr-i Uk (v.1172/1759)dir. 172 eyh Mahmud Bedreddin Efendi dergh mehatinin belirlenmesi iini, ocuklar, torunlar, halfeleri ve onlarn halfelerinden de ehliyetli kimseler bulunmadnda, eyhlie gelecek kimsenin sitne-i Ukiyyede postnin olan zttan hilfet alm olmas ess zerine tess ettiinden173, tekke ve zviyelerin kapatlmasna kadar bu arta riyet edilerek eyh atamas yaplmtr.174 Kendisinden sonra halfesi eyh Mehmed Edb Efendi, ondan sonra olu Sirac Mahmud Efendi (v. 1267/1850), sonra da Mahmud Efendinin olu Mehmed Slih Efendi (v. 1271/1854) postniin olmutur. Daha sonra postniin olan Edirneli eyh Mehmed Sdk Efendi tekkenin ikinci ve son bnisidir ancak dergh yeniden in ilemi bittikten bir hafta sonra 1272/ (1856) ylnda burada veft etmi ve bir dnem eyh vekillii yapt sitne-i Ukyyeye nakl olunarak Hz. Pr trbesinde defnolunmutur. (1857)de veft ederek, derghta eyh Mahmud
175

Arkasndan olu Mehmed yanna

Said Efendi eyh olmu fakat bir sene vazife yaptktan sonra, verem hastalndan 1274/ Bedreddnin defnolunmutur.176Tekke mehati bo kalnca dnemin eyhlislam vastasyla Sad meyhndan Hasan Hilm Efendi (v. 1306/1888) mehata tyin olunmutur. Bu tyin dergha atanma artlarna aykr olduundan tartmalara sebep olmu, Sad eyhi olan Hasan Efendiye uslen Uk tc giydirilmitir.177 Bir mddet sonra veft etmesiyle Uk

171 172

H. Vassf, age, IV, 432. H. Vassf, age, IV, 416. 173 art eyledim kiGavsl vasilin kutbul arifin merhum Hsamettin Uk hulefsndan aslah olan bir kimesne vakf- mezburuma mtevelli ve zaviye-i mezkurda eyh ola..(624 numaral defterin 8 sahife ve 5. Srasnda kaytl stanbulda E-eyh Mahmud Bedreddin Efendi vakfna ait 1179 tarihli vakfiyesinden hayr artlarn ihtiv eden ksmn rnei; T.C. Vakflar Genel Mdrl Ariv ve Yayn Dairesi Bakanl) Bkz. EK 3: Ariv Belgeleri. 174 H. Vassf, age, IV, 416. 175 H. Vassf, age, IV, 418. 176 H. Vassf, age, IV, 418, Hr Mahmut Ycer, age, s. 221-222. 177 H. Vassf, age, IV, 418, Hr Mahmut Ycer, age, s. 218.

36

Asitnesi postniilerinden eyh Ceml Efendi178den halifelik alm olan Filibeli Hfz eyh Ahmed Efendizde eyh smail Efendi posta oturmu179, 1316/(1898) ylnda veft ederek dergh bahesine defnolunmutur.180Ardndan, yine Ceml Efendinin halfelerinden kinci eyh smail Efendi mehate gemitir.181 Bu zttan sonra dergh mehati bo kalnca, Mustafa Hilmi-i Sf Efendi ile pirda olup ayn anda hilfet alan, Mustafa Sf Efendinin Fndkzde Dergh ve sonrasnda Hz. Pr Dergh mehatinde bulunmas ile rekabet hisleri uyanan Hac Mustafa Efendi bo kalan bu dergha tyin olunabilmek iin Mustafa Sf Efendinin arac olmasn istemi ve ondan; art- vkf cbnca sitne-i Ukiyyeden mstahlef olmak arttr. artul-vkf kenass-ri nazariyesine gre sizi oraya inh etmek vakfa kar hynettir cevbn alnca, yleyse kendisine ayrca hilfet vermesini talep etmi, Mustafa Sf Efendi de bunun zerine; Azzimin masbata-i irfnnda yan yana bulunduk, rahle-i tedrsinde berber bulunduk. O size hilfet vermi. Ben onu ibtl ile yeniden size hilfet verebilir miyim? Rh- azz titrer, halk gler. Ehlullh lanet eder diyerek zr dilemitir.182Mezkr arta mnsib olarak Mustafa Sf Efendinin halfelerinden Muhammed zzeddin Safiyullah Efendi derghn eyliine getirilmitir.183 eyh Mahmud Bedreddn Derghnn zzeddn Efendiden sonra boalmasyla, Hac Mustafa Efendi, bu kez de Molla Ahmed Efendi ismindeki halfenin buraya gemesi iin srar etmitir. stekleri yerine gelmeyince Mustafa Sf Efendinin ateh getirdiine dair bir tutanak oluturmularsa da, yetkililer bunun kt niyetlilerce hazrlanm olduunu anlayp geersiz bulmutur. Bylece, dergh mehatinin belirlenmesi srecinde Mustafa Sf Efendiyi oka zmler, o ise bu iler hi olmam gibi kendilerine mumelede bulunmutur.184 Btn bu olaylarn arkasndan, zzeddn Safiyyullah Efendiden sonra mnhal bulunan eyh Mahmud Bedreddin Derghna postniin olan kii Mehmed Hazm Efendi olmutur. Hazm Efendi imtihanda ehliyetini gstermi ve eyhi Mustafa Hilm-i Sf Efendinin

178 179

eyh Seyyid Muhammed Cemleddn (v. 1331/1912).Bkz. Vassf, age, IV, 330-335. Osmanl Arivi Daire Bakanlndan temin edilen, Hrka-i erf eyhi Tevfik Efendinin Fatihteki Uk Dergh Mehatinin zmirli Osman Efendiye tevchi talebi zerine Meclis-i Meyhtan bu eyhliin Kasmpaada bulunan Hafz smail Efendiye tevch edilmesi gerektiinin bildirildii 1306 tarihli belge. Bkz. EK 3: Ariv Belgeleri. 180 H. Vassf, age, IV, 418. 181 H. Vassf, age, IV, 333, 419. 182 H. Vassf, age, IV, 489. 183 H. Vassf, age, IV, 359. 184 H. Vassf, age, IV, 490.

37

delleti ile derghn mehat kendisine verilmitir. Pird Hseyin Vassf Efendi: ahran azzimin damad- muhteremi uref v fuzaldan eyh Muhammed Hazm Efendi bil-istihkak burann mehatine revnak-fez olmu. ve bu vesle-i hasene ile silsile-i zerrn-i Ukiyyeye dhil olmutur demektedir.185 Tc ve hrka giydirme mersimi 17 Rebulevvel 1343/(1924) trhinde Perembe gn, Kasmpaada sitne-i Ukiyyede, bir mevlid-i erf cemiyeti ve dnemin meyh huzrunda, Mustafa Sf Efendi tarafndan icr edilmitir.186 Hazm Efendinin postniin oluu hususunda, Hseyin Vassf Efendi Dvnnda: Mderrisn-i fuzaldan, Azzim Mustafa Sf hazretlerinin damad eyh Muhammed Hazm Efendi Keecilerde Bedreddn Dergh Mehatine tayin olunmutu. stirkb yznden baz bed-hahlar bu tyine aleyhdr oldular. Hakkn galebesi cmlesi vdi-i hsrnda kaldlar. Bunun zerine muhabbeten sunh etmiti diyerek u beyitlere yer vermektedir: Dergeh-i Hazret-i Bedreddne Post-nin oldu Muhammed Hazm Btn erbb- hased cebhesine Sedd-i in oldu Muhammed Hazm Gl-en-i aka dnce rh Km-bn oldu Muhammed Hazm Pte-i akda olunca sf El-emn oldu Muhammed Hazm lm irfnn teslm ederim Pek metn oldu Muhammed Hazm Nee-yb etsin onu Hazret-i Hak Ak-mekn oldu Muhammed Hazm rip Hazret-i Prden ona feyz

185 186

H. Vassf, Sefne-i Evliy, IV, 416, 368. H. Vassf, Sefne-i Evliy, IV, 368.

38

Dne-n oldu Muhammed Hazm Oldu disi onun Vassf Zl-yakn oldu Muhammed Hazm 187 Hseyin Vassf, Sefne-i Evliysnda da, Uk urasndan Behet Dede ile birlikte, Hazret-i Pr Derghnda, Hazm Efendinin Keecilerdeki dergha tyini mnasebetiyle bir manzme-i tarihiyye tanzm ettiklerini anlatmakta ve aadaki beyitlere yer vermektedir: Vassf: Muhammed Hazm-i Uk eyh oldu bu dergha Behet: Makmnda olup dim irisn pek byk ch Vassf: Kulb- kn nr- ird ile klsn d Behet: Ceml-i pertev-i ikbli dnsn bedr olan mha Vassf: Harm-i bezm-i irfna girp cnn bulsunlar Behet: Dutanlar destini vkf olup srr- yedullha Vassf: Gep dervleri tevhd ile sr- kesretten Behet: Olup zde-i elvn boyansn sbatullha Vassf: risn himmet-i Prim btn ihvn u yrna Behet: Hussan Hazm k ola makbl- feyiz-gha Vassf: Yazup bu nazm- trhi muhibbi Behet Vassf Behet: Temenn kldlar cndan irisn cmle dil-hha Vassf: Fyz- tmme trh-i gd bb- irfnn - 1342 Behet: Buyursunlar saldr cmleten uk- gha188 Derghda Sal gnleri yin icr edilmakteydi.189 Tekke ve zviyelerin kapatlmasndan sonra ilevsiz kalan tevhidhnesi 1932 ylnda bakmszlktan kmtr.
190

Hazm Efendi,

187 188

smail Kasap, Hseyin Vassaf ve Divn, s. 262. H. Vassf, Sefne-i Evliy, IV, 368. 189 H. Vassf, Sefne-i Evliy, V, 310.

39

veftna kadar derghn ahap mertasnda ikmet etmitir. Veftndan sonra 1977 ylnda buras da yklm ve arsa haline gelmitir. Bugn tekkeden geriye, eyh Mahmud Bedreddn Efendinin yenilenen trbesi ile yanndaki kk hazre dnda bir ey kalmamtr. 191 D. HALFELER Mehmed Hazm Efendi halfe brakmtr.192 Silsilesi halifelerinden merhm Mehmet Nusret Turadan devam etmektedir. 1. Mehmet Nusret Tura: Babas kolaas smail Efendi, annesi ahinde hanmdr. Babasnn ailesi Bulgaristann Kzanlk blgesinden, buradaki dzenlerinin bozulmas sebebiyle ayrlarak yola km, bu g esnsnda smail kaybolmu ve Trkiyeye doru gitmekten olan baka bir kafile yanlarna almtr. Kendi ailesini bir daha bulamayan smail, yeni ailesi ile bir mddet Tekirdada ikmet etmi, daha sonra stanbul Kasmpaaya yerlemilerdir. Kasmpaada ahinde Hanm ile evlenen smail Efendinin, 1903 senesinde Nusret isminde bir olu ve 1917 senesinde Fatma Nafize isminde bir kz ocuu dnyaya gelmitir.193 Nusret Efendi 18 yalarnda iken annesi onun hakknda gzel bir rya grr. Bunun zerine babas Nusreti yanna alarak Kasmpaadaki Uk sitnesine gider ve derghn eyhi Mustafa Sf Efendiye size bir Uk gl getirdim diyerek Nusreti teslm eder. Nusret Efendinin tarkata intisb bu ekilde gerekleir.1941926 ylnda eyhi Mustafa Sf Efendi veft edince, zaten kendisinin terbiyesiyle ilgilenmekte olan Mustafa Sf Efendinin halfesi Mehmed Hazm Efendi ile seyr slkuna devam etmitir. Nusret Efendinin bunu ifde eden bir beyti yledir: Hazreti Hazmye bktk boynumuz misli ged, Pr Hsmeddn-i Ukye ettik iltic.195

190

Esin Demirel li, stanbul Tekkeleri Mimarisi Eklentileri ve Restorasyonu, Baslmam Doktora tezi, Yldz Teknik niversitesi, stanbul 1998, s. 92. 191 M. Baha Tanman, Uklik, DBA, VII, 330. 192 M. Nusret Tura, Ak Yolu, (haz. Mahmut Erol Kl), nsan Yay., stanbul 2006, i kapak arkas. 193 Necdet Ard, Gnlden Esintiler: Divan 3, s. 34. 194 Necdet Ard, Gnlden Esintiler: Divan 3, s. 35.
195

M. Nusret Tura, Karagn Dostuyum, stanbul 1963, s. 39. Baka bir beytinde de unlar syler: Sen kisve-i lemle klp kendini pinhn Farkndaym eya bana ben ztna kurban Hazm dediin merk- ihsnda ynsn Tuttun beni, verdin ona, kskansa da devrn (Karagn Dostuyum, s. 74.)

40

Hazm Efendinin Fatih Keecilerde Mahmud Bedreddin Derghndaki evini sk sk ziyret etmitir. Derslerini bitirmeye muvaffak olduunda bunun sevinci ile gnmzde rast makamnda ilah olarak okunmakta olan mehr Erler Demine Destur Alalm nutkunu sylemitir:196 Erler demine destr alalm Pervneye bak ibret alalm Ak ateine gel bir yanalm Dost dost diyerek ara varalm Devrna uyup seyrn edelim Eyvah demeden, Allah diyelim Gnler geceler durmaz geiyor Sermyen olan mrn bitiyor Blbllere bak feryd ediyor Ey gonca al mevsim bitiyor Devrna uyup seyrn edelim Eyvah demeden, Allah diyelim ksan eer gel birleelim eyhin izine yzler srelim T fecre kadar zikreyleyelim Feryd edelim efgn edelim Devrna uyup seyrn edelim Eyvah demeden, Allah diyelim

Ey yolcu biraz gel dinle beni Kervan yryor sen kalma geri Nusret denilen dery gezeri Hatmetti bugn seyr seferi Devrna uyup seyrn edelim

196

Necdet Ard, Gnlden Esintiler: Divan 3, s. 36, 37.

41

Eyvah demeden, Allah diyelim197 Talebesi olan Necdet Beyefendi onunla olan berberliklerinden unlar nakleder: Nusret Babam giede alt sralarda ziyaretine giderdim. Gemi saati olmad zamanlar gienin kaps kapal olur, kendisi ierde ya istirahat eder ya da eer yorgun deilse zikir yapar veya yazlarn yazard. Ben kapy vurmam beklerim, o geldiimi anlar ieri alr, benimle sohbet ederdiBir gn arkadam ile beraber ziyaretine gitmitik. Sonra baka yer de dersimiz olduunu syleyerek kendisinden izin istedik. Kapdan karken Deryda ykanp temizlendiniz hadi imdi gle gidip kirlenin bakalm dedi. Bunun ne anlama geldiini ok seneler sonra anladm198 Mehmet Hazmi Tura ile halfesi Mehmet Nusret Turann soyadlarnn ayn olmas kan bandan deil manev badan kaynaklanr. Nusret Efendi, eyhine olan ar muhabbetinden dolay ayn soyadn kullanmtr. Bununla alakal bir beyti yledir: Bana ktmir-i ak derler koarken Hazm-i cna Lkaptr Nusret-i tura (Tura) aylsnlar fsnumdan 199 Mektuplarnda da soyadyla ilgili u aklamay yapar: Sordular Mecnna Leylnn sadethnesin Sneden bir h ekip gsterdi dil vrnesin dedikleri gibi Hazm Babamz da snemizde yatyor, toprakta deil. Efendi babamzn soyad Turadr. Fakrin de Turadr. Tura derler eski Trkede. Mnda Sultanlar Sultannn turasyz. Essen Turaya padiahlarn imzsna derler. Cenb- Kibriynn gnlmze vurduu Turann prltlarn szlerimizde, gzlerimizde grmek mmkndr.200 Nusret Efendi, eyhi Hazm Efendinin veftndan ksa sre nce kt Hac yolculuuna dair Efendi Babam Hacca Giderken balkl u iiri sylemitir: Gnden gne efzn oluyor h- fignm, Cannmn ardnda koup gitmede fignm,

197

M. Nusret Tura, Karagn Dostuyum, stanbul 1963, s. 17. Nota arivlerinde bu rast ilahinin gftesi ve bestesi Hac Tahsine Hanma ait olarak gsterilmektedir. Ancak dorusu gftenin Nusret Turaya ait olduudur. 198 Mahmud Erol Kl, nsz, M. Nusret Tura, Gnl ve Ak, nsan Yay., stanbul 2006, s. 7-8. 199 M. Nusret Tura, Karagn Dostuyum, stanbul 1963, s. 73. 200 M. Nusret Tura, Mektuplar, nsan Yay., stanbul 1995, s. 11-12.

42

Yandm tterim krk senedir, parlamadm h, Soldum gl idim, kh olarak blble hem rh Gittim gelirim, gel dedi mahbb- cihn gel, Gnlmde bir aks-i sed var, git ve hemen gel Ol hk-i trnke eri, sonra selm et Alnnda durur ddelerim, hk ile pk et, Herkes su dker yolcusuna, yol alyorken, Biz ya dkeriz gelmen iin, bir grversen Tayyre ile lemi eflki dolasan Ref ref ile, dldller ile ara ulasan Gnlmde yerin var, Allah, tara kamasn Bir tek adm olsun atamaz, gib olamazsn Gittin bilirim alayarak, bir nice zahmet, Ya kalbine geldiyse eer, Nr- Muhammed Avdet gerekir, t ki bu dem kalmaya hasret, ok zledi Nusret seni, gel kalbime hkmet. 201 Nusret Efendi genliinde Devlet Deniz Yollarnda greve balam ve seferlere karak geimini salamtr. 25 yanda iken Rahmiye Hanm ile evlenmi, bu evlilikten Nriye ve Rec isimlerinde iki ocuklar olmutur. stanbul Kasmpaada ve son olarak da Bebek semtinde ikmet etmilerdir. Bebek iskelesi gie memurluunda altktan sonra buradan emekli olmutur.202 Nusret Tura 1979 ylnda veft etmi, vasiyetleri gerei, eiyle birlikte Pendik Soanlk Dolayoba Yaylalar Ky mezarlna defnedilmitir.203

201 202

Necdet Ard, Gnlden Esintiler: Divan 3, s. 77. Mustafa zdamar, Hsmeddin Uk ve Ukler,Krk Kandil yay., stanbul 2001, s. 224. 203 Necdet Ard, Gnlden Esintiler: Divan 3, s. 35, 38.

43

Mehmet Nusret Turann tasavvuf kitaplar, gazetelerde yaymlanm yazlar ve iirleri bulunmaktadr. Kendisi 1960l yllarda, iirlerini, Tasavvufta Gnl ve Ak ve Veczeler isimli kitaplarn, Karagn Dostuyum bal ile kitap halinde bastrmtr.204 Nusret Efendinin baz tasavvf sohbetleri, 67-68li yllarda Yeni stanbul ve Milliyet gazetelerinde ke yazarl yapan Refi Cevd Ulunayn talebiyle kendisine yollanarak bu gazetelerde okuyucu ile buluma imkan bulmutur.205 Bu yazlar Prof. Dr. Mahmud Erol Kl tarafndan derlenerek Rh- Ak adyla kitap haline getirilmitir. Nusret Efendinin Esm-i lhiyye adl eseri ve bir mridine yollad mektuplarnn toplam da, eski harflerden yeni harflere geirilerek Onun Gzel simleri ve Mektuplar adlar ile ilk def yaymlanmtr.

III- VEFTI Mehmet Hazmi Tura 1379 senesinde Hac farzasn f etmi, bu dnemde rahatszlanm ve stanbula geldikten sonra 5 Muharrem 1380 (29 Haziran 1960) trhinde veft etmitir.206 Kasmpaada Feriky Helvac Bac Mezarlnda kaynpederi Burdurlu Mustafa Hilm Efendinin kabri yaknnda medfndur.207 Hemehrisi ve talebesi Ahmet Mahir Gedikolu; Hazm Efendinin, eyhi ve kaynpederi Mustafa Sfi Efendinin kabrinin ayakucunda yer olmad iin onun baucuna gmldn, defin merasiminde bulunan herkesin Allah iin baucuna lykt dediklerini aktarmaktadr.208 Haseki Hastanesinde kaytl bulunan raporda, Hazm Efendinin lm sebebi; senilite, mide kanamas ve enfarkts olarak belirtilmitir. 209 Mahir Gedikolu, Hazm Efendinin veft hakknda Arapgir Postas Gazetesinde Bir le Snd balkl bir yaz kaleme alm, yazsna bu bal vermesinin sebebini de,
204

Nusret Tura Uk, Karagn Dostuyum, Faklteler Matbaas, stanbul 1963 Nusret Tura Uk, Karagn Dostuyum II, Doruluk Matbaas, stanbul 1965 Nusret Tura Uk, Karagn Dostuyum III, Yeni Sava Matbaas, stanbul 1964 205 Mahmud Erol Kl, nsz, M.Nusret Tura, Ak Yolu, nsan Yay., stanbul 2006, s. 8. 206 30.06.1960 tarihli Milliyet gazetesinde yaymlanan veft iln iin bkz. EK 3: Ariv Belgeleri. 207 Tark Veliolu, Osmanlnn Manevi Sultanlar, Hayykitap, stanbul 2008, s. 422. 208 Ahmet Mahir Gedikolu, Bir le Snd, Arapgir Postas Gazetesi, 12. 08. 1960, s. 2, 4. 209 Bkz. Ek 3: Ariv Belgeleri.

44

Hazm Efendinin bir keresinde byk bir insann vefat iin byle buyurduunu belirterek aklamtr. Mahir Gedikolu bu yazsnda Hazm Efendinin son gnlerini yle aktarmaktadr: Efendi Baba ok yatmamakla beraber, son gnleri olduka strapl geti. Son gece, hastanede kan verilince kriz gelmi, sevdiklerinden, yaknlarndan ayr, kimsesiz ved ettiler hayataHicazdan dndkten sonra ziyretlerine gitmitim. Yataktaydlar. Beni grnce sevindiler. ok kansz ve dermansz kalmt. Dudaklar bembeyazd. Doktor, konumamalarn tavsiye etmi. Siz konuun da ben dinleyeyim, iyileirsem ben konuurum siz dinlersiniz dediler. Hicaza Msr yoluyla gitmiler, grlecek yerleri gezmi ve scaktan hastalanm. Yirmi gn hi bir ey yemeden buzlu su imi ve Mekke broniti alm. Hasta olarak Hac farzasn ed etmi ve yine Msr yoluyla ve uakla yurda dnmler. Bana konan buzlardan uak grltsnden kulaklar ar iitiyordu. Berber giden arkadann yardm ile gelebilmiler. Bunlar yanndakilerden dinledim. Konumak istememelerine ramen arada bir eyler sylyorlard. Bir ara, Beyazd- Bistm hazretleri bir gn Cenb- Hakka niyz ederek ltfunu ziydesiyle grdm, bana zahmetini de tattr y Rabb demiti dedikten sonra byk bir teslmiyet ve tevekkl iinde o da bu olmal deyii vard ki ok hazndi. Fazla yormamak iin kalktm. Ayrlrken yine gel dediler.210 Hazm Efendinin talebelerinden Prof. Dr. Yusuf Ziya Kavakda bizlere ulatrd bilgilerde; Hazm Efendinin Hac dnnde, oradan kapt bir hastalktan muzdarip olduunu ve ine yapacak birini aradklarn anlatmtr. Cenze mersiminde, vcdu kabristana tanrken, Muzaffer Ozakn epeyce bir kalabalk ile kol kola girerek yksek sesle tekbir getirdiklerini, zikir ektiklerini, ancak Muzaffer Ozak Mesnev derslerinde hi grmediini, Hazm Efendi ile alakasn ilk kez cenze mersiminde farkettiini aktarr.211 Mahir Gedikolu yukarda bahsi geen yazsnda, Hazm Efendinin veftn reniini, cenze evinde yaananlar ve cenze mersiminden gzlemlerini de kaydetmitir: 30 Haziran Perembe gn, son vaziyetinden haber alamadmz iin endie ettiimiz, lim ve fzl hemehrimiz M. Hazm Turay, mensubu bulunduu Uk tarkatnn eskiden tekkesi olan, Edirnekap Keeciler Caddesindeki ikmetghlarnda ziyretlerine gittiimiz zaman, daha dardan bir eyler sezerek telalanm ve ieri girerek, bir gn nce Haseki Hastanesinde veft ettiini ve defin iin evine getirilmi olduunu renince ok
210 211

Ahmet Mahir Gedikolu, ayn makale, s. 2. Prof.Dr. Yusuf Ziya Kavaknn Mays 2008de internet zerinden ulatrd bilgilerden.

45

mteessir olmutuk. Cenze gnlk oturma odalarnn yanndaki misfir odasndayd. Gelenler yava yava oalyor, Efendinin son bir defa yzn grmek istiyorlard. Ortalk sessizYava yrnyor, yava konuuluyor. Arada szlanmalar, hkrmalar duyuluyor. Yal bir hanm, Efendi ehd-i aktrdiye alyor. ine ate dm gibi ah ekenler grlyor. Ortalkta dolaanlardan biri, O dnyasn deitirdi. Ne olduysa bizlere oldu, shipsiz ve yetm kaldk diyor. Cenze hazrlandktan sonra tabutun zerine sark ve dier bz ilmiye almeti de konarak Fatih Cmi-i erfine getiriliyor. le namaznda muhrik bir sesle okuyan Hafz Kn dikkat ve hayranlkla dinleniyor. Fatih Cmisinde farkl bir kalabalk ve canllk var. Namazdan nce Efendiye hatim okunuyor. leyi mtekip byk bir kalabalk cenze namazn ed ediyor. Cemaatten bir zt sz isteyerek Hazm Efendi hakknda irticlen edeb ve ok edepli bir konuma yapyor. Tabut eller stnde bir mddet tandktan sonra cenze arabaya konuyor. Arkasndan drt-be otobs ve pek ok taksi takip ediyor. Kasmpaa srtlarnn bir yerinde vstalar duruyor. Tekrar eller ve omuzlar stnde ilhilerle mezara geliniyor. Scak bir gn mezarn bana toplanyoruz. Kuran- Kerim okunuyor. Arkadan uslne gre zikrediliyor. Mensuplarnn iin iin akan gnlden gzyalar ve gmldkten sonra, yal ve nurn bir ztn duyarak, alayarak verdii telkin grlecek eydi Efendi, eyhi ve kaynpederi olan ztn ayakucunda yer olmad iin baucuna gmld. Herkes, Allah iin baucuna lykt, diyordu. Hazreti Mevlnda olduu gibi. Ftihlar okuduk ve Efendiyi bu plak ve scak tepenin tek serin ve rzgarl aacnn, serin glgesine tevd ederek ayrldk212

212

A. Mahir Gedikolu, ayn makale, s. 2.

46

KNC BLM MEHMET HAZM TURANIN ESERLER

47

I- KTAPLARI 1. Hsmeddn-i Uk ve Tarkat- Aliyye-i Ukiyye: Baz kaynaklarda ismi kaydedilen bu eser maalesef bugn elimizde bulunmamaktadr. Hseyin Vassaf, Sefnenin Ukler blmn yazarken kararsz kald bir konuda; neyse bu tedkki azzimin damad eyh Mehmed Hazm Efendinin Ukler hakknda yazmakta olduklar eser-i mhimme brakalmder ve daha sonra da Hazm Efendinin eserleri ksmnda gyet vkfne yazlm bir eser aklamasyla bu kitab kaydeder.213 Bizzat Hazm Efendi de bu kitab eserleri arasnda zikretmektedir.214 Hazm Efendinin bu alanda ciddi bir alma ve aratrma iinde olduu, Sefnede Uk sitnesi eyhlerinin sralamas verilirken bu esmyi bit-tedkk sraya koyan ve cidden ibrz- sr- himmet eden zt, eyh Mehmed Hazm Efendidir eklindeki aklamadan
215

ve ayn konuda Sdk Vicdnnin; Uk sitnesi eyhleri iin zel bir

defter hazrlayarak, tesbt edilememi olan eyhlerin isimleri Hazm Efendi kardeimizin uzun sren inceleme ve aratrmalar netcesinde tesbit edilip renilebilmitir kaydndan da anlalmaktadr.216 Prof. Dr. Mahmud Erol Kl, Uklik tarihi asndan olduka nemli olan bu kayp eserin uzun mddet izini srm, aratrma srecini ve ulat bilgileri yle aktarmtr: Baz yal ztlarn anlattna gre, Hazm Efendinin veftndan sonra, muhiblerinden Hac mer Derin, kitaplarn bir koliye doldurarak ziyn olmamas iin gtrm, etraftan bunu gren insanlar da bu zt tandklarndan gvenmi ve ses karmamlardr. Hac mer Derine ulamaya alan Mahmud Erol Kl, bu ztn lm yahut ldrlm olduunu renir. lmnden sonra kitaplarn nereye, kimlere gitmi olabileceini aratrdnda, drt seenek belirir: Hac mer Derinin Alman bir bayanla yaayan olu, Tuzladaki yazlk evi, kurduu Derinler Vakf, kuruluunda yardmlarda bulunduu Yksek slam Enstits. Hac mer Derinin oluna ulamaya alan Kl, bir trafik kazasnda babasna benzer ekilde onun da ldn renmi, baka kimseleri kalmadndan Tuzlada ki evlerine de ulaamamtr. Almanyaya gidip gelmekte olan ve para harcamay seven olu babasndan kalan yazma eserleri Almanyada satm olabilir mi diyerek internet zerinden merkez ktphaneleri aratrm, esere rastlayamamtr. O dnemde yazmalar toplayan isim olan Muzaffer Ozaka satm olma ihtimali zerine, veftndan sonra bu ztn eserlerinin bir ksm Ankara Dil Tarih
213 214

H. Vassf, Sefne-i Evliy, IV, 324, 364. bn Sn, Byk Trk Filozofu bn Sinann Namaz Hakkndaki Grleri, (ter. Hazmi Tura), stanbul 1942. 215 H. Vassf, Sefne-i Evliy, IV, 321. 216 Sdk Vicdn, Tarkatler ve Silsileleri, (haz. rfan Gndz), Enderun Kitabevi, stanbul, 1995, s. 243.

48

Corafya Fakltesine balanp ktphanede bir blm oluturulduundan, bu blmdeki eserlerin hazrlanmakta olan bir listesine gz atm, eseri grememitir. Muzaffer Ozakn evinde, ailesinde kalan kitaplar inceleme imkann ise bulamamtr. Hac mer Derinin, kitaplar, kurulmasnda ok aba sarfettii Yksek slam Enstitsne balam olma ihtimalinden yola karak, eskiden Fndklda bulunan Enstitnn, Balarbandaki Marmara niversitesi lahiyat Fakltesine tanm olmasndan, faklte ktphanesinde o zamanlar henz tasnif edilip yerletirilmemi olan koliler halindeki kitaplar arasnda yapt incelemede Hazm Efendinin bu eserine rastlayamam, tm kolileri inceleyemeden bir yurtd seyahati sebebiyle ayrlmas gerekmi ve aratrmas yarm kalmtr.217 Biz de, bugn ksmen dzenlenmi olan Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi yazma eserler listesini incelediimizde esere rastlayamadk218, ancak bu ktphane ierisinde Hazm Efendinin el yazsyla bir makalesinin ve zerinde imzas bulunan baz matbu kitaplarn bulunmu olmas veftndan sonra kendisinde ait baz kitaplarn bu ktphaneye ulam olduunu gstermektedir.219 Bulunamayanlarn zel ellere intikl etmi olduu tahmin edilmektedir. mit ediyoruz ki, bu mhim eser bir gn ortaya kar ve Uklie dair nemli bir kaynaa kavuulmu olur. II- MAKALELER Bu blmde Mehmet Hazmi Turann eitli dergi, gazete ve kitaplarda yaymlanm makaleleri ile Hseyin Vassf Efendinin talebi zerine Niyz-i Msrnin bir beytini erh ettii mektubu ve Sefne Evliyya yazm olduu takrze yer verilmitir. A. HSMEDDN el-UK220 - Kuddise srruhul-Bk Seccde-nin-i ird- dergh- Hazret-i Pr std- mukerrem Mrid-i l-himem redetli Mustafa Efendi Hazretlerine Halvetiyyeden bir ube olan tarkat- aliyye-i Ukiyyenin Pr-i destgr <kudvetl-evliyil-izm ve umdetl- asfiyil-kirm, kutbul-aktb ve mazhar- tecelliyt-

217 218

Marmara niversitesi lahiyat Fakltesinde 8 Mart 2010 tarihinde kendisiyle yaptmz mlkat. almamzn kstl sresi ierisinde, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Ktphanesi yazmalar ve Ankara niversitesi Dil-Tarih ve Corafya Fakltesi Ktphanesi Muzaffer Ozak blmnde bulunan yazmalarn tamamn tek tek tedkk etme olanan maalesef bulamadk. 219 Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Ktphanesi yazma eserleri ierisinde YZ0244 numarada bulunan, mellif hatl, ttihad Ve ttifkn Fevidi, Tefrika Ve Nifkn Mazarrt makalesi iin bkz. EK 4: Hazmi Turann kendi hattyla eserlerinden rnekler. 220 Cerde-i Sofiye, S: 146, Yl: 5, 15 evval 1336, s. 440-442.

49

Rabbil-erbb, matrah- envril-kermet ve matmah- enzris-sadet, mehbit-i envrilmelikl-bk Hazret-i <Hasan Hsmeddn el- Uk> kuddise srruhul-Bk efendimiz hazretleri, hicret-i nebeviyyenin sekizyz seksen trhinde
221

Buhrda <Hac Teberrk>

nm ztn slb-i pkinden zuhr edip peder-i llerinin taht- terbiyesinde tahsl-i ulm-i zhireye megl ve bu hl ile rtbe-i temyz ve kemle vsl buldukta ticretle itigl etmekte bulunan vlid-i mcidleri dr- bekya intikl etmekle dr olduu iddet-i hzn ve infil esnsnda lem-i manda yle bir hitbeye marz kalrlar: Mekk- beyhde-i ticret ehl-i hakkat indinde ayn- hasrndr, eer km- uhrev matlbun ve ticreten len tebr maksdun ise r-y kesretten yz evirip, ahsen-i medin-i Anadoludan medne-i Uakta skin <eyh Emr Ahmed Semerkand>den ahz-i inbet edip ke-gr-i uzlet ol! Bu hitbe karsnda derhl bdr olan azz-i murunileyh hazretleri pederlerinden mntakil emvl-i kesre-i mevrseyi birderleri Muhammed elebye hibe ve teslm edip piyde olarak ve te-i ak ile yanp tutuarak yola revn ve tayy-i menzil ve kat- merhil ederek medne-i Uka dhil ve hizmet-i azz-i murunileyhe vsl olup ahz-i dest-i inbetle hizmetlerinde kesb-i keml ve tahsl-i rtbe-i lil-l ederler.222 Bir zamn sonra azzleri eyh Emr Efendi Hazretleri dr- bekya intikl etmekle hazret-i azz, murun ileyhin makm- irdlarna kud ederek gittike fitb- velyeti mncel ve mh-tb- kermeti cel olup, st hretleri hurd-s etrf ve eknfe ziyb olmaya balamt. te o esnda idi ki ol vakitler Manisada vli bulunan eh-zdegn- Osmniyndan Murd- slis, hazret-i azze bir mektp irsl ederek nil-i saltanat olabilmeleri iin tevecchlerini istirhm etmilerdi. Hazret-i azz daha mektubu amadan mektubu getiren zta hitben: eh-zde-i murunileyh falan gnde erke-i ber-y saltanat olacaklardr, imdiden stanbula azmete hazrlansnlar. cevbnda bulunmalaryla, cevb- mezkr eh-zde-i murunileyhe vsl olur olmaz derhl stanbula azmete hazrlandlar ve hakkat- hlde bil-takaddm ve l-teehhr hazret-i azzin tayn buyurduklar gnde serrr-y saltanat- osmniyn oldular. Bunun zerine Sultan Murd Hn- slis hazretleri cenb-
221

Cerde-i Sfiyyenin - 17 - Nsan trh ve <138>numaral nshasnda emseddn Bey tarafndan yazlan manzm terceme-i hlde hazret-i azzin trh-i tevelltleri dokuz yz gsterilmise de dorusu sekiz yz seksen olacaktr. 222 <138>numaral nshadaki manzm maklede hazret-i azzin Ezrakn Muahmmed Pr Molladan nasb ald muharrer ise de doru deildir. nk trhen buna imkn yoktur. Zr eyh Behauddn Erzincnnin trh-i veftlar olan (879) trhinde, hazret-i pr-i dest-gr henz kadem-nihde-i lem-i hd bile olmamtr. Belki eyh Muhammed Behuddn hazretleri cenb- azzin mridleri olup, o da yani Pr Muhammed Bahuddn Erzincn de ser-halka-y Halvetiyn Seyyid Yahy-y irvnden mstahlef ve mstefz olmulardr. Buna gre cenb- Hsmeddn-i Uak Hazretleriyle, Pr-i Halvetiyn Seyyid Yahy-y irvn arasnda iki vsta mevcuttur demektir. Erzincn Pr Muhammed Bahuddn Hazretlerinin Makmtl- rifn ve Merifs- Slikn isminde bir eserleri olduunu fzl muhretem Bursal Thir Bey Efendi Hazretleri Osmanl Mellifleri nm eser-i llerinde beyn buyuruyorlar.

50

eyhe kalben byk bir muhabbet balamakla kendilerini stanbula davet buyurup ikmetleri iin Aksaray civrnda bir hne temlk ve tahss buyurdular223. Fakat azz-i murunileyhin nazar- pdihdeki mevk- blendinden istifde emeline den rtbe ve mansb dknlerinin kesret-i izdihm ve tehcmne marz kalmakla tekrr Uaka gitmek zere cenb- pdihden vukbulan istzn isf buyurulmayp kesret-i zvvrdan halsa medr olmak mniyyesiyle emr-i pdih nm- llerine muzf olarak, el-yevm gunde-i bister-i gufrn olduklar Ksmpaada kin Tekke-i eyh-i Uk nm dergh- sadetpenh bin ve in buyurularak, hazret-i azz dergh- mezkrede bir mddet ke-nin-i vahdet ve inziv-gzn-i tat ve ve ibdet olmular ise de, yine metlib-i dny dknlerinin tezhm ve tehcmne marz olmalarndan n gyetle b-huzr olmalaryla, cenb- pdihtan bil-istzn cnib-i Hicz- mafiret-trza azmet ve evvel tavf- Beytillah, sniyen ziyret-i Ravza-i Hazret-i Rislet-penh ile eref-yb olduktan sonra, avdetlerinde Konyaya vsl olduklarnda hicret-i nebeviyyenin elf-i kmili yan bininci senesinde yz yirmi yanda olduklar hlde mrg-i rhu iyne-i ezeliyyesine tayern etmekle bizzt vli-i belde tarafndan ed-y salt- cenze edildikten sonra vcd- sadetlerini stanbula nakle teebbs edildikte bu kadar uzun bir mesfeden vuk bulacak nakilde melhz olan taaffn ve tagayyrden tahaffuz iin ah-y dhiliyesinin ihrcyla baz edviye-i tbbye ile gasl ve imls vli-i belde tarafndan teklf edilmi ise de mrdn tarafndan mmneat olunup cesed-i lleri olduu gibi stanbula nakl ve bu kadar uzun mesfeden vuk bulan nakl sebebiyle cesed-i erflerinde h bir gne eser-i tagayyr ve taaffn husle gelmedii hlde Kasmpaada kin zviyyelerinde beyttetlerine mahss olan halvette defn-i rahmet-i rahmn klnd. Pr-i murun ileyhin irtihlleri hakknda birok trh ve mersiyeler sylenmitir. O cmleden hafd-i muhteremleri Seyyid Abdlbk efendi hazretlerinin ind buyurduklar u trh mersiyeleri yn- zikr ve mtlaadr:

223

Zikri sebk eden makle-i manzmede hazret-i azze Aksarayda Olan eyh brahim Efendi Derghnn verilmi olduu muharrer ise de bu da hazret-i azzin Aksarayda ikmetinden galat olsa gerektir. Bir de Olanlar Dergh eyhi brahim Efendi baka ve Olan eyh diye marf olan zt yine bakadr. brahim Efendi (1016) trhinde veft ettii halde, Olan eyh diye mlkkab olan smal Mak hazretleri 935te ehd edilmitir.

51

 224

224

Bu iirin Hazm Efendi tarafndan yaplan ve Sefnede yer alan tercmesi yledir: [H] Azzim efendimin dmd fuzal-y zamndan ve uref-y Ukyyeden Hazm Efendi tarafndan u sretle tercme olunmutur: a. Kala-i dn, kendisiyle hrset ve synet olunan Cenb- Hsmeddn, vasl- Hak ve lutf- Kdiri mutlaka uk- sireden daha elyk ve ahrdr. b. Byk dalarn kk tepeler zerine olan tefevvuk ve rchn gibi Cenb- Hsmeddn de hidyet-i kmile ile min ciheti-eref btn uref-y asrne fik u rcih oldu. c. O, fl ve gurb etmedi. Belki o, badel-mahv felekte kendisi iin tahakkuk eden zevlden sonra bek bulan bir bedr-i kmildir. d. Onun ei, bir ebhi kre-i arza ayak basmad gibi takallubt- dehr de onun bir mislini henz getirmedi. e. O hazretin rhlet ve haber-i mevti semvt bile alatt. Hem o kadar alatt ki hzn-mz olan sirik-i semnn kesret-i takturundan yeryznde hsl olan seylbeler, bakl, sebzevt u nebttn kklerini bile yerinden koparp, silip sprp gtrd. O hlde nasl olur da kavm-i cemat-i Uk onun iin giryn u nln olmaz. Onun iin her an alamaz. f. Kavm, cemat-i Uk nasl alamaz o hazrete ki, onun tahazzn ve teessryle alayan gzleri srmeli ceylanlarn, buzalarn kesret-i bkdan gzlerinin srmeleri kalmad. Bu tahassrden o srmeli gzl hlar bile gzlerindeki gayr-i kbil-i izle kudret srmelerini ykayncaya kadar aladlar, durdular. g. Kavm, cemat-i Uk, eer o hazrete tevecch eden irci emr-i cellinin hangi bir fedkrlk mukbilinde geri dnmek imknn grselerdi gen ve ihtiyrdan hibir ferd kalmazd ki, o hazret iin cann fed etmi olmasn. h. Bu bbta sz uzatmak istemedim ve keml-i itizr ile Hazretin irtihllerine u tarihi syledim: Kutb- ilh aslna hareket ve rc etti. (Vassf, age, IV, 284)

52

Hazret-i azz kuddise srruhu stanbula teriflerinde, ol vakitler post-nin-i ird olup dokuz yz elli sekiz yahut dokuz yz yetmi alt trhinde veft ederek hazret-i Eb Eyyub elEnsr civrnda kin halfeleri eyh Nash zviyesinde el-yevm gunde-i rahmet-i rahmn olan rif-i billah eyh mm Sinan
225

kuddise srruhul-Mennn hazretlerinden de ahz-i

feyz ve lebs-i hrka etmekle berber ilk mrid-i lleri (eyh Ahmed Semerkand) hazretlerinin de sliki bulunduklar Kbreviyye ve Nrbahiyye den usl-i Ukiyyeyi, bil-ictihd vaz ve tess buyurdular. Bu itibrla hazret-i azz turuk- aliyye-i sfiyyenin bazlarn cm olmu oluyorlar, nitekim bu bbda hazret-i eyh Ahmed Hsm aleyhrrahme dvnlarnda yle buyuruyorlar: Geldi bir kmil-i vcd edip zuhr Erdi ona nr- mye b-kusr Maksat- resi Buhrdr onun Snesi ak ile yaradr onun Bilmek ister isen onu sen eer k isen cndan ona ver haber Havz- Kevserde bile skdir ol eyh Hsmeddn-i Ukdir ol Halvetdir lkin ol sultn- dn Nr-bah ve Kbrevden km-bn Kendi Prinden alp ird pes Dahi hem mm Sinn etmi nefes ehr-i Uka gelip etti karr ubelendirdi tarki ol kibr n sekiz yz seksen onun mevlidi Hem dokuz yz otuzunda eyh idi
225

Hazret-i Msr-i Niyznin mridleri bulunup (1075) de veft ederek Elmlda medfn bulunan Sinn- mm hazretleri de tarkat- Halvetiyyeden olup Yiitba ubesindendir.

53

Gelben stanbula etti duhl, Mesken etti n Kasmpaay ol Oldu yetmi sene ird onun Halvet ve uzletti mutd onun ftihr- zmre-i ahyr idi sitn bendesi ebrr idi Yan bnyd eyledi bir hnkh Oldu ol mesken ona c-y penh Olupdur sitn eymen-i tr Ki olmu mehedi hem memen-i nr Bin bire erdi sl-i hicreti, Cennet-i mevya kld rhleti Dergehinde kuluyum kemter gulm, Hizmetiyle olmuum ben d u km stindm hep onadr hep ona ki lemde dahi olmam cd Sonradan tarkat aliyye-i Ukiyyede be ube husle gelmitir: 1-Chidiyye ki (1070) trhinde veft edip Kildil-bahrde medfn bulunan rif-i billh Edirneli eyh Ahmed Chid efendi hazretlerine mensuptur. Bu zt- l-kadrin, ahvl-i slk- tarkate dir Kitbn-Nasha isminde mensr bir eseri ile mrettep dvn vardr.

54

2-Muslihiyye226ki Muslihiddn el-Karamn el-Edirnevye mensuptur. Fakat bu iki ubenin ricli azalarak munkarz olduklarndan bugn bu ubelerin mensuplarndan bir fert mevct deildir. 3- Cemliyye227 ki hicret-i nebeviyyenin (1164) trhinde veft eden Erikap hricinde kin Ahmet Paa zviyyesinde defn-i hk-i tr-nk olan rif-i billah Seyyid Muhammed Cemleddn-i Edirnevye mensuptur. 4- Salhiyye ki (1196) da irtihl edip Ftih civrnda kpaa mahallesinde kin Thir Aa Dergh hazresinde defn-i hk-i tr-nk olan Abdullah Salhaddn-i Balkesirye mensuptur. Sekseni mtecviz sr- aliyyeleri ulvv-i kabna bir hid-i dildir. Celvet, Bayrm v Sd, Kdir Nakbend, Mevlev v Glen, Ukyiz beytiyle de cmiut-turuk olduklarn izhr buyurmulardr. Kaddesallhu srrahul-azz.228 5- Seziyye-i Ukiyye dir ki Hasan Sez Glen-i Edirnev ye mensuptur. Bu ubenin Hazret-i Pre nisbeti u vecihledir: Hasan Sez Edirnev Lal-i Fen, eyh Sdk el- Edirnev, Kulolu eyh Mustafa
229

, eyh lim Sinan el-Gelibol, eyh mer Karb el- Gelibol, eyh Muhammed Memcn-

Saruhn230 vastalaryla Cenb- Hazret-i Pr Hsmeddn-i Uk kuddise srruhul-Bk hazretlerine mnteh olur. Kaddesallhu tel esrrahmil-aliyye ve enranallhu fyztehm min. Hlsa: Cemleddn ve Abdullah Salhaddn kaddesallhu esrrahm hazert vstalar ile gelen silsile-i Ukye Seziyye, Gleniyye, abniyye, Nakibendiyye tarklarn cm olmakla ricl-i Ukyye cmiut-turuk olmulardr. nteh. Byezd Dersimlarndan Arapgirli Mehmed Hazm

226

Sinniyye ubesinden olup (1099)da veft eden Tekfur Da rif-i billah Mustafa Muslihiddn hazretlerine nisbet bulunan Muslihiyye ubesi bundan bakadr. 227 Halvetiyyeden bir ube olup (899)da veft eden tesnif-i kesre shibi Ceml Halvet hretiyle mehr Muhammed Hmdddn el-Ceml ye mensp olan Cemliyye ubesi de bakadr. 228 Taraf- cizimden tercme edilmi olan Mifthl-vcdil-eher f tevch-i kelm- eyh-i Ekber nm eser-i llerinin tab ve nerine muvaffakyyet hsl olursa hazretin tercme-i hliyle birlikte esm-i srn da ner edeceimizi md etmekteyiz. 229 Bu zt- l-kdr Mesbh-i erfi nazmen tercme ettikleri gibi Dvn- Hmyn nmn verdii bir dvn- kebri ile bir de mevlid-i neb manzmesi vardr. 230 (1008) de veft edip Emr Buhr civrndaki trbelerinde medfn bulunan bu zt- l-kadrin Lbbl-Usl f marifetil-vsl ve Metlibs-Slk nmndaki eserleri yn- mtlaadr.

55

B. CEMLEDDN el-UK 231 -Kuddise srruhul-BkTarkat-i aliyye-i Ukiyye uabtndan (Cemliyye) 232ubesi messisi rif-i billah, vsl- ilallah Eb Nizmeddn es-Seyyid Muhammed Cemleddn Uk kuddise srrahulBk hazretleri Edirnede neet etmilerdir. stidd- hud-ddlar hasebiyle ol vakitler Badad hretiyle mtehir, post-nin-i ird bulunan eyh Muhammed Hamd-i Baddden tarkat- aliyye-i Ukiyye db ve erkann telkin ve irda mezun ve mustahlef olduktan sonra hazret-i Sez kuddise srruhu hazretlerinin de dhil-i haremsery- feyz ve sohpetleri olup, mrunileyh hazrtlerinden de Gleniyye, Snbliyye, abniyye ve Nakibendiyye usl ve erknn ahz ederek cmiut-turuk olmulardr. Nitekim eyh Nezr dvnlarnda buna iret buyuruyorlar: Ceml-i Hakka mazhardr Ceml Onun iin hreti oldu ceml Cell izhr eder tevhd-i Hakkta Vel tevem cemline celli Grh- rif-i billaha mehaz Odur aslnda var zir kemli Reh-i Uknin rehberidir Reh-i ak koymaz tenh u hl El ald hazret-i Baddden ol Onunla buldu ol kurb- visli Netce hazret-i eyh Sez Onu ird edip gitti melli O imdi mrididir rh- Hakkn Murdn anlamak ise mel
231 232

Cerde-i Sofiye, S: 148, Yl:5, 22 Zilkaide 1336, s. 408-409. Halvetiyyeden bir ube olup (899) trh-i hicrsinde veft eden ve Ceml Havet lakabyla yd edilen Muhammed Hamdd-dn el-Ceml el-Bekr ye mensb olan (Cemliyye) ubesi de bakadr ki bunun iin de ayrca bir makle yazacaz.

56

Varp dmnna yz sr Nezr Var ise mkln eyle suli Lsn- hl ile bilir murdn Dusdr uzatma gel makli Azz-i mrunileyh hazretleri tarkat- aliyye-i Ukiyyeyi badel-indirs tecdd ve ihyya muvaffak olup usl-i esm-y sebaya, frt- hamse ilvesiyle ner-i fyzta balayarak, nice nice tene-diln feyz ve marifeti, eme-i fyztlarndan reyyn ve dilsiz eylemilerdir ki, o cmleden birisi de Ftih civarnda Thir Aa Dergahnda defn-i hk-i trnk olan, sr- adde ve melleft- kesre shibi ve Salhiyye233 ubesi messisi hazret-i Abdullah Salhaddn el-Uk hazretleridir. Mrunileyh, mrid-i lleri Cemleddn-i Uk hazretlerinin frt- hamse vaz ve telkni meselesini Mirtl-Esm nm eserlerinde yle beyn buyuruyorlar: ...Frtn evveli Y Fetth. (Fetth) esm-i ilhiyyeden bir isimdir. Mans mblaa ile ac demektir. Hazret-i eyh-i Ekber kuddise srruhul-ezher buyurur ki: Hazret ism-i Fetth aled-devm kimse cem eylemedi ill ilm-i esm ile dem aleyhisselm ve cevmil-kelm ile Muhammed el-Mustaf sallllahu tel aleyhi ve sellem hazretleri cem etmilerdir. M-adlar mereb ve istiddlarnca ahynen fth- gaybiyyeden ahz eylemilerdir. An Hazret-i mm Ali kerremallahu vechehu ve radiyallahu anhu efendimiz hazretleri, azzimiz ve mridimiz kutbul-rifn, gtul-vsiln es-Seyyid Muhammed Cemleddn kaddesenallahu bi-srrhil-Mun hazretlerine bil-mfehe talm ve telkn etmeleriyle, enseb-i medric-i esm ve akrab- meric-i msemm olduu alet-tertb esrr- manlerinden hveyd ve azz-i mrunileyh hazretlerinin meslekleri usl-i ecere-i Halvetiyyeden bir fer- tb-dr olan Ukiyyeden bir nihl-i tb-dr olduu ke-emsi f vasatin-nehrdr. .. Hazret-i azz bir nice mddet Edirnede ner-i envr- hakkt ettikten sonra (1155) trh-i hicrsinde der-sadete gelip Erikap hricinde Savaklarda ihysna muvaffak olduklar dergh- lde, dokuz-on sene kadar ird- ibdillah ile megl olduktan sonra (1164) trhinde zim-i glen-sery- cenn olarak dergh- mezkrede veda-i rabb-i gufrn klnmtr. Mretteb dvn- ilhiyyt vardr. Fash ve ak Trkedir. Bir numnesi: Bu Cemlnin vcdu perdesini refedip
233

Terceme-i hlleri ikinci maklemizde beyn edilecektir.

57

Bir dem ayrma onu zevk-i likdan ey alab Kaddesallahu srrahu ve enlenallahu bi-efatihi mn! Byezd Dersimlarndan Arapgirli Mehmed Hazm

C. SALHADDN el-UK 234 -Kuddise srruhul-BkHalvetiyye-i Ukiyyeden (Salhiyye) ubesi messisi olup (1120) trhinde (Balkesir) kazsnda kadem-nihde-yi lem-i hd olmu olan (Abdullah Salh) kuddise srruhul-cel hazretleri, yirmi yalarna gelinceye kadar memleketi ulemsndan tahsl-i ulm ve fnn bezl-i makderet ettikten sonra tekml-i nsah etmek zere stanbula gelerek bir taraftan yeniden teallm ve tederrse mudvemetle berber dier taraftan da tahvl kalemine mlzemete baladlar ve pek az bir zamnda istidd-i hd-ddlerinin yardmyla fenn-i aks ve kitbnda vsl olduklar mertebe-i uly ve derece-i kusvsiyet ve hretini dbl etmekle evvel mektubculukla Hekimolu Ali Paa maiyyetine ve daha sonra da Msrda bulunduu esnda Paa-y murun ileyhin dvn efendiliine tayn olunarak hizmet-i mezkrede bir ok seneler kaldlar ve ite Msrda bulunduklar o zamnlarda eyh emseddn Muhammed el-Hafn hazretlerine mlk olarak sohpetlerinde bulunduklar gibi eyh Ahmed ed-Demenhr hazretlerinden de (Cifr), (lm-i evfk) ve sir gibi ulm- garbe ve ulm- rhniyye ahz ve telakk etmekle berber eyh-i murun ileyh hazretlerinden tarkat- aliye-i Nakibendiyye bir de ahze muvaffak oldular bir mddet sonra stanbula avdetlerinde o vakit Edirnede ird- ibd ile megl bulunan ve el-yevm Erikap haricindeki derghlarnda defn-i hk-i tr-nk olan eyh Cemleddn-i Uk kuddise srruhul-bk hazretlerine mlk olarak eyh murun ileyh hazretlerinin eme-i feyzlerinden feyz-yb olduktan sonra memriyyet-i sbkasndan istif edip ezvk- btna ve maneviyyeyi, ezvk- zhire ve mddyyeye terch ederek yedi sene kadar halvet ve inziv lemine ekilmilerdir ki ite o neeli zamnlarnda zuhr eden vridt- kalbiyyeleri meynnda: Mkilin kimseye zhirde Salh sormaz, Hce-i btna sordu soracak esrr

234

Cerde-i Sofiye, S. 153, yl: 5, 3 Safer 1337, s. 500-501.

58

zemzemesiyle vsl olduklar mertib-i zevk ve irfn vzhan beyn eyledikleri gibi Celvet Bayrm v Sd, Kdir, Nakibend, Mevlev v Glen, Ukyiz. beytiyle de cmiut-turuk olduklarn ilm ve ifhm buyurmulardr. Mrid-i lleri cenb- eyh Cemleddn-i Uk hazretlerinden tekml-i slk edip esrr- tarkat ve dekik-i marifeti badet-tahsl, murun ileyh hazretlerinden mstahlef ve nil-i shryyeti olduktan sonra, ite o sralarda lem-i manda Hazret-i eyhl-Ekber kuddise srruhul-azher taraf- smlerinden drt satrlk bir yaz okutturulmakla, cemi-i ulm ve merif kendilerine mnkeif ve mncel olup telft- sra ru etmiler ve evvel bn Hcibin fiyyesini erh etmilerdir ve min bad mr-i azzlerini bir taraftan ird- ibda dier taraftan telfi sra hasr ederek sekseni mtecviz sr- kymet-dr vcda getirmilerdir ki, arab, fars ve trk olarak lisn zere yazm olduu bu sr- muhallede meynnda pek kymet-dr h eserler vardr. Makmt- Hamdiyye erhi, Dvn- Er, Mirtl-ehlm ve miktl-ahlm, Mevkin-ncm erhi ite o cmledendir. Hazret-i eyhl-Ekberin Mevkiun-ncm nm eser-i llerinin erhi olan Metlil-fhm235 nmndaki bu eser Hazret-i Slhnin ulvv-i kab ve fazl u irfnna bal bana bir dell-i kf ve bir brhn- celdir. Eser-i mezkrun mukaddimesinde buyuruyorlar ki: Vakt ki eyhul-yh, shibl-feyz vel-fth muhyil-milleti ved-dn kaddesanallahu bi-srrahul-mun hazretlerinin Mevkiun-ncm nm eserlerini mtlaa ettim, ibret-bn olduum halde eser-i mezkrun meydn- letifinde inn- ihtiyrm elimden dt de grdm ki eser-i mezkr bir derece ibrt- garbe ve irt- acbe ile meml ve bir vecihle rumuzt- mestre ve muammeyt- mahziyye ile mehn ki akl ve kys idrkinden tl olmakla sanki kelm- ns iddna gayr-i dhil bir kelm- mucz-i beyn idi. Bu esnda ben bihr- hayretin garki, nr- gayretin harki olup dtm vdi-i hayretten halsa bir re taharrisinde iken yine hazret-i mellifin ezyl-i himem-i seniyyelerine sarlmaktan baka bir re bulmann imknszln derk ve izn ederek derhl hazret-i eyhin dmen-i himmetine temessk ve niam-i rhniyyeti hirmeninden he-n olarak rhniyyet-i lyyelerine hitben dedim ki: (Y seyyid ve sened ente hamd ve mutemed) sen ki benim mlci ve penhm ve her hl ve krda meded-krmsn, uleyi
235

Ktphne-i ummde bir nshas mevcttur, arabiyyl-ibrede.

59

ulmdan bir erre atsyla vdi-i rencr- hayretten sahr-y hidyet ve selmete slime bezl-i inyet buyurmaz msn ki sana zhiren ve btnen her iki cihetle nisbet ve intisbm derkrdr: Evvel btnen intisbm her trl pheden r ve beyndan mstandir. Zhiren intisbma gelince: Y seyyid sen Muhyiddn eb Abdullahsn, ben ise Abdullah esSalh nmyla mlakkap ve mevsmem, y-y nisbet tezyif ve itibr olmakla adetten skt ve fakat rhniyyetinden olan istineye dellet eden y-i ilsk ve istine adede dhil olmakla istine-i y-i ilsk ile tevfuk- adeden bil-ittifk hsldr.236 Sniyen (Y seyyid ben Abdullahm sen ise Eb Abdullahsn, sen benim eb-i rhnm ve mrebbi-i irfnmsn, ben ise senin veled-i kalb ve veled-i rhunum. Nasl olurda sen beni feyz ve fthundan meys brakrsn.) te ben bu mnct ikml edince Hazret-i eyh bana envr- kudsnden bir zerre ya da bihr- nsnden bir katre ihsn buyurdular da derhl ben Hazret-i eyhin envr- celiyyesiyle mnevver ve esrr- hafiyyesiyle mesrr ve mbeer olarak ortaya atldm ve ite o feyz-i manev iledir ki bu erhi meydana getirdim il-hirihi buyuruyorlar. Sultan Mustafa Han- Slis devri riclinden (Thir Aa)
237

nm ztn Ftih civrnda

k Paa mahallesinde (1174) trhinde yaptrp da mehatini hazret-i azzin uhdelerine tevch etmi olduu derghda yirmi iki sene kadar tedrs-i ulm ve terbiye-yi slikn ile megl olduktan sonra seng-i mezrnda menk: (Salh evk- envr- cemle oldu pervne ) msrann dellet ettii (1196) trhinde mrg-i rhlar iyne-i ezeliyyesine tayern ederek dergh- mezkr hazresinde veda-y rabb-i gufrn klnmtr. Kaddesallhu rhahu ve enlenallahu bi-efatihi, mn. Byezd Dersimlarndan Arapgirli Mehmed Hazm

D. CHD VE FEZL- CHD 238 Bismillahir-rahmnir-rahm

236

Adedlerin keyfiyeti tevfuku u vecihledir: (Muhyiddn Eb Abdullah) aded 304; (Abdullah es-Salh) aded 312. 10=y-y nisbet, 312-10=302, 2=y-y ilsk ve istine, 302+2=304. 237 Dergh- mezkrda el-yevm hazretin vris-i irfn redetli eyh Behet Efendi hazretleri post-nin-i ird ve terbiye-yi ibd ile megldrler -tavvelallahu mre ve bekhu-. 238 Cerde-i Sofiye, S: 12- 24, Yl: 2, s. 2-3; devam S: 14-24, Yl: 2, s. 2-3.

60

Mel-i Mnfi Ey mminler! Sizi bir ticrete dellet edeyim mi ki o ticret sizi azb- elmden kurtarsn! O ticret: Allaha ve Allahn raslne mn ve f seblillah malnzla, cannzla mchede etmenizle hsldr ve bilseniz bu umr- mezkre sizin iin ne kadar hayrldr. Bu amlinize mkft olarak Cenb- Hak da gnahlarnz mafiret, sizi aalar kkleri altndan enhr- latfe cereyn eden cennetlere idhl, huld ve ebediyyet cennetlerinde revyih-i tayyibe ile mrevveh, bek ve lik ile meskin-i liyyeye isd ve ikme buyurur ki ite bu mkft- ilhiyye byk bir sadet ve nimet-i uzmdr. Ve u mkft- mstakbele ve nimet-i mecceleden m-ad hlen ve maccelen size pek sevgili bir nimet-i halle daha ihsn buyurur ki o da; ad-y dniniz zerine ancak Cenb- Allahtan nusret-i azme ve ftht- garbe itsdr. Habbim! cilen ve muaccelen mminlere itsn vad ettiim u nimet-i ilhiyye ve mkft- sbhniyyemi onlara tebr et! Melen tercmesine cret-yb olduumuz u yt- bhirul-beyyintn sebeb-i nzl , Hatb Tebrz nin beynna gre ashb- kirm hazertnn : Y reslallah hangi amel Allaha daha sevgilidir ki onunla itigl edelim sulleri olmutur. Muktil den naklen mm Kurtb de yle beyn ediyor. Sahbeden Osman bin Mazn un cenb- risletpenh efendimizden vukbulan bir takm istifsrt nihyetinde

u iki rivyet melen mttehid ve maksad zha kfdir. imdi biz u yt- celleye biraz daha imn- nazar edelim. Greceiz ki bu yet-i celle maksd- dnyeviyye ve uhreviyyeyi cmi olan kelimt- ilhiyyedendir. nk u lemde msteidd-i terakk ve tel olan insanlarn esbb- terakksinden balcalar ticrettir. Ticretsiz hibir cemiyyet terkk edemez hatt py-dr olamaz. Fakat biz Mslmanlar nazarnda ticret iki ksma ayrlyor; mdd, manev. Tabr-i derle: dnyev, uhrev. yet-i celle de onu ntktr. yet-i cellede bize, biz Mslmanlara hitben buyuruluyor ki: Ey mminler! Siz yle bir ticrete slk etmelisiniz ki, o ticret sizi azb- elmden kurtarsn. Bunun iin Allah ve Reslne mn ile berber, f seblillah cihd ve cihdda sebt etmelisiniz. te bu bir ticrettir ki sizi hem dnyda hem de uhrda mesd eder, azb- elmden kurtarr. Azb 61

deyince htra hemn vuku muhakkak olan azb- ahret gelmemelidir. Belki dnyada dahi birok azblar vardr ki hakkaten pek elmdir. Ez cmle dmanlarmzn hk-i pk-i vatana istl ve tehcm ile emvl eymz nehb grt binlerce b-gnh nfs- islmiyyeyi katl-i mm etmelerinden daha ac azb tasavvur olunur mu? Bu, azb- elm deil de y nedir? te u azb- dny ve azb- hiretden nect ve halsmz iin Cenb- Vcibl-Vcd hazretlerinin bize dellet buyurduklar ticret iki eydir: 12mn billah ve bi-reslillah Cihd f seblillah

Makalemizin mevzuu itibriyle biz, cihd ve fezil-i cihddan bahs edecek isek de yet-i celledeki mn billah ve mn bi-reslillah n cihd f seblillaha takaddm, cihdda ad-y dn vatana galebe ve o galebenin netyici olarak mdd ve manev bir ok ticret ve fevidin husl mevk- harb ve cihdda sabr, sebt ve metneti temn edecek mn billah ve mn bi-raslillah a v-beste olduunu gsteriyor ki (cihd- ekber)den ibrettir. Ve bunun mukbili bit-tab cihd- asgar demektir. Binenaleyh bu bbda evvel bir iki sz sylemeyi mnsip addediyoruz: Malm ola ki - ibdullah!- hl-i sulh ve sknda cihd- ekber silhiyla mcehhez olmayan Mslmanlar, cihd- asgar denilen muhrabtta metnet ve ecat ibrzyla galibiyyet ve muzafferiyyet-i ticret mhimmesine nil olamayarak bit-tab telfsi n-kbil zararlara ve cidden azb- elm azme dr olurlar. Fakat cihd- ekber silhyla mcehhez olanlar yan Cenb- Vcibl-Vcd- tel ve tekaddes hazretlerine ve resl-i kibriysna mn edenler ve bu mnn levzm olan btn evmir-i ilhiyye zrhlaryla vcdunu muhfaza edenler, cihd- asgarda meydan- rezm u vegda bir kala-y henn gibi dururlar. Dman gllelerinden ne bk ederler? nk bilirler ki nsr u hfz- hakkileri Allahdr. Bu bilgi shipleridir ki dman gllelerine tarrka-i dehet-nkini bir terne-i rh-efz addederler de onunla.ederler, ite o gibi Mslmanlar hiretteki azb- elmden hals olacaklar gibi dnydaki malbiyyet ve inhizm azb- elminde hals-yb olarak glibiyyet-i katiyye ticret-i mhimmesiyle iktisb- fahr u d-mn ederler. mn billah ve mn reslullah ve onun levzm imdilik bir tarafa brakalm da cihdn fezilinden bahisle bu bbdaki vrid olan yt ve ehds-i erfeyi zha r edelim. [m badi var.] [m bad] 62

Cihdda glibiyyet-i katiyye ve muvaffakyet-i kmile istihsli cihd- ekber silhyla mcehhez bulunmakla v-beste idnden onu bilhire mufassalan zh etmek zere imdilik cihdn fazleti hakkndaki yt ve ehds-i erfeden bazlarn mcmelen beyn edeceimizi birinci maklemizde vad etmi olduumuzdan cihdn farziyyeti hakkndaki eref-nzl ve vrd eden yt ve ehdis-i erfe beyndan mstan bulunduundan, ite bu maklemizi yalnz fezil-i cihdn beynna hasr ediyoruz. [Klallahu Tel f Sretis-Saf] [ ]

Mel-i mnfi alet-tahkk: Cenb- Allah o kimseleri sever, o kimselerden rz olur ki, onlar metn kala duvarlar gibi yek-dgerine merbt ve zahr olarak saff- harb tekli ile Allah yolunda, Allah rzas iin, ily kelimetullah iin mktele ederler, cihd ederler. u yet-i celleye epeyce atf- lahza-y dikkat edersek grrz ki yet-i celle-i mezkrenin fkra-i lsnda byk, pek byk bir sadet-i ebediyye ve beret-i sbhniyye ile tebr buyurulduumuz gibi, fkra-i sniyesiyle de o sadet ve beretin istihsli esbbna Cenb- Hak bizi tenbh ve ird- beret-i sbhniyye bu ki : Cenb- Allah f seblillah cihd edenleri sevdiini alet-tahkk onlardan rz olduunu bize ihbr buyuruyorlar. Btn sadet-i dnyeviyye ve uhreviyyenin mtevakkf aleyhi Cenb- Hakkn rzsn kazanmak olduunda h bir kimse phe etmez u hlde bir amel ki shibini Hakka sevdire o amel btn amlin hayrl ve efdali olmu olur, yle ise f seblillah mchidni Cenb- Hakk sevdiini ve onlardan rz olduunu bizzt kendi kelm- azzlerinde ihbr buyurmasna nazaran, hem cihd efdal-i aml hem de ecere-i cihdn yetitirdii meyve btn semertn efdali olduu mstani anil-beyndr. ecere-i cihdn yetitirdii meyve u iki cmle ile hlsa edilir ki bunu bizzt Cenb- Hakk kendileri buyuruyorlar: (Mchidni Allah sever, Allah onlardan rzdr.) Artk teslm edilir ki Allahn sevgisi, Allahn rzsndan byk bir nimet ve fazilet tasavvur olunamaz yet-i cellenin fkra-i sniyesi ise muhrebe ve muktelenin en byk esaslarndan birini ire ederek tenbh ve talm-i sbhniyyeleriyle bizi ird buyuruyor ki, hakkatte mchidn-i islmiyye iin bundan byk talmt ve tenbht olamaz. Bu tenbht- ilhiyye oluyor ki: Cihd f seblillah sizi muhabbet-i sbhniyyeme niliyyet gibi bir nimete, bir nimet-i uzmya sli muhakkak ise de, bu ancak sizin meydn- rezm ve vegda metn 63 nass- cellinden mstefd oluyor. Yan cenb- Hak yle buyurmu

kalalar gibi hcm- adya kar sne-k-y ecat ve metnet olmanzla kbil ve saff- harbde ibrz edeceiniz azm sebtnzla hsldr. te grlyor ki muhrebede muzafferiyyt ve muvaffakiyyti her hlde temn eden azm, sebt ve metnettir. Azm sebtn her hangi bir muhrebenin en mhim essn tekl edeceini Eb Hureyre radiyallahu anh hazretlerinden rivyeten Sahhaynda mezkr u hads-i erf isbta kfdir.

Man-y mnfi: Dmannzla mlk olmaya yani durup dururken kuvvet ve miknetinize itimd ederek dmannzla muhrebe ve muktele etmeyi arzu etmeyiniz! Fakat zarr olarak bir harb karsnda bulunur ve dmannza mulk olursanz, o vakit her hlde sebt ediniz!-zr muzafferiyyti temn eden sebttr- buyuruyorlar. mm Tabern nin Mucem-i kebrinde mezkr u hads-i erf de meydn- muhrebedeki azm u sebtn fazlet ve erefini beyna kfdir. [ ]

Man-y erfi: her kim dmanna mlk olur da katlen ehd oluncaya kadar yhud dmanna galebe edinceye kadar sabr u sebt gsterecek olursa o kimse azb- kabirden emn olur. Azb- kabirden kiiyi emn eden ey -ki meydn- vegda izhr- sebttr- shibini hemnda azb kabr kadar ac olan malbiyyet ve onun teferrut olan katl-i mm fcialarndan hals edecei phesizdir. Ktb-i sitteden Snen-i bn Mce de hazret-i Enes radiyallahu anh dan rivyeten zikr olunan u hads-i erf, mchidn ve guzt- islmiyyeye ne byk bir mevk ve eref veriyor. 64

Yan her kim Allah Telnn rzsnda cihd iin bir defa sefer etse -bu seferde ilm vey hayrt- sire iin sefer etmek de bu hkmde dhildir- vcduna isbet eden toz miktr yevm-i kymette misk rih-i tayyibeye mlbis olarak mahr olur, buyuruyorlar. Ne byk nimet! [M badi var]239 Mehmed Hazm

E. HSEYN VASSFA MEKTUBU (Niyaz- Msrnin Bir Gazelinin erhiyle lgili)240 Bismillah Huzr- rifnelerine rfn-penh efendim hazretleri Dnk gn bir lutuf-nmelerini aldm. Cenb- Hazret-i Msri ile birder-i llerinin merkad-mbrekleri fotoraflar da melff buyurulmu. Meserret-i azmeyi mucb oldu. Hazret-i Msrinin birader-i lleri Ahmed Efendi hazretlerine gndermi olduklar mehr mektblarn birka kereler okumutum. Her okuyuta Acaba bu zt- li-kadrin merkadmbrekleri nerede? diye kendi kendime tevch-i sul etmitim. Bir cevab alamamtm. Mektb- lleri o suallerime bugn fotoraf ile cevab verdiinden dolay mteekkirim. Bilmem bu muhterem ztn terceme-i hli mazbt mudur? Her halde seng-i mezrnda tarihleri olacaktr. Trh-i irtihlleri Hz. Msrden mukaddem veya muahhar mdr? Bu cihetlere dair tenvr buyurulmaklm niyz eylerim.

239 240

Cerde-i Sfiyyede yaptmz taramada yaznn m bad ine (devmna) ulaamadk. Mektubun mellif hatl orijinali, Sleymaniye Ktphanesi Yazma Balar no: 2319daki, Hseyin Vassfn Lcec-i Asr erh-i Kelm- Msr adl Msr erhleri eseri ierisinde yer almaktadr. Vassf, yazm olduu Msr erhleri eserini Hazm Efendiye yollayarak incelemesini istemitir. Mektbda Hazm Efendi bu konudan bahsetmektedir. Mektubun burada yeni harflerle yer alan ekli Abdullah aylolunun Niyaz-i Msr erhleri kitabndan, baz dzeltmeler yaplarak alnmtr. (Abdullah aylolu, Niyaz-i Msr erhleri, nsan Yay., stanbul 1999, s. 202-211)

65

Mektb- lilerinde gazel-i Msr erhinin Perembe gn Muhlis Efendi dkkanna braklmasna emr ir buyurulur. Emr-i llerine mutvaat vecbe-i zimmettir. Gnl isterdi ki; bu muhterem eseri geni bir zamanda mtlaa ile hem mstefd ve mtefeyyiz olaym. Hem de bir takrz yazmak cretinde bulunaym. Fakat buna imkan hsl olmad. ok meglm. Yalnz batan aaya bir defa okumaya muvaffak oldum. Nutk- mezkrun erhi sadedinde kalem-mkn-i rakm- rifnelerinde eref-rz-i snh buyurulmu olan maklt- limne ve beynt- kneleri fakrinizi cidden zevk-yb etti. Bu muvaffkiyetinizi ansahhil-kalb tebrk ederim. rtibt ve mnsebt- mneviyyedir ki; mnev umrum huslne bd olur. Cenb- Msr ile byk bir irtibt- mneviyyeniz olmasayd byle bir erhe muvaffak olmak emr-i asr olurdu. Fakriniz burada Hz. Glib Dedenin: Gelenler sitn- evliyya Btn davetlidir Glib safya nutk- mehrumun mazmnunu cilve-ger gryor ve bunu nevan-m tasarrufla diyorum ki: Yazanlar erh, nutk- evliyya Btn dvetlidir, Vassf safya Bizzt kendilerinin Kaynad n nr- ak, Oynad ebhr- ak Buyurduklar gibi nr- ak- Msr seniyye-i knelerinde kaynamasayd, kalb-i pkinizde her dem mteltim olan ebhr- man galeyna gelmez, vdi-i akta kaleminizi oynatmazd. Buna ehlullah gammzl derler. Yn ehlullahn rumuzlarn syleyenler, kendiliklerinden sylemezler. Belki ehlullah ve ervh- arisullah sevdiklerini gamz ederler. Trkesi, Biraz da beni konu, beni syle, benim szlerimi an! diye drttrrlermi. te Hz. Msr o gammz lardan. Zt- lleri de o magmzlardansnz. Edhalenallhu Tel bi-hzel-gammzne vel-magmzn. erh-i liyi gzden geirirken emr-i llerine tebean ufak tefek bz kaytlar yazmak cretinde bulundum. Bunlarn badel-mtlaa silinebilmesini teshl iin kurun kalem ile yazmak mecbriyetini hissettim. Yazdklarm, tekrar arz edeyim ki; emr-i llerine tebeandr.

66

Yoksa bu hussda eser-i llerinden deilim. Kuyd- vkalar grldkten sonra ltfen lastik ile siliniz. Yalnz gazel-i mezkrun ilk beyti hakknda fikr-i ksrnemi icmlen arz etmekliim msadesini ric ederim. Bunu ifhen de arz etmitim. Gazel-i mezkrun matla olan: lim, bahr. Vcd, esdf; ann dr-dnesiyim ben Maarif kenz dil vassf; ann virnesiyim ben Beyti basma dvnlarda yanl tab edilmi. stitrden arz edeyim ki; gerek yazma gerek basma btn Msri divnlar hat ve galattan slim deildir. nk nsih ve talebeler o engin ve vsi mnlar kavrayamadklarndan kendilerince mkl olan uslbu bulup yazmlar. Binenaleyh Hz. Msrnin bu gazel-i llerinin matla da byle bir yanlla kurbn olup gitmi ve erh-i lniz u nutk- mbrein shhatinin meydana kmasna bir vesle-i hasene olmutur. ems Efendi de 1172de yazlm bir Dvn- Pre istinden matla- mezkrun dorusunu zt- llerine bildirmi olduu halde erhinde beytin istikmetinden inhirf etmitir. Bunu zt- llerine gndermi olduu erhin nihyetinde melff mektublarndan anlyorum. Zt- fzlneleri de hem yazma hem de basma dvnlara gre erh buyurmu olduunuzdan afv- kermnelerine istinden arz edeyim ki; maksad- Msr vehleten tefehhm olunamayacak bir istikmet almtr. erh-i lnin 30. sahfesindeki: Hz. Pr buyuruyorlar ki: lim, bahr-i vcd, esdf denilen eylerin dr-dnesiyim ben ibresi nokta-i nazarm musavvittir zannederim. Gazel-i mezkrun merkez-i skleti matla- mezkr olduundan bir def basma dvanlardaki yanl zabta gre erh beyn- mtlaadan sarf- nazar edilse daha musbdir zannederim. Zt- fzlneleri bile 30. sahfede her iki zabttan bahsederken : Fakr her ikisini de muvfk bulanlardanm. dedikten sonra Mn geri vehleten mrz- uabt oluyor ifdesiyle basma dvnlardaki yanl zabtn lzumsuzluunu itirf buyurmu oluyorsunuz zannndaym. Evet o zabtdan da bahsetmeli fakat erh sretiyle deil ancak basma nshalarn yanlln muharrer bahis sretiyle. imdi gazel-i mezkrun doru zabtna gelelim ki; en doru zabt udur: lim, bahr. Vcd, esdf, ann dr-dnesiyim ben Marif, kenz dil vassf, ann virnesiyim ben 67

Tavzh-i mn iin evvel ibreyi bil-arab tahll edelim: lim mbted; Bahr, haberdir. Vcd, mbted; Esdf, haberdir. Ann dr-dnesiyim ben cmlesi de mbted ve haberden ibret bir cmle olup vcd, esdf cmlesine nisbetle hl vki olur. Bu son cmlenin mbteds ben lafz- muahhar; haberi dr-dnesiyim lafz- mukaddemidir. Msra-i snyi tahlle lzum yoktur. Sret-i terkb yledir: lim, bahrdir. Vcd esdfdr. Ben de o esdfn dr-dnesiyim. Marif kenzdir. Dil vassfdr. Ben de onun vrnesiyim. Bu sretle tahllden maksd- cznem ems Efendinin de yanlgs gibi bunu bahr-i vcd terkbi izfsi iltibsndan kurtarmaktr. Nshalarda msr-i sndeki kenz kelimesinin nnde bir vv- tfe yazlmasna gre msr- evvelde bahr kelimesinin nnde de bir vv- tfe yazlm olayd yanlla ve iltibsa mahal kalmazd. Belki de nsha-i asliyyede vv vardr. Olmasa da olabilir. Belki okunurken bahr kelimesi biraz imleli okumak lzm gelir. Ve cmlelerde sekte-i yesre icr etmekle de iltibs def mmkndr. te bu dakka nsihlerce anlalmadndandr ki; vezni ikml kasdyla bahr kelimesinin nne bir ye yazmlar. Kelime de bahr eklinde tab edilmitir. htiml, bu ye arz ettiim gibi vvdan galattr. Her ne ise imdi maksd- nzma gelelim: Evvel urasn arz edeyim ki; nzm (kuddise srruhu) tefhm etmek istedii hakyk burada istire-i tebhiyye tarkiyle ed buyurup, her mebbehin akabinde mebbehn-bihini tizkr buyurmulardr. Binenaleyh: ilim mebbeh; bahr, mebehun-bihidir. vcd, mebbeh; esdf onun mebbeh; dr-dne mebbehun-bihidir. Burada en ziyde nazar- itibra alacak ey iki evvelki mebbehlerden mn-y murd bulmaktr. Nzm (kuddise srrhu) ilim ve vcd kelimelerinden burada acaba neyi murd ediyorlar? Msadenizle telakkiyt- fakrnemi arz edeyim: buradaki ilimden maksad sft- br olan ilimdir. lmullah murddr. Bahra tebh buyurduklar ilim; ilm-i ilhdir ki; kadmdir. Esdfa tebh buyurduklar vcd dan maksad ise vcd- kinattr ki; hdistir. nk buradaki vcd- mutlak mnsna gelen vcd olmayp ancak vcd- izfdir. Hsl mn udur ki; ilm-i ilh fl-misl bir bahr-i b-pyndr. Btn vcd- ekvn sadefler gibi o bahr- b-pyn olan ilm-i ilhde meknn ve mndemicdir. Esdfn bahrdan zuhru

68

gibi yn- ilmiyyede sret-pezr olan vcd- ey vakt-i merhnunda birer birer butndan zuhra gelirler. lim mms-sfttr. Her ey ilme rcdir. yn hriciyyenin yn- ilmiyedeki sretlerdir ki; [O, her an yaratma halindedir.(er-Rahman 55/29)] mantkunca n be n sh-r-y zuhr ve brz olup durmadadr. Minh bedee ve ileyhi yed. Msr kendisi de bu bahr-i ilimden brz etmi ise de mevcdt- sire gibi yalnz sadef ekli deil belki esdf ierisinde kymetdr bir inci gibi musaff ve mcteb olarak brz etmitir. nn dr-dnesiyim ben tbiriyle kendilerinin vris-i etemm olduklarn ifhm buyuruyorlar. nk matlan bu fkras lisn- muhammedyle tercmn olduu mirdir. Zr esdf- mevcdt dr-dnesi hakkatte mazhar- kll (sallallhu aleyhi ve sellem) efendimiz hazretleridir. Msr de onun vris-i ekmeli bulunduklarndan o hakkatte tercmn olmu oluyorlar. Nasl ki Hz. bn-i Friz de o hakkate tercmn olarak:

buyuruyorlar. Binenaleyh ilimden maksat, ilm-i ilh; vcddan maksat vcd- kint olduu fikr-i ksrnece tahakkuk etmi olur zannederim. Yoksa buyurduumuz gibi burada vcddan maksad vcd- Hak ve Ztullh murd olmasa gerektir. 36. sahifede burada Ztullh maksd olsa gerektir. Hak (sbhnehu ve tel) hemn vcddur buyuruyorlar ki; bu beynt- aliyyelerinin fkra-i sniyyesi ayn- hakkattir. Fazlullah Hindnin Tuhfetl-Mrselesinden naklen innelhakka sbhneh ve tel hvel-vcd kaziyesi de fkra-i snyyenizi msbit ve meyyiddir. Evet fakrinizde innel-hakka hvel-vcd derim. Fakat vcd-i mutlakdan bahs olduu zaman; vcd- izfden bahs olduu zaman deil. Binenaleyh fkra-i ldaki burada Ztullh maksd olsa gerektir. Kaziyesini kabl edersek murd- nzmdan tebd etmi, vcd-i mutlak vcd- izf ile kartrm oluruz.

buyurulmutur.

69

Buradaki vcd lafzn vcd- Hak mnsna almayp da vcd- ekvn mnsna aldmzn sebep ve hikmeti zhirdir. nk vcd; sft- ztiyyedendir ki; buna sft- nefs de denilir. Btn sftn akdemidir. Hatta zt mnsna gelen bir sfattr. Vcdu o mnya aldmz takdirde esdfa tebh ettiimiz bu vcd Hakkn ilim bahrinde brz etmesi lzm geliyor. Yni ilmi sft- ilhiyyeden olan ilim mnsna alr, vcdu da Ztullh mnasna olan vcd Hak mnsna alrsak asl fer, feri asl yapm oluruz. Vcd- Hakk esdfa tebh ederek ilim bahrinden zuhr ve brz ettirmi oluruz. Hlbuki ilim, vcd zerine merbuttur. Vcd asldr, vcd- vcib olmaynca sft- ilm nereden mutasavver olur? Binenaleyh ilmullahdan zuhr ve brz eden vcd, mhd izf olan vcd- Hak ve vcd- ekvndr ki; o vcdtn dr-dnesi de nib-i peygamberi olmak zere hazret-i Msrdir. Hlsatl-hls Cenb- Msr demek istiyorlar ki; ilmullah nasl n-mtenhi ise mlmtullah da ylece n-mtenhdir, bahr-i ilm-i ilhdir. Esdf- mlmt hemn zuhr ve brz eder. ruc eder. limden lem-i ayna gelir yn- ilmiye Ayndan ilme lemden yine eyler sefer bir bir Hakkn ilminde mevcd idi ulviyyt sfliyyt limden ayna gelir r u unsur bahr u berr bir bir Bu lem ilm-i Hakkn sreti mlmudur yek-br ynen grmek istersen cihna kl nazar bir bir Fakat ben, o esdf- mevcdt ierisinde bi-hasebil-verse dr-dne gibi vhid-i asrn, kutb-i zamnn, insn- kmilim demek istiyorlar. Cenb- Msrnin istidd ezelleri vris-i Muhammed olmak oldu ise ki; mertebe-i fakrdir, o mertebe de fahr vardr. Hazret de ben nn dr-dnesiyim diye bi-hakkn fahr etmilerdir. limden ayna gelmi her nedenl var ise ey Ceminin talebkr sana ermek diler bir bir limden ayna istidd nzil olan cnlar Neferlik eyleyip n, son olurlar srr- nefer bir bir bunun iin [Her i Ona dndrlr(Hd 11/123)] muktezsnca yine o bahre

70

Vcdundur vucud lemine illet-i g Kamu mll olanlar feyzi senden aldlar bir bir te vcdu vcd lemine illet-i gyye olan Cenb- fahr-i rusl ve mazhar- kll (sallallahu aleyhi vesellem) efendimizin bi-hakkn vrisleridir ki; nn dr-dnesiyim ben diye bi-hasebil-verse fahr edebiliyorlar ve fahra da laykdrlar. te fakrinizin anladm mn budur. Cenb- Pr (kuddise srruhul-hatr) hazretlerinin dvnlar ibtidlarnda: Zeh kenz-i hf kandan gelir her vr olur peyd Kimi zulmet zuhr eder kimi envr olur peyd Zehi dery-y vahdet kim kesilmez hergiz emvc Bu kesret lemi andan doup nr olup peyd Buyurduklar da telakkiyt- fakrnemi meyyiddir zannederim. i ummn- vahdettir, yz sahr-y kesrettir Yzn gren grr ayr, iinde yr olur peyd Beyt-i erfiyle de yine ayn noktaya tems ediyorlar. Vcd-i kinat ser-t-ser suver- ilmiye olmakla i yzene bakan ilmullahtan baka grmemekle yri grrler. nk zt- ilm kesret kabl etmez. D yzne bakan yn ve ey grmekle ayr grm olurlar ki kesret-i eydr. u kadar ki; zlden z-zlle intikl edenler iin bu ruyet ayn- nmettir denebilir. Cenb- Hak bile gemek artyla nasl ki; cenb- Mevln da: vey emsli nazm-

celllerle eyya, ekvna ruyeti emir buyuruyorlar. Fakat bakp kalmak sretiyle deil, bakp

Allaha kasem ile dim ileri atlmay durup kalkmay rec ediyorlar. Tbr-i ryda buradan olsa gerek. Yani sretten mnya ubr. nk sret dim kesret; fakat mn dim vahdettir. Vahdet-i mn katnda kesret-i ey zll- zil gibi zevl-pezr olmakla dim sretten o mnya ubr olunur. Hakkat de ancak bu itibrla bulunur. Bu makmn shipleri: Sorarsan bana dnyay efendi! Makm- vahdet oldu sz tkendi 71

Deyip susuyorlar. El-ilm indellahi tel. stidrd! Uklerden bir Hlet Efendi vardr ki; bu ztn bz gazelleri manzr-i ciz oldu. Dergh- Prin harem tarafndaki bahede medfn Yazc hazretlerinin seng-i mezrndaki trih de mrun-ileyhindir. Bu Hlet Efendi kimdir? Terceme-i hline dir cizlerini mmkn mertebe t-y mlmt buyurulursa bil-hassa minnettrnz olurum. Htr- fakrneme gelmiken unu da iret edeyim. Zannederim ifhen de arz etmitim. erh-i lnin 22. sahfesinde ems Efendinin mektubunun bir fkrasnn mstenidn-ileyhi olan ibre bir not ile zr-i sahfede ire buyurulmu. O da Tezkre-i Safnin beynna gre Hazret-i Msrnin zuhrunu Cenb- eyhil-Ekber hazretleri Ank-y mribinde beyn buyurmu imi. Saf ne derse desin Ank-y mribde yle bir ibre yoktur. Nasl ki Karaba Vel hakknda da yine eyhin Tenezzlt- Mevsliyye sinden bir ibre nakl olunuyor. Bu ibre gzel cel bir hat ile bir levh yazlm, merhm zz Efendinin derghnda nazarma arpm idi. Merk ettim Tenezzlt- Mevsliyye yi batanbaa aradm, byle bir ibreye tesdf edemedim. Bunlar hep masn eylerdir. Msrnin bykln haricden bir ibre ile takdre ne lzm var! te dvn, ite sir sr! Kelmndan olur mlum kiinin fazl u mikdr Fakrinizce yalnz u isim Msr ki; Msrnin byklne kfdir. Baka delle hcet yok. Karaba Vel de yle. Bu isim bile o byk insann byklne kf geliyor. Fuss-i Hazret-i eyhi biri mufassal, dieri muhtasar iki defa erh etmi olan ztn ulviyetine baka daha ne dell aranmaldr? Hazret-i Msr de: Muhyiddn ve Bedreddn, ettiler izhr- dn Dery Niyz Fss enhrdr Vridt Demekle Fuss derysndan kim bilir ne kadar fuss karm olduklarn ifde buyurmuyorlar m? te bu huss bunlarn ulviyyetine hid-i yegne deil midir ki masn ibrelerle bu gibi zevtn kadrini ilma kalkalm!

72

Htr- cizme gelmiken unu da arz edeyim: evvelce bir defa daha ktphnemize ziyret etmi bulunan bir zt; zannederim ismi Nr olacak. Geen gn ikinci olarak yine ktphanemize geldiler. Baz eyler yazdlar. Bu zt r-y devlet memrn mtekidesinden imiler. Ellerinde grm olduum bir mecmunn muhteviytn grmek istedim. Hazret-i Msrnin manzm bir Kasde-i Brde Tercmesi manzrum oldu. Millet Ktbhnesinde yazdklarn; ve sulim zerine zt- llerini de tandklarn da sylediler. Thir Aa Dergh mdavimninden olduklarn da ilve eylediler. Bu zt; sultnmn, -tbiriniz vechiyle- Msr delisi olduunuzu da biraz bilenlerdendir. Efendi babamza da gelmiler. Bilmem trif edebildim mi? te bu ztn yedinde Millet Ktphnesinde bir mecmudan istinsh etmi olduunu syledii Hazret-i Msrye ait Trke manzm Kasde-i Brde Tercmesi fakrinizi hayrete drd. Acaba bu tercme hakkaten Hazret-i Msrnin midir? Okuyup tetkk edebilecek zaman yoktu. Msrnin asr meynnda imdiye kadar byle bir eserin mevcdiyyetine muttal olmamtm. Hatta mtetebl olan Bursal Tahir Bey bile Osmanl Melliflerinde byle bir eserden bahsetmiyorlar. Geri onun bahs etmemesi olmamasn cb etmezse de imdiye kadar hibir katalogda byle bir esere tesdf etmedik. Binenaleyh bu mhim meselenin tekki ile cizlerini tatmn buyurmalarn himem-i aliyyelerinden beklerim. O zt- li-kadr hakknda da fakrinize biraz zht ltuf buyurulursa memnn olurum. Hayat mecmasnda 12. asr uarsna dir pek gzel yazlar yazan Ali Cnib Bey ile tanr msnz? Bilhssa rih-i Mesnev smail Ankarav hakkndaki yazlar pek gzeldi. Bu zt ayn zamanda Marif Ktphaneler mfettii, yahut yalnz umm mfetti bulunuyorlar. Bir defa da bizim ktphaneye geldiler. Fakat bittabi kesb-i murefe edemedim. Zt- lleri tanmyorsanz Mahmud Kemal Beyefendi hazretleri muhakkak bu zt tanrlar. Binenaleyh gerek zt- lleri, gerekse Mahmud Kemal Beyefendi hazretleri fakrinizi o zta yle bir geiverse yani gyb takdm etseniz belki vesle-yi murefe olur. Zten iin(El-Hucurt 49/13)] nazm- celli ile terufla memruz. Sultnma yazacak daha baz eylerim var. Fakat vaktim pek dar. Ve hlim b-karrdr. Esbbn da belki sonra arz ederim. Mektubumu Perembe sabah erkenden alelacele karaladm. Kusru oktur, belki batan ayaa mcessim-i kusrdur. Afv- llerini temenn ederim. Kitb bugn emr-i lleri vechiyle Muhlis Beyin dkkanna brakmak mecbriyetini hissettiim iin u [Birbirinizle tanmanz

73

birka satr karalamaktan kendimi alamadm. Acele olduundan bir defa olsun yazdklarm okumaya da vakit bulamadm. Sre-i vel-leyl okurdum dn namz- mda Zlfn andm dilberin nettim ne kldm bilmedim. Kablinden fakriniz de nettim, ne yazdm bilmiyorum. Ne yazmsam Msr muhabbetiyle ve sultnmn ibzl buyurulan msade ve tevecchleriyle yazlm olduklar iin samimi yazlmtr. Hatalarn dmen-i afv ile setr buyurmanz niyz- fakrnemdir. Bir eye daha zlrm: geen gn Msr gazeli erhinin Muslih Beyin dkkanna braklmasnda zt- lnizin erhinin de ayn dkkana braklmasn emir buyurmalarnzdan hazretimin oraya kadar ara sra med-udunuz mnfehm oluyor. Acaba Fatihten Keecilere olan mesfe kat n-kbil olacak kadar m uzundur? Hazm garbdir. Hazm bkesdir. Hazm nln ve giryndr. Hazm perndr. Hazm: Pern-hlin oldum sormadn hl-i pernm Diye feryd-knn ve sne-szandr. Etme sultnm! Fakrinizi bu kadar tahassur ateine yakma! Ara sra bir kadem rencde buyur[Allah iyilik yapanlarn mkftn zy etmez.(etTevbe 9/120)] Vallhu yetevelles-slihn, El-Bk hvellhl-mun. 24 Zilkade 1345 [5 Haziran 1926] Fakr-i pr-taksriniz Mehmed Hazm Muhterem hanmefendiler hazertna refkamla birlikte arz- hrmetler ederiz. Suat Beyle Muall Sultnn devm- fiyetlerini temenn ederiz. Refkam mbrek ellerinizi perler. Beyrttan Hac zzet Efendiden fakrinizde bezm-i ret olmutum, hrmetleri vardr. F. SEFNE- EVLYYA TAKRZ:241 rfn-penh efendim hazretleri! Sefneyi tebyz ile megl olduunuz tebrt, cizlerini ok memnn etti. nallah tabna muvaffkiyet elverir de btn uk mstefd ve mstefiz olurlar.

241

H. Vassf, age, I, 28.

74

Cenb- Hak sevdiklerini iyi ilerde istihdme eder melinde eser vrid olmutur. ( ) [Slihlerin zikri srasnda rahmet iner] mantk- lsi malm- fazletleridir. Hz. Cneyd (Kuddise srruhu)dan, meyh hikye ve menkabelerinin mrdna ne fidesi olduu, sul buyurulmu; Cenb- Cneyd de ( ) [Peygamberlerin haberlerinden sana anlattmz btn bu kssalar ile senin kalbini pekitiriyoruz (Hud, 120)] nazm- cellini okumular. Bu bbdaki tafslt Cmnin Nefehtl-ns dibcesindedir. Hz. Cmde bu sz eyh Attr-i Velnin Tezkiretl-Evliysndan almlar i eser-i mezkrda daha ziyde tafslt vardr. Bir Attar- Vel Tezkiretl-Evliy; bir Cm Nefehtl-ns yazmsa, bir Vassf da Sefnetl-Evliysyla hepsini cmi olarak bu dery-y aka kendisini itivermi. Ya Rab! Ne byk muvvafakiyyet. Hz min fazli Rabb.. ( Mahmud Keml Beyefendinin: Dery-y vef olunca snen Allah yoluna gider Sefnen Demesi ne kadar yerindedir. Bu szn neesi her aklma dtke beni nee-yb eder. Ve kendi kendime birka kere tekrr eder okurum. Aleyhis-salt ves-selm efendimiz bir gn Hz. Eb Zer (radiyallhu anh)a ( ) [Y Eb Zer! Sefneni tecdd et, yenile! nk bu dery derin derydr.] buyurdular. Y Hz. Vassf! Sefneni tecdde urundan g- cnn byle bir emr-i Muhammedyi der-h etmi olduuna phe brakmyor. Ne sadet, ne mutlu! Fakrinizi de o Sefnenin bir zevreka-i inyetinde, o dery-y hakkate berber srkleyerek, bu llerde vre brakmaynz. Cnm ne olur? Heme ehl-i akn n budur. Sizi bu gn, yr kim meydn senindir bu gece sad-y lhtisine m-sadak grmekte, bu meydn- hakkatte mtemdiyen ceveln etmekte grmekledir ki, mnerihlbl oluyorum. Cenb- Hak mun- dest-griniz olsun. Bu emr-i azmi ikmle muvaffak buyursun. mn. Mbrek ellerinizden per, ak niyz ederim, sultnm! 14 tern-i evvel 1339/ (14 Ekim 1923) Muhibb-i muhls-i kadminiz M. Hazm )

75

G.

TTHAD

VE

TTFKIN

FEVD,

TEFRKA

VE

NFKIN

MAZARRATI242 Elhamdlillahi Rabbil-lemn ves-saltu ves-selmu al Muhammedin ve lih ecman. Klallahu Tel f kitbihil-kermil-mnezzel al nebiyyihn-nebhl-fahm f sreti l-i mrn: Sadakallhl-azm. u yet-i celle ile ser-levhamza grlen (ittihad ve ittifak)n cemiyyet-i beeriyyece dnen ve aklen lzm ve fevidini ve her bir sadet-i dnyeviyyenin m-bi-hilkiym ancak (ittihad ve ittifak) olduunu ve bunun hilf olan (tefrika ve nifk)n cemiyyet-i beeriyyeyi ne byk tehlikelere ilk ettiini beyn etmek istiyoruz. Fakat yet-i cellenin, sadedinde olduumuz (ittihad ve ittifak)n lzm ve vcbuna (tefrika ve nifk)n ise menhiyyt- dniyyeden olduuna vuzhen delleti anlalmak iin evvel yetin sebeb-i nzln icmlen zikr etmeyi mnsip gryoruz: Herkes iin malm bir hakkat-i trhiyyedir ki cenb- rislet-penh sall aleyhillih Efendimiz hazretleri bin yz bu kadar sene akdem Mekke-i mkerremede risletle bas ve halk tevhde davet buyurduklar vakit, etrf ve eknfda bulunan kabil ve akvm tark-i irk ve gavyetde pyn, hussuyla o muhitte skin btn urbn byk bir cehletin mahkmu olarak yn-i putperestde kemer dermeyn idiler. Ve ite bir dn-i hak ile mtedeyyin olmamann netcesi idi ki btn kabil-i urbn arasnda taassupla memz edd bir nifk, advetle meml azm bir tefrika ve ikk- hkm-ferm olup yek-dieriyle mnzaa, mudarabe hatta mukteleden fri olmazlar, aralarnda d bir hicivden ehemmiyetsiz bir etmden balayan infil, bir ktl-i azmi mceb olur arada bir ok kanlar dklr, kadn, oluk ocuk esr edilir, malb olanlar u hli bir takm mheyyic kasid ve er ile kendi ahlf, evld ve ahfdna bildirerek hasmlarndan intikm almalarn vasiyet ederler onlarn evld ve ahfd da btn mevcdiyetlerini babalarnn, dedelerinin intikmn

242

Meviz-i Dniyye, ttihat ve Teakki Cemiyeti eyzadeba Kulb Yayn, stanbul: Matbaa-i mire, 1328, s. 36-53.

76

almaya hasr ederler, ve u sretle cemiyyet-i beeriye, asrlarca byk bir taassub- chilnin mahkm- inkrz ve kurbn olur ve yn- esef bir vahet bd iinde yuvarlanr dururdu. te bu cmleden olarak kabil-i arabn htr saylrlarndan Evs Hazrec kableleri arasnda biset-i nebeviyyeden yz yirmi sene mukaddem Yevm-i Bis nmyla marf bir ktl-i azm vuk bulmu ve bir ok kanlar dkldkten sonra Evslerin muzafferiyetiyle netcelenmi idi. Fakat aradan husmet, brdet asl zil olmad gibi tarafeynin t evld ve ahfdna kadar intikl ederek her iki kable ahfd yek-dierinin hayatn ifnya intihz- frsat edip dururlard. te o esnda idi ki ems-i tbn- nbvvet ufk- arz- Hicazdan tul ederek irk ve ikk ile meml, btn aktr- cihn ziy-dr ve kfr ve nifk ile mzlim bil-cmle sneleri tenvr etmeye ve aras ok gemeden [ ] nazm- celli muktezsnca ns fevc fevc dn-i slm kable itbn olmaya baladlar. Ve o meynda Evs ve Hazrecler de eref-i slmla merref olarak akd-i rbta-i hvvet-i slmiyye eylediler. Bunun zerine senelerden beri aralarnda uzayp giden o advetler, o husmet ve brdetler bil-klliyye zil olup adem-i bd nisyna gitti. Nasl gitmesin ki bir dne itism ve temessk ediyorlard ki o dnin ess her ihtilfa, her tefrikaya nihyet veren tevhd idi. O tevhd ki her sadetin, her bir fazletin, her bir medeniyetin menba ve essdr. O tevhd ki nect ve sadet-i uhreviyyenin zmini mecd ve rifat-i dnyeviyyenin de kfilidir. O tevhd ki efrd beeri tark-i bedvet ve vahetten hals ve yek-dieriyle istinsa sik ve cemiyyet-i beeriyyeyi bir intizm ve tekml-i tm ile tark-i medeniyette hutveendz- terakk olmaya emrediyordu. te tevhd ess zerine messes ve cem-i fazil ve kemlt ile muhall ve mzeyyen, belki mecmu-i cem-i kemlt olan u dn-i cell, cemiyyet-i beeriyyeyi sadet-i uhreviyyeye nil edecek her bir emr-i hayrn fsna davet buyurduu gibi o sadet-i uhreviyyeye vesle olan ve btn sadet-i dnyeviyyenin essn tekl eden ittihad ve ittifak ile de emr, ve hilf olan nifk ve tefrika dan bil-klliye men ve nehy buyuruyordu.

77

Bu essa vkf olan Evs ve Hazrecler hablullhul-metn olan u dn-i celle sarldklar gnden itibren bir asr mtecviz aralarnda imtidd eden nifk ve ikk, husmet ve cidli bil-klliye unutarak yek-dierine cndan karde olmular ve samm bir uhuvvet-i islmiyye husle getirmilerdi: Bir gn her iki kablenin mctemean bir mahalde tatl tatl muhabbet ettiini gren, dn-i slmn advv-i ekberlerinden s b. Kays nmnda bir Yahudi bunlarn dn-i slm syesinde eski advetlerini unutarak az bir zaman zarfnda karde olduklarn grnce bunu kskand, ekemedi hemen bunlarn beynine bir tefrika drmek emeliyle Evslerle Hazreclerin bir asr evvel vuk bulan muhrebelerinde tarafeynden ind olunan bz er ve kasidi gen bir Msev ocuu ile onlarn arasnda okutturarak her iki kablenin advet-i sbkalarn tezkr ve hamiyet-i chiliyyelerini tehyc eyledi. Bunun zerine her iki tarafta o anda es-silh es-silh diyerek silha sarldlar ve yek-dierini mukteleye davete baladlar. u hlden haberdr olan Nebiyy-i zn aleyhis-salavtr-rahmn efendimiz hazretleri ashbyla berber o mahalle terf ve u galeyn mhede buyurduklarnda: Ben sizin aranzda mevcd, ve Cenb- Hak nimet-i slmla size ikrm, ve emri-i chiliyyeti sizden kat edip kulbnz telf eylemiken, siz hl zaman- chiliyyetteki ahvli mi taleb ediyorsunuz? Ve tekrr ahvl-i sbkanza rc etmek mi istiyorsunuz? buyurdular. Bunun zerine her iki kable u hl, tevhde ve tevhdin levzmndan olan ittihat ve ittifaka muhlif bir emr-i nifk- nefsn ve vesvese-i eytn olduunu derk ve izn ile hemen silhlarn brakp alayarak yek-dieriyle sarlp kucaklatlar ve istifr ederek Cenb- rislet-penh efendimizle berber dnp mevkilerine daldlar. Hazret-i Cbir der ki: Bu gn gibi bir gn grmedim ki evveli gyet akbeh olduu hlde hiri gyet ahsen ola. te u vka zerine sadedinde bulunduumuz yet-i cellenin daha evveli olan

den e kadar u drt yet-i celle o nda eref-nzil olduunu umm- mfessirn-i kirm hazert bu vecihle beynda ittifk eylemilerdir. yet-i cellenin icmlen mel-i mnfi: Ey mminler! Eer siz Ehl-i kitptan yan dn-i Haktan udl etmi bir takm erbb- irk ve dall ve nifktan bir grhun nifk-miz szlerine kaplarak kendilerine itat 78

ve inkyd ederseniz sizi onlar kfr ve inkra dndrrler. Allahn rasl sizin iinizde bulunduu ve yt- ilhiyye aranzda okunup durduu hlde sizin kfr ve inkra avdet ve rcnuz nasl olur h mmkn mdr. Bir kimse ki Allahn dnine sarlr ve cem-i umrunda Cenb- Allaha snrsa o kimse- kendini matlbuna sl edecek- doru bir yola slk etmi olur. Ey mminler! Cenb- Hakkn btn emr ettii eyleri yapmak btn nehy ettii eyleri yapmamakta ve her bir say ve amelinizde- bi-hakkn Allahtan korkunuz ve ancak Mslim olduunuz hlde lmelisiniz yan dn-i slm zerine yle sbit-kadem olmalsnz ki lm size mlk oldukta sizi ancak slm zere bulsun, h bir ey slm ile sizin aranz ayrmasn. Hepiniz hablullha yan dn-i slm ve ahkm-i Kurniyyeye elbirliiyle, smsk sarlnz. Umr- dniyye ve menfi-i siysiyyenizce hsl vechen minel-vch sizi madd ve manev tehlikeye brakacak her hangi bir hussta ihtilf ve tefrika ihds ve aranzda mnzaa, mdrabe, ve muktele gibi eyler k ile sakn birbirinizden ayrlmaynz. Allahn size ihsn buyurduu nimet-i mn ve slm tezekkr ve mlhaza ediniz ki ediniz ki siz zamn- chiliyyet ve vahette birbirlerinizle muktele ederek- yek-dierinize dman kesilmiken Cenb- Hakk rahmeti ilhiyyesiyle kalplerinizi telf etti, birletirdi, bu sebeple birbirlerinize sevimli karde oldunuz. Siz hli cidl ve husmette iken sanki atee yakn bir uurum kenarnda bulunuyordunuz- ki eer o hl-i irk ve dall, o nifk ve ihtill, o husmet ve cidl zere veft etseydiniz o atee, ate-i dzha dp helk olmanz muhakkak idi. Fakat Cenb- Hak- sizi nimet-i mn ve slm ile merref klp- ol nra dmekten hals eyledi. te bu zikr olunan hakkatler gibi Cenb- Hak size bir ok delil ve berhin serd ve beyn buyurur t ki tark-i Hd ve istikmet zere sbit ve ber-karar olasnz demektir. te u ayet-i celle kffe-i menfi ve maksdmzda ittihat ederek elbirliiyle almamz sarhaten gsteriyor ve [ceman] kayd- efrd- mmetin hepsinin u dn-i slma smsk sarlarak kitle-i vahide gibi olmalarn, dn, ve dnin levzm olan dire-i ittihattan h bir ferdin hri kalmamasn ire, kezlik [ ] kavl-i celli de - sakn yekdierinizden ayrlmaynz- mansn ntk olarak tefrikadan iddetle bizi tahzr ediyor. Fahr-i Rz der ki burada [ ] buyurulmasnda nkte udur ki dn-i slm, hable

tebh edilmitir. u cihetten ki keennehu gyet sarp ve sabl-mrr bir yoldan geen bir adam yolun mntehsna kadar mmtedd olan bir ipe yaparak gese nasl slimen mahall-i maksda vsl olur, kezlik bir kuyuya inen bir adam bir ipe sarlarak inse kuyuya dmek tehlikesinden nasl emn olursa ite dn-i slma sarlan ve dn-i slmn emrettii ittiht ve ittifka ve tevhd-i mes ve amle alan bir kimse de ylece her bir mehlikten emn ve 79

slim olur diyor. Suytnin Cmil-Sar inde Sahh-i Mslimden nakledilen u hads-i erfte yine beynel-mslimn ittihdn iddet-i lzmunu gsteriyor ( ) Meli: Mminler ahs- vhid gibidir ki ba arsa umm- vcdu o ary duyar kezlik gz arsa umm- vcdu o ardan mteessir olur ite mminler yek-dierine o kadar merbtturlar ki t aks-y arktaki bir mminin elem ve kederi ile mnteh-y garptaki bir mminin mteellim ve mkedder olmas lzmgelir. Sevin ve srru da byledir nk aks-y arkta bulunan bir mmin mnteh-y garpta bulunan bir mminin ba vey gz mesbesindedir keenne ki bir vctturlar buna binen eyh Sad Glistnnda: Ben dem az-y yek-dierend Ki der ferne zi yek cevherend uzv be derd verd rzgr Dger uzvh r ne mned karr Kavl-i hakmnesiyle bu hakkate iret buyuruyorlar. te blda beyn olunan yet ve ehdis-i erfeler ittihad ve ittifkn lzm ve vcbunu vzhan bize gstermi oluyor. Binen al zlik naklen ittiht ve ittifkn lzm ve vcbunu ksmen de fevidini rendikten sonra artk aklen bir dell aramak lzumsuz kalyor zannederim. nk ittiht ve ittifkn cemiyyet-i beeriyyeye ne derece iddet-i lzmu olduunu bugn tasdk etmeyen hibir fert tasavvur olunamaz. Zr bamz kaldrp da muhtimize, etrfmza sath bir gz gezdirsek madd, manev, ulv, sfl, fk ve enfs her bir intizm, her bir tekmln menei ictim ve ittihd, her bir tedenn ve inhttn esbb ise infird ve inkt olduunu bil-bedhe grrz. Ne hcet ufak bir misl, bir misl-i felsef olarak diyelim ki: bizi besleyen ve mddeten hayatmz temn eden u kre-i arzmza bir tamk nazarla bakacak olsak acaba ne grrz? Evet! Grrz ki u kocaman kremiz, biri, yek-dierine iltihk ve inzimm etmi bir takm zerrtn heyet-i mecma-i bedi-nmnundan mteekkil bir ktle-i vhideden baka bir ey deildir. Grlyor mu? Ehemmiyetten r bir takm zerrt- sare ve ecz-y ferdenin birlemesi ve yek-dieriyle ittiht etmesi yznden byle azm ve cesm hayret-fezy ukl-i cihnyn bir kre husle gelmi ve ite u sretle husle gelen kremiz her eyin m-bi-hil-kym ve btn eynn en muazzezi olan hayat gibi bir nimet-i uzmnn mddeten temnine en byk vsta olmutur.

80

te baknz ittihat ve ictim neler yapyor, ne ucbeler gsteriyor. ( ) Kezlik kintn her noktasnda cilve-ger ve rnm olan bedi-i intizm, ve tekml-i tm, fevid-i ittifk ve ittihdn birer dell-i alensi, ve ahkm- eriyyeden olan be vakit namazda ve cuma ve bayram namazlarnda cematin lzm ve vcbu hussen zaman-i hacda her sene ark ve garptan ve btn aktr- lemden koup gelen yz binlerle efrd- milletin yek-nesak ihrm-bend-i ubdiyyet olarak Cebel-i Arafat da bir nokta da ictima ile hep bir azdan lebbeyk allhmme lebbeyk nid-y ulvsini ref-i brgh- ehadiyyet klmalar ittiht ve ittifkn mcessem, parlak birer brhn- celsi deil de ya nedir? Beynel-mem ittiht ve ittifkn mdd, manev, siys, iktisd ne byk roller oynad, tefrika ve nifkn da ne azm felketler ne dehetli inkrzlar husle getirdiini trh kitaplar sarhaten gstermi olduundan ve trhe it bir eyden bahse ise mevzmuzun msadesi olmadndan o cihetten bahse lzm grmyor ve erbb- insfn bu bbtaki mazeretimizi kabl buyurmalarn mt ve istirhm ile yine sadedinde olduumuz ittiht ve ittifkn ne demek olduunu daha aka beyn ve ifhm iin bir iki sz daha sylemei mnsip gryoruz. ttiht ve ittifk ki lgaten birlemek, yek-vcd olmak, tevhd-i ml etmekdemektir. Bunun nakzi ve mukbili ise: tefrka ve nifktr ki ayrlmak ve iki yzl olmak muhtelif mle hizmet etmek, cemiyyet- beeriyyeye darbe-zen-i tefrika olmak- demektir. te u tarfte grlen ittiht ve ittifkn beynel-mslimn ne kadar azm fideleri var ise, tefrika, ikk ve nifakn da o nisbetde mazarrat azm ve vahmdir. Cmil-Sarde beyn buyurulan ( ) hads-i erfine dikkat

buyurulsun. Cemat rahmet, tefrika azbdr buyuruluyor. Yan: efrd- beerin yekdierine dest-i vifk ve ittifk uzatarak birbirinin zahr ve muni olarak ictim bir srette yaaylar kendileri iin ayn rahmettir. u hlden her vakit mstefd olurlar. Fakat yekdierinden ayrlmak, ayr yaamak kendileri iin ayn azabdr, azm ve vahm mazarratlar ddir, buyuruluyor. mm Ahmedin Muz b. Cebelden nakl eyledii u hads-i erf: ( )

81

ttiht ve ittifktan ayrlmann ne byk bir tehlike tekl ettiini pek gzel zh ediyor. Mel-i erfi: phe yok ki eytn, insn kurdudur -koyun kurdu gibi- srden ayrlan yer ey ns siz yek-dierinizden ayrlmadan, mteferrik bir srette yaamadan hazer edin, saknn demektir. yle olmad m? Bizim mteferrik yaamamzdan, ittiht edemeyiimizden, birbirimizi ekememezliimizden hsl her trl ihtilf ve ahlkszlmzdan eytn, hussiyle Avrupa eytnlar istifde etmediler mi? Mevcdiyetimize, hayatmza gz dikmediler mi? Vatanmz lokma lokma yutmadlar m? Yutmadlar da vatanmzn birer cz-i kymetdr olan Tunus, Cezyir, Krm, Kbrs, Msr, Bosna, Hersek, Rumili-i ark ve sire ve sire bunlar ne oldular? Bu sevgili memleketlerimizin elimizden kmas, dmanlarmza, Avrupa eytnlarna tatl tatl lokma olmas hep bizim, biz Mslmanlarn ahlakszlmzdan ittihtszlmzdan, menfaat-perestliimizden, tembelliimizden hsl kendi seyyitmzdan deil midir? O, bir kar topra binlerce lira eden memleketlerimiz birer ikier kbet dmanlarmza lokma oldu. Ve lezzeti dimalarna bulat iin gzlerini gzlerini drt atlar, ecz-y vatanmza, kymetdr memlikimize hsl btn mevcdiyyetimize gz diktiler buna mukbil biz ne yaptk gzmz sekiz amak lzm gelecek iken mevct gzlerimizi bile yumduk da amlar srasnda bulunmakla iftihr eyledik. Fakat Cenb- Hak bu milleti acd, habbine balad, kbet bir snf mchidn halk eyledi, onlar tec eyledi, onlar altlar, uratlar, kbet mevcdiyyet-i milliyyemizi dmana lokma olmadan hals eylediler. Vr olsun o mchidn-i vatan ki [ ] beret-i cellesinden kendilerine bir hisse-i mefharet ayrmaya bezl-i cehd eylediler ve meslerinin semeresini ise kbet iktitf eylediler. te Cenb- Hakkn ltfu Peygamberimizin rhniyyeti o mchidn-i vatann da gayreti syesinde vatanmz dman istilsndan Avrupa eytnlarna tatl tatl lokma olmadan hals oldu. Ve mzmiz bize byk bir ders-i ibret verdi h! O karanlk, o mlevves mznin sahif-i trhiyyesine bir lahza dnp de bakacak olursak daha ilk stununda nazar- insniyyetin nefretle grecei bir tkm fecyi cidden vcdumuzu rpertir, son stunlarnda ise vaky- trhiyyeyi ntk ve [ ] nazm- cellinin tefsrine tems eder yle bir htime-i trhiyye mehdumuz olacaktr: Cenb- Allah bir kavme bir cemate vermi olduu nimeti onlarn elinden almaz, tebdl ve tayr etmez, t o kavim, o cemat terk-i kr ve terk-i tatle o nimeti kendileri tayr ve tebdl etmedike.

82

Ey mminler! Bilir misiniz ki Cenb- Hak size ne byk nimetler inm ve ihsn buyurdu da siz o nimetlere kfrn ettiniz ve kbet o nimetlerin mbeddeli nakmet ve mihnet olduunu mhede eylediniz. Ey Mslmanlar! Kendi kendinizi tanmak, azck mevkinizi renmek iin sadr- slma bir nazar ediniz greceksiniz ki siz mebdi-i slmda gyet zaf idiniz Cenb- Hak sizi kavletirdi, zlk idiniz efrdnz oaltt. [ ] yetini okuyunuz, fikr ediniz Cenb- Hak sizi zenginletirdi. te bunlar hep niam- ilhiyye deil midir? te u nimetlere kar siz de hak kr devm ettike niam- ilhiyye de maaziydetin ve mtenevvi bir srette tecell eyliyordu, her gn bir gne ltf- ilh zuhra geliyordu ve bu sretle bir ok fthata nil oldunuz: ark ve garba hkmettiniz, btn cihn tir tir titrettiniz, kabza-y teshrinize aldnz, evket-i slmiyyeyi Avrupann gbei olant Fransa ilerine kadar ulatrdnz. Bunlar hep niam- ilhiyye deil mi idi? Fakat u terakk acaba sizde devm etti mi? Hayr! Bunca niam- ilhiyyeyi elinizden kartmaya sebep oldunuz, o eski evketiniz zil oldu. Gitgide tedenn ve inhitta yz tuttunuz unun iin ki ahlknz bozuldu, kavleriniz zayflar ezmeye, ganleriniz fakrleri unutmaya balad, [ ] vadini isg etmediniz, [ celline kar fevhiin btn envn irtikb eylediniz [ sarhine kar bi-gayr-i hakkn nice mazlum kan dktnz, [ beytl-ml-i mslimni ehevt- nefsniyyeniz urunda sarf ve ihlk eylediniz, [ ] tevbh ve nehy-i rabbnsinden bil-aks bir hazz- azm duydunuz, karnnz rak ve arap fs yaptnz, yaptnz da Cenb- Hakkn sizden istedii felh ve nect ite u amel-i eytnde bulmak istediniz, ( nehy-i cell-i nebevsi kulaklarnza h girmedi, ( ayan lmaya uratnz, ( ) ..) men-i nbvvet-penhsinden ]vadinden gfil oldunuz, odlunuz ]nehy-i ] nehy-i ] nehy-i da kbet o cezya arpldnz, ahlk- rezleyi batan ardnz, [

sbhniyyesinin aksini iltizm ettiniz: fukar-y milletin emvlini gret ve yama ettiniz,

hemende bir ferdiniz hisse almad, bil-aks yek-dierinizin aleyhinde bulundunuz, birbirinizin ..) emrini aksine telakk eylediniz, birbirinize dman kesildiniz, belki u evmir-i celle ile maat-teessf dmanlarnz mil oldular, siz ise bunun aksine hareket eylediniz, ahlk- hamde yerine ahlk- rezle ile muttasf oldunuz, ahlk- rezle ile ittisf size insniyyet ve gye-i insniyyeti, say ve gayreti unutturdu. Ve bu sebeple kuvve-i maneviyyenize zaf tr oldu. V esef ki netcede [ ] nazm- cellinin srr zuhra geldi, nifl-beyn tadd olunan nimetler, eczy memlikinizle berber dmanlarnza intikl eyledi. 83

Hrn er-Red zamannda islmlar tarafndan ihtir edilip Fransa mparatoruna hediye gnderildii rivyet olan guguklu bir saatin, saat ba ald zaman orada hazr bulunanlar bunun iinde eytn var diye firr ettikleri hl-i garbet-itiml, bil-hire size intikl eyledi, eyledi de garbeti ancak aks-i saddan ibret olan fotoraflarn ilk cdnda siz de o yolda mukbelede bulunmaya baladnz, binlerce teessf! Hsl mstarak olduunuz niam- ilhiyyeye kfrnnzdan n nimetiniz, nikmete, rhatnz mihnete tebdl ve tahvl oldu. Gzler kamatran o terakkniz, inhitt ve tedennye, tekemmlnz tenkus ve tenezzle yz tuttu. Bir ok memlikiniz dman eline geti. Bir ok efrdnz, bir ok kardeleriniz dmanlara esr oldu. Evvelce sizlere hara gzr olanlara imdi siz medyn ve mntedr oldunuz. te Cenb- Hak u sretle sizi terbiye eyledi. Ve u terbiye ve mcztnz t 10 Temmuz sene 324 e kadar devm eyledi. 10 Temmuzda ise Cenb- Hak sizi habbine balayarak felketinize nihyet verdi. Ve sizi acdndan tedennnize artk htime ekti [ ] nazm- cellini andrd kennehu byle buyurduu iinizde seyyit- sbkalarndan rc edenler yan zulm yerine adli, atlet yerine sayi, hynet yerine istikmeti, kizb yerine sdk vaz edenler bulunduka Cenb- Allah bu mmete azb etmez ite on Temmuzdan sonra o seyyit- sbkaya htime ekilerek her bir mehsini icrya temr-i sk eylediinizden dolay ey mminler! Emn olunuz ki istikbliniz gyet parlak olacaktr. Yine o parlak, o aaal mznize kavuacaksnz yine btn lem-i medeniyeti hayretlere drecek ihtirlara mlik olacaksnz, bu, muhakkaktr. Fakat bunun en byk resi almaktr. Ey Mslmanlar! Yaknen biliniz ki 10 Temmuzdan sonra kevkeb-i tliniz mark- ikbl ve terakkden domutur. Dim inirk edecek, dim ykselecektir. Ve yine yaknen biliniz ki idbrnz katiyyen ikble, tedennniz terakkye tenezzlnz tekmle yz evirmitir. Siz hemen ser admlarla, metn hatvelerle ilerleyiniz. Siz ey Mslmnlar! Hemen alnz, alnz dim, dim alnz. alanlarn, terakk ve tekml arzu edenler mhi-i zulm ve istibdt, hmi-i hakkat ve adlet olanlarn Cenb- Hak mun ve hmsidir.

Hlsa buraya kadar fevidini yazmakla bitiremediimiz maka-i ittihat ve ittifakn nerede ve ne gibi yerlerde tlib-i visli olacamza dir icmlen ve ehemmi mhimme takdmen birka sz daha syleyerek bahsimize hitm verelim. ttihat: Evvel krk kyl ve krk ehirli bil-umm efrd- mslimn izle-i cehl ve tamm-i marif iin bezl-i himmet ve sarf- m-melek ve hlen ve tiyen vatana byk byk hizmetler etmek iin yetien ocuklarmz okutup yazdrmakla kalplerini tenvr etmek etmek husslarnda ki bu bbda hkmetimizin de muvenetini istirhm eylemek de lzmdr. 84

Sniyen: Cmle mminler vatann menfaati uruna her trl fedkrlktan, her trl teebbsten her trl say ve gayretten ekinmemek. Slisen: Cmle mminler yek-dierinin mun ve mazhiri olmak ve yek-dierine her hussta emn olmak, bir gne hynette bulunmamak, bir mmin dierbir mminin maln mal gibi, cnn cn gibi, rz ve nmusunu kendi rz ve nmusu gibi bilmek, tanmak, synet ve muhfaza eylemekte ki ite u hads-i erfte mmini bylece tavsf ediyor. ( ) kez fl-Cmil-Sar. Meli: Mmin, mmin-i hakki o kimsedir ki onu, btn insanlar mallarna, cnlarna emn bileler mhcir ise gnahlarndan vazgeen kimsedir demektir. Ve m-sabaktaki hadsi erf gibi Cm-i Sarde mezkr u hads-i erf de bu bbda bizi irda kfdir. ( ) Mel-i erfi: Mslim hakkatte ol kimsedir ki sir mslimn onun dilinden, elinden slim olalar yan zarar ekmeyeler, incitmeyelermuhcir ise Allahn nehyettii eyden hicret, Allahn nehyettii eyi terk terk edendir. Yoksa vatanndan hicret eden demek deildir- bu hicrete dir ikinci ksmmzda tafslt- lzme verilecektir. Rbian: ( ) mantk- cellince vatanmzda bize veda olan ansr-

muhtelife vatandalarmzla ho geinerek onlarn hukukunu da kendi hukukumuz gibi synet etmek. Hmisen: Hkmetimiz tarafndan yine ahlimizin vatanmzn ihtiyctna sarf edilmek iin tarh eylemi olduu vergileri maal-memnniyye ed ve fsnda h teksil etmeyip belki birbiriyle msbakaya krcasna ed-y deyn etmek nk ortada hkmeti ve hkmetin her bir harektn kontrol etmekte bulunan bir Millet Meclisimiz var iken h bir teklif haksz olarak hbir ferde tarh ve tevz edilemeyeceini cmleten bilmemiz lzmdr. Sdisen: Rhumuz kadar kymet-dr olan vatanmz her trl taarruz- addan muhfaza iin hkmet-i mertamzn teklf eyledii o mukaddes askerlii seve seve f etmek ve evldmz vatan hudtlarnda silh be-d karakol vazfesini f eder grmekle iftihr etmek ve ihtiyctmzn en byklerinden olan donanmamzn tezydi iin sarf- mmelek ederek h bir fedkrlktan ekinmemek hsl tadd ve beyn olunan umrun kllsinde ez cn u dil ittihat ve ittifak etmek yt ve ehds-i erfenin cmle-i beynatndan ve vcibt- dniyye ve levzmt- akliyyedendir. 85

Marzt- mesrdeye tatbk-i hareket her vecihle bis-i sadetimiz, hilfnda hareket ise bd-i felketimiz olacan Cenb- Mevlnda Mesnev-i erfte u beyit ile zh buyuruyorlar. Mesnev:

Hemen Cenb- Hak bil-umm millet-i slmiyyeyi dire-i ittihat ve ittifkta dim ve ber-karar buyurup her bir ml-i hasenelerine muvaffak bil-hayr eyleye mn y Mun bihrmeti Th ve Ysin. ( )

H. ARAPGRN TARHMZE VERD BYKLERDEN: STANBUL DERSM MDERRSLERNDEN MERHM HSEYN AVN KARAMEHMETOLU243 Hseyin Avni Karamehmetolu, hicr 1280 senesi aban aynda Arapgir kazasnn Hezenek mahallesinde domutur. Babas Molla Hasan nm ile marf Karamehmedolu hoca Hasan Fehmi Efendidir. Pek kk yata iken babasndan Kuran- Kerim, tevhid, ilmihl ve ahlak dersleri ile mebdi-i ulmu aldktan sonra ilerde tahsil edecei ulm ve fnna medar olmak zere kendiliinden Arapadan Trkeye mtercem (Sha-i Sbyn) Farsa lgatlardan (Tuhfe-i Vehbi) menzmelerini ezberlemitir. Hseyin Avni Efendi bir taraftan babasndan almakta olduu mebni-i ulma devm ederken dier taraftan da kaza merkezinde bulunan Rdiye mektebine kayt ve kabl olunarak mezkr mektebin drt senelik derslerini ikml ve 1291de ehdetnme almtr. Tahsil ulm ve fnna son derece arzu-ke bulunan Avni Efendi, Rdiye tahsilini bitirdikten sonra medreseye intisb etmi, o tarihte ar Cmi-i erfi karsnda bulunan (Ispanak Zde) Medresesi mderrislerinden mehf mft Mehmet Rt Efendinin kk birderi (memlekette Hoca Mustafa Efendi nm ile anlan) Mderris Mustafa Fevzi Efendinin halka-i tedrsine dhil olmu ve hicr 1303 senesinde erki Abdlhalim Efendi ile birlikte arab ve faris ulmu mtedvile ve mrettebeden mrunileyh Mderris Mustafa Feyzi Efendiden iczet almaya muvaffak olmutur. Avni Efendinin ulm ve fnna olan iitiyk ve incizb bu icze ile snmemi, hem mktesep mlumtn artrmak, hem de tliblere ner ifde de bulunabilmek iin babasnn izin ve msdesi ile 1303 trhinde
243

Glda Arapgir Kltr Dernei Yayn; stanbul 1955

86

stanbula gelerek Bayezt Medresesine yerlemi ve zaman geirmeden mteaddid estiz-i kirmn derslerinden istifdeye balamtr. Bu meynda Byezt dersimlarndan Bayburtlu Hseyin Hsn Efendi lm-i Akitten tedrs etmekte olduu (Cell) dersine devm ederek ikinci bir iczet ald gibi eyhlislm Bodrumlu mer Ltfi Efendiden de nc olarak bir iczet daha almtr. Avni Efendinin en byk emel ve arzusu tedrs ve ner-i ulm etmekti. Bunun iin de (Dersim) nvnna hiz olmak lazmd. Bu nvn hiz olabilmek iin de her drt senede bir Bb- Mehatde ders veklinin riyseti altnda irde-i padih ile teekkl eden bir ilm-i heyet huzrunda icr edilen (Rus) imtihnna girerek isbt- ehliyet etmek cb ediyordu. Binenaleyh Hseyin Avni Efendi 1305 senesinde ryn Zdenin eyhlislaml zamannda icr klnan rus imtihannda isbt- ehliyet-i ilmiye ederek stanbul Rusuna nil ve (Dersim) silkine dhil olarak o sene Bayezt Cmi-i erfinde tedrsi ulma balad. Ner ifdeden ok zevk alan Avni Efendi yalnz tahsil gnleri ile iktif etmeyerek tatil gnleri dahi 244 akam ve sabah tedrse devm etmek art ile tam n drt sene bu erefli hizmette vcdunu ypratm ve hicr 1319 senesinde birinci defa olarak Bayezt Cmi-i erfinde 85 talebeye icze vermeye muvaffak olmu ve Padiah tarafndan altun liykat ile taltf olunmutur. stanbul Dersimlar drsu mrettebeden iczet verdiklerinden sonra ekseriyetle tedrs sahasn yeni yetien dersimlara brakarak istirahat mtalaa ve telf lemine ekilmeleri mutad iken bir ksm mnteh talebe Avni Efendinin etrfn sarmlar, onu tekrar derse kmaya icbr etmilerdir. Mrunileyh talebenin bu srarna dayanamayarak Lleli Cmi-i erfinde (erh-i Akid)den olmak zere tekrar tedrse balamt ki abdi ciz ite bu ikinci tedrslerinin ikinci senesinde halka-i tedrs ve ifdelerine dhil olmutum. Avni Efendi bu ikinci tedrslerinde erh-i Akaid ile birlikte ilm-i hadisten (Buhri)yi de tedrs etmi ve 1324 senesinde bir cemm-i gafre iczet vererek bu defa da Padiah tarafndan Nian- Osman ile taltf olunmutur. stanbulda Dersim olabilmek iin Bb- Mehate icrs mutad olan rs imtihanlar son zamanlarda (Sadettin Taftaznnin) lm-i Man ve Belgatden olan (Mutavvel) kitabndan yaplmak usl ittihz edildiinden 1324 senesinde yaplacak rs imtihnna bir hazrlk olmak zere Bayezd Cmi-i erfinde ikindi namazn mtekip bir Mutavvel dersine kmas pek ok mnteh talebe tarafndan ric edilmesi zerine Avni Efendi talebenin bu mesullerini de isaf etmi ve 1320 trhinde Bayezd Cmi-

244

stanbul Cevm ve Medrisinde okutulan dersler tahsl ve ttil gnleri dersleri nm ile ikiye ayrlrd. Cuma ve Sal gnleri tatil gn saylr ve bu gnlerde drs- mrettebe okutulmazd. Fakat Avni Efendi gibi btn mrn talim ve tedrise hasretmi olan baz mderrisn-i kirm tatil gnlerinde de drs- mrettebe hricinde(db, vaz, aruz, alka v.s. gibi) baz fenleri tedrs ederlerdi ki bu gibi fnna da (Cziyat) dersleri denilirdi.

87

i erfinde her gn ikindi namazn mtekip kendisinin pek ok sevdii Sadettin Teftazan245nin bu b-nazr kitabn tedrse balamtr. Bu tedrs sene devm etmi, Mutavvelin nc ksm (lmi Bedi)e ait olduundan (lm-i arz) ile alkadar bulunuyordu. Bu sebeple yine talebenin rics zerine bir de Mutavvelin nc senesi (Aruz- Endls) okutmu ve icze vermitir. Kendisine has ok tatl ve pek sels bir ifde ile ve gyet muhakkikane bir tarzda takrr ettii bu derste pek ok mnteh talebe hazr bulunuyordu. O kadar ki Bayezd Cmi-i erfinin sol cenhndaki girintiyi dolduran talebenin adedi iki yz tecvz ediyordu. Gerek bu derse devm edenlerden ve gerek her iki iczesinden mcaz bulunanlardan pek ou rs imtihanlarnda muvaffak olarak Dersim silkine dhil olmu ve ner-i ifdeye balamlardr ki abd-i ciz de lehlhamd- onlardan birisiyim. Resm Hayat: Avni Efendi 1320de Marif Nezretince (Drlfnn) lm-i Kelm mderrisliine intihb olunarak vazfeye balamtr. 1324te Bb- Mehatte (Ders Vekleti Meclis-i Meslih-i Talebe zlna) intihb edilmi, 1329da Medrisin Islh zerine Ftihte (Suhan Medresesi) Edebiyat- Arabiyye Mderrisliine, 1330da Bb- Mehatde (r-y lmiyye) zlna ve (Medresetl-Mtehasssn) lm-i Kelm Mderrisliine, 1333te (Medrese-i Sleymniye) Mdrlne, 1334te (DrlHikmetlslamiyye) zlna,1335te (DrlHikmetlslamiyye) Riyseti vekletine, yine 1335 senesi Terinisn sinde DrlHikmetlslamiyye Riysetine tyin olunmutur. Tevhid-i Tedrsat Kanunu ile Medris ve Drlhikmenin ilgs zerine 1926da B.M.M karar ile Darlfnn (lhiyat Fakltesi) Hadis, Tarih-i Hadis ve lm-i Kelam Mderrisliklerine tyin olunmutur. Mrunileyh hazretleri 1934de Drlfnn lhiyat Fakltesinin ilgs ve Drlfnnun niversiteye tahvli zerine tekde sevk edilmi ve Erenkynde Sahra-y Cediddeki kkne ekilerek kitaplar ile ba baa kalmtr. Efendi Hazretleri, ayn zamanda Huzr- Hmyn Ders Mukarrrlarndan bulunuyordu: stanbulda her sene Ramazan- erfte sarayda Padiahn huzurunda (Kad- Beyzv) tefsirinden olmak zere sekiz ders takrr olunmak mutadd, bu dersleri takrr edenlere (Mukarrir) denilirdi. Her mukarririn karsna yine dersimlardan on be zt bulunurdu ki bunlara da (Muhtab) denilirdi. Sultan Reat, huzrunda takrr olunan derslerin nde abd-i cizde bu muhtaplar meynnda bulunmu idim. Bu derslerde Padiahtan m245

Avni Efendi, bu tarih limi ok sevdiindendir ki, byk olunun adn (Sadettin) tesmiye etmi ve teden beri eslf ulemnn baba mnsna gelen -eb- veya -oul- mnsna gelen kelimelerle knyelenmek mutadlar olduundan talebeye vermi olduu icze-nmelerde Ebssaad- diye knyelenmitir. Bir htra olmak zere istitrten yazaym ki, Avni Efendinin musrlarndan olup muhahtaplarna -Kafadar- diye hitab etmek tiydnda bulunan Fatih Cami-i erifi Mceyyez Dersimlarndan Tokatl merhum akir Efendi bir gn abd-i cize kafadar hocan Ebussaad diye knyelendiinden n ben de eb Abdurrahman diye knyelendim demiti.

88

ad Heyet-i Vkel, Saray erkn, ehzdegn ve kafes ardndan olmak zere seltn ve muhaddert da bulunurlard. te bu ders takrrlerinde Avni Efendi kendisine has olan talkat- lisan ve selset-i beynn o kadar muvaffkiyetli takrr ve ifde de bulunmutu ki Pdiahn takdrini celbetmekle kalmayp muhtablar tarafndan (Allah in Arapgirli ok muvaffkiyetli ders takrr etti) diye sityihn olmulardr.246 Seciye ve fazlet-i ahlkiyesi: Merhm metn bir hafzaya, geni bir karihaya ve sratli bir intikle mlik idi. Halll-i mkilt idi. Her trl ilm mesile vukf- tmm vard. Sorulan ilm sorulara mukn cevaplar verirdi, bilhassa belgat ve edebiyat- arabiyyede yed-i tl shibi idi. En mkil ibreleri kl krk yararcasna halle muktedir idi. Edebiyat- Frisyede de ayn kuvvet ve kudreti hiz idi, hayatn bo yere hi isrf etmemi idi. Vaktini dima ilme ve mtalaaya hasretmi idi, vekr- ilmsini muhafaza etmekle berber gayet be, gleryzl ve tatl szl idi. nsan meclis-i sohpetlerinden kolay kolay ayrlamazd. Meclisinde dima ilm sohpetler cereyn ederdi, esn-y sohpetlerinde cereyn eden sohbetlere mteallik ve mnsip arab, faris ve trk edebiyat ile ear okuyarak muhataplar mtefd etmek detleri idi. Okuduu ibrelerin ve earn killerini beraber sylerdi. Hilkaten ve teban halim ve selim idi. Hi hiddet ettii grlmemi idi. Kimseyi incitmemiti, kimseyi zem ve gybet ettii grlmemitir. Herkese hsn-i zan ederdi. Meclisinde bir kimse hakknda zemm fasla dair bir sz sylense, hemen onu nler ve kilini susturmaya alrd. Her vechile zhd takv sahibi idi. Sahra-y Cediddeki kknde ikmet etmekte iken sinninin ilerlemesi dolaysyla stanbula gelip gitmekte karlamakta olduu mkilttan n stanbulda Lleli civrnda kk apartmannn nc katn istcr ederek buraya tanm ve bir mddet bu apartmanda kendisini sevenlerin ziyretleri ile imrr- hayat ettikten sonra hafif bir rahatszl mtekip 1954 senesi Mays aynn 11. ve 1373 Ramazan- erfinin gn iftar vakti, tekmil-i enfs madde-yi hayat edip rahmet-i Rahmna kavumu ve huzr- ilhde iftar etmitir. Rahmetullahi aleyh. Evld u ahfd: Merhum stad, stanbulda Bayezt Dersimlarndan Develi Hnednndan Kayserili Ali Rza Efendinin kermesi ile evlenmi ve drt erkek evlat dnyaya gelmitir. Refkalarnn veft zerine Ali Rza Efendi merhumun dier kermesi ile evlenmi ve bir erkek evld dnyaya gelmitir. Byk olu Saadeddin Bey Yksek

246

Bu Huzur Derslerinin Osmanl Devri Saltanatnda hangi tarihte balam ve kimler tarafndan ders takrir edilmi olduu ve takib etmi olduu tarih seyri hakknda niversite lm-i Hukuk Ord. Prof. Ebulul Bey tarafndan mhim bir eser-i trh hazrlanmakta olduu memnniyetle renilmitir.

89

Mhendis olup Devlet Demiryollar ve Limanlar inaatnda memlekete mhim ve nf hizmetler f etmektedir. Evlidir, ocuklar vardr. Peder-i cennet-makarrlar gibi faziletkr ve mstakiml-etvr bir zt- li-kadrdir. zmitde resm bir daire efi bulunan Rfk Bey ve stanbulda bir lise mdr bulunan Zeki Bey, her ikisi de pederlerinin fazilet-i ahlakiyyesinin tam mns ile vrisi bulunmaktadrlar. En kk mahdumu tein bir zekya mlik ve ismi gibi ok (Aydn) olan necl-i necb doktorluk ihtissn yeni bitirmi, halen ihtiyat zbitliini f etmekte ve vlide-i muhteremeleri bu necl-i necb ile ikmet etmektedirler. Hak hepsini de pederleri gibi muammernden eyliye. stdn Eserleri: 1- En-Nakdric f erh-i dibacetin netyic. Nahivden zharn erhi netayicinin dibacesinin erhidir. 1307de baslmtr. 2- Talikat- alel kasdetil-Lmiye: (Kavid-i nahviyye-yi tatbik iin bn-i Verdinin Tuhfetl hvan-adl Kasde-i Lmiyyesine talikat) 1306da baslmtr. 3- lm-i Kelam Dersleri Takrrt: Darlfnnda lm-i Kelam Dersleri takrirat olup 1331 de ikinci defa tab olunmutur. 4- erhl-kasidetn-nniyye:(Ebl Fethl Vst)nin Kaside-i Nniyesi erhidir. 1312de baslmtr. stad etrafna haiyeler yazm olduu bir nshay bu telmzine hediye etmitir. Mbrek hatt- desti bulunduundan n ktphanemin en kymetli kitaplarndan biridir. 5- Tarih-i lm-i Hadis: 1926 Darlfnun da takrir olunmu 1938-1942 senelerinde baz ilvt ile yeniden yazlmtr. 6- El-ferizi fl-kavid vel-fevid 7- Mecmal-mtn 8- erh-i evahidis-sadeddin: 1314de yazlmtr. Bu son drt eser baslmamtr. Bu eserlerin bilhassa Tarih-i lm-i Hadisin bastrlarak hhi-krn- ilm irfnn istifadelerine konulmasnn temini encl-i necbelerinden ric olunur. Bayezd Dersimlarndan Arapgirli stad- merhmun telmzi; Mehmet Hazmi Tura

90

I.

ARAPGRN TARHMZE VERD BYKLERDEN: KARABA-I

VEL HAZRETLER247 Ad Aleddin Alidir. Uzun boylu olduundan (Uzun Ali Efendi); siyah sark sard iin (Karaba ve rifibillah ve Mridi ilallah olduundan tr de (Karaba- Vel) diye mehrdur. Karaba- Vel Arapgirlidir.248Mehazmzn beynna gre Karaba- Vel 1020 (Hicr)de Arapgirde domutur. Babas sdt- Hseynyeden ve meyh- Nakibendyeden eyh Mehmet Efendidir. Memleketinde mebdi-i ulmu okuduktan sonra stanbula gelmi, Ftih medreselerinden birine yerlemi, asrnn ulem ve fudelsndan ulm- resmyyeyi tahsl ettikten sonra inyet-i ezelyye kendisini tark-i tasavvufa celb ve cezp etmi, o zamanlar Kastamonide ird- ibd ile megl tarkat- Halvetiyye-i bnyyeden orumlu smail Efendinin249 dire-i feyz-i irdlarna dhil olarak senelerce tehzb-i nefse ve tasfiye-i btna alm ve usl-i Halvetiyye zere ikml-i seyr u slk ve tekml-i (etvr- seba) ederek nil-i hilfet olmu ve mritlerinin emr tensbleriyle ird- liye iin ankrya gnderilmitir. Mrunileyh hazretleri ankrdaki vazfe-i ird yerine getirdikten sonra 1080 trhinde stanbula dnyor ve Rum Mehmet Paa Cmi-i erfinde be sene halvet ve inzivda bulunuyor, be sene sonra skdarda Atik Vlide Mihrimh Sultan zviyesi mehati uhdesine tevch olunmu bir taraftan icr-y yini tarkat- Halvetiyye-i bniyye ile megl iken dier taraftan da telf-i sra balam ve cmi-i mezkrda takrr ettii messir mevizelerle halk teshr ve irda devm etmitir. Bir aralk vaktin Pdiah250mrunileyhim meclis-i vaazlarnda bulunmu ok zevk-yb olmakla her Cuma gn selmln ayn cmide icrya balam ve zaman zaman (eyhin vaz bana ok tesr ediyor, terk-i saltanat ederek mrunileyhin fukars meynna girmek istiyorum.) demeye balamas zerine pdihn bu szlerinden tevehhm eden Sadrzm Maktl Mustafa Paa Beyaz Zde
251

nin hccetiyle kendisine esrr- tevhde dir bz szler isnd

247 248

Glda Arapgir Kltr Dernei Yayn; stanbul 1955. brhim Hsn rivyt zafe olan (Tezkiretl-hs) nm ile marf menkbnmesinde Karaba- Velnin ankrl olduunu yazmas doru deildir. Bu zhl biraz aada zh edilecei vech ile Mrunileyhin bir mddet ankrda ikmet ve ird- ibd ile megl olmasndan ileri gelmitir. Biz; vel-yi mrunileyhin hl tercemesini Ftih Ktphnesinin brahim Efendi ksmnn 432 numarasnda ciltten ibret olan Arapa yazlm (Beyn- vesilil-hakyk f beyn- selsilit-terik) adl eserin nc cildinin 57. sahfesindeki (ElKarabaye) nvanl yazdan aynen terceme ediyoruz. (Karaba Velnin Arapgirli olduunu yazan (Osmanl Mellifleri) ile (Sicilli Osman) veskalarn bu eserden alm olmalar muhakkakdr. 249 Sicilli Osmannin; Hac bn- Vel hazretlerinden mstahlef olduunu yazmas yanltr. nk Hac bn- Vel hazretlerinin veft 976dadr ki o trhte Karaba- Vel henz lem-i uhda ayak basm deildi. 250 Mehazmzda bu pdihn Sultn brahim gsterilmesi eser-i zhldr. O trhlerde Sultan brhim veft etmi, olu Drdnc Mehmed tahta gemi bulunuyorlard. 251 Beyazzde Ahmet Efendi kazaskerlerdendir. 1098de veft etmitir.

91

edip 1090 ylnda Limni Adasna nefyettirmitir. Drt sene kadar menfda kalan mrunileyh mazhar- af olarak tekrar skdara avdet ve bilhara Hicaza azmet etmi ve sene kadar Haremeyn-i Muhteremeynde mcvir kaldktan sonra hccc ile birlikte Msra giderken, Msra yakn (En-nahle) mevknde rh-i kudsleri mel-yi lya urc etmitir. Bu mirc- mnev saferl-haczin ikinci gn iki namaz arasnda vki olmutur, sene (1097). Kabr-i erfleri (Gayln kynde eyh Gazl nm ztn kabr-i erfleri civrnda olup ziyret olunmaktadr.). Kaddesallhu srrahul-azz. Eserleri: 1) Kif-i esrril-Fss 2) Cmil-esrril-Fss 3) Miyrt-tarka 4) Tarkatn 5) Risle-i usll-erbaa 6) Risle-i f cevzid-devrn fzz-zikr 6) Rislett-tbir 7) Risle-i f essid-dn 9) Tefsr-i Sre-i Th 10) erh-i hads-i hubbibe ileyye min dnykm selsn 11) erh-i Kasde-i Akiye (kasde eyhl-Ekberindir) 12) erhi. Bunlarn hibirisi baslmamtr. 1114 de veft edip skdarda Doanclarda (Nash) Dergh hazresine defnedilmi olan mahdum- lleri (Mustafa Manev) Efendinin de (Fss erhi) ve mretteb dvnlar vardr. Mehmet Hazmi Tura

J. MEVLN 252 Derh heme beste end ill der-i t T reh-i nebered garb ill ber-i t Ey der kerem u izzet u nr efn Hurid u meh u sitregn ker-i t Gnl gzleri nr- Hak ile mnevver olmu kimseler hdist- mstakbeleyi grmekte glk ekmezler. Nitekim Mevln kendisinden yz sene sonra gelen, Hazret-i mer-i Rennin halfesi olan (brahim-i Glen)nin zuhrunu bu beyit ile beyn buyurmular: Ddem rh- hb-i glen ra- an vem-i ra- glen ra

252

FETH Siyasette Fikirde Sanatta Hak llere Bal Haftalk Siyasi Edebi Aylk Gazete; Yl 2, Say: 50, 26 Aralk 1958

92

Rennin gzel yanan mhede ettimdemilerdir. Umr- mstakbeleyi keif beerin kudreti dhilinde midir? sulini Mevln u beyitleriyle cevaplandryor: Kr pknra kyas ez hudigr Geri bed dernviten r ir. ini kendinden kyas etme, her ne kadar arslan mnsna gelen r ile st mnsna gelen r imlda bir yazlrsa da hakkat itbriyle birisi hayat izale eden arslani dieri hayat idme eden st mnlarna gelmektedir. Buyurarak insn- kmilin avam- nstan ayr mnen baka bir mertebe ve makam olduunu isbt ediyorlar. Hazret-i Mevlnnn 685. lm yl mnsebetiyle bu geen hafta Konyada gn gece pek ruhlu ve pek muazzam bir tren yapld. Gazetelerin yazdklarna gre bu trende krk binden fazla insan hazr bulundular. Bu trene yalnz kendi memleketimizin her tarafndan koup gelmi olan Mevln klar deil, ran ve Pakistan gibi byk Mslman memleketlerinden gelen Mevln muhibleri de itirk etmilerdir. Hatta yine gazetelerin yazdklarna gre Hristiyanlk leminin papaz bitevrs ettiin o mbrek le bu trene bir mesaj gndermek sretiyle sempatisini bildirmilerdir. Buna hayret mi ediyorsunuz? Etmeyin! nk Mevln btn hayatnda, btn beeriyeti dire-i mlne alan ve hayat- lem olan ak, hakki ak terennm etmitir. O ak ki efrd- beerin hepsi ister istemez o akn, o hakkatin meclbu, mahkmu ve meftnudur. Bz bz her ni hest bz- Ger kfir u gebr u butperest bz- n dergeh-i m nevm nst -Sadbr eer tevbe ikest bz Geri gel kfir mecs putperest, her ne olursan ol, geri gel, bizim bu derghmz mitsizlik dergh deildir. Yz def tevbeni bozsan ve krm isen de yine geldiyor. Bu dveti duyan hangi bir kimse Mevln kapsna komaz ki? Mevln yaratm veya yaam ve yaatm olduu tasavvufu ak felsefesinde ferdlikten km maerlie beynelmilellikten ykselmi ve bu felsefesi yznden btn beeriyetin mal olmu bir dhi-i ak, bir insan- kmildir. Bu gibi rif-i billah zevt- alye hakknda yle deniliyor: Gzet kim vardet-i esrrn hayatnda, memtnda dime kfir Mslmn bu dil gh bizdendir. Zhire 685. lm yl Mevlnya gre hakkatte bir (doum yldr). Nitekim hakl olarak bu lm ylna (eb-i arus)=vuslat gecesi denilmektedir. Mevln ite bu vuslat gecesi 93

arzusuyladr ki veftna yakn kendisine tecell eden lm ekisine kar: Ey benim sultnm, kap ekisi nme gel, nme gel diye hitbede bulunmu, btn avam- beer lmden korkarak, Mevln lm severek karlamtr. nk Mevlnya gre yaamak firkat; lm vuslattr. Yukarda yazdmz gibi, veft gecesine eb-i arus=vuslat gecesi denilmesi gyet yerindedir. Mevln cihan ml olan Mesnevlerinin balangcnda: Dinle bu neyi kim nasl ikyet, ikyet sretinde ayrlklardan nasl hikyet ediyor. Belhistandan beni ayrdklarndan beri kadn-erkek herkes benim h u fignmdan inlemilerdir.diye o vuslat gecesini anarak inlemekte olduunu ifde ve bu ayrlktan para para olmu bir sne isterim ki, ona bu vuslat itiyknn derdini syleyeyim diye derd-i dernunu izhr etmekle, firkatin acln vuslatn ise tatlln ve hakk hayatn makm- vuslat olduunu beyn buyuruyorlar. Konyadaki Kubbetl-Hadr Mevlnnn zhirde bir medfeni, bir semboldr. Hakkatte ise Mevln her muvahhidin, her hakkat nn kalbinde ve gnlnde medfndur. Veftmzdan sonra bizim trbemizi yer altnda arama ki, bizim mezarmz rifgah olanlarn gnlleri ve kalpleridir.. buyuran Mevlnnn zirleri tren mnsebetiyle Konyada toplanm olan ve 40 bin kii deil, ark ve Garpta Mevln akn kalbinde tayan belki de 40 milyonun stnde olan Mevlnnn tbiriyle (merdm-i riflerdir). Binenaleyh Konyadaki trende bulunamadm diye merdm-i rifler zlmesinler; onlar ak- Mevlny gnllerinde tadklar mddete Mevln ile berberdirler. D cihnda eer altun ola dirsen nmn sikkesi altna gir Hazret-i Mevlnnn. Sayn Doktor Nafiz Uzluktan bir ric: Cenb- Mevlnnn birok eserlerinin nerine himmet etmi olduklar gibi kir Dedenin manzum Mesnev tercmesinin de nerine himmet buyururlarsa ruh- Mevlny d edecekleri gibi, lem-i ak ve edebe de byk bir hizmette bulunmu olacaklardr. Yazan: Mehmed Hazm Tura

94

III. RLER Hazm Efendinin, birok mutasavvf gibi irlii de vardr. Sefne-i Evliyda, Hazm Efendinin bir Dvane-i Ear olduu kaydedilmitir.253Ord. Prof. Ebul-ul Mardinde, Hazm Efendinin deerli bir air olup pek ok iiri olduunu, iirlerini kaln bir defterde toplam ancak bastramam olduunu ve ei Mride Turann Hazm Efendinin iirlerini ihtiv eden bu defterin veft srasnda zy olduunu haber verdiini aktarmtr.254 Bugn elimizde Hazm Efendinin iirlerinin toplu halde yer ald bir dvn olmadndan, eitli kaynaklardan toplanarak ulalabilenler bu blmde bir araya getirilmitir.255 iirlerinin derlendii yazl-basl kaynaklar; Sefine-i Evliy, Huzur Dersleri, Arapgir Postas Gazetesi, Arapgirin Sesi Dergisi zel Say: Arapgirli airler Antolojisi, Glda Dergisi ve Hseyin Vassfn Dvndr. Kiiler vastasyla ulalanlar ise; Zeki Konbul, Ahmet Kadri Yeti, Mustafa Tolunay Beyefendilerin kendi arivlerinden alnan ve Hazm Efendinin Erzurumdaki Kadir eyhi Ali Rza Efendiye ait bir cnkten Bekir l tarafndan ulatrlan iirleridir. Hazm Efendinin, mehr mutasavvf airlerin iirlerine tahmsleri ve nazreleri, Hazret-i Peygambere naatleri, ehl-i beyt muhabbetini ortaya koyan gazelleri ve mersiyeleri, Ekber dnce izgisinde olduuna iaret eden vahdet-i vcd, nr- Muhammed gibi konular iledii, arab, mey, meyhane, sk, peymne, zlf, Leyl, Mecnn gibi tasavvf remizleri ska kulland akullah dolu iirleri ve tarkat Ukyye ve Uklerden bahsettii iirleri vardr. iirlerinde Hazm mahlasn kullanmtr ve aruz vezni ile yazmtr. Prda Vassf ve Uk Behcet Dede gibi isimlerin, Hazm Efendinin iirlerine nazreleri vardr. Hazm Efendinin mersiye ve gazelleri, eyhi ve kaynpederi Mustafa Hilmi Sf Efendinin yeeni olan mehr mersiyehan Uk Hseyin Sebilci (Okurlar), Kani Karaca gibi usta azlar tarafndan okunmu, baz iirleri bestelenmitir. 1. Nbnin bir gazelini tahmsi256 Fud kintn belde-i mucz nvdr bu
253 254

Vassaf, age, IV, 364. Ebul-ul Mardin, Huzur Dersleri, II-III, 768. 255 Vassaf, age, IV, 364. 256 Vezin: Mef'ln / mef'ln / mef'ln / mef'ln

95

Sem pye harem-gh- resl-i mctebdr bu Harmi arz- cennet ravza-i hayrl-verdr bu Sakn terk-i edebden ky-i mahbb-i Hddr bu Nazar-gh- ilhdir makm- Mustfdr bu Bu dergh- muallya tevessl eyleyen sil Bulur her derdine dermn olur maksduna nil Estn-i hikem cmle bu hkme oldular kil Bu hkin pertevinden oldu deycr-i adem zil Amdan iti mevcdt emin ttiydr bu Uyn rs lem ttiy naleyni hkidir Bu hadr kubbede mahfz o nrun cism-i pkidir Btn envr- lem aks-i nr- tb-nkidir Felekde mh- nev Bb's-Selm'n snekidir Onun kandli cevz matla- nr u ziydr bu Mrahchdr bu hkin her gubr kadr kymette Cil-bah- uyn olmakta eksire meziyette Bu c-yi dilknn bir nazri yok fazlette Habb-i Kibriy'nn hb-ghdr hakkatte Tefevvuk-gerde-i Ar- Cenb- Kibriy'dr bu Ziys pertev-efndr bu hkin mihr ile mha Eder klarn dvet sery-i l maallha Yzn sr sen de ey Hazm bu dergh- felek-cha Mrt-i edeb artyla gir Nb bu dergha Metf- kudsiyndr bse-gh- enbiydr bu257 2. Dede mer Rennin bir gazelini tahmsi258 Bir fakra yetitim ki gn ydma gelmez
257

Ebul-ul Mardin, Huzur Dersleri, II-III, 217-218. Vezin: Mef'l / mef'l / mef'l / fe'ln

258

96

Bir dosta kavutum ki siv ydma gelmez Bir hasta-i akm ki reh ydma gelmez Bir derde satatmki dev ydma gelmez Bir rence ulatm ki if ydma gelmez Yanmakta gnl te-i hicrn ile her dem Muzlim grnr emime ser-t-ser lem Zahm- dil-i mecrhuma bunmad merhem Bir vechileyim cevr cef v gama hem-dem d v ferh mihr vef ydma gelmez Bir Leylye Mecnn olal det-neverdim Bassn kademin diye yzm yerlere serdim klma ite nin ehre-i zerdim Yz trl suhn dzedirim demeye geldim Nidem ki hasnda sana ydma gelmez Gnden gne bilmem ki neden mihnetim artar Vuslat szn syleyemem firkatim artar Ol hdan ayr deli hasretim artar Ayrla yri grcek hayretim artar Den v hec medh sen ydma gelmez Ol gonca-femin blblym gleniyim kim Ol b- safnn glym sseniyim kim Ol msr- melhat ehinin bendesiyim Men ol perin ivesine gyeneyim kim Aknda onun ata onun ydma gelmez Bir pr-i mugn pendini ettim yine der-g h- zegn yrdan oldum mey-n Dtm der-i meyhnede oldum b-h Grsen meni sen serho u fte v medh Sen sorma sakn Ren ydma gelmez 97

Y Rb ne byk derd bel treg-i hicr tti beni p-ml-i fen treg-i hicr Hazmye yeter cevr cef treg-i hicr Men Renyim geri bana treg-i hicr yle eser etti saf ydma gelmez259

3. DESTR (Hasan Seznin bir gazelini tahmsi)260 Menem Mecnn- det-i gam sebak-mz- ve'l-Leyl Menem ol dost ile hem-dem dilimde yok siv meyli Menem cnn ile mahrem gzmde nokta-i hli Menem n mazhar- dem idp esm-i tekmli Sftm zikr eder lem eer ulv eer sfl Sivy yak lehb-i nr- szn- hakkatdan Ki dil kansn zll-i b- irfn- hakkatdan Nevl-i lutfun ibzl eyle bstn- hakkatdan Ey Rahmn- mfik feyz-pistn- hakikatdan md-i r-i hikmetle fign eyler gnl tfl Fetl-i ak ey slik tutudur t ki feth olsun Kuv-y nefsi ey slik aldr t ki feth olsun Bu fark cem'a ey slik uladr t ki feth olsun Kild-i zikri ey slik yetidir t ki feth olsun Hakikt kenzini der-beste etmidir siv kufl Aradan gayr terk eyle znde kendini cem et Kelmn dinle her dilden sznde kendini cem et Bakp didrna yrn gznde kendini cem et Grp zlf-i perinn yznde kendini cem et Eer fark etmek istersen dil cem ile tafsli
259

Vassaf, age, IV, 369-370. Vezin: Mef'ln / mef'ln / mef'ln / mef'ln

260

98

Eridi ngehn Hazm memm- cna bir ho-b Meer zlfn datm nz ile ol gzleri h Hicb- zlf ref eyle ekip ak ile bir y H Vcdun zerresin mahv et cemli mihrine karu Sezy bir ola yrn sana hicriyle tafsli261

4. Recep Vahynin bir gazelini tahmsi 262 Cmle zerrt- cihn Hakka burhn grmz Safha-i ekvn belki vech-i Rahmn grmz Bde-i vahdetle medh nice mestn grmz lem-i zevk u tarabda hayli rindn grmz Gbta bah- hr- cennet r-y Rahn grmz Msivya meylimiz yok dildedir dildrmz r-y kesret ire Hakladr bzrmz B- vahdet goncasdr dde-i hunbrmz Fr- nak- sivyz azm-i Hakdr krmz Bakmayz r-y riyya hsn-i cnn grmz Hrmen-i hubb- ezelden nk olduk he-n Zevk- man ile olduk hep kedretden emn lem-i fakr u fenda olmuuz vahdet-gzn Maksad u matlbumuz Rdvan- ekberdir hemn Mrid-i kmil katnda feyz irfn grmz Bd- ak ile olunca mevce-zen dery misl Tir-i evc-i bek olduk hemn b-perr bal N edip sahb-y ak olmuuz sde-hl Bulmuuz ren-dil-i znet-fez-y b-heml Vecde geldi cn u dil biz h- devrn grmz
261

Vassaf, age, IV, 370-371. Vezin: F'iltn / f'iltn / f'iltn / f'iln

262

99

Mahrem-i esrr- akz kimse bilmez hlimiz Olmayan ak in derk eylemez akvlimiz Aka dirdir btn akvlimiz eflimiz Srr- akdan gft g eyler lisn- hlimiz yle bir dery-y akz bahr- ummn grmz Te-i ak ile her kim yklr vrn olur Nil-i mlk-i bek mamr u bdn olur Bezm-i n-a-n akda vsl- cnn olur Mevc-i c-a-c- lhtu saf- cn olur Gark eder envr- aka evk- tbn grmz Bir hm-y l-meknm Hazm anka-merebim Ak sahrasnda n ki sayd- bzul-ehebim Her gnm yd- visldir rz- ren her eyim Vahyyim ben sahn- gl-zr- hviyyet merebim Ravza-i ezhr iinde tr-efn grmz263

5. Vassfn bir gazelini tahmsi 264 Misli yok bir mehlik cnn gzler gzlerim Nr- mahz- Kibriy cnn gzler gzlerim Rhuma zevk u sef cnn gzler gzlerim Srrma cilve-nm cnn gzler gzlerim Kendidir nr- hd cnn gzler gzlerim Sreti elden braktm sreti tahsl iin Kesreti sildim gzmden vahdeti tahsl iin Ge-gr-i uzlet oldum kurbeti tahsl iin Hankh- aka girdim vuslat tahsl iin Derdime olur dev cnn gzler gzlerim
263

Vassaf, age, IV, 365-366. Vezin: F'iltn / f'iltn / f'iltn / f'iln

264

100

Mnakisdir hsn akn cilvesi dilden dile Dm istin gle feryd u nle blble Vsl- vuslat-sery- yr olunca evk ile B- akn blbl oldum nihyet evk ile Goncadr ol cn fed cnn gzler gzlerim Olmadm hem-bezm-i vuslat ol gl-i handn ile Girye-br- hasretim bu te-i szn ile Aladm yandm tututum firkat-i cnn ile Bb- ihsnnda bktm boynumu hicrn ile ka eyler at cnn gzler gzlerim L-mekn- vahdetim simurg- ank kfym Hastegn- aka neemle dev-y fiyim Hazret-i Vassfa Hazm ydigr- Sfyim265 Bde-i bezm-i elestin mestiyim Vassfym h kim ol h- rib cnn gzler gzlerim266

6. Osman ems Efendi Hazretlerinin gazeline nazresidir:267 Aks eder pertev-i dil-dr gnlden gnle evk verir sohbet-i ebrr gnlden gnle Sem'a sl olunur nefha-i srr- tevhd Bir nefesle dolar esrr gnlden gnle Cilve-gerdir dilini zikr ile tenvr edene Nazar- Ahmed-i Muhtr gnlden gnle

Hazm Efendi burada, Vassfn bir mektubunda kendisine, mridleri Mustafa Sf Efendinin ydigr olarak kaldn sylemesine telmhte bulunmutur. (smail Kasap, age, s. 306)
266

265

smail Kasap, age, s. 306. Vezin: Fe'iltn / fe'iltn / fe'iltn / fe'iln.

267

101

Kufl- tevhd ile feth olsa man genci Salr l'l-i eh-vr gnlden gnle Dest-i sk-i ecel sunsa "sakhum" cmn Dklr bde-i serr gnlden gnle "Men aref" dersini b-savt u hurf u elfz Okutur hce-i esrr gnlden gnle Hyre268-emn gremez tal'at-i yri asl Mncel cilve-i ddr gnlden gnle Kalb-i abd zre kurar brgeh-i saltanat Hkm eder Hazret-i Hnkr gnlden gnle Giremez cmle-geh-i vasla ebed b-gne269 Onda mahrem bulunur yr gnlden gnle b- tevhd ile dil ravzas olsa sr-b Alr l-yuad ezhr gnlden gnle "Ve nefaht" demi kim dem'e rh-efzdr Nefh ederler onu ahrr gnlden gnle Srr- hubb- ezel ber-heme ey srst Oldu bu nkte peddr gnlden gnle Hazmy huzme-i emse dilini mir't et R-nm olsa rh- yr gnlden gnle270
iiri aldmz kaynakta bu kelime hayraolarak gemektedir. Ancak Prof. Dr. Mustafa Tahral hocamz dorusunun hyre olmas gerektiini belirtmitir. Kendisine teekkrlerimizi arz ederiz. [Hyre: (f.s) kamak, donuk, fersiz (gz); Ferit Develliolu, age, s. 435] 269 iiri aldmz kaynakta bu beyit Giremez cmle ki valsa ebed-i bgne eklinde gemektedir. Ancak Prof. Dr. Mustafa Tahral hocamz vezin ve anlamca yukarda kaydedilen eklin uygun olduunu belirtmitir.
270
268

Vassaf, age, IV, 366-367.

102

7. YET 271 Ey gonca-i b- saf, ey verd-i handnm yeti Byin senin derde dev ey derde dermnm yeti Dolmu gzm gnlm senin aknla ey nazl gzel Sensiz cihn neylerim ey mnis-i cnm yeti tim gznden bir kadeh akn arbn mest olup Aylmazam t hara dek ey em-i mestnm yeti Ey tti-i skker-dehn nutkun verir bu cisme cn Kurban yolunda ba u cn ey mh- tbnm yeti Nr- cemlin emine pervne ve yand gnl Akndan ayrma beni ey ems-i tbnm yeti Dil blbl feryd eder alar durur m u seher Bekler o cnndan haber ey cn- cnnm yeti Ey gonce-i b- emel ey hsn n b-bedel Ey Hazmnin leyls gel sultn- hbnm yeti272

8. 273

Vezin: Mstef'iln / mstef'iln / mstef'iln / mstef'iln. Zeki Altun tarafndan Hseyn makamnda bestelenmitir. Eserin notas iin bkz. EK 3: Ariv Belgeleri.
272

271

Necdet Ard, Gnlden Esintiler: Divan 3.

103

sitn- devletindir kbe-i uly bana Ravza-i huld-i bernin cennetl-mev bana Ey ceml-i fitbn kble-gh ins cn Ebruvnn kbe kavseyn kurbu ev edn bana Gl-femin rek-ver gl gonca-i firdevstir Drr-i dendn- dehnn drre-i beyz bana Ey leb-i mucz beynn menba- b- hayat Ey zll-i ll-i nbn kevser-i mn bana Ey kelm mucizindir mrdeler ihya eden Nutk- cn-bahndr ancak muciz-i s bana Sen kelmullah ntk olduun burhndr Sre-i Yasn Th hccet-i garr bana Koyma zulmette bu Hazm kemterin eyle hals Ey vcdu nurdan bir yet-i kbr bana 274

9. 275 sitn- yre ba koymak sadettir bana Bende-i sultn- ak olmak ne devlettir bana Ak ucundan ektiim mihnet iin fahr eylerim Ak yolunda her mezellet ayn-i rifattr bana Ben o Mecnnum ki Leylsz cihn istemem Ky-i leyl nzhet-bd b- cennettir bana

273 274

Vezin: F'iltn / f'iltn / f'iltn / f'iln Ebul-ul Mardin, Huzur Dersleri, II-III, 217. Vezin: F'iltn / f'iltn / f'iltn / f'iln

275

104

yle bir sultn- akn tc-dr lemin Taht-gh devletin kf kanattir bana rif-i billh olan dmez kermet kaydna Hakk bilmek en byk kef kermettir bana Mndemitir her hakkat ak- Hakk'ta Hazmy Her kermet her hakkat aka hizmettir bana 276

10. 277 Derd-i cevrinden dirg b-karr oldum yine Hayli demdir mbtel-y hicr-i yr oldum yine Blbl-s glen-i vuslatta name-sz iken Kalb-ghmdan cerh-i zahm- yr oldum yine Seyl-i gam ykt bin-y zevk eyvh kim Bister-i gamda esr-i derd-i yr oldum yine Evc-i istinda tir bir hum-y kadr iken lem-i pestye dtm hk-sr oldum yine Perde olan vasl- yre varlmm anladm Kendi kendimden hacl erm-sr oldum yine Ey nesm-i feyz-bah tiz yeti imddma Derd-nk u sne-k u nle-kr oldum yine Ek-br- hasret oldum makdem-i terfine Hk-py-i yre Hazm drr-nisr oldum yine278
276

Ahmet Mahir Gedikolu, Merhum Hazmi Efendinin birka iiri, Arapgir Postas, 25. 11. 1960. Vezin: F'iltn / f'iltn / f'iltn / f'iln

277

105

11. 279 Gubr- pyine kurbn olaym y Reslallah Nigh- ltfuna bin cn fedym y Reslallah Elim atm hicbmla der-i ihsnna geldim nyet kl fakr u b-nevym y Reslallah Siyeh-r bir gnahkrm beni affet kerem-krm Huzr- izzetinde cephe-syim y Reslallah Aty b-hesp etmek senin n- kermindir At-bah ol ki muhtc- atym y Reslallah Huzr- devletinde arz- hle hi yzm yok Hacl erm-srm pr-hatym y Reslallah Uzak dtm harm-i hazretinden ey ul sultn Elim tut ki giriftr- hevym y Reslallah Kemend-i nefs-i zlimle ayam kndelenmitir Hals eyle esr-i msivym y Reslallah Ceml-i b-mislin k- vresiyim ben Yzn gster ki mtk- likym y Reslallah efat kl bala ehl-i beyte crm isynm Kemne bende-i l-i abym y Reslallah Seltn-i cihne ser-fr etmem budur fahrim Kapnda boynu bal bir gedym y Reslallah Kulun Hazmnin evrd budur her dem lisnnda Gubr- pyine kurbn olaym y Reslallah 280 12. 281 Varlndr hilkat- dny v ukbdan garaz

278

smail Kasap, age, s. 339. Vezin: Mef'ln / mef'ln / mef'ln / mef'ln

279 280

Ahmet Mahir Gedikolu, Merhum Hazmi Efendinin birka iiri, Arapgir Postas, 25. 11. 1960. Vezin: F'iltn / f'iltn / f'iltn / f'iltn

281

106

Ceml-i ztn grmek ne devlet y Reslallah Gl-femindir gllere revnak veren ey nr-i Hak Kmetindir cennet-i Adn ire Tbdan garaz Kble-gh- kndr ebruvnn ey habb Kalarndr kbe kavseyn ev edndan garaz Ey kelmullah ntk mazhar- ayt- Hak Sensin ancak sre-i Ysn Thdan garaz Bu kulun Hazm ayan tozuna kurbn olur Hubb- ztndr efendim hubb- Mevldan garaz.282

13. 283 Bu lem buldu nrunla bidyet y Reslallah Yine sende bulur lem nihyet y Reslallah Sana tzm iin gnderdi Cebril-i emni Hk Seni derghna Hk etti dvet y Reslallah eb-i mirc huss bir tecelldir sana yoksa Btn nn senin mirc- izzet y Reslallah Seni gren grr Hakk ki sen mirat- Rahmnsn Ceml-i ztn grmek ne devlet y Reslallah Senin hk-i tr-nkin tefhr eyler eflke Harem-i hazretindir arz- cennet y Reslallah Gnahkrm huzurunda beni affeyle sultnm Ki sensin leme hccet-i Rahmn y Reslallah Der-i devlet-mebnda boyun bkm niyz eyler Kulun Hazm diler senden efat y Reslallah284
282

Ahmet Mahir Gedikolu, Merhum Hazmi Efendinin birka iiri, Arapgir Postas, 25. 11. 1960. Vezin: Mef'ln / mef'ln / mef'ln / mef'ln

283

107

14. 285 em-i tevhdin ezel pervnesidir gnlmz Bde-i akn ebed hum-hnesidir gnlmz Kays-ve sahrlar get gzr etmekteyiz Bir bulunmaz Leylnin dvnesidir gnlmz Smayz arz u semya l-mekn ankasyz Ol hm-yi l-meknn lnesidir gnlmz Bu meryda tecell eyleyen bir nr iken Msivnn dim b-gnesidir gnlmz em-i mest-i yrdan n eyleyince bir kadeh T-be-maher ol meyin mestnesidir gnlmz Bir kadehle mest-i medh eyleriz tlipleri Bde-i bezm-i elest meyhnesidir gnlmz Fahr edersen kinta ok mu ey Hazm bugn Hazreti sultn- akn hnesidir gnlmz286

15. 287

284

Ebul-ul Mardin, Huzur Dersleri, II-III, 768. Vezin: F'iltn / f'iltn / f'iltn / f'iln Ahmet Mahir Gedikolu, Merhum Hazmi Efendinin birka iiri, Arapgir Postas, 25. 11. 1960. Vezin: F'iltn / f'iltn / f'iltn / f'iln Hseyin Vassf Efendinin bu iire nazresi yledir: Ol gzel cnnn ak cevher-i cndr bize k- eyds olmak mye-i ndr bize Kalbimiz envr- aka makes olmudur bizim Dim pr-zevk u evkz Hak nmyndr bize

285 286

287

108

Cezbe-i ak- Hud kim ule-i cndr bize L-mekndan nzil olmu dilde mihmndr bize Bdiye-peym-y akz hnumndan gemiiz Yekke-tz- vahdetiz bu arz meydndr bize Hsn-i mutlak kyz her ne ki manzrumuz Pertev-i nr- Huddr vech-i Rahmndr bize Zhid her zerrede bir ems-i tbn gizlidir Sret her grdn bir katre ummndr bize Srr- mirc- hakkat her zamnda cilve-ger Kbe kavseyni ev edndan nmyndr bize Biz kemer-bend-i tevell v teberr olmuuz Hamse-i l-i abnn hubbu mndr bize Yok hcm- leker-i gamdan cihnda bkimiz Pr Hsmeddn-i Uk ki sultndr bize Hazmy if-y rz et kna kl sal Feyz-i Sf nee-bah- srr- Yezdndr bize288

Primiz ser-tcmz burhnmz cnnmz Reh-nm-y Hak Hsmeddin sultndr bize Nee-i ak ile dtk hk-p-y mride eyhimiz ihsn- Haktr nr- Yezdndr bize Feyz-i Sf-i ilh mazharyz ok kr Bir nigh- iltift ayn- ihsndr bize Ak ile devrn eder ez cn u dil zikr eyleriz Cezbe-drz akmz mirt- cnndr bize Cmleten Ukyiz hep olmuuz Vassf ak kz maka-i vicdnmz cndr bize (Vassf, age, IV, 341)
288

Vassaf, age, IV, 364.

109

16. 289 Bir hasta-y akm ne olur imddma gelsen Bir bde-yi hamr ile hemen imddma gelsen290 Mehcr- cemlin olal ey gz h Alar gezerim ne zaman ydma gelsen Szlar cierin hl-i pernm grsen Alarsn eer szi-i ferydma gelsen Cevrin ile lsem yine zinde olurum ben Kabrimde bile htrma danma gelsen291 Yktn dil-i mamrunu bu Hazm zrn Ey bni-i akm ne var bdma gelsen292

17. 293 Ak ucundan ald Mecnn bana sevdlar Ak ucundan mesken etti dalar sahrlar Tene-i ak ile Ferhd verdi cn rne Aktr szn eden Vmklar Azrlar Dest-i skyi ezelden n eden ak bdesin Bir pula almaz bugn dnya v m-fhlar Aktr dim cihnda hkim-i mutlak olan
289

Vezin: Mef'l / mef'l / mef'l / fe'ln Bu beytin vezni: Mstef'iln / mstef'iln / mstef'iln / mstef'iln Bu beytin vezni: Mstef'iln / mstef'iln / mstef'iln / mstef'iln Zeki Konbul Beye intikl etmi iirlerinden. Vezin: F'iltn / f'iltn / f'iltn / f'iln

290

291 292

293

110

Aktr eyd klan skenderi dnlar Dmen-i aka yap ey Hazm-yi eyd bugn Kul iken sultn eder ak k- eydlar 294

18. 295 k- vech-i Hdyz hubb- Yezdn bizdedir Slik-i rh- Hdyz nr- irfn bizdedir Derd-i aka mbtel olanlara kldk dev Bizde her derde dermn srr- Lokmn bizdedir Mnceldir her nazarda bizlere cnn yz Mest medh eyleyen uk cnn bizdedir Vahdet-i mevly bulduk irkten olunduk hals Hakk bulduk Hakk grdk srr- ihsn bizdedir Hamse-i l-i abnn biz kulu kurbnyz Srr- sultn velyeti h- merdn bizdedir Hacc- ekber eylemektir kmilin kalbin tavaf Gel tavf et zhid kim beyt-i Rahmn bizdedir Bu mery nakna hi meylim yok Hazmy Levh-i dilde nak olan mn-y Kurn bizdedir296

294

Zeki Konbul Beye intikl etmi iirlerinden. Vezin: F'iltn / f'iltn / f'iltn / f'iln Zeki Konbul Beye intikl etmi iirlerinden.

295

296

111

19. 297 Her gz ile bu lemi idrk edemezsin Her sz ile mirat-i dili pk edemezsin. Sahr-y dile vakf- nazar eylemedike Sayd- emel-i besteyi firak edemezsin. Kendin ekip alamazsn enniyet elinden rfn evinin perdesini k edemezsin. Bul vahdet-i aka sana bir rehber-i ird Yoksa dil damnken irk edemezsin. Zann ibesin silmez isen safha-y dilden Hazm bu ebb-i nireden imsk edemezsin. 298

20. 299 Gnl em-i rh-i yre yanar pervnedir imdi Firk ile akan gzyalarm drdnedir imdi Nigh- iltift- yr ile ibd iken gnlm Bu kne sitem t ile vrnedir imdi Dil-i dnmz evvelce Feltunu beenmezken Bir h gzlnn ak ile dvnedir imdi ince cm- ak gzlerinden zhd terkettik

297 298

Vezin: Mef'l / mef'l / mef'l / fe'ln Sivastan Bekir l Beyin, Kdiriyye meyhndan Ali Rza Efendiye ait cnkte tesbit ettii

iirlerinden.
299

Vezin: Mef'ln / mef'ln / mef'ln / mef'ln

112

Melm mereb olduk tavrmz rindnedir imdi Fsn- em-i mestinden halsm aresin sordum Dedi ren yine bu dde-yi mestnedir imdi Kebterler deildir lne tutmu vech-i cnnda arb- ak ile meml birer peymnedir imdi Gnl bir leylnn ak ile mecnna dnmt O kssa vr ise ancak birer efsnedir imdi Sefy htra ettik ved-y hecr-i yr ile O zevk-ver ferat kemiz gamhredir imdi erb- ak- lli nb- canndan iip Hazm De kalka yine azmi der-i cannedir imdi 300

21. 301 Mesken tanmam lemi bir lne kaderde Sevmem onu hane-yi vrne kaderde. Ne neve-yi ikbli ne de zevk-i hayt Demez nazarmda o bir efsne kaderde. Gstermedi asar nm nahli mdim Topraklar arasnda tn dne kaderde. Gamdan ne kadar sz edersem de o yra Hazm acmaz halime b-gne kaderde.
300

Arapgirli airler Antolojisi, haz. Vasf Servet Kiper, Arapgirin Sesi Dergisi zel Say, Ankara:

1972.
301

Vezin: Mef'l / mef'l / mef'l / fe'ln

113

ncinmem o gonca-y gl-zr- cemle Har- emsi ilese t cna kaderde.302

22. MERSYE 303 Ala ey dde yine mh- Muharrem geldi nle ey dertli gnl kim dem-i mtem geldi Kerbel fcisn yd ederek ukn Cieri hn olarak ddelerinden dem geldi Topraa dt dem nazl Hseynin kan Hemn az kald ki lem birden ykla bir dem geldi Nhfelek, cmle felek tuttu Hseyne mtem Biz de mtem tutalm, mteme lem geldi Kanl yalar aktp eyle skt ey Hazm Dehet-i fcidan tt-i dil ebken geldi 304

23. MSEDDES 305 Gelin ey ehl-i vel c edelim alayalm Kerbel fcisn yd ederek alayalm Mtem-i l-i ab ile cier dalayalm Giyelim kisve-i mtem karalar balayalm Soldu eyvah bugn Ftm gl goncalar ldrld Alinin gnlnn elenceleri
302 303

iirin bu kaydnda son beyit vezne uymamaktadr. Vezin: Fe'iltn / fe'iltn / fe'iltn / fe'iln Ahmet Kadri Yeti Beyin arivinden. Vezin: Fe'iltn / fe'iltn / fe'iltn / fe'iln

304

305

114

Bilmek ister misin ey ehl-i vel noldu bugn Gl-i b- nebev vah ne yazk soldu bugn O Hseyn-i Alev ite eht oldu bugn Mtem-i l-i ab ile cihn doldu bugn Soldu eyvah bugn Ftm gl goncalar ldrld Alinin gnlnn elenceleri Kerbel yazsnn iddeti oldu berter O havlin atei olmutu cehennemden eser Savaan sadece son kalmt Ali Ekber Atlan bir ok ile oldu eht ol gevher Soldu eyvah bugn Ftm gl goncalar ldrld Alinin gnlnn elenceleri Safter-i kerb-i bel ite bugn oldu eht Kutve-i ehl-i saf ite bugn oldu eht Znet-i arz u sem ite bugn oldu eht Nuhbe-i l-i ab ite bugn oldu eht Soldu eyvah bugn Ftm gl goncalar ldrld Alinin gnlnn elenceleri ti n cm- ehdet Hseyn-i yekt Yere dtkte ba titredi ar- al Gklere kt o dem velvele-i vveyl Sen de eflke kan nleni ey Hazm-i eyd Soldu eyvah bugn Ftm gl goncalar ldrld Alinin gnlnn elenceleri306

306

Ahmet Kadri Yeti Beyin arivinden.

115

24. 307 Bezm-i meyde em' sanma nr eklin gsterir te-i akn ile dil tennr eklin gsterir Derdimi tehse yeltenme tabb ek elin Pister-i gamda yatan rencr eklin gsterir Gamzesi trine yrin olduu n dil hedef Snemiz bak hne-i zenbr eklin gsterir Hazm-i nln ber-dr oldu yrin zlfne zim-i mi'rc olup Mansr eklin gsterir308

25. 309 Hl ehli olan kfr ile mn aramazlar Zevk ehli olan det ve erkn aramazlar. Mlk-i dili dil-drna teslm klanlar O taht-gha baka sultn aramazlar.

307

Vezin: F'iltn / f'iltn / f'iltn / f'iln

Uki Behet Dedenin bu iire nazresi yledir: Skiy zannetme cmn nr eklin gsterir te-i aknla snem tr eklin gsterir Bezm iinde dim mzrb- gamdan inleyen Kalb-i zrmdr benim tanbr eklin gsterir Halka nisbet kendini edn grr ehl-i keml Olsa da dehre Sleymn mr eklin gsterir em-i ibretle nazar kl sahne-i dnyya bir Ser-ta-ser vrnedir mamr eklin gsterir Pertev-i dildr ile tbn olursa bir gnl Behcet yne-i meksr eklin gsterir (Vassf, age, IV, 367)
308

Bu beyitin vezni: Mfteiln / f'iln / mfteiln / f'iln

Vassaf, age, IV, 365.

309

Vezin: Mef'l / mef'l / mef'l / fe'ln

116

Bu vech-i muhabbet ki tecell ede anda Erbb- vef hl-i htrt aramazlar. Cnnna cnn fed eyleyen uk Ettikleri ihsn iin ihsn aramazlar. Tatyla reh-yb- feyz olmaz onlar kim Bu merhalede neve-yi irfn aramazlar. Dermnn derdinde bulan ehl-i muhabbet Bir baka dev-hnede dermn aramazlar. Zhd ehlinin ahvline hadd-i hayf kim Hazm Bir katreye kn olup ummn aramazlar. 310

26. 311 Nr- ak- yr ile szan olan anlar bizi Anlamaz handn olan giryn olan anlar bizi Terk-i hb- rhat ettik firkat-i cnn ile Geceler t subha dek nln olan anlar bizi Bu fennn varlna balananlar anlamaz Taht-gh- fakrde sultn olan anlar bizi Hlimizden anlamaz hi aklna mrr olan Cm- vhdetten iip sekrn olan anlar bizi

310

Sivastan Bekir l Beyin, Kdiriyye meyhndan Ali Rza Efendiye ait cnkte tesbit ettii

iirlerinden.
311

Vezin: F'iltn / f'iltn / f'iltn / f'iln

Niyaz-i Msr Hazretlerinin anlar bizi redifli nutkuna nazredir.

117

Hazret-i Pr-i mugna ba een eydlarz Bde-n-i k olup mestn olan anlar bizi Biz harbt kesine postumuz serdik bugn Ol sery- devlete der-bn olan anlar bizi Srrmz etmez idrk btn hayvn olan Zhiri hem btn insn olan anlar bizi Hsn-i Leyly ne bilsin olmayan Mecnn- k Hsn-i Leyl uruna kurbn olan anlar bizi Biz ki cnn akna cn u cihndan gemiiz Vech-i cnna bakp hayrn olan anlar bizi ehresinde hsn-i akn mest medh olmuuz Hsn-i akta Ysuf- Kenn olan anlar bizi Slik-i rh- Cenb- Hazret-i Uk'yiz Bu tarke Hazmy yn olan anlar bizi 312

27.

313

Cnn elinin b ile bostn grnd Dil blblnn imdi glistn grnd 314 Giysilerinin kokusunu duydu memmm Dost bahesinin smbl reyhn grnd

312

Zeki Konbul Beye intikl etmi iirlerinden. Vezin: Mef'l / mef'l / mef'l / fe'ln Bu beyitin vezni: Mstef'iln / mstef'iln / mstef'iln / mstef'iln

313

314

118

Hzn elemin alamann geti zaman Yakuba dili Yusufun Kenn grnd Sapland dile bir goncann nz- niyz Ol em-i gazlin yine mjgn grnd Akln datp dalara dnce Mecnn Leyl yzn zlf-i perin grnd Saland gnl yresi el-minnet lillah Bu hasta dilin derdine Lokmn grnd Firkat gecesi geti vislin gn dodu Bin hamd sen Hazmye cnn grnd 315

28. 316 Ey kn- b-saf ey sdkn- pr-vef Duydum bugn bir nev sed buldu gnl zevk sef Dostdan dnce ben cd ektim nice cevr cef Bin derde oldum mbtel geldi gnlden bu nid n dostla oldum in bulam onunla ren Semine erdi bu nid doldu nice arz sem Mk yzn tutmu sana iltift dolmu cna k bana bak der bana sen baharsn gayr sana
315

Zeki Konbul Beye intikl etmi iirlerinden. Vezin: Mstef'iln / mstef'iln / mstef'iln / mstef'iln

316

119

Uka denildi sal yoktur salmzda riy Gelsin bugn merd-i Hda kalbine versin bir cil Sz demi bir ho ed buldu gnl anda saf Mazmnuna Hazm fed duysun bunu ehl-i hev 317

29.

318

Cihn bir bdenin mesti, vel mestneler baka er bizim birliin, yanan pervneler baka. Btn birliinin meftnudur sahr-y ak ire Hakkat birdir amm, sylenen efsneler baka Muhabbet evki geri cilve-gerdir her tabatta Fakat ak ire cnn terk eden merdneler baka. Harm-i yre vuslat zevkini almaz girse de zhid Ki anda inlar bakadr, b-gneler baka. Deil bu zahid sen bildiin mi bildii sar Cihn- mrifette devir eden peymneler baka. Bulunmaz Hazm her vrneden geince irfn O kenz-i mrifet-i mahf olan vrneler baka 319

30. Bin derde dtm akn elinden

317

Zeki Konbul Beye intikl etmi iirlerinden.

318

iirin bu kaydna gre beyitlerin vezinleri birbirini tutmamaktadr. 319 Sivastan Bekir l Beyin, Kdiriyye meyhndan Ali Rza Efendiye ait cnkte tesbit ettii iirlerinden

120

Yandm tututum akn elinden vre oldum gl gibi soldum Yandm kl oldum akn elinden Kalbim yanyor akn elinden Yaram kanyor akn elinden Yri ararm yoktur karrm Dim yanarm akn elinden Bre oldum pr-yre oldum Sad pre oldum akn elinden Kalbim yanyor akn elinden Yaram kanyor akn elinden Derdim devsz yrem ifsz Kaldm nevsz akn elinden Ne saa baktm ne sola baktm Eridim aktm akn elinden Kalbim yanyor akn elinden Yaram kanyor akn elinden Aklm pern fikrim pern Hlim pern akn elinden Kim ak buldu kendi yok oldu hir Hak oldu akn elinden Kalbim yanyor akn elinden Yaram kanyor akn elinden Bilmem nideyim akn elinden Nere gideyim akn elinden Bu Hazm nln her lahza giryn Olmu pern akn elinden 121

Kalbim yanyor akn elinden Yaram kanyor akn elinden

31. 320 Cihn cna senin dil-dde-i ruhsrn olmular Btn mtk-i nr-i cilve-i ddrn olmular Esr-i p tb zlf-i anber yarn olmular Ser--ser mptel-y gamze-yi sehhrn olmular Grenler, grmeyenler hep perte-ikrn olmular. O kim mest-i mey-i akdr zge cm bilmezler Dem-i hayrettedirler vakt-i subh u m bilmezler Seni senden dilerler baka hi bir km bilmezler Ararlar Zt- pkin bir nefes-i rm bilmezler. Onun n Kbe-i kyinde hep devvrn olmular Eere nr- vechin grnr tr- tecelldan Ceml-i vahdetin pek ikrdr her merydan Sft- Zt- pkin mnfehimdir cmle eydan Vcd- gn sensin bu yndr l velldan Fakat zaferde her ey perde-i settrn olmular Erenler remz-i ders-i men arefden ayn mna Yetenler o hakyk mektebinden zevk-i irfna Katanlar katresin say eyleyip deryy ummna Sadete onlar erer kim erer derdinle dermna Serir li maallah zere her dem yarn olmular Hitb- len tern de aceb remz-i Cellin var Kelm- mda mjde-i zevk-i vislin var
320

Vezin: Mef'ln / mef'ln / mef'ln / mef'ln

122

Baklsa her ne veche onda envr- Cemlin var Btn yn ve ey zere sr- kemlin var Cihn hep mazharn lem-i tecell-zrn olmular Ezel anlar ki cmle sakin dergh izzet ti Btn vahdet teeyyn br-gh- urve rifendi Harm-i izzetinde cabi kir kurb-i vahdeti Seninle hem dem halveti saray zevku vuslatt Neden imdi kimi yrin kimi ayrn olmular lh kudretin idrakte bin acz ve hayretler Nedir bu ansr- imknda bunca sr ve sfatlar Nedir bu hall-i mkil bunca hikmetler hakkatler Nedir insanda byle baka baka mazhariyetler Kimi merdd kimi makbl kimi muhtrn olmular. Kimin mn kmil ehli kalbin bo ikest ettin Kimini veled-i zin eyleyip ate- perest ettin Aceb kim bzen hest nisbet bzen netsi hes ettin Bu mndan cihn hayri nekr olmular. Libs- msivadan soyunup uryan olanlar hep Gznn k evki dem be dem nran olanlar hep Tark-i vahdetinde mazhar- kn olanlar hep Seray- snesi Hazm gibi vrn olanlar hep Bu kevn-i mihnetten kurtulup ahrrn olmular 321

32. arb- ak sun sk Efendim Prim Uk Olalm ak ile bk

Sivastan Bekir l Beyin, Kdiriyye meyhndan Ali Rza Efendiye ait cnkte tesbit ettii iirlerinden.

321

123

Efendim Prim Uk

Aman Allah aman Allah Y Hsm eyen lillah Sana her kim mrd oldu i envr ile doldu Seni bulan Hakk buldu Efendim Prim Uk

Aman Allah aman Allah Y Hsm eyen lillah Bizim derdimize dermn Fyztndr ey sultn Dileriz himmetin her n Efendim Prim Uk

Aman Allah aman Allah Y Hsm eyen lillah Huzrunda boyun bktk Gzmz yalarn dktk Gelip kapnda diz ktk Efendim Prim Uk

Aman Allah aman Allah Y Hsm eyen lillah Bizi kl ltfuna yn Ki yok ihsnna pyn Bize senden olur ihsn Efendim Prim Uk

124

Aman Allah aman Allah Y Hsm eyen lillah Esr-i msivyz biz Fakr-i b-nevyz biz Kapnda bir gedyz biz Efendim Prim Uk

Aman Allah aman Allah Y Hsm eyen lillah Bu Hazm kem-teri yd et Yklm gnln bd et Kerem kl onu d et Efendim Prim Uk

Aman Allah aman Allah Y Hsm eyen lillah

33. Susuzlara biz skiyiz Dertli gnl tirykiyiz klarn mtkyz Ukyiz Ukyiz Biz lmeyiz biz bkyiz Ak bdesi sekrnyz klarn brhnyz Biz cnlarn cnnyz Ukyiz Ukyiz Biz lmeyiz biz bkyiz 125

Bilmez bizi ehl-i hev Grmez bizi ehl-i riy Hayrn bize rz- sem Ukiyiz Ukiyiz Biz lmeyiz biz bkyiz Vahdet meyinden imiiz Cn cihndan gemiiz Ayr yrdan semiiz Ukyiz Ukyiz Biz lmeyiz biz bkyiz ktr bizim her krmz Evrdmz ezkrmz ktr btn efkrmz Ukyiz Ukyiz Biz lmeyiz biz bkyiz k- Hak ile dolmuuz Hak ile biz Hak olmuuz Bk hayat bulmuuz Ukyiz Ukyiz Biz lmeyiz biz bkyiz Mehdumuz cnn yz Mesmumuz cnn sz Budur hakkatin z Ukyiz Ukyiz 126

Biz lmeyiz biz bkyiz

Vahdettedir cevlnmz Hakka gider kervanmz Ara kar seyrnmz Ukyiz Ukyiz Biz lmeyiz biz bkyiz Aka den gelsin beri Hazmden alsn haberi Ukler Hak rehberi Ukyiz Ukyiz Biz lmeyiz biz bkyiz 322

34.323 Mecnn olal leyl-y hsne Det-i cnnda cevlna geldim Getim cihndan bu cism cndan Cnna cnm kurbna geldim Zlfn teline baland rhum Krdm znnr mna geldim Dil yresine dermn ararken Buldum tabbim Lokmna geldim

322

Zeki Konbul Beye intikl etmi iirlerinden. iirin elimizdeki bu kaydna gre beyitlerin vezinleri birbirini tutmamakta.

323

127

Yzn grnce ey ems-i tbn Aklm yitirdim divne geldim Hazm fakrin kuldur kapnda Dergh- Pre ihsna geldim 324

35.

325

Snemde bir messir teli h olayd Gerdnu hep yakardm izn-i ilh olayd Sevd-zeden olanlar sevddan el ekerdi B-re kn-i aka baka bir yol olayd Fhr ile yz srerdim ayann tozuna ftde-yi cemlin hrd mh olayd Barm delen mjgndan eyler idim ikyet Ferydm duyacak bir br-gh olayd Gitmezdi kimse hacca kyn tavf ederdi Ol kbe-yi visle bir h-rh olayd Rh- muhabbetinde bitti tkendi mrm Bir ltfunu greydim mrm tebh olayd Mecnn sfat bu Hazmi smaz idi cihna Leyl-y aka gnl bir taht-gh olayd 326

324 325

Zeki Konbul Beye intikl etmi iirlerinden. Vezin: Mef'l / f'iltn / mef'l / f'iltn Zeki Konbul Beye intikl etmi iirlerinden

326

128

36. 327 Gayrini ref etti Hd Havva olan dem [?] Vahdetine ens ire maallh olan dem. Grd bu meraba da olan zt sft Mihmn- nihn-hne-i der-gh olan dem. Sildi herem-i dildeki evsf- vcdu Bu gulgulede ki bu zevkten gh olan dem. Att bu siv nakini srr- safha-y dilden Her bir nefesi h olan Allah olan dem. B-phe ki Hazm yetiir kemle Bedri gibi bir kmile hem-rh olan dem. 328

37. 329 Hakkat cmesin sanma her beden giydi Libs- mastar rh- Haktan geen giydi Ab-y Mustafay hi kimse giymedi amma Nr- akta terk-i cn eden Veysel Karan giydi Libs- ak her ki saa sola meyleden giymez Onu ancak tark-i mstakm zere giden giydi Cihn-kymet olan l-i ab tcn nice yllar Boyun bkp erenler meclisinde diz ken giydi

iirin elimizdeki bu kaydna gre beyitlerin vezinleri farkl farkldr. Sivastan Bekir l Beyin, Kdiriyye meyhndan Ali Rza Efendiye ait cnkte tesbit ettii iirlerinden.
327

328

329

iirin elimizdeki bu kaytlarna gre beyitlerin vezinleri farkl farkldr.

129

Bek gl-zrna tlip isen fn cihndan ge Bek prhenin Yusuf an ol shib-i beytl-ahzn giydi (Uar can gzlerim umma ki gl prhande Ysuf, Onu ol pir Kenan shib-i beyt-l hazan giydi) Soyun kesret libsndan eri el-fakru fahr ye Bu fahr-i pr-sefy cm- vhdetten ien giydi (Soyun kesret libsndan eri ol fahr- fakre, Ol tark-i pr-sefy onu vahdetten ien giydi) Riy-pn ne mmkndr k- sevd kisvesin giymek Harbt kesine dost dey postun seren giydi Tark-i ak iinde hrka-y tecridi ey Hazm Cenb- Pr Hsmeddn Uk Hasan giydi (Tark-i ak iere hrka-y terch ey Hazm, Cenb- Pr Hsameddn Uki Hasan giydi)330

Farkllk bulunan iki kayt: Necdet Ard, Gnlden Esintiler: Dvn 3; Zeki Konbul Beye intikl etmi iirlerinden.

330

130

IV. TERCMELER lmiyyeden olmas hasebiyle Arapa ve Farsaya iyi derecede vkf olan Hazm Efendi, dersiml ve ktphane mdrl dnemlerinde, nemli birok eseri Trkeye tercme etmitir. Hseyin Vassf, Sefne-i Evliysnda Hazm Efendinin u tercmelerini kaydeder: Salh-i Uknin Mifthl-Vcdu tercme ve zeyli, bn-i Kemalin Ulm- Hakyk tercmesi Zbdett- Dekik, Byk Rgb Paann hocas brahim Halebnin Risle-i rfniyyesi tercmesi, Necmeddn Kbrnn Tarkat-nmesi tercmesi, mam arnnin Kefl-Hicb tercmesi, Fazlullah- Hindnin Tuhfetl-Mrsele tercmesi.331Daha sonraki yllarda Hazm Efendinin eserlerinin, kendisi tarafndan verilen listesinde, Vassfn kaydettiklerine ek olarak unlar yer almaktadr: bn Snnn Hzn rislesi tercmesi, Risletl-fasd (Kan alnacak damarlar risalesi) tercmesi, Tedbrl-msfirn tercmesi, lm korkusundan kurtulu risalesi tercmesi, Ak rislesi tercmesi ve Farabnin Fss tercmesi.332 Hazm Efendi bunlardan baka, ktphanecilii dneminde, sk sk ktphaneye gelerek burada inceleme ve aratrmalarda bulunan ve bylece yakn dostluk kurduklar Ord. Prof. Dr. Sheyl nverin ricas ve teklifiyle farkl alanlarda yazlm eitli risaleleri de evirmi ve baz eserlerden ksa tercmeler yapmtr. Hazm Efendinin tercmelerinden Sefne-i Evliyda ve kendisinin ilan ettii listede zikrolunanlar iinde bizim ulaabildiklerimiz ise unlardr: 1- Salhaddin-i Uknin Mifthl-Vcd f Tevchi Kelmi-eyhil-Ekber ve Zeyll-Kitb bi Ahsenil-Hitb tercmesi: Bu rislede bn Arab hazretlerinin ok tartlan Eyy cd eden o zt tesbh ederim ki, O eynn ayndr sz, Vahdet-i Vcd anlay erevesinde erh edilmektedir. Salah bu risleye, tamamlayc mahiyette olan bir de zeyl yazmtr. Hazm Efendi, bu eserleri 1336/(1920) senesinde Arapadan Osmanlcaya tercme etmitir. Bu tercmeler Erzurum l Halk Ktphanesi yazmalar arasnda Demiba No: 37969da yer almaktadr. Tercmeler karton kapakl izgili bir deftere, rika-talk karm okunakl bir hatla, 19 satr
331 332

H. Vassf, Sefne-i Evliy, IV, 364. bn Sina, bn Snnn Namaz Hakkndaki Grleri, (ev. M. Hazmi Tura), Brhneddin Matbaas, stanbul 1942, arka kapak ii.

131

zerine yazlm ve her sayfa srasyla numaralandrlm olup, tamam 48 sayfadr. Sayfa sonlarnda yer yer dipnotlar kaydedilmi, bazlar da kk katlara yazlarak yaprak aralarna yerletirilmitir. Metin iindeki baz balk, isim ve kavramlar krmz mrekkeple yazlmtr. Mellif hattdr. Bu yazma nsha, 2009 ylnda Prof. Dr. Osman Trer ve Do. Dr. Cengiz Gndodu tarafndan gnmz Trkesine aktarlarak Tasavvuf Dergisinde yaymlanmtr.333 2- bn Snnn lm Korkusundan Kurtulu Risalesi Tercmesi: Hazm Efendinin bn Sinadan yapm olduu tercmeler, ktphanecilii dneminde, Trk Tarih Kurumu bn Sina Komitesi tarafndan bn Sinann 900.yldnm mnasebetiyle stanbul ktphanelerindeki eserlerinin tetkik edilmesi ve filenmesi ile grevlendirilen isimlerden olmas ve bu almalar esnasnda, o zaman Trk Tarih Kurumu sekreteri olan Ord. Prof. Dr. Sheyl nverin baz risaleleri tercme etmesi iin ricada bulunmas mnasebetiyle ortaya kmtr.334 stanbul ktphanelerinde ok sayda nshas bulunan bu risalenin orijinal ad Risle f def-i gamil-mevt olup, risalenin, Hazm Tura tarafndan Arapadan yaplan tercmesinde Hamidiye Ktphanesinin 1448 numaral mecmuasndan yararlanlmtr.335 Tercme Hazm Turann zszyle birlikte, 1942 ylnda stanbul Brhaneddin Erenler Matbaasnda, 16 sayfa halinde, mstakil olarak ve 1959 ylnda Orhan Mete ve Orta Kollektif irketi Matbaasnda, Namaz Risalesiyle birlikte baslarak 48 sayfa halinde yaymlanmtr. 336 3- bn Snnn Namaz Risalesi Tercmesi: Risale, Arapa aslndan, Hamidiye Ktphanesi 1452 sayl mecmuadaki nsha ve Nuruosmaniye Ktphanesi 4892 sayl mecmuasndaki nshann karlatrlmas suretiyle tercme edilmitir. Gerekli yerlerde dipnotlar ile mtercim tarafndan aklamalar yaplmtr.1942 ylnda stanbul Brhaneddin Matbaasnda, 29 sayfa halinde, 1959 ylnda zek Yaynevi tarafndan 26 sayfa halinde ve yine 1959 ylnda Orhan Mete ve Orta
333

Salhaddin-i Uknin Vahdet-i Vcdla Alakal ki Risalesinin Arapkirli Hazm Tarafndan Yaplan Tercmesi, Tasavvuf, S: 23, Ocak-Haziran 2009, s. 601-639. Bu tercmenin mellif hatl nshas ve Tasavvuf dergisinde yaymlanan gnmz harflerine aktarlm halinin tamam iin Bkz. Ekler 334 Hazmi Tura, nsz, bn Sn, lm Korkusundan Kurtulu Risalesi,(ev. Hazmi Tura), stanbul 1959. Tercmenin tamamna, Hazm Efendinin emei olmas dolaysyla Ekler blmnde yer verilmitir. 335 Hazmi Tura, nsz, bn Sn, lm Korkusundan Kurtulu Risalesi,(ev. Hazmi Tura), stanbul 1959. 336 Bu tercme ve Namaz Risalesi tercmesi, bn Sinann 900.lm yl mnasebetiyle hazrlanm olmasna karlk,1937 ylnda Trk Tarih Kurumunca yaymlanan bn Sina kitabnda, bu kitaptaki yazlarn bir nevi inhisar altnda bulunmas ve tercmenin namaz damgas tamas sebebiyle, yaymlanmamtr. (Hazmi Tura, nsz, bn Sina, lm Korkusunda Kurtulu ve Namaz Risalesi, stanbul 1959.)

132

Kollektif irketi Matbaasnda lm Korkusundan Kurtulu Risalesi tercmesi ile birlikte 48 sayfa halinde, stanbulda baslmtr.337 4- bn Snnn Hzn Rislesi Tercmesi: Bu tercme, Trk Tarih Kurumu tarafndan, bn Sinann 900. lm yldnm ansna, 1937 ylnda, Muallim Ahmet Halit Kitapevi, stanbulda neredilen Byk Trk Filozof ve Tb stad bn Sina: ahsiyeti ve Eserleri Hakknda Tetkikler adl eser ierisinde yer alarak yaymlanmtr. 338 5- bn Snnn Kan Alnacak Damarlar Risalesi Tercmesi: Ayasofya Ktphanesi 4829 numaral mecmuada yer alan bu risale, o dnemde sahip olunan anatomik bilgiyi gstermesi bakmndan nemlidir. Sheyl nver tarafndan 1937 ylnda Tedavi Klinii ve Laboratuvar Dergisi, say: 25, sayfa: 36-50 arasnda ve ayn derginin say:26, sayfa: 93-101de yaymlanmtr.339 6- bn Snnn Tedbrl-Msfirn Rislesi Tercmesi: Ayasofya Ktphanesi numara 4819daki Mecma-i Resilde bulunan, bn Sinann, konuyu Knunundakinden daha geni ele ald risalenin, Hazm Tura tarafndan Arapa aslndan yaplan evirisinin sonuna metinde geen kelimeleri aklayan ksa bir szlk de ilve edilmitir. Bu eviri, Sheyl nverin eliyle 1938 ylnda Trk Tp Tarihi Arivi, say: 10, s. 33-38de neredilmitir.340 Hazm Tura, bu tercmenin ayr olarak da basldndan bahsetmitir.341 7- Sheyl nverin makaleleri veya kitaplar ierisinde yer alp yaymlanm olan eitli tercmeleri ise yledir: Byk Trk Filozof ve Hekimi Uzluk olu Ebu Nasr Farabinin Tbb Bir Makalesi, Tedavi Klinii ve Laboratuvar Dergisi, S: 30 (1937), s. 89-93: Ayasofya Ktphanesi 3744 numaral Kitbl-Mugn fl-Edviyetil-Mfrede nm eserin son

337

Yusuf Ziya Kavak, Hazm Efendinin tercme kitaplarn ok felesef bulup tenkit eden baz kimselere, Mesnev derslerini takb edenlerden yabanc bir niversite hocasnn: haberiniz var m o kitaplar sebebiyle ka kii Mslman oldu veya akdesini tashih etti eklinde cevap verdiini aktarmtr.( Prof.Dr. Yusuf Ziya Kavaknn Mays 2008de internet zerinden ulatrd bilgiler.) 338 Tercmenin tamamna Ekler blmnde yer verilmitir. 339 Tercmenin tamamna Ekler blmnde yer verilmitir. 340 Tercmenin tamamna Ekler blmnde yer verilmitir. 341 M. Hazmi Tura, nsz, age.

133

sayfalarnda eserin metni ile alakas olmayan, Frbye ait olduu anlalan iki sayfalk tbb bir deerlendirmedir. Arapa metnin Trke tercmesini Hazm Tura gerekletirmitir.342 Sipahizdeye Gre stanbul Hakknda Baz Eskimi Bilgiler, Trkiye Turing ve Otomobil Kurumu Belleteni, S: 235 (1961), s. 11-12: Kprl Ktphanesinde kaytl, Sipahizdeye ait Arapa bir eserin, stanbulun fethinden nceki dnemine ait efsanev bilgilerin nakledildii blmnn Hazm Tura tarafndan yaplan tercmesidir.343 kinci Muradn Varnada Macarla Muharebesinde ehit Olanlarmz Hakknda, (stanbul, 1946): Fatih Ktphanesi 2053 numaradaki Kenzl-Hakyk adl kitabn bo bir yerindeki, tarihi adan dikkat ekici olan, Arapa kaytlarn Hazm Tura tarafndan yaplan evirisini ierir.344 Had Zviyenin Kime Olmadan Mnferice Olmas Meselesi, Trk Pozitif limler Tarihinden Bir Bahis Ali Kui Hayat, Eserleri, (stanbul 1986), s. 55-58: Ali Kuunun sorduu bir hendese problemine Sinan Paann verdii cevab ieren, Kprl Ktphanesi Asm Bey kitaplar arasnda 721 numaradaki Risaleler Mecmuasnda yer alan risle, Hazm Tura tarafndan okunmayan ksmlar, dil yanllar dzeltilerek evrilmitir.345 Kadkyne nvn Verilen Hzr Bey elebi Hayat ve Eserleri, (stanbul 1945): Eserin 13, 15 ve 16. sayfalarnda Hazm Turann Arapadan tercme ettii ksmlar yer almaktadr. lim ve Sanat Bakmndan Fatih Devri Notlar, (stanbul 1947): Eserin 91 ve 92. sayfalarnda Molla Cmnin Fatihe Farsa olarak yazd mektubun Hazm Tura tarafndan yaplan evirisi yer alr. stanbul Fethiyle Kalelerin Manzum ve Mensur Tarih bareleri, (stanbul, 1953): Kitabn 21, 29 ve 30. sayfalarnda Hazm Turann Farsa beyitleri dilimize evirdii ksmlar yer alr.

342

Glbn Mesara, , A. Sheyl nver Bibliyografyas, s. 80. Mill Ktphanede bir nshas bulunan bu dergiye, aratrmamz srecinde bu ktphanedeki 1927-1947 tarihli eserlerin saymda olmas ve okuyucuya verilmemesi sebebiyle ulaamadk. 343 Glbn Mesara, , A. Sheyl nver Bibliyografyas , s. 275. Tercmenin tamam iin Bkz. Ekler 344 Glbn Mesara, , A. Sheyl nver Bibliyografyas , s. 155. Mill Ktphanede bir nshas bulunan bu esere, aratrmamz srecinde bu ktphanedeki 1927-1947 tarihli eserlerin saymda olmas ve okuyucuya verilmemesi sebebiyle ulaamadk. 345 Tercmenin tamamna Ekler blmnde yer verilmitir. Ayn risalenin tenkitli metni iin Bkz. hsan Fazlolu, Ali Kuunun Bir hendese problemi ve Sinan Paaya nisbet edilen cevab-tenkitli metin ve alma, Dvn, S: 1, stanbul 1996, s. 85-106.

134

Kitap Kartrlmal m Okunmal m?, Trk Ktphaneciler Dernei Blteni, S: 1-2, (Ankara, 1964), s. 22: Sheyl nverin bu makalesinde Hazm Efendinin Arapa bir iirden yapt tercme yer alr. Mehmet Hazmi Tura, ayrca Salahaddin Uknin, bn Arabnin Mevkiun-Ncm eserine yapt erh olan Matli adl eserin mukaddimesini tercme etmi ve bu tercme Ceride-i Sfiyyenin 153. saysnda Salahaddin-i Uk hakknda yazm olduu makalesi ierisinde yer alarak yaymlanmtr.346 Mehmet Hazmi Turann, stanbul Ktphanelerinde bulunan Farabiye ait eserlerin bir bibliyografyasn hazrlam olduunu da eitli kaynaklardan renmekteyiz.347

346

Mehmed Hazmi (Arapgirli), Selahaddin-i Uk, Cerde-i Sofiye, S: 153, Yl: 5, 3 Safer 1337, s. 500-501. Bu makalenin tamam almamzda Makaleleri bal ierisinde yer almtr. 347 Bu bibliyografyaya ulaamadk. Bahsedildii kaynaklar: Eski ktphane mdrlerinden B.Hazmi Tura ve Doent B. Ahmet Ate Farabnin stanbul Ktphanelerinde bulunan eserlerinin tam birer bibliyografyasn hazrlamlardr.(Bedi N. ehsuvarolu, Frb (870-950), stanbul: smail Akgn Matbaas, 1950, s. 14); Feylosofun 1000. lm yldnm dolaysyla, Ahmet Ate ve Hazmi Tura ayr ayr birer bibliyografya hazrladlar. Bunlardanikincisi Ankara Dil-Tarih ve Corafya Fakltesi tarafndan ner edildi.(Hilmi Ziya lken, slam Dncesi II slam Felsefesi Tarihi, stanbul: Osman Yaln Matbaas, 1957, s. 123); Filozofun 1000. lm yldnm dolaysyla Trk Tarih Kurumunun nerettii eserde B. Hazmi Tura bir bibliyografya yapt gibi(Frb Tetkikleri I, stanbul: Brhaneddin Erenler Matbaas, 1950, s. 6).

135

SONU
1881-1960 yllar arasnda yaam ve 79 yanda Hac ibdetini yerine getirdikten sonra lem-i bekya gm olan Mehmet Hazmi Tura, Osmanldan Cumhuriyete mras kalan kymetli meyh ve ulemdandr. Bir dnem Kadiriyyeye de intisb olan, son dnem Uk meyhndan, Keeciler eyh Mahmud Bedreddn Dergh son postnini Hazm Efendinin hayatn incelediimizde karmza ok ynl bir eyh efendi kmaktadr; dersim Hazm Efendi, mesnevhan Hazm Efendi, Huzur Dersleri muhatab Hazm Efendi, ktphaneci Hazm Efendi, ir Hazm Efendi, mtercim Hazm EfendiKendisinin tekke-medrese mnsebetlerinde denge ve uyumun rnei olduu grlmektedir. nsanlardan kopuk, yalnz tekkesi ve dervilerinin var olduu bir hayat deil de devrindeki tannm isimlerle, eitli kademelerden insanlarla muhatab olduu, alt, dostluk kurduu, gnl ald hareketli bir hayat tarzn semesi, bir nutkunda da Melm mereb olduk tavrmz rindnedir imdi diyerek belirttii zere onun Melm nevesini gstermektedir. mzalarnda Uk mahlasn hi kullanmam olmas da bunun iretlerindendir. Syledii nutuklara baktmza temelde daima vahdet-i vcd inancnn hakm olduu ve ak konusunun ilendii grlmektedir. Kasmpaa Uk sitnesi eyhlerinden Mustafa Sf Efendiden halifelik alan Hazm Efendinin buradaki yaam incelendiinde, ayn eyhe bal olan bylelikle Hazm Efendi ile de prd olan Hseyin Vassf Efendi ile yakn iliki iinde olduklar anlalmaktadr. Hazm Efendi, Sefnenin yazlmas srasnda Vassfa katklar yapm, esere bir takrz yazm, iki dost birbirleri iin iirler yazmlardr. Vassf, Hazm Efendi iin nazm u nesrde behre-ver, k, fzl bir zttr. Hakyk- tevhidde shib-i irfndr demekte ve kendisinden daima sityile bahsetmektedir. Ebul-ul Mardin de Hazm Efendi hakknda unlar syler: Hac Muhammed Hazm Efendi, zamanmzda yetien byk din limlerinden, bid, zhid, mttak, fzl, ir ve ahsiyeti itibariyle gayet mtevz, li-cenb, hosohbet bir zt idi.

136

Bu kymetli mutasavvfn nemli tasavvuf eserleri veftndan sonra zy olmutur. Bu alma vesilesiyle, Hazm Efendiyi tanm kimselerden, talebelerinden, o dnemin sreli yaynlarndan, eitli yazl kaynaklardan olmak zere bir hayli iirinin bir araya getirilmi olmasnn nemli olduu kanaatindeyiz. Tasavvuf, tarikatlar ve tekkeler her ne kadar 1925 ylnda yasaklanarak toplum hayatnn dnda braklmsa da, insanlarn bu messeselere ilgisi pek azalmamtr. Bu hassas gei dneminde stanbulda eyhlik yapm olan Hazm Efendi rnei zerinden, yasaklamalar dneminde ehl-i tasavvufun neler yapt, ilevsiz kalan tekkelere ve eyhlerine ne olduu, ihvnlarnn neler yapt konularna dair de bir izlenim edinilmitir.

137

EKLER

EK 1: K FOTORAFLARI EK 2: MEKN FOTORAFLARI EK 3: ARV BELGELER EK 4: ESERLERNN MELLF HATLI NSHALARI EK 5: TERCMELER

138