You are on page 1of 128

ANKARA ON VERS TES1

ILH YAT FAKLTESI YAYINLARI LXXI

SLMDAN DNENLER VE YALANCI PEYGAMBERLER


(Hicri 7.-11. Yllar)

Do. Dr. Bahriye OK

ANKARA ONIVERS

TES BASIMEV .1967

ANKARA N VERS TES

ILAHIYAT FAKLTESI YAYINLARI LXXI

SIMDAN DNENLER VE YALANCI PEYGAMBERLER


Hicri 7. 11. Yllar

Do. Dr. Bahriye OK

ANKARA NIVERSITESI BASIMEV

.1967

ONDEK LER

NSZ I .G R II .B BLYOGRAFYAYA GENEL B R BAKI 1. Kaynaklar 2. Seyahatnameler 3. Etd mahiyetindeki eserler

VII 1 4 4 5 5

III .YALANCI PEYGAMBERLERIN ORTAYA IKI SEBEPLERI 8 1 . slmiyetin k srasnda Arabistan'da dini durum ... A . Arabistan'da putperestlik B . Arabistan'a s zm olan yabanc dinler a . Sblilik b . Mecusilik c . Musevilik d . Hristiyanlk 8 8 11 11 12 13 13

C . Arabistan'da putlar n stnde bir tanr kavram14 nn te ekkl ve Haniflik D . Netice 2. Ridde A . Ridde'nin tarifi B . Hz. Muhammed'in hayat nda Arap yar madasnda slm dininin yayl C . Riddenin sebebleri D . Riddenin yaylmas ve nlenmesi 16 17 17 17 23 24

III

3 . Dier sebebler A . Kabile rekabeti ve kabile istiklline ba llk B . Iktisadi ve siyasi sebebler C Khinlik

31 31 33 34

IV . YALANCI PEYGAMBERLERIN ORTAYA IKI LARI VE BUNLARIN HAYAT VE FAALIYETLERI 35 1 . Esved l-Ansi A . Esved'in soyu B . Esved'in ola anst kabiliyetleri ve faaliyetleri C . Esved'in ldrlmesi D . Yemen'de ikinci Ridde E . Netice 2 . Tuleyha bin Hueveylid A . Tuleyha'nn soyu B . Tuleyha'nn birinci defa islmiyeti kabul 35 35 36 44 47 48 50 50 50

C . Tuleyha'n n ayaklanmas ve peygamberlik iddia et52 mesi 58 D . Zu'l-Kassa sava 64 E . Tuleyha Mslman askeri F . Tuleyha'nn doktrini 65 G . Netice 3. Seeh 67 68

A . Seeh'n soyu 70 B . Seeh'n Peygamberlik iddias nda bulunmas ve 71 taraftarlar C . Seeh'n savalar 72 D . Seeh'n Mslman oluu 77 E . Seeh'n doktrini 77 F . Netice 79 4. Mseylimet l-Kezzb A . Hanife kabilesi ve dini B . Mseylime'nin soyu 80 80 82

IV

C . Mseylime'nin, Hanifelilerin emirli ini elde etmesi 82 D . Mseylime'nin Medine'yi ziyaret edip etmedi i meselesi ve peygamberlik iddias E . Mseylime'nin portresi ve hokkabazl 83 86

F . Mseylime'nin peygamberlik iddias na ne zaman balam olduu meselesi 88 G Hanife kabilesinin irtidad H . Mseylime ile sava ve Mseylime'nin ldrlmesi . Yemmelilerle bar J . Mseylime'nin doktrini K . Netice IV .UMUM NETICE B BLYOGRAFYA INDEKS 90 95 100 101 104 107 109 112

Bu kitab Annem Nadire Bektaolu'nun aziz hatrasna en derin sayg duygularmla sunu- cZ, yorum. WA

IMP1111919

NSZ

1957 ylnda yaynladm imdi tkenmi olan "Islam Tarihinde lk Sahte Peygamberler" adl kitab m bu kez baz deiiklikler ve geniletmelerle " slamda!' Dnenler ve lk Yalanc Peygamberler" ad ile okuyuculara sunuyorum. Araplarda tek Tanr dncesinin do masndan ve Haniflerin ortaya kmalarndan Ebu Bekr'in hilafet zamamna de in ,siyasi ve dini bir takm olaylar aklarken bu olaylar yaratan veya onlarla ilgili olan ahslarn birbirine yakn syleni teki rne in, Hseyn, Husayn, Neinir, Nmeyr gibi adlar n bir yanlla yer vermemek iin kitabn sonuna ekledi im indekste, parantez iinde, transkripsiyon ile gsterdim. Ordu 1967

VII

I. GIRI
Dinler tarihi ara trlrken, her gerek peygamberin ya addevirde onu taklid eden bir ka menfaat veya hret d kn insann da peygamberlik iddias nda bulunduunu grmek zor de ildir. Bu sebepten hemen her devirde faaliyette bulunan yalanc peygamberler hakknda semavi kitaplarda baz ayetler yer almtr; Kur'an VI., 93: "Allah'a iftira eden veya kendisine bir ey vahyedilmedii halde "Bana vahyolundu", "Allah' n indirdii gibi ben de indirece im" `diyenden daha zalim kim olabilir ?...." Incil Matta VII, 15-20,: "Yalanc peygamberlerden sak mn; onlar size koyun khnda gelirler. Fakat i yzden kap c kurtlardr. Onlar meyvelerinden tamyacaks nz nsanlar dikenlerden zm yahut deve dikenlerinden incir toplarlar mi? her iyi a a iyi meyve verir; fakat rk a a kt meyve verir. yi aa kt meyve vermez, rk aa da iyi meyve vermez. yi meyve vermiyen her a a kesilir ve ate e atlr. yleyse, onlar meyvelerinden tanyacaksnz." Monoteist yksek bir dinin iyice yerle mi bulunduu bir blgede faaliyette bulunan byle sahte peygamberler, cahil halk ktleleri aras nda bir zaman iin kendilerine taraftar bulmakta ve zararl faaliyetlerini geniletmekte glk ekmemi lerse de, ya mevcut monoteist dinin taraftarlar = gecikmeyen reaksiyonlar veya devlet otoritesinin i e mdahelesi zerine, ksa zamanda kendileriyle birlikte yaymaya al tklar sahte din de yok olmu tur. Monoteist yksek bir dinin henz yerlemekte oldu u bir blgede, byle yalanc peygamberlerin meydana kmalar ise, bu yeni din iin byk bur tehlike te kil etmekten geri kalmam , yeni din bir yandan btn bir blgeyi, glkler iinde kazanmak, bir yandan da bu yalanc ve kksz rakipleriyle u ramak mecburiyetinde kalmtr. te Islmiyet'in yay lma ve yerle mesi sralarnda Arabistan'n eitli blgelerinde ortaya km olan sahte peygamberler, islamiyet'i 1

ileride de bahsedece imiz byk glklerle kar karya brakmlardr. Bununla beraber, tedenberi peygamber oldu unu iddia ederek ortaya at lanlardan hangilerinin hakiki ve hangilerinin sahte oldu unu tesbit edecek bir k stastan da mahrm bulunuldu unu itiraf etmek mecburiyetindeyiz. Bu konuda imdiye kadar birok fikirler ileriye srlm olmakla beraber kesin bir k stas elde etmek mmkn olmam tr. E er gene de bir kstas tesbit etmek istersek, o zaman ancak sbjektif olarak, kendisinin peygamber oldu una ve Tanrdan vahiyler ald na btn varl ile inanan ve bu vahiylerle vaazda bulundu u ktlelerin ahlaki, sosyal, hukuki durumlarn ykseltme e al arak bunda muvaffak olan, btn kalbiyle inand bu dava u runda hayatn bile fedadan ekinmeyen ve kendisi ldkten sonra dahi eseri ya yan, fikirleri byk ktleleri hakimiyeti alt na alan ve esrlerinin izleri hibir suretle silinip kaldrlmas mmkn olmyan kimseler hakiki peygamberdir i Gerekten de Hazret-i Muhammed resfill e seildikten sonra, Tanr mn emirlerini ktleler aras nda yaymak hususunda hibir korku hissetmemi , stelik kendisine putperestler taraf ndan reva grlen her trl kt muameleye tahamml etmek ve kar koymak hususunda gereken insan st kudreti kolayca gsterebilmi , davas urunda her zaman hayat n tehlikelere maruz b rakmaktan bile ekinmemi tir. Musa dinin ve Roma devletinin hkim bulunduu Flistin'e gnderilmi bulunan Hazreti sa da bu her iki devlete kar dinini yaymak mcadelesinde e itli i kencelere katlanm , nihayet (Hristiyalarn inancna gre) hayat n feda etmi . fakat kurmu olduu din ya amtr. Buna kar lk sahte peygamberler iinde davalar urunda hayatlar n feda edenler km sa da bunlarn eserleri ksa bir zamanda btn izleriyle kaybolmakta gecikmemi tir. Bu itibarla hakiki peygamberli in kstaslarndan sayabilece imiz "Peygamberli e seilmi olduuna inanmak" ve davas urunda hibir eyi fedadan ekinmemek gibi sbjektif bir esas n yannda, insanl ykseltmek, do ru yola sevketmek ve bu yoldaki al malarnn semere ve izleri yzyllarca kuvvetinden kaybetmiyerek devam etmi olmak gibi objektif bir esas daha, nemli bir yer almaktad r. islamiyet'in yaylma ve yerle mesi s rasnda peygamberlik iddiasiyle ortaya km bulunan kimselerin peygamberliklerinin sahteli ini gstermek iin biz de yukar da ksaca a klam bulunuduumuz iki kstas ve bilhassa bunlardan ikincisini kullanaca z. Peygamberlik iddias yla ortaya ktklar grlen kimselerden yalnz slam dini ve devleti bakmndan ksa bir zaman iin de olsa byk 1 Bu hususta daha geni bilgi iin bk. Andro Neher, l'Essence du Prophetisme, Paris 1955, S. 102 v. t. ve Tor Andrae. Mahomet, sa vie et sa doetrine, Paris 1945, S. 51; Ibn Hald6n, Mukaddime, I, S. 241-260 2

bir tehlike te kil etmi olan Esved, Tuleyha, Secah ve Mseylim e'yi bu inelememize konu olarak semi bulunuyoruz. Konuyu da tmamak iin baz kaynaklarda peygamberlik iddia ettikleri ileri srlen, mesela Lakit bin Malik gibi ne prensipleri , ne de iddialar aka belli olmayan, daha ok frsat kollayc, si kimseleri bu almamn dmda brakm bulunuyoruz. ncelememizde ilk defa sahte peygamberlerin ortaya k sebeplerini genel olarak ele almay ve sonra her birinin ortaya k lanndaki zel sebepleri gstermeyi, daha sonra da ahslanmn tarihesini yapmay ve doktrinleri hakk nda bilgi vermeyi faydal bulduk. Ayrca incelememizin dayand kaynaklar ve etdler hakk nda da kk bir tenkidi blm ba a eklemeyi yerinde bulduk.

II. BBLYOGRAFYAYA GENEL B R BAKI

Hazreti Muhammed'in hayat nn sonuna do ru veya vefat ndan hemen sonra ortaya km olup slmiyet'in bu en kritik devrinde, yeni din iin manevi bakmdan olmasa bile siyasi bal mdan byk bir tehlike te kil etmi olan drt sahte peygamber'in hayatlar , ortaya k sebepleri, dini ve siyasi faaliyetleri ve bunlar n slam tarihindeki yerleri toplu olarak hibir eserde henz incelenmi de ildir. Bu husssta bilgi ihtiva eden kitap veya makaleleri gruba ay rarak incelemek mmkndr: 1. Kaynak eserler; 2. Seyahatnameler; 3. Etd mahiyetindeki eserler.

1. Kaynaklar:
Bibliyografyada vermi olduumuz kaynaklardan bni Hi am, bni Sa'd, Buhari, Belazri, Taberi Ebu'l-Fere gibi melliflerin tarih, hadis, ve edebi tarih mahiyetinde olan kitaplar nda, konumuzla ilgili hususlar toplu bir ekilde incelenmed i gibi, vak'alarn sebep ve neticeleri zerinde de durulmam , yalnz muhtelif rivyetler tarihteki eski nakilci metodun bir sonucu olarak, arka arkaya sralanmakla yetinilmi tir. Bylece bizim iin en nemli dayana tekil eden bu kitaplarda bazen ayn olaylarn baka baka ekillerde anlatld, hatta ayn mesele hakknda tamamiyle birbirine z t rivyetlerin nakledildi i grlmektedir. Bu durum kar snda bu rivayetlerden hangisinin hakikate en uygun veya en yak n olduunu arayp bulmak olduka g, hatta bazen imkans z olmutur. Belli bir devrin olaylar n nakleden kaynak mahiyetindeki bu ana kitaplar yannda, konumuzla yak ndan ilgili " Ri d d e" meselesi hakk nda bilgi veren mandut sayda hususi kaynaklar da mevcuttur. Bunlardan V ak drnin K it ab r -Ridde'sinin biricik yazma nshas Hindistan' da Bankipore'dad r ve henz yaynlanmamtr. Bu itibarla bu kitaptan 4

faydalanmak imkmndan mahrum kald k. Bununla beraber, ana kaynaklarn biro unda dier rivyetler yan nda V k drnin konumuzla ilgili rivyetleri de yer alm bulunmaktad r. Hicri 237'de lm bulunan Vesime'nin Kit ab r-Ridcle'sine gelince. Bu eser Alman orientalistlerinden Hhnerb ach taraf ndan bni Hacer el-Askalanrnin sabe'sinden kartlarak 1951 ylnda yaynlanmtr. Bu kitap konumuzla ilgili birok de erli bilgiyi ihtiva etmektedir. 2. Seyahetnameler: Konumuzla ilgili meseleleri aydnlatmak bakmndan slam tarihine, sosyolojisine ve slami detlere derin vukufu bulunan kimseler taraf n dan Arabistan'n sahte peygamberlerin km olduklar blgelerinde yaptkklar seyahatlerde grdklerini ve i ittiklerimi tarafs z bir ekilde bize bildirecek olan seyahetnameler ne yaz k ki mevcut de ildir. Byle seyahatnameler mevcut olsayd , bu sahte peygamberlerden Arabistan' n ilgili blgelerinde baz izlerin mevcut olup olmadn ve oralarda hala bunlara ait hatralarm muhafaza edilip edilmedi ini renmek belki mnmkn olurdu. Arabistan'da seyahat etmi olan kimselerin yazm olduklar seyahatnameler iinde yaln z bir tanesi, o da yaln z Mseylime ve Secah'dan bahsetmektedir. Bu da V. G. P algr ave' n "une annee de voyage dans l'Arabie Centrale, 1862 - .1863" adl seyahetnamesidir. Ancak P algr av e bu seyahetnamesinde bir yandan bize Yemame'de M seylime hakknda beslenen hrmet hisleri ve ona ait ht ralar zerinde bilgiler verirken, bir yandan da Yemen'le hibir ilgisi olmayan S e c all' Yemen'den getirmek ve hattMseylim e' ain lmnden sonra S ec h'n dkt gz ya larnn iddeti hakknda bilgi vermekle, kendisinin bu iki sahte peygamberin ahslar hakknda hi bir fikri olmadn, grp i itttiklerine bir hayli hayal mahsul ilveler yaptm ispat etmektedir. Bylce bu kitap, ara trmalarmza mspet bir tesir yapmaktan uzak kalm tr. iindeki byk yanllara ve hayal mahsul romanesk tasvislere ra men, JRAS, 1903 S. 484'deki yazs iin Mar goliouth'un, slam Ansiklopedisindeki Mseylime maddesini yazmak iin de Franz B uhl'n nas l olup da bu seyahatnameden faydalanm olduklarna amamak mmkn de ildir.

3. Etd mahiyetindeki eserler:


Etd mahiyetindeki eserlere gelince, bunlar yabanc orientalistler tarafndan yazlm olanlar ve Mslman mellifler tarafindn yaz lanlar

diye ikiye ayrmak mmkndr. Yabanc orientalistler tarafndan yazlm olan eser ve makalelerde sahte peygamberlere temas edildi i zaman, bunlarn ya sahte peygamberleri mhimsiyerek, onlar H azret- i Muhammed'in seviyesine karmak veya Hazret-i Muhammed'i kmsiyerek onlarn seviyesine indirmek- gayretini gttkleri ve baz pein hkmlerden hareket ettikleri grlmektedir. Mesela konumuzla ilgili meselere en ok temas etmi olan Caetani, sahte peygamber Mseylime'den bahsederken "... bu yzden muhaddisler slmiyet

ile Mseylime aras ndaki nizam hakiki sebebini meydana vurmu lardr. Bu da Arabistan'da her ikisi de nfuzi cismani ve ruhaniye gz dikmi iki peygamberin ve iki dinin mevcudiyetinden ibarettir. Binaenaleyh bu iki din yan yana yayamazlard" (Caetani, slam tarihi, IX., S. 27)
dernekle Hazret-i Muhammed'i Mseylime'nin seviyesine indirmek istemitir. Gene byle bir gayretle Caetani, as l kaynak olan S eyf'i brakarak, bni H aldn'a dayanan bir rivayetin birinci blmnn Seyf tarafndan teyid edildi i iin doru olduunu, fakat ikinci blmnn tamamen sonradan uydurulmu bulunduunu hibir msbet delile dayanmaks zn iddia etmekte, halbuki Seyf haberin ikinci blmn de teyid etmektedir (bk. a. g. e. VIII., S. 280). Ayr ca gene VI. cildin 289. sayfas nda 3. no. not ile IX. cildin 303. sayfas ndaki 1 no. notlar da okunacak olursa bu iddiam zn yerinde oldu u aka grlr. Bununla beraber Ridde dolasy syla da olsa konumuzla ilgili meselelere en ok yer tahsis eden mellif gene Caetani olmu tur. Caetani'den daha nce, bilhassa Cahiliyye Devri ve islmiyet'in ilk zamanlar hakknda yapm olduu incelemelerle byk bir hret kazanm olan ve Caetani'nin de kendisinden ok istifade etti i Alman orientalisti Wellhausen'da da ayn gayretlerin mevcut oldu u maalesef grlmektedir. Mesela Skizzen und Vorarbeiten S. 18'de Wellhaus en, yalanc peygamber Mseylime'den bahsederken, Taberi'nin Mseylime hakknda kaydetti i "Rebi'a'nn yalancs" szn kabile nefretinden dolay , Mseylime'ye edilmi bir iftira kabul etmekte ve bunu gstermek iin ileri srd delil ise pek zayf kalmaktadr. Vesime'nin Kit ab r-Ridde'sine de erli bir giri yazm olan Dr. Hhnerb ach'da sahte peygamberler bak mndan, Wellh aus en ve C a e t ani'nin fikirlerini tekrarlamaktan uzakla mamtr. Halbuki bizzat yaynlad bu kitapta bu fikirleri rtecek birok deliller mevcuttur. Bununla beraber orientalistler aras nda mmkn oldu u kadar objektif kalmay baarm olanlar da yok de ildir. Mesela Muir, Annal of the early Caliphate'da, Charles Lyall, JRAS 1903' S. 773 de 6

yazm oldu u Hanif ve Mslim kelimelerinin etimolojisi ile ilgili makalelerde, Tor Andrae, Mohamet sa vie et sa doctrine, Paris 1945 de oldu u gibi. Mslman mellifler tarafndan yazlm olan kitap ve makalelerde ise, bu konu sahte peygamberlere kar duyulan nefretten dolay , ya hi yer almamakta veya gayet k sa geilmektedir.

III. YALANCI PEYGAMBERLER N ORTAYA IKI SEBEPLERI

Islmiyette ilk Yalanc Peygamberlerin ortaya klarnn muhtelif sebepleri vard r. Bunlar a adaki ekilde tasnif ve izah etme i faydah bulduk:

1. ISLAMIYETIN IKI I SIRASINDA ARAB STAN'DA DINI DURUM Islmiyetin k srasnda Arap yarmadasmn iinde bulunduu dini durumun, yalanc peygamberlerin ortaya at lmasnda olduka byk bir tesiri olmu tur. Bundan tr Yar madamn o zamanki dini durumunu incelemek gerekir. A. Arabistan'da putperestlik islmiyetin k srasnda Araplarn genel olarak dini putperestlik idi. Fakat Yarmada, Kzldeniz ve Basra Krfezi vas tasiyle Habe istan'a ve ran'a, kuzeyden ise Mezopotamya ve Suriye blgelerine kom u olduu iin, bu memleketlerdeki dinlerin snr blgelerinden Yanmadamn ierisine do ru sznt hlinde girdii gerek bir olaydr. Bu cmleden olarakBahreyn, Oman, Yemen, Necran blgelerin de Mectisilik, Hristiyanl k, Msevlik saylabilece i gibi, ayrca Hristiyanln Yaldibilik ve Nestrilik ekli de burada kendine taraftar bulabilmitir. Fakat ticaret yollar nn deta kav ak noktas ve bir yllk panayr yeri olan Mekke ve etraf Hicaz'da bu dinlerden hi biri yerle memitir. Orada ecdad n yapt putlar, Kbe'nin iini sslemektedir. Kureyli Araplar'n kutsal tand ve tapt putlarn says ise yz altm bulmakta idi. Kbe'nin en nemli putu Hub el, Kurey kabilesinin putu idi. Sava a gidecek olan bir kimse, ba n tra ettirip onu ziyaret ederdi. Fakat bundan da daha nemli olan H ac er-i E s ve d 8

vard. Baz kabilelerde mbudlar insan, arslan, at, ku ekillerinde tasvir edilmiti Mesel Mekke yaknndaki H z ey1 kabilesinin putu kadn eklinde, K elb ve T ayy kabilelerininki arslan eklindeydi. Yemen'de H am d an denilen yerdeki halk at ' eklinde bir mbuda, Himy eri]. er ise Kerkenez ku una taparlard . E vs ve H azre c'lilerin Men at adnda bir mbudlar vard ki, bu bir kayayd ve kurbanlar nn kanlarm onun zerine srerler, k tlk olursa ondan ya mur ya drmasm isterlerdi. Kbe her nekadar putperest Araplar' n mtereken kutsal tan d bir yer olmu sa da bundan gayri, Yar madann baka ba ka yerlerinde yz kadar tap nak daha vard ve onlarn da etraf tavaf edilir, kurbanlar kesilir, bunlara hediyeler sunulurdu. Bunlar n da Kbe gibi kayyumlar ve hcibleri bulunurdu. Bununla beraber Kbe daima en stn yeri alr ve Araplar buran n Hazreti brahim'in mescidi oldu unu tasdik ederlerdi. Bu cmleden olarak Uz z a tap na , gene Kurey lilerin Mekke dnda, B atn- N a hl e ' d e ki kutsal yerlerinden biriydi ve bak m S l e ym kabilesine aitti. S akif kabilesinin T ircle L t , R eb i a kabilesinin R da', Himyeriler'in San'a' da Rism ad nda birer tapnaklar mevcuttu. Araplar cinlere de inan r, bunlar Allah'n kzlar sayarlard . Bu inanta Arabistan ikliminin ve co rafi durumunun tesirleri olsa gerektir. Cinler hayr ve er i ledikleri iin onlara hrmet ve ibadet gerekirdi. Bunlar ekseriya bir ta n veya a acn iini mesken tuttuklar ndan, o a a veya ta a ibadet edilirdi. Gene bu a a ve ta lardan baz sesler i itildiinden onlara kehanet atfedilirdi Msel L t, Uzz a ve M en at'da byle birer cin bulunur ve bunlar konu urlard . Bu ii tapnaklardaki khinlerin idare ettikleini tahmin etmek g de ildir 2. Milttan sonra VI. Yzy ln ortalrnda Arabistan'da putlara art k eskisi gibi ra bet eden kalmam t . Araplar ta tan a atan yap lm tanrlarn dnyay ve kinat idare edemiyecekleri inanc na artk yarabilmilerdi. Her ne kadar ba lar darda kalnca gene onlara mracaat ediyor, kurbanlar kesip kanlar n bu putlarn stlerine sryorlar idiyseler de, amalar gerekle meyince onlara kfretmekten de geri kalm yorlard . Hatt Beni H a nif e'nin uzun yllar boyunca tapt putu bir ktlk srasnda yemi olmas , Araplar'n tanrlarna ba llklarmn ne derece gev ediini gsterme e yarayacak bir rnek te kil etmektedir. Tanrlara olan ba byle zapflay nca, kabile yeleri aras ndaki ban da zapflyaca akla gelmemelidir. nk Araplar'da as l birlik din yolu
2 Dozy, Tarih-i islmiyet, st. 1908 / 9, C. I., S. 16.

ile deil, kan yolu ile kurulmutu. Mesela VI. Yzylda bir kabilenin ba ka baka kollar, ayr ayr tanrlara tap yordu. Sonunda tanr ya nispetle amlan kabileler bo yere bu adlar tadlar. nk zamanla tanr ile, adn tayan kabile aras nda gerek bir ba ispat edilemez olmu tu. Bu yle olmutu: Kabileler veya kabilelerin bir ksm mecburi olarak yerlerini terkettikleri zaman, bunlar n putlar ve tap naklar eski yerinde kalrd ; yeni gelenler kendi tanr larna terketmemekle beraber, yeni tap na ve tanrsn kabul ederler ve y lda bir iki defa da eski tanr larna kurbanlar sunmak zere eski yurtlar na giderlerdi. Bylce din kabile mensubiyetini kaybedip adeta tevhidi bir mahiyet almaya ba lam bulunuyordu. Bu yoldaki geli me tanrlarn birbirleiyle birle mesine yardm etmi ve bylece monoteizme msait bir zemin haz rlanmtr 3 . VI. ve VII. Yzyllarda artk kudretin as l sahibi ve tanrlarn stnde saylan bir Allah 'n mevcudiyetine inamld kitabelerden ve rlerden anla lmaktadr. Zira bu devirde yemin edilirken putlar zerine de il, Allah adna yemin edilme e balanmtr. Putun adna, bazen iirlerin ~alan aras nda rastlamrsa da bu, ok kere, o putun ba l bulunduu tapnan bahse konu te kil etmesinden ileri gelmekte idi 4 Her kabilenin mensuplar kendi tanrlarndan bahsederken, onun do rudan doruya adn sylemez "Rabbi" veya "Rabben" (=efendim veya efendimiz) diye onu anard . Bazan " lahi" de denirdi. Mesela S a k tfl e r'de el- L at, Rabb'in mennesi idi. Her kabile "Allah" diyor, fakat kendi tanr sn kastediyordu. Ancak bylece konu ma dilinde tam hkimiyet elde eden "Allah" kelimesi, her tarafta bir olan, her kabilenin say lan genel bir Tanr fikrine geii temin etmi oldu ve genelli i, bakmndan di er tanrlardan ayrlp onlrn stne ykseldi. Bylce ok kere oldu u gibi dil, gene akldan evvel harekete gemi , genel bir kavram meydana getirmi ti. Araplar'da putperestlik art k samimi ve kalbi olmaktan ok uzakt ; ktle halinde islamiyeti kabul etmeleri, hem de kolayca kabul etmeleri bunu gsterir 5. Kur'andaki

ji 411 L. 1 1;yik.1
(XXXIX /3) yani "Biz onlara ancak bizi Tanr'ya yaklatrsnlar diye tapyoruz" ayeti de bu fikri kuvvetle teyid etme e yeter bir delildir. te bu misller bize gsteriyor ki, islamiyet do madan biraz evvel, Araplar kainat kuran, dzenleyen bir tanr mn varlna hkmetmiler3 Wellhausen, Reste arabischen Heidentums, S. 217. 4 Wellhausen, Reste arabischen Heidentums, S. 217 - 218. 5 Wellhausen, Reste arabischen Heidentums, S. 220.

10

di. Fakat onunla kendileri aras nda henz bir mnasebet kurulamam t . Geri, tek tanr l dinler tedenberi Yar madada bilinirdi Fakat sa ve Msa dinleri, hrriyetlerine son derece ba l olan Araplar, tarafndan itibar grmemi ti. nk bu iki dinden biri tamamiyle milli idi, dieri ise aslnda esaret hayat yayan ve hkim snflarn zulmnden mitsizlie d en kavimlere sab r ve tahamml tavsiye ediyordu. Araplar, yle bir yana na tokat vuran kimseye, teki yana n uzatacak kadar msamahakr yarad lta de illerdir. Esasen Araplar ba ka dinlere kar pek lkayt idiler. Bir kabile iinde ayr ayr dini inanca sahip kimselerin bulunmas na, o kabile yeleri hi ses karmazlard . Bu llkaydi o dereceye varm t ki, Kbe'nin direkleri zerinde Meryem ve o lu Is'nn resimleri yer alyor 6 te yandan putperest olan birok airler ve bu arada mru'ul - K ay s muallakas nda, yolunu arm seyyahlara me alelerle yol gsteren Hristiyan mnzevilerini amyordu.
,

Gene bu ho grrlk sebebiyledir ki, ilk zamanlarda Hazret i Muhammed'in dinini yaymas na Mekkeliler ses karmadlar; fakat o, putlara hiicuma ba laynca durum de iti. Ancak bundan sonradr ki, gururlar zedelenen Araplar, putlar n ortadan kalkmas yla Mekke'nin iktisadi merkez olma durumunu kaybedece inden korkarak islmiyet'e kar cephe aldlar. B. Arabistan'a szm olan yabanc dinler Arabistan'da hkim olan putperestli in yannda komu lkelerden, bilhassa snr blgelere, e itli yollar ve ekillerle, bir tak m yabanc dinler girmi ve taraftarlar kazanm bulunuyordu. a. Sbiilik: Sbiilik birbirinden farkl iki mezhebe ayr lmt : 1) Mandeenler yahut Subb alar, 2) Harran Sblileri. Birincisi Mezopotamya'da Musevilik ve Hristiyanl k'la karm bir mezheptir. kincisi daha ok eski Bbil dininden mteessir olan ay ve yldzlar kutsal tanm , putperestli e yakn bir mezheptir ve uzun zaman slam hkimiyeti alt nda devam etmi tir. Doktrinleri ve yeti tirdii alimlerin deeri bakmndan enterasandr. Kur'anda bile M6ssevilerle Hristiyanlar aras nda Ehl al - Kitab olarak yerde zikredilmi olan (S. II, A. 64) her hlde bu Mandeenler olmal dr. IV. Yzyldan sonra Arap yazarlar Harran Sbiiler'inden s k sk bahsetmektedirler 7 Bunlar e hris t anrye gre iki feylesof peygamberi
.

6 Dozy, Tarih-i slmiyet, I., S. 19. 7 B. Carra de Vaux, Sahili maddesi, Encyclopdie de l' slm, IV. S. 22; ve Kru'anda kere geen (II., 62; V., 68.; XXII., 17.) Sabii kelimesinin mnasi hakk nda bk. M. A. Draz, nitiation au Koran, Paris 1951., S. 103. v. t.

11

dinlerinin kurucusu olarak tan maktadrlar. Bu peygamberler Set ve dris ile ayn olan Hermes ve Azimen'dir. Orfeus da bunlar n peygamberlerinden say lmaktadr. Sal3iiler esas nda hakim, mukaddes, yaradlmam bir yaratcya inanmaktadrlar ki, bykl kavranamaz ve ancak ruhlar vasitasiyle ona ula labilir. Bu ruhlar en byk varln yannda efaatidirler ve kudreti, ilahi byklkten al p a adaki alak varl klara indirirler. Bu alak varl klar' da ilk ba langtan olgunlamaya do ru gtrrler. te yedi gezegen yldz bu ruhlardan olup her birinin birer de tap na vardr. Bu yldzlar Sabillerde bazen "babalar", hava ve su gibi unsurlar ise "analar" adn ta maktaydlar. Sbiler yle inanrlard ki, bu ruhlarm yni yldzlarn faaliyetleri, muhitlerini harekete getirmek ve byle unsurlar ve fizik kainat tesir altna almaktan ibaretti 8 Arap Yarmadasna da inmi olan Sabiilik, islmiyet'in yayld zamana kadar oralarda ya amtr. mer bin H at t a b Islamiyet'i kabul etti i srada, yanl olarak onun hakknda arkada lar "mer ScIbii olmu " demilerdi 9 lk zamanlarda henz islmiyet anla lmadan nce, Mslmadar'a bu adn verilmesi, Sabiili in Yarmadada taraftarlar bulmu olduunu ve hatta putperest Hicaz'da bile ad n tan ttm bize gstermektedir. Her ne kadr Arapada "Sebii" dinden sapm manasna gelmekte ise de, buradaki Saloi kelimesinin yukarda bahsetti imiz mnada kullanilmami olmas daha muhtemeldir.
.

b. Mecasiliin bir ad da Z er d tilik' dir. Kurucusu Zerd t Maverann ehr' de veya Harizm'de do mu dinini gene bu blgede yaym ya devam etmi tir. Meeasiliin Av esta adl din kitabna Pehlevi dilinde bir erh yazld . Bu iki kitaba birden "Z en d- Av e st a" dendi ve Mecasiler'in mukaddes kitab n tekil etti. Bu dinde iki byk tanr vardr: Bunlar birbirleriyle daimi bir ekilde arpmaktadrlar. Bu tanrlardan birinin adi " Ahu r am a z d a" ( Hrm z) d r; o, btn unsurlar ihata eden, kurtaran, dnyay yaratan ve onun nizamm, plann hazrlayan, hayat veren tanr dr kincisi " An gr am any u" (=Ehr imen) ktlk ve karanl temsil eden tanrdr. Bu iki tanr birbirleriyle ayn zamanda ikiz karde tirler. Bir gn bu iki tanr arasndaki sava ta, Ahuramazda'nn stnlk elde etmesiyle dnyan n sonu gelmi ve bylece Ahuramazda'nn saltanat ebedi olarak kurulmu olacaktr. O gn erimi demirden rmak, miiminler iin hk bir st kadar ho grnrken, gnahkarlar yakp mahvedecektir. Iyiler yeni ve iyi bir dnyaya ula acaklardr ". Bu iki kuvvetin yannda daha bir tak m isimler yer almak8 Carra de Vaux, Eneyelopedie de l' slam, IV., S. 23. 9 Mahmut Esad, Tarih-i din-i slam, st. 1327 / 29, III., S. 205. 10 Annemarie Schimmel, Dinler tarihine giri , Ankara, 1955., S. 67.

12

ta ise de, bu isimlerin yukarda adlar geen tanr lar kadar kuvet ve nfuz sahibi olmaktan ok uzak bulunan ve hazan grevlendirilmi melekleri, hazan da tanrlarm muhtelif sfatlarn ifade etmekte olduklar anla lmaktadr. Islmiyetin yayld sralarda, bu dinin mensuplerma daha ok Oman, Bahreyn ve Yemen'de rastlamakta idi". e. Musedlik: Musevilik herkesin malfmu en eski monoteist dinlerden olduundan, bu dinin mahiyeti hakk nda ksa da olsa bilgi verme i lzumsuz buluyoruz. Burada sadece islmiyet'in zuhuru s rasnda Museviliin Arabistan'da nerelere kadar yay ld:gam bildirmekle yetineceiz. Ms dini, komu bulundu u memleketler iinde en ziyade Arap Yarmadasnda taraftar bulabildi nk brahim'in R abb i'ne kar Beni Ismail'in hrmeti bykt. Milli bir din olmas onun baka lkelerde geni ktleleri iine almas na engel olmutu. Msevilik Arabistan'da baz nemli mnbit yerleri eline geirmi . buralarda kuvvet ve nfuza sahip olabilmi ti Bylce Arabistan' n kuzey batsndaki vahalar , belki de daha Yemen'e yerle meden nce, elde etmi bulunuyordu. Bunlar Teym a, Hayber, Yesrib, Fedek vahalar dr 12 . Himyer, Kin ne , Hris bin K 'b kabilelerinin bir k sm da bu dine dahil olmular, hatta Yemen hkmeti bir ara devletin resmi dini olarak Msevili i kabule kadar gitmitir. Ayrca Msevilik Bahreyn ve Oman'da da yerle mee muvaffak olabilmi tir. d. Hristiyanlk: Hristiyanlk Arabistan'a iki ana yoldan girme e muvaffak olmu tu. Bunlardan birincisi, kuzeyden Suriye, ikincisi gneyden Habe istan'clan Kzldeniz vastasiyle Yemen'e ula an yoldur. Bu yollardan Hristiyanlk kh bar l bir ekilde, kh sava ve istil ile Yarmadamn baz blgelerine yay lm , baz blgelerinde ise, umdeleri, efsaneleri ve ibadet ekilleri, inanmyan Araplar tarafndan renilmi ti. Hristiyanln Arabistan'a bar l bir ekilde szmasna, Hristiyan esirler ve bilhassa Arabistan'dan Habe istan'a, Suriye ve ran'n Hristiyan olmu blgelerine giden arap tccarlar sebep olmu lardr. Yarmadada Hristiyanl k en byk zaferini Necran ehrinde kaydetti. ddiaya gre bu dini oraya gtren, salih Phemion adl bir ahstr. Esir olarak oraya sat ld srada dini vazlanyla Necran halkn Hristiyanlatrma a muvaffak olmu tur ". Esirlerin bu yolda faaliyetlerine paralel olarak Yar madanm en uzak k elerine kadar giden arap tccarlar da bu dinin yaylmasnda
11 V. F. Bchner, Madjus maddesi, Encylopedie de 'Islam, III. S. 102., ve Belzri tr. ter. I., S. 128 / 9. 12 Wellhausen, Reste Arabischen Heidentums, S. 230. 13 Tor Andrae, les origines de Pislm et le Christianisme, Paris 1956, S. 15.

13

byk rol oynamlardr. Ancak, geleneklerine sad k mriklerin din hususundaki geni msamahalarna ra men (bk. yk. S. 12 v. atalar nn tavuklar putlan, pek hayali kabul ettikleri arm ha gerilmi bir tanr u runa kolay kolay terke yana amadklan da bir gerektir. Esasen bunlar snrdaki kabileler gibi Armi tesirlere fazlaca maruz da de illerdi. Ayrca Arap Yarmadasndan d arya giden tccarlar, gittikleri yerlerde Hristiyanln baka ba ka mezhepleri ile temasa geerek bu din hakkndaki e itli bilgilerini arttrmak frsat ve imkanlann buluyorlard . Hristiyanln bu ekilde bar l bir yolla Arabistan'a girmesine karlk, dier taraftan Habe ilerin Yemen'i istilas zerine bu dinin Melkit mezhebi 14 Yarmadann gneybatsnda baz yerlere iyice yerle mitir. Sonra ranllarn Habe ileri koup lakimiyeti ellerine geirmeleri zerine de ayn dinin Nest s ri mezhebi burada te vik grm , fakat ne btn gney Arabistan' ne de bu blgede halkn o unluunu kendine ba lyan bir kilise kurulamam tr. Kuzey blgesine gelince, burada Ku zaa, Ta glib kabileleri D um et l - C en d el blgesi sakinleri, Hristiyanl sathi bir ekilde de olsa kabul etmi , Hir e'deki L hmi slleleri, hkmdarlann n putperest ve bedevi kalmas na ra men, hristiyanla mlard . Gene Arapay yaz dili olarak kullanan Anb arl b adiler de Hristiyan olmu lard ". Bu s nr lkelerinin kaplarndan Yarmadann ierlerine do ru yaylan Hristiyanlk T anuh, T aglib kabilelerinin bir ksmn ve B ahr eyn , F r n halkndan baz topluluklar da iine alyordu. Bundan baka Wellhausen, Hazret-i Muhammed zamamn da T ayy hatt T e mi m ve R eb a kabilelerinin aras na ksmen de olsa Hristiyanln girdiini iddia etmektedir 16 . Ayrca Himy e rle r, Cez eml er ve Esed kabilelerinde Hristiyan topluluklar = bulundu unu ve B asra Krfezinin gney kylarnda ise be piskoposluun mevcut oldu unu reniyoruz 17 . C. Arabistan'da putlar n stnde bir tanr kavramnn teekkl ve Haniflik Hazret-i Muhammed'den evvel Mekke , Taif ve Medine'de baz insanlarn putperestlikle tatmin olunmay p yeni bir din aramaya
14 Imparator Mareianus iradesine uygun olarak 451 tarihli Halkedon konsilinin iman kaidelerini kabul etmi olanlara bilhassa Msr'daki Monophisit Kptiler alay olsun diye bu ad takmlardr nk Melkit, melik, imparator taraftan demektir. . 15 Gaudefroy - Demombynes et Platonov, Le monde Musulman et Byzantin jusqu'aux Croisades, Paris 1931. S. 54. 16 Wellhausen, Beste arabischen Heidentums, S. 230. 17 Charles Lyall, JRAS, 1903, S. 771, v. t.

14

baladklarn, bunu bulmak midi ile de Tevrat ve 'nein incelediklerini Islam kaynaklar bize haber vermektedirler. Hanif ad verilen bu arayclar, Mus a ve sa dinlerine kar belki sempati duymu larsa bile, onlar kabul etmemilerdi. Bunlar kendilerinin atas ve K b e'nin kurucusu addettikleri Hazreti brahim'in dinini aratryor ve bu dini ihya edecek yeni bir peygamberin gelmesini bekliyorlard . Fakat aralar nda bir birlik ve m terek bir ibadet ekli mevcut de ildi. Bunlar sadece tek tanrya inanyorlar ve bu tanr nn grnen, bilinen her eyin stnde olup ona erik ko ulamyaca na, onun do mam ve do urmam olduuna, onun btn mahlkat yarattna iman ediyorard . Kelime olarak Hanif", do ruya meyleden kimse demektir. Kur'an'da "Hanif" ad birka yerde gemekte ve bunlara Mslim de denmektedir. slam da zaten insann kendisini ilahi yola terketmesi demektir 19 . B ak ar a sresinin 136. yetinde. el I 4::14

}.

J9 I,
vA

(si l.:2.;

19111 3

CAS.. l A9 la.:,..4-

17( ni "Onlar dediler ki, Yahudi veya Hristiyan olunuz, hidayet bulur sunuz,deki hay r biz Hanif olan brahim dinine gireriz,zira brahim mriklerden deil idi"; gene A l-i mran sresinin 95. yetinde brahim
milletinin hanefi olduu ve brahim'in putperest olmad bildirilmektedir. Peygamberimizden nce ve onun ya ad yllarda, adlar ve iddialar belli Hanifler ya amlardr. Bunlardan en me hurlar unlardr: Varaka bin Nevfel, Ubeydullah bin Cah , Osman bin Huveyris, Zeyd bin Amr bin Nevfel, Umeyye bin Ebi Salt, Kus bin Side, H lid bin Sinan, El-'A a bin Kays. Bunlardan Varaka bin Nevfel ile Osman bin Huveyris, Hazreti Hadice'nin amcas oludurlar. Varaka, Hazreti Muhamme d'e grnen mele in, Musa'ya grnen Cebrail oldu unu ve onun Peygamberli ini ilk mjdeleyen ahstr. Bu me hur Hanifler'den drd, Varaka bin
18 Frants Buhl, Encylopedie de 'Islam' n Hanif maddesinde Hanif kelimesinin manasm n De Goeje ve Wellhausen gibi orientalistler taraf ndan, kh puta tapan, kh Hristiyan zahidi olduu iddialarn mnaka a ediyor ve Margoliouth'un bu kelimeye her yerde "Mslman" mana= vermekte oldu unu ayrca Hazreti Muhammed'in Musevilik ve Hristiyanl reddeden, sade bir dine sahip olan kimseleri i aret iin Hanif kelimesini kulland n kaydediyor. Kelimenin etimolojisi hakknda en inanlr ve gzel bilgiyi Tor Andrae, Mohomet sa vie et sa doctrine, Paris 1945, S. 108'de vermektedir. 19 Tor Andrea, Mahomet sa vie et sa doctrine, S. 67'de "Hazret-i Muhammed ilk olarak kendini terketmek emrini ald " demektedir.

15

Nevfel, Osman bin Huveyris, Zeyd bin Amr, Ubeydullah bin C a h bir gn, Mekke halknn her yl kurban kesti i ve dilekler diledii bir puta, o yl da nasl merasim yap ldn bir kenara ekilip seyrederler. Putlara gsterilen bu sayg , onlarda art k tahamml edilmez bir nefret uyandrr ve aralar nda Hanif dinini, brahim'in eriatm aramak zere ayr ayr yrelere seyahat etmek karar n verirler 20 . Mahmud Esad Efendinin, bni sh ak'dan ald bu rivayet, Hanifler'in putperestlikten ne kadar uzak oldu unu bize gstermektedir. Ayr ca, kuvvetli bir air olan Ume yy e bin E bi Salt ise iirleriyle Hanifli in prensiplerini ok gzel ifade etmi tir. Kendisi Ms a ve sa dinlerini incelemi , fakat bunlardan hi birini kabul etmemi ti. O, bir hr zaman Peygamberinin gelece ini sylemiti; fakat bu peygamberli in kedisine nasip olaca n umuyordu. Bu yzden Hazreti Muhammed Resl oldu unu iln edince memnun olmad ve slmiyet'i kabul etmedi. Bununla beraber, onun iirleri deta m'min bir Mslman n a zndan km gibidir: "... Sa olduum mddete Cenab- Hakka hamd- send etmekten ve O'nu yceltmekten geri durmam. O'mutlak hkimdir; ne O'nun stnde bir Allah, ne O'na yakn saylabilecek bir mbud vardr. Ey insan fenalkltan ka n... Cenab- Hakk' dan bir ey gizleyemezsin... Ya Allah sen benim mlikimsin, midim sendedir. Senden ba ka bir mbud tanmam... Ona sorsunlar ki sabahleyin doup, dnyay ayd nlatan gne kimindir. Yerde otlar bitiren, mahsflleri yetitiren ve yeniden tohum husille getiren kimdir? Ya Rabb senin adn takdis ettiim gibi gnahlarm n affn da temenni ederim. Ya Rabb beni rahmetine nil et, beni ve evltlar m mesut k l". Hanif ad verilen ve as l Tanry arayan bu insanlar ok say da olup btn Arabistan'da tek tanr l bir dini havann te ekklne sebep olmulardr. D. Netice Yukarda sylediimiz gibi uzun yllar boyunca srp giden bedevilik, putlarn karmasna, sonunda da bir tek Tanr anlamnn domasna vesile olmutu. Gene yukarda, Musa ve sa dinlerinin Yarmadanm baz blgelerinde nasl yerle tiini, baz blgelerde ise hsni kabul grmese bile Araplar tarafndan nasl tanndn ifadeye altk. imdi ise Hanifler Arabistan' dola arak kh veciz nutuklar (Kus bin Saide'nin nutku gibi), kh tesirli iirler syliyerek putperestli i kmseyip hakiki dini aryarak, Araplar' n putlara kar olan ba larmn daha da gev emesine vesile oluyorlard . Bylece Araplar tek tanr l bir dini telkin ede20 Mahmut Esat, a. g. e. II., S. 525.

16

cek bir peygamberi kolayca kabale haz r hale gelmi bulunuyorlard. te bu suretle bir taraftan Yemen ve Yemame'de, di er taraftan Esed ve Temim kabileleri aras nda peygamnerlik iddias nda bulunan baz insanlar kendilerini, fikirlerini kabule haz r dini bir atmosfer iinde buluvermilerdi. Tarihte sahte peygamberler ad yla anlan kimselerin ortaya kma senepleri aras nda "Ridde" olaylarm da saymak gerekir.

2. RDDE

A. Riddenin tarifi:
Hicret'in 10. ve 11. yllarnda dini ve hukuki bakmdan henz pek yeni bir te ekkl olan Islam devletini byk sars ntlara mruz brakan Ridde olay en eski Islam kaynaklarnda olduka geni bir yer i gal etmektedir. Ridde, islmiyet'in bu devri iin o kadar nemli olmu tur ki, baz tarihiler sadece 10 - 11. yllarda cereyan eden isyan ve irtidatlar canlandrabilmek iin husus' kitaplar vcuda getirme e mecbur kalm lardr. Vakdrnin biricik nshas Bankipore'da bulunan Kitab al-Ridde'si ile Vesime'nin bni Hacer tarafndan sabe'ye alnan Kitab al - Ridde'si bunlarn en nemli rneklerini te kil eder. Islam tarihinde e itli sebeplerle meydana gelmi olan Ridde "Islm'dan dnmek, Islam dinini reddetmek" anlam na gelmektedir. Arap yarmadasnn e itli blgelerine yaylm bulunan y Islam dini, Hz. Muhammed'in hastalanmas ve lm zerine, gene bu blgelerin o unda ya ayan Araplar tarafndan reddedilmi , Islmiyet'in ykled,ii mali mkellefiyetlerden kurtulmak isteyenlerde eski putlara dnme temayl artm , baz kabileler ise Hz. Muhammed'in tan tt tek ve her eye kdir olan yce Tanr ya ibadeti terketmemekle beraber islam dininin gerektirdi i zekttan muaf tutulmak istemi lerdi.

B. Hz. Muhammed'in hayat nda Arap yarmadasnda slm diiin yayl:


Ridde'nin sebeplerini gsterebilmek iin nce islmiyet'in Arap yarmadasnda hangi kabileler tarafndan kabul edilmi oldunu belirtmek gerekmektedir: Hudeybiye bar andlamasmdan sonra btn Ya=adada ya yan Araplar, Hz. Muhammed'in dini ve idari nfuzunun gn getike artt n grdler. Esasen bu s rada putlara olan ba lhn zayflam olmasndan ve Yarmadamn tek tanrl yksek bir dini kabule hazr bir durumda da bulunmasndan dolay Hz. Muhammed'in tek-

17

liflerini ulatran elilerin msait kar lanmalar ve bu arada islamiyet'in bu kabileler tarafndan kabul edilip onun icap ve mkellefiyetlerinin derhal yerine getirilmesi kolayca mmkn oldu. Hicretin 10. y lnda Medine, Arabistan' n drt buca ndan gelen ve e itli kabilelerin ihtida haberlerini getiren heyetlerle dolup ta t . Yemen'den, Yemame'den, Necid'den, Oman'dan, Bahreyn'de'', Belka'dan, Hadramavt'tan birok Mslman olmu kabileler, dini ve siyasi ballklarn bildirme e memur temsilcilerini en ksa bir zamanda Medine'ye gnderdiler; bylece Hz. Muhammed'in Veda Hacc na hazrland tarihlerde art k Arap Yar madasmin her blgesinde Medine hkmetine dinen ve siyaseten ba l birok kabileler bulundu u gibi, eski kitabi dinlere ba l veya. Mect"silik, Sabiilik gibi kitabi muamelesi grm din saliklerinin cizye vererek Mslman himayesini elde etmi topluluklar da vard 21
.

Ridde'nin islmiyet iin en tehlikeli rneklerini vermeden nce, 10. ylda Arap yar madasndaki islmla ma hareketine k sa bir gz atmak gerekmektedir. Hicret'in 10. y lnn Rebi' al - Evvel ay nda Hz. Muhammed drt yz kii ile birlikte Hlid bin Velid'i Necran'da ya yan Benu al-Hris bin Kciablara gnderip onlar islam'a davet etmesini, kabul etmezlerse silah kullanmas n emretti. Halid, puta tapan Benu al - Harisleri Mslmanla girme e ikna etti ve yeni dinin prensiplerini onlara retebilmek iin de Necran'da iki ay kalma a mecbur oldu. Bu arada da Hz. Peygamber'e yle bir mektup yazd : "Ey Tanr Elisi, sana esenlikler dilerim ve sana hak mbud olan Tanry verim. Hamd senadan sonra ben Benu al - Wiris bin Kab'lar n illerine geldikten sonra, emrettiin gibi onlar gn slmiyet'e a rdm. Etrafa svariler gndererek Mslman olunuz, emniyete ve selmete kavu ursunuz, diye iln ettirdim. Onlar benimle savamadan Mslman oldular. Ben onlara Tanr 'nn emirlerini reterek ve yasak etti i ilerden onlar meneyliyerek aralarnda yayorum " dedi. Bu mektubu alan Hz. Peygamber de Halid'e, artk Medine'ye dnmesini ve Benu al-Haris bin Kaab'lardan bir heyeti misafir olarak beraberinde getirmesini emreder mahiyette bir cevap gnderdi ". Hlid beraberinde Benu al-Haris bin Kaablar n ileri gelenlerinden bir toplulukla Medine'ye dnd. Hz. Muhammed bunlarla gr t ve ilerinden Yezid Bin Husayn' reis tyin etti. Necran'a dnecekleri
21 Heinz-MI, Trke. Ter., C. I. S. 119. 22 Mektubun metnini bni Hisam'da gren Caetani, bni ishak'm verdi i bu bilgiyi itimada ayan bulmamaktad r. Bk. Caetani, VII., S. 12. Mektup Taberi'de aynen mevcuttur. Bk. Trke. ter. C. II., 2. S. 820.

18

vakitte adet olan hediyeleri da tt . Eliler yurtlarna dndkten sonra, Hz. Muhammed onlara Ensar' n Benu Necer kolundan Amr bin al-Hazm' retmen ve maliye memuru olarak gnderdi. Amr orada dini tavsiyelerde bulunup zekt mallar n toplayacakt . bni shak'a dayanan bir rivayet, bize Amr binHazm al - Ansari'ye Hz. Muhammed tarafndan yazlm bir talimat mektubunun, Kuran tarihi bakmndan ok de erli bir haberi ihtiva etti ini gstermektedir. Mektup u yoldadr:. "Bis nillhirrahmanirrahim, ey mminler and ve

anlamalarnn yerine getiriniz bu, Tanr Elisi Muhammed'in Yemen'e gnderdi i Amr bin al-Hazm iin yazd mektuptur. Tanr Elisi ona btn ilerinde Tanr'dan saknarak hareket etmesini emretti. nk Tanr kendisinden sak nan ve hayr ve iyiliklerde bulunanlarla birliktedir. Tanr Elisi ona, Tanr nasl emrettiyse hak ve hukuka o ekilde riayet ile i grmesini, insanlara hayra mjdelemesini, Kur'an' n ve slam dininin kaidelerini retmesini, ktlklerden menetmesini emreder. Temiz olmyan kimseler Kur'an ellerine almasnlar. Ahaliye leh ve aleyhlerinde olan emir ve hkmleri anlatsn ' 23. Mektup bundan sonra daha bir
hayli uzar. Fakat bizim iin mhim olan cihet yukar ya aldmz, Temiz olm yanlarn Kur'ana el srmelerinin yasak oldu unu emreden cmledir. Zira bylece peygamberin mmessillerinin Yar madada islamiyeti retmek ve yaymak zere gittikleri zaman bunu, ancak ezberlerinde oldu u kadarn sylemek suretiyle yapmad klarn, nazil olmu ayetlerin yazl nushalarm da beraber gtrdklerini ispat eder. Bunun nemini Caetani ve Frants Buhl (is. Ans. S. 100i, Caetani, C. VIII. S. 26) de kabul etmekte fakat haberin do ruluu hususunda her ikisi de phelerini aklamaktadrlar. Bu nokta zerinde srarla durmam zn sebebi, Caetani'nin a ikar olan bir yn tarihi vesika krsnda" Yemen'in Mslman olmad n , tam bir istiklal iinde bulunudu unu, orada Esved'in isyan balaynca da Peygamber'in, bu hadiselere zerre kadar nem vermedi ini iddia etmesid ir. Hz. Peygamberin elilerine yazd ve yukarya aldmz mektuplar ile onlardan gelen cevaplar, Kur'an hakk ndaki kaytlar, ana kaynak olan Belazari, Taberi, Buhari, bni Sa'd tarafndan teyid edilmektedir. Hz. Muhammed, Esved'in isyan m nlemek iin btn gcyle almtr. u halde Caetani'nin bu yoldaki iddialar doru olamaz (VII. S. 36).
23 Taberi, Trke. ter., II., C., 2. S. 824.

19

Hz. Muhammed'in Yemen'i islamh a kazanmak hususundaki gayretleri bitmemi tir. Birok kollara ayr lan Benu al - Hris bin K'blar'a mektuplar ve eliler yoll yarak, kimine amanname verip kiminin baz sulak arazideki haklar n tanyarak mit etti i msbet sonucu elde etmitir. Peygamber Veda Hacc na kmadan nce Muaz bin Cebel ile Ebu Musa'al - A'arryi islamiyet'i yaymalar iin Yemen'e yollad ve kendilerine talimat verirken "hereyi kolayla trnz, zorlatrmaynz,

fenalk deil, iyilikler yapmaz, hasmtne de il dostne duygular taynz"


dedi. A'ari, Yemenin daha ok k y blgelerine, Muaz bin Cebel ise yukar blgelerine memur edilmi lardi. Fakat Yemen gibi verimli ve geni bir blgede yayan pek e itli boy ve soydaki insanlarn hepsini, birdenbire islamla kazanmak pek tbiidir ki, mmkn olamam tr. Bunu Belazisrrde grd mz Muaz bin Cebel'in u mektubundan kolayca anlamaktayz: "Ya mur suyu ile yahut akar sularla sulanan topraklar n mahsulnden onda biri, suni ekilde sular aktmak suretiyle sulanan yerlerden bunun yar s alnr. Olgunluk a na gelenlerden, nfus ba na bir dinar veya bunun kar l dokuma bez alnr. Yahudi, yahudilikten dndrlemez". Bylece yaln z Mslmanlarn ve Yahudilerin de il, Yemen'de oturmakta olan Mecsiler'in de Medine'ye tbi bir durumda ya adklar gene Belazri'de ayn sayfadaki u kayttan anla lmaktad r: "Peygamber Hecer ve Yemen Mecusilerinin olgunluk a na gelenlerinden adam ba na bir dinar vergi alnmasn emretmitir". 10. yln Ramazan aynda byk Mezhic kabilesinin Yemen'de oturan Ans, Murad, Sa'd al-A ire, Ca'fi, Zebid ve dier kollarn islamiyet'e davet iin, ba larnda Ali bin Ebi Talib'in bulunduu ve tahminen 300 ki iden meydana gelmi bir sefer heyeti haz rland. Bir rivyete gre, Ali sava arak, islamiyet'i kabul ettirdi. Taberrye gre ise (Tab. Ter. II. 2,. S. 830) Mezhicler derhal islamiyet'i kabul ettiler. Yahudi Haham , Kab alAhbar da bu yl ihtida etmitir. EZD kabilesinden 10 ki inin banda bulunan Sarrad bin Abdullah al-Ezdi gene ayn ylda Mslman olmu ve kendisi gibi islamiyet'i kabul etmi bulunan Ezd'lerin ba na geerek Cere ehrini ku atmt . Ku atma uzun srm , sonunda Mslmanlar stn gelerek, Sarrad, Cere ve Tebale ehirlerine ba edirmi ve oralar islamla kazandrmlardr. HEMDANLAR'n islamiyet'i kabul ettikleri haberi ise, Hz. Muhammed'in secdeye kapan p Allah'a kretmesine ve Hemdanlar'a selam mdr, Hemdanlar'a selm mdr szn tekrarlamas na sebep olmutur (Tab. Ter. II, 2., S. 831). ABD al - KAYS delegeleri de bu yl Peygamberi ziyaret ettiler ve ilerinde Hristiyan dinine girmi olanlar bile islamiyet'i kabul ettiler. 20

Aralarnda bulunan Amr bin Crud kendi kavmi dinden dnd zaman bile Mslman kald 24. Gene 10. ylda B ecilele r'den Cerir bin Abdullah Becili, maiyetindeki 150 ki i ile birlikte Hz. Muhammed'e ba lln bildirme e geldi. Hepsi kelime-i ahadet getirdiler. Peygamber onlara syledi i nutukta, gnderece i valinin bir Habe li bile olsa, ona itaat etmeleri lzmundan bahcetmi ve dndkleri zaman Zu'l-Hulsa putunu ykmas iin Cerir bin Abdullah'a emir vermitir. O da bu emri derhal yerine getirmi tir. Z e b i d l e r'in, Sadefle r'in elileri de ayn ekilde Medine'yi ziyaret edip aldklar hediye gmlerle memleketlerine dndler. Muradla r'a gelince, bunlarla Hemdanlar aras nda byk bir geimsizlik vard . te islmiyet bu geimsizlikten bir hayli istifade etti. Ferve bin Mseyk al - Muradi, mttefiklerinden olan Kindeler'in emrinden ayrlp Medine'ye geldi; islmiyet'i kabul etti. Haz. Muhammed de onu, mkfat olarak, Muradlar, Mezhicler ve Zebidler zerine kendi temsilcisi tyin etti. Arabistan'n adeta zahire anbari durumunda olan ve Hicaz' n dousuna den Yemme blgesinde byk REB A kabilesinin bir kolu olan Hanife kabilesine gelince, bunlar n 7. -ylda ba kanlar olan Hevze bin Ali'nin Iran yoluyla gelen Hristiyanl kabul etmi olmas muhtemeldir. Peygamber ona, Salit bin Amr al-Amiri eliyle bir mektup yollad zaman o Peygamber'e, kendisinin air ve hatip oldu unu, ayet kendisine bir pay verilecek olursa, islamiyet'e girece i yolunda bir cevap yollad . Bundan sonra, Hanife kabilesinden 10 ki ilik bir heyet Medine'ye geldi ilerinde bulunan Mseylime de ayn ekilde ortaklk peinde ko mu , Peygamber'den kendisine bir menfaat temin edemeyince Peygamberlik iddiasna koyulmay en uygun bir yol zannetmi ti. Halbuki gene Hanife kabilesinin mhim bir ksmna hkmeden Smame bin Usal, maceral bir ekilde de olsa nceden islamiyet'e girmi ve bu uurda Yemame'de sonradan islam' terkedenlerle bir hayli u ramtr 25. Bundan ba ka nemli bir kabile olan Kindele r'den de E 'as bin Kays seksen kiilik bir temsilci toplulu u ile Medine'ye gelmiti Kinde Araplarnn salar pek dikkatli taranm , gzleri de srmelen.miti. Melahlar renkli ve altn pullarla ilenmiti. Hz. Muhammed bu pek ssl giyimi be enmedi. Eliler islamiyet'i kabul ettikten sonra Peygamberin emriyle ssl elbiselerini :karmaya mecbur oldular (Tab. Leyden bass, I., S. 1739).
24 Taberi, Trke tere. II. C., 2., S. 936 - 7 . 25 bni Sa'd, Tabakat, V., S. 401.

21

Hz. Peygamber T ay yla r' n da sefaret heyetlerini kabul etmi ve onlarn kollarndan olan btn kabilelere mektuplar yazm tr. Tayylar Islmiyet'i byk bir o unlukla kabul etmi lerdi. 10. yldan nce islmiyet'i kabul etmi bulunan E s e d 1 e r'e Peygamber mektup yazarak Esedler'in, Tayylar' n sularna saldrm,amalarm arazilerine girmemelerini ihtar etti. Gene bni Sa' d'dan aldmz bilgiye gre H a d r am a v t byklerine Hz. Peygamber mektuplar yazm tr. Bunlar aras nda da Islamiyet'in kabul edildi i yazlm olan bir beyitten anla lmaktadr. Sekizinci Hicret yhnda Mslman olan Oman halk, yni Ezdler' den olan halk, Islam n inceliklerini renmek isteyince, Hz. Muhammed onlara Amr bin al-As' yollad. Buraya kadar 10. y lda Islmlam byk, kk baz kabilelerin islmiyet'e nas l girmi olduklarn, bir yn kark haberler aras ndan, mmkn oldu u kadar seme e altk. imdi Yanmada'nn Bahreyn gibi baz blgelerinin 10. yldan nce nas l olup da islmiyet'e dahil olduklarna i aret eden ksa misller vererek, yar mada'da yeni semavi dini tammam veya bundan haberdar olmam bir k enin kalmadn ispat etmek mecburiyetindeyiz. yleki, Hz. Muhammed ld zaman islmiyet, deta henz Hicaz blgesinin s mrlarm a amamt iddiasnda bulunan mste riklere bu iddialarnda hakl olmadklar cevabn verebilelim. Bahreyn'i 8. ylda Fars lkesinin bir paras gibi telkki edenler vard. Orada Abd al- Kayslarla Bekr bin Vil ve Temim Araplarndan biroklar ya ard . Hz. Peygamber zamannda orada Farslar'n valisi Mnzir bin Sva idi. Hz. Peygamber buran n byklerine islmiyet'i veya cizye verme i kabul etmelerini bildiren bir mektup yazd Ora halkndan ata tapanlar n bir ksm ve bakanlar Mslman oldular; Mecusi, Yahudi ve Hristiyan olan ahalisi ise al-Ala bin al-Hadrami ile bar yapt. bni Abbas' n rivayetine bak lrsa, Hz. Peygamber'in Bahreyn halkna yle bir mektup yazd grlr: "Tanry ululadktan

sonra, siz namaz klar zekat verir Tanr ve Elisine kalbden inan ,r, hurmalnzn mahslnden onda birini, ekinlerinizden yirmide birini verir, ocuklarnz Medisi yapmaz iseniz, siz andlasmada anlan sartlarla emniyet iindesiniz. Ancak ate gedeler Tanr ve Elisinin emriyle - y klcaktr. Ancak slmiyet'i kabul etmez iseniz sizden cizye al nacaktr." Mecusilerle Yahudiler islamiyet'e yana madan cizyeyi deme i kabul ettiler (Belzari, ter. I. S. 130). 22

Necran' n Hristiyan halkndan da bir heyet gelip Hz. Muhammed ile cizye vererek dinlerinde serbest kalmak art ile bir andla ma yaptlar. Hz. Muhammed'in bunlara yazd mektubun metni ok enteresandr. (fazla bilgi edinmek iin bk. Taber Leyden bas s, I., S. 1740). By lece Necran' n Hristiyan halk da dinen olmasa bile, hukuken Medine hakimiyetini tanmak mecburiyetinde kalm tr. Arap Yarmadasnn kuzey blgesinde oturan ve Hristiyan Bizans ile en yakn temas bulunan G a s s a 11111 a r'dan da 10. y lda bir elilik heyetinin geldi i Vakdi tarafndan zikredilmi tir 26 Gelen heyetin geri dnd zaman Islaml yaymay ba arp ba aramad hakknda kesin bir vesikaya malik de iliz.
.

Kuzey - do u blgesine gelince, kuzeyden, Mezopotamya'dan Bahreyn'e do ru uzanan topraklara yay lm bulunan byk T emim kabilesi Hicretin 9. ylnda Utrit bin Hacib, el - Akra' bin Hbis, al Zibrikan Bin Bedr, Amr bin al - Ahtem, Nu'aym bin Zeyd, Kays bin isim ve bakalarndan mte ekkil bir heyeti Hz. Peygamber'e yollad . Mekke fethinde Hz. Peygamber ile birlikte haz r bulunan el - Akra' bin Habis ile Fezre kabilesinden Uyeyne bin H sn da bu gelen heyetin iine girmi lerdi. nce meziyet ve fazilet yolunda bir yar ma yapld ; Temim kabilesinin hatiplerinden Utrid bin Hacib'e Sbit bin Kays ile Peygamberin me hur airi Hassan bin Sabit cevap verdi. Sonunda Mslmanlarn stnl n kabul eden Temimler islamiyet'i kabul ederek memleketlerine dndler 27 . Yukarda da syledi imiz gibi, Arabistan' n hemen her buca nda dinen ve siyaseten Hz. Muhammed'e ba l kabileler, topluluklar veya baz kabilelerin ileri gelen ahsiyetleri vard . C. Riddenin sebebleri Veda Haccmdan yorgun ve zay f dm bir halde dnen Hz. Muhammed Muharrem ve Safer aylar n Medine'de skin bir ekilde geirdi. 11. yln Muharrem aynda am zerine yrmek maksad yla seferberlik ilan etti ve ordunun ba komutanlna azatl klesinin o lu olan Usame bin Zeyd'i tyin etti. Tam bu srada Peygamber, lmne sebep olan hastala yakaland . Bu haber arabuk Arabistan' n drt bucana yayld . Hristiyanlar ve Yahudiler frsattan istifade ederek islamiyet'i yeni kabul etmi olan kabile mensuplarn dinden dnme e
26 bni Sa'd'a dayanarak Caetani, VII. C., S. 46. 27 Taberi, arap. De Goeje bask s, I., S. 1710 - 1.

23

tevik ettiler. Yemen gibi Ebna, Arap, Yahudi kabileleri ile mesktin ve eitli dini inanlara ba l topluluklarn ya ad bir blgede bu haber daha byk bir tepki unsuru haline geldi. Esasen Arap yar madasmn byk bir ksmnn iktisadi ve siyasi bak mdan Medine hkhmetine ba lanm bulunmas baz kabile ileri gelenlerinin haset ve k skanln uyandrmt. Medine artk zengin ganimet mallar nn, zekt ve cizyenin ve binnetice siyasi ve askeri nfuzun topland bir ba kent haline gelmiti. Yarmadann drt buca na oradan emirler veriliyor, eliler, memurlar m kllerini hal etmek iin gene oraya ko uyorlard . Yarmadamn en akla gelmez k eleri, Peygamber Muhammed'in himayesine sndklar iin komu kabilelerin baskn korkusundan uzak olarak ya yorlard . Tanr Elisiin hastalanmas haberi bir takm kabile eflerinin siyasi gayelerini a a vurmalarma frsat verdi. Bunlar topraklar n Medine hkmetinin nfuzundan s yrarak zekt ve sair adlarla toplanan vergileri, kendi ahsi menfaatlerine veya gene kabilelerinin korunmas n temin tahsis etmek maksadiyle gndermediler. Bu hareket Medine hkmeti tarafndan isyan sayld . Bazlar isyan etmeden nce. ince planlar dndler; muvaffak olmak iin Hz. Muhammed gibi grnmenin en iyi are olaca kanaatine ula tlar. Bylece dinden dnen kabilelerin baz larnn banda peygamberlik iddias nda bulunan bir tak m si efler gryoruz ki, bunlar Islam tarihinin ilk devirlerinde ortaya kan ve bazlar sonradan iyi bir Mslman olarak tan nan yalanc peygamberlerdir. Arabistan' bir yangn gibi saran Ridde'nin ba lca sebeblerini ylece sralyabiliriz: 1) Peygamber'in hastalanmas ve lm; 2) Siyasi arzular n tatmin etmek istiyenlerin e itli vastalara ba vurmalar, halk isyana te vik etmeleri; 3) Halk n zekt ve cizyeden muaf tutulmak istenmeleri; 4) Kabile asabiyetinden dolay Kurey hakimiyeti altna girmek istenmemesi; 5) Yeni dinin ibadet usullerinin ve mkellefiyetlerinin Yar mada'da henz tam manas yla kavranamam bulunmas . D. Riddenin Yaylmas ve nlenmesi Bylece Hazreti Muhammed'in son gnlerinde ba lam olan Ridde Ebu bekr zamannda gittike yayg n bir hal ald ve Esedler, Gatafanlar, E ca'larn bir ksm, Temimler, Sleymler'den baz lar, Havazinler'in bir k sm, Beni Hfaflar, Imru'ul-Kayslar, Zekvanlar, Beni Criyeler, Hanifeler, Bahreyn ahalisi, Benu Bekr bin Vailler, Oman Ezdler'inden Debalar, ,Nemr bin Kas tlar, Kelbler, Kudaalar'dan baz lar, Beni mirlerin hepsi vsr. dinden dndler. 24

Sadk kalanlara gelince, onlar da unlardr: " ki Mescid (yni Mekke ile Medine) aras ndaki kabilelerle Eslemler, Gfarlar, Cheyneler, Mzeyneler, Kab ve Sakifler.". Ayrca Tayylar, Hzeyller. Becileler, Has'amlar, Tihame yakmndaki Havzinler, Cemler, Sa'd bin Bekrler de sadk kaldlar. Gene sadk kalanlar aras nda Bahreyn'de Abdlkayslardan bazlar, baz Yemenliler, Yemen'de Kindeler, Hadramavthlar, Cendel, Zebid kabilelerini de saymak gerekir. Ebu Bekr hlife olmadan nce, Vsme, Peygamber'in emriyle Suriye seferine haz rlanm , fakat onun hstal bu seferin bir zaman iin geri b raklmasn gerektirmiti. Ebu Bekr Hlifelik makam na geer gemez yukarda bahis konusu etti imiz irtidad ve isyanlara bakmadan Usme'yi Hz. Muhammed'in emridir diye Suriye'ye yollad . te, bunu frsat bilen mrtedler, Medine'de Mslmanlar n saysnn az olduunu dnerek bir gece bask mna hazrlandlar. Ebu Bekr ise bunu nceden tahmin edip Mslmanlar n Mescid'de hazr bulunmalarn emretmiti. rtidad edenler Kurey lilerle Ensar arsndaki nefretten istifade edeceklerini sanyor, mterek d man karsnda bu nefretin ortadan kalkaca n hi hesaba katmyorlard Eb Bekr isyan ve irtidad haberlerini ald ka, vlilere haberciler yollamak suretiyle bir mddet oyalama siyaseti takip etti. Maksad Usme ordusunun dnmesini beklemekti. Fakat Abs ile Zbyan kabileleri acele olarak Medine zerine yrynce, Eb. Bekr art k Usme'yi bekleyemedi. Kuzeyde bulunan Kelb ve Kuzaalar da dinden dnm lerdi. Bunun zerine Ebu Bekr dinden dnp Tuleyha bin Huveylid'in etrafnda toplanan Tayy, Esed ve Gatafan ve Kinanelerin bir ksm zerine yrd ve ileride Tuleyha blmnde etrafl ca grece imiz zere Zul'Kassa ve el'Abrak sava larnda bunlar yendi. Bu ii bitirip Medineye dnen Ebu Bekr art k elilerle oyalama politikas n bir yana brakp onbir birlik kurarak bunlara komutanlar tyin edip isyan eden blgelere yollad . Bunlardan birisinde yalanc peygamber Tuleyha zerine giden birlikti ki, komutanlna Hlid bin Velid tyin edilmiti. Zu'l Kassa savann Mslmanlarn ba ars ile sonulandn gren mtered.ditler derhal slm ordusuna iltihak ettiler. Bylece Hlid'in kuvvetleri yol aldka, yuvarlandka byyen bir a a benzedi. Ebu Bekr, Tuleyha'mn iini bitirdikten sonra Temimler'den olan Mlik bin Nveyre'nn zerine, yni Butah blgesine hareket etmesi emrini de verdi. Ayrca te kil ettii onbir birliin komutanlrna da birbirinin ayn olan 25

ve kendisinin emir ve tavsiyelerini ihtiva eden bir mektup verdi ". Bu birlikler Bylece dzenlenmi ti:

1) Hlid bin Velid, Tuleyha bin Huveylid ve Butah'daki Malik


bin Nveyre zerine;

2) krime bin Ebi Cehl, Yemame'ye, Mseylime zerine; 3) Muldcir bin Ebi Umeyye, yalanc peygamber Esved al - Ansi'nin
Kays bin Makuh ile birle en adamlarn yenebilmesi iin Yemen' deki Ebnaya yardmc olarak gidecek sonra da imdi ksmen mrtedlerin tarafn tutmaya balyan Hadramavt' istila edecekti. 4) O srada Yemen'den gelmi bulunan Hlid bin Said bin al As' , Suriye yaylas nda bir yer olan Hamkateyn zerine;
-

5) Amr bin al As, Kudaalar, Vedia ve Haris toplulu u zerine; 6) Huzeyfe bin M hsan, Deba ahlisi zerine; 7) Arfaca bin Hersume, sonradan Huzeyfe ile birle mek zere
-

Mehre'ye;

8) urahbil bin Hasene de krime bin Ebi Cehl'in arks ndan ona
yardmc olarak Yemame'ye yriyecek, oras fethedilince birlikte Kudaalar zerine gideceklerdi;.

9) Tureyfe

(Yahut Ma'n) bin Hciz, Selymler ve Havzinlerin Selymler ile birlmi olanlar zerine;

10) Siiveyd bin Mukarrin, Yemen'de Til ne'ye; 11) AM bin al Hadrami, Bahreyn'e gidecekti ".
-

Hlid , Gamr denilen yerde toplanm olan as sileri de da ttktan sonra mm Zeml'in isyn ve irtidadn ortadan kald rd . B mm Zeml mehur mm K rfe binti Rebi'a nn kzdr; babas da Mlik bin Huzeyfe bin Bedr'dir. mmii Zeml Selma binti Mlik, Hz. Peygamber zamannda esir edilmi ve ganimet olarak Hz. Ay e'ye verilmi ti. Hz. Ay e onu azad etmi ti. Hz. Peygamber lp kabileler isyan edince mm Ktrfe'nn kz mm Zeml Selma binti IVIC lik, anasnn devesine binerek irtidad etmi ve isyanclarn bana geerek Halid'in ordusunu bir hayli ypratmt . Selma'nn etrafna toplananlar sadece kendi Huab kabilesinin erkekleri de ildi. uradan buradan ka p gelmi olan maceraperestler de onun taraf n tutmu lard . Hlid bu haris kadn n devesinin bulunduu yere btn gcyle hcum edip hatta Selma'n n devesini vurana 100 deve ba layaca n vdetmeseydi, sava belki de daha ok
28 bn al - Esir, Vsd al - Gabe, III., S. 65. 29 Tabri, de Goeje bask s, I. S. 1881.

26

uzayabilecekti; fakat Halid askeri deltas sayesinde, olduka nemli bir zayat vermi olmakla beraber, Selma ve taraftarlar n malup etti ve Selmay'da harp meydannda katlettirdi. Mezopotamya'dan Yemme'ye kadar yay lm olan byk Temim kabilesi drt esash kola ayr lr: 1) S'ad bin Zeyd Menatlar; 2 ) Amr bin Temim; 3)) Hanzala; 4) Ribablar. Amr bin Temim ve Ribb kabileleri slma sadk kalmlard. Birinci koldan olup Muka'is ve Butn adlar n tayan kabilelerin vlisi olan- Kays bin As m bir mddet tereddt iinde beklemi ti; Ribb, Avf ve Ebn'mn vlisi olan Zibrikan bin Bedr zekat toplay p Ebu Bekr'e teslim ederse, kendisi onun aksini yapacakt . nk bu ikisinin aralar akt . Biri dierinin yapt m yapmak istemi yordu. Zibrikan bin Bedr Hz. Peygamber zaman ndaki andini yerine getirdi. Zekt develerini Ebu Bekr'e teslim etti. Fakat Kays bin As m tereddt geirdi inden, sonunda piman oldu. Al - Al bin al-Hadrami tarafndan ku atlnca vergi mallar ile birlikte onu karlad ve teredddnn sebeplerini aklad. Bu srada Hanzala kolundan Yerbu'larm bakan bulunan Mlik bin Nveyre ile ayn koldan olan Mlikler'in bakan Veki'bin Mlik dinden dnm lerdi. Bahreyan'deki Ridde'nin nlenmesine gelince: Seyf yoluyla elde etti imiz haberlere baklrsa 30 Bahreyn'de slmiyet'i kabul etmi bulunan baz kabileler dinden dnm lerdi. Bunlarn banda Kays bin Sa'lebe koluna mensub olan Hutam dinden dndkten sonra kendisine tabi bulunan Bekr bin Villerle birlikte harekete geip Katif ve Hecer'e gitti. Orada ya yan Zra ve Sebabice'leri do ru yoldan artt . Abd al - Kays'lar ise Hutam'a uymay p bilkis Mnzir bin Staa'ya ve di er Mslmanlara yard ma kouyorlard . Ama Hutam bu yardm kesmemek iin elinden geleni yapt ve Mslmanlar ku att. Ebu Bekr bu srada al - Al bin al - Hadrand'yi Mrtedlerle sava mak zere Bahreyn'e yollad . Yolda Yemme civarmdan geerken Mslmanlara kat lanlar oldu. Me hur Summe bin Usl bunlarn banda gelmektedir. Kays bin 'Asm da bu yolculuk s rasnda toplad zekt deve ve atlarm getirip al-'Al'ya teslim etmi, daha nce geirdi i tereddtten pi mank duyarak al-'Al ile birlikte Bahreyn'lilere kar savamak zere yola kmt ". Dehna lnn ortas nda bir gece yars develerin rkerek kamas askerin cesaretini fazlas yla krdysa da, lde grdkleri bir su onlar yeniden hayata ba lad . bu sefer de me hur Ebu Hreyre de bulunuyordu. Al-Al, Hecer'e yakn bir yere kadar ilerledi. Mrtedler
30 Belziii, I. C., S. 134; Taberi, trkesi. III. C., S. 184 v. t.; Zehebi, Tarih al C. I., S. 359. 31 Taberi, trk. ter. III. C., S. 177 v. t.

27

Hutam'n, Mminler al - 'A/C'mn komutas altnda gnlerce arp tlar; sonunda yaral Hutam, Kays bin Asm tarafndan ldrld. nemli bir mevkii olan al-Gararesir edildiyse de sonunda affa nail oldu Ganimet mallar slmiyetin emretti i zere askerlere da tld . Dinden dnm olanlar sa a sola kamak te ebbsnde bulunduka, Mslman valiler al-'Al'dan ald klar emir zerine bunlar yakalyorlard. Kaanlar, Mslmanl kabul ediyorlar, yahut memleketlerine dnmekten alakonuluyorlard ; Dier bir ksm ise Drin'e geliyorlard Al-Al. Bahreyn' de Mslman olanlarn artk bir tecavze maruz kalm yacaklarndan emin olunca, askerleri ile Drin zerine yrd; oray zaptetti ve durumu Ebu Bekr'e bir mektupla bildirdi. Ebu Bekr ona eybanlar zerine yrmesini emreden bir cevap yollad . Oman ve Mehre'de Ridde'nin nlenmesine gelince : Hicretin 12. yhnda Oman'da Ezd'lerin ba nda bulunan Lakit bin Mlik al-Ezdi isyan etti. eref bakmndan stnlk iddialarnda bulunan ve bir rivyete gre peygamberlik de iddia eden Lakit slmlar'dan Ceyfer ve Abbd' dalara snmak zorunda b rakt . Bunlar Halife'den yard m istediler. Ebu Bekr Ezdler'den Arfece ile Himyerler'den Huzeyfe'yi yardma memur etti. Ayr ca Halife kendi emirlerini Yemme'de tutmyan krime'ye. Huzeyfe ve Arfece'ye yardm ettii ve byk bir ba ar kazand takdirde onu affedece ini yazd . Lakit taraftarlarn oaltrken, MslManlar da kuvvetlerini artt rmlard . Sonunda iki taraf Deb'da karlatlar. Naciye o ullar ile Abd al - Kays 'lardan kuvvetli bir yardm ekibi gelmeseydi, az kals n, Lakit bin Mlik savata stn gelecekti. Taberi bu sava da mrtedlerin 10 000 ki i kaybettiklerini yazmakt adr 32
.

Oman blgesindeki mrtedlerin i ini bitirdikten sonra, krime bin kendi askerlerinin ba nda olduu halde Mehre'ye gitti, Orada biri ehrit'in dieri Muharip o ullarndan Musabbih'in idaresinde toplanm bulunan iki kuvvetle kar lat . ehrit ile Musabbih'in aralar ak olduu iin krime'nin i i kolaylat ; nce ehrit'i Mslman olmaya dvet etti. O, ilk a rta slm kabul etti. Arkas nda bulunan kabileklerin hepsi ehrit'in izinden gittiler. krime, onunla birle erek Musabbih kuvvetleri zerine yrd. Deb'dakinden daha iddetli olan bir sava sonunda mrtedler yenildiler. Mslmanlar bir hayli esir ve ganimet elde ettiler. Ayrca btn Mehre'nin Medine'ye boyun e mesini salam oldular.

Ebu Cehl

32 Taberi, de Gaeje basks, L C. S. 1979.

28

Bu arada Yemen'de de ikinci bir ridde vuku bulmu tu: Halife Ebu Bekr si Esved'in ldrlmesinde byk bir rol olan Firz'u Yemen'e vli tyin etmi ti. Yukarda bahsedildii zere Yemen'in isyan, esasnda bir Arap - Ebna mcadelesi idi. Asi Esved, Ebna'dan olan Firaz al - Deylemrnin de byk gayretleri ile ortadan kald rldktan sonra, bu mcadele ancak ok ksa bir zaman iin nlenebildi. Ebu Bekr'in Yemen'e Fir z al - Deylemryi vli tyin etmesi, onun Cey al - Deylemi ve Dazaveyh gibi hemehrileriyle birlikte i grmesi, rkan Arap olan Kays bin Makuh al - Muradi'yi son derece kskandrd . Zira Yemen'in isyn ve irtidadnda o da islmlarla birlikte hareket etmi ve bir hyli tehlikeleri gze almt . Buna ra men, Yemen tedenberi oldu u zere gene Ebna'mn hkm alt na verilmi , Kays ise bekledi i mkfat elde edememiti. te bu yzden o da hileye ba vurarak Ebna'dan olan Dazaveyh, Firaz ve Cey'i ldrrse, yni Halife'nin Yemen'e memur etti i kimseleri ortadan kald rrsa, Yemen'in idaresini kendi eline geirebileceini mit etti. Ksa bir devre iin i ler Kays bin Mak uh'un mit etti i gibi cereyan etti. O, nce Dazaveyh'i ldrd. Fakat evine dvet etti i dier iki kii bir tesadf eseri olarak onun plnlarm rendiler ve Havlanlar' a snmak zere kat lar. Kays bin Mak uh al-Muradi, San'a ehrini zaptetti; vergileri kendi nam na toplad ; Ebna'y e bld. Bir ksmn deniz yoluyla Aden'den, bir k smn karadan ran'a sevketmek istedi. Firuz al - Deylemi ise bo durmad Ukayl ile Ak'lerden ald yardmc kuvvetlerle Kays' n zerine yrd. Kays bin Mak uh al - Muradi ise Esved'in urada burada ba bo bir hlde dola an svarilerini kendisiyle birleme e ard . Onlar Kays bin Mak uh al - Muradrnin bu teklifini kabul ettiler. Firz al - Deylemi ise Ebu Bekr'in gnderdi i eli ve mektuplardan sonra Tihme ahalisinden olan Thir bin Ebi HWe'llin idare ettii kuvvetlerle, Muheir bin meyye komutasnda Medine'den gnderilen bir ordunun yardmlaryla takviye edilmi ti ki dman San'a yak nnda arp tlar. Arap Kays, yni Kays bin Makuh al - Muradi sava kaybetti; kat . Bir mddet sonra Kays'a uymu olan Amr bin Ma'di Kerib, Muhacir bin Umeyye'nin kuvvetlerinin oklu u karsnda kurtulu u Mslmanlara teslim olmakta grerek, amn andi bile almaya lzum: grmeden Kays'dan ayr lp Mslman karargh' na geldi. Az sonra Kays bin Mak uh al - Muradi de Mslmanlar'n eline esir d t. Her ikisi zincirlerle ba lanarak Medine'de Hlifenin yanna gnderildiler. Muhacir bin Umeyye, San'a'ya girdikten sonra memleketi apulculardan ve Esved'in artakalan svarilerinden temizledi. Orada sknet ve dzeni yeniden kurdu. Medine'de bulunan iki esirden, bilhassa Dazaveyh'in katili olan Kays iin, Ebu Bekr idam 29

cezas verdi ise de o, bu cinayeti i lememi olduunu, Peygamberin minberi nnde elli kere yemin etmek suretiyle teyid etti i iin affa nil oldu. 'Amr bin Ma'di Kerib de ayn zamanda affedildi.

Muhacir bin Umeyye ise Yemen valili ini Hadramavt vlili ine tercih etti ve Firilz ile birlikte Yemen'i idare etti.
Hadramavt hdiselerine gelince: Bu s rada Hadramavt valisi Ziyad bin Lebid idi. Hz. Muhammed'den sonra zekt deme vakti geldi inde, Ziyad bin Lebid halk Peygamberin emirlerini eskiden oldu u gibi yerine getirme e davet etti. Bu emirler ise Hadramavt zekat mn Kinde'de i Kinde'nin zekat mn ise Hadramavt'ta da tlmas yolunda verilmiti. Hadramavthlar Kinde'nin isteklerini yerine getirmediler;dinden dnp dnmemek hususunda da tereddt geiriyorlard . Ziyad bin Lebid onlara kar harekete gemedi, Muhacir bin Umeyye'nin gelmesini bekledi. Muhacir bin Umeyye, San'a'ya gelince Hz. Ebu Bekr'e bir mektup yazd ; gelen cevapta, Muhacir ile krime'nin Hadramavt'a kadar ilerlemeleri emrediliyordu. Muhacir bin Umeyye, krime bin Ebu Cehl, Ziyad bin Lebid ve daha ikinci derecede baz Mslman komutanlarm yardmlaryla kindeler'den ve Riyad'da bulunan 'Amr bin Muaviyye'lerden kfre sapanlar cezaland rldlar Hadramavtlular'dan pek az insan dinden dnenlere yard mda bulunmutur. Hadramavtlular her zaman Ziyad bin Lebid'i korudular. Kindeler'in bozguna u ramasndan sonra, Nuceyr kalesinde esir edilenlerden E 'as bin Kays, krime bin Ebu Cehl'den amn alarak Muhacir bin meyye'nin kar sna kt ve kendisiyle birlikte dokuz esire de amn taleb etti. Sonunda i Halife'ye havale edildi. Halife Hz. Ebu Bekr byk bir mevki sahibi olan E 'as' affedip kendi kz karde i ile onun evlenmesine msaade etmi tir ". Buraya kadar yazd klarmzla Ridde'nin ana izgilerini gstermi ve bu arada en nemli Ridde olaylarm zetle ni bulunuyoruz. Oysa Arabistan'da Ridde'nin tarihine, yaz mza balarken de bildirmi oldu umuz gibi, ilk slam tarihileri tarafndan bal bana bir kitap dolduracak kadar yer verilmi tir. Yukarda a kladmz sebeplerden de anla lyor ki, orientalistlerin Hicretin 11 - 12. y llarnda Arap kabilelerinin Ebu B ek r'e vergi verme i reddetme manas nda anladklar 34 Ridde tamamiyle siyasi ve iktisadi sebeplerden do mutur. Ridde Kurey hkmetine kar
33 Belazri, trk. ter., s. 165. 34 Hhnerbach, Watima's Kitb ar - Ridda aus bn Har's isba, Wiesbaden 1951, S. 10.

30

bir ayaklanmayd ; yoksa her yerde dinden ayr lma demek de ildi. Ba a geen mtenebbiler atr k bir putun adna deil, tpk Hazr et -i Muhammed gibi Allah'n adna ortaya ktklarn iddia ediyorlard . Ayaklanmalarn Medine hkmetine ynelmi bulunan nefreti, sadece zekt vermek mkellefiyetinden de il, Hazreti Muhammed'in hkmetinin sonlarna do ru, hukuk ve din bak mndan aydnlatlmalar ve onlardan vergileri toplamalar iin kabileler aras na gnderdi i zekt millerinin uyand rm olduklar ho nutsuzluktan da do maktayd 35 . Merkezden gnderilmi veya yerliler aras ndan tyin edilmi bulunan bu vergi milleri hem vergileri toplar, hem de yerli aristokrasiyi mrakebe ederek, buralarda Medine merkezi hkmetini temsil ederlerdi. Hazret-i Muhammed'in lm zerine bu vergi milleri, e er islmiyet'e sad k kalan bir aznla snamadlarsa kamak mecburiyetinde kalmlard . Yukardaki aklamalardan da anla lyor ki. islmiyet din olarak baz blgelerde henz derinle ememi , siyasi kuvvet olarak da henz iyice yerle ememiti. Yni dini devlerine iyice al amam olanlarn ayaklanmas din olarak slmiyet'in oralarda sathi olduuna, Kurey 'e vergi vermemek iin ayaklananlar n durumu ise, siyasi bir kuvvet olarak islmiyet'in baz blgelerde henz kuvvetlenmemi bulundu una rnek te kil etmektedir. Bylece Ridde bu devirdeki ruhi, sosyal ve siyasi durumun gizli sebeplerini ortaya karmak bakmndan ara trlmas gereken bir konu olduu gibi, yalanc peygamberlerin faaliyetlerine uygun bir blge temin etmesi bakmndan da byk bir nem ta maktadr. 3. DI ER SEBEPLER Yalanc peygamberlerin ortaya k sebepleri aras nda kabile rekabeti, kabile istiklaline ba llk, politik ihtiras, khinlik yoluyla nfuz kurmak da saylabilir.

A Kabile rekabeti ve kabile istiklline ba llk:


Araplar'da kabileler aras nda tedenberi rekabet eksik olmam tr. Hatta bunu, kuvvetini kaybetmi , zayflam bir halde zaman mzda bile grmek mmkndr. airlerin bu yolda, gerek irticalen, gerek hazrlkl olarak syledikleri birok iirler, bize kadar gelehilmi tir. Her
35 Wellhausen, Skizzen und Vorarbeiten, VI., S. 7.

31

Arap, kendi kabilesinin stnl n frsat d tke, muvaffak olabilece i nisbette mdafaay deta bir vazife bilir ve hrriyetine oldu u kadar, asaletine de d knlk gsterirdi. V ak drnin Kit ab -l-Me gazi' sinde bu hususta yle bir misal mevcuttur: "Fezare'lilerden Uyeyne

bin Hsn; Temim kabilesine bir bask nda bulunmu, onbir erkek, onbir kadn ve otuz ocuk esir getirmi ti. Bunun zerine Temim kabilesinden on eli Hazret-i Muhammed'e geldiler ve bunlardan birisi, Temim kabilesi nin, dounun en asil, en zengin ve en kalabal k kabilesi olduu hakknda bir sylev verdi. Bunun zerine Hazret-i Muhammed Sbit bin Kays' ard. Sabit hazrlkl olmad hlde, Reslullah ve taraftarlar hakk nda bir methiye syledi. Bunun zerine Temimilerin airi Zibrikan bin Bedr, Temimileri en birka beyitle bunu karlamaya alt : "Biz en asilleriz, hibir kabile bize yeti emez, krallar da bizim aramzdadr ve bizde kiliseler yaplr!" dedi Hazret-i Muhammed'in emri zerine Zibrikan'a,
Hassan bin Sabit , Muhacirn ve Ensar' metheden bir kaside ile cevap verdi. Temimiler yaln z kahnca bu yarmada yenilmi olduklarn kabul ettiler ". Ileride de a klanaca zere, bu kabile rekabeti, kabile asabiyeti ve ittifaklar 37 Araplar'da VII. Yzy ln ilk yarsna do ru dini inanlardan da bazen stn bir yer tutuyordu. Nitekim Halid bin Velid, Yemame sava srasnda ele geen esirlere sorular sordu u zaman, onlar kendisine "Biz diyorduk sizde bir peygamber, bizde de bir peygamber olsun" 38 dediler. Yni Araplar Kurey 'den kan Peygamber'e tabi olmaktansa, kendi kabileleri aras nda kp peygamberlik iddia eden birinin gsterece i yolda yrme i daha uygun grecek kadar bu hususta ileri gidiyorlard . Kabile asabiyetinin en gzel rneklerinden birini daha Taberi'de buluyoruz". Talhat n-Nemri Yemme'ye geldi; ahalisinden "Mseylime

nerede?" diye sordu. Ona, "Sen onu Mseylime ad yla anmaktan sakn, Tanr elisi nerede?" diye sor dedikleri zaman o, "Hayr kendisini grmeden, onu Tanr elisi diye anamam" cevab nda bulundu. Mseylime onun yan na geldiinde, "Mseylime sen misin" diye sordu; o, "Evet
36 Vikdi, Kitab l - Megzi, Wellhausen yay m, Berlin 1882, S. 386. 37 Taberi, Tarih l - Umem ve'l - Mlk, Kahire 1326, III., S. 230'da Esed ve Gatafan kabileleri ile Tay kabilesinin baz boylar Tuleyha'nm etrafna toplandlar, bunlarn birlemelerinin sebebi Cahiliyye devrinde aralar nda bir andla manm mevcut bulunmas ndandr; demektedir. Uyeyne Gatafan'lara yle demi "Esed kabilesi ile aramzdaki andlamay yeniliyece iz; Tule yha'dan taraf olaca m; nk mttefikinaizden olan bir peygambere uymak, Kurey li bir peygambere uymaktan daha iyidir". diye yaz hdr. Bu misl bize efler arasnda mevcut olan andlamalarm, halkn inanlarn ve Medine hkmetine dinen ba l bulunmalarn kaale almadn ifade etmesi bakmndan nem ta maktadr. 38 Taberi, tr ter., III. S. 154. 39 Taberi, Arap., III, S. 245 - 50.; tr. ter., III., S. 148.

32

benim" diye cevap verdi. Talha ondan "Senin yan na kim geliyor?" diye sordu; o, "Rahman geliyor" dedi. Talha ondan "Karanlkta m geliyor, aydnlkta m geliyor ?" diye sorduunda, o, "Karanlkta geliyor" cevabn verdi. Bunun zerine Talha "Senin yalanc olduuna tanklk ederim; fakat Rebia oullarndan olan bir yalanc, bizim iin, Mudarlar'n doru olan peygamberinden daha iyidir" diye syledi.
Makrizrnin "en - Niza ve t-tehasum fi ma beyne beni meyye ve beni Him" adl kitab da bandan sonuna kadar Emevi ve Ha imi kollar arasnda yllarca srp giden bu kabile rekabetini anlatmaktad r40. Yukardaki misller gsteriyor ki, Esved, Tuleyha, Secah ve M s e ylirn e gibi yalanc peygamberlerin, ok say da ve olduka nfuzlu insanlar tarafndan tannm olmalarnn sebepleri arasnda kabile asabiyeti ve kabile istiklaline ba llk da yer almaktad r.

B. iktisadi ve siyasi sebepler:


islamiyet Arap Yar madasnda geni halk ktleleri tarafndan kabul edilince, Medine ehri hem dini, hem siyasi bir merkez halini almaya ba lamt . Bunun tabii bir sonucu olarak iktisadi bakmdan da bu ehrin nemi artmt ; nk islamn artlarndan birisi olan zeka ve sava lardan elde edilen ganimetler gene Medine'de toplan yordu. Bu, teki byk kabilelerin, bilhassa Temim ve Hanife kabilelerinin tamam ve kskanln mucip oluyordu. Bu yzden H azr et - i Muhammed lnce, E s e d, G at af an ve T ay y kabilelerinden baz kollar Medine'ye eliler gndererek, dinde sabit kalacaklarn, namaz k lacaklarn, fakat zeldtttan muaf tutulmak istediklerini bildirdiler. Bu teklifi ba ta mer bin H att ab olmak zere Sehabe ok msait kar ladlar. nk hemen her kabileden irtidad yoluna sapanlar n says gittike artmakta oldu u gibi, ii- same ordusu da Suriye'den Medine'ye henz dnmemi ti. Taberi'deki bir rivyete gre 41 ancak K ur ey ve S akif kabileleri irtidad etmemiti. H av a z inler ise mtereddit kalm lard BI; elilere Ebu Bekr'in verdi i cevab gene Taberi 42 u ekilde anlatr: "Zeldt

olarak vermekte olduunuz hayvanlarn balarn vermediiniz takdirde bile sizinle sava acam", Peygamberin lm zerine her tarafta ba
gsteren dinden ayrlma ve isyanlar zekat vermek istemiyen kabilelerin iine gelmi , bu suretle de Medine'ye gnderilmek iin haz rlanan zekt devleri yeniden eski sahiplerine iade edilmi veya kabile eflerine teslim
40 Bu hususta fazla bilgi edinmek iin bk. Makrizi, en- Nizxe't-teht sm fi ma beyne Beni -eneyye ve Beni Ha im, Msr. 1937. 41 Taberi, Arap., III., S. 221. 42 Taberi, Arap., III., S. 222; tr., ter., S. 72.

33

edilmiti. mer bin Hattab' n da syledi i gibi " Araplar yaln z mallar iin hasistiler. Bu iktisadi ve siyasi durumdan faydalanmak isteyen baz kimseler, kendi kasaba ve blgelerini Medine hkmetinin nfuzundan s yrarak kendi ahslarna ba lamak ve bylece zekt veya ba ka adlarla toplayacaklar vergileri, kendilerinin ve kabilelerinin refah seviyesini artt rmak iin kullanmak istiyorlard . te byle bir gayeye ula abilmek iin baz kimseler peygamberlik iddias n da kendilerine uygun bir yol olarak setiler. Dikkati eken bir cihet de ele ald mz drt mtenebbinin drdnn de dini hviyetlerinin yan banda, siyasi hviyetlerinin, yni eflik arzularmn yer alm olmasdr. Esved l - Ansi, Tuleyha, Secah, Mseylime, hepsi de birer siyasi, hatta askeri ef idiler. Esved ksa zamanda gney Arabistan' Hicaz snrna kadar eline geirme e muvaffak olmu , Secah Medine hkmetinin zay f anlarn beklemi , Tuleyha slmlar zerine ilk aknc kuvvetlerini yollam , Mseylime ise Yemme toprakla= krkbin asker ile savunmu tur.

C. Khinlik:
Btn bu hareketlerin meydana gelebilmesi iin, bu siyasi ahsiyetlerin hususi kabiliyetlere sahip olmalar gerekiyordu. Nitekim her eyden nce bunlar, mensup bulunduklar kabilelerin en yksek tabakasndan idiler veya do rudan do ruya bu kabilelerin ba kanlar idiler. Ayrca khindiler de. Araplar'da khinlerin verdikleri hkmler itirazs z kabul edilirdi. Bunlarn halk zerindeki nfuzlar ok bykt ve onlarn bu nfuzlar ok kere kendi kabilelerinin s nrlarn,' amt . Bir kabiledeki khin ekseriya kabilenin seyyidi olup idareci, mnevver zmresine dahildi 44 nceledi imiz mtenebbiler den olan Mseylime, Tuleyha, Esved ve Secah da khin idiler ". Bunlar kabileda larnda uyanm olan dini temayllerden khinlerin eski ifade vas talar olan secili konu ma usliibu ile sz syliyerek kendi hesaplarna istifade etmesini bilmilerdi.
.

43 Caetani, slm taihi, st. 1926, VIII., S. 207'ne Vk drnin Kitab r - Riddesinden naklen mer bir Hattah'n Ebu Bekr'e "Araplar yalmz mallar iin hasistirler. Bu yln sadakasn onlara basla" dediini kaydetmektedir. 44 A. Fischer, slm Ansiklopedisi, Kehnet maddesi, cz 55, S. 72 - 73. 45 Gaudefroy Demonbynes et Platonov. a. g. e, S. 137.

34

IV. YALANCI PEYGAMBERLERIN ORTAYA IKILARI VE BUNLARIN HAYAT VE FAALIYETLERI

Yalanc peygamberlerin meydana kmasnm sebeplerini genel olarak yukarda aklam bulunuyoruz. imdi bu drt ahsn tarih srasyla hayat ve faaliyetlerini gzden geirece iz. 1. ESVED - ANS/

A. Esved'in soyu:
Sahte peygamberlerin en tehlikelilerinden ve ilklerinden say lan Esved l-Ansi, adnda da anla laca zere Yemen blgesinde oturan Ans kabilesine mensuptu 46. Asl ad Ab h al a bin Kb bin Avf 47 48 Z U umar (h ile), yahut Zu '1 - H m ar (ha ile) olanEsved' da denmektedir. Birincisi peeli, ikincisi e ekli demek olan bu iki lkabin her ikisi de do ru olabilir nk Esved'in a ada grece imiz zere, baz marifetler yapan bir e ei varm . Dier yandan Esved'in her zaman bir pee ile rtl olarak gezmesinden dolay Z u '1 - umar (h ile) lkabm tam olmas da muhtemeldir 49 . Zira Samiler'de khinlerin ve peygamberlerin ok kere bir pee ta malar eski bir gelenek icab idi 5 Musa P ey gamb e r'in de byle bir pee ta d in eirde yazhdr 51
46 Ans kabilesinin soyu hakknda geni bilgi edinmek iin bk. Belzri, Futuh l - Buldn, tr. ter., I., S. 170, v. t.; arap., Kahire 1901, S. 111. 47 Bu isim yukarda iaret edildii zere Abhala bin K'ab eklinde kaydedildii gibi (bk. Taberi, arap., III., S. 188; tr. ter., II., 2., S. 914); bni Hald'n, Kitab l - ber, Msr 1284, II., teknile, S. 60; El-Vatvat, Gurer l-Hasis l-Vaz ha ve Urar n-Nekis l-Fadiha, Msr 1318, S. 131; Ebu'l - Fida, Tarih, I., S. 163 v. t.) a adaki tarihler-de ise Ayhala eklinde kaydedilmektedir: Mes'udi, Mruc uz-Zeheb ve Maadin l-Cevher, Paris, 1814 ,IV., s. v. t.; Mirhond, Ravzat us- Safa. Leknou II., S. 221; Belzri, Ftuh l - Buldn , Kahire 1901, S. 111, tr. ter., I., S. 171; Wellhausen, Reste arabischen Heidentums; Berlin 1899, S. 135. 48 Belzri, Ayhala'ya yznn siyah olmasmdan dolay Esved denildi ini Futuh lBuldn, S. 111., tr. ter., S. 171'de yazmaktad r. 49 Taberi, arap., III., S. 189; Ebu'l-fida, Tarih I., S. 163 v. t.; el-Vatvat, Gurer l-Hasis, S. 113; Wellhausen, Reste arabischen Heidentums, S. 135. 50 Wellhausen, Reste, S. 135. 51 Incil, Korintoslulara ikinci mektup (III., 13 - 18.); Buhari , Sahih, M sr tab (1320), S. 52'de "Himar Esved'in eytanuun ad imi" demektedir.

35

B. Esved'in olaanst kabiliyetleri ve faaliyetleri: Esved bin K'b bin Avf nceleri khinlik eder, ok gzel konu ur, tatl szleriyle olduu gibi halka gsterdii bir takm hokkabazlklarla da cahil insanlar aldatmasn pek iyi bilirdi 52 Asl yurdu ve do duu yer K e hf-i H ub b n idi. Esved yle acip maharetler gsteriyordu ki, Mezhi kabilesinden biroklar onun her arzusuna ba eecek duruma gelmilerdi. Onun bir e e i vard . Esved hayvann kula na eilip: "Rabbine secde et" dedi i vakit, o secde eder, "Kalk" diye emir verdi inde de, kalkard . Pek e itli hayvanlarn altrldklar takdirde yapt klar birok marifetlerden biri olan bu hareket o zaman Esved'e itibar edenler tarafndan mhimsenmiti Sras gelince anlat laca zere Esved teripledii bir nmay gnnde, yz kadar hayvan bir izgi izip bunun zerinde sraya dizer ve gene s rasyla hepsini mzraklar. Halk dehet iinde b rakan bu vah iyane ii bitirinceye kadar, hibir hayvan izginin stnden kmldamaz. Birok inan lr kaynaklarn verdii bu haberler, bizde onun khinli inin yan sra, kuvvetli bir ipnotizmac olduu kanaatini hakl olarak uyandrmaktadr. Hicret'in 10. ylnda Hazr et -i Muhammed ved hacc ndan dnerken, hastalannca islamiyet'in henz tam man asiyle benimsenmemi olduu, yahut ba ka dinlerle omuz omuza ya ad baz blgelerde, bu haber vahim sonular do uracak bir ekilde yayld . Bir mddettenberi sessiz al an Esved bu haberi duyar duymaz peygamberli ini ilan etti. Kendisine "Rahman 1- Yemen" ad n verip kahinlerin hyafetiyne brnm bir halde dola maa ve gitti i yerlerde "R ahm an" ad na konumaa balad 53 Esved'in ortaya at ld haberi duyulur duyulmaz An s ve M e zhi kabilelerinden ba kalar da ona mektuplar yollayarak, ondan taraf olduklar n bildirdiler. Bu arada Hristiyanlar n enkesif oldu u Neer an ehri halk da Esved'e kolayl klar gsterdi 54 Yemen'de o srada Ebna'lar hkimdi 55 Habe boyunduru undan kurtulmak iin Ir a nl 1 ar' yardma ann olan Yemenliler, bu sefer de yllarca sren Iran boyunduruu altnda ya amaa mecbur kalmlard . te bu ranllar'la Yemen'deki Araplar' n karmasndan meydana gelen yeni nesle Ebn ad verilmitir.
. . .

P ey g amb e r'in hastal haberi Esved'e ula r ulamaz, o kendisinin de bir peygamber oldu unu iddia ve her tarafta ilan etmekle kalmay p
52 Ebu'l - Fida, Tarih, I., 163 v. t.; Mirhond, Ravzat us-Safa, II., S. 221; bni Haldn, ber, II., tekmile S. 50; Zehebi, Tarih bisiam, I., S. 341. 53 Belzri, a. g e. S. 111; tr. ter., I., S. 171. 54 Taberi a. g. e. arap, III., s. 189; tr. ter., II., 2., S. 915. 55 Caetani, a. g. e. IX.,S.94'de belki de bir yanl lk eseri olarak"Ebnalan yani Habe lileri" dernekle Ebn'larla Habe lileri biribirine kar trmtr.

36

btn Yemen'i kendi hkimiyeti alt na almaya te ebbs etmiti. Yukarda da sylendii gibi Mezhi kabilesi onun gstrdi i acaip maharetlere hayran kalm ve onun peygamberli ini kabul etmiti. Necranllar da ona baz vaitlerde bulunmu lard . O srada Necran valisi, H a zr et -i Muhammed'in oraya tyin etmi olduu Amr bin Hazm, Hemdanlarnki A'mir bin ehr, San'a valisi ise ehr bin Bzan idi. Mu' az bin Cebel ise Hazret -i Muhammed taraf ndan Yemen'e gnderilen vali ve memurlarn, vergileri hakk yla alp almadklarm kontrol etmek ve slam dininin teferruat hakkndaki bilgileri halka retmek maksadyla oraya yollanm bulunuyordu ". - Fida der ki ", "Esved irtidad edip peygamberliini iddia eden yalanclardandr. Necran

halk ona mektup yazd . Necran'da Mslmanlar'dan Amr bin Hazm ile Hlid bin Said bin el-As " bulunuyordu. Necran halk bunlar srp ehri Esved'e teslim ettiler". Esved'in irtidad etti ini ileri sren bu nl
tarihinin iddias n yle kolayca kabul etmemiz mmkn de ildir. Zira T ab eri de onun slmiyet'i kabul etti ine dair bir kayda tesadf etmediimiz gibi, B el zri'de bunun tam aksini ispat edecek olan u szleri gryoruz: "Tanr Elisi ld y l, Cerir bin Abdullah Beceli'yi

slmiyet'i kabule armak zere Esved'e gnderdi. Cerir o yl Mslman olmu tu. Esved slmiyet'i kabul etmedi "." Esved'in slmiyet'i kabul
etmedi ine dair ba ka bir delili de S eyrin rivyetinde buluyoruz 60

Yemen'de isyn ba laynca Peygamber'in tyin etmi olduu A.smir bin ehr, l - Hemedni, Firuz, Dazaveyh gibi nemli memurlar Peygamber'den aldklar mektuplar zerine haz rlanmaa balamlard ki, Esved'den de bir mektup ald lar. O, mektubunda "Ey yabanclar, ilimizden aldnz topraklar bize veriniz. Topraklar nn bize b raknz ; biz bu toprak ve toplanan mallara, sizden ziyade mstehak z" diyordu. Esved Mslman olsayd ,
Mslman memurlara byle bir mektup yazmazd . Anlalyor ki, Esved Medine hkmetinin Yemenli Mslman halktan toplad zekt mallar ile Mus evi, Hristiyan ve M e c ilerden ald cizyeye muhalefet etmekle kalmayp Hazret-i Muhammed'in hasta olmas ndan fay56 Taberi tr. ter., III., S. 42 v. t.: Tanr elisi, Bzan ile birlikte Yemenlilerin slmiyet'i kabul etmesinden memnun olmu ve Bazan' btn Yemen lkesinin valiliine tyin etmiti.Sehir ve kasabalar da Bazan' n emri altnda idi. Oluncaya kadar bu vazifesi devam etti. Bazan lnce Tanr Elisi bu vazifeyi sahabeden baz lar arasnda bld. Bunlardan birkanun ad : ehr bin Bzan, mir bin ehr l-He nedni, Abdullah bin Kays, Ebu Musa el E'ari, Hlid bin Said bin l-ks, Tahir bin Ebi Hule, Yal bin Tmeyye ve Amr bir Hazm ile Ziyad bin Lebid'tir. 57 Ebul'-Fida, a. g. e., I., S. 163. 58 Belaziiri, a. g. e., tr. ter., I., S. 271'de Hlid bin Said bin el-As' San'a'da vali olarak gstermektedir. 59 g. e. tr. ter., I., S. 171. 60 Taberi a. g. e. arap, III, S. 214, tr., III. S. 44.

37

dalanarak, Kurey liler'in Yemen'deki hakimiyetini de ykmak istiyordu. u halde Ebu' 1 - Fi d a'mn syledi i gibi Esve d'in dinden dnm olmas bahis konusu olamaz. Bu ayaklanma, sadece Medine hkmetine kar deil, ayn zamanda slmiyet sayesinde stnl n muhafaza eden Ebnalara kar idi de. te bylece milli bir isyann bana gemi bulunan Esved yeni bir din kurmaktan ziyade, yeni lkeler fethetme e nem vermi , peygamberlik iddialarn ise sadece bu emelinin tahakkuk etmesi iin bir vas ta olarak kullanmt . Esved'in isyan ksa zamanda bir yangn gibi gney Arabistan'a yayld . Buna kar, H a zr et 'i Muhammed, hasta olmas na ra men, emirlerini ve tavsiyelerini bildiren mektuplar yoll yarak Hic a z'dan ok uzakta bulunan bu blgelerdeki isyan hareketlerini bast rmaa koyul du. Yemen'deki Ebnalara bir eli gndererek E sv e d'le sava malarm ve onlara yazm olduu mektupta adlar bildirilen baz kimselerden yardm istemelerini emretti. Ayn zamanda bu kimselere de, Ebnalara yardm etmelerini bildirdi. Bylece Veber bin Yuhannes'i, Firz ile Cey d-Deylend ve Dazavehy'i istahri'ye ve Cerir bin Abdullah' ise Zu-l-kila ile Zu Zuleym'e eli olarak yollad ". bni Ab b as'a gre Esved l - An s i'ye kendi lkesinde ilk kar koyanlar mir bin ehr l - Hemedni ile Firz ve Dazav ey h 'olmulardr 62 Mirhond daha nce lm bulunan B az an' n Mslman oldu unu 63 ve Yemen halkn islam'a te vik ettiini kaydetmitir ki, Medine ile Yemen aras nda bir ihtilafn mevcut olmamas , onun valilii srasnda Yemen'de islamiyetin yay lmaya balamas, bu iddiamn do ruluuna bizi inandrmaktad r 64.
.

61 Taberi, a. g. e., arap, III., S. 214. 62 Bu >Imir bin ehr l - Hemednryi rkda ehr bin Bzan veya Bazan ile kan trmamamak gerekir. 63 Mirhond, a. g. e., II., S. 221. 64 Wellhausen, Skizzen, VI., S. 36'da Ebna'n n Mecusi olduunu hatta Firz, Dazaveyh've ileride de grece imiz Kays bin Mak uh'un Mslman memuru olmak yle dursun, Mslman bile olmadklarn iddia ediyor ve onun bu fikrini nce Caetani, sonra da di er orientalister (bunlarn en sonunculanndan olan Hhnerbach da dahil) kitaplannda kabul ediyorlar.Bu iddiay Kays iin kabul etsek bile Firz ve di er Ebna hakknda mnaka asz kabul etmemiz pek gtr. nk Belazri, Firz'un Islm' kabul ettiini (arap S. 111; tr. ter., I., S. 172) yazmakta, ayrca Taberi (tr. ter., III., S. 220) de Firfz'un yle bir kasidesini kitab na almaktadr: " benden nce Islmiyet'i kabul edenlerin Mslman olmalar bizi Muhammed'e, aile ve tabasma itaaattan ahkoymad gibi islannyet'ten olan paymz da eksiltmemitir " Bu kasideyi Firz, Arap Kays ile mcadeleye ba lad sralarda sylemi tir. Gene bu konuda. Bchner (Encylopedie de l'Islam, II., S. 102'de) Firtiz'un Mslman oldu unu tekrarlamaktadr.Ebn'dan olan Azad'm Mslman oldu u da phe gtrmez. nk kaymbabas Bazan Mslman idi. Kendisinin de Mslman oldu u Hondmir, Habib s - Siyer. Tahran 1333, I., S. 448'de a klam tr. Bunu teyid eden daha ba ka kaynaklar da vard r. Aksi halde Resulullah rk ve din bakmndan yabanc olan bu unsura dayanarak Esved'in ortadan kald rlmas gibi mhim bir ie te ebbs etmezdi.

38

lu ehr, Esved'in ortaya at ld srada San'a valisi Bazn' n o bulunuyor ve pek tabii olarak onu en byk d man kabul ediyordu. nk Necran'daki Mslmanlar'dan olan Ben l-Hris'ler bile irtidad ederek Esved'i Necran'a davet etmi lerdi. Zebid'lerden, Mezhi'lerden, ded'lerden biro u ona uymulard . Ziyad l-Kindi ile zekt meselesi yznden meydana gelen anla mazlk sebebiyle K in de halk da irtidad edip Esved'den taraf olmu lard ". Bylece kuvvetlenen Esved, Necran'a do ru ilerledi ve isyann onuncu gnnde Neer an' zaptetti. Birka gn sonra Mslman kuvvetleri, onun aub blgesinde olduu haberini aldlar. ehr bin B z n da isyan n yirminci gecesinde Esved'e kar harekete geti. ehr bin Bzn, San'a'dan d ar kt . Esved'in yamnda Kays bin Abd-i Yegiis (buna Kays bin Hbeyre Makuh Muradi de denmektedir) 66 Mu aviy e bin Kays l - Cenbi, Yezid bin Husayn l - Harisi ve Yezid bin el - Efkel l Ezdi gibi ahsiyetler vard ki, bunlar mensup olduklar kabilelerin en ileri gelen insanlar ndandlar; San'a'ya do ru yrdler ve zafer rzgar pek de umulmad halde Esved tarafna esti. Esved ehr'i ldrd 87 San'a'y zaptetti, ok kere adet oldu u zere ma lisp bakann kars Merzubne zad ile evlendi 68
, .

Esved kendi peygamberli ini kabul etmek istemiyen Ebrdlara pek fena muamelelerde bulundu; Mslman olanlar da ya kamak yahut dinlerinden dnm grnmek mecburiyetinde kald lar. Bu arada Peygamber'in Yemen'e, vergi millerini kontrol etmesi ve slm dinini oradakilere retmesi iin grevlendirip yollad Muaz bin Cebel de kat ; Mrib'de Ebu Musa el - Esdri'ye rastlad . kisi birden Hadramavt blgesine s ndlar. Muaz bin Cebel Sekun kabilesine, Ebu Musa da Sekesik kabilesine misafir oldular. Di er Mslman memurlar n her biri o gnlerde snacak yerler aradlar ve bu arada Ak kabilesi de bun,, larn adeta hmisi olmutu 89 Bu sre iinde Esved, H adramavt blgesi snrndan Tif vilyetine ve Bahreyn blgeinden Aden'e kadar olan btn topraklar eline geirmi bulunuyordu". Yalnz k
.

65 bni Haldn, iber, I., tekmile, S. 67., Hhnerbach, a. g. e. S. 35 , 78. 66 bni Sa'd, Kitab t - Tabakat l - Kebir, Leyden 1940, V., S. 383. 'e gre Mak uh lkabun almasnn sebebi b r boluundaki bir hastalktan tr da lanm olmasndan ile gelmitir. (Belzri, a. g. e. tr. ter., I., S. 178). 67 Taberi, Arap,. III., S. 214. 68 Wellhausen, Skizzen, VI., S. 31.; Eyyb Sabri, Mahmud s - Siyer, st. 1297, S. 474'de yanl olarak Merzubne Azadi, Bzn' n kars olarak gsterilmitir; hakikatte Azad, ehr'in kansdr. 69 Beldiri, Arap., S. 112; tr. ter., I., S. 171. Burada Esved Sana'y ele geirdii vakit Hlid bin Said bin l - baz rvilere gre ise Muhacir bin Umeyye'yi oradan d arya karmtr. 70 Taberi, arap., III., S. 215.

39

kabilesi ky blgelerde Esved'e boyun e memiti. Bu srada Esved'in ba ars daha da artt , baz ky blgeleri eline geirme e muvaffak oldu. As er, er ce, Galfika, Aden ve el Cend'i hkm alt na ald. Geri kalan blgelerde, Mslmanlar ona kar cephe aldlar. Esved bylece geni topraklara sahip olunca, vilayetlerin idaresini baz kimselere vermei uygun buldu. Askerin komutas m Amr bin Madikerib'in ye eni Kays bin Abd-i Yegils'a" Ebnalar n idaresini Firlz ve Dazaveyh'e, Mezhi kabilesi valiliini de Amr bin Mdikerib'e vermi ti". Esved bu byk ve kolay zaferlerden pek ziyade gurura kap ld ; komutanlarndan ve Ebna'dan olan Fir lz, D azeveyh ve K ays' kmseme e, onlardan yz evirme e meyletti. Bu s rada Peygamber'in Sekun'lara smm olan memurlarndan Muz bin Cebel bu kabilenin bir kolu olan Beni Bekr'den bir kadnla evlendi; karsna duyduu hayranlk onu bu kabileye son derece s k ba larla ba lad . Bu suretle de birok Mslman memurlar Muz sayesinde bu kabile mensuplar tarafndan himaye grdler. te tam bu s rada Hazret-i Muhammed'in mektubu bunlara ula t. Seyf'in bu husustaki rivyetine bak lrsa, mektubu getiren Veber bin Yuhannes'tir (Taberi, tr., ter. III. S. 47). Bu mektupta Hazret-i Mumed, dinin korunmasn, dinden dnenlerle sava lmasm, Esved'in hiyle yoluyla yahut arplarak ortadan kald rlmasm, yardm mid edilen ve dininde sebat gsteren herkese szlerrinin eri tirilmesini emrediyordu. Muz bin Cebel, Peygamber'in emirlerini yerine getirmtk iin derhal harekete geti. O, Kays'n Esved'den korktu unu ve belki bir gn kendisini ortadan kaldrmak isteme i dndn tahmin etmi ti. Bunun iin Muz ve arkada lar Hazreti Muhammed'in emirlerini Kays'a anlattlar. Kays bu daveti gkten inmi bir mjde gibi sevine sevine kabul etti. Kays hakknda buraya kadar verdi imiz bilgi Belazari'de biraz daha deiik olarak yle anlatlmaktadr: Hazret-i Muhammed, Kays bin Makuh l-Muradryi Ebnalar kendi tarafna kazanmak iin Ferve bin Msik l-Muradi ile birlikte Yemen'e yollam , bunlar ise San'a civarna gelince Esved'den taraf grnerek, Mezhililer, Hamdanhlar ve bakalarnan mte ekkil bir birlikle ehre girme msaadesini alabilmilerdi. ehre girdikten sonra Ebna'lardan olan Firaz'u kendi taraflarma meylettirme e muvaffak olmu lard".
71 Hhnerbach, a. g. e., S. 101. 72 Mirhond, a. g. e., II., S. 221: Amr bin Madikerib Islam olmu ve Peygamberden Zebid'in emirliini istemiti. Fakat Peygamber buralarm emirli ini bakalarna verince, o, memleketine dnd. Esved peygamberlik iddias na kalkmca Amr bin Mdikerib de irtidad ederek Esved'e tabi oldu. Bundan tr Yemen kolayca Evved'in eline d t diye kaydedilmi tir. 73 Belaziiri, arap., S. 112; tr. ter., I., 172. Bu rivayetin do ru olmadm Hhnerbach da kabul ediyor. Fakat yle bir misal veriyor: "Kays'm Mslmanl ga. kar' kt davrand

40

Bizce Taberrnin Seyf'den ald yukarda yazl birinci fivyet daha dorudur. Zira Esved gibi cebbar ve zeki bir adam n, Kays gibi taraftarlara sahip ve ku ku uyandran nemli bir ahsi, hem de Hazret-i Muhammed tarafndan memur edilmi bir ahsi, safdilne bir ekilde San'a'ya kabul etmesi, yle kolayca tasvib edilebilecek iddialardan de ildir. Esasen l3elzfri meneini gstermedii bu rivyetin hemen altnda yle demektedir: Onlar Yemen'e geldiklerinde Hazret'i Muhammed'in lm haberini aldlar (Belzri, Tr. Ter. I., 172). Bu rivyet ise ileride de gsterilecei gibi, birok kaynaklarn verdikleri haberlere aykr dmekte, hatta bizzat Belzri (Ter. Ter. I. 173), bu rivyeti gene adlar n aklamad rvilere dayanarak cerhetmektedir. Esved'in ldrlmesinden sonra vukubulan Yemen'deki ikinci Ridde srasnda, Kays'n Halife Ebu Bekir'e kar cephe almas , Ebna'y srp karmas da, Seyf'in verdi i haberlerin do ruluunu teyid etme e yardm etmektedir. E er Kays samimi bir Mslman olsayd , Esved'in ldrlmesinden sonra Yemen'de ikinci bir ridde olay n ortaya karmak suretiyle islmln bana yeni bi gaile amazd . Bylece Mslmanlar'dan C ey d-Deylemi, Firz, Dazaveyh, Kays bin Abd-i Yeg ls almaya koyuldular ve gereken yerlere mektup lar yolladlar. Fakat Esved bu hususta casuslar vastasiyle baz haberler alm olacak ki, Kays bin Abd-i Yegils'u a rtp ona: "Ey Kays, o (Yani Esved'in eytan) neler syledi biliyor musun?" dedi, "Neler" diye sorunca, "eytan diyor ki, sen Kays' yak n adamlarndan kadn, o

eref derecesinde sana denk olduktan sonra, senin dmanlarnn taraf na geti, ihaneti iinde saklad, eytan bana, Ey Esved, Ey Esved, onun errinden sakn, aatan meyve kopar r gibi, onun ban kopar; yoksa devletini elinden alcak, yahut ban kesecek" diye sylyor dedi. Kays on
dan bu szleri iittikten sonra korktu; Zul-Hinar'm bana andierek, Seytan'm yalan sylediine, Esved'i kendi vcudundan daha aziz tuttuuna ve hiyanet fikrinden ok uzak bulundu una, onu inandrmaa alt. Kays'n bu hararetli konu masndan, Esved'in pheleri belki de biraz hafiflemi olacak ki, onu serbest b rakt. Kays arkada larnn yamna koup durumu anlatt . Onlar Esved'in phelerinin ortaya kard bu byk tehlike ve tehdit alt nda ne yapacaklar n dnrlerken, Amir bin ehr, Zi Zrd, Zi Merran, Zi Kilb, Zi Zuleym' n Esved'e kar harekete getiklerini ve kendilerine yard m vaadlerii ihtiva eden haber(Seyre gre) bir takm misllerle Yemen'in birinci Riddesinde aka gryoruz". Bunun iin Bel'azrrnin yazd doru olamaz diyor. Hffibuki Kays asil, Yemen'in ikinci Ridde'sinde Mslmanlara karg ityi davrannamtr. Bu nokta Hhnerbach' n gznden kam olmak. Hhnerbach, a. g. e. S. 71.

41

leri aldlar. San'a'dakiler, yni Kays, Firz, D azaveyh, C ey ve taraftarlar onlara , kendilerinden emir almadan harekete gememelerini yazdlarsa da, dinletemediler. nk onlar Hazret-i Peygamber'den Esved'e kar bir hareket haz rlamalar iin mektup almlard San'a'dakiler Esved'in phelerinin artmas ndan ve kendilerinden nce harekete gemesinden korktuklar iin evvelce ehr bin Bznia bunun ldrlmesinden sonra da Esved'in kar s olan Azad ile i birlii yapmak gerekti ine karar verip Azad' n ameasolu olan, Firz d - D eylemryi saraya gnderdiler 74 Burada Taberi (Tr. Ter. III., S. 50) Seyf'in bizzat C ey 'd en nakletti i birinci rivyete dayanarak, Cey'in Azad'a gnderildi ini yazmaktadr. Gene Seyf bu defa men ei Fir z'a dayanan (Taberi, Tk. Ter. III., 60) rivyetleri naklederken, Firz d-Deylernrnin izad' ziyaret etti ini sylemektedir. Bu iki rivyetten hangisinin do ru olduunu kesin olarak sylemek g olmakla beraber, Merzubne zad' ziyaret eden kimsenin, onun amcas olu olan Firz oldu unu kabul etmek her halde daha do rudur. nk Cey , kendisinin saraya iki defa gitti ini bildirmekle beraber, nc ziyareti Firz'un yapt m bizzat itiraf etmektedir. Birinci rivayette Esved, Cey 'den phelendii iin onu dver. Merzubne imdada ko up akrabas olduunu syliyerek, belki de ldrlmekten onu kurtar r. Sonra Firz saraya gnderilir; hemen hemen ayn vak'a tekrarlanr. zad Firz'un st karde i olduunu ve onunla her zaman konu acam syler; ama Esved bu sze hi bakmaz, Firz'u d ar kartr. u halde Firz'un saraya gitti i muhakkaktr75 ; yani Seyf'in Firz'a dayanan ifadesi her iki fivayette de mevcut oldu una gre ikinci rivyet esas olarak alnabilir. Ancak hadiseler, ikinci rivyette daha k sa, daha kestirme olarak anlatlmtr. yle ki: Firz saraya gider, amcas mn kz Merzubne zad'm yanna girer ve Esved'in yapt ktlkleri ona hatrlatr. Eini ldrdkten ba ka halk sefil ettiini, kadnlarn eref ve haysiyetlerini i nediini, artk onu yok etmek tamam geldi ini syler ve ondan yardm ricasnda bulunur. zad, kocas nn katili olan Esved' in dnyada en ok nefret etti i insan olduunu, kendileriyle hemen i birlii yapni'a a hazr bulundu u karln verir 76 te bu srada ieriye
. .

74 Taberrnin Zkir Kadiri Ugan tarafndan yaplm olan tercmsinde (III. S 50, 5.satrda) birinci ahsta konuan C ey yerine Kays yazlmtr. Kays: "Ey amcamm kz" diye Azad'a hitap eder ki, bu imknszdr. Zira Kays Arap, zad ise Ebniklan'd r. - 75 Belzfrrde (rap., S. 112; tr. ter., I., S. 172) bu hususta bir kay t mevcut de ildir. Sadece "Bunlar Esved ile evlenmi bulunan eski vlinin kars Merzubne'ye gizlice adam gnderdiler" diyor. 76 Mirhond, a. g. e., II., S. 221: Karsnn, Esved hakknda "Esved pis bir adamdr. arap ier, gusletmez, hep uyur" dedi ini kaydediyor.

42

Esved bin K'b girer; Firaz'un kar s Azad ile byle samimi bir ekilde hasbihal etti ini grnce, fena halde kzar; Firz'un stne at lp bana vurma a balar. Fakat Azad, 77 onun kendi akrabas olduunu syleyerek, kocas n muaheze edince, Esved yapt hareketten utan duyup zr diler 78
.

Fil-az bu tehlikeli i ten bylece kurtulup arkada larnn yanna geldi. Esved, Firaz'u saray nda grnce pheleri bsbtn artt . Esasen Hazret-i Peygamber'in mektubunu alm bulunan Necran'm Mslman kalan ahalisi de ba ka tarafa g edip bir araya topland klarmdan, Esved'in pheleri korku halini alma a balamt . Bir gn, o, San'a meydannda nefret uyand ran mthi bir sahne haz rlad : ehir halkn meydana toplad . Elinde hkmdarhk mzrak' oldu u halde sarayndan kt . Topluluun ortasnda durdu. Sonra hkmdarlk atm getirtti, hayvann azna mzraki ile vurduktan sonra onu sal verdi. At kanlar iinde sokaklarda ko maa balad ve sonunda yere ykld ; ld. Esved bundan sonra yz kadar deve ve inek getirtti; meydanda kumun zerine bir izgi izip bu hayvanlar izginin boyunca hep bir hizaya dizdi. Bundan sonra elindeki m zra ile hayvanlara vurma a balad. Hayvanlardan hibiri izginin te tarafna gemiyordu. O, bundan sonra hayvanlar brakt . Hazr bulunanlar bu mthi manzara kar snda, hayret, nefret ve korku iinde kalmlard. Daha sonra Esved m zrak" elinde oldu u halde yere kapand 79 Bunca hayvan uruna kurban etti i ruhun sesini duymak istermi gibi kula n yere vermiti. Bylce bir mddet durduktan sonra, ba n yerden kaldrp: Yan mda bulunan melek bana, ey Esved, Kays bin Mak uh sidir, onun ban kes" diyor, dedi. Gene ban yere koyup dinledikten sonra, bu defa eytann: "Ey Esved, Firz si ve azgnlardandr, onun sa elini ve sa ayan kes" dediini haber verdi 8 Firaz bu szleri duyunca kalabal n iinde kaybolma a te ebbs etti Fakat evine yakla t srada Esved'in adamlar ndan birinin, onu yakalayp "Hkmdar seni aryor, sen ise tilkilik ediyorsun" demesi zerine, hayat ndan pek fazla midi kalmam bir halde bu adam takibe mecbur kald . Zu'l-Himar' devirmek isteyenlerin hepsinde oldu u gibi, Firaz'da da bir haner sakl idi. O, bu srada nefsini korumak gerekece ini
.

77 Hondmir. a. g. e., I., S. 448'de Azad'm Mslman olduu aklanmtr. 78 Buraya kadar yazd klarmz aynen Cey iin de rivyet edilmi tir Bk. Taberi, tr. ter., III., S. 50. Esasen ayn cildin 57. syfasnda birinci ahsta konuan Cey d-Deylemi ol.. duu aklanmtr. 79 Taberi, tr. ter., III., S. 59. 80 Firfz d - beylemPnin Seyf yoluyla intikal eden rivyeti (Taberi, tr. ter., III., S. 49) Esved'in azndan nakledilirken "melek" eklinde olup dier baz Islami rivyetler bunu " eytan" eklinde nakletmilerdir. Gene Taberl, tr. ter., III., 48; Zehebi. Tarih bislm, I., S. 341'de de "Melek bana haber verdi" eklinde bir riayet vard r.

43

dnerek, silahn gizlice hazrlad . ayed Esved kendisini ldrmek isterse, aha evvel davranarak, onu ve sonra yan nda bulunan adamlar n hanerliyecekti. Esved onu grr grmez, niyetini yznden anlam olmal ki, kendisine yaklatrmadan, San'a halk na biraz evvel ldrd hayvanlarn etlerini blmesini emretti. Firz onun emrini yerine getirdi. Fakat, az nce Esved'in davetini kendisine tebli e gelen adama pay vermedi. O da Firz'u Esved'e ikayete gitti. Firz etlerin da tlmasnda gereken ihtimam gsterdikten sonra, yaya olarak Esved'in yan na geldii srada onu, Tanr adn anarak kendisini ikenceli bir ekilde ldreceini, adama vadederken buldu. Fakat bu szleri i ittiini hissettirmeden, emri yerine getirdi ini haber verip ekildi. Art k her ne bahas na olursa olsun, vakit geirmeden suikasdi sonular chrmak gerekiyordu. Bunun iin Esved'in d manlar, Merzubne'ye bir adam yoltay p tertibat almak zere kendilerine yard m etmesi gerekti i haberini ulatrdlar. Merzubane, Firz'u tekrar saraya a rtarak, sarayn arka tarafnda bir duvar' n i ksmndan beraberce bir delik a p sonra perdesini indirdiler. Buradan odaya getiler ve Esved'in o gece ldrlece ini Firz, Azad'a syledi " C. Esved'in ldrlmesi: nce suikastiler ge vakit arkada larna direktifler verdikten sonra sarayn arka tarafna alm bulunan delii geniletm.e e koyuldular. Sonra Kays bin Abd-i Yegs, Firz, Dazaveyh hep birlikte bu delikten ieriye szldler. Esasen, Himy e r ve H amd an'lara haber gnderildiinden, onlar da muhafz kuvvetler olarak vazife grmekte idiler. Esved'i ldrmek iini D az a v ey h, ihtiyarh m ileri srerek 82 reddetti. K ays ise ben grlt ederim, Esved uyanabilir, diyerek F ir z 'un onu ldrmsini teklif etti ve buna karar verildi Firz k licm arkada larnn yanna brakarak (ihtimal unutmu olacak), Esved'in yatt odaya, bir kandil n takip ederek vard . Onu yata an iinde ba aya ne tarafta oldu u belirsiz bir ekilde yatm ve horluyor buldu. A.zad, onun bamn bulunduu taraf Firz'a i aret etti. Esved her halde bu gece iyice sarho tu. Firz, Esved'e yakla p onun yzn grnce, korku ve aknlk iinde kald . nk o, gzlerini am Firz'a bakyor, bir yandan da " eytamyla konutuu Kususi dille" bireyler sylyordu. Frsat kard takdirde her eyin mahvolaca m bilen Firz, bir eliyle
,

81 Firz'a dayanan Seyf'in rivyetinde, Esved'Ie kar laann Firz olduu ve Esved'in Firz'u dverek darya kard yazhdr. 82 Mirhond, a. g. e., II., S. S. 222'de byle sylyorsa da Taberi, tr. ter., III., S. 62'de "iddet ve hiddet gsterdi i srada elinin titredi ini ileri sren ahsn Kays olduunu" rivyet ediyor.

44

onun sakal'' tutup, boynunu k rd ; ldn sanarak arkada larna haber verme e ko arken kzad onun ete ini ekip, Esved'in henz lmediini syledi. Filaz arkadalarnn yanna ko up klcm ald (Cey 'in rivyetine gre hep birlikte, Firz'un rivyetine gre de Firilz yaln z olarak), tekrar onun odas na dnd. Ancak hepsinin birlikte onun odasna girmi olmalar ihtimali daha kuvvetlidir. Belli kayanklar mz, Kays ve tekilerin Firaz'a yard m ettikleri hussunda birle mektedirler. yle anla lyor ki, Kays ve di erleri onun g sne oturdular. Filaz onun ba n gvdesinden ayrrken Esved yle iddetli bir "b rt" kard ki, odann d arsnda bulunan muhafzlar koutular, kapy vurarak bu sesin nerden geldi ini sordular. kzad onlara "Peygambere vahiy geliyor" diye seslendi " Bylece muhafzlar kapdan uzaklatrmaa muvaffak oldu. Dazaveyh, Firz ve Arap Kays o geceyi sarayda Merzubane'nin yannda, ne yapacaklar n, etrafa nas l haber salacaklarm konumakla geirdiler. Sabaha kar saraydan kp arkada larnn yanna geldiler. Ezd kabilesine mensup Veber bin Yuhannes'i de alarak ehrin en yksek kalesine ktlar. Veber oradan yle bir ezan okudu: "Tanr

uludur, Tanr uludur, bir Tanrdan baka Tanr yoktur; Muhammed'in Tanr elisi olduuna tanklk ederim. Esved Tanr 'nn dnandr""
Ezan iiten halk kalenin nnde toplanm Veb e r'i, bu cretkar Mslman' ", Esved'in ne ekilde cezaland racam merakla beklerlerken, Veber'in yannda bulunanlar Esved'in ldrlm olduunu ilan edip teyid makamnda onun ba n halka frlattlar. Hayret ve korku iinde kalan Esved taraftarlar katlar; kaarlarken de nlerine gelen yerli, yahut Ebn'dan olan kimselerin bilhassa bunlarn ocuklarn rehine olarak beraberlerinde gtrdler. Buna kar lk Fil-az ve Kays'in vaktinde ald klar tedbirler sayesinde, onlar n arkalrndan adamlar yeti ip yetmi kadar svariyi esir almaya muvaffak oldular. Bylece San'a'y terketme e mecbur kalan Esved taraftarlar , San'a ile Necran ehirleri ars nda dolap durdular. Bu arada, kk byk yediyz ki inin eksik oldu unu' farkedip olarn serbest braklmasn Mslmanlardan istediler. Bu teklif kabul edildi. Kar lk olarak, alnan rehineler geri verildi. Taberi'nin dayand ravilerin hepsi Esved'in Firaz taraf ndan ldrld n kaydediyorlarsa da, baz kayanklarn ifadeleri bu iddaya uymamaktadr. Mesela bni Sa'd (Kitab t - Tabakat, V. S. 383) Kays bin Hubeyre Mak uh'un peygamberlik iddias nda bulunan Esved
83 Ebu'l-Fida, a. g. e., S. 164; Taberi, arap, III. S. 217; tr. ter., III., S. 55. 84 Belazuri, tr. ter., I., S. 173; Taberi, tr. ter. III., S. 74. 85 Wellhausen, Veber bin Yuhannes'in Mslman olmad m iddia ediyor. halbuki Caetani bu hususta kayanklar n verdikleri bilgiye itimat gstererek onun Mslman oldu unu kabul etmektedir. Caetani, a. g. e. IX., S. 117.

45

l - Ansi'yi ldrd n yazmaktadr. Bundan ba ka, Belzri de (Filtuh l - Bldn, tr., ter., I., S. 173) esas olarak Kays' n Esved'i ldrdn anlatmakta ve biraz a a da baz rvilerin onun Firz tarafndan ldrld n zikrettiklerini pek ksa olarak kaydedip gemektedir. Mirond' (Ravzat s - Sefa, II., S. 222) da ise bu rol Kays ile Firz arasnda blnmtr. Burada Firz'un silahs z olarak Esved'in odasna girdi ini, Esved'in boynunu krdm, sonra geri dnp arkada lar ile birlikte tekrar Azad' n yanna dndklerini, o zaman Kays' n onun ban gvdesinden ayrdn yazmaktadr. Halbuki Buhari (Sahih-i Buhari, III., S. 52). Zehebi (Tarih l - slam, I., 341.), Ebu'l-Fida (Tarih I., 164), El - Vatvat (S. 131) gibi kaynak kitaplar, onun Firz tarafndan katledildiini pekala yazdklar gibi, En - Nevevi (I., S. 52), bni Haldiin (Kitab ]. - ber, II., 60), Taberi (Tr., Ter., III., 57) gibi tarihiler de Peygamber'in lmeden nce, ilahi bir kaynaktan alarak, haber verdi i "Esved ldrld; onu slih bir insan olan Firz d Deylemi ldrmtr" szlerine dayanarak Esved'in katilinin Firz oldu u yolundaki kanaatlerini a ka belirtmi lerdir. Ayrca bni S'd gene (V., S. 389), Peygamber'in gipten ald bu haberi kaydettikten sonra, "Esved'i ldrenler aras nda Firz d-Deylemi dahi vard " demekle Fir z'u Kays ile ibirlii halinde gstermektedir. Dikkat edilirse, Firz'un Esved'i katletti i hususundaki haberler daha a r basmaktad r. Esasen Hazret - i Muhammed'in bu yoldaki "Esved ldrld, onu slih bir insan olan Firz d-Deylemi ldrm tr" hadisinin kitaplarda daima tekrar edilmesi, hadiseye en yak n olan a da bile inanc n bu yolda olduunu teyid eder.
-

Yukarda akland gibi, Yemen blgesi Esved gibi bir mstebitten kurtulduktan sonra, Mslman memurlar gene eski yerlerine dnme e baladlar. Fakat, aralarndan birini bakan semek hususunda anla amadlar. Nihayet Medine'den yeni bir emir gelinceye kadar Sehabe'den olan Mu' az bin C e b e l'i setiler". Bir yandan da btn olup bitenleri mektupla Peygamber'e bildirdiler; fakat mektup Hazret -i M uh amm e d'e de il, Halifesi Ebu B ekr'in eline varabilmi ti Zira baz tarihler, onun Esved'in ldrlmesinden bir gn sonra ld n kaydetmilerdir ". Belazri (Ftuh l - Buldan, tr., ter., I., 173) onun Peygamber'in lmnden be gn nce ldrld n ve bu haberin Ebu Bekr'in Hilafet gei inin onuncu gnnde Medine'ye ula tm yazmak86 bni Haldn, ber, II., tekmile, S. 60. 87 El-Vatvat, a. g. e., S. 131; Ebu'l-Fida, a. g. e., I., S. 164; bni Haldfm, a. a. g. e., II., S. 52; Taberi, tr. ter., III., S. 57, 165, 208; Wellhausen, Skizzen, VI., S. 34; Hondmir, a. g. e., I., S. 448. Her ne kadar Caetani bu hususta Mirhond'u mehaz gstermi ise de elimizde bulunan (Leknou 1914) bask sda byle bir kayda tesadf edemedik.

46

tadr. Bu suretle Esved'in hkmdarh bazlarna gre ay srm tr. Seyf yoluyla bize kadar gelen Firz'un rivyeti, onun Kehf-i Hubban'da isyna ba lamasndan lmne kadr geen zaman n ancak drt ay olduu yolundadr. Bylece Esved'in H. 11. y ln Rebi'l-evvel ay nn sonunda katledildi i meydana km oluyor "

D. Yemen'de ikinci Ridde:


Esved'in ldrlmesi ile Yemen'de islmiyet yeniden zafer kazanm oldu. Fakat ok ksa bir zaman iin. nk Hazret-i Muhammed'in lm haberi, Cahiliye devri adet ve inanlar m brakm ve islmiyt'i henz pek sathi bir ekilde kabul etmi olan Yemen'li bir ksm halkn yeniden irtidadna vesile olmutur. Denebilir ki, Kays bin Mak uh l - Muradi, Yemen'de ikinci Ridde'nin nderli ini yapmtr. Halife Ebu B ekr, Firitz'u Yemen'e vali tyin etmiti. Daha nce Dazaveyh, Firaz, C ey hemen hemen birlikte San'a'da i grmekte ve Yemen'i idare etmekte idiler. Firz'un Halife tarafndan , onlardan stn bir mevkie geirili i, Arap K ay s' k skandrd ve bundan dolay E z v a'y (Himyeri hkmdarlarnn ad ve Zu'nun o uludur). "Ebnalar sizin memleketinizde yabanc ve gmen bir kavimdirler. Onlar kendi hallerine b rakrsanz daima saltanat sreceklerdir. Ben onlar n bakanlarn ldrerek geri kalanlarm memleketten srp karaca m" diye tahrik etti". Fakat Himyerli u'l-K il ile arkada lar onun bu fikrini kabul etmediler. Ama Ebnalara da yakla madlar. Kays gayesine eri mek iin, gsterdi i bu bo gayretten sonra, urada burada dola an Esved'in svarileri ile temasa geti ve onlarda kendisine bir dayanak buldu. Esasen serseri bir hayat sren Esved'in svarileri, gya San'a'y tehdide ba ladlar. ehir halk tel a dt. Kays ise herkesten ziyade korkmu grnd. Firaz ve Dazaveyh ile isti arede bulundu; onlarla dostmu gibi hareket etti. Hatt ertesi gn iin onlar yeme e davet etti ve ilk gelen Dazaveyh'i ldrd. Firaz yolda iken iki kadn arasnda geen konu madan bunu renip kendisi iin de ayn akibetin haz rlanm olduunu anlyarak karde i Gu na ile H avlanlara s nd . Kays, rakiplerini bylece uzaklatrnca San'a'da idareyi eline ald ; Ebna'nn bir ksmn da zorla ran'a yollad . Fakat baz Arap kabileleri, arzular hilafna, g etme e mecbur braklan bu aileleri kendi topraklar ndan getikleri sra88 En-Nevevi bu tarihle beraber ba ka bir rivyeti de nakletmekte ve "O, Hazret-i Peygamber zamamnda ldrld. Ba Peygambere getirildi" demekte ise de yukar da not 87'de adlar geen eselerin hibiri byle bir iddiaya yer vermemi lerdir. 89 Taberi, tr. ter., III. S. 216.

47

da himayelerine ald lar ve Kays tarafndan grevlendirilmi olan muhafzlar ldrdler. Bu kabileler, bu i i Firz'un teklifine uyarak yapmlar ve onun Kays'la sava a balama imkann salamlard . Bilhassa Thir bin Ebi Hk'nin idaresindeki kuvvetlerle Firz'a yard m ettiler. Firz, Kays'a aleyhtar olanlar toplayp San'a yaknnda Kays ile sava t ve onu yendi. Kays daha nce Esved'in svarilerinin dola t San'a ile Necran aras ndaki blgeye kamak suretiyle kurtuldu. Bu srada Ebu Bekr, eliler ve mektuplarla Tihme ahalisine, Tahir bin Ebi Hale komutas nda , Firz'a yardm etmelerini bildirdi; arkasndan da M uh cir bin m e yy e'nin komutas nda bir orduyu Yemen'e yollad . Muhcir Yemen'de te ekkl eden kuvvetlerle birle erek kendi kuvvetini artt rd . Bu srada memleketine dnm bulunan Kays bin Mak uh ile Amr bin illa'dikerib iyi geinemiyorlard . Muhacir'in kuvvetlerinin oklu u da Amr' korkuttu undan, Kays'dan ayr hp Mslman olmadan9 ve aman bile elde etmeden Mslman karargahna gelip teslim oldu. Biraz sonra Kays bin Mak uh da Mslmanlara esir d t ve her ikisi zincirle ba lanarak Medine'ye Halife'nin yan na gtrld. Muhacir San'a'ya gelince memleketi apulculardan ve Esved'in arta kalan svarilerinden temizledi. Sknet ve dzeni yeniden kurdu. Medine'de bulunan iki esirden bilhassa Dzaveyh'in katili Kays iin Ebu Bekir, hibir vicadan azab duymadan idam karar verdiyse de, cinayeti i lemi olduuna dair elde mspet bir delil bulunmad ndan ve Kays'n Peygamber'in minberi nnde, elli kere Dazaveyh'i ldrmedi ini yeminle teyid etmesi zerine" Ebu Bekir onu affetti. Ma'dikerib de affa nil olup her ikisi ailelerinin yan na dnme msaadesini alabildiler.

E. Netice:
Ana kaynaklara dayanarak buraya kadar inceledi imiz Esved'in hayat, grld gibi, biri dini, di eri siyasi olmak zere iki tarafl dr. Gene grlyor ki, geici bir zaman iin de olsa gsterdi i ipnotizmaclk mrifetleriyle etrafndaki baz insanlar kendi peygamberli ine inandrm olmasna ra men 92 onun bu taraf ok hareketli gemi bulunan siyasi hayatna nispetle pek snk kalm tr.
,

90 TaberI, tr. ter., III., S. 226. 91 Belzfri, tr. ter., I., S. 174. 92 Onun peygamberli ine yaknIrmn inanm olmas muhtemeldir. Esved'in ldrlmesi hususunda, o ldrlrken kard mthi sesi duyan nbetilere zad, "Peygambere vahiy geliyor" diyince, nbetiler buna kamp uzakla rlar. Demek ki, Esved'in vahiy ald na onun yaknnda olanlar inanm lard .

48

Esved yeni bir din kuramam , her ne kadar yakn taraftarlarndan bir ksmn kendi peygamberli ine inandrmaa muvaffak olmusa da, yeni ve kutsal bir kitap da b rakamamtr. O, her ne kadar Rahman' n adna konumakta oldu unu ve bir melek vas tasyle vahiy aldn sk sk sylemise de, bunlar kaynaklara nazaran daha ok kendi ahsi kuvvetini tantmak maksadiyle sylenmi szler olup ilahi bir tak m emirlere benzemekten tamamiyle uzakt rlar. Bununla beraber Esved'in Mnsevi, Hristiyan ve slam monoteizminin tan nm ve yerle mi bulunduu Yemen'de bir putun ad na deil, grnmiyen yksek bir Tanrnn adna ortaya ktm iddia etmi olduu muhakkaktr. Esved hakiki hviyetiyle , sadece sezi kuvveti fazla olan kurnaz, cesur ve iktidar ihtiras ile dolu, inahir bir siyaset adam idi. O, Peygamber'in hastal haberinden. ve Yemen'deki baz kabileler arasndaki vergi meselelerinden do an Ridde'den istifade etmesini bilmi ve gizliden gizliye hazrlanmaya balamt . Esasen, Yemen din bak mndan olduu gibi, sakinleri bakmndan da heterogen bir blge idi. Bu durum da Esved'in abuk muaffakiyet elde etmesine yard m etmitir. Yni Esved'in in bir ok taraftar bulmas nn sebebi, halkn ona srf dini bir inanla ba l bulunmasndan ileri gelmiyordu. Yemen'de uzun y llardan beri hkim bir zmre halinde ya yan ranhlar'n ocuklar olan Ebnlar artk Yemen Araplar'mn tahamml edemedikleri ve memleketlerinden uzaklatrmak istedikleri bir s nf haline gelmi idi. te Esved Ebna'nn Yemen'deki nfuzunu tamamiyle k rm , onlara hakim olmu ve Ebnalarm idarelerini de kendilerinden olan Dzaveyh ve Firz'a vermek suretiyle, onlar kendine ba lamt . Bir yandan da gn getike, eski dinlerini b rakp islamiyet'i kabul ederek Medine hldimetine ba lanan halk, teden beri ticaretlerine vergi almak suretiyle engel te kil eden, Kurey ' in hkimiyetine tbi kalmamak ve Yemenliler'i din bak mndan da kendisine balamak iin peygamberlik iddias nda bulunmutur. Esved sava bir peygamber s fatiyle ortaya at lm ve ksa zamanda byk topraklar eline geirmi , fakat bundan dolay o kadar ok gurura kaplmtr ki, arkada larn kmseme e, halka zulmetme e ve fazlaca sarho olmaa balamtr. Daha nce belirtildi i zere bu durum onun hayatna malolmutur. Yukardanberi anlat lanlar da gsteriyor ki, Esved bir milli isyamn nderli ini zerine almtr. E er o, hakiki bir peygamber olarak tan nsayd , lmnden sonra dini eserinin devam etmesi, hi olmazsa bunun kalntlarmn daha sonraki devirlerde ya yan rvilere bir nebze olsun malzeme te kil etmesi gerekirdi. Esved'in lm ile birlikte , onun peygamberli i de derhal unutulmu , fakat nderli ini zerine alm olduu milli hareket Arap Kays'la gene de devam etmi tir.

49

2. TULEYHA BIN HUVEYL D

Sahte peygamberlerden ikincisi olarak inceleyece imiz Tuleyha, ahsiyet itibariyle di er sahte peygamberler kadar kuvvetli olmamakla beraber, bir aral k Medine'yi tehdit edecek derecede cesaret gstermi , daha sonra da Hli d bin V eli d'in ordularn ciddi ekilde uratrm olduundan tarihte olduka nemli bir yer kazanm tr.

A. Tuleyha'nm soyu:
Asl ad "Talha" olan Tuleyha, Necid'de oturan Es e d kabilesinin ileri gelenlerindendir. Mslmanlar ona k zdklar iin " Tul e yh a" yni "Talhack" adn verdiler. bn l - Esir'e gre onun soyu yledir93 : Tuleyha bin Hveylid bin Nevfel bin Nadle bin l-E ter bin Hecvan bin Fak'as bin Tureyf bin Amr bin Mseyl bin l - Hris bin Dudan bin Esed bin Hzeyme bin Mdrike bin lyas bin Mudar l - Esedi l - Fakasi. Zehebi bu soy kt n daha ksa gsterir, yle ki 94 Tuleyha bin Hveylid bin Nevfel bin Nadlet ii! - Esedi l - Fakasi.
:

B. Tuleyha'mn birinci defa islamiyeti kabul:


Tuleyha'mn hayat m tarihen mallim en eski gnlerinden alarak inceleyecek olursak, onu Hicretin 5. y lnda putperest Kurey lilerle birlikte Medine'yi ku atm bir dman, 9. ylnda kabilesinden bir heyetle birlikte Medine'ye gelip islmiyet'i kabul etmi bir mmin, Hicretin, 10. ylnda mrtedlerin ba na gemi , peygamberlik iddiasnda bir komutan, Buzaha sava ndan bir mddet sonra ise Kadisiye ve Nihvent sava larnda Islam ordusunun zafer plnlar m hazrlayan kymetli bir Mslman askeri olarak grmek mmkndr.
93 bn ill-Esir, sd id-Gbe, Kahire 1288, III. S. 65; bn iil - Esir, e] - Kmil fi't-tarih, Leyden 1867. S. 360. 94 Zehebi, Tecrid, I., S. 299.

50

En k sa ekilde yukar ya ald m z Tuleyha'n n maceral hayat n n tarihi de bize gsteriyor ki, o btn iddialar na ra men hakiki bir peygamber de ildi'; o, sadece bir kahindi. Bir iki kehanet sz, Peygamber'in lm haberi, bunun sonucu olan Ridde, baz kabile ileri gelenlerinin menfaat mitleri, Tuleyha'mn etrafna adam toplamas na frsat vermiti. Tuleyha'nn ad tarihte ilk nce Gatafan seferinde islamlar taraf ndan yenilgeye u ratlm bir Esedi olarak geer. Bundan bir y l sonra, Hendek sava srasnda Esed kabilesinin banda Tuleyha bin Huveylid'i, Ebu Sfyan ve Fezareli'lerin ba buu Uyeyne ile birlikte yeniden islamlar'a kar harekete gemi gryoruz22. Bundan drt y l sonra, yani Hicretin 9. y lnda, iinde Tuleyha'mn da bulundu u, Esed kabilesinden bir heyet Peygamber'i ziyaret edip ona "Ey Tanr'nn elisi!

Biz sana Tanr'nn birliine ve senin Tanr elisi olduuna tanklk etmek zere geldik. Bu i iin sen, bize haber yollamadn, biz arkada kalan kabilemizi burada temsil ediyoruz"" dedi. bn l - Esir'in Vakdi'den ald bu
rivayet Tuleyha'n n 9. y lda kabilesi ile birlikte islamiyeti kabul etti ini apa k anlatt halde, en kk teferruat bile didik didik eden C a et ani ,bu nemli noktay atlayvermitir. Ona gre, Tuleyha ve taraftarlar hibir vakit Mslman olmam lard ki, islamiyet'in mrtedleri say ls nlar". Caetani, Hlid' in savatan nce Tuleyha'y slmiyet'e davet edi ini, onun daha evvel Mslman olmadmn bir delili sayp bu iddiasm kuvvetlendirme e almaktadr. Byle bir iddia tamamiyle yanl bir grn ifadesidir. Zira Hlid sadece eskiden beri putperest kalm Araplar doru yola davet ile grevlendirilmemi , daha ziyade islam' terketmi olanlar dine davet ve dinde kalanlara da bir tak m vazlarda bulunmak zere Ebu Bekr tarafndan gnderilmitir. Tuleyha'y da bu dnce ile ve ayn emri yerine getirmi olmak amac ile dine davet etmi tir. Yoksa Tuleyha putperest kalmakta devam etti i iin deil. rtidadla mcadelenin daha sonraki olaylarnda da grlece i zere Hlid, Ebu Bekr'in kendisine verdii mektuptan da anla ld gibi, her yerde nce dinden dnenleri dine davet emi , kabul etmeyenlerle de sava mtr. Bu noktaya kadar hadiseleri oldu u gibi aklyan Vacca (Enc. de de l'islam, IV, 874), sra kendi fikrini yazma a geldiinde, belki de Caetani'nin tesiri ile, yalnz Tuleyha'mn islamiyet'i kabul etti ini ve bunun
95 bni Sa'd, Kitab t - Tabakat, II., I., S. 51. 96 bn l - Esir, sd l - Gbe, III., S. 65; Zehebi, Tecrid, I., 299; Vacca, Encylop&lie de l'Islm, IV, 874. 97 Caetani, a. g. e., VIII., S. 298.

51

da siyasi bir inkiyad gsterdi ini sylemekte, arkas ndan btn bunlar n (ileride grlece i zere) Ms eylim e'nin Medine'yi ziyaretine bir nazire olarak uydurulmu a benzediini ilve etmektedir. Halbuki, Medine'ye gelen Esed'li heyetlerin szlerinin Yemme'den gelen H anif e heyetinin szleri ile hibir benzerli i yoktur. Bunlara Hazret-i Muhammed'in davran baka , Hanife'lilere syledi i szler gene bamba kadr. Gene ibn l - Esir bu heyetin, Hazret-i Muhammed'e gelip kendiliklerindenMslman olduklarm sylemeleri zerine, Peygambere a adaki yetin inmi olduunu kaydediyor ki, bu suretle Tuleyha'n n Medine'ye gelip islmiyet'i kabul etti i inkr edilemez bir vesika ile teyid edilmi oluyor:

j u- "J :js
"" (=Onlar: Mslman olduk diye seni minnet alt nda b rakmak istiyorlar, de ki: Mslman olduk diye siz beni minnet alt na sokamazsnz. Belki siz, sizi inanma yoluna ileten Allah'a kar minnettar oluyorsunuz; e er do ru kimseler iseniz." Tuleyha'nn islmiyet'i kabul etti ini, hem de mensup oldu u kabile yeleri ile birlikte kabul etti ini biz bni Sa>d'da da grmekteyiz 99 . bni Sa'd'a gre Tuleyha karde i Seleme ile birlikte Peygamber'in sava larna katlmak zere hareket etti. Allah n Resl Muhammed, Seleme'yi a rp ona, sancak verdi ve Muhacirn ile Ensar'dan yz elli kiiyi de emrine verip ona, "Beni Esed'in toprana varncaya kadar yr, onlara baskn yap". dedi. Bunun zerine Seleme oban ve deve srlerini ganimet olarak al p Medine'ye dnm t. En inanlr kaynaklarn asl islmi bir gayretke lik gtmeden verdi i bu kk, kk haberler bize Esed kabilesinin Tuleyha'ya uyarak - Vacca'n n iddias hilfmaislmiyet'i kabul etmi olduklarn aka gsterir. Biraz sonra Tuleyha'n n peygamberlik iddialarmda bulundu unu anlatrken Ms bin Ve s i m e'nin bize verdi i ip ular bu vdideki tenkidlerimizde ne kadr hakl olduumuzu bir kere daha ortaya koyacaktr. C. Tuleyha'nm ayaklanmas ve peygamberlik iddia etmesi: Hazret-i Muhammed ved hacc ndan dndkten sonra uzun sren bir hastala yakalanmt . Hastal haberinin sr'atle etrafa yay l98 Kur'an, XLIX., 18. 99 bni S,d, Tabakat, II., I., S. 35; Mirhond, a. g. e., II., S. 222'de "Tulyeha, Peygamber zamannda Mslman olmu ve onun sohbetinde bulunmu tu; geri dnnce irtidad etti" diyor.

52

mas , baz kabilelerin dinden dnmelerine sebp oldu. Bundan istifade etmesini bilen Tuleyha bin Hveylid, khinli inin de yard myla, peygamber oldu unu iddiaya koyuldu. Musevilerden biroklar ona yardm ettiler. Tuleyha, S emir a denilen yere gelip ordugh kurdu. Halk n a a tabakas ona uydu. Az zamanda Tuleyha'nn taraftarlar o ald . Tuleyha ye eni Habb l'i bir anla maya varmak iin Hazret-i Muhammed'e gnderdi. Habb l, Tuleyha'n n peygamberli inden, ona "Zu'n-Nun" adnda bir mele in vahiy getirdi inden bahsetti. Peygamber ona, "Bir de melek mi buldu?" deyince, Habbl iftiharla, "Ben Huveylid'in oluyum" diye cevap verdi. Peygamber o zaman ona, "Allah seni kahretsin ve ehadet rtbesinden mahrum klsn" dedi. TaberPnin (Arap. Metin, III, 189) kaydetti i bu haberi Caetani kendine gre zetlendirmekte ve akla gelmiyecek bir mant kla ylece mnaka a etmektedir:

".... Bundan u sonular karm: Muhammed, Tuleyha'mn peygamberlik iddialarn msamaha ile karlyor. O, buna hiddet etmedikten ba ka, Tuleyha'n n kendisine vahiy getirdi ini iddia ettii Zu'n-Nun adndaki melek hakk nda da Mslmanlara aklamada bulunuyor "".
Biz yukarya aldmzj, Hazret-i Muhammed ile Habbl'n konu masnda msamahaya dellet eden bir husus gremiyoruz. Bilkis Hazret-i Muhammed, "Bir de melek mi buldu?" szleriyle nce istihza etmi sonra da Tuleyha'n n temsilcisi ve ye eni olan HabbPe beddua etmitir. Caetani hemen bu szlerin arkas ndan, en gvendii kaynaklarn verdikleri bilgilere aykr olarak, Tuleyha'ya tbi olanlar n, daha nceleri H a zr et -i Muhammed'e tbi olmad klarn Medine'ye kar hibir anlamay ihll etmemi olarak Tuleyha ile birle mi bulunduklarm ilve etmekle, E s ed'Ierin, Gatafan'lar n Fezre ' lilerin slmiyet'i kabul etmemi olduklarn bir kere daha tekrar ediyor. Bu hususta Alman orientalisti Dr. Hhnerbach' n fikri de Wellhausen ve Caetani'nin tamamiyle tesiri alt ndadr. Byk bir de er tad ak olan V es me 'nin Kitab r - Ridde'sini bni Hacer'den kararak yaynlayan Hhnerbach' n neden kendi yaynlad bu kitaptaki kay tlara bu derece lkaydi gstermi olduunu anlyamadm z sylemek mecburiyetindeyiz. En eski slm kaynaklarndan olan Vesime'nin Kitab r - Ridde'si bize a adaki ip ularn vermekle Tuleyha ve taraftarlar nn daha nce Mslman olduklar n phe gtrmez bir ekilde anlatmaktad r. Mesel: Zbyn bin Rebia el-Esedi adndaki ahstan bahseden Vesime (S. 40), onun Hazret-i Muhammed ile bulutuunu syledikten sonra,

"Tuleyha peygamberlik iddias nda bulunduktan sonra, ondan ayrlp,


100 Caetani, a. g. e., VIII., S. 298.

53

ona yle demi tir ; Sen yalnz bir khinsin ki, kh isabet ettirir, kh isabet ettirmezsin; bize Kur'ana benzer bir ey getirsene. Eer bunda muvaffak olamazsan, b rak bizi senden ayrlalm" demi olduunu bize bildirmektedir. Gene Vesime'nin bize bildirdi ine gre: Hubey hkemdan Galip bin Bi r l-Esedi, Yezid bin Huzeyfe E raftan Zufar, Tuleyha'dan ayrlp islmiyeete sabit kalanlardandr. Harim bin Kutbe bin Sinan el- Fezeiri de slama sadk kalm ve Uyeyne bin Hsn'a da slamda sadk kalmas n tavsiye etmi tir. Uyeyne bunu dinlememi ve bunun zerine Harim de onun hakk nda bir iir yazm tr. (Harim Cahiliyye devrinde yarg idi). Zimman bin Ammar el- Fezri, Tuleyha ile birlikte irtidad edip Mslmanlarla mcadele edenlerdendir; fakat sonra piman olup Yemame'ye Bitmi tir. Ahaliye irtidadn kt sonularn anlatm ve onlar slam'a davet etmi tir. El Hris Malik t - Tai: Peygamberle bir arada bulunmutur. Ridde s rasnda sadk kalp zekt Ebu Bekir'e vermi tir.
bni Sa'd (Tabakat, IV. I., S. 177) da bize bu yolda misaller vermektedir: "Et-Tufeyl irtidad konusunda Tuleyha i ine karm ve Necid'i

tekrar slmla iade iinde byk hizmeti olmu , sonra Yemame'ye Bitmitir". Daha birok ilvelerle zenginle tirilmesi mmkn olan yukar daki misaller bize Tuleyha ba ta olmak zere Es e d, Gat af an, Fezare ve Tay kabilelerinin, kalben olmasa bile, eklen islamiyeti kabul etmi olduklarn n ve Medine hkametine ba l bulunduklarn pek gzel ispat etmekte iken, Hhnerbach, slam tarihilerinin Hazret-i Muhammed'in ahsiyetini idealle tirmek maksadiyle d man kabilelerin elilerini bile ihtida etmi gsterdiklerini iddia ediyor ve bu arada nce hakikaten Mslman iken irtidad eden Mccaa, Malik bin Nv eyr e gibi temsilcileri de iddias na misal olarak gsteriyor (Hhnerbach. a. g. e. S. 88) ve Halid'in bunlarn zerine yrmesini gene Caetani'nin tesiriyle lkeler fethetmek arzusundan do an bir hareket, kar tarafn mukavemetini ise ilk defa fethedilen bir memleketin direnmesi saymak gerekti ini ilave ediyor. Hhnerbach' n bu husustaki kanaatlerinin sars lmazlna ileride Mseylime ve Yemame konusunda daha da a k misaller verece iz. Ceatani ve Hhnerbach gibi de erli Orientalistlerin, nas l bir dnn tesiri altnda, apak tarihi hakikatleri reddettiklerini anlamak zordur. Habb al memleketine dndkten sonra A 11 a h' n r es M Muhammed derhal D r ar bin l - E zve r'i Esed'lerin lkesindeki valilerine
101 Cle'ment Huart, Histoire des Arabes, Paris 1912., I., S. 179'da Fezrelilerin Mslman olduklarn, fakat iten bir inan a sahip olmadklar iin ok gemeden irtidad ettiklerini kabul etmektedir.

54

gndererek dininden dnen herkese kar harekete gemelerini ve tedbir almalarn emretmiti 102. Bu emir zerine onlar ciddi tedbirler ald lar ve Tuleyha'y korkuttular. Mslmanlar Vridat denilen yerde, mrtedler ise Semira'da topland lar. Bu s rada Tuleyha'nn taraftarlar gittike azald. Mslman ordusuna kat lanlar ise her an o ahmaktayd . Nihayet D r ar onu sa olarak ele geirmek istedi inden zerine yrd. Karlatklar zaman keskin klc ile Tuleyha'ya vurdu fakat kl Tuleyha'ya i lemedi. Bu olay Tuleyha'n n halk arasndaki itibarn arttrmaya yardm etti. "Ona kl ilemedi" sz gittike yay ld "3. Mslmanlar Tuleyha'n n isyan ile urarlarken, Hazret-i Muhammed'in ld haberi geldi. Bu defa halk Tuleyha'n n etrafnda toplanmaya ba lad . Tuleyha artk kabna samaz oldu. Z'l-Himarin Avf Cezmi ona Cedile'lerden be yz kiiyi istedii anda yardmc olarak verece i haberini yollad . Gavs'larn bakan da ayn ekilde Tuleyha'ya yard m vdetti. Uyeyne bin H sn ise Gatafan'lar n bana geip "Ben Esed'lerle

aramzdaki eski anla ma bozulduktan sonra Gatafan yurdunun sin rlarm tanm yorum. imdi ise Cahiliyye devrinde Eesed'lerle aram zda mevcut olan anlamay yenileyece im ve Tuleyha'ya yard m edeceim. Tanr adna yemin ederim ki, mttefikimiz olan iki kabilenin peygamberine tabi olmay Kurey li Peygambere tabi olmaa tercih ederim. Hem Muhammed lm tr.'; Tuleyha ise sadr ve kavmi ona uymu tur""4 dedi. Sonra kabilesi ile
birlikte Tuleyha'n n yan banda yer ald. Bylece Esed Gatafan ve Tayy kabileleri dinden dnp Cahiliyye devrindeki anla malarm yenilediler Sahte peygamberlerin ortaya k sebeplerini genel olarak a klad= zaman gsterdi imiz zere, Tuleyha'nn ortaya knda ve kuvvetleniinde de kabile eflerinin siyasi nfuzlar n arttrmak hevesleri, bunlarn, birbirleriyle ba kalarna kar birle meleri, zekt ve sadaka vergisinden kurtulmak istekleri byk rol oynam tr. Peygamber'in lm de slam dinini henz pek yeni kabul etmi ve henz hazmetmemi
102 Caetani, a. g. e., VIII., S. 280'de Seyf bin mer taraf ndan teyid edildi i iin bni Haldfm'a atfetti i haberin birinci blmnn, yani "Tuleyha Hazreti Muhammed zamannda peygamberlik iddia etti..." szlerinin do ru, fakat ikinci blmnn yani "Hazret-i Muhammed Drar bin l-Ezver'i Esed'lere yollad tedbir aldrtt" szlerinin hususi bir maksatla sonradan uydrulmu oldu u ileriye srlyor. Halbuki Seyf haberin ikinci blmn de teyid etmitir. Mademki haberin birinci blmn Caatani itimada lay k bulmutur, ayrl mlhaza ile ikinci blmn de kabul etmesi ka nlmaz bir mecburiyet iken o, Hazreti Muhammed'in urada burada kan yalanc peygamberlere msamahal bir gzle bakt iddiasn savunabilmek iin ve bylece Hazret-i Muhammed aleyhinde bir hkme varabilmek iin Drar' n onun tarafndan Esed'ler zerine gndrilmi olmasm uydurulmu bir haber olarak vas flandrmakta, Taberi, a. g. e., arap., III., S. 189; tr. ter., III. S. 95; ibn l Esir - el Kamil, S 360; bn Haldn, ber, II, II., tekmile, S. 70'deki kaytlara ra men israr etmi tir. 103 ibn l - Esir, el Kamil. S. 360. 104 Taberi, tr. ter., III., S. 97.

55

olan bu insanlar bir aknlk ve bocalama devresine srklemi ti. Kabileler olgun ekinler gibi, kuvvetli esen rzgar n nnde ba eiyorlard . Bu durum karsnda Kuzaa'll Sinan ve D rar bin el - Ezver, Esed'ler aras ndaki btn di er Mslman memurlar kap Medine'ye Ebu Bekr' e geldiler. Durumu kendisine anlatt lar. Ebu Bekr'in bu haberleri endi e ile de il adeta memnuniyetle dinledi ini Taberi (Ter. ter. III., S. 98), Drar'n azndan anlatmaktad r. Bu srada Gatafan ve Esed kabileleri, mtereddit kalan Havzin ve Kuzadlar n elileri, Hazreti Peygamber'in lmnden on gn sonra Medine'ye gelip Mslmanlar' n nemli ailelerinin evlerine misafir oldular. Yaln z Abbas bunlardan kimseyi misafir etmedi. O s rada s m e de Suriye seferine kmt ve ancak krk gn sonra geri dnecekti. Isyan eden kabilelerin delegeleri Ebu Bekr'in huzuruna ktklar zaman, namaz klacaklarn, fakat zekat vermektenaffedilmek istediklerini, dilekleri kabul edildi i takdirde bir bar andlamas yapacaklarn sylediler. Bu teklif bir ok sahabe taraf ndan da uygun grld. Az kalsn eliler maksatlar na ereceklerdi. Fakat Ebu Bekr bu iste i iddetle reddetti " 5 ve heyetleri geri evirdi. Bu hususta kaynaklar menei m e r'e kadar dayanan, a adaki rivyeti kaydederler: mer ve di er Eshb, Halife Ebu Bekr'e gidip: "B rak insanlar, zekt vermeden namaz k lsnlar; zira yreklerine iman girseydi onu da kabul ederlerdi" dediler. Buna Ebu Bekr'in verdi i cevap yle olmu tur: "Tanrya and ierim ki, gklerden yere d mek, u runda dt bir ii brakmaktan nice daha hotur. Hi byle bir ey urunda savamaz olur muyum?" " 6 Belazfiri (Ftuh, S. 91), de ise bu nokta yle aydnlatlmtr: Sahabilerin yukar da syledi imiz teklifi zerine, Ebu Bekir onlara: "Bir devenin yular n dahi eksik verseler, onlarla savarm" cevab nda bulundu. Syuti (Tarih l - Hlefa, S. 29)'de de bu hususta unlar yazldr: mer buna kar lk, Peygamberin "Ben , Tanrdan baka bir Tanr yok, Muhammed de onun elisidir diyinceye kadar, onlarla savamaya emredildim, her kimki bunu sylerse, mal n ve kan n benden korumu olur" dediini hatrlatt . Ebu Bekr ise "Namaz ile zekt arasnda bir fark gren herkesle sava acatm, n zekt maldan al nan bir haktr, Peygamber de haktan bahsetmitir" dedi. Gene tekrar edelim ki, dinden dnp ayr ca savatan da kanmayanlar dima iktisadi gayelerle harekete gemi bulunuyorlard.
105 Taberi, arap., III., S. 221; Es - Suyhti, Tarih l - Hlefa, Kahire 1305, S. 29. 106 El-Hindi, Kenz l-Ummal fi snen il - Akval vel-Eral, M sr 1315, II., S. 174. Ayni anlamda bu iddiay destekliyen szleri Belzuri, Ftuh, S. a 101'de vard r.

56

Halife ile bir anla maya varamayan kabile yeleri kendi yerlerine dndiikleri zaman, kabiledalarna Mslmanlarn saysnn az olduunu syleyerek onlar Medine zerine akn etme e heveslendirdiler. Ebu Bekr ise bunu nceden tahmin edip Medine'lilerin Mescitte haz r bulunmalarn, mrtedler tarafndan bir hcuma maruz kalmalrmn muhakkak olduunu haber verdi. Bu s rada S l ey m kabilesi ksmen dinden dn m , Hava zinier mtereddit, S ak ille r ise islmiyette sabit kalm lard. Isyan edenler Kurey lilerle Ensar ars ndaki anla mamazl unutturup bunlarn birle melerine sebep olacaklar n hi hatrlarna getirm,emilerdi. Biraz sonra Peygamberin uraya buraya tyin etti i valilerden, her yerde toptan veya k smen irtidat ve isyan oldu u haberleri geldi. Mslmanlar'n uradklar felketler dillerde dola maya ba lad . Ebu Bekr, Hazret-i Muhammed'in yapt gibi ihtillcileri elilerle oyalad . Valilerin elilerini yeni emirlerle geri evirdi; ba ka eliler de gnderdi. Maksad sme ordusunun geri dnece i zamana kadar vakit kazanmakt. Ebu bekr'in ilk sava Abs ile Zubyiin kabilelerine kar oldu. Bunlar acele ile Medine zerine yrdkleri iin Ebu Bekr, seime'nin dnn beklemeden bunlar karlamak mecburiyetinde kald . Kuzeyde bulunan Kelb ve KuzCallar da irtidat etmi lerdi. Tuleyha'mn etrafnda toplanan Tay, Esed ve Gatafanlardan pek az Mslman kalmt . K in ne kabilesinden baz lar da isyanclara katlmlard . Tuleyha o alan taraftarlar n ikiye bld. Bunlardan bir grubu el - Abrak, bir grubu da Zu'l - Kassa'ya gnderdi ve Habbal'i de bunlara komutan tyin etti. ok ksa bir zaman sonra mrtedlerin hcuma geeceklerini anlayan Ebu Bekr, Medine yollarn gzetlemek zere, Ali, Zbeyr, Talha ve Abdullah bin Mesud'u gnderdi Camide toplad halka da, isyanclarn Medine'den bir merhale uzakta olduklar n haber verdi. Bundan gn sonra isyanc lar Medineye bir gece bask n]. yaptlar. Bunu haber alan Ebu Bekr camide bulunan halk n ba nda, baskm yapanlara kar kt ve onlar kamya mecbur etti. Ebu Bekr onlar , Tuleyha'nin yedek kuvvetlerinin buludu u yere kadar kovalad . Fakat bu yedek kuvvetler, hava doldurulmu tulumlar Mslmanlar' n develerinin ayaklar altna yuarlayarak rkttkleri iin, develer drt nala ko arak Medine'ye geri dndler. Bu arp mada hi bir Mslman lmemi tir. Isyanclar, Mslmanlar zayf sanarak Zu'l-Kassa'ya bulunan arkada larn kendi yanlarna a rdlar. 57

D. Zu'l-Kassa sava:
Ebu Bekir bu s rada, btn geceyi askerlerini nizama koymakla geirmiti. Ertesi gn, gn do madan hcuma geti. Gne do arken mrtedler bozulup bir hayli adam kaybettiler. Tuleyha'n n yeeni Habbl de bu s rada ldrld 107 . Ebu Bekr ilerleyip, Zu'l-Kassa'ya indi. Numan bin Mukarrin'i bir blk askerle orada b rakp kendisi Medine'ye dnd. Bu sava tan Tuleyha taraftarlar nn cesareti krld . Zubynlar, Abs'ler Mslman kalm olanlarn zerine at lp eitli ikencelerle, onlar ldrdler. Ebu Bekr bunu haber al nca, ldrlen Mslman says kadar, belki de daha fazlas yla, daha iddetli bir tarzda kar taraftan adam ldrece ine and iti. Zu'l-Kassa sava sonunda Mslmanlar'n cesaretleri artt . rtidad edenler aras nda yeniden dine dnenler oald . Bunun sonucu olarak da Medine'ye her taraftan zekt, sadaka mallar gelme e balad . Bu olayn stnden birka gn getikten sonra isme, Suriye seferinden dnd. Ebu Bekir onu askelerle birlikte Medine' de brakp kendisi Zu'l-Huhisa ve Zu'l-Kassam mevkilerine hareket etti. El - Abrak denilen yere gelince, orada Abs, Zubyn, Abdu Menat bin Kinane'lerden bir toplulukla sava t ; onlar da bozguna u ratt . Bu arada Ebu Bekr'e (Ebu Fasil'e) tbi olmay z diyen air Hutay'e de esir dt. Bundan sonra Medine'ye dnen Ebu Bekir, art k eli gnderme iini durdurdu ve onbir birlik kurarak bunlara komutanlar tyin edip isyan eden blgelere yollad Bunlardan biri de Tuleyha zerine giden bir birlikti ki, komutanlna Hlid bin Velid tayin edilmi ti oe Halid'in elinde de teki komutanlar n sahip olduklar gibi, Ebu Bekir'in emirlerini ihtiva eden iki mektup vard . Seyf bin mer'in rivyetine gre mektuplardan birinin nemli k smlar , aynen yledir: ".... Ben size e i olmayan tek ve bir Tanry ver ondan ba ka mbud bulunmadna ve Muhammed'in onun kulu ve elisi oldu una tanklk ederim.... Tanr elisi dvetini kabul ettirinceye kadar sava t Muhammed ancak Tanr elisidir. Ondan nce birok resller gelip gemi lerdir. O lr veya ldrlrse, siz yz evirip dnecek misiniz ? Her kim yz evirip irtidad
107 Belzri, arap. S. 103'de Habbl'in daha sonra Ukk e ile Sbit tarafndan ldrlm olduunu kaydetmektedir. 108 Zu'l-Kassa,Medine'nin biraz do usundadr. Belzri, arap., S. 101'de Zu'l-Kassa, Medine'den bir konaklk uzakta bir yer olup Necid taraflar ndadr, denmektedir. 109 Taberi, arap., III., S. 224'de. "Ebu Bekir, Halid'e Tuleyha'nu iini bitirdikten sonra Butah'da Malik bin Nveyre'nin zerine yrmesini emretmi ti. krime bin Ebu Cehil'i Mseylime zerine, el-Muhacir bin meyye'yi Yemen'de kan ikinci Ridde zerine Yemen'e ve oradan Hadramavt lkesine, Hlid bin l-Said bin l-' s' Suriye'deki Hamkateyn blgesine, 'Amr bin Kuzaa topluluuna, Tureyfe bin Heiz'i Beni Suleym kabilesi zerine, el- la bin l-Hadramryi Bahreyn'e.... yollad (bk. Caetani, a. g. e., VIII., S. 273.) Bu komutanlar Zu'l-Kassa'dan ayrlarak ellerinde Ebu Bekir'in ver(d i bir mektup ve aman andi oldu u Mide hareket ettiler.

58

ederse yce Tanr 'ya bir zarar vermez.... Aran zda Muhammed'e tapanlar varsa o lm tr. Tanrya ibadet edenler iin ise Tanr her vakit vardr. Onun hibir orta yoktur Ben sizi Tanr'nn dinine s k bir surette riayete a ryorum Bana aranzdan bir ksmnzn Mslman olup islm dini ile amel ettikten sonra Tanr'y aldatarak, ne yaptn bilmiyerek, eytann a rsn kabul ederek, dininden dnm olduu haber verildi... Ben size Muhacir, Ensr ve Allah' n bir ltfu olarak Tanr yoluna gidenlerden bir ordu ile falan komutan gnderiyorum. Ona, Tanr dinine a rmadan nce, kimse ile sava mamasn ve kimseyi ldrmemesini... salih olanlara yard mn esirgememesini.. arsn kabul etmeyenlerle sava masm, onlardan ele geirebildi i kimseleri sa brakmamas n, onlar ate le yakmasm ve her trl ikence ile ldrmesini... emrettim... Islmiyeti b rakan Tanr'y ciz b rakamaz.... gnderdi im elime, bu mektubumu her toplant da size okumasn , ezan, okuyarak namaza a rmasn emrettim. Ezan okumad klar takdirde onlar cezaya arpt rmz dedim Ezan okuduklar takdirde onlardan Mslman olup olmad klarn, sorunuz, islmiyeti ikrar etmezlerse onlar cezaya arpt rmz diye emrettim...." kinci mektup ise do rudan do ruya komutanlarma emir ve tavsiyelerini ihtiva etmekte idi. Buradan gittikleri her yerde halk Tanr'nn emirlerine dvet etmelerini, kabul edenlerin islmiyet'in onlar n zerine ykledii btn hkmleri, hak ve vazifeleri tam olarak vaktinde yerine getirmelerine nem vermeleri yaz l idi 1 ". Dier komutanlar gibi Hlid bin Velid de Zu'-1-Kassa'dan ordusunun banda harekete geti. O s rada, Tuleyha ile Gatafan kabilesi bakan yeyne bin H sn 1 ", Buzaha suyu zerinde bulunuyorlard . Es-Seri'nin Seyf'den ald rivyete gre Mslmanlar bu s rada Esed kabilesinden birini yakalay p Hlid'in yanna getirmi lerdi. Hlid ona: "Bize onun hakknda bilgi ver. O size neler sylyor ?" diye sordu. Yakalanan Esed'li Tuleyha'n n kendisine yle bir yet inmi olduunu iddia etti ini syledi: "Gvercin ve dima orulu olan ku adna andierim

ki, Tanr sizin bu lkeleri y llarca koruyacanz mlk ve devletinizin, am ve Irak'a kadar uzanaca n temin etmi tir" (Taberi, Tr. ter.,III.,
S. 103). Yukarda Tuleyha'nn yet diye iddia etti i szler, onun halk nasl kandrdna bir misl te kil etti i gibi, gene onun ahsi hrs ve emelleri110 Taberi, trk., III., S. 81 - 88; El - Hindi, a. g. e., IL, S. 174. 111 Yakut, Mu'cem l-Buldn, Msr 1906, II., S. 160 - l'de, Buzaha'nm Necid arazisinde Tayy airetine ait bir su oldu unu syler. eybanl Ebu mer'e dayamld takdirde: Beni Esed'e ait bir su olduunu ve Tuleyha ile Hlid aras nda byk bir sava olduunu kaul etmek gerekir. Belzri, S. 103'de, Esed kabilesinin bir suyudur diyor.

59

nin ne kadar geni ve kolay tatmin edilemez oldu unu aka gstermektedir. Hlid yolu zerindeki kabileleri kah tehdit, kah dostluk yoluyla kendisine yardm etme e mecbur klarak ilerledi. Bu cmleden olarak Adi bin H tim 'in T ayy ve C e dileleri islaml a kazanm olmas bata saylmak gerekir. K elb rnin rivayetine gre Hlid Mrted'lere yaklat srada, ke if yaptrmak zere kk a e bin Mihs an ile Sabit bin Ekran' yollad . Bunlar yolda Tuleyha ile karde i Seleme'ye rastladlar ve onlarn ani hcumu ile ehid edildiler 112 Gamr halk Buz aha'ya s ndktan sonra Tuleyha onlara "Sizlerin bir ta deirmen yapman z bana emredildi; Tanr onunla istedii kimseleri vuracak ve yukardan aaya yuvarlanacak olan kimseler onun zerine frlyacaklardr" dedi. Her halde Tuleyha bu szleriyle, stnlklerini kaybedece ini umduu Mslman askerlerini kastetmektedir. Tuleyha yan nda Gatafan kabilesinden Harice bin H sn l - Fezari ve Manzur bin Zuby an l - F e z ari bulundu u halde Hlid'in ordusu ile kar lat . Hlid geldi i zaman, o deriden at lm bir evde Ashab ile birlikte oturuyordu. Hlid onlara: "Syleyin Tuleyha k p bana gelsin" dedi. Tuleyha'mn adamlar ise: "Peygamberi kltme, Tuleyha de il Talha' dr" dediler. Biraz sonra o ad rndan kp geldi. Hlid ona: "Helifemizin d udur ki: seni Tanr'nn birliine ve Muhammed'in onun kulu ve elisi olduunu tasdik etmee a ryor" dedi. Tuleyha da ona: "Ey Hlid! Bir Tanr'dan baka Tanr olmadn, kendimin de Tanr 'nn resl olduunu bilip bildiririm" ". dedi. Bu cevab alan Hlid askerine hcum emri verip sava a balad . Mslmanlar mrtedleri fena halde s k trdlar. Bir ara komutanlardan F e z 'al- eli Vy e yne bin H sn, Tuleyha'nn yanna gelerek, sana Cebrail geldi mi? diye sordu. Sava ta durum o kadar ktle ti ki, yeyne her halde bylece Tuleyha'n n gya peygamberliinden ve kehanetinden bir kuvvet almak istiyordu. Tuleyha ona: "Hayr gelmedi" diye cevap verince tekrar sava meydanna dnd; fakat sava maktan yorulup tekrar onun yan na geldi: "Tanr seni ba kasnn yardm na muhta eylemesin; ben yan ndan ayrldktan sonra Cebrail geldi mi?" diye sordu. Tuleyha gene gelmedi ini syledi Uyeyne nc geli inde Tuleyha ona: "Senin de onunki gibi bir deirmen tan
112 Ihtimal Tuleyha ile Seleme yalnz deillerdi, nk Taberi'de bunlarn aralarndaki ufak tefek muahavere ve hareket tarzlar teferruati ile anlat lmtr. Her hlde bunlar gren bir bakas olmali bk., Ibni,S'd, Tabakat, III., I., S. 64 /5; Belzrl, arap. S. 103: Taberi, arap., III., S. 227 v. t.; Mirhond, a. g. e., II., S. 222 v. t. 113 Beyhaki, Kitab l - Mehsin vel-Mesavi, F. Schevalli yay m, 1902 S. 32 - 34; Hlid'in ezan okunan yerlerin halk na dokunmad. ezan okunmyan yerlere hcum etti i bni S'd'da yazhdr.
,

60

var, senin de unutamyacan szlerin var, diye syledi" dedi; yeyne: "Tanr onun yak n bir zamanda halk arasnda bir hikye konusu tekil edeceini bilmi olacaktr. Ey Fezre oullar bu byledir; geriye dnnz, Tuleyha yalancdr" dedi ve F e z r e 1 il eri al p ekildi. bni s h ak'dan
(Taberi, III, 231 - 232) al nan bu rivyetin daha birok de iik ekillerine tesadf etmek mmkndr. Mesel B eyh aki (Kitab l - Mehsin, 32 - 34): Tuleyha gya vahiy bekler gibi harmanisinin iine bzlm

bir halde dururken Uyeyne ona "Cebril gelmedi mi ?" diye sorar. 0 da "Henz gelmedi" cevab n verir yeyne "Ocan snsiin" diyerek onun rtsn eker. Tuleyha bundan hzar, "Allah lyn versin, bu peygamberlik icabdr" deyip oturur. yeyne "Sana ne syledi" diye gene sorar. Tuleyha bu defa "Muhakkak sana (gn) deirmeni gibi bir deirmen var, bir de i var ki, unutma onu dendi" cevab n verir. yeyne " phesiz yce Tanr senin bana unutmyacan bir i geleceini bildi" der ve onun yalanc olduunu iln eder.
bni H alchin' ( ber, II., S. 71) da, Tuleyha "Evet geldi, gk de irmeni gibi bir deirmenin vardr ve unutm yacan sz vardr yetini getirdi" diye cevap verdi. Belzri bu noktay yle aklamaktadr: 2" Tuleyha "Evet geldi, ve unu syledi: Senin de onunkine benzer bir de irmen tan var" dedi. yeyne cevap olarak "Valla/y senin unutm yacan bir gnn olacaktr" dedi. Yakut (Mu'cem l - Buldn, II. S. 160 - 161)'da: yeyne slm k llarnn kendi askerlerini doradnt grnce Tuleyha'ya ko up dedi ki, "Ebu Fasil'in neler yaptn gryor musun? Zu'n-Nn sana bir ey dedi mi ?" Tuleyha "Evet" dedi "sen yle bir gn greceksin ki, ba senin olmayacak, fakat sonu senin olacaktr ve Halid'in ordular senin ordularn nasl teceklerse, sen de onun ordusunu bir deirmen ta gibi teceksin ve hi unutm yacan bir yaka ile karlaacaksn" diye cevap verdi. bn l - Esir'de ((sd l - Gbe, III. 65) yeyne nc defa Cebril'in bir ey syleyip sylemedi ini sorunca, Tuleyha gene "Hayr" cevabn verdi. O zaman yeyne ona "Cibril seni kendisine en muhta olduun bir zamanda brakt" dedi. O zaman Tuleyha " erefiniz iin dilnz, yoksa ortada din falan yok" diye cevap verdi. bn l-Esir' in bu kayd daha sonra grlece i zere Mseylime iin de sylenmi bir sz pek andrmaktadr. Tuleyha'n n "ortada din falan yoktur" szn byle nzik bi zamanda sylemesi bizzat Tuleyha'n n ahsi iin her halde pek tehlikeli olaca ndan, onun byle bir sz sylemi olmasn 61

phe ile kar lamamz gerekmektedir. Tuleyha'n n etrafndakilerin onu Peygamber de ilse bile bir khin olarak kabul ettikleri muhakkakt r ve bir kahin de olsa kendilerini aldatmas n elbette ho grmeyecek olan Araplara onun byle bir sz sylemesi tabiatiyle imkans zdr. Zeheb Tecrid'inde (S. 299) b n l - E sir 'in sylediklerini aynen tekrar etmektedir. Mirhond'da (Ravzat us - Safa, II., S. 222): Tuleyha, yeyne'ye nc geli inde yle syledi: "Cebril geldi. Senin midin Halid'in midi ile ayd nlanmaz ve aranzda bir vaziyet var ki onu unutmamal ". tlyeyne: "Allaha kasem ederim ki, yak n bir zamanda sana bir hl gelecek. Bu asla senin hatr ndan km yacak" dedi. Mirhond ba ka bir rivyete dayanarak, yeyne islmlar' n sava kazanacaklarm anlaynca gayretten ciz kalp kamaya yz tuttu. O zaman Tuleyha kendisine "Nereye gidiyorsun?" diye sordu. yeyne, "Bizim cenk nbetimiz sona erdi. Cebril'e de ki, elini muharebe kolundan dar kars n! Art k nbet onundur". Bu nokta zerine Muir (Annal of the early Califate, S. 25) Tuleyha'nn szlerini "bana onun gibi bir boyunduruk geecek ve yle bir i gelecek ki, sen onu unutm yacaks n" eklinde kaydediyor. Yukardan beri zikretti imiz kaynaklarn hibirinde bu boyunduruk szne rast gelmedik. e itli kayank ve tetkiklerde gene e itli ekillerini kaydetti imiz "de irmen ta " meczi sznn hakiki m,nasn anlamak biraz g olmakla beraber, elimizde baz anahtarlar var ki, bunlarla bilmeceye pek benzeyen Tuleyha'n n imas aklanabilir. Bir kere, "de irmen t a " meczi sznn islami devirlerde olsun, ondan ok nce olsun, nasl bir anlama geldi ini aratrmamz gerekir. M ar cus n cil'nde buna dair yle bir yet vardr (IX., 42): "Her kim bana iman eden bu kklerden birini srtrrse, boynuna byk bir deirmen ta taklp denize at lmas kendisine daha iyidir". Tuleyha'nn halka gya ilahi bir emirmi gibi anlatt , biraz nce bahsetti imiz, "Sizlerin bir ta deirmen yapmanz bana emredildi, Tanr onunla istedii kimseleri vuracak " sznn de s a'dan beri, belki de daha nceki devirlerdenberi deirmen tann nasya'da bir ceza arac anlam tadn ifade etmektedir. imdi bu tbiri cmlenin iinde ara tracak olursak: B ela z ri, T ab eri, bni H al d 'n "Senin de bir deirmen tan..." demekle, de irmen ta na Uyeyneyi sahip olacakm gibi gstermektedirler. O halde de irmen ta kimin elindeyse, kuvvet, iktidar ondad r, anlam kmaktadr. Yakut'da, Tuleyha, yeyne'ye sava n sonucu hakknda cesaret vermektedir. Beyhaki'de ise bu husus a k deildir. Bu drt de erli tarihinin ve mant mzn bize gsterdi i yolda yryecek olursak, 62

Tuleyha'nn bu gya ayet olan sz, kumandan olan yeyne'ye s rf bir cesaret vermek iin syledi i kanaatine varm. Aksi halde en nazik bir anda mttefiki olan Fezareliler'in komutan n kzdrmak amacylaMuir'in kabul etti i gibi, senin de boynuna bir boyunduruk geecek veya ezileceksin anlamna sz sylemesi tamamiyle menfaatine ayk r olurdu. Halid'in kuvvetlerinin stnl karsnda zayf imanl mrted yeyne, Tuleyha'y da yar yolda brakm , yediyz svarisi ile birlikte ekilip Bitmitir. Bunun zerine Tuleyha'nn taraftarlar , Tuleyha'ya gelip "Bize ne emrediyorsun" diye sorunca, o, daha nceden haz rlad bineklere e i Nevv ar ile birlikte atlayarak kamaya haz rland ve bu arada, "Elinden gelen herkes benim gibi yaps n' kendisini ve ailesini kurtarsn" diye cevap verdi. Bylece kurtuluu kamakta bulan Tuleyha am'a geldi. Arkada brakt Sleym, H av azin ve mir kabileleri yeniden dine dnp, af dileyip, islamiyet'in, mallar ve ahslar hakkndaki hkm ve emirlerine ba e diler 114. Vakidrnin beyanna gre Halid, yeyne'yi de esir alm t ve ldrmek istiyordu. Fakat Halid'in bir akrabas onu bu fikirden yaz geirdi ise de, Tuleyha'n n annesinin intiharn nliyemediler. Ona Mslman olmas teklif edilmi ti. o bu teklifi kabul etmeyip bir iir syliyerek Halid'in daha nceden haz rlatt atelerden birine kendini at vermitii" Halid'in baz esirleri ate te yakt rd rivyeti do ru ise, bunun mhim bir sebebi olmandr. Esed ve Havazinlerden baz kimselerin Peygamber' in aleyhinde sarfettikleri bir tak m szlerin buna sebep te kil ettii bni Hub e y tarafndan ifade edilmi tir. Taberi'de de baz esirlerin ate te yakldklar , bazdarmn okla vurulduu v. s. anlatlmakta, fakat bunlarn daha nce Mslmanlar ayn ekilde ldrenler olduklar da aklanmaktad r. Buz aha olayndan sonra Tuleyha, Beyhaki'ye gre (Kitb l - Mehasin, 32 - 34) am'a gitti , " eytan onu brakmad"; Ebu Bekir lnceye kadar Gassanl lardan C e fn e o ullarmn yamnda kald . bni H ald -an (Kitab l - ber, II., S. 71) Tuleyha'nn kap Kelp kabilesine sa114 Belzri, arap., S. 103'de biraz daha de iik bir kayt vardr: "Tuleyha ise adrma kat ykand ; sonra kp atna bindi Mekke'ye do ru gitti. Sonra Medine'ye gelerek Mslman oldu. Denildiine gre, Tuleyha Suriye'ye gitmi orada Mslmanlar kendisini yakalay p Medine'ye gndermiler,bundan sonra Mslman olmu tur."Belzrrdeki bu de iik haberleri miinakaasz kabul etmek imk ns zdr. Bir kere yle bir sava ve bozgun srasmda, Tuleyha'nn ykanmas vakit kaybetmesi demek olaca ndan, kamaya niyetli bir adamet yapmayaca bir itir. Ayrca kendisinin do rudan do ruruya Medine'ye gitmesi de onun iin tehlikeli olaca ndan, am'a gitmi olmas daha do ru bir ihtimaldir. Mamafih Ykut, Belzrrnin verdi i bilgiyi, kelimesi kelimesine, tekrar etmi tir (Ykut, Mucem l-Buldn II., S. 160 v. t.) 115 Caetani, a. g. e., VIII., S. 306.

63

ndn sonra Mslman oldu u, mer zaman nda Umre iin Mekke'ye gitti ini zikreder. Sleyman Ned vi (Asr- Saadet, VI., S. 81) onun ilk olarak mer'e biat etti ini daha doru bulmu , Ebu Bekir ya ad mddete de Kelb kabilesi yannda misafir kald n kabul etmitir. T ab errye gelince (III. S. 232, Tr. ter., III., S. 104), o da Tuleyha'nn Kelb kabilesine s ndn , fakat Umre Hacc na, bni Haldn ve bn l - Esir'in yazd klar gibi mer zaman nda de il, Ebu Bekir zamannda gitti ini yazmaktadr. Hatta Ebu Bekir'e, "te Tuleyha! Yakalat nz!" dedikleri zaman, o "Onu serbest brakn; Tanr onu doru yola sevketti, Mslman oldu. Onu ne yapay m" diye cevap vermi tir. Ebu Bekir'in lm ve mer'in ba a gemesi zerine, Tuleyha biat etmek iin Medine'ye geldi. O zaman, mer ona: "Sen Ukk e ile Sbit' in kaatilisin. Seni hi sevmiyece im" dedi. Tuleyha: "Ey Mminlerin emiri, Allah' n benim elimle ereflendirdii ve beni onlarn elleriyle kltmedi i bu iki adama neden bu kadar nem veriyorsun?" diye cevap verdi. Bunun zerine mer biat kabul edip ona : "Ey aldatc ! Hilekr! Khinliinden ne kald bakalm" diye sordu. Tuleyha bu soru kar snda mahup olarak: "Onlar bir ift cierden kan bir iki nefesten ba ka bir ey deildi" diye mukabelede bulundu 116. E. Tuleyha Mslman askeri: Bundan sonraki askeri hayat uzun ve methe layik olan Tuleyha, Esedlerden kurulmu olan kuvvetlerin ba nda oldu u halde, K ad is iye savana katld . Celala'ya Mslman piyadesini sevketti. Nih av en d zaferi onun hcum plan ile kazanld Onun de erli bir sava olup bin svariye e it saylabilece i iddia edildii halde, ksa sren silik hayat gz nnde tutulursa ef olma kabiliyetinin, airlik, hatiplik vasflar yannda ok zayf olduu meydana kmaktadr. Esasen bunu bn l - Esir'in u mhim kaydndan dan 7 anlamaktayz: "mer bin Hattb, Numan bin Mukarrin'e yle yazm t : Sava ilerinde Tuleyha ile Amr bin Ma'dikerib' den istifade et. Onlara dan ; fakat onlara hibir komutanlk verme. Her i i kendi i ini daha iyi bilir".
116 Belzri'de (arap. S. 101) bu cihet ylece aklanmtr "mer bin Hattab, Tuleyha'ya demitir ki,sen Allah ad na yalan syledin. Sana vahiy indirildi ini iddia ettin. Tuleyha ona, Ey Emir l-Miiminin , Bu i , kfrn fitnelerinden biriydi. Islmiyet bunlar n hepsini ortadan kald rd. Bunun iin sorumlu tutulmamally m. Bu cevap kar snda mer sustu. Bu bilgi Ykut, Mu'cem l-Buldan, II., S. 160 - 161'de de aynen vard r. 117 bn rsd l-Gbe, III. S. 65 Hhnerbach, a. g. e., S. 46.

64

Tuleyha'nn Kadisiye ve Nihavend sava larndaki byk ba arlarndan Vak di, Vesime ve S eyf bahsetmektedirler 118 . Kadisiye sava nda Tuleyha d man ordugahma yalnz bana giderek bir adrn iplerini kesip at kard . Takip edenleri khtan geirdi; bir adam da esir olarak beraberinde getirdi. Nihavend sava nn islamlar iin ok tehlikeli anlar nda ke fe kmak vazifesi gene Tuleyha'ya verilmi ti. Beni Esed'in eski peygamberi olan Tuleyha bu vazifesinden dnmekte o derece gecikmi ti ki, askerler meraklanarak aralar nda, "Yoksa Tuleyha gene mi dinden dnd?" diye sylenme e baladlar. Bu sebepten Tuleyha dnnce, tekbir sedalar ykseldi. Bunun duyan Tuleyha, kendisi yokken ortaya kan kanaatten haberdar olup "Tanrya and ierim

ki, aramzda din ba olmay p da sadece Araplk ba olsayd, gene u Farslara kat lmazdm" diye cevap vermi ti '"
Genel olarak onun H. 21 ylnda ld sylenirse de, H. 24 ylnda onu 500 Mslman askeri ile birlikte Kaz vi n'i savunurken gryoruz. Bylece lm yl pheli kahyor. H. 21 yl Halid'in, Numan bin Mukarrir'in, Amr bin Ma'dikerib'in lm yllar olarak gsterilir "

F. Tuleyha'nm doktrini:
Tuleyha'nn doktrini hakknda elimizde pek az bilgi var. O, bir peygamberden ok bir kahin gibi ortaya kmakta ve vahiy diye syledi i szlerden birka o zamanki hadiselerle ilgili arzular n ifade etmektedir. Her khin gibi, ksa ve secili konu an Tuleyha'da hi bir dini sistem grlmemektedir. O, gnmzde bile e ine pek ok rastlanabilen parapsikolojik kuvvetlere ship insanlardan biridir. Onun Cebrail yahut Zu'n-Nun adli bir melekten aldn iddia ettii vahiyleri hakknda da az ey bilmekteyiz. Bunlardan birisi, yukarda akladmz:

Taberi, Kahire 1939, c. II s. 489. "Gvercin ve her zaman orulu olan ku zerine yemin ederek, Esedlerin am ve Irak topraklar n fethedeceklerine" dair olan szleridir. kincisi, bir gn Tuleyha:

.15.1 i ) 1
118 Hhnerbach, a. g. e., 46. 119 Taberi arap., IV., S. 240; Muir, a. g. e., S. 257. 120 bni Haldim, ber, II., tekmile. S. 71; bn l - Esir, tsd l-Gnbe, III., S. 65; Mirhond, a. g. e. II., S. 222; Muir, a. g. e., S. 256 v. t.; Vacca, Encuyelopedie de l' slam, IV., S. 874.

65

121 yni "Birka fersah teye giderseniz su bulursunuz" demesi ve gerekten orada az miktarda su bulunmas , birtakm Araplar' Tuleyha'nin peygamber oldu u inancna sevketmi tir Zamanmzda da, nerede su veya baz mdenlerin bulundu unu bilen gen ihtiyar birok insanlar vardr. nc mircize gsteri ine gelince: Hlid, Medine'den kp Tuleyha'nn zerine yneldi i zaman Tuleyha halka "Al nlar aktmal,

ayaklar sekili atlara binen insanlar kendilerine doru geldiklerini" n


haber verdi. Gnderilen ncler, bunlara tesadf ettiler, tarife tamamiyle uygun olduklarna grdler. Beyhaki burada, yeyne'nin nceden casuslar vastasiyle gelenler hakk nda haber al p bunu hemen Tuleyha'ya bildirdiini ileri srmektedir 122 Tuleyha'nn ibadet hakkndaki tavsiyeleriyle ilgili olarak Ykut'da yle bir kayda rasthyoruz:

Allah ayakta zikrediniz; Allah n, yznz topraklara srmenizle ve secde ederken ald nz irkin ekille ne i i var 123
Baz tarihiler Tuleyha'nn peygamberli inin, halk namaz ve orutan muaf tuttu u, zinay da mubah kld ve bunun gibi eytant ilerde kolaylk gsterdi i iin kabileda lar tarafndan kolayca kabul edildi ini kaydetmi lerdir 124 Cahiliyye devrinde belli gnlerde veya mhim te ebbslerden nce putlarn hatrlayp ziyaret ve onlara ibadet eden Araplar'', henz pek yeni olan slam dininin, her gn be vakit namaz art klan sk kaidelerinden kurtaran yeni bir peygamber, sahte de olsa, bu toplum iinde kolayca taraftar kazanabilirdi. Ancak peygamberlik iddia eden bir kimsenin zinay mubah klaca n kabul etmek biraz gtr. Bu itibarla yukardaki iddialar ileri srerken tarihilerin, sahte peygamberlere kar duymu olduklar kzgnlktan tr, objektif davranamam olduklarn hesaba katmak yerinde olur. Kaynaklar, Esved'in mele ine oldu u gibi, Tuleyha'nn Z u 'n- N u r adl mele ine de eytan demekte, olaylar hakikata uygun bir ekilde anlatrken, onlarn sahte olduklarn belirtebilmek iin, zaman zaman hakikat yolundan sapmaktad rlar. Hatt
121 Eyyub Sabri, Mahmud s-Siyer, S. 476 v. t. 122 Beyhaki, a. g. e., S. 32 v. t. 123 Ykut, a. g. e., II., S. 161; Muir, a. g. e., S. 22 v. t. Belazri, Futuh M sr 1932, s. 106 124 Mirhond, a. g. e., II., S. 222.

66

bunu bazen Tab e ri ve Mirhond gibi tarihilerde bile m ahede etmek mmkndr. Yukardan beri sylenenler gz nne getirilirse T ul e yh a'n n paien kabile efi tipini tam bir ekilde canlandrd, ayrca khinlik, airlik ve savalk vasflarna da sahip oldu u iin mttefikler buldu u, fakat yeyne'nin Fezarelileri al p ekilmesi yznden, kurmak istedi i siyasi otoriteyi kuramad anlalmaktadr. Tuleyha'mn sava ta yenilmesi zerine, dinden dnen o civardaki Es e d, Gata fan gibi kabilelerin mensuplar nn gerekti inden fazla vergiyi hemen H li d'e veya Ebu Bekir'e gtrp teslim ettiklerini gryoruz. Ayrca bunlarn vergiyi dememi olmay, haisislikleriyle izah etmeleri, onlarn Tuleyha'ya ba lhklarnn din yoluyla olmayp iktisadi yolla oldu unu bir kere daha gstermektedir ( bni Hubey , bk. Caetani, VIII. S. 312).

G. Netice:
Grlyor ki, Tuleyha hakiki bir peygamber de ildir. E er hakiki bir peygamber olsayd her eyden nce, yeniden islmiyet'i kabul etmez ve islmiyet u runda hayat n tehlikelere atmazd . Onun ok imanl bir Mslman olarak Iran sava larnda nasl fedakrlklarda bulunduunu biraz nce anlatm bulunuyoruz. O, sadece Hazret-i Muhammed'in hastalanmas ndan ve sonra lmnden istifade ederek Kurey hkimiyetinden kurtulmak ve kabile otoritesini yeniden tesis etmek, ayr ca Hazreti Muhammed gibi baka lkeleri ( am ve Irak gibi) kendine ba lamak hevesinde, olduka kuvvetli bir kabile efi ve iyi bir asker olmaktan ileri geememi , siyasi bir maceraperestti. Siyasi nufuzu gibi bildirdi ini iddia ettii dini de tarihte hibir iz b rakmadan kaybolup gitmi tir.

67

3. SECAR

Islam tarihinde grlen ilk yalanc peygamberlerden ncs olan S e c ah, ne E sve d gibi nemli topraklar eline geirme e muvaffak olmu bir komutan, ne de ileride grece imiz Mseylime gibi Kurey hkimiyetini tanmamak davas urunda hayat n fedaya raz gelmi bir idealisttir. Fakat gene de tarihe malolmu , ilgi eken bir ahsiyettir; nk Secah Arabistan gibi bir blgede, hkimiyet yolunda ortaya at lm bir kad nd r ve onun hayat Yem me'nin ba kan yalanc M s eylime'rlin hayat ile pek sk bir ekilde ilgilidir. Aslen Mezop ot amyal olan S e c ah, sadece peygamberlik iddiasnda bulunmakla kalmam , mensup olduu byk kabilenin nemli erkeklerini, davas na itirak ettirerek nce Ribab'lara ve Medine zerine sefer amak istemi . Ribab'lar onu yenilgiye u ratnca Ye ntime zerine yrm tr. Arabistan gibi bir blgede, bir kad nn bu derece kuvvet ve nfuz elde etmesi, hatt peygamber oldu unu iddia ederek bir takm insanlar, samimi bir inanla olmasa bile arkas ndan srklemesi hayretle kar lanacak bir olay gibi grnmekte ise de, tarih bize bunun daha nceki devirlerde mevcut rneklerini vermektedir: Kuzey Arabistan'da Zebibilerin ve ,emsnerin melikelerinin bulundu unu Hors ab ad paralarndan rendi imiz gibi, Tedmr'deki Arap melikesi Z enobiya da konumuz iin gzel bir rnek te kil etmektedir. Hatta bu sonuncusunun Roma imparatoru Aurelianus ile sava acak derecede cesaret sahibi oldu u da anlatlmaktadrus. Sech da di er yalanc peygamberler gibi, peygamberlik iddias na balamadan nce bir khindi. Mes'adi (Mruc z - Zeheb, IV., S. 199)
125 Caetani, a. g. e., VIII., S. 347. Ayni konuda Islm tarihine daha yak n bir misal vermek gerekirse: Peygamber'in dedesi Abdl Muttalib Zemzem kuyusunu bulup temizleyince Kureyliler ona Sikaye (Kbede su da tm ii) vazifesini kendisleriyle payla mas gerektiini sylemi ler, o ise buna rza gstermemi , o zaman ii bir hakeme havale etmek gerekmi ve Kureyliler, Suriye'de ya yan Sa'd-u Huzeyme kabilesinin khinesini hakem olarak semeyi teklif etmiler; Abdl Muttalib de bu teklifi memnuniyetle kabul etmi ....

68

onun Satih, bni Selma, el - Me'mun el - Harisi ve 'Amr gibi bir khin olduunu kabul ediyor. Beni T emim gibi ok geni bir kabileye mensup bulunan S e c ah' n son derece gzel ve secili szler sylemesi ve khine olmas kabilesi iinde ona stn bir durum teminine yard m etmitir. Hazret -i Muhammed'in lm haberi byk Temim kabilesi iinde baz rakabetlerin ve Ridde'nin do masna sebep olunca. Sech bundan istifade etmek maksadiyle H azret Muhammed'i taklid ederek, kendi peygamerli ini iddiaya ba lad . ok eski devirlerdenberi Temim kabilesi birok kollara ayrlm bir halde Yem me ile Frat - Dicle aras ndaki meralara yay lmt. Bu kabilenin baz kollar Hristiyanl kabul etmi olduu halde, byk ksm putperest kalraar tercih etmi lerdi. Hu de yb iy e bar andla mas ile, kurulmakta olan yeni slam devletinin Kurey liler tarafndan tannmas zerine, Arap kabileleri Hazret -i Muh amme d' e temsilci heyetleri gnderme e balam lard . Hudeybiye'den beri fiili olarak tan nan bu slam siyasi varl, Mekke'nin fethedilmesi zerine tam bir devlet halinde kendisini gsterince , Arabistan' n btn kabilleri heyetler gndererek, Medine hkmetine ba llklarn bildirdiler. te bunun iin bu yla "Senet l- Vfud" denilmektedir ki, bu Hicretin 9. y ldr (bk. Sahih-i Buhari, Tr. ter., X., S. 400). Gene bu y lda yukarda bahis konusu olan Beni Temim'in temsilcileri, Hazret Muhamme d'e gelip islmiyet'i kabul ederek, kendi memleketlerine dnm lerdi. Buhari 126 Beni Temim'den Medineye gelenlerin 70 - 80 ki i olduklarn kaydettikten sonra, bni shak'a dayanarak, ilerinde e raftan unlar vard diyor: K a'ka'a bin Ma'b e d, Utrid bin Hacib, kra' bin Hbis, Zibrikan bin Bedr, Amr bin el - E ht em (el - Ehsem diye yaz lmtr). H amma d bin Yezid, Nuaym bin Yezid, Kays bin ks m, lyeyne bin H sn. Bunlar bir le scanda Medine'ye gelmi ler ve hunetle: "Ya Muhammed bize ksana!" diye ba rmlardr. Bunun zerine Kur'ann (XLIX., 4 - 5) "Ke ke sen onlara k ncaya kadar sabretselerdi;

sana hcrelerin gerisinde ba ranlar phesiz ak llar ermeyen kimselerdi!"


yetinin geldi i, sonra bunlar n islmiyet'i kabul ettikleri, Peygamber'in onlar affetti i ve baz hediyelerle taltif etti i gene Buhari tarafndan ayni sahifede bildirilmektedir. Hazret-i Muhammed, beni Temim'in ileri gelenlerinden biraz nce adlarn yazdmz bazlarn vergi amili ve vali olarak kendi kabilelri zerine tyin etmi ti. Fakat 11. ylda birok kabile efleri Peygamber'in
126 Buhart, Tecrid-i Sarih, X., S. 400.

69

lmn, onun eserlerinin de sonu zannettiler ve vegileri toplad klar halde , teslim etmediler; yeniden halka da ttlar. Bu arada slam'a sadk kalanlar da oldu. Bu iki zihniyet aras nda ciddi rekabetlerin bulunmas ve Secah' n tam bu srada ortaya kmas , bu rekabetlerin yer yer sava haline irkilap etmesine sebep oldu. Bu durumu parlak bir k altnda takip edebilmek iin Temim kabilesinin kollarn ve bunlarn eflerini tanmak gerekir. Seyf'e gre 127 Temimler drt esas kola ayr lr: 1) Sa'd bin Zeyd Menat'lar, bunlar Avf, Ebn, Mukais ve Butn kollarna ayrlrlar; 2) Amr bin Temim., bunlar da Behda ve Haddm olmak zere ikiye ayr lrlar; 3) Hanzala, bunlar Yerbu' ve Malikler diye ikiye ayr lr; 4) Ribb, bunlar Abdu Ment ve Dabbe olmak zere ikiye ayr lrlar. Amr ve Ribb kabileleri slam'a sadk kaldlar. Mukais'lerle Butn'un valisi olan Kays bin As m bir mddet tereddt iinde bekledi. Ribb, Avf ve Ebnalar n valisi olan Zibrikan zekat Ebu Bekir'e teslim ederse, Kays bin As m onun aksini yapacakt ; nk aralar akt . Biri dierinin yapt n yapmak istemiyordu. Zibrikan vadini yerine getirdi; zeka -t develerini Ebu Bekir'e teslim etti. Kays tereddt geirdi inden piman oldu. El - Ala bin l - Hadrami tarafndan ku atlnca zekat develeri ile birlikte onu kar lad ve teredddnn sebeplerini a klad . Bu srada Yerbu'larn bakan Malik bin Nv eyr e ve Maliklerin ba kan Vaki, kabileleri ile birlikte dinden dnm lerdi. te Beni Temim iinde kabilelerin bir ksm dinden dnp, bir ksm tereddt iinde frsat bekler, rekabet ve d manlk hisleri iinde birbirleriyle me gul olurlarken, Hris'in kz Sech anszn Mezopotamya'dan ka geldi. A. Sedih'm soyu: B elazrrde , Seeh' n soyu iki ekilde gsterilmi tir: 1) mm Sadr Secal bint i Evs bin Hikk bin Usme bin l Guneyz bin Yerbu' bin Hanzale bin Mlik bin Zeyd Ment bin Temim; 2) Secah bint lHaris bin Ukfan bin Sveyd bin Hlid bin Usme.
-

El - V at v at'da: Secal bint-i Sveyd bin Halef bin Usme bin l - Anber bin Yerbu'dur. bni Kut eyb e, Seeah' n sadece Beni Yerbu'dan oldu unu kaydedip gemi tir. Mes'u di, Beladrrnin verdi i ikinci ecereyi hemen hemen tekrar etmi , ancak same yerine bin Yerbu demi tir.
127 Taberi, tr. ter., III., S. 117 v. t.

70

bni Haldn, Taglib'in batnlarndan Beni Ukfan soyundan Sveyd bin l - Hris'in k z oldu unu sylemitir. Taberrye gelince, onun Haris bin Sveyd bin Ukfa'n n kz olduunu syler 128 . Bylece Belaztiri, Mes'ildi ve Taberrnin pek az farkl bir ekilde kaydettikleri, Beni Yerbu'dan olan Sech' n soyunu ksaca: Sech hint l - Haris bin Sveyd bin Ukfan olarak tespit etmemiz gerekir.

B. Sech'n Peygamberlik iddias nda bulunmas ve taraftarlar:


Annesi taraf ndan Taglib kabilesine mensup bulunan Sech, gene Ta glib'lerin blgesinde peygamberlik iddias nda bulunmu ve Nemir kabilesinden Ukbe bin Hilal, eybanlar n banda bulunan Selil bin Kays ile Ziyad bin Bilal'i ve bu arada Huzeyl bin Umr an' kendi tarafna kazanma a muvaffak olmu tu. Bunlar aras nda Huzeyl Hristiyan oldu u halde kendi dinini brakp Sech' n dinine girmitr 29 . Esasen Sech da Taglibler aras nda Hristiyan olarak yeti miti" ve bu dinin inceliklerine valuft .Secah her biri kendi ef ve komutan tarafndan idare edilen kabilelerin ba nda olarak Mezopotamya' dan hareket edip Arabistan'a girmi ve Ebu Bekr'e kar sava mak iin hazrlk yapmak zere Hazn denilen yerde konaklamt . Sech' n peygamberliini iddiaya ba lamas Hazreti Muhammed'in lmnden sonradr. Btn kaynaklar hatt tetkikler, en kk bir pheye yer vermeden bunu kabul ettikleri halde, Caetani sadece kendi mlahazalar n (VIII, S. 340) esas tutarak. onun Hazret-i Muhammed'in lmnden sonra de il daha nce peygamberli ini ilan etmi oldu unu kabul ediyor. Hatt daha da ileri giderek, E sed ve Hanife kabileleriyle rekabet olsun diye gayrimslim Temim'lerin onu kendi
128 Belzri, arap., S. 106; El - Vatvat, Gurer l - Hasis, S. 131; lmi Kuteybe, Kitb l - Maarif, s. 206 v. t. ; Mes'udi, et- Tenbih. s. 247; III., S. 236; Taberi, tr. ter., III., S. 119; bni Haldn, ber, II., tekmile, S. 72 129 bni Haldn, ber, II., Tekmile, S. 72. 130 Taberi, arap,. III., S. 240 v. t.; tr ter., III., S. 124; Her ne kadar Caetani (VIII., S. 344)"Seeh, Mezopotamya'dan Hicret etmemi ti; o zaten Arabistanb sktu da bunu ifade ediyor" diyorsa da Belzri bu hususta skt etmemi , bilkis "Sech tekrar akrabalar yanna dnd. bni Kelbi dedi ki, Sech Mslman oldu Basra'ya dnd" dernekle Sech'n daha nce Mezopotamya'dan gelmi olduunu aka ifade etmi tir. Esasen Belzrt vakalar ok hlsa olarak yazd ndan, ondan daha tafsilth ve ya tekrarlanm haberler beklemek do ru olamaz. Seyf, Sech' n Mezopotamya'dan geldi ini sylemekle hakikati ifade etmi tir. Caetani'nin iddia etti i gibi bir Temimi olduu iin rkdalarnn mes'uliyetini hafifletmek maksadiyle haberleri uydurmu de ildir. Mirhond , Ravzat s - Safa, II., S. 224; bni Haldn a. g. e., II., Tek:Bade. S. 73; Muir,a. d. e., S. 31'deki kay tlar bu hususu teyid etmekte veya kabul etmektedirler.

71

lerinin peygamberi ilan ettiklerini ilave ediyor. Halbum Taberi (III., S. 237), bni Haldan ( ber, II., S. 72), Ebu'l-Fere (Agani, XVIII., S. 165), El - Vatvat (Gurer, 131), Ebu'l-Fida (I., 165) Z eheb (Tarih l - slam, I., S. 356), Muir (Annal, S. 30 - 31), Vacca (Enc. de l' sl. IV., 46) gibi mellifler Secah' n Peygamberden sonra ortaya kt n a ka belirtmektedirler. Caet ani bu iddias n ispat iin zaman meselesini ne srmekte ve Hlid'in Butah zerine yani Malik bin Nveyre zerine hareketi an na kadar geen zamann, Secah'm Mezopotamya'dan Ye nme'ye gelip tekrar geri dnmesi iin kfi gelemiyece ini yazmaktadr. Halbuki Peygamberin lmnden Buzaha ve Butah hareketlerinin oldu u tarihe kadar buuk, drt ay kadar bir zaman gemi tir. Bu zaman ise Secah' n esasen ok ksa olan sava ve anlamalar iin pek ala kfidir. Nitekim Yemen hdiseleri srasnda Esved'in ay gibi ksa bir sre iinde peygamberliini ilan ederek btn Yemen'i, Necran' Tif s nrna kadar gney Ar ab is t an' eline geirdi ini ve gene bu ay iinde bir suikast tertiplenerek ldrlm olduunu gz nne getirirsek, Esved gibi byk askeri ba arlar kazanamam olan Secah' n ksa sren Yemme harekat nn aydan ok daha az bir zamanda bile yap lmasnn mmkn olduunu kabul etmemek iin makul bir sebep yoktur. Secah, Hazn'den Yerbu'lar n bakan olan Mlik bin Nveyreye haber gnderip bir anla ma yapma teklif etti. Malik bin Nveyre onun bu teklifini kabul etti. Fakat Ebu Bekir zerine yrmekten vaz gemesini de tavsiye etti. Zira o s rada Beni Temim'in bir k sm Secall'a kar cephe alm bulunuyordu. Malik bin Nveyre Secah'n nce bu kavimler zerinde hakimiyet kurmas gerekti ini ileri srd. S e c h bu teklifi kabul etti ve Malik bin Nveyre'ye: "Istediin gibi i gr, ben Beni Yerbu'dan bir kadtntm, neticede bir hilkmranl k bahse konu olursa, bu da size ait aolacakttr" " dedi. Ayrca Beni Malik bin Hanzala soyuna da haber yollyarak, onlarla da bar yapmak istedi ise de, bu kabilenin ileri gelenlerinden biroklar , bu arada Utrit bin H acil) ka p Beni Anber'lere s ndlar; fakat Maliklerden Vaki', Secah' n elileriyle anlama yapp, onun tarafna geti. C. Secah'm savalar: Bylece Vaki' ve Malik bin Nveyre, Secah ile birlikte olup Islamiyet'e sadk kalm olan Rib 'abla= zerine hcum ettiler. nk Rib b'lar kendilerini savunmak iin co rafi bir engele bile sahip de il131 Taberi, Arap, III., 237 v. t.

72

diler. Mlik bin Nveyre, Ribblarn zor durumda kal nca Dec ni ve Deh nrye s nmalarma engel olmak zere, nceden bu yerleri i gal etti. Fakat Ribblar bunu haber al p oraya gittiler. Sava sonunda Ribb'lar ile D abb e 'ler Secah kuvvetlerine birok zararlar verdirerek stn geldiler. Taraftarlar ndan biroklarn esir aldlar. Ka'ka' ve Vaki' de bu arada esir d mlerdi. Sech galiplerle bar yaparak, esirleri kurtard . Mezopotamyal askerleri ile birlikte Nebc denilen yere hareket etti. Orada Evs bin Huz e ym e komutas ndaki Beni Amr'lar ile sava a tututu. Bu karla ma sonunda da zayiat verdi ve bu defa adamlar ndan Ukka ile Huzeyl dmanlarnn eline esir dtler. Sech bu adamlar n kurtarmak iin Temimler ile uzla maa mecbur kald ve onlarn topraklarn tamamen terkederek Yemme zerine yrmeye karar verdi. karar n da u szlerle kavmine bildirdi: "Yemme ahalisi ok kuvvetli ve evketlidirler. Mseylime kuvvetlenmi tir. Siz Yemme zerine yrynz. Gvercin yry gibi yava yava ilerleyiniz. Bu kesin bir sava tr; bundan sonra azar iitmiyeceksiniz" (Taberi, Tr. ter., II., 123). El- V atv at, Gurer l - Hasis'inde (S. 131) bu konuda yle demektedir: Sech bu s rada Mseylime hakk ndaki rivyetleri duyunca, z 2,4
jP

tf.

4.4J:419

)t5Z.4 5k,4

;)k;
41

"Haydi Yemme zerine yryelim ve gvercinler gibi oraya ko alm. orada Mseylime bin Smnte'yi bulal m. Eer peygamber ise iaretleri vardr. Yalanc ise kavmine pi manlk vardr" dedi ve Yemme'de oturan Beni Hanife zerine yrd. Wellh aus en (Skizzen, VI, S. 14). T ab eri (Tr. ter., III., 128)'de mecut olan bir rivyete dayanarak, Temimlerden Z i b ri k an' n da dinden kp daha birok kimselerle birlikte Sech' n yan sra Yemme'ye hareket etti ini Kelbrye atfen yazmakta ise de, bu rivyet Kelbrnin de il, Tab e rrde bulunan daha nceki anonim rivyetin bir devamd r. Bu anonim rivyetlerin ise, son derece mstehcen olmalar itibariyle, rvilere kadar ula malarna imkn yoktur. Wellhaus en da bu rivyetlerin tamamiyle S e ch ve M s e ylim e 'yi kltmek maksadyla uydurulmu olduunu btn yazarlar gibi kabul etmektedir. te Kelb bu anonim rivyetin sonunda, sadece bir cmlesi ile yer almakta, arkas ndan gelen "Zibrikan, Utarit, Amr... Sech'n yannda olduu hlde memleketine dnd" cmlesi ise K el b rnin bir cmlelik ri73

vyetinden hemen nceki anonim rivyeti tamamlamaktad r. Bu itibarla, Wellhausen' n dayand Taberi'deki anonim rivyete de er vermek do ru de ildir. Zaten bu konuda Seyf'in rivyetini phe ile karlamak mecburiyetinde kalsak bile, Vesime (Hhnerbach, S. 50), Kitab r - Ridde'sinde Zibrikan' n durumunu a klamakta ve "ezZibrikan bin Bedr, Peygamber onu halk nn sadaka amili yapmtr; Ridde s rasnda bu vergileri Ebu Bekr'e vermi , o da onun vazifesini devam ettirmi ti" demektedir. O halde bu konuda Wellhausen'a deil Seyf'e hak vermek gerekmektedir. Ayr ca Gurer l - Has ais'de Utarit ve Amr bin l - E htem vs kimseler Sech'la birlikte sayld halde Zibrikan' n adna asla tesadf edilmemektedir. Askerleri ile Yema ne zerine yollanan Secah, Ebu'l - Ferec'e gre (XVIII., S. 165) kabilesi mensupler na yle demiti: "Ey sak nan mminler, dnyan n yars bizim yar s Kurey indir. Fakat Kurey kabilesi azgn bir kavimdir 132 . Ey Temim kabilesi Yemme blgesine gidiniz. Orada bulduunuz insanlar ldrnz ve yak c bir atele yak nz ki, oras siyah bir gvercin gibi kalsn. Bu i (yani peygamberlik) Rebia kavimlerine verilmemi ancak Mudar kabilelerine verilmi tir. Bu topluluk zerine yrynz. Onu da ttktan sonra Kurey zerine dnersiniz". Mseylime bunlar duyunca can skld nk etrafnda bulunan Mslman kabilelerin ve bunlarn ba nda bulunan kendisine rakip Smme bin Vsal ve urahbil bin Hasene'nin Hacer'i ellerine geirmelerinden korkuyordu. Bu yzden Secahla dost olmak arelerini arad ve Ebu'l-Ferec'e gre"' Secah'a yle bir haber yollad : "Ulu Tanr sana ve bana vahiy gnderdi; biz birle elim ve Tanr 'nn bize gnderdiini tetkik edelim. Hakk bilen, dierine tabi olsun. Bylece toplanp benim ve senin kavminle Araplar idaremize alrz." Taberi, bni Haldan ve el - Vatvat ' 34 Mseylime'nin adam gndererek Secal'dan aman istedi ini, aman verdii takdirde yan na gelece ini bildirdiini kaydetmi lerdir. Secah aman verdi. Mseylime onun yan na geldi ve "Yer yznn yar s bize aittir, adlet ile i grselerdi kalan yars Kurey 'e ait olacakt . Tanr Kurey 'in reddettii bu yary sana balad . Hlbuki kabul ettii takdirde bu pay Kurey 'in olacakt" dedi. Bunun zerine Secah, Mseylime'ye: "Bu pay ancak doruluktan, adletten sapanlar reddederler..."diye cevap
132 Bu rivyeti phe ile kr lamamz yerinde olur. Zira btn kaynaklar n Mseylime'ye atfettikleri "Dnya'n n yars bizim, yars Kurey'indir" szn Ebul'l-Fere, Secah'a maletmitir. Buradaki ifade bizi,Seeh' n giiya ayet olan bu szlerinin biraz mbi al olduu inancna vardryor (bk. Ebu'l - Ferec, Kitab l - Agan, VXIII., S. 165). 133 Ebu'l-Fere, Kitab l - Agni, XVIII., S. 165. 134 Teberi, tr. ter., III., S. 124; bni Haldn, ber, II., Tekmile S. 73; el-Vatvat, a. g. e., S. 131.

74

verdi. Mseylime ona: "Tanr kendisinin szlerini dinliyenlerin szlerini

iini. mit edenlere, hay r midini verdi. Rabbimiz daima kendisini sevdiren ilere dair emirler verir. Bu emirlerin yerine getirldi ini grdn de sizi takdis eder. Sizi korkulu hllerden uzakla trr. Kendisinin ceza ve mldifatlandrma gn iin sizi kurtartr. Bize azg n topluluklarn ibadeti deil, hayrl ve salih ktlelere mahsus olanlarn namaz ve dualarn me ru klar ki, salih insanlar uyumadan geceleri ibadetle geirirler...." j o,Al _j'S j Rab 1.1

411
C jAi jii

3k,+-

} 1241 i J

Kabilinden yet diye iddia etti i szleri syliyerek dostluk teklifinde bulundu ve Yemme'nin bir y llk mahsillnn yarsn Sech'a vermek artyla bar yapt . See h, gelecek y ln inahsillnn yarsn da almak iin israr edince, Mseylime buna da raz oldu ve onun gelecek yln mahsllerini gtrmek iin vekil b rakp kendisinin bu yln mahslnden payn alp memleketine dnmesini teklif etti. Secah bunu kabul etti; Hzeyl, Ukka ve Ziyad' vekil b rakarak Mezopotamya'ya dnd. Hlid'in ordusunun bu s ralarda yakla mas bunlarn dalmasna sebep oldu. Sech ise Cemat y l 'na kadar ' 35 Taglibler aras nda ya ad " Buraya kadar anlat lanlar gsteriyor ki, Mseylime rakib kabile eflerinin ve Ebu Bekr'in, etrafn gittike bir a gibi sarmakta olduklarn grd nden Sech' ve ordusunu bar yoluyla Yemme'den uzaklatrmak politikasn kendisi iin en uygun are olarak kabul etmi ti. Sech'a gelince, byk mitlerle at ld bu macerann, daha ilk denemelerde iyi sonular vermedi ini, bir yandan da Hlid'in Esed'leri yenmesi zerine adamlar tarafndan terkedildi ini grp Mseylime ile anlamay menfaatine en uygun hareket tarz saym , bylece kk bir menfaatin temini ile yetinerek, grn kurtarmak istemi ti. Fakat
135 Cemaat yl Mslmanlarn bir Halife idaresinde topland yla denir. Burada Muaviye zamam kastedilmektedir. Muaviye, Ali ldrldkten ve Irak halk kendisine biat ettikten sonra, birok yerlerden birok kimseleri ba ka baka yerlere ve bu arada Seeh' da Kfe'ye gndermiti. Bunlar "Nevakl" adm almlard . Bk. Taberi, ter., III., S. 129. 136 Taberi, arap., III., 239; tr ter., 124 - 5.

75

hkm ve nfuzunun birka gn iinde mahvoldu una iyice kanaat getirince arabuk ve sessizce geldi i yere dnme e mecbur olmu tu. Bu andan, Muaviye zamannda Kafe'ye nakledilinceye kadar geen zaman iinde Secah' n ne yapm oldu u hakknda elimizde hibir bilgi yoktur. Yukardan beri anlatt klarmz, S ey f ' in bize verdi i haberlere dayanmaktadr. T ab eri'deki anonim rivyet Secah' n Beni Hanife yamndaki maceras n baka trl anlat r. Bu arada F t uh l - B l d n, Agani, ber, Kitab l - Maarif, Gurer l - Hasis, Ravzat s - Safa, Tarih-i Ebu'l-Fida gibi kitaplarda da vak'a a a yukar Taberi'deki anonim rivyete uygun olarak u yolda anlatlr: Mseylime onunla bulu mak zere deriden bir ota kurdurur; iinde gzel kokulu bitkiler yakt rr. Kokunun ok olmasna bilhassa dikkat edilmesini emreder. Bu i ler bitince Mseylime szcs ile onu otaa davet eder. Secah ona, "Sana ne vahy edildi" diye sorar. O da kad nda cinsi duygular uyandracak mstehcen szleri, gya kendisine vahy edilmi , yetlermi gibi syler. Secah bunun zerine, onun peygamberliini kabul eder ve kendisine de ayni eyler vahy edildi ini bildirip Mseylime'nin kendisini kavminden istemesini teklif eder. Sonundrz evlenirler. gn sonra da Secah kendi adamlar nn yanna dner. Kabilesinden olanlar, mehirsiz evlendi i iin onu ayplarlar ve Mseylime'den mehir isteme e onu zorlarlar. Secah, tekrar Mseylime'nin yan na gider, Mseylime ona ehir kap larn amadan, ne istedi ini sorar. Sonra Secah' n mezzini ebes bin Rib'i'yi 137 a rp ona: "Allah' n resl Mseylime, Muhammed'in kendilerine farzetti i sabah ve yats namazlarn zerinizden kald rd ; bunu kabilelerinize bildir" der 138 . bni H aldan ve Mirhond gibi tarihiler bu konuda Yemme mahsalrln bir yllnn yarsnn mehir olarak bu s rada verilmi olduunu kabul ederler ( bni Haldan, II. S. 73, Mirhond, II., 224 /5). S e c ah bylece komutanlarma vadetti i byk menfaatleri temin edememi olarak geldi i yere dnme e koyulunca, ona uyanlardan biroklar piman olup kendisini terkettiler. Kaynaklar bu mnasebetle yazlan iirlerden bilhassa bir tanesini naklederler ki, o da "Bizim peygamberimiz kad n olup biz onun etrafnda tavaf ediyoruz. Ba ka kimselerin
137 Belzri, arap., S. 106'da, bni Kelbi, Secah'n mezzininin el - Cenebe bin Havt Riybi oldu unu fakat di erlerine gre ebes bin Rib'i oldu unu syler; Mirhond, a. g. e., II., S. 224 t'de ebes bin Rb'idir der; bni, kuteybe,Kitab l - Maarif. S. 206 / 7'de Zahir bni' Amr diye kaydeder. 138 Agni, XVIII. S. 165'de Mseylime'nin yaln z ikindi namazm kaldrdm, bunun iin imdiye kadar (Ebu'l - Fere zaman na kadar) ikindi namaz m lde klmadklarn, Temimlerin: "Bu bizim kzmzn mehridir onu geri vermeyiz" dediklerini kaydetmi tir.

76

peygamberleri ise erkekdirler" msralardr 139 Gene, Hakim bin K elb i'ye atfedilen bir iirde "Sizi do ru ve sabit bir dini kabule ard lar; siz onu b rakarak, sihir ve efsaneler defterine yaz lm , hkm ve amelde kalm szlere inand nz" denilmektedir.
.

Pimanlk ok gemeden btn Temimlerde kendisini gsterdi. M lik'lerin ba kan bulunan Vaki' bin Malik zaman kaybetmeden islamiyet'e dnd. Halbuki Yarbu'lar n banda bulunan Malik bin Nv eyr e biraz geikmi olmasnn cezas n hayatyla dedi. D. Sech'm Mslman oluu: Sech Mezopotamya'ya, Basra'ya, dndkten sonra nelerle me 01 oldu bilmiyoruz. Kaynaklar onun, Muaviye'nin stnlk elde etti i yllara kadar nas l ya ad hakknda bir bilgi vermediklerinden, Secash'n bu yllar aras ndaki hayat bsbtn karanlklar iinde kalm tr. Mu aviy e, Irak halk kendisine biat ettikten sonra birok aileleri olduu gibi S e cah ve adamlarni da bulunduklar yerden baka tarafa, Kfe'ye nakletmi tir. te bu s rada S e cah' n Mslmanl kabul ettiini , hem de iyi bir Mslman oldu unu btn tarihler ittifakla yazmaktadrlar. Fakat baz kaynaklar onun, K fe'de de il Basra'da Mslman olup gene orada Mslman olarak ld n aklarlar 14. Onbirinci yln ortalarnda meydana kt kesin olarak belli olmakla beraber lm tarihi kesin olarak belli de ildir. Ancak Hicri 41'den nce lmemi olduu anlalmaktadr. E. Sech'm doktrini: $ecah' n kendisine tabi olanlara oru, namaz, zekat veya sadakay emretmi olduu ancak domuzeti yeme ide mubah kld iddia olunmaktadr 1 ". Onun, Hristiyanl pek iyi bildi i ve byk ksm Mslm anl kt an dnm olan T e miml er e dayand gznndetutulursa, peygamberlik iddialar n , bu iki byk dinden ald ilhamlarla beslemi olduu tahmin olunabilir. Onun vahiy ad altnda yukarda bahsetti imiz szleri, taraftarlar n sava a katlmaa sevketmek ve menfaatler elde etmek iin verilmi komutanca emirlerden ibarettir.
139 Taberi (tr. ter., III., S. 128) bu misralan Utarit bin Haeib'e, el - Vatvat (a. g. e., S. 131 v. t.) ise Kays bin Asim'a maletmektedir. namazun kildignn 140 Belzri (arap., S. 106). Basra valisi Cndub Fezrrnin, syler. 141 Mirhond, Ravzat s - Safa, II., S. 223.

77

Secah'n kurmak istedi i dinden zamanmza kadar gelmi bir kalnt yoktur. Ancak e er Sech gerekten Mseylime ile evlenmi ise ve mehir verme meselesi do ru ise, o takdirde E b u'l -Fere e'in ya ad H. 508 - 597 yllarnda Temimler'in Mslman olduklar halde ikindi namazn klmam olduklarn Sech'n kurmak istedi i mezhebin bir kalnts olarak kabul etmek gerekir (Agni, XVIII., S. 165; el - Vatvat, Gurer l - Hasis, 131). Fakat Secah' n istil maksad ile gittii Yemame'den bir miktarck mahsill ve hediye ile dnerken, esasen tatmin edilmemi olan kavminin nnde, gn gibi ksa bir sre iin evlenmeyi gze almas , peygamberlik iddias nda bulunan bir kad n hakknda pek makul grnmemektedir. S e yf'den ba ka bu konuda yaz yazm olan hemen btn Islam tarihilerinin kabul ettikleri Sech - Mseylime evlenmesini gene de phe ile karlamak mecburiyetindeyiz. Bizi buna ynelten balca sebep T ab eri: ve E b u'l - F er e c'deki as lsz ve hayas z rivyetin gittike hafifleyerek Mirhond, E b u'l - Fida ve di er tarihiler tarafndan nakledilmi olmasdr. Hi phe yok ki, bu derece mstehen bir konu ma ba kalarnn yannda cereyan edemez ve ba kalarna anlatlamazd . O halde bunu hangi rvi kimden alarak nakletti? Bu, belli olmamtr. Taberi her rivyetin sahibini yazd halde, burada hibir isim kaydetmemi "bu konuda bakalar unlar syler" diyerek ihtimal ki, islmiyet'in d man olan bu iki insana kar , srf Islami bir gayret gderlikle uydurulan ve a zdan a za yaylm olduu muhakkak olan halk ayialarn kitab na almtr. Sech - Mseylime evlenmesi kendi tbileri aras nda Secah'n prestijini kaybetmesi bak mndan da bize imkans z grnyor 142 . ayet byle bir evlenme vaki olmu sa bu, s rf politik mecburiyetlerden do mutur. Mseylime islamlara kar bir mttefik bulmak midiyle onunla evlenmi olabilir; fakat Secah' n kurmak istedi i dini, Mseylime'ninki ile birletirmesi, sonra onun peygamberli ini tanyp ona tbi olduunu ilan etmesi 143 sabah ve yats namazlarnn kaldrlmasna ba emesi gibi rivyetler, kabul edilmesi pek g olan adeta ocuka iddialard r. Seyf'in bu konulardaki skilturm onun, Temimi olmas dolaysyla, Wellhausen
142 Her ne kadar bu konuda tek seyahatname alan Palgrave'in seyahatnamesi, Mseylime ile Secah'n doktrin birliinden bahsederek, bunu evlilik birli inin kuvvetlendirmi oldu unu, fakat Msyelime'nin ldrlmesinden sonra"Yemen peygamberi olan Secah' n irtidad yolundaki ittifak unutturmak iin sadk bir mmin Mslman ile evlendi ini" yaz yorsa da, bunlar tamamen aslszdr. Palgrave daha Secah' n nereden geldiini ve hangi kabileye mensup oldu unu bile bilmemekte, onu dima Yemen'den gelmi bir peygamber olarak gstermektedir. 143 Belazari, Ftuh, arap., S. 106; Ebu'l-Ferec, Agani, XVIII., S. 165 ve bni Haldan, ber, II., Tekmile, s. 73'e gre Mseylime ve Sech dinlerini birl tirdiler. Sech, Mseylime'nin peygamberli ini kabul etti. Mseylime sabah ve yats namazlarm Temimler zerinden kald rd . Her iki taraf kavimlerni toplad lar. Sech onlara: "Mseylime kendisine indirilen vahiyleri bana okulu, onu do ru buldum, ve ona tabi oldum" dedi.

78

ve CaetanPnin iddia ettikleri gibi taraf tutma gayreti diye vas flandrmamz ne dereceye kadar do ru olur bunu cevaplandrmak pek gtr.

F. Netice:
Hemen syleyelim ki, Sech da Esved ve Tuleyha gibi hakiki bir peygamber olmaktan ok uzak olup sadece bir kahine idi ve Hazret-i Muhammed'in lmnden sonra Temimler aras nda kan karklktan ve irtidadtan faydalanmak istemi ti. Fakat alelade bir kad n de il, dini bilgilere sahip air, hkm ve emretme kabiliyeti gibi birok meziyetleri bulunan haris bir kad nd . Fakat islmiyet bakm ndan onun hareketleri, ne Esved ve Tuleyha, ne de ileride grece imiz Mseylime gibi tehditkar olamamtr. O, kuvvetli bir rzgr gibi kuzey - do udan Arap yarmadasna esmi , fakat nce Mslman Ribb ve Amrlar kayal na arparak kuvvetini kaybetmi , Yemme'de Hacer ve Hadikat r Rahman surlarma ula t zaman, dini ve siyasi kuvet ve hviyetini bsbtn kaybetmi ti. Secah'n sonradan islaraiyet'i kabul etmesi, onun hakiki bir peygamber olmadnn en byk delilidir. O, sadece Hazret-i Muhammed'i kendisine rnek tutarak iktidar sahibi olm ya al an iktidar heveslisi bir kadnd . slam dininin ve Halifelerin geni msamahas Tuleyha gibi Secah'n da hayatn balam ve bu suretle belki de din u runda lenler hakknda sonradan halk aras nda kan ve bazen tehlikeli durumlar yaratan inanlarn do mas ihtimali nlenmitir.

79

4. MSEYLIMET L-KEZZAS

Bir gn Hazret-i Muhammed mimbere karak, halka yle hitap etti: "Ey nas! Ben Kadir gecesi bir rya grm ve sonra onu unutmu tum. Ryamda kollar mda iki altn bilezik grdm, bu ikisinden nefret ettim, onlara frdm, onlar da uup kayboldular. Ben bu iki bilezii Yemen'de ve Yemme'de kan bu iki yalanc ile yorumladm" ( bni shak, bni Hi am, IV., S. 246). te Hazret-i Muhammed'in ryas n yorumlarken bahsetti i Yemme'de kan yalanc, Yemme'ye hkmeden ve peygamberlik iddias nda bulunan Mseylime'dir. Ne cid alak yaylas nn gneydo usunda ve B ahr e yn'in bat snda bulunan Yemme topraklar Hanife kabilesinin elinde idi. Hanifeliler ziraate pek elveri li olan topraklar nda elde ettikleri rnleri satarak geimlerini rahata sa lyabiliyorlard .

A. Hanife kabilesi ve dini:


Byk Bekir bin V il kabilesinin bir kolu olan Hanifeliler, topraklarnn verimlili i bakmndan dier memleketler iin, bilhassa tah la muhta bulunan Hicazl lar iin en nemli bir kabile idi. Hicretin 6 - 7. yllarnda Hanife kabilesinin ba kannn, bni S a'd, Ibni Hi am ve T ab errnin bize bildirdiklerinden Hevze bin Ali oldu u anlalmaktadr. Hevze bin Ali, Iran yoluyla gelen Hristiyanh kabul etmi grnyorsa da Hanife kabilesinin bu yolda onu ne dereceye kadar takip etti i pek aikr de ildir. Dier Arap kabileleri gibi slmiyet kneaya kadar putperest olarak ya yan bu kabilenin pek az bir ksmnn Hevze ile birlikte Hristiyanl kabul etmi olmas muhtemel ise de, 144 Hicretin 7. ylndan sonra Hazret-i Muhammed'in Hanifeli144 Ibni S'd (Siret, Wellhausen tercme ve yay n, Skizzen, IV. S. 115) el-Medaini'den. naklen,"kendisin; Medine'de ziyaret eden Beni Hanife heyetinin ileri gelenlerine abdest suyundan artan verdi ve onlara yerlerine gittikleri vakit, kilisenizi y knz (kiliselerinizi de il) arsas na bu sudan sanz, yerine bir cami yap nz. Bunu yaptlar. Mezzin Talk bin Ali oldu" demekte olduuna gre, buralarda Hristiyanl n mevcut bulunduu fakat ancak bir tek kiliseye sahip olacak derecede az ve sathi oldu u ileri srlebilir.

80

kri islmiyet'e daveti zerine, yksek tabakadan birokler gibi a a snf halktan da biroklar nn Mslman olduunu en eski ve tarafs z kayanklardan anlamaktay z. Her ne kadar Caetani Hanife kabilesinin ve onun son ba kan Mseylime'nin Hristiyan oldu unu savunmakta ise de (Caetani, IX., S. 7. v. t), bu iddias nda pek hakl olmadn, Hazret-i Muhammed'in Hristiyanlara kar gsterdi i msamaha ile ispat etmek mmkndr. Gerekten Hazret-i Muhammed E hl-i kitap say lmamas gereken Mecasileri bile vergiye ba lamak artyla serbestilerini tanm hatt kendi zaman nda onun bu hareketi dedi kodu konusu te kil etmekten geri kalmam t . E er Beni Hanife byk bir o unlukla Hristiyan olmu olsayd, Hazret -i Muhammed Meylime'yi bir Hristiyan reformisti gibi kabul edip Hanifelilerin vicdan hrriyetlerini tan rd E er Mseylime ve Beni Hanife tamamiyle Hristiyan olsa idiler, o zaman Mseylime'nin yeni bir din ortaya koyarak slam topraklarndan ayr bir teekkl olarak kalmay istemesine lzum yoktu; zira H a zr et -i Muhammed Tebk seferinden sonra birok Hristiyan heyetleri kabul etmi ve onlarn cizye vermeyi taahht etmeleri zerine kendileri ile anlamalar yapmt. Margoliouth ve Muir de Beni Hanife'nin Hristiyanl m kabul etmemektedirler (Margoliouth, JRAS, 1903, S. 486; Muir, Annal, S. 38). Beni Hanife'nin Mslmanlna gelince: gene bni Sa'd 145, Beni Hanife'den Medine'ye gnderilmi olan elilerin on kii kadar olup aralarnda er - Rehhtil bin Unfuva, Seleme bin Hanzele es - Suheymi ve Talk bin Ali, Humran bin Cbir ve Mesleme bin Habib (veya Hayyib) vs. bulundu unu, bunlarn Remle'lerin evinde misafir kaldklarn, sonra camie gelip hakikata ahadet ettiklerini yatmakta, fakat bu s rada Mseylime'nin at ve develere bekilik etti ini kaydetmektedir. Daha buna benzer urada burada rastlanan birok kaytlar vardr ki, nemli birok ahslarn Peygamber'i ziyaret edip islm' kabul ettiklerini bildirmektedir. Konumuzun sonlar na do ru bunlarn adlarn kaynak gstererek belirtece iz. Mui'rin de kabul ettii gibi (S. 38) ksmen putperest k smen Hristiyan olan Beni Hanife, Hazret-i Muhammed'e boyun e miti. Fakat islmiyet'i kabul etmiyen bir ksm halk sonradan peygamberli ini iddia eden Mseylime'nin etrafnda toplanmaktan da geri kalmad . yle anlalyor ki, Hevze zamannda Hanife kabilesi iki kuvvetli idarecinin hakimiyet yolunda145 bni Hi am, es - Siret n - Nebeviyye, IV., S. 279'da "Peygamber'in elisi .rimir bin Luey oullarndan Slit bin Amr' Yemme melikleri Smme bin Vial ile Hevze bin Ali'ye yollad" demekle, Hanifelerin iki hkmdar olduunu ifade etmektedir. Halbuki bni S'd, Tabakat I., 2., S. 18'de Peygamber'in Salit bin Amr' sadece Hevze bin Aliyi Islm'a davet iin yollad n yazmaktadr.

81

ki rekabetleri yznden tamamiyle birbirine z t iki varlk haline gelmiti. Bu rakiplerden birisi Smme bin s al, di eri Hevze bin Ali idi. bni Sa'd ve Belazrrnin anlatt klarna gre 146 , Hicretin 6 - 7. yllarnda Peygamber muhtelif hkmdarlara mektup yazd srada Yemme ba kam Hevze bin Ali'ye ve Yemme halkna Salit bin Amr l - Amiri eliyle bir ektup gndererek, onlar Mslman olmaya davet etmi ti'". Hevz e misafiri kabul edip hediyeler verdi ve Peygambere yle bir cevap yazd : "Senin dvet ettiin ey ok iyi ve

gzeldir. Ben kavmimin air ve hatibiyim. Araplar benim mevkiimi takdir ederler; bunun iin sen bana bu i pay ver sana tbi olurum." Hevze te
mektupla birlikte giyinmesi iin Slit'e Hacer kuma larndan elbiseler de verdi. Slit Peygambere onun mektubunu ula trd vakir, Peygamber "kk bir menfaat bile istese vermem, o yok olacak" dedi ( bni S'd, II, 1., S. 18) 148. Bir mddet sonra, Hicretin 8. ylnda Hevze ld. Onun yerine Mseylime Beni Hanife'nin hkmdarl n eline geirdi.

B. Mseylime'nin soyu:
bni Kuteybe'ye gre (Kitab l-Maarif, S. 206 - 7) Msylime'nin babas Beni Hanife'den Habib, dedesi Lceym knyesi Ebu Summe'dir. Belazfri onun Summe yahut Smle bin Kesir bin Habib bin Smme bin Gsal bin Habib bin Hanife bin 'Icl oldu unu kaydetmektedir. bni Hi am'da Mseylime bin Smme ve knyesi Ebu Smme kayd vardr. Diyarbekri (Tarih-i H mis, II., S. 174) ise onun dedesinin H run, lakab nn Ebu S m am e olduunu yazmaktadr.

C. Mseylime'nin, Hanifelilerin emirliini elde etmesi:


Yenme'nin hakimi olup 8. ylda lm olan Hevze'nin yerine, nasl olup da Mseylime'nin geti ini kaynaklardan renmek imkanszdr. Fakat Mseylime'nin ahsiyeti ara trld zaman onun birok meziyetlerle birlikte, kabilesinin en ileri gelen bir ahsiyeti oldu146 Ilmi S'd, Tabakat, I., 2., S. 18; Belzri, Ftuh, arap., S. 94; Belfziiri, trk., S. 142 v. t. 147 Belzri ise (Ftuh, arap., S. 94), Peygamber bu mektubu Sabit bin Kaya bin iil-Ensrrye yazdrm ve el - Hazreci eliye, yollam tr. diye kaydetmi tir. 148 Belzri, Ftuh, arap., S. 94'de Hevze'nin Hazret-i Peygamber'e, iinde er-Reccal bin Unfuva, Mcca'a bin Mrrre ve Mseylime bin Habib'in bulundu u bir heyet yollad n ve bu arada Mseylime'nin de Hevze'ninkine beziyen teklifler yapt n yazmaktadr.

82

u grlr. Bylece de onun Hevze'nin yerini almakta glk ekmedi i kolayca tahmin edilebilir. Mseylime'nin Yemme amirli i ile birlikte byk bir gaileyi de zerine alm olduu muhakkaktr. Bu da Hanife kabilesinin nemli bir ksmna hkmeden ve islmiyet'i kabul etmi bulunan Smme'nin rekabeticlir1 49 . Smme Mekke'nin fethinden epeyi nce Mslman olmu ve Hanifelilerden islmiyet'i kabul edenler onun etrafnda toplandndan kuvveti artm t. Ayrca Medine hiikameti de Mslman olmas dolaysiyle Smame'nin tabii bir mttefiki say lyordu. Bu durum karsnda air, hatip ve khin olan Mseylime zengin topraklara ve nfus oklu una sahip bulunan Yemame'yi Hazret -i Muha mme d 'in her gn biraz daha artan nfuzu alt na girmekten kurtarabilmek amacyla kendisinin de H azret Muhammed gibi yeni bir dinin mjdecisi olduunu ilan etti ve K ur ' an a nazireler syleme e balad.

D. Mseylime'nin Medine'yi ziyaret edip etmedi i meselesi ve


peygamberlik iddias: En gvenilir kaynaklar mz arasnda bulunan B uhari, Vakidi ve bni Abbas, Mseylime'nin Hazret-i Muhammed'i bir heyetle birlikte ziyaret etmi olduunu idia emektedirler. Mseylime bu ziyareti, Arap yarmadasmn merkezik mekte olan idaresinin Hazreti Muhammed' den sonra kendisine intikalini istemek zere tertip etmi ve yle demi tir: "Eer Muhammed kendinden sonra beni halef tayin ederse, kendisine tabi olurum". Hazret-i Muhammed ise o s rada elinde bulunan hurma dalm gstererek: "Elimde bulunan u dal parasn istesen, onu bile
149 Buhari, Tecrid-i Sarih, X., S. 407 v. t. (Ebu Hreyre'den) ve Diyarbekri, tarih-i Hmis, II., S. 3'e gre Hazret-i Peygamber, Necid taraflarma bir svari birli i yollamt. Bu adamlar Smme adnda birini esir alp getirmiler, sonra Medine'de mescidin direklerine ba lanulard. Smme gn burada kaldktan sonra Peygamber ona, gnlnden ne geiriyorsun mealinde bir soru sormutu. O ise, "hayr var, mit var, nk sen zulmetmezsin, affedersin", cevab n da bulunmutu. Peygamber kendisini affetti. Bunun zerine Smme y kamp geldi ve "Allahtan baka Allah olmadna ve Muhammed'in O'nun elisi olduuna tanklk ederim" dedi. Gene gitmekte olduuUmre hacmi yerine getirmek iin Mekke'ye vard .Mekke'lilerden bazlar onun yeni dine giriini sitemle kar ladlar. Smme k zarak "Peygamber Muhammed izin vermedike size Yemme'den bir tah l danesi gelmiyecektir" diye onlar tehdit etmiti. Summe dedi ini yapt . Hakikaten Mekke'ye yiyecek tah l yollamad. Mekke'liler Hazret-i Muhammed'e bir mektupla mracaata mecbur kalp, "Sen merhameti ve akrabah a saygy telkin ve emredersin" diyerek, gda maddelerinin gnderilmesi hususundaki msaadelerini rica ettiler. Hazret-i Muhammed de bir mektupla Smme'ye tah l gndermesini emretti. bni S'd (Tabakat, V. S. 401) da ise ayn olayn ba taraf biraz deiik bir ekilde aldatlmtr: "Peygamber. Smme' du yanna gelmi ; Smame Peygamber'i ldrmek istemi se de onun amcas buna engel olmutur. te bu yzden Slnme'llin kam helal k hnnut. Smme, Umre yapmak iin Medine'ye yakla t zaman, Peygamber'in adamlar onu yakalayp hi bir akde bakmadan Peygamberin yan na getirdiler Peygamber onun af talebini kabul edip serbest b raknca, o mslman oldu ve Mseylime kp da peygamberlik iddia edince onlara kymetli vazlarda bulundu "

83

sana vermem. Sen de Allah' n hakk ndaki hkm ve nfuzunu tecavz edemezsin. Eer sen bana ve hakka muhalefet edersen. Allah seni muhakkak hele& eder ve ben muhakkak san rm ki, sen onda grdm eskle gre, i bana gsterilen kiisin"s o bni Hi am bu hususta daha geni bilgi vermekte ve Mseylime'nin Ensr'dan, Ne c c ar o ullarndan, H ris 'in kzmn (Hris'in k z Mseylime'nin kar s idi. Bhari III., S. 52) evinde misafir edildi ini, Hanifelilerin onu bir rt ile rtp Peygamber'in yanna getirdiklerini, yukar da bahsetti imiz rivyetlere ilve etmektedir. Gene bni shak (bni Hi am. IV., S. 222) bu rivyetin ba ka bir eklini dinlemi olduunu nakleder: "Beni Hanife mensuplar Peygamber'in huzuruna gelmi ler, ama Mseylime'yi at ve develerin yan na brakmlar; bu heyet islmiyet'i kabul edip arkada larnn (yni Mseylime'nin) durumunun ne olca n sorduklarnda, Hazret-i Muhammed onlara, bekilik edenin durumunun beraber gelenlerinkinden a a olmadn bildirmi " 1 , fakat Allah' n dman Mseylime Yemme'ye gidince bu sz menfaatlerine hizmet edecek bir ekilde de itirerek, ben onunla peygamberlik i inde ortak edildim diye iddialara koyulmu 152, Medainrnin ayn konudaki rivyetini nakleden bni Sa'd (Siret, S. 115) da dahil, Mseylime'nin Medine'yi ziyaret etti ini dier birok kaynaklar yazmaktad rlar. Gene bu eserler, Hanife heyetinden olan ve Mslmanl kabul edip B akar a sresini renmi bulunan er-R e ce l'in Mseylime'ye yol gsterdi i ve Hazret-i Muhammed'in Mseylime'yi kendisine ortak etti i yolunda yalan ehadette bulunduunu bildirmektedirler. Ayrca B el z ri (Tr. ter. III., S. 142) ve bni Sa'd (Tabakat, II., S. 37) ba ta olmak zere gene bu kaynaklar Hazret-i Peygamber'in bir mektup yazarak ed-Dameri vastasiyle Mseylime'yi Mslman olmaya dvet etti ini, sonra Mseylime'nin bu mektupa cevap yazd n da aklamaktadrlar. bni Hi am, Belzri, Taberi, Beyhaki, el - Vatvat, gibi tarihiler bu mektubun Hicret'in 10. y l nda yazldn kayd ve kabul etmi lerdir 153. Pek nemsiz farklarla hepsinde tekrar edilen mektu150 Buhari, Tecrid-i Sarih,X., S. 410'da bni Abbas, bu son cmlenin mnas m Ebu Hrey2e'den sorar ve ondan bununla Peygamber'in ba tarafa ald mz, ryasn ima etmek istedii cevabn alr. 151 Taberi, tr. ter., II., 2., S. 838 v. t'de Hazret-i Muhammed gelen heyete ba larda bulundu. Bu arada Mseylime'nin payn da verdi, denilmektedir. 152 bni Hiam, Siret, IV., S. 222; Buhari, Sahih, III., S. 52; Buhari, Tecrid-i Sahih, X., S. 410; Belzri, Ftuh, arap., S. 97. 153 bni Hiam, Siret, IV., S. 246; bni Skd, Tabakat, I., 2., S. 25 v. t. ve II., S. 37; Belzri, a. g. e., tr ter. S. 143 v. t.; TaberFtr ter., II., 2., S. 852; Beyhaki, a. g. e., S. 32 v. t.; el-Vatvat, Gurer, S. 131; Mirhond, Ravza, II., S. 224; Eyyb Sabri, Mahmud s-Siyer, S. 472.

84

yledir: "Tanr Elisi Mseylime'den, Tanr Elisi Muhammed'e mektuptur. Sana esenlikler dilerim; ben peygamberlikte sana ortak edildim. Yer yznn yar s bize, yars Kurey'e aittir. Fakat Kureyliler insaf ve adletle hareket etmezler". Mbun metni a a yukar seylime bu mektubu Amr bin C rud'a yazd rp mezzini Nevvha' nn olu Ub de bin H ris ile gndermi tir. Peygamber bu mektubu okuyunca, elilere: "Siz bu mesele hakk nda ne d nyorsunuz?" diye sormu . Onlar da, "Biz de ayni fikirdeyiz" diye cevap verince, Hazret-i Peygamber "Elilerin ldrlmesi ciz olsayd, banz keserdim" diye cevap verip (Belzri ayn S.) Mseylime'ye yle bir mektup yazd rmtr: "Bu, Tanr Elisi Muhammed'in yalanc Mseylime'ye mektubu-

dur. Tanr'ya hamd- senadan sonra; yalan ve iftara dolu mektubunuz bana geldi. Yeryz Yce Tanr 'nndr. O, kullarndan istedii kimseleri, yer yzne vris k lar. Tanr'nn balyaca iyi sonu kendisinden sak nanlar iindir. Selm doru yolda olanlara olsun 154. bni shak, bu mektubun Hicri 10. yln sonunda yaz ldn ileri srerken, bizzat Taberi, Mseylime ve emsali gibi peygamberlik iddialar nda bulunan kimselerin, Hazret-i Muhammed'in ved hacc ndan sonraki hastal srasnda ortaya ktklarn ilve etmektedir. Fakat Peygamber hasta oldu u hlde, bu yalanc peygamberlerle mcadeleden geri durmam (bk. yk. Esved ve Tuleyha konularna), hatt bu mnasebetle Furat bin Hayyn l - I clryi ayn maksatla Yemme'deki Mslmanlar n bakan bulunan Smme bin s yollamt (Taberi, tr. ter., II., 2., S. 918). Eski ve yeni tarihilerden bz lar Mseylime'nin peygamberlik iddiasna balamadan nce Medine'ye gelerek islmiyet'i kabul etmi olduunu kaydetmekte iseler de ' 55 byk bir kabilenin ba kan ve ok nemli bir askeri kuvvetin de komutan bulunan Mseylime'nin Medine'ye gelip nce Mslman olmas , sonra Medine'ye boyun e memek iin btn gc ile sava mas, kabilesi ile birlikte kan nn son damlasn bu uurda harcamas , bizi bu iddialar phe ile kar lamaya sevketmektedir. Mseylime'nin Beni Hanife'ye hkim olduktan sonra deil de Hevze'nin ba kanl srasnda, Hanife heyetine dahil yelerden biri olarak, Medine'ye gelmi olduunu kabul etsek bile, onun Mslman olduunu ispat etmemiz gene gtr. Zira kaynaklar a ktan aa onun islmiyet'i kabul etmi olduunu sylememektedirler; onu ya bir rt altnda Hazret-i Muhammed'e getirilmi , yahut
154 bni S'd, a. g. e., II, S. 37'ye gre Peygamber bu mektubu Zbeyr bin Avvam' n kar' dei Sib bin Avvm ile gndermi tir. 155 E. Dinet et Sliman ben brahim, La vie de Muhammed, 4. bas, Paris 1947, S. 255; Ebu'l-Fida, a. g. e. I., S. 163 - 6; Mahmud Esad, Tarih-i Din-i Islam, V., S. 548.

85

develeri bekledi i iin Mslman olan Hanife heyetinin iinde bulunamam gsterirler. bni shak ve M e daini'ye dayanan rivyetler onun Peygamber'le olan konu masndan sonra Mslmanl kabul etti ini aka syliyememektedirler. Fakat daha sonraki tarihiler ( bni Hald6n, ber, II., 2., S. 74; Ebu'l-Fida, Tarih, I., S. 163 - 6; Mahmut Esat, Tarih-i din-i islam, IV., S. 548; Dinet et Siliman ben brahim, La vie de Muhammed, S. 255) onu dinden dnm , Tanr dman diye tavsif etmi lerdir. ayet Mseylime'nin bir heyetle birlikte Hazret-i Muhammed'i ziyaret etti i do ru ise bu ziyaret samimi bir ekilde islamiyet'i kabul etmek iin de il, aksine Hazret-i Muhammed'ten sonra hkimiyetin Beni Hanife'ye intikalini temin etmek maksadiyle yap lm olmaldr. Hazret-i Muhammed bunu hiddet ve iddet ile reddedince, Mseylime yava yava islamiyet'in Yemme'ye tesir etmekte oldu unu grd nden memleketini bu tesirden kurtarmak iin iki areye ba vurmak gerekti ini anlad . Bunlardan birisi dini bir yol amak ve islmiyet'in Yemame'de yay lmasn nlemek; ikincisi ve son are ise sava yoluyla Kurey ve Ensra kar koymakt . te bylece Peygamber' den red cevab alan Mseylime, Hazret-i Muhammed'i rnek tutarak, Yemame'de peygamberli ini ilan etti ve gya ayet olan bir tak m szleri sralad . airlik ve hatiplik gibi meziyetleri yan nda hhinlik vasf da bu vadide ona yard mc olmutu. E. Mseylime'nin portresi ve hokkabazl n Ksa boylu, ok sar benizli, bas k ve kalkk burunlu "6 olan Mseylime'nin neyrenciyat ile me gul bulunudu u, yumurtay ieye ilk sokan adam olduu iddia edilmektedir 157 . Gene onun herkesle konu up herkese rvet vererek etraf n memnun etti i Taberi'de, Smme bin Vsal'in maiyetinde bulunan Vsal l - Hanefi tarafndan rivyet edilmektedir. sal unlar da anlatmaktad r: Peygamber'in yan nda bulunup Kur'andan paralar renmi olan Re cc al bin Unfuv a ona her i inde arkadalk ederdi. Halbuki Peygamber onu Yemame halk na retmen olarak gndermi , Yemame'de Mseylime aleyhine al masn emretmiti. Fakat o, Beni Hanife iin fitne ve fesat kayna olmaktan ba ka bir i e yaramad . O, Hazret-i Muhammed'in Mseylime'yi peygamberlik i inde kendisine ortak yapm oldu una tanklk etti. Hanifeliler onun szlerine kandlar ve Mseylime'nin peygamberli ini kabul ettiler. Bir gn
156 Belzri, a. g. e., Arap., S. 97; bni Haldun, ber, II., Tekmile, S. 75; Diyarbekri, a. g. e., II., S. 174. 157 En - Nevevi, Tehzib, I., S. 95; bni Kuteybe, a. g. e., S. 206 v. t.; bni Haldun, ber, S. 74 v. t.; el - Vatvat, a. g. e.; S. 131.

86

mm l - H ey s em adnda bir kadn Mseylime'nin yanna gelerek,


"Hurma aalarm z uzun ve meyvesizdir, kuyular m z kurumu tur. Sen de Muhammed'in her zaman halkna dua ettii gibi, bizim hurmal k ve sularm z n dzelmesi iin dua et" dedi. Bu sz zerine Msylime yan nda bulunan Nihar r - Recc al bin Unfuva'mn, kad nn bu szleri hakknda ne dndn sordu. Er - Reee al u cevab verdi: "Her zaman ahalisi Muhammed'in yanna gelerek , kuyularn derin ve susuz olduundan ve hurma aalarnn meyvesizli inden ikayat ederdi. Muhammed de onlar iin dua ederdi. Bunun zerine hurma aalar byd , dallar yere sarkt , hatt bu dallar kk, sald , bunlar kesilince de iek ap meyve verdi. Kuyular n su dolmas iin de su dolu bir kova getirtti; buradan su alp az n alkalayp gene kovaya pskrtt. Bu kovadan birer para kuyulara dkld; kuyulardan sular k rd . Mseylime Reccal'in bu f szlerinden sonra su dolu bir kova getirtti ayni ekilde hareket etti. Fakat kuyularn suyu yerin dibine geti. Mseylime'nin duas nn ters tesir etmi olduu ancak o ldkten sonra anlald" .RNi szlerine devamla,Mirseylime' ye: "Sen Beni Hanife'nin yeni do an ocuklarn takdis et" dedi. Mseylime ondan, bunu ne ekilde yapacan sordu. Reccl ona "Hicaz ahalisi doduktan sonra ocuklarn Muhammed'e getirirler, o da hurma kabilinden olan bir eyi ineyerek ocua yutturur, ocuun ban ok ard" diye cevap verdi. Mseylime'nin yan na getirilen ve bir ey yutturularak takdis edilen her ocuk kel ve peltek oldu. ocuklar n bu halleri ancak Msylime ldkten sonra meydana kt . Gene bir kad n, Mseylime'nin yan na gelerek hayr duada bulunsun diye hurmalna gelmesini rica etti. Bu yzden kad nn hurmalar Akraba sava srasnda kesildi." Yukardan beri Us al tarafndan (Taberi, tr. ter., III., S. 146 -8) anlatlan ve Mseylime'yi kltmek gayretinden doan btn bu rivyetler, Hazret-i Mu h amm e d'i bir tak m aslsz isnatlara maruz b rakmaktad r. Bu haberlerin uydurulmas ihtimal ki, Akraba sava ndan sonra Mseylime'nin ldrlp kuyulann, ba ve bahelerin sava srasnda harap edilmesinden, ocuklarn shhatlerini kaybetmelerinden, Mseylime'nin hakiki bir peygamber olmad , kendilerini aldatm bulunduunun anla lmasndan do mu olabilir. Yahut da Caetani'nin iddia etti i gibi, Mseylime'nin btn bunlara ramen nas l olup da taraftar buldu una bir cevap te kil etsin diye, rviler btn bunlarn Yemme sava ndan sonra oldu unu ilave etmek zaruretini duymu lardr. Taberi'nin, nakletti i Mseylime'nin "herkesle konu up herkese rvet verdii" yolundaki bilgi ise, her halde onun mtevazi, cmert ve hayrsever bir insan oldu unu gstermektedir. Bunlar n dnda 87

Mseylime'nin portresini daha keskin izgilerle izmek imkanlar m bize verecek olan bilgilerden mahram bulunmaktay z.

F. Mseylime'nin peygamberlik iddiasma ne zaman ba lam olduu meselesi:


Baz orientalistler, Ye nme rahman ad verilen Mseylime'nin Hazret Muh amme d'ten ok nce peygamberlik iddias nda bulunduunu, bir takm yanl yollardan yryerek ve yanl tefsirlerede bulunarak iddia etmilerdir. Bunlar Mseylime'nin Hazret-i Muhammed'den ok nce peygamberlik etmekte oldu unu, K ur' an n ilk yetlerinin Mseylime'nin yetlerinden al nan tesirle bildirilmi olduunu ileriye srmlerdir. Hatt bunlar aras nda Margoliouth, Muslim ve Hanif kelimelerinin ilknce Mseylime tarafndan kullanldn, bunlarn monotheist anlam na geldi ini, Muhammed'in bu terimleri aynen kabul etmi bulunduunu ne srerek, Taberi ve di er kaynaklarn vermi olduu malzemeleri bir yn hayal nahsal rivyetler olarak tavsif etmekten ekinmemi tir. Margoliouth'a gre"' Mseylime Hazret -i Muhammed'den en az yirmi y l nce peygamberlik iddialarna balamtr. Bunu da bni ishak'n baka raviler tarafndan bir kere daha teyid edilmeyen tek cmlesine dayanarak ileri srmektedir. O cmle ise Hirschfeld ve Frants Buhl'n i aret ettikleri 159 : "Biz una

kani olduk ki, bunlar sana Yemme'den Rahman denilen bir adam retiyor; fakat biz rahmana hibir zaman inanmayz" cmlesidir. Bu cmleyi bir Kurey li, Hazret-i Muhammed henz Mekke"de iken kendisine sylemi . Bazlar da Kur'ann XLIII. saresinin 65. yetinin.

LIA,

J.1pti,

jj

4:w ,..)1

(=Allah benim de sizin de rabbinizdir, O'na tapnz, doru yol ite budur) srf bu cmleye cevap olmak zere indi ini iddia etmi lerdir.
Fakat burada hem bir retmeni veya reticiyi ima eder bir anlamn bulunmad aikardr, hem de K at de ve Mukaatil'in bu ayetin medeni oldu unu beyan etmeleri, yukar daki pheleri tamamiyle yersiz klmaktadr. (Hirschfeld, a. g. e. S. 25). Sonradan birka kitapta daha tekrar edilmekle beraber bni Hi am'daki bu garip cmle hibir suretle teyid edilmemi tir. Belki de bu Musevi veya Hristiyan
158 Margoliouth, JRAS, 1903, S. 484. 159 bni shak (bni Hiam, I., Kahire 1938, S. 318); Hartwing Hirschfeld, New researches into the comperative and exegesis of the Qoran, London 1902. S. 25; Fr. Bulh, das Leben Muhammeds, S. 99.

88

raviler tarafndan bni shak'a ilham edilmi , o da bunu mevsuk sanarak kitabna almtr. Fakat bu tek cmle as lsz bir rivyet olarak kalmaya mahkamdur". Her ne kadar Ravd l - Unf sahibi Sheyli ile Hariri mfessiri eri i (Ravd l - Unf, I., S. 200; Serisi, S. 241) Yesime'ye dayanarak Mseylime'nin, Hazret-i Muhammed'in babas Abdullah do madan ok nce "R a hm an" ad yla anlmakta oldu unu yazmlarsa da, pek mbala al grnen bu haber Mseylime'nin peygamberlik iddiasnn ok eski oldu unu teyid edici bir delil de ildir nk Vesime'nin ( erii ayn S.) verdi i bu haberin hemen devam bni shak'daki o mehur cmledir; yani Vesime'nin bu iki cmlesinin bni shak'a dayand aka grlmektedir. Mseylime'nin Rahmn adn eskiden beri kullanmakta oldu unu kabul etsek bile, onun Rahman ad n peygamberlik maksadyla m yoksa baka bir maksatla m kullandn aklamak imkanlarna maalesef sahip de iliz. Onun iin Beni Hanife' nin bir airi yle bir msra sylemi : "Sen insanlar iin bir ltufsun. Her zaman rahman kalasn" (Zemah eri, el - Ke af, S. 5). E er airin dedii doru ise, buradaki "Rahman" onun peygamberlik iddiasn ifade eder grnmemektedir. Taberi (Tr. ter., II., 2., S. 916)'de Hazret-i Muhammed, tIsame komutasnda am'a asker gndermek iin seferberlik ilan etti i halde, Mseylime'nin isyan buna engel oldu ve seferberlik i i tamamlanamad kayd vardr. Bu ifade de Mseylime'nin Hazret-i Muhammed'ten nce peygamberlik iddias nda bulunmam olduunu aklamaktadr. E er Yemame'de daha nceden Medine hkametini maddi manevi bak dan tehdit eden bir tehlike mevcut olsayd , Hazret-i Muhammed orduyu am'a gndermek iin de il, H anifeliler zerine sevketmek iin hazrlard . Gene Mar goliouth, Mseylime'nin Hazret-i Muhammed'i taklit etmedi ini, bilakis Hazret-i Muhammed'in, Mseylime'yi taklit etti ini de sylemektedir. ok kr ki, ayn mecmuann 773. sayfasnda Charles Lyall, Hanif ve Mslim kelimeleri zerinde etimolojik ve tarihi incelemeler yaparak Margoliouth'a gereken do ru cevab verip bu konuda okurlar yanl bir inanca sahip olmaktan kurtarnu tr 161. E er Mseylime Hazret-i Muhammed'den nce peygamberlik iddiasna balam olsayd, tek tanrl bir dini arayan ve onu kabule haz r bir duruma gelmi bulunan Araplar tarafndan islaiyet'in de il, Mseylime'nin kurmak istedi i dinin kabul edilmesi gerekmez miydi?
160 Bir ok yerlerde tarafgirane hareket eden Caetani bile bu iddiay tamamiye reddetmi tir (Bk. a. g. e., IX., S. 20). 161 Bk. Charles Lyall, JRAS, 1903., S. 773 v. t. The words Hanif and Muslim.

89

slam Bininin domas ve Hazret-i Muhammed'in ba arlar ok gemeden kom u devletler tarafndan renilmi , bunlarn bilhassa Bizans kaynaklarnda olduka geni bir yer i gal etmi olmasna ra men, bu yabanc kaynaklarda Mseylime hakknda en kk bir kayda bile tesadf edilmeyii dikkat nazar na alnmak gerekmez mi ? Mseylime'nin Hazret-i Muhammed'den ok nce peygamberlik iddia etmedi ini gsterecek daha ba ka deliller de vard r. Mesela: Mseylime sava meydannda evik bir muharip olarak arp mtr. Iddia edildii gibi 150 yanda, yahut biraz insafla 85 ya nda olsayd (Mar goliouth'un hesab zere) sava meydanna atlmamas gerekmez miydi ? Ayrca Kur'amn VI. saresinin 94. yetinin,

'. L5,-31 cJ1991;IT Z


J J t;

(71. ..91

2ll L:o

(=Allah'a iftira eden ve kendisine hibirey vahyedilmedi i hlde bana vahyedildi ve Allah' n indirdii eyler gibi ben de indireceim diyenden daha zilim kim olabilir) peygamberlik iddia edenler hakk nda indiini ve bunlardan bilhassa Mseylime'yi kastetti ini krime ve K at d e rivayet etmi lerdir' 62 Ayetin M e din e'de inmi olduunu bni Ab b a s' n teyid etmesi, bunun hem Mseylime'yi kasdetti i hakkndaki ihtimali kuvvetlendirmekte, hem de onun ancak onuncu yldan sonra peygamberlik iddias na ba ladna ba ka bir delil daha kazandrmaktadr, denilebilir.
.

G Hanife kabilesinin irtidad: Hazret -i Muhammed'in Hicretin 10. y lnda, ved haccindan hastalanarak dnmesi, bir mddet sonra hastal nn artt haberinin yarmadada yaylmas , Mseylime'nin cesaretni artt rd . Etrafna byk bir kalabalk toplama a muvaffak oldu. Baz tarihler onun 40000 ki ilik bir orduya sahip bulundu unu yazarlar. Yukar da bahsedildi i zere Hazret-i Muhammed bu haberi duyunca, Beni Hanife aras nda kacak
162 Muhammed Abduh, el - Menr, XXI., S. 10 v. t. Bu hususta Muhammed Abduh ayetlerin maksatlar nn genel oldu unu ve herkese mil bulundu unu, zira bahis konusu s10. ylda ortaya ktn ileri srmekte ise de, re'nin mekki oldu unu, hlbuki Mseylime'nin Hamdi Yazr'n Kur'an dili,adl trke tefsirinde (III., S. 1868) bu ayetin medeni oldu u bni Abbas'a dayan larak aklanmaktad r. Ayrca Muhammed Fuad Abdlbakrnin, el - Mu'cem lMufahris li elfaz il - Kur'an - il Kerim (Kahire 1364) adl Kur'an fihristinde de el'En'am sresinin 93. bu yetinin medeni oldu u i aret edilmi tir

H.

90

bir ayaklanmay nlemesi iin Smme'nin tedbirli olmas n tavsiye etmek zere Fiir at bin Hayyn l- 'Teli' yi Yemame'ye yollad ; fakat Mseylime'nin kendi kabilelerinden olmas ve onun Hazret-i Muhammed aleyhinde al mas Smme tarafnda bulunan birok Mslman Hanifelinin, Smme'yi terkederek Mseylime tarafna gemelerine sebep oldu. Smme'nin ve onun gibi samimi Mslmanlar' n Mseylime'nin karsnda tutunmalar artk gle miti. Netekim biraz sonra a klayacamz zere, Yemame'nin en nemli mevkilerini i gal eden bir takm insanlarn bu yzden memleketlerini terketmek zoruna kald klar grlr. Hazret -i Muhammed'in 11. y ln Rebilevvel ay nda, bu dnyay terketmesi ve bu arada Arap yar madasnda kan isyan ve irtidadTar Mseylime'nin, davas n gerekle tirmek hususundaki cesaretini bsbtn artt rmt . Bir takm kabile efleri, kimi askeri glerine ve ittifaklara gvenerek,kimi khinlik kuvvetlerini peygamberlik iddialar na vasta klarak ve kabile asabiyetine dayanarak abucak dinden dndler. Topladklar vergileri yeniden halka da tarak etraflar na kolayca adam toplama a muvaffak oldular. Gene bu arada, Tuleyha ve S e c ah konularnda incelendi i zere Medine ve Mekke'ye en yak n kabilelerin bile dinden dnm olduklar grld. te, islamiyet'in henz kuvvetle yerlememi oldu u Arap yarmadasnn bu karmakark devrinde Ebu Bekir gibi ileriyi gren ve yapaca n ok iyi bilen bir efe ihtiya vard . Bata Wellhausen olmak zere Caetani ve Hhnerbach, Beni Hanife'nin riddesini iddetle reddetmi lerdir. Wellhausen olsun Caetani olsun, Smme'nin tarafm tutan pek az bir toplulu un Mslman oldu unu sylemilerdir. Hhnerbach ise, bu konuda daha ileriye giderek, Islam tarihilerinin, Hazret-i Muhammed'in ahsiyetini idealle tirmek iin btn Arabistan' n ihtidasm onun eseri olarak gsterme e altklarn iddia etmektedir. H h n e r b ach' a gre, sonradan irtidad ve isyan hareketleri, islam tarihileri taraf ndan Hazret-i Muhammed'in btn Arabistan'a islmiyet'i kabul ettirdi ini iddia maksadiyla uydurulmutur (Hhnerbach a. g. e., S. 8 - 9); yoksa asl nda Esed'lerin ba buu Tuleyha, Beni Hanife'nin veftinde bulunan er - Recc al (veya er Rehhal) ile Mcca'a, Temimlerden Malik bin Nveyre daha bakalar Mslman olmamlardr. Bu iddiann yerinde olmad Tuleyha ve Secah konularnda kendili inden cevaplandrlmtr. Ayrca ilave etmeliyiz ki, Islami kaynaklar btn Arap yar madasn Hazret-i Muhammed devrinde dine girmi gstermekten uzak kalm lardr. Me sel:k Taberi tetkik edildi i zaman, Yemen, Bahreyn, Oman ve daha birok yerlerde Mslmanl kabul etmeyen kabilelerin cizye ver91

mek artyla Hristiyanlk, Musevilik veya Mecasilik gibi dinleri muhafaza ettikleri grlr. Arabistan yar madas Hazret -i Muhammed' in hayatnda, tamamiyle islamiyet'i kabul etmi deildir. Fakat yar madamn Hicaz'a en uzak blgelerinde bile Hazret-i Muhammed'in dinini eklen de olsa kabul etmi topluluklar vardr. Bylece birok blgeler islamiyet'i benimsememekle beraber, slam hakimiyetini kabul etmi lerdi. te Ebu Bekir bunlar n irtidad ve isyanna kar onbir birlik te kil etmek mecburiyetinde kalm ve bunlar yarmadann en uzak blgelerindeki isyn ve irtidadlara kar yollamt . Ridde'yi kmsemek iin Hhnerbach' n sarfetti i gayret bizce bo una olmu tur. Hazret-i Muhammed'in ahsiyetini idealle tirmek, onun daha hayatta iken, kurdu u binann kntlere maruz kald m gstermekle olmaz kanaatindeyiz. slam kaynaklar onbirinci ylda Ebu B ekr'in ba arma a mecbur oldu u savalar nakletmekle, yni slam' kabul etmi olan kabilelerin o unun irtidad etti ini ve slamlk iin byk bir tehlike do duunu yazmakla hakikati ifade etmi lerdir. Tuleyha ve Malik bin Nveyre gibi ahsiyetler iin, Medine' ye gelerek slmiyet'i kabul ettiklerini beyan eden kaynaklar, Es ve d' in davet edildi i yeni dini reddetti ini; S e call' n ve Hevze'nin Hristiyan olduklarn, Kisra'nn H azret-i Muhammed'in dine davet mektubunu paraladm da yazmakta, hatt Mseylime'nin Mslman olduunu kesin olarak iddia cihetine gitmemektedirler. E er Hhnerbach'n iddialar yerinde olsayd, o zaman Hazret-i Muhammed'in bu en nemli d manlarnn da islamiyet'i daha nce kabul ettikleri ayn kaynaklar tarafndan iddia edilmek gerekirdi. Gene Hhnerbach' n slam tarihilerinin bu peygamberlik tasl yanlara kar tarafsz hareket edemediklerini ispat iin verdi i baz rnekler vardr. Bunlar Mslmanlar'n mrtedleri fizik ve ahlak bak mndan kmsemeleri ve onlar hakknda tahkir dolu szler sarfetmeleri gibi eylerdir. Mesela, Mseylime'nin Kezzeb Mizahm tamas, bask burunlu, saramuk, cce olarak gsterilmesi; Tuleyha'n n Talha de il de Tuleyha olarak a rl, "Allah dman" saylmas, Mslimlerin "akll", mrtedlerin "aptal" kabul edilmesi ve birincilerin, ikincilerin yannda ok stn tutulmas , bylece bir ak - kara emasnn ortaya kmas gibi rneklerdir. Byle sfatlar ve takma adlar hi phesiz sonradan tarihiler tarfndan uydurulmayp Tuleyha'n n ve Meylime'nin ya ad tarihlerde Mslmanlar tarafndan bunlara verilmi tir. Gene pek iyi bilinir ki, Araplar' da bu derece d manlk olmadan bile kar tarafa adlar ve lakablar verilirdi. Mesela H lid, Yemme sava n bitirip Mccaa'nn kz ile evlendikten sonra Ebu B ekir'den, mer bin Hattab' n tevi92

kiyle, ar bir mektup ald zaman, "Bu o solan (= Uaysir'in) iidir" demiti. Gene E s edler, Ga t afanl ar ve sir kabileler dinden dnnce "Biz o s ska deve yavrusunun babas na (=Ebu Fasil'e) zekat vermeyiz" demilerdi. Konumuzla ilgili olan bu kk misller de bize gsteriyor ki, kaynaklar, baz hususlarda tarafs zlklarn muhafaza edememekle beraber, biraz nce bahsetti imiz kltc isim ve s fatlar kullanrlarken tarafgir olmaktan bir hayli uzakt rlar. Ayn konuda Caetani'de '" Yem ne'nin hibir zaman irtidad etmi saylamyacan, Beni Hanife ile yap lan Akraba sava nn ise, srf Hli d'in fetih arzular ndan do mu olduunu ileriye srmektedir. Bir de imdi Hhnerb ach'n yaynlam olduu Vesime'nin Kitab r Ridde'sine bakalm Birinci derecede bir kaynak olan bu kitab belli bir gayeyi hedef gtmeksizin tek tek ahslara ait, para para bilgileri iine almaktadr. Biz bunlardan Yem me'nin irtidad ile yakndan alkal olan bazlarn hemen gsterme i yukarda adlar yazl orientalistlerin iddialarna bir cevap te kil edece i dncesiyle faydal bulduk (Hhnerbach, Vesime S. 13 / 55) : "El- Sa'b bin Osman el-Suheymi

el - Yemami, byk bir ba kan olup hayli yaad. Cahiliyye devrinde Hire hkmdarlarndan el-Numan bin l-Mnzire'in kat na kt. Sonra slmiyet geldi, bu zat Mslman oldu. Mseylime peygamberlik iddia edince bu zat kavmine irtidad etmemeleri iin nasihat etti."
(S. 13 /55): "El-Batin bin Abdullah el-Hanife. Hanife kabilesinden-

dir. Mslman olmutur. Peygamberin lmnden sonra dininde sbit kalm tr."
(S. 14 /55): "Suhbn bin ems bin Amr el-Hanefi el-Yemmi. Hanife kabilesi Mseylime ile birlikte (!) irtidad ettikleri zaman onun hakk nda Vesime bir hikye anlatmaktadr. Bu zat Ebu Bekr'e yle bir mektup yazm : "Halk burada e ayr tr. Birinci lm ksm doru yoldan ayrlm kfirlerdir, ikinci k sm haks zla uram mminlerdir, nc k sm ise znt iinde kalan mteredditlerdir. Bu zat ayn mektupta u beyti de sylemektedir: Ben S ddk'a susuz olduumu bildirir, yalanc Mseylime'nin uydurduklar eylerden dolay zr dilerim. Mslmanlar bu mektubu aldklar zaman ok sevindiler, airleri de bu zat hakk nda u beyti syledi: Suhbn bin ems ok iyi bir insand r; o, kavmi arasnda soyu yksek, dini sa lam bir insandr." (S. 14 /55): "A bdura hm an bin el Mutarrah el- Hanefi. Cahiliyye

devrinde yaam , Yemme halk irtidad ettii zaman Mseylime'ye ve


163 Caetani, a, g. e., IX., 26 v. t.

93

kendi kavmine kar gelmi ve Ebu Bekr'e mektup yazarak, onlar n sular n kendisine anlatm t r." (S. 15/56): "El- S'ib bin Katde el-Hanefi el- Yema ni. Bu zat Yemme sava larnda esir edilmitir. ok yal idi. slam dininde sabit kald ve Mseylime ile (!) kavmini irtidad etmekten mene al t . Hlid bin Velid kendisini grerek. esaretini affetti. Bu ahs byk bir eyh idi. (S. 15/56): "El-Heysem el-Hanefi. Bu da slmiyet'cle sabit kaldn ispat eder mahiyette baz iirler yazm tr. Heysem, Hlid bin Velid ordusu tarafndan esir edilmi ve bu hususta u beyitleri sylemi tir: Acaba Hlid bizi yalanc, sar adamn suundan dolay ldrecek midir? Biz Peygamber'in dinini b rakmadk, ne de onu terkederek geriye dndk." S. 21 / 63: "Muccet'a bin Mrrare el - Hanefi el-Yema ni. Hanife kabilesi bakanlarndan olup Peygamber'in huzuruna gelmi , ona biat etmiti ve Yemme gnnde esir edilenlerdendir." S. 13 / 53 : "Smame bin Usal bin el-Numan bin Seleme... el-Hanefi el-Ye nmi. Bu konudaki haberi Buhari'den alan Vesime (Not 150'deki bilgiyi aynen kaydettikten sonra) bni shak'n bu konudaki u rivyetini de k saltarak ilave ,etmektedir: Smme Yemme halk irtidad ettii zaman kendisi dininde sbit kald ve halka yle vzetti : "iinde k olm yan karanlk bir i ten ekininiz! Bu karanl k i e balam olanlara, Allah'n gndermi olduu bir ktlktr ve iinizden bu yola sapacak olanlar da ayni akibet beklemektedir. Onlar Smme'yi dinlemeyip Mseylime'yi takip etme e karar verince, Smme de bunlardan ayrlmaya karar verdi. Tam bu srada el'Ala bin el-Hadrami refaketindekilerle birlikte Bahreyn'e Hutam'n idaresindeki mrtedlere doru gitmek zere Yemme civar ndan gemekte idi. Smme bunu haber al nca kabileda larna yle dedi: Bu yenilik taraftar olanlarn yan nda daha fazla kalmak istemiyorum. Gerekten Allah onlar mukavemet edilemez bir ktlkle vuracakt r. Gayelerini bildiim ve imdi tam buradan gemekte olan ve Mslman olanlardan geri kalmamak, onlarla birlikte gitmekten ba ka birey istemiyorum. Bunun zerine Mslmanlarla birlikte el-Aldn n yardmc s olarak yola kt , Beni Hanife'nin el-Al'ya yard m ettiini duyan d man ordusu sarsld . Smme el-AM ile birlikte el-Hutam'a kar savaa katld .... ve sonunda satn ald bir ganimet hrkasn giymi olmasndan dolay dmann askerlerinden birisi onu ehit etti." S. 16 /58: " ( n eyr b. Dabi el - Ye kuri. Sadklardan ve kabile eflerinden biridir. Hlid ona Kurey 'lilerden olsaydn, Halife olacak adamdn demi ". 94

S. 17 / 58: "Muhriz bin Katade bin Meslemet el-Hanefi. Ye nnelilere demi ki, suphan Allah, sizin durumunuz ne kadar acip. Bir peygamber sizi dine soktu. Bir yalanc ise ondan kard . Vallahi o hayatta olsayd bask burunlu yalanc sizinle bu oyunu oyn yamazd . Sizin iin azaptan korkuyorum. Bunun zerine mrtedler ona dediler ki, biz seni baban n hatr yznden affediyoruz. nk o bizim ba bular m zdand". S. 18/60: "Mu'ammer bin Kilb el - Zimmni. Mseylime'ye (!) ve Beni Hanife'ye Ridde'ye sapmamalar iin vzeden adamd r. Smme'nin kom usu idi. Tavsiyelerini dinletemeyince Medine'ye do ru yola km fakat Smme onu geri evirmi tir". Konumuzdan uzakla mamak iin, yukardanberi verdi imiz misllere daha pek ok ilveler yapmaktan vazgeiyoruz. Herbiri dikkatle gzden geirildi i zaman grlyorki, Caetani'nin ve di er orientalistlerin Beni H anif e'nin irtidad etmediklerini, nk bunlar n esasen islmiyet'i kabul etmemi bulunduklar yolundaki iddialar her hlde hakl grlemez ' 64 Bilhassa Suhbn bin ems'in mektubundan halk n kfsma ayrlm olduunu, bir ksmnn tereddt iinde bulunup bir ksmnn dinden dndklerini, nc k smnn ise sadk kaldn renmemiz, Yemne'deki Mslman saysnn hite kmsenmiyecek bir topluluk te kil ettiini aklamamza yardm etmektedir. H. Mseylime ile sava ve Mseylime'nin ldrlmesi: 11. nci Hicret ylnda Ebu Bekir halife seilince, Habib bin Abdullah el-Ensarryi, Beni H anife'deki irtidada mani olmak iin Yemme'ye eli olarak gnderdi. Bu zat, Beni Hanife ileri gelenlerinin nlerinde Kur'an okudu ve ate li hitaplarda bulundu. Fakat Mseylime onu ldrtt 165 Bundan sonra Ebu Bekr Smme'ye yard mc olsun diye krime'yi bir miktar kuvvetle Yemme'ye yollad ise de, bunun da tesiri olmad . Arkasndan urahbil bin Hasene'yi gnderdi. urahbil gelmeden nce, krime eref ve hret kazanmak midiyle acele edip Mseylime zerine yrd. Fakat Yemmeliler onu bozguna u rattlar. O da ekilip gitmek zorunda kald . urahbil de ayn ekilde Ebu B ekir'den, yeni bir emir al ncaya kadar yerinden ayr lmamasn bildiren bir mektup ald . Fakat o da eref pe inde kotu undan krime
.

164 Her ne kadar yukar ya aldmz rivyetlerde Mseylime'nin de irtidad etmi olduu bildirilmekte ise de, bu husus ba ka kaynaklar taraf ndan kesin bir ekilde teyid edilmemi olduundan bunu bu kayana a yap lm bir ilve kabul ederek gz nnde bulundurmal dr. 165 Bu hususta ba ka rivyetler de vard r: bk. Hhnerbach, a. g. e., S. 61.

95

gibi emre itaat etmeyerek Ms eylime'nin zerine sald rd ve bozguna urad . Bu srada, Butah sava n kazandktan sonra ldrtt Malik bin Nv ey r e 'nin kar s ile evlenmesi yznden sulu duruma d m bulunan Halid Medine'ye gelmiti. Ebu Bekir onun suunu affedip kendisini, Ensr ve Muhacir'lerden meydana getirdi i kuvvetlerin ba komutanlna tyin ederek Mseylime ile sava mas iin Yem me'ye yollad "6 . Mseylime, Hali d'in yakla makta olduu haberini alnca, Akraba' da ordugh kurdu ve seferberlik ilan etti. Bu esnada Mucca'a bir takm ahsi sebeplerden dolay, M likler'den ve T emimler' den almak iin, kk bir birli in bana gemi ve yola kmt, Z ey d ile Ebu Huzeyfe'yi ordusunun sa ve sol kanatlar nn bana geirmi bulunan Hlid yan nda ur a hbil de bulundu u halde sava alanna do ru ilerledi ve el- Ur d'da konaklad . ikiyz kiilik bir birlikle gece baskn yaptrd . Bunlar ba larnda Mucc' a bin Murr ar e el - Hanefi bulunan bir birli i uykuda iken esir aldlar ( bni Sa'd, Tabakat, V., S. 400). Esirler Hlid'in yan na getirlince onlardan "slamlar'a snmak zere mi yola ktnz"? diye soruldu. Bunlar mertlik gsterip hakikati sylediler. Hlid de bunlar n kendisine snmak maksadiyle yola kmadklarn renince Mucc'a'dan ba ka hepsini ldrtt ve Akrab a'ya gitti. Bu konuda Ebu Hr e yr e'nin verdi i haberlere, bn shak unlar ilave etmektedir: Esir edilenler ertesi gn Halid'in kar sna karldlar. Halid onlara, "ey Hanife oullar! Siz bu hususta ne dnyorsunuz" diye sordu. Onlar, "Sizde bir peygamber, bizde bir peygamber" diye cevap verdiler. te bu sz zerine Hlid, onlar n balarn vurdurdu 167 Hlid sadece Mucca'a 'n n, "Ben Mseylime'nin akrabas veya adam
.

deilim. Resulullah'a gittim. Mslman oldum. Ondan sonra ne de itim, ne deitirdim". demesi zerine, onu zincirlerle kstekleyip komutanhk
adrndaki kars Umm T emim' e teslim etti 168 . Sonra Yemame'ye bakan bir kum tepesinin zerine ordugh kurdu. Sa ve sol kanatlar n bana Muhakkim ile Recc an geirmi bulunan Mseylime ise
166 Caetani'nin,Hlid'in Ebu Bekir tarafmdan Yemme zerine harekete memur edilmediini,Yemme'ye gidi in tamamiyle Hlid'in sava ve fetih arzularmn sonucu bulundu unu iddia etmesi, belki de Belzri (Ftuh,arap.,S.96) deki Taberi ve di er tarihlere ayk r den Ensr ve Muhacirler arasnda cereyan eden ve Butah seferi s rasnda vuku bulmu olan mnakaadan do mu olmaldr. Yni Butah seferi srsmda Ensr'm Halid'e uymak istemeyi i ve Hlid'in bu seferi sanki kendili inden tertipledi i eklindeki mlhazalar, Belzri'de Yemme seferi hakknda anlatlmtr Belzrrnin bu kayd ise, hakiki vakalara uygun dmemektedir.

167 Taberi, a. g. e., tr. ter., S. 154 ve Zehebi, a. g. e., I., S. 359 v. t. 168 Ibni S'd, a. g. e., V. S. 400.

96

Hanife o ullarna, "Yenildi iniz takdirde kadn ve k zlarnz esir edilip

tahkir edileceklerdir; bugn erefinizi ve kad nlarnn korumak iin savanz" diye onlar iyi savamaa te vik ediyordu. Nihayet iki ordu karlat. Peygamber'in sohbetinde bulunup Bakar a sresini ezberledikten sonra, irtidad eden ve Mseylime'nin en yak n dostu hline gelen El Reccl de nc kuvvetlerin ba nda ilerliyordu. Bir ara Hlid, Hanifeliler aras nda kh parltlar grd ve Beni Hanife aras nda anlamazlk ktn zannederek sevindi ise de esir Mu e c' a bunun bir anla mazl ifade etmedi ini, Hanifeliler'in yumu atmak iin kllarn gne e tuttuklarn aklad . ki taraf sava a katldktan bir mddet sonra Mslmanlar geri ekilmek mecburiyetinde kald lar. Hlid adnm hatt e ini bile brakarak geri ekildi. Hanifeliler onun ad rna girdiler. E er "Yemme Mucc'" ad verilen Mucc'a bin Murrare, lmm T emim'i himye etmese idi, Hanifeliler onu ldreceklerdi. Yemme'liler canlar n yle heder edercesine arp yorlard ki. vaktiyle Peygamber'in amcas Hamz a'y ldrm olan Vah i bin Harb bile onlarn bu kahramanhklarm u szlerle aklamaktan kendini alamam tr: "lme Msey-

lime'nin adamlar kadar sabrl ve tahammll kimseyi grmedim"" 9


bni S a' d' a gre (Tabakat, VII., 2., S. 136 v. t.) Mslmanlarn bu geri ekilmeleri iki veya defa tekrarlanm tr. Hlid savan yenilgi ile sonulanmasndan fena hlde endi eye kapldndan E ns r ve Muhacirlerin de tekliflerine uyarak zaaf n nereden geldi ini anlamak maksadiyle askerlerini gebe ve ehirli olmak zere ikiye ayrp ylece sava maa balad . Sava o kadar iddetli ve her iki taraf iin ylesine lm kal m sava oldu ki, gebelerin mi yoksa ehirlilerin mi daha iyi arp t farkedilmedi. Mseylime'nin en nemli ve kahraman komutan mukavemet edebilmek iin askerlerine "Hadikat r - Rahman" ad verilen (sonradan Hadikat l - Mevt ad verilmitir) etraf evrik bir ba n iine girmeleri emrini verdi. Mseylime de bu ba a snmt . Mseylime ldrlmedike, sava n sona ermeyece ini anhyar Hlid, dman kuvvetlerinin arkalanmn braklmamas emrini verdi. Mslmanlar aras nda o gnn parolas "Ey Bakara sresinin sahipleri"idi170 . Byk bir iddetle "Rahmann bahesi" ne saldran Mslmanlar, s 'rlardan dolay Mseylime ile kar la amyorlard . Bu arada el - B e169 Zehebi, a. g. e., I., S. 358 v. t. 170 Belazrl, a. g. e., arap., S. 96.

97

rbin el - Malik kendisini ba n srlarmdan a aya attrp arpa arp a sarun kapsna vard . Kapy mslmanlara ap onlar ieriye aldktan sonra tekrar kapay p anahtar d ar frlatp att . te burada islamlar iin hatt islmiyet iin bir lm kalm davas grld. Bu arada biri yksek sesle "Siyah bir kle Mseylime'yi ldrd" diye ba rd ". Mseylime'nin ldrlm olmas Beni Hanifelilerin cesaretlerinin krlmasna ve sonunda sava kaybetmelerine vesile oldu. Mslmanlar deerli hafzlarmdan biro unu bu sava ta kaybettiler (Ebu'l-Fid, Tarih, I., S. 166) Ebu Huzeyfe, Sabit bin Kays, Zeyd bin Hattab gibi kahramanlar da bu arada ehit denler aras nda bulunmakta idiler. Buna karlk el- Muhakkim bin Tufeyl, el - Reccal bin Unfuva gibi Mseylime'nin en nemli komutanlar , Mseylime'den nce ldrlmlerdi. Bu sava ta mslmanlar Hadikat l-Mevt'de 7000 kii katlettiler. Bir k sm Hanifeliler de ba dan kap kalelere sndlar. Mseylime'yi kimin ldrm olduu tarihlerde kesin olarak belirtilmemi tir. Eski tarihler ara trld zaman bir ok kimselerin Mseylime'nin ldrlmesine bizzat i tirak etmi olmak gayretini gttkleri grlr. Bu durum bize unu gsterir: D man islamiyet iin o derece kuvvetli ve rktc idi ki, sava ta bulunanlar onu yok etmenin erefini bir trl payla amamlardr. A aya aldmz misller bunun bir delili saylr: Taberi (arap., III., S. 245 - 50) Mseylime'yi katledenin Vah i olduunu, ayrca Ensr'dan bir adam n onu vurarak ldrme e itirak etti ini kabul eder. Belazari' de (Arap., S. 96) de rivyetler ok farkl dr ve mesela s rasiyle yledir: 1) Onu Hadd , yarliBeni mir bin Luey'lerden biri ldrd. Bunun rvii gene Beni mr bin Luey'lerden oldu u iin bu erefi kendi kabilesine tahsis etmek gayesini gtm olsa gerektir; 2) Onu Sehhak bin Hare e ldrd. Biraz sonra Sehhak ehit edildi; 3) Habib bin Zeyd'in karde i Abdullah bin Z eyd bin As m onu ldrmtr. Zira bir rivyete gre Mseylime Habib'in iki kolu ile iki baca n kestirmiti; 4) Habe li Vah i bin Harb de Mseylime'yi ldrm olduunu iddia etmekte ve bu konuda u szleri sylemektedir: " nsanlarn en iyisini (Peygamber'in amcas Hamza) ve en ktsn ldrdm". Belazri baka bir rivayeti naklederken, yukar da adlar geenlerin m 171 Taberi' de bu husustaki rivyetler mphemdir Bunlardan birisi Mseylime'nin Hadika'mn dnda , dierleri ise Hadika'nm iinde ldrlm olduun ifade etmektedirler. Mseylime'nin ldrld hakkndaki muhtelif rivyetler iin bk. Taberi, a. g. e., tr. ter., III., S. 153 165, 166.

98

tereken Mseylime'yi ldrdklerini, hatt Em ev i'ler bile onun Muavi ye tarafndan katledildi ini iddia etmektedirler, demektedir. bni Haldan ( ber, II., 2., S. 75), Ebu'l-Fid (Tarih, I., S. 166), bni Sa'd (Tabakat, VII., 2., S. 136 - 7) ve Muir (a. g. e. S. 44) onun Vah i tarafndan ve Ham z a' y ldren mzrakla ldii.rlm olduunu kabul etmektedirler. Biz de bni S a' d'n bu kaydn esas tutarak onun Vah i tarafndan ldrlm olduunu kabul etmek zarureti kar sndayz. Bu sava ta biraz mbala al da olsa 40.000 kiilik Yemme ordusu (C a et ani, IX, S. 24'de bunu 10.000 kabul eder) btn kuvvetlerini harcayncaya kadar eref ve ba mszlklar urunda arp mtr. Mseylime son nefesini verinceye kadar, "Ey Hanife oullar ; erefiniz iin, asaletinizi korumak iin arp nz", diye srarla tekrarlamaktan geri durmamtr. Akraba yahut Yem me sava mn vuku bulduu tarih, baz yazarlara gre Hicri 11., baz larna gre ise 12. yldr. bni Sa'd (Tabakat, III., 1, 274 - 5) bu sava n 12. ylda olduunu, Zeyd bin Hatt ab' n ehit dt yl yazmak suretiyle belirtmekte, B elazil ri de (Ftilh, S. 101) bunu teyid etmektedir. Z eheb (Tarih l - slam, I., S. 259) Ebu M a' er'in bu sava 12. yhn Rebilevvel aynda, V ki di ve daha ba kalarnn gene 12. ylda cerayan etti ini kabul ettiklerini kaydettikten sonra, kendi kanaatine gre bu sava n 11. yln sonlarnda balayp 12. yln balarnda son bulmu olmasnn muhtemel bulunduunu belirtmektedir. El- N evevi (Tehzib el- Esma, S.95) Halid'in Mseylime zerine komutan tyin edilmesi tarihinin 11. y lda olduunu kaydetmitir. Her halde Z ehebr nin ve Ca et ani'nin tahmin ettikleri gibi hadiseler 11. yln sonlarnda balayp 12. ylu balarnda sona ermi olmandr. Bu sava ta her iki tarafn kaybetti i insan says da savan yapld tarih gibi kesinlikten uzakt r. Me s 'udi (Et - Tenbih, S. 223) Yemarrie'de len Mslman askerlerin saysnn 1200 oduunu, T ab eri, Ensr ve Muhacirlerden topyekan 600 ki inin ehit dtn, B ela z ri 1700 veya 1200 Mslman askeri zyi oldu unu kaydetmektedirler. Beni Hanifenin kayplar' ise daha ok idi. Taberi, Akraba'da 7000 Hadikat l - Mevt'de 7000, sonra tkipde de 7000 ki inin ldrlm olduunu kaydetmektedir. bni S ' d (Tabakat, III , 1., S. 274 - 5), Ebu Mery e m'e atfetti i bir rivyette, Beni Hanife'den 14.000 ki iden fazla insan kayp olduunu zikretmektedir 172.
172 Caetani (a. g. e., IX., S. 227) Mirhond'un bu konuda hani bir mbla a ile Hanifelilerden 70.000 kiinin "Hadika-i Mevt" de, 70.000'ninde d arda katledildi ini yazmakta olduunu iddia etmekte ise de Mirhond bu rakam 70 000, 70.000 deil 7.000, 7.000, yni btn katledilenlerin 14.000 kii oldunu sylemitir (bk. Mirhond, a. g. e., II., S. 228).

99

. Yemmelilerle bar : Bu byk sava sona erip de Mseylime'nin ldrld haberi yayld zaman Hlid bin Velid, Yemmeli Mucc'a'y artt . Mucc'a zincirler iinde idi. Sava ta lm bulunanlar aras nda Mseylime'yi arayp bulmak zere sava meydannda dolamaya ba ladlar. Nihayet Hlid uzun boylu ve gzel yzl birinin nnde durdu ve "te peygamberiniz budur" dedi. Mucc'a onun Muhakkim bin Tufeyl oldu unu syleyince ba a girdiler; Mucc'a s ska ve burnunun ucu ok kalk k birisinin nnde durarak, "Sizi uratran adam ite budur" diyerek Mseylime'yi gsterdi. Hlid ona: "Sizi kendisine itaat ettirerek bunca i leri yaptran adam bu mudur? diye sordu. Mucc'a, "Ey Hlid, i dediin

gibi oldu. Tanrya andiererek bu savaa askerin henz nclerinin acele olarak katlm olduunu, asl kuvvetlerin ve halk n ounun kalelerde bulunduunu temin ederim."dedi. Hlid bu sz zerine biraz ard . Mucc'a
onu, tekrar yemin ederek, hem sylediklerinin do ru oldu una hem de kavmi adna bar yapmaya ikna etti. Halid de ona, Beni Hanife'nin ellerinde bulunan btn gm , zrh ve esirlerin yar snn Mslmanlara braklmas artyla bu teklifi kabul edece ini syledi. Mu c c' a, Hali d'den barn artlarn bildirmek zere Hanifelilerin yan na gitmek iin izin istedi. Kaleye girdikten sonra ne kadar gen kad n varsa, onlara silh ku atp zrh giydirerek kalelerin burlar na kmalar emrini verdi ve tekrar Hlid'in yanna dnp kalede bulunanlar n yaplan bar tekliflerini kabule yana madklarn bildirdi. bni s h ak'a gre Hlid yeni bir anlama ile esirlerin drtte birini al p dier drtte birinden vazgeerek bar kabul etti. Mu c c ' a, Beni Hanife'ye de bu andla may kabul ettirmiti. nk S eleme bin Umeyr onlara kalenin ok sa lam olduunu ve bol miktarda yiyecek bulundu unu kn da yaklamakta oldu unu syliyerek, byle a r artlar kabul etmeme i tavsiye etmiti. Fakat Hlid'i yak ndan tanmak frsatn bulan Mucc'a, onun gazabndan kabileda larn korumak iin btn gc ile al p Hanifelilere bar kabul ettirme e muvaffak olmu tu. Bundan sonra Hlid Mucc'a'ya, kzn kendisine vermesi talebinde bulundu ve bu teklifinde israr etti. Mucc'a da k zn vermek mecburiyetinde kald . Bu kadar byk ba arlar kazand hlde, Ebu Bekir, H bu evlenmesini ho karlamad. Ona iddetli bir dille unlar yazd : "Sen kadnlarla evlenmekten kendini alam yorsun; hlbuki evinin etrafnda 1200 Mslman n kan akyor". Hlid bu mektubu okuyunca, mer ibn-i Hattab' kast ederek "Bu Uaysir'in (solan) iidir" 100

dedi. Ebu Bekir'e Hanifelilerden heyetler tertip edip gnderdi. Konak yerini de Eb az'dan V aber'e ta d ' 73 . Bylece Yem me meselesi halledilmi ve Arabistan' n bu nemli blgesi de slmiy et' e kesin olarak kazan lm ve Medine'y e ba lanm bulunuyordu. J. Mseylime'nin doktrini: Mseylime'nin doktrini hakknda bize az da olsa bilgi verme e yaryan kaynaklar mevcutsa da, bunlar n bazlar birbiriyle tezad halinde bulunan haberleri ihtiva etmektedir. Mesela: bni S a'd (Siret, Wellhausen, a. g. e. IV., S. 115), bni Haldn ve Taberi ile bni Hi am ayn konuda birbirine tamamen zt rivyetleri s ralamaktadrlar. Bu yzden elimizde bulunan bu ana kaynaklar n verdikleri haberlerin mmkn mertebe do ru olann yanl olanndan ayrmak gibi ok g bir i ile kar kar ya bulunmaktayz. Mseylime'nin vahy olduunu iddia etti i szlerinden hanlar n' kaynaklar bize kadar intikal ettirmi lerdir. Ancak bu gya vahiylerin hangilerinin hakikaten Mseylime tarafndan sylenmi olduunu hangilerinin raviler tarafndan sonradan onun a zna yaktrldrn ayrt etmek bugn bizim iin hemen hemen imkans zdr. te imdi bize kadar gelmi olan bu Oya vahiylerle, aralar ndaki tezatlar yukarda i aret etmi olduumuz bilgilerden, Mseylime'nin doktrini hakk nda bir fikir edinme e al aca z. Hevz e bin Ali'den sonra siyasi iktidar eline geiren Ms e ylimet l - K ezz b, elde etti i bu siyasi nfuz ve kudreti, Hazret -i Muhammed'i rnek tutarak, dini bir otoriteyle de takviyeye kalk t ve evvelce de syledi imiz gibi yet ad altnda bir takm seci'li szleri yanyana dizme e balad. Bunlarn kendisine vahy edilen Kur'an olduunu ilan etti. Bir tak m dini kaide ve dsturlar koydu. Kur an dilini taklid eden Mseylime, Mslman namaz sistemine benzer bir sistem de kurmu , hatt K ah gibi bir de harem blge (yasak blge) ihdas etmiti ' 74. Buna muhalefet edenleri de sorumlu tutmu tu. Halbuki, ravilere gre Yem m e haremi, Hicaz' n haremine benzeyememi tir. Harem iinde kalan baz obalar bolluk yllarnda Yem me'nin meyvelerini yama edip Haremi depo haline getirmi ler, takip edildiklerini anlaynca da kap hareme s nmlard. Bu hal devam edince ahli Mu s eylime'den buna engel olmas n isteme e mecbur kalmt . Mseylime bunun iin gkten gelecek emri bekliyece im diyerek, onlara
173 Belzri, a. g. e. arap., S. 98; Taberi, tr. ter., III., S. 178 v. t.; Zebebi, Tarih l , I., S. 359; bni Haldn, ber, IL, Tekmile, S. 75. 174 Taberi, a. g. e. tr. ter., III., S. 177.

101.

Oya vahiy olan u szleri sylemitir: "Karanhklar basan gece, siyah kurt ve ya na basan atal t rnakl hayvan adna andierek Useyyid'lerin, haremin hrmetini inememi olduklarn teyid eylerim" Halk ona, "Haram olan mallar hell saymak ve halk n mallar n yama etmek, tahrip etmek haram deil midir ?"diye sorunca o, yeni bir vahiy beklemi ti. Yeni gelen vahiy de, biricisinin hemen hemen ayni idi: "Gece ve geceleyin ok gezen kurt ad na andierek Us s eyy id'lerin ya hurma aalarn kesmediklerini" teyid ediyordu. Halk yine ikyetlerinin bir gere i ifade ettiini israrla syleyince, Mseylime bu defa onlara vahiy diye unlar syledi: "Beni Temim esir edilmemi hakir dmemi , temiz bir kavimdir. Onlara i rendirici ve ho olmayan bir ey isabet etmez. Biz sa olduumuz mddete onlara, iyliklerde ve balarda bulunarak kom uluk edeceiz, onlar herkesin tecavznden koruyacaz. Bizden sonrada esirgiyen Tanr onlar korur" (Taberi tr. ter., III., S. 144 - 5). Mseylime Sechla karlat zaman, ona vahiy ad altnda u szleri sylemi ti: "... salih insanlar uyumadan geceleri ibadetle geirirler, gndzleri de gkteki bulutlar n ve yamurlarn kuvvetli Tanr s iin oru tutarlar". Gene onun Beni Hanife iin syledi i u szler dini prensipsipleri hakknda bize bilgi verme e yardm etmektedir: "Ben yzlerinin gzelliini, ten ve vcutlar nn saflatn ve ellerinin tertemiz oldu unu grdmde, onlara u emri verdim: Siz kad nlara yakla m yacak ve arap imiyeceksiniz. Siz hay rl ve salih bir toplulukstnuz. Bir gn orulu, bir gn zahmetli ve yorucu i lerle megul olacaksnz. Tanry her eksikten tenzih ederim ki, o dirilme zaman geldiinde acaip bir ekilde diriltir. Sizi gn katna ykseltir. O, sizin hardal tanesi kadar da olsa i lerinizi ve gnlnzden geeni bilir ; insanlarn ou bu yzden ziyana u rar ve lnete katlanrlar'"75 Kendisine Rahman ad n vermi bulunan Mseylime'nin cinsi bakmdan ekimser olmay tevik etti ini de taraftarlar na verdi i baz emirlerden anlamaktay z. O bir erkek ou u bulunan erke in, karsna yaklamasn yasak etmi ti. Mseylime iftilikle u ra an kavmine onun anhyaca kavramlarla hitap etmi tir: "Renkleri siyah olduu hlde stleri beyaz olan koyunlar zerine andierim ki...." veya "Tohum ekerek, ekin yeti tirenler, ekinleri bienler, budaylar savuranlar, sonra tenler, onlardan ekmek yapanlar bu ekmeleri ufak ufak do ryarak et suyunda slatanlar ve bunlarn zerine sde ya dkerek yiyenler erefine andierek temin ederim ki, siz hayvan besliyerek ad rda yayanlardan daha meziyetlisiniz. Binalarda ya yanlar da size stn gelmediler.
175 Taberi, a. g. e., tr. ter., III. S. 143; arap., III., S. 243.

102

Mahstildar yerlerinizi koruyunuz; yoksul olanlar yurdunuza kondurunuz, azgnlar yurdunuzdan uzaklatrnz" 176

ip;
o

,..:>li3k3 j
o33Ti y,J l 9 o30C,4 ti J,!A

3
jftrA

oji

Yukardanberi rneklerini verdi imiz Mseylime'nin gya ayetleri, onun iktidar mcadelesinde rakibi bulunan Smme bin Us Pin arkada Us l el - Hanefi tarafndan naklolunmutur. Buraya kadar yazdklarmzdan anla laca zere, Ms eylime riyzet sahibi, oruca kymet veren, arap ime i meneden kaideler koymu bir insand . Gene onun tek ve grnmiyen bir Tanr adna konutuunu, cennet, savap, tekrar dirilme, hardal tanesi ve hayat gibi dini mnada ykseltilmi tbirler kullandn da gryoruz. Vsal'in S eyf yoluyla intikal eden bu rivayetlerinin tam aksine bni shak ( bni Hi am, IV.S. 222), Ms e ylime'nin iki ve zinaya helal k lm olduunu, namaz kaldrdn ve Beni Hanife'nin bu yolda ona uymu olduunu sylemektedir. Fakat bni s h ak'n bu rivyeti , elimizde bulunan di er kaynaklarn verdikleri olduka geni bilgiler ile byk bir tezad te kil ettiinden hemen hibir deer tayamamaktadr. bni Hub e y 'in Zhri'den naklettii177, Belzf ri, Tab eri ve bni Haldisn'un da teyid ettikleri bir cihet var ki, o da Mseylime'nin mezzinler kulland cihetidir. Mseylime mezzinleri vastasiyle taraftarlar n namaza a rdma gre namaz kaldrm olamaz. u halde, zina ve arab mbah klm olmas da imkansz grnmektedir. Esasen onun vahy ad altnda yukarya aldmz silerinden riyzet sahibi oldu u ak olarak anla lmaktadr. Mseylime'nin birka meezzin kulland grlmektedir. ElRecc l'in de bunlardan birisi olup Mseylime'nin peygamberli ine tanklk etti ini T ab eri (Trk. ter., III., S. 143) ve bni Hald f n (ber, II., 2., S. 75) yazmaktad rlar. Ayrca Abdullah bin Nevv ha (Wellhausen, a. g. e. VI., S. 17'de Nevvha ile Hceyr ayni kimse olarak gsterilmitir) ve Hceyr bin Vmeyr de onun mezzinlerindendirler. B elaz lri'de (Tr. ter., I., S. 148) ve b n l - Esir'de (El - Kamil,
176 Taberi, tr. ter. III. S. 125; Arab, Kahire 1939; e. II, s. 506; 177 Taberi, a. g. e. arap., III., S. 245; tr. ter., III. S. 145. Caetani (bni Hbey'den), a. g. e. IX., S. 21. 178) Caetani ( bni Hubey'den), a. g. e. IX., S. 21.

103

S. 274) Hceyr ezan okudu u zaman "Mseylime'nin kendisini Tanr elisi diye iddia etmekte oldu una tanklk ederim" diye seslendi ini, Mseylime'nin de ona "Ey Hceyr! Fasih konu" dedii kay thdr. bni Hbey 'de ise Hceyr'in Hanifelileri ilk defa namaza a rd zaman: "Tanr'dan baka Tanr olmadna tanklk ederim, Muhammed Tanrnn elisidir ve Mseylime...." deyip burada durdu u, nihayet Muhakkim'in ona "abuk ol Hceyr!" diye ba rd ve bu szn Araplar aras nda bir tabir haline geldi i kaytldr 179 . Orientalistler, bilhassa Wellhausen, Mseylime'nin Hazret-i Muhammed'i rnek tutmad n ileriye srmektedirler. Wellahausen'a gre (Skizzen, VI., S. 19) Mseylime, S e cal ve dier peygamberlik iddia edenlerin tarih sahnesine kmalarndaki sebeb, Mekke ve Medine'de islamiyet'i meydana getiren sebeple aymd r. Halbuki, Mseylime, slam dinindeki prensiplerin hemen hemen aynn , belki biraz da Yemane'nin yabanc bulunmad Hristiyanlk'tan ald ilhamlarla zenginle tirerek, kendi kurmak istedi i dinin iine almtr. Gnde defa namaz klmak, oru tutmak, arap imemek gibi kaideler bunu gstermektedir. Ayrca mezzinler vas tasiyle namaza davet usul de her halde islmiyet'ten rnek al narak kabul edilmi bir sistemdir. Wellhausen (Skizzen, VI., S. 17) ve Caet ani, mezzin kelimesini burada Arap tarihilerinin kolay na geldii iin Mseylime'nin dinindeki bir din memuru hakknda kulland klarn ileri srm lerdir. Bu de erli orientalistler, mezzinin devlerini hi gz nnde tutmam olacaklar. Halbuki, T ab errnin , bni Hubey 'in ve dier tarihilerin yukar ya aldmz misalleriyle El - Reccal, Hceyr ve di erlerinin tpk Mslman mezzinler tarz nda i grdklerini aklam bulunuyoruz. Hazret -i Muhammed'den nce ibadete bu ekilde bir davet mevcut olmad na gre, Mseylime'nin Hazret-i Muhammed'i bu yolda da rnek tuttu u elbette inkar edilemez bir gerektir.

K. Netice:
Mseylime'nin batanberi inceleme e altmz dini ve siyasi hayat bize gsteriyor ki, o, gayelerinin gerekle mesi uruna cann fedaya raz gelmi olmakla beraber hakiki bir peygamber de ildir. Mseylime kavmi olan Beni Hanife'nin ba mszln Kurey tehdidinden uzak bulundurmak ve kendi ahsi nfuz ve iktidarn devam ettirmek iin Hanifeliler'in kabile asabiyetinden ve kendi k179 Taberi, a. g. e. tr. ter., III. S. 143 v. t; Belazri, Ftuh, tr. ter., I., I., S. 148 v. t.

104

hinlik kuvvetinden istifade ederek Hazret-i Muhammed'i taklit etmi tir. Zeki, air, hkmdar yarad ll ve kabiliyetli bir adam olan Mseylime, Hazret -i Muhammed'in yapt n yapacak olursa, Yemme'rlin bamszln koruyabilece ini sand . Fakat Ha zr et -i Muhammed hakiki bir peygamberdi, Mseylime ise yalanc , aradaki bu byk fark Yemme'nin harab olmas na ve slmiyet'in bu blgede biraz daha ge yerle mesine sebep oldu. Akrab a sava nda Mslmanlar slm dininin zaferini temin etmek iin arp rlarken, Mseylime'nin sava balarken sarf etti i szlerden de anladmz gibi, Hanifeliler ancak eref ve haysiyetlerini korumak, Kurey hkimiyetine girmemek iin sava maktaydlar. Mseylime Kur'an dilini, Kbe'yi, Mslman namaz sistemini de taklit etmi tir. E er o, hakiki bir peygamber olsayd , savata ldrldkten sonra da, arm ha gerilmi olan Hazret-i sa gibi, kurmu olduu dinin ya amas gerekirdi. Mseylime'nin vahiy oldu unu iddia etti i szleriyle Kur'an' n yetleri aras nda yaplacak basit bir mukayese Mseylime'nin bir mukallit ve sahte peygamber oldu unu isbata kfidir. Nitekim daha kendisi hayatta iken bile kabileda Smme bin sl, Hanifeliler aras nda yle vzetmi ti: "Bir dva zerinde iki peygamberin

gnderilmesi mmkn de ildir ve Muhammed'in Allah' n elisi olup ondan sonra baka bir peygamberin gelmiyece ini ve ona erik olm yacan syle!" ve sonra u yeti okumu tu:

(= Aziz ve (ilim olan, sular affeden, tvbeyi kabul eden cezas iddetli olan, pek cmert olan ve ondan baka Tanr bulunm yan ve neticede ona varlan Tanr'dan bu kitap nazil olmu tur). Sonra bunu Mseylime'
nin yet dedi i u szlerle mukayese ederek gln fark tebarz ettirmi : "Ey kurbaa t ne su imemizi nlersin, ne de suyu buland rrsn" ;
j

Q.I cj 115,W

1,4

" te vallahi gryorsunuz ki, bu Tanr szleri de ildir" demiti (bni Sa'd, Tabakat, V., S. 401) Tarih boyunca pek ok kimse peygamberlik iddias nda bulunagelmitir. Ama bunlardan hakiki peygamber olm yanlar faaliyette bulunduklar toplumlar ayramamlarsa bile, tarih onlar ayrd etme e muvaffak olmu tur. Mseylime, Beni Hanife iin kahraman bir adamd ; 105

fakat peygamber de ildi. Islmiyet Yemen'de, Bahreyn'de, Esedler'de Temimler'de hatta Yem m e'de Hanifeliler aras nda yaylrken Mseylime'nin kurma a abalad din, Yem me'nin bile s nrlarn a amamtr. Islmiyet'ir kt bir kopyesi olduu iin de, onun lmnden sonra eserinden, hibir iz kalmam tr. Her nekadar Orta Arabistan'da bir y l seyahat edip ara trmalarda bulunan P al g r a ve, Mseylime'nin Ne e i d blgesinde hl baz kimseler tarafndan peygamber unvan na lyk grldn ve Ha zret-i Muhammed ile bir tutuldu unu yazmakta ise de, hayal mahsl iddia ve tasvirlerle dolu olan bu seyahatnameye gvenmek bir tarafa, onda kk bir de er mevcut oldu unu sanmak bile byk bir hatad r.

106

V. UMUM NETCE

Mmin bir Mslman iin Kur'an ve h a dis in, peygamber olarak bize tantmad kimselerin peygamberliklerinin sahte oldu unu ispata bile lzum yoktur. nk her eyden nce Hazret -i Muhammed, tarihin ilk devirlerindenberi do ru yoldan sapm insan topluluklarn hakiki ve tek Tanr yoluna a rmak iin gnderilmi olan peygamberlerin sonuncusudur ve ondan sonra art k bir peygamber gnderilmiyecektir. Bununla beraber biz, slam tarihindeki ilk drt sahte peygamberi incelerken, bunlar n drdnn de sahte olduklar n objektif yollardan giderek ve objektif k staslar kullanarak ispat etmi bulunuyoruz.
,

Bunlardan birincisi olan Esve d'in ldrlmesi ile birlikte, krumaya alt dini ve dnyevi sistem derhal y klm , Tuleyha Ve Sech ise sonradan Mslmanl kabul ederek hakiki birer peygamber olmad klarn, bizzat bu hareketleriy. le ispat etmi lerdir. Nihayet elinde kl Akraba sava nda lm bulunan M s eylime de, taraftarlar m kurmak istedi i din u runda de il, Beni Hanife'nin eref ve haysiyeti u runda can verme e davet etmi ve lmnden sonra da k sa zamanda kendisine ait btn izler yok olmu tur. Bu itibarla bahse konu olan drt yalanc peygamberin hepsi de Hazret-i Muhammed'in hastal ve lm zerine Arabistan'da duyulan huzursuzluktan ve birok kabilelerin Riddeye sapm olmalarndan istifade ile ahsi arzularn tatmin etmek isteyen ve kabilelerini Kurey hkimiyetinden kurtarm ya abalyan birer mkallit olmaktan ileriye geememi lerdir. Ancak bu sahte peygamberlerin faaliyetlerinin Ridde hareketi ile birlikte mtalaa edilmekle beraber Islam tarihi bak mndan ikisi mspet, biri menfi olmak zere nemli tesiri olmu tur: 1) Hazret-i Muhammed'in hastalanmas ve Tanr'ya kavumas zerine Muhacirn ile Ensr aras nda kmas beklenilen mcadele, Ridde Eareketi ve bu harekete yer yer nderlik etmi olan sahte peygamberlerin faaliyetleriyle nlenmi tir; Medine etrafnda kendilerini 107

nasl bir tehlikenin tehdid etmek zere oldu unu duyan ve gren bu iki grup, Islmiyeti ve kendi menfaatlerini korumak iin Halife Ebu Bekir'in etrafnda toplanmak ve birle mek mecburiyetini hissetmi lerdir. 2) Gene sahte peygamberlerin n ayak olduklar Ridde hareketi Araplar, ya o zamana kadar ba l bulunduklar kabileleri ile birlikte hareket etme e yahut da Islmiyet'de sebat edip bizzat kendi kabilelerine kar hareket etme e sevketmitir. Bylece islmiyet veya Ridde yollarndan birini semek mevkiinde kalanlar, kabileleri ile kendi aralar ndaki balar koparmlardr. Birinci yoldan gidenler ok kere kendi kabilelerine, hatt yakn akrabalarna kar hareket etmekten ekinmemi lerdir. Bylece msl. bir Yer b 'lu Mslman, H emri altnda bizzat kendi kabilesiyle sava m ve bir E s e d'li de Beni E s e d'in ma lubiyetini msralarla terennm ve tes'it etmi tir. Bir yandan kabile ba lar gev erken bir yandan da Kur'an n telkin etti i Allah korkusu zaferi kazanmaya ba lamtr. Bir Mslman ye en ile mrted amcas mn boumas srasnda amcas "Beni ldrmek mi istiyorsun? Ben senin amcanm" szne, Mslman ye en "Evet sen benim amcams n ama Allah da efendimdir" diye cevap vermi tir. Bylece bir yandan Muhacirtin ile Ensr aras nda vuku bulmas muhakkak gibi grnen mcadeleyi nleyen Ridde ve sahte peygamberMr, bir yandan da Arap kabilelerinin ilerindeki kabile ve aile ba larnn zln esine ve bunun yerini bir dereceye kadr Mslman Arapl k hissinin almasna sebep olmutur. 3) Sahte peygamberlerin ortaya klar ve Ridde hareketini benimsiyerek buna nderlik etmeleri islmiyet'in yaylma ve genilemesini, ksa da olsa, bir mddet iin geciktirmi tir. E er Yemme'de Mseylime byk bir kuvvet toplamam olsayd, o zaman Hlid komutasndaki islm kuvvetleri, Orta Arabistan'da vakit kaybetmiyecek, bu kuvvetlerle Suriye ve Irak blgelerinde ba arl fetih hareketlerine daha o zaman giriilmi olacakt.

180) Bk. Hhnerbach, a. g. e. S. 13

108

BIBL YOGRAFYA

Kur'an ncl Kitb al-A ni, Kahire 1323, 21 C. Trik 1286, 2 C. Fid (al-M4ta ar fi Tarih al-Ba ar), stanbul

Balazri, Futiik al-Buldn, Kahire 1901. (Trk. Zakir Kadiri Ogan, 1955. 2 C). al-Bayhaki,

va'/-Masfti, Schwally yayn, Leipzig 1902.

Bodley R. V. C., Hazret-i Muhammed, st. (Trk. Semih Yaz colu). Brockelmann C., Geschichte der arabischen Literatur, 3 cild 1937-1949. Leyden. But ari,

.54E4, al-Matb at al- arkiya, 4 cild, Msr basks 1320.

Buhl Frants, Das Leben Muhammeds, Heidelberg 1955. Buhl Frants, Encyclopedie de l' slam, Hanif maddesi, II. C. S. 274 Buhl Frants, Encyclopedie de l' slam, Musailima maddesi, III. C., S. 796. Bchner V. F., Encyclopedie de l' slam, Madjus maddesi, III. C., S. 102. Caetani Leone, slam Tarihi (Tercme eden H. C. Yal n), stanbul 1926, 10 C. Dinet et Siliman ben brahim, La vie de Muhammed, 4. bas, Paris 1947. al-Diyrbakri ayl> Husayn ibn Muhammad bin al-Hasan, Trih al-Hamis, Msr 1302, 2 C. Dozy, Tarih-i slmiyet (tercme eden Dr. Abdullah Cevdet, stanbul 19089, 2 C. Draz M. A., nitiation au Koran, Paris 1951. Eyyb Sabri, Mahmd al-Siyar, stanbul 1287. Fischer A., slam Ansiklopedisi, Kehnet maddesi, cz 55, S. 72-3. 109

Gaudefroy-Demombynes et Platanov, Le Monde Musulman et Eyzantin jusqu'aux Croisades, Paris 1931. al-Din bin Hus5.m al-Din al-Muttaki, MuntalAb al-Hindi Kanz al-e Ummdl fi Sunan al-Ahviil va'l-Af'dl, Msr 1306, 6 C. Hirschfeld, New Researches into the composition and exegesis of the Qoran, London 1902. Hhnerbach, Vaima's Kitab al-Ridda aus bn Hagar's dba, Wiesbaden 1951. Huart Clement, Histoire des Arabes, Paris 1912, 2 cild. al-Husayni Cam5.1 al-Din `A.t. A115.11, Raviat al-Ahbdb, Tercme eden Benlizade Manisavi, stanbul 1288, 4 Cild. tIv.ndmir, Habib al-Siyar, Tahran 1333, 4 C. bn bn ljacar 8 C.
,

Usd al-gaba fi Ma' rifat al-Sahaba, Kahire 1288, 5 C. Leyden 1867, 12 C. al-sdba fi Tamyiz al-Sandba, Msr 1323,

bn al-Asir, al-Kdmil

bn Haldun Kitdb al-` Ibar, Msr 1284, 7 C. bn H i m , al-Srat al-Nabaviya, Kahire 1355, 4 C. bn Kutayba, Kitdb al-Ma` drif, Wstenfeld yayn 1850. bn Sa`d, Kitdb al-Tabandt Leyden 1904, 9 ksm. bn Sa`d, Wellhausen te'icmesi ve yay n, Skizzen und Vorarbeiten, IV. Cild, Berlin 1899. bn al- Tikt aka, al-Fahri, traduit de 1' Arabe par Emile Amar. Paris 1910. Juynboll, Encyclop Mie de l' slam, Azdn'maddesi, I. C., S. 135. Lyall Charles, the Words Hanif end Muslim, JRAS, 1903, S. 773 v. t. Mahmud Esad, Tarih-i Din-i skim stanbul 1328, 3 Cild. al-Makrizi Taki al-Din, al-Niz.'va'l-Tandsum fi md bayna bara Umayya va bani, Hdim, Msr 1937. Margoliouth, On the Origin and mport of Names Muslim and Hanif, JRAS, 1903, S. 484 v. t. al-Mas`f di, Murdc al-zahab va Ma' ddin al-Cavhar, Paris 1814 (Les Prairies d'Or, Texte et traduction par C. Barbier de Meynard). al-Mas`ud , al-Tanblh va'l-srcif, Badat 1357. Mirh vnd, Ravzat al-Safd, Leknov 1914, 7 C. Muhammad `Abduh, al-Mandr, 17. 18. ve. 21. C., S. 11 (Tafsir al-Kur'ffi . al-Hakim).

110

Muir, Annal of the early Caliphate, London 1883. Nadvi Sulaymn, Asr-i Saeulet, tercme eden mer R za Do rul, 1st. 1928.10 C. al-Navavl !bn Zakary Muhi al-Din bin va'l-Lugt, Msr (Tarihsiz) araf, Tahzib al-Asmg

Neher Andre, L'Essence du Proph &isme, Paris 1955. Palgrave William Gifford, Une anne de Voyage dans l'Arabie Centrale, Paris 1862/3, 2 cild. Schimmel Annemarie, Dinler Tarihine Giri , Ankara 1955. al-Suhayli Ahmad Abi'l-Hasan `Abd al-Rahman bin `Abd Allh bin al-`Unf, Msr 1914, 2 C. as'amT,

al-Suyti Call al-Din, Tfrtii , al-Hulfa', Kahire 1305, 2 Cild.


al- ari i, art al-Makcimt al-Uaririya, Msr, Bulak 1384, 2 C. al-Tabari, Tri4 al-Umam va'l-Mulk, Kahire 1328, 13 C., Trke tercmesi "Milletler ve Hkmdarlar Tarihi, eviren Zkir Kdiri Ugan, Ankara 1955, 6 kitap kmtr. Tor Andrae, les Origines de l'slam et le Christianisme, Trd. par Jules Roche, Paris 1956. Tor Andrae, Mahomet sa vie et sa doctrine, Paris 1945. V a c c a V., Encyclopdie de l' slam, Sadjah maddesi, IV. C. S. 46. Vacca V., Encyclop &lie de l' slam, Tulayha maddesi, IV. C., S. 874. Kitb Wellhausen yayn, Berlin 1882, 1 C. Vasima, Kitb al-Ridda, Hhnerbach yay n, Wiesbaden 1951. Al f shak Burl n al-Din brhim, Gurar al- VC ily,a ve Urar al-Naka'4 al-Faiila, Msr 1318 (`Ayn al-Adab siysa ve zayn al-Hasab val-riysa) Wellhausen, Reste arabischen Heidentums, Berlin 1899. Wellhausen, Skizzen und Vorarbeiten, Berlin 1899, 6 C. Mu` cam al-Buldn, Msr 1906, Ykf t bin `Abd Allh 8 C. li, "(di al-Camif alal-Zabidi Ahmed b. Ahmed, al-Tacrid ahiti (tercmesi Kmil Miras) stanbul 1946. al-Zahabi, Tacrid Asma' al-Sallba, Haydarabad 1315, 2 C. al-Zahabi, TrLl al-skim va Tabak& al-Ma ahir va'l-` Altun, Kahire 136769, 5 cz. al-Zamah ari, Kaf, Msr 1307, 2 C. Zettersteen, Encyclop &lie de l' slam Abna maddesi, I. C. S. 74.
,

111

INDEKS

Abbad (`Abbd), 28. Abbas (`Abbs), 56 Abd al-Kays (`Abd al-Kays), 20, 22, 25, 27, 28. Abduh Muhammed (`Abduh Muhammad), 90. Abdullah bin Kays (`Abd Allh bin Kays), 37. Abdullah bin Mes'ud (`Abd .Allh bin Mas`iid), 57. Abdullah bin Nevvaha (`Abd Allah bin Navviila), 103. Abdullah bin Zeyd bin Asma (`Abd Allah bin Zayd bin `..ekim), 98. Abdulmuttalib (`Abd al-Muttalib), 68. Abdu Menat bin Kinane (`Abd Menitt bin Kinna), 58, 70. Abdurrahman bin el-Hanefi (`Abd al-Rahman bin al-Hanafi), 93. Abhala bin Kaab bin Avf (`Abhala bin Ka`b bin'Avf), 35. Abrak (al-Abrak), 25, 57, 58. Abs (`Abs), 25, 57, 58. Aden (`Aden) 39, 40. Adi bin Hatim (`Adi bin Htim), 60. Agramanyu, 12. Ahuramazda, 12. Ak (`Ak), 29, 39, 48. Akra bin Hbis (al-Akra' bin Hbis), 23. Akraba (`Akrab), 87, 93, 96, 99, 105, 107. al-Al bin al-Hadrami (al-`Ara bin al-Hairami), 22, 26, 27, 28, 58, 70, 94. Ali bin Ebi Talib (`All bin Abi Talib), 20, 57, 75. Alman, 5, 53. Amir (`Amir), 63. Amir bin Luey (qmir bin Lu'ay) 81. not. Amir bin ehr (`imir bin ahr), 37, 38, 41. Amr (`Amr) 69, 73, 79.

Amr bin al-Ahtem (`Amr bin al-Aktam), 23, 69, 74. Amr bin al-As (`Amr bin al-`A ), 22, 26, 58. Amr bin Card (`Amr bin Cgtrd), 21, 55. Amr bin Hazm (`Amr bin Hazm) 19, 37. Amr bin Ma'dikerib (`Amr bin Ma`dikarib), 29, 30, 40, 48, 64, 65. Amr bin Muaviye (Amr bin Mu'viya), 30. Amr bin Temim (Amr bin Tamim), 27, 70. Anbar ('Anbar), 14. Anber bin Yerbu (`Anbar bin Yarbu`), 70. Andrae Tor, 2, 7, 13, 15. Ans (`Ans), 20, 35, 36. Arabistan, 1, 5, 6, 8, 9, 11, 13, 14, 16, 18, 23, 24, 30, 34, 38, 68, 71, 72, 91, 92, 101, 106, 107, 108. Arap, 8-14, 16, 17, 18, 21, 23, 24, 29, 31, 32, 33, 34, 36, 38, 42, 44, 47, 49, 51, 62, 65, 66, 68, 69, 74, 83, 89, 91, 92, 108. Arfaca bin Hersume (`Arfaca bin Har uma), 26, 28. Aser, 40. Aurelianus, 68. Avesta, 12. Avf (`Avf) 27, 70. Ayhala (`Ayhala), 35. Ay e Hz. (` A'i a), 26. Azad (Azad), 38, 42, 43, 44, 45, 46, 48. Azimen, 18. B Bbil, 11. Bahreyn (Babrayn), 8, 13, 14, 18, 22, 23, 24-6, 28-9, 91, 106. Bakara sresi (Bakara), 15, 84, 97. Bankipore, 4, 17.

112

Basra (Ba ra), 8, 14, 71, 77. Batin bin Abdullah el-Hanefi (al-Batin b. `Abd Allah al-Hanafi), 93. Bazan (Batan), 37, 38, 39. Beeile (Bacila), 21, 25. Behda (Banda), 70. Bekir bin Van (Bakr bin Va'il), 22, 24, 27, 40, 80. Belzri (Balazri), 4, 18-20, 22, 27, 30, 35-42, 45-6, 48, 56, 58-9, 60, 61-4, 70-1, 76, 77, 82, 84, 85, 86, 96, 98-9, 101, 103, 104. Belka (Balka), 18. Beni Amir (Ban `:Limir), 24 Beni Amir bin Luey (Banu `..kmir bin L'ay), 73, 98 Beni Anber (Bana. `Anbar), Beni Cariye (Banii Cariye), 24. Beni Hanife (Ban Hanifa), 9, 21, 24, 33, 52, 71, 73, 76, 80-9, 90-1, 93-5, 97-100, 102-106. Beni Haim (Ban Ha im), 33. Beni Hfaf (Ban Hifaf), 24. Beni smail (Bana isma`11), 13. Beni Necear (Bana Nacear), 19, 84. Beni Ukfan (Ban Ukflin), 71. Beni timeyye (Banit Umayya), 33. Berabin, el-Malik (Barabin al-Malik), 97. Bey-1mM (Bayhaki), 60-3, 66. Bizans, 23, 90. Baban (Babr, 4, 19, 35, 46, 69, 83, 84, 94. Buhl Frants, 5, 15, 19, 88. Butah (Butab), 25, 26, 58, 72, 96. Butlin (Butn), 27, 70. Buzaha (Buzaha), 59, 60, 63, 72. - Bchner, 13. C Caetani, 6, 18, 19, 23, 34, 36, 38, 45, 46, 51, 53, 54, 55, 63, 67, 68, 71, 72, 79, 87, 91, 93, 95, 96, 99, 103, 104. Ca'fi (Ca'fi), 20. Cahiliye (Cahiliya), 6, 32, 47, 54, 55, 66, 93. Cemaat Y l (Cama'at), 75 Carra de Vaux B, 11, 12. Cebrail (Cabra'il), 15, 60, 61, 62, 65. Cedile (Cadila), 55. Cefne (Cafna), 63. Cella (Calfila), 64.

Cendel (Candal), 25. Cenebe bin Havt Rryh (al-Canaba bin Havt al-Riyabi) Cere (Cara), 20. Cerir bin Abdullah Beeeli (Carir bin'Abd Allah Baeall), 21, 37, 38. Ceyfer (Cayfar), 28 Cezem (Cazam), 14. Cheyne (Cuhayna), 25 Ciindub Fezari (Cundb Fazarl), 77. Cem (Cu am), 25. C ey al-Deylemi (Cu ay al-Daylami) 38, 41, 42, 43, 45, 47. D Dabbe (Zabba), 70, 73. Drin (Darin), 28 Dazaveyh (D azavayh) Deba (Daba), 24, 26, 28. Deeani (Daearil), 73. De Goeje, 15, 23, 26. Dehani (Dahani), 73. Dehna (Dalna), 27. Dinar bin el-Ezver (Z rar bin al-Azvar), 54, 55, 56. Dicle, 69. Dinet E., 85, 86. Diyarbekri (Diyarbakri), 82, 83, 86. Dozy, 9, 11. Draz M. A., 11. Dudan bin Esed (Dilan bin Asad), 50 Demet l-Cendel (Dmat al-Candal), 14. E Ebaz (Abaz), 101 Ebna (Abna), 24, 26, 27, 29, 36, 38, 39, 40, 42. 47, 49, 70. Ebu Bekr (Abil Bakr), 24, 25, 27, 28, 29, 30, 33, 34, 41, 46, 47, 48, 51, 54, 56, 57, 58, 63, 64, 67, 70, 71, 72, 74, 75, 91, 92, 93, 94, 95, 96, 100, 108. Ebu Huzeyfe (Abii Hugayfa), 96, 98. Ebu Hreyre (Ab Hurayra), 27, 83. Ebu Fasil Fail), 58, 61, 93. Ebu'l-Ferec (Ab'l-Farac), 4, 72, 74, 78. Ebu'l-Fida (Abal-Ficla'), 35, 36, 37, 38, 45, 46, 72, 78, 85, 86, 98, 99. Ebu Ma' er (Abil Ma` ar), 99. Ebu Meryem (Ab Maryam), 99.

113

Ebu Musa'l-A'ari (Ab Musal-A`ari), 37, 39 Ebu mer (Ab 'Omar), 59. Ebu Sfyan (Ab Sufyn), 51. Ebu Same (Ab Summa), 82 Ehl al-Kitab (Ahl al-Kitb), 11, 81. Ehrimen, 12. Elcend (Alcand), 40. Eli, 18, 19, 22, 24, 37, 45, 51, 60, 85, 104. En'am Suresi (An'm), 90. Emeviler (Amavi'ler), 99. Ensar (An r), 19, 25, 32, 52, 57, 59, 84, 86, 96, 97, 98, 99, 107, 108. Esed (Asad), 22, 24., 25, 32, 33, 51, 52, 53, 54, 55, 56, 57, 59, 63, 64, 65, 67, 71, 91, 93, 106, 108. Esed bin Hzeyme (Asad bin Tluzay na) 50. Eshab (Alb), 50. Eslem (Aslam), 25. Esved l-A_nsi (Asvad al-'Ansi), 3, 19, 26, 29, 33, 34, 35, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 66, 68, 72, 79, 85, 92, 107. E 'as bin Kays (A'as bin Kays), 21, 30. Eca (Aca`), 24. Ester bin Hevcan (al-A tar bin Havcn), 50. Evs (Avs), 9. Evs bin Hikk ('Avs bin Hikk), 70. Evs bin Huzeyme ('Ave bin Hugnyma), 73. Eyyub Sabri, 39, 66. Ezan ('Atan), 59. Ezd (Azd), 20, 22, 24, 28, 45. Ezva ('Azv), 47 F Fak'as bin Tureyf (Fak'as bin Turayf), 50. Faran (Frn), 14. Fare (Fare), 22, 65. Fedek (Fadak), 13. Ferve bin Msik al-Murcli (Farva bin Musik al-Murdi), 40. Fezare (Fazra), 23, 32, 51, 53, 54, 61, 63, 67. Frat, 69. Filistin, 2. Firuz al-Deylemi (Firz al-Daylami), 29, 30, 37, 38, 40-49. Fischer A., 34. Furat bin Hayyn (Furat bin Hayyn al-qcli), 85, 91.

G Galfika (Galfika), 40. Galib bin Bir l-Esedi ( lib bin Bi r alAsadi), 54. Gamr (Gamr), 26, *60. Garfr (al-Garr), 28. Gassan (Gassn), 23, 63. Gatafan (Gatafn), 24, 25, 32, 33, 51, 53, 54. 55, 57, 59, 60, 67, 93. Gaudefroy-Demombynes, 14, 34. Gavs (Gavs), 55. Gfar (Gfr), 25. Guneyz bin Yerbu ( unayz bin Yarbu'), 70 Gu na (Gun), 47. H Habbal (Tlabb1), 53, 54, 57, 58. Habe, 14, 21, 36. Habeistan, 8, 13. Habib (Habib), 82. Habib bin Abdullah el-Ensari (Habib bin'Abd Allh al-Anari), 95 Habib bin Hanife (Habib bin Hanifa), 82. Habib bin Summe (Habib bin Sumama), 82. Habib bin Zeyd (Habib bin Zayd), 98. Hacer (Hacar), 74, 79. Hacer-i Esved (Hacer Asvad), 8. Haddm (Hazzam), 70. Hadda (Hadd ), 98 Hadice Hz., (Hadica) 15. Hadikat l-Mevt (Hadikat al-Mavt), 97, 98, 99. Hadikat r-Rahman (Hadikat al-Rahman), 79, 97, 98. Hadis (Hadis), 107 Hadramavt (Hadramavt), 14, 22, 25, 26, 30, 39, 58. " Hakim bin Kelbi (Hakl. bin Kalbi), 77. Halef bin Usme (Halaf bin Usma), 70. Hlid bin Said bin Al-As (Hlid bin Sa`id bin al-qz), 26, 37, 39, 58. Hlid bin Usme (Hlid bin Usma), 70. Hlid bin Velid , (Hlid bin Valid), 18, 25, 26, 27, 32, 50, 51, 54, 58, 59, 60, 61, 62, 63, 65, 6.6, 67, 72, 75, 92-4, 96, 97, 99, 100, 108. Halkedon, 14. Hankateyn (Hankatayn), 26, 58.

114

Hammad bin Yezid (Hammad bin Yazid), 69. Hamza (Hamza), 97, 98, 99. Hanif (Hanif), 7, 14, 15, 16, 88, 89. Hanife bin tel (Hanifa bin `Ic1), 82. Hanzala (Hanzala), 27, 70. Hanzala bin Malik (Hanzala bin Malik), 70. Hrice bin Hsn l-Fezari (Harica bin H sn al-Fazari), 60. Harim bin Kutbe bin Sinan el-Fezari (Harim bin Kutba bin Sinan al-Fazari), 54. Hariri (Halil.), 89. Hris (Haris, Bana Necran'dan), 84. Hris bin Dudan (Haris bin Dadan), 50. Haris bin Kab (Haris bin Ka`b), 13, 18, 20, 26, 39. Haris bin Malik t-Ti (al-Har bin Malik al-Ta'i), 54. Ha'ris bin Sveyd bin Ukfan (Bar bin Suvayd bin Ukfan), 70, 71. Haris bin Ukfan (al-Hari bin `Ukfan), 70. Haris'in k z Secah (bk. Secah) Harran (Harran), 11. Harun, (Harun), 82 Has'am (Ha 'am) 25. Bassan bin Sbit (Bassan bin Sabit), 23, 32. Havazin (Havazin), 24, 25, 26, 33, 56, 57, 63. Havlan (Havlan), 47 Hayber (Haybar), 13. Hazn (Bam), 71, 72. Hazrec (Hazrac), 9. el-Hazreci Hecer (Hacar), 20, 27. Hemdan (Hamclan), 20, 21, 37, 40, 44. Hendek (Handak), 51. Hermes, 12. Hevcan bin Fakas (Havcan bin Fakas), 50. Hevze bin Ali (Havza bin'Ali), 21, 80, 81, 82, 83, 85, 92, 101. el-Heysem el-Hanefi (al-Hay an al-Hanafi) Hkk bin Usame (Hikk bin Usama), 70. Hicaz (Hicaz), 21. 22, 34, 38, 80, 87, 92, 101. Hicaz haremi (Hicaz Haram'i), 101. Himar Mimar), 35. Himyar (Hinyar), 9, 13, 14, 28, 44, 47. el-Hindi (al-Hindi), 56, 59. Hindistan, 4. Hire (Bira'), 14, 93.

Hirschfeld H., 88. Horsabad (Horsabad), 68. Hhnerbach, 5, 30, 38, 39, 40, 41, 53, 54, 64, 65, 74, 91, 92, 93, 95. Hristiyan, 2, 8, 11, 13, 14, 15, 20, 21, 22, 23, 36, 37, 49, 69, 71,'77, 80, 81, 92, 104. Huab (Hu'ab), 26. Huart Clment, 54. Hubel (Hubal), 8. Hubey el-Esedi (Hubay al-Asadi), 54. Hudeybiye (Hudaybiya), 69. Humran bin Cbir (Humran bin Cabir) Hutam (Hutam), 27, 28, 94. Hutay (Hutay'), 58. Huveylid bin Nevfel (Huvaylid bin Navfal), 53. Huzeyfe bin Muhsan (kluzayfa bin Mul an), 26, 28. Huzeyl (Huzay1), 9, 25, 73. Huzeyl bin Umran (Huzayl bidUmran), 71, 75. Hceyr bin Umeyr (Hucayr bin `Umayr), 103, 104. Hrmz (Hurmuz), 12. Hzeyme bin Mdrike (Huzayma bin Mudeika)

Irak (` rak) 59, 65, 67, 76, 77, 108.

'hadi (baii). 14.. bni Abbas (bn `Abbas), 22, 38, 83, 84. bn al-Esir (bn al-Air), 26, 50, 51, 55, 61, 62, 64, 65, 103. bn Hacer el-Askalani ( bn Nacar al-`Askalani), 5, 17, 53. bn Haldun (bn Haldun) 2, 6, 35, 36, 39, 46, 55, 61, 62, 63, 64, 65, 71, 72, 74, 76, 78, 86, 99, 101, 103. bn Hiam ( bn Hi am), 4, 18, 80, 81, 82, 84, 88, 101, 103. bni Hubey (bn Hubay ), 63, 67, 103, 104. bn shak (bn shak), 16, 18, 19, 61, 69, 80, 84, 85, 86, 88, 89, 94, 96, 100, 103. bni Kelbi (bn Kalbi), 71, 76. bni Kuteybe ( bn Kutayba), 70, 71, 76, 82, 86.

115

bn Sa'd (ibn Sai d), 4, 19, 21, 22, 23, 39, 45, 46, 51, 52, 54, 60, 80, 81, 82, 83, 84, 85, 96. 97, 99, 101, 105. bni Selma ( bn Salma), 69. brahim Hz. (brahim), 9. 13, 15, 16. Idris ( dris), 12. ki Mescid ( ki Mascid), 25. kra' bin Hbis (al- kra' bin Habis) 69. krime ( krima), 90. krime bin Ebi Cehl (iktima bin Abi Cahl), 26, 28, 30, 58, 95. lyas bin Mudar l-Esedi l-Fakasi Xilys bin al-Asadi al-Faka i), 50. iru'ul-Kays (Imra'al-Kays), 11, 24. Incil, 1, 15, 35, 62. Iran, 8, 13, 14, 21, 36, 47, 49, 80. sa Hz. ( sa), 2, 1.1, 15, 16, 62, 105. Isabe (i aba), 5. slam, 5, 11, 15, 17, 19, 20, 21, 22, 23, 25, 27, 28, 29, 30, 33, 37, 38, 43, 49, 51, 53, 54, 55, 59, 61, 62, 65, 66, 67, 69, 70, 78, 79, 81, 90, 92, 94, 96, 98, 104, 105, 107. blmiyet, 1, 2, 6, 8, 10, 12, 13, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 27, 28, 31, 33, 37, 38, 47, 49, 50, 51, 52, 53, 54, 57, 59, 63, 64, 67, 69. 77, 78, 79, 80, 82, 83, 84, 85, 86, 89, 91, 92, 94, 95, 98, 101, 104, 105. 106, 108. stahri (tahri), 38. K Kab (Kal)), 25 Kab al-Ahbar (Kal) al-Alibar), 20 Kbe (Kalia), 8, 9, 11, 15, 101, 105. Kadir gecesi (Kadir), 80. Kadisiye (Kiidisiya), 64, 65. Ka'ka' (Ka'ka`), 73. Katade (Katada), 88, 90. Katada bin Meslemet el- Hanefi (Kat ada bin Maslama't al-Hanafi), 95. Katif (Katil), 27. Kays bin Abd-i Yegus (Kays bin'Abd Yag ), 39, 40, 41, 42, 44; 45. Kays bin Asm (Kays bin 'Asm), 23, 27, 28, 29, 70, 77. Kays bin Hubeyre Mak uh Muradi (Kays bin Hubayra Makh Murcli) 29, 38, 39, 40, 43, 45, 46, 47, 48, 49.

Kays bin Sa'lebe (Kays bin Sa ilaba), 27.

Kazvin (Kazvin), 65. Kehnet (Kahanat), 34. Kehf-i Hubban (Kahf Hubban), 36, 47. Kelb (Kalb,) 9, 24, 25, 57, 63, 64. Kelbi (Kalbi), 60, 73. Kerkenez (Karkanaz), 9. Kesir bin Habib (Kadir 'bin Habib), 82. Ke af (Ka f), 89. Kezzb (Kazzab), 92. Kpti (Khri), 14. Kzldeniz, 8, 13. Kinane (Kinana), 13, 25, 57, 58. Kinde (Kinda). 21, 25, 30, 39. Kisra (Kisr), 92. Korintos, 35. Kale (Kafa), 75, 76. Kur'an (Kur'an), 1, 10, 11', 15, 19, 52, 54, 69, 83, 86, 88, 90, 95, 101, 105, 107, 108. Kurey (Kuray ), 8, 24, 25, 30, 31, 32, 33, 38, 49, 50, 55, 57, 67, 68, 69, 74, 85, 86, 88, 104, 105, 107. Kus bin Saide (Kiss bin Sr`ida), 15, 16. Kuzaa (Kuia`a), 14, 24, 25, 26, 56, 57, 58. L Lahmi (Laini), 14. Lakit bin Malik el-Ezdi (Lakit bin Malik alAzdi), 3, 28. Lt (Lat), 9, 10. Lceym (Lucaym), 82. M Ma'an bin Hcis (Ma'n bin taciz), 26. Mahmud Esad, 12, 16, 85,.86. Makrizi (Makrizi), 33 Makuh (Makb), 39 Malik bin Hanzala (Malik bin Hanzala), 72. Malik bin Huzeyfe bin Bedr (Malik bin Huzayfa bin Badr), 26. Malik bin Nliveyre (Malik bin Nuvayra), 25, 26, 27, 54, 58, 70, 72, 73, 77;91, 92, 96. Malik bin Zeyd Ment (Malik bin Zayd Manat), 70. Millik'ler (Malik), 27, 70, 77, 96. Mbndeen, 11. Manzur bin Z byan iil-Fezari (Manzr bin Zibyn al-Fazari), 60.

116

Marcianus, 14. Marcus, 62. Mrib (Ma'rib), 39. Margoliouth, 5, 15, 81,88, 89, 90. Matta, 1. Maverannehr (Mavar al-Nahr), 12. Mecusi (Maciisi), 8, 12, 18, 20, 22, 37,-38, 81, 92. Medini (al-Mad'ini), 80, 84, 86, Medine (Madina), 14, 18, 20, 21, 23, 24, 25, 28, 29, 31, 32, 33, 34, 38, 46, 48, 49, 50, 52, 53, 54, 56, 57, 58, 63, 64, 66, 68, 69, 80, 81, 83, 84, 85, 90, 91, 92, 95, 96, 101, 104, 107. Mehre (Mabra), 26, 28. Mekke (Makka), 9, 11, 14, 16, 23, 25, 63, 64, 69, 83, 91, 104. Melek (Malak), 43. Melkit, 14. Memun el-Hrisi (al-Ma'mn al-Halisi), 69. Ment --(Manga), 9. Meryem (Maryam), 11. Merzubne Azad (Margbna kzd), 39, 42, 44, 45. Mescid (Mascid), 25, 57.

Muhacirn (Muhcirrn), 32, 52, 59, 96, 97, 99, 107, 108. Muhakkim bin Tufeyl (Muliakkim bin Tufayl), 96, 98, 100, 104. Muhammed Hz., 2, 4, 6, 11, 14-25, 30-33; 3638, 40-42, 45-47, 52-55, 57-60, 67, 69, 71, 76, 79, 80-1, 83-92, 101, 104, 105, 106. Muhammed Fuad Abdlbaki (Mulammad 90. Fu'd'Abd Muharib (Mulrib), 28. Muharrem (Muliarram), 23. Muhriz bin Katade bin Meselemet el-Hanefi (Muhriz bin Katda bin Maslamat al Hanafi), 95. Muir, 6, 62, 63, 65, 66, 71, 72, 81, 99. Muka-is (Muk'is), 27, 70. Mukatil (Muktil), 88. Murad (Murd), 20, 21, Musa (Ms), 2, 11, 13, 15, 16, 35. Musabbih (al-Musabbih), 28. Musevi, 8, 11, 13, 37, 49, 53, 92. Mcca'a bin Mrrare el-Hanefi el-Yem imi (Muccii`a bin Murrra al-Hanafi alYamlni) 82, 91, 92, 94, 96, 97, 100. Mesleme bin Habib veya Hayyib (Maslama bin \ Mdrike (Mudrika), 50. Mnzir bin Sva (al-Munzir bin Sv), 22. Habib veya Hayyib), 81. Mseyl bin l-Hris (Musayl bin al-Haris), 50. Mes'udi (Mas`fdi), 35, 68, 70, 71, 99. Mseylime (Musaylima), 3, 5, 6, 21, 26, 32, Mezhic (Mazbic), 20, 21, 36, 37, 39, 40. 33, 34, -52, 58, 68, 73-76, 78, 80-108. Mezopotamya, 8, 11, 23, 27, 68, 70, 71, 72, Mslim (Muslim), 7, 15, 88, 89. 73, 75 77. Mzeyne (Muzayna), 24. Msr, 14. Mirhond (Mr Hvnd), 35, 36, 38, 40, 42, 44, 46, 60, 62, 65, 66, 67, 71, 76, 77, 78, 84, 99. Monoteist, 1, 88. Monoteizm, 49. Monofizit, 14. Mu'ammer bin Kilb el-Zimmni (Mu`a nmar bin Kilb al-Zimmni), 95. Muaviye bin Ebi Sfyan (Mu`tviya bin Abi Sufyn), 75, 76, 77, 99. Muaviye bin Kays l-Cenbi (Mu`iiviya bin Kays al-Canbi), 39. Muaz bin Cebe] (Mu`gtz bin Cabal), 20. 39, 40, 46. Mudar (Muzar), 33, 50. 74. Mubicir bin Umeyye (Mulcir bin Umayya), 26, 29, 30, 39, 48, 58. N Naciye (N,ciya), 29. Nadle bin ili-Ester (Nazla bin, al-Astar), 50. Nemr bin Kasit (Nami bin. Ksit), 24. Nevevi ( al-Navavi), 46, 47, 86, 99. Nevkil (Navl11), 75. Nesturi, 8, 14. Nebc (Nabrc), 73. Necid (Nacid), 18, 50, 54, 58, 80, 83, 106. 36, 37, 39, Necran (Nacrgn), 8, 13, - 18, 43, 45, 72. Nedvi Sleyman (Nadvi Sulaymiin), 64. Nevvha (Navvlia), 85, 103. Nevfel bin Nadlet l-Esedi l-Fakasi (Navfal bin Naila al-Asadi al-Fakasi), 50. Neher Andre, 2.

117

Nevvar (Navvar), 63. Nihavend (Nihrvand), 50, 64, 65. 1 Nihar r-Reccal bin Unfuva (Nildir al-Raccal bin 'Unfuva), 87. Nu'aym bin Yezid (Nu'aym bin Yazid), 63. Nu'aym bin Zeyd (Nu'aym bin Zayd), 23. Numan bin Mukarrin (Nu`mrn bin Mukarrin), 58, 64, 65. Numan bin Seleme... el-Hanefi el-Yemami (al-Nu`ndin bin Salama... al-Hanafi al-Yamami) 94. Numan bin l-Mnzir (al-Nu' nrua bin alMunzir), 93. mer bin Hattab (`Omer bin al-Hattrb), 12, 33, 34, 56, 64, 92. Onasya, 62. P Palgrave V. G. 5, 78, 106. Pehlevi, 12. Peygamber Hz., 15, 16, 18-24, 27, 30, 32, 33, 36, 37, 39, 40, 43, 46-49, 52-57, 63, 68, 69, 72, 74, 81-86, 93-98, 105-107. R Rabb (Rabb), 13, 16, 75, 88. Rahman (Rahman), 33, 36, 49, 88, 89, 102. Rahman Bahesi (Rahman. Bhesi), 97. Rahman l-Yemen (Rahman al-Yaman), 36 Ravd l-Unf (Ravi al-Unf), 89. Rebia (Rabra), 6, 14, 21, 33, 74. Rebia'nn yalancs (Rabra'nn yalancs). 69. Reccid bin Unfuva (al-Raccal bin `Unfuva), 81, 82, 86, 87, 91, 96-98, 103-4. Rehhal bin Unfuva (al-Rahhal bin 'Unflva), 81. Regal (Rasl), 16, 52, 54, 76. Reslullah (Rasl Allah), 32, 38, 96. Ribab (Ribb), 27, 68, 70, 72, 73,- 79. Ridde (Ridda), 4, 6, 17, 18, 23, 24, 27, 28, 30, 31, 41,'47, 49, 51, 54, 58, 69, 74, 92, 95, 107, 108. Roma, 2, 68. S Sa'b bin Osman el-Suheymi el-Yemmi (alSalo bin `Osman al-Suhaymi al-Yamruni) 93

Sahil' (Sabri), 11, 12, 18. Sabit bin Ekram (Sabit bin Akram), 58, 60, 64. Sbit bin Kays ( abit bin Kays), 23, 82, 98. al-'Aira), '20. Sa'd al-Aire Sa'd bin Bekr (Sa`d bin Bakr), 25. Sa'd bin Zeyd Menat (Sa'd bin Zayd Manat), 27, 70. Sa'd-u Huzeyme (Sa`d-u Hugayma), 68. Sadef, ( adaf), 21. Saib bin Katde el Hanefi el-Yemami (alSa'ib bin Katada al-Hanafi al-Yamrmi.), 94. Sakif (Sakif), 10, 25, 33, 57. Salit bin Amr al-Amiri (Salit bin 'An r al-'Amiri), 21, 81, 82. Sandler, 35.

(siva

San'a (San'a), 29, 30, 37, 39, 42, 43, 44, 45, 47, 48. Sarrad bin Abdullah al-Ezdi (Sarrad bin 'Abd Allah al-Azdi), 20. Satih (Satih), 69. Sclevalli F, 60. Schimmel Annemarie, 12. Sebabice, 27. Secah (Sacal), 3, 5, 33, 34, 68-79, 81, 92, 102, 104, 107. Sehbe (Sahaba), 33, 46, 56. Seksik (Sakrsik), 39. Selam (Sakn), 39, 40. Seleme (Salama), 52, 60. Seleme bin Hanzale es-Suheynd (Salama bin Hanzala al-Sulaymi), 81. Seleme bin Umeyr (Salama bin `Umayr), 100. Selil bin Kays (Sahil bin Kays), 71 Selma (Salma), 26, 27. Semira (Samira), 53, 55. Senet l-Vfud (Sanad al-Vufd), 69. Sehhk bin Hare e (Sahhak bin Hara a) Seri (al-Sari), 59. Set, 12. Seyf bin mer (Sayf bin `Omar), 6, 27, 40, 41, 42, 43, 44, 47, 55, 58, 59, 65, 70, 71, 74, 76, 78, 103. Sddk (Siddik), 93. Sikaye (Sikaya), 68. Sinan (Sinan), 56. Sliman ibn brahim, 85, 86. Subba, 11.

118

Suhlirn bin ems bin Amr el-Hanefi el-Yemarni ( uhban bin ams 'Anar al-Hanafi al-Yamami), 93, 95. Suriye, 8, 13, 25, 33, 56, 58, 63, 68, 108. Sheyli (Suhayli), 89. Sleym (Sulaym), 24, 26, 57, 58, 63. Smle bin Kesir (Sumrla bin Ka ir), 82. Smme bin Kesir (Suratma bin Kair), 82. Smame bin Usal bin el-Nu'man bin Seleme el-Hanefi el-Yemmi (Sumama bin Usal bin al-Nu`man bin Salama al-Hanafi al-Yamann) Sveyd bin Halef (Suvayd bin Halaf), 70. Sveyd bin Hlid (Suvayd bin Halid), 70. Sveyd bin Makarna (Suvayd bin MulFarrin), 26. Sveyd bin l-Hris (Suvayd bin al-Hari ), 71. Suyun (Sayan), 56. S am, 23, 59, 63, 65, 67, 89. aub (a`ub), 39. ebes bin Rib'i ( abas bin 76. ehr bin Bzan ( ahr bin B45n), 37, 38, 39, 42. ehrit (ahrit), 28. ehristani ( ahristni), 11. ems bin Amr el-Hanefi el-Yemami ( ams bin `Amr al-Banafi al-Yamami), 93. emsi (amsi), 68. erce ( arca), 40. Serisi ( arii), 89. eyban (Sayhan), 28, 59, 71. eytan ( ay(an), 41, 63. urahbil bin Hasene ( urahbil bin Hasana), 26, 74, 95, 96.

Talha (bk. Tuleyha'ya da), 50, 92. Talhack, 50. Talhat n-Nemri (Talhat al-Namri), 32, 33. Talk bin Ali (Talk bin 'Ali), 80. Tann, 2, 9, 10, 14, 16-19, 22, 24, 32, 37, 44, 45, 49, 51, 55, 56, 58, 59, 60-2, 64, 65, 74, 75, 85, 86, 100, 102, 103, 104, 105, 107. Tann Elisi, 18, 19, 24, 37, 45, 51, 61, 85, 104. Tanuh (Tanl3), 14. Tayy (Tayy), 9, 14, 22, 25, 32, 33, 54, 55, 57, 60. Tebale (Tabrla), 20. Tebk (Tabak), 81. Tedmr (Tadmur), 68. Temim (Tamim), 14, 17, 22-25, 27, 32, 33, 69, 70, 71, 73, 74, 76-79, 91, 96, 102, 106. Tevrat, 15. Teyma (Taym), 13. Tihame (Tihama), 25, 26, 29, 48. Tufeyl (al-Tufayl), 54. Tuleyha bin Huveylid (Tulayha bin Huvaylid), 3, 25, 26, 32, 33, 34, 50, 51,-55, 57-67, 79, 85, 91, 92, 107. Tureyf bin Amr (Turayf bin 'Anar), 50. Turayfa bin Haciz (Turayfa bin Haciz), 26, 58.

U
Ubade bin Haris (`Ubacla bin Haris), 85. Ubeydullah bin Cah (`Ubayd Allah bin Cah), 15. Ugan Zkir Kadiri, 42 . Ukayl (`Ukay1), 29. Ukbe bin Hilal (`Ukba bin Hilal), 71. Ukfan bin Sveyd (`UIsfrn bin Suvayd), 70. Ukka (`Ukka), 73, 75. Ukke (`Ukkaa), 58, 60, 64. Umeyye bin Ebi Salt (Umayya bin Abi alt), 15, 16. Umre (`Umra), 64, 83. el-Urd (al-`Uri), 96. Usal bin Habib (Ul bin Habib), 82. Usal bin el-Nu'man bin Seleme... el-Hanefi el-Yemami (U .al bin al-Nu`man bin S^lama.... al-Hanafi al-Yamami), 94. Ustl l-Hanefi (U al al-Hanafi), 86, 103. esame bin l-Anbar (Usama bin al-Anbar), 70.

Taban (Taban), 4, 6, 18, 19, 21, 23, 26, 27, 28, 32, 33, 35, 36, 37, 38, 39, 40-48, 53, 55. 56, 58, 59-65, 67, 70-78, 80, 8489, 91, 96, 98, 99, 101-4. Taglib (Taglib), 14, 71, 75. Thir bin Ebi Hale (Tahir bin Abi Hala), 29, 37, 48. Taif (Ta'if), 14, 39, 72. Talha (Talha), 57, 60.

119

Usame bin l-Gunayz (Usrna bin al-Gunayz). 70 Usame bin Zeyd (Usina bin Zayd), 23, 25, 33, 56, 57, 58, 89. Usayyid (Usayyid), 102. Utrid bin Hcib (`Utrid bin Hcib), 72, 73, 74, 77. Uyeyne bin H sn el-Fezri (`Uyayna bin H sn al-Fazri), 23, 32, 51, 54, 55, 59, 60, 61, 62, 63, 66, 67, 69. Uzza (`Uzz), 9.

Uded (Udad), 39. Umeyr bin Dbi el-Ye kri (`Uayr bin 2bi al-Ya kri), 94. Umm l-Heysem (Umm al-Hay am), 87. Umm Krfe binti Rebi'a (Umm Krfa bint Rabr a), 26. Umm Sadr (Umm St:lir), 70. Umm Temim (Umm Tamim), 96, 97. tImm Zeml Selma binti Mlik (Umm Zaml Salma binti Mlik), 26. V Vber, 101. Vacca, 51, 52, 65, 72. Vahi bin Harb (Vahi bin Harb), 99. Vkdi (Vkidi), 4, 17, 23, 32, 34, 51, 63, 65, 83, 99. Varaka bin Nevfel (Varaka bin Navfal), 15. Varidat (Vridt), 55. Vatvat (el-Vtvt), 35, 46, 70, 71, 72, 73, 74, 77, 78, 84, 86, Veber bin Juhannes (Vabar bin Yubannas), 38, 40, 45. Vedia (Vadra), 26. Veki bin Mlik (Vaki bin Mlik), 27, 70, 72, 73, 77. Vesime (Vasima), 5, 6, 17, 53, 54, 65, 74, 89, 93, 94 Vfut (Vuft), 69

Yakut (Ykt), 59, 61, 62, 63, 64, 66. Yal bin lmeyye (Ya`l bin Umayya), 37. Yazr Hamdi, 90. Yemme (Yamma), 5, 17, 18, 21, 26, 27, 28, 32, 34, 54, 68, 69, 72-75, 78, 80-86, 88, 91, 92, 93, 94-97; 99, 100, 101, 104, 105, 106, 108. Yemen (Yaman), 5, 8, 9, 13, 14, 17-20, 24-26, 29, 30, 35, 36, 37, 38-41, 46, 47, 48, 49, 58, 72, 72, 78, 80, 91, 106. Yerbu (Yarbu`), 27, 70, 71, 72, 77, 108. Yerbu bin Hanzale (Yarbu`bin Hanzala), 70. Yesrib (Ya rib), 13. Yezid bin el-Efkel el-Ezdi (Yazid bin al-Afkal al-Azdi), 39. Yezid bin Huseyn el-Hrisi (Yazid bin Hu ayn al-Harisi), 18, 39. Yezid bin Huzeyfe el-Esedi (Yazid bin Hu?ayfa al-'Asqdi), 54. Z Zhir bin Amr (Zhir bin ',kim), 76. Zebibi (Zabibi), 68. Zebid (Zabid), 20, 21, 25, 39, 40. Zehebi (Zahabi), 27, 36, 43, 46, 50, 51, 62, 72, 96, 99, 101. Zekvn (Zakvn), 24 Zemaheri (Zamah ari), 89. Zemzem (Zamzam), 68. Zend-Avesta, 12. Zenobiya (Zanobiya), 68. Zerdt, 12. Zeyd bin Amr bin Nevfel (Zayd bin'Amr bin Navfal), 15, 16. Zeyd bin Asm (Zayd bin 'A m), 98. Zeyd bin Hattab (Zayd bin Hattb), 96, 98, 99. Zeyd Ment bin Temim (Zayd Mant bin Tamim), 70. Zibrikan bin Bedr (al-Zibrikn bin Badr), 23, 27, 32, 69, 70, 73, 74. Zi'l-Hunarin Avf Cezmi (Zi'l-Him rin `Avf Cazmi) Zi Merran (Zi Marrn), 41. Zimman bin Ammar el-Fezri (Zimmn bin `Amnr al-Fazri), 54. Ziyad bin Bill (Ziyd bin Bill), 71, 75. Ziyad bin Lebid (Ziyd bin Labid), 30, 37.

Wellhausen, 6, 13, 14, 15, 32, 35, 38, 39, 45 53, 73, 74, 78, 80, 91, 101, 104. Y Yahudi, 20, 22, 23, 24. Yakubi (Ya`kbi), 8.

120

Ziyad (Ziyd al-Kindi), 39. Zi Zd (Zi Zd), 41. Zi Zuleym (Zi Zulaym), 38, 41. Zu (Z), 47. Zufar (Zufar), 54. Zu'l-Himar (Zu'l-Ijimr), 35, 41, 43. Zu'l-Hulsa (Zl-Hul a), 21, 58. Zu'l-Kassa (Zl-R.assa), 58, 59. Zu'l-Kil (Z'l-Kil'), 38, 41, 47.

Zu'n-Nun (Zl-Nri), 53, 61, 65, 66. Zt (Zt), 27. Zbeyr (Zubayr), 57. Zbeyr bin Avvam (Zubayr bin `Avvm), 85. Zby'an (Zubyn), 25, 57, 58. Zbyn bin Rebia el-Esedi (Zubyn bin Rabia al-Asadi), 53. Zhri (Zuhri), 103.

121

You might also like