T. C.

FIRAT NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TARH ANABLM DALI

OSMANLI HKMYETNDE BEYRUT (1839-1918)

DOKTORA TEZ

DANIMAN Yrd. Do. Dr. Rifat ZDEMR

HAZIRLAYAN Krat ELK

ELAZI 2010

T.C. FIRAT NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TARH ANABLM DALI YAKINA BLM DALI

OSMANLI HKMYETNDE BEYRUT (1839-1918) DOKTORA TEZ

Bu tez /

tarihleri arasnda aadaki jri tarafndan oy birlii / oy okluu

ile kabul edilmitir.

Danman Yrd. Do. Dr. Rifat ZDEMR

ye Prof. Dr. Saadettin TONBUL

ye Prof. Dr. Mustafa ZTRK

ye Prof. Dr. Ahmet AKSIN

ye Prof. Dr. Fahrettin TIZLAK

Bu tezin kabul, Sosyal Bilimler Enstits Ynetim Kurulunun ....... / ....... / ..... tarih ve ......................... sayl kararyla onaylanmtr.

Prof. Dr. Erdal AIKSES Enstit Mdr

II

ZET Doktora Tezi Osmanl Hkimiyetinde Beyrut (1839-1918) Krat ELK Frat niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih Anabilim Dal 2010, Sayfa: XXIV+311 Dou Akdenizin liman ehri olan Beyrut, dnyay Ortadouya aan kap olmas sebebiyle nem arz etmektedir. Bu sebeple tarih ierisinde pek ok devletin ele geirmek iin mcadele ettii ehirlerarasnda olmutur. 1516 tarihinde Yavuz sultan Selimin Msr seferi ile Osmanl topraklarna dhil olan Beyrut ehri, 1918de ngilizlerin igaline kadar Osmanl hkimiyetinde kalmtr. Osmanl hkimiyetinde 1520de kk bir kaz ve nhiye statsnde olan Beyrut, 17. yzyln banda am eyaletine bal sancak stats kazanmtr. 1614te Sayda, Beyrut ve Safed eyaletinin oluturulmas ile buraya dhil edilmi, 1840 tarihinde Sayda eyaletinin merkezi olarak yaplandrlmtr. 1864-5 tarihinde Sayda eyaleti lav 1887de Osmanl edilerek topraklar Suriye eyaleti topraklarna dhil edilmitir. almtr. 1839de ilan edilen Tanzimat Ferman ile birlikte Osmanl devletinde birok alanda yeni uygulamalar devreye girmitir. Bu yenilik hareketleri dier Osmanl ehirlerinde olduu gibi Beyrutta da etkisini gstermitir. Batl devletlerin blgedeki faaliyetleri sonucunda 1840-1860 tarihleri arasnda Cebel-i Lbnan olaylar yaanmtr. Bu olaylar sonucunda Beyrut ehri siyas, sosyal, demografik ve iktisad alardan olumsuz ekilde etkilenmitir. ehir bu dnemde insan kaaklnn st dzeylerde yaand merkezlerden biri olmutur. ncelenen dnemde, ehir nfusunda Mslmanlar srekli ounlukta olmu, Mslmanlar srasyla Rum, Marun, Katolik ve dier gruplar takip etmitir. Nfusu en fazla artan dini grup ise Yahudiler olmulardr.

hkmeti batl devletlerinde basks ile birlikte Beyrut vilayeti kurulmas kararn

III

Eitim alannda misyonerlik faaliyetlerinin youn bir ekilde yrtld ehirde, Amerika, Fransa, Rusya, talya ve Almanlara ait misyoner okullar bulunmaktadr. Osmanl devleti de ehirde eitim alannda pek ok deiiklik ve yatrm yapmtr. ehrin temel geim kayna ticarete dayanmaktadr. ehrin fiziki yapsndan kaynaklanan nedenlerden dolay tarm ve hayvanclk gelimemitir. Hayvanclk alannda, ipek bcekilii en nemli gelir kalemi olmu ehir yabanc yatrmclar tarafndan ipek dokuma fabrikalar da almtr. ehirde kurulan liman ve rhtm, havagaz, su, ve demiryolu gibi irketlerin tamamna yakn batl devletler tarafndan iletilmitir. ncelenen dnemde Franszlarn ehir ekonomisinde byk etkisi olmakla birlikte ticarette para birimi olarak Osmanl kuruunun yan sra Fransz frankda arlkl olarak kullanlmtr. Osmanl hkimiyetinde Beyrut ehri 1839-1918 tarihleri arasnda idri, siyas, sosyal ve iktisad deiim ve gelimesi dier Osmanl sancak ve vilayetleri ile ayn oranda olmakla birlikte batl devletlerin blgedeki karlarndan dolay deiiklik gstermitir.

Anahtar Kelimeler: Beyrut, Osmanl Devleti, Tanzimat Ferman, Ortadou.

Suriye,

IV

SUMMARY Doctoral Thesis Ottoman Rule in Beirut (1839-1918) Krat ELK University of Frat The Institute of Social Secience And Postgraduate Study in History 2010, Page : XXIV+311 The eastern Mediterranean port city of Beirut is important because of being the door to open the Middle East to the world. For this reason it is among the cities which are struggled to seize by many states in the history. Included into Ottoman territory with Yavuz Sultan Selim's Egyptian expedition in 1516, the city of Beirut remained under Ottoman rule until the British occupation in 1918. Being a small town and township status under the rule Ottoman in 1520, Beirut gained the status of sanjak associated with canton of Damascus in the beginning of the 17. century. It was included there after Sidon, Beirut, and Safed canton was formed in 1614 and it was configured as the center of Sayda canton in 1840. Its land was included to the Syria canton after Sidon canton was disestablished in the date of 1864-5 eliminate the state was on Sidon, lands were included Syrian territory. In 1887, the Ottoman government decided to establish Beirut canton with the pressure of western nations. With the declaration of Tanzimat in 1839 new applications were started in many areas in Ottoman state. This innovation movements as well as in other Ottoman cities showed an influence in Beirut. As a result of Western states activities in the region between 1840-1860 Jabal-i Lebanon events took place. As a result of these events Beirut was influenced politically, socially, demographically and economically in a negative way. City in this period became one of the centers of human trafficking in high levels.

In the examined period, Muslim population in the city was continously in majority preceeded respectively by Rum, Maronite, Catholic and other groups. the Jews became the group which had the highest population rise rate. In the city which experienced an intensive training in the field of missionary activity, there were missionary schools of America, France, Russia, Italy and the Germans. Ottoman state made many changes and investments in the field of education. City's main source of livelihood is based on trade. Agriculture and animal husbandry did not develope because of the city's physical structure. In the field of animal

husbandry, silk beetle was the most important revenue item by foreign investors in the silk weaving factories were opened. Nearly all of the firms such as harbor and dock, gas, water, and railroad companies established in the city was operated by western states. In the period under review, the French had a big impact in the economy of the city meanwhile the currency in trade as well as the French franc as the Ottoman penny was used predominantly. While the administrative, political, social and economic change and development in the city of Beirut under rule of Ottoman was at the same rate with other provinces of the Ottoman between the years of 1839-1918, those change and development differed because of the interests of Western nations in the region.

Keywords: Beirut, Ottoman State, Declaration of Tanzimat, Syria, The Middle East

VI

NDEKLER ZET ..... SUMMARY .. TABLOLAR LSTES GRAFKLER, HARTALAR, FOTORAFLAR VE PLAN LSTES...... NSZ............... KONU VE KAYNAKLAR.. GR. 1. Beyrutun Ad ve Corafyas.. 1.1. Beyrutun Ad ve Anlam 1.2. Beyrutun Corafyas.. 2. Beyrutun Tarihi. 2.1. slam Hkimiyetine Kadar Beyrut ehri... 2.2. Osmanl Hkimiyetine Kadar Beyrut ehri. 2.3. Osmanl Hkimiyetinde Beyrut. BRNC BLM BEYRUTUN DAR TAKSMTI ve YAPISI 1. Beyrutun dar Taksimt 1.1. 1516-1865 Tarihleri Arasnda Beyrutun dar Taksimt. 1.3. Beyrut Vilyetinin Oluturulmas ve dar Taksimt 1.3.1. Beyrut Sanca.. 1.3.2. Akk Sanca 1.3.3. Trablusam Sanca . 1.3.4. Lazkye Sanca 2. Beyrutun dar Yaps 2.1. Beyrutda dareciler (Valiler ve Mutasarrflar)... 2.1.1. Sayda Eyaleti darecileri (Eyalet Merkezi Beyrut) 2.1.2. Beyrut Sanca darecileri... 19 19 II IV

NDEKLER . VI XI XIV XV

KISALTMALAR... XVI
XIX

1 1 1 1 2 2 7 10

1.2. Suriye Vilyeti daresinde Beyrutun dar Taksimt. 22 25 28 29 30 31

1.3.5. Nablus veya Belk Sanca.... 33 35 35 35 36

VII

2.1.3. Beyrut Vilyetinin darecileri.. 2.2. Tanzimat Sonras Osmanl Mahall Tekilatlarnda dare Meclisleri, Grevlileri ve Grevleri... 2.2.2. Beyrut Vilyet dare Meclisi Grevlileri ve Grevleri.. 2.3. Beyrutta Bulunan dar Birimler (1839-1888) 2.3.1. Tahrirt Kalemi 2.3.2. Liva Mal (Muhasebe) Kalemi.. 2.3.3. Emlk Kalemi 2.3.4. Defter-i Hkan Kalemi 2.4. Beyrutta Bulunan dar Birimler (1888-1918) 2.4.1. Mektub Kalemi 2.4.2. Muhasebe-i Vilyet Kalemi. 2.4.3. Defter-i Hkan Kalemi 2.4.4. Evkaf Diresi. 2.4.5. Nfus Nezreti... 2.4.6. Liman Diresi 2.4.7. Beyrut Karantina dresi. 2.4.8. Orman dresi (Orman ve Maaden dresi).. 2.4.9. Nfi dresi . 2.4.10. Dyn-u Umumiye Nezreti .. 2.4.11. Rsumat Nezreti.. 2.4.12. Telgraf ve Posta dresi 2.4.13. Beyrutun Gvenlik Tekilt.. 2.4.13.1. Beyrut Polis Tekilt 2.4.13.2. Beyrut Jandarma Tekilt... 2.5. Beyrut Belediye Tekilt 2.5.1. Belediyenin Gelir ve Giderleri. 2.5.2. Belediyenin Salk Hizmetleri. 2.6. Beyrutun Adl Tekilt 2.6.1. eriyye Mahkemeleri..

38

41

2.2.1. Beyrut Sanca (Liva) dare Meclisi Grevlileri ve Grevleri... 43 49 53 54 54 55 55 55 55 56 56 57 58 58 59 61 61 61 62 65 67 67 69 71 79 80 81 84

VIII

2.6.2. Bidayet Mahkemesi.. 2.6.3. stinaf Mahkemesi 2.6.4. Ticaret Mahkemesi... 2.7. Beyrutta Asker Tekilt .. 2.7.1. Beyrutta Karada Hizmet Veren Asker Birlikler 2.7.2. Beyrutta Denizde Hizmet Veren Asker Birlikler (Bahr-i Sefid Seyir Filo komutanl).... KNC BLM BEYRUT EHRNN GENEL YAPISI 1. ehrin Konumu ve Genel Grnm.. 2. Mahalleler.. 3. Zenat ve Ticaret Yerleri. 4. Din ve Sosyal Yaplar... 4.1. Cmii ve Mescitler.. 4.2. Kiliseler, Manastrlar ve Havralar 4.3. Eitim Kurumlar .. 4.3.1. Beyrutta Devlete Ait Eitim Kurumlar.. 4.3.1.1. 4.3.1.2. 4.3.1.3. 4.3.1.4. 4.3.1.5. Marif Tekilt Beyrutta lkretim (btidiler) Beyrutta Orta retim (ddiler). Beyrutta Orta retim (Sultnler) Beyrutta Rdiyeler ... Beyrut Askeri Rtiyesi Beyrutta Erkek Rdiyeleri Beyrut Kz Rdiyesi

84 86 87 89 89

90

94 97 102 105 105 108 111 112 112 115 120 124 128 129 131 133 133 138 138 140 142 144

4.3.1.5.1. 4.3.1.5.2. 4.3.1.5.3. 4.3.1.6.

Beyrut Ticaret ve Sanayi Mektebi (Meslek Lisesi) Marunlere Ait Eitim Kurumlar.. Ortodokslara Ait Eitim Kurumlar.. Katoliklere Ait Eitim Kurumlar. Musevilere Ait Eitim Kurumlar..

4.3.2. Beyrutta Gayr-i Mslimlere Ait Eitim Kurumlar 4.3.2.1. 4.3.2.2. 4.3.2.3. 4.3.2.4.

IX

4.3.2.5.

Sryanilere Ait Eitim Kurumlar Franszlara Ait Eitim Kurumlar. Amerikallara Ait Eitim Kurumlar ngilizlere Ait Eitim Kurumlar... Ruslara Ait Eitim Kurumlar... Almanlara Ait Eitim Kurumlar.. talyanlara Ait Eitim Kurumlar..

145 145 148 151 154 156 158 158 159 162 166

4.3.3. Yabanc Devletlere Ait Eitim Kurumlar (Misyoner Okullar) 4.3.3.1. 4.3.3.2. 4.3.3.3. 4.3.3.4. 4.3.3.5. 4.3.3.6.

4.3.4. Beyrutta Bulunan Ktphneler.. 4.3.5. Beyrutta Basn ve Yayn Faaliyetleri 4.3.6. Beyrutu Tanmak in Yaplan Yabanc Aratrmalar (lm Misyonerlik) NC BLM EHRN NFUS DURUMU 1. Beyrut Sancann Nfusu 2. Beyrut ehrinin Nfusu 3. Din Gruplarn Nfusa Oran.. 3.1. Mslmanlar...... 3.2. Rumlar 3.3. Marunler........... 3.4. Katolikler.... 3.5. Yahudiler.... 3.6. Dier Din Guruplar.. 4. Nfus Hareketleri. 4.1. Yahudi Gleri.. 4.2. Ermeni Gleri.. 4.3. nsan Kaakl... DRDNC BLM EHRN EKONOMK DURUMU 1. ehir Ekonomisini Etkileyen eler.

169 176 183 184 185 186 187 188 189 191 191 193 195

200

1.1. Tarm ve Hayvanclk... 200

1.1.1. pek Bcekilii ve pek 1.2. Sanayi ve Ticaret 1.2.2. Kaaklk. 2. Beyrutun Gelir ve Giderleri.. 2.1. Gelirler.. 2.2. Giderler. 3. ktisad Adan Beyrut Vakflar... 4. Beyrut ehrinde Bulunan irketler... 4.1. Liman ve Rhtm irketi..... 4.2. Beyrut-am se Yolu irketi 4.3. Su irketleri. 4.4. Havagaz irketi (Elektrikle Aydnlatma irketi).. 4.5. Beyrut-am Buharl Tramvay irketi.. 5. Para ve Bankaclk 5.1. Para. 5.2. Bankaclk.. SONU...... BBLYOGRAFYA. EKLER. HARTALAR . FOTORAFLAR .. ZGEM

202 206

1.2.1. thalat ve hracat 209 216 221 221 227 230 234 235 243 247 250 255 260 260 262 264 269 293 294 295 311

XI

TABLOLAR LSTES TABLO - 1 am Eyaletinin XVI. Yzyl Sancak Taksimt. 20 TABLO - 2 Suriye Eyaletine Bal Beyrut Sancann dar Taksimt. 23 TABLO - 3 Beyrut Sancann dar Taksimt (1882-5). 24 TABLO - 4 Beyrut Vilyetinin dar Taksimt 27 TABLO - 5 Beyrut Sancann dar Taksimt 28 TABLO - 6 Akk Sancann dar Taksimt... 30 TABLO - 7 Trablusam Sancann dar Taksimt 31 TABLO - 8 Lazkye Sancann dar Taksimt.. 32 TABLO - 9 Nablus (Belk) Sancann dar Taksimt... 34 TABLO - 10 Sayda Eyaletine Bal Bulunan Beyrutta Grev Yapm Olan Valiler. 35 TABLO - 11 Suriye Vilyeti daresinde Beyrut Sancanda Grev Yapm Olan Mutasarrflar 37 TABLO - 12 Beyrut Vilyetinde Grev Yapm Olan Valilerin Listesi. 40 TABLO - 13 Beyrut Liv dare Meclisi Grevlileri ve Grev Tarihleri 45 TABLO - 14 Beyrut Vilyet dare Meclisi Grevlileri 50 TABLO - 15 1904-5 Tarihinde Beyrut Evkaf Diresinin Gelir ve Giderleri. 57 TABLO - 16 1844de Beyrut Karantina dresi Grevlileri ve Aylk Maalar 60 TABLO - 17 1884de Beyrut Gmrk Grevlileri ve Aylk Maalar 63 TABLO - 18 1914te Beyrut Polis Okulu Grevlileri ve Dersleri 69 TABLO - 19 Beyrut Belediye Meclisi. 74 TABLO - 20 Beyrut Belediyesinin 1912de Bir Aylk Gelir ve Gideri 79 TABLO - 21 Beyrut Ticaret Mahkemesinde Grevlendirilen Azlarn Devletlere Gre Saylar. 88 TABLO - 22 Beyrut Mahalleleri. 98 TABLO - 23 1909'da Beyrut ehrinin Blmleri ve Muhtarlk Tekilat........... 100 TABLO - 24 Beyrut'ta Bulunan Cmii, Mescit ve Zaviyeler. 105 TABLO - 25 Gayr-i Mslimlere Ait badethneler.... 109 TABLO - 26 1893-4te Beyrut btidileri ve Grevlileri. 116 TABLO - 27 1901-2 Tarihinde Beyrutta Devlete Ait btidiler 118 TABLO - 28 1903-4 Tarihinde Beyrutta zel ahslara Ait btidiler 119

XII

TABLO - 29 1898-1899da Beyrut ddisinin Grevlileri ve Dersleri....... 122 TABLO - 30 Beyrut ddisininYllara Gre renci Says.. 123 TABLO - 31 Beyrut Mektebi Sultnsinde Eitim ve retim.. 125 TABLO - 32 Beyrut Mekteb-i Rdye-i Askerisi.. 130 TABLO - 33 Beyrut'ta Mslmanlara Ait zel Rdiyeler... 132 TABLO - 34 Beyrut Ticaret ve Sanayi Mektebinin Haftalk Ders Program... 135 TABLO - 35 Marunlere Ait Eitim Kurumlar.. 138 TABLO - 36 Ortodokslara Ait Eitim Kurumlar.. 140 TABLO - 37 Katoliklere Ait Eitim Kurumlar...... 142 TABLO - 38 Beyrutta Musevilere Ait Eitim Kurumlar..... 144 TABLO - 39 Beyrut Vilyetinde Bulunan Misyoner Okullarnn Genel Durumu 147 TABLO - 40 Franszlara Ait Eitim Kurumlar.. 149 TABLO - 41 ngilizlere Ait Eitim Kurumlar.... 155 TABLO - 42 Beyrut'ta Ruslara Ait Eitim Kurumlar... 157 TABLO - 43 1903-4 Tarihlerinde Beyrutta Bulunan Ktphneler 160 TABLO - 44 Beyrutta Bulunan Matbaalar..... 162 TABLO - 45 Beyrutta Baslan Gazete ve Dergiler..... 164 TABLO - 46 1881-2 Tarihinde Beyrut Sancann Nfusu.... 171 TABLO - 47 1893-4 Tarihinde Beyrut Sancann Nfusu.... 173 TABLO - 48 1911-2 Tarihinde Beyrut Sancann Nfusu.... 174 TABLO - 49 1871-2 Tarihinde Beyrut ehrinin Nfusu.... 176 TABLO - 50 Beyrut ehrinin Nfusu....... 178 TABLO - 51 1904-5te Beyrut Sancanda Bulunan Hayvan Says. 201 TABLO - 52 Beyrut Limanna Gelen Gemiler ve Yk Miktar..... 207 TABLO - 53 1908-9de Beyrut Limanna Bir Yl inde Gelen Gemiler ve Yk Miktar............. 208
TABLO - 54 1841-1912 Tarihleri Arasnda Beyrutun thalat ve hracat (Frank).. 209 TABLO - 55 1895te Beyruttan hra Edilen rnler ve hracat Alan lkeler.. 212

TABLO - 56 1895te Beyrutun thal Ettii rnler ile Mal Ald lkeler 213 TABLO - 57 1844de Beyrutta Din Guruplara Gre Cizye Miktar. 222 TABLO - 58 Beyrut Sancann Yllara Gre Gelirleri (Kuru).. 224 TABLO - 59 Beyrut Sancann Yllara Gre Giderleri (Kuru) 227

XIII

TABLO - 60 Beyrut Sancann Yllara Gre Gelir ve Gider Dengesi (Kuru).. 229 TABLO - 61 Beyrut Vakflarnn Yllara Gre Gelir ve Giderleri 231

XIV

GRAFKLER, HARTALAR, FOTORAFLAR VE PLAN LSTES Grafik 1. 1881-2 Tarihinde Beyrut Sancann Nfus Dalm. 171 Grafik 2. 1881-2 Tarihinde Beyrut Sancann Cemaatlere Gre Nfus Oran... 172 Grafik 3. 1893-4 Tarihinde Beyrut Sancann Cemaatlere Gre Nfus Oran... 174 Grafik 4. 1911-2 Tarihinde Beyrut Sancann Cemaatlere Gre Nfus Oran... 175 Grafik 5. 1884-5te Beyrut ehrinin Cemaatlere Gre Nfus Oran. 179 Grafik 6. 1893-4te Beyrut ehrinin Cemaatlere Gre Nfus Oran. 180 Grafik 7. 1904-5te Beyrut ehrinin Cemaatlere Gre Nfus Oran. 180 Grafik 8. 1911-2te Beyrut ehrinin Cemaatlere Gre Nfus Oran. 180 Grafik 9. Beyrut ehrinin Yllara Gre Nfus Hareketlilii.. 181 Grafik 10. Beyrut ehrinin Yllara Gre Dni Gruplarn Nfus Hareketlilii. 184 Grafik 11. Beyrut ehrinin Yllara Gre thalat ve hracat Hareketlilii 211 Grafik 12. Beyrut Sancann Yllara Gre Gelir Hareketlilii 226 Grafik 13. Beyrut Sancann Yllara Gre Gider Hareketlilii.. 229 Harita 1: Suriye Vilyetine Bal Beyrut Sancann dar Taksimt (18778).. 25 Harita 2: Beyrut ehrinin Geliim Haritas 95 Harita 3: Beyrut Liman ve Rhtmn Krokisi.. 239 Harita 4: Beyrut-am ose Yolu Krokisi. 246 Fotoraf 1: Beyrut ddisi. 121 Fotoraf 2: Beyrut Mektebi Rdiye-i Asker. 131 Fotoraf 3: Beyrut Hamidiye Ticaret ve Sanayi Mektebi.. 137 Plan 1: Erefiyye Mahallesinde Kzlara Mahsus Almak stenen Okulun Plan 141

XV

NSZ Ortadounun en byk liman ehrilerinden biri olan Beyrut, gnmzde Lbnan Cumhuriyetinin bakentidir. Beyrut, bulunmu olduu corafi konumu nedeniyle blge ve dnya iin nemli olduu gibi, Osmanl devleti iinde son derece ehemmiyete sahipti. Sosyal yap itibariyle Ortadounun en karmak blgesi olan Beyrutta Mslman, Marun, Rum Ortodoks, Katolik, Yahudi, Ermeni gibi birok din ve mill zmrelerin yayor olmas Beyrutun nemini bir kat daha artrmaktadr. Bu alma, genel itibariyle Osmanl belgelerine dayanarak Osmanl Hkimiyetinde Beyrutun 1839-1918 tarihleri arasnda siyas, idar, iktisad ve sosyal dzeni gn yzne karlmaya allmtr. Bugn Ortadouda yaanan mcadele ve kargaann temellerinin ortaya karlmasna bilimsel ynden katk salanmas hedeflenmitir. almamz giri ve sonu ksmlar hari drt blmden olumaktadr. Giri ksmnda Beyrutun ad ve anlam, corafi zellikleri ve siyasi tarihi anlatlmtr. Birinci blmde Osmanl hkimiyetinde idari stats, Beyrutta bulunan idar, adl, asker, iktisad grevliler, bunlarn grevleri, sorumluluk alanlar, yetkileri, isimleri ve grev sreleri kronolojik sraya uygun olarak ayrntl bir ekilde verilmeye allmtr. kinci blmde, Beyrut ehrinin coraf ve tarihi zellii, ehrin mahalleleri, dini ve sosyal yaplar, eitim kurumlar hakknda bilgi aktarlmtr. nc blmde, Beyrutun demografyas, ehrin nfusu, Mslim ve gayr-i Mslim nfus, nfusu etkileyen etmenler zerinde durulmutur. Drdnc blmde, Beyrutun iktisad yaps, gelirler, giderler, vakf gelirleri, ehirde bulunan irketler ve kullanlan para birimleri anlatlmtr. alma konusunun tespit edilmesinden, planlanmas ve kaleme alnmas aamalarnda deerli yardmlarn esirgemeyen danman hocam Yrd. Do. Dr. Rifat ZDEMRe teekkrlerimi arz ederim. Ayrca alma srasnda fikirlerine bavurduum
Prof. Dr. Mustafa ZTRK ve Prof. Dr. Enver AKAR bata olmak zere tm hocalarma teekkrlerimi bor bilirim. Dualaryla srekli yanmda olan ve hibir zaman emeklerini deyemeyeceim annem Asiye ve babam Aydn ELKe, sabr ve anlayla bana destek olan eim Hilal ELKe bu almay armaan ediyorum.

ELAZI 2010

Krat ELK

XVI

KISALTMALAR : Sadret medi Kalemi : Kilise Defterleri : Sadret Mektub Mhimme Kalemi : Sadret Mektub Kalemi Meclis-i Vl : Sadret Mektub Kalemi Nezret ve Devir : Sadret Mektub Kalemi Umum Vilyet : Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi : Ankara niversitesi Dil Tarih Corafya Fakltesi : Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi : Baknz : Babakanlk Osmanl Arivi : Cevdet Belediye : Cevdet Dhiliye : Cevdet Maliye : Cilt : eviren : Dhiliye Nezreti Emniyet Kalemi Belgeleri : Dhiliye Nezreti Muhasebe Kalemi Belgeleri : Dhiliye Nezreti Emniyet-i Umumiye Mdriyeti Syrsefer Kalemi Belgeleri DH. EUM. THR. DH. EUM. DH. D. DH. KMS. DH. MKT. DH. MU. DH. TMIK. S. : Dhiliye Nezreti Tahrrat Kalemi Belgeleri : Dhiliye Nezreti Emniyet-i Umumiye Mdriyeti Belgeleri : Dhiliye Nezreti dar Ksm Belgeleri : Dhiliye Nezreti Kalem-i Mahss Mdriyeti Belgeleri : Dhiliye Nezreti Mektub Kalemi Belgeleri : Dhiliye Nezreti Muhabert- Umumiye daresi Belgeleri : Dhiliye Nezreti Tesr-i Muamelt ve Islahat Komisyonu Belgeleri DH. UMVM. : Dhiliye Nezreti Umr- Mahalliye-i Vilyt Mdriyeti Belgeleri

A. AMD. A. DVN. KLS. A. MKT. MHM. A. MKT. MVL. A. MKT. NZD. A. MKT. UM. AHFD ADTCF ASBFSD Bkz. BOA. C. BLD. C. DH. C. ML. C. ev. DH. EUM. EMN. DH. EUM. MH. DH. EUM. SSM.

XVII

DA. EV. d. FSBD H. HAT. HR. MKT. . AS. . AZN. . BH. . DH. . DUT. . HR. . HUS. . MT. . MF. . MMS. . MVL. . RSM. . TNF. .A M. M.. M.S. MAD. MF. MKT. MV. No OTAM R. s. S. Trc.

: Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi : Evkaf Defterleri : Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi : Hicri : Hatt- Humyn : Hariciye Nezreti Mektubi Kalemi : rde Askeri Belgeleri : rde Adliye ve Mezahib : rde Bahriye : rde Dhiliye : rde Dosya Usul : rde Hariciye : rde Hususi : rde mtiyazat ve Mukavelt : rde Maarif : rde Meclis-i Mahsus : rde Meclis-i Vla : rde Rsumt : rde Ticaret ve Nfa : Milli Eitim Bakanl slam Ansiklopedisi : Miladi : Milattan nce : Milattan Sonra : Maliyeden Mdevver Defterler : Maarif Nezreti Mektubi Kalemi : Meclis-i Vkel Mazbatalar : Numara : Osmanl Tarihi Aratrma ve Uygulama Merkezi Dergisi : Rumi : Sayfa : Say : Tercme

XVIII

Y. A. HUS. Y. A. RES. Y. EE. Y. MTV. Y. PRK. ASK. Y. PRK. AZJ. Y. PRK. BK. Y. PRK. EA. Y. PRK. KOM. Y. PRK. MF. Y. PRK. M. Y. PRK. SRN. Y. PRK. TNF. Y. PRK. UM.

: Yldz Sadret Husus Maruzt Evrak : Yldz Sadret Resmi Maruzt Evrak : Yldz Esas Evrak : Yldz Mtenevvi Maruzt : Yldz Perakende Evrak Asker Maruzt : Yldz Perakende Evrak Arzuhal ve Jurnaller : Yldz Perakende Evrak Mabeyn Bakitabeti : Yldz Perakende Evrak Elilik, ehbenderlik ve Ataemiliterlik : Yldz Perakende Evrak Komisyonlar Maruzt : Yldz Maarif Nezreti Maruzt : Yldz Meihat Dairesi Maruzt : Yldz Serkurenalk Evrak : Yldz Ticaret ve Nfa Nezreti Maruzt : Yldz Perakende Evrak Umum Vilyetler Tahrrat

XIX

KONU VE KAYNAKLAR Dou Akdenizin liman ehri olan Beyrut, bulunmu olduu Ortadou corafyasn dnyaya aan kap olmas nedeniyle blge ve dnya iin nemli olduu kadar, tarihiyle de son derece ehemmiyet arz etmektedir. Sosyal yaps itibariyle Ortadounun en youn ve kozmopolit blgesi olan Beyrutta eitli din ve mill zmrelerin yayor olmas Beyrutun nemini bir kat daha artrmaktadr. 19. Yzyl dnyada ok byk deiikliklerin meydana geldii ve yeni dnya dzeninin ortaya kt bir dnemdir. Bu dnemde Osmanl devleti gerilemeyi durdurmak iin bir dizi yenilik hareketine girimi ve bunlar yaparken de kendi ierisinde birok deiiklik geirmitir. Osmanl devleti bu yenilikleri sadece devletin merkezinde deil, merkezden uzak blgelerde de uygulamtr. te bu sre ierisinde Ortadouya giri kaps olan Beyrut birok devleti cezpetmesinin yan sra, geirmi olduu deiimlerle de blgede nemi artm bunun ilk sonucu olarak Sayda eyaletinin merkezi, daha sonra da mstakil vilyet olarak yaplandrlmtr. Blgede ngiliz-Fransz ekimesinin artmas ve Yahudilerin bu dnemde devlet kurma hedeflerinin ilk aamas olan iskn ve toprak satn alma almalar, Beyrutu uluslararas ekimelerin hat safhaya ulat bir merkez haline getirmitir. ngiltere tarafndan igaline kadar Osmanl devletinin Beyrutta yapm olduu deiiklikler gnmze kadar Beyrutun siyasi, sosyal ve iktisadi yapsn etkilemitir. Yukarda belirtilen sebeplerden dolay Beyrut ehrinin idar, iktisad, sosyal ve demografik yapsnn aydnlatlmas gnmzde meydana gelen birok sorunun aydnla kavumasn da salayacaktr. Osmanl devletinde ve dolaysyla hkim olduu topraklarda pek ok deiiklie sebep olan Tanzimatn ilan olan 1839 tarihini almann balang noktas olarak belirlendi. Beyrutun geirmi olduu siyasi, sosyal, iktisad ve demografik deiikliklerin tam olarak anlalabilmesi iinde aratrmann Beyrutun Osmanl devletinin elinden karak ngilizlerin eline getii tarih olan 1918 ile snrlanmas uygun bulunmutur. Doktora tezini konu olarak almak yerine, alan olarak bir alma yapmay uygun bulduk. Bu sebeple hem kronolojiyi hemde konuyu uzun tuttuk. Bu alma ile tespit ettiimiz alann snrlar ve i blmlerini grm olduk. Bundan sonraki ilm

XX

aratrmalarda tezimizin iindeki her bir bal bir kitap veya makale olabilecek ekilde aratrp yaynlamay dnmekteyiz. Aratrma srasnda Babakanlk Osmanl Arivinde bulunan belgeler taranm, konu ile ilgili belgeler tespit edilerek kullanlmtr. ncelenen dnemde Beyrutun sk aralklarla idar olarak yaplandrlmas, ariv kaynaklarnda aratrma ile ilgili bilgi ve belgelerin toplu ekilde bulunmasn engellemitir. Bu sebepten dolay birok tasnifte Beyrut ile ilgili bilgiler dank ekilde bulunmaktadr. Aratrmamzda kullanlan tasnifler ise unlardr; Bb- li Tasnifi Bb- li tasnifinde vilyetlere giden ve vilyetlerden gelen evrakn kaytlarnn tutulmasndan dolay ehrin idar grevlilerine ait bilgilerle bunlarn grevleri hakknda bilgiler bulunmaktadr. Yine pek ve ipek bcekilii ile ilgili bilgilerde yer almaktadr. Bu tasnifte yer alan belgeler, Sadret medi Kalemi, Sadret Mektub Kalemi Meclis-i Vl, Sadret Mektub Mhimme Kalemi, Sadret Mektub Kalemi Nezret ve Devir, Sadret Mektub Kalemi Umum Vilyet ve Meclis-i Vkel Mazbatalar blmlerine ait belgelerden faydalanlmtr. Meclis-i Vkel Mazbatalar devletin i ve d siyasetinde ve mhim ilere ait hususlar hakknda kararlarn alnmasndan dolay pek ok nemli kararlar ieren belgeler bulunmaktadr. Cevdet Tasnifi Bu tasnifte iktisad konulara ynelik olarak belgelerden arlkl olarak faydalanlmtr. Bu tasnifte, Belediye, Dhiliye ve Maliye blmlerine ait belgeler kullanlmtr. Dhiliye Nezreti Tasnifi Dhiliye Nezretinin grev alanndan anlalaca zere iilerine ynelik konulara ait evraklar bulunmaktadr. Bu balamda zaptiye, belediye, idar grevliler, eitim ve retim ilerine kadar uzanan pek ok alanda ilgili kurumlarla gerekli yazmalara ait bilgiler bulunmaktadr. Bu tasnifte, Emniyet-i Umumiye Mdriyeti Belgeleri, Emniyet Kalemi Belgeleri, Muhasebe Kalemi Belgeleri, Tahrrat Kalemi Belgeleri, Emniyet-i Umumiye Mdriyeti Syrsefer Kalemi Belgeleri, dar Ksm Belgeleri, Kalem-i Mahss Mdriyeti Belgeleri, Mektub Kalemi Belgeleri, Muhabert- Umumiye daresi Belgeleri, Umr- Mahalliye-i Vilyt Mdriyeti Belgeleri ve Tesr-i Muamelt ve

XXI

Islahat Komisyonu Belgeleri blmlerine ait belgeler kullanlmtr. Bu belgeleri ierisinde yazmalarn yapld Mektub Kalemi Belgeleri aratrma ierisinde en fazla yararlanlan tasnif olmutur. Hatt- Hmyn Tasnifi Padiahn emirlerini ierisinde barndran tasniften 1840 tarihinden nceki konular aydnlatmak iin bavurulmutur. Hariciye Nezreti Evrak Hariciye Nezretinin stanbuldaki dier Nezret ve direlerle ve de taradaki kurum ve kurulularla olan yazmalarn ihtiva etmektedir. Bu tasniften Hariciye Nezreti Mektubi Kalemi blmnde bulunan belgelerden istifade edilmitir. Marif Nezreti Marif Nezreti Mektubi Kalemine ait belgeler kullanlmtr. rdeler Tasnifi rde, 1832 tarihinden sonra hatt- hmayunlarn yerine Padiah emri, ferman, arzusu anlamnda kullanlmtr. Bu tasniften, Asker, Adliye ve Mezahib, Bahriye, Dhiliye, Hariciye, Dosya Usul, Hususi, mtiyazat ve Mukavelt, Marif, Meclis-i Mahsus, Meclis-i Vla, Rsumt ve Ticaret ve Nfa blmlerinde bulunan belgelerinden faydalanlmtr. Bu tasnifte aratrma iin en fazla Dhiliye blmndeki belgeler kullanlmtr. Yldz Tasnifi Sultan II. Abdlhamidin tahta kndan bir mddet sonra ikmet mahalli olarak Yldz sarayn semi ve buradan devleti idare etmitir. Bu dnem ierisinde resm
atamalar, yeni oluturulan idar kurumlar, kara ve demiryolu yapm, asayi, merkez hkmet tarafndan verilen izinler gibi pek ok bilgiyi ihtiva eden belgeler bulunmaktadr. Bu tasnifte; Yldz Sadret Husus Maruzt Evrak, Yldz Sadret Resmi Maruzt

Evrak, Yldz Esas Evrak, Yldz Mtenevvi Maruzt, Yldz Perakende Evrak Asker Maruzt, Yldz Perakende Evrak Arzuhal ve Jurnaller, Yldz Perakende Evrak Mabeyn Bakitabeti, Yldz Perakende Evrak Elilik, ehbenderlik ve Ataemiliterlik, Yldz Perakende Evrak Komisyonlar Maruzt, Yldz Marif Nezreti Maruzt, Yldz

XXII

Meihat Dairesi Maruzt, Yldz Serkurenalk Evrak, Yldz Ticaret ve Nfa Nezreti Maruzt ve Yldz Perakende Evrak Umum Vilyetler Tahrrat blmlerine ait belgeler kullanlmtr. Bb- saf Defter Tasnifi Bu tasnifte Divn- Hmayun defter serilerinden birini tekil eden Kilise Defterleri, gayr-i Mslim cematlere ait kilise, sinagog havra, mezarlk, okul ve yetimhne inasna, tamirine ve buralarn geniletilmesine ait kaytlar bulunmaktadr. Bu tasnifte; No: 4 (1317-1326), kullanlmtr. Bb- l Defterleri Bu tasnifte imtiyaz defterlerinden 2 ve 3 nolu defterlerden Beyrutta devlet tarafndan resmi msaade ile ahslara verilen imtiyazlara ait hkmler bulunmaktadr. Evkaf Defterleri Osmanl devletinin sosyal ve iktisad yapsnn aydnlatlmasn salayan messeselerin banda olan vakflar, ehir tarihi aratrmalarnda da nem arz etmektedir. Bu tasnifte Beyruta ait 12723, 129128, 17178, 20996, 25603 ve 27103 nolu defterler kullanlmtr. Salnmeler, Gazete ve Mecmular ehrin idar yaps incelenirken devlet salnmelerinden, devlet grevlileri ve grevleri, nfusu, iktisad ve sosyal yaplar ile ilgili olarak Suriye ve Beyrut vilyet salnmeleri kullanlmtr. Eitim kurumlar, renci saylar, matbaalar ve ktphneler hakknda bilgileri Marif Salnmelerinde yer almaktadr. Belediye ile ilgili iktisad konular Beyrut Vilyet Gazetesinde bulunmaktadr. Devlet tarafndan zel ahs ve irketlere verilen imtiyazlara ait bilgileri ise Babakanlk Osmanl Arivi ktphnesindeki 8655 kodlu Mukavelt Mecmuasnn 1, 4, 5, 6, 7 nolu ciltleri kullanlmtr. Yukarda kullandmz ariv kaynaklar dnda kullanamadmz en nemli ariv kayna Beyrut eriyye Sicilleridir. Beyrut eriyye Sicilleri gnmzde Beyrut mahkemelerinin ierisinde bulunmaktadr. Beyrut eriyye Sicilleri hal hazrda mevcut No: 5 (1326-1329), No:7 (1332-1340) numaral defterler

XXIII

davalar iin kaynak amayla Beyrut mahkemelerinde kullanlmaktadrlar. Bu yzden farkl ekilde kullanmlarna ve fotokopi ekimlerine izin verilmemektedir. Bu snrlamalardan dolay Beyrut eriyye sicilleri temin edilemediinden tezimizde kullanamadk. Tetkik Eserler Beyrutun incelenen dnem ierisinde idar, sosyal ve iktisad yaps hakknda bilgi veren ayrntl bir alma bulunmamaktadr. Bununla birlikte Beyrutun siyasi tarihini anlatan Nna Jidejiann, Beirut Through The Ages ve Philip K. Hittinin , Syria a Short History adl almalar bulunmaktadr. ehrin iktisadi ve nfus yapsn ksmen anlatan, Charles Issawnin, The Economic History of The Middle East 1800-1914, Kemal Karpatn Osmanl Nfusu (1830-1914), Demografik ve Sosyal zellikleri, Leila Tarazi Fawazn, Merchants and Migrants in Nineteenth-Century Beirut, Boutros Labakinin, Introduction A Lhistorie Economique Du Liban Soie Et Commerce Exterieur En Fin De Periode Ottomane: 1840-1914 adl almalar bulunmaktadr. dar taksimat ve eitim ile ilgili, Zuhair Ghanayimin Vilayeti Beyrut fi Ftrett-Tanzimt elOsmanye ve Noufan El-Hmoudun Tanzimt el-Osmanye fi Vilayeti Suriye almalar vardr. Fakat bu almalarda ya ok az bilgi bulunmakta veyahut bir konu hakknda ksmi bilgiler bulunmaktadr. Beyrut ehri ile ilgili pek ok bilgi bu dnemde blgede bulunan seyyah ve misyonerlerin yazm olduklar mektup, rapor ve kitaplardan renmekteyiz. Bunlardan en nemlileri ise unlardr; Karl Baedekerin, Palestina and Syria, Henry Harris Jessupun, Fifty Three Years in Syria, Arthur Ruppinin, Syria: An Economic Survey, ve William M. Thomsonn The Land, The Book, adl almalardr. Bu eserlerde ehrin nfusu, iktisad ve fizik yaps hakknda bilgiler bulunmaktadr. Beyrutun iktisad ve sosyal vaziyeti hakknda lkemizde yaplm almalar bulunmamasndan dolay yabanc kaynaklardan faydalanlmtr. Beyrut vilyeti ve sancaklar hakknda detayl olmasa da 1896 tarihindeki yapsn aklayan en nemli kaynaklarn banda Vital Cuinetn, Syrie, Liban et Palestine, adl almas gelmektedir. ehrin idar taksimt ile ilgili Enver akar ve Orhan Kln kaleme alm olduklar almalarndan yararlanlmtr. Beyrutun Osmanl hkimiyetine girdii ilk yllar ieren ve ariv kaynaklarna dayal olarak hazrlanan ilk alma Mustafa ztrkn 1548 Tarihli Mufassal Tahrir Defterine Gre Beyrut, adl

XXIV

almasdr. Bu almann bir benzeri ise sam Kemal Halife tarafndan hazrlam olan Tevcih-i Lbnan, adl eseridir. Blgedeki inan esaslar ile ilgili olarak hazrlanm olan almalar ise, Ahmet Balolunun, nan Esaslar Asndan Drzilik ve Ramazan Ikn, Marun Kilisesi adl almalardr. Tanzimat ve uygulanmas ile ilgili Musa adrcnn eserlerinden, Osmanl ehir tarihi ile ilgili Rifat zdemir, brahim Ylmazelik ve Ahmet Aksnn almalarndan yararlanlmtr.

GR 1. Beyrutun Ad ve Corafyas 1.1. Beyrutun Ad ve Anlam Beyrut ad ilk olarak M. 14 yzylda yazlm olan Tel Amarna metinlerinde Beruta ve Beruti, Ugarit tabletlerinde Biruta ve Birutu olarak kullanlmtr1. Beyrut adnn Akadca burtu kuyu, kaynak kelimesinden geldii bilinmektedir. emseddin Gnaltayn Yakn ark (Suriye ve Filistin) isimli kitabnn nc cildinde Fenikelilerin ehirlerine tanr isimlerini (baal) verdikleri ve ehirlerini bu isimlerle andklar belirtildikten sonra Fenikelilerin ilk tanrlarnn Elion ve Beruth adnda olduklar belirtmitir2. Bu bilgi nda Beyrut veya Beruth adnn dni bir simge olarak kullanld da ortaya kmaktadr. Romallarn ehri M. 64 tarihinde ele geirmesinden sonra blgenin idaresi Julia Augusta Felix Berytusun emrine verilmesi ile birlikte ehrin ad Berytos veya Berytus olarakta uzun sre anlmtr3.

1.2. Beyrutun Corafyas Dou Akdenizde Ortadounun en nemli liman ehirlerinden bir tanesidir. 33 53' kuzey enlemi ile 35 30' dou boylam arasnda yer almaktadr. Gnmzde Lbnan Cumhuriyetinin bakenti olan ehirde 2007 nfus saymna gre 2,1 milyon insan yaamaktadr. Dou Akdenizde batya doru uzanan ve gen biiminde Dou Beyrut ve Bat Beyrut tepelerinin oluturduu bir yarm ada zerinde yer alr 4. Bu yarm adann hemen gerisindeki i blgede, kuzeyde Nehr-i Kelbin azndan gneyde Nehrd Damurun azna uzanan dar bir ky ovas bulunur. ehir 18 kilometrekarelik bir alana sahiptir. Denize paralel uzanan Lbnan ve Antilbnan dalar ile evrilidir5. Bu dalar evvel kvrlmaya uram bir bnyeye sahiplerse de morfolojik deiiklikler, daha sonraki krlmalarn sonucunda meydana gelmilerdir6. Bu krlmalar ehrin fay hatt zerine bulunduunun da gstergesidir. Anti Lbnan dalar kuzey-gney dorultusunda uzanr ve zirveleri Suriye ile Beyrut snrn oluturur. ehrin iki nemli akarsuyu bulunmaktadr ki bunlardan Nehr-i Beyrut ehre daha yakn ve su miktar
1 2

C.R. Conder, The Tell Amarna Tablets, Southampton, 1894, s.46,76. emseddin Gnaltay, Yakn ark (Suriye ve Filistin), C.III, Ankara, 1947, s.208-209. 3 Nna Jidejian, Beirut Through The Ages, Beirut, 1986, s.73. 4 Heyet, Beyrut, Ana Britannica, stanbul, 1994, C.5, s. 267. 5 brahim Atalay, Ktalar ve lkeler Corafyas, zmir, 2001, s.45. 6 Necdet Tunbilek, Gneybat Asya (Fizik Ortam), stanbul, 1971, s.28.

azdr, dieri Nehr-i Kelb ise ehrin kuzeyinde bulunmakta olup ehrin su ihtiyac buradan karlanmaktadr. Nehrin su toplama havzas Lbnan ve Anti Lbnan dalardr. ehrin kylar olduka dar olup, kayalklar hkimdir. klim zellikleri yeryz ekillerinin etkisi altndadr. Dalarn kuzey gney ynnde, Akdenize paralel olarak uzanmas, Akdeniz ikliminin i kesimlere kadar ilerlemesini engeller. Bu sebeple ky ovas ve Lbnan dalarnn denize bakan yamalarnda; yazlar scak ve kurak, klar lk ve yal, Akdeniz iklim artlar hkm srer. Yalar Lbnan dalarnn dou yamalarnda nispeten azalr. Beyrutta ocak ay ortalama scakl 12,5 oC, Temmuz ay ortalamas ise 21,1 oC dolayndadr7. Kar, Beyruta nadir olarak yaar. 1920, 1942 ve 1950 yllarnda kar ya grlmtr. Ortadounun en yal, su bakmndan en zengin kesidir. Bunun tabii sonucu olarak gebe hayatn mevcut olmad tek Ortadou blgesidir8. Bitki rts zellikleri, yeryz ekilleri ve iklimin karakterlerini yanstr. Ky eridi tarm alanlaryla kapl iken Lbnan dalarnn bat yamalar youn am ormanlar ile rtldr. Bugn Lbnan devletinin bayran ssleyen Sedir aac gemite lkenin en nemli gelir kayna idi. Ancak ar kesimler ve yangnlar sonucu yok denecek kadar azalmtr. 2. Beyrutun Tarihi 2.1. slm Hkimiyetine Kadar Beyrut ehri Beyrutun tarihi M. 2000lere kadar gitmektedir. Beyrutta bilinen ilk devlet hkimiyeti Fenikeliler ile balamtr. Fenikeliler ismi ilk olarak Yunanl tarihi Homeros tarafndan kullanlmtr. Yunanllar Fenikelileri krmzms mor renkteki deerli kumatan dolay kzl insanlar anlamna gelen ve daha sonralar Fenikelilere dnen Phonikes olarak adlandryorlard9. Fenikeliler ise kendileri iin Kenan adn kullanmaktaydlar. Fenikeliler veya Kenanler, Egelilerle, Samilerin karmndan ortaya kmlardr. Tevratn tekvin kitabna gre Kenanler Nuhun Ham adl olundan gelmektedirler ve Mezopotamyann en eski halkn tekil etmektedirler10. Tel

7 8

Ramazan zey, Dnya Denkleminde Ortadou lkeler, nsanlar, Sorunlar, stanbul, 1997, s.145. Sami ngr, Ortadou (Siyasi ve ktisadi Corafya), Ankara, 1964, s.218-219. 9 Gne Girgin, Fenikelilerde Akdeniz Ticareti, Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Yksek Lisans Tezi, Konya, 2006, s.7. 10 . Gnaltay, Yakn ark (Suriye ve Filistin), C.III, s.53-54.

Amarna tabletlerinde M.. 2000 de Fenike sahil eridindeki en nemli ehirleri unlard; kuzeyden gneye doru Ugarit, Arad, Simira Botris, Biblos, Berit, Parfirayon, Sidon, Serapta, Tir ve Akkodur. Beyrutun Sayda ve Sura gre ehemmiyet arz edecek kadar byk bir ehir olmad da bilinmektedir11. Fakat Fenikelilerin en eski ehirleri arasnda yer almaktayd. Fenikeliler hi bir zaman siyasal bakmdan gl olamamlardr. Msrllar, Fenikelilerin topraklarna, ticar zenginlii, Anadolu ve Suriye blgesine giri kaps olmas dolays ile hkim olmak istemilerdir. Bunun iin Fenike ehirlerine devaml seferler dzenlemilerdir. Fenike ehirleri ksa aralklarla bamsz yaamlarsa da genellikle byk komularna yllk vergi demek zorunda kalmlardr. M. 1350 tarihine kadar bu blge Msrllarn hkimiyeti altnda olmutur. Bu sre zarfnda, Msrllar Fenike blgesinde grevli generalde bulundurmulardr. Corafi durumu itibariyle Suriye, Filistin ve Lbnan evrelerindeki devletlerden en kuvvetli olann hkimiyeti altna girmeye veya bu devletlerin rekbet ve arpma alan olmaya mahkm olmulardr. Tarihin ilk dnemlerinde Msrn egemenliine girmi olan ehir, M.. 1085 tarihinde Msrllarn ikiye ayrlmasyla birlikte, Msr idaresinden karak bamsz olmutur. Beyrut ehri M.. 860 tarihlerine doru Asurlularn, daha sonrada Perslerin hkimiyeti altna girmitir. Herodotesin verdii bilgiye gre, Fenikeliler kendi istekleriyle Perslilerin hkimiyetine girmi, Pers donanmasnn da bel kemiini oluturmulard12. M.. 612de Yeni Babil mparatorluunun eline geen ehri M.. 539 tarihinde Perslilerin hezimete uratmasyla birlikte Pers hkimiyeti yeniden balamtr. Persliler (eyalet sistemi olan) satraplk iinde Fenikeyi, Msr ve Kbrsla birlikte beinci satraplk olarak yaplandrmlardr. M.. 333 tarihinde Perslilerin i karklklarndan yararlanan Byk skender, Suriye ve Fenike ehirlerine saldrd. Burada Tir (Sur) dndaki btn ehir devletleri Byk skenderin egemenliini kabul etti. Tir ise byk bir sava sonras Byk skenderin hkimiyetini tanmak zorunda kald. Bylelikle Beyrut ehri dhil olmak zere tm Fenike topraklar Byk skenderin egemenliine girmi oldu. Byk skenderin M.. 323 tarihinde lmnden sonra genarelleri arasnda lkenin blnmesiyle birlikte tarihi srete Msr ve Anadolu

11 12

. Gnaltay, Yakn ark (Suriye ve Filistin), C.IV, s.163-164. Herodotos, Herodot Tarihi, ev. Mntekim kmen, stanbul, 1991, s.149.

arasnda ihtiras konusu olan Fenike bu defa Ptoleme, Seleukos ve Antiganlar arasnda mcadele alan oldu. ehir, Romallar bu blgeyi ele geirene kadar, Ptoleme, Seleukos ve Antiganlar arasnda srekli el deitirmitir13. Roma genareli Lukullus M..64de Suriye zerine yryerek buray ele geirdi ve Suriye bir Roma eyaleti halini ald. Bu tarihten itibaren Suriye, Romadan gnderilen prokonsller (Antik Romada Konsl olarak bir yl grev yaptktan sonra belirli Roma Eyaletlerinde Vali olarak grev yapan kimse) tarafndan idare edildi. Roma imparatoru Agustus devrinden itibaren idare zengin bir ticar yapya sahiptiler. imparator vekillerine verildi14. Fenikeliler,

Fenikenin idarecileri tacir zmresinden olumakta idi. Fenikeliler bu dnemde yalnzca Suriye blgesinde ticaret yapmam ayn zamanda tm Akdenizi dolam ve uygun yerlerde ticaret kolonileri kurmulardr. Fenikelilerin en byk rakipleri Yunanl tccarlar olmulardr. Fenikeliler ticaretin yannda bilim ve sanatta da ileri gitmilerdir. Latin alfabesinin temelini bulmulardr15. Romallar, Fenike blgesini almak iin ilk olarak Suriye blgesini iten ele geirmeye almlar bunun iin Yahudileri Filistin de bir devlet kurmaya tahrik ederek hem onlara bamszlk taahhdnde bulunmulard. Bylelikle bu blgede srekli kullanabilecekleri bir Yahudi devleti kurmaya da muvaffak olmulardr16. Romallar burada Persliler gibi eyalet kurmulardr ki bu eyalet Suriye Eyaleti olup ilk valisi de Aulu Gabiniusdu idi. Suriye eyaleti askeri operasyonlar iin bir s statsnde idi. Romallar, Yunanllar gibi Araplarn yaad topraklar Arap yarmadas ve am blgesi (bugnk Suriye, Lbnan, rdn ve Filistin topraklarn kapsyor) olarak grmler ve tanmlardr17. Beyrut, Roma imparatorluu idaresinde Suriye eyaletine balanmtr. M.. 42 tarihinde Marcus Antoniusun blgede Kleopatra ile birlikte hareket etmesi sonucunda Beyrut ehri bir nevi Msra bal olmutur. Kleopatrann Beyruttaki etkisi o kadar artmtr ki ehirde kendi adna sikke dahi
13 14

. Gnaltay, Yakn ark (Suriye ve Filistin), C.III, s.189-195. . Gnaltay, Yakn ark (Suriye ve Filistin), C.IV, s.151. 15 Aydn Sayl, Msrllarda Mezopotamyallarda Matematik, Astronomi ve Tp, Ankara, 1991, s.184, 465. 16 Halil Demirciolu, Roma Tarihi, C.1, Ankara, 1953, s.405. 17 Abdulhalk Bakr, Arap kkenli Hristiyanlar ve slm Fetihleri ile Olan likileri, Belleten, C.LXIII, S. 238, Ankara, 2000, s.874.

bastrmtr18. Seleukoslar, Yahudi kavimleri ve korsanlarn saldrlar sonucunda blgede karklklar meydana gelmi. Karklklar nlemek iin Roma mparatoru Julius Cesar blgeye gelmi ve blgenin idaresini Marcus Antoniusa brakmtr19. Roma imparatorluu idaresinde Beyrut ehri Berytus ad ile anlmtr ki bunun sebebi de Beyrutun, Prokonsl Agustus zamannda koloni olarak yaplandrlmas ile adnn Koloni Julia Augustus Felix Berytus olmasndan kaynaklanmtr. M.S 115 tarihinde blgede meydana gelen deprem sonucunda ehir byk hasar grmtr. M.S. 192-211 tarihleri arasnda tahtda bulunan Septimius Severus dneminde Suriye blgesinde Roma nfuzu azalmaya balamtr. Bu hareketlilik M.S. 330 tarihinde Romann ikiye ayrlmas ile ehrin Bizans hkimiyetine girmesine de zemin hazrlamtr. Beyrut, Roma imparatorluu dneminde ticar kapasitesiyle en fazla vergi veren ehirler arasna girmitir. ehir Roma imparatorluu hkimiyeti ile yeniden ina edilmi Yunan ve Roma ehirlerine benzemitir. Bu dnemde ehirde arlar ve pazar yerleri, tapnaklar, hipodromlar, amfitiyatrolar, tiyatrolar ve hamamlar ina edilmitir. ehrin eitli yerlerine heykeller yaplm, mezarlklar dzenlenmi ve ehri evreleyen surlar rlmtr. ehre ok sayda su kanallar yaplm olmakla birlikte Nehr-i Beyrut zerine ehre su tayan su kemerleri de ina edilmitir. ehrin liman da yeniden dzenlenerek kayalklardan arndrlmtr20. Roma idaresinde Beyrut ehri entelektel bir yapya kavumutur ki, bunda ehirde ikinci yzyln sonu ile nc yzyln banda kurulmu olan hukuk mektebinin katks yadsnamayacak derece etkili olmutur. Drdnc yzylda Roma ve Bizansn deiik blgelerinden birok renci buraya eitim grmeye gelmilerdir ve bu renciler baarlaryla n plana kmlardr. Pek ok nl bilim insan da burada ders vermitir ki bunlardan en ok tannanlar Dominius ve Megethiusdur21. Hukuk eitimi yannda okulda felsefe zerine de eitim verilmitir.

18 19

N. Jidejian, Beirut Through The Ages, s.42. Philip K. Hitti, Syria a Short History, New York, 1959, s.75. 20 N. Jidejian, Beirut Through The Ages, s.45-49. 21 N. Jidejian, Beirut Through The Ages, s.59-60.

Roma imparatorluu idaresinde Beyrut iktisad ve sosyal ynleriyle de blgenin en nemli ehirlerinden biri olmutur. Roma imparatorluu dneminde, ehre gelip yerleen talyan nfus Osmanlnn son dnemlerine kadar mevcudiyetini korumakla birlikte nfus kaytlarnda Latinler olarak gemilerdir22. Beyrutun Bizans hkimiyetine girmesi ynetim ve idare anlamnda deiiklie sebep olmamakla birlikte, Roma dnemindeki idar yap muhafaza edilmiti. Bizans hkimiyeti dneminde, Suriye blgesinde Bizans, Sasani ve Gassaniler arasnda blge hkimiyeti iin mcadeleler olmutur23. M.S. 526 ve 551 tarihlerinde meydana gelen depremler sonucunda ehir tamamen yklmtr. Roma dneminde yaplan birok eser ki, Roma su kemeri de dhil olmak zere ehirdeki pek ok eser tamamen yklm ehir nfusunun byk bir blm depremle birlikte yok olmutur. M.S. 551 tarihinde meydana gelen depremin Beyrut tarihindeki en iddetli deprem olduu belirtilmektedir. Depremden sonra ehir yeniden ina edilmise de hukuk mektebi gibi birok kurum ehirden tanarak baka ehirlere nakledilmek zorunda kalnmtr24. Depremden sonra ehir ekonomik ve sosyal olarak gerilemeye balamtr. Yklan limann yerine yenisi yaplmsa da ekonomik canllk Roma dnemindeki seviyeleri yakalayamamtr. Justinian dneminde M.S. 527-565, lkede yeni yollar alm bu yollarla birlikte Beyrutta dou ve bat ticaretinde art yaanmtr. inden ipek retim yntemlerinin renilmesiyle birlikte altnc yzylda Beyrutta ipek retimi balamtr. Bundan sonra ehirde, ipek boyama atlyeleri kurulmutur. Bizans dneminde ipek retimi parlak bir seviyeye ulat ki zellikle Beyrut, stanbul, Antakya ve Sur ehirleri ipek retiminde ba ekmekteydiler25. Bu dnemde evlerde ipek retilmeye balanmas ile el iiliinin ipek retimine yansmas ile de, ehirde retilen ipek ve ipek mamulleri ki bunlar elbiseler, allar, kemerler dnyaca tannan rnler halini almlardr. Beyrutta cam retimi de bu dnemde art gstermitir26.

22 23

Ayrntl bilgi iin ehrin Nfus Durumu isimli blme baknz. P. K. Hitti, Syria, s.105-107. 24 Hukuk mektebi Saydaya tanmtr. 25 Fikret Iltan, Bizans Tarihi, Ankara, 1981, s.69. 26 N. Jidejian, Beirut Through The Ages, s.70-76.

Bizans hkimiyetinde, ehirde Ortodokslukla beraber Ortodoks Melkit inancna sahip olanlarn says da artmaya balamtr27. 2.2. Osmanl Hkimiyetine Kadar Beyrut ehri Hz. merin yrtm olduu fetih politikas ile birlikte M.S. 634 tarihinde Suriye cephesindeki savan kazanlmasndan sonra Hz. merin emri ile M.S. 635 tarihinde Eb Ubeyde b. Cerrah kumandasndaki ordunun Mercr-Rm savandan sonra Baalbek Humus, Hama, Akka, Sayda, Sur ve Beyrut fethedilmi oldu28. Mslman hkimiyeti altna alnan Beyrutta yeni bir dnem bylelikle balam oldu. Blgenin idaresi ama balanarak idaresi Muaviyeye brakld29. Bu dnemde ehre Mslman nfus yerlemeye balad. Emeviler dneminde Muaviye randan gmenleri buraya getirterek yerletirdi. Gemi inaat iin tersaneler kuruldu. Bu dnemde liman ehri olan Beyrut, am ve Suriye blgesinin darya alan balca iskelesi haline geldi. slamiyetin ilk devirlerinde bir ribt (savunma merkezi) olarak grnen ehirde ilmi faaliyetler de geliti. Mehur fkh limlerinden Evz burada yaam ve ders vermi, ayn zamanda adna zaviye de kurulmutur30. Abbasiler dneminde blgede siyasi ve idar ynden zayflama balamtr. Msrn gvenliinin Suriyeden balamas, Karmatlerin Suriyeyi ele geirmek istemesi, Abbasilerin zayflamaya balamas ve Bizansn Suriyeye doru ilerlemesi, Fatmlerin Suriye blgesini ele geirmeye zorlamtr. Fatm halifesi el-Muizz Lidnillah dneminde, Suriye ve evresinin ele geirilmesi iin Cevher isimli komutan grevlendirilmi. Bu dnemde am, hidlere balanmt. M.S. 969 tarihinde ama sefere kan Cevher komutasndaki ordu bu sefer srasnda Beyrutu da ele geirmi31. Bizans devleti Fatmlerin bu hareketlerine kar sefer dzenlemeye karar verdikten sonra Cimiskes komutasnda Bizans ordusu M.S. 975 tarihinde Beyrut ve Saydann ierisinde bulunduu bir sra nemli ehirleri zapt etti ve buraya imparatorluk

27

Kamal Salibi, A House Of Many Mansions The History of Lebanon Reconsidered, London, 1985, s.6. 28 Mustafa Fayda; Hz. mer, DA., C.34, stanbul, 2007, s.45. 29 Wallace B. Fleming, The History of Tyre, New York, 1915, s.22. 30 Davut Dursun, Beyrut DA., C.6, stanbul, 1992, s.81. Evzai 707 tarihinde Baalbekde dnyaya gelmi asl ismi Abdurrahman bin mer olup, fkh alannda almalar yapm ve 774 tarihinde Beyrutta vefat etmitir. N. Jidejian, Beirut Through The Ages, s.80. 31 Aydn elik, Kurulu Dnemi Fatmler Devleti Siyas Tarihi (909-969), Ankara, 2007, s.232-235.

kumandanlar tayin edildi32. Daha sonra tespit edilemeyen bir tarihte Fatm kuvvetleri tekrardan Beyrut ve evresini ele geirmilerdir. Byk Seluklu devletinin kurulmasndan ksa bir sre sonra Suriye blgesindeki fetihler iin grevlendirilen Tutu komutasndaki ordu M.S. 1087de askeri harekta balayarak Fatmlerin elinde bulunan Sayda ve Beyrutu ele geirdi. Tutu ehri ele geirdikten sonra buraya vali atad. M.S. 1089 tarihinde Fatmler, Filistin ve Suriyeyi geri almak amacyla yeni bir asker harekta baladlar. Nasrud-Devle komutasndaki Fatm ordusu Sayda, Akka ve Beyrut ehir ve kalelerini tekrar ele geirdikten sonra buraya vali ve komutanlarn yerletirdiler33. Hal seferlerinin balamas (1096-1291) ile hallar ilk olarak Anadoluda Antakyay ele geirdiler. Hallar Antakyadan gneye inmeye baladlar. Bu sefer esnasnda Hal Komutan Bohemond Antakyada kalm, Raimond ise Hal ordusunun bana geerek Kudse doru ilerledi. Raimond komutasndaki Hal ordusu Beyrut yaknlarndaki Fatm topraklarna M.S. 1099da girdiler34. Beyruta yaklaan hal ordusunun haberini alan ehir ahalisi, ehrin drt tarafndaki verimli bahe ve meyvelikler tahrip edilmesinden korktular. ehir halk, meyve aalarna, balarna ve tarlalarna zarar verilmemesi artyla, hal ordusuna hediyeler vererek ehir ve evresinden serbeste gei yapmalar iin anlatlar35. M.S. 1110da Telbir sava sonucunda Hallar Suriye ky blgesindeki nemli Mslman ehirlerinden Beyrut, Cubeyl, Trablusam ele geirdiler36. Kuds Kral I. Baudouin, Venedik ve Cenova filolarnn yardmyla ehri ele geirdiinden dolay bu hizmetlerine karlk Venedik ve Cenovallara birer mahalle vermitir37. 4 Temmuz 1187 tarihinde yaplan Hittin savandan sonra Selahattin Eyyubi Akka, Nablus, Sayda, Cbeyl ve Askalan gibi yerlerle birlikte Beyrutu da tekrar

32 33

Fikret Iltan, Bizans Tarihi, Ankara, 1981, s.53. Ali Sevim, Suriye- Filistin Seluklu Devleti Tarihi, Ankara, 1989, s.66. 34 In Demirkent, Hallar DA., C.14, stanbul, 1996, s.530. 35 Steven Runciman, Hal Seferleri Tarihi, ev. Fikret Iltan, C.1, Ankara, 1989, s. 212-213. 36 A. Sevim, Suriye- Filistin Seluklu Devleti Tarihi, s.117; bnl Esir, el-Kmil fit- Tarih, slm Tarihi, ev. Abdulkerim zaydn, stanbul, 1985, C.10, s.380-382. 37 I. Demirkent, Hallar, s.531.

fethetmitir38. Alman imparator VI. Henrich kutsal topraklarda Alman stnln salamak iin M.S. 1197de Alman ordusunu deniz yoluyla Akkaya gnderdi39. Sefer srasnda same komutasnda bulunan Beyrut ehri, hallarn yapt saldrlara dayanamayacan anlayan same tarafndan tahrip edilmeye ve ehri evreleyen surlar yklmaya baland40. Henrichin kuvvetleri M.S. 1197 tarihinde ehri tekrar ele geirmelerinin yan sra ehirde Alman valye tarikatn da kurmulardr41. Henrich ehri kralienin vey kardei Jean dl Beline vererek blgede Frank denetimini salam oldu. Mslmanlarn 1204 tarihinde tekrar saldrlara balamas ile birlikte Amaruy ve El-Adil arasnda imzalanan antlama ile Beyrut alt yllna tekrar Mslman idaresi altna alnd. Fakat altnc yln sonunda tekrar Jean dl Beline iade edildi42. Jean ehirde kendi adna saray ina ettirmi ve ehrin gelirlerini artrmtr. 1232 tarihinde Almanlar ehre saldrarak, Frank hkimiyetine son vermeye almlardr. Jean dl Belinenin lmesi ile yerine olu Balian dl Beline geti. 1268 ve 1273 tarihlerinde Mool basksnn azalmas ile Sultan Baybars ehri ele geirmek iin seferler dzenlemitir. 1277 tarihinde Beyruta Franklar dan Lusignan hkimdi43. Franklarn ehirde hkimiyet kurmalar 19. yzylda Franszlarn bu corafyada hak iddia etmelerine de temel tekil etmitir. Hal seferleri esnasnda ehir birok kez yamalanm, kaleleri ve ehri evreleyen surlar yklmtr. Ticaret faaliyetlerinde byk kayplar yaanmtr. 31 Temmuz 1291 tarihinde Emir ca komutasndaki Memluk ordusu Beyrutu ele geirdi ehir surlarn ve dl Belinelerin kalesini ykt. St. John Baptista kilisesi camiye dntrlmtr ki bu camii Beyrutun en byk camisi olan Camii Kebir-i meri dir44.

38

bnl Esir, el-Kmil fit- Tarih, slm Tarihi, ev. Abdulkerim zaydn, stanbul, 1985, C.11, s.418-443; AbulFerec, AbulFerec Tarihi, ev. mer Rza Dorul C.II, Ankara, 1993, s.440-443; bn Kesir, elBidye venNihye, ev. Mehmet Keskin C.XIII, stanbul, 2000, s.22-26. 39 I. Demirkent, Hallar, s.537. 40 S. Runciman, Hal Seferleri Tarihi, C.3, s. 84. 41 P. M. Holt, Hallar a 11. Yzyldan 1517ye Yakndou, ev. zlem Arkan, stanbul, 1999, s.64. 42 S. Runciman, Hal Seferleri Tarihi, C.3, s. 84. 43 P. M. Holt, Hallar a 11. Yzyldan 1517ye Yakndou, s.104. 44 S. Runciman, Hal Seferleri Tarihi, C.3, s. 357.

10

Memluklu hkimiyetindeki Beyrut nemli Memluk vilyetlerden biri olarak doubat ticaretinin gelimesinde rol oynad. Beyrut ticaret yolu Dmak-Miskun-ZbdanHusayn ve Beyruttan olumakta idi45. 14. Yzyl balarnda ehir hakknda bilgi veren corafyac Ebul-Fid, burada iki kalenin ve meyve bahelerinin bulunduunu ifade etmitir46. Bu dnemde Cenevizlilerin, Venediklilerin ve Bizansllarn deniz kylarnda bulunan ehirlerde ve Beyrutta antrepo olarak kullandklar kk kolonileri de vard. 1404 tarihinde Ceneviz filosu Beyrut kylarna saldrarak ehri yamalamlardr47.

2.3. Osmanl Hkimiyetinde Beyrut Yavuz Sultan Selimin Msr seferi srasnda Memluk ordusuna Mercidabk savayla ar bir darbe vurmasndan sonra Gney-am ve Filistindeki belli bal ehirlerden Safed, Nablus, Kuds, Acln, Gazze sancaklar ile etraf kazlar ki Beyrut da dhil olmak zere Aralk 1516 tarihine kadar Osmanl topraklarna dahil edildi48. 25 Eyll 1517 tarihinde Yavuz Sultan Selim, am nibi olan Canbirdi El-Gazliyi eski makamnda brakm ve Haleb dnda btn am blgesini idaresine brakmtr49. Canberdi Gazali50, Sultan Selimin vefatn duyunca Melik Eref unvanyla hemen hkmdarln ilan edip adna hutbe okutup, para bastrm ve kendisiyle birlik olarak hareket edilmesi iinde ah smail ve Msr Beyi Hayr beye de mektup gndermitir. syan zerine vezir Ferhad Paa emrindeki askerlerle Gazalinin zerine yrm ve isyan ksa srede bastrarak Gazaliyi ortadan kaldrmtr51. Bu hadiseden sonra am Beylerbeyliine Ayas Paa ve Kuds, Gazze ve Safed sancaklarna da birer sancakbeyi tayin edildi52.

45

Yksel Arslanta, Memlkler Devrinde Suriye, Frat niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Yksek Lisans Tezi, Elaz, 1996, s.7. 46 D. Dursun, Beyrut DA., C.6, s.81. 47 N. Jidejian, Beirut Through The Ages, s.90. 48 smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, C.II, Ankara, 1999, s.287; Hoca Saadettin Efendi, TactTevarih, Yay. Haz. smet Parmakszolu, C.IV, Ankara, 1999, s.331. 49 Haydar elebi, Haydar elebi Ruznamesi, Yay. Haz. Yavuz Senemolu, stanbul, 1977, s.112. 50 Memluk sultan Melik Eref Kaytbayn azald klelerinden ve Sultan Gavri ile Sultan Tomanbeyin nfuzlu beylerinden olan Canberdi Gazali, Msrn zaptndan sonra Hayr Beyin vastasyla af edilmitir. 51 P. K. Hitti, Syria, s.214-215. 52 . H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, C.II, Ankara, 1999, s.308-309.

11

Beyrut ise devlet merkezi tarafndan tayin edilen Man hanedanna53 mensup emirler tarafndan ynetildi. Yavuz Sultan Selim Msr Seferine kmadan nce Drzileri yanna ekmek iin Manoullarna sancak ile birlikte Dan Sultan unvann verdi54. 1544 tarihinde Fahreddin lnce yerine olu Korkmaz gemi, Korkmazn asi davranlarndan dolay Msr valisi brahim Paa zerine yrmesiyle Korkmaz 1585 tarihinde lm ve yerine olu II. Fahreddin gemitir. II. Fahreddin Lbnanda bamsz bir devlet kurma isteinde olmasndan dolay am Beylerbeyi Kuyucu Murad Paa ile yaknlk kurarak gcn artrmtr. Osmanl idaresine kar ilk isyan Halep Beylerbeyi Canpolatolu Ali Paann desteiyle balatmtr. Snrlarn Filistine kadar ilerleten II. Fahreddin, Beyrutu olu Emir Aliye vermitir. Osmanl devletinin Avusturya ve ran ile urat srada bu durumdan faydalanan II. Fahreddin talyada Toskana dukalar ile de iliki kurdu. 1609 tarihinde Floransa donanmasn Suriye sahillerine davet etmi donanma Sayda ve Beyrut sahillerine kadar sokulmutur55. Devlete kar grev ve sorumluluklarn da yerine getirmeyince Osmanl devleti Mehmet Paay Sayda ve Beyrut kylarna varp Manolundan borcu olan vergiyi almak iin grevlendirmitir56. Bu basklar zerine II. Fahreddin talyaya kamak zorunda kalmtr. Osmanl aleyhtar almalara balamas zerine 1635 tarihinde iki olu ile birlikte yakalanarak stanbula gtrlm burada idam edilmitir57. 1614 tarihinde Osmanl idar yapsnda dzenlemeye gidilmi ve Beyrut, am eyaletinden ayrlarak Sayda eyaleti oluturulmutur. IV. Muradn iktidarda olduu 1632 tarihinde Sayda, Safed ve Beyrut mirlivs olan Manlardan Emir Ali 1631 tarinde 1.700.000 ake hazineye vergi geliri gndermitir. 1636da Manoullarndan Emir Mlhem Sayday, Seyf oullarndan Emir Alide Beyrutu ele geirmilerse de am mtesellimi Abdullah Paa tarafndan uzaklatrlmlardr58. 1697 tarihinde Emir Ahmed Mann lmyle birlikte Man dnemi sona ermi ve ihab Emirilii dnemi balamtr. 1840 ylna kadar ihab Emirlii dnemi devam
53 54

Lbnann bir Drz emir ailesidir. Kamal Salibi, A House Of Many Mansions The History of Lebanon Reconsidered, London, 1985, s.6; Ahmet Balolu, Ortadou Siyasi Tarihinde Drzler, Elaz, 2006, s.22. 55 . H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, C.III/2, s.148; Feridun Emecen, Fahreddin Manolu, DA., C.12, stanbul, 1995, s.80. 56 Ktip elebi, Tuhfetul Kibar Fi Esfaril Bihar, Yay. Haz. Orhan aik Gkyay, C.1, stanbul, 1980, s.158. 57 . H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, C.III/1, s.190-191. 58 F. Emecen, Fahreddin Manolu, s.80.

12

etmitir59. 1770 tarihinde eme limannda Osmanl donanmasn yakan Ruslar bu durumdan istifade ederek, Osmanl sahillerini abluka altna aldklarn ilan ettilerse de mevcut donanmalaryla bu mmkn olmamakla birlikte Ege sahillerinde ticari faaliyete ksmen zarar verdiler. Msrda hkmdar gibi hareket eden Bulut Kapan Ali Bey, Rus donanmasndan yardm ister ve kendisine yapacaklar yardmlara karlk olarak Kuds ve evresini brakacaklarn belirtir. arie II. Katerina, Alexis Orloff emrindeki filonun Ali Bey ve eyh Tahire yardm etmesini emretmitir. Bu emir zerine hareket eden Rus donanmas Sayda ve Yafann bu ahslarn eline gemesini salamtr60. Bu gelimeler zerine Cezzar Ahmed Paa bu sorunu zmek iin grevlendirilmitir. Saydada bulunan Rus donanmas Tahir merin arsyla 1772 tarihinde Beyruta hareket etmi. Beyruta gelen Rizo emrindeki Rus filosu kaleyi iddetle bombardmana tutmu, bir mddet sonra karaya asker kararak ehri yama etmi ve ehirde yangnlar karmlardr. Bu olaylar zerine Beyrutu kardeinin olu Emri Yusufa brakarak ehri terk eden Emir Mansur E-ihabi Kaptan Rizoya 25.000 kuru deyerek ehrin tamamnn yamalanmasn nlemitir. Emir Yusuf, Cezzar Ahmed Paadan yardm istemi. Cezzar Ahmed Paa Beyruta geldiinde Rus donanmas ehri terk etmitir. Cezzar Ahmed Paa ehri tekrar imar etmi, surlar onarm ve asayii salamtr. Cezzar Ahmed Paann Beyrutta bulunmasn istemeyen gler Ahmed Paay, Beyruttan karmak iin Rus donanmasn tekrardan Beyruta armlardr. 1773 tarihinde Rus donanmas on iki gn boyunca ehri bombalam. Cezzar Ahmed Paann mdafaas karsnda Rus donanmas Cezzar Ahmed Paa ile anlaarak ehri terk etmek zorunda kald61. Osmanl devleti Drz Emiri ile Thir mer62in aralarnn almasn frsat bilerek am tarafna serasker tayin ettii Msrl Osman Paa, Drzlerle ittifak edip bir miktar kuvvetle Cezzar Ahmed Paa ile beraber olarak Tahir mer zerine Halil Paay gndermitir. Bundan sonra Tahir merle, Drz Emiri Yusuf arasndaki husumet
59

N. Jidejian, Beirut Through The Ages, s.96-97; rfan C. Acar, Lbnan Bunalm ve Filistin Sorunu, Ankara, 1989, s.8-9. 60 . H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, C.IV, s.403; N. Jidejian, Beirut Through The Ages, s.98-99. 61 ehabettin Tekinda, XVIII. Yzylda Akdenizde Rus Donanmas ve Cezzar Ahmed Beyin Beyrut Savunmas Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, S.5, stanbul, 1968, s.37-45. 62 Ahmed Vsf Efendi, Mehasinl-sar ve Hakikl- Ahbar, Yay. Haz. Mcteba lgrel, Ankara, 1994 s.

13

dostlua dnm Tahir merde devlete itaat ettiinden blgedeki huzursuzluk ortam dzelmitir63. 1775 tarihinde Cezzar Ahmed Paann Sayda valiliine tayin edilmesi ile birlikte blgede devlet otoritesi tam anlamyla salanmtr. 1794 tarihinde II. Beir emir oldu. II. Beir, Osmanl devleti ve yerel idareciler ile iyi ilikiler kurdu. 18 Mart 1799 tarihinde Franszlar Akkay kuattklarnda Emir Beir nce tarafszln ilan etmise de daha sonra Cezzar Ahmed Paaya yardm etmitir64. Bu dnemde Drz ve Marun atmas artmaya balamtr. Msr valisi Mehmed Ali Paa, Yunan isyannda Osmanllara yardm etmesine karlk mkfat olarak Girit valilii verilmi. Fakat Mehmed Ali Paa kendisine am valiliinin verilmesini istemiti. Osmanl topraklar zerindeki emellerine ulamak iin brahim Paa komutasndaki orduyu am zerine gndermi bu mcadele de Emir Beir, Mehmet Ali Paann yannda yer alrken Drzler ise Osmanl devletinin yannda yer aldlar. Hristiyanlar ise Mehmet Ali Paay desteklemilerdir. brahim Paann ordusu Emir Beirin yardm ve desteiyle Suriye ve Lbnan blgesini 1832 tarihinde ele geirdiler. Bylelikle 1832-1840 tarihleri arasnda ehir Mehmet Ali Paa hkimiyetine girmi oluyordu. am, Kavalal Mehmet Ali Paann idaresi altna getikten sonra olu brahim Paa am valisi olarak grev yapmtr. brahim Paa grevinin ilk zamanlarnda Osmanl devlet grevlilerini vazifelerine devam etmelerini salam. am limanlarn Mehmet Ali Paann eskiden beri mttefiki olan Emir Beire braktlar. Ktahya Antlamasnn imzalanmasndan sonra eski idar grevliler yerine brahim Paaya itimat eden kimseler bu grevlere atandlar. Mehmet Ali Paa nfusu 20.000 kiiyi geen her ehirde stiare Divan (Divanl-Meveret) oluturmutur. Bu divanda ehrin ileri gelenleri bulunuyordu. Beyruttaki Divan on iki yeden oluup yars Mslman, yars Hristiyand65. Mehmet Ali Paa hkimiyeti altnda ehirde, idar adan da yenilikler yaplmtr. Bununla birlikte savan getirdii mal yk vergileri artrarak karlamak istedi. Ordunun asker ihtiyacn karlamak iin de mahalli halk zorunlu askerlik uygulamasna tabii tutmaya alt. Bu uygulamalar yznden blge atmalarda yaanmtr. 1838 tarihinde Drzlerle, brahim Paa arasnda byk

63 64

. H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, C.IV, s.433-434. N. Jidejian, Beirut Through The Ages, s.100-101. 65 inasi Altunda, Kavalal Mehmet Ali Paann Suriyede Hkimiyeti Esnasnda Tatbik Ettii dare Tarz Belleten, C.VIII, S.30, Ankara, 1944, s.231-243.

14

atmalar yaanmtr. Osmanl devleti de bu olaylardan yararlanarak hem Drzlere silah yardm yapm, hemde blgeye ordu gndermiti. 1839 tarihinde brahim Paa ile yeniden sava yaplmsa da baarsz olunmutur66. Mehmet Ali Paann yaylmac ve isyankr tutumu Avrupa devletlerini zellikle Hindistandan dolay ngiltereyi ve kutsal yerlerden dolay Rusyay ciddi ekilde tedirgin etmitir. Bu sebeplerden dolay ngiltere ve Rusya Osmanl devletine yaknlaarak bu konu iin ortak hareket etmeye balamlardr. 15 Temmuz 1840 tarihinde Osmanl, ngiltere, Rusya, Avusturya ve Prusya temsilcileri tarafndan, Londra antlamas imzaland. Antlama ile Msr ve Akka idaresi Mehmet Ali Paaya braklyordu67. Ancak Mehmet Ali Paa antlamay kabul etmedi. Bunun zerine harekete geen ngiliz, Osmanl, Avusturya kuvvetleri saldrya geti brahim Paann durumu daha balangta ktleti. 11 Austos 1840ta zzet Mehmet Paa komutasnda bir kuvvet deniz yolu ile Beyrut yaknlarnda karaya karld. Osmanl, ngiliz, ve Avusturya harp gemilerinden kurulan bir filo, Beyrutun nlerine gelerek mevcut Msr gemilerini yakt ve ehri topa tuttu. Bir ay sonra Beyrut, Sayda ve Sur ehirleri mttefiklere teslim oldu. Msr ordusu bundan sonra Suriyeyi boaltmak zorunda kald68. 1840 tarihinde Sayda eyaletinin merkezi Beyruta tanm bylelikle ehrin geliimi daha da hzlanmtr69. brahim Paa, blgede tarmsal faaliyetleri hzlandrr. Dut ve zeytin aac ekimini destekler. Sanayide gerek bir atlm yaanmasn salar. Sadece amda ylda 400 bin para pamuklu ve ipekli kuma retilir. Bu dnemde Avrupa ile ticari ilikiler canlandrlr, Beyrut gmrnn daha nce sekiz yz kese70 olan yllk geliri, Msr ynetimi altnda bin keseye kadar kmtr71.

66 67

rfan C. Acar, Lbnan Bunalm ve Filistin Sorunu, s.10-11. A. Balolu, Drzler, s.27-31. 68 Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, C.V, s.199-200. 69 M.Tayyib Gkbilgin, 1840tan 1861e Kadar Cebel-i Lbnan Meselesi ve Drziler, Belleten, C.X, S.40, Ankara, 1946, s.642. 70 Osmanl devletinde belirli miktardaki altn veya gm parann konulduu mein torbaya verilen addr. Sonradan belirli bir miktar parann ls olarak kullanlmtr. Fatih devrinde 30.000 ake, Kanun devrinin ortalarnda 20.000 ake bir kese kabul edilmitir. Bu srada bir kuru 80 ake ettiinden 500 kuru bir kese ediyordu. 1720den sonra bir kuru 120 akeye ktndan bir kese 50.000 ake olmutur. Ayn zamanda buna Divan Kese de denirdi. 500 kuruluk kese ise Kise-i Rum olarak bilinirdi. Msrda kullanlan Msr kesesi ise 600 kuruluktu. nal Takn, Osmanl Devletinde Kullanlan l ve Tart

15

brahim Paann Suriyedeki yenilgisinden sonra II. Beirin emirlii de son buldu ve yerine III. Beir 31 Eyll 1840 tarihinde atand. Bu atamadan sonra Drz ve Marunler arasnda huzursuzluk ve kargaalar ortaya kmaya balad. Bu huzursuzluk ve kargaalarn temelinde ise u sebepler vard. II. Beir dneminde Drzlerden alnarak Hristiyanlara verilen topraklar Drzlerin geri istemesi, brahim Paann valilii sresince Hristiyanlarn birok maddi ve sosyal haklar elde etmesi, Drzlerin ise bask altna alnarak liderlerinin srgne gnderilmesi ve bunlarn mallarna el konulmas temel sebeplerdir72. Szde sorunlar zmek, gerekte ise blgedeki karlarn korumak isteyen ngilizler, Osmanl devletine neri getirerek Marun, Drz, Grek Ortodoks, Grek Katolik, ii ve Snnilerin temsilcilerinden oluan 12 kiilik bir konsey oluturulmasn nerdi. Fakat bu yaplanmaya Drzler kar knca, bu neri uygulanamadan kaldrld. 1841de Drz ve Marunler arasnda meydana gelen atmalar tm blgeye yaylmt. Olaylarn bymesiyle birlikte Osmanl devleti bu sorunu zmek iin Mustafa Nuri Paay blgeye gndermitir. Arabulucu olarak blgeye gelen Mustafa Paa 1842de Beyrutta yaplan toplantda ihab emirliine son verdi. Mustafa Paa ihab emirleri yerine yardmclarndan mer Paay atad. Bu gelime Marunleri memnun etmedi73. Drzler blgede glenmeye baladlar. ngilizlerin Drzleri desteklemeleri zerine blgede yer edinmek arzusunda olan Franszlar da, Hristiyan gruplar desteklemeye balad. Blgedeki nfuzlarn artrmak isteyen Avrupal devletler bu durumu kullanmak iin eitli yollara bavurdular. 1843 ylnda Avusturya prensi Meternichin nerdii Drz ve Marunlere eit sorumlulua sahip biri Drz dieri Marunden oluan iki kaymakamlk idar sistemi benimsendi. Haydar Abl-Lm Hristiyanlarn, Ahmet Arslan ise Drzlerin kaymakamlna atand74. Kaymakamlarn sadece kendi inan sahiplerine kar yetkileri olmayp idaresi altndaki btn gruplara kar yetki sahibi olmas blgede yeniden karklklarn olmasn salad. Dier din
Birimleri, Frat niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Yksek Lisans Tezi, Elaz, 2005, s.157-158. 71 Sevda zkaya zer, Osmanl Devleti daresinde Msr, Frat niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Doktora Tezi, Elaz, 2007, s.115. 72 rfan C. Acar, Lbnan Bunalm ve Filistin Sorunu, s.12. 73 A. Balolu, Drzler, s.33. 74 M. T. Gkbilgin, Cebel-i Lbnan Meselesi ve Drziler, s.663.

16

gruplar kendilerine de kaymakamlk verilmesini talep ettiler. Osmanl devleti bu sorunu zmek iin zel temsilci olarak Halil Paay blgeye gnderdi. Halil paann gsterdii abalar da sorunun zlmesine yeterli olmad. Blgede yeniden atmalar ba gsterdi. Bu gelimelerden sonra Osmanl devleti Hariciye Nazr ekip Efendi ifte kaymakaml yeniden uygulamak iin blgede almalara balad. Her iki kaymakamln altnda Snni, Marun, Drz, Grek Ortodoks ve Grek Katoliklerin bir hkim ve mavir ile temsil edilecei bir konsey oluturulmas karara baland75. Bylece din ve mezhep esasna dayanan bir idar yap oluturulmu oluyordu. Bu yeni yaplanmada blgedeki atmalar engellemeye yeterli olmad. 1860da Beyrut ve evresinde Drz ve Marunler sonu lmlerle sonulanan pek ok atma meydana geldi. Drzler Beyrut ve evresindeki Hristiyanlara saldrmaya balamlard. Osman Bey emrindeki Osmanl birlikleri artan bu olaylar durdurmak iin byk gayret gstermilerse de baarl olamamlard76. Osmanl devleti sonu gelmeyen bu olaylarn gitgide bymesi zerine Hariciye Nazr Fuat Paay Beyruta gnderdi77. Fuat Paa bu olaylarda ihmali olan devlet grevlilerini eitli cezalara arptrdktan sonra olaylarn bymesini salayan kiileri de cezalandrd. Blgedeki durumun zme kavumas iin Fuat Paa bakanlnda ngiliz, Fransz, Rusya, Avusturya ve Prusya temsilcilerinden oluturulan komisyonla siyasi zm arand. 9 Haziran 1861 tarihinde bir antlama imzaland. Bu antlama ile Lbnan kendi iinde Beyrut, Sayda, Trablus ve Beka olmak zere drt idar birime ayrlm oluyordu. Osmanl Devletinin atayaca Hristiyan Katolik mutasarrf blgeyi idare edecekti. Blgede meydana gelen bu olaylar Beyrutu iktisad, siyas ve sosyal olarak olumsuz etkilemitir. ehrin nfusunun ksa sre ierisinde glerle artmasndan dolay ehrin sosyal yapsnn yan sra asayii de bozulmutur.

75

Haluk lman, 1860-1861 Suriye Buhran, Osmanl Diplomasisinde rnek Bir Olay, Ankara, 1966, s.15-16. 76 rfan C. Acar, Lbnan Bunalm ve Filistin Sorunu, s.16-17. 77 Ahmet Cevdet Paa, Tezkir 13-20, Yay. Haz. Cavid Baysun, Ankara, 1991, s.109-110.

17

1861de balayan mutasarrflk idaresi blgede ekonomik, sosyal ve kltrel adan gelimelerin yaanmasn da salad. Bu dnemde ehirde imar faaliyetleri de hz kazand. ehir ekonomisinin de, zellikle ticaret hacminde byk artlar yaanmaya baland. Bu dnemde meydana gelen gelimeler neticesinde Beyrutun idar yapsnda da birok deiiklik yaplm olup 1888 tarihinde Beyrutun vilyet olarak yaplandrlmasyla bu deiiklikler son buldu78. Avrupal devletler milli birliklerini kurduktan sonra smrgecilik yar ierisine girmilerdir. 1860 tarihinde milli birliini kuran talya kendisine smrge aramaya balad. Corafi olarak kendisine yakn olan Kuzey Afrikadaki son Osmanl topra olan Trablusgarba gz dikti. talya hemen Trablusgarb igal etti. talyann Trablusgarba asker karmas zerine, gnll Osmanl subaylar ve yerel direni kuvvetleri birlikte talyanlara kar direnmilerdir. Bu gl direni karsnda talya kuvvetleri Trablusgarb ilerine ilerleyememilerdir. talyann bu baarsz askeri hareketi zerine yava yava talya kamuoyunda da sava aleyhtar bir tutum ortaya kt. talya, Osmanly bara zorlamak amacyla Osmanlnn Dou Akdeniz kylarn devaml olarak kontrol altna ald. talya bununla da bir netice alamaynca Akdenizdeki Adalar, Selanik, zmir, Beyrut ve anakkale boazna saldrma ihtimali ortaya kmt. talyanlar bu hedefler iinde kendilerine Beyrutu semilerdi. Beyrutta bu tarihlerde Avnullah korveti ve Ankara torpidobotu sahilde gvenlik amacyla bulunmakta idi. talyan Filosu 20 Ekim 1911de Sayda, Hayfa ve Beyrut sahillerini dolaarak keif ve kontrollerde bulunmulard. talyanlarn bu giriimlerine karlk olarak, Franszlar blgedeki karlarn korumak iin Tolon limanndan 500 kadar kara askeri mrettebat da bulunan bir kruvazr Beyrut limanna gndermek zere yola karm. 24 ubat 1912 tarihinde Amiral Revel komutasndaki talyan gemileri Beyrut aklarndan ehri bombalamaya baladlar. talyann, Beyrutu bombardman uluslararas hukuka aykr bir hareket olmasna ramen talyanlar ltimatom sresini dahi beklemeden hibir sivil ve askeri ayrm yapmadan ehri topa tutmulardr. Birok sivilin lmesi ve yaralanmasnn yan sra zel ve kamu binalarda hasar grmtr. Ayn zamanda talyanlar bu hareketleri ile blgede karklklar karmay ve asayii bozmay da
78

Bu konuda ayrntl bilgi iin Beyrutun dar Taksimt adl blme baknz.

18

tasarlamlardr. Bu saldrya uluslararas arenada en byk tepkiyi blgede en ok kar olan Franszlar gstermilerdir79. Bu saldrlarn yan sra Beyrutun kendi ierisinde de huzursuzluklar balamtr. zellikle mutasarrflk idaresinden memnun olmayan Marunler honut olmayan guruplarn banda geliyordu. Bunun iin Fransa ile ikili ilikilerini srekli de olsa ilerlettiler. Marun-Fransz dayanmasnn, I. Dnya sava sonrasnda Lbnanda Fransz manda rejiminin kurulmasnda byk rol olmutur. 19. Yzyln sonlarnda Arap milliyetilii fikri ile bugnk Lbnan blgesinde, farkl din ve mezhepler Osmanllara kar birlemilerdir. 20. Yzyln balarnda Osmanl devleti ierisinde Trk milliyetilii akm kuvvet kazand. Bu akma kar olarakta Suriye ve Lbnan blgesinde Arap milliyetilii fikri g kazanmaya balamtr. Beyrut, basn ve yayn faaliyetleri ile bu fikirlerin tm Ortadou ve Arap blgesine yaylmasn salamtr80. 1916 ylnda Mslman Araplar Mekke Emiri erif Hseyin nderliinde ngilizlerin desteiyle Osmanl devletine isyan etmilerdir. I. Dnya savann devam ettii srada erif Hseyinin, Beyruta asker gndermesi zerine ngiltere ve Fransa bu askerlerin Beyruta girmelerine engellemek iin birlikte mdahale de bulunmulardr. kr Paa komutasndaki erif Hseyine bal kuvvetler Beyruttan karld. Bylelikle erif Hseyin ve arkadalar aldatldklarn ksmen anlamlardr81. Bundan sonra ehre ngilizler ve Franszlar birlikte hkim olmularsa da 8 Ekim 1918 tarihinde ngiliz kuvvetlerinin am almasyla birlikte General Allebny amdan sonra kuvvetlerini bir yandan Hayfadan, te yandan da amdan kuzeye doru harekete geirmiti. Bu suretle de Beyrut 8 Ekim 1918de ngilizlerin eline gemitir82. I. Dnya Savann sona ermesi ile birlikte Nisan 1920de San Remoda toplanan bar konferansnda, Byk Suriyenin Manda idaresi, Fransaya verildi. Fransa, 1 Eyll gn, Byk Lbnan Manda idaresinin kurulduu ve bakentinin Beyrut olduunu bir merasim ile aklad83.

79

mer Osman Umar; Trablusgarb Sava Srasnda talyann Beyrutu Bombalamas Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, C.XVII, S.51, Ankara, 2001, s.727-784. 80 rfan C. Acar, Lbnan Bunalm ve Filistin Sorunu, s.20-21. 81 mer Osman, Umar, Trkiye-Suriye likileri (1918-1940), Elaz, 2003, s.9. 82 E. Z. Karal, Osmanl Tarihi, C.IX, s.539. 83 Hakk Ylmaz yan, Manda daresinden Sonra Lbnan ve Lbnan-Trkiye likileri, Frat niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Doktora Tezi, Elaz, 2007, s.27.

19

BRNC BLM BEYRUTUN DAR TAKSMTI ve YAPISI 1. Beyrutun dar Taksimt 1.1. 1516-1865 Tarihleri Arasnda Beyrutun dar Taksimt Yavuz Sultan Selim, Memluk ordusuna Mercidabk savayla ar bir darbe vurduktan sonra Gney-Suriye ve Filistindeki belli bal ehirlerden Safed, Nablus, Kuds, Acln, Gazze sancaklar ile etraf kazlar ki Beyrut da dahil olmak zere Aralk 1516 tarihine kadar Osmanl topraklarna dahil etti84. Yavuz Sultan Selim, am nibi olan Canbirdi El-Gazliyi eski makamnda brakm ve Haleb dnda btn Suriye blgesini idaresine brakmtr. Yavuz Sultan Selimin vefat etmesiyle birlikte Canbirdi Gazli, isyana kalkm, isyan 1521 de Canbirdinin ldrlmesiyle son bulmutur. Canbirdinin ortadan kaldrlmasyla yerine Ferhad Paa, am Beylerbeyliine tayin edilmitir. Yavuz devrinde am eyaleti iin, Bild- am, Eyalet-i Arap veya Eyalet-i am isimleri kullanlm ve bu eyalete Kuds, Gazze, Nablus, Sayda ve Beyrut bal olmutur85. 1522 tarihinde am Beylerbeyliine 13 sancak bal olup bunlar am, Gazze, Remle, Kuds- erif, Safed, Haleb, Trablus, Hama, Humus, Ayntab, Antakiyye, Birecik, Rum-kala, Adana, Tarsus, Sisden olumaktayd. Beyrut ad bu dnemde idar taksimtta liv statsnde bulunmamaktayd. 1522de am Sancana bal, kaz taksimtnda Beyrut, Mahrse-i am, Baalbek, Sayda, Kerek-Nh ve Kr ile birlikte yer almaktayd86. am Sancann 1523 ylnda 19 nahiyesi bulunmakta olup bunlar, Baalbek, Beyrut, Crd-i Beyrut, Cubbetl-Assl vel-Kr, Drn vel-Billn, elMetn, Garb-i Beyrut, Gta vel-Merc, Hammre ve fl-Beyd, Havrn, Kisrevn, Kerek-Nh, Cizzin ve fl-Harradn, Sayda, f bn Maan, ara ve klimz-Zebb, Vdil-Acem, Vdit-Taym ve Hla, Zebedn ve Vd Berada isimli nahiyelerdir. Bu nahiyeler arasnda Beyrut, Crd-i Beyrut ve Garb-i Beyrut adnda nahiye mevcut olup bunlardan Beyrut isimli olann ehrin merkezi olduu bilinmektedir.
84

Hoca Saadettin Efendi, Tact-Tevarih, Yay. Haz. smet Parmakszolu, C.IV, Ankara, 1999, s.331; . H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, C.II, Ankara, 1999, s.287. 85 Ahmed Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri ve Hukuk Tahlilleri, C.3 stanbul, 1991, s.485-486. 86 Enver akar, Kanuni Sultan Sleyman Kanun-nmesine Gre 1522 Ylnda Osmanl mparatorluu'nun dar Taksimat, FSBD, C.XII, S.1, Elaz, (Ocak, 2002), s. 276-281; A. Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, C.4, stanbul, 1992, s.538.

20

1569/1570 tarihli Mufassal defterlerde am sancann bu defa 49 nahiyeden meydana geldii grlmektedir. Bu nahiyeler, Gta, Merc, Kalemn, Cubbetl-Assl, Vd Berada, Zebedn, Krna, fl-Harradn, f-l-Beyd, Hammre, VditTaym, Arkb, Hla, ar, klmz-Zebb, klml-Billn, klmd-Drn, VdilAcem, Kr, Baalbek, Kerek-Nh, Cebel-i Kisrevn vel-Harradn, Beyrut, Metn, Crd, Garb, Sayda, klmt-Tuffh, klm-i mer, Cizzn, klm-i Harnb ve f bn-i Maan ile Havrn kazsna tbi olan Ben Kilb, Ceydr, Cevln- Garb, Cevln ark, Batha, Ben Mlikl-Erf, Ben Neiyye, Ben Mliks-Sadr, Belsta, Ben Srma, Ben Kinne, Ben el-Esr, Beni Muklid, Beni tike ve Kefrt, Beni Cehm (Ben Cehme), Ben Usba, Ben Abdullah adl nahiyelerdir. Bu idar taksimt 1596/1597 ylna ait Tahrir defterlerinde de aynen grlmektedir. 16. Yzylda am eyaletinin sancak taksimt ise u ekilde olumutur;
TABLO - 1 am Eyaletinin XVI. Yzyl Sancak Taksimt
Sra No
87

1520 Haleb Hama Ayntb (Antep) Trablus (Trablusam) Malatya Hums Tarsus Divrii

1522 am Gazze (Remle ile birlikte) Kuds Safed Haleb Trablus Hama ve Hums Ayntb

1527 am Adana Haleb Trablus Kuds ve Gazze Hama ve Hums Ayntb Sis

1545 am Haleb Trablus Safed Kuds Hama Hums Birecik

1550 am Kuds Gazze Nabls Safed Trablus Salt-Acln Akta Taraby- Arab (Leccn) --------

1565 am Trablus Safed Kuds Acln Gazze Nabls Leccn

1 2 3 4 5 6 7 8

9 10 11 12 13 14 15

Birecik Darende Khta ve Gerger Rum-kala Behisni (Besni) Sis am

Antakya Birecik ve Rumkala Adana Tarsus Sis ---

Tarsus Nablus ve Safed Birecik Deyr ve Rahba Ekrd zeyrili Salt-Acln

Ekrd Salt-Acln Gazze Nabls Leccn ---

Kerek-i evbek Hums ------

87

E. akar, XVI. Yzylda am Beylerbeyiliinin dar Taksimat FSBD, C.XIII, S.1, Elaz, (Ocak, 2003), s. 351-374.

21

Yukardaki tabloda da grld zere Beyrut ehrinin 1520 ve 1597 tarihlerindeki Mufassal defterlerine gre kk bir kaz veya nhiye olduu ve sancak stats kazanmad bu sebeple kaytlarda bulunmad tespit edilmitir. Beyrut 17. yzyln banda am eyaletine bal sancak statsn kazandktan sonra, 1614te Sayda ve evresi ile birlikte Osmanl idaresi tarafndan yeni bir dzenlemeye tabii tutuldu. Yaplan yeni dzenleme ile birlikte Sayda, Beyrut ve Safed sancaklar am eyaletinden ayrlarak mstakil bir eyalet haline dntrlm88 ve Hasan Paa Beylerbeyi olarak tayin edilmitir. Baz aratrmaclar Saydann 1660 tarihinde eyalet olduunu belirtmilersede89 bu bilginin doru olmad, yine Babakanlk Osmanl Arivinde yapm olduumuz aratrmalarda 1823 tarihine kadar Sayda, Beyrut ve Safed eyaleti adnn pek ok ariv belgesinde birlikte kullanld da tespit edilmitir90. Slyneli bir yapya sahip olan Sayda, Beyrut ve Safed eyaleti 1631de Drz lideri Maan olu Fahreddine braklm, Fahreddin Sayda, Beyrut ve Safed idaresini olu Aliye brakmsa da Fahreddinin ortadan kaldrlmasyla birlikte Sayda, Beyrut ve Safed eyaleti 16 Haziran 1633de Mustafa Beye, bundan sonra srasyla 1637de sabk Erzurum beylerbeyi Mehmed Paaya, 1640ta da Msr beylerbeyi Zlfikar Paaya tevcih edilmitir91. 1700-1740 tarihlerinde Sayda, Beyrut ve Safed eyaletinin idar taksimt ise u ekilde idi; Safed, Sayda ve Beyrut, Nablus, Cebel-i Acln, Nahiye-i Vadil-Heym, Tedmur ve Kerek-i evbekten olumakta olup iltizam veya mlikane usul ile tasarruf edilmitir92. Sayda, Beyrut ve Safed eyaletinin gelirleri srasyla u grevlilere tevcih edilmitir; 11 Haziran 1702de Vezir Kaplan Paaya, 16 Eyll 1716da Mehmed Beye, 12 Mays 1718de Kk Osman Paaya, 7 Mays 1737 tarihine kadar Selim Paaya, 30 Ocak 1737de brahim Paaya, 26 Kasm 1737de Ahmed Paaya, 1738 Mart ay banda
88

. H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, C.III/2, Ankara, 1999, s.290; Orhan Kl, 18. Yzyln lk Yarsnda Osmanl Devletinin dar Taksimat Eyalet ve Sancak Tevcihat, Elaz, 2007, s.57. 89 Leila Tarazi Fawaz, Merchants and Migrants in Nineteenth-Century Beirut, London, 1983, s.21. 90 BOA., C.DH., 126-6264, 9 Temmuz 1823 M./29 evval 1238 H. 91 E. akar, XVII. Yzyln lk Yarsnda am Eyaleti Orta-Dou Aratrmalar Dergisi, C.I, S.2, Elaz, (Temmuz, 2003), s. 44-59. 92 Orhan Kl, XVIII. Yzyln lk Yarsnda Osmanl Devleti'nin Eyalet ve Sancak Tekilatlanmas, Osmanl, C. 6, Ankara, 1999, s. 90; O. Kl, Eyalet ve Sancak Tevcihat, s.58.

22

brahim Paaya, 11 Kasm 1738de Yakb Paaya, 1740 Kasm ay ortalarnda Kel Ahmed Paaya, 10 Ocak 1740 tarihinde Azim-zde brahim Paaya tevcih edilmitir93. 19. yzyln ilk yarsndan itibaren Sayda, Beyrut ve Safed eyaleti ad yerine sadece Sayda eyaleti ad kullanlmaya balanmtr. 9 Kasm 1830da M.(21 Rebil-evvel 1246 H.) Kuds ve Nablus sancaklar am eyaletinden ayrlarak, Sayda eyaletine balanmtr94. 1830deki idar taksimt da Sayda eyaletine bal olan Beyrut sancak statsndedir. Kuds ve Nablus ise am eyaletine bal gzkmektedir. Kanaatimizce Kuds ve Nablusun Sayda eyaletine ilhaknn yeni olmas sebebiyle bunun evraklara yansmam olmasndan bu durum ortaya kmtr. 1831de Sayda eyaleti Sayda, Beyrut, Safed, Akk ve Sur sancaklarndan olumaktayd95. 1840da Beyrut, Sayda eyaletinin merkezi durumuna gelmitir96. Bu deiikliin hangi gerekelerle gerekletirildii bilinmemektedir. 1849da Sayda eyaletinin snrlar geniletilmi ve am eyaletine bal bulunan Lazkye ve Trablus sancaklar da Sayda eyaletine dhil edilmitir97. 1849da Sayda eyaletinin idar taksimt ise u ekildedir; Sayda, Trablus, Lazkye, Nablus, Akk, Kuds- erif ve Beyruttan olumaktayd.

1.2. Suriye Vilyeti daresinde Beyrutun dar Taksimt Osmanl Devleti Fransz mlk tekilt idaresinden rnek alarak 1864de vilyet nizamnmesini uygulamaya balad ve ilk olarak Rusuk, Vidin ve Ni eyaletleri Tuna vilyeti ad altnda birletirildi. Tuna vilyetine Mithat Paa tayin edildi. Tuna Valilii srasnda Mithat Paa, vilyet nizamnmesine gre uygun olarak gerekli tekilt kurduktan sonra vilyetin ihtiya olan almalar yaparak, asayii salad. Mithat

93

O. Kl, Eyalet ve Sancak Tevcihat, s.144-146; Fahameddin Baar, Osmanl Eylet Tevciht (1717-1730), Ankara, 1997, s.100. 94 BOA., HAT., 555-27452/B. 95 Fazla Akbal, 1831 Tarihinde Osmanl mparatorluunda dar Taksimat ve Nfus Belleten, C.XV, S.60, Ankara, 1951, s.624. 96 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1311 H. (18921893 M.), s.25; Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1318 H. (19001901 M.), s.65; Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1319 H. (19011902 M.), s.71; Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1322 H. (19041905 M.), s.69; Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1324 H. (19061907M.), s.67. 97 Bar Aslan, H. 1265 (M. 1849) Devlet Salnmesine Gre Osmanl dari Yaps, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Yksek Lisans Tezi, Ankara, 2007, s.97.

23

Paann Tuna Vilyetindeki baarl ilerinden sonra bu sistemin Anadolu, Rumeli ve Arabistanta da uygulanmasna karar verildi98. Suriye Vilyetinin vilyet nizamnmesine gre oluturulmasyla birlikte 1864-5 tarihlerinde Sayda eyaleti lav edilerek, topraklar Suriye vilyetine dhil edilmitir99. Sayda eyaletinin ama balanmas ile birlikte Beyrut Suriye vilyeti dhilinde sancak statsn korudu. 1869-70da Suriye eyaletine am- erif, Kuds- erif, Beyrut, Trablus, Akk, Hma, Havran ve Belk sancaklar dhildi100. sancann idar yaps u ekilde olumutur.
TABLO - 2 Suriye Eyaletine Bal Beyrut Sancann dar Taksimt Sancak Merkezi Beyrut (1869-1872)101 Kaz -Sayda ---Sur ----Sayda
102

Beyrut

Nhiye -Merciyun Ceb klm-i mr kif Mrkir Kna Tebnn Huneyn -Ceb klm-i mr kif Kna Tebnn Huneyn Hvle

Beyrut

(1881-2)

--Sur -Merciyun --

Suriye vilyeti dhilinde bulunan Kuds sanca 1872-3 tarihinde vilyetten ayrlarak mstakil sancak yaplmtr103. 1876 tarihinde ise merkeze bal sancaklar arasnda Cebel-i Lbnan, Beyrut ve Kudsn adlar gsterilmitir. Beyrut sancann
98

E. Z. Karal, Osmanl Tarihi, C.VII, s.154-156; lber Ortayl, Tanzimat Devrinde Osmanl Mahalli dareleri (1840-1880), Ankara, 2000, s.31. 99 Noufan El-Hmoud, Tanzimt- el-Osmanye fi Vilayeti Suriye Research in The History of Bilad alSham During The Ottoman Period, Amman, 1992, s.14; Zuhair Ghanayim, Vilayeti Beyrut fi Ftrett-Tanzimt el-Osmanye Research in the History of Bilad al-Sham During the Ottoman Period, Amman, 1992, s. 133; Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1311 H. (18921893 M.), s.25; Asuman zgen, 1272 H./1855-6 ile 1328 H/1910 Yllar arasnda Suriye, Badat, Basra, Musul, Beyrut, Hicaz ve Yemen Vilyetlerinin dar Taksimat, Nide niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Yksek Lisans Tezi, Nide, 2001, s.7. 100 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1286 H. (18691870 M.), s.5. 101 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1286 H. (18691870 M.), s.168-181; Suriye Vilyeti Salnmesi, 1288 H. (18711872 M.), s.71-77. 102 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1299 H. (18811882 M.), s.307-304. 103 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1289 H. (18721873 M. ), s.132.

24

merkeze bal olarak gsterilmise de baz hususlarda imtiyazl bir sancak hkmnde idi. Bu durum 1840-1860da meydana gelen Lbnan olaylar sonunda kabul edilmi ve o tarihten itibaren devam etmitir. Cebel-i Lbnan idare stats 1861de Bb- li temsilcisi ile ngiltere, Fransa, Rusya ve Avusturya ve Prusya devletleri temsilcileri arasnda kararlatrlm. Cebel-i Lbnan idar stats 1864de stanbulda toplanan devletleraras bir konferansta kesin ekli verilmitir. Cebel-i Lbnann idar stats, devletleraras bir vesika ile tespit edilmi bulunduu iin Osmanl hkmeti bunu tek tarafl olarak herhangi bir ekilde deitirmeye artk yeterli deildi. Sz konusu sancak imtiyazl olarak kabul edilmitir. Beyrut, Kuds ve Canik mstakil sancaklarnn hangi maksatlarla kurulduu ve ne gibi idar ve mlk zelliklere sahip olduklar bilinmiyorsa da Cebel-i Lbnan gibi bir imtiyazl yapya sahip deillerdi104. 1876 da Beyrut Sanca da, mstakil sancak olarak yaplandrlmsa da 1877de tekrar Suriye vilyetine balanmtr105. 1877-80 tarihlerinde Beyrut sancann yaps deimemitir106. 1880-1de Beyrut sancana bal Sayda kazs dhilindeki Merciyun nahiyesi, kza stats kazanmtr107. 1881-2de Beyrut sancann nahiye ve ky says ise u ekilde idi;
TABLO - 3 Beyrut Sancann dar Taksimt (1882-5)108 Kazlarn simleri Beyrut Sayda Sur Merciyun Toplam Snf 1 1 2 2 --Nahiye Says -3 3 1 7 Ky Says -128 110 53 291

104 105

E. Z. Karal, Osmanl Tarihi, C.VIII, s.312. Tahir Sezen, Osmanl Yer Adlar, Ankara, 2006, s.81. 106 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1294 H. (18771878 M.), s.137; Suriye Vilyeti Salnmesi, 1295 H. (1878 M.), s.134-135; Suriye Vilyeti Salnmesi, 1296 H. (18781879 M.), s.136-137; Suriye Vilyeti Salnmesi, 1297 H. (18791880 M.), s.257. 107 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1298 H. (18801881 M.), s.257. 108 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1300 H. (18821883 M.), s.295-297; Suriye Vilyeti Salnmesi, 1301 H. (18831884 M.), s.246; Suriye Vilyeti Salnmesi, 1302 H. (18841885 M.), s.246.

25

Harita 1: Suriye Vilyetine Bal Beyrut Sancann dar Taksimt (18778) 1.3. Beyrut Vilyetinin Oluturulmas ve dar Taksimt Beyrut ehrinin zamanla neminin artmas Osmanl hkmetini yeni bir vilyet oluturmaya mecbur etmiti. Bunun balca sebepleri ise unlard; Suriye Vilyetinin snrlarnn geni olmasndan, problemlerinin artmas ve tm blgelerle yeteri kadar ilgilenilmemesi, Beyrutun yabanc lkelerle, zellikle Avrupal devletlerle olan ticar

26

ilikisinin gnden gne artmas, Cebel-i Lbnan olaylar ile birlikte imtiyazl bir eyalet statsnde Cebel-i Lbnan Mutasarrflnn oluturulmas109, Krm Sava srasnda Kuds Kutsal Yerler Meselesi ile, Batl devletlerin bu blgede yaplanma almalar sonucunda, Osmanl Devletinin idar yapsnda deiiklie gidilerek, Kudsn dorudan stanbula balanmas110 gibi yapsal deiikliklerin olmas, batl devletler tarafndan Beyrutta da ayn dzenlemenin talep edilecei dncesinin ortaya kmas, Beyrut Vilyetinin kurulmasn zorunlu hale getirmitir. Osmanl hkmeti Meclis-i Mahsusann 22 Kasm 1887 M.(6 Rebil-hir 1305 H.) tarihli kararyla Beyrut vilyeti kurulmasnn kararn alm ve bu karar u ekilde ifade etmitir; Beyrutdaki general konsoloslarn her biri baka baka amel-i nfza almakta olmalarndan ve esbb- saireden dolay kt-i mezkurenin mlum ve msellem olan nezket ve ehemmiyeti der-dest ina olan Beyrut limannn ikmlinde bir kat daha tezayd edecei cihetle oralarca nfuz-u ecanibin kesri ve taklili esbbnn istihsali derece-i vcubda olmaktadr111. Kararda belirtildii zere Beyrutta yabanc devletlerin etkisinin artt bunun yeni yaplacak olan limanla bir kat daha artaca belirtildikten sonra Beyrut Vilyetinin kurulmas karar alnmtr. Akdeniz kysnda bulunan vilyetin kuzeyinde Halep, dousunda Suriye (am) vilyetleri, gneyinde Kuds- erif mutasarrfl, batsnda da Akdeniz yer alr112. Beyrut vilyeti ilk kurulduu zaman, Havrann bir ksm topraklarn da iine almtr113. Beyrut vilyeti 1888de 5 sancak, 21 kaz, 49 nahiye, 2237 kyden olumaktayd. Beyrut Vilyetinin alan sancaklara gre ise u ekilde idi; Beyrut Sanca 4530 Km2, Akk Sanca 7527 Km2, Trablusam Sanca 5969 Km2, Lazkye Sanca 5810 Km2, Belk Sanca 6664 Km2 olmak zere toplam 30.500 Km2 alana sahipti114.

109 110

Engin Deniz Akarl, Cebel-i Lbnanda Mutasarrflk Dzeni 1861-1915, stanbul, 1981, s.194. Il Ik Bostanc, XIX. Yzylda Filistin (dar ve Sosyal Ekonomik Vaziyet), Frat niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Doktora Tezi, Elaz, 2006, s.124-133. 111 BOA., .MMS., 95-4011. 112 Necdet Sakaolu, 20. Yzyl Banda Osmanl Corafyas, stanbul, 2008, s.253. 113 BOA., DH.MKT., 1472-58, 28 Kasm 1887 M./12 Rebil-evvel 1305 H.; BOA., DH.MKT., 147451, 4 Ocak 1888 M./19 Rebil-evvel 1305 H.; BOA., DH.MKT., 1475-1, 5 Ocak 1888 M./20 Rebilevvel 1305 H.; BOA., DH.MKT., 1495-113, 21 Mart 1888 M./8 Receb 1305 H. 114 Vital Cuinet, Syrie, Liban et Palestine, Paris 1896, s.4.

27

Beyrut vilyeti kurulduu tarihten Osmanl devletinin son dnemlerine kadar Beyrut, Akk, Trablusam, Lazkye ve Nablus (Belk) sancaklarndan oluturulmutur. 1888de kaz says 21 iken, 1894-1905 tarihleri arasnda 16ya, 1908-10 tarihinde ise 15e dmtr. Nahiye says 1888de 49, 1894-1905de 43, 1908-10da 17 olmutur. Nahiye saysnda ki azalmann sebebi ise 1871 tarihinde karlan vilyetler nizamnmesi ile ilk kez idar bir birim olarak oluturulan nahiye, kaz snrlar iindeki ky ve iftliklerin yaknlklar ve ilikileri gz nnde tutularak dzenlenmesiyle be yz kiiden fazla nfusu olan ky ve iftliklerin nahiye oluturmalar mmkn olmutur115. lk zamanlarda bu kurallar dnlmeden oluturulan nahiyeler daha sonra bu nizamnmeye dayanlarak ortadan kaldrlm bylece yeni nahiye saylar olumutur116. Beyrut vilyetinin ky ve mezra says 1888de 2237, 1894-1905de 2957, 1908-10da 3243e kmtr. dari taksimtta en geni arazilere sahip olan Akk Sanca, en fazla kye de sahipti. Beyrut Vilyetinin yllara genel olarak idar taksimt ise u ekilde idi;
TABLO - 4 Beyrut Vilyetinin dar Taksimt Sancak Ad Beyrut Sanca Akk Sanca Trablusam Sanca Lzkyye Sanca Nablus sanca Toplam Beyrut Sanca Akk Sanca Trablusam Sanca Lzkyye Sanca Nablus sanca Toplam Kaz Says 3 4 3 3 3 16 3 4 3 3 2 15 Nahiye Says 8 4 5 17 9 43 2 2 6 4 3 17 Ky Says 361 355 673 1440 228 2957 353 200 972 1490 228 3243

115

M. Tayyib Gkbilgin, Nahiye .A, C.IX, stanbul, 1993, s.37; Musa adrc, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yaps, Ankara, 1997, s.253. 116 Vilyetler nizamnmesi ile her nahiyenin bir mdr ve sekizden fazla olmamak zere bir nahiye meclisi olacakt. Nahiye mdr ve meclisi halk tarafndan seilecekti. E. Z. Karal, Osmanl Tarihi, C.VIII, s.307-311. 117 Salnme-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye, 1312 H. (1894-1895 M.), s.589; Salnme-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye, 1315 H. (1897-1898 M.), s.393; Salnme-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye, 1316 H. (1898-1899 M.), s.457; Salnme-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye, 1322 H. (1904-1905 M.), s.627; Z. Ghanayim, Vilayeti Beyrut s. 134. 118 Salnme-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye, 1327 H. (1909-1910 M.), s.605; Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1326 H. (1908-1909 M.), s.112-113.

(1908-1910)118

(1894-1905)117

28

1.3.1. Beyrut Sanca Beyrut Vilyetinin merkez sancadr. Sancak merkezide Beyrut kazs olmakla birlikte, Sayda, Sur ve Merciyun isminde drt kazdan oluturulmutur. Kuzeyden Cebel-i Lbnan Sancana bal Cezzinin, douda Suriye vilyetinin merkez sancana bal Hasbiye ve Havran Sancana bal Muzaf- Kantra ve gneyden Akka sancann merkezi ve Safed kazlar ile batda ise Akdeniz ile snrldr. Beyrut Sanca, 1888de 3 kaz (merkez kaz hari) 9 nahiye, 323 ky, 18941905de 3 kaz, 8 nahiye, 361 ky, 1908-10da 3 kaz, 2 nahiye, 353 kyden olumaktayd. Beyrut kazs, sancan merkezi olup, merkez kazya bal nahiye ve ky bulunmamaktadr. Sayda kazs, 1888de 3 nahiye 137 ky, 1894-1905de 3 nahiye (kif, Ceb, umr) 149 ky, 1908-10da sadece kif nahiyesi ve 149 ky mevcuttur. 1908-10 yllarnda Ceb ve umr nahiye statlerini kaybetmilerdir. Sur kazs, 1888de 3 nahiye (Tebnn, Kna, Marke) 133 ky, 1894-1905de 3 nahiye, 155 ky, 1908-10da sadece Tebnn nahiyesi ve 145 ky mevcuttu. Merciyun kazs, 1888de 3 nahiye, 53 ky, 1894-1905de 2 nahiye, 59 ky, 190810da sadece 59 ky mevcuttur. Beyrut Sancann idar taksimt ise tarihlere gre u ekilde olumutur;
TABLO - 5 Beyrut Sancann dar Taksimt Sancak smi Beyrut Sanca Kaz smi Beyrut Kazs (Merkez kaz) Sayda Kazs ----Sur Kazs -Nahiye --kif Ceb mr Toplam -Tebnin Ky Says --44 60 45 149 -80

119

Salnme-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye, 1312 H. (1894-1895 M.), s.577-580; Salnme-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye, 1315 H. (1897-1898 M.), s.386-388; Salnme-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye, 1316 H. (1898-1899 M.), s.448-451; Salnme-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye, 1322 H. (1904-1905 M.), s.618-621.

(1894-1905)119

29

(1908-1910)120

Beyrut Sanca

---Merciyun Kazs ----Sayda Kazs --Sur Kazs --Merciyun Kazs

Kna Marke Toplam -Hneyn Hvle Toplam -Nefs-i Sayda kif Toplam Nefs-i Sur Tebnin Toplam --

31 34 155 19 26 14 59 -105 44 149 65 80 145 59

1.3.2. Akk Sanca Akka Sanca, kuzeyden Beyrut sancana bal Sur ve doudan Suriye vilyetine bal Kantra, Merciyun ve gneyden Nablus sancana bal Cenin ve Beni Sab kazlar ve batda Akdeniz ile snrldr. Akk Sanca 1888de 5 kaz ki bunlar, Akk merkez, Hayfa, Taberiya, Safed, Nasra, 5 nahiye, 222 ky, 1894-1905de 4 kaz, (merkez kaz hari) 4 nahiye, 355 ky, 1908-10da 4 kaz, 2 nahiye, 200 ky mevcuttu. Akk merkez kazsnn 1888de 3 nahiye, 49 ky, 1894-1905de 3 nahiye, 58 ky, 1908-10da 1 nahiye, 48 ky mevcuttu. Hayfa kazsnn 1888de 2 nahiye, 60 ky, 1894-1905de 1 nahiye, 62 ky, 190810da 1 nahiye, 44 ky mevcuttu. Taberiya kazsnn 1888de 24 ky, 1894-1905de 30 ky, 1908-10da 30 ky mevcuttu. Safed kazsnn 1888de 59 ky, 1894-1905de 78 ky, 1908-10da 78 ky mevcuttu. Nasra kazsnn 1888de 27 ky, 1894-1905de 28 ky, 1908-10 herhangi bir ky mevcut deildi. Akka Sancann idar taksimt ise u ekilde olumutur;
120

Salnme-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye, 1327 H. (1909-1910 M.), Salnmesi, 1326 H. (1908-1909 M.), s.112-113.

s.596-598; Beyrut Vilyeti

30

TABLO - 6 Akk Sancann dar Taksimt Sancak smi Akk Sanca (1894-1905)121 Kaz smi Akk Kazs (Merkez kaz) ----Hayfa Kazs --Tberiye Kazs Safed Kazs Nsra ---Hayfa Kazs --Tberiyye Kazs Safed Kazs Nasra Kazs Nahiye smi -Sahil aver efu-amr Toplam -Kayseriyye Toplam ---Nefs-i Akk efu-amr Toplam Nefs-i Hayfa Kayseriyye Toplam ---Ky Says -18 15 25 58 37 25 62 30 (Mezr) 78 28 33 15 48 25 19 44 30 78 27

Akk Sanca (1908-1910) 122

1.3.3. Trablusam Sanca Trablusam sanca, Lazkye sancann kuzeyinde bulunan Merkab kazs, gneyinde Cebel-i Lbnan Mutasarrfl, douda Hama sanca ve Hamidiye kazlar ve batda Akdeniz ile snrldr. Trablusam Sancana 1888de 4 kaz ki bunlar, Trablusam merkez, Safeyta, Akkar ve Hsn- Ekrd, 6 nahiye, 567 ky, 1894-1905de 3 kaz (merkez kaz hari) 5 nahiye, 673 ky, 1908-10da 3 kaz, 6 nahiye, 972 ky mevcuttu. Trablusam merkez kazsnn 1888de 6 nahiye, 91 ky, 1894-1905de 5 nahiye, 91 ky, 1908-10da 5 nahiye, 91 ky mevcuttu. Safeyta kazsnn 1888de 202 ky, 1894-1905de 301 ky, 1908-10da 301 ky mevcuttu.

121

Salnme-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye, 1312 H. (1894-1895 M.), s.580-582; Salnme-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye, 1315 H. (1897-1898 M.), s.388-389; Salnme-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye, 1316 H. (1898-1899 M.), s.451-452; Salnme-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye, 1322 H. (1904-1905 M.), s.621-623. 122 Salnme-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye, 1327 H. (1909-1910 M.), s.598-600; Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1326 H. (1908-1909 M.), s.112-113.

31

Akkar kazsnn 1888de 174 ky, 1894-1905de 174 ky, 1908-10da 174 ky mevcuttu. Hsn- Ekrd kazsnn 1888de 100 ky, 1894-1905de 106 ky, 1908-10da 407 ky mevcuttu. Trablusam Sancann idar taksimt ise u ekilde olumutur;
TABLO - 7 Trablusam Sancann dar Taksimt Sancak smi Trablusam Sanca (1894-1905)123 Kaz smi Trablusam Kazs (Merkez kaz) ------Sfeyta Kazs Akkr Kazs Hsn- Ekrd Kazs Trablusam Kazs -------Safeyta Kazs Akkr Kazs Hsn- Ekrd Nahiye -skele Zenniye Tartus Arvd Hzur Toplam --(Merkez) Tel Kelh Ky -Minye skele Tartus Arvd Zenniye Hazur Toplam ---Ky Says 19 -35 4 -33 91 301 174 106 (Mezr) 19 --4 -35 33 91 301 174 407

Trablusam Sanca (1908-1910)124

Yukardaki tabloda grld zere Trablusam merkez kazsna bal olmak zere 1908-10da Minye adnda yeni bir nahiye oluturulmutur.

1.3.4. Lazkye Sanca Lazkye sanca, kuzeyden Haleb vilyeti dhilindeki Antakya, doudan Suriye vilyetine bal Hama, gneyden Trablusam sancaklar ve batda ise Akdeniz ile snrldr.

123

Salnme-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye, 1312 H. (1894-1895 M.), s.582-585; Salnme-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye, 1315 H. (1897-1898 M.), s.389-390; Salnme-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye, 1316 H. (1898-1899 M.), s.452-454; Salnme-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye, 1322 H. (1904-1905 M.), s.623-624. 124 Salnme-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye, 1327 H. (1909-1910 M.), s.600-602; Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1326 H. (1908-1909 M.), s.112-113.

32

Lazkye Sanca, 1888de 4 kaz ki bunlar, Lazkye merkez, Cebele, Merkb ve Sahyun,17 nahiye, 1210 ky, 1894-1905de 3 kaz (merkez kaz hari) 17 nahiye, 1440 ky, 1908-10da 3 kaz, 4 nahiye, 1490 ky mevcuttu. Lazkye merkez kazsnn 1888de 5 nahiye, 172 ky, 1894-1905de 4 nahiye, 181 ky, 1908-10da 2 nahiye, 181 ky mevcuttu. Cebele kazsnn, 1888de 4 nahiye, 247 ky, 1894-1905de 4 nahiye, 256 ky, 1908-10da 306 ky mevcuttu. Merkb kazsnn, 1888de 3 nahiye, 393 ky, 1894-1905de 5 nahiye, 569 ky, 1908-10da 3 nahiye, 596 ky mevcuttu. Sahyun kazsnn, 1888de 5 nahiye, 43 ky, 1894-1905de 4 nahiye, 434 ky, 1908-10da 1 nahiye, 434 ky mevcuttu. Lazkye sancann idar taksimt ise u ekilde olumutur;
TABLO - 8 Lazkye Sancann dar Taksimt Sancak smi Lazkye Sanca Kaz smi Lazkye Kazs (Merkez Kaz) -----Cebele Kazs -----Merkb Kazs ------Nahiye -Sahil Behluliye Bayr Bst Toplam -emsiyat Beni-ali emt-i Kable Maa Nevasra Keradiye Toplam -Kdms Hevbi Zemrine Zuhrl-Garb Crdl-elfa Toplam 66 53 34 28 181 -29 28 113 86 256 50 98 91 206 74 50 569 Ky Says --

125

Salnme-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye, 1312 H. (1894-1895 M.), s.585-587; Salnme-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye, 1315 H. (1897-1898 M.), s.390-391; Salnme-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye, 1316 H. (1898-1899 M.), s.454-456; Salnme-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye, 1322 H. (1904-1905 M.), s.624-626.

(1894-1905)125

33

Lazkye Sanca (1908-1910)126

Shyun Kazs -----Lazkye Kazs ---Cebele Kazs Merkb Kazs ----Shyun Kazs

-ifte Cebel-i Ekrad Beytl-elef Mahallibe Toplam -Bayr Basit Toplam --Banyas (Merkez) Kdms Hevbi Toplam (Merkez) Babbana

43 46 156 144 45 434 119 34 28 181 306 -380 98 91 569 434

1.3.5. Nablus veya Belk Sanca Nablus Sanca, gneyinde Kuds- erif sanca, douda Havran ve Man sancaklar, kuzeyden Akka sanca ve batda Akdeniz ile snrldr. Nablus Sanca 1888de 4 kaz ki bunlar, Nablus merkez, Cenin, Cemin ve Ben-i Sab, 12 nahiye, 212 ky, 1894-1905de 3 kaz (merkez kaz hari) 9 nahiye, 228 ky, 1908-10da 2 kaz, 3 nahiye, 228 kyden oluturulmutur. Nablus merkez kazsnn 1888de 4 nahiye, 35 ky, 1894-1905de 4 nahiye, 46 ky, 1908-10da 1 nahiye, 95 ky mevcuttu. Cenin merkez kazsnn 1888de 3 nahiye, 87 ky, 1894-1905de 2 nahiye, 90 ky, 1908-10da 1 nahiye, 90 ky mevcuttu. Cemin kazsnn 1888de 2 nahiye, 47 ky, 1894-1905de 2 nahiye, 49 ky, olumakta iken 1908-10da Cemin kazs idar taksimattan karlmtr. Ben-i Sab kazsnn 1888de 3 nahiye, 43 ky, 1894-1905de 2 nahiye, 43 ky, 1908-10da 1 nahiye, 43 ky mevcuttu. Nablus (Belk) sancann idar taksimt ise u ekilde olumutur;

126

Salnme-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye, 1327 H. (1909-1910 M.), s.602-604; Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1326 H. (1908-1909 M.), s.112-113.

34

TABLO - 9 Nablus (Belk) Sancann dar Taksimt Sancak smi Nablus (Belk) Sanca Kaz smi Nablus Kazs (Merkez Kaz) -----Cenin Kazs ---Cemin Kazs ---Beni Sab Kazs --Nablus (Belk) Sanca (1908-1910)128 -Nablus Kazs --Cenin Kazs -Beni Sab Kazs --Nahiye -Meriki Nablus Vdil-airlGarbi Cemin-i Evvel Cemin-i Sni Toplam Nefs-i Cenin air-i Eviye-i rkiyye Merikl-Cerar Toplam -Cemin-i Evvel Cemin-i Sni Toplam Nefs-i Ben-i Sab air-i Eviye-i Grb Vadil-airulGrb Toplam -Cemin Toplam Nefs-i Cenin air-i Eviye-i rkiyye Nefs-i Ben-i Sab Harem Toplam Ky Says -31 10 3 2 46 49 17 24 90 22 27 49 23 9 11 43 41 54 95 73 17 34 9 43

Genel olarak, Osmanl hkimiyetinde Beyrut ehri 16. yzylda nahiye statsnde, 17. Yzylda kaza ve 19. Yzylda sancak olarak idar taksimatta yer almtr. Beyrut vilayeti, 1888 tarihinde Avrupal devletlerin blgedeki faaliyetlerini nlemek amacyla kurulmu. Oluturulan vilyetin, sancak, kaza ve nahiye, say ve yaps bakmndan Suriye vilyetindeki idar yap muhafaza edilmitir. Vilyetteki nahiye saylarndaki art ve azalmalarn merkezi hkmetin yrtt yenileme hareketlerinden kaynakland da tespit edilmitir.
127

Salnme-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye, 1312 H. (1894-1895 M.), s.587-588; Salnme-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye, 1315 H. (1897-1898 M.), s.392; Salnme-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye, 1316 H. (1898-1899 M.), s.456-457; Salnme-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye, 1322 H. (1904-1905 M.), s.626-627. 128 Salnme-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye, 1327 H. (1909-1910 M.), s.604-605; Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1326 H. (1908-1909 M.), s.112-113.

(1894-1905)127

35

2. Beyrutun dar Yaps 2.1. Beyrutda dareciler (Valiler ve Mutasarrflar) 2.1.1. Sayda Eyaleti darecileri (Eyalet Merkezi Beyrut) Osmanl idar yapsnn temelini eyalet ve sancak oluturmaktadr. Bu sistemde eyaletlere bal sancaklar, sancaklara bal kazlar ve kazlara bal idar yapnn en kk birimi ky, mezra ve komdan olumaktayd. Eyalet ynetimini Beylerbeyi, Sancak ynetimini ise Sancakbeyi stlenmekteydi. Klasik dnemde beylerbeyi, eyalet snrlar ierisindeki btn sancaklarn hem mlk, hemde asker yneticisi durumundayd. Osmanl devletinin Klasik Dnemi olarak adlandrlan bu dneminde durum bu ekilde iken 17. Yzyldan itibaren ynetim ekli ksmen deimeye balamtr. Artk harp gcnn oluturulmasnda tmarl sipahilerin yerini, Eyalet valilerinin tasarrufunda olan, cretli askerler almlard. deiiklikler yaplmtr129. 1840 tarihinde Beyrut, Sayda eyaletinin merkezi olarak yaplandrlmas ile Beyrut, Sayda eyaletinin Paa sanca olmu bylelikle Sayda valisi, Beyruttan Sayda eyaletini idare etmitir. Beyrutun Sayda eyaletinin merkezi olmas ile Beyrutta grev yapan valiler ise unlardr;
TABLO - 10 Sayda Eyaletine Bal Bulunan Beyrutta Grev Yapm Olan Valiler 130 Greve Atand Tarih 1840-1 M. (1256 H.) 1840-1 M. (1256 H.) 1841-2 M. (1257 H.) 1842-3 M. (1258 H.) 1843-4 M. (1259 H.) Valinin smi zzet Paa Selim Paa Ferik zzet Paa Mustafa Paa Esad Muhlis Paa

Bu yzyldan itibaren idar sistemde de srekli

129

M. adrc, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentleri, s.11; Ahmet Aksn; 19. Yzylda Harput, Elaz, 1999, s.50; Rifat zdemir, XIX. Yzyln lk Yarsnda Ankara, Ankara, 1998, s.136. 130 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1311 H. (18921893 M.), s.117; Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1318 H. (19001901 M.), s.71; Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1319 H. (19011902 M.), s.77; Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1322 H. (19041905 M.), s.74; Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1324 H. (19061907 M.), s.72.

36

1844-5 M. (1260 H.) 1845-6 M. (1262 H.) 1846-7 M. (1263 H.) 1847-8 M. (1264 H.) 1850-1 M. (1267 H.) 1851-2 M. (1268 H.) 1855-6 M. (1272 H.) 1856-7 M. (1273 H.) 1857-8 M. (1274 H.) 1860-1 M. (1277 H.) 1861-2 M. (1278 H.) 1862-3 M. (1279 H.) 1864-5 M. (1281 H.)

Vecihi Paa Kmil Paa kodral Mustafa Paa Salih Vamk Paa Zabtiye Miri Mehmed Paa kinci defa Salih Vamk Paa Mahmud Nedim Paa nc defa Salih Vamk Paa Hurid Paa Bahriye Ferikann dan Mehmed Paa Kayserili Ahmed Paa Kabuli Paa Mehmed Hurid Paa

1840dan 1872 tarihine kadar Beyrutda grev yapan valiler, Beriyet-am valilii unvanyla anlmlardr. Yukardaki tablodan da anlalaca zere, Beyrutda grev yapan valiler ierisinde en uzun sre grev yapan Salih Vamk Paa bu grevden defa ayrlm ve bu greve yine atanmtr. 2.1.2. Beyrut Sanca darecileri 17. yzylla ile birlikte Osmanl devletinde, sancak yneticilerine Mutasarrf ad verilmeye balanmtr131. Mutasarrf kelime manas itibariyle Arapa sarf szcnden tremi ve tasarruf eden, kendinde kullanma hakk ve salhiyeti bulunan anlamna gelmektedir132. Tanzimattan sonra bir sancan en byk idar amiri olarak bilinmekle birlikte, mutasarrflar padiahn ferman ile atanmakta, grev yapt sancakta idar, adl, mal ve asayiten sorumlu idiler. Mutasarrflarn aldklar cretleri, grev sreleri, rtbe ve unvanlar farkl idi. Osmanl hkmeti, Beyrut gibi yabanc devletlerin tesirinin etkin olduu blgelere genelde halkn tand ve onlarn zerinde nfuzu olan idarecileri tayin etmeyi uygun bulmutur. Bu sebeple Abdulhdi Bey, Kamil Paa, Rauf

131 132

R. zdemir, Ankara, s.146. Ferit Develiolu, Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, Ankara, 1998, s.691.

37

Paa ve brahim Hakk Paa gibi mutasarrflar iki veya defa ayn greve atanmlardr. Sayda eyaletinin lav edilmesi ve Beyrutun Suriye vilyetine bal bir sancak olarak yaplandrlmas ki, bu 1865in balarnda ilk mutasarrf olarak Edhem Paann tayin edilmesi ile balayp, Beyrutun vilyet olarak yaplandrlmasna kadar devam etmitir. Beyrut sanca birinci snf mutasarrflk olarak kabul edilmi ve aylk 7500 kuru maa verilmitir133.
TABLO - 11 Suriye Vilyeti daresinde Beyrut Sancanda Grev Yapm Olan Mutasarrflar134 Mutasarrfn smi Edhem Paa Kamil Paa Abdulhdi Bey Rauf Paa kinci Defa Abdulhadi Bey Zhd Efendi kinci Defa Kamil Paa brahim Hakk Paa Rauf Efendi Ali Efendi nc Defa Kamil Paa135 kinci Defa Rauf Paa Greve Atand Tarih (Evili 1281 R.) 1865 balar (25 Terin-i evvel 1281 R.) 6 Kasm 1865 (11 ubat 1284 R.) 23 ubat 1869 (2 Temmuz 1286 R.) 14 Temmuz 1870 (21 ubat 1287 R.) 4 Mart 1872 (17 Haziran 1288 R.) 29 Haziran 1872 (31 Temmuz 1288 R.) 12 Austos 1872 (14 Haziran 1289 R.) 26 Haziran 1873 (2 ubat 1290 R.) 14 ubat 1875 (26 ubat 1291 R. ) 9 Mart 1876 (9 Eyll 1292 R.) 21 Eyll 1876 (25 ubat 1292 R.) 9 Mart 1877 Rtbesi Mir-i Miran Rumili Beylerbeyi Rumili Beylerbeyi Rumili Beylerbeyi Rumili Beylerbeyi Rumili Beylerbeyi Rumili Beylerbeyi Mir-i Miran Evvel-i Snye Bl Rumili Beylerbeyi Evvel-i Snye

133

Sabahattin Samur, Suriye Vilyetinin dari ve Sosyal Yaps (1840-1918), Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Doktora Tezi, Ankara, 1988, s.51. 134 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1311 H. (18921893 M.), s.118-9; Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1318 H. (19001901 M.), s.72-3; Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1319 H. (19011902 M.), s.78; Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1322 H. (19041905 M.), s.75; Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1324 H. (19061907 M.), s.73. 135 BOA., .MMS., 55-2518, 13 ubat 1877 M./29 Muharrem 1294 H.; Kamil Paann Haleb Vilyeti valiliine atanmasyla yerine, Kbrs Mutasarrf Rauf (Raif) Efendi on be bin kuru aylk maala Beyruta mutasarrf olarak atanmtr.

38

Necib Paa136 kinci Defa brahim Hakk Paa Nasuhi Bey

(16 ubat 1296 R.) 28 ubat 1881 (14 Mart 1299 R.) 26 Mart 1883 (10 ubat 1299 R.) 22 ubat 1884

Rumili Beylerbeyi Mir-i Miran ----

2.1.3. Beyrut Vilyetinin darecileri Osmanl devleti, 1864 tarihli Vilyet nizmnmesi ile birlikte vilyetlere en st dzey ynetici olarak valiler atamtr. Valiler atandklar vilyetin, idar, siyas, mal, hukuk ve asayi gibi tm ilerinden sorumlu idi. Devlet tarafndan emredilen her eyi yapmakla ykml olduu gibi salhiyetinde bulunan vilyetin emniyet ve asayii, mal ve can gvenlii, ahaliye ve devlete ynelen her trl saldry nlemekle grevli idiler. Beyrutun vilyet olmasyla Aydn valisi olarak grev yapan Ali Paa 8 Mart 1888de Beyruta atanan ilk vali olmutur. Beyrut birinci snf vilyet olarak kabul edilmi ve Ali Paaya da 20.000 kuru aylk maa balanmtr137. Beyrut valileri grevlerine gelemedikleri veya merkeze arldklar vakit yerlerine Suriye valileri veklet etmekteydiler ayn zamanda Beyrut valileri de Suriye valiliine veklet etmilerdir138. Beyruta atanan valiler belirli bir blgeden seilip atanmazlard, devlet iinde herhangi bir blgeden seilip atanabilirlerdi139. Beyruta atanan valiler ierisinde devlet merkezinde deiik birimlerde grev yapm idarecilerin olduu da grlmektedir. rnein, Nureddin Bey 2 Haziran 1910 M.(23 Cemaziyel-evvel 1328 H.) tarihine kadar ur-i Mlkiye Reisi olarak grev yapm bu tarihten sonra Beyruta
136

BOA., .DH., 878-70071, 19 Mart 1893 M./10 Cemaziyel-evvel 1300 H.; Necib Paann rahatszlanarak stanbula gitmesiyle yerine Belk mutasarrf brahim Paa, Beyrut mutasarrf olarak atanmtr. 137 BOA., DH.MKT., 1497-88, 29 Mart 1888 M./16 Receb 1305 H.; BOA., DH.MKT., 1475-1, 5 Ocak 1888 M./20 Rebl-hir 1305 H.; BOA., DH.MKT., 1472-58, 4 Ocak 1888 M./19 Rebl-hir 1305 H. 138 BOA., Y.A.HUS., 223-6, 3 Mart 1889 M./1 Receb 1306 H.; Rauf Paann merkeze alnmas ile yerine Suriye valisi Nzm Paa vekalet etmi; BOA., .HUS., 167-1326/Ca/32, 29 Haziran 1909 M./29 Cemaziyel-evvel 1326 H.; Halil Paa, Suriye valiliine veklet etmitir. 139 BOA., DH.MKT., 1125-87911 6 Mart 1889 M./4 Receb 1306 H.; Rauf Paa, Adana vilyetinden; BOA., .DH., 1146-89358, 15 Temmuz 1889 M./17 Zil-kde 1306 H.; Aziz Paa, Yemen vilyetinden; BOA., .DH., 1469-1326//12, 30 Austos 1908 M./2 abn 1326 H.; Nazm Paann Cezair-i Bahr-i Sefid vilyetinden; BOA., .DH., 1254-98438, 13 Ocak 1892 M./ 12 Cemaziyel-hir 1309 H.; BOA., .DH., 1490-1329/L/22, 21 Kasm 1911 M./27 evvl 1329 H.; Hazm Beyin Hicaz vilyetinden; BOA., DH.MKT., 1905-22, 24 Aralk 1889 M./22 Cemaziyel-evvel 1309 H.; smail Kamil Bey, Gelibolu vilyetinden Beyrut vilyetine vali olarak atanmlardr.

39

vali olarak atanmtr140. Beyrutta grev yapm olan valiler de, devlet merkezinde deiik grevlere atanmladr141. Valilerin hastalanmalar grevden alnmalarna vesile olabilmekteydi. Halid Beyin hastalndan dolay grevinden alnp yerine Adana valisi Nasuhi Beyin atanmas buna bir rnektir142. Beyrut Vilyeti ile en ok vali deiiklii yapm olan vilyet ve mutasarrflklarn banda Halep vilyeti olmak zere, Kuds ve Suriye vilyetleri gelmekteydi143. Bunun temel sebebi ise bu blgeler de grev yapan idarecilerin tecrbelerinden daha iyi ekilde istifade etmek istenilmesidir. nk yerli halkn hangi inan gurublarndan olutuunu ve hangi davranlara kar nasl tepkiler vereceklerini bilen idarecilerin bulunmasndan dolay bu idareciler tercih edilmilerdir. Blgede sk sk idareci deiikliine gidilmesinin sebebi ise, blge halknn d tahriklere ak ve srekli kendi iinde problemlerini yaant bir blge olmasndan, bu sorunlarn zmnde insanlarn kabul edecei idarecilerin zor bulunmas, bu blgelerde sk sk idareci deiikliine gidilmesini zarur hale getirmitir. Osmanl Devleti de bu problemi zmek iin ayn zelliklere sahip vilyetlerden idareci atamas yapmay uygun bulmutur. Beyrutta grevde liyakatsizliklerinden ve baarszlklarndan dolay baz valiler ksa sre ierisinde grevlerinden azledilmilerdir. 16 Eyll 1913 M.(14 evvl 1331 H.) tarihinde Ali Mnif bey grevindeki aczinden dolay azledilmi ve yerine Hdvendigar valisi Bekir Sami Bey atanm144, yine 22 Haziran 1918 de Azmi Bey de

140 141

BOA., MU., 100-1/3. BOA., DH.KMS., 63-19, 5 Kasm 1913 M./3 evvl 1331 H.; Beyrut valisi Ali Mnif Bey Nezret mirliine atanmtr. 142 BOA., DH.MKT., 1972-107, 16 Temmuz 1892 M./20 Zil-hicce 1309 H.; BOA., .DH., 1283-101047, 15 Temmuz 1892 M./19 Zil-hicce 1309 H.; Halid Beyin atama kaytlar; BOA., Y.PRK.UM., 30-35, 20 Austos 1894 M./ 17 Safer 1312 H.; Halid Beyin yerine Adana valisi Nasuhi Paann atandna dair kaytlar. 143 BOA., .DH., 1469-1326/B/71, 10 Austos 1920 M./12 Receb 1326 H.; BOA., DH.MKT., 2613-113, 10 Austos 1920 M./12 Receb 1326 H.; Ekrem Beyin Kuds mutasarrf olarak atanmas; BOA., .DH., 1471-1326/Za/46 12 Aralk 1908 M./18 Zil-kde 1326 H.; Nzm Paann Suriye valiliine atanmas; BOA., Y.MTV., 312-20, 3 Temmuz 1908 M./3 Cemaziyel-hir 1326 H.; Suriye valisi kr Paann Beyrut valiliine atanmas; BOA., .DH., 1494-1330/N/38, 26 Austos 1912 M./13 Ramazn 1330 H.; Halep valiliine Hazm Beyin, Beyruta ise Halep valisi Edhem beyin atanmas; BOA., .DH., 14971331/Ra/15, 13 ubat 1913 M./6 Rebil-evvel 1331 H.; Halep valisi Hazm beyin Beyruta atanmas; BOA., .DH., 1149-1331/B/22, 22 Haziran 1913 M./17 Receb 1331 H.; Halep valisi Ali Mnifin Beyruta atanmas; BOA., .MMS., 197-1333//7, 1 Temmuz 1915 M./18 abn 1333 H.; Beyrut valisi Bekir Sami Beyin Halep valiliine atanmas, bu atamalara rneklerdir. 144 BOA., .MMS., 168-1331/L/3.

40

grevindeki baarszlktan dolay azledilmitir145. Tabii ki bu olaylarn olmasnda sadece idarecilerin acziyetleri sz konusu deildi, Osmanl devletinin skntl bir dnem ierisinde olmas, blgenin hassas bir yap ihtiva etmesi gibi sebeplerde gz ard edilemeyen gereklerdi. Beyrut vilyetine son olarak atanan vali 26 Haziran 1918 M. (17 abn 1336 H.) tarihinde Cebel-i Lbnan mutasarrf smail Hakk Bey olmutur146. Beyrutta grev yapm olan valiler ise unlardr;
TABLO - 12 Beyrut Vilyetinde Grev Yapm Olan Valilerin Listesi147 smi Tayin Tarihleri nceki Grev Yeri Beyrut, Aydn -Adana Yemen Gelibolu -Adana --------Bitlis -----am Bursa ----Sonraki Grev Yeri

Ali Paa Rauf Paa(Gelmemi) Rauf Paa Aziz Paa smail Kmil Bey Halid Bey Nasuhi Bey Hasan Paa (Vekaleten) Nzm Paa Reid Bey Nzm Paa (Vekaleten) brahim Halil Paa Nzm Paa (Vekaleten)

(25 ubat 1303 R.) 8 Mart 1888 M. -----------------(21 Nisan 1305 R.) 3 Mays 1889 M. (13 Temmuz 1305 R.) 25 Temmuz 1889 M. (30 Kanuni Evvel 1307 R. ) 11 Ocak 1892 M. (19 Temmuz 1308 R.) 31 Temmuz 1892 M. (11 Austos 1310 R) 23 Austos 1894 M. (23 Terin-i Sn 1312 R.) 5 Aralk 1896 M. (24 Mart 1313 R.) 5 Nisan 1897 M. (2 Austos 1313 R.) 14 Austos 1897 M. (25 Austos 1319 R.) 7 Eyll 1903 M. (19 Eyll 1319 R.) 2 Ekim 1903 M. (29 Cemaziyel-evvel 1326 H.) 29 Haziran 1908 M.

145 146

BOA., DH.KMS., 47-75, 13 Temmuz 1918 M./4 evvl 1336 H. BOA., .DUT., 41-64. 147 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1311 H. (18921893 M.), s.122; Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1318 H. (19001901 M.), s.74; Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1319 H. (19011902 M.), s.79; Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1322 H. (19041905 M.), s.76; Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1324 H. (19061907 M.), s.74; Jens Hanssen, Fin de Sicle Beirut, New York, 2005, s.64-65.

41

kr Paa

Mehmet Ali Bey Ekrem Bey Ferid Paa

( 3 Cemaziyel-hir 1326 H. ) 3 Temmuz 1908 M. (11 Cemaziyel-hir 1326) 11 Temmuz 1908 M. (12 Receb 1326 H.) 10 Austos 1908 M. 1908 M. ( 14 gn grev yapm) 1908-1910 M. --(23 Cemaziyel-evvel 1328 H.) 2 Haziran 1910 M. (27 evvl 1329 H.) 21 Ekim 1911 M. (13 abn 1330 H.) 26 Austos 1912 M. (06 Rebil-evvel 1331 H.) 13 ubat 1913 M. (17 Receb 1331 H.) 22 Haziran 1913 M. (3 evvl 1331 H.) 5 Eyll 1913 M. (18 abn 1333 H.) 1 Temmuz 1915 M. (17 Ramazn 1336 H.) 26 Haziran 1918 M.

Suriye

-Kuds ---

-Kuds --

Edhem Bey Nzm Paa (Vekalten) Nureddin Bey Hzm Bey Edhem Bey Hzm Bey Ali Mnif Bey Bekir Sami Bey Azmi Bey smail Hakk Bey

--ur-i mlkiye reisi Hicaz Halep Halep Halep Hdvendigar Kuds Cebel-i Lbnan

----

Halep --Nezret Miri (stanbul) Halep ---

2.2. Tanzimat Sonras Osmanl Mahall Tekilatlarnda dare Meclisleri, Grevlileri ve Grevleri Tanzimatn ilanndan sonra lke ynetiminde yaplan dzenlemelerle eyalet ve sancak merkezi olan kentlerin tmnde ynetim, yarg ve maliye ileriyle uraan meclisler kurulmutur148. 1864, 1869 ve 22 Ocak 1871 tarihli Vilyet nizamnmeleriyle idare meclislerinin grev ve kurulu biimleri belirlenmitir. Valinin maiyetinde bulunan defterdr, umur148

M. adrc, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentleri, s.255; Halil nalk Tanzimatn Uygulanmas ve Sosyal Tepkileri, Belleten, C.XXXVII, S.112, Ankara, 1964 s.627-628; dare meclislerinden nce Muhasllk sistemi oluturulmutur. Muhassllarn maiyetlerine birer tane mal, nfus ve emlk ktibi tayin olunmaktayd. Bunlarn dnda o memleketin hkimi, mfts, askeri amiri ve ileri gelenlerinden drt kiinin katld bir meclis kurulmutur. Gayr-i Mslim ahalinin bulunduu mahallerde metropolit ve haham ba gibi ruhani liderleri de katld, haftann belirli gnlerinde toplanlan, genelde vergi tevzii ve tahsilinin grld meclis vard.

42

u ecnebiye mdr, mektupu, mft, nab (kad veya hakim), gayr-i Mslim cemaatlerin ruhni liderleri, idare meclisinin tabi yeleri idiler. Bunlara ek olarak ikisi Mslim, ikisi Gayr-i Mslim olmak zere seimle gelen drt az da vard ki bunlarn seimi ok kark bir usule bal idi149. dare meclislerine birer bakatip ve yeteri kadar da ktip verilmiti. dare meclislerinin grevleri ikiye ayrlm olup bunlarn, ilki vilyetin genel ynetimi ile ilgili olanlard. kincisi ise zel idareyi ilgilendiriyordu. Ynetimle ilgili olan grevleri hkmetin gerek grd her trl satn almalarla, mukavelelerin yaplmas kurallar erevesinde r ve dier vergilerin iltizama verilmesi, devlet ormanlarnn mzayedesi, orman ve maden ileriyle kamuya ait binalarn korunmas ve bakm, gvenliin salanmas zaptiye askerinin ynetilmesi, olaanst durumlarda istenecek dzenli askerin gereksinimlerinin karlanmas, gelir ve giderlerinin denetlenmesi, menkul ve gayr-i menkul devlet gider kaynaklarnn idare ve korunmas, belediye meclislerinin aldklar kararlarn incelenmesi, livalar arasnda yol yapm, vilyet snrlar iinde, ziraat ve ticaretin dier kamu yararna ilerin gelitirilmesi, kaz ve kylerin kurulmas, birletirilmesi, balantlarnn dzenlenmesi, genel saln korunmas, slahhne, hastahne tesisi, panayr ve pazar yerleriyle kabristan alanlarnn saptanmas, hi kimseye ait olmayan yerlerin kamu yararna deerlendirilmesi idi150. Vilyet idare meclislerinin ikinci nemli grevleri yarglama idi. Devlet memurlarnn su ileyenleri kural gerei burada yarglanacakt ki bylelikle idare meclisleri, yksek mahkeme grevi stlenmi oluyorlard. dare meclisleri zel hukuka ait davalara kesinlikle karmayacaklard. Beyrutun vilyet olarak idar dzenlemesinin yaplmasna kadar Beyrutta liva idare meclisi bulunmaktayd. Liva idare meclisinin bakan Mutasarrf idi. Liva idare meclisi de maliye, bayndrlk, eitim, tarm ve ticarete ait ilerin grlmesini salarlard. Liva idare meclisi, mutasarrf bakalnda, merkez hkimi, muhasebe

149

Bu konu hakknda ayrntl bilgi iin bkz. . Ortayl, Osmanl Mahalli dareleri, s.71-83; M. adrc, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentleri, s.254-259. 150 M. adrc, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentleri, s.255.

43

mdr, mft ve Mslman olmayan topluluklarn din liderleri meclisin doal yeleri idi. Vilyet meclislerinde olduu gibi ikisi Mslman ve ikisi gayr-i Mslim drt ye den olumaktayd. 2.2.1. Beyrut Sanca (Liva) dare Meclisi Grevlileri ve Grevleri Sayda eyaletine bal olduu sre ierisinde Beyrut meclisinin ne zaman kurulduuna dir herhangi bir vesikaya ulaamadk, bu sebeple liva idare meclisinin tam olarak ne zaman kurulduu bilinmemekle birlikte 1844 tarihli Sayda maliye kaytlarndan edinilen bilgilere gre Beyrutta bir meclisin bulunduu tespit edilmitir. Bu meclisde bulunan azlarn isim ve aldklar aylk maalar ise yle idi; Mft efendi 500 kuru, nkibl-erf Ahmed Celaleddin Efendi 15 kuru, az mer Beyhim Efendi 400 kuru, az eyh Mustafa Efendi 300 kuru, az Trabluslu Mustafa Efendi 300 kuru, az lyas Nakka 200 kuru, az Ebu Settar 200 kuru olduu grlmektedir151. Meclisin toplam Mslim ve iki gayr-i Mslim olmak zere be azdan olutuu, azlarn eit cret almadklar ki bunun sebebinin ne olduu bilinmemekle birlikte tabii azlardan nkibl-erfn 15 kurula sadece temsili bir cret almtr. 27 Eyll 1847 M.(16 evvl 1263 H.) tarihinde Melkit Katolik tifesi adna Sayda valisine sunulan arzuhalde, Rum taifesinden iki, Marun taifesinden iki, Rum Katolik taifesinden iki aznn da iinde bulunduu eyalet meclisinin vard. Meclise Sayda Defterdr Faik Efendinin bakanlk yapt tespit edilmitir. Bu meclisde yaplan dzenleme ile Rum cemaatinin azlarnn says ikiden bire drlm, azs bulunmayan Melkit taifesinin bir az ile temsil edilmesi ve bu azya maa balanmas kabul edilmitir152. 1847 tarihindeki bu meclisin muhasslk meclisi olduunu tahmin etmek g olmasa gerektir. nk meclis bakanln defterdrn stlenmesi bu meclisin Muhassllk Meclisi olduunu kantlamaktadr. Beyrutda kurulan bu meclisin gayr-i mslimler den ilk zamanlar iki az bulunurken bu saynn cemaatlerin az saysna gre says bire drlmtr. 29 Aralk 1847 M.(21 Muhrrem 1264 H.) tarihinde Beyrut meclisinde az olan Beyhim Efendinin azlktan istifa etmitir. Beyhim Efendi azlk grevi yapt zaman
151 152

BOA. MAD. 8838, s.5. BOA., HR.MKT., 18-18.

44

yz kuru maa almtr. Zamanna gre iyi bir cret olarak grlmektedir. stifa eden Beyhim efendinin yerine Beyrut kads az olarak atanm, azlk ve kadlk grevini mterek ifa ettiini de mahede etmekteyiz 153. Bu uygulamada Beyrut kadsnn iki grevi bir arada yrtt grlmektedir. Acaba kad efendi hem kadlk maan, hemde yz kuru azlk maan mtereken alyor muydu? Bu konuyu aratrdk fakat konuyu aydnlatan imdilik herhangi bir vesikaya ulamamz mmkn olmad.

153

BOA., C.DH., 151-7550.

45

TABLO - 13 Beyrut Liv dare Meclisi Grevlileri ve Grev Tarihleri Grevliler Mutasarrf 1868-9 154 Kmil Paa 1869-70155 Hdi Paa 1871-2156 Rauf Paa 1872-3157 Abdulhdi Paa 1873-4158 Kmil Paa

Nib Mft

Behet Efendi

Behet Efendi

Behet Efendi

Kamil Efendi

Mehmed Said Efendi Mehmed Efendi Mehmed erif Efendi Rufal Efendi Hasan Hasan Efendi Seilen Azlar Mustafa Efendi (Mderris)

Mehmed Efendi Hac Necip Efendi Mmtaz Efendi Osman Rza Efendi Seilen Azlar eyh Muhyiddin Yafi Efendi (Mderris) Mustafa Efendi (Mderris) Corci Efendi Anton Efendi Nikola Efendi ---

Mehmed Efendi Hasan Bey Rufal Efendi Hasan evki Efendi Seilen Azlar Mustafa Efendi (Mderris)

Mehmed Efendi Hasan Bey Rufal Efendi Hasan evki Efendi Seilen Azlar Mustafa Efendi (Mderris)

Mehmed Efendi Hasan Bey Rufal Efendi Hasan evki Efendi Seilen Azlar Mustafa Efendi (Mderris)

Muhasebeci Tahrrat Mdr Evkaf Muhasebecisi Seilen Azlar Az

Az Az Az Az Baktip

Mehmed Efendi Corci Efendi Anton Efendi --Selim Efendi

Mehmed Efendi Corci Efendi Anton Efendi Beare efendi Selim Efendi

Mehmed Efendi Anton Efendi Beare efendi --Selim Efendi

Mehmed Efendi Anton Efendi Beare efendi --Selim Efendi

154 155

Suriye Vilyeti Salnmesi, 1285 H. (1868-1869 M.), s.41. Suriye Vilyeti Salnmesi, 1286 H. (1869-1870 M.), s.66. 156 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1288 H. (1871-1872 M.), s.71-72. 157 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1289 H. (1872-1873 M.), s.87. 158 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1290 H. (1873-1874 M.), s.70.

46

Grevliler Mutasarrf Nib

1874-5159 brahim Paa Mehmed Said Efendi Mehmed Efendi Mehmed erif Efendi Rufal Efendi Ata Bey

1875-6160 Arif Paa

1876-7161

1877-8162

1878163 Ruf Efendi

1878-79164

Ali Bey

Mehmed Kmil Paa Ragb Bey

Ruf Efendi

Mft

Seyyid Mustafa Reid Efendi Mehmed Efendi Mehmed erif Efendi Rufal Efendi Ata Bey

Cemaleddin Efendi

Cemaleddin Efendi

Cemaleddin Efendi

Mehmed Efendi Mehmed erif Efendi Rufal Efendi Ata Bey

Mehmed Efendi Mehmed erif Efendi Rufal Efendi Ata Bey

Mehmed Efendi Mehmed erif Efendi Rufal Efendi Neet Efendi

Mehmed Efendi Mehmed erif Efendi Rufal Efendi Neet Efendi

Muhasebeci Tahrrat Mdr Evkaf Muhasebecisi Seilen Azlar Az

Seilen Azlar Mehmed Efendi

Seilen Azlar Muhyiddin Efendi (Mderris) Mehmed Efendi Anton Efendi Beare Efendi Nim Efendi --Selim Efendi

Seilen Azlar Muhyiddin Efendi (Mderris) Mehmed Efendi Anton Efendi Beare Efendi Nim Efendi

Seilen Azlar Muhyiddin Efendi (Mderris) Mehmed Efendi Anton Efendi Beare Efendi Naim Efendi --Selim Efendi

Seilen Azlar Beyhimzde Hac Hasan Efendi Muhyiddin Efendi mer Efendi Anton Efendi

Seilen Azlar Beyhimzde Hac Hasan Efendi Muhyiddin Efendi mer Efendi Anton Efendi

Az Az Az Az

Abdulgani Ramazan Efendi Anton Efendi Beare Efendi ---

Beare Efendi Beare Efendi

Az Baktip

--Selim Efendi

--Selim Efendi

Esat Efendi Muharrem Bey

Esat Efendi Muharrem Bey

159 160

Suriye Vilyeti Salnmesi, 1291 H. (1874-1875 M.), s.61. Suriye Vilyeti Salnmesi, 1292 H. (1875-1876 M.), s.83. 161 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1293 H. (1876-1877 M.), s.98. 162 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1294 H. (1877-1878 M.), s.86. 163 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1295 H. (1878 M.), s.87. 164 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1296 H. (1878-1879 M.), s.105.

47

Grevliler Reisi Mutasarrf Nib Mft Muhasebeci Tahrrat Mdr Evkaf Muhasebecisi Nkbul Erf Seilen Azlar Az

1880-1165 Necib Paa Cemaleddin Efendi Abdulbasit Efendi Mehmed erif Efendi Hana Efendi smail Hakk Efendi --Seilen Azlar Beyhimzde Hac Muhyiddin Efendi mer Efendi Abdulkdir Efendi Anton Efendi Beare Efendi Halil Efendi Muharrem Bey

1881-2166 Necib Paa

1882-3167 Necib Paa

1883-4168 brahim Paa Cemaleddin Efendi Abdulbasit Efendi Mehmed erif Efendi Hana Efendi Abdullatif Efendi --Seilen Azlar Beyhimzde Hac Muhyiddin Efendi Mehmed Bey Sadeddin Efendi Anton Efendi Beare Efendi Halil Efendi ---

1884-5169 Nasuhi Bey Hakk Efendi Abdulbasit Efendi Mehmed erif Efendi Hana Efendi Abdullatif Efendi --Seilen Azlar Beyhimzde Hac Muhyiddin Efendi mer Efendi Salihzde Abdurrahman Efendi Anton Efendi Betros Efendi

1885-6170 Nasuhi Bey Hakk Efendi Abdulbasit Efendi Abdurrahman Tevfik Efendi Hana Efendi Abdullatif Efendi Abdurrahman Nuhas Efendi Seilen Azlar Beyhimzde Hac Muhyiddin Efendi mer Efendi Havcazde Mahmud Efendi Hana Efendi Betros Efendi

Cemaleddin Cemaleddin Efendi Efendi Abdulbasit Efendi Mehmed erif Efendi Hana Efendi Abdullatif Efendi --Seilen Azlar Beyhimzde Hac Muhyiddin Efendi Mehmed Bey Sadeddin Efendi Anton Efendi Beare Efendi Halil Efendi --Abdulbasit Efendi Mehmed erif Efendi Hana Efendi Abdullatif Efendi --Seilen Azlar Beyhimzde Hac Muhyiddin Efendi Mehmed Bey Sadeddin Efendi Anton Efendi Beare Efendi Halil Efendi ---

Az Az

Az Az

Az Baktip

Halil Efendi ---

Mihayil Efendi ---

Yukardaki tablodan anlalaca zere, Beyrut liv idare meclisi u grevlilerden olumaktayd, Mutasarrf
165 166

bakanlnda, meclisin tabii yeleri nib, mft,

Suriye Vilyeti Salnmesi, 1298 H. (1880-1881 M.), s.274. Suriye Vilyeti Salnmesi, 1299 H. (1881-1882 M.), s.167. 167 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1300 H. (1882-1883 M.), s.163. 168 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1301 H. (1883-1884 M.), s.121. 169 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1302 H. (1884-1885 M.), s.112. 170 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1303 H. (1885-1886 M.), s.96.

48

muhasebeci, tahrrat mdr ve evkf muhasebecisi idi. 1885-6 tarihlerinde bu meclise nkibl-eraf kim-i makm da dhil edilmitir. Nib; Kiiler arasnda meydana gelen her trl dava ve anlamazlklarn zlmesini salayan grevli idi171. Klasik dnemde kadlarn yrtm olduu adalet ileri, 18. yzyln ortalarna doru nibler tarafndan yrtlmeye balanmtr172. ehirde ynetici snfndan olup Beyrutta srasyla, Behet Efendi, Kmil Efendi, Mehmet Sait Efendi, Seyyid Mustafa, Ragb Efendi, Cemaleddin Efendi ve Hakk Efendi grev yapmlardr. Mft; Ynetici snfndan olmamakla birlikte, ehir yaantsnda sz geen biriside mft idi. eyhl-islmn merkezde yrtt ileri, eyalet ve liv (sancak) da mft yrtmekteydi. Mft kendisine danldnda fetva vermekle ykml idi. Mftler grevlerini yrtebildikleri srece, mr boyu bu grevi yrtebilirlerdi. Beyrutta grev yapan mftler ise Mehmed Efendi ve Abdulbasit Efendi idi. Tahrrat Mdr; Liv tekilatnda yaz ilerinin grld kalemin bandaki memur. Livlarn, devlet merkezi, vilyet ve dier kurum ve kurulularla ilgili yazmalarnn yrtld tahrrat kaleminin de banda bulunurdu. Beyrutta sra ile Mmtaz Efendi, Rufl Efendi, ve Hana Efendi bu grevi yrtmlerdir. Muhasebeci; Livda ki mali ilerden sorumlu olan grevli. Beyrutta bu grevi uzun sre Mehmet erif Efendi yrtmtr. Evkaf Muhasebecisi; Liv da bulunan vakflardan sorumlu olan grevli. Beyrutta incelediimiz dnemde srasyla, Osman Rza, Hasan evki, Hasan Hasan, Ata Bey, Neet Efendi, smail Hakk ve Abdullatif Efendi bu grevde bulunmulardr. 1885-6 tarihinde Beyrut liv idare meclisine tabii az olarak nkibl-eraf kim-i makm da dhil edilmitir. Nkibl-Erf Kymakam; Osmanl merkez tekiltnda
171

Kad ve nib hakknda ayntl bilgi iin bkz. R. zdemir, Ankara, s.177-186; Rifat zdemir, eriyye Sicillerinin Toplu Kataloguna Doru, FSBD, C. I, S. 1, Elaz, 1987, s. 192; brahim Ylmazelik, XIX. Yzyln lk Yarsnda Diyarbakr (1790-1840), Ankara, 1995, s.223-230; brahim Ylmazelik; eriyye Sicillerinin Toplu Katalouna Doru Diyarbakr eriyye Sicilleri ( Katalog ve Fhristleri ), Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi, S. 90, Ankara, 1994. s. 42-45. 172 Ycel zkaya, Osmanl mparatorluunda yanlk, Ankara, 1977, s.46.

49

Nkibl-Erf, sancakta ise Nkibl-Erf kaymakam unvanyla, sancakta bulunan seyyid ve eriflerin ayrcalklarn korumakla grevli idiler. Bunlarn kaytlarn Nkibl-Erf kaymakam tutar bir suretini de Nkibl-Erfa gnderirlerdi173. Nkibl-Erflar blgenin nde gelen kiileri arasnda saylrlard. Beyrutta eyh Abdurrahman Nhas Efendi bu grevi yrtm olmakla birlikte, ayn zamanda Emir Asaf vakfna bal bulunan Saray camiinde mderris olarak alp, aylk 300 kuruta maa almtr174. Liv idare meclisine seilen azlar incelendiinde, 1877-8 tarihine kadar seilen azlarn be kiiden ibaret olduu ve bu azlarn nn gayr-i Mslim, ikisinin de Mslman olduu anlalmaktadr ki, normal artlarda bu meclisin toplam drt kiiden olumas ve ikisinin Mslman, ikisinin gayr-i Mslim az olmas gerekirdi. 1877-8 tarihinden itibaren liv idare meclisinde yeniden bir deiiklie gidilmi ve seilen az says beten altya karlm, azlarn dalm ise mslim ve gayr-i Mslim olarak belirlenmitir. Seilen azlar genelde ehirde sz geen, eitimli insanlardr. rnein, Muhyiddin Efendi, Mustafa Efendi, mderris olarak grev yapmlardr. Beyrutun saygn ailelerinden olan Beyhimzdeler liv idare meclisinde srekli bir az bulundurmulardr. Seilen azlar ki zellikle gayr-i Mslim azlar bal bulunduklar cemaatlerinin dilek ve ikyetlerini burada dile getirmekte ve bu ynde cemaatlerini temsil etmeye almlardr. Liv idare meclisinde, alnan kararlar kaydetmekle grevli bir baktip de grev yapmtr.

2.2.2. Beyrut Vilyet dare Meclisi Grevlileri ve Grevleri Beyrut vilyetinin olturulmasyla birlikte, Beyrut liv idare meclisi yerini, Beyrut vilyet idare meclisine brakmtr. Beyrut vilyet idare meclisi grevlileri ve grev tarihleri ise ekilde idi;
173

R. zdemir, Ankara, s.208-209; M. adrc, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentleri, s.93; . Ylmazelik, Diyarbakr, s.239. 174 BOA., .DH., 392-25943, 23 Kasm 1857 M./ 5 Rebil-hir 1274 H.

50

TABLO - 14 Beyrut Vilyet dare Meclisi Grevlileri Grevliler Vali Nib Mft 1892175 Halid Bey Abdullah Kemalleddin Efendi eyh Abdulbasit El-Fahuri Efendi Hanif Efendi Abdullah Necib Efendi eyh Abdurrahman Nuhas Efendi Seilen Azlar Kabnizde Sadeddin Paa Beyhimzde Hasan Efendi Musabah Efendi 1899-1900176 Reid Bey Ahmed kr Efendi eyh Abdulbasit El-Fahuri Efendi Edhem Efendi Rasih Bey eyh Abdurrahman Nuhas Efendi Seilen Azlar Abdulkdir Dna Efendi Beyhimzde Hasan Efendi Emin Muhyi Paa 1900-1177 Reid Bey Ahmed kr Efendi eyh Abdulbasit El-Fahuri Efendi Edhem Efendi Mahmud Bey eyh Abdurrahman Nuhas Efendi Seilen Azlar Abdulkdir Dna Efendi Abdurrahman Beyzun Paa Arslan Dmkye Efendi Cebran Efendi brahim Efendi Yusuf Bey -1904178 brahim Halil Paa Mahmud Tevfik Efendi eyh Abdulbasit El-Fahuri Efendi (Vekili) Mazhar Bey Mahmud Bey eyh Abdurrahman Nuhas Efendi Seilen Azlar Emin Muhyi Paa Arslan Dmkye Efendi Raid Beyhim Efendi skender Bey Beare Efendi Necib Efendi -1906179 brahim Halil Paa Mahmud Tevfik Efendi (Mnhal) 1908180 brahim Halil Paa mer Hulusi Efendi (Mft Yok)

Defterdr Mektub Nkbul Erf Kaymakam Seilen Azlar Az

evki Bey Mahmud Bey eyh Abdurrahman Nuhas Efendi Seilen Azlar Abdurrahman Beyzun Paa Arslan Dmkye Efendi Raid Beyhim Efendi Necib Tarad Efendi Netre Matran Bey Necib Efendi --

Melik Bey Ahmed Bey eyh Abdurrahman Nuhas Efendi Seilen Azlar Abdurrahman Beyzun Paa Arslan Dmkye Efendi Raid Beyhim Efendi Necib Tarad Efendi Netre Matran Bey Necib Efendi --

Az Az

Az Az Az Baktip

Nahle Tevini Efendi lyas Arab Efendi Mihayil Efendi Ahmed Fik Efendi

Cebran Efendi brahim Efendi Selim Efendi --

175 176

Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1311 H. (1893-1894 M.), s.127. Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1318 H. (1900-1901 M.), s.77. 177 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1319 H. (1901-1902 M.), s.82. 178 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1322 H. (1904-1905 M.), s.94. 179 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1324 H. (1906-1907 M.), s.80. 180 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1326 H. (1908-1909 M.), s.114.

51

Beyrut Vilyet idare meclisindeki grevlileri incelediimizde idare meclisinin bakan olan mutasarrfn yerini valinin ald nib, mft ve nkibl-erf kaymakamnn tabi az olarak meclisde bulunduklar, tahrrat mdr, evkaf muhasebecisi ve muhasebecinin karlarak, yerlerine defterdr ve mektub getirilmitir. Defterdr;1842 Martndan itibaren muhasllklarn kaldrlmas ile her eyaletin mal ilerini yrtmek zere defterdrlar atanm isede 8 Kasmda 1859 tarihinde alnan bir kararla kaldrlmlardr. Fakat 1864 vilyet nizamnmesi yrrle giren yasa ile defterdrlar yeniden grev yapmaya balamlardr. Defterdrlar merkezden atanan grevliler idiler. dare meclislerinin tabii yeleri olmalarnn yan sra, maliye nezreti ile dorudan yazabilme yetkisine de sahiptiler. Vilyet meclislerinin kurulmasyla defterdrlarn grevleri u ekilde belirlenmitir; vergi, aar ve dier hazine gelirlerinin neler olduu ve nerelerden alnacan gsterir defterleri hazrlayp valiye sunar, ihale defterlerini tutar, toplanan vergileri defterlere kayt ettirir, maa ve masraflarn kaydn tutar ve bunlar valinin onayna sunar, gerek grlrse meclise de bu konularda bilgi verirdi. ncelenen dnemde defterdrlarn merkezden atanmasndan dolay sk sk deitirildii grlm ve Beyrutta sras ile u defterdrlarn grev yapt tespit edilmitir; Hanif Efendi, Edhem Efendi, Vekleten Mazhar Bey, evki Bey ve Melik Beydir. Mektub; bulunduu vilyetteki yaz ilerinden sorumlu olan grevli idi. Devlet merkezi, vilyet ve dier kurum ve kurulularla ilgili yazmalarnn yrtlmesini salard. Mhim olan yazlar bizzat kendisi yazard. Beyrutta sras ile u mektubler grev yapmtr; Abdullah Necib Efendi, Rasih Bey, Mahmud Bey ve Ahmed Bey dir. Bu dnemde Nib olarak idare meclisinde bulunan greliler ise sras ile unlardr; Abdullah Kemaleddin Efendi, Ahmed kr Efendi, Mahmud Tevfik Efendi, mer Hulusi Efendi idi. Mftler grevlerini yerine getirdikleri srece grevde kalabilmilerdir. Mftlerin vefat etmeleri sonucunda ancak yerlerine yeni mftler atanabilmekte idi. Beyrut sancanda bu uygulama devam etmi ve 2 Mays 1905 tarihinde eyh Abdulbsit Fahuri Efendinin vefat ile yerine Abdurrahman Hut Efendi mft olarak tayin

52

edilmitir181. eyh Abdulbasit Fahuri Efendiden sonra mft nvanyla kimseye idare meclisinde grev verilmemitir. Beyrut vilyet idare meclisinde en ok sknt ekilen konu ise az saylar ve azlarn hangi cemaatlerden seilecei idi. 1 Eyll 1890 tarihinde merkezden gelen bir emirle Beyrut, Suriye, Halep ve Kudsde bulunan Marun, Rum ve Rum Katolik cemaatlerinin kendi ilerinde nbetlee (mnavebe) usul ile idare meclisine az semelerinin uygun olaca belirtilmiiken182 bu kararn aksine, 26 Haziran 1895 M.(3 Muharrem 1313 H.) tarihinde ur-i devletten gelen bir kararla, Beyrut, Suriye, Halep ve Kudsn vilyet nizamnmesine uygun bir ekilde meclis azlarn semedikleri, nbetlee (mnavebe) usul ile seim yaplmasnn doru olmad, vilyet nizamnmesine gre hareket etmeleri ve yars Mslim, yars gayr-i Mslim olmak zere toplam drt kiiden meclisin oluturulmas gerektii belirtilmitir183. Hkmet merkezinin de bu blgelerin yapsndan kaynaklanan zorluklarndan dolay, uygun bir az seim yntemi bulamad ve ksa aralklarla karar deitirdii ve deiik uygulamalar yapt tespit edilmitir. Beyrut vilyet idare meclisi incelediimiz dnemde, tabii azlar haricinde, Mslim ve gayr-i Mslim olmak zere toplam alt kiiden oluturulmutur. Osmanl hkmeti bu blgenin ehemmiyetinden dolay srekli uyar nitelikli tebligatlar gndererek bu blgedeki idare meclisine seilecek az saylarna ve cemaatlerine dikkat edilmesi gerektiini, bunun mslman ve hristiyan halkn hukuku iin gerekli olduu belirtilmitir184. Vilyet idare meclisi azlar incelendiinde, Beyrutun ileri gelen aileleri ki bunlar Beyhimzdeler185, Kabnizdeler186 ve Dna187 aileleri, srekli olarak idare meclisi ve

181 182

BOA., Y.MTV., 273-148, 30 Mart 1908 M./ 26 Safer 1326 H. BOA., DH.MKT., 1756-3, 1 Eyll 1890 M./16 Muharrem 1308 H. 183 BOA., DH.MKT., 389-51. 184 BOA., DH.UMVM., 61-6, 25 Ocak 1915 M./9 Rebil-evvel 1333 H. 185 Fruma Zachs, The Making Of Syrian Identity (Intellectuals and Merchants in Ninenteenth Century Beirut), Boston, 2005, s.221; Beyhim ailesinin Mslman olduu ve ortaadan beri Beyrutta ikamet ettikleri, genelde ithalat ve ihracat ileriyle uratklar, ipek, yn ve pamuk alp sattklar, Beyrutta sz geen bir aile olduu belirtilmitir. 186 F. Zachs, The Making Of Syrian Identity, s.236; Bu aile Mslman olup, ticaretle uramlardr, limanda ok byk maazalara sahip olmakla birlikte, ehrin ilk Mslman gazetesi olan Semaratul Fnun ismindeki gazeteyi de karmlardr. 187 F. Zachs, The Making Of Syrian Identity, s.225; Bu aile Mslman idi. Genelde basn ve yaynla iiyle megul olmulardr. Aile yelerinden, Abdulkdir Dna Efendi gazeteci, Mehmed Reid el-Dna Efendi ise matbaac idi.

53

ihtisas komisyonlarnda az olarak bulunmulardr. Buradan da aka anlalyor ki, Beyrut dare meclisinde ayn ve eraf diye tabir edilen, ehrin ileri gelenleri sz sahibi idi. Dier Osmanl ehirlerinde olduu gibi, Beyrutta da idare meclisinde yer alan bu ayn ve eraf takm kendi karlar dorultusunda hareket etmi daha da glenmilerdir. dare meclisi iin yaplan seim demokratik anlaytan uzak, grevlendirme usul ile yaplan bir seim idi. Vilyet idare meclisine bal olarak alan ihtisas komisyonlar da bulunmaktayd. Bu komisyonlar Ziraat, Ticaret, Marif ve Nafi adlar tamakta idiler. Bu komisyonlar oluturulurken sadece devlet grevlilerinden oluturulan bir komisyon olmaktan ziyade vilyet idare meclisine seimle gelen azlarnda iinde bulunduu komisyonlardr. Bu konu ile ilgili bilgi, Beyrutda Bulunan dar Birimler (1888-1918) bal ad altnda, her komisyonun bal bulunduklar dire ve kalemler ierisinde ayrntl bir ekilde verilecektir. I. Dnya savann balamas ile birlikte vilyet idare meclisleri de toplanamamaya balamlardr. Beyrut Meclisi de bu sorunla yz yze gelmi, idare meclisi yelerine yaplan arlar cevapsz kalnca, Beyrut meclisi de ilevselliini yitirmitir. ehir bu dnemde liman ehri olmann olumsuzluunu da yaamaya balamtr. Savan balamasyla birlikte liman ehri olmasndan insan g art yaannca, bu soruna zm bulmak iin meclisin acil olarak 19 Ocak 1915 (3 Rebil-evvel 1333) tarihinde toplanmas istenmi lkin toplantya birok az katlmam bylece meclis kapanma aamasna gelmi, I.Dnya sava ile birlikte Beyrut idare meclisi de resmen kapanmtr188. 2.3. Beyrutta Bulunan dar Birimler (1839-1888) Bu blmde Tanzimattan sonra Beyrut sancanda bulunan idar birimler verilecek olup baz idar birimler Beyrutta Bulunan dar Birimler (1888-1918) bal altnda ki alt balklarda toplu ekilde verilecektir.

188

BOA., DH.UMVM., 64-10.

54

2.3.1. Tahrirt Kalemi Sancaklarda yaz ileri ile megul olan birimdir189. Beyrut sanca idaresinde, 186970 de bir mdr ve iki ktipten oluturulan birim, 1871-2 de bir mdr, bir yardmc ve mur-u ecnebiye ktibinden oluturulmutur. 1874-5 tarihinde yeniden yaplandrmaya gidilmi ve bu defa umr-u ecnebiye mdr ve kalem mdr bu birimden karlm, sadece iki memurdan oluan bir kalem olmutur. 1875-6 tarihinde bu kaleme kontrato ktibi dhil edilmisede bir yl ierisinde bu grevlide kalemden karlmtr. 1876-80 tarihleri arasnda iki memuru bulunan kalem 1880den sonra Beyrut sancann i younluundan dolay grevli says artrlm, kalemde alanlarn says bir mdr ve memure karlm, bunlara 1882de bir de mlzim eklenmitir190.

2.3.2. Liva Mal (Muhasebe) Kalemi Sancaktaki mal ilerin grld kalemdir. 1880 tarihinden sonra Muhasebe Kalemi adn almtr. lk zamanlarda muhasebeci bakanlnda iki ktip bulunurken, 1871ten itibaren muhasebeci, adet ktip, sandk emini191 ve tahsilt ktipi kalemde grev almtr192. Bu grevlilere 1872de Kontrato ktibi, evzn memuru ve nfus mukayyidi katlm fakat nfus mukayyidi bir yl sonra emlk kalemine nakl edilmitir193. Muhsebe kalemi 1883-4 tarihinde, muhasebeci bakanlnda olmak zere, drt memur, bir mukayyid ve sandk eminin den olumaktayd194.

189 190

Mehmet Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, C.III, stanbul, 1993, s.377. Suriye Vilyeti Salnmesi, 1286 H. (1869-1870 M.), s.72; Suriye Vilyeti Salnmesi, 1288 (18711872 M.), s.67; Suriye Vilyeti Salnmesi, 1289 H. (1872-1873 M.), s.88; Suriye Vilyeti Salnmesi, 1290 H. (1873-1874 M.), s.71; Suriye Vilyeti Salnmesi, 1291 H. (1874-1875 M.), s.62; Suriye Vilyeti Salnmesi, 1292 H. (1875-1876 M.), s.86; Suriye Vilyeti Salnmesi, 1293 H. (1876-1877 M.), s.100; Suriye Vilyeti Salnmesi, 1294 H. (1877-1878 M.), s.89; Suriye Vilyeti Salnmesi, 1295 H. (1878 M.), s.87; Suriye Vilyeti Salnmesi, 1296 H. (1878-1879 M.), s.108; Suriye Vilyeti Salnmesi, 1298 H. (1880-1881 M.), s.147; Suriye Vilyeti Salnmesi, 1299 H. (1881-1882 M.), s.146; Suriye Vilyeti Salnmesi, 1300 H. (1882-1883 M.), s.163; Suriye Vilyeti Salnmesi, 1301 H. (1883-1884), s.121; Suriye Vilyeti Salnmesi, 1302 H. (1884-1885 M.), s.112. 191 Sandk Emini; Devlete ait para ve menkul kymetleri alp veren ve elinde tutan ve bunlarn alnp verilmesinden mesul olan memurdur. M. Z. Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri, C.III, s.122; M. adrc, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentleri, s.230-231. 192 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1286 H. (1869-1870 M.), s.72; Suriye Vilyeti Salnmesi, 1288 H. (1871-1872 M.), s.67. 193 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1289 H. (1872-1873 M.), s.88. 194 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1301 H. (1883-1884 M.), s.121.

55

2.3.3. Emlk Kalemi Emlk ve nfus ilerinin yrtld kalem olup, 1869 tarihinde arazi yoklama adyla drt ktipden olumaktayd195. 1882 tarihine kadar liv-i mal kalemine bal kalem bu tarihten sonra mstakil hale getirilmitir. Emlk kalemi, emlk ve nfus ktibi, vukat ktibi, yevmiye ktibi, senedt ve emlk ktibi, defterci ve bir memur olmak zere toplam alt personelden oluturulmutur196. 2.3.4. Defter-i Hkan Kalemi Mallarn tasarruf muamelelerinin yapld ve kaytlarnn muhafaza edildii, mlk ve vakflarn ve bunlarda vukbulan tahavvl ve tebeddllerin kaydyla mkellef olan ve senetlerini veren kalemdir197. Beyrut defter-i hkan kaleminde genelde memur ve bir ktip grev yapmtr. 1876-7 tarihinde kaleme tahsildr eklenmise de bir yl sonra kalemden karlmtr198.

2.4. Beyrutta Bulunan dar Birimler (1888-1918) 2.4.1. Mektub Kalemi Vilyetin merkez, sancak, kurum ve kurulularla resm yazmalarn yapan kalemdir. 1893de bir mmeyyiz, drt msevvid199, bir mukabeleci ve be mmeyyiz olmak zere toplam on bir personelden olumakta idi200. 1900 tarihinde kalemle birlikte alacak Umr-u Ecnebiye kalemi oluturulmutur ki, bir mmeyyiz, iki mlzm ve bir memur olmak zere toplam drt personelden ibaretti201. 1904-5 tarihinde mektub kalemine ksmen bal olmak zere bir mdr, bir memur ve drt mukayyidden oluan
195 196

Suriye Vilyeti Salnmesi, 1286 H. (1869-1870 M.), s.71. Suriye Vilyeti Salnmesi, 1289 H. (1872-1873 M.), s.118; Suriye Vilyeti Salnmesi, 1290 H. (1873-1874 M.), s.71; Suriye Vilyeti Salnmesi, 1291 H. (1874-1875 M.), s.62; Suriye Vilyeti Salnmesi, 1292 H. (1875-1876 M.), s.87; Suriye Vilyeti Salnmesi, 1293 H. (1876-1877 M.), s.100; Suriye Vilyeti Salnmesi, 1299 H. (1881-1882 M.), s.148; Suriye Vilyeti Salnmesi, 1300 H. (18821883 M.), s.164; Suriye Vilyeti Salnmesi, 1301 H. (1883-1884 M.), s.122; Suriye Vilyeti Salnmesi, 1302 H. (1884-1885 M.), s.113. 197 M. Z. Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri, C.I, s.419. 198 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1293 H. (1876-1877 M.), s.100. 199 Msvedde yapan, ilk nshalar yazan, temize ekilecek olan yazy yazan. F. Develiolu, OsmanlcaTrke Ansiklopedik Lgat, s.740. 200 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1311 H. (1893-1894 M.), s.128. 201 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1318 H. (1900-1901 M.), s.80.

56

Evrak Kalemi kuruldu202. Yeni kurulan umr-u ecnebiye ve evrak kalemi, mektub kaleminin i yknn artmasndan dolay oluturulmu kalemler idiler. Vilyet idre kalemi adnda, vilyet idare meclisine bal bulunan ve mektub kalemi ile ibirlii iinde bulunan kalemde bulunmakta olup, bir baktip, bir ktip, bir msevvid, bir mukayyid ve mmeyyiz olmak zere toplam yedi personelden olumakta idi203.

2.4.2. Muhasebe-i Vilyet Kalemi Vilyette mal ilerle ilgilenen kalemdir. Beyrutun vilyet olmas ile birlikte sancak tekilt vilyet tekiltna dntrlmtr. Muhasebe kalemi drt ubeye ayrlmt. Bunlar, varidt, masrif, merkez ve musalha-i cariye ubesi idi. 1893 tarihinde kalemin banda bir mmeyyiz, Varidt ubesinde bir ktip, bir mmeyyiz ve iki ktip, Masrif ubesinde bir ktip ve memur, merkez ubede iki ktip, bir memur ve sandk emini, muslaha-i cariye ubesinde bir ktip, bir mukayyid, bir mmeyyiz ve bir memur dan olumakta idi. Kalem de toplam olarak, drt ktip, iki mmeyyiz, yedi memur, bir mukayyid ve bir sandk emini olmak zere toplam 16 personel mevcuttu204. 1905 tarihinde merkez ube, merkez kaz ve merkez liva ubesi olmak zere ikiye ayrlmtr205. 1908de kalem deki personel says 14e drlmtr206.

2.4.3. Defter-i Hakn Kalemi Tapu ilerini gren direnin personel says, Beyrutun vilyet olmas ile birlikte, iki memur, bir baktip, bir yoklama ve tapu ktibi, emlk ktibi ve yoklama tahsildr olmak zere toplam altya karlmtr207. Beyrut vilyetinin i younluunun artmas

202 203

Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1322 H. (1904-1905 M.), s.96. Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1311 H. (1893-1894 M.), s.130; Beyrut Vilyeti Salnmesi, s1326 H. (1908-1909 M.) s.116. 204 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1311 H. (1893-1894 M.), s.128-130; Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1318 H. (1900-1901 M.), s.81-82. 205 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1322 H. (1904-1905 M.), s.83-84. 206 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1326 H. (1908-1909 M.), s.117. 207 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1311 H. (1893-1894 M.), s.134.

57

ile birlikte 1905de bir mdr, be memur ve merkez tapu ve sandk emini olmak zere personel says yediye karlmtr208.

2.4.4. Evkaf Diresi Vilyetteki vakf ilerinin grld diredir. Evkaf diresi, evkaf muhasebecisi bakanlnda, baktip, ktip ve bir tahsildr olmak zere toplam drt personelden mteekkil idi209. Beyrut vilyetinde evkaf komisyonu da oluturulmu idi, bu komisyonun bakan Mft efendi iken 1906-7 de Nakibul-eraf kaymakam210, 1908den sonra ise evkaf muhasebecisi olmutur. Komisyon, evkaf muhasebecisi, nakibul eraf kaymakam ve vilyet idare meclisine seilen iki azdan oluturulmu idi. Komisyon vakflarn denetlenmesi, kurulmas, kapatlmas, tamir edilmesi, vakflara atanacak grevlilerin tespit edilmesi gibi kararlarn alnmasn salard.
TABLO - 15 1904-5 Tarihinde Beyrut Evkaf Diresinin Gelir ve Giderleri211 Gelirleri Muhasebe-i Hrici Tevciye Cihat harcyla varaka bahas 740 -Kuru Vazif 84279 Kuru Hayrat erife mteferrikas 19796 Kuru Mukatalu care-i Vahide care-i muaccele ihbar Toplam ve

934 Kuru

20 Para

2400 Kuru

--

199466 Kuru

15 Para

6339 Kuru

20 Para

209880 Kuru Maalar 27612 Kuru Toplam 192729 Kuru

15 Para

Giderler Muayenat 7035 15 Kuru Para Havle verilen Maalar 4596 -Kuru

10 Para

Aidat 10245 Kuru Tamirat

5 Para

Mteferrika 2744 35 Kuru Para Masarif-i mteaddide 3446 15 Kuru Para

--

30 Para

29974 Kuru

--

30 Para

208 209

Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1326 H. (1908-1909 M.), s.120. Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1311 H. (1893-1894 M.), s.135; Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1326 H. (1908-1909 M.), s.130. 210 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1324 H. (1906-1907 M.), s.90. 211 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1326 H. (1908-1909 M.), s.131.

58

Yukardaki tablo incelendiinde, Beyrut evkaf diresinin gelirlerinin, giderlerinden fazla olduu, en ok gelirin kira gelirlerinden elde edildii, gider kaleminde ise maa kaleminin fazla olduu ortaya kmaktadr. 2.4.5. Nfus Nezreti Vilyetteki nfus saymlarnn yaplmas ve bularn devlet merkezine gnderilmesi, doum ve lm cetvellerinin hazrlanmas, pasaport ilemlerinin yrtlmesini salayan birimdir. Beyrutun vilyet olarak yaplandrlmas birlikte Beyrutta nfus memuru olarak alan, Abdurrahim Es-Salih Efendi Nfus nzr olarak ayda bin kuru maala bu greve atanmtr212. Abdurrahim Efendi bundan nceki grevinde ayda be yz kuru maa almakta idi. Grld zere sancakta bulunan nezret ve direler tek tek vilyet idar yapsna dntrlm ve mevcut bulunan eski memurlarda yeni kurulan nezret ve direlere idareci ve memur olarak atanmtr. Bu grevlilerin aldklar maalarda yeni grevlerine gre dzenlenmitir. Nfus nezretinin banda nzr bulunurdu. Nfus nazr, ayn zamanda nafi komisyonun da yesi idi. 1893-4de nzr, baktip ve memur olmak zere personel bulunur iken213 1895de Beyrut iskelesinde pasaport ilemlerinin yrtlmesi iin bir pasaport idresi kurulmu ve Franszca bilen, pasaport ktibi ve pasaport memuru atanmtr214. 1901-2de Nzr, nzr yardmcs, baktip, ktip, pasaport memuru ve pasaport ktibi olmak zere toplam alt personeli mevcut idi215.

2.4.6. Liman Diresi skele ve evresinin gvenlik nlemlerinin alnmas, iskele ve sahilde gemilerin dzgn bir ekilde demirlemesi ve hareket etmelerinin salanmas, liman ve evresinde kaakln nlenmesi, limana giri ve klarn dzgn bir ekilde yaplmasn salayan diredir. Direnin banda kaptan unvanyla Liman reisi bulunurdu. ncelenen

212 213

BOA., DH.MKT., 1528-118, 4 Austos 1888 M./26 Zil-kde 1305 H. Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1311 H. (1894-1905 M.), s.90. 214 BOA., .DH., 1325-1313/Ra-03, 26 Austos 1895 M./5 Rebl-evvel 1313 H. 215 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1319 H. (1901-1902 M.), s.85.

59

dnemdeki ilk liman reisi Bukayanis Kaptan216 olup, vefatyla olu Hasan brahim Zanpati 1848 tarihinde kayd hayat artyla yerine liman reisi olmutur217. Liman diresi 1884-5 de Reis, ktip, kethda ve filika reisi olmak zere drt personelden olumakta idi218. Beyrutun vilyet olarak yaplandrlmasyla birlikte Liman reisliine Binba ve kaymakam rtbeli grevliler atanmaya balamtrki 1889 tarihinde liman reisliine Binba Ahmed Bey atanmtr219. Liman reisliine atanan ahs bu rtbe ve unvanlar yok ise bu grevden alnrd. rnein; 1907 tarihinde liman reisi olan Kolaas Ali Kaptan bu unvanlara sahip olmad iin grevinden alnm yerine Kaymakam Rza Bey atanmtr220. Liman diresi reis bakanlnda, reis yardmcs, ktip ve avu olmak zere drt personelden mteekkil idi221. 1900-1 de liman diresine ek olmak zere idre-i mahsusa adnda, acenta ve bahriye tahvil memuru ve ktip den oluan birim, liman diresine eklenmitir222. Liman diresi denizde gvenlii salamak amacyla, vapurlarda kullanmtr bunlarn en nemlileri Timsah ve Bandrma vapurlar idi223. Beyrut vilyetinde oluturulan ihtisas komisyonlarndan bir tanesi de skele Komisyonu idi. Bu komisyon, Beyrut iskelesinde meydana gelecek problemlere kar zm bulmaya alrd. Nfus baktibi bakanlnda, Beyrut liman reisi, tercman polis memuru, bir ktip, bir jandarma, iki polis komiseri, drt polis ve drt polis yardmcs olmak zere on be kiiden olumakta idi224. Komisyonda bulunan grevlilerden de anlalaca zere gvenlik amac ile oluturulmu bir komisyon idi. 2.4.7. Beyrut Karantina dresi Bulac ve salgn hastalk olan yerden gelen yolcularda hastaln bulunup bulunmadn anlamak zere ehir halkndan ayr olarak bir mddet nezret altnda

216 217

BOA., .DH., 202-11574, 25 Eyll 1849 M./8 Zil-kde 1265 H. BOA., .DH., 171-9077, 19 Nisan 1848 M./15 Cemaziyel-evvel 1264 H.; BOA., A.MKT.MHM., 6828, 4 Nisan 1855 M./16 Receb 1271 H.; Hasan Zanpati 1867 tarihine kadar liman reisi olarak grev yapm bu tarihte ise vefat etmitir; BOA., A.MKT.MHM., 392-63, 29 Ekim 1876 M./1 Receb 1284 H. 218 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1303 H. (1885-1886 M.), s.100. 219 BOA., DH.MKT., 1646-119, 6 Austos 1889 M./09 Zil-hicce 1306 H. 220 BOA.,Y.MTV., 292-64, 5 Ocak 1907 M./20 Zil-kde. 1324 H. 221 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1311 H. (1893-1894 M.), s.221; 222 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1319 H. (1901-1902 M.), s.105. 223 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1322 H. (1904-1905 M.), s.116. 224 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1324 H. (1906-1907 M.), s.97.

60

bulundurmak zere yaptrlan ve karantinahneleri (tahaffz-hne) idre eden dire225. Beyrut karantinas 1834-5 tarihlerinde Mahmud Nmi Bey tarafndan kurulmutur226. Beyrutta limanda bulunan karantina idresi, 1844 tarihinde u grevlilerden olumakla birlikte grevlilerin aldklar aylk maalar ise u ekilde idi;
TABLO - 16 1844de Beyrut Karantina dresi Grevlileri ve Aylk Maalar227 Karantina Ba Mdr Mehmet Refik 4000 ndirim 400 3600 Kuru Ktibi Agramyan Efendi 400 Kuru Filikac Kuru 125 Adet 4 500 Vergi Memuru 2000 Kuru Tabib Veruski 900 Kuru Ktibi Trk-i Mustafa Efendi 650 Kuru Ktibi Arabi Yusuf Efendi 400 Kuru

Cerh Hac Bekir 150 Kuru

Kalayc 150 Kuru

Ser-gardiyan 250 Kuru

Gardiyan Kuru 125 adet 5 625 --

Tahaffuz-hne Mdr Mehmet Efendi 600 Kuru

Tahaffuz-hne gardiyan Ser-gardiyan 150 Gardiyanlar 500 650

Beyrut Karantina memuru Hasan Bey 300 Kuru

Yukardaki tablodan da anlalaca zere Karantina idresinin, karantina ve tahaffuz-hne adnda iki blme ayrld her blmn banda birer mdr bulunduu, bir doktorun alt, ayn ii yapan grevlilerin eit cret almadklar grlmektedir. dareye ihtiyalar dorultusunda 1872-3 tarihinde Franszca bilen ktibide dhil edilmitir228. 1906-7 de karantina idresi bir doktor, baktip, iki yazc, tahaffuz-hne tabibi, tahaffuz-hne yazcs, ser-mebhur229, drt mebhur, tecirhne memuru, drt gardiyan ve be filikac olmak zere toplam yirmi bir personelden oluturulmu idi230. Karantina idresi liman da kurulmu olmasna ramen 1891de Remyl mahallesine tanmtr.

225 226

M. Z. Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri, C.II, s.199. J. Hanssen, Fin de Sicle Beirut, s.118. 227 BOA., MAD., 8838, s.5. 228 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1289 H. (1872-1873 M.), s.120. 229 Mebhur: Buharla dezenfekte eden. F. Develiolu, Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, s.592. 230 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1324 H. (1906-1907 M.), s.109

61

2.4.8. Orman dresi (Orman ve Maaden dresi) Orman ve maden alanlarnn tespiti ve korunmasna ynelik almalarda bulunan idredir. 1885-6 tarihinde ilk olarak orman idresi ad ile kurulmu olan idrenin, bir memuru bulunmakta idi231. 1900-1 de Orman idresinin ad Orman ve maaden idresi olarak deitirilmi ve ba mfetti bakanlnda, baktip, iki tezkere muharriri, ondalk memuru olmak zere toplam yedi personelden olumakta iken232, 1904-5te iki mlzm eklenmitir233. 2.4.9. Nfi dresi Bayndrlk ilerinin yrtld dire idi. 1900-1de ba-mhendis ve mhendis den oluan nfi idresi234, 1904-5te mhendis yardmcs ve kondktr235, 1906-7de ise baktip eklenmitir236. Beyrutta bu dnemde Nfi idresine bal, Nfi, Fera ve intikal komisyonlar oluturulmutur. Nfi komisyonu, banda vali olmak zere, nfi mhendisi, nfus nzr, ziraat bankasndan bir memur, bir ktip ve idre meclisinde grevli seilmi bir azdan olumakta idi237. Fera ve intikl komisyonu banda nib efendi olmak zere, defterdr efendi, defter-i hakanden bir memur ve evkaf muhasebecisinden olumakta idi238. Bu komisyonda seimle gelen herhangi bir az bulunmuyordu. Bu komisyonlar zellikle son dnemlerde Osmanl devletinin karayolu, demiryolu ve su ebekelerinin dzenlenmesi iin verilen imtiyazlar kontrol etmek iin oluturulmu komisyonlar idi. Bu komisyonlar srekli olmayp ihtiya hasl olduu zaman oluturulmulardr. 2.4.10. Dyn-u Umumiye Nezreti Osmanl devleti, Batl devletlerden alm olduu borlar deyemeyince, 1881 tarihinde Batl devletler, Osmanl devletinin kaynaklarna alacaklarna mahsuben
231 232

Suriye Vilyeti Salnmesi, 1303 H. (1885-1886 M.), s.100. Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1319 H. (1901-1902 M.), s.105. 233 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1322 H. (1904-1905 M.), s.121. 234 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1318 H. (1900-1901 M.), s.95. 235 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1322 H. (1904-1905 M.), s.120. 236 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1324 H. (1906-1907 M.), s.91. 237 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1318 H. (1900-1901 M.), s.77; Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1324 H. (1906-1907 M.), s.81. 238 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1324 H. (1906-1907 M.), s.81.

62

Dyn-u Umumiye idresini kurturmulardr239. Dyn-u umumiye ynetimi stlendii grevleri yerine getirebilmek amacyla tekiltlanmaya balam ve Beyrutta dhil olmak zere 720 temsilcilik kurmutur240. Dyn-u umumiye idresi 1884-5 tarihinde Beyrutta Baktip bakanlnda, sandk emini ve evrak sahiha mdr, iki memur, tezkere muharriri, mmeyyiz (yazclarn yazdklar yazy dzelten ktip), kantarc, mubassr (bakc) ve bir kolcudan mteekkil idi241. 1904-5 ylnda yeniden yaplanmaya gidilen Beyrut Dyn-u umumiye nezreti, nzr ve mfetti bakanlnda blme ayrlm. Muhasebe kalemi, muhasebe baktibi, sandk emini, muhasebe memuru ve aar ktibinden oluturulmu. Tahrrat kalemi, tahrrat baktibi, tahrrat mmeyyizi, tahrrat mukayyidi, aar mmeyyizi ve mmeyyiz yardmcsnda oluturulmu. Beyrut merkez tekilt ise baktip, memur, iki tezkere ktibi, tuz anbar memurundan ibaret idi242. 1908-9 da Dyn-u umumiye nezretine ar kalemi de eklenince nezret drt blme ayrlmtr243. Dyn-u umumiye idresine ayrlan kaynaklarn ilk srasn tuz almaktayd. Beyrutta tuz retiminde nemli bir yere sahip idi. Bu yzden dyn-u umumiye nezreti Beyrutta ilk olarak tuz kaynaklarnn gelirlerine ynelmi ve tuz idaresi kurulmutur. Beyrutta tuz haricinde, Tnbeki (nargile ttn) ve ttn reji idreleri de kurulmutur. Bunlar vilyette retilen ve i tketime tahsis edilen ttnleri alma, ileme ve satma hakkna sahip idiler244. Beyrut merkez Dyn-u Umumiye Nezretinin 1902de geliri 3.487.000, 1903te 3.999.000 ve 1904te 4.060.000 kurutur245. Beyrut Dyn-u umumiye nezretinin gelirlerinin ok yksek olduu ve srekli art gsterdii grlmektedir. 2.4.11. Rsumt Nezreti Osmanl gmrkleri senelerce iltizam usul ile mltezimler tarafndan idare edilmitir. Beyrut gmr de mltezimler tarafndan idare edilmi idi. Beyrut gmr
239 240

Rfat nsoy, Mali Tutsakla Giden Yol: Osmanl Borlar (1854-1914), Ankara, 1999, s.157-158. Charles Morawitz, Osmanl Maliyesi, Ankara, 1978, s.192. 241 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1302 H. (1884-1885 M.), s.102 242 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1322 H. (1904-1905 M.), s.115-116. 243 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1326 H. (1908-1909 M.), s.202. 244 R. nsoy, Osmanl Borlar, s.205-206. 245 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1326 H. (1908-1909 M.), s.204.

63

kendi ierisinde, deniz veya sahil, harr (ipek) ve kara gmr olmak zere blme ayrlmt. Bu gmrkler toplu olarak iltizama verilmekteydi. Beyrut gmrkleri bu usul zerine 1845de Mustafa Efendiye246, 1849 da ise akir Beye iltizam usul ile verilmitir247. Beyrut gmrkleri 1857 tarihinde tekrar iltizam usul ile mltezimlere verilerek idare edilmitir248. ltizam usul ile idare edilen Beyrut gmrndeki grevliler ve aldklar maalar ise u ekilde idi;
TABLO - 17 1884de Beyrut Gmrk Grevlileri ve Aylk Maalar 249 Emtia ve Harr Gmr alanlarn Grev ve simleri Memur Hsrev Aa Memur Yakup Aa Memur Ahmed Efendi Toplam skelede alan Ktipler Fenerci ba 1 adet skele ktibi lyas Reftiye Yoklamac 4 adet Ekseri Yoklamac Esad Reftiye Mukayyidi Yusuf Kantarc Cenan Anbarc Yusuf Toplam Debba Mahallesinde Bulunan Kara Gmr Grevlileri Memuru Hasan Aa Katib Raci Dier Katib Saamet Mizanc emud Yoklamac Anton Dide-bn adet 5 Maa 110 Toplam Denizde ve Karada Grevli Kolcular Kolcu brahim Kolcuyan adet 11 maa 110 Saray kolcu Maa Miktar Kuru 0833 1666 700 3200 Para 13 27 ehir Merkezinde alan Gmrk Ktipleri Ser-ktip Memuru Mukayyid ercis Trke ktibi Ahmed Efendi Reftiye bi-Hayril Dier Reftiye mukayyidi Yusuf Keif ktibi Naum Kahveci Dimitri Toplam Dide-Bnlar (Beki/Nbeti) Ser-dide-bn Dide-bn maa 110 adet 17 Toplam Maa Miktar Kuru 1200 350 400 350 300 300 110 3010 Maa Miktar Kuru 0175 1870 2045

Maa Miktar Kuru 400 400 400 300 250 250 150 2150 Maa Miktar Kuru 500 350 350 250 200 550 2200 Maa Miktar Kuru 200 1210 150

Harr lme Memurlar Memuru akir Efendi Ktibi Hseyin Beyzun Dier Ktib Habib Ktibi Yusuf Mizanc Hseyin Dide-bn Toplam Cerh (Bozuk) Harr Memurlar says 1 1 Toplam

Maa Miktar Kuru 500 350 350 250 350 110 1910 Maa Miktar Kuru 250 200 450

246 247

BOA., .DH., 99-4957, 1 Mart 1845 M./ 21 Safer 1261 H. BOA., A.MKT.MHM., 15-59,8 Temmuz 1849 M./ 17 abn 1265 H. 248 BOA., A.AMD., 86-54, 1857-8 M./1274 H. 249 BOA., MAD., 8838, s.13.

64

Dier kolcu Dier kolcu Dier kolcu Toplam Dide-bn (Beki) Says Saray Kapusunda Sur Kapusunda Ykup Kapusunda Yeni Kapuda Kaz-i Hicaz Kapusunda Toplam

130 100 030 1820 Maa Miktar Kuru 220 220 220 220 220 1100

Sahilde Grevli Kolcular Memuru Osman Aa Kolcuyan Adet 4 Maa 110 Toplam

Maa Miktar Kuru 500 440 940

Nefer 2 2 2 2 2 10

1844 tarihinde Beyrut gmr ehir ve blge ekonomisinin can damar olmasndan dolay, ok sayda grevliyi bnyesinde barndrmtr. Bu grevliler ierisinde dide-bn ve kolcularn (muhafaza memuru) sayca fazla olmas, gmrk denetiminin sk tutulduunun gstergesi olsa gerektir. Gmrk ierisinde zellikle emtia (mal) ve harr (ipek) blmne daha fazla ehemmiyet verilmitir ki, burada alan memurlar dier grevlilere oranla daha fazla cret almaktaydlar. Beyrut ekonomisinde nemli bir yere sahip olan ipek ticareti iin, gmrkte zel grevliler bulundurulmakta, bu grevliler tarafndan kaliteli ve kalitesiz ipek ayrm gmrklerde yaplmaktayd. Beyrutun zamanla ticaret hacminin artmas gmrklerin ihtiyalara cevap vermemesine ve geniletilmesini zaruri hale getirmitir250. Beyrut gmrnn geniletilmesi iin 1874de ambarlar iin 300.000 kuru, rhtm iin 860.000 kuru harcanmtr251. 1859-60 tarihinden itibaren iltizam usulnden vazgeilmi ve gmrklere mdrler tayin edilmeye balanmtr. 1874-5te Beyrut rsumt, nezret ve mdriyet olmak zere iki ayr blme ayrlmtr. Rsumt nezreti, nzr bakanlnda, tahrirt baktibi, tahrirt memuru, muhasebe baktibi, muhasebe memuru ve sandk emini mevcut iken, Beyrut rsumt mdriyetide mdr bakanlnda, baktip, sandk emini, iki ktip ve kara memurundan olumakta idi252. 1877-8 de rsumt nezreti muhasebe kalemi, tahrirt kalemi ve Beyrut rsumat mdriyeti olmak zere idar birime ayrlmtr. Balarnda rsumt nzr ve yardmcs bulunan nezrette muhasebe kaleminde, baktip, memur, mukayyid,
250 251

BOA., A.MKT.MVL., 96-48, 13 Mart 1858 M./27 Receb 1274 H. BOA., .MMS., 49-2120, 28 Haziran 1874 M./13 Cemaziyel-evvel 1291 H. 252 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1291 H. (1874-1875 M.), s.97.

65

sandk emini ve evrak- sahiha memuru, tahrirt kaleminde, baktip, drt memur ve bir mukayyid, Beyrut rsumt mdriyetinde ise mdr baktip ve sandk emini olmak zere nezret toplam on sekiz personelden olumakta idi253. Beyrutun vilyet olarak yaplandrlmas ile birlikte idar blm says ten, drde karlm, nezretteki grevli says da doal olarak attrlmtr. 1900-1de nezret nzr bakanlnda Muhasebe kaleminde, baktip, drt memur, sandk emini ve mukayyid, Tahrirt kaleminde, baktip, memur, mukayyid ve mmeyyiz, ithalat gmrnde, mdr, baktip, sandk emini, drt istimator254 ve ktip, Dhili gmrnde, mdr, baktip, salon memuru, istimator ve sandk emini olmak zere nezret toplam yirmi yedi personelden oluturulmu idi255. Bu grevlilere ek olarak 1904-5de ithalat gmrne, eya-i yniya memuru ve ktibi256, 1908-9da muhasebe kalemine cetvel mukayyidi, ithalat gmrne kimyager, dhili gmrne ise muayene memuru dhil edilmitir257. Beyrut rsumt nezreti her geen gn daha da bymekte ve buna oranla alan personel saysnda da art olmaktayd. 2.4.12. Telgraf ve Posta dresi Osmanl devleti gelien teknolojiye uygun olarak 1855 tarihinden itibaren tm vilyetlerine telgraf hatt demeye balamt. Beyruta telgraf hatlarnn 1860 tarihinden itibaren denmeye baland tespit edilmitir258. Telgraf hattnn denmesinden sonra, hattn ne zaman ilerlik kazandna ve ne ekilde iletildiine dair herhangi bir ariv kaydna ulalamad. lk olarak ayr ayr iletilen telgraf ve posta hizmetleri 1872 tarihinden itibaren, Telgraf ve Posta idaresi adyla birletirilerek tek elden idare edilmitir259. 1873-4de Beyrut telgraf ve posta idaresi mdr, ser-memur, memur ve posta memurundan mteekkil iken260, 1874-5te ktip ve lisan- ecnebiye memuru261, 1875253 254

Suriye Vilyeti Salnmesi, 1294 H. (1877-1878 M.), s.123. stimator: talyanca bir kelime olup, kelime manas olarak, gmrklerde mallara deer bien grevli, anlamna gelmektedir. 255 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1318 H. (1900-1901 M.), s.88. 256 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1322 H. (1904-1905 M.), s.106. 257 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1326 H. (1908-1909 M.), s.199. 258 BOA., .HR., 180-9954, 18 Kasm 1860 M./4 Cemaziyel-evvel 1277 H. 259 M. adrc, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentleri, s.298. 260 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1290 H. (1873-1874 M.), s.117.

66

6da iki lisan- ecnebiye memuru (yabanc dildeki telgraflarla ilgilenen memur) ve iki makineci262 telgraf ve posta idaresine dhil edilmitir. 1878-9 da balarnda bir mdr olmak zere muhabere ba memuru, be posta memuru, lisan- ecnebiye ser-memuru, lisan- ecnebiye memuru, posta ktibi, ittihd posta ktibi ve makineci olmak zere toplam on drt personelden oluturulmutur263. 1885-6 tarihlerinde Beyrut telgraf ve posta idaresi blme ayrlm olup u ekilde tekilatlanm idi; mdr bakanlnda, muhaberat trkiye birimi, muhaberat ecnebiye birimi ve posta birimi olmak zere. Muhaberat Trkiye biriminde ser-memur ve yedi memur, muhaberat ecnebi blmnde ser-memur, alt memur ve makineci, posta biriminde iki posta ktibi ve mukayyid grev yapmakta idi264. Beyrutun vilyet olarak yaplandrlmasyla Beyrut telgraf ve posta idaresi, merkez mdriyetine dntrlm ve dokuz ubeye sahip olmutu265. 1893-4de Beyrut telgraf ve posta merkez mdriyeti grevlileri ve says u ekilde idi; Merkez mdriyette, ba mdr, baktip, tahrirt ktibi, mfetti muhasebe ve sandk emini, Telgraf merkezinde, mdr, mdr yardmcs, muhaberat ecnebiye memuru, alt ser-memur, on alt memur ve makineci, postahne blmnde ise mdr iki ktip, ittihad memuru, emnet memuru ve mukayyid grevli idi266. 1908-9 da Beyrut telgraf ve posta merkez mdriyeti, ba mdriyet adn aldktan sonra, telgraf merkez mdriyeti ve posta merkez mdriyeti, olmak zere iki blme ayrlmtr. Ba mdriyette ba mdr, iki mfetti, muhasebe ba ktibi, ktip ve mukayyid, Telgraf merkez mdriyetinde, ba mdr, ser-memur, on memur, on muhaberat ecnebiye memuru ve makineci, posta mdriyetinde ise mdr, mdr yardmcs, posta havale memuru, iki koli posta memuru, alt posta memuru, muvakkat memur ve muvakkat ittihad memuru grevlendirilmitir267.

261 262

Suriye Vilyeti Salnmesi, 1291 H. (1874-1875 M.), s.101. Suriye Vilyeti Salnmesi, 1292 H. (1875-1876 M.), s.124. 263 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1296 H. (1878-1879 M.), s.127. 264 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1303 H. (1885-1886 M.), s.101-102. 265 Ayegl Okan, The Ottoman Postal and Telegraph Services In The Last Quarteror The Nineteenth Century, Boazii niversitesi Atatrk lke ve nklplar Enstits Baslmam Yksek Lisans Tezi, stanbul, 2003, s.69. 266 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1311 H. (1894-1895 M.), s.223. 267 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1326 H. (1908-1909 M.), s.132.

67

1873-4lerde be grevli ile balayan Beyrut Telgraf ve Posta dresi, 1908-9 tarihine gelindiinde Beyrut Telgraf ve Posta Ba Mdriyeti adna sahip, toplam krk yedi grevlisi olan bir kurum olmutur. 2.4.13. Beyrutun Gvenlik Tekilt 2.4.13.1. Beyrut Polis Tekilt Osmanl devletinde i gvenliin salanmas yenierilerle ve eyalet askerlerinin grevi idi. Zamanla bu grev yenierilerin eline gemiti. 1826da yenierilerin kaldrlmas ile bu alanda bir boluk ortaya kt. Redif askerlerinden yararlanarak bu eksii giderme dncesi de yeterli olamaynca 1844 tarihinde Zaptiyye Tekilt kurulmutur. Zaptiyye tekilt iinde ilk olarak 10 Nisan 1845 tarihinde stanbulda olmak zere halkn emniyetini salamak iin Zaptiyye mirlii adyla bir zabta birimi meydana getirildi ki bu polis tekiltnn kuruluu saylmaktadr268. Zaptiyye tekilt, personel teminini askerler ierisinde istee bal olarak yapmaktayd. Zaptiyyeler tek tip kyafet giyerlerdi. Asl grevleri ehrin i gvenliini salamakt. Zaptiyye tekilt, 1879 da Zaptiyye Nezreti adn da alarak yeniden yaplandrlm, bu yaplandrma ile birlikte Jandarma ve polis tekilt da birbirinden ayrlmtr. 1908 tarihinden sonra Zaptiyye nezreti kaldrlarak yerine Polis Tekilat kurulmutur269. 1879-80 de Suriye vilyetine bal bulunan Beyrut sancanda, Suriye Zaptiyye tekilatnda, Akka ile birlikte ikinci taburda bulunup, toplam on dokuz polise sahip idi270. Bu polislerin ka tanesi Beyrutta grev yapmakta idi ve hangi unvanlara sahip idiler? Yaplan aratrmalar sonucunda bu sorulara cevap olabilecek bilgilerin kaynaklarda bulunmad, sadece polis saylarnn yer ald tespit edilmitir. Beyrutta polis says, 1881-2 de otuz bir271, 1882-3te yirmi dokuz272, 1883-4te yirmi be kiiden mteekkil idi273. Bu saylardan anlald kadaryla polis saysnda srekli azalma yaanmtr.
268

Ali Snmez, Polis Meclisinin Kuruluu ve Kaldrl (1845-1850), ADTCF Tarih Blm Tarih Aratrmalar Dergisi, C.24, S.37 Ankara, 2005, s.262-261. 269 Sleyman Kaynar, Tarihi Sre erisinde Trk Polis Tekilat'nn Kuruluu, Organizasyonu, Fiziksel Yaplanmas, Aday Seme ekli, Eitim Programlar Ve Eitim Sreleri zerine Bir Aratrma, Nide niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Yksek Lisan Tezi, Nide, 2002 s.19-21. 270 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1297 H. (1879-1880 M.), s.97-100. 271 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1299 H. (1881-1882 M.), s.114.

68

Beyrutun vilyet olmas ile birlikte Beyrut polis tekiltnda 1893-4te polis meclisi de oluturulmu idi. Polis meclisinin bakan olan ser-komiser dnda, komiser ve bir polis memuru bulunmakta idi. Beyrutta bulunan polis says ise u ekilde idi; bir adet ser-komiser, alt adet nc komiser ve yirmi sekiz adet polis memuru olmak zere otuz be personelden ibaretti274. Beyruttaki Mslim veya gayr-i Mslim polis saylar, Beyrut nfusundaki mslm ve gayr-i Mslim oranna gre tespit edilirdi. 1897 ylnda elli Mslim polise karlk on iki gayr-i Mslim polis bulunmaktayd275. Beyrut polis tekiltnn yaps ve polis says 1906-7 tarihine kadar deimeden devam etmitir. Bu tarihten sonra komiser-i sn bakanlnda, iki polisin de iinde bulunduu Tahkikt adnda yeni bir birim almtr. Polis tekiltndaki grevli says ise u ekilde idi; polisi mdr, merkez komiseri, ser-komiser, drt komiser-i sn, aktan komiseri sn, be nc komiser, dokuz aktan nc komiser ve yirmi sekiz polis memurundan ibaretti276. 1908-9da Beyrutta grevli polis says ve unvanlar ise u ekilde idi; polisi mdr, adet komiser-i sn, be adet aktan komiser-i sn, alt adet nc komiser, on iki adet aktan nc komiser ve otuz alt adet polis memurundan olumaktayd277. Beyruta polis mdr olarak atanacaklarda, kiinin blgenin zelliklerine vkf olmas ile birlikte, Arapa ve Franszca dillerini konumas tercih edilirdi278. Beyrutta polis saysnn yetersiz kalmas ki zellikle iskelede yaanan olaylarla bunun daha da ok hissedilmesiyle, Beyruta bir polis okulunun almas 1910 tarihinde hkmet merkezinden talep edilmitir279. Yaplan giriimler neticesinde 1911de Beyruta bir polis okulunun almasna karar verilmi ve Beyrut Polis Okulu almtr280. Beyrut Polis okulunun grevlileri ve dersleri u ekilde idi;

272 273

Suriye Vilyeti Salnmesi, 1300 H. (1882-1883 M.), s.107. Suriye Vilyeti Salnmesi, 1301 H. (1883-1884 M.), s.78. 274 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1311 H. (1894-1895 M.),s.142. 275 BOA., DH.TMIK.S., 5-60, 5 Ocak 1897 M./1 abn 1314 H. 276 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1324 H. (1906-1907 M.),s.96-98. 277 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1326 H. (1908-1909 M.),s.165-166. 278 BOA., DH.MU., 91/2-12, 14 Temmuz 1910 M./6 Receb 1328 H. 279 BOA., DH.EUM.MH., 11-88, 9 ubat 1910 M./28 Muharrem 1328 H. 280 BOA., DH.EUM.THR., 58-49, 22 Ocak 1911 M./21 Muharrem 1329 H.

69

TABLO - 18 1914te Beyrut Polis Okulu Grevlileri ve Dersleri 281 Grevli ve Grevi Mdr Kavnin ve Polis Nizamnmesi Muallimi (Kanunlar ve polis tz retmeni) Dahiliye Mdr ve Terbiye-i Meslekiye ve Kitabe Muallimi (ileri mdr ve meslek disiplini ve resmi yaz retmeni) Snf Zabiti ve Riyaziyeti Bedeniyye Muallimi (Snf komiseri ve Beden eitimi retmeni) Snf Zabiti ve Fotoraf ve Daktiloskopi ve Telefon Muallimi (Snf komiseri ve fotoraf, daktilo ve telefon retmeni) Muhasebe ve Tahrirt Ktibi ve Hesap Dersi Muallimi (Muhasebe, resm yaz memuru ve matematik retmeni) Ser hademe (Ba odac) Aba Hademe (Odac) A Kalfas lm-i Ekl Muallimi (ekil ve Yz Bilimi retmeni) Adedi 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 Aylk Maa Kuru 2000 2000 1200 750 750 750 300 220 200 150 1000

Beyrutta byle bir okulun almas ile polis saysnda art olmu ve 1918 ylna gelindiinde Beyrutta iki merkez memuru, bir ser-komiser, on komiser-i sn, yirmi dokuz komiser yardmcs ve krk be adet polis memurunda oluan bir polis tekilt oluturulmutur282. 2.4.13.2. Beyrut Jandarma Tekilt Jandarma tekilt, polis tekilt blmnde bahsedilen, i gvenliin salanmas iin oluturulan zaptiyye tekiltnn tekili ile kurulmutur. 1871 tarihinde karlan Askeri Zaptiyye Tzyle Jandarmann da grev ve sorumluluklar belirlenmiti. Bu tze gre zaptiye askerlerinin adl ve idar grevleri u ekilde idi; Adl grevleri arasnda kasaba ve kylerin iinde ve dnda su ilemi olanlar yakalayp hkmete teslim etmek, hkmlleri muhafaza etmek, gerektiinde bir yerden baka bir yere sevk ve nakil etmek, cezaevlerini idare etmek. dar grevleri, devriye gezmek ve karakolda beklemek suretiyle kamu dzeninin bozulmasna engel olmak, yollarda gvenlii salamak, yangn ktnda sndrlmesine almak, postalarla hkmete ait para ve eyann bir yerden baka bir yere gnderilmesini salamak, pasaport memurlarna yardm etmekten olumaktayd. Zaptiyye tekilt 1879 da yerini Zaptiyye Nezreti ve Jandarma Diresi Reisliine brakmtr. Ayn yl Fransz Jandarma nizamnmesi rnek

281 282

Eyp ahin, Osmanl Polisinin Eitimi ve Bu Amala Alan Polis Okullar, Ankara, 2001, s.134. Fetullah Eraslan-Metin smail, Trk Polis Tarihi, Ankara, 1984, s.146-147.

70

alnarak Jandarma nizamnmesi hazrlanmtr. 1880de Zaptiyye ad Jandarma Zaptiyye Mirlii de Jandarma Diresi Reislii olarak adlandrlmtr283. 1879-80 tarihinde Suriye vilyetine bal olan Beyrut Sanca, Akka Sanca ile birlikte ikinci jandarma taburuna bal idi. kinci tabur, komutan Fevzi Bey ile birlikte yz yirmi iki adet svari ve yz doksan sekiz adet piyadeden olumakta idi284. Beyruttaki jandarma says, 1881-2de yz on sekiz adet svari ve iki yz iki adet piyadeten ibaretti285. 1882-3te yeniden yaplandrlan Suriye jandarma tekiltnda Beyrut sanca altnc tabur olarak belirlenmitir. Altnc jandarma taburu, Binba Fevzi Bey komutasnda, piyade blk yzbas, svari blk yzbas, ktip, iki mlzm- evvel (stemen) ve iki mlzm- sn (temen), altm bir svari ve iki yz bir piyadeden oluturulmutu286. Beyrutun altnc tabur olmas ile svarilerinin says yarya drlmtr. 1884-5te Beyrut altnc taburu altm bir svari ve yz altm iki piyadeye sahipti287. Beyrutun vilyet olmas ile Beyrutta Jandarma alay kurulmutur. Beyrut Jandarma alaynda, jandarma meclisi ile birlikte be adet taburda kurulmutu. Jandarma alay meclisi, miralay, merkez tabur komutan, tabur ktibi, idare emini, mlzm- evvel ve mlzm- sniden olumaktayd. Beyrut jandarma taburlar ise u ekilde tekiltlandrlmt; Birinci tabur Beyrutta, ikinci tabur Akkada, nc tabur Trablusta, drdnc tabur, Lazkyede, beinci tabur ise Nablusda bulunmakta idi. 1894-5te Beyrut birinci merkez taburunun banda binba olmak zere svari ve piyade bl adlaryla ikiye ayrlmlard. Beyrut taburu svari snfnda yz elli, piyade snfnda yz elli sekiz jandarma mevcuttu288. 1906-7te Beyrutta svari snfnda yz altm jandarma, piyade snfnda yetmi bir asker289, 1908-9ta svari snfnda iki yz krk drt, piyade snfnda doksan drt jandarma bulunmakta idi290. Jandarma saysndaki meydana gelen bu dengesiz deiimin tam olarak belirli nedenleri olmad, blgede yaanan olaylara bal olarak biriliklerin saylarnn
283

Necdet Koparan, Trk Jandarma Tekilt (1909-1923), Ankara niversitesi Trk nklp Tarihi Enstits Baslmam Yksek Lisans Tezi, Ankara, 2007, s.7-12. 284 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1297 H. (1879-1880 M.), s.97-100. 285 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1299 H. (1881-1882 M.), s.111-114 286 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1300 H. (1882-1883 M.), s.105-107. 287 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1302 H. (1884-1885 M.), s.68. 288 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1311 H. (1894-1895 M.), s.137-141. 289 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1324 H. (1906-1907 M.), s.95. 290 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1326 H. (1908-1909 M.), s.164.

71

deitii bilinmektedir. Beyrut Jandarma birliklerinin byk bir blm de I. Dnya sava ile cephelere sevk edilmitir. 2.5. Beyrut Belediye Tekilt Belediye, belde ve bild kelimeleriyle balantl olup, bugnk anlamyla Tanzimat dnemi Trk aydnlarnn Arapa ve ark dillerine yapt bir katk ve icat olarak; ehir idaresini belirtmek iin 19. yzyldan itibaren kullanlan bir kelimedir291. Belediye idareleri stanbuldan nce liman ehirleri ve nemli ulam merkezlerinde kuruldu. Bu yerlerdeki baz gruplarn, tccar ve yabanclarn ehir ynetiminde dzenli ve modern belediye hizmetleri istemelerinden gelmekteydi. 1864 tarihli vilyet nizamnmesi ile belediye meclislerinin kurulu ve grevleri ksmen de olsa belirlenmitir. Belediye meclisleri bu talimatnme ile; ehrin bayndrlk, altyap tesisleri, temizlik, aydnlatma, ar ve pazar kontrol ile itfiye grevlerini stlenmiti. Belediye bakan, vali veya mutasarrf tarafndan grevlendirilecekti. Belediye meclisi, bakan yardmcs ile alt yeden oluacakt. 1871 tarihli vilyet nizamnmesi ile belediye tekilt yeniden yaplandrlmt292. Belediye meclisi yine seilen alt yeden oluacak, seimler iki ylda bir yaplacakt. Bu seim ok karmak olmakla birlikte, snrl bir grubun katld seimdi. Belediye meclisine para cezas kesme yetkisi de verilmiti. Belediyenin denetimi ise liva idre meclisine braklmt. 1877 tarihli vilyetler belediye kanunu ile belediyelere yeni grevler verilmiti. ehrin imar ve istimlk yetkisi, nfus saym, meslek okullar amak gibi 293. Beyrutta ilk belediye tekilt 7 Ekim 1863 tarihinde kurulmutur. Belediye tekilt ileyiini, yirmi bir maddeden oluan Beyrut Belediye nizamnmesi ile belirlenmiti. 7 Ekim 1863 M.(23 Rebl-hir 1280 H.) tarihli Beyrut Belediye Nizamnmesi294 u maddeleri ieriyordu; 1. Madde; Belediye Bakanlna Beyhimzde Hac Abdullah Efendi atanmtr.

291 292

. Ortayl, Osmanl Mahalli dareleri, s.120. Davut Hut, Musul Vilyetinin dar, ktisad ve Sosyal Yaps (1864-1909), Marmara niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits Baslmam Doktora Tezi, stanbul, 2006, s.71. 293 . Ortayl, Osmanl Mahalli dareleri, s.171-192. 294 BOA., MVL., 493-22334.

72

2. Madde; Meclis tam olarak kuruluncaya kadar geici bir meclis kurulacaktr. Bu meclis drt ay alacaktr. lk olarak drt ay iin drt ye seilecektir. Drt az her Perembe gn toplanacaktr. Yaplan her alma takdim edilecektir. 3. Madde; Her senede bir belediye bakan ve yeleri, vali yada mutasarrf tarafndan yeniden grevlendirilecek veya seilecektir. Seilecekler ehir halkndan olmak zorundadr. Bakan yardmcs her sene yenilecektir. 4. Madde; Seilen bakan ve yeler maa almayacaktr. 5. Madde; kmet iin hkmet bir yer tahsis edecek ve iki nefer zaptiye de verecektir. 6. Madde; Belediye meclisine alacak davalar mutasarrf nnde grlecektir. 7. Madde; Belediye Meclisi resm evrak verebilecektir. 8. Madde; Hkmet marifetiyle yaplan ilerden vergi alnmayacaktr. 9. Madde; Belediye iin bina yaplr veya belediye sandna mlk braklrsa bunlarn tamam belediye sandna ait olacaktr. 10. Madde; Belediye Sandna temizlik vergisi bedelinden senede yz elli bin kuru verilecek bu belediye meclisi tarafndan gerekli iler iin harcanacak ve hesab ayda bir kontrol edilecektir. 11. Madde; Belediye ehrin nizm ve intizmna dikkat edecektir. 12. Madde; Bedeli belediye sandndan karlanmak zere ar ve mahalleleri kontrol iin zabta ba ve otuz beki grevlendirilecektir. Bunlar devlet nizmna uygun hareket edeceklerdir. 13. Madde; Belediye sokaklarn temizlenmesi, arnn daima temiz tutulmas, su ihtiyacnn karlanmas ve hastalk yayan p ve molozlarn kaldrlmasn salayacaktr. 14. Madde; Sokak ve arlarda dkknlarn nne malzeme konularak, kaldrm igali yaplmasna engel olunacaktr. Koyduu eyay kaldrmak istemeyen esnafa hkmet adna ceza kesilebilecektir. Bu ceza belediye sandna aktarlacaktr. 15. Madde; Musluk, suyollar, yamur sularnn tamas ve yollarn bozularak su toplamasna engel olunacak bu ilerle ilgili komisyon oluturulacaktr. 16. Madde; Su yollarnn tamiri ve inas belediyece yaplacaktr. Bunun iin halktan gerekli creti toplama grevi de belediyeye ait olacaktr.

73

17. Madde; ar ve pazarlarda satlan, sebze, meyve, bakliyat, et, ya vb. rnlerinin fiyat ve hijyen denetimini belediye adna grevlendirilecek ar aalar yapacaklardr. 18. Madde; Halk adna, ortaya kan masraflar deftere yazlacak herhangi bir sorun karsa ktip sorumlu olacaktr. 19. Madde; Islaht- belediye iin iletme masraf olarak be bin kuru hkmetten alnacaktr. 20. Madde; Vergi muhasebesinde yaplan dzenleme ile yeni yaplacak inaatlar meclis tarafndan kontrol edilecektir. 21. Madde; Su temini gibi nemli konularda belediye hazineden yardm alabilecektir. lk on bir madde belediye meclisinin oluturulmas, yelerin seimi, grev sresi ve grevlileri hakknda bilgi ihtiva ederken, on ikinci madde den itibaren belediye meclisin grev ve sorumluluklar anlatlmtr. Beyrut Belediye Meclisi nizamnmesi ile geici belediye meclisinin drt aylna ve drt ye ile grev yapaca, her Perembe gn bu meclisin toplanaca karar alnmtr. Belediye meclisinin ylda bir seimle yenilenecei fakat bu yelerin hkmet tarafndan seilmesi, tam demokratik seim anlaynn henz olgunlamadn da gsteriyordu. Seimin hkmet grevlileri tarafndan yaplmasnn belirli aile ve zmrelerin srekli mecliste bulunmasn salad gibi, yerel bazl ekimeleri de arttraca kesindi. lk belediye bakan olarak Beyrutun en zengin ve en itibarl ailesi olan Beyhimzdeler den seilmesi bunun ispat olsa gerektir. Belediyenin temel grevleri genel olarak u ekilde belirlenmiti; ehrin temizlik ileri, halkn su ihtiyacnn salanmas, ar ve pazar denetimi, ehrin nizm ve intizm ve ehir ii bayndrlk hizmetlerinin yrtlmesi idi. Belediyenin gelirleri, temizlik vergisinden yllk yz elli bin kuru, hizmet bedeli olarak halktan alnacak cretler ve kesilen cezalardan gelen cretlerden olumaktayd. Belediyenin denetlenmesi ise hkmete braklmt. Beyrut meclisinin 1908 tarihine kadar sras ile grevli bakan ve yeleri ise unlardr;

74

TABLO - 19 Beyrut Belediye Meclisi Sra No 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Sra No 1 2 1869-70295 Bakan Abaza Ahmed Efendi Muhyiddin Efendi Beyhim Hac Bekiri Efendi Abdulkdir Berbir Efendi Saadeddin Efendi Ceyib Bester Efendi Nahle Medur Efendi Yusuf Sabit Efendi Nasruh Hayat Efendi Msy d Perty Msy Corci Lurila --1874-5299 Bakan Ahmed Efendi Abaza Beyhimzde Muhyiddin Efendi Habib Efendi Nasrullah Efendi Saadeddin Efendi Mihil Efendi Msy d Perty Msy Corci Lurila ----1871-2296 Bakan Abaz Ahmed Efendi Beyhimzde Muhyiddin Efendi Hac Bekiri Efendi Abdulkdir Efendi Saadeddin Efendi Habib Efendi Nahle Efendi Yusuf Efendi Nasrullah Efendi Msy d Perty Msy Corci Lurila --1875-6300 Bakan Ahmed Abaza Efendi Beyhimzde Muhyiddin Efendi Abdulkdir Aris Efendi Saadeddin Efendi Muhyiddin Efendi Abdulkdir Efendi Mihil Efendi Msy d Perty Msy Corci Lurila Habib Efendi Yusuf Efendi Nusret Efendi 1872-3297 Bakan Abaza Ahmed Efendi Beyhimzde Muhyiddin Efendi Hac Bekiri Efendi Abdulkdir Efendi Saadeddin Efendi Habib Efendi Mihil Efendi Yusuf Efendi Nasrullah Efendi Msy d Perty Msy Corci Lurila --1876-7301 Bakan Ahmed Abaza Efendi Muhyiddin Efendi Beyhim Muhyiddin Efendi Hamade Abdulkdir Efendi Aris Abdulkdir Efendi Berbir Abdurrahman Efendi Abdulkdir Efendi Numani ecis Efendi Tevini Yusuf Sabit Efendi Nahle Medur Efendi Havce Pertevi Havce Lurila 1873-4298 Bakan Abaza Ahmed Efendi Beyhimzde Muhyiddin Efendi Saadeddin Efendi Habib Efendi Mihail Efendi Msy d Perty Katib Yusuf Efendi Memleket Tabibi Msy Kosni Hac Bekiri Efendi Abdulkdir Efendi Yusuf Efendi Nasrullah Efendi Msy Corci Lurila 1877-8302 Bakan Ahmed Abaza Efendi Muhyiddin Beyhim Efendi Muhyiddin Hamade Efendi Abdulkdir Aris Efendi Abdulkdir Berbir Efendi Abdurrahman Ityani Efendi Abdulkdir Numani Efendi ercis Tevini Efendi Yusuf Sabit Efendi Mihail Sadur Efendi Kont D Pertevi Msy Corc Lurila

3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
295 296

Suriye Vilyeti Salnmesi, 1286 H. (1869-1870 M.), s.72. Suriye Vilyeti Salnmesi, 1288 H. (1871-1872 M.), s.67. 297 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1289 H. (1872-1873 M.), s.89. 298 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1290 H. (1873-1874 M.), s.72. 299 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1291 H. (1874-1875 M.), s.62-63. 300 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1292 H. (1875-1876 M.), s.85. 301 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1293 H. (1876-1877 M.), s.99. 302 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1294 H. (1877-1878 M.), s.88.

75

13 14 Sra No 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Sra No 1

--1878303 Bakan Beyhimzde Hac Muhyiddin Efendi snyen Abdulkdir Efendi Abdulkdir Efendi Berbir Abdurrahman Efendi Abdulkdir Efendi Mihil Efendi Msy D Prty Msy Corc Lurila Yusuf Efendi Nusret Efendi --1881-2307 Bakan brahim Fahri Bey Hac Muhyiddin Hamade Efendi Mehmed yas Efendi Habib Besteris Efendi Bere Dahani Efendi Melheme Feyyaz Efendi Hana Tarad Efendi Bere Sa Efendi

Ktib Yusuf Efendi -1878-9304 Bakan brahim Fahri Bey Beyhimzde Hac Hseyin Efendi Naum Efendi Beare Efendi Habib Efendi Selim Efendi Hac Muhyiddin Hamada Efendi Musa Efendi Feric skender Efendi Hana Efendi Esad Efendi Feyyaz Efendi 1882-3308 Bakan el-Hac Muhyiddin Efendi Hamade Musa Efendi Feric Corci Efendi Nakka Esad Efendi Sersek Bere Efendi Essn Yusuf Efendi Ceddi Es-Seyyid Mehmed Efendi Habib Efendi

Nusret Hayat Efendi -1879-80305 Bakan brahim Fahri Bey Beyhimzde Hac Hseyin Efendi Hac Muhyiddin Hamade Efendi Besteris Habib Efendi Musa Efendi Ferj Esad Efendi Melheme skender Efendi Hana Efendi Tarad Selim Efendi Bestani Melheme Efendi Feyyaz Beare Efendi 1883-4309 Bakan el-Hac Muhyiddin Efendi Hamade Musa Efendi Feric Corci Efendi Nakka Esad Efendi Sersek Bere Efendi EdDahani Yusuf Efendi Ceddi Tabib Cabur Efendi Mehmed yas Efendi

Nusret Hayat Efendi Refiki Abdulhamid Efendi 1880-1306 Bakan brahim Fahri Bey Beyhimzde Hac Hseyin Efendi Hac Muhyiddin Hamade Efendi Besteris Habib Efendi Musa Efendi Ferj Esad Efendi Melheme skender Efendi Hana Efendi Tarad Selim Efendi Bestani Melheme Efendi Feyyaz Beare Efendi 1884-5310 Bakan el-Hac Muhyiddin Efendi Hamade Musa Efendi Feric Rzkullah Efendi Hazra Esad Efendi Sersek Mehmed Beyhim Efendi Zeynis-Selm Efendi Cabur Efendi Tabib Bere Efendi Erka

2 3 4 5 6 7 8

303 304

Suriye Vilyeti Salnmesi, 1295 H. (1878 M.), s.88. Suriye Vilyeti Salnmesi, 1296 H. (1878-1879 M.), s.107. 305 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1297 H. (1879-1880 M.), s.150. 306 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1298 H. (1880-1881 M.), s.148. 307 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1299 H. (1881-1882 M.), s.170. 308 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1300 H. (1882-1883 M.), s.165. 309 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1301 H. (1883-1884 M.), s.123. 310 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1302 H. (1884-1885 M.), s.114-5.

76

9 10 11 12 Sra No 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Sra No 1 2 3 4 5 6 7 8
311 312

erci Nakka Efendi Musa Feri Efendi Bere Erka Efendi Yusuf Cedi Efendi 1893-4311 Bakan Mehmed Efendi Beyhim Mahmud El-Havce Efendi brahim Tayara Efendi Abdulkdir Kabni Efendi Mehmed Ebu mer EdDavak Efendi Nahle ercis Efendi erci Ceyib Nakka Efendi Nikola Mnsi Efendi Habib Nikola Tarad Efendi Bere El-Fani Efendi Nahle Halil Sersek Efendi -1906-7315 Bakan Abdulkdir Dna Efendi Abdurrahim Bedrun Efendi Musabah Gandr Efendi Muhyiddin Kad Efendi Ahmed Muhtar Beyhim Efendi mer Davak Efendi Abdulhafz Taber Efendi Vedi Feyyaz Efendi

Beare Efendi Erka Melheme Efendi Feyyaz erci Efendi Tarad -1900-1312 Bakan Abdulkdir Kabni Efendi Selim Eyb Efendi Hazre-ecan Selim el-Davak Bey Mehmed Mustafa Beyhim Efendi Mustafa Gandur Efendi Mehmed Hayri yas Bey Seyun Ebu enab Efendi Nikola Acuri Efendi erci Rzkullah Bey Habib Buyuri Efendi Numa Zehriya Bey 1908-9316 Bakan Abdulkdir Dna Efendi Mehmed Mustafa Beyhim Efendi Muhyiddin Gandr Efendi Nahle Efendi Vedi Feyyaz Efendi Yusuf El-Hni Efendi Elbir Besol Efendi Yusuf Kuyumcu

Habib Efendi Bere Efendi Erka Melheme Efendi Feyyaz erci Efendi Tarad 1901-2313 Bakan Abdulkdir Kabni Efendi brahim El-Esved Bey Hazre-ecan Selim el-Davak Bey Mehmed Mustafa Beyhim Efendi Numa Zehriya Bey Mehmed Hayri yas Bey Mustafa Gandur Efendi Nikola Acuri Efendi -------------

Melheme Efendi Feyyaz Yusuf Efendi Ceddi erci Efendi Tarad lyas Efendi Ettevini 1904-5314
Bakan Abdurrahman Beyzun Efendi

Tah Nasuli Efendi Mehmed Said Muhyi Bey Aza Musabah Cemil Efendi Kmil Zeyni Selm Efendi Vedi Feyyaz Efendi brahim Gabriyel Efendi Benayud Fahuri Efendi orci Yared Efendi orci Muammeri Efendi Nikola Acuri Efendi Nikola Bebe Efendi ----------

Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1311 H. (1893-1894 M.), s.143. Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1318 H. (1900-1901 M.), s.98. 313 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1319 H. (1901-1902 M.), s.104 314 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1322 H. (1904-1905 M.), s.94. 315 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1324 H. (1906-1907 M.), s.121-122. 316 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1326 H. (1908-1909 M.), s.164.

77

9 10 11 12

Elbir Besol Efendi Nahle Nafa Bey Necib Beba Efendi Said Sabaa Efendi

Efendi Said Sabaa Efendi erci Tarad Efendi Halil Betros Efendi Numa Zaheriye Efendi

-----

-----

Osmanl ehirlerinde henz belediye tekilt bilinmez iken, Beyrutta belediye tekiltnn hzl bir ekilde gelime gstermesinde Avrupal devletlerin bu blgedeki yatrmlarnn olmas etkili olmutur. Beyrut Belediye Meclisi incelendiinde, belediye bakanlarnn Beyrutun ileri gelen ailelerinden, Dna, Kabni, Beyhim (Beyhimzde), Davak, Beyzun ve Abazalardan olduklar grlmtr317. Belediye bakanlar, bakan olarak seilmeden nce byk ounluu mecliste ye olarak grev yapmlardr. Bir bakan, iki veya dnem st ste bakan olarak seilebilirdi. rnein; Ahmed Abaza Efendi dnem bakan olarak seilmitir. Beyrutun vilyet olmas ile Beyrut Belediye bakanl nem kazanm, belediye seimleri hararetli tartmalara sebep olmutur. 1902 ylnda yaplacak bakanlk seimlerinde gayr-i meru yollarn denenmesi zerine vali Reid Bey seimlere mdahale etmek zorunda kalmtr318. Bakanlarn grevinde uygunsuz hareket etmeleri yabanc devletlerle sk ilikiler kurmalar grevlerinden azl edilmelerine sebep olmutur. 1912de Belediye bakan olan Mnih Ramazan Efendi bu sebeplerle grevinden alnm vekleten yerine Hayreddin Nuhas ve erci Dibas atanmtr319. Bakan vekilliine biri mslman ve dieri gayr-i Mslim yeler grevlendirildi. Bu uygulamnn temel nedeni ise blgenin demografik yapsndan ileri gelmekteydi. Beyrutta son olarak belediye bakaln 1918te mer Davak Efendi yapmtr320. Meclis yelerinin Mslim ve gayr-i Mslim says belirlenirken, Beyruttaki Mslim ve gayr-i mslim nfus oranna gre oluturulduu tespit edilmitir. Nitekim belediyede alan memurlarda buna gre seilmekteydi321. Meclis ye saylar incelendiinde

317

Bu aileler hakknda ayrntl bilgi iin bkz. F. Zachs, The Making Of Syrian Identity, s.219-244; Malek Ali Shareef, Urban Administration in The Late Ottoman Period:The Beirut Muncpalty As a Case Study, 1867-1908, American University of Beirut Master Thesis, Beirut, 1998, s.57-62. 318 BOA., DH.MKT., 502-77, 14 Mays 1902 M./5 Safer 1320 H. 319 BOA., DH.D., 88-6, 24 ubat 1912 M./6 Rebl-evvel 1330 H. 320 BOA., .DUT., 17-32, 6 Mart 1918 M./23 Cemaziyel-evvel 1336 H. 321 BOA., DH.TMIK.S., 5-60, 5 Ocak 1897 M./1 abn 1314 H.; Merkezden gelen bir emirde Beyrut belediyesinde alan memurlarn Mslim ve gayr-i Mslim saysna dikkat edilmesi, bunun nfustaki Mslim ve gayr-i Mslim saysna gre belirlenmesi istenmitir.

78

ortalama her dnem on iki yenin bulunduu, bu saynn 1864 ve 1871 tarihli vilyet nizamnmelerine uygun olmad grlmektedir. Beyrutun vilyet olmas ile meclisin i yk yannda sorumluluklar da artmtr. Belediye artk kendi ierisinde ihale verebilecek bir hale gelmiti. Bu ihalelerin uygun olarak verilip verilmedii kontroln de vilyet yrtmekteydi. Usulszlk tespitinde meclisi datma yetkisi valiye verilmiti. 1892 tarihinde belediye meclisinde ihalesiz bir ekilde yz metrelik bir yolu mteahhide yetmi sekiz bin kurua vererek kar saladklar gerekesiyle belediye meclisi fesh edilmi ve yeni seime gidilmesi karar alnmt. Belediye hesap ileri de Beyrut defterdarlna braklmt 322. 1913 ylnda i karklk ve meclis yelerinin vali ile olan skntlarndan dolay meclis yelerinin byk ounluu istifa etmi ve belediye meclisi iin yeniden seime gidilmesi kararlatrlmt323. Beyrut belediyesi i yknn artmas ile birlikte, zmir belediyesinin uygulam olduu belediyenin iki veya yerden idare edilmesi uygulamasn Beyrut belediyeside 1912de merkezi hkmetten talep etmitir. Beyrut Belediye binas ana gre mkemmel bir ekilde, Ales-sur meydannda yaplmt. Beyrut belediye binasnda, belediyeye ait eczanede bulunmaktayd324. Beyrut belediyesinde alan grevliler 1869da sadece bir ktip iken daha sonra ktip, mhendis, mimar ba, kontrato ktibi, cerrah, 1875de tabib, 1878de sandk emini ve 1882de mfetti eklenmitir325. Beyrutun vilyet olarak yaplandrlmasyla belediyede alan grevliler bakmndan pek farkllk olmamakla birlikte grevlileri unlard; baktip, muhasebe ktibi, sandk emini, tabib, mhendis, mhendis yardmcs, mfetti idi, 1900de bu grevlilere tanzift ktibi, beki, iskele memuru, yevmiye ktibi, odac, gazhne memuru ve on dokuz adet avu eklenmitir326.

322 323

BOA., DH.MKT., 2033-14, 14 Eyll 1901 M./30 Cemaziyel-evvel 1310 H. Hassan Ali Hallk, Beyrut ehremininin Anlar 1908-1918 Selim Ali Selam, Trc. Halit zkan, stanbul, 2005, s.120-124. 324 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1311 H. (1893-1894 M.), s.372. 325 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1300 H. (1882-1883 M.), s.170. 326 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1318 H. (1900-1901 M.), s.99.

79

2.5.1. Belediyenin Gelir ve Giderleri Belediyenin gelirleri, temizlik vergisinden yllk yz elli bin kuru, hizmet bedelinden gelmekteydi. Zaman ierisinde belediyenin i ykne kar gelirlerinde de bu ynde art olmutur. Yollarn tmir ve slah iin halktan yol bedel-i nakdiyesi327, Beyrut havagaz irketinin iskeleye getirdii kmrden ton bana bir kuru iskele resmi328 almas gibi. 1893-4 tarihinde belediyenin yllk geliri yirmi be bin lira gibi rakama tekabl etmekteydi ki bu rakam zamanna gre ok iyi bir miktard. 1912 tarihinde Beyrut belediyesinin bir aylk gelir ve gideri ise u ekilde idi;
TABLO - 20 Beyrut Belediyesinin 1912de Bir Aylk Gelir ve Gideri 329 Gelirler Eyann dellaliyesi vergisi Gazhne vergisi Tedavi vergisi Oyun ve alg vergisi avularn elbisesi tutar Bina ruhsat vergisi Bina ruhsatiyesinden ine-i hicaziye vergisi Bina ruhsatiyesinden ine-i muvazene vergisi Nakliye arabalar vergisi Ceza-i nakdiye vergisi Kontrato pul kdnn satndan Tanzift vergisi (Temizlik) Tenvirat vergisi (Aydnlatma) Kira arabalar vergisi Hususi arabalar vergisi Zebhiye vergisi (Kurban Kesme) Shhiye memurlar maaatndan tevfikat emanet suretiyle Hayvanat dellaliyesi vergisi Emlk cretleri Evrak damgalanmas vergisi Cfre vergisi (ukur) Mteferrika vergisi Toplam Kuru 223 43.093 1.710 635 960 5.555 170 134 1.350 408 2.092 16.783 11.725 7.866 13.890 26.676 188 3.000 20.915 399 1.025 7.923 166.668 Para 10 5 ----20 10 -20 -----20 --5 ---15 Giderler ehri eyyan masraf (Zaman) Techiz ve tekfin masraf Muhta maalar Tanzifat ve tenvirat tahsildrlar aidat Zuhurat (Hesapta olmayan iler) Yangn masraf Direnin emlk masraf Gazhne masraf Fakir ve greb tmasraf Yollar sulama masraf Hastahne masraf Yol Tamirat masraf Krtasiye Odacnn mteferrikas Tanzifat masraf (Temizlik) Meslih-i hne masraf Memur maalar Direnin emlk vergisi Gazhne ve debbahne tutar eri cedide el-hak olunan vakf emlknn bedeli Toplam --Kuru 141 149 2.755 1.454 7.599 1.057 1.415 2.841 2.181 6.000 3.268 27.784 620 300 22.424 1.573 34.045 2.164 4.562 8.216 131.552 --Para 10 -20 35 25 20 10 35 10 -10 5 35 35 35 --10 10 25 ---

327 328

BOA., .HUS., 31-1321/Ca/59, 15 Kasm 1894 M./16 Cemaziyel-evvel 1312 H. BOA., DH.MKT., 116-44, 13 Eyll 1906 M./24 Receb 1324 H. 329 Beyrut Vilyet Gazetesi, 29 Haziran 1912 M./14 Receb 1330 H., s.2.

80

Gelirler incelendiinde Beyrut Belediyesinin ok deiik kalemlerde vergi almtr. Alnan vergiler ierisinde ise en ok geliri gazhne vergisinden ald belirlenmitir. Beyrutta tamacln devrine gre yksek seviyede olmas yol masraflarn arttrdndan belediye idaresi bunu tamaclardan gelir kayna olarak dntrmeyi bilmitir. Halktan toplanan temizlik ve aydnlatma vergi miktarnn yksek olmasnn Beyrutun temizlik ve aydnlatma ynnden gelitiinin spatdr. 1893-4 tarihinde sadece ehir yollarnn sulanmas iin senelik drt bin yz lira gibi mebla harcanmas bu bilgiyi dorulamaktadr. Ceza vergisi gelirlerinin az olmas, insanlarn kurallara uyduunu veya fazla ceza uygulanmadn gstermektedir. Giderler incelendiinde muhta maalar, lm ve defin masraflar, fakir ve kimsesiz masraflar ve vakf yardmlar ile sosyal devlet anlaynn benimsendii ve bunun belediyenin temel hizmetleri olarak kabul edildii grlmektedir. Beyrutun ticaret ehri olmasndan ara trafiinin younlamas, ehir yollarnn tahrip olmasn da beraberinde getirmekte idi. Yollarn bozulmas gider kaleminde memur maandan sonra en ok yol masraflarnn ortaya kmasn salamtr. Gider kaleminde yol masrafn, temizlik harcamalar izlemitir. Beyrut belediyesinin bir aylk gelir ve giderleri hesaplandnda sadece bir ayda belediyenin 35.116 kuru geliri olmutur. Bu kazanta belediye sandna aktarlmtr. Beyrut belediyesi gelir ve giderleri incelendiinde, modern bir belediye yapsna sahip olduu, gnmzdeki belediye tekiltna benzer ekilde devrinin stnde hizmet verdii tespit edilmitir.

2.5.2. Belediyenin Salk Hizmetleri Beyrutta 1820, 1830, 1865330, 1875 ve 1882de olmak zere kolera salgn kmtr. Beyrut ve evresinde sk sk salgn hastalklarn yaanmas ve kitlesel insan lmleriyle sonulanmas salk hizmetlerine verilen nemi arttrmtr. Belediye tekilt da zaman ierisinde salk rgtlerini oluturmutur.

330

BOA., A.MKT.MHM., 368-30, 18 Kasm 1866 M./10 Receb 1283 H.; Beyrut ve evresinde kolera salgn kt bir Yahudinin de ld belirtilmitir.

81

Salk hizmetleri iin Belediye hastahnesi de kurulmutur. Hastahnede mdr, baktip, batabip, tabib-i sn, operator (doktor), kabile (ebe), eczac, eczac yardmcs ve hizmetli grev almtr331. Beyrutta belediyeye ait olup olmadn tam olarak tespit edemediimiz kadn hastahnesi de bulunmakta olup 1892 yaz aynda, yirmi be yatakl, her trl alet ve edevata sahip, ameliyathnesi bulunan kadnlara zel bir hastahne de kurulmu idi332. Vilyet ierisinde temel salk hizmetlerini kontrol etmek iin salk komisyonu oluturulmutur. Bu komisyona Heyet-i Shhiye ad konmutur. Komisyonun temel grevi ehir ierisindeki salk hizmetlerinin yrtlmesi ve denetimini salayarak, acil vakalara da annda mdahale edebilmekti. Heyet-i shhiye iki kuruldan olumakta idi. Birincisi insan sal kurulu ki, Binba shhiye mfettii bakanlnda, iki doktor binba ve iki doktordan oluturulmu dieri ise hayvan sal kurulu idi ki buda mfetti muayene-i
333

hayvan

memuru

(Veteriner)

ve

baytar

memurundan

oluturulmutu

2.6. Beyrutun Adl Tekilt Osmanl devletinde, Klasik dnem olarak adlandrlan dnemde, Osmanl adl tekiltnda ilk olarak akla gelen kad ve mahkeme-i eri dir. Kad ve mahkeme-i eri ile ilgili konuyu uzmanlarna havale ederek334, bu blmde Tanzimattan sonra Osmanl adl tekilt ve bunun Beyrut adl tekiltndaki uygulamas hakknda bilgi verilecektir. 1838 tarihinde kadlarn yetkilerini ktye kullanmalarn nlemek amacyla Trik lmiyeye Dir Ceza Knunnmesi ad altnda yasa karlm ve bu yasa Tanzimat dneminde karlacak kanunlara rnek olmutur335. Tanzimatn iln ile yarg alannda birok deiiklik yaplmtr. Bu dnemde Avrupadan da rnek alnarak birok
331 332

Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1319 H. (1901-1902 M.), s.104. Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1311 H. (1893-1894 M.), s.219. 333 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1326 H. (1908-1909 M.), s.164. 334 Kad ve Mahkeme-i eri iin ayrntl bilgi iin bkz. lber Ortayl, Hukuk ve dare Adam Olarak Osmanl Devletinde Kad, Ankara, 1994; . Hakk Uzunarl, Osmanl Devletinin lmiye Tekilat, Ankara, 1988; Ahmet Akgndz, eriyye Sicilleri, C. 1-2, stanbul, 1988; Halil nalck; Mahkeme, .A., C. 7, stanbul, 1988, s. 149- 151; Mustafa Akda, Trkiyenin ktisad ve timai Tarihi (1243 1453), C. 1-2, stanbul, 1995; Rifat zdemir, "eriyye Sicillerinin Toplu Katalouna Doru", FSBD, C.l, S.l, Elaz, 1987, s.191-198. 335 Musa adr, Tanzimatn lan Sralarnda Osmanl mparatorluunda Kadlk Kurumu ve 1838 Tarihli Tark- ilmiyyeye Dair Ceza Kanunnamesi ADTCF Tarih Blm Tarih Aratrmalar Dergisi, C.14, S.25, Ankara, 1981, s.142.

82

deiiklik yaplmtr. Bunlar; 1840 ve 1857-8, Ceza Kanunnmesi, 1861de Usul Mahkeme-i Ticaret Nizamnmesi, 1864te Ticaret-i Bahriye Kanunu, 1880de tekrar Ceza Muhakemeleri Usulu Kanunu karlmtr336. Bu kanunlarn byk ounluu Fransz kanunlar rnek alnarak oluturulmutur. 1864 Vilyet nizamnmesi ile eyalet ve sancak meclislerinin idar ve adl grevleri, eskiye gre bariz bir ekilde birbirinden ayrlmt. Nitekim nizamnme ile idar alanda meclis-i idareler kurulurken, yarg alannda da nizamiye mahkemeleri denilen meclislerin tekil edilmesi ngrlmt. Buna gre sancaklarda meclis-i temyiz-i hukuk ve cinayet, vilyet merkezlerinde ise byk meclis-i temyiz-i hukuk ve cinayet ad altnda seilmi yeleri olan mahkemelerin kurulmas karar alnmt337. Beyrutta Meclis-i Temyiz-i Liva, nib bakanlnda, alt seilmi ye ve iki ktib tarafndan oluturulmutu338. Mahkemelerin azlardan oluturulmas, az seiminde skntlara sebep olmaktayd. Bu seimlerden dolay cemaatlerin ruhan liderleri birbirleriyle srekli ekime halinde bulunmakta, yaanan olumsuzluklarda hkmet merkezine tamaktaydlar339. Nizamiye mahkemelerinin en nemli zellii, mlk amir ve memurlarn tesir ve mdahalesine yer brakmayacak tarzda tekilatlandrlmalar idi340. 1879da Nizamiye mahkemelerinde yeniden dzenlemeye gidilmiti. Bu tarihten sonra ise yeni tekilt- mehkim kanununa gre bidayet ve istinaf mahkemeleri adyla grev yapmaya balamt. Tekilt- Mehkim Kanununa gre, bidayet mahkemeleri kaz, liva ve vilyet merkezlerinde kurulmutu. Bidayet mahkemesinin verdii hkme raz olmayan tarafn bir st mahkemeye bavurmasyla, dvy ikinci derecede gren mahkemelere istinaf mahkemesi denilmektedir. Tekilt- Mehkim Kanununa gre, vilyet merkezlerinde bir istinaf mahkemesi de bulunmas gerekiyordu341.

336

Esat Arsebk, Trkiyede- Medeni Hukukun nkiaf Safhalar AHFD, C.1, S.1, Ankara, 1943, s.810. 337 Ekrem Bura Ekinci, Osmanl Mahkemeleri, stanbul, 2004, s.164-172. 338 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1288 (1871-182), s.66. 339 BOA., TMIK.S., 51-69, 17 Mart 1904 M./29 Zil-hicce 1321 H.; Beyrutta kabul edilen usule aykr olarak Rumlardan mahkeme azs seildiini iddia eden hahamba hkmet merkezine ikayette bulunmutur. 340 S. Samur, Suriye Vilyeti, s.75. 341 Fatmagl Demirel, Adliye Nezaretinin Kuruluu ve Faaliyetleri (1876-1914), stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Doktora Tezi, stanbul 2003, s.120-127.

83

Memur muhakemeleri, vilyet adliyesini ilgilendiren nemli bir konuydu. 1871 tarihli dare-i Ummye-i Vilyet Nizamnmesi ile vilyet idare meclisleri, idare ile ilgili grevlerinin yansra, muhakeme greviyle de donatlmt. Meclis-i idaresinin bnyesinde mevcut olan Heyet-i thamiye ise; reis, meclis-i idare umumi baktibi, idare meclisi mstantk (sorgu hkimi), zabt ktibi ile baz meclis-i idare azsndan olumaktayd342. Bu kurum memurlarla ilgili idar davalara bakard. Memur suiistimalleri ve sular, memurlar aras grev ve yetki ihtilaflarnn zm, halkn, devlet memurlarnn resmi tasarruflarna kar ikyetleri ve vergi ihtilaflaryla ilgili dvlar, meclis-i idare bnyesindeki bu mahkemede ilk olarak grlrd343. Vilyet idare meclislerinin verdii kararlarn hepsi, mlk mir tarafndan ura- Devlete arz olunarak, haklarnda rde-i seniyye kmadka uygulanamazd. Beyrut vilyet adl tekiltnda, stintak (Sorgulama) ve icra olmak zere iki dire daha bulunmaktayd. Bunlardan istintak diresinde iki mstantk, icra diresinde ise bir memur bulunmaktayd344. Beyrutta bugnk noterlerin ilevini gren Mukavelt muharrirlii ve Ereffiyye mahallesinde hapishne de bulunmaktayd345. Mukavelt muharrirliinde, Mukavelt muharriri ve yardmcs346, hapishnede ise mfetti bakanlnda, memur, ktip ve drt gardiyan bulunmakta idi347. Adl tekiltn denetlenmesi iin Beyrutta Adliye mfettileride bulunmaktayd. Beyrut ve Suriye Adliye mfettii Hasan Hsn Efendi ve yardmcs Mihail Abdullatif Efendi bu grevi yrtmekteydiler348. Beyrut adl tekiltnda, st danma kurulu olarakta Encmen-i Adliye adnda kurul oluturulmutu. Beyrutta bu kurul, stinaf Mahkemesi Ceza diresi reisi, stinaf Mahkemesi Hukuk diresi Reisi, Vilyet Mdde Umumisi, Bidayet Mahkemesi Hukuk diresi reisi, Bidayet Mahkemesi Ceza diresi reisi, Mdde Umumi muavini, Ticaret Mahkemesi reisi ve stinaf baktibinden olumaktayd349. Beyrutta eri Mahkeme, Bidayet Mahkemesi, stinaf Mahkemesi ve Ticaret Mahkemesi olmak zere drt farkl mahkeme mevcuttu.
342 343

Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1318 H. (1900-1901 M.), s.78. E. B. Ekinci, Osmanl Mahkemeleri, s.332-333. 344 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1322 H. (1904-1905 M.), s.102. 345 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1299 H. (1881-1882 M.), s.296. 346 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1324 H. (1906-1907 M.), s.87. 347 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1326 H. (1908-1909 M.), s.191. 348 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1319 H. (1901-1902 M.), s.83. 349 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1318 H. (1900-1901 M.), s.85.

84

2.6.1. eriyye Mahkemeleri Tanzimatn iln ile eriyye mahkemeleri grevlerini srdrmler fakat sadece evlenme, boanma, miras, vakf, ahsi sular ve ceza ilemleri gibi davalara bakmlardr. Klasik dnemde kad veya nibin bakanlk ettii mahkeme, bu dnemde genelde nib bakanlnda, baktip ve muhzrlardan olumaktayd. 1885-6de Nib Hakk Bey bakanlnda, baktip brahim Efendi, Katib eyh Yusuf Efendi, Zabt Ktibi eyh Yusuf Efendi, Mukayyid Es-seyyid Mustafa Rdi Efendiden olumaktayd350. Beyrutun vilyet olmas da eriyye mahkemelerinde herhangi bir deiiklik olmamtr. 1893-4de Nib bakanlnda, baktib, ikinci ktip, nc ktip, mukayyid ve muhzrlardan olumakta idi351. eriyye mahkemeleri bu yapsn cumhuriyet dnemine kadar devam ettirmitir. Nibler 1888 tarihinde 3500 kuru aylk maa almaktaydlar ki bu miktar mahkeme reislerinin alm olduklar aylk 2000 kuru maa dan daha da iyi bir cretti352.

2.6.2. Bidayet Mahkemesi Balang mahkemesi olarakta adlandrlan, Bidayet mahkemeleri, Osmanl adl tekiltnda yaplan 1867, 1870 ve 1867 tarihli dzenlemelerle oluturulan Nizmiye mahkemelerinin bidayet, istinaf ve temyiz derecelerine ayrlmas ile ortaya kmtr353. Beyrut bidayet mahkemesi hukuk ve ceza olmak zere iki direden ibaretti. Bu direlerin ayr reisleri ile Mslim ve gayri mslim olmak zere ikier ye ve bir de baktibi bulunmaktayd. Mahkeme kaleminde ise bakatib, mmeyyiz, mstantk, zabt ve hukuk ktibi, cinayet zabt ktibi ve mukayyidden olumaktayd354. Beyrut bidayet mahkemesinde, nib, Bidyet mahkemesi hukuk reisi sfatn tamakta idi. Bu

350 351

Suriye Vilyeti Salnmesi, 1303 H. (1885-1886 M.), s.101. Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1311 H. (1893-1894 M.), s.103. 352 BOA., .MMS., 97-4113, 20 Mart 1888 M./7 Receb 1305 H. 353 Halil Cin-Ahmet Akgndz, Trk Hukuk Tarihi, C.1, stanbul, 1990, s.432. 354 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1297 H. (1879-1880 M.), s.148.

85

durumda Nib hem eri mahkemede ve hemde bidayet hukuk mahkemesi reisliini yaparak, iki grevi birlikte yrtmek zorunda kalmtr. 1881-2 tarihinde Beyrut bidayet mahkemesi kalemi yeniden yaplandrlm, mdde-i umm (Savc) muavini, icra memuru, Mukavelt mdr ve mukvelt memuru grevlileri kaleme eklenmitir355. 1883-4de mahkeme yelerine az-i mlzm (stajyer) ve mdde-i umm muavini dahil edilmitir356. Mahkeme grevlileri, blgede grev yapan memurlardan seilmekteydi. rnein; Beyrut mahkemesine am Bidayet reisi Saaddedin Bey 31 Temmuz 1879 M. (11 abn 1296 H.) da atanmtr357. Beyrut ve am arasnda memur deiimi sklkla olmaktayd. 1888de Beyrutun vilyet olmasyla Bidyet mahkemesi grevlileri ve aldklar aylk cretler ise u ekilde idi358;
Grevli Ad Adet Maa Kuru Grevli Ad Adet Maa Kuru Hukuk diresi reisi 1 3500 cra memuru 1 600 Ceza diresi reisi 1 2000 Mbair 3 230 Mdde-i umumi muavini 1 1800 Odac 1 45 Az Az-i mlzm 2 540 Bakatib Katib Mstantk

4 1440

1 600

4 1300

1 1000

En fazla creti hukuk diresi reiside olan nib efendi almaktayd, mahkeme azlar da kii bana 360 kuru, ktibler 325 kuru, cret almaktaydlar. Beyrut bidayet mahkemesinde yap ve grevlileri itibariyle bundan sonra herhangi bir deiiklik yaplmamtr. Beyrut bidayet mahkemesinde grlen dava saylar ise yllara gre u ekilde idi;

355 356

Suriye Vilyeti Salnmesi, 1299 H. (1881-1882 M.), s.169. Suriye Vilyeti Salnmesi, 1301 H. (1883-1884 M.), s.97. 357 BOA., .DH., 789-64129. 358 BOA., .MMS., 97-4113, 20 Mart 1888 M./7 Receb 1305 H.

86

1877-8359 Ceza Hukuk Diresi Diresi Dava Says Dava Says 79 91

1879-80360 Ceza Diresi Hukuk Dava Says Diresi Dava Says 472 125

1880-1361 Ceza Diresi Hukuk Diresi Dava Says Dava Says 401 207

Dava saylar incelendiinde 1879-90 de ceza davalarnda 1877-8 e gre

600leri bulan bir art olmu ve bu sayda azalma olmamtr. Hukuk davalarnda ise 1880-1 tarihinde byk bir art yaanmtr. Ceza davalar, hukuk davalarna gre daha fazla olmutur. 2.6.3. stinaf Mahkemesi Bidayet mahkemesinin verdii kararlar tetkik eden mahkemedir. Beyrut stinaf mahkemesi, 1888 tarihinde kadar, tek direde, bir bakan iki daimi ye ve drt seilen yeden olumakta iken bu tarihten sonra hukuk ve ceza olmak zere iki direye ayrlmtr. 1888 tarihine kadar mahkeme kaleminde iki ktip, iki mukayyid ve bir tercmanda bulunmaktayd. Beyrutun vilyet olmasyla stinaf mahkemesi grevlileri ve aldklar cretler ise u ekilde idi362;
Grevli Ad Adet Maa Kuru Reisi Sn 1 2500 Az 4 2000 Mlzm 2 540 Muhasebe Ktibi 1 1000 Ktipleri 4 1300 Mbair 4 640 Odac 1 90

stinaf mahkemesinde grevli memurlarn bidayet mahkemesi memurlaryla ayn creti aldklar fakat istinaf mahkemesi azlarnn kii bana aldklar 500 kuru maa ile bidayet mahkemesi azlarndan daha fazla cret aldklar tespit edilmitir. Beyrutun vilyet olmasndan ksa bir sre sonra hukuk ve ceza olmak zere iki direye ayrlm ve her direde iki Mslim, iki gayr-i mslim ve birer mlzm tayin edilmitir. Ceza ve hukuk direlerine birlikte bakan bir mdde umumi (savc) grevlendirilmitir363. Mdde umuminin 2000 kuru aylk maala mahkeme reisleriyle

359 360

Suriye Vilyeti Salnmesi, 1297 H. (1879-1880 M.), s.260. Suriye Vilyeti Salnmesi, 1298 H. (1880-1881 M.), s.254. 361 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1299 H. (1881-1882 M.), s.289. 362 BOA., .MMS., 97-4113, 20 Mart 1888 M./7 Receb 1305 H. 363 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1311 H. (1893-1894 M.), s.131.

87

ayn maa miktarn da ald grlmektedir. 1908 tarihinde stinaf mahkemesi Hukuk diresinin reisi, mahkemenin de bakan olan vilyet nibi idi364. Beyrut istinaf mahkemesin de grlen dava saylar ise u ekilde idi;
1878-9365 Ceza Hukuk Diresi Diresi Dava Dava Says Says 23 14 1879-80366 Ceza Hukuk Diresi Diresi Dava Dava Says Says 3 10 1880-1367 Ceza Hukuk Diresi Diresi Dava Dava Says Says 4 4 1881-2 Ceza Hukuk Diresi Diresi Dava Dava Says Says 9 3 1882-3 Ceza Hukuk Diresi Diresi Dava Dava Says Says 9 7

stinaf mahkemesinde, en ok davalarn ceza diresinde grld, iki direde de dava saylarnn dzenle artma ve azalmann yaanmad tespit edilmitir.

2.6.4. Ticaret Mahkemesi Tanzimattan nce baz nemli ticari anlamazlklara defterdr bakard. Tanzimattan sonra yerli ve yabanc tccarlarn arasndaki anlamazlklara ayr mahkemelerin bakmas karar alnd. 1839 tarihinde, Ticaret Nezreti 1840ta ise nezrete bal Ticaret Meclisi kurulmutur.1848 tarihinde yabanc devletlerin basks ile yelerinin yars yabanc uyruklu tccarlardan seilmek kaydyla Karma Ticaret Mahkemesi kurulmutur368. 1850de kabul edilen Ticaret kanun ile ticari yargnn nemi artm, 1865ten sonra ise Ticaret mahkemeleri yaygnlamtr. Beyrutun ticari younluundan dolay ticaret mahkemeleri ok hzl bir ekilde kurulmu ve ilemeye balamtr. lk olarak 22 Nisan 1850 M.(9 Cemaziyel-hir 1266 H.) tarihinde ticaret meclisi kurulmu ve bu meclisin yeleri de ticar davalara katlmlardr369. Bu tr uygulamalarn hayata geirilmesinde, Beyrutta ticari hareketliliin fazla olmas ve yabanc uyruklu tccarlarn Beyrutta yatrmlarnn artm olmas neden olmutur. 15 Mart 1861 M. (3 abn 1277 H.) de merkezden gelen bir kararla Beyrut ticaret mahkemesinde davalarn drt azdan oluturulmas istenmise de Beyrutta eski usl
364 365

Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1326 H. (1908-1909 M.), s.118. Suriye Vilyeti Salnmesi, 1297 H. (1879-1880 M.), s.150. 365 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1296 H. (1878-1879 M.), s.107. 365 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1300 H. (1882-1883 M.), s.165. 365 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1301 H. (1883-1884 M.), s.123. 366 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1298 H. (1880-1881 M.), s.148. 367 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1299 H. (1881-1882 M.), s.170. 368 Halil Cin-Ahmet Akgndz, Trk Hukuk Tarihi, C.1, s.289. 369 BOA., HR.MKT., 23-63.

88

olan, azlardan devlet-i liden ve de tebaa-i ecnebiden olmak zere toplam alt azdan oluturulmasnn uygun olaca kararlatrlmt370. 1874-5 tarihinde ayn uygulama devam etmi ve mahkeme kaleminide ktip ve mukayyidden oluturulmutur371. Beyrut ticaret mahkemesinde grev alacak yabanc uyruklu azlar iin her ayda bir konsoloslar tarafndan seim yaplarak mahkemeye sunulmulard. Bu azlarn devletlerine gre tarih ve says ise yle idi;
TABLO - 21 Beyrut Ticaret Mahkemesinde Grevlendirilen Azlarn Devletlere Gre Saylar
1877-8372 1878373 1878-9374
1879-80375

1881-2376

1882-3377

1883-4378

1884-5379

Fransa Macaristan talya ngiltere Yunanistan Almanya Danimarka Rusya Avusturya Amerika ran Toplam

-4 3 3 2 3 2 3 3 --23

4 -3 2 2 3 --3 2 -19

4 -3 2 2 4 --2 2 -19

4 -3 2 2 4 --2 2 -19

4 -2 3 3 3 2 2 2 2 2 25

4 -2 3 3 2 2 4 2 2 2 26

4 -2 3 3 2 2 4 2 2 2 26

4 -2 4 2 4 2 3 2 2 2 27

Yukardaki tablodan anlalaca zere ticari mnasebeti youn olan lkelerin az saylar fazla idi. Konsoloslarn belirledikleri az says 19dan, 26ya karlm olmas ticaret hacminin artmasndan kaynaklanmaktadr. Beyrutun vilyet olmas ile ticaret mahkemesi bnyesinde deiiklik yaplmam, fakat kaleminde yeni dzenlemeye u ekilde gidilmitir. Bu deiiklik kalemde mukayyid ve iki ktip yerine, bkatip bakanlnda alt ktip grevlendirilmitir380.

370 371

BOA., .DH., 461-84. Suriye Vilyeti Salnmesi, 1291 H. (1874-1875 M.), s.100. 372 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1294 H. (1877-1878 M.), s.88. 373 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1295 H. (1878 M.), s.89. 374 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1296 H. (1878-1879 M.), s.109. 375 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1297 H. (1879-1880 M.), s.149-150. 376 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1299 H. (1881-1882 M.), s.169. 377 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1300 H. (1882-1883 M.), s.166. 378 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1301 H. (1883-1884 M.), s.124. 379 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1302 H. (1884-1885 M.), s.116. 380 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1326 H. (1908-1909 M.), s.105.

89

Ticaret mahkemesinde 1881-2 tarihinde toplam 161 dava grlm, bu davalardan 67si mahkmiyet, 35i iptal edilmitir. Grlen davalardan 1.278.015 kuruluk para cezas karar da verilmitir381. 2.7. Beyrutta Asker Tekilt 2.7.1. Beyrutta Karada Hizmet Veren Asker Birlikler Tanzimat dnemine kadar Beyrutta klsik askeri yap hkimdi. Tanzimatn ilanndan sonra her alanda olduu gibi asker alanda da deiiklie gidildi. 1843 tarihinde karlan kararnme ile kara kuvvetleri birbirinden ayr ve mstakil be orduya ayrld. Beinci ordu Arabistan Ordusu adyla am merkezinde kuruldu. Beyrut askeri tekilatda Arabistan ordusu bnyesine dahil edildi. 1848de Irak ve Hicaz ordular da eklendi bylece ordu says yediye km oldu382. 1869 tarihli kanunnme ile ordu tekiltnda yeniden dzenlemeye gidildi. Beyrutun bal olduu 5. Ordunun merkez ehri idi. 5. Ordunun yetki sahas ise yle idi; Halep, Beyrut, Adana vilyetleriyle mstakil Kuds ve ehr-i Zor bulunmakta idi383. 5. ordu ierisinde, 3. Alayn merkezi Beyrut olup, 1. Tabur sadece burada bulunmakta idi. 2. Tabur Akkada, 3. Tabur Trablusamda ve 4. Tabur ise Cebelede idi. 1861 ylnda Beyrut alay komutan Fevzi Paa idi384. 1869-70 tarihinde, 3. Alayn komutan Mirliva Mustafa Paa, 1.Tabur komutan Murad Bey385, 1874-5de 3. Alayn komutan Ferik Mahmud Paa, 1.Tabur komutan Binba Mehmed Nazmi Bey386, 1878de 3. Alayn komutan Ferik Veli Paa idi387.

381 382

Suriye Vilyeti Salnmesi, 1300 H. (1882-1883 M.), s.276. Uur nal, Sultan Abdlaziz Devri Osmanl Kara Ordusu, Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Doktora Tezi, Ankara, 2006, s.22. 383 V. Cuinet, Syrie Liban et Palestine, s.305. 384 BOA., A.MKT.NZD., 396-100, 3 ubat 1892 M./3 abn 1278 H. 385 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1286 H. (1869-1870 M.), s.34. 386 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1291 H. (1874-1875 M.), s.34. 387 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1295 H. (1878 M.), s.33.

90

1881-2 tarihinde 91. Alay merkezi olan Beyrutta Merkez komutan Kaymakam akir bey, 1. Taburda ise Binba Mustafa Galib bey388, 1882-3de 91. Alayda Miralay Edhem Bey, 1. Taburda Binba Mustafa Galib grev yapmtr389. Beyrut kara kuvvetleri 1893-4te 5. Orduya bal 33. Alay olarak yaplandrlmt. 33. alayn komutan ise Miralay smet Bey idi. 33. Alaya bal 4. Tabur, 69. Alayn 4. Taburu ve 28. Svari alayda Beyrutta bulunmaktayd390. 1901-2 tarihinde Beyrut kara kuvvetleri u ekilde yaplandrlmtr; 5. Orduya bal 28. Svari alay ve komutan Miralay Ahmet kr Bey, 13. Nianc taburu ve komutan Binba Cahid Bey, 69. Redif Alay 4. Beyrut taburundan ibaretti391. 1908-9 tarihinde Beyrut kara kuvvetleri tekilt mevcut yapsn korumutur392. Tanzimatn getirdii bir yenilikte asker almlarnda Kura-i eriyye usul idi393. Anadolunun birok kentinde kura-i eriyye usulyle asker almlarnda skntlar yaanmakta iken, Beyrutta byle bir sknt yaanmad gibi blge idarecileri de gstermi olduklar hassasiyetten dolay dllendirilmilerdir394.

2.7.2. Beyrutta Denizde Hizmet Veren Asker Birlikler (Bahr-i Sefid Seyir Filo komutanl) Osmanl bahriyesi, ticaret gemilerinin ve ky blgelerindeki halkn can ve mal gvenliini salamak iin almaktayd. Dou Akdenizin liman ehri olan Beyrut, Osmanl egemenliine dhil olduktan sonra Akdenizli tccarlar denizlerde daha gvenli bir ekilde hareket edebilme imknna sahip oldular. Bu tccarlar Dou Akdenizde

388 389

Suriye Vilyeti Salnmesi, 1299 H. (1881-1882 M.), s.126. Suriye Vilyeti Salnmesi, 1300 H. (1882-1883 M.), s.119. 390 N. El-Hmoud, Tanzimt- el-Osmanye fi Vilayeti Suriye, s.32. 391 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1319 H. (1901-1902 M.), s.96-100. 392 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1326 H. (1908-1909 M.), s.193-198. 393 Ahmet Aksn, Kur'a-i er'iye Usulnn Harput ve evresinde Uygulanmas ve Karlalan Tepkiler, XIII. Trk Tarih Kongresine Sunulan Bildiri, C.II, Ankara, 2002, s.1785-1795; Ayten Can Tunal, Tanzimat Dneminde Ordu-Halk likileri, ADTCF Tarih Blm Tarih Aratrmalar Dergisi, C.23, S.36, Ankara, 2004, s.239. 394 BOA., .DH., 249-15229, 1 Mart 1856 M./9 Cemaziyel-evvel 1268 H.; BOA., .DH., 251-15444, 1 Mart 1856 M./9 Cemaziyel-evvel 1268 H.

91

youn bir ekilde faaliyet gsteren korsanlarn saldrlarndan, Akdenizde bulunan kalyon kaptanlar ile babular sayesinde korunabilmilerdi395. Beyrutun liman ehri olmas ehre zenginlik ve servetin yan sra, insan ve emtia kaakln da getirmiti. Bu gibi olumsuzluklara engel olabilme grevini ise denizde bahriye tekilt stlenmiti. Bahriye tekilt Bahr-i sefid seyir filo komutanlna bal, Nusret torpitobotu, Ktahya torpitobotu, smail vapuru, Timsah torpitobotu ve Bandrma vapuru incelen dnemde Beyrut sahilinde grev yapmt. smail vapurunda 1883-4 tarihinde alan grevliler ve saylar yle idi396;
Snf- arh Zabitan Snf- arhcyan smi Grevi Rtbesi smi Grevi Rtbesi Svar- evvel Kol Evvel Kaptan mer Efendi Ser-arhc Sa kol Aas Vamk Efendi Svar- sn Kol- Sn smail Hakk Efendi arhc Sn Sol kol Aas Rafet Efendi Blk Zabiti Yz Ba Ali Aa arhc Salis Yzba Mustafa Efendi Memuru Seyr-u Sefin Mlzm Evvel Tahir Efendi Atei Zabitn Mlzm Evvel Hurid Efendi Ktibi Sefine Mlzm Evvel mer Efendi Atei Zabitn Mlzm Ali Aa Blk Zabiti Mlzm Evvel Hasan Aa Atei Zabitn Gedikli evvel Osman Aa Blk Zabiti Mlzm Muhyiddin Efendi Kazanc Ali Aa Seyr-i Sefin Mhendis Salih Efendi -Nefert -1 avu Nefert Ateciyn -1 Emin-i Blk 1 Sn 5 On ba 9 Kmrciyn 48 Nefert 35 Nefert Toplam 90

Timsah Torpidobotu, Fransann Tulon ehrinde retilmi. 1887de ngiltereden satn alnmt. Arl 60 ton olup hz 17 deniz mili idi. Silah olarak iki adet torpido kovan vard. 1897 Osmanl-Yunan savanda da kullanlmtr397. 1904-5te Beyrutta bulunan Timsah torpidobotunda, Kaptan Svari Kol-u Sni Hac Mehmed Refet Efendi ile Svari Kol-u Sni Mlzm- evvel Mustafa Efendi, Blk Zabiti Mlzm- evvel Muhyiddin Efendi, Birinci Ktip hsan Efendi, Ser-arhc Yzba shak Efendi, kinci arhc Yzba Tevfik Efendi ve nc arhc Mlzm- evvel smail Efendi grev yapmlard398.

395

Yusuf Alperen Aydn, Osmanl Denizcilii (1700-1770), stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Doktora Tezi, stanbul, 2007, s.346-347. 396 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1301 H. (1883-1884 M.), s.126. 397 akir Batmaz, II. Abdulhamit Devri Osmanl Donanmas, Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Doktora Tezi, Kayseri, 2002, s.225. 398 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1322 H. (1904-1905 M.), s.116-117

92

1904-5te Beyrutta bulunan Bandrma Torpidobotu grevlileri ise unlard; Kaptan Svar-i Kol Aas Mehmed Sdk Efendi, arhc Mlzm- evvel Sabri Efendi, Yzba Remzi Efendi, Korvet Katibi Mehmed Behet Efendi, Yzba brahim Efendi, Mlzm- Sn smail Efendi, arhc Mlzm- evvel Mazhar Efendi, Mlzm- Sn evket Efendi, arhc Mlzm- evvel Ali Efendi, arhc Demir Efendiden olumakta idi399. Nusret torpidobotu 1886da Almanyann Schiffs-Maschinenbau-Germani irketinden alnm, 85 ton arlnda, 22 deniz mili hza kabilen, iki adet torpido kovan ve iki adet krupp topundan ibaretti400. 1908-9 da Beyrutda bulunan Nusret torpidobotu kaptan Svari Kol-u Sni Mazhar Efendi ile 25 mrettebata sahipti401. Ktahya torpidobotu 1901de talyadan alnm. Ktahya torpidobotu iki adet Hotchkiss topu ve iki adet torpido kovanndan ibaretti402. 1908-9 da Beyrutta bulunan Ktahya torpidobotu, kaptan Svari yzba unvan ile 22 mrettebata sahipti403. Trablusgarb savann balad tarihlerde Avnullah korvetiyle, Ankara torpidobotu Beyrut sahillerini korumakla grevli olup Avnullah Korveti, 1871 tarihinde ngilterede yaplm, 2400 ton arlnda saatte 12 deniz mili hzna sahipti404. Suriye ve Beyrut sahilinde grev yapmakta olan, vapur ve torpidobotlara ortak olarak tahsisat karld405. Beyrut idarecileri sahil gvenliin srekli eksik olduunu, bu nedenle kaakln bir trl engellenemedii, bu olumsuzluun ortadan kalkmas iin Beyrut bahriyesine istimbot gnderilmesi talebinde bulunmularsa da, hkmet merkezinin bu konuda yaplabilecek bir ey olmad ve ellerinde bulunan torpidobotlarla yetinmeleri gerektiini bildirmilerdi406. Beyrutta deniz kaaklnn ok youn yaand, bazen kaak gemilerle mcadele iin top atlarnn dahi yapld bilinmekte fakat bahriye tekiltnn elinde bulunan torpidobot ve vapurlarn kyya
399 400

Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1322 H .(1904-1905 M.), s.116-117 . Batmaz, II. Abdulhamit Devri Osmanl Donanmas, s.224. 401 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1326 H. (1908-1909 M.), s.197. 402 . Batmaz, II. Abdulhamit Devri Osmanl Donanmas, s.227-28. 403 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1326 H. (1908-1909 M.), s.197. 404 mer Osman Umar; Trablusgarb Sava Srasnda talyann Beyrutu Bombalamas Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, C.XVII, S.51, Ankara, 2001, s.727-784. 405 BOA., .BH., 78-1314/Z/1, 30 Mays 1897 M./28 Zil-hicce 1314 H.; Beyrutta bulunan smail Vapuru Hmayunu ile Suriye sahilindeki dier vapurlara lazm olan kmrn tedariki iin icap eden bin lirann tahsis edilmesi. 406 BOA., DH.MKT., 806-34, 4 Ocak 1904 M./15 evvl 1321 H.

93

yanaamamalar ve sayca yetersiz olmalar, kaaklkla mcadele edilmesine engel olmaktayd407. I. Dnya Savann kmas ile Beyrut bahriye tekiltna bal olan vapur, istimbot ve torpidobotlar merkez bahriye tekilt emrine verilmitir.

407

Timsah torpidobotu, Zefirus isimli, kaaklkla megul olan gemiye ate etmi ve bu ate sonucunda kaaklardan bir kii lmtr. BOA., Y.A.HUS., 487-6, 8 Mays 1905 M./3 Rebl-evvel 1323H.; Bandrma vapuru kaaklk yapan gemileri denizde sktrm fakat yapsnn msait olmamas sebebiyle kyya yanaamaynca kaaklar yakalayamamt. BOA., DH.MKT., 888-59, 13 Eyll 1904 M./3 Receb 1322 H.; BOA., .HUS., 123-1322/N/03, 21 Kasm 1904 M./13 Ramazan 1322 H.

94

KNC BLM BEYRUT EHRNN GENEL YAPISI

1. ehrin Konumu ve Genel Grnm Dou Akdenizde, Ortadounun en byk liman kenti olan Beyrut ehri, Dou Beyrut ve Bat Beyrut tepeleri arasnda kalan bir yarmada zerinde kurulmutur408. Beyrut, Cebel-i Lbnan dalarnn eteinden Akdenize uzanan kuytu bir mevkide olup kuzeyden Beyrut nehri ki dzenli baheleriyle mehur ay az liman, batsnda Resi Beyrut mahallesi ve gneyde Kumluk ad verilen kum teperleri ile snrldr. Beyrut ehri 15 km2lik bir alana sahiptir. Beyrutun batsnda Resi Beyrut, gneyinde Mastbe ve Basita mahallesi, gney dousunda Erefiyye mahallesi ve tepeleriyle evrilidir. ehrin en yksek yeri Ereffiye Mahallesi olup 96 metre ykseklie sahipti. ehrin ar ve pazar yerleri Tellal etekleri ile sahildedir. Beyrutun kuzeyinde bulunan Cebel-i Lbnandan doan Nehr-i Kelb isimli nehirden ehrin ime suyu tedarik edilmekteydi. 1875 tarihinde ngiliz irketine ihalesi verilen Beyrut su imtiyaz ile ehrin su ihtiyac karlanmtr. Beyrut ehrinin bir dier enmli nehri ise Cebel-i Lbnan dhilinde Hammna409 kynde kan ve ayaz denilen mevkiinde Akdeniz ile birleen Nehr-i Beyruttur. ehrin dou sahiline doru 2000 dnmlk fstk aalarndan oluan orman Fstklk ad ile anlrd. ehrin gneyinde bulunan belediyeye ait olan Kumluk isminde mevkisi bulunup, buras ksmi kum tepelerinden mteekkildi. Bu kum tepeleri rzgrl gnlerde ehre doru ilerlemekte halk tedirgin etmekteydi. Bu mevkii iin deiik zmler aranmsa da sonu alnamamtr. Beyrut ehrinin Saray, Sur, Yakup, Yeni ve Hicaz adnda be kaps olup ehre bu kaplardan geilerek girilirdi410. lk ad Berit (Buruta, Berita) olan Beyrut ehri Ortadouda Fenikelilerle birlikte Akdeniz sahil ehirleri arasnda ykselmeye balamtr. Romallar dneminde yeniden imr edilen ehirde hamamlar, tiyatrolar ve eitim kurumlar gibi birok mimri yapnn
408 409

D. Dursun, Beyrut, DA., s. 81. ok eski yerleim yeri olan Hammana ky, Fenikeliler zamannda Hammon olarak bilinmektedir. Enis Furayha, Mucemu esmail-mdn vel-kural Lbnaniyye, Beyrut, 1996, s.58. 410 BOA., MAD., 8838, s.27.

95

yan sra kltrel adan da deer kazandrlmtr. Romallarn kurduklar Hukuk Okulu Beyrutun gelimesini hzlandrmtr. Hukuk okulu sayesinde Beyrut ehri Drul Marif unvann almaya hak kazanmtr. Bizansllarn ipek ticaretine verdikleri nem Beyrutun ticari hayatn deitirmitir. Beyrutta bu dnemde meydana gelen depremler sonucunda ehrin tamam yklmsa da Bizans idaresi ehri yeniden imar etmitir411. Suriyenin H.z. mer tarafndan 635 tarihinde fethedilmesiyle ehir yeniden imar edilerek cmii ve mescitler yaplmtr. Beyrut ehrinin 1516da Osmanl hkimiyetine girmesiyle, birlikte ehrin geliimi iin yeni bir dnemin balangc olmutur. Beyrut ehrinin geliim haritas ise u ekilde olumutur412;

Harita 2: Beyrut ehrinin Geliim Haritas

Harita da grld zere ehrin fizik olarak gelimeye msait bir yapya sahip olmamas, ehrin dalara doru ilerlemesine zorunlu hale gelmitir.
411

Beyrutta 526, 528 (529), ve 551 tarihlerinde ok iddetli depremler olmutur. P. K. Hitti, Syria, s.104-105; N. Jidejian, Beirut Through The Ages, s.70. 412 Pelin Kihtir ztrk, Urban Transformation of Ottoman Port Cities in The Nineteenth Century: Change From Ottoman Beirut To French Mandatory Beirut, ODTU Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Yksek Lisans Tezi, Ankara, 2006, s.96; Beyrut ehrinin geliimi hakknda ayrntl bilgi iin bkz. www.ifz.tugraz.at/index_en.php/.../Chamoun_SA%202004.pdf (15.03.2008).

96

Beyrut ehri kurulduu ilk yllarda sahildeki kale413 ve etrafnda bulunan birka mahalleden ibaretti. Zamanla blgenin ticari ve siyasi neminin artmasna mukabil nfusunda da art olunca ehir blgenin arazi yapsna gre imar edildi. Kk bir kasaba iken yerli halk ehir merkezi iin Medine (ehir) ismini kullanmtr. Beyrutun Osmanl hkimiyeti altnda, gelimesinin nn aan olaylar ise karantina idaresinin ina edilmesi414 ve Beyrutun Sayda eyaletinin merkezi haline getirilmesidir. Karantina idaresi ile birlikte limana getirlilen mal ve eyalarn salk denetimin yan sra salgn hastalklarda nceden tedkik edilmitir. Bu sayede limann salk kontroln salanmas ile yabanc gemiler Beyrut limann tercih etmilerdir. Karantina idaresi ile birlikte ehrin yaps deimeye balam ticaret hacmindeki art ehre de yansmt. Bu yenilikleri, Beyrut-am ose yolunun yaplmas, Nehr-i Kelb suyunun ime suyu olarak Beyruta getirilmesi, Beyrut-Cebel-i Lbnan elektrikli tramvay hattnn yaplmas vb. gibi, birok yenilik takip edecek, ehir Klasik Dou Akdeniz liman ehirlerinden ayrlarak farkl bir noktaya gelecekti. Bu dnemde ehirde mimari alanda da byk gelimeler olmutur. ehirdeki eski hkmet diresinin karsnda, Burcel-Kiaf meydann karsna 15.000 lira masrafla ina edilen yeni hkmet diresi iki katl ve seksen iki odaya sahipti415. ehir merkezinde sivil mimarnn yannda asker alanda da bu yenilikler takip edilmitir. Askeri kla ihtiyalara cevap verecek ekilde tamir ve ikmal edilmi, buna ek olarak klann yanna birde askeri hastahne ina edilmiti. ehrin Baure denilen semtinde Mekteb-i ibtid-i mlkiye ile Rtiye-i askeri binas da yaplmt. Beyrut ehrinde modern belediyecilik anlamnda birok alma yrtlmtr. Belediye tekilt kurulmasndan sonra ilk olarak Medine denilen ki, kalenin bulunduu mevkide, kanalizasyon ve kaldrm almalar tamamlanmt. ehir iinde elli kilometre ose yol denmitir. Beyrut Belediyesi alt ve st yap almalarnn yannda, halkn sosyal ihtiyalar iinde almalar yrtmtr. Bu ercevede Bahe-i Dilra (Hamidiye) adnda devrine gre mkemmel bir bahe oluturulmu yine am caddesi
413

Evliya elebiye gre spanyollar tarafndan yaplan Beyrut kalesi iki kaleden ibaret olup birbiriyle balantl olarak yaplmlardr. Bu kaleler Eyll 1851 tarihinde 25.000 kuru masrafla tamir edilmitir. BOA., .MVL., 219-7343, 30 Austos 1851 M./03 Zilkde 1267 H. 414 Ayrntl bilgi iin Karantina idaresi blmne baknz. 415 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1289 H. (1872-1873 M.), s.266.

97

zerine Fstklk ve Farukiyye ismindeki baheler yeniden dzenlenerek halkn hizmetine sunulmutur. ehrin en ilek caddelerinden bir tanesi olan am Caddesi, ose olarak yeniden dzenlenirken, kaldrmlar yaplm ve aalar da dikilerek evre dzenlenmesiyle hazr hale getirilmitir. ehrin caddeleri bir taraftan geniletilirken dier taraftan da ihtiyalara gre gerekli ekilde dzenleniyordu. Resi Beyrut mahallesinin batsnda, Fener mevkisi olarak isimlendirilen bu blgede belediye Memleket Bahesi adnda bir bahe yapmt. Bu almalarda Beyrut belediyesinin ehrin drt bir tarafn halkn ihtiyalarna cevap verecek ekilde sosyal alanlarla dzenledii grlmektedir. Belediye binas Ales-Sur denilen mevkide idi. Belediye binasnn iinde eczanesi bulunup sonradan buraya bir ktphnede ina edilmitir. Beyrut salk hizmetleri ynnden de gelimi bir ehirdi. Asker Hastahnesi, Belediye Hastahnesi, Kadn Hastahnesi ve yabanclara ait hastahneler mevcuttu. ehrin Necibi Ebu Salih isimli mevkisinde petrol gaz iin adet gazhne ina edilmiti. ehire ekilen havagaz ile birlikte, ehir 615 adet gaz feneriyle klandrlmt. Bu hizmetten zel otel ve dkknlarn yan sra ahslarda bedelini demek kouluyla faydalanmlardr416.

2. Mahalleler Szlkte, bir yere inmek, konmak yerlemek anlamna gelen hall(Halel ve hull) kknden tretilmi bir mekn olan mahalle kelimesi, devaml veya geici olarak ikmet etmek iin kurulan kk yerleim birimlerini ifade eder417. ehirsel alanda mahalle, Osmanl devlet idaresinin klasik dnemden beri en alt birimidir. Osmanl ehirlerindeki mahalle, henz snf ve stat farklarnn biimlendirmedii bir fizik mekndr. Osmanl ehirlerinde, insanlar belirli zmre, topluluk ve gruplara ayrlmadan istedikleri mahallelerde oturabiliyorlard. Beyrutta ilk yerleim yeri olarak insanlar sahilde kalenin bulunduu blgede ikmet ettiler. Zamanla ehir nfusunun artmas, mahalle saysndaki art beraberinde getirdi.
416
417

Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1311 H. (1893-1894 M.), s.385-388. Ali Murat Yel-Mustafa Sabri Kkac, Mahalle DA., C.27, Ankara, 2003, s.323.

98

16. yzylda Beyrut ehrinde 19 adet mahalle bulunmaktadr ki bunlarn adlar unlard418;
Mahallenin Ad bn-i Mferredl Hev bn-i Acaka/Acafa Hac Zeyneddin Bbl-Medine (Halil El-Kazaniye) Seydi Ahmed Skin bn-i Aksemav bnn-Nelet Dev nm- ad Harbe Hristiyan Mahallesi
419

nanlar Mslman Mslman Mslman Mslman Mslman Mslman Mslman Mslman Hristiyan

Mahallenin Ad Hac Ahmed b. Velid Hamid Hac Ebbekir b. Cemal bn-i Abdurrezzak El-Kaval Abdlkdir b. Aytani Saydvi Eb Hamza Cemat Yahudiyn

nanlar Mslman Mslman Mslman Mslman Mslman Mslman Mslman Mslman Yahudi

16. yzylda Beyrut mahallelerinin adlar ounlukla mahalle reisinin isimleriyle adlandrlmt. Mahalleler nfus younluu bakmndan incelendiinde, en kk mahallenin Hac Ebubekir b. Ceml ve en byk mahallenin ise Hristiyan mahallesi olduu tespit edilmitir. ncelenen dnemde Beyrutun mahalleleri ise unlard420;
TABLO - 22 Beyrut Mahalleleri Sra No 1 2 3 4 5 Mahalle Ad Basta-i Tahta Basta-i Fuka Baura Burcel-Kiaf Cemizet-i Yemin Sra No 16 17 18 19 20 Mahalle Ad Menare Merisa Meydanul-Mezra Mezraatul-Arab Minetl-Hsn

418

Mustafa ztrk, 1548 Tarihli Mufassal Tahrir Defterine Gre Beyrut, XII. Trk Tarih Kongresine Sunulan Bildiri, C.III, Ankara, 1999, s.851. 419 sam Kemal Halife, Tevcih-i Lbnan, Beyrut, 2004, s.150; isimli eserinde Ebu Cemret olarak gemektedir. 420 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1311 H. (1893-1894 M.), s.244; Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1322 H. (1904-1905 M.), s.136; Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1326 H. (1908-1909 M.), s.226-227. (Not: Bu mahalle isimlerinin dn da halkn kendi arasnda kk blgeler iin kulland mahalle isimleri de vardr. Bu sebeple aratrma ierisinde halkn kulland ve tabloda bulunmayan mahalle isimleri de kullanlmtr.)

99

6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

Debbaa Derge Ebu Cemil Erefiyye Fahura Garbiyye Hamams-Sair Hazra Kntara (Kantara) Mastbe

21 22 23 24 25 26 27 28 29 30

Res-i Beyrut Resn-Nebi Garbi Resn-Nebi arki Reml Remyl Remyle Rical-i Erbain Seyfi arkyye Zokak el-Blat

16. yzyl mahalleleri ile incelenilen dnemdeki mahalle isimlerinde herhangi bir benzerlik grlmedii bunun sebebinin ise 16. Yzylda tutulan tahrr defterlerinde mahalle kaytlar yaplrken mahallenin adndan ziyade mahalle reislerinin adlaryla kayt edilmesinden ileri gelmitir. Elde edilen kaynaklara gre Beyrutta otuz mahallenin bulunduu tespit edildi. Mahalle says bakmndan Anadolu ve Ortadou ehirlerinden daha az sayda mahalleye sahip olduu grlmtr. Beyrutta bu sayda mahalle kmasnn sebebi Beyrutun kk mahalleler yerine byk mahallelerden meydana gelmi olmasdr. ehrin en hareketli ve kalabalk mahallesi Ebu Cemildi. Bu blgenin limana yakn olmas Medine olarak adlandrlan ehir merkezinin olmasnn yannda birok otel ve iyeri de burada bulunmaktayd. ehir merkezine en uzak mahalleler douda Remyle, gneyde Resn-Nebi batda ise Res-i Beyruttu. Osmanl devletinde 19.yya kadar mahalleleri imamlar ynetir ve temsil ederdi. Gayr-i mslim mahallelerinde bu grevi, ruhani reislere veya kocabalara aitti. 19. yydan sonra Kastamonuda ilk olmak zere muhtarlklar kurulmutur421.

Musa adrc; Trkiyede Muhtarlk Tekilatnn Kurulmas zerine, Belleten, C.XXXIV, S.135, Ankara, 1970, s. 410. Muhtarlk tekilatnn kurulmasn mahallelerden sorumlu olan imam ve ruhani liderlerin maalar iin vakf kurmalar ve buralarda usulszlk yapmalarndan dolay ortaya kt belirtilmektedir.
421

100

II. Mahmud dneminde blgelerdeki aynlarn g ve nfuzlarn krmak amacyla mahallelerde evvel ve sni olmak zere muhtarlar grevlendirilmeye balanmtr. Muhtarlk tekilt 1829da stanbulda bild- selsede (skdar, Galata ve Eyp) sistemli hale gelmiti422. Beyrutta muhtarlk sisteminin bulunduu bilinmekle birlikte hangi tarihte ilerlik kazandna dair herhangi bir bilgiye kaytlarda ulalamad. 1909 tarihinde Beyrut ehri on drt blme ayrlm ve burada muhtar- evvel (bir muhtar) veya muhtar- sni (iki muhtar) grev yapmt. Beyrut mahalleleri bulunduklar konum ve muhtarlarnn
TABLO - 23 1909da Beyrut ehrinin Blmleri ve Muhtarlk Tekilt423 Mahalleleri arkyye, Rical-i arab, Derge, Tevbe, Krata Garbiyye, Hamams-Sair, akih Raslan, Fahura, Debbaa Seyfi, Baura, Meydan El-Mezra, Mezraatul-Arab, Mastbe Baura, Kantara, Erefiyye Resn-Nebi Garbi Resn-Nebi arki, Erefiyye Resn-Nebi Erefiyye Zokak el-Blat, Cemizet-i Yemin Res-i Beyrut Minetl-Hsn, Merisa Minetl-Hsn, Merisa ehirdeki konumlar ehir merkezi ehir merkezi ehir merkezi ehrin gneybat blm Gneydou ve Gney merkez Gney merkezi Gney merkezi ve Gneydou Gney merkezi Gneydou blm Gneybat blm Uzak bat blm Batnn ky blm Batnn ky blm Muhtarlarn nanlar ve Says Mslman-Bir Muhtar Mslman -ki Muhtar Hristiyan-ki Muhtar Mslman-ki Muhtar Marun-Greek Ortodoks- ki Muhtar Mslman- ki Muhtar Mslman- Bir Muhtar Marun -Bir Muhtar Marun- Greek Ortodoks- ki Muhtar Mslman- ki Muhtar Mslman -Bir Muhtar Mslman- ki Muhtar Marun -Greek Ortodoks- ki

inan ve saylar ise u ekilde idi;

422 423

Ali Akyldz, Muhtar, DA., C.31, stanbul, 2006, s.51-53. J. Hanssen, Fin de Sicle Beirut, s.151-153.

101

Muhtar Remyle Uzak dounun ky blm Greek Ortodoks -Bir Muhtar

Yukardaki tablo incelendiinde on drt blme ayrlan ehrin mahallelerinde toplam yirmi mahalle muhtarnn grevlendirildii bu muhtarlarn, birinin de Greek Ortodoks olduu tespit edildi. Beyrut ehrinin kozmopolit yaps, liman ehri olmas, srekli glerle nfusunun deimesi gibi sebepler, etnik ve din adan mahalleleri hakknda yorum yaplmasn zorlatrmaktadr. Ancak yukardaki tablo incelediinde, imamlarn da seilerek bu grevlere geldikleri bilgisi dorultusunda, din adan mahalleler hakknda u bilgiler ortaya kmaktadr. ehir merkezinde ounluk olarak Mslmanlar ksmen de olsa Hristiyanlar, Gneydouda Marun Greek Ortodokslar, Uzak bat ve gneybatda Mslmanlar, bat kylarnda Greek Ortodokslar yaamaktaydlar. Zokak el-Blat, Cemizet-i Yemin, Resn-Nebi arki, Resn-Nebi Garbi, arkyye, Rical-i arab, Derge, Tevbe, Kantara, Garbiyye, Hamams-Sair, akih Raslan, Fahura, Debbaa, Res-i Beyrut mahallelerinde ounlukta Mslmanlar yaamaktayd. Seyfi mahallesinde Hristiyan, Remyle de Greek Ortodoks, Krta da ise Marun ve Greek Ortodokslarn ounlukta yaadklar ortaya kmtr. Yahudiler ise ehirde Minetl-Hsn mahallesinde ounlukla yaamaktaydlar424. ehrin dier mahalleleri ise ksmen de olsa ayrm yaplamayacak ekilde kark bir yapya sahipti. Gelir durumlarna gre mahalleler incelendiinde, Krat, Remyl, Zokak el-Blat ve Minetl-Hsn mahallesinde st gelir grubuna sahip insanlar, Seyfi, Erefiyye, Baura ve Merisa mahallesinde orta dzeyde gelire sahip insanlar, Remyle, Resn-Nebi, Mezraatul-Arab, Mastbe, Cemizet-i Yemin ve Res-i Beyrut mahallesinde ise alt gelir dzeyine sahip insanlar yaamaktayd425. on nn Mslman, ikisinin Hristiyan, altsnn Marun Greek Ortodoks, birinin Marun ve

424

BOA., DH.MKT., 2667-90, 22 Ocak 1909 M./29 Zil-hicce 1326 H.; Yahudiler Minetl-Hsn mahallesi, Ebu cemil sokanda bir ibadethne yapmak istemekteydiler. 425 May Davie, Beyrouth: De La Vlle Ottomane La Vlle Franas Deuxme Confrence Internatonale D'hstore Urbane, Strasbourg 8-10 Septembre 1994, http://almashriq.hiof.no/lebanon/900/902/MAY-Davie/Ville-ott-francaise.html. (18.03. 2009)

102

3. Zenat ve Ticaret Yerleri Beyrutta zenat ve ticaret yerlerinin saylarnn bilinmesi, ehrin ticari ve sosyal boyutunun ortaya konmas bakmndan nem arz etmektedir. Bu sebeple Beyrutta bulunan han, ar (sk), otel, dkknlar vb. gibi yerler hakknda bilgi verilecektir. 16. yzylda ehirde biri ehir merkezinde olmak zere biride ehrin baka bir yerinde olmak zere iki hamam, iskele yaknlarnda 20 dkkn bulunan bir han (Anton Bey han) 5 frn, 20 ipek tezgah ve handaki dkknlardan ayr 20 dkkn ve boyahneler, zeytinya atlyeleri ve deirmenleri mevcuttur426 . Evliya elebiye gre 17 yy.da Beyrut limannn kenarnda, iskele banda iki yzden fazla tccar mahzeni ve 10 han vard. ehrin ierisinde ise 300 dkkn, 40 kahvehne, 8 han ve 4 hamam vardr, bunlardan Seyfi olu hamam en mehuru idi427. ncelenen dnemde ise bu say yle idi;
1874-5428 Dkkn Maaza Han Hamam Kahvehne Deirmen Frn 2897 2772 36 3 77 1 -1882-3429 3124 2873 40 4 77 1 45 1901-2430 7073 -26 7 -1 -1908-9431 6479 -27 7 44 3 102

Yukardaki bilgilere gre dkkn says 1901-2 tarihinde aniden iki kat artmtr. Bunun sebebi ise eskiden maaza olarak isimlendirilen meknlarn dkkn olarak nitelendirilmi olmasndan kaynaklanmaktadr. Kahvehne saylarnda ki azalmann sebebi ise kahvehnelerin yerini gazino ve lokantalarn alm olmasdr. Han saylarndaki azalmalarda byk dkknlarn alm olmasndan kaynaklanmaktadr. Anton Bey Han, Beyrutun en eski han olup iskelenin yannda bulunmaktadr. Bu blgeye Res-i emiyye de denilmekteydi. erisinde, her trl eyann bulunmasnn yan sra Fransa, Almanya, Avusturya, Rusya, ngiltere devletlerine ait postahneler de
426 427

M. ztrk, 1548 Tarihli Mufassal Tahrir Defterine Gre Beyrut, s.850. Evliya elebi, Seyahatnme, Sadeletiren; Zuhuri Danman, On nc Kitap, stanbul, 1971, s.222. 428 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1291 H. (1874-1875 M.), s.115. 429 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1300 H. (1882-1883 M.), s.341. 430 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1319 H. (1901-1902 M.), s.323. 431 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1326 H. (1908-1909 M.), s.228.

103

burada bulunmaktayd432. 1880 tarihinde Anton Bey han evresinde dzenlemeler yaplmtr. Anton Bey han ierisinde ve evresinde genelde Beyrutun en zengin ailelerinin dkknlar bulunurdu433. Bu handa zellikle kuyumcu ve ipek dkknlar mevcuttu. Beyrutta bulunan dier hanlar, bu kadar byk ve bilinen hanlar olmadklar iin olsa gerek kaytlarda bu hanlarn hangi mahallerde bulunduklar ve ne pazarland konusunda bilgi elde edilemedi. Bu sebeple sadece bu hanlarn isimleri vermekle yetinilecektir. Emir Mansur Han, Neter (Nete) Han, Tut Han, Saka Han, Arvam Han434, Fahri Bey Han, Berber Han, Hamza Han (Raad)435, Kuyumcu Han436, Han- Cedid437, Mellaha Han bulunmaktayd. Bu hanlarn byk ounluu zel mlkiyete ait olmakla birlikte Mslman vakflarna ki rnein Mellaha hannda, Cmii Kebir-i mer vakfna ait dkknlar bulunmaktayd. Mslman vakflarnn yannda dier cemaatlerine ait vakflar dkknlarda bu hanlarda yer almaktayd. rnein; Emir Mansur Han, Neter (Nete) Han, Tut Han, Saka Han ve Arvam Hannda Ortodoks vakflarna ait dkknlar bulunuyordu. Han adlar, genelde kurucularnn isimleri olduu gibi, bulunduklar mahal ve satlan eyann adlarn da almlardr. Bu hanlarn byk bir ksm limana yakn olan, ehir merkezinde yani Ebu Cemil mahallesinde bulunmaktaydlar. Beyrutta hanlarn yan sra birok arda mevcuttu. Bu arlarn isimleri ise yle idi; Hazra ars, Meczub ars, heda ars, Debbaa ars, Bab- Yakup ars, Toyla ars, Baytara ars, Katan (koton) ars, Bazarkan ars438, Skuz-Zehade
432 433

439

, Nete ars, Kahve alm ars, Neccarin-i Tahtani ars,

Karl Baedeker, Palestina and Syria, New York, 1906, s.275. Bu aileler Sersek(Sursuq), yas, Dmkyye vb.; J. Hanssen, Fin de Sicle Beirut, s.217. 434 Souad Abou el-Rousse Slim, The Greek Ortodox Waqf in Lebanon During Ottoman Period, Beirut, 2007, s.148. 435 J. Hanssen, Fin de Sicle Beirut, s.217. 436 Bu han devlete aitti. BOA., .MVL., 112-2634, 31 Aralk 1847 M./23 Muharrem 1264 H. 437 BOA., .MVL., 515-23209, 31 Austos 1864 M./28 Rebil-evvel 1281 H. 438 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1322 H. (1904-1905 M.), s.136. 439 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1311 H. (1893-1894 M.), s.216.

104

Eskaf ars, Berketus Sk-u cedid, skele ars440, Hayat ars441, Ebun-Nasr ars442, yas ars443, Attarin ars444, Sk-u Tavile, Ebu Cemil ars445 ve Sku Garbi446 bulunmakta idi. Beyrutta bu arlara ek olarak Tanzifat ars adnda Ticaret ve Sanayi mektebi rencilerinin meslek tecrbe kazanarak, kendilerini gelitirmeleri iinde bir ar almas plnlanmt447. Beyrutta yirmi arnn isimleri aratrmalar sonucunda elde edildi. Bu arlarn byk ounluu bulunduklar mahallerin ad ile anldklar da tespit edilmitir. Sahilde bulunan Sk-u Tavile de, terziler, ipek ve kuma dkknlar, Ebu Cemilde sarralarn ve bunun yannda Osmanl posta ofisi de bulunurdu. Bu dnemde halkn ihtiyalar dorultusunda yeni meslek kurulular da almtr. Bunlardan bir tanesi de tahmishne (kahve sat dkkn)448 idi. Beyrutta Aralk 1846 tarihinde Yakup Uu isimli bir zimm hkmete bavurarak, birok ehirde tahmishne aldn belirttikten sonra, Beyrutta ise byle bir iletmenin bulunmad bu iin kendisine ihale edilmesini, kendisine ihale edilirse devletin on-on iki bin kuru kazanc olacan dile getirmitir449. Beyrutun et ihtiyac iin Haziran 1860 tarihinde Karantina idaresinin bulunduu mevkide sahile yakn bir yerde 5657 kurua mezbahne yaptrlmaya balanmtr450. Beyrutun liman ehri olmas, konaklama sorununuda beraberinde ortaya karmt, ilk zamanlarda hanlarda verilen bu hizmet daha sonra modern otellerin ortaya kmasna sebep olmutur. ncelenen dnemde Beyrutta 87 tane otel bulunmaktayd. Bunlarn iinde en mehurlar liman ile Minetl-Hsn mahallesi arasnda bulunan; Hotel de
440 441

BOA., EV.d., 25603, s.3. Mezratul-Arab mahallesindedir. BOA., DH.MKT., 1621-31, 2 Mays 1889 M./2 abn 1306 H. 442 BOA., DH.MKT., 1747-77, 3 Austos 1890 M./16 Zil-hicce 1307 H. 443 BOA., DH.MKT., 120-41, 21 Kasm 1893 M./12 Cemaziyel-evvel 1311 H. 444 BOA., DH.MKT., 1001-7, 24 Austos 1905 M./22 Cemaziyel-hir 1323 H. 445 K. Baedeker, Palestina and Syria, s.275. 446 Souad Abou el-Rousse Slim, The Greek Ortodox Waqf in Lebanon During Ottoman Period, s.29. 447 BOA., DH.MKT., 1087-16, 6 Haziran 1906 M./13 Rebil-hir 1324 H. 448 Kahvenin kavrulup tlerek satld yer. 449 BOA., C.ML., 501-20370, 28 kasm 1846 M./9 Zil-hicce 1262 H. 450 BOA., C.BLD., 51-2547, 18 temmuz 1860 M./29 Zil-hicce 1276 H.

105

Orient, Hotel de Allemagne (gecelii 12-15 frank) Gassmann's Hotel, Hotel de Europe (gecelii 8 frank), Oriental Palace Hotel, Hotel de l'Univers, Blatchs Hotel ve Pension Victoria idi451. Bu otellerde konaklamann yan sra ekstra hizmetlerde verilmekteydi. rnein; Hotel de Orientta hamam hizmeti sadece 2,5 kurutu. Beyrutta ehir ii tamacl ok yaygnd. Tamaclk iin 12 tane araba irketi kurulmutur. Taksiler tek kiiden ehir ii bir saatliine 4 kuru, ehir d 10 kuru, Nehrl Kelbe kadar 10-12 frank cret almaktaydlar. Beyrutta birok esnafn yan sra kitaplarda youn ekilde almaktayd, ehrin en byk kitaplar ise Jesuits Bookshop, Book Store of the American Mission (Amerikan kilisesi yannda), Emin Fahuri ve brahim Sadinin sahibi olduklar kitaplar idi. Bunlarn misyoner okullar iin altklar ve genelde kendi yaynlarn sattklar bilinmektedir.

4. Din ve Sosyal Yaplar 4.1. Cmii ve Mescitler Kozmopolit bir yapya sahip olan Beyrutta Mslman nfus saysna gre Cmii, mescit ve zaviye ynnden iyi saylabilecek bir yapya sahipti. Cmiiler genelde pazar ve ar gibi ehrin kalabalk yerlerinde, mescitler ise cmiilere gre daha tenha blgelere ina edilmilerdi. Cmiiler genelde yaptran kiinin ismiyle anlmsa da mescitlerin byk ounluu da bulunduklar mahallenin ismi ile anlmtr. Beyrutta bulunan cmii, mescit ve zaviye says 1876-7de 22 iken bu say 1908-9 da 31 olmutur. Beyrutta bulunan cmii, mescit ve zaviyeler ise unlard:
TABLO - 24 Beyrut'ta Bulunan Cmii, Mescit ve Zaviyeler452 Sra No 1 2 3 smi Cmi-i Kebir-i meri Debbaa Cmi-i erifi Tevbe Cmi-i erifi Bulunduu Mahal Hazra Mahallesinde Debbaa Mahallesinde Tevbe Mahallesinde

451 452

K. Baedeker, Palestina and Syria, s.275-278. Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1322 H. (1904-1905 M.), s.136; Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1324 H. (1906-1907 M.), s.120.

106

4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31

Emir Mnzir Cmi-i erifi Emir Asaf Cmi-i erifi (Saray) Cedid Demekle Maruf emseddin Cmi-i erif Mecidiye Cmi-i erifi Res-i Beyrut Fevkni Cmi-i erif Res-i Beyrut Tahtni Cmi-i erifi Erefiyye Cmi-i erif Reisn-Nebi Cmi-i erif Fstklk Cmi-i erifi Mastbe Cmi-i erifi Burc Ebu Haydar Cmi-i erifi Basta-i Fevka Cmi-i erifi Basta-i Tahta Cmi-i erifi Aynel Meryse Cmi-i erifi El-Hali Mescid-i erif El-Aris Mescid-i erif Derge Mescid-i erif Ebun-Nasr Mescid-i erif El-Kasr Mescid-i erif Resi Beyrut Mescid-i erif Hamra Zaviyesi Meczub Zaviyesi heda Zaviyesi Bedevi Zaviyesi Maaribe Zaviyesi eyh Hasan Er-Rayia Mensub Zaviye Hazreti El-mam Abdurrahman El-Evzaiye Mensub Zaviye Hazreti eyh El-Irakiye Mensub Zaviye

Bazarkn Mahallesinde Hkmet Caddesinde Bazarkn Mahallesinde amiye Mahallesinde Res-i Beyrut Fevkni Mahallesinde Res-i Beyrut Tahtni Mahallesinde Erefiyye Mahallesinde Reisn-Nebi Mahallesinde Mezratl Arab Mahallesinde Mastibe Mahallesinde Bur Ebu Haydar Mahallesinde Basta-i Fevka Mahallesinde Baura Mahallesinde Meryse Mahallesinde Baytara arsnda Katan (koton) arsnda Derge Mahallesinde Burel-Kiaf Mahalesinde Bazarkn arsnda Menare Mahallesinde Hazra arsnda Meczub arsnda heda arsnda Debbaa arsnda Hazra arsnda Bab- Yakup arsnda Toyla arsnda Toyla arsnda

107

Beyrutta 14 cmii 6 Mescit ve 8 zaviye bulunmaktayd. Ayrntl olarak bilgi bulabildiimiz cmiiler ve zaviye ise unlardr. Cmii Kebir-i meri Beyrutun en eski ve ilk cmilerindendir. Ulu Cmii olarakta bu cmiden pek ok kaynakta bahsedilmektedir. Bizans veya Helenistik dnemde yaplan St. John Baptista Kilisesinin 1291 tarihinde cmiye dntrlerek ina edilmitir453. Evliya elibi, bu Cmii iin Beyrutun en mehur kiliseden bozma Ulu cmisi olarak bahs etmitir454. Lbnan i savanda zarar gren cmii daha sonra restore edilmitir. Beyrutta sahilde kalenin yannda bulunan cmiinin yannda birok ar ve pazar yeride bulunmaktayd. Cmiinin iinde medrese bulunup eitim hizmeti de vermekteydi455. Beyrutun en byk vakfna da sahipti. Emir Asaf Cmii (Emir Mansur Asaf) Emir Mansur b. Asaf Trkmn tarafndan (1572-1580) Osmanl hkimiyetinde yaptrlan ilk cmiidir. Saray cmiisi olarakta isimlendirilmitir. Cmii-i kebir-i merinin yannda bulunurdu. Kendi adna vakfda bulunan cmii 17 yyda tmir edilmitir456. Cminin kendine ait vakfnda eitim hizmeti de verilmekteydi457. Emir Mnzir Cmii Emir Mnzir Sleyman tarafndan 1623 tarihinde yaptrlmtr. Evliya elebiye gre cminin avlusunda sekiz adet stun ve ortasnda havuzu vard458. Mecidiye Cmii 1773 tarihinde ina edilmise de 1841de Sultan Abdlmecide izafeten ismi Mecidiye Cmiisi olarak deitirilmitir459. Mastbe Cmii 1884 tarihinde Sultan II. Abdulhamit adna Hamdi paa tarafnda ina edilmitir460.
453

http://almashriq.hiof.no/lebanon/900/930/930.1/beirut/reconstruction/davie/Davie-text.html (15/03/2008) 454 Evliya elebi, Seyahatnme, C.13, s.222. 455 Mdderis eyh Muhyiddin efendinin vefat etmesiyle yerine 200 kuru maala Kabnizde eyh Ahmed Efendi mderris olarak atanmtr. BOA., .DH., 1184-92650, 6 Mart 1889 M./4 Receb 1306 H. 456 Rifat Sdki Nemr, Beyrut Fil Merhaletil Osmaniyye, (Komisyon Tarafndan Hazrlanmtr), Beyrut, 1994, s.9-11. 457 BOA., .DH., 392-25943, 23 Kasm 1857 M./05 Rebil-hir 1274 H. 458 Evliya elebi, Seyahatnme, C.13, s.222. 459 http://www.flickr.com/photos/fatima81/3105677265/ (19/02/09).

108

Aynel Meryse Cmii 1887de Beyrutun en zengin ailesinin yelerinden Beyhim Mehmed El-Habri ve E-eyh Mehmed Alaya tarafndan yaptrlmtr461. Debbaa Cmii 1343 tarihinde Nusreddin Hseyin tarafndan yaptrlmtr. 1932 de tamir edilerek ibadete hazr hale getirilmitir. Gnmzde ismi Ebubekir Cmii olarak deitirilmitir462. eyh El-Irakiye Zaviyesi 1517 ylnda Muhammed bn el-Irak tarafndan yaptrlmtr. Zaviyede slm hukuku zerine dersler verildi. Osmanl devletinde ayn yapsn korumutur. Lbnan i savanda zarar grmse de 1991de restore edilerek yeniden almtr463.

4.2. Kiliseler, Manastrlar ve Havralar Beyrutta mslmanlarn yan sra eitli din ve mezheplere mensup gayr-i mslimlerde yaamaktayd. ncelediimiz dnemde gayr-i mslimlerin oluturduu bu cemaatlerin ibadetlerini yaptklar kilise (katedral), manastr ve sinagoglar hakknda pek fazla bilgiye sahip deiliz. Ancak blgeyi ziyaret eden misyonerlerin verdikleri bilgiler ve bunlara ilave olarak ariv kaytlarnda bulunduklar lde konu hakknda bilgi verilecektir. Beyrutta gayr-i Mslimlere ait ibadethne says 1875-6da 27464 , 1881-2465da 24, 1900-1de 40466, 1908-9da ise 34467 tane idi. Amerikal misyoner, Henry Harris Jessup ise 1876da bu blge 10 kilise bulunurken, 1909 tarihinde bu saynn 34 olduunu belirtmitir468. Beyrutta tespit ettiimiz gayr-i Mslimlere ait ibadethneler ise unlardr;
460 461

R. S. Nemr, Beyrut Fil Merhaletil Osmaniyye, s.27-28. R. S. Nemr, Beyrut Fil Merhaletil Osmaniyye, s.31-33. 462 http://www.flickr.com/photos/fatima81/3105677265/ (19/02/2009). 463 http://wikitravel.org/en/Downtown_Beirut (13/03/2009). 464 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1292 H. (1875-1876 M.), s.82. 465 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1299 H. (1881-1882 M.), s.295. 466 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1318 H. (1900-1901 M.), s.144. 467 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1326 H. (1908-1909 M.), s.227. 468 Henry Harris Jessup, Fifty Three Years in Syria, C.II, New York, 1910, s.810.

109

TABLO - 25 Gayr-i Mslimlere Ait badethneler Sra no 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 badethnenin Ad Saint Elias Katedral (lyas) Sinagog St. George Katedrali St. George Katedrali St. Dimitri Katedrali St. Mary Kilisesi St. Elie Kilise Marilyas Kilisesi ------ Kilisesi Skotlandiye Kilisesi Patrikiyye Kilisesi (Mektebine bal) Evangelical Kilisesi Sen arl Baron Kilisesi Dirl-seviye(Yesuiye) Manastr474 Rus Kilisesi475 Lazarist Kilisesi Anglikan Kilisesi Saint Vincent Kilisesi Saint Jean Batista Kilisesi Bulunduu Mevki --Minetl-Hsn ----------Mastba Ed-Derge mahallesinde Minetl Hsn Mastbe --Minetl Hsn ----Karantina Zeytun ----Lazarist476 Anglikan477 Cizvit (Fransz)478 Cizvit (Fransz)479 Katolik Yahudiler Rum Ortodoks (Maruni) Rum Ortodoks Rum Ortodoks Rum Ortodoks Rum Ortodoks Rum Ortodoks469(Maruni) Rum Ortodoks470 Rum Melkit471 Rum Katolik472 Protestan Protestan473 (Almanlara) ----Cemaati

469 470

BOA., A.DVN. KLS. d. 4, s. 38; BOA., DH.MKT., 18-17, 8 Temmuz 1894 M./04 Muharrem 1312 H. BOA., A.DVN. KLS. d. 7, s.1. 471 BOA., DH.MKT., 1255-76, 21 Mays 1908 M./19 Rebil-hir 1326 H.; BOA., .AZN., 82-1326/Za01, 19 Aralk 1908 M./25 Zil-kde 1326 H. 472 BOA., DH.MKT., 2283-25, 12 Aralk 1899 M./8 abn 1317 H.; BOA DH.MKT., 2239-18, 27 Austos 1899 M./19 Rebil-hir 1317 H. 473 BOA., .HR., 429-330/-06, 28 Austos 1912 M./ 24 abn 1330 H. 474 BOA., DH.MKT., 392-72, 6 Temmuz 1895 M./13 Muharrem 1313 H. 475 BOA., Y.A.HUS., 324-71, 15 Nisan 1915 M./19 evvl 1312 H. 476 BOA., DH.MKT., 2514-87, 7 Austos 1901 M./21 Rebil-hir 1319 H.; BOA., ..AZN., 431319/Ra-06, 25 Haziran 1901 M./08 Rebil-evvel 1319 H.; A.DVN. KLS. d. 4, s. 256. 477 BOA., .HR., 430-1331/Ra-08, 23 ubat 1913 M./16 Rebil-evvel 1331 H. 478 Maurice Pernot, Rapport Sur un Voyage Detude, Paris, 1912, s.324.

110

20 21 22 23 24 25

Kapocin Kilisesi Saint Sauver Kilisesi Sen Josef Kilisesi St. Gerorge Kilisesi483 Ferer Kilisesi Saint Louis Kilisesi

-------------

Cizvit (Fransz)480 Cizvit (Fransz)481 Cizvit (Fransz)482 ----Cizvit (Fransz)

Bu ibadethneler iinde ayrntl bilgi bulabildiklerimiz ise unlardr. St. Dimitri Katedrali; Rum Ortodokslara ait olan ibadethne 1725 ylnda yaplmtr. Saint Elias Katedral (lyas); Katolik kilisesi adna 19. yzylda ina edilmitir. i tonozlu mermerlerle sslenmitir. Saint George Katedral; Rum Ortodokslarna ait olup, 1767 ylnda yaplmtr. Cmii-i Kebir-i merinin yapld yerde bulunan, Beyrutun en eski kilisesinin adn tamaktadr. Gnmzde katedral yeniden restore edilerek ibadete almtr. Kendine ait vakf da bulunmaktayd. Saint Louis Kilisesi; Bb- drisde Kapuinler tarafndan 1863 ylnda yaptrlmtr. Evangelical Kilisesi;1867 ylnda Protestan, Anglo-Amerikal bir grup misyoner tarafndan yaptrlmtr. Marilyas Kilisesi; Marunlere ait olan kilise Mastbe mahallesinde bulunuyordu. 31 Ocak 1900 bin be yz altn harcanarak tamir edilmitir484. St. George Katedral(Marun);1888 ylnda ina edilen Marun Katedrali, Neo-klasik yapya sahiptir. Katedral 2000 ylnda tamamen restore edilmitir485. Yahudiler ise ehirde Minetl-Hsn mahallesinde ounlukta idiler. 12 Kasm 1908 tarihinde burada Musevilere ait Sinagog yaplmasna karar verilmitir. Sinagog otuz
479 480

M. Pernot, Rapport Sur un Voyage Detude, s.324. M. Pernot, Rapport Sur un Voyage Detude, s.324. 481 M. Pernot, Rapport Sur un Voyage Detude, s.324. 482 M. Pernot, Rapport Sur un Voyage Detude, s.324. 483 K. Baedeker, Palestina and Syria, s.278-280. 484 BOA., A.DVN. KLS. d. 4, s.38. 485 http://wikitravel.org/en/Downtown_Beirut (13/03/2009).

111

metre geniliinde ve yirmi iki buuk metre uzunluunda, tatan yaplacak olan bina yz elli bin kurua mal olmutur486. Beyrutta incelenen dnemde, kilise saysnn hristiyan nfusa oranla artmad tespit edilmitir. zellikle misyonerlik faaliyetlerine bal olarak birok almann yrtld, bu almalarn banda ise okullar ve ibadethnelerin yapld bilinmektedir. Beyrutta ibadethne bakmndan Rum Ortodokslarn dier cemaat ve mezhep saylarna oranla daha fazla ibadethneye sahip olduu, kozmopolit yapnn iyice derinletii Anglikan, Lazarist ve Protestan gibi birok mezhebinde Beyruta geldii grlmektedir. Beyrutta bulunan kiliselere her gn bir yenisinin eklendii ve bu eklenen ibadethnelerin bazlarnn neredeyse yok denecek kadar az inan sahibine ev sahiplii yat yaplan aratrmalar sonucunda tespit edilmitir.

4.3. Eitim Kurumlar Beyrutun Fenikelilerle balayan eitim tarihi, tarihin ilk dnemlerinden itibaren dnyada birok yenilie kaynak olmutur. Fenikelilerin bulduu ve Yunanllarn Fenikelilerden aldklar alfabe ile bugn btn dnyann kulland Latin alfabesi ortaya kmtr. Yunanllar, Fenikelilerin alfabeleri ile birlikte rakam sistemini de almlard487. Fenikeliler ticaretin yannda matematik, kimya (cam yapm), astronomi, corafya gibi birok ilimle de uramlard. rnein; yldzlara bakarak yn tayin eder uzak diyarlara yol aarlard488. Fenikelilerin am olduklar bu yolda Romallarda devam ettiler ve dnya eitim tarihi asndan nemli olan Roma Hukuk Mektebini 3. yyda Beyrutta atlar. Hukuk okulu sayesinde Beyrut ehri Drul Marif unvann almtr. Beyrutta meydana gelen byk deprem sonucundaki bu depremle 30.000

486 487

BOA., DH.MKT., 2667-90, 22 Ocak 1909 M./29 Zil-hicce1326 H.; BOA., A.DVN. KLS. d. 5, s.39. Aydn Sayl, Msrllarda ve Mezopotamyallarda Matematik, Astronomi ve Tp, Ankara, 1991, s.465. 488 Gkhan Tok, Antik an Tccarlar Fenikeliler, Bilim ve Teknik Dergisi, ubat-2001, Ankara, s.90-94.

112

insann ld belirtiliyor, ilk olarak ina edilen binalarn banda, hukuk mektebi gelmitir489. Bu da Bizansllarn Beyruttaki okula verdikleri nemi gsteriyordu. Osmanl devletinin Beyrutu hkimiyeti altna almasna kadar eitim faaliyetleri ayn hzla devam etmiti. Osmanl devleti ile bu yap korunmakla birlikte daha iyi bir ivme kazand. Evliya elebiye gre 17 yy. balarnda Beyrutta 17 medrese ve 8 ocuk mektebi bulunmaktayd490. Yine bu dnemde kurulan eyh el-Irakiye zviyesinde slm hukuku dersleri verilmekteydi. Beyrut tarihin her dneminde, ada olan ehirlere gre eitim alannda hep ilk srada yer almtr. ncelenen dnemde Beyrut eitim sisteminde Osmanl devletinin kendi ierisinde yeniden yaplanmaya girdii eitim sistemi ile birlikte gayr-i mslim vatandalarn yrttkleri eitim faaliyetleri ve misyonerlerin eitim politikalar olmak zere koldan yryen bir eitim tekiltlanmas grlmektedir.

4.3.1. Beyrutta Devlete Ait Eitim Kurumlar Bu blmde devlete ait olan eitim kurumlaryla birlikte mslmanlara ait olan zel okullar hakknda bilgi verilecektir. Marif Tekilt

4.3.1.1.

Osmanl hkimiyetinde Beyrutta eitim ve retim ilk olarak medreselerde veriliyordu. Bu medreseler genellikle ehrin cmii ve mescitlerinde bulunan vakflara bal olarak almaktaydlar. Evliya elebi seyahatnmesinde sadece Cmii Kebir-i merinin iinde krk, elli ders okutulduunu belirtmitir491. ncelediimiz dnemde bu medreselerden bazlarnn eitim hizmetlerine devam ettikleri tespit edelmitir. Emir Asaf vakfna bal bulunan Saray cmisinde, Esbak Mehmed vakf hayratnda492, Cmii Kebir-i meri vakf493 gibi birok vakfta medreseler bulunmakta idi. 1874-5te494
489

Thomes Collelo, Lebanon a Country Study, Washington, 1989, s.7; N. Jidejian, Beirut Through The Ages, s.59-63. 490 Evliya elebi, Seyahatnme, C.13, s.222. 491 Evliya elebi, Seyahatnme, C.13, s.222. 492 BOA., .DH., 392-25943, 23 Kasm 1857 M./5 Rebil-hir 1274 H.; Emir Asaf vakfnda mderris olan Abdurrahman Nuhas Efendi aylk yz kuru maa almaktayd. 493 BOA., .MVL., 254-9368, 26 Kasm 1852 M./13 Safer 1269 H. 494 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1291 H. (1874-1875 M.), s.115.

113

Beyrutta 18 medrese bulunurken yaplan dzenlemelerle 1882-3de medrese says 1e dmtr495. 19. Yzyl Osmanl eitim sisteminde kkl ve ada deiikliklerin yaand bir dnem olmutur. Bu almalar II. Mahmud ile balam, 1827de Tbbiye, 1834de Harbiye alm daha sonra sbyan mekteplerinde dzenlemeler yaplmtr496. Tanzimatn ilnndan sonra yaplan dzenleme ile 9 Ocak 1847 tarihinde Mektib-i Umumiye Nezreti kuruldu, bylelikle vakf ve dier sivil toplum rgtlerinin yrtt eitim-retim hizmetlerini devlet kendi bnyesine alm oluyordu497. Bu yenilii, 1847de Rtiyelerin almas, 1848de muallim okullarnn kuruluu takip etmitir.498. Ancak yaplan bu yeniliklerde sonu alnamaynca 1869 da Marif-i Umumiye Nizamnmesi kartlarak eitim-retim hizmetlerinde yeni bir dneme girilmi olundu. Bu Nizamnme, Fransz eitim sistemi model alnarak iln edilmitir499. Nizamnme ile birlikte, sbyan mektepleri ibtidilere dntrld, yksek renime rencileri hazrlamak iin ortaretim dzeyinde eitim veren dad ve Sultnler ald. Bunun yannda eitimi idare edecek Marif idareleri de kurulmutur. Beyrut marif tekilt kurulmadan nce sancan eitim hizmetlerini mutasarrfn grevlendirdii kiiler tarafndan yrtlmtr. Beyrutta marif tekilt Marif nizamnmesine uygun olarak kurulmutu. lk olarak Beyrutta marif meclisi oluturulmutur. Marif meclisi ve yeleri ise unlard; Reisi Beyrut Nibi, Reisi Sni Muhyiddin Efendi, Abdulkdir Efendi, Abdulkdir Efendi, eyh Said Efendi, eyh Rdi Fahuru Efendi, Musabah Muharrem Efendi, Mehmed Beyhim Efendi, Mahmud Ramzallah Efendi, eyh Mehmed Efendi ve eyh Mehmed Teyyare Efendiden olumaktayd500.

495 496

Suriye Vilyeti Salnmesi, 1300 H. (1882-1883 M.), s.341. Mehmet Emin Yolalc; Maarif Salnmelerine Gre Trabzon Vilyetinde Eitim retim Kurumlar OTAM, S.5, Ankara, 1994, s.436. 497 Mahmud Cevad nb-eyh Nfi, Marif-i Umumiye Nezreti Tarihe-i Tekilat ve crat, Ankara 2002, s.24. 498 Bayram Kodaman, Abdlhamid Devri Eitim Sistemi, Ankara, 1991, s.40. 499 Teyfur Erdodu; Maarif-i Umumiyye Nezareti-I, ASBFSD, C.51, S.1 Ankara, 1996, s.207. 500 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1300 H. (1882-1883 M.), s.165.

114

Nib bakanlnda oluturulan maarif meclisi mslim ve gayr-i mslim olmak zere eitim ile uraan yelerden oluturulmutu. Maarif meclis yesi Muhyiddin Efendi, idare meclisi yesi olarak meclise katlrken Abdulkdir Efendi ise Mektebi Rtiyede muallim-i evvel olarak almaktaydlar. Marif meclisi, seilmi yelerden, idar grevliler ve eitimcilerden oluturulmutur. Marif idaresi ise bu yapdan farkl olarak iin uzmanlar tarafndan oluturulmu bir tekiltt. 1898-9 tarihinde Beyrut marif idaresi ve grevliler unlard; Marif Mdr ve Ketb Muayene memuru Mahmud Celaleddin Bey, Marifi Muhasebe Memuru Azimzde Vasl El-Mevid, Marif Ktibi Arslan Efendi, Marif Muhasebe Memuru Refiki Ahmed Efendi, Marif Sandk Emini Yahya Efendiden olumaktayd501. Marif mdr bakanlnda, muhasebe memuru, muhasebe memur yardmcs, ktibi ve sandk emininden olumaktayd. Marif mdr ayn zamanda kitap muayene memuru olarakta grev yapmaktayd. 1903-4 tarihinde idarede yeni bir dzenleme yapldktan sonra grev ve grevleri unlard; Marif Mdr Abdulkdir Efendi, Marifi Muhasebe Memuru Cemil Bey, Marif Mfettii Mehmed Ali Bey, Kitb Trkiye muayene Memuru Mustafa Hikmet Efendi, Kitb- Ecnebiye ve arabiye muayene memuru Yusuf Efendi, Marif Ktibi Ahmed Hamdi Efendi, Marif Muhasebe Memuru Refiki Arslan Efendi, Marif Sandk Emini Yahya Efendiden olumaktayd502. Marif idaresinde yaplan yeni dzenlemede kitap kontrol ii iin iki memur grevlendirilmitir ki bunlardan biri hem Arapa hemde yabanc dildeki kitaplar inceleme grevini stlenmitir. Mfettiin greve balamas ile de i idarenin denetlenmeye baland tespit edilmitir. Marif tekiltndaki bu dzenlemelerden Beyruta ok eitli kitaplarn geldii ve bunlarn muzr neriyat olup olmadnn da tetkikinin yapld renilmektedir. Marif tekiltnn genel olarak grevleri ise unlard, yeni alacak okullara izin verme ilerinin yrtlmesi, eitim kadrosunun zlk haklarnn korunmas ve bunlarn denetlenmesi, mslim ve gayr-i mslim okullarn eitim hizmetlerinin denetimi ile
501 502

Marif Salnmesi, 1316 H. (18981899 M.), s.976. Marif Salnmesi, 1321 H. (19031904 M.), s.316.

115

vilyete gelen kitap, dergi, ansiklopedi gibi yazl materyallerin kontrol ve denetimi iini yrtlmekteydi. Marif idaresinin yannda eitime yardmc olarak Cemiyet-i Maksd- Hayriye ad altnda yardm kuruluu kurulmutur. Bu cemiyetin banda bakanlar olmak zere ehrin ileri gelen yirmi drt ahs bulunmaktayd. Beyrutta eitim alannda pek ok olumlu faaliyet yrten cemiyet ilk olarak iki adet kz ilkretim okulu (Mektebi btida nas) yaptrmt ki bunlarn birinde 245, dierinde ise 200 olmak zere toplam 445 kz renciye eitim verilmekteydi503. Kz ilkretim okulundan sonra iki tane de erkek ilkretim okulu amlard bu okullarn birinde 135, dierinde ise 175 olmak zere toplam 310 renci eitim almaktayd504. Cemiyet yaplan hizmetleri karlamak iin halktan alnan balara ek olarak vakf sisteminde olduu gibi ar ve pazarlarda bu kurumlara ait dkkn ve maaza kiralarndan gelir salyordu505.

4.3.1.2.

Beyrutta lkretim (btidiler)

1869 tarihinden nce ibtidi terimi yerine sbyn mektebi terimi kullanlmaktayd. Osmanl devleti, 19. yzylla birlikte eitim alannda atlm yapabilmek iin eitim kurumlarnn yaygnlamasn devlet politikas haline getirmiti. lk olarakta ibtidilerin saysn artrmak ve buralar cazib hale getirmek iin eitli kararlar alnmt. Bu kararlardan bazlar yle idi; fakir rencilere elifba czi datmak, hazine-i hassadan kaynak aktarlarak ibtidi olmayan ehirlere ibtidi amak, ibtidilerde alan grevlilerin maann marif btesinden karlanmas gibi506. deimekteydi. btidiler bulunduklar blgede grev yapan yerel idarecilere bal olarak eitim-retim kaliteleri

503 504

Suriye Vilyeti Salnmesi, 1297 H. (1879-1880 M.), s.50. Suriye Vilyeti Salnmesi, 1299 H. (1881-1882 M.), s.175. Cemiyet-i Maksd- Hayriye hakknda ayrntl bilgi iin bkz. R. Deguilhem, A Revolution in Learning? The Islamic Contribution to the Ottoman State Schools: Examples From the Syrian Provinces, International Congress on Learning and Education In The Ottoman World, (stanbul, 12-15 April 1999), s.285-295; Donald Cioeta, Islamic Benevolent Societies and Public Education in Ottoman Syria, 1875 1882, The Islamic Quarterly, 26-1, 1982, s.42-53. 505 Cemiyeti Hayriye kasaba mekteplerine gelirleri verilmek zere on be adet maaza ile bir adet kahvehne ve belediye diresi civarnda dahi akar olarak be adet dkkn ina ettirmitir. Suriye Vilyeti Salnmesi, 1298 (1880-1881), s.266. 506 Arzu M. Nurdoan, Osmanl Modernleme Srecinde lkretim (1869 1922), Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Doktora Tezi, stanbul, 2005, s.60-64.

116

Modern ders programlarnn yaygnlamas zerine Bb- li, geleneksel sbyn mekteplerinin mfredatn deitirmek yerine, modern ilkretim okullarnn almasn tercih etmiti. 1862 ylnda Marif Nezretinde oluturulan bir komisyonla, birok yeni karar alnd ve alnan bu kararlar 1872 ylnda, hayata geirilerek ibtidi mektebi adyla ilkretim okullar kuruldu507. Beyrutta bu gelimelere bal olarak hzl bir ekilde ibtidi saysnda art olmutur. Cemiyet-i Maksd- Hayriye, ikisi kz, ikisi erkek olmak zere toplam drt ibtidi kurmutur. 1881-2 tarihinde Beyrutta bu mekteplerin dnda zel ibtidilerle birlikte yirmi tane okul bulunmaktayd. Bu ibtidilerde toplam 920 renci eitim grmekteydi508. 1893-4 tarihinde Beyrutta devlete ait bulunan ibtidiler ve grevlileri ise u ekilde idi509;
TABLO - 26 1893-4te Beyrut btidileri ve Grevlileri Marif daresi btidiye ubesi Grevlileri btidiye Mfettii Mft Efendi btidiye aid olan emlk ve akarat tahsildr Abdurrahman Efendi ube Marif Ktibi Mehmed Efendi Erkek Mektebleri Birinci Erkek btidi Mektebi Muallim-i evvel eyh Receb Efendi Muallim-i sn eyh Abdurrahman Efendi Muallim-i salis eyh Abdullah Efendi Bevvabi (Hizmetli)Mehmed Ali Aa renci Says 150 nc Erkek btidi Mektebi Muallim-i Evvel eyh Mahmud Efendi kinci Erkek btidi Mektebi Muallim-i evvel eyh Emin Efendi Muallim-i sn eyh Ali Efendi Muallim-i salis Musabah Efendi Abdulkdir Aa renci Says 50 Drdnc Erkek btidi Mektebi Muallim-i evvel eyh Abdullatif Efendi

507 508

Osman Ergin, Trkiye Maarif Tarihi, C.1-2, stanbul, 1977, s.466-467. Suriye Vilyeti Salnmesi, 1299 H. (1881-1882 M.), s.175. 509 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1311 H. (1893-1894 M.), s.242.

117

Muallim-i Sn eyh Mahmud Efendi Bevvab- Hac Mehmed Aa renci Says 150

Muallim-i Sn eyh Muhyiddin Efendi Bevvab- mer Aa renci Says 120 Kz Mektebleri

Birinci Kz btidi Mektebi Muallime-i Evveli Fatma Hanm Muallime-i Snye Hanife Hanm Muallime-i Salise Nazra Hanm Bevvab- Osman Aa renci Says 59 kinci Kz btidi Mektebi Muallime-i Evveli Hacer Abdulhay Hanm Muallime-i Snye Emine Hanm Muallime-i Salise Halime Hanm Bevvab- Abdulgani Aa renci Says 60

nc Kz btidi Mektebi Muallime-i Evveli Bahiye Razvan Hanm Muallime-i Snye Enise Hanm Bevvab- smail Aa renci Says 48 -Drdnc Kz btidi Mektebi Muallime-i Evveli Zekiye Hanm Muallime-i Snye Aliye Hanm Bevvab- mer Aa renci Says 80 --

1893-4de zel ahslara ait ibtidilerin bulunduklar mevkiler ve renci saylar510;

Mahallenin smi Zaviyetul Evzai Cmiut Tevbe Toyla Hazra Mahallesi Hamamus-Sair Mahallesi Hamamus-Sair Mahallesi Resi Beyrut Hazra mahallesi Baura Mahallesi Erkek 20 60 100 200 80 30 20 60 100 Mahallenin smi Baura Mahallesi Baura Mahallesi Baura Mahallesi Bab- Yakub Arabi Mahallesi Reisn-nebi Mahallesi Resi Beyrut Muhafer Soka Zokak El-Blat Erkek 200 200 35 40 20 120 105 210 220

510

Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1311 H. (1893-1894 M.), s.244.

118

Beyruttaki ibtidilerde, toplam 2537 rencinin bulunduu bu rencilerin 717si devlet okullarnda, 1820si zel okullarda eitim almaktaydlar. Bu saylardan da anlalyorki, ilkokullarda eitim arlkl olarak zel okullar da yrtlmekteydi. 2537 rencinin 2290 erkek renci ve 247 kz renci idi. Kzlarn okullama oran, erkek rencilere oranla ok dktr. 1901-2 tarihinde Beyrutta bulunan devlet ibtidileri ise unlard;
TABLO - 27 1901-2 Tarihinde Beyrutta Devlete Ait btidiler511 Mektebin Bulunduu Mahal Bazarkn Mahallesi Sathiyye mahallesi Reisn-Nebi Mahallesi Resi-Beyrut Mahallesi Belde Mahallesi Baura mahallesi Zokak El-Blat Kurulu Tarihi 22 Mart 1883 27 Nisan 1880 28 Haziran 1882 27 Nisan 1884 1882-3 1892-3 31 Aralk 1889 Padiah tarafndan Beyrut marif sandna yaplan yardmla alm olup meclisi marif, marifetiyle idare olunup kzlara mahsus mektebdir. Bunlar baz evkafa merbut ve idareleri mtevellilerinde bulunan ve bazs muallim cenabndan kira ile tutulan hnelerde mahalle mektebleridir. Aklama Beyrut marif heyeti ve hkmet-i mahalliye marifeti ile padiah tarafndan cretleri karlanarak kurulmutur.

Baura Mahallesi Baura Mahallesi Baura Mahallesi Bab- Yakub Hamaus-Sair Mahallesi Hamaus-Sair Mahallesi Resi-Beyrut Mahallesi Hazra Mahallesi Garbiyye Mahallesi Reisn-Nebi Mahallesi Resi-Beyrut Mahallesi

Mays 1883 Temmuz 1883 Haziran 1890 Ekim 1879 Aralk 1889 Austos 1890 Austos 1888 Austos 1887 Eyll 1873 22 Mart 1882 22 Mart 1882

Bunlar baz vakflara baldrlar. dareleri mtevellilerinde bulunan ve bazs muallim tarafndan kira ile tutulan hnelerde mahalle mektebi

511

Marif Salnmesi, 1319 H. (19011902 M.), s.498-499.

119

Muhafer Zoka Mahallesi Zokak El-Blat Minetl-Hsn Mahallesi Havuz Mahallesi

17 Mays 1877 2 Temmuz 1878 1897-8 1897-8

olarak eitim vermektedirler.

Halktan toplanan yardmlarla almtr. Kzlara eitim vermektedir

Devlete ait ibtidiler arlkl olarak 1882, 1883 ve 1888 tarihlerinde almlardr Baura mahallesinde dier mahallelere oranla daha ok ibtidi kurulmutur. Okullarn byk ounluu kiralk hneler de eitim vermekteydi. 1903-4 Tarihinde Beyrutta bulunan zel ibtidiler ise unlard;
TABLO - 28 1903-4 Tarihinde Beyrutta zel ahslara Ait btidiler 512 Okul Ad Namna ruhsat verilmi olan Mdr Okulun Tr renci Says Okulun Kurulu Tarihi Ruhsatnme Tr

Erkek El-Vataniyye Mektebi513 El-Hasbil Mektebi Et-Tedrib Mektebi El-Hamidiye Mektebi El-Ahmediye Mektebi El-ctihad Mektebi Et-Tevfik Mektebi En-Nehzib Mektebi Et-Terfi Mektebi El-Edebiyye Ayis Efendi Abdulgani Efendi eyh Ahmed Efendi Beir Elbena Efendi ----eyh Ali Efendi eyh Tevfik Halid Efendi Mehmed Cuma Efendi Hasan Efendi Hasan ahin btidi ve Rd btidi ve Rd btidi ve Rd btidi btidi btidi btidi btidi btidi ve Rd btidi 295 45 17 70 45 150 110 60 50 100

Kz ----25 30 -30 10 -1882-3 1863-4 1863-4 1896-7 1882-3 1895-6 1895-6 1895-6 1896-7 1896-7 Ruhsatsz Ruhsatsz Ruhsatsz Ruhsatsz Ruhsatsz Ruhsatsz Ruhsatsz Ruhsatsz Ruhsatsz Ruhsatsz

512 513

Marif Salnmesi, 1321 H. (19031904 M.), s.424. Z. Ghanayim, Vilayeti Beyrut s. 152.

120

Mektebi Ed-Deraye Mektebi El-Vesail Mektebi Et-Tebir Mektebi El-rtika Mektebi El-Hayriye Mektebi

Efendi eyh Hasan Efendi Muallime Fatma Hanm -----------btidi btidi btidi btidi btidi 60 --30 25 70 5 18 10 5 10 1896-7 1895-6 1895-6 1895-6 1896-7 Ruhsatsz Ruhsatsz Ruhsatsz Ruhsatsz Ruhsatsz

Tablo 27. ve tablo 28. karlatrld zaman Beyrutta zel ibtidilerin hem renci, hemde okul says bakmndan devlet okullaryla ba baa olabilecek seviyede olduu grlmektedir. zel okullarda hem kz, hem erkek rencilerin ayn okulda eitim grebilmekte iken, devlet okullarnda byle bir imkn henz mevcut deildi. Beyrutta ilk ibtidi zel ahslara ait olmak zere 1863-4 tarihinde, almtr. Beyrutun ilkretim asndan ada olan Osmanl ehirlerinden daha ileride olduuda bilinen bir gerekti514.

4.3.1.3.

Beyrutta Orta retim (ddiler)

Osmanl eitim-retim tekiltnda iddi kelimesi, ilk olarak 1838de rdiye mektebi almak istenildiinde bu okullara renci yetitirecek olan sbyan mekteplerine iddi ad verilmiti. ddiler, ilk olarak hazrlayc yahut ihtiyat snflar olarak grlmlerdi. ddilerin bir ortaretim kurumu olarak ele alnmas, 1869 Marif-i Ummiye Nizamnmesi ile mmkn olmutur. Nizamnmede iddilerin almas ve almasnn gerekliliinden bahsedilerek rdiyelerin stnde Sultnlerin ise altnda iddi mekteplerine ihtiya duyulduu belirtilmitir515. Bu okullarn yaygnlatrlmas ancak II. Abdlhamid devrinde mmkn olacakt. 1892 ylna gelindiinde ise tara iddileri 5 ve 7 yllk iddiler olmak zere ikiye ayrlmtr. 7 senelik iddilerin ilk senesi rdiye, dier 4 senesi ise iddi derecesindedir. 5 senelik
514

Ayrntl bilgi iin bkz. Hilmi Bayraktar, Tanzimattan Cumhuriyete Urfa Sanca, Elaz, 2007, s.44-47. 515 Ali Rza Erdem, Osmanl mparatorluunda 19.Yzylda rgn Eitimde Yaplan Yenilikler ve Deerlendirmesi, Trk Yurdu, Ankara, 2000, s.548-555.

121

iddilere gelince, bunlarn ilk senesi rdiye derecesinde olup, dier iki senesi iddi kabul edildi. Ancak 5 senelik iddileri bitiren rencilerin ehadetnmesine iki senelik iddi tahsili grdkleri yazlrd. ddilerin yatl olan ksmna Leyl, gndzl eitim alan ksmna ise Nehar denmekteydi516. Beyrutta ilk iddi 1888-9 tarihinde Baura mahallesinde bulunan Sultnnin kapanmas ile birlikte ayn binada hizmete almtr.

Fotoraf 1: Beyrut ddisi517

Beyrut ddisi leyl (yatl) ve nehri (gndz) olmak zere iki ksmdan ibaretti. ddinin grevlileri ve dersleri yle idi;

516 517

B. Kodaman, Abdlhamid Devri Eitim Sistemi, s.130-132. Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1326 H. (1908-1909 M.), s.98.

122

TABLO - 29 1898-1899da Beyrut ddisinin Grevlileri ve Dersleri518 Grev Mdr Muavini-i Evvel Muavini-i Sn Muavini Salis Kavanin-i, Ketb-i resmiye, lim-i servet ve Hesab nazr Muallimi Lisan Osmani ve Arabi Muallimi Hikmet-i Tabiye Muallimi Franszca ve Malumat- Nfa ve Kozmorafya Muallimi Ktib Anbar Memuru ve mubsr mam Tabib Franszca ve Usul-u Defteri ve Mselsat Muallimi Ulum-u Dinye ve Hesab- ml Muallimi Hesab, Hendese, Cebir ve n Muallimi Akid, Edebiyat, Ahlak, Tarih ve Farsi Muallimi Corafya, Mevalid ve Kimya Muallimi Hsn- Hat Muallimi Resim Muallimi Hademe: 9 adet Grevli smi Mehmed Tevfik Efendi Beruvanet Karaka Efendi Hamparsum Nizmiyan Efendi Abdulkerim Efendi Mehmed Tevfik Efendi smail Efendi Hseyin Bey Beruvanet Efendi Musabah Mezbudi Efendi Tevfik Efendi eyh Yusuf Efendi Ahmed Tahir Bey Hamparsum Nizmiyan Efendi Abdulkerim Kadri Efendi Said Efendi Reid Hikmet Efendi Arif Ramazan Efendi Habib Serur Efendi --

Beyrut iddisinin eitim kadrosu ynnden eksiksiz olduu devletin baz ehirlerde retmen bulamad bir dnemde, Beyrutta byle bir eksikten sz edilmemektedir. Okuldaki retmenlerin birou birka dersi bir arada vermekteydi. rnein Corafya ve kimya derslerini Reid Hikmet Efendi vermekteydi. Beyruttaki renci saylar ise yllara gre u ekilde idi;

518

Marif Salnmesi, 1316 H. (18981899 M.), s.976-977.

123

TABLO - 30 Beyrut ddisinin Yllara Gre renci Says Tarih cretli Mslim 1895-6519 1896-7520 1897-8521 1898-9522 1900-1523 60 58 68 68 59 Gayr- Mslim --3 3 3 2 Leyl cretsiz Mslim 23 22 23 23 25 Gayr- Mslim 2 2 3 3 1 106 96 121 121 67 2 3 6 6 3 189 177 212 212 151 4 9 12 12 6 Nehari Mslim Gayr- Mslim Toplam Mslim Gayr- Mslim

Beyrut iddisinin leyl ksmnda arlkl olarak mslim cretli rencilerin eitim aldklar, gayr-i mslim rencilerin yok denecek kadar az olduklar grlmektedir. Gayr-i mslimlerin kendilerine ait iddileri olduu dnlrse bu renci saysnn bu denli az olmasnnda normal olduu ortaya kmaktadr. Leyl ksmnn cretli ve cretsiz olarak ikiye ayrld, cretli rencilerin yars kadar cretsiz rencinin bulunmasnn da eitimin tabana yaylmadnn gstergesidir. Leyl ve nehar ksmlarnn renci says bakmndan aralarnda fazla bir fark olmasa da, rencilerin nehari ksmn daha fazla tercih etmilerdir. 1908-9 tarihinde Beyrut ddisi, rdiye, nehar ve leyl olmak zere ksma ayrlmtr. Beyrut iddisi Rdiye ksm , nehari iddi ksm iki, leyli idar ksm drt snft. Her ksm bitiren renciye birer ehadetnme verilerek mezun edilirdi. Beyrut iddisinin Rdiye ksmnda birinci, ikinci, nc, senelerde Tecvid-i Kuran- Kerim ve Ulumu dinye ile birlikte, Trke, Ahlk, Arabi, Farsi, Franszca, Hesab, Hendese, Corafya, Tarih, Hsn- Hat ve Resim dersi verilirdi.

519 520

Marif Salnmesi, 1316 H. (18981899 M.), s.977. Marif Salnmesi, 1317 H. (18991900 M.), s.1078. 521 Marif Salnmesi, 1318 H. (19001901 M.), s.1195. 522 Marif Salnmesi, 1319 H. (19011902 M.), s.386. 523 Marif Salnmesi, 1321 H. (19031904 M.), s.317.

124

Nehari ddi Ksm, Drdnc ve Beinci senelerde tecvid-i Kuran- Kerim ve Ulumu dinye ile birlikte, Trke, Ahlk, Arab, Farsi, Franszca, Hesab, Kitab, Hendese, Corafya, Tarih, Ziraat Dersi, Hsn- Hat ve Resim dersi verilirdi. Leyli ddi ksmn, altnc ve yedinci senelerde tecvid-i Kuran- Kerim ve Ulumu dinye ile birlikte, Ahlak, Edebiyat, Kitab- Resmiye, Arabi, Franszca, Usl Defteri, Cebir, Mselles, Hendese, Kozmorafya, Hikmet, Kimya, Mevalid-i Hfzus-shha, Corafya, Tarih, lumu Servet, Hsn- hat ve Resim dersi verilirdi524. Rdiye ksm , nehari iddi ksm iki, leyli idar ksm drt snftr. Her ksmn nihayetinde tahsili tamam olan renciye birer ehadetnme verilerek mezun edilirdi. Beyrutta Orta retim (Sultnler)

4.3.1.4.

Osmanl Devletinin ilkretim ile yksek retim arasnda bir eitim kademesi kurmaya ynelik bat tarznda almas dnlen okullardan biriside Sultnler olmutur. Sultnler, Trk eitim tarihinde en yksek ortaretim kurumu olarak belirlenmilerdir. Sultn ad ilk nce, Fransa'nn bir notasyla 1868'de alan ortaretim dzeyindeki okula verilmi daha sonra 1869 Marif-i Ummiye Nizamnmesinde de her vilyet merkezinde alacaklar belirlenmiti. Sultnler, II.Merutiyetin sonuna kadar sadece stanbul ve Girit ile snrl kalm, 1914 senesinde iddilerin bir ksmnn Sultnlere dntrlmesi sonucunda saylarnda art gzlemlenmitir525. Beyrut eitim alannn her safhasnda olduu gibi Sultnlerin kurulmasnda ok hzl bir ekilde hareket etmi ve Haziran 1883 tarihinde Beyrut Mekteb-i Sultnsi eitim-retime balamtr526. Yeni kurulan Sultn daha ilk yllarnda maddi skntlar yaamaya balam ve 20.000 kuruu yardm olmak zere toplam 40.000 kuruun merkezden gnderilmesi talep edilmitir527. Beyrut mektebi Sultnnin grevlileri, ders program ve alnacak rencilerin zellikleri ise u ekilde idi;
524 525

Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1326 H. (1908-1909 M.), s.98. Mustafa Ergn, kinci Mertiyet Devrinde Eitim Hareketleri (1908-1914), s.56. 526 BOA., Y.A.RES., 21-27, 22 Austos 1883 M./18 evvl 1300 H. 527 BOA., Y.A.RES., 22-45, 20 Ocak 1884 M./21 Rebil-evvel 1301 H.

125

TABLO - 31 Beyrut Mektebi Sultnsinde Eitim ve retim528 Mdr Cesirzde E-eyh Hseyin Efendi Arab muallim-i Evveli eyh brahim Ahdab Efendi Arab muallim-i salis Mustafa Matr Efendi Muallim-i sn hsan Efendi Hatt Rik Salmi Rd Efendi Franszca Muallim-i evvel Emir Yusuf ihab Efendi lim-i Ryaziye ve ngilizce Muallimi Naum akir Efendi Medrese Tabibi Doktor Edip Efendi Ser-Hademe Hac Mehmed Aa Hademe adet 13 Ders Nazr eyh Ahmed Abbas Efendi Nibi Abdulkdir Muskavi Efendi Lisan Osman ve Fars Muallim-i evvel Abdulkdir Efendi Muallim-i sn Selim Efendi Slusu Teshi Muallimi Hasan Bana Efendi Muallim-i sn Halil Hurfu Efendi Hesab Muallimi Mehmed skenderni Efendi Vekili Har Tahiryaki Efendi renci Says Birinci snf 130 kinci snf 16 Toplam 146

Ders Program
Birinci Snf Dersleri Dersler Sarf- Arab Sarf- Trk Franszca Hesab Ders Kitab Maksd Tercme ve sarf- Trk Manuknet Kk Grameri Mrit el-Metaklim Musabah el-hesab ve Delilit-taleb Dersler Sarf-u Nahv Arab Trke Farsca Franszca kinci snf Ders Kitab Bina erhi ve ezhr Kvaid Osmaniye ve limlerle cahillerin fark Talim Fars Kk gramerin bakayas larusun birinci grameri mritel metaklim telemak Fakurun mecmuas Keful-hicab fi liml-hesab

Nahiv

Hediyetd-Tlib ve Minyer-rab

Hesab

528

Suriye Vilyeti Salnmesi, 1301 H. (1883-1884 M.), s.133-137. (Not: Ders kitaplar zel isim olduklar iin yanl telaffuz edilmi olabilirler.)

126

Hat

Sls ve nasih Birinci snf rencilerinden Kuran- Aziman ve ilm-i hal de eksik olanlara bunlarn eitimi verilecektir. nc Snf

Corafya

El-halise es-safiye Usul corafya

Hat ngilizce

Slus ve nasih Eba ruyil -Riydu Drdnc Snf

Nahiv- Arab Mantk Fars Franszca

Kafiye sagocu Glistan Larusun grameri bakayasyla Fukurun mecmuas tercmesi Keful hicab fi limlhesab Trke corafyas Osman Rik Usulu kitabet ve Nasihban Sarfu ngilizce mbadi n ve tercme Tarihi Osman Beinci Snf

Mantk Franszca

Mizan Adl Arab Larusun byk grameri n ve tercmesi Er-Rz-i ez-zehreriye Arapa Malank el-ibhar Corafya-i ummi Trke Sabani el-in

Hesab Corafya Hat ml ve n ve tercme ngilizce Tarih

Cebir Hukuk Corafya Edebiyat Trkiye ve tercme ngilizce Tarih Hkmet-i tabiye Tarihi tabiye

Nahv ngilizce n ve tercme Tarihi ummi Trke Es-Sene Ceksun Arapa Mbadii tarih-i tabii Franszca

Maan beyan bedii

Arapa muhtasarul maas Franszca Lo Frank Litaratr Talim-i Edebiyat Belegt- Osman Trke Kandkn usulu hendesesi arapa Mbadi jesut mileli Trke Tarih-i Umumi Trke Franszca kosilyonun tarihi tabiyesi

Edebiyat Hendese lmi Jesut Tarih Tarihi tabii

Kimya Hat Resm

El-heva ve ilmen Luyis usulu fennin Arapa Rik

Altnc Snf Aruz Edebiya ve Muhayatul dire-i makmat- hariri Franszca Filonun Ritiyorili

127

Hkmeti tabiye Kimya Hukuk

Faber Franszca Usul-u el-kimya faber Hukuk-u milel-i ve dvel-i mecelle ve ceza ve usulu-u muhakeme ve ceza ve ticaret kanunnmeleri

Hendese Kimya Fen Defteri

El-insab ve Hesab el-mselsat Faber Franszca Bistanin Ruz-i Et-taciri

Jesut Hukuk

Jesut Milelin Bakyas Mecelle usul muhakeme-i hukuk ve arazi kanunnmeleri Bu derslerin eitimi iin stanbul ve Msr ve sairde bu derslere ait yazlm olan kitaplarn incelendikten sonra alnacaktr.

Resim Mekanik Fen-i ziraat

Adet 6 6 6 6 1 2 2 4 3 2

Her rencinin Medreseye Gelirken Beraberinde Getirecei Eya Aklama Gmlek Elbiselerini darda ykatacak donu rencilere izin verilecektir. orap Elbiselerini okulda lemesiz mendil ykatacaklardan 120 guru Pamuk dek alnacaktr. Bir fanila ve dieri pamuk rt Okulun demir tabaklar temiz araf ve dzgn ekilde rencilerde El ve yz havlusu bulunacaktr. Setri pantolon, fes, potin ve yelekten ibaret snf takm elbise Tarak, fra, makas, kak, atal, kalemtra, kupa Okul idaresi tarafndan rnei gsterilecei, isteyen bunlar darda yaptrabilirdi. Bunlarn bulunmas zorunlu idi.

cret creti yatl olanlar on sekiz Osmanl liras olmak zere bin sekiz yz kurudur. creti iki taksit ile mart ve terin-i evvel aylarnda alnr. Birinci taksiti veripde senesi sonuna kadar devam etmesini istemeyen renci her halde ikinci taksitini dahi vermee mecburdur.

Medreseye yazlacak renciler on yandan aa olmayacaklard ve renim grdkleri ibtida veyahut rdiyeden eitim aldklarna dir kontrol edilecekti. Dardan ders alan rencilerin okuma yazma bilmeleri artt. lm-i hal ve mbadi dinyeyi renmemi olan Mslman rencilere birinci snfta bunlar retilecekti.

128

Sultnler sadece kendi i eitim-retim hizmetinin yannda yksek renim grmek isteyen rencilerin ilemleriyle de ilgilenirdi529. Beyrutta, eitimle ilgili dernekte kurulmutu. Bu dernek, Beyrut Mekteb-i Sultnsi kmal-i Tahsil Cemiyeti idi. Bu Cemiyet Beyrut Sultnsinden mezun olan rencilerden liykat gsterenlerin renimlerini Avrupa'da tamamlamak zere 1912 ylnda kurulmutur. Sermayesi yardmlardan oluuyordu530. Beyrut Mektebi Sultnsi, eitim ve retim kadrosu, ngilizce, Franszca, Farsa ve Trke olmak zere drt dil retmesi, modern derslere sahip mfredatyla Batl eitim sistemlerinden aa olmayacak dzeyde eitim vermekteydi. Bu kadar iyi bir eitimi karlamak ok fazla masrafa neden oluyordu, en byk skntda bu noktada ortaya kyordu. Maddi skntlar bir trl alamyor ve sonunda Beyrut Mektebi Sultnsi 1888-9 tarihinde kapatlarak yerine dad almtr. Sultnnin aslnda en nemli zellii blgede bulunan Mslman rencilerin yabanc okullara gitmelerini engelliyor olmasyd 531. Yabanc okullar ounlukla Protestan ve Cizvit papazlarnn ellerinde bulunuyor, derslere retmen olarak papazlarn girdikleri ve Mslman rencilerin eitimine daha ok ehemmiyet verdikleri bilinmekteydi532. Sultnnin kapatlmasndan doan eksikliin hissedilmesi ve yerel halknda arzusu ile birlikte 1908 ylnda Beyrut sultnsi tekrar eitim ve retime balamtr533. Yeniden alan Sultn de yabanc devletlerin vatandalar da retmen olarak alabilmekteydiler534. Beyrutta Rdiyeler

4.3.1.5.

Rdiyeler, Osmanl devletinde yksek askeri okullara renci hazrlanmak ve iyi memurlar yetitirmek iin ortaretim kurumlarna ihtiya duyulmutur. te bu ihtiyac gidermek amacyla rt andaki ocuklarn devam ettii okullar oluturuldu.
529

BOA., DH.MKT., 1420-98, 17 Mays 1887 M./23 abn 1304 H.; Yksek renim grmek isteyen rencilerin kur ilemlerini yaparlard. 530 M. Ergn, kinci Mertiyet Devrinde Eitim Hareketleri, s.264. 531 BOA., Y.MTV., 32-45, 1 Mays 1888 M./19 abn 1305 H. 532 BOA., Y.PRK.AZJ., 31-34, 23 Haziran 1893 M./29 Zil-hicce 1312 H. 533 BOA., Y.PRK.M., 8-78, 3 ubat 1908 M./30 Zil-hicce 1325 H. 534 Rus Tebaasndan Hasan Hfz Efendi Etibba muallimi (doktor) olarak tayin edilmi. BOA., DH.EUM.SSM., 55-84, 31 Ekim 1917 M./15 Muharrem 1336 H.

129

Rdiyeler ilk zamanlarda ilkokul st hazrlk okulu iken daha sonralar orta retim karakterine sahip renim kurumlar karakterini kazanmlardr535. 1869 Marif-i Ummiye Nizamnmesi ile Osmanl devletinin her yannda alarak yaygnlamaya balamlard. 1881 ylnda Marif Komisyonu rdiyelerde tahsil mddetini iki yla
indirerek, idad mektepleri ile birletirilmitir536.

Beyrutta ilk olarak askeri rdiye daha sonra erkek rdiyesi ve son olarak kz rdiyesi almtr.

4.3.1.5.1.

Beyrut Asker Rtiyesi

Asker kurulularn personel ihtiyacn karlamak zere askeri rdiyeler kurulmutur. Beyrut Asker Rdiyesi 08 Ekim 1877 tarihinde almtr537. Beyrut Asker
rdiyesinde grevli retmenler ve okuttuklar dersler 1879-80 de yle idi; Mdr

Vekili Kolaas erafeddin Efendi, ml muallimi Yzba Nuri Efendi, Lisan muallimi Yzba Said Efendi, Arab muallimi Halil Efendi, Dhiliye Zabit Yzba Salih Efendi, Resim muallimi Abdusselam Efendi, Dhiliye Zabiti Mlzm Abdurrahman Efendi, Yzba Salih Efendi ve Farsi muallimi Ahmed Efendiden olumaktayd. Rdiyede okutulan dersler ise snflara gre yle idi; Birinci Sene Birinci Dnem: Arab, Fars, lm-i hal, lm-i Trk, Hsn- hat, Resim. kinci Dnem: Hakikat- Kuran ve tahrri, Sarf-i Trk, Esma-i Trkiye tahrri, Hsn- hat. kinci Sene: Arab, Fars, Franszca, Hesab, Corafya, ml-i Trk, Hsn- hat, Resim. nc Sene: Mantk- ve Tatbikat, Kavaid-i Arabiye, Hendese-i Hatyye, Hesab Corafya, Kavaidi-i Osmaniye, Franszca, ml-i Trk, Hsn- hat, Resim538. renci says ise 100 kii olmakla birlikte uzun yllar bu say hi deimemitir. Eitim alannda yaplan dzenlemelerle asker rdiyelerde leyl (yatl) ve nehar (gndz) olmak zere ikiye ayrlmlardr. Asker alandaki an giderilmesi iin
535 536

B. Kodaman, Abdlhamid Devri Eitim Sistemi, s.91. Osman Kafadar, Trk Eitim Dncesinde Batllama, Konya, 1997, s. 113. 537 Ramazan Trkol, Eyp Asker Rtiyesinin (1910-1916) Giden Evrak Defteri ve Deerlendirilmesi, Krkkale niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Yksek Lisans Tezi, Krkkale, 2007, s.11. 538 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1297 H. (1879-1880 M.), s.153.

130

rdiyelerdeki renci saysda artrlmtr. Beyrut Rdiyeside bu dzenlemelerden etkilenmi ve 1898-9 tarihinde eitim kadrosu ve renci says u ekilde olumutur;
TABLO - 32 Beyrut Mekteb-i Rdye-i Askersi539 Grevi Mdr Dhiliye Yzbas Dhiliye Mlzm Dhiliye Mlzm Riyaziye Muallimi Lisan Muallimi Corafya Muallimi Resim Muallimi Arab Muallimi Arab Muallimi Fars Muallimi Kavidi Muallimi ml Muallimi Hsn- Hat Muallimi smi Ali Haydar Bey Mehmed Hasib Efendi Ahmed Hamdi Efendi Mehmed Ali Efendi Mehmed Selim Efendi Abdurrahman Efendi Mahmud Nazmi Efendi Mnhal Hac Feyyaz Efendi hsan Efendi Bekir Sdk Efendi Hafz Mehmed Efendi Arfi Efendi Hsn Efendi renci Mevcudu Leyli 26 Nehari 118 Toplam 144 Binba Yzba Mlzm- Evvel Mlzm- Sn Kol Aas Yzba Mlzm Evvel -------Rtbesi

Eitim mfredatnda deiiklik yaanmad halde renci saylar ise deikenlik gstermi ve yllara gre u saylara ulamt; 1899-1900de 165, 1900-1de 156, 19012de 156 olmutur. Bina olarak ana gre mkemmel bir binada eitim hizmeti verilmekteydi.

539

Marif Salnmesi, 1316 H. (18981899 M.), s.983.

131

Fotoraf 2: Beyrut Mektebi Rdiye-i Asker540

4.3.1.5.2.

Beyrutta Erkek Rdiyeleri

Beyrut erkek rdiyesinin kuruluu, Osmanl devletinde rdiyelerinin saysnn artmas ve sbyan mekteblerinden bazlarnn rdiyeye dntrlmesi ile ayn dneme denk dmesinden dolay, Beyrut rdiyesi hakknda kesin bir kurulu tarihi verilmesini zorlatrmaktadr. 17 Haziran 1862 M.(19 Zil-hicce 1278 H.) de Beyrut rdiyesinin binas ve baz eitim kurumlarnn tamiri iin merkezden 657.000 kuru istenmitir541. Bu bilgi nda Beyrut rdiyesinin 1862den nce kurulduu kesinlik kazanmtr. Merkezden gnderilen bu yardmlarn dnda rdiye iin halktan da yardm toplanmtr542. 1876-7 tarihinde 55 rencisi mevcut olan, askeri rdiye de olduu gibi uzun sre renci saysnda deiiklik yaanmamtr543. Erkek rdiyesinin mfredat ise yle idi;

540 541

Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1326 H. (1908-1909 M.), s.101. BOA., A.MKT.UM., 572-81. 542 BOA., A.MKT.UM., 471-61, 2 Nisan 1869 M./19 Zil-hicce 1285 H.; Beyrut Rdiyesi iin merkezden 15.000 kuru gnderilmesini, ihtiya duyulan parann geri kalannda halktan toplanaca belirtilmitir. 543 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1293 H. (1876-1877 M.), s.128.

132

Birinci Snf: Arab, Farsi, Cebir, Kavaid-i Osman, Corafya, Tarih, Resm-i Meayihi, Trk. kinci Snf: Arab, Fars, Hesab, Tarih, Corafya, Resm-i cedide. nc Snf: Arab, Fars, Hesab, Tercme, ml. Drdnc Snf: Arab, Fars, Teadut (ilkyardm) ve terkim, Din-i ahlk.
1881 ylnda Marif Komisyonu rdiyelerde tahsil mddetini iki yla indirmesi ile Beyrut rdiyesi, Beyrut idad mektebine balanmtr544. Beyrutta devlet dnda Mslmanlara ait olan zel rdiyelerde bulunmaktayd. Bunlar ise unlardr;
TABLO - 33 Beyrut'ta Mslmanlara Ait zel Rdiyeler545 Okulun Ad Namna ruhsat verilmi olan Mdr Okulun Tr renci Says Okulun Kurulu Tarihi Ruhsatnme Tr

Erkek El-lmiye Mektebi El-Vataniyye Mektebi El-Hasbil Mektebi Et-Tedrib Mektebi El-Osman Mektebi Et-Terfi Mektebi eyh Hasan ElMedur Efendi Ayis Efendi Abdulgani Efendi eyh Ahmed Efendi Ahmed Abbas Efendi Hasan Efendi Rdiye btidi ve Rdiye btidi ve Rdiye btidi ve Rdiye Rdiye btidi ve Rdiye 140 295 45 17 150 50

Kz -----10 1895-6 1882-3 1863-4 1863-4 1896-7 1896-7 Ruhsatsz Ruhsatsz Ruhsatsz Ruhsatsz Ruhsatl Ruhsatsz

zel rdiyelerin genelde ibtidilerle birlikte ve ounlukla erkeklere eitim vermekteydiler. Kzlara zel rdiye mektebi bulunmad gibi rdiyelerin tamamna yakn ruhsatsz olarak hizmet vermekteydiler. Karma eitim veren Et-Terfi Mektebi dnda Rdiye mektebi bulunmamaktayd.
544 545

Ayrntl bilgi iin Beyrut ddisi Blmne bkz. Marif Salnmesi, 1321 H. (19031904 M.), s.424.

133

4.3.1.5.3.

Beyrut Kz Rdiyesi 1903-4 tarihine kadar 168i

Beyrut kz rdiyesi Beyrutun vilyet olmas ile birlikte 1889 tarihinde almtr546. 1893-4 tarihinde 40 olan renci says, bulmutur. 1901-2 de kz mektebi rdiyesinin eitim kadrosu ise yle idi; Muallime-i evveli ve nak muallimesi Zeliha Makbule Hanm, muallime-i sn Fatma Hanm, Muavini Sdka Hanm ve iki hizmetliden olumaktayd547.

4.3.1.6.

Beyrut Ticaret ve Sanayi Mektebi (Meslek Lisesi)

Osmanl Devletinde meslek eitim alannda okullarn almas II. Abdlhamidin tahtta bulunduu dnemde balamtr. Bat tarznda okullarn artmas meslek ve teknik okullar anlamnda eksik olan devletin bu a kapatmak zere almalar yapmaya mecbur klm ve ilk olarak stanbulda Mektebi Sanayi-i Osmani almtr548. Beyrutta sanayi mektebi almas iin 13 Temmuz 1891 M. (6 Zil-hicce 1308 H.) tarihinde hkmet merkezine bavuran Arvat Davan isimli mslman vatanda, sanayi mektebinin almasn istemi ve hazrlanan nizamnmeyi hkmete sunmutu. Bu nizamnme ise u maddeleri ieriyordu549; Birinci Madde: Beyrutta erkek ve kza mahsus ve nehar olmak zere Medrese-i Sanayi adyla bir okul kurulmutur. kinci Madde: Medrese-i Sanayiye kabul edilecek rencinin sekiz yandan yukar olacak ve iddi erkek ve kz renci toplam yz kiiden ibaret olup bu say lzum grlrse drt yze karlacaktr. nc Madde: Okul iki ubeye ayrlacak birisi erkekler ve dieri kzlara mahsus olacaktr. Her ubenin birer bakan olup mektebin idaresi bir mdr ile muavine tarafndan idare edilecektir. Drdnc Madde: Eitim sresi be seneden ibaret olup renciler durumlarna gre bir kurutan on kurua kadar gnlk cret verilecektir. Darda zanaat tahsiline teebbs
546 547

BOA., MF.MKT., 109-102, 11 Temmuz 1889 M./13 Zil-kde 1306 H. Marif Salnmesi, 1319 H. (19011902 M.), s.498-499. 548 M. Ergn, kinci Mertiyet Devrinde Eitim Hareketleri, s.340. 549 BOA., Y.A.RES., 55-59.

134

edip mektebe girmek isteyenler olur ise kabul edilecek ve derece-i ehliyetlerine gre bil-eda gsterilen miktara gre cret verilecektir. Beinci Madde: Okul yaz devresinde dokuz ve k devresinde sekiz saat olacak fakat iki saat kadar talebeye izin verilecek, bu arada rencilerin darya kmalar yasakt. Bu kurala uymayanlar ikinci defada creti yevmiyeleri katiyetle kesilecek ve ncsnde okuldan uzaklatrlacaklardr. Altnc Madde: renci okul iinde muayyen olan vakitlerde dersinde ve ii banda bulunacak, zel tutulacak devam cetvelleri imzalamalar artyla izne kacaklar ve bunlara cret verilmeyecektir. Yedinci Madde: Dersinde ve snfnda baar gsterenlere ehadetnme verilecek, isteyen olursa okula devam ederek kendilerine ste yevmiyesi nisbetinde cret verilecektir. Sekizinci Madde: rencilerden derslerinde ve snfnda gayret ve maharetleri olanlara tehiri varakalar verilecek ve her sene sonunda rencilerden her birinin yerine ne kadar tahsil varakas var ise bulunduu snfa zel creti nisbetinde olarak o kadar yevmiye daha cret verilecek ve bu mkfat kadar verilecek creti sene sonunda yaplacak genel imtihan ile kendisine verilecektir. Dokuzuncu Madde: rencinin elbiselerinin tedariki kendi velilerine ait olup yzde yirmisini gememek zere durumu kt olanlar okula kabul edilerek okul idaresi tarafndan meccanen ocuklara elbise temin edilecektir. Onuncu Madde: Alet ve edevat ksmen krmak ve iine ehemmiyet vermemek zere bozann o gnk creti yevmiyesinden mahrum olacaktr. On birinci Madde: renciler arzularna gre terzilik, rmecilik, marangozluk, kunduraclk, seraclk, mcellitlik, kartonculuk (yani mukavvadat,) kutuculuk, demircilik, doramaclk, kuyumculuk, boyaclk veya simcilik gibi zanaatlar talim ettirilecei gibi, tanzim ve mahalli marif sresince tetkik ve tasdik olunacak dersin cetvelinde bulunan, dersinde renecek ve okutturulacak kitaplar dahi mdriyet tarafndan belirlenecektir.

135

On ikinci Madde: Her sene banda Hkmet-i mahalliyece grevlendirilecek mmeyyizler ve erbab- hner ve sanayide icab edenler hazr olduklar halde rencinin genel imtihana gireceklerdir. Genel mtihan rencinin snfn gemesi, getii snfa mahsus ders ve sanayiden isbat- ehliyet ile her fen ve zanaat iin son derece takdir edilecek on zerinden en az be almak suretiyle geebilecektir. lim ve sanayinin her hangisinden olur ise olsun be almayan renciler snfta kalacaklardr. On nc Madde: Tm masraflar okul tarafna ait olmak ve hkmeti mahalliyenin hakk nezreti bulunmak zere ibu okulun kurulmas iin alet ve edevat getirenlere izin verilecektir. On drdnc Madde: Okulun ilk defa kurulmasndan dolay memlik-i ahneden ve yabanc lkelerden getirilecek alet ve edevat ve makineler talimatna gre gmrk vergisinden muaf tutulacaktr. Hazrlanan nizamnme, Beyrutta sanayi mektebi almasnn halk tarafndan ne denli arzu edildiinin belgesi durumundadr. Bu almalar katlanarak devam etmi ve 1899-1900 tarihinde Beyrutta sanayi mektebi ina edilmeye balanmtr550. Mslmanlar alacak bu okulla yabanc okullara olan rabetin azalaca dncesinden dolay farkl bir gzle bakyorlard. Okulun ticaret ve sanayi mektebi olarak, ilk iki snf ibtidi, drt snf ise ticaret olmak zere leyl alt yl olmas plnlanmtr551. Ticaret ve Sanayi mektebinin haftalk ders program ise yle idi552;
TABLO - 34 Beyrut Ticaret ve Sanayi Mektebinin Haftalk Ders Program Derslerin smi Kuran- Kerim Trke Arab Franszca ngilizce Franszca ve Muhaberat Ticariye
550 551

Birinci Hazrlk 6 12 -----

kinci Hazrlk 3 12 1 4 ---

Birinci sene 3 7 2 5 ---

kinci Sene 2 4 2 6 2 --

nc Sene -2 2 6 2 1

Drdnc Sene -2 -6 2 2

Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1319 H. (1901-1902 M.), s.72. 258.300 kuru Mektebin inas iin, 14.300 kuruta personel maa iin ihtiya olduu belirtilmitir. BOA., Y.PRK.MF., 4-41, 19 Ekim 1900 M./24 Cemaziyel-hir 1318 H. 552 BOA., Y.PRK.UM., 52-15, 26 Ekim 1900 M./02 Receb 1318 H.

136

Hesabi Ticaret Usul Defter Corafya-i umumi Osman Corafya-i Sanayi ve Ticari Tarihi slm ve Osman Hukuku Ticaret ve Kanun-u Ticaret Ahkm- Adliye lm-i Servet Malumt- Fenniye Hatt- Trk Hatt- Fransav Toplam

2 ---

2 ---

3 -2

3 2 2

2 2 2

2 -2

--

--

--

--

---

---

---

2 --

2 2

2 3

---1 --

---1 1

---1 1

--1 1 1

1 1 1 1 1

2 2 1 1 1

21

24

24

28

30

30

Yukardaki tablodan da anlalaca zere arlkl olarak meslek derslerinin verildii, ders saylarnn hazrlktan drdnc snfa kadar kademeli olarak artt grlmektedir. Okulun maddi ihtiyalarnn karlanmas iin Tanzifat ars isminde bir arnn kurulmas ve gelirinin buraya aktarlmas yannda rencilerin burada meslek tecrbe kazanmalar da planlanmtr553. Okulun ismi 15 Temmuz 1907de II. Abdlhamide izafeten Hamidiye Ticaret ve Sanayi Mektebi olarak belirlenmitir554. Okul ihtiyalarnn karlanamamas zerine ticaret ve sanayi mektebi ksa sreliine kapanmak zorunda kalmsa da buna zm olarak devlete ait olan arazilerin satndan gelecek gelirlerle yeniden almaya allmtr. Beyrut vilyetine bal Akk sancanda, Taberiya kazsna bal Delhine kyndeki arazi bu amala sata karlmtr555. Osmanl devletinde yaplan bir dzenleme ile Ticaret ve Sanayi

553 554

BOA., DH.MKT., 1087-16, 6 Haziran 1906 M./13 Rebil-hir 1324 H. BOA., .HUS., 157-1325/B-52, 13 Austos 1907 M./4 Receb 1325 H. 555 BOA., DH.MU., 26/1-22, 25 Ekim 1909 M./10 evvl 1327 H.; BOA., DH.MU., 4/3 -18, 26 Ocak 1909 M./4 Muharrem 1327 H.

137

mektebleri, Marif Nezretinden alnarak, Nfa ve Ticaret Nezretine balannca Beyrut Ticaret ve Sanayii mektebide Nfa ve Ticaret Nezretine balanmtr556. Beyrut Ticaret ve sanayi mektebi bina ve donanm olarak ok iyi ekilde ina edilmiti.

Fotoraf 3: Beyrut Hamidiye Ticaret ve Sanayi Mektebi557

Beyrutta, Ticaret ve Sanayi mektebi dnda 1913-4 tarihinde Darul-Harr isminde ipekilii nizmna gre retmek amacyla da meslek lisesi kurulmutur558. ehirde Yksek retim kurumlarna ait ubeler de bulunmaktayd. 1914de Hukuk Mektebi alm ve 65 rencisi ile 14 muallimi mevcuttu. Yine Tp Fakltesinin 592 renci ve 89 hocas bulunmaktayd. retmen yetitirmek iin Drl-mullimn adnda yksekokulda almt559.

556 557

M. Ergn, kinci Mertiyet Devrinde Eitim Hareketleri, s.344. Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1326 H. (1908-1909 M.), s.95. 558 M. Ergn, kinci Mertiyet Devrinde Eitim Hareketleri, s.344. 559 M. Ergn, kinci Mertiyet Devrinde Eitim Hareketleri, s.390, 434.

138

4.3.2. Beyrutta Gayr-i Mslimlere Ait Eitim Kurumlar Osmanl devletinde, eitim ve retimde mslmanlara tannan haklar gayr-i mslim vatandalara da tannmt. Bu haklar gayr-i mslim vatandalarn eitimretimde serbest bir ekilde hareket edebilmelerini salamt. Gayri mslimlerde mslmanlar gibi eitim ve kltr kurumlar ama ve ynetme hakkna sahiptiler. Beyrutta gayr-i mslim vatandalarda bu haklarn ok iyi ekilde kullanarak kendi cemaatleri adna okullar amlardr. ehirde zellikle, Maruni, Ortodoks, Katolik, Musevi ve Sryanilere ait eitim kurumlar bulunmaktayd. Bu kurumlarn saylar herhangi bir kurala bal olmadan deiiklik gstermitir. Gayr-i mslimlere ait okullarn alma, tmir, geniletilme ve kapatlma gibi ilemlerini cemaat adna ehirde bulunan din liderleri yrtmekteydi. Okullarnn geneli ibadethnelerinin yannda bulunmakta ve her trl giderleri vakflar tarafndan karlanmaktayd.

4.3.2.1.

Marunlere Ait Eitim Kurumlar

Beyrutta toplam nfus iinde gayr-i mslimler arasnda Ortodokslardan sonra Marunler gelmekteydi. Bu say ounluu marunlerin okul saylarna da yansmtr. Beyrutta Marunlere ait bulunan okullar ise unlardr;
TABLO - 35 Marunlere Ait Eitim Kurumlar560 Okulun Ad Namna ruhsat verilmi olan Mdr Okulun Tr renci Says Okulun Kurulu Tarihi Ruhsatnme Tr

Erkek Er-Remile Marun Mektebi Resi Beyrut seviye (Yesuiye) Mektebi561 El-Menara Marun Mektebi Marun Mektebi Hana Ez-Zabi Efendi Hana Ez-Zabi Efendi Hana Ez-Zabi Efendi Luyis Ed-Derbis btidi btidi 200 170

Kz --1880 1880 Ruhsatsz Ruhsatsz

btidi ddi

130 300

---

1880 1875

Ruhsatsz 7 ubat 1893

560 561

Marif Salnmesi, 1321 H. (19031904 M.), s.425-426. Z. Ghanayim, Vilayeti Beyrut, s.151.

139

Efendi Marun Mektebi Mar (Aziz) Miyahil Mektebi Mar Maron Mektebi CemiyetulHayriye Mektebi Luyis Ed-Derbis Efendi Yusuf Mansur Efendi Abdullah Matr Efendi Yusuf El-Hani Efendi Sanayi btidi btidi btidi 20 60 30 130 ----1875 1870 1873 1900 Ruhsatsz Ruhsatsz Ruhsatsz Ruhsatsz

Beyrutta Marun okullar genelde Marun kiliselerinin yannda bulunuyordu562. Okullarn tmnde erkek renciler eitim almakta olup toplam mevcutlar ise 1040 renci idi. Okullarda erkek renciler eitim grrken, kz rencileri ise genellikle Franszlarn kurmu olduklar, okullarda eitim almaktaydlar. Marun okullarnn ounluu ibtidi olup, bir iddi ve sanayi okulu da bulunmaktayd. Okullarnn alma ilemlerini cemaat adna Marun matran tarafndan yrtlmekte idi. Kzlar iin almak istenen okullarnda genelde el ileri ile ilgili meslek derslerine ynelik eitim verilmesi plnlanmtr. Bu amala Temmuz 1895 tarihinde Krata mahallesinde kz rencileri iin okul almak istenmi ve gerekli mracaatlar Marun matran tarafndan yaplmt563. Hkmet mektebinde yirmi retmen grev yapmakta olup, mfredatnda bulunan dersler ise unlard; Arapa, Latin, Trke, Franszca, ngilizce, Yunan ve talyanca lisanlaryla hesab hendese, tabiyat corafya, felsefiyat, akaidi dinye ve edebiyat idi564. Marunlere ait eitim kurumlarnda, Franszca dersleri verilmesinin yan sra, buna ek olarak en az bir tane daha yabanc dil de retiliyordu. Kendi din eitimleri de bu okullarda serbeste retiliyordu. Okullarn birounun ruhsatsz olmas bu okullarn kesin saysnn tespitini zorlatrd gibi gnmzde bu okullar hakknda bilgi toplanmas ve deerlendirme yaplmasna da engel olmaktadr.

562

Marunlerin ibadetleri iin bir kilise yaplmasn ve bu kilisenin yanna ise bir mekteb yaplmas iin izin istenmitir. BOA., A.AMD., 76-8, 1856-1857 M./1273 H. 563 BOA., .AZN., 15-1313/M-17, 21 Temmuz 1895 M./28 Muharrem 1313 H. 564 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1297 H. (1879-1880 M.), s.156.

140

4.3.2.2. Beyrutta

Ortodokslara Ait Eitim Kurumlar mslim tebaa nfusunu arlkl olarak Ortodokslar

gayr-i

oluturmaktayd. Bu cemaatin kendine ait okullar bulunmakla birlikte rencilerinin bir blm Rusyann am olduu okullara gitmekteydiler. Rusya, blgedeki Ortodoks okullarn maddi ynden desteklemesinin yan sra okullarn ileyiini kontrol etmek iin kendi marif nezreti mstearn, blgenin teftiine grevlendirecek seviyede kendine bal hissediyordu565. Beyrutta Ortodokslara ait bulunan eitim kurumlar ise unlard;
TABLO - 36 Ortodokslara Ait Eitim Kurumlar 566 Okulun Ad Namna ruhsat verilmi olan Mdr
Yusuf Efendi

Okulun Tr

renci Says

Okulun Kurulu Tarihi

Ruhsatnme Tr

Erkek btidi ddi btidi Rdiye btidi 60

Kz -1890 Ruhsatsz

Hayriyye Mektebi Zahretl hsan Mektebi Rum Ortodoks Mektebi Selasetn Akmer Mektebi Mari Mihayil Mektebi Selasetn Akmer nas Mektebi Es-Seyyide Mektebi

Meryem ehan El-Muallim Yusuf Kehuri El-Muallim lyas El-Huri El-Muallim Edib ElMacerlan Harbe

--

220

1881

21 Mart 1896 Ruhsatsz Ruhsatsz Ruhsatsz

220

--

1868

320

--

1868

180

--

1870

btidi

--

100

1869

Ruhsatsz

Musa Tarad Efendi

btidi

30

--

1870

Ruhsatsz

565

Beyrut ve Trablusamdaki Ortodoks mekteblerini tefti amacyla Rusya maarif nezreti mstear snekof Beyruta grevli olarak gnderilmitir. BOA., DH.MKT., 2190-55, 16 Nisan 1899 M./5 Zilhicce 1316 H. 566 Marif Salnmesi, 1321 H. (19031904 M.), s.425-426.

141

Ortodokslar be ibtidi, bir iddi ve rdiyeye sahipti. Bu okullarda 320si kz ve 810u erkek olmak zere toplam 1130 renci eitim grmekteydi. Kz ve erkek renciler ayr eitim grp, kz rencilere mahsus bir ibtidi ve iddi mevcuttu. Okullarn byk ounluu ruhsatsz ekilde eitim vermekteydi. Bu okullarn dnda Ortodokslar tarafndan almak istenen okullarda mevcuttu. Bunlar ise unlard; 7 Austos 1894 M. (4 Safer 1312 H.) tarihinde Ortodoks cemaatine ait olan bir arazi zerine Bakiretul hsan isminde okul almak istenmitir567. Erefiyye mahallesinde kzlara mahsus olmak zere kilise tarafndan masraflar karlanarak okul almaya allmtr568. Okulun plan ise u ekildedir;

Plan 1: Erefiyye Mahallesinde Kzlara Mahsus Almak stenen Okulun Plan

Almak istenen okulun iki katl ve dnemine gre modern ekilde plnlanmtr. Yine Es-selm isminde leyl (yatl) ve nehar (gndz) olmak zere 300 rencinin eitim grecei okulunda almas plnlanmt569. Bu okullarn alp almadklar hakknda yaptmz aratrmalarda herhangi bir ariv kaydna ulalamad. Almak istenen okullarn krokiler incelendiinde modern bir ekilde plnland grlmektedir. Bu kadar byk ve modern bina ve donanmlarn giderlerini kilise vakflar ve yabanc
567 568

BOA., DH.MKT., 268-63. BOA., .AZN., 18-1313/-24, 14 ubat 1896 M./29 abn 1313 H. 569 BOA., DH.MKT., 889-61, 17 Eyll 1904 M./7 Receb 1322 H.; BOA., DH.MKT., 1096-47, 3 Temmuz 1906 M./11 Cemaziyel-evvel 1324 H.; BOA., .AZN., 66-1324/Ra-8, 5 Mays 1906 M./11 Rebil- evvel 1324 H.

142

devletler stlenmekteydi. Yeni yaplacak okullarn inaatnda kullanlacak malzemelerin temini srasnda bunlardan gmrk resmi alnmamasda talep edilmi ve baz okul inaatlarna bu hak verilmiti570. Katoliklere Ait Eitim Kurumlar

4.3.2.3.

Beyrutta bulunan byk cemaatlerden biride Katoliklerdir. Katolikler eitim alannda dier gayr-i mslim cemaatler gibi birok eitim kurumuna sahip olduklar halde rencilerini Fransz ve Amerika misyoner okullarnada gndermekteydiler. Beyrutta bulunan eitim kurumlar ise unlard;
TABLO - 37 Katoliklere Ait Eitim Kurumlar571 Okulun Ad Namna ruhsat verilmi olan Mdr Rahib Sleyman ahi Rahib Hanaka Rahip Yusuf Demir -Okulun Tr renci Says Okulun Kurulu Tarihi Ruhsatnme Tr

Erkek
btidi

Kz -1891 Ruhsatsz

Kiniste-i elMuhlis Mektebi El-Patrikiyye Mektebi572 SeydetulBeaser Mektebi Mekteb-i Fkara-i Katolikiyye Katolikiyye Mektebi

50

ddi
btidi

186 23

---

1866 1902

Ruhsatsz Ruhsatsz

--

115

--

--

Ruhsatsz

--

--

50

--

--

Ruhsatsz

Okul says bakmndan Ortodoks ve Marunlere gre daha az okula sahip olan Katoliklerin toplam 424 rencisi bulunmaktayd. Katoliklerin en byk okulu Reml mahallesinde bulunan Patrikiyye mektebi, Katolik patrii Gregoryus tarafndan
570

BOA.,.RSM., 28-1325/B-1, 12 Austos 1907 M./3 Receb 1325 H.; BOA., DH.MKT., 1192-4, 21 Austos 1907 M./12 Receb 1325 H. 571 Marif Salnmesi, 1321 H. (19031904 M.), s.425-427. 572 Z. Ghanayim, Vilayeti Beyrut, s.152.

143

almtr573. Arab kavaidi ile n ve kitabet, Trke, Franszca, ngilizce, Yunan, talyanca, hendese-i hesab, fotorafya, corafya ve topografya dersleri verilmekteydi. Dil eitiminin kalitesinden dolay birok devlet memuru ve mslman ailelerde bu okullar tercih etmi ve ocuklarn buraya gndermilerdir. Bu okullara olan ilginin artmasndan korkan hkmet, mslman rencilerin devam etmelerinin sknt yaatacan, yerel idarecilere bildirmi ve gereken nlemleri almalar emrini vermitir574. Katoliklerde dier gayr-i Mslim cemaatler gibi ilk olarak kk bir okul yapmakta, ilerleyen zamanlarda bu okulun ihtiyalarn karlayamadn belirterek daha byk bir okul yaparak,
575

bir

nevi

kk

okullar

eitim

komplekslerine

dntrlmekteydiler

. Buna en gzel rnek Katolik patrii Gregoryus tarafndan

alan Mederesetul-Patrikiyye mektebi idi. lk olarak kk bir okul olarak ina edilmi daha sonra okulun evresinde bulunan araziler satn alnarak okula balanmtr576. Zaman geldiinde bu araziye okulun artk ihtiyalarn karlayamad belirtilerek yenisinin yaplmas talep edilmi ve yeni okul yaplmaya balanmtr. Yeni bina, eski binadan bamsz olarak yaplmakta ve hemen okulun yanna bir kilisede ina edilmekteydi. Eski binada atl braklmayarak burada da kzlara mahsus bir leyl kz mektebi almtr. Yaplacak olan bu kompleks iin alnacak olan malzemelerinde gmrk resminden muaf tutulmas talep edilmitir577. Sonu olarak iki yeni okul, bir kilise ve devlete denmeyen vergiler ortaya kmtr. Bu yntemle Beyrutta hem gayri mslimler, hemde misyonerler saysz eitim kurumu ve ibadethne ina etmilerdir. Eitim kurumlarnn almasndan sonra yaplan bir giriimde bu okullardan vergiden muaf tutulmasn salamakt. Bu giriimlerinde de genelde baarl olmulardr578.

573 574

BOA., DH.MKT., 2239-18, 27 Austos 1899 M./19 Rebil-hir 1317 H. BOA., Y.MTV., 185-29, 22 Aralk 1898 M./8 abn 1316 H. 575 BOA., DH.MKT., 2315-108, 9 Mart 1900 M./07 Zil-kde 1317 H. 576 BOA., DH.MKT., 1903-116, 22 Aralk 1891 M./20 Cemaziyel-evvel 1309 H. 577 BOA., DH.MKT., 2283-25, 12 Aralk 1899 M./8 abn 1317 H. 578 Reml Mahallesinde bulunan 4550 metre krgir binaya sahip, Patrikiyye mektebinin bina vergisinin bu sene alnmas bundan sonraki senelerde muaf tutulmas kabul edilmitir. BOA., .MF., 22-1333/Ra-1, 6 ubat 1915 M./21 Rebil-evvel 1333 H.; BOA., MV., 238-26, 4 ubat 1915 M./19 Rebil-evvel 1333 H.; BOA., DH.D., 214-28, 22 ubat 1915 M./7 Rebil-hir 1333 H.

144

4.3.2.4.

Musevilere Ait Eitim Kurumlar

Blgedeki Musevi nfus yaps incelendiinde zellikle Rusyann basks ile pek ok muhacirin geldii ve yaanan gler sonucunda Musevi nfusun artt bilinmektedir579. Nfus artna bal olarak cemaatin ibadethne ve eitim kurumlarnn da says doal olarak artmtr. Beyrutta bulunan Musevi okullar ise unlard;
TABLO - 38 Beyrutta Musevilere Ait Eitim Kurumlar580 Okulun Ad Namna ruhsat verilmi olan Mdr Mayir Encil --ahtub Selim Hadid Rahmon Hadid Okulun Tr renci Says Okulun Kurulu Tarihi Ruhsatnme Tr

Erkek btidi btidi btidi btidi btidi 350 -70 30 35

Kz -300 ---1878 1878 1876 1899 1899 1 ubat 1886 1 ubat 1886 Ruhsatsz Ruhsatsz Ruhsatsz

Alyans Mektebi Alyans nas Mektebi El-ctihad Mektebi Selim Hadid Mektebi Rahmon Mektebi

Gayr-i Mslim okullar ierisinde kz rencilerin erkek rencilere gre en fazla okullama oran Musev okullarnda idi. Okullarnda 485 erkek ve 300 kz olmak zere toplam 785 renci mevcudu bulunmaktayd. Alyans mektebleri ilk olarak mektebi srailiye adyla kurulmu daha sonra adlarn deitirmilerdir581. Erkek Alyans mektebinde, Arapa, branice, Trke, Franszca, lisanlaryla kavid-i arabiye, fen hesab, corafya, akid-i dinye ve hsn- hat, kz Alyans mektebinde ise Arapa, ngilizce, Franszca, Fen-i hesap, corafya ile hayatat- tedris dersleri eitimi verilmekteydi. Okullarn tamamnn ibtidi olmasndan dolay ilk akla gelen soru
579 580

Il Ik Bostanc, XIX. Yzylda Filistin, s.155-156. Marif Salnmesi, 1321 H. (19031904 M.), s.425-427. 581 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1298 H. (1880-1881 M.), s.154,159.

145

ortaretim ve yksek retimlerini nerede ve nasl yapyorlard? Dier gayr-i Mslimlerde olduu gibi Musevi renciler de misyoner okullarnda eitim almaktaydlar. Yahudiler genelde Amerika misyoner okullarn tercih etmekteydiler. Sryanilere Ait Eitim Kurumlar

4.3.2.5.

Sryanilerin kendilerine ait bir adet okulu olup, Sryani mektebi adnda idi. Bu okulda 80 renci eitim grmekte olup ibtidi trnde idi. Okul 1898 tarihinde ruhsatsz bir ekilde, Sryani patrii tarafndan almtr582. Arapa, Franszca, fen-i hesab ve corafya dersleri retilmekteydi. Sryaniler de orta ve yksek retimlerini misyoner okullarndan almaktaydlar.

4.3.3. Yabanc Devletlere Ait Eitim Kurumlar (Misyoner Okullar) 19. Yzyln ilk eyreinden itibaren kendini eitim, basn-yayn ve salk alannda gstermeye balayan misyonerlik faaliyetlerini A.B.D, ngiltere, Fransa, Rusya, Almanya, talya gibi birok devlet yrtmekteydi. Klasik dnemde yabanc bir devletin, Osmanl devleti bnyesinde okul amas ancak karlacak bir fermanla mmkn iken zayflayan Osmanl Devleti devrin byk devletleri ile yapt ticari ve kltrel anlamalarla, bu imtiyaz onlara tanmtr. Yabanc okullar, milli kltr yozlatrmak ve tamamyla Avrupa kltr ile yetimi insanlar meydana getirmek iin bir asrdan fazla Osmanl Devletinde faaliyet gstermilerdir583. Osmanl devletinde 18. yzyldan nce yabanc okul olarak sadece Katolik okullar bulunmaktayd584. 19. yzyldan sonra bu deimeye ve yeni okullar almaya balanmt. Osmanl devletinde misyonerlik faaliyetlerinin ilk balad ehirler arasnda Beyrutta bulunmaktayd. Beyrutta ilk olarak alma yrtenler Amerikal ve Fransz misyonerlerdi. ehre yerleen ilk misyonerlerden Amerikal William Goodell ve Isaac Bird, blgede ok hzl bir ekilde almaya baladlar. Buraya yerleen Amerikallar
582 583

Suriye Vilyeti Salnmesi, 1297 H. (1879-1880 M.), s.116. Orhan Kl; XIX. Yzylda Harputta Misyoner Faaliyetleri, FSBD, C.3, S.1, Elaz, 1989, s.119120; Erdal Akses, Amerikallarn Harputtaki Misyonerlik Faaliyetleri, Ankara, 2003, s.2-26; Erdal Akses; Osmanl Devletini Paralamak Amacyla Batl Devletlerin Dou ve Gneydou Anadolu Siyaseti ve Blgedeki Faaliyetleri, FSBD, C.10, S.2, Elaz, 2000, s.210-211. 584 Ersoy Tademir; Trk Eitim Tarihinde Aznlk Okullar ve Yabanc Okullar, Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, S.10, Kayseri, 2001, s.24.

146

zellikle Ermeniler zerinde, meydana getirecekleri Protestan Cemaatinin plnlarn yapmaya balamlard. lk olarak 1831de Beyruttan stanbula gelen William Goodell, 1832 tarihinde Rum kzlar iin kendi evinde bir gndz okulu amtr585. William Goodelli takip eden ve sistematik bir ekilde alan Amerikal misyonerler blge blge ayrdklar Osmanl topraklarna blge sorumlular gnderiyorlard. 19. Yzyln sonlarnda Beyrut ve Suriye blgesinden sorumlu olan Amerikal misyonerler ise Eli Smith, Van Dyek ve Thomson idi586. Misyonerlerin alma prensipleri ise u ekilde idi; misyonerler ilk olarak kk bir okul amakta, bu okulun zamanla ihtiyalarn karlayamadklarn belirterek yeni okul inasna girimekteydiler. Tabii yaplan yeni okulda ek olarak bir ibadethne bazen buna kitap sat ofisleri, matbaalar veya salk ocaklarda eklenerek bir nevi misyonerlik kompleksleri oluturulmaktayd. Yeni binalarda kullanlacak malzemenin gmrk resminden muaf tutulmas ve bu kurumlarn szde halkn ihtiyalarn karladklar dncesiyle vergidende muaf tutulmalar bu okullara daha fazla avantaj salyordu. Misyoner eitim kurumlarnn birounda papazlarn retmen olarak derse girdikleri ve zellikle mslman rencilerin din dncelerini deitirdikleri kendilerine gre baarl olanlar eitli lkelere gndererek eitimlerine buralarda devam ettirdikleri yaplan eitli almalarla ortaya karlmtr. Beyrutta ayn ekilde ie koyulan misyonerler kurduklar misyonlarnn yansra ilk, orta ve yksek seviyelerde atklar okullar ile matbaa, hastahne ve yardm kurulularyla ok ynl bir alma faaliyetine giritiler587. Blgede her devlet kendine birer cemaat yaknlatrarak, arlkl olarak onlar zerinde almalarn younlatrmlard. Ortak olarak hepsi mslmanlar temel hedef kitlesi olarak semilerdi. Franszlar- Marunler ve Katoliklerle, Amerikallar-Ermeni ve Protestan, ngilizler-Drzlerle, Ruslar-Ortodokslarla ortak ekilde almaktaydlar. Beyrut ehrinde Amerikal misyonerlerin almalar youn olmakla birlikte, okul says
585

Uygur Kocabaolu, Anadoludaki Amerika (Kendi Belgeleriyle 19.Yzylda Osmanl mparatorluundaki Amerikan Misyoner Okullar), Ankara, 2000, s.28. 586 K. Baedeker, Palestina and Syria, s.276. 587 Ayten Sezer, Osmanldan Cumhuriyete MisyonerlerinTrkiyedeki Eitim ve retim Faaliyetleri, Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi, Ankara, Ekim-1999, s.174.

147

bakmndan Franszlarn stn olduklar bilinmekteydi. Misyonerlerin Beyrut vilyetindeki eitim faaliyetleri younlanca II. Abdlhamide sunulmak zere raporlar hazrlanmt. Bu raporlardan birinide Mihran Boyacyan isminde Beyrutta grevli bir memur hazrlamtr. Raporda bu okullar hakknda ksaca u bilgiler verilmekteydi;
TABLO - 39 Beyrut Vilyetinde Bulunan Misyoner Okullarnn Genel Durumu 588 Okullarn Tr Erkek retmen 155 16 4 8 6 12 16 283 500 Erkek renci 1520 180 60 160 190 140 180 3500 5930 Bayan retmen 68 62 16 8 9 3 15 79 260 Kz renci 2677 1617 175 210 311 64 130 780 5984589 Yardm Miktar Frank 130.000 125.000 85.000 5.000 3.200 Mehul 100.000 100.000 600.000

Fransa Mektebi ngiliz Mektebi Almanya Mektebi Rusya Mektebi talya Mektebi Yahudiler Amerika Mektebi Hususi Mekteb Toplam:

Tablo 39. dan anlald zere bu blgedeki okullara en fazla yardm Fransa daha sonra ngilizler yapmlardr. 6 Kasm 1894 M. (7 Cemaziyel-evvel 1312 H.) ylnda hkmet merkezine gnderilen baka bir raporda ise Amerika, ngiltere ve talyann her sene Beyruttaki okullara yardm ettii, Fransann her sene 70.000 Frank yardm yaparken bu sene 120.000 Frank yardm gnderdii buna karn devlet okullarnn halk yardmyla ayakta kaldklar, bu durumun dzeltilmesi iin devletin her sene Beyruta 150.000 kuru yardm gndererek eitim alanndaki bu durumun dzeltilecei ifade edilmitir590. Yerel yneticiler ve halk bu okullarn olumsuz almalarn bildiklerinden Beyrut ve Suriye vilyetlerindeki ocuklara slm akidinin retilmesi iin, yeni okullarn
588

BOA., Y.PRK.MF., 2-22, 27 Eyll 1891 M./22 Safer 1309 H.; Atilla etin; II.Abdlhamide Sunulmu Beyrut Vilyetindeki Yabanc Okullara Dair Bir Rapor, Trk Kltr Dergisi, S.253, Ankara, 1984, s.316-324. 589 Yanl hesaplanm 5964 olmas gerekir. 590 BOA., Y.MTV., 108-58.

148

almas gerektii bununda Darul-mullim mekteplerinin (retmen okulu) alarak eitim kadrosunun glendirilmesi ile mmkn olacana inanmlard. Darul-mullim mekteplerinin almas iinde devlet merkezinden istekte bulunulmutu591. Misyonerlik faaliyetlerine kar en iyi mcadelenin, eitim yoluyla olabilecei biliniyordu. Eitim hizmetlerinin artrlmas retmen saysnn artmasna bal idi. retmen saysnn arttrlmas iin retmen yetitiren Darul-mullim mekteblerinin almas zaruri idi. Ne var ki Darul-mullim mektebleri blgede ok ge almtr. Misyoner okullarna alternatif olarak asker okullarn da almas talep edilmiti592. Merkeze sunulan bu raporlardan, devletin misyoner okullarnn varl ve yaplan olumsuz almalarndan haberdar olduu aikrd. Buna karn devletin iinde bulunduu ekonomik ve siyasi durum birok nlemin alnmasna engeldi. Merkez hkmet, misyoner okullarna kar Mslman rencilerin bu okullara gitmesini nleyebilmenin yolunu, yerel idarecilerin alacaklar kararlara ve hassasiyetlerine brakmt. Bu sebepledir ki, sk sk yerel idarecilere bu konularda daha dikkatli ve titiz davranlmas iin emirler gnderilmitir593. Franszlara Ait Eitim Kurumlar

4.3.3.1.

lk olarak bu blgeye 1023tarihinde gelmi olan Frank Papazlar bir yandan din propagandas yaparken, bir yandan da Fransz dilini ve kltrn yaymaya alyorlard. Blgede Katolik misyoner faaliyetlerini byk apta yrten Fransisken ve Dominiken tarikatlar yrtmekteydiler. Bu tarikatlar, Osmanl Devletinin kurulduu yzyln ilk yarsnda, Avrupada kurulmu olan Hristiyan Katolik misyoner tarikatlarnn en nde gelenlerinden kabul edilmilerdir594. Osmanl dneminde alan Fransz okullarnn tarihi olduka eskilere dayanr. Katolik okullar olarak bilinen bu okullarn ilk allar 16. yzyln sonlarna
591

Beyrutta karlan Semaratul Fnun gazetesi sahibi Abdulkdir Efendi tarafndan hkmet merkezine gnderilen raporlardr. BOA., DH.MKT., 1870-9, 20 Eyll 1891 M./15 Safer 1309 H.; BOA., DH.MKT., 1913-122, 20 Ocak 1892 M./19 Cemaziyel-hir 1309 H. 592 BOA., Y.MTV., 73-80, 31 Aralk 1892 M./11 Cemaziyel-hir 1310 H.; Bu okullara rakip olacak normal okullarnda almas gerektii merkeze iletilmiti. BOA., .HUS., 129-1323/Ra-86, 7 Mays 1905 M./2 Rebil-evvel 1323 H. 593 BOA., Y.MTV., 185-80, 4 Ocak 1899 M./21 abn 1316 H.; Beyrutta Mslman ocuklarn yabanc okullardan karldklar bunlarn bir daha bu okullara devam etmelerinin engellenmesi istenmi. BOA., Y.PRK.MF., 3-13, 19 Ocak 1894 M./12 Receb 1311 H. 594 Nurettin Polvan, Trkiyede Yabanc retim, stanbul, 1952, s.49- 50.

149

rastlamaktadr. Kapitlasyonlar sebebiyle Osmanl Devletinde bulunan Katolikleri himaye konusunda dier Katolik devletlere ( Avusturya, talya, spanya) nazaran byk avantaj salayan Fransann zellikle misyonerlerini devreye sokarak balatm olduu din ve kltrel hareketler, 1856da yaynlanan Islahat Fermannn Hristiyan halkn lehine getirdii hkmler sayesinde daha da rahat bir ortama kavuma imknn bulmutur595. Bu dnemde Beyrutta mevcut olan Fransz okullar unlard;
TABLO - 40 Franszlara Ait Eitim Kurumlar596 Okulun Ad Namna ruhsat verilmi olan Mdr Alab Kelir Alab Kelir Reise-i Madam Purna Henry Madam Meryem Bern Madam Heyisnet Rahibe Minel Rahibe Rosa Okulun Tr renci Says Okulun Kurulu Tarihi Ruhsatnme Tr

Erkek Cizvit Mektebi Cizvit Mektebi Dirr-Rahbat Nasra limani Mektebi El-Maktise Aile Mektebi hvan ElMuhtebe Mektebi Eytam- Zkur Mektebi hvan ElMuhtebe Mektebi hvan ElMuhtebe Tbbi, ddi ve Rd btidi ddi 1000 ---

Kz -200 395 1874 1874 1869 1876 tarihli ruhsatnme Ruhsatsz Ruhsatsz

ddi ddi

117 --

-200

1896 1894

Ruhsatsz Ruhsatsz

btidi, Rd, ddi, Sanayi btidi

---

1800

1848

Ruhsatsz

170 --

-350

1881 1860

Ruhsatsz Ruhsatsz

Rahibe Lomond

btidi

--

400

1870

Ruhsatsz

595

Azm Khoul; Osmanl Dneminde Kudsteki Yabanc Okullar (XIX. Yzyl), Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Yksek Lisans Tezi, stanbul, 2006, s.83. 596 Marif Salnmesi, 1321 H. (19031904 M.), s.429.

150

Mektebi hvan ElMuhtebe Mektebi Frer (Frre) Mektebi Frer Mektebi Frer Mektebi Rahibe Heyisnet Rahib Enyas Rahib Enyas Rahib Enyas btidi -400 1893 Ruhsatsz

Rd btidi btidi

250 350 400

----

1895 1895 1895

Ruhsatsz Ruhsatsz Ruhsatsz

Franszlar, Beyrutta resm kaytlara gre 13 tane eitim kurumuna sahiptiler. Bu okullarn isimleri farkllk arz edebilmekteydi rnein; Cizvit tp mektebi olarak gsterilmi olan okulun ad St. Joseph Tp mektebi olarak belgelerde gemekteydi. Devletin bu okullar kuran cemaatin ismiyle snflandrm olmasndan veya resm kaytlara bu ekilde kayt dlmesinden ileri gelmektedir. Franszlarn her trden okul kurduklar ve bu okullar ierisinde yksek retim kurumuda bulunmaktayd. Bu okullarn toplam renci says 6032 olup, bunun 3745i kz ve 2287i erkek renci idi. Kz rencilerin says erkek rencilerin yzde elli daha fazla bulunmas Fransz okullarnn kz rencilerden arlkl olarak olutuunu gsteriyordu. Okullarn byk ksm yatl olmakla birlikte bu okullarda Beyrut dndan gelen rencilerde eitim almaktaydlar. Okullar ilk olarak ehir dna ina ediliyor uygun bir vakitte ihtiyalar karlayamad belirtilerek yeni okullar ina ediliyordu. Bu ekilde yaplan okullara rnekler ise unlard; 23 Nisan 1876 M.(28 Rebil-evvel 1293 H.) tarihinde Cizvitler597, 25 Haziran 1901 M.(8 Rebil-evvel 1319 H.)de Lazarist rahipleri karantina mahallesine 500 kz rencinin eitim grecei yeni okul ve kilise yaptrmak istemilerdir598. Franszlarn kendi iersinde Cizvit, Lazarist ve Frer (Frre) olmak zere farkl koldan alma yrtmekteydiler. Bunlar ierisinde Beyrutta en etkin olan gurup Cizvitlerdi. Blgenin en byk eitim kompleksi olan St. Joseph Tp mektebide bunlara balyd. 1883 tarihinde kurulan okul Beyrutun Erefiyye mahallesinde idi. 23

597 598

BOA., MKT.MHM., 480-41. BOA., DH.MKT., 43-1319/Ra-6.

151

Eyll 1903 M. (1 Receb 1321 H.) tarihinde eski binasnn yanna ek olarak iki buuk dnm arazi zerine yeni bir bina ina edilmitir599. Okul her sene Fransa devleti tarafndan 90.000 Frank yardm almaktayd. Tp mektebinde alan retmenlerin geneli Paris Tp Fakltesinden mezunlard ve her biri aylk ortalama 1000 Frank maa almaktaydlar600. Okulun en byk sknts bu okuldan mezun olanlarn Osmanl devletinde alma izninin bulunmamas idi601. Bunun iin Fransz konsoloslar srekli Osmanl devleti nezdinde meclis-i mahsusa-i vkelya raporlar yazmakta ve gereinin yaplmasn talep etmekteydiler602. Bu taleplerini her trl yntemi kullanarak kabul ettirmeye alyorlard. Bu yntemlerinde baarl olmu ve bu okuldan mezunlarn devlet ierisinde almas hakkn elde etmilerdi. Ancak tp mektebinden mezun olan rencilerin devlet tarafndan oluturulacak bir heyet tarafndan snava tabi tutulmas ve bu snavdan baarl olanlarn Osmanl topraklar zerinde istedikleri yerde doktor ve eczac olarak alabilme hakkna sahip olabiliyordu603. Bu karar 1888 tarihinde verilmise de daha sonra bu uygulamadan vazgeilmi fakat Fransa devletinin basks zerine tekrar 1898 tarihinde kabul edilmiti604. Bu snavlarda grevlendirilecek heyetin Suriye ve Beyrutta bulunan asker tabiplerden oluturulmas istenmise605 de daha sonra, tbbiye muallimlerinden Mazhar Paa, Hayreddin Paa, Celal Bey ve smail Beyler grevlendirilmitir606. Bu okullarn vergiden muaf tutulmas iinde giriimlerde bulunulmutur607. Birinci dnya savann balamas ile birlikte bu okullarda bulunan tm retmenler zorunlu olarak yurt dna karlmtr608.

4.3.3.2.

Amerikallara Ait Eitim Kurumlar

Osmanl Devletinde Amerikan okullarnn kurulu ve gelimesinde 1810 tarihinde Bostonda kurulan American Board of Commisioners for Foreign Missions ( ABCFM)
599 600

BOA., Y.PRK.BK., 70-119. BOA., Y.MTV., 73-67, 23 Aralk 1892 M./3 Cemaziyel-hir 1310 H. 601 BOA., YPRK.BK., 55-15, 9 Aralk 1897 M./ 14 Receb 1315 H. 602 BOA., .HUS., 66-1316/Ra-71, 10 Austos 1898 M./22 Rebil-evvel 1316 H. 603 BOA., .DH., 1089-85419, 16 Temmuz 1888 M./7 Zil-kde 1305 H. 604 BOA., .AS., 26-1316/Ca-14, 2 Ekim 1898 M./16 Cemaziyel-evvel 1316 H. 605 BOA., .HUS., 72-1316/N-44, 10 ubat 1899 M./29 Ramazn 1316 H. 606 BOA., .AS., 26-1316/C-6, 18 Ekim 1899 M./12 Cemaziyel-hir 1317 H. 607 BOA., DH.MKT., 1869-24, 18 Eyll 1891 M./13 Safer 1309 H. 608 BOA., DH.EUM.5.b., 33-61, 23 Kasm 1914 M./5 Muharrem 1333 H.

152

adl cemiyet en nemli rol stlenmitir. Bu kurulu tarafndan Osmanl topraklarna ilk misyonerler gnderilmitir. William Goodellin nclnde birok misyoner faaliyetlerine balamlar609. Amerikal misyonerler Protestan olmakla birlikte almalarn Protestan ve Ermeni cemaatleri zerine younlatrmlard610. Osmanl Devleti, Anadoludaki ermeni ocuklarnn bu okullara gelerek eitim almalarn engellemeye almtr611. Osmanl Devletinde ilk Protestan Amerikan Okulu Beyrutta 25 Temmuz 1824 tarihinde alm ve bundan sonra yabanc okullarn says hzla artmaya balamtr612. Amerikal birok cemiyet bundan sonra bu blgede faaliyetlere balamlard. Amerikal misyonerler Osmanl topraklarnda Misyon denilen merkezler kurmu ve bu merkezleri de istasyon ve u istasyon adlaryla ubelere blmlerdi. Beyrut, Suriye ve Filistin Misyonunun merkezi idi613. Misyonerler kendi aralarnda eitim, salk, inan ve basn-yayn olmak zerede eitli kollara ayrlmlard. Beyruta ilk salk misyoner bakan olarak Cornelius V.A. Van 12 Nisan 1839 tarihinde grevlendirilmi ve lm tarihi olan 13 Kasm 1895 tarihine kadar 56 yl burada grev yapmtr614. Beyrutta bulunan en byk Amerikan eitim kurumu Medresetl Klliye-i Amerikaniye idi. Okulun 1903-4 tarihinde 630 rencisi bulunmaktayd615. Bu okula bal birok okul bulunmakta olup genel olarak bu isimle anlmaktaydlar. Byk bir

609 610

U. Kocabaolu, Anadoludaki Amerika, s.33. Mithat Aydn, Amerikan Protestan Misyonerlerinin Ermeniler Arasndaki Faaliyetleri ve Bunun Osmanl-Amerikan likilerine Etkisi OTAM, S.16, Ankara 2006, s.79-119; Glbadi Alan; Protestan Amerikan Misyonerleri, Anadoludaki Rumlar Ve Pontus Meselesi, Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S.10, Kayseri, 2001, s. 183-85. 611 Anadoluda bulunan ermeni ve mslman ocuklarn Cizvit ve Amerikan mekteblerine, zellikle Beyrut blgesindeki okullara gitmelerinin engellemesi iin valilere talimat verilmitir. BOA., A.MKT.MHM., 702-33, 2 Eyll 1897 M./4 Rebil-hir1315 H. 612 Yahya Akyz, Trk Eitim Tarihi, stanbul, 1993, s.89. 613 U. Kocabaolu, Anadoludaki Amerika, s.94. 614 Beyrutta salk alannda grevli misyonerler ise unlard; Dr. Hams Graham; Dr. W. B. Adams, Dr. Franklin T. Moore, M. A, Dr. Harry G. Dorman, Suriye Protestant Koleji Hastahanesi, Kadn hastalklar blm, Dr. Franklin T. Moore. ocuk hastalklar Blm, Dr. H. G. Dorman. Gz ve Kulak Hastalklar Blm, Dr. C. A. Webster. Okulun eitim hizmetleri blmnde, Mrs. Gerald F. Dale, ve Miss J. E. Van Zandt.; H. H. Jessup, Fifty Three Years in Syria, C.II, s.800-803. 615 Marif Salnmesi, 1321 H. (19031904 M.), s.429.

153

eitim alanna sahip olan okul, gnmzde kurulduu yerde Beyrut Amerikan niversitesi adyla hizmet vermeye devam etmektedir616. Medresetul Klliye, tbbiye, ticari ve ibtidi olmak zere blme ayrlmt. Beyrutun Hamidiye mahallesinde, 1827 tarihinde Amerika New-Yorkta faaliyet gsteren Cemiyet-i Hayriye-i New-York tarafndan kurulmutur617. Zamanla okula devam eden renci saysnn artmas, farkl blmlerin oluturulmas ile okulda buna bal olarak yeni binalarn ina edilmesi sorunu ortaya kmtr. Tbbiye blmnde kadn hastalklar, ocuk hastalklar ve gz hastalklar blm bulunmaktayd. 3 Kasm 1906ta okula bal olarak altrlacak kadn hastalklar hastahnesi almak istenmitir618. 1912 tarihine gelindiinde eitim hizmetlerini geniletmek isteyen okul Hamidiye mahallesinde bulunan arazilerine on blmlk bir okul, drt oda, bir rasathne, iki katl bir ev yine 23040 metrelik baka bir araziye iki katl blml bir hastahne, drt oda, on iki dkkn ve iki oda yaplmas plnlanmtr619. Bu dnemde okul yneticileri hkmete bavurarak, okula yurt dndan gelecek malzemelerin gmrk vergisinden muaf tutulmasn talep etmiti. lk olarak 1909 tarihinde vergilerden muaf tutulmak iin bavuru yapan Amerikal misyonerler, bu imtiyaz elde etmilerdi620. Okulun yaplan blmleri ile ne kadar byk bir eitim kurumu olduunun gstergesi olmasnn yan sra, yaplan rasatahne ile astronomi zerine almalar yrtld, yaplacak olan dkknlarlada okulun kendi gelirini salamaya alt sonular ortaya kmaktadr. Bu okulunda en byk sorunu Fransz St. Joseph Tp mektebin de olduu gibi mezunlarnn Osmanl topraklarnda grev yapabilmeleri idi. Bu sorunu amak iin 1890 ylnda Beyrut Amerikan konsolosu tarafndan giriimlerde bulunulmu ve Meclisi Mahsusa-i Vkelaya da mazbatalar gnderilmi621. Bu giriimler sonucunda Fransz tp mektebi ile birlikte mezun olan rencilerin snava tabi tutulmalar ve bu snavdan baarl olanlarn Osmanl devleti topraklarnda alma hakk elde etmeleri
616

Bu okulun tarihi geliimi hakknda ayrntl bilgi iin baknz. Stephen B. L.Penrose, That They May Have Life, The Story of The American University of Beirut 1866-1941, New York, 1941. 617 BOA., Y.MTV., 73-67, 23 Aralk 1892 M./3 Cemaziyel-hir 1310 H. 618 BOA., .DH., 1450-1324/l-37, 3 Aralk 1906 M./16 evvl 1324 H. 619 BOA., .HR., 430-1331/R-20, 13 Mart 1913 M./4 Rebil-hir 1331 H. 620 BOA., DH.MU., 18/2-18, 3 Kasm 1909 M./19 evvl 1327 H. 621 BOA., DH.MKT., 1770-118, 14 Ekim 1890 M./29 Safer 1308 H.; BOA., Y.A.RES., 118-37, 13 Ekim 1902 M./10 Receb 1320 H.; BOA., Y.PRK.EA., 42-57, 29 Mart 1903 M./29 Zil-hicce 1320 H.

154

salanmt622. Devlet bu rencilerden Trke okuma ve yazma bilmeleri, grev aldklar yerde yazacaklar raporlar Trke hazrlamalar kaydyla alma izni vermitir623. Amerikal misyonerlerin devletten istekleri hibir zaman bitmiyordu, bir dier istekleride tp mektebinde okuyan rencilerin askerlikten muaf tutulmalaryd624. Misyonerler istekleri iin devletleraras her trl yolu denemekten vazgemiyor ve sonunda isteklerini kabul ettiriyorlard. Eitim kurumlarnda bulundurulmas yasak olan iletiim alet ve edevatn, eitim arac olarak gstererek gizli ve zararl faaliyetlerde yrtmekteydiler. zellikle I. Dnya savann yaklat tarihlerde misyoner okullarnn neredeyse tamamnda bu tr faaliyetler younlamt625. I. Dnya savann balamas ile Amerikan okullarndaki misyoner retmenlerde yurt dna karlmlardr626.

4.3.3.3.

ngilizlere Ait Eitim Kurumlar

Osmanl devletine 19. yzyln banda gelmeye balayan ngiliz misyonerleri, faaliyetlerini cemiyetleri araclyla yrtmekteydiler. Beyrutta en etkili olan cemiyetleri London Church Missionary Society ve Church Of Scotland Jewish Mission isimlileri idi627. 1815 tarihinden sonra bu blgede ngiliz misyonerlerinin faaliyetleri daha etkin bir ekilde yrtlmtr. ngiliz okullarnn say bakmndan bu tarihten sonra hzl artmasn salayan bir dier etkende ngiliz asll Musevilerin bu okullara maddi yardmlarndan kaynaklanyordu. zellikle Rotschild ve Montefiore ailelerinin yapm olduklar byk maddi destein etkisi yadsnamayacak bir gerekti. Suriye ve Filistin blgesinde bulunan birok okul ve hastahneye ykl miktarda bata bulunan,

622 623

BOA., DH.D., 29-1321/S-28, 24 Mays 1903 M./26 Safer 1321 H. BOA., DH.MU., 98/1-50, 30 Mays 1910 M./20 Cemaziyel-evvel 1328 H.; BOA., DH.MU., 100/124, 3 Haziran 1910 M./24 Cemaziyel-evvel 1328 H. 624 BOA., DH.MU., 73/1-17, 13 Mart 1913 M./1 Rebil-evvel 1328 H. 625 Amerikan ve Fransz mekteblerinde telsiz telgraf istasyonlar bulunmu, yaplan soruturmada okul idarecileri bu aletlerin radyografya dersinde kullandklar belirtilmeleri zerine yerel hkmet bu aralar iin nasl bir uygulama yapacan merkezi hkmete sormutur. BOA., DH.D., 169-6, 26 Nisan 1914 M./30 Cemaziyel-evvel 1332 H. 626 BOA., DH.EUM.SSM., 9-36, 24 Aralk 1916 M./28 Safer 1335 H. 627 rish Presbyterian Mission ve Church Missionary Society cemiyetleri de etkili olmulardr. amil Mutlu, Osmanl Devletinde Misyoner Okullar, stanbul, 2005, s.237-238.

155

bu ahslarn Yahudi kolonizasyonu kurmak iin ngiliz asll Musevi olmann getirdii avantajlar da etkin bir ekilde kullanyorlard628. Beyrutta bulunan ngiliz eitim kurumlar unlard;
TABLO - 41 ngilizlere Ait Eitim Kurumlar629 Okulun Ad Namna ruhsat verilmi olan Mdr Okulun Tr renci Says Erkek El-Kadis Corciyus Mektebi El-Hayriye Mektebi El-Skotlandiye Mektebi El-Skotlandiye Mektebi Banat EdDahiliyye Mektebi630 Hay Er-reml Protestan Mektebi Yevmiye Mektebi El-evveli Mektebi Mis Karolin Tomson Mis Karolin Tomson Mis Karolin Tomson Mis Karolin Tomson ddi -115 1860 25 Austos 1866 Mis Kardenir btidi -120 1865 Ruhsatsz etiker btidi 150 -1865 Ruhsatsz Mastlar btidi 30 -1876 Ruhsatsz Mastlar btidi -Kz 61 1868 Ruhsatsz Okulun Kurulu Tarihi Ruhsatnme Tr

Rd

30

191

1823

Ruhsatsz

Rd Rd

---

119 105

1875 1866

Ruhsatsz Ruhsatsz

628

A. Khoul, Osmanl Dneminde Kudsteki Yabanc Okullar, s.83. Yahudi Gleri bal ad altnda bu kiilerin kurmu olduklar paravan irketler araclyla Beyrutta arazi satn alarak, Yahudileri bu blgeye yerletirdikleri detayl bir ekilde anlatlacaktr. 629 Marif Salnmesi, 1321 H. (19031904 M.), s.429-430. 630 Bu okullar Marif Salnmelerinde Protestan okullar olarak gemektedirler. Okullarn devlet kaytlarna geerken orijinal isimlerinin kullanlmamasndan dolay bunlar snflandrrken, Salnmelerde devletlere gre ayrarak sras ile kayt ettikleri bilgisinden hareketle, bu okullar ngilizlere ait eitim kurumu olarak gsterilmesi uygun bulundu.

156

El-Ali Mektebi Protestan Mektebi mmi nas Mektebi mm Zkur Mektebi El-Har Mektebi

Mis Karolin Tomson Mis Karolin Tomson Mis Karolin Tomson Mis Karolin Tomson Mis Karolin Tomson

Rd Rd btidi btidi btidi

-97 -20 --

119 -10 -55

1865 1862 1873 1871 1891

Ruhsatsz Ruhsatsz Ruhsatsz Ruhsatsz Ruhsatsz

ngilizlere ait 13 okulda toplam 1222 renci den, 895i kz ve 327si de erkek renci idi. Kz rencilerin, erkek rencilerden iki buuk kat fazla olmas da ngiliz misyoner okullarnda arlkl olarak kz ocuklarn eitim grd sonucunu ortaya karmaktadr. Fransz ve Amerikallar gibi kompleks okullara sahip olmayan ngilizlerin yedi ibtidi, be rdiye ve bir adet iddi okullar bulunmaktayd. Bir okulun yneticisinin birden fazla okula idareci olarak alabildiide grlmektedir. ngilizlerde sk sk okul binalarn yenilemekteydiler. rnein; Minnetl Hsn mahallesinde, Ebu Cemil sokanda bulunan ve Skotland kilisesine bal El-Kadis Corciyus mektebi 1908 tarihinde izin alnarak geniletilmiti631. Beyrutta bulunan dier misyonerler okullarnda olduu gibi ngiliz okullarnn da byk bir ounluu ruhsatszd. Ruhatsz olmalarnn ise nedenleri ise tespit edilemedi.

4.3.3.4.

Ruslara Ait Eitim Kurumlar

Osmanl- Rusya ilikileri Kk Kaynarca Antlamas ile birlikte Rusya lehine farkl bir boyut kazanmt. Bu antlama ile birlikte Ortodokslarn hamiliine soyunan Rusya bu dorultuda faaliyetler yrtmeye balamtr. Mehmet Ali Paa isyan ile Rusya Ortadou politikasn uygulama imkn buldu. lk olarak bu blgeye ruhani bir lider gndererek misyonerlik almalarn balatmtr. Tanzimat ve Islahat Fermanlaryla, Ortodokslar ile ilgili din ve kltrel politikalarnda, zelliklede Filistin
blgesinde hzl bir faaliyet ierisine girimitir. Ruslara ait misyoner okullar Filistin Rus

631

BOA., DH.MKT., 1255-76, 21 Mays 1908 M./19 Rebil-hir 1326 H.; BOA., .AZN., 82-1326/Za21, 19 Aralk 1908 M./25 Zil-kde 1326.

157

Ortodoks Cemiyeti tarafndan kurulmaktayd. Bu cemiyet Rusyann Petersburg ehrinde kurulmutur. Kuruculuunu Rus veliahd Grandk Serj Alexanderoviin yapt, cemiyetin ilk merkezi Nasrada iken 1895 ylnda ama nakledilmitir632. Beyrutta kurulan Ruslara

ait misyoner okullar da bu cemiyet tarafndan kurulmutur. Beyrutta bulunan eitim kurumlar unlard;
TABLO - 42 Beyrut'ta Ruslara Ait Eitim Kurumlar 633 Okulun Ad Namna ruhsat verilmi olan Mdr Okulun Tr renci Says Erkek Filistin Rusya Ruhban Mektebi Filistin Rusya Ruhban Mektebi Filistin Rusya Ruhban Mektebi Filistin Rusya Ruhban Mektebi Filistin Rusya Ruhban Mektebi Mariya erkasof Mariya erkasof Mariya erkasof Mariya erkasof Mariya erkasof btidi 55 Kz 232 1887 Ruhsatsz Okulun Kurulu Tarihi Ruhsatnme Tr

btidi

31

135

1889

Ruhsatsz

btidi

70

339

1890

Ruhsatsz

btidi

19

42

1890

Ruhsatsz

btidi

23

103

1896

Ruhsatsz

Okullarn tamam ibtidi olup bu okullarda, 851i kz, 198i erkek renci olmak zere toplam 1049 renci, eitim almaktayd. Kz rencilerin erkek rencilerden drt kat daha fazla mevcudu bulunmakta idi. Okullar dier misyoner okullarna nazaran karma eitim vermeleride Rus okullarn dier misyoner okullarndan farkl klyordu. Ruslarn misyonerlik faaliyetlerine ok ge balamasna ramen, ok hzl bir gelime gsterdikleri renci saylarndan ortaya kmaktadr. Okullarn tamamda ruhsatsz olarak almaktaydlar. Mevcut okullar tek elden Mariya erkasof tarafndan idare
632 633

A. Khoul, Osmanl Dneminde Kudsteki Yabanc Okullar, s.117. Marif Salnmesi, 1321 H. (19031904 M.), s.429.

158

edilmitir. Rusya bu blgeye verdii nemi gsteren bir gelime ise Beyrut ve Trablusamdaki Ortodoks mekteplerini tefti amacyla Rusya marif nezreti mstear snekofun Beyruta gelip bu okullar ziyaret etmesidir634. Almanlara Ait Eitim Kurumlar

4.3.3.5.

Almanyann milli birliini ge tamamlamas nedeniyle dier lkelere nazaran misyonerlik almalarnda geride kalmtr. Misyonerlik almalarna hz veren Almanya, 19. yzyln sonu ile 20. yzyln balarnda, kendisine bir ekilde yer edinmeye almtr. Fransa, ngiltere ve Amerika tekiltlarna oranla pek fazla gelimede kaydedememitir. Beyrutta Almanlara ait Alman Rahibeleri Mektebi adnda iddi bulunmaktayd. Okul 1862 tarihinde kurulmu, 1903-4 tarihinde 267 kz renci eitim grmekteydi635. Almanlara ait olan okul Minetl-Hsn mahallesinde, Sen arl Baron kilisenin yannda idi. Almanlarda, Fransz ve Amerikan Tp mekteplerine kar yaplanmaya gitmisede bunda baarl olamamlard636. Osmanl devleti dier lkelere ait misyoner okullarndan ziyade Alman eitim kurumlarna destek vermekte, Ermeni ocuklarnn da bu okullarda eitim almasn tevik ediyordu637. 4.3.3.6. talyanlara Ait Eitim Kurumlar

talyann birliini 19. yzyln sonlarna doru kurmas misyonerlik faaliyetlerine de ge balamasna sebep olmutur. Osmanl devleti ierisinde 16 adet misyoner okulu amlardr. Okullarnn byk ounluu stanbul'da bulunmasnn yan sra Beyrut, kodra, Selanik, Drac, Bingazi, Derne, Humus ve Trablusgarpta da okullar amlard638.

634 635

BOA., DH.MKT., 2190-55, 16 Nisan 1899 M./5 Zil-hicce 1316 H. Marif Salnmesi, 1321 H. (19031904 M.), s.429; lber Ortayl bu okulda 45 rencinin eitim aldn belirtmitir. lber Ortayl, kinci Abdlhamit Dneminde Osmanl mparatorluunda Alman Nfuzu, Ankara, 1981, s.50. 636 Okul 8 Austos 1912 tarihinde gz hastalklar eitimi vermek iin almalara balamsa da I. Dnya sava ile bu istekleri balamadan son bulmutur. BOA., .HR., 429-1330/-6, 8 Austos 1912 M./24 abn 1330 H. 637 Otuz bir adet Ermeni yetimin Beyrut ve Kudsde bulunan Alman mekteblerine gnderilmeleri emri verilmiti. BOA., A.MKT.MHM., 539-13, 8 Ocak 1897 M./4 abn 1314 H. 638 Nesrin Polat, Trk - talyan likileri erevesinde talyan Okullar, Ankara niversitesi Trk nklp Tarihi Enstits Dergisi, S.4, Ankara, 1989, s.573.

159

Beyrutta biri kz dieri erkek olmak zere talyan Mektebi adnda iki ibtidi okullar bulunmaktayd. Erkek talyan mektebi 1872de, kurulmu olup burada 202 erkek renci eitim grmekteydi. Okulun sahibi ve idarecisi ise Ucinyo Kalya idi. Kz talyan Mektebi de 1888 tarihinde kurulmu ve 263 renciye eitim vermekteydi. Okulun sahibi Madam Zeledina Karmila idi639. talyanlarn bu okullar ruhsatsz bir ekilde eitim vermekteydiler. 1319 H. Tarihli (1901-2 M.) Beyrut Vilyet salnmesinde talyanlara ait 1892-3 tarihinde kurulmu ticaret mektebi ve yine 1888-9 tarihinde kurulmu iddi mektebi olmak zere iki talyan okulunun olduu belirtilmise de 1321 H. (1903-4 M.) tarihli marif salnmesinde bu okullarn adlar gememektedir. talyanlar bu okullarn dnda da Beyrutta okul ama teebbsleri olmusada Hariciye Nezreti bundan haber olarak talya konsoloslarna ait olmak zere talyan devleti tarafndan izinsiz okul kurulmasnn engellenmesini Beyrut valisine bildirilmitir640. Bu emirden sonra Beyrutta talyanlar okul aamamlardr.

4.3.4. Beyrutta Bulunan Ktphneler Ktphneler bilimsel ve kltrel mirasn aktarlmasn salayan messeseler olarak bilinmektedir. Osmanl Devletinin eitli dnemlerinde din, bilimsel ve edebiyat ile ilgili konularda kitap toplama ve ktphne oluturma, geleneksel bir ekilde yaplmaktayd. Osmanl Devletinin kurulu dneminden itibaren padiahlar, vezir-i azamlar, padiah hanmlar, ehzadeler, dars-sade aalar, defterdrlar, eyhlislmlar ve dier devlet grevlileri, eitim kurumlar, ibadethneler, klliyeler ve bu kurumlarn ierisinde ya da bamsz binalara sahip ktphneler kurmulardr. Kurulan ktphnelerin hemen hepsi vakf kurumlar olarak kurulmu, amalar, ynetimi, gelir-giderleri, personeli, personel zellikleri, saylar ve derlemeleri ile ilgili bilgilerde vakfiyelerinde yer almtr641. 19. Yzyln balarna kadar vakf yoluyla kurulan ktphneler bu tarihten sonra ileyi yntemlerine gre daha modern ekilde

639 640

Marif Salnmesi, 1321 H. (19031904 M.), s.429. BOA., DH.MKT., 1586-9, 21 Ocak 1889 M./19 Cemaziyel-evvel 1306 H. 641 Hakan Anameri; Osmanllarda Ktphne Kltr ve Bilimsel Yaama Etkisi, OTAM, S.19, Ankara, 2006, s.57.

160

kurulmulard642. Osmanl devletinde zamana bal modern ktphnelerin tr ve saylar artmt. Bu artlar devlet merkezinde olduu gibi vilyetlerde de yaanmaktayd. Beyrut, tarihi srete birok devlet ve imparatorluun hkimiyeti altnda bulunmu fakat her dnemde bilim ve eitim kurumlaryla n plna kmay baarmtr. Fenikelilerle balayan, Romallarla ka geen kan ve Osmanl devleti ile en st noktaya ulaan eitim sistemi muhakkak ki kaynan kitap ve kitaplara duyulan sevgiden alyordu. Beyrutta bir sene ierisinde giden kitap, mektup ve dergi saylarna baktmzda bize bu gerei daha iyi bir ekilde ispatlayacaktr. 1891-2 senesinde Beyrut postahnesinden nakl edilen mektup, kitap ve dergi says 1.190.623 adet idi643. Bu kadar ok kitap ve derginin baslabilmesinde Beyrutta birok matbaann katksnn olduunu belirtilmekte yarar vardr. Beyrutta bulunan ktphneler unlard;
TABLO - 43 1903-4 Tarihlerinde Beyrutta Bulunan Ktphneler 644 Sra No 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Ktphnenin smi El-Umumiyye Ktphnesi El-Cema Ktphnesi El-Edebiyye Ktphnesi El-Klliye Ktphnesi Es-Suriye Ktphnesi --E-amle Ktphnesi El-Beyrutiyye Ktphnesi El-Medris Ktphnesi El-Marif Ktphnesi Bulunduu Mahal Sk-u Ebun-Nasr Sk-u El-Hamidiye Sk-u El-Hamidiye Sk-u El-Hamidiye Sk-u El-Hamidiye Bur Mahallesi Tarikun-Nehir Mahallesi Bur Mahallesi Tarikun-Nehir Mahallesi Tarikun-Nehir Mahallesi Kurucusu brahim Efendi Halil Huri Efendi Selim Nasr Efendi --Abdullah Efendi --Anton Kenan Hana sa Aysiva Yusuf Efendi Musa Efendi

642

R.Tba avdar, Tanzimattan Cumhuriyete Kadar Osmanl Ktphnelerinin Geliimi, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstists Baslmam Doktora Tezi, stanbul, 2005, s.3. 643 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1311 H. (1893-1894 M.), s.388. 644 Marif Salnmesi, 1321 H. (19031904 M.), s.435.

161

11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25

Et-Taleb Ktphnesi Er-Rab Ktphnesi Er-Ruhta Ktphnesi Cedid Ktphnesi El-seviye Ktphnesi El-Amerikaniyye Ktphnesi arliya Ktphnesi E-arkiyye Ktphnesi ol Dervi Ktphnesi Necib Efendi Et-Tabib Halil Efendi Galib El-nsiyye El-Osmaniyye Ahmed El-Mahsaman Efendi Yusuf Efendi Senevi

Tarikun-Nehir Mahallesi Tarikun-Nehir Mahallesi Tarikun-Nehir Mahallesi Tariku-am Mahallesi Ed-Dehdah Mahallesi Zokak El-Blat Sk-u Et-Toyla Bevate-i dris Bevate-i dris Sk-u Et-Toyla Sk-u Et-Toyla Bevvabus-Suriye Cmii Kebiri meri varnda arul Cedid arul Cedid

Anton Ed-Dervani Efendi Yakub Zevin Halil Zevin brahim Nemr Cedun ----arliya Yazlya Selim Efendi Dervi Efendi Necib Tabib Efendi Halil Galib Efendi Abdlbasit Unsi Efendi Musabah Libabeydi Efendi Ahmed El-Mahsaman Efendi Yusuf Senevi Efendi

1895-1896 yllarnda stanbulda 47 ve dier vilyetlerde 276 ktphne bulunduu dnldnde Beyrutta 1903-4 tarihinde 25 ktphnenin bulunmas Beyrutun ilm seviyesini vermesi bakmndan nemli bir gstergesidir645. Ktphne saysnn okluunu burada bulunan eitim kurumlarnn saysal okluundan kaynaklanmaktayd. Ktphneler ounlukla Tarikun-Nehir mahallesinde bulunmaktayd ki buras okullarn youn olarak bulunduu meknd. Ktphnelerin adlarndan karm yapacak olursak, el-seviye Ktphnesi ve el-Amerikaniyye Ktphnesi gibi misyonerlere ait

645

Hakan Anameri; Osmanllarda Ktphne Kltr ve Bilimsel Yaama Etkisi, OTAM, S.19, Ankara, 2006, s.67.

162

olanlar, el-nsiyye ve el-Klliye gibi baz matbaalara ait olanlar ve ahs ktphneleri olmak zere kendi ierisinde ayrlmlardr.

4.3.5. Beyrutta Basn ve Yayn Faaliyetleri Osmanl devletinde brahim Mteferrika ile balayan matbaa almalar, Tanzimat dneminden sonra vilyetlerde de yaygnlamaya balad. Osmanl vilyetlerinde 1867 tarihinden itibaren matbaalar kurulmaya, gazete ve yllklar karlmaya balanmtr646. Beyrutta basn ve yayn faaliyetleri ynnden hzl bir gelime yaanmtr. Beyrutta kurulan ilk matbaalar unlardr; 1841-2de Amerikan misyonerleri tarafndan Amerikan Matbaas, 1853-4 de Cizvitlerin kurduu seviye (Yesuiye) Matbaas, 1857-8de Celil Efendinin kurduu Hadiktul-Ahbar Matbaas, 1863-4de Yusuf elfun tarafndan Kulliye Matbaas ve devlet tarafndan Devlet Matbaas kurulmutur647. Kurulan ilk iki matbaann misyonerlere ait olmas her alanda olduu gibi basn ve yayn alannda da nc olarak aldklarn gsteriyor. Misyoner matbaalarnda din yaynlarn yannda kendi eitim kurumlarna ait ders kitaplaryla birlikte birok kitap, gazete ve dergide basmlardr Kurulan matbaalarn ruhsatl olup olmadklar belirli deildir. Beyrutun vilyet olmas ile birlikte birok matbaa kurulmutur. Beyrutta bulunan matbaalar ise unlard;
TABLO - 44 Beyrutta Bulunan Matbaalar648 Sra No 1 2 Matbaann Ad Bulunduu Mahal arul-Cedid Sk-u Sersek Sahibi Dili Kurulu Tarihi 1886-7 1886-7 Resim BaspBasmad Resim Basmaz Resim Basmaz Franszca ve Trke 1886-7 Resim Basmaz

Vilyet Matbaas Semartl-Fnun

Resmi Abdlkdir Kabni Efendi Rei Dna Efendi

Trke Trke

Beyrut

Sk-u Sersek

646 647

M. adrc, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentleri, s.290. Suriye Vilyeti Salnmesi, 1297 H. (1879-1880 M.), s.230. 648 Marif Salnmesi, 1321 H. (19031904 M.), s.435.

163

4 5

Es-Suriye El-Katolikiyye

Krat Mahallesi Ed-Dehdah

Halil Huri Efendi Msy Filib Berteredi Havce Samuil Cesib Halil Serkis Efendi Halil Bedevi Efendi Rzk Hazr Efendi brahim Sadr Efendi Havace Bnyamin Bengirteyn lyas Ayd Cedun Efendi Emin Huri Efendi brahim Trmisani Efendi Jan Nakka Bey eyh Selim Efendi Ensi Cercis Mekri Efendi skender ElHuri Efendi

Franszca ve Arapa Arapa, Trke ve Franszca Arapa, Trke ve Franszca Arapa, Trke ve Franszca Arapa, Trke ve Franszca Arapa, Trke ve Franszca Arapa, Trke ve Franszca Arapa, Trke ve Franszca Arapa, Trke ve Franszca Arapa, Trke ve Franszca Arapa, Trke ve Franszca Arapa, Trke ve Franszca Arapa, Trke ve Franszca Arapa, Trke ve Franszca Arapa, Trke ve

1888-9 1887-8

Resim Basmaz Resim Basar

El-Amerikaniyye

Zokak el-Blat

1887-8

Resim Basar

El-Edebiyye

Sk-u yas

1886-7

Resim Basmaz

El-Fevid

Rhtm Mahallesi Ed-Dehdah

1888-9

Resim Basmaz

El-Ummiye

1888-9

Resim Basmaz

10

El-lmiye

Sk-u EbunNsr Cemize-i Yemin Sk-u EbunNsr Sk-u yas

1885-6

Resim Basmaz

11

Bengirteyn

1888-9

Resim Basmaz

12

El-Hamidiye

1888-9

Resim Basmaz

13

El-Edeb

1887-8

Resim Basmaz

14

El-Klliye

Sk-u yas

1887-8

Resim Basmaz

15

El-Musabah

Sk-u Hamidiye Skun-Nezihe

1892-3

Resim Basmaz

16

El-nsiyye

1888-9

Resim Basmaz

17

Et-Ticare

Sk-u yas

1888-9

Resim Basmaz

18

Es-Sebt

Anton bey

1898-9

Resim

164

Franszca 19 El-Fevid Asur eyh erefan Ed-Dehdah ertan Eldehdah Efendi Enis El-Huri Efendi Yusuf Ganem Sebat Efendi Arapa, Trke ve Franszca Arapa, Trke ve Franszca Arapa, Trke ve Franszca Arapa, Trke ve Franszca 1898-9

Basmaz Resim Basmaz -----

20

El-Fnn649

---

21

En-Nefis

---

---

---

22

El-ctihd

---

---

---

Beyrut 22 matbaann bulunduu bu matbaalarda biride devlete ait aitti. Devlet matbaas nzr bakanlnda, muharrir, iki Arapa mtercimi, muhasebeci, sermretteb, mretteb-makineci ve mrekkepi olmak zere toplam on grevliden oluturulmutu650. Matbaalarn kurulu tarihi 1885-6 tarihinden balatlmsada bu matbaalarn gerek kurulu tarihi olmayp bu tarihler kuvvetle muhtemeldir ki ruhsat aldklar tarihlerdir. Matbaalardan Semartl-Fnun ve Vilyet matbaas Trke ve Arapa bask yaparken, dier matbaalar Arapa, Trke ve Franszca basm yapmaktaydlar. yas ars (Sk-u) bir nevi matbaaclar ars olarak tanmlanabilecek kadar ok matbaaya ev sahiplii yapmaktayd. Eski ehir olarak tanmlanan liman ve rhtm evresinde matbaaclarn ounlukla bulunduklar mahallerdi. Beyrutta bu denli matbaann yan sra birok gazete ve dergide neredilmekteydi. Bunlar ise unlard;
TABLO - 45 Beyrutta Baslan Gazete ve Dergiler651 Sra No 1 2 3 Gazete ve Derginin smi Beyrut Semratl Fnun Beyrut Resmi Abdlkdir Kabni Efendi Mehmet Reid El-Dna Efendi mtiyaz Sahibi Basld Dil Trke-Arapa Arapa Arapa

649 650

Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1326 H. (1908-1909 M.), s.102. Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1311 H. (1893-1894 M.), s.135. 651 Marif Salnmesi, 1321 H. (19031904 M.), s.435-436.

165

4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18

El-Beir Lisan- Hl El Musabah El-Takdim El-Hdiye Trablusam Kokub el-musabah elmnir652 En-Neretl Esbeviye Hadiktl Ahbar El-kbl El-Marik El-Tabib El-Menar El-Muhbbe Rakontel Nasyonel Diplografi Farmasotik Veteriner

Josiyet cemiyeti tarafndan Halil Serkis Efendi Can Nakka Efendi Yusuf elfun Efendi Rum Matran ttihnesi Efendi Kmil Bahri Efendi Msy Henry Jesub Msy Henry Jesub zzetlu Halil Huri Efendi Abdlbasit El-nsi Efendi Luyis bin Yusuf eyho Doktor Jorc Posut Arsaniyas Efendi Fazlullah Faris Ebu Halka Efendi Jules Refier

Arapa Arapa Arapa Arapa Arapa Arapa Arapa Arapa Arapa-Franszca (Dergi) Arapa (Dergi) Arapa (Dergi) Arapa (Dergi) Arapa (Dergi) Arapa (Dergi) ArapaFranszca

Beyrutta karlan gazete ve dergiler, genelde karldklar matbaann ad ile baslmaktaydlar. Devlete ait Beyrut gazetesi dnda Trke gazete karlmamaktayd. Hadiktl-Ahbar gazetesi ve Rakontel Nasyonel Diplografi Farmasotik Veteriner dergisi dndaki tm yaynlar Arapa yaynlanmaktayd. Gazete ve dergilerin geneli kendi amalar dorultusunda kamuoyu oluturmaya ynelik almalarda bulunuyorlard. Bu sebeple baz gazetelerin baslmas sansr memuriyeti tarafndan yasaklanyordu. rnein; El-Hdiye gazetesi devlet aleyhine muzr yaynlarndan dolay kapatlm ve 1890da yeniden almasna izin verilmi653, buna benzer hareketlerden dolay El-Fevaid isimli gazete tamamen kapatlmtr654. Bu tr yaym yapanlar genelde ilk seferlerinde uyar verilir bunu tekrarlamalar halinde tamamen kapatlrd. Gazete,

652 653

Z. Ghanayim, Vilayeti Beyrut, s.164-165. BOA., DH.MKT., 1794-28, 22 Aralk 1890 M./10 Cemaziyel-evvel 1308 H. 654 BOA., DH.MKT., 1806-109, 17 Ocak 1891 M./27 Cemaziyel-hir 1308 H.

166

dergi ve basl yaynlarn kontrol ve denetimini hem gmrkte hemde gmrk dnda sansr memuriyeti yrtmekteydi. Sansr memuriyeti, matbaa memuru ve gmrk ktibi olmak zere iki kiiden olumaktayd. Bu grevi stlenen dier devlet birimi ise vilyet mektubi kalemi idi655. Muzr yaynlar sadece vilyet iinde baslmayp dardan da getirilebiliyordu. Bu blgenin teftiini gmrk ktibi kontrol etmekteydi. Bu gibi olumsuz yayn yapanlarn yannda olumlu rneklerde vard. rnein; Semratl Fnun gazetesine olumlu yazlarndan dolay 12 Aralk 1889 tarihinde teekkr yazs gnderilmitir656. Fransz tebaasnda Julies Refier tarafndan karlan Rakontel Nasyonel Diplografi Farmasotik Veteriner isimli derginin Osmanl devletinde bulunun Tp ve Veteriner Fakltelerine birer nsha, abone yaplacak kadar olumlu yaynlarda bulunmaktayd657.

4.3.6. Beyrutu Tanmak in Yaplan Yabanc Aratrmalar (lm Misyonerlik) Misyonerlik almalarnn balamas ile birlikte dier Osmanl topraklarnda olduu gibi Beyrutta bu ynde ok eitli almalar yrtlmtr. Amerikal misyonerlerden William Goodell ve Eli Smith658, gibi birok kii burada eitli grevlerde bulunmulard. Bunlardan William M. Thomson krk be yl bu blgede almtr. nl ngiliz aratrmac Gertrude Margaret Lowthian Bell, 1899dan 1907 ylna kadar bu blgede birok aratrmada bulunduktan sonra izlenimlerini yazd eserlerle kaleme almtr659. Heny Harris Jessup bu blgede 53 yl kalm ve birok aratrmann yan sra Beyrut Amerikan niversitesinin de kurulmasn salamtr. Beyrutta yaplan ilm alma ad altndaki misyonerlik faaliyetleri, ekilde gerekletirilmitir. Bu faaliyetler ilk olarak blgenin seyahat eklinde gezilmesi, ikinci olarak ilm aratrma yapmak, son olarak da arkeolojik veya tarih eserlerin ortaya karlmas eklinde ifade edilmitir.

655 656

BOA., DH.MKT., 1878-24, 14 Ekim 1891 M./10 Rebil-evvel 1309 H. BOA., DH.MKT., 1681-40, 11 Kasm 1889 M./18 Rebil-hir 1307 H. 657 BOA., DH.MKT., 1712-114, 31 Mart 1891 M./9 abn 1307 H. 658 William M. Thomson, The Land, The Book, New York, 1886. s.IV. 659 Gertrude Margaret Lowthian Bell, Syria The Desert The Sown, London, 1919, s.IX-XII.

167

Seyahat eklindeki gezilere birka rnek verecek olursak; Fransa devleti bahriye nezreti ressam D Loloni 1900 tarihinde Pariste yaplacak olan resim yarmasna sunmak iin 1896 ylnda Beyrut, Suriye ve Kuds ziyaret etmitir660. Almanya vatanda ve Berlin niversitesi hocalarndan Profesr Oskarman, Beyrut, am, Halep, Diyarbakr ve Mmuratul-zizi ziyaret etmitir661. lm aratrmalara rnek verecek olursak; Yena niversitesi hocalarndan Msy Hakelin Beyrut sahilinde deniz canllarn incelemek amacyla gelmitir662. Washingtonda bulunan Carnegiel Enstits mdr Wilhem Salay 1910 tarihinde ilm incelemelerde bulunmak iin Beyrut ve Kudse gelmitir663. Arkeoloji alannda bahsedilen almalara rnekler ise unlard; Alman imparatoru emriyle Baalbek, Havran ve Antakyada arkeoloji kazs iin Freiburg niversitesi hocalarndan Profesr Pohstayn ve yardmcs ultsiye 1902 tarihinde Beyruta gelmilerdir664. 1902de Beyrut, Suriye ve Kudsde eski eser zerine aratrma yapmak iin Almanyal doktor Petersen ve Holcer isimli iki aratrmac gelmitir665. Almanlarn yan sra ngilizlerde arkeolojik almalarda bulunmak iin Beyruta gelmilerdi. 1904 tarihinde Matmezel erterodil bu amala Beyrutu ziyaret edenlerdendir666. Aratrma yapmak amacyla ile gelerek tarih eser kaakl yapanlar da bulunmaktayd. 1906 tarihinde Kbrstan Avusturya pasaportu ile Mersine gelen ve Mersinden Beyruta yol alan vapurda antika ileri ile uraan Pulanot ve ei bu sebepten gzetim altnda tutuluyorlard667. Yukarda saylan birok aratrma ve incelemenin iyi niyetle yapldklarn sylemek gtr. nk bu blgede karlan birok tarihi eserin u an kendi karldklar
660 661

BOA., .HR., 353-1314/C-4, 15 Kasm 1896 M./9 Cemaziyel-hir 1314 H. BOA., .HR., 399-1323/N-15, 23 Kasm 1905 M./25 Ramzn 1323 H. 662 BOA., DH.MKT., 1398-34, 8 ubat 1887 M./14 Cemaziyel-evvel 1304 H. 663 BOA., DH.MU., 57-127, 24 Ocak 1910 M./12 Muharrem 1328 H. 664 BOA., DH.MKT., 486-41, 24 Nisan 1902 M./15 Muharrem 1320 H. 665 BOA., DH.MKT., 667-37, 17 Mart 1903 M./17 Zil-hicce 1320 H. Eski eser aratrmas yapmak iin 1905 tarihinde Almanya vatanda Lerevzen de Beyruta gelmitir. BOA., DH.MKT., 1037-55, 4 Ocak 1906 M./8 Zil-kde 1323 H.; BOA., .HR., 399-1323/L-11, 24 Kasm 1905 M./26 evvl 1323 H. 666 BOA., DH.MKT., 923-63, 12 Ocak 1905 M./6 Zil-kde 1322 H. 667 BOA., DH.MKT., 1076-43, 5 Mays 1906 M./11 Rebil-evvel 1324 H.

168

blgelerde sergilenmeleri yerine, misyoner devletlerin mzelerinde boy gstermeleri bunun en iyi kant olsa gerektir.

169

NC BLM EHRN NFUS DURUMU 1. Beyrut Sancann Nfusu ehir tarihi aratrmalarnda iktisad ve sosyal yapnn tam anlamyla anlalabilmesi iin blge ve ehir nfusunun bilinmesi nem arz etmektedir. Bu sebeple Beyrutun nfus yapsn incelenirken sancak ve ehir olmak zere iki ayr balkta incelenmitir. Yaplan birok nfus aratrmasnda Beyrut ehri ile sancak merkezi olan Beyrut ait bilgiler bir arada bulunmamaktadr. Bu eksiklii giderebilmek ve demografik yapnn daha net bir ekilde ortaya karlmasn salamak iin bu yntemi uygulamay uygun bulduk. Beyrutun 1868-9 tarihinde Suriye vilyeti dhilinde sancak olarak yaplandrlmas ile 1860 Cebel-i Lbnan olaylar, Beyrut ehrinin nfus yapsn deitirdii gibi nfusla ilgili yaplan aratrmalarda, az da olsa sancak ve ehir merkezi karklnn da ortaya kmasna sebep olmutur. 1516 tarihinde Osmanl hkimiyetine giren Beyrut ehrinin nfusu ile ilgili ilk bilgileri 1548 tarihli mufassal tahrr defterinin incelenmesi ile elde edilmitir. Buna gre 16. yzylda ehrin nfusu 4500 kii olmakla birlikte bu nfusun % 10.55i Hristiyan, %1.77si Yahudi ve % 87.68inin de Mslman olduu tespit edilmitir668. Beyrut tarihi boyunca ticaret ehri olma zelliini srdrm bu sebeple eitli din ve rklara mensup tccar veya deiik amala gelen insanlara da geicide olsa ev sahiplii yapmakta, bu da ehrin nfusunu geicide olsa artrmakta idi. Blgede 19. yzyln ilk yarsnda itibaren dzenli olarak tahrr ve nfus saym yaplmam olmasndan dolay bu dneme ait nfus bilgilerini ehri ziyaret eden seyyahlar ile misyonerlerin belirtikleri tahmini verilere dayanmaktadr 669. ehrin nfusu ile ilgi pek ok kaynakta deiik rakamlar verilmi olmakla birlikte bu rakamlardan birka tanesini burada aktarmay uygun bulduk. Leila T. Fawaz, 1784 de ehir nfusunu 6000 olarak belirtmitir670. Henry Jessup isimli misyoner 1823 tarihinde ehrin
668 669

M. ztrk; 1548 Tarihli Mufassal Tahrir Defterine Gre Beyrut, s.851. 1831 tarihli nfus kaydn da Beyruta ait bilgi bulunmamaktadr. Fazla Akbal, 1831 Tarihinde Osmanl mparatorluunda dar Taksimat ve Nfus Belleten, C.XV, S.60, Ankara, 1951, s.617-628. 670 L. T. Fawaz, Nineteenth-Century Beirut, s.127.

170

nfusunu 6000 olarak belirtmitir671 ki bu iki kaynaktan birinin yanl olduunu gsteriyor. Jessupun nfus ile ilgili aktard dier bilgiler ise yle idi; Beyrutta bulunan Fisk isimli bir misyonerden ald bilgide 1825 ylnda ehir nfusunu 8000 olarak belirtmitir672. 1840da 10.000, 1856da 22.000, 1861te 60.000 ve 1863te 70.000 olarak ehir nfusunu belirtmitir673. Thomson ise 1860 ylnda 40.000 olan ehir nfusunu 1886da 80.000 olarak belirtmitir674. Isabel Burton ise ehri nfusunu 1869-71 tarihlerinde 72.000 olarak aktarmtr675. Vital Cuinet 1895 tarihinde, 36.080 mslman, 39.400 katolik, 37.300 ortodoks ve 7220 dierleri olmak zere ehir nfusunu toplam 120.000 olarak belirtmitir676. Baedeker ise 1912 tarihinde ehrin 120.000 nfusa sahip olduunu ifade etmitir677. Mehmet Behet ve Refik Temimi ise Beyrut Vilyeti (cenubi ksm) isimli eserlerinde 1914de ehir nfusunu 150.000 olarak ifade etmilerdir678. Beyrut ehrinin resm kaytlara gre nfus miktar 45.000-50.000 arasnda km olmasna ramen resmi kaytlarda bu rakamn doru olmad gerek nfusun 120.000 kii olduu Beyrut salnmesinde belirtilmitir679. Buna sebep olarak ise Cebel-i Lbnan olaylar gibi birok olayla ehre izinsiz bir ekilde gelip yerleenler gsterilmitir. Bu sebeple yukarda verilen rakamlarla devletin rakamlar arasnda ok byk bir fark ortaya kmaktadr. Beyrut ehrinin nfusu ile ilgili birok eserde verilen bilgilerde 1860 ve 1870 tarihlerinden itibaren farkllklar balam. Bu farkllk ehrin sancak olmas ile birlikte 1868-9 tarihinde daha da artmaya balamtr. Bu gne kadar Beyrut ehrinin nfusu ile ilgili yazlan eserlerde resm kaytlarn dndaki bilgilerin sunulmu olmas bizi bu konuya aklk getirebilmek iin Beyrut sancann nfus yaps ile ilgili Osmanl devleti resmi kaytlarna yneltmitir. Suriye vilyetine bal olan Beyrut sancann 1881-2 tarihinde nfus yaps yle idi;
671

H. H. Jessup, Fifty Three Years in Syria, s.265; Massoud Daher, Some Remarks on The Development of The City of Beirut 1800-1975, Mediterranee Moyen Orient:Deux Siecles De Relations nternationals, Paris, 2003, s.588. 672 H. H. Jessup, Fifty Three Years in Syria, C.II, s.25. 673 H. H. Jessup, Fifty Three Years in Syria, C.II, s.265, 238. 674 William M. Thomson, The Land, The Book, s.49. 675 Isabel Burton, The Inner Life of Syria, Palestine and Holy Land, London, 1875, s.17. 676 V. Cuinet, Syrie, Liban et Palestine, s.54. 677 K. Baedeker, Palestina and Syria, s.281. 678 Mehmet Behet, Refik Temimi, Beyrut Vilyeti (Cenubi Ksm), Beyrut, 1333, s.7. 679 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1322 H. (1904-1905 M.), s.281.

171

TABLO - 46 1881-2 Tarihinde Beyrut Sancann Nfusu680 Beyrut Cemaat Mslman Rum Katolik Maruni Protestan Latin Ermeni Yahudi Toplam Genel Toplam Erkek 10969 6473 7037 -153 145 32 582 25391 Sayda Sur Merciyun Genel Genel Toplam 91052 17472 25372 0 1462 280 86 1771 137495

Kadn Erkek Kadn Erkek Kadn Erkek Kadn Erkek Kadn 11693 16570 17215 11061 10656 6821 7468 -189 97 54 615 66 2352 -64 21 -277 82 2714 -82 16 -297 142 1938 -50 ---160 2072 -57 1 --6607 1826 892 -426 ---9751 6281 1902 899 -441 ---9523 45207 45845 8507 8965

12219 13153 -693 166 32 859 -769 114 54 912

26937 19350 20406 13191 12946 39756 26137

67683 69812 137495

52328

19274

Beyrut Sancanda bulunan Beyrut, Sayda, Sur ve Merciyun kazlarnn toplam nfusu 137495 dir. Bu nfusun sancaklara gre yzde olarak dalm yle idi;
Grafik 1. 1881-2 Tarihinde Beyrut Sancann Nfus Dalm

680

Kemal Karpat, Osmanl Nfusu (1830-1914), Demografik ve Sosyal zellikleri, stanbul, 2003, s.168-169.

172

Sancak nfus younluu bakmndan en kalabalk ehir Beyrut olup bunu srasyla Sayda, Sur ve Merciyun takip etmitir. Cemaatlere gre incelediimizde ise u ekilde bir grafik ortaya kmaktadr;
Grafik 2. 1881-2 Tarihinde Beyrut Sancann Cemaatlere Gre Nfus Oran

Nfus younluu bakmndan, din guruplara gre incelendiinde, Mslman nfusun youn olarak yaad kaz Sayda olmasna karn Rum, Katolik, Yahudi, Latin ve Ermeniler guruplar Beyrutta, Protestanlar ise Merciyunda yaamaktaydlar. Tablo. 46da dikkat eken bir nokta ise Marunlerin bulunmamas idi. 1881-2 nfus kaydnda Maruniler, Katoliklerle ayn isim altnda kayt edildiklerinden Marunilere ait nfus bilgisi bulunmamaktadr. 1893-1894 tarihinde ise Beyrut sancann nfusu u ekilde olumutur;

173

TABLO - 47 1893-4 Tarihinde Beyrut Sancann Nfusu681 Beyrut Sayda Sur Merciyun Genel

Cemaat Mslman Rum Katolik Maruni Protestan Latin Ermeni Sryani Musevi Kpti Yabanc Toplam Genel Toplam

Genel Erkek Kadn Erkek Kadn Erkek Kadn Erkek Kadn Erkek Kadn Toplam 10347 6208 1702 3740 137 79 160 106 472 2 3985 9828 6217 1680 4385 115 121 163 95 443 4 3340 18082 17401 11510 12295 81 1194 1587 62 16 2 -307 --67 1120 1414 54 21 2 -297 --217 1330 975 61 ------286 1306 1274 62 ------5926 1934 523 370 445 ------9198 6545 1873 533 383 338 ------9672 45865 46069 8440 4749 6672 705 95 162 106 779 2 3985 8443 4639 7456 569 142 165 95 740 4 3340 91934 16883 9388 14128 1274 237 327 201 1519 6 7325 143222 --

26938 26391 21331 20376 14093 15223 53329 41707 29316

71560 71662 143222

18870

Belirtilen tarihde Beyrut Sancanda bulunan Beyrut, Sayda, Sur ve Merciyun kazlarnn toplam nfusu 143222 dir. Nfusun 1881-2 ye gre art % 4,17 olmakla birlikte bu orann kazlara gre yzde olarak dalm ise yle idi; Beyrut ehrinin nfusu % 1,91 Sayda % 4,91, Sur % 12,16 artarken, Merciyun % -2,10 azalmtr. En fazla nfus art Sur ehrinde yaanmtr. Mslmanlar dnda btn cemaatlerin Beyrutta younlukta olduu, Mslmanlarn ise ounlukla Saydada yaadklar grlmektedir. Cemaatlere gre ise nfus dalm ise yle idi;

681

Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1311 H. (1893-1894 M.), s.462.

174

Grafik 3. 1893-4 Tarihinde Beyrut Sancann Cemaatlere Gre Nfus Oran

Marunlerin yer ald bu grafikte, Katolik nfusunun Marunlerin ayrlmas ile doal olarak % 11,9 azald, Mslmanlarn orannda % 2,03 azalma yaanrken, yabanclarn % 5,11 olarak yer aldklar tespit edilmitir. 1911-2 tarihlerine gelindiinde Beyrut Sancann nfusu ise u ekilde olumutur;
TABLO - 48 1911-2 Tarihinde Beyrut Sancann Nfusu682 Cemaat Mslman Rum Katolik Maruni Protestan Latin Ermeni Sryani Yahudi Kpti Toplam Beyrut 45063 22018 3718 13446 314 250 393 491 3431 19 89143 Sayda 46472 130 2540 3430 110 19 2 -859 -53562 Sur 31653 550 4101 3059 206 -----39569 Merciyun 22296 4777 1671 1338 1133 103 --278 -31596 Genel 145484 27475 12030 21273 1763 372 395 491 4568 19 213870

682

Memlik-i Osmaninin 1330 Senesi Nfus statistii, Dersaadet, 1336, s.14-15. Kemal Karpat, Osmanl Nfusu (1830-1914), Demografik ve Sosyal zellikleri, isimli eserinde bu tarihi 1914 olarak belirtmitir. K. Karpat, Osmanl Nfusu, s.214-215.

175

Sancan toplam nfusu 213870 olan Beyrut sancann kazlara gre yzde oran ise u ekilde idi; % 41,68sini Beyrut, % 25,04i Sayda, % 18,50i Sur ve %14,77i Merciyun oluturmaktayd. 1893-4 nfusuna gre toplam nfus % 49.33 artarken sancak nfusunun kazlara gre art oran ise u ekilde idi; Beyrut % 67.16, Sayda % 28.42, Sur % 34.97 ve Merciyun % 67.42 orannda nfuslar artmtr. 1881-2 ye gre nfus art % 55,55 olmakla birlikte bu orann kazlara gre yzde olarak dalm ise yle idi; Beyrut ehrinin nfusu % 70,35, Sayda %34,73, Sur % 51,39 ve Merciyun % 63,93 artmtr. En fazla art Beyrut ehrinde yaanmtr. 1911 tarihinde Cemaatlere gre ise nfus dalm ise u kilde olumutur;
Grafik 4. 1911-2 Tarihinde Beyrut Sancann Cemaatlere Gre Nfus Oran

1893-4 tarihinde cemaatlerin nfus oranlarn karlatrdmzda Mslmanlarn % 3,83, Rumlarn % 1,06 ve Yahudilerin %1,08 orannda nfuslarnn artt, bunlarn aksine Marunlerin nfusunda % 0,93 orannda azalma olduu tespit edilmitir. Sonu olarak Beyrut Sanca, nfus art oranlarndan hareketle da bal bir nfus artnn yaand, sancan nfus younluuna gre srasyla, Beyrut, Sayda, Sur ve Merciyun olduu, cemaatlere gre Mslmanlar dnda btn cemaatlerin dier ehirlere oranla en fazla Beyrutta bulunduklar ve Mslmanlarn ise Sayda kazsnda yaadklar tespit edilmitir.

176

2. Beyrut ehrinin Nfusu Osmanl devletinde 1831 tarihinde yaplan ilk nfus saymnda Beyrut ehri ile ilgi bilgi bulunmamaktadr683. Beyrut Sancana ait bilgileri ise ilk olarak Suriye vilyetine bal olduu dnemde hne baznda tespit etmek mmkndr. 1871-2 tarihinde Beyrut ehrinin hne baznda nfusu ise u ekildedir;
TABLO - 49 1871-2 Tarihinde Beyrut ehrinin Nfusu684 Cemaat Ad Mslman Rum Katolik Marun Latin Ermeni Sryani Yahudi Kpti Toplam Hne Says 1790 2000 500 500 1 14 11 60 1 4877 Hne saysnn 5 Katsays ile arpm 8950 10000 2500 2500 5 70 55 300 5 24385 Hne saysnn 7 Katsays ile arpm 12530 14000 3500 3500 7 98 77 420 7 34129 Yzde Oranlar

% 37 % 41 % 10 % 10 % 0,1 %1 % 0,8 %1 % 0,1 % 100

Gerek nfusu bulmak iin baz metotlar uygulanmakta ve hne says belirli katsaylar ile arplmaktadr. mer Ltfi Barkann hne karl olarak kabul ettii 5 katsays bugn pek ok aratrmac tarafndan kabul edilmesinin yannda, bu katsayy az bularak 7 katsaysn kullananlar olduu gibi daha az olmas gerektiini savunanlarda bulunmaktadr685. Beyrut ehrinin hne saysndan hareketle ehrin nfusunu tahmini olarak belirtmek iin ehrin 1871 den nceki ve sonraki tarihlerdeki nfusunuda gznne alarak hareket edildiinde 7 katsaysnn kullanlmasnn doru olaca sonucu ortaya kmaktadr. Hne katsays 7 olarak kullanldnda ehrin
683 684

F. Akbal; 1831 Tarihinde Osmanl mparatorluunda dar Taksimat ve Nfus, s.617-628. Suriye Vilyeti Salnmesi, 1288 H. (1871-1872 M.), s.168. 685 R. zdemir, Ankara, s.118; Nejat Gn; Hne Deyimi Hakknda, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi, C.XXXII, stanbul, 1979, s. 332.

177

toplam nfusu 34129 kii olduu ortaya kmtr. Bu rakama ehirde bulunan dier unsurlarda eklenince ehir nfusunun tahmini olarak 35.000-40.000 kii arasnda bulunma ihtimali yksektir. 1881-2 tarihinde ehir nfusunun 52328 olduu bilgisinden hareket ederek, ehir nfusunun 1871-2 tarihinde 35.000-40.000 kii arasnda olmas mmkn gzkmektedir. Beyrut ehrinde cemaatlere bakldnda Rumlarn ehrin en kalabalk cemaati olduu onu ise Mslmanlarn takip ettii tespit edilmitir. Beyrut ehrinin nfusunu daha iyi anlayabilmek iin tek bir tabloda nfus rakamlarnn gsterilmesin uygun bulundu. Beyrut ehrinin nfus miktar tarihlerine gre ise u ekilde olumutur;

178

TABLO - 50 Beyrut ehrinin Nfusu

Tarih Cemaat Mslman Rum Katolik Marun Protestan Latin Ermeni Sryani Yahudi Drzi Kpti Yabanc Toplam G. Toplam Erkek 10969 6473 7037 -153 145 32 -582 ---25391 1881-2 Kadn 11693 6821 7468 -189 97 54 -615 ---26937
686

1884-5 Toplam 22662 13294 14505 -342 242 86 -1197 ---52328 -Erkek 13340 2030 2224 2474 438 32 72 23 474 307 -1314 22755 Kadn 12622 2693 2103 2293 420 42 72 21 455 310 -1315 22382

687

1893-4688 Toplam 25962 4723 4327 4767 858 74 144 44 929 617 -2692 45137 -Erkek 10347 6208 1702 3740 137 79 160 106 472 -2 3985 26938 Kadn 9828 6217 1680 4385 115 121 163 95 443 -4 3340 26391 Toplam 20175 12425 3382 8125 252 200 323 201 915 -6 7325 53329 -Erkek 10442 6900 1480 2867 126 89 126 662 95 ---22787

1901-2689 Kadn 9939 6571 1761 3025 177 94 162 630 98 ---22457 Toplam 20381 13471 3241 5892 303 183 288 1292 193 ---45244 -Erkek 11306 6838 1717 3973 122 92 147 144 731 -2 869 25941

1904-5690 Kadn 9276 6605 1716 2526 89 42 165 99 643 -4 367 21532 Toplam 20582 13443 3433 6499 211 134 312 243 1374 -6 1236 47473 -Erkek 15928 7897 1959 5764 217 120 310 231 1514 -11 -33951

1908-9691 Kadn 16386 6387 1740 1782 210 115 259 199 1370 -9 -28457 Toplam 32314 14284 3699 7546 427 235 569 430 2884 -20 -62408 --

1911-2692 Toplam 45063 22018 3718 13446 314 250 393 491 3431 -19 -89143 89143

52328

45137

53329

45244

47473

62408

686 687

K. Karpat, Osmanl Nfusu, s.168-169. Suriye Vilyeti Salnmesi, 1302 H. (1884-1885 M.), s.234-235. 688 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1311 H. (1893-1894 M.), s.462. 689 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1318 H. (1900-1901 M.), s.317. 690 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1322 H. (1904-1905M.), s.308. 691 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1326 H. (1908-1909 M.), s.475. 692 Memlik-i Osmaninin 1330 Senesi Nfus statistii, Dersaadet, 1336, s.14-15.

179

Tablo. 50 incelendiinde Beyrut ehir nfusunda dzenli bir art ve azalma yaanmad inili ve kl bir yapya sahip olduu gzkmektedir. 1908-9 dan sonra hzl bir nfus artnn olmas da tabloda dikkat eken baka bir zelliktir. Bu art ve azalmay daha iyi anlamak iin yllara gre nfus art hzna dair bilgi bu konu hakknda daha net veri elde edilmesini salayacaktr. ehir nfusunun yzde olarak art ve azalma ise u ekilde olumutur; 1871-2 nfusuna gre 1881-2 nfusu % 53,32 artarken, 1884-5 de 1881-2ye gre % -13,74 azalm, 1893-4de 1884-5e gre % 18,15 artm, 1901-2de 1893-4e gre % -15,16 azalm, 1904-5de 1901-2ye gre % 4,93 artm, 1908-9da 1904-5e gre % 31,46 artm ve son olarak 1911-2de 1908-9a gre % 42,84 orannda nfus art olmutur. 1871-2 tarihi ile 1911-2 nfus oranlar arasndaki fark ise % 161,19 orannda art yaanmtr. Beyrut ehrinde cemaatlere gre nfus oran, ehir iindeki birok kurum ve idar yapy etkilemesinden dolay nem arz etmekteydi. Birok aratrmacda bu konuda mutabk olamamlardr. Bu konun daha iyi aydnlanmas iin yllara gre hazrlanm birka grafie bakmak bize en doru bilgiyi verecektir. Beyrut ehrinin yllara gre cemaat oranlar ise u ekilde olumutur;
Grafik 5. 1884-5te Beyrut ehrinin Cemaatlere Gre Nfus Oran

180

Grafik 6. 1893-4te Beyrut ehrinin Cemaatlere Gre Nfus Oran

Grafik 7. 1904-5te Beyrut ehrinin Cemaatlere Gre Nfus Oran

Grafik 8. 1911-2te Beyrut ehrinin Cemaatlere Gre Nfus Oran

Yukarda verilen 5, 6, 7, 8, nolu grafikler incelendiinde ehirde Mslmanlarn srekli ounlukta bulunduklar ve Mslman nfusunun dier unsurlara oranla hzl

181

art gsterdii sonucu ortaya kmaktadr. Mslmanlarn ardndan Hristiyan guruplar nfus younluklarna gre srasyla Rum, Katolik ve Marunlerden olumaktayd. Beyrut ehrinin din gruplara gre orann Leila Tarazi Fawaz, Merchants and Migrants in Nineteenth-Century Beirut, isimli eserinde tahmini olarak yllara gre u ekilde belirtmitir; 1895 tarihinde Mslmanlarn % 35, Hristiyanlarn ise % 63, 1908de Mslmanlarn % 47, Hristiyanlarn % 48, 1912de Mslmanlarn % 34, Hristiyanlarn % 54 olduunu ifade etmitir693. Fawazn belirttii bilgilerden 1908 tarihindeki nfus oran dnda hibir verinin doru olmadn Osmanl devletinin resmi kaytlarndan elde edilerek oluturulan grafiklerde ak bir ekilde grlmektedir. 1893-4 tarihinden itibaren Mslman nfusunun srekli artt tespit edilmitir. Beyrut ehrinin genel olarak tarih ierisindeki nfus hareketlilii ise u ekilde olumutur;
Grafik 9. Beyrut ehrinin Yllara Gre Nfus Hareketlilii

Grafik. 9da anlalaa zere ehirde nfus miktarnn, art ve azalmasnn dzenli bir ekilde gereklememitir. Bu art ve azalmann tamamnn Beyrut ehrinin kendi i dinamiklerinden kaynaklanmad genelinin blge olaylarndan dolay, dalgal bir seyir izlemitir. ehir nfusunu etkileyen baz d etmenler ise unlard; 1860 tarihine kadar yaanan Cebel-i Lbnan olaylar, Msrn ngilizler tarafndan igal
693

L. T. Fawaz, Nineteenth-Century Beirut, s.131.

182

edilmesi, Yahudi gleri, Suriye blgesinde meydana gelen olaylar ve devletin siyasi yapsndan kaynaklanan birok etken ehrin nfusunu etkilemesi grafik. 9 da grlen dalgalanmann ortaya kmasna sebep olmutur. Bu gibi genel konular bu alanlarda sz sahibi olan aratrmaclara brakarak, ehrin i etkenlerinden kaynaklanarak ehrin nfusunu etkileyen sebepleri aklamaya alalm. ehir nfusunu etkileyen en nemli i etken Beyrutun liman ehri olmas idi. Beyrut limanna, karantina idaresinin kurulmas ile birlikte limann ticaret hacminde hzl bir ekilde art yaand. Bu yenilii Beyrut limann yeniden ve daha byk bir ekilde ina edilmesi takip etmitir. Beyrut limannn yeniden inasyla ad, stanbul, zmir ve Selanik ile birlikte anlacak kadar byk ticaret hacmine kavumu oluyordu. Ticaret hacminin artmas, doal olarak i olanaklarn meydana getirdii gibi nfusunda artn tetiklemitir. Beyrut ehrinden deniz yolu ile birok lkeye direkt olarak yolculuk edilebilecek irketlerin kurulmas nfus hareketliliini arttrd. Bu irketlerin en mehurlar ise unlard, Fransaya ait Mesajeri Maritime, Avusturyallar ait Loyd, Ruslara ait irketler, ngilizlere ait irketler694 ve Amerikallara ait denizyolu irketleri bulunmaktayd. Deniz yollarnn ilerlii kadar Beyrutta kara ve demiryolu tamacl da gelimiti. Beyrut-am aras ileyen yk ve yolcu arabalar, demiryollarnda Beyrutam, yine Beyrut-Cebel-i Lbnan arasnda ileyen elektrikli tramvay hattnn bulunmas ehre insan akn kolaylatryordu. ehir, iinde bulunan eitim, salk ve sosyal tesislerin zamanna gre modern bir yapda olmasda ehri cazibe merkezi haline getirmiti. Eitim alannda, yatl ve normal ilk, orta ve yksek retim kurumlarnn bulunmas ehre dardan rencilerin gelmesini tevik ediyordu. Salk hizmetlerinde, asker, zel ve resm kurumlara ait olmak zere hastahnelerin bulunmas, birok branta dnyada sz sahibi olan doktorlarn bulunmas ki bunlarn birou misyonerdi. Sosyal olarak ehrin pek ok mahallesinde park ve bahelerle donatlmas, tiyatro, gazino, lokantalarn bulunmas Beyrutu tercih edilecek bir ehir haline getirmitir. Ekonomik olarak ehirde pek ok iletmenin yansra byk fabrikalar bulunmaktayd. 1879-80 tarihinde ehirde bulunan fabrika says yle idi; 12 ipek

694

Suriye Vilyeti Salnmesi, 1297 H. (1879-1880 M.), s.249-250.

183

fabrikas, 1 kiremit fabrikas, 1 makarna fabrikas, 1 emsiye fabrikas, 1 deri fabrikas, 1un fabrikas, 1 kibrit fabrikas, 1 tahta fabrikas bulunmaktayd695. Bu nedenli yatrmlarn artmas kyden kente olan gleri arttrmakta idi. Belediyecilik anlamnda ise ehrin cadde ve kaldrmlar muntazam bir ekilde yaplm olmakla birlikte ehrin tm mahalle ve sokaklar elektrikle aydnlatlm, ehirde ime suyu iin zel demir borularla meskenlere kadar ime suyu ekilmiti696. Bu imknlar gz nne alndnda Beyrut ehrinin cazibe merkezi olmas ve 1904 ylndan sonra nfusunun hzl bir ekilde, art yaanmasnn doal olduu grlmektedir. Sonu olarak, Beyrut ehrinin nfusunun resmi rakamlarda belirtilenden ok farkl olduu, resmi kaytlara gre ehir nfusunda yllara gre dalgalanmann yaand, Mslmanlarn, ounlukta bulunduklar ve saylarnn srekli artt, ehrin nfusunun deimesinde, genelde d etmenlerin etkili olmasnn yan sra i etmenlerinde kuvvetli olduu tespit edilmitir. 3. Din Gruplarn Nfusa Oran Bu balk ad altnda Beyrutta bulunan din gruplarn hareketleri ve zellikleri hakknda genel olarak bilgi verilmeye allacaktr. ehir nfusu ile ilgili almalarda resm nfus miktar ile gayr-i resmi nfus miktar arasnda byk farkllklarn olmas din gruplarn nfusa oranlar ile ilgili bilgilerde hata yaplabilmesine neden olacandan, bu blmde resmi nfus kaytlar esas alnarak deerlendirmeler yaplmtr. Konunun daha iyi anlalabilmesi iin ehirde bulunan din gruplarn nfus hareketleri yllara gre u ekilde olumutur.

695 696

Suriye Vilyeti Salnmesi, 1297 H. (1879-1880 M.), s.162. Su, elektrik, havagaz ve yol irketleri hakknda ehirde bulunan irketler bal ad altnda detayl bilgi verilecektir.

184

Grafik 10. Beyrut ehrinin Yllara Gre Din Gruplarn Nfus Hareketlilii

Grafik. 10da belirlenen bilgiler Mslmanlar, Marunler, Rumlar, Katolikler, Yahudiler ve dierleri bal ad altnda deerlendirilecektir. 3.1. Mslmanlar Hz. merin 635 tarihinde Beyrutu fethetmesiyle birlikte Mslman nfusun ehre girdii bilinmektedir. Emevi hkmdar Muaviyenin deniz faaliyetlerine nem vermesi burada gemiler ina ettirmesi ile birlikte ehir nfusunda Mslmanlarn says giderek artmaya balam, bunu Abbasiler dnemide takip etmitir. Hal seferleri srasnda Mslmanlarn, ehri ksmi olarak terk ettikleri bu seferlerin sona ermesi ile de Beyruta dndkleri bilinmektedir. Mslmanlarn ehri tekrar ele geirmesiyle Mslman nfusun, art da hzlanmtr. Osmanl devletinin, Memluklulardan blgenin hkimiyetini devr almas ile birlikte blgede Mslman nfusta srekli art yaanmtr. yle ki 16. yzyln sonlarnda ehir nfusu ierisinde Mslmanlarn oran % 87 gibi bir seviyeye kmtr ki, Mslmanlarn ehir nfusunun tamamna yakn bir ksmna hkim olduklar sonucu ortaya kmtr. 19. Yzylda blgede meydana gelen olaylarla birlikte nfus yaps deimeye balamtr. Hristiyan ve Yahudi gleri ehirlerdeki Mslman orannda da deiiklikleri meydana getirmitir.

185

Bu gler hem ehir iine hemde ehir dna olmak zere ikiye ayrlyordu. Mslmanlarn ehir nfusu iersinde toplam nfusa oran srasyla, 1871-2de % 37, 1881-2de % 43,31, 1884-5de %57,52, 1893-4te % 37,83, 1901-2de 45,05, 1904-5 % 43,36, 1908-9da % 51,78, 1911-2de % 50,55 olmutur. ncelenen tm dnemlerde 1871-2 haricinde ehirde en byk din grubu resm rakamlara gre Mslmanlarn oluturduu tespit edilmitir. Mslmanlarn bu oranndaki deiiminde ehirde meydana gelen nfus art ve azalmalarna paralellik arz ettii grlmektedir. Mslmanlardaki yzde olarak artlara bakldnda u sonu ortaya kmaktadr, 1871-2e gre 1881-2 nfusu %80,86 artm, 1884-5 te 1881-2ye gre % 14,56 artm, 1893-4te 1884-5e gre % -22,29 azalma, 1901-2de 1893-4e gre % 1,02 artm, 1904-5te 1901-2ye gre % 0,99 artm, 1908-9da 1904-5e gre % 57 artm ve son olarak 1911-2te 1908-9a gre % 39,45 orannda nfus art yaanmtr. Grafik. 9 incelendiinde Mslman nfus 1871-2den 1911-2ye kadar olan srede % 259,64 orannda artm. Bu oran, ehir nfusunun ortalama art oran olan % 161,19 dan, % 98,45 daha fazladr. Bu oran Mslman nfusun ehir nfusuna oranla daha hzl arttnnda ispatdr. Genel olarak Osmanl hkimiyetinde Beyruttaki mslman nfusun ounlukta bulunduu hem yzde oran dzeyinde hem saysal olarak grlmtr.

3.2. Rumlar Mslmanlardan sonra ehirde en kalabalk topluluk Rumlard. Blgede bulunan Rumlarn ounluu Yunanistan, Kbrs ve Anadoludan ehre gelmilerdi. Bunlarn yannda Araplardan da kendisini Rum olarak addedenlerde bulunmaktayd697. Rumlarn tamam Ortodoks olmakla birlikte biri Kuds dieri Antakyada olmak zere iki patrikleri bulunmaktayd. Kuds patriinin idaresinde bulunan metropolidleri ehirdeki manastrlarnda ikmet ederdi. Beyrutta incelenen dnemde 1893-4 de Ortodoks Metropolidi olarak Gafril atlan Efendi698, 1904-5de ise Cerasimus Msra Efendi grev yapmtr699. Rusyann blgede kurmu olduu Filistin Rusya cemiyeti tarafndan Rum Ortodokslar korumakta onlara eitim, salk ve ibadet merkezleri

697 698

Mehmet Behet, Refik Temimi, Beyrut Vilyeti (Cenubi Ksm), Beyrut, 1333, s.19. Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1311 H. (1893-1894 M.), s.250. 699 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1322 H. (1904-1905 M.), s.127.

186

amalarnda yardmc olmaktayd. Rusya, Osmanl topraklarnda balatm olduu Ortodokslarn hamiliini Beyrutta, Rumlar zerinden yrtmekteydiler. Osmanl hkimiyetinde Rumlar, tahrr defterlerine hristiyan olarak kayt edildiklerinden dolay ehir iindeki oranlar hakknda 19. Yzyla kadar kesin bir yorum yapmak mmkn olmasa da ehirdeki en kalabalk Hristiyan topluluu olduklar bilinmektedir. Rumlarn ehir nfusu iersinde toplam nfusa oran srasyla, 1871-2de % 41, 1881-2de % 25,41, 1884-5de %10,46, 1893-4te % 23,30, 1901-2de 29,77, 1904-5 % 28,32, 19089da % 22,89, 1911-2de % 24,70 orannda olmutur. Rum nfusun, yllara gre yzde olarak art ve azalmalarna bakldnda ise u sonular ortaya kmaktadr; 1871-2ye gre 1881-2 nfusu % -5,04 azalm, 1884-5 te 1881-2ye gre % -64,47 azalm, 1893-4te 1884-5e gre % 163,07 artm, 1901-2de 1893-4e gre % 8,42 artm, 1904-5te 1901-2ye gre % -0,21 azalm, 1908-9da 1904-5e gre % 6,26 artm ve son olarak 1911-2te 1908-9a gre % 54,14 orannda nfus art yaanmtr. En dikkat eken gelime 1884-5 tarihinde meydana gelen % -64,47 oranndaki azalma ile 1893-4 tarihindeki %163,07 oranndaki arttr. Bu azalma ve ardndan gelen artn neden olarak herhangi bir sebep ileri srmek mmkn deilse de, Rumlarn nfusunun 1884-5 tarihinde yanl hesapland Rum nfusunun incelenen resmi nfus kaytlarnda hibir zaman 12000 kiinin altna dmedii grlmektedir. Bylelikle 1893-4 tarihinde Rum nfusun normal dzeyde hesaplanmas ile de % 163,07 oranndaki sunni art ortaya kmtr. ehir nfus art orannda % -103,94 daha az nfus artna sahiptiler. ncelenen dnemde Rum nfusun Beyrut hem sancakta, hemde ehir de Mslmanlardan sonra en kalabalk topluluunu oluturduu nfus artlarnn ehir nfus artna oranla azalma olduu tespit edilmitir. 3.3. Marunler Marunler, 9. yzyldan sonra Kuzey Suriye blgesinden, Lbnan blgesine g etmi, Arami-Sryani kkenli bir topluluktur ve adlarn 410 tarihinde lm olan Aziz Marun adnda bir rahipten almlardr700. Marunler, Hristiyanl kabul etmi Araplar olarakta bilinmektedirler. Marunlerin hamiliini Franszlar stlenmilerdir. Bunun

700

Ramazan Ik, Marun Kilisesi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Doktora Tezi, Ankara 2003, s.21.

187

tarihi alt yapsnda ise Hal seferleri srasnda balamtr. Fransa Kral 1250 tarihinde Marunlerin Hal seferleri srasnda yaptklar hizmetlere karlk onlara bir Charte (art) vermi ve bunda Marunlere her trl yardmda bulunmay taahht etmitir701. Fransa Kral XIV. Luide yaynlam olduu bir bildiride, Lbnan blgesinde bulunan Marunleri himayesi altna aldn belirtmesi, Marun ve Fransa ile ilikileri asndan yeni bir boyut kazandrmt. Fransann Marunlerle olan yaknl ilerleyen tarihlerde daha da ileri bir seviyeye kmtr. Marunler kendilerini Fenikelilerin miraslar olarak kabul etmeleride Beyrutta bulunan dier guruplara kar bir stnlk psikolojisinede sahip olmalarn salamtr702. Marunler ounlukla Cebel-i Lbnan ile Beyrutun dousunda yaamaktaydlar. ncelenen dnemde Beyrutta Marun Metropolitlii grevini uzun sre Yusuf Dibas Efendi yrtmtr703. Beyrutta Rum Ortodokslardan sonra nc kalabalk din gurup

oluturmaktaydlar. Marunlerin ehir nfusu iersinde toplam nfusa oran srasyla, 1871-2de % 10, 1884-5de %10,56, 1893-4te % 15,24, 1904-5 % 13,69, 1908-9da % 12,09, 1911-2de % 15,08 orannda olmutur. ehir nfusu ierisinde toplam nfusa oran srekli deiiklik arz etmitir. Marun nfusun, yllara gre yzde olarak art ve azalmalarna bakldnda ise u sonular ortaya kmaktadr; 1893-4 nfusu 1884-5e gre % 70,44 artm, 1901-2de 1893-4e gre % -27,48 azalm, 1904-5te 1901-2ye gre % 10,30 artm, 1908-9da 1904-5e gre % 16,11 artm ve son olarak 1911-2te 1908-9a gre % 78,19 orannda nfus art yaanmtr. ehir ortalamasndan % 122,98 daha fazla art yaanmtr. Bu artn temel nedeni ise Cebel-i Lbnandan Beyruta olan glerdir.

3.4. Katolikler Katolikler, Osmanl devletinde dier hristiyan gruplarna oranla daha fazla gelime gstermilerdir. Bunun nedeni ise Kanuni Sultan Sleyman ile balayan Fransa-Osmanl yaknlamas ile Franszlara verilen imtiyazdr. Katolikler bu imtiyaz kullanarak misyonerlik almalar iin kendilerine daha rahat bir ortam salamlard. Beyrutta

701 702

Tayyar Ar, Gemiten Gnmze Orta Dou, (Siyasi, Sava ve Diplomasi), stanbul, 2004, s.109. Ramazan Ik, Osmanlnn Son Dnemlerinde Marunlerin Lbnanda Bamsz Bir Hristiyan Devleti Kurma Giriimlerinin Fikri Temelleri, FSBD, C.15, S.2, Elaz, 2005, s.415-416. 703 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1322 H. (1904-1905 M.), s.127.

188

faaliyette bulunan Fransz kkenli misyoner Katolik gruplar ise unlard; Cizvit papazlar, Fransiskanlar (Franciscains), Karmel Rahipleri, Saint Joseph rahipleri, Nasra rahipleri, Frerler, Karmalitler, Lazaristler gibi birok Katolik gurubu mevcuttu704. Beyrut Katolikleri Antakyaya bal Beyrutta metropolitleri bulunmaktayd. 1857-8de Beyrut metropoliti Agabiyus Efendi705, 1893-4de Melatiyus Efendi bu grevi yrtmlerdir706. Katolikler ehir iinde nfus younluu bakmndan drdnc srada

gelmekteydiler. Katolik nfusu dier gruplara gre nfus artnda srekli azalma gstermilerdir. Katoliklerin ehir nfusu iersinde toplam nfusa oran yzde olarak srasyla, 1871-2de % 10, 1881-2de % 27,72, 1884-5de % 9,59, 1893-4te % 6,34, 1904-5 % 7,23, 1908-9da % 5,93, 1911-2de % 4,17 orannda olmutur. Bu bilgilerden en dikkat ekici olan 1881-2 de ehir iindeki nfus orannn % 28 olmas ki bu nfus saymnda Marunilerle Katolikler bir arada saylm ve Katolik bal altnda verildiinden bu denli yksek yzde oran ortaya kmtr. Katolik nfusun, yllara gre yzde olarak art ve azalmalarna bakldnda ise u sonular ortaya kmaktadr; 1893-4te 1884-5e gre % -21,84 azalm, 1901-2de 1893-4e gre % -4,17 azalm, 1904-5te 1901-2ye gre % 5,92 artm, 1908-9da 1904-5e gre % 7,75 artm ve son olarak 1911-2te 1908-9a gre % 0,51 orannda nfus art yaanmtr. Katoliklerin nfusu dier din guruplara gre ok az bir artn yaand, ehrin nfus artna gre nfus art olmad, Grafik. 9da grld zere nfusun yatay bir seviyede seyrettii grlmektedir.

3.5. Yahudiler Lbnan blgesinde ilkadan beri yaayan Yahudilerin byk ounluu buradan g ederek deiik lkelere yerlemilerdir. Geride kalanlar ise ehir merkezlerinde ticaret ve kuyumculukla uramaktaydlar. 16. Yzylda Beyrut ehir nfusunun % 1,77sini oluturan Yahudiler 19. Yzyln ortalarndan itibaren zellikle Rusyadan

704 705

Mehmet Behet, Refik Temimi, Beyrut Vilyeti (Cenubi Ksm), Beyrut, 1333, s.21-27. Salnme-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye, 1274 H. (1857-1858 M.), s.160; Salnme-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye, 1286 H. (1869-1870 M.), s.166. 706 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1322 H. (1904-1905 M.), s.127.

189

getirilen gmenlerle saylar ehir nfusunda % 4e kadar kmtr707. ncelenen dnemde Beyrutta grev yapan ruhani liderleri Hahamba Vekili Yusuf bin Sinyor Efendi idi708. Yahudilerin ehir nfusu iersinde toplam nfusa oran yzde olarak srasyla, 1871-2de % 1, 1881-2de % 2,29, 1884-5de % 2,06, 1893-4te % 1,72, 1904-5 % 2,89, 1908-9da % 4,62, 1911-2de % 3,85 olmutur. Yahudi nfusunda srekli art yaand ve bunun normal artlarda olmad, Yahudi glerinden kaynakland bilinmektedir. Yahudi nfusun, yllara gre yzde olarak art ve azalmalarna bakldnda ise u sonular ortaya kmaktadr; 1871-2e gre 1881-2 nfusu % 185 artm, 1884-5 te 1881-2ye gre % -22,39 azalm, 1893-4te 1884-5e gre % -1,51 azalm, 1901-2de 1893-4e gre % -78,91 azalm, 1904-5te 1901-2ye gre % 611,92 artm, 1908-9da 1904-5e gre % 109,90 artm ve son olarak 1911-2te 1908-9a gre % 18,97 orannda nfus art yaanmtr. Yahudi nfusunda ok ar ve hzl artlar yaanmtr, zellikle 1904-5 tarihinde % 611,92lik artn ehirde yaanan en hzl art olmasda dikkat ekicidir. 1871-2den 1911-2ye kadar olan srede Yahudi nfusun % 716,90 orannda artm, bu tarihler arasnda ehir nfusunun art oran olan % 161,19 dan, % 555,19 daha fazla artarak ehirde bu sre arasnda en fazla nfusu artan din grup olmutur.

3.6. Dier Din Guruplar Beyrutta az sayda olsa da Protestan, Ermeni, Sryani, Drzi, Latin ve Kptide yaamaktayd709. Protestanlar;1800li yllardan nce Osmanl tebs arasnda yaygn bir ekilde Protestan bulunmamakla birlikte Protestanlarn tamam misyoner veya misyonerler aracl ile din deitirenlerden olumaktayd. Protestanlar ilk merkezlerini 1820 tarihinde Beyrutta kurdular710. 1842 tarihinde ise Kudste kilise yapmak iin Bab- liden izin almlardr. ehirdeki nfus saylar incelendiinde 1871 den 1911-2ye kadar nfus
707

Beyruta g eden Yahudiler ve Yahudilere arazi sat hakknda Yahudi Gleri bal ad altnda ayrntl bilgi verilecektir. 708 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1324 H. (1906-1907 M.), s.111. 709 Not: Yukarda saylan din guruplarn her biri iin ayrntl almalara ihtiya duyulmaktadr. Bu konularn byklnden dolay burada sadece genel hatlar verilmeye allmtr. 710 S. Samur, Suriye Vilyeti, s.156.

190

oranlarnda pek bir deiiklik olmamtr. Protestanlarn geneli deiik alanlarda hizmet vererek kendi inanlarn bu yollarla yaymay dnmlerdir711. Ermeniler; Blgeye Anadoludan geldikleri tahmin edilen Ermeniler, Kadim ve Katolik olmak zere iki gruba ayrlmlardr. Ermeni Katolikler, kadimlere oranla ehirde daha fazla nfusa sahiptiler. Ruhani liderleri 1857-8 tarihinde Ermeni Katolik patrik vekili Psikopos Kerfur efendidir712. 1904-5te bu grevi Ser-Rahib Ayliyan Bedros Efendi yrtmtr713. 1906-7 tarihinde Ermeni Murahhass (Ermeni Psikoposu) olarak Mateyus Mayiyan Efendi ehirde bu grevi yapmtr714. Ermeni nfusu ehirde srekli artan guruplardan bir tanesi idi. 1871-2 tarihindeki nfus oran ile 1911-2 tarihleri arasnda % 301,02 orannda bir art yaanmtr. ehir toplam nfusunun genelde % 1i orannda nfusa sahip olmulardr. 19. Yzyln sonunda Anadoluda meydana gelen i karklklardan dolay Anadolu farkl lkelere g etmek iin Beyruta ermeni gleri olmu, g iin Beyruta gelen Ermenilerin byk bir ksm farkl lkelere giderken, bir ksm da Beyruta yerlemilerdir715. Sryaniler; Beyrutta bulunan dier bir din gurupta Sryanilerdir. Sryanilerin bu blgede uzun sre bulunmalarna ramen dier din guruplara oranla az sayda nfusa sahiptiler. Beyrutta Sryanileri temsilen Sryani Katolik Matran grev yapmakta olup 1893-4 tarihinde bu grevi Anton Fendeleft Efendi yrtmtr716. Nfuslarnda incelenen dnemde byk deiiklik olmamtr. Drzler; Beyrut nfus kaytlarnda yer almamalarna karn blgede bulunan Mslmanlarn iinde yer almlardr. Mslman olarak kabul edilmelerine karn, inan ve uygulama asndan Mslman mezheplerinden farkllklara sahip olan bir guruptur. Drzler kendilerini 1017 tarihinde tanr ilan eden ve daha sonra ortadan kaybolan Fatmi halifesi al-Hkimin veziri Hamza bin Alinin kurduu mezhebin yeleri sayarlar717. Drz din anlaynn iinde birok felsefi akmn etkisi olsada, bunlarn
711 712

BOA., DH.MKT., 2055-13, 24 ubat 1893 M./7 abn 1310 H. Salnme-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye, 1274 H. (1857-1858 M.), s.160. 713 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1322 H. (1904-1905 M.), s.127. 714 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1324 H. (1906-1907 M.), s.111. 715 Bu konu ile ilgili detayl bilgi Ermeni Gleri bal ad altnda verilecektir. 716 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1311 H. (1893-1894 M.), s.111. 717 A. Haluk lman, 1860-1861 Suriye Buhran, Osmanl Diplomasisinden Bir rnek Olay, Ankara, 1966, s.6.

191

Drz retilere yansmas daha ziyade smiliyye araclyla olmutur. Bu da Drzliin smiliyye ierisinde gelitiini ve Drzi dncesinin temelininde smiliyye kaynakl fikirlerinden oluturduunu gsterir718. Drzlerin, Marunlerle olan ekimeleri blgedeki siyasi ve sosyal yapya etki ettii gibi nfusuda etkilemitir. Drz ve Marun ekimesi sonucunda bulunduklar yerlerden g edenlerin ilk tercihi Beyrut olmutur. Resmi kaytlara gemese de Beyrutta drzlerin yaadklar bilinmektedir. Ancak Beyrutta ne kadar sayda olduklarna dir herhangi bir kayt bulunmamaktadr. Beyrutta yukarda ad geen din guruplar dnda saylar ok az da olsa Latin ve Kptlerde yaamaktayd. Latinler, Roma imparatorluu zamnnda talyadan gelip Beyruta yerlemilerdi. 4. Nfus Hareketleri Bu blmde Beyrutta meydana gelen gler ile insanlarn usulsz olarak yurt dna klar hakknda bilgi verilecektir.

4.1. Yahudi Gleri 19. yzylda Osmanl topraklarna ilk Yahudi g, Yahudi kart Rus ar II. Alexanderin suikast sonucu ldrlmesiyle birlikte, Rus hkmeti tarafndan uygulanan kat Yahudi politikasna dayanamayan Yahudilerin Rusyadan Avrupa lkeleri, Amerika ve Filistine gyle balamlardr. 1881-1891 tarihlerinde Filistin blgesinin yan sra Suriye ve Beyrut vilyetleride bu glerden gelen Yahudilerin yerleme alan olmutur. Yahudiler Rusyann basks dnda, Siyonist ve batl devletlerin, Yahudi devleti kurma politikas iinde plnl bir ekilde Ortadouya g etmeye balamlardr. Bu plnn ilk aamas olan arazi temini iin Filistin blgesi dnda Suriye ve Beyrut blgesinde de arazi satn almaya balamlardr.

718

A. Balolu, Drzler, s.9; Ahmet Balolu, nan Esaslar Asndan Drzilik, s.155-188; Ethem Ruhi Flal, amzda tikadi slm Mezhepleri, Ankara, 1991, s.193.

192

Beyrut ve evresinde, Yahudiler iin arazi teminini salayan, ngiliz asll Yahudi olan Edmon Rochildin kurmu olduu Rochild irketi ve Avrupa Cemiyet-i srailiyesi bu blgede, Yahudilerle ilgili faaliyetleri yrtmekteydiler719. Rochild irketinin Yahudilere arazi temini iin altnn, Osmanl devleti tarafndan renilmesi ile bu irkete arazi sat yasaklanmtr. Bu yasak zerine, irket kendi adna alan farkl lkelere mensup kiiler araclyla arazi satn alma yoluna gitmitir720. Bu kiilerden Fransz Simon Hora, Safedde Rochild irketi adna sekiz bin dnm arazi satn alm, bunun dnda deiik ahslar araclyla Akkada yirmi iki bin dnm, yine Safedde on alt bin dnm arazi satn aldklar tespit edilmitir721. Mufsika isimli bir Yahudide irket adna arazi satn almak isterken, tespit edilmi ve arazi satn almasna engel olunmutur722. Bu gibi zel kiilerin yan sra blgede bulunan konsolosluklarda alan kiiler araclylada arazi satn alma yoluna gitmilerdir723. Rochild irketi her trl yntemi kullanarak Yahudi gmenler iin arazi satn alyor, alnan araziler zerine ev ve iyerleri de ina ettiriyordu724. Osmanl devleti bu ekilde satn alnan araziler zerinde Yahudilerin devlet kurma dncelerinden haberdar olduu iin arazi satlarnn iptal edilmesi ve alnan arazilere bina yaplmasna kar yasaklamalar getirmitir. Bu yasaklamalardan Rusyadan gelerek Osmanl vatandalna kabul edilmi olan Yahudiler muaf tutulmutu725. Osmanl devleti Yahudileri arazi satn almalarna karlk 1883 tarihinde yabanc uyruklu Yahudilere tanmaz mal sat yasaklanrken, 1891de karlan bir kanunla da hibir Yahudinin Osmanl vatandalna alnmayaca belirtilmitir726. Bu tedbirlerin yan sra Beyrut vilyetinde bo bulunan araziler ki bu arazilerin toplam milyon dnmdr. Yahudiler bu arazileri satn almaya balaynca, Osmanl devleti bu almlara

719 720

BOA., DH.MKT., 1890-25, 17 Kasm 1891 M./14 Rebil-hir 1309 H. Msy ayd isimli Fransz vatanda, Yahudilerin bu blgede arazi satn almak istediklerini arzuhalinde ifade etmitir. BOA., DH.MKT., 1886-27, 5 Kasm 1891 M./2 Rebil-hir 1309 H. 721 BOA., DH.MKT., 24-41, 15 Ekim 1895 M./25 Rebil-hir 1313 H. 722 BOA., DH.MKT., 425-73, 11 Eyll 1895 M./21 Rebil-evvel 1313 H. 723 Rusya Konsolosluunda alan Musa Sersek, arazi satn alarak, bu arazileri daha sonra Almanyal bir Yahudiye satmak istemitir. BOA., DH.MKT., 745-60, 28 Temmuz 1893 M./3 Cemaziyel-evvel 1321 H. 724 BOA., DH.MKT., 1999-84, 11 Eyll 1892 M./18 Safer 1310 H. 725 BOA., DH.MKT., 1530-17, 7 Austos 1888 M./29 Zil-kde 1305 H. 726 mer Osman Umar, Osmanl Dneminde Yahudilerin Filistine Yerleme Faaliyetleri, FSBD, S.12, S.2, Elaz, 2002, s.424.

193

engel olmak iin arazileri mzayede usul ile satlmasn kararlatrm. Arazileri Yahudilerin deiik yollarla satn alnmasnn engellenmesi emride verilmiti727. Beyrut blgesinde bulunan Safed kasabasnda Musevilerin youn bir ekilde arazi satn almaya altklar ariv kaytlarnda tespit edilmitir. Merkezi hkmet burada Yahudilerin arazi satn katiyetle yasak etmi ve blgede arazi satlarnn kontrol edilmesinin yan sra, blgedeki yerel idarecilerede bu konulara kar duyarl davranmalar istenmitir728. Bu konuda dikkatli davranmayan ve Musevilerin arazi satna msaade eden Safed kaymakamna soruturmada almtr729. Bu yasaklamalar karsnda Yahudiler siyasi glerini kullanarak, Batl devletler araclyla Osmanl hkmetine bask yapmaktaydlar. Beyrutta bulunan Almanya, Avusturya ve talya konsoloslar Yahudilere uygulanan yasaklarn kaldrlmas iin, Osmanl hkmetine mektuplar yazmlardr730. Yahudiler, bireysel olarakta Osmanl devleti nezdinde giriimlerde bulunmaktaydlar. Bu giriimlerden birinde Rochil irketi sahibi Baron Edmon Rochild yapmtr. Edmon Rochild, Beyrutta bulunan bo arazilere Yahudilerin yerletirilmesi, bunun karl olarakta Rochild bankasnn Osmanl devletine her trl yardm yapacan belirten bir mektup gndererek, Osmanl hkmetini ikna etmeye almtr731. Fakat bu giriimler sonusuz kalmtr. Sonu olarak Beyruta Yahudi gleri 19. yzyln ikinci yarsnda younlam, zellikle Rusyadan gelen Yahudiler bu blgeye yerlemilerdir 732. Rochild irketinin grevlendirdii zel ve resmi grevliler bu blgede Yahudilerin yerlemesi iin arazi satn alarak ileride kurulacak Yahudi Devleti iin hazrlklar yapmtr.

4.2. Ermeni Gleri 19. Yzyln ikinci yarsnda Avrupal devletlerin kkrtmalaryla hareket eden ermeni topluluklar, devlet iinde asayii tehdit edecek faaliyetlerde bulunmalar
727

BOA., DH.MKT., 2001-120, 15 Eyll 1892 M./22 Safer 1310 H.; BOA.,Y.PRK.AZJ., 22-34, 3 Kasm 1892 M./12 Rebil-hir 1310 H. 728 BOA., Y.MTV., 298-141, 9 Haziran 1907 M./27 Rebil-hir 1325 H.; BOA., .HUS., 162-1325/Z76, 6 Ocak 1908 M./2 Zil-hicce 1325 H. 729 BOA., Y.A.RES., 83-83, 16 Kasm 1896 M./10 Cemaziyel-hir 1314 H. 730 BOA., DH.MKT., 24-41, 15 Ekim 1895 M./25 Rebil-hir 1313 H. 731 BOA., Y.PRK.SRN., 3-43, 25 Temmuz 1892 M./29 Zil-hicce 1309 H. 732 BOA., Y.PRK.BK., 76-63, 8 Eyll 1906 M./19 Receb 1324 H.

194

sebebiyle birou Anadolu ehirlerinden g etmek zorunda kalmlard. Ermeniler Anadolu ehirlerinden kabilmek iin her trl yola bavurmulard. Kara, deniz ve demiryollarn kullanarak Anadoludan farkl diyarlara g etmilerdir. Beyrutun liman ehri olmas ve birok lkeye direkt olarak gemilerin yol almas Beyrut ve limann Ermenilerin g yolu haline getirmitir. Beyruta farkl diyarlara gitmek iin gelenlerin yan sra ehirde huzursuzluk karmak iin gelen ermeni eteleri de olmutur. Bu ynde Beyruta gelen bir gurup ermeni, hafiye tekiltnn tarafndan polis ve jandarma tekiltna yapt ihbar sonucunda yakalanmtr733. Beyrut ve evresine gelen Ermeniler blgede bulunan Drzlerle planl bir ekilde saldracaklar, bylece ehirde huzursuzluk ortam oluturacaklar istihbaratda de kolluk kuvvetlerine bildirilmitir734. Beyruta gelen ermeni etelerinin Drzlerle atmak istemelerinin plnl bir eylem olduu ve blgede byk olaylar karmay hedefledikleride anlalmtr. Beyrut zerinden farkl lkelere gitmek isteyen Ermeniler ise genelde kaak yollarla Beyruta gelmekte buradan sahil kuvvetlerinin yetersizliinden dolay kaak olarak gemilere binerek yurt dna kmaktaydlar. Beyruttan Loyd irketine ait Kastora isimli gemide Mara, Adana, Merzifon, Balkesir ve Ankaradan gelen yz kadar ermeni yakalanm ve memleketlerine geri gnderilmek zere stanbula gnderilmilerdir735. Mersinden hareket edip Beyruta gelen Mesajeri isimli gemide krk kadar Harputlu Ermeni yakalanmtr736.Beyruttan, Amerikaya gitmek iin gelen Ermeniler genelde Harputtan gelmekteydiler737. Ermeniler kendilerine gerekli olan mrur tezkeresi gibi belgeleri devlet memurlarna rvet vererek temin etmekteydiler. Bu bilgiden de Ermenilerin kaak olarak yurt dna klarnda devlet grevlilerinin grevlerindeki ihmal ve suiistimallerinden kaynaklanmaktayd. 27 Temmuz 1899 tarihinde Beyruta gitmek zere Halebde yakalanan Harput Ermenilerinin zerinde

733 734

BOA., Y.PRK.UM., 36-26, 5 Kasm 1896 M./29 Cemaziyel-evvel 1314 H. BOA., Y.PRK.UM., 36-65, 6 Ocak 1897 M./2 abn 1314 H. 735 BOA., Y.A.HUS., 471-86, 28 Nisan 1904 M./12 Safer 1322 H.; BOA., Y.MTV., 259-85, 26 Nisan 1904 M./10 Safer 1322 H. 736 BOA., Y.MTV., 191-75, 23 Haziran 1899 M./13 Safer 1317 H. 737 Ahmet Akter, Tehcir ncesi Vilayat- Sitteden Amerikaya Ermeni G, Dokuz Eyll niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits Baslmam Doktora Tezi, zmir, 2006, s.32.

195

Mslman olarak hazrlanm mrur tezkereleri bulunmu yaplan soruturmada, Alaybeyi Mustafa Efendinin rvet karlnda bunlar hazrlad tespit edilmitir738. Beyruta g etmek zere gelen Ermeniler ierisinde blgede yerleenlerde azmsanmayacak sayda idi. Beyrutta bu denli ermeni gnn olmasnda, Beyrutun insan kaaklnn youn bir ekilde yaanan blge olmasndan ileri geliyordu.

4.3. nsan Kaakl Beyrut, bulunduu corafi konumu ve sahip olduu imknlaryla Osmanl devletinde insan kaaklnn739 st seviyelerde yaand ehirlerden bir tanesi idi. Beyrutta insan kaakln kimlerin nasl ve ne ekilde yrttn aklamadan nce genel olarak Beyrut ehrinde olmasnn temel sebeplerini u ekilde zetleyebiliriz; Beyruta deniz, kara ve demiryolu ile Osmanl topraklarnn tmnden ulamn olmas, Beyrut sahillerinde gvenlik zafiyetinin yaanmas740, Beyruttan Amerika, Avrupa ve dier kta lkelerine ileyen yolcu, posta vapur ve gemilerinin bulunmas gibi balca sebeplerden dolay insan kaakl olaylar youn bir ekilde yaanmaktayd. Konunun daha iyi anlalmas iin ariv kaytlarna geen ve blgede yaanan insan kaakl hadiselerinin bilinmesi gereklidir. Bu olaylardan bazlar ise unlard; 16 Nisan 1889 M.(15 abn 1306 H.) tarihinde Cebel-i Lbnan ve eitli vilyetlerden gelen ahslar Beyrut iskelesinden yabanc devletlere ait posta vapurlaryla ruhsatsz olarak bata Amerika olmak zere dier lkelere gitmek iin Fransz vapuruyla, Marsilyaya gitmilerdir741.

738 739

BOA., DH.MKT., 2225-44, 26 Temmuz 1899 M./17 Rebil-evvel 1317 H. Bu olaylar bir insan g m? Yoksa insan kaakl mdr? Bu bir boyutu ile insan g bir dier boyutu ilede insan kaakldr. Tarih boyunca insanlar mutlu olmadklar, zlum grdkleri, adaletin olmad, fukaraln yaygn olduu bir ortamdan daha adil ve mreffeh yerlere gerler. Bu bir ynyle insan gdr. Fakat bu g tek bana olamaz. nsanlar tek bana baaramazlar. O nedenle bu g kullananan, bundan para kazanmak isteyen, istismar eden, simsar veya madrabazlar (arac ve tefeci) kaaklar ve illegal i yrten guruplar ortaya kar ve bu boyutu ile de insan kaakl olarak nitelendirililebilir. 740 Ayrntl bilgi iin Beyrutta Denizde Hizmet Veren Askeri Birlikler balkl blmne baknz. 741 BOA., DH.MKT., 1616-92.

196

22 Nisan 1889 M.(21 abn 1306 H.) tarihinde Marsilyadan Amerikaya gitmek iin Beyruttan hareket ederek skenderiyeye geen Mavro isimli spanyol vapurunda iki yz Cebel-i Lbnanl kaak yakalanmtr742. 4 Mays 1889 M.(4 Ramazn 1306 H.) tarihinde Avrupaya gitmek zere hareket eden Fransz vapurunda drt yz Cebel-i Lbnanl kaan olduu ihbar edilmitir743. 24 Haziran 1890 M.(6 Zil-kde 1307 H.) tarihinde Barcelona ehrinden Amerikaya gitmek iin Cebel-i Lbnan ve Suriye ahalisinden iki yz krk kiinin gemilerle Barcelonaya gittikleri ihbar edilmitir744. 19 Temmuz 1893 M.(5 Muharrem 1311 H.) tarihinde Msra gitmek iin yz otuz be Cebel-i Lbnanl, sve bandral, kst isimli vapurla nce Marsilyaya daha sonra Amerikaya gitmilerdir745. Yaplan tahkikat sonucunda bu ii Beyrutlu Nesi ahade ve Hseyin Salyub isimli kiilerin organize ettii tespit edilmi ve bu kiilerin hemen grldkleri yerde tutuklanmalarna ynelik emir karlmtr746. 11 Aralk 1894 M.(12 Cemaziyel-hir 1312 H.) tarihinde Beyruttan Yafaya giden Fransz vapurunda Amerikaya gitmek zere Cebel-i Lbnan ahalisinden drt yz krk sekiz kaak, Jeron ismindeki dier bir Fransz vapurunda drt yz krk be kaak ermeni, Senfol ismindeki Fransz gemisinde ise yz elli kadar Cebeli Lbnanlnn kaak olarak yolculuk yaptklar tespit edilmitir747. 9 Ocak 1898 M.(15 abn 1315 H.) tarihinde Fransz Faber irketine ait Lotesya vapurunda Amerikaya gitmek isteyen yedi yz kadar kaak Cebel-i Lbnanl yakalanmtr748. 8 ubat 1910 M.(08 Safer 1311 H.) tarihinde pasaportsuz olarak Amerikaya gitmek isteyen cebel-i Lbnanllar Cenovada yakalanmtr749.

742 743

BOA., DH.MKT., 1618-73. BOA., DH.MKT., 1621-52. 744 BOA., DH.MKT., 1635-66. 745 BOA., DH.MKT., 46-32. 746 BOA., DH.MKT., 85-35, 21 Austos 1893 M./08 Safer 1311 H. 747 BOA., Y.MTV., 110-18. 748 BOA., DH.MKT., 2087-66. 749 BOA., DH.MU., 63-10.

197

Yukarda verilen rnek olaylar incelendiinde, insan kaaklnn Avrupal ve Amerikal byk yolcu ve posta irketleri araclyla yrtld zellikle Fransz irketlerinin bu ilerle daha fazla megul olduu belirlenmitir. Kaak gmenlerin neredeyse tamamna yakn Amerikaya gitmeyi hedeflemilerdir. Direkt olarak Amerikaya yolculuk yerine nce Marsilyaya daha sonra Amerikaya ulalmas plnlanmtr. Yolcu irketleriyle, kaak yolculuk yapacaklarn arasndaki irtibat Beyrutta bulunan insan tacirleri salamaktaydlar. Bu insanlarn kimler olduu ve nerede bulunduklar biliniyor. Beyrutta kaaklkla megul olanlarn en mehurlar, isim veya unvanlar, bulunduklar meknlar ve hangi blgeden insan kardklar ise u ekilde idi; 1. Hasan Ceziru, Beyrutta Seyfi Han civarnda sakin olup sekiz on yardmcsyla Kesrevan ve Kre kazlar ahalisini karyordu. 2. Salih Zerifi, Beyrutta Kbrsl kahvehnesi civarnda bulunup, on iki yardmcsyla Bakaa ve uf kazlarndaki insanlar karyordu. 3. Halil Ali Seblini, Beyrutta Kbrsl kahvehnesi civarnda bulunup, drt yardmcsyla Merciyun ve uf kazlarndaki insanlar karyordu. 4. Mehmed Zeyni, Beyrutta Kbrsl kahvehnesi civarnda bulunup, sekiz yardmcsyla Bakaa ve Merciyun ve uf kazlarndaki insanlar karyordu. 5. Salih Yahya erkavi, Beyrutta Sabit Han civarnda bulunup yedi, sekiz yardmcsyla Mina kazlarndaki insanlar karyordu. 6. Kbrsl, Beyrutta Kbrsl han civarnda sekiz on yardmcsyla uf ve Mina kazlarndaki insanlar karyordu. 7. Mehmed Galayani, Beyrutta Kbrsl han civarnda yedi sekiz yardmcsyla Kre ve Akkar kazlarndaki insanlar karyordu. 8. Saidu, Beyrutta Seyfi han civarnda be yardmcsyla Kesrevan kazlarndaki insanlar karyordu. 9. Cezayirli Tark, Beyrutta Seyfi han civarnda yedi sekiz yardmcsyla Kesrevan kazlarnda ki insanlar karyordu750.

750

BOA., DH.MKT., 649-29, 16 Ocak 1903 M./16 evvl 1320 H .

198

Kaakclar kendi aralarnda hangi blgedeki insanlar tayacaklarna kadar plnl almaktaydlar. Beyrutta insan kaakl ile uraanlarn bulunduklar meknlar bilinmesine karn bunlarla ilgili resmi ilem yaplamamasnn temel sebebi ise kaaklk ile ilgili yeterli kanunlarn olmamas idi. Her trl sorumluluk kaak yolculuk yapanlarda olduu iin, ne bu ie arac olanlar, ne de kaak yolcu tayan irketler cezalandrlamyordu. Bu yzden olsa gerektir ki, insan kaakl bu blgede srekli artarak yaanmtr. Aslnda en temel sorun kaak olarak yurt dna kmak isteyenlerdi. Bu insanlar kimdi? ve neden yurt dna kmak istiyorlard? Beyrutta yurt dna kmak isteyenler ounlukla Cebel-i Lbnanllar ve Anadoludan gelen Ermenilerdi. Cebel-i Lbnanllar 19. yzylda balayan grnrde Marun-Drz, perde arkasnda ngiliz-Fransz ekimesinin getirmi olduu sosyal ve ekonomik sorunlardan, Anadoludan gelen Ermeniler ise Anadoluda meydana gelen olaylardan yurtlarn terk etmek zorunda kalmlardr. Ksaca bulunduklar huzursuz ve gvensiz ortamdan, can gvenlii iin kaan iki topluluktan oluan insanlard. Antakizde isminde Osmanl vatanda ise kaak glere neden olan sebebi merkeze yazm olduu arzuhalinde u ekilde ifade etmi; Beyrut ve Suriyede bulunan ahalinin zellikle rencilerin isizlik ve fakirlik sebebiyle Amerikaya g ettikleri, blgede kurulan birok irkette yabanclarn istihdam edilerek altrldklar blgedeki yerel halkn altrlmamas sebebiyle insanlarn i bulamadn, bu sebeple insanlarn kaak olarak yurt dna kmaktadr751. Osmanl devleti insan kaakln nlemek iin sadece yerel idarecileri uyarmak dnda ve kanunlara riayet edilmesi iin gnderilen emirnmeler dnda pek bir ey yaptn sylemek mmkn deildir. Merkezi hkmet tarafndan yaplan uyarlar genelde kefalet vermeden752, pasaportsuz olarak yurt dna klara dikkat edilmesi, kaak g tevik edici yaynlarn memlekete sokulmamas753 ve tezkerelerin kontrol

751 752

BOA., Y.PRK.AZJ., 23-123, 6 Nisan 1893 M./19 Ramazn 1310 H. BOA., DH.MKT., 2335-114, 24 Nisan 1900 M./23 Zil-hicce. 1317). 753 Amerikaya gidileri kolaylatrmak iin Mesajeri irketi Arapa brorler bastrp datnca merkezi hkmet bu trl muzr yaynlarn sokulmamas emrini vermitir. BOA., DH.MKT., 2078-43, 3 Ocak 1897 M./29 Receb 1314 H.

199

edilme sklnn artrlmas uyarlarndan teye gitmemitir754. Kaaklk olaylarnn pek ounda devlet memurlarndan zellikle nfus ve iskelede alan grevlerinin ihmali sz konusu idi. Bu grevliler rvet karlnda grevlerinde usulszlk yapmakta, kaaklarla birlikte hareket etmekteydiler755. Bazen bu olaylara ehrin i gvenliini salayan polislerde katlmaktayd. Kaaklkta dnen parann miktarnn byklnden ehrin st dzey emniyet grevlileride bu ebekelerle birlikte, ortak hareket etmilerdir. Bu sebeple Beyrut vilyet ser komiseri Cemal Efendi muhakeme edilmek iin 29 Mart 1903 M.(29 Zil-hicce 1320 H.) tarihinde tutuklanmtr756. Beyruttan kaak yollarla g edenler gittikleri yerlerde birlikte hareket etmekte idiler. Bunlar gittikleri yerlerde cemiyetlerde kurmulardr. Ancak kurulan bu cemiyetler Osmanl aleyhtar almalar yrtmekteydiler757. Buradanda anlalyor ki insanlarn gleri dahi yapacaklar olumsuz alma ve faaliyetlere engel deildi. nsan kaaklnn gnmzde dahi en fazla yaand blge olan Ortadou corafyas, iinde bulunduu siyasi ve sosyal buhranlardan dolay gelecekte de, gemite olduu gibi insan kaaklnn yaanaca, ngrsnde bulunmak hi de zor olmasa gerektir.

754 755

BOA., DH.MKT., 398-69, 16 Temmuz 1895 M./23 Muharrem 1313 H. BOA., DH.MKT., 649-29, 16 Ocak 1903 M./16 evvl 1320 H. 756 BOA., DH.MKT., 677-37. 757 Beyrut ve Cebel-i Lbnandan, Amerikaya giden ve New Yorkta cemiyet kurmular. Kurulan cemiyet Beyrut ve Lbnanda Mslman ahaliyi kkrtmak iin El-Islah, El-Eyyam, El-Mehdi, Suriye adl yaynlar bastrarak blgeye gndermilerdir. BOA., DH.MKT., 223-92, 20 Temmuz 1899 M./11 Rebil-evvel 1317 H.

200

DRDNC BLM EKONOMK DURUM 1. ehir Ekonomisini Etkileyen eler ehir ekonomisini oluturan temel eler tarm ve hayvanclk, ticaret ve sanayidir. Bunlarn bilinmesi ehrin ekonomik yapsnn yannda, sosyal ve idar yapnnda tam olarak anlalmas salayacandan nem arz etmektedir. Beyrut ehrinin ekonomik yapsnn birok Osmanl ehrinin ekonomik yapsndan farkllk arz etmesi dolays ile ehir ekonomisinin etkileyen unsurlar Tarm ve Hayvanclk, Sanayi ve Ticaret olmak zere iki ayr balk ad altnda incelenmitir. 1.1. Tarm ve Hayvanclk Beyrut ehri, bulunduu corafi konumu, iklim artlar ve topraklarnn verimlilii gibi olumlu etmenlere ramen fizki yaps itibariyle snrl bir alana sahip olmas, evresine gre Beyrutta tarm ve hayvancln gelimesine engel olmutur. Bu sebepledir ki, ehir ticar faaliyetler zerine younlamtr. Beyrut ehrinde yetien bitkiler unlard; limon, portakal, zeytin, kays, elma, armut, muz, zm, incir, dut, fstk gibi rnlerin yan sra msait alanlarda balca, buday, arpa, msr, beyaz dar, susam, nohut, ful(bakla), fasulye, pirin, yulaf, mercimek, ttn, pamuk, patates, harnup (keiboynuzu) ve eitli sebzelerde yetitirilmekteydi758. ehrin ikliminden dolay blgede iyi kalitede narenciye yetimekte olup bunlarn byk ksmda ihra edilmekteydi759. 1876-7 tarihlerinde Beyrutta yetitirilen baz rnlerin miktar yle idi; Buday 400.000 kile760 (10.000.000 kg), arpa 420.000 kile (10.500.000 kg), beyaz dar 40.000 kile (1.000.000 kg), msr 30.000 kile (750.000 kg), susam 42.000 kile (1.050.000 kg), mercimek 35.000 kile (875.000 kg), nohut 3000 kile (75.000 kg), bakla 12.000 kile (300.000 kg), sumak 8500 kile (212.500 kg), zm ve incir 730.000 kyye761 (934.400

758 759

Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1318 H. (1900-1901 M.), s.142. V. Cuinet, Syrie, Liban et Palestine, s.78. 760 Kile miktarnn Beyrut kilesi veya stanbul kilesi olduu tesbit edilemediinden, stanbul kilesi l birimi olarak alnm ve bu da ortalama 25 kilogram zerinden hesap edilmitir. 761 Kyye:okka, vukiyye adlarylada anlan arlk birimi dir. Yaklak olarak 1,28 kgdr.

201

kg), pamuk 20.000 kyye (25.600 kg), ttn 1.421.800 kyye (1.819.904 kg) idi762. Vital Cuinetin belirttiine gre 1895 tarihlerinde Beyrutta, bir ylda 3.969.174 kilogram limon, 8.616.822 kilogram portakal, 64.000 kilogram fasulye, 1.712.084 kilogram soan yetitirilmekteydi. Beyrut ehrinde ok eitli rn yetitirilmesine ramen blgenin fizki yapsnn elverisizliinden ve arazinin yetersizliinden dolay ok az miktarda rn elde edilmekteydi. Verilen rakamlara gre ehirde narenciye, ttn, zm ve incir gibi aata yetiebilen rnlerin daha ok yetitirildii grlmektedir. Blgede ipek bcekiliinin yaygn olmasndan dolay dut aacda ekseriyetle bulunmaktayd. Yaplan bir aratrma sonucuna gre 1915 tarihinde blgede 170.000 dut aacnn bulunduu tespit edilmitir763. ehirde tarmdan daha iyi rn alabilmek iin ticaret ve sanayi mektebinde seraclk eitimi verilmesi plnlanmsada 1. Dnya savann balamas ile uygulama yaplamamtr. Beyrutta hayvanclk yaygn deildi. Bunun en iyi kant ise Beyrut Sancanda bulunan ehirlerle Beyrut ehrinde beslenen hayvan saylar karlatrld zaman ortaya kmaktadr. Beyrut sancanda bulunan hayvan saylar u ekilde idi;
TABLO - 51 1904-5te Beyrut Sancanda Bulunan Hayvan Says764 Beyrut Sanca Beyrut Kazs Sayda Kazs Sur Kazs Merciyun Kazs Toplam Kei Adet 210 27093 50572 10846 88721 Koyun Adet 301 4693 6054 7253 18301 Toplam Adet 511 31786 56626 18099 107022

762 763

Suriye Vilyeti Salnmesi, 1293 H. (1876-1877 M.), s.147. Mehmet Behet, Refik Temimi, Beyrut Vilyeti (Cenubi Ksm), Beyrut, 1333, s.42. 764 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1326 H. (1908-1909 M.), s.106-108.

202

Beyrut Sanca

Eek Adet

Deve Adet

At Adet At-Katr Manda Ksrak Adet Adet 291 197 54 375 917 923 318 377 543 2161 --4 7 646 657

nek ve kz Adet 787 2030 2346 3033 8196

Toplam Adet

Beyrut Kazs Sayda Kazs Sur Kazs Merciyun Kazs Toplam

491 1645 1050 1154 4340

5 659 935 580 2179

2497 4853 4769 6331 18450

Yukardaki tabloda grld zere sancakta yk tamaclnda kullanlan hayvanlar dnda hayvan says bakmndan dier ehirlere oranla Beyrut ehri son srada yer almaktadr. ehir fizki yapsnn msait olmamas yannda ehirde yaayanlarda genelde ticaretle uramalarndan dolay ehrin ihtiyac olan hayvanlar genelde dardan temin edilmekteydi. 1910 tarihinden itibaren Beyrut ve evresinde kmes hayvancl yaygnlamtr. Bunun temel nedeni ise zellikle Avrupa lkelerine yaplan yumurta ihracndan kaynaklanmtr. Kmeslerin byk bir blm yabanclarn ise de yerli halkn bu meslei renmesi ile kmes hayvancl Beyrut ve evresinde yaygnlamtr. 1915 tarihinde Beyrut vilyetinden, Avrupaya 4.853.500 adet yumurta ihra edilmitir. 1913-4 tarihinde ehirde stlk ve peynircilikle ilgili okul kurularak buna bal hayvanclk yaygnlatrlmak istenmise de sonu alnamamtr765. Beyrut ve blge ile zdeleen temel hayvanclk alan ise ipek bcekilii idi. Bu sebeple bu konu pek bcekilii ve pek bal ad altnda ayr olarak incelenmitir. 1.1.1. pek Bcekilii ve pek Beyrutta ipek bcekilii ve ipek retimi Bizans imparatorluu hkimiyetinde iken Justinianin imparatorluun ihtiya duyduu ipei retmek iin grevlendirdii iki Persli papazn ine giderek gizli bir ekilde retilen ipein, retim bilgisi, tohum alma, aralarnn yapm gibi meslek bilgilerini renmeleri ile birlikte Beyrut, Sur ve stanbulda ipek tesisleri kurularak ipek retilmeye balanmtr766. Beyrut ve

765 766

Mehmet Behet, Refik Temimi, Beyrut Vilyeti (Cenubi Ksm), Beyrut, 1333, s.44, 50-51. N. Jidejian, Beirut Through The Ages, s.74-76; Beyrut, Suriye blgesi iinde, ham ipek retimi ile bilinirdi. mit Ko, Savatan Sanata pek, Elaz, 2009, s.65.

203

evresindeki ipei dier ipeklerden ayran en nemli zellii parlakl ve boyaya yatkn olmas idi. Beyrut alaca renkli ipei dnyaca mehurdu. pek, Beyrut ve evresinin hayvanclk alannda en temel ekonomik gelir kayna olmutur. Beyrut ve Lbnan blgesinde ipek retimini, Marun ve Drzler yapmaktaydlar. Belkide blgede sre gelen atmalarn sebeplerinden biride bu ekonomik gcn paylalamamas idi. Buna delil olarak birbirleri arasndaki atmalarda ipek tohumlar ve ipek retiminde kullanlan alet ve edevatlarn ilk olarak hedef almalar gsterilebilir767. Blge dnda dahi Beyrutta retilen ipein ekonomik gcn elde etmek iin almalarda yrtlmtr. Msrn geicide olsa Mehmet Ali Paann eline getii tarihlerde blgeye hkim olan brahim Paa 2 Eyll 1835 M.(9 Cemaziyel-evvel 1251 H.) tarihinde ipek retiminin skenderiyede yaplmasn salamak iin birka yz kadar Drz kadn ipek retimini retmesi iin skenderiyeye gtrmek istemise de Drzler buna kar km ve isyan etmiler. brahim Paa bu isyan bastrmak iin tabur askeri blgeye sevk etmek zorunda kalmt768. Beyrut ve Cebel-i Lbnanda 1840 ile 1914 tarihleri arasnda 200e yakn ham ipek iplii fabrikas kurulmutur. Bu fabrikalarda, ou mevsimlik olan, byk bir ksmda kadnlardan oluan 14.000 ii altrlmakta ve hemen hemen Dou Akdenizin yllk retiminin bete birine eit olan 500.000 kilo ham ipek retilmekteydi. Beyrut ve evresinde ok sayda fabrika kurulmasnda Avrupada meydana gelen salgnlar yznden ipek tohumu ihtiya ortaya kmt. pek dokuma endstrisinin 1850lerde neredeyse tamamen yok olmas ile alternatif ipek iplii kaynaklar arayan Fransz dokumaclar Beyrut ve evresinde artan taleplere cevap vermek iin birok fabrika kurmulard. Blgede ilk kurulan fabrika Portalis adnda bir Fransz giriimci tarafndan 1840 tarihinde kurulmutur769. Osmanl devleti blgedeki ipek retimini kontrol etmek iin Beyrut gmr ierisinde harir gmr (ipek gmr) oluturmu. Bu gmre gelen ipekler mizn- harr (ipek lm) emini nnde tartlp defterlere zel olarak kayt edilirdi770. Burada tutulan deftere gre ipek retiminin art ve azal kontrol edilirdi. Yerel idareciler ipek
767 768

BOA., C.ML., 200-8292, 5 Haziran 1845 M./29 Cemaziyel-evvel 1261 H. BOA., HAT., 374-20429/C. 769 Roger Owen; 1840-1914 Dneminde Lbnanda pek Dokuma Endstrisi. evre Toplumlarnda Fabrika retiminin nndeki Olanaklar ve Snrlamalar zerine Bir alma, Toplum ve Bilim Dergisi, S.23, stanbul, 1983, s.55-57. 770 BOA., C.ML., 267-10943, 2 Kasm 1805 M./9 abn 1220 H.

204

retimi azald zaman bu sorunu aratrarak zm aryorlard. Buradanda Beyrut ve evresinde ipek retiminin devlet kontrolnde olduu sonucu ortaya kyordu. ehirde ilk defa ipek fabrikas ama ve iletme yetkisi 1850 tarihinde Sarraf Antona 12 yllna verilmiti771. 18 Ocak 1852 tarihinde Fransz vatandalar Freya ve Birar da Beyrutta ipek fabrikas amak istemise de Sarraf Antona verilen imtiyazdan dolay talepleri reddedilmitir772. 1884-5 tarihlerine gelindiinde Beyrutta 30 adet ipek fabrikas kurulmutur773. Fabrika says 1914 tarihine kadar 60a km olup bu fabrikalardan 10 tanesi Franszlara aitti774. Fabrikalarn yannda evlerde binlerce ipek dokuma tezghda bulunmaktayd775. 1875-6 tarihlerinde Beyrutta retilen ipek kozas 1.241.800, ipekten kuak 8000 adet, ipek alaca 30.000 ve ilenmi ipek 50.000 miktarnda retilmitir776. 1893-4 tarihinde Beyrut vilyetinde 217.000 kyye ipek retimi yaplmtr777. 18611913 tarihleri arasnda Beyrut ve Suriye blgesinde retilen ipek kozasnn ton olarak miktar ise yle idi, 1861-4da 1390, 1865-9da 2800, 1870-4de 1900, 1875-9da 1930, 1880-4de 2980, 1885-9da 3280, 1890-4de 4680 1895-9da 5020, 1900-4de 5210,1905-9da 5410, 1910-3de 5640 ton koza retilmitir778. pek retimi blgede artarak devam etmisede meydana gelen toplumsal olaylar ve savalar ipek retiminin azalmasn salamtr. Cebel-i Lbnan olaylarndan dolay ipek tohumu ihtiyac ortaya km bunun temini iin 16 Aralk 1860 tarihinde Amasya, Edirne ve Bursadan toplam 500 kyye tohum alnarak halka datlmas plnlanmtr779. Yaplan aratrma sonucunda Edirne ve Bursadan tohumun alnaca ve ipek tohumunun kyyesinin ise 600-700 kuru gibi yksek bir fiyata mal olaca hesaplanmtr780. Bu dnemde telef olan ipek tohumlar yerine Avrupadan da tohum talep edilmi, Selanikten 100 kyye
771 772

BOA., A.MKT.MVL., 50-39, 23 ubat 1852 M./2 Cemaziyel-evvel 1268 H. BOA., .MVL., 230-7954, 17 ubat 1852 M./25 Rebil-hir 1268 H. 773 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1302 H. (1884-1885 M.), s.234-235. 774 Jacques Thobie, nterets et mprialisme Franais dans lEmpire Ottoman (1895-1914), Paris, 1977, s.490-494 isimli eserinden alnt yapan Turgut Cura, Jacques Thobieye Gre Osmanl mparatorluu Ekonomisinde Fransz Nfuzu ve karlar (1895-1914), Krkkale niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Yksek Lisan Tezi, Krkkale, 2007, s.10. 775 Gndz kn, Osmanl Sanayii 1913, 1915 Yllar Sanayi statistik, C.4, Ankara, 1997, s.115. 776 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1292 H. (1875-1876 M.), s.82. Not retilen eyalarn l deti ve birimi kaynakta belirtilmemitir. 777 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1311 H. (1893-1894 M), s.306. 778 R. Owen; 1840-1914 Dneminde Lbnanda pek Dokuma Endstrisi, s.58. 779 BOA., A.MKT.NZD., 339-56, 14 Ocak 1861 M./2 Receb 1277 H.; BOA., A.MKT.MHM., 207-52, 27 Ocak 1861 M./15 Receb 1277 H. 780 BOA., A.MKT.MHM., 206-305, 17 Ocak 1861 M./5 Receb 1277 H.

205

ipek tohumu getirilmitir. Getirilen ipek tohumlar bir heyet tarafndan kontrol ediliyor, pertevsiz (parlak olmayan) ile temiz olan ayrmak iin Avrupadan getirilen zel makinelerle tozlar ayrldktan sonra her dirhemine 3,5 kuru verilerek satn alnyordu781. I. Dnya savann balamas ile birlikte ipek retimi azalnca svireden tohum getirmek iin Beru Baer isminde svireli bir tccar arac yaplarak sar cins ipek tohumu getirilmitir. Getirilen ipek tohumu vergiden muaf tutulmutur782. ehirde ipek ticaretinden salanan krn fazla olmas, ipek ticaretinde usulszlkleride beraberinde getiriyordu. zellikle yabanc tccarlar, Beyrut limannda bulunan gmrk memurlar ile anlaarak kaak yollardan ipek ticareti yapyorlard. 1 Mart 1884 M.(3 Cemaziyel-evvel 1301 H.) tarihinde Eltina isimli tccar Beyruttan Avrupaya kanunsuz yollarla ipek kard tespit edilmitir. Yaplan soruturma sonucunda rsumat kantarcs (lmc)ile Abdulkdir ve Es-Seyyid Ali ismindeki grevlilerinde bu usulszle bilerek katldklar tespit edilmitir ve ismi geen grevliler, grevlerinden uzaklatrlmtr783. Beyrutta retilen ipein byk bir ksm Fransann Marsilya ehrine ham koza olarak ihra edilmekte idi784. Ancak ham olarak gnderilen ipek, ilenmi ve mamul olarakta ithal edilmekteydi. ehirde bulunan han ve arlarda ipekten yaplma mensucat, hal, kuak, elbise vb. eyler bulunmaktayd. Beyrutta ipek yarmalar da dzenlenmekteydi. 22 Temmuz 1902 M.(15 Rebil-hir 1320 H.) tarihinde Hamidiye Bahesinde ipek yarmas dzenlenmi birincilere madalyalar verilmiti785. Osmanl devleti dneminde blge ekonomisinin gzdesi olan ipek bcei ve ipek retimi Fransz mandas altnda bulunan Beyrut ve evresinde giderek retimi azalm ve yok olmutur. 1920 tarihinde 800 ton olan retim, 1933de 1400 ton olmusa da 1940 tarihinde 600 tona kadar gerilemitir786.

781 782

BOA., A.MKT.MHM., 451-70, 28 Ocak 1861 M./16 Receb 1277 H. BOA., MV., 244-68, 24 Austos 1916 M./24 evvl 1334 H.; BOA., .DUT., 77-70, 25 Austos 1916 M./25 evvl 1334 H.; BOA., MV., 245-53, 16 Kasm 1916 M./18 Zil-hicce 1334 H. 783 BOA., Y.PRK.AZJ., 9-28. 784 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1311 H. (1893-1894 M.), s.370; Z. Ghanayim; Vilayeti Beyrut, s.187189. 785 BOA., DH.MKT., 546-35. 786 R. Owen; 1840-1914 Dneminde Lbnanda pek Dokuma Endstrisi, s.72.

206

1.2. Sanayi ve Ticaret Beyrut ehrinde sanayi retimi anlamnda ok byk tesisler az sayda bulunuyordu. Buna karn genel olarak el sanatlarna dayal retim yaygnd. 1879-80 tarihinde ehir de bulunan fabrika says u ekilde idi; 12 ipek fabrikas, 1 kiremit fabrikas, 1 makarna fabrikas, 1 emsiye fabrikas, 1 deri fabrikas, 1un fabrikas, 1 kibrit fabrikas ve 1 tahta fabrikas olmak zere toplam 19 fabrika bulunmaktayd787. 1882-3 tarihinde ehirde 3124 dkkn, 2873 maaza, 77 kahvehne, 45 frn, 22 fabrika, 11 eczahne, 12 araba irketi, 5 sabun atlyesi, 75 adet boya atlyesi, 2 debbahne, 2 tahmishne (kahve ekilip satlan yer), 6 mlek atlyesi, 21 ya atlyesi, 21 demir atlyesi ve 1 yemhne bulunmaktayd788. Belediye tarafndan 18 Temmuz 1860 tarihinde ehirden uzak olmak zere deniz kenarna bir mezbahnede ina edilmitir789. Beyrutun ticaret ehri olmasndan dolay az sayda sanayi tesisine sahip olduu bu tesislerinde kk atlyelerden ibaret olduu grlmektedir. Beyrutta nemli sanayi yatrmlar ipek fabrikalar idi. Bunlar Fransz yatrmclar iletmekteydi. pek fabrikalar dnda kt fabrikasda kurulmutur. Kt fabrikasnda her trl kt retilerek, Suriye ve Beyrut vilyetleri ile Msr, zmir, stanbul ve Halebe dahi gnderilmesi amalanmt790. Fakat Beyrut kt fabrikas birka sene alm ve daha sonra kapanmak zorunda kalmtr791. ehirde cam fabrikas kurulmas iin merzde Mehmed Mslim El-Umri Efendi'ye 26 Temmuz 1909 M.(8 Receb 1327 H.) tarihinde imtiyaz verilmitir. Bu imtiyaza gre; toz boyal, izgili her nevi pencere ve kap camlar, byk ve kk bina camlar, su, merubat, ay bardak ve tabaklar, srahiler, tabaklar, nargile ieleri, kadn bilezikleri, gaz lambalar ve ieleri, avizeler ve her cins billurdan olan her nevi eya ve zcaciye retimine mahsus olmak zere Suriye, Beyrut ve Halep vilyetleri merkezinde bir fabrika tesis inas ve iletmesi iin 18 yllna imtiyaz verilmitir. Fabrikann on be bin liraya mal olaca plnlanmtr792.

787 788

Suriye Vilyeti Salnmesi, 1297 H. (1879-1880 M.), s.162. Suriye Vilyeti Salnmesi, 1300 H. (1882-1883 M.), s.341. 789 BOA., C.BLD., 51-2547, 18 Temmuz 1860 M./29 Zil-hicce 1276 H. 790 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1303 H. (1885-1886 M.), s.390. 791 Tanzimat 1, stanbul, 1940, s.438. 792 BOA., .MT., 7-1327/B-4.

207

ehir halknn temel geim kayna ise ehrin ilk kurulduu dnemden itibaren ticaret idi. Liman ehri olan Beyrutta karantina idaresinin yaplmas ve limann yeniden ina edilmesiyle birlikte ticaret hacmi katlanarak artmtr. Beyrutun ticaret hacmini en iyi ekilde yanstmasndan dolay, Beyrut limanna giri-k yapan gemilerin saylarnn bilinmesi konuyu aydnlatacaktr. Beyrut limanna gelen gemi saylar ve yk miktar ise u ekilde idi;
TABLO - 52 Beyrut Limanna Gelen Gemiler ve Yk Miktar793 Tarih Buharl Gemiler Yelkenli Gemiler Ton Bir nceki yla gre Ton olarak fark Ton olarak Yzde Deeri ile Bir nceki Yla Gre Fark --12,57% -7,15% -0,97% 2,60% 15,12% 2,60% 7,41% 8,98% 1,30% 7,84% 12,76% 1,66% 13,38% 3,19% -7,75% -18,42% 37,98%

1895 1896 1897 1899 1900 1901 1902 1903 1904 1905 1906 1907 1908 1909 1910 1911 1912 1913

------682 694 769 715 813 902 861 858 1087 1101 1171 1143 1073 805 1024

------2614 2418 2663 2637 2776 2272 1845 2238 2381 2190 1842 2294 2109 1588 1826

805520 906781 841953 833777 855489 984811 1010408 1085240 1182699 1198071 1292024 1456919 1481167 1679341 1732854 1598485 1304123 1799414

--101261 -64828 -8176 21712 129322 25597 74832 97459 15372 93953 164895 24248 198174 53513 -134369 -294362 495291

793

L. T. Fawaz, Nineteenth-Century Beirut, London, 1983, s.133.

208

Yukardaki tabloda grld zere limana gelen gemi saylar ve yk miktarlarnda srekli art gzlemlenirken 1911 tarihinde azalma olmutur. Bu azalmann sebebi ise 1911 tarihinde Osmanl devleti ve talya arasnda meydana gelen Trablusgarp savann olmasdr. Savatan dolay limana gelen gemi ve yk miktarnda azalma yaanmtr. Yk miktarlar incelendiinde 1895 tarihinden 1913 tarihine kadar % 123,39 orannda art olmutur. Bu oranda limann ticaret hacminin 18 yl sre ierisinde nedenli artnn en bariz gstergesidir. Beyrut limanna gelen gemilerin bal olduu lke ve saylar ise bir yl da u olumutur;
TABLO - 53 1908-9de Beyrut Limanna Bir Yl inde Gelen Gemiler ve Yk Miktar794 Vapur ve Yelken Says Ait Olduu lke Devlet-i Ali Osman Hidiv (Msr) ngiliz Fransz Avusturya Rusya talya stanbul sve ve Norve Yunan Vapur 73 95 119 73 48 33 11 1 10 14 Yelken 2750 ---3 -16 --36 Toplam 2823 95 119 73 51 33 27 1 10 50 Tadklar Yk Miktar (Ton) Vapur 56247 89558 76457 101449 53236 45112 7006 1057 3980 7304 Yelken 45978 ---877 -5706 --9540 Toplam 102725 89558 76457 101449 54113 45112 112721 1057 3980 16894

Yukardaki tablodan da grld zere en fazla vapur ngiltere bandral iken, yelkenli gemilerde en fazla Osmanl devletine aitti. Bu da Osmanl devleti ierisinde halen yelkenli olarak tabir edilen yk gemilerinin ounlukla kullanlmakta olduunu

794

Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1326 H. (1908-1909 M.), s.389.

209

gsteriyordu. Yk miktar olarak en fazla yk, talyanlara ait gemiler tamlar ise de Beyrutta en fazla ticaret hacmi Franszlara aitti.

1.2.1. thalat ve hracat Beyrutun ticaret hayatnn anlalmas iin ithalat ve ihracatn bilinmesi ehir ekonomisinin anlalmas iin nem arz etmektedir. Osmanl hkimiyetinde ehrin Franszlarla olan ticari younluu, ehirdeki irketlerin tamamna yaknnn Franszlarn idaresi altnda olmas (Beyrut liman bunlarn banda geliyordu.) ve ehrin Osmanl hkimiyetinden sonra Fransz mandas altnda kalmas, Beyrut zerine aratrma yapanlarn ounluunun Fransz aratrmaclar olmas, ehrin ekonomisi ile ilgili bilgi ve belgelerin Fransz kaynaklarnda yer almasn salamtr. Bu nedenlerden ticar konularda Fransz kaynaklar kullanlmtr. ncelenen dnemde Beyrut ehrinin yllara gre ithalat ve ihracat rakamalar ise u ekilde olmutur;
TABLO - 54 1841-1912 Tarihleri Arasnda Beyrutun thalat ve hracat (Frank) 795 Tarih thalat thalatn Bir Yl nceki thalata Gre Yzde Oran -30,47% -28,15% 9,28% -12,13% -38,19% -72,24% 3,93% 58,29% 8,34% -11,38% -7,26% 16,04% -18,57% 41,38% hracat hracatn Bir Yl nceki hracata Gre Yzde Oran -4,02% 4,68% -5,91% 16,57% -88,51% -72,01% 2,46% 66,45% 0,36% -14,02% 22,20% 7,20% 17,28% 32,52% thalat ve hracat Arasndaki Fark 4.377.673 12.388.000 5.363.000 8.568.000 2.776.000 5.681.380 3.291.000 3.517.531 4.930.840 6.946.858 6.610.847 597.031 3.008.338 -5.446.058 -3.376.279

1841 1842 1843 1844 1845 1846 1847 1848 1849 1850 1851 1852 1853 1854 1855
795

19.747.158 28.401.000 22.163.000 24.430.000 21.788.000 15.766.560 9.154.000 9.528.206 22.845.675 24.925.700 22.378.397 20.863.881 24.848.740 20.957.422 35.750.341

15.369.485 16.013.000 16.800.000 15.862.000 19.012.000 10.085.180 5.863.000 6.010.675 17.914.835 17.978.842 15.767.550 20.266.850 21.840.402 26.403.480 39.126.620

Boutros Labaki, Introduction A Lhistorie Economique Du Liban Soie Et Commerce Exterieur En Fin De Periode Ottomane: 1840-1914, Beyrouth, 1984, s.182-183.

210

1856 1857 1859 1862 1876 1878 1884 1887 1888 1889 1890 1891 1892 1893 1894 1895 1896 1897 1907 1908 1910 1911 1912

34.241.214 40.457.990 36.250.000 46.521.000 27.230.000 --44.254.795 -44.100.000 65.217.000 61.200.000 70.560.000 55.440.000 45.360.000 38.329.200 43.344.000 40.017.415 37.268.000 37.246.000 54.260.640 48.395.340 37.737.000

-4,41% 15,37% -11,61% 22,08% ------32,38% -6,56% 13,27% -27,27% -22,22% -18,34% 11,57% -8,31% -7,38% -0,06% 31,36% -12,12% -28,24%

40.190.246 40.339.900 42.500.000 31.279.000 -32.000.000 28.490.000 -15.409.000 31.480.000 18.745.500 23.226.600 23.083.500 18.984.000 24.192.000 21.852.400 27.134.400 26.163.900 22.638.000 20.218.000 20.727.000 13.872.600 13.245.120

2,65% 0,37% 5,08% -35,87% -----51,05% -67,93% 19,29% -0,62% -21,59% 21,53% -10,71% 19,47% -3,71% -15,58% -11,97% 2,46% -49,41% -4,74%

-5.949.032 118.090 -6.250.000 15.242.000 27.230.000 -32.000.000 -28.490.000 44.254.795 -15.409.000 12.620.000 46.471.500 37.973.400 47.476.500 36.456.000 21.168.000 16.476.800 16.209.600 13.853.515 14.630.000 17.028.000 33.533.640 34.522.740 24.491.880

Yukardaki tablonun daha iyi anlalmas iin ithalat ve ihracat rakamlarnn hareketliliine bakmak lzmdr. ehrin ithalat ve ihracat rakamlarnn hareketlilii ise yle idi;

211

Grafik 11. Beyrut ehrinin Yllara Gre thalat ve hracat Hareketlilii

thalat ve ihracat rakamlar 1862 tarihine kadar paralel olarak ilerleme gsterirken bu tarihten sonra farkllamaya balamtr. 1860 tarihinden sonra ithalat artarken ihracatn azalmasnn temel nedeni blgedeki ekonomik faktrleri etkileyen Cebel-i Lbnan olaylar olmutur. 1853-1860 tarihleri dnda ihracat, ithalat geememitir. 1910 tarihlerine gelindiinde ise ithalat ve ihracat rakamlarnda ani bir d yaanmtr ki buna talya ve Osmanl devleti arasnda balayan savan neden olduu bilinmektedir. thalatta en yksek miktara 1892 tarihinde 70.560.000 franka ulalrken, ihracatta ise 1859 tarihinde 42.500.000 Franka ulalmtr. 1860 tarihinden sonra ehir ekonomisinde ithalat ve ihracat arasnda denk bir ticaretin olduunu sylemek imknszdr. 19. Yzyln sonlarndan itibaren Osmanl devleti ierisinde ticaret hacmi bakmndan Beyrut, stanbul ve zmirin ardndan nc srada yer almaktayd796. ehrin ticari yapsnn renilmesinde ithal ve ihra edilen rnlerin neler olduu ve hangi lkelerle ithalat ve ihracat yapldnn bilinmesi, ehrin iktisad yapsnn ortaya kmasn salayacaktr. Bu sebeple Beyrutta bir yl iersinde cereyan eden ithalat ve ihracat bilgileri verilerek ehrin iktisad yaps aydnlatlmaya allmtr. Beyrut ehrin de ihra edilen rnler ve lkeleri ise u ekilde idi;

796

1897 tarihinde en fazla ticaret hacmi srasyla stanbul, zmir ve Beyrut ehirlerinde yaanmtr. Tevfik Gran, Osmanl Devletinin lk statistik Yll 1897, C.5, Ankara, 1997, s.199.

212

TABLO - 55 1895te Beyruttan hra Edilen rnler ve hracat Alan lkeler797 rn Ad Buday Arpa Msr Dar Zift Bez Limon ve portakal Pamuk Bakr (Hurda) Portakal iei suyu Snger Hurda Kuru fasulye ncir Taze meyve Zeytinya Yn amar Sebze Kays ekirdei Soan Deri Meyan kk Sabun Susam Ham ipek Miktar (Kilogram) 2.000.000 1.000.000 500.000 450.000 500.000 2.000.000 20.000.000 540.000 50.000 6000 ---100.000 1.000.000 5.000.000 5.000.000 3.000.000 2.300.000 874.000 500.000 6.000.000 200.000 10.300.000 1.000.000 2.000.000 700.000 Fiyat (Frank) 280.000 80.000 50.000 50.000 250.000 220.000 200.000 1.080.000 57.500 3600 600.000 100.000 100.000 500.000 1.000.000 3.000.000 2.300.000 87.400 20.000 180.000 300.000 2.500.000 500.000 900.000 15.000.000 lke Ad Fransa, ngiltere, Yunanistan, Osmanl Fransa, ngiltere, Yunanistan, Osmanl Cezayir, Osmanl Osmanl Fransa, Avusturya, Macaristan Fransa, Avusturya, Macaristan, ngiltere Yunanistan, Osmanl Fransa, ngiltere Fransa Osmanl Msr, Yunanistan, Osmanl, Fransa Fransa Fransa, ngiltere Osmanl Fransa, ngiltere, Avusturya Yunanistan, Osmanl, stanbul Fransa, ngiltere, Amerika, Msr Amerika, Fransa, talya Malta Fransa Fransa, Rusya, Osmanl Fransa Amerika, Fransa Osmanl, Msr, Yunanistan Fransa, Osmanl, Rusya, Yunanistan Fransa, ngiltere

797

V. Cuinet, Syrie, Liban et Palestine, s.67.

213

arap nek-kz (Adet) At Kei-koyun Katr

100.000 15.000 5.000 500.000 100.000

50.000 3.000.000 2.500.000 5.500.000 1.200.000

Fransa Msr ---Osmanl, Msr Msr

Beyrut ehrinde bir ylda ihra edilen rnler incelendiinde ehrin sanayi ve ticari yapsnn tam anlamyla satlara yansd grlmektedir. Ham ipek, meyan kk ki bu rn, ieek, ila yapm ve boyann ham maddesi olarak kullanlmaktadr. Zeytinya, canl hayvan, pamuk, tahl rnleri, ya-kuru meyve ve sebze genel olarak ihra ediliyordu. hracatn younluuna gre ise srasyla Fransa, ngiltere, Avusturya, Macaristan, Yunanistan, Msr ve az miktarda olsa Amerika ve Rusyaya yaplmtr. pek ve yn rnleri Fransa ve ngiltere, canl hayvanlar Msr ve Osmanl, tahl Yunanistan ve ngiltere, zeytinya ve meyankk gibi zirai rnler Amerika ve Fransaya ihra edilmitir. ehirde ihra edilen baz rnler ki zeytinya, canl hayvanlar, sebze ve meyveler, tahl rnleri bunlarn birou ehirde ok miktarda retilmedii iin dardan getirilmekte ve Beyrut zerinden ihra edilmekteydi. Beyrutun ithal ettii rnler ve mal ald lkeleri ise unlard;
TABLO - 56 1895te Beyrutun thal Ettii rnler ile Mal Ald lkeler798 rn Ad elik Alkol Kark ap Niasta Silah naat kerestesi Miktar 1500 Kasa (1 Kasa 75 Kg) 4950 Kg 2000 Kasa 80.000 Kg 40.000 Kg --23.000 Mikp (Metrekp) Fiyat (Frank) 56.200 2.822 80.000 27.000 20.000 50.000 5.000.000 lke Ad Avusturya, Fransa Avusturya, Macaristan, Almanya Avusturya, ngiltere, Belika Osmanl Fransa Almanya, Fransa, Avusturya Almanya, Avusturya Fransa

798

V. Cuinet, Syrie, Liban et Palestine, s.68.

214

Kereste Kahve Tarn Karton Ta kmr Toz kmr imento Konserve Krmz pamuk iplii Beyaz pamuk iplii Vernik Halat Deri Bakr Kuma Mecmua Tuz Un ini Demir Kalay Demir iskele Fes Saat Keten ya Yn

10.000 Mikp 950.000 Kg 15.000 Kg 125.000 Kg 10.000 Ton 1500 Ton 1500 Varil --150.000 Kg 300.000 Kg 15.000 Kg 10.000 Kg 160.000 Kg 400.000 Kg 7.000 Koli --100 Kasa 500 uval (1 uval 100 Kg) --2250 Ton 27.000 Kg ------500 Varil (1 Varil 150 Kg) ---

2.300.000 3.800.000 75.000 77.500 360.000 60.000 30.000 100.000 300.000 600.000 1.500.000 9.950 640.000 120.000 8.000.000 500.000 3600 15000 100.000 562.000 6750 150.000 800.000 250.000 75.000 500.00

Osmanl Fransa, Belika, Msr ngiltere ngiltere, Fransa, Almanya Fransa, ngiltere ngiltere Fransa ngiltere, Fransa, Osmanl ngiltere, Fransa ngiltere, Fransa, Almanya, Yunanistan ngiltere, Fransa, Belika Trkiye Fransa, ngiltere, Avusturya, Yunanistan ngiltere Fransa, ngiltere, Avusturya, Cezayir Fransa, Avusturya, Belika Fransa Msr, Rusya ngiltere, Avusturya, talya, Fransa ngiltere, Fransa Fransa Almanya, ngiltere, Belika Fransa, Avusturya, Tunus, Osmanl svire, Fransa, ngiltere Fransa ngiltere, Almanya, Avusturya

215

Kitap Makarna Diki makineleri Mermer Tuhafiye Mobilya Ayna Bask kd Kt Ambalaj kd Sigara kd Bufalo derisi Petrol Parfm Biber mlek Kimyasal rnler la Alet (Donanm) Pirin pek pek ve kadife Altn ve Altn rnleri eker Sulfat Kinin Kuma Cam 100.000 Kg 75.000 Kg 100.000 Kg 3000 Ton 25.000 Kg

---

20.000 20.000

ngiltere, Amerika, Fransa talya Amerika, Almanya talya, Fransa, Osmanl Avusturya, Fransa talya, Fransa, Almanya, Avusturya talya, Avusturya talya, Avusturya talya, Avusturya Avusturya Avusturya Msr, ngiltere, Fransa 140.000 Rusya, 160.000 Amerikadan Fransa, ngiltere ngiltere, Fransa Fransa, Belika, Almanya Fransa, talya, ngiltere, Belika, Almanya Fransa ngiltere Fransa, Avusturya, Almanya Msr, Japonya, Hindistan, talya in, ngiltere, Fransa Fransa Fransa, Avusturya Fransa, Belika ngiltere Almanya, Avusturya, Belika, ngiltere Avusturya, Fransa, Belika

---

50.000 700.000

-------

350.000 200.000 100.000 200.000

---

200.000 60.000 170.000 550.000 2.100.000 150.000 150.000

100.000 Kasa 50.000 Adet 300.000 Varil ---

--------8.000.000 Kg 30.000 Kg ----25000 uval ( 1 uval 100 Kg) -------

50.000 900.000 700.000 200.000 1.600.000 690.000 800.000 100.000 1.137.500 80.000 1.225.100 437.000

216

pek tohumu arap Pencere Karo inko

125.000 adet 25 Gram --2000 Adet 1.500.000 Adet 125.000 Kg

375.000 250.000 36.000 300.000 74.800

Fransa Fransa, Osmanl, Msr Avusturya, Belika, Fransa Osmanl Fransa

Yukarda verilen tablodan da anlalaca zere ehrin ve evresinin ilenmi sanayi mamullerinin tamam yurt dndan temin edilmitir. naat malzemesi, ilenmi maden, kuma, bijuteri, kozmetik rnleri, petrol ve yan rnleri, kat sanayi rnleri gibi tm rnler ithal edilmitir. hracatta olduu gibi Fransa ithalattada en n srada yer almaktadr. thalatta Fransadan sonra srasyla ngiltere, Almanya, Avusturya, Belika ve talya gelmektedir. Fransa ile her trl mal zerinde ticaret yaplrken, kereste ticareti Avusturya, maden ngiltere, petrol ve trevleri Rusya ve Amerikadan, mekanik aletler Almanya, cam rnleri Belika ve Almanyadan ithal edilmitir799. Ham olarak ihra edilen ipein, tohum olarak alnmasda Fransann ipek retimi zerindeki etkisini gstermesi bakmndan nemlidir. Beyrut limannn bu denli yksek ithalat ve ihracat miktarnn olmas, ister istemez kaak yollardan ehre mal sokulmasn cazip hale getiriyordu. ehirde meydana gelen kaaklk olaylarnn okluundan dolay bu konunun ayr bir balk altnda incelenmesi uygun bulunmutur.

1.2.2. Kaaklk ehirde kaaklk olaylarnn ne ekilde ve nasl yapld? Kimlerin bu olaylara arac olduu? Ne tr mallarn karld? Devlet grevlilerinin ihmali olup olmad? Devletin bu konu ile ilgili ald karar ve tedbirleri nelerdi? Tm bu sorulara cevap verebilmek ve konunun daha iyi anlalabilmesi iin ilk nce Beyrutta yaanan kaaklk olaylar iin seilen rnekler verilerek bu olaylardan yukardaki sorulara cevaplar bulunmaya allmtr.

799

Arthur Ruppin, Syria: An Economic Survey, New York, 1918, s.57.

217

23 ubat 1887 M.(29 Cemaziyel-evvel 1304 H.) tarihinde Marsilyadan Beyruta gelen Macar Karar isimli gemide filorat de potas (patlayc ham maddesi) adnda kimyevi madde yakalanm ve bu maddenin tetkiki iin stanbula gnderilmitir800. 4 Haziran 1887 M.(12 Ramazn 1304 H.) tarihinde Yunan bandral bir gemide barut ve ttn bulunduu ve Beyruta hareket ettii, yine ayn tarihte Rusyaya ait Misli Mesil adndaki gemide iki bin be yz kyye barut ve bin be yz kyye tuz ile otuz kyye ttn yakalanmtr801. 7 Temmuz 1888 M.(27 evvl 1305 H.) tarihinde Fransadan Beyruta hareket eden bir gemide dokuz yz kyye gherile yakalanmtr802. 1 Nisan 1890 M.(10 abn 1307 H.) tarihinde Fransadan Beyruttaki Cizvit okullar iin gnderilen eitim ara ve gerelerinin iinde, yirmi bir adet topa ait malzeme bulunmutur803. 21 Aralk 1894 M.(22 Cemaziyel-hir 1312 H.) tarihinde Belikann Liege ehrinde retilen silahlar kaak yollarla Beyruta gnderilmitir804. 23 Ocak 1895 M.(26 Receb 1312 H.) tarihinde Beyrut limanna gelen Loyd kumpanyas vapurunda krk iki kilogram barut bulunmutur805. 2 Kasm 1896 M.(26 Cemaziyel-hir 1314 H.)da Espiridon isimli Yunan bandral gemide ecza malzemesi ile tbbi aletler yakalanm, gemi kefaletle serbest braklmtr806. 18 Mart 1899 M.(6 Zil-kde 1316 H.) tarihinde Yunanistandan gelen bir gemide alt uval ttn yakalanmtr807. 18 Mart 1899 M.(6 Zil-kde.1316 H.) tarihinde Beyruttan ama giden trende otuz dokuz adet revolver (altpatlar silah) ile iki bin adet fiek yakalanmtr808.
800 801

BOA., DH.MKT., 1401-22. BOA., DH.MKT., 1424-30. 802 BOA., DH.MKT., 1519-101. 803 BOA., DH.MKT., 1713-53. 804 BOA., DH.MKT., 321-42. 805 BOA., DH.MKT., 336-31. 806 BOA., MV., 90-32. 807 BOA., DH.MKT., 2180-84.

218

5 Mays 1899 M.(24 Zil-hicce 1316 H.) tarihinde Yunanistandan Beyruta gelen bir gemide kaak ttn yakalanmtr809. 9 Eyll 1900 M.(14 Cemaziyel-evvel 1318 H.) tarihinde Beyruttan ama giden trende ap varilleri iinde adet revolver (altpatlar silah) yakalanmtr810. 26 Eyll 1902 M.(22 Cemaziyel-hir 1320 H.) tarihinde Beyruta Yunanistann Pire, ire ve Patras limanlarndan kaak silah ve ttn yklenen bir geminin gelecei istihbarat yaplmtr811. 10 Austos 1903 M.(16 Cemaziyel-evvel 1321 H.) tarihinde Yunanistandan Beyruta gelen bir yelkenli gemide yz uval ttn yakalanmtr812. 13 Eyll 1904 M.(3 Receb 1322 H.) tarihinde Zefiros isminde bir Yunan gemisinde kaak silah tand istihbarat yaplm813. Bu gemiye yaplan baskn srasnda Terman ismindeki kii ldrldkten sonra gemiye el konulmutur814. 19 Temmuz 1907 M.(8 Cemaziyel-ahir 1325 H.) tarihinde Beyrut tnbeki idaresinin Piredeki muhbirinin verdii malumata nazaran kaaklardan Hazar Beyzun ile Saadeddin akile, Hasan Hubzu ve kardei ve brahim, Trablus ve skenderiyedeki kaak Abdulkdir Kalabaniye iki bin be yz lira ile Pirede elli bir silah, krk kilogram tmbeki, on sandk kara tfek, otuz bin adet fiek ve yirmi alt revolverinde (altpatlar silah) iinde bulunduu elli sand Yunan posta vapuruyla Beyrut limanna karacaklarn bildirmitir815. 10 Aralk 1907 M.(5 Zil-kde 1325 H.) tarihinde Beyrutta silah kaakl yapan Beyzun Efendinin Pireden alt yz adet krank silah kard ihbar edilmitir816. 21 Haziran 1908 M.(21 Cemaziyel-evvel 1326 H.) tarihinde Necib ve Yusuf isimli kiilerin silah kasalar tarken yakalanmlardr817.
808 809

BOA., DH.MKT., 2179-66. BOA., Y.A.HUS., 395-94. 810 BOA., Y.PRK.UM., 51-71. 811 BOA., DH.MKT., 583-69. 812 BOA., DH.MKT., 749-68. 813 BOA., DH.MKT., 888-59; BOA., .HUS., 123-1322/N-57, 5 Austos 1914 M./13 Ramazn 1322 H. 814 BOA., Y.A.HUS., 487-6, 8 Mays 1905 M./3 Rebil-evvel 1323 H. 815 BOA., Y.PRK.ASK., 248-94. 816 BOA., Y.PRK.ASK., 252-32.

219

21 Haziran 1908 M.(21 Cemaziyel-evvel 1326 H.) tarihinde Beyrut silah kaaklarnn, Kbrstan Trablusama silah ve fiek kardklar ihbar yaplmtr818. 9 Mart 1912 M.(20 Rebi'l-evvel 1330 H.) tarihinde Kore isimli Fransz gemisinde on bir adet yanakl tfek, on yedi revolver, 1375 adet revolver fiei yakalanmtr819. 1 Mart 1914 M.(3 Rebi'l-hir 1332 H.) tarihinde Pireden stanbula oradan Beyruta gelen Senegal isimli vapurda be sandk mavzer yakalanmtr820. 5 Temmuz 1914 M.(11 abn 1332 H.) tarihinde Beyrut limanna gelen bir gemide krk iki dinamit fnyesi ve yirmi bir adet dinamit yakalanmtr821. Yukarda verilen olaylar incelendiinde Beyrutta meydana gelen kaaklk olaylarnn arlkl olarak silah ticareti zerinde younlat, ttn kaaklnn ikinci sray ald bunun dnda tbbi ve kimyevi maddelerin kaaklnn yapld grlmektedir. Silah ve ttn kaakl Fransz ve Yunan bandral gemiler araclyla yrtlmtr. Kaakln Beyruttan idare edildii ve reislerinin ehrin nde gelen tccarlarndan olduu ortaya kmtr. Kaaklar silahlar Belika ve Fransadan temin ettikten sonra gemiler araclyla Beyrut limanna getirmekte buradan trenlere aktararak i blgelere sevkiyatn yapmaktaydlar822. Neden Beyrut ehri bu ticaret iin seilmiti? Beyrut ehrinin Ortadou corafyasnn ortasnda bulunmas ve buradan sevkiyatn daha hzl ve kolay olmas, limana girip kan gemi saysnn fazla olmasndan iyi denetim yaplamamas, sahillerin yeterince denetlenememesi, Beyrut ehrinden, dier blgelere kara, deniz ve demiryolu ulamnn mmkn olmas gibi sebeplerden dolay Beyrut kaaklk iin seilmitir. Beyrut ehrinden i blgelere kaak mallar tanrken genelde demiryolu kullanlmtr. Bunun sebebi ise Beyrut, am, Yafa ve Kuds tren hattnda Fransz memurlar altndan, bu grevliler kaaklk olaylarna gz yumduklarndan

817 818

BOA., Y.PRK.ASK., 258-27. BOA., Y.MTV., 312-209. 819 BOA., DH.MKT., 530-10. 820 BOA., DH.KMS., 5-30. 821 BOA., DH.EUM.EMN., 84-35. 822 Beyrut, am ve Halep zerinden Badata kaak silah sokulduu tespit edilmitir. BOA., DH.MKT., 328-47, 22 Ekim 1901 M./9 Receb 1319 H.

220

kolaylkla yrtlebilmekteydiler823. Beyrut ehrinin neden seildii burada daha iyi ortaya kyordu. Limana kadar uzatlm olan demiryolu a ile limana gelen kaak mallar demiryolu ile i blgelere kolaylkla sevk edilmesi Beyrutun tercih edilmesini salyordu. Yukarda verilen kaaklk olaylarnn resmi kaytlara gemi olaylar olduu ve bu olaylarn dnda, tespit edilemeyen olaylarda gz nne alndnda iin vahameti ve boyutunun bykl ortaya kmaktadr. Silah kaakl olaylarnda eitim ara-gerelerini kullanan misyoner okullar da bu ie arac olmu ve gerek yzlerini ortaya karmlardr. Kaaklk olaylarna ehirde bulunan polis ve jandarmalarnda gz yumduklar yaplan soruturmalarda tespit edilmitir824. Polis ve Jandarmalarn yan sra eya tayan liman kayklarnnda kaaklarla ibirlii yaptklar tespit edilmitir825. Osmanl hkmeti ve yerel idareciler kaaklk olaylarn nlemek iin tedbirler almlarsada olaylar engelleyememilerdi. Merkezi hkmet, Beyrut ve skenderun limanlarnda meydana gelen kaaklk olaylarnn fazlalndan limanlar tefti etmek zere bir heyet kurarak Beyrut ve skenderun gndermitir. Oluturulan heyette Galata gmrk nzr Cemal Bey, Zaptiye mektupusu Ragb Efendi, Cemiyet-i Rusmiye Reisi Jerya Bey grevlendirilmiti826. Yerel idarecilerde bu olaylarn nne gemek iin sahil gvenlik kuvvetlerine destek iin iki adet istimbot istemilersede merkezi hkmet elde bulunan imknlarla yetinmelerini belirtmitir827. Kaaklk olaylarnn nlenmesi iin silah ticaretinin yapld ehirlere muhbirlerde grevlendirilmiti828. Kaaklk olaylarnda yakalanan ahslar yarglanmakta ve bunlardan barut ve fiek karanlara yl hapis cezas verilirken, silah karanlara yirmi be kuru ceza verilmitir829. Kaaklk yaplan gemi sulu bulunursa kefalet creti demek suretiyle

823 824

BOA., DH.EUM. 4. b., 1-13, 2 Kasm 1914 M./13 Zil-hicce 1332 H. BOA., Y.MTV., 304-220, 4 Ocak 1908 M./30 Zil-kde 1325 H. 825 BOA., A.MKT.MHM., 374-40, 16 ubat 1876 M./11 evvl 1283 H. 826 BOA., Y.A.HUS., 477-102, 28 Austos 1904 M./16 Cemaziyel-hir 1322 H. 827 BOA., DH.MKT., 806-34, 4 Ocak 1904 M./15 evvl 1321 H. 828 BOA., Y.PRK.ASK., 248-94,19 Temmuz 1907M./8 Cemaziyel-hir 1325 H. 829 BOA., Y.MTV., 304-220, 4 Ocak 1908/30 Zil-kde 1325 H.

221

serbest braklrd. Kaaklara verilen cezalarn caydrclktan uzak olmas olaylarn artarak devam etmesini salamtr.

2. Beyrutun Gelir ve Giderleri ehrin ve blgede yaayan halkn ekonomik durumu ve blgeler aras gelir ve gider farknn renilebilmesi ehrin ve sancan gelir ve giderlerinin ortaya karlmas ile mmkn olmaktadr. Osmanl devletinde gelir ve giderler kayt edilirken kaz dzeyinde kayt yaplmayp sancak dzeyinde kayt edilmesinden dolay, bu balkta Beyrut Sancann gelir ve giderleri verilecektir. Osmanl devletindeki bteler, hesaplar kapatlan bir mal yln gelir-gider hesaplarnn bilnosu eklinde olmutur830. Osmanl devleti son dnemler bu yanltan dnmek iin mali sistemde, incelenen dnemde yeni dzenlemeler yapmtr. Modern gelir ve gider dzeninin kurulmaya alld bu dnemde gelir ve gider kalemlerinde yldan yla deiiklikler olmutur. Bu sebeplerden gelir ve gider miktarlar verilirken deiik tablolar kullanmak zorunda kalnmtr.

2.1. Gelirler Beyrut sancann gelir miktarlarn incelemeden nce ne tr gelir kalemleri bulunduu aklandktan incelenmitir. Verg; Tanzimattan nce bedel-i nzul, bedel-i avrz, har- ferman, har- baha, konak, ispen, mbairiye, serbestiye gibi pein olarak alnan birok vergi mevcuttu. Tanzimat ile birlikte bu tr vergiler kaldrlarak Verg veya Virg ad altnda bir vergi konmutur831. Bu verginin ykmlleri ise arazi ve emlk, ticaret geliri bulunanlard832. Bedel-i Askeri; 1856 tarihinde ilan edilen Islahat Fermanyla cizye tamamen ortadan kaldrlm. Onu vermekle mkellef olan gayr-i Mslimlerin askere alnmas gerektiinden, bunlarn askerlik hizmetine karlk olarak bedel-i askeriye vermeleri
830

sonra toplu olarak

gelir miktarlar ve hareketleri

mer Ltfi Barkan; Osmanl mparatorluu Btelerine Dair Notlar stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Mecmuas, C. 15, No.1-4, stanbul, 1953, s.241242. 831 Tevfik Gran, Tanzimat Dneminde Osmanl Maliyesi: Bteler ve Hazine Hesaplar (18411861), Ankara, 1989, s.13. 832 H. Bayraktar, Urfa Sanca, s.214.

222

kararlatrlmtr833. Beyrutta Bedel-i askeriye vergisinden nce verilen cizye miktarnda 1844 tarihinde edn 15, evst 30, al 60 kuru denmekle birlikte din guruplara gre cizye verenlerin says yle idi;
TABLO - 57 1844de Beyrutta Din Guruplara Gre Cizye Miktar834 Din Gurup Taife-i Rum Taife-i Marun Taife-i Katolik Taife-i Ermeni Taife-i Yahudi Toplam Edn 440 128 74 18 12 672 Evst 55 03 24 5 02 89 Al 1 -4 --5 Toplam (Kuru) 8310 2010 2070 0420 0240 13050

Din guruplar iinde en fazla cizye miktarn Rumlar demekte, saylarna ve dedikleri tre gre en zengin cemaat ise Katoliklerdi. Ar; rn szlk anlam onda bir olup, toplumsal yardm iin alnan onda bir oranndaki vergidir. oulu, Ardr. r toplayana air ya da muair denir Maliye stlahnda ise r, arazi rnlerinden alnan vergi anlamna gelir. Topran verim kabiliyeti, blgedeki ziraat usul ve eitleri ve iftinin elde edecei ana gelir miktar gibi iktisad ve mal dncelerden dolay arn orannda farkllklar ortaya kmaktadr836. Tanzimata kadar topran verim gcne ve sulama imknna gre 1/3 ile 1/10 arasnda deien oranlarda alnan arn orannda bu dnemde deiiklik yapld837. 1840 M.(1256 H.) tarihli ilmhaber ile daha nceleri farkl oranlarda alnan arn, bundan byle Tanzimatn uyguland yerlerde onda bir nispetinde tahsil edilmesine karar verildi838. Oran baznda bu eitlik salanrken topran verim kabiliyetinin oynayaca rol dikkate alnmad. Bylelikle ar, en kt kalite topraktan da, en iyi topraktan da ayn oranda alnm olmaktayd. Ar vergisi Beyrut Sancanda 1884-5 tarihinden sonra maktuan ve emanetende alnmtr. Anam; Koyun ganem kelimesinin oulu anlamnda anamdr. Koyun ve keiden alnan vergidir. Tanzimattan nce birok deiik isim ad altnda anam resmi
833 834

835

M. Z. Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri, C.I, s.185. BOA., C.ML., 347-14298, 13 Austos 1844 M./28 Receb 1260 H. 835 A. Grohmann; r , .A, C.IX, stanbul, 1964, s.482. 836 mer Lutfi Barkan, Osmanl mparatorluunda r, .A, C.IX, stanbul, 1964, s.486. 837 T. Gran, Tanzimat Dneminde Osmanl Maliyesi, s.14; Reat Kaynar, Mustafa Reit Paa ve Tanzimat, Ankara, 1985, s.262-263. 838 Abdullatif ener, Tanzimat Dnemi Osmanl Vergi Sistemi, stanbul, 1990, s.107.

223

alnmaktayd. Tanzimattan sonra ise anam resmi olarak kullanlmaya balanan bu vergi tr, anam vergilerinin ikayet konusu olmas zerine, 1857 ylndan itibaren Rumelide 1858den itibaren de Anadolu ve Arabistanda kaldrlarak yerine anam rsumu adyla tek bir vergi konmutur839. Anam resmi ilkin koyun bana bir ake eklinde nakit olarak alnm, daha sonra paraya ve kurua evrilmitir. Canavar resmi; Osmanl devletinde domuz besleyenlerden alnan vergidir. Domuz bana 10 kuru alnrken, daha sonra domuz bana 3 kurua indirilmitir840. Rsumat- Varidt; Tanzimatn ilk dnemlerine ait gelirlerin nemli bir ksm da rsm varidat ad altnda toplanmtr. Tanzimatn uygulanmas ile Beyrut ve evresinde eski vergilerin yerine uygulanmaya balanmtr. Rsmat varidt, rsm- mteferrika, varidt- mtenevvia veya rsmat mtenevvia ad altnda da nemli miktaralara ulaan bir gelir kalemi haline gelmitir841. Emlk Vergisi; ehir ve civarndaki binalardan tahrr olunan deeri zerinden binde drt, ayrca gelir salayan binalarn yllk gelirlerinden ek olarak yzde drt alnan vergidir842. Temett Vergisi; Tccar, esnaf ve zanaatkrn yllk gelirleri zerinden, balangta yzde daha sonra ise yzde drt orannda alnan vergidir843. Bu vergilerin dnda alnan maden iletmelerinden alnan maden vergisi, orman hakk, kereste ve pul resimleri, muhkim harlar, emlk ve tapu harlar adlar altnda da vergiler, gelir kalemlerini oluturmaktayd. Yukarda belirtilen gelir kalemleri ile birlikte Beyrut sancann gelirleri yllara gre u ekilde olumutur;

839

Rifat zdemir, Ankara ve Antakya Sancaklarna Ait Baz Gelir ve Giderlerin Mukayeseli Tahlili Prof. Dr. erafettin Turan Armaan, Elaz, 1996, s.127-212; Hilmi Bayraktar, XIX. Yzylda Halep Eyaletinin ktisadi Vaziyeti, Elaz, 2004, s.231. 840 Cokun akr, Tanzimat Dnemi Osmanl Maliyesi, stanbul, 2001, s. 52-53. 841 H. Bayraktar, XIX. Yzylda Halep Eyaleti, s.226-227. 842 C. akr, Tanzimat Dnemi Osmanl Maliyesi, s. 50. 843 A. ener, Tanzimat Dnemi Osmanl Vergi Sistemi, s.108.

224

TABLO - 58 Beyrut Sancann Yllara Gre Gelirleri (Kuru)

Tarih Verg Bedel-i Askeriy e Zehiri ineye in alnan Ar Rsumt Anam - Resmi Mtenev via Vridt- Mtenevvia Hslt- Mtferrik a Toplam

1871-2844 1872-3 1873-4 1875-6 1876-7 1877-8 1878

845

1.951.633 2.061.150 2.601.232 2.070.052 2.077.058 2.041.790 2.041.655

371.421 369.784 289.059 370.114 373.562

---135.438 135.438

2.160.000 2.160.000 2.283.925 2.275.855 2.022.298 2.262.986 3.984.000 2.518.535 2.578.675 2.475.018 2.463.358 2.454.372 2.496.970

743.906 653.687 575.737 375.909 333.170 572.460 237.156 248.855 127.916 125.512 401.996 99.653 --

---218.266 278.775 293.259 289.250 145.246 312.355 300.000 343.904 335.370 331.415

439.312 495.165 106.319 276.177 308.120 231.100 202.100 207.474 218.274 317.684 23.170 143.450 688.927

297.179 134.092 313.088 125.324 88.590 250.290 412.444 423.929 47.597 111.798 90.225 190.822 --

5.963.451 5.873.878 6.169.360 5.847.135 5.617.011 7.375.349 7.661.299 6.027.876 5.970.261 6.023.032 6.042.699 5.978.156 6.360.809

846

847

848

849

369.256 1.354.208 369.256 374.039 376.426 376.455 377.150 382.320 383.542 125.438 75.270 -75.270 236.646 ---

850

1878-9

851

2.034.528
852

1879-80 1880-1 1881-2 1882-3 1883-4

2.309.018 2.241.295 2.106.250 2.372.169 2.459.955

853

854

855

856

1884-5857 Emlk Vergisi 2.302.069

1890-1858 2.828.592

1897-8859 3.239.963

1899-1900860 3.141.785

1904-5861 3.841.893

844 845

Suriye Vilyeti Salnmesi, 1288 H. (1871-1872 M.), s.124-125. Suriye Vilyeti Salnmesi, 1289 H. (1872-1873 M.), s.129-130. 846 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1290 H. (1873-1874 M.), s.129. 847 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1293 H. (1876-1877 M.), s.140. 848 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1294 H. (1877-1878 M.), s.136-137. 849 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1295 H. (1878 M.), s.118-119. 850 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1296 H. (1878-1879 M.), s.135. 851 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1297 H. (1879-1880 M.), s.257. 852 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1298 H. (1880-1881 M.), s.243. 853 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1299 H. (1881-1882 M.), s.273. 854 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1300 H. (1882-1883 M.), s.276. 855 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1301 H. (1883-1884 M.), s.227. 856 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1302 H. (1884-1885 M.), s.251. 857 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1303 H. (1885-1886 M.), s.200. 858 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1311 H. (1893-1894 M.), s.474. 859 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1318 H. (1900-1901 M.), s.314. 860 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1319 H. (1901-1902 M.), s.286. 861 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1326 H. (1908-1909 M.), s.104.

225

Temett Vergisi Bedel-i Askeriye Anm Resmi Canavar Resmi (Domuz, Hnzir resmi) Maktuan hale Olunan Ar Bedeli Emaneten dare Olunan Ar Emlk- Miriye ve Muaccele ve care Rsumt- Mtenevvia Enva-i maden Orman Hakk ve Kereste ve Pul Resimleri Emlk ve Tapu Harlar Muhkim harlar Hslt- Mtferrika Dier vergiler Toplam

262.535 411.763 312.118 689 2.496.151 --29.400 -20.339 144.047 273.043 114.175 124.710 6.491.039

429.679 801.271 376.533 540 392.419 -76.912 345.208 -70.474 194.174 163.288 108.990 -5.788.080

533.567 852.787 526.932 415 2.253.823 29.217 77.819 332.278 -142.446 184.546 130.681 256.923 -8.561.397

527.376 869.641 591.068 525 2.251.023 -75.202 345.356 30.212 81.543 177.012 181.449 159.349 -8.431.541

556.328 1.863.795 426.560 725 2.307.000 -73.534 476.555 30.000 52.000 155.000 242.000 175.000 699.700 10.900.090

Yukardaki tablodan anlalaca zere 1884-5 tarihinden itibaren vergi sisteminde deiiklie gidilmi ve verg ad altnda toplanan gelirler deiik isimlerle toplanmaya balandndan deiik isimlerle birok kalem olumutur. Beyrut sanca tarma dayal ekonomiye sahip olduundan dolay ar vergisi her yl gelir kaleminin en fazla getiriye sahip iken 1897-8 tarihinden itibaren emlk vergisi kalemi en fazla geliri getirmeye balamtr. 1884-5 tarihinden nce gelir miktarna gre verg kalemi ikinci srada yer alrken bu tarihten sonra, emlk vergisi ksa sreliinede olsa ikinci sray almsada 1897-8 tarihinden sonra ar kalemi ikinci sray almtr. 1884-5 tarihine kadar rsumt mtenevvia gelir miktarna gre nc srada yer alrken bu tarihten sonra bedel-i askeriye kalemi yer almtr. Gelir kalemleri incelendiinde blge ekonomisinin tarm ve ticarete dayand, hayvancln ok fazla yaygn olmad grlmektedir. Gelir miktarna gre en hzl artn srasyla ar, bedeli askeriye ve emlk vergisinde yaanmtr. En hzl azalma ise rsumt mtenevvia da yaanmtr. 1890-1 tarihinde aar vergisinin ar dk olmas blgede yaanan doal bir afetin veya ktlk olaynn

226

yaandn gsteriyor. Bedel-i askeriyede meydana gelen artn ise gayr-i Mslim vatanda saysnn arttn gsteriyor. Yllar dzeyinde en fazla gelir emlk vergisi kaleminde 1904-5 tarihinde yaanmtr. Maden gelirinin 1899-1900 tarihinde itibaren verilmeye balanmas bu tarihten nce sancakta maden iletmelerinin bulunmadn gsteriyor. Sancakta ormanlk arazilerin yaygn olmasna ramen orman gelirinin ise bu dzeyde olmad da elde edilen gelir miktarndan ortaya kmtr. Genel olarak gelir miktarlarna baktmzda ise u ekilde bir grafik ortaya kmaktadr;
Grafik 12. Beyrut Sancann Yllara Gre Gelir Hareketlilii

Grafik 12de grld zere Beyrut sancann gelirleri 1897-8 tarihine kadar byk bir farkllk gstermedii ve yatay bir seyir izlerken bu tarihte aniden artla ve 8.561.397 kuruluk gelir miktarna ulamtr. Bu artn ise sancakta 1890 tarihinden sonra ticarette meydana gelen canlanmadan kaynaklanma ihtimali yksektir. Yllara gre gelir miktarlarndaki hareketlilik incelendiinde, 1876-7 tarihine gre 1877-8 tarihinde % 31,30 orannda art, 1878 tarihine gre 1878-9 tarihinde %-21,32 azalma. 1884-5 tarihine gre 1890-1 tarihinde % -10,83 azalma, 1890-1 tarihine gre 1897-8 tarihinde % 47,91 orannda art ve 1899-1900 tarihine gre 1904-5 tarihinde % 29,28 art yaanmtr. 1871-2 tarihine gre 1904-5 tarihinde % 82,78 orannda art yaanmtr. Gelirlerin yllk bazda yzde olarak incelendiinde 1871-2 tarihinde gelir kaleminin % 36s ar, % 33 verg, % 13 rsumt mtenevvia, % 6 bedeli askeriye, dier gelir kalemleri ise % 12 orannda idi.

227

1904-5 tarihinde gelir kaleminin % 35ini emlk vergisi, % 21 aar, % 17 bedeli askeriye, dier kalemler ise % 27 orannda idi. 1871-2 tarihi ile 1904-5 tarihi gelirinin yzde olarak karlatrld zaman en dikkat eken gelime % 6 orannda olan bedeli askeriyenin % 17 oranna km olmasdr ki sancakta yaanan glerden dolay gayr-i mslim nfusun oranndaki art buna sebep olmutur. Sonu olarak sancan gelirleri aar ve emlk vergisi oluturmakla birlikte, 1897-8 tarihine kadar yatay bir seyir izleyen gelirler bu tarihten sonra hzl bir ekilde artmaya balamtr.

2.2. Giderler Sancan gider kalemlerini genel anlamda devlet direlerinin yapm olduu harcamalar oluturmutur. Bu harcamalarn geneli devlet grevlilerinin maalar oluturmakta idi. Giderler dhiliye, maliye, eriyye, adliye, marif, esham ve dier kalemlerden meydana gelmitir. Beyrut sancann yllara gre giderleri ise u ekilde olumutur.
TABLO - 59 Beyrut Sancann Yllara Gre Giderleri (Kuru)
Tarih 1871-2862 1872-3863 1873-4 1878-9
864 865

Dhiliye

Maliye

eriyye 200.800 189.600 183.720 103.356 79.920 79.920 93.120 111.120 111.120

Ticariye 97768 96856 --------

Adliye ---108.756 86.676 158.028 157.740 160.750 160.750

Marif 9.496 48.956 26.156 45.036 36.791 36.792 41.592 43.176 43.176

Faizi Bedalt -----109.549 106.662 106.662 --

Posta Telgraf -----78.099 ----

Nf 222.094 29.000 31.500 -------

Toplam 2.700.122 2.242.078 2.052.752 12.88025 985.762 1.171.739 1.100.636 1.159.235 1.058.541

1.761.788 408.176 1.404.492 473.174 1.333.035 478.341 489.856 541.021 463.148 381.808 361.679 375.184 379.958

1879-80866 319.227 1880-1 1881-2 1882-3

867 868 869

327.543 339.843 362.343 363.537

1883-4870

862 863

Suriye Vilyeti Salnmesi, 1288 H. (1871-1872 M.), s.126-127. Suriye Vilyeti Salnmesi, 1289 H. (1872-1873 M.), s.131-132. 864 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1290 H. (1873-1874 M.), s.130. 865 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1297 H. (1879-1880 M.), s.258. 866 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1298 H. (1880-1881 M.), s.244. 867 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1299 H. (1881-1882 M.), s.274. 868 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1300 H. (1882-1883 M.), s.278. 869 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1301 H. (1883-1884 M.), s.228. 870 Suriye Vilyeti Salnmesi, 1302 H. (1884-1885 M.), s.252.

228

1884-5871 eriyye Dhiliye Adliye Marif Maliye Orman, Verg ve Anam maliye Ztiyye Esham Toplam 110.220 363.537 219.750 44.856 100.709 72.101 245.475 110.438 1.267.086

1890-1872 149.580 712.298 40.357 --399.036 281.024 71.107 1.653.402

1897-8873 128.728 765.139 471.156 -489.362 41.790 317.178 71.107 2.284.460

1899-1900874 125.478 785.239 475.636 -481.042 316.833 45.540 71.107 2.300.875

1904-5875 141.378 782.614 469.584 -567.760 36.267 240.186 71.106 2.308.895

Yukardaki tablo incelendiinde gider kalemleri ierisinde en fazla tutarn dhiliye kaleminde bunu takip eden kalemler ise srasyla maliye, adliye ve eriyye kalemleri almaktadr. Gelir kalemine deiik yllarda nfa, faizi bedlat ve ticariye adnda giderler mevcut idi ise de bunlar geici olarak yer almlardr. 1871-2 tarihinde gider kalemlerine gre, dhiliye % 65, maliye % 15, eriyye % 8 ve dier giderler ise % 12 orannda olumutur. 1881-2 tarihinde % 36 maliye, % 31 dhiliye, % 15 adliye, % 8 eriyye, % 10da dier gelir kalemleri oluturmutur. 1890-1 tarihinde, % 43 dhiliye, % 24 orman, verg ve anam maliyesi, % 9 eriyye % 3 adliye, % 21 dier gider kalemlerinden olumutur. 1904-5 tarihinde % 35 dhiliye, % 25 maliye, % 20 adliye, % 10 ztiyye, % 10 dier kalemlerden olumutur. Genel olarak gider miktarlarna baktmzda ise u ekilde bir grafik ortaya kmaktadr;

871 872

Suriye Vilyeti Salnmesi, 1303 H. (1885-1886 M.), s.201. Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1311 H. (1893-1894 M.), s.476-477. 873 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1318 H. (1900-1901 M.), s.315. 874 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1319 H. (1901-1902 M.), s.288. 875 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1326 H. (1908-1909 M.), s.105.

229

Grafik 13. Beyrut Sancann Yllara Gre Gider Hareketlilii

Grafik 13de grld zere yllara gre giderlerin srekli azalma gsterdii 18834 tarihinden itibaren sonra yeniden artmaya balad grlmektedir. Birbirini takip eden yllara gre hareketlilik incelendiinde 1871-2 tarihine gre 1872-3de % -16,96 azalma, 1873-4 tarihine gre 1878-9da % -37,25 azalma, 1883-4 tarihine gre 18845de %19,70 art, 1884-5 tarihine gre 1890-1 tarihinde % 30,49 art, 1890-1 tarihine gre 1897-8da % 38,17 art yaanmtr. 1871-2 tarihine gre 1904-5 tarihinde % 14,49 orannda azalma yaanmtr. Sancak gelirlerinin bu ekilde srekli azalma yaanmasnda devletin izlemi olduu iktisadi politika etkili olmutur. Osmanl maliyesi bu dnemde gelirleri artrmaya alrken, giderleri de azaltmaya alm ama bu gayret iyi netice vermeyince bu art tablosu ortaya kmtr. Sancan gelir ve gider oranlar karlatrldnda ise u sonular kmaktadr;
TABLO - 60 Beyrut Sancann Yllara Gre Gelir ve Gider Dengesi (Kuru) Tarih 1871-2 1872-3 1873-4 1878-9 Gelirler 5.963.451 5.873.878 6.169.360 6.027.876 Giderler 2.700.122 2.242.078 2.052.752 1.288.025 Fark 3.263.329 3.631.800 4.116.608 4.739.851 Giderin Gelire Oran 45,28% 38,17% 33,27% 21,37%

230

1879-80 1880-1 1881-2 1882-3 1883-4 1884-5 1890-1 1897-8 1899-1900 1904-5

5.970.261 6.023.032 6.042.699 5.978.156 6.360.809 6.491.039 5.788.080 8.561.397 8.431.541 10.900.090

985.762 1.171.739 1.100.636 1.159.235 1.058.541 1.267.086 1.653.402 2.284.460 2.300.875 2.308.895

4.984.499 4.851.293 4.942.063 4.818.921 5.302.268 5.223.953 4.134.678 6.276.937 6.130.666 8.591.195

16,51% 19,45% 18,21% 19,39% 16,64% 19,52% 28,57% 26,68% 27,29% 21,18%

Yukardaki tablodan da anlalaca zere gelirler srekli artarken bunun aksine giderler belirli bir sre azalm fakat bir sre sonra azalmann yerini hzl artlar almtr. Gelirlerin, giderleri karlama oran 1871-2 tarihinde % 45,28 iken 1879-80 tarihinde % 16,51e kadar gerilemitir. 1904-5 tarihinde ise % 21,18 orannda olmutur. 1904-5 tarihinde gelir ve gider arasnda miktar olarak en fazla farkn 8.591.195 kuru ile gereklemitir. 3. ktisad Adan Beyrut Vakflar Osmanl devletinde vakflar, sosyal ve iktisad yapnn vazgeilmez unsurlardr. Vakf, Allah rzas iin bir mlk kamu yararna sonsuza kadar tahsis etmek demektir. Vakflar iktisadi, sosyal, kltrel, din, eitim ve salk alanlarnda ok nemli ilevler stlenmilerdir876. Tanzimattan nceki dnemlerde eitim ve salk hizmetleri ile su kanalizasyon, kpr, kaldrm gibi altyap hizmetleride vakflar tarafndan salanmtr. Duraklama ve gerileme devirlerinde btn kurumlarda olduu gibi vakflarda, nemli yolsuzluk ve suiistimaller grlmtr. zellikle bu durum 17. Yzyldan itibaren gzle grlr bir hal almaya balamtr. Tanzimatla birlikte vakf messesinde bir takm dzenlemeler yaplmsa ise de, istenen sonu alnamamtr. 1876da eyhulislmlk ayr bir bakanlk olunca, vakflar, eriyye ve Evkaf Nezretine balanmtr. II. Merutiyet dneminde de ksmen teoride kalan ve ksmen de uygulanan baz

876

Rifat zdemir, Osmanl Vakflarnn Kurulmas ve Yaatlmasnda Devlet Kurumlarnn leyii, Ankara, 2005, s.1-7.

231

dzenlemeler yaplmtr877. Tanzimat ile birlikte vakflarla ilgili alnan en nemli kararlardan biri vakflara ait btn gelirlerin devlet tarafndan toplanmas ve yine bunlara ait giderlerin devlet tarafndan karlanmas idi. Beyrutta bulunan vakflarn ortaya karlmas ehrin iktisadi yaps kadar sosyal yapsnn da renilmesini salayacaktr. ehirdeki vakflarn iktisad yaps incelenirken yllara gre gelir ve giderleri verilerek ehrin ekonomik yaps zerine deerlendirmeler yaplmtr. Beyrutta bulunan vakflar ile gelir ve giderleri ise u ekilde idi;
TABLO - 61 Beyrut Vakflarnn Yllara Gre Gelir ve Giderleri
Vakfn Ad Kebir-i mer Cmii Vakf 1845878 Kuru 67758 47394 20363 16218 11170 5048 6493 2442 4050 6826 12960 -6133 28589 14110 14478 25183 38292 -13109 27444 33304 -5959 1400 134 1266 5111 2709 2401 3680 585 Para 4 12 32 38 10 28 15 39 16 30 24 24 1 7 34 10 17 23 8 4 36 18 -16 -20 20 32 -1846-7 1847-8879 Kuru 82088 35522 46566 18844 7349 11494 ---5461 10566 -504 39137 17870 21267 29343 27283 2059 6257 10108 -3851 2022 134 1888 6387 2552 3834 4789 567 Para 35 33 02 8 15 33 ---15 03 28 18 -18 16 30 26 20 30 10 18 -18 28 39 29 32 30 1865-6 1866-7880 Kuru 119994 77304 42689 13498 15102 -1604 5470 6483 -1013 ---31199 23634 7464 52341 23778 28563 13240 09494 4745 ---9894 11074 -1180 4400 3425 Para 10 14 25 ---00 06 29 ----16 23 20 06 14 -31 8 ----02 ---Aralk 1869 Mart 1870881 Kuru Para 7955 10 13290 --5335 -1025 2704 -1679 135 1315 -1180 ---2032 4514 -2482 3529 4318 -789 0660 3386 -2726 ---1220 1978 -758 ------20 ----------30 -----20 -----

Gelir Gider Bor/Fazla

882

Debbaa Cmii Vakf Zaviyetul Maaribe Vakf Et-Tevbe Cmii Vakf Asaf Cmii Vakf (Saray) Emir Mnzir Cmii Vakf Cedid Cmii Vakf Sebil-i Somtiye Vakf Zaviyetul Hamra Vakf Zaviyetul Sk-u Koton
877

Gelir Gider Bor/Fazla Gelir Gider Bor/Fazla Gelir Gider Bor/Fazla Gelir Gider Bor/Fazla Gelir Gider Bor/Fazla Gelir Gider Bor/Fazla Gelir Gider Bor/Fazla Gelir Gider Bor/Fazla Gelir Gider

brahim Ylmazelik; Osmanl Dneminde Vakflarn Sosyo-Ekonomik Cephesi, Trk Dnyas Tarih Dergisi, S.102, Ankara, Mays-1995, s.18-21. 878 Ev Def. No: 12723, s.1-9. 879 Ev Def. No: 129128, s.1-13. 880 Ev Def. No: 17178, s.49-58. 881 Ev Def. No: 20996, s.3. 882 Bor ve Fazla olarak belirtilen satrlarda rakamlarn nndeki eksi (-) vakflarn gelirlerine gre giderlerinin fazla olduunu belirtmek iin kullanlmtr.

232

Vakf Zaviyetul hed Vakf Zaviye-i mer Beyhim Vakf Zaviyetu ElMeczub Vakf Sebil-i ElBedevi Vakf Zaviye-i ErRi Vakf Zaviye-i Kassar vakf Sebil-i nhi Vakf Zaviye-i Hl Vakf Sebil-i Hseyin Aa Vakf Zaviye-i Mustafa Aa Vakf Sebil-i Haydar Aa Vakf Sebil-i EsSeyyide Tahire Vakf Mehmed Aa Vakf Yusuf Hmmud Vakf Giridli Veli Vakf Sebil-i Sarra Vakf Sebil-i Yusuf Vakf El-Bedur Vakf Sebil-i Koraytem Vakf Tahta

Bor/Fazla Gelir Gider Bor/Fazla Gelir Gider Bor/Fazla Gelir Gider Bor/Fazla Gelir Gider Bor/Fazla Gelir Gider Bor/Fazla Gelir Gider Bor/Fazla Gelir Gider Bor/Fazla Gelir Gider Bor/Fazla Gelir Gider Bor/Fazla Gelir Gider Bor/Fazla Gelir Gider Bor/Fazla Gelir Gider Bor/Fazla Gelir Gider Bor/Fazla Gelir Gider Bor/Fazla Gelir Gider Bor/Fazla Gelir Gider Bor/Fazla Gelir Gider Bor/Fazla Gelir Gider Bor/Fazla Gelir Gider Bor/Fazla Gelir

3095 2353 560 1792 1350 1350 -21048 2245 18802 8113 3107 5006 967 69 938 10662 4786 5872 472 153 318 2569 1879 690 806 718 088 4669 3277 1391 1932 1668 274 840 800 40 2043 440 1603 1228 1200 28 1750 244 1505 333 193 139 420 420 -950 950 -3000 3000 ---

32 9 38 11 ---3 14 31 27 17 10 29 -29 ---4 20 24 34 04 30 10 -10 15 20 35 24 -24 20 -20 20 -20 28 -28 -35 05 00 -20 -----------

4221 ---2550 2550 -27242 2412 24829 4137 4103 33 3844 3361 483 9344 4221 1893 862 153 709 2720 1784 936 ---------600 600 -------300 300 -------420 420 -2500 2500 -3092

02 ------26 20 36 -35 05 35 32 03 --18 34 20 14 20 10 10 --------------------------------23

975 2100 974 1125 ---8693 16059 -7365 8990 6031 2958 ---3000 3174 -174 ---16820 16746 73 ---------------4800 4753 46 ---3200 3096 103 ---3400 3290 110 -----

-00 08,5 31,5 ---20 09 29 -27 13 ---00 20 20 ---00 35 5 ---------------00 05 35 ----35 05 -----------

-14 441 -427 ---760 1913 -1153 420 1201 -781 ---150 497 -347 -----------------------------------------

-20 20 ---------------------------------------------------------

233

Mescidi Vakf Zaviye-i eyh Mehmed Eavvah Vakf Derge Zaviyesi Vakf Sebil-i Sun Vakf Sebil-i Seracik Vakf Bad Ashab Hayrat Vakf

Gider Bor/Fazla Gelir Gider Bor/Fazla Gelir Gider Bor/Fazla Gelir Gider Bor/Fazla Gelir Gider Bor/Fazla Gelir Gider Bor/Fazla

------------------

------------------

719 2372 2100 0050 2050 186 155 31 700 700 -600 228 372 4648 3502 1146

18 5 ---------10 10 -26 25 01

------------------

------------------

------------------

------------------

Yukardaki tabloda grld zere Beyrutta toplam otuz be adet vakf mevcut idi. Vakflarn byk ounluu cmii, mescid ve zaviyelere ait idiler. ehirde gelir miktar bakmndan en fazla gelire Kebir-i mer Camii Vakf sahip idi. 1883-4 tarihinde vakfn sadece kira geliri 17791 kurudur883. Vakf arlkl olarak eitim alannda hizmet vermitir.884. Beyrut vakflarnn alts camii, biri mescid, on ikisi zaviye ve on altsda zel ahslara aittiler. zel ahslarn kurmu olduu vakflar arasnda iktisad olarak en fazla gelire Sebil-i Koraytem vakf sahip idi. Sebil-i Es-Seyyide Tahire vakfnn kurucusunun bir kadn olmas kadnlarn da sosyal ve iktisad hayatta etkin olarak rol aldklarn gsteriyordu. Vakflarn sahip olduklar dkkn, han, hamam ve arazilerle ehirdeki iktisad yap iersinde deiik alanlarda faaliyetlerde bulunduklarn gsteriyordu. Koton hann kendisine ait vakf bulunmas, ticari hayatta Beyrut vakflarnn aktif rol aldnn spatdr. Vakflarn gelir ve gider miktarlar incelendiinde Cedid Camii vakf ve Asaf camii vakfnn gelirlerinin giderlerini karlayamad, bu sebeple vakfn hizmetlerini ancak borlanarak yrtt belirlenmitir. 1869-1870 tarihinde verilen aylk gelir ve gider miktar incelendiinde bu dnemin ylsonuna denk gelmesinden dolay tm vakflarn gelirlerini alamadklarndan borlandklar grlmtr. zel ahslara ait vakflar ise genelde gelir ve giderleri ynnden birbirini karlayan denk bteye sahiptiler.
883 884

Ev Def. No: 25603, s.3. eyh Ahmed Efendi Mderris olarak almakta idi. BOA., .DH., 1184-92650, 6 Mart 1889 M./4 Receb 1306 H.

234

1845 tarihinde vakflarn toplam gelirinin 254.207 kuru, 1846-7, 1847-8 de 248.847 kuru olduu gz nne alnrsa vakflarn idare ettii iktisad gcn boyutu daha net anlalr. Tanzimat Fermannn uygulanmas ile vakflara ait gelir ve giderlerin devlet tarafndan toplanp datlmas ilkesi benimsenmitir. Bununla birlikte her yl hazine ve evkaf diresine aidat verilmitir. Beyrut vakflarnn 1884-5 tarihinde dedikleri aidat miktarlar ise u ekilde idi;
Beyrut Vakflarnn Hazine Ve Evkaf Diresine dedikleri Aidat885 Vakfn smi Kebir-i mer Cmii Vakf Emir Mnzir Cmii Vakf Asaf Cmii Vakf (Saray) Zviyetul Hamra Vakf Zviyetu El-Meczub Vakf Sebil-i El-Bedevi Vakf Zviyetul Maaribe Vakf Kuru 60 122 306 81 43 12 3 Para 4 20 -13 13 20 20

Yukarda ad geen vakflarn zaviye ve camilere ait vakflar olmas, bu aidatlarn byk vakflardan tahsil edildiini gsteriyor. Bu vakflar iersinde Asaf Camii vakf ise en fazla aidat miktarn derken en az miktar Zviyettul Maaribe Vakf kuru olarak demitir. 4. Beyrut ehrinde Bulunan irketler ehrin iktisad ve sosyal yapsn deitiren, byk irketler yaanabilir meknlarn yan sra ehri cazibe merkezi haline getirmeleri ile de byk neme sahiptiler. ehirde kurulan irketlerin geneli hizmet sektrnde almakla birlikte getirmi olduklar yeniliklerle, Beyrutu Osmanl ehirleri arasnda farkl klmay baarabilmilerdir. Kurulan irketlerin tamamnn devletin izni ve zel artlarla kurulmu olmalar, bu artlarn bilinmesini zorunlu klmasnn yansra, yaplan szleme ve mukavelelerde irketlere tannan haklar da bilinmesi nem arz etmektedir. Kurulan irketlerin ehirdeki iktisad yap zerindeki deiikliin yansra, sosyal hayata etkileride dnlmesi gereken farkl bir nokta idi. ok boyutlu olarak dnldnde kurulan irketlerin sahipleri hangi lke vatanda idiler? Bnyesinde alan grevliler hangi lke vatanda olmak zorunda idi? Ka yllna bu hizmeti vereceklerdi? Ne gibi zel artlara
885

Ev Def. No: 27103, s.2.

235

haizdiler? alanlar nasl giyinmeleri gerekiyordu? te tm bu sorulara bu balk altnda ki kurulan irketler baznda cevaplar verilmeye allacaktr. 4.1. Liman ve Rhtm irketi 1830 tarihinden sonra Beyrut limannda artan ticari younluk ve limann ihtiyalara cevap verememesinden dolay yeniden ina edilmesi zaruri hale gelmitir. Limann yapm iin ilk keif 4 Mart 1853 tarihinde yaplm, bu keifte yaplmas plnlanan yeni liman iin iki bin kese akeye ihtiya duyulduu belirlenmitir886. Merkezi idareninde bu ihtiyatan haberdar olduu ayn zamanda Trabzon ve Samsunda yeni iskele ve limana ihtiya duyulduu fakat Beyrut iskelesinin dier iskelelere oranla daha ok masrafla ina edileceinden gerekli keiflerin yerel idareciler tarafndan detayl bir ekilde yaplmas emri verilmitir887. Bu emir sonuncunda yaplmas plnlanan liman iin Fransz Mesajeri mperiyal firmasndan gr al-veriinde bulunulmutu888. Yaplan keifler ve alnan grler sonucunda nfa komisyonunun hazrlam olduu rapora gre limann inas iin bir irkete ihale edilerek yaplmasnn mmkn olduu, nk liman inas iin senelik 580.000 Frank denein bu ie ayrlmas gerektii, devlet eliyle bu iin yaplmasnn bugnk artlarda mmkn olamad iin ihale usul ile yaplmasnn bir nevi zorunlu olduu belirtilmitir889. Liman ve rhtmn yaplmas iin nfa idaresinin am olduu ihaleyi Beyrutlu Yusuf Matran Efendi 60 seneliine, liman iletmek artyla almtr890. Limann 6.000.000 Franka mal olaca plnlanmtr.891. Verilen bu ihale ile imtiyaz szlemesininde meclisi vkel tarafndan onaylanmas ile kabul edilmitir892. 3 Temmuz 1887 tarihinde imzalanan artnmede iin tanm ve mukavelenmesinin maddeleri ise u ekilde idi; Beyrut Liman ve Rhtmnda Yaplacak lemler Anton Bey Han nnden douya doru sekiz yz metre uzunluundan bir set ina olunaca gibi Medur noktasndan kuzeye doru alt yz metre uzunluunda bir sed
886 887

BOA., A.MKT.NZD., 75-82, 3 Nisan 1856 M./23 Cemaziyel-hir 1269 H. BOA., .MVL., 355-15531, 11 Haziran 1856 M./7 evvl 1272 H. 888 BOA., A.MKT.MHM., 292-100, 19 ubat 1864 M./11Ramazn 1280 H. 889 BOA., MV., 3-36, 2 Nisan 1885 M./7 Receb 1302 H. 890 BOA., MV., 18-20, 16 Mart 1887 M./20 Cemaziyel-hir 1304 H. 891 BOA., .MMS., 91-3848, 20 Haziran 1887 M./28 Ramazn 1304 H. 892 BOA., Y.PRK.KOM., 4-109, 31 Mart 1887 M./6 Receb 1304 H.

236

duvar ina olunacak ve bundan yz yetmi metre uzunluunda olmak zere bir hat braklacaktr. Limann alan yirmi hektardr. Eski set duvar yklacak olup yine Anton bey han nnde Medur noktasna kadar sahilde yaplacak rhtm yz metre uzunluunda olacaktr. Beyrut Liman ve Rhtm irketi Mukavelenmesi893 Devlet-i liye ile tebaasndan Yusuf Matran Efendi arasnda imzalanmtr. 1. Madde; Beyrutta yeni bir liman ve rhtm, ina ve iletmesi iin Yusuf Matran Efendiye imtiyaz verilmitir. 2. Madde; mtiyaz sresi imtiyazn kabulnden itibaren doksan dokuz senedir. 3. Madde; artnmede belirtilen keif ve haritasnn bir buuk yl iinde hazrlanarak ticaret ve nfa nezretine takdim edilecektir. 4. Madde; Zarar ve masraf imtiyaz sahibine ait olmak zere mukavelenmenin kabulnden itibaren iki buuk sene zarfnda inasna balanacak be sene iinde artnmeye gre tamamlanacaktr. 5. Madde; Liman ve rhtmn inas srasnda artnmeye uygun olarak yaplp, yaplmadn kontrol etmek iin komiser ve ustalar grevlendirilecek olup her ay dzenli olarak kontroller devam edecektir. Bu i iin komiserlere verilmek zere yllk yz altm Osmanl liras imtiyaz sahibi tarafndan denecektir. 6. Madde; mtiyaz sahibi, liman ve rhtm inas iin lazm olan araziyi almak istedii vakit eer bu arazi sahibi ile anlaamaz ise istimlk kanununa gre araziyi satn alabilecektir. 7. Madde; Yaplacak olan imalat, yaklak bin iki yz metre uzunluunda olup iki adet muhafaza set bulunacaktr. Su ile kapl alann genilii yirmi hektar olacaktr. 8. Madde; Liman ve rhtm inasnda satn alnacak gerek yabanc lkelerden gerekse devlet iinden alnacak ta, kereste, demir ve maden, makine, alet ve edevattan bir defaya mahsus olmak zere gmrk resminden muaf tutulaca gibi liman ve rhtmn inas sresince irkete ait arazi ve sermayeden vergi alnmayacaktr.
893

Mukavelt Mecmuas 8655, C.4, Dersaadet, 1310, s.215-252; Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1311 H. (1893-1894 M.), s.282-299.

237

9. Madde; Liman ve rhtm inas iin getirilecek ta ve ocaklardan getirilirken ahaliye rahatszlk verilmeyecektir. 10. Madde; Liman ve rhtm inaat kabul edildikten sonra bir yl sonra oluturulacak bir fen komisyonu tarafndan muayene edilecek ve bu komisyon raporuna gre nfa nezreti tarafndan kabul muamelesi yaplacaktr. 11. Madde; Liman ve rhtmda bulunan alet ve edevatn hepsi tmir edilmek kouluyla da olsa srekli alr halde olacaktr. 12. Madde; mtiyaz sahibi liman ve rhtmn almas iin her trl tedbiri almakla mkelleftir. 13. Madde; mtiyaz sahibi imtiyazn kabulnden, imtiyazn bitimine kadar tanzim ve tasdik olunan tarifeye gre vergi toplayacaktr. 14. Madde; Limana gelecek kara askeri, donanma askerleri, taburlar, jandarma, polis taburlar ile harbiye malzemeleri ile limana gelecek yabanc donanma gemileri hakknda tutanak tutulacaktr. 15. Madde; irket szlemesinin kabulnden bir sene sonra irket nizamnmesine gre Osmanl Anonim irketi kurulacaktr. 16. Madde; irket szlemesinin kabulnden bir ay sonra alt bin Osmanl liras kefalet akesi olarak, ya nakden deyebilir veya Bank- Osmaniye yatrabilir. Eer ay ierisinde kefalet akesi denmez ise szleme sakat olacaktr. Szleme artlar yerine getirildikten sonra kefalet akesi imtiyaz sahibine ide edilecektir. 17. Madde; Osmanl devleti imtiyazn otuzuncu senesinde isterse antrepo tabir olunan maazalar ve dier mteferriat satabilir. Sat ise son be yln hslat ortalamasna gre her ylln sahibi imtiyaza demek kouluyla yaplabilir. 18. Madde; Liman ve rhtm imtiyaz sresince devlet, liman ve rhtmdaki tm tehizattan hukuku haiz olacak ve mteferriattan istifade edecektir. 19. Madde; Liman ve rhtmda alanlar, hkmetin kabul ettii kyafetleri giyeceklerdir. 20. Madde; Devlet ister ve lzumlu grrse liman ve rhtm irketi iinde istedii yerde her nevi istikmet ina edebilir. Bu gibi ilemleri imtiyaz sahibi dava edemeyecektir. 21. Madde; Liman ve rhtmn inas srasnda kacak tarihi eserler devlete teslim edilecek sahibi imtiyaz bunlar hakknda tutanak tutacaktr.

238

22. Madde; mtiyaz sahibi hslat cetvellerini zamannda Ticaret ve Nfa nezretine takdim edecek ve bununla ilgili defterleri tutacaktr. 23. Madde; mtiyaz sahibi belirtilen ekilde liman ve rhtm inasn szleme artlarna uygun olarak yapacak, yapamaz ise imtiyaz skt olacaktr. Liman iletmesi iin gereken tedbirleri almaz ise hkmet, liman ve rhtmn tm tehizatna el koyup satma hakkna sahip olacaktr. 24. Madde; Gmrk direleri, tefti ve muayene, liman, karantina, pasaport, zabta memurlarnn ikametleri iin lazm gelen direlerinin yan sra deniz gmrne mahsus bir antrepoda hkmete verilecek olup bunlarn masraflarn imtiyaz sahibi karlayacak fakat kullanlan arazi kadar sahibi imtiyaza arazi verilecektir. 25. Madde; Devlet veya tzel kiilerle, kurulacak olan Anonim irket arasndaki uyumazlklar ile ilgili davalar Osmanl mahkemelerinde grlecektir. 26. Madde; mtiyaz sahibi devlet izin vermedike imtiyaz bir bakasna devredemeyecektir. 27. Madde; Denizin doldurulmasyla oluacak yerlerin kullanm da liman ve rhtm irketine verilecektir. 28. Madde; Yaplacak olan setten dolay geriye ektirilmi olan arazinin sat hakk sahibi imtiyaza ait olup bunu hkmeti mahalliye bildirildikten sonra sat hakkna sahip olacaktr. 29. Madde; mtiyaz sahibi Anton Bey burnuna kadar iki set boyunca her tarafta rhtmlar ina edecek olup, bunu hkmet de tasvip ve kabul edecektir. Havuzlar, kzaklar ve rhtm setleri boyunca yolcu eya nakli iin at ve eeklerle ekilecek, tramvay ve gmrk ile antrepolar tesis edilecek, bunlara sanayi eyalar konabilecek ekilde yaplm olacak, buraya gelen eyalar damga makbuz ve senetleri verilecektir. Tramvay inasda yaplacaktr. 30. Madde; Liman ve rhtm inas tamamlandktan sonra nfa nezreti inaatn kabuln onaylamasyla birlikte Osmanl devleti kanunlarna gre Bahriye nezretine bal olacaktr. 31. Madde; Her yl liman hslatndan yzde alt Resl-mala aktarldktan sonra yzde onu anonim irketi tarafndan devlete nakden ve defaten nfa nezretine denecek olup bu imtiyazn sonuna kadar bu ekilde devam edecektir.

239

Harita 3: Beyrut Liman ve Rhtmn Krokisi894

Liman, rhtm irketi idaresinde ise u grevliler bulunmaktayd; Heyet daresi mtiyaz Sahibi Yusuf Matran Efendi, Meclis-i dare Reisi Kont D Pertovi, Meclisi serkatib Vey Kont D Pertovi, Fen daresi Mdr ve ba mhendisi Msy Henry Karte, Birinci Kondktr Msy Numa, kinci Kondktr Lois Marki, nc Kondktr Emil Lerinden olumakta idi895. Heyet idaresinin Franszlardan olumas irketin grnrde Osmanl vatandana ait olduunu, gerekte ise Franszlar tarafndan idare edildiini gsteriyordu. Liman ve rhtm irketi ilk olarak 60 seneliine verilmise de Yusuf Matran Efendinin bavurusu zerine 3 Austos 1892 M.(9 Muharrem 1310 H.) tarihinde bu sre 99 yla karlmtr896. Liman inasna balanmas ile limana gelen gemi ve tccarlardan ina masraflar iinde vergi alnmas kararda alnmtr897.

894 895

BOA., .MMS., 91-3848, 20 Haziran 1887 M./28 Ramazn 1304 H. Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1311 H. (1893-1894 M.), s.282. 896 BOA., .HUS., 1-1310/M-71. 897 BOA., DH.MKT., 1415-32, 24 Nisan 1887 M.30 Receb 1304 H.

240

Liman ve rhtm inas ve iletmesinin yksek kr getireceinin bilinmesinden dolay Yusuf Matran Efendiye verilen imtiyazn Alfred Gabriel isminde bir tccar bavuru yaparak bu ihalenin feshini ve kendisinin hkmete sunduu 13 maddeden oluan mukavelenmenin kabul edilmesini istemisede, Osmanl hkmet bunu reddetmitir898. Liman imtiyazn alan Yusuf Matran Efendi mukavelenmenin 15. Maddesine istinaden 2 Temmuz 1888 M.(22 evvl 1305 H.) tarihinde irket-i Liman Beyrut elHamidiye adnda bir anonim irket kurmutur899. irketin bir hissesi be yz Frank olup, iki bin adet hisse senedi karlmtr. Bylece irketin toplam deeri bir milyon Frank saylmtr900. Limann ticari faaliyetlerinin daha iyi olmas iin limana demiryolu hattda denmitir901. Bu ticari hattn yansra ta ocaklarndan karlacak harfiyatn limana tanmas iinde demiryolu hatt ina edilmitir902. Liman hafriyatnda kan molozlar tama ii ise Siver Beye ihale edilmitir903. Mukavelenmenin 5. maddesinde belirtilen kontrolleri yapmak iin Mehmed Selim efendi904 ve Meclisi nfa yesi Binba Sami bey grevlendirilmitir905. Liman ve rhtmlar bir taraftan ina edilirken limann biten ksmlar iletilmeye alp buralardan cret ve vergiler alnyordu906. Yk miktarlarna gre alnan baz cretler ise yle idi907;
irket Antrepolarndan, Kuru zeri Kapal Antrepolarn Vergisi Bir hafta mddet ve yz kilo iin 1 Elli kilo ve aa takalld de bulunan kaplar iin -Bir hafta mddet ve metre mikp iin 2 Aklama: Evvela bir metre mikp hacimde olup iki yz kilodan fazla bulunan bil-cmle eya mikap hesabyla tarifeye tabi tutulacaktr.
898 899

Para -20 10 metre

BOA., Y.MTV., 22-107, 17 Austos 1887 M./27 Zil-kde 1304 H. BOA., Y.EE., 79-26. 900 BOA., mtiyaz Defteri No:2, s.15. 901 BOA., Y.PRK.TNF., 2-43, 27 Mart 1889 M./25 Receb 1306 H. 902 BOA., .HUS., 4-1310/Ra-82, 6 Kasm 1892 M./15 Rebil-hir 1310 H. 903 BOA., DH.MKT., 2010-55, 14 Ekim 1892 M./22 Rebil-evvel 1310 H. 904 BOA., Y.MTV., 65-52, 7 Austos 1892 M./13 Muharrem 1310 H. 905 BOA., Y.A.HUS., 268-42, 25 Nisan 1893 M./8 evvl 1310 H. 906 BOA., DH.MKT., 1435-87, 1 Austos 1887 M./11 Zil-kde 1304 H. 907 BOA., Y.MTV., 76-86, 3 Nisan 1893 M./16 abn 1310 H.

241

Kuru zeri ak rehinde Antrepo resmi Bir hafta mddet ve metre miktar iin 5 Aklama: Yalnz gmrk resmi verilmi olan eya irketin antrepo ve arazisine kabul olunur.

Para --

Tarife-i husuiye Denen beher metre merba iin Yere demek zere tahta ecar Bir ay mddet ve bir metre iin Mteharik bulmalar ecar Beher makbuz iin Emr-u muharrer makbuz MecCanen antrepo ehadetnmesi ahz ve izas kabul olmayan Beher devr ve fera iin Devr ve fera Beher defter iin Teslim defteri Gmrk ilemi 100 lira-i Osmani der-heziyan teslimt iin 20 den 100 lira-i Osmani kadar olan teslimt iin 10 dan 20 lira-i Osmani kadar olan teslimt iin 10 dan aa olan teslimat iin

Kuru 1 3 2 2 2

Para 10 -20 20 20

Yzde bir komisyon Yzde iki komisyon Yzde komisyon Yzde drt komisyon

Eyann tahmil ve tahliyesi tarife-i umumisi Akta duran gemilerden tahliye veyahut mezkur gemilere tahliye olunduu takdirde 50 kilodan ziyade miktar iin beher yz kilosu Beheri 50 kilodan daha aa naklinde bulunan kaplar iin beher kap Mikap hesabyla tarifeye tatbik edilen eya iin beher metre mikap Kuru 3 1 Para ---

Liman dhilinde duran gemilerden tahliye veya mezkur gemilere tahliye olunduu takdirde Kuru Para 2 -1 --

--

--

Tarife-i hususi Akta duran gemilerden tahliye veyahut mezkur gemilere tahliye olunduu takdirde At, katr ve inek beher resine Merkeb ve buza beher resine Koyun, kei beher resine Zenit arabalar drt tekerlekli Zenit arabalar iki tekerlekli Yk arabas ve iki tekerlekli araba Saban ve ziraata ait alet Kuru 10 7 -15 10 8 6 Para 1 -15 ----Liman dahilinde duran gemilerden tahliye veya mezkur gemilere tahliye olunduu takdirde Kuru Para 8 -5 --10 12 -8 -6 -4 --

Liman ve rhtm irketinin limana giren ve demir atan vapur ve gemilerden vergi almaya balamasyla reji vapurlar buna kar kmlardr. Almanya, ngiltere ve

242

Avusturya elileri, liman irketini protesto eden telgraflar ekmilersede bu vergiden muaf tutulamayacaklar kendilerine bildirilmitir908. irket 1895 tarihinde mukavelenmenin 17., 29. Maddeleriyle artnmenin 12., 13. ve 17. maddelerine dayanarak antrepolarn iletilmesine dir itirazlarda bulunmutur909. Yine Rsmat emaneti ile limanda bulunan arazi yznden anlamazlk km910 ve sonunda liman ve rhtm irketi lehine sonulanmtr911. Sandalc esnafyla alnacak vergi miktarlar yznden ihtilaflar yaanmtr912. Liman iletilmesinde meydana gelen sorunlarn ok byk problemler iermemesi limann iyi ekilde iletildiinide gsteriyordu. irketin kurulduu ve limann iletmeye ald 1893 tarihinden 1906 senesine kadar olan geliri ise u ekilde idi;
Liman ve Rhtm irketinin Yllara Gre Geliri 913 Kuru Tarih Kuru 1.113.121 1.587.198 1.133.544 2.150.949 1.685.790 1.590.675 1.649.183 1900 1901 1902 1903 1904 1905 1906 2.016.273 2.648.486 3.103.358 3.114.487 3.450.491 3.454.878 4.022.757

Tarih 1893 1894 1895 1896 1897 1898 1899

Liman rhtm irketinin gelirleri her yl katlanarak artmtr. 1906 tarihindeki geliri 1893 tarihindeki gelirine gre % 261,39 orannda artmtr ki bu devrine gre ok byk gelir art oran idi. Liman irketinin nerede ise kurulduu tarihten on yl ierisinde tm ina masraflarn karlar hale gelmitir. Bu rakamlara gre Beyruttaki ticar hayatda olumlu ynde etkilediinin sylemek mmkndr.

908 909

BOA., DH.MKT., 14-45, 16 Kasm 1893 M./7 Cemaziyel-evvel 1311 H. BOA., .TNF., 3-1312/B-04, 5 Ocak 1895 M./8 Receb 1312 H. 910 BOA., MV., 124-16, 25 Ocak 1909 M./3 Muharrem 1327 H. 911 BOA., MV., 226-161, 28 ubat 1912 M./10 Rebil-evvel 1330 H. 912 BOA., DH.MU., 45-26, 16 Mart 1910 M./4 Rebil-evvel 1328 H. 913 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1326 H. (1908-1909 M.), s.205.

243

4.2. Beyrut-am ose Yolu irketi Osmanl yneticileri 19. yzyln banda Avrupaya gnderdikleri elilerden aldklar raporlardan ulam alanndaki gelimeleri renmeye, olup bitene ilgi duymaya ynelmilerdi. Avrupay gezip gren kimi devlet ileri gelenlerinin yan sra, Osmanl aydnlarda ulamn kolaylkla salanmasnn saysz yararlarn kavramlard. Tanzimatla birlikte karayolu yapm nem kazanmaya balamtr. Bunda Osmanl devletinde ulamn artmas ile tanzimatn daha iyi bir ekilde uygulanaca gr ile birlikte karayolu yapm almalar hzlanmtr914. Bu almalar sonucunda Beyrutta karayolu yapm iin bir irket kurulmutur. Beyrutta kurulan ilk ve en byk irkettir. Beyrut ve am arasnda 112 kilometre uzunluunda bir yol yaplmas ve bunun zerinde yolcu ve yk tayan aralarn iletilmesi iini yrten irkettir. Beyruttan ama kadar ina edilecek ose yolu imtiyaz Fransa devleti vatanda Msy Pertovi ile Osmanl devleti arasnda imzalanm. Yolun yapm ve arabalarla iletilmesi iin 50 yllna imtiyaz verilmitir. irketin 20 Temmuz 1857 tarihinde Osmanl devleti ile imzalad artnmede iin tanm ve mukavelenmesinin maddeleri ise u ekilde idi915; 1. Madde; Masraf imtiyaz sahibine ait olmak zere Beyrut ile am- erif arasnda bir araba yolu ina edeceini taahht eder. Yaplacak yol Beyrut dnda bulunan ormanlar ile Lbnan dandan geerek ta kpr zerinden ve Lbnan nehrinden geerek Lbnan dann dou tarafndan geecektir. 2. Madde; Yolun genilii alt metre olacak bunun drt metresi kaldrm, iki metresi dahi caddenin iki kenarndan birer metre kadar bulunacaktr. Arazinin durumuna gre bu genilik bir arabann geebilecei kadar ina edilecektir. 3.Madde; Yolun geecei arazi devlete ait ise imtiyaz sahibine karlksz devredilecektir.

914

M. adrc; Tanzimat Dneminde Karayolu Yapm, ADTCF Tarih Aratrmalar Dergisi, C.15, S.26 Ankara, 1991, s.153-154. 915 Mukavelt Mecmuas 8655, C.1, Dersaadet, 1310, s.229-253; Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1311 H. (1893-1894 M.), s.254-262.

244

4. Madde; Yolun geecei arazi zel hsa aitse karl denmek zere imtiyaz sahibi satn alacak eer arazi sahibi ile anlalamaz ise istimlk kanununa gre tevkif edilecektir. 5. Madde; Yol inaat, imtiyazn imzalanmas ve keif haritalarnn kabul edilmesinden sonra drt yl iinde bitirilecek aksi takdirde imtiyaz skt olacaktr. 6. Madde; Yol iin yaplacak ambar, maaza ve mteferruat her trl vergiden muaf tutulacaktr. 7. Madde; Yolda altrlmak iin kullanlan hayvanlarda vergiden muaf tutulacaktr. 8. Madde; Yol yapmna karlk olmak zere irkete 50 yllna araba iletmesi imtiyaz verilecektir. 9. Madde; Ykler belirlenen tarifelere gre cretlendirilecektir. 10. Madde; Kymetli olan altn, platin, gm ve va gibi mallarn cretleri zel olarak belirlenecektir. 11. Madde; Cinsi ve nevisi bilinmeyen eyalar tanmayacaktr. 12. Madde; irket devlete ait olan bir eyay tarken yzde on indirim yapacaktr. 13. Madde; irket tad mallardan ambar maazalarna getirilecek mallardan ayrca belirlenecek hamaliye creti alnacaktr. 14. Madde; Tanan mal ve eyalar nakil olunacak mesafeye gre cretlendirilecektir. 15. Madde; irket isterse belirli blgelerde ube aabilecektir. 16. Madde; Osmanl devleti am- erif ile Akka, Lazkye taraflarna doru ose yol yapma imtiyazn baka bir kumpanyaya vermeyecektir. 17. Madde; Trablusdan-Humus ve Hamadan Akkaya kadar olan yol yapmndaki imtiyaz karl bu kumpanyaya verebilir. 18. Madde; Yollarn gvenlii iin karakolhneler kurulacaktr. 19. Madde; Osmanl devleti kumpanyay satn almak isterse imtiyazn yirminci ylndan sonra alabilme hakkna sahip olacaktr. 20. Madde; Msy Pertovi bir kumpanya kurmak zorunda olup bunu bir buuk yl iinde yapacaktr. Yaplan dzenlemeler devlete sunulacaktr. Devletin onaylamasyla birlikte kumpanya almaya balayacaktr. 21. Madde; Eyalarn tanmasnda ve insan tamaclnda devlet kurallarna uyulacak, yolcularn mrur tezkereleri kontrol edilecektir.

245

22. Madde; Kumpanyada alanlar hangi devlet vatanda olursa olsun Osmanl Devleti kanunlarna riayet edeceklerdir. 23. Madde; mtiyaz szlemesi gereince yz seksen bin Frank kefalet akesi alnacaktr. Eer kumpanya artnmeye uymazsa kefalet akesi ide edilmeyecektir. Kumpanya artnme koullarn yerine getirdikten sonra kefalet akesi kendisine ide edilecektir. Yaplan szlemede yeni yol yapmlarnda mevcut irkete imtiyaz ncelii verilmesi ve devlete zel indirim yaplmas kabul edilmitir. Kefalet Akesi daha sonra yaplan dzenleme ile yz bin frank olarak belirlenmitir916. Yaplan yolu kontrol etmek iin Arabistan ordusunda grevli Binba Hsn Bey, Rstem Bey ile Kolaas Agah Efendi ve Yzba Haim Efendi grevlendirilmiti917. mtiyaz alan Msy Pertovi 1859 tarihinde anonim irket kurmu olup, kurulan irket 6000 hisseye sahip idi. Hisseler yolun yaplmasnda en byk mal kayna oluturuyordu. yle ki yol yapmnn 82. kilometresine kadar 4617 hisse satlm olup bundan sonra mevcut olan hisseler satlamad iin yol yapm durmutu. Geri kalan yolun yapm iin padiahtan kalan irket hisselerini satn almas talep edilmitir918. Yol 29 Ocak 1862 tarihinde tamamlanarak hizmete girmitir919. Tahmini olarak 360.000 franka mal olmutur920. irketin genel mdr Msy Edmon, Mesalih-i cariye Mdr Msy arl Rubatis ve Mhendisi Msy Pol Blani idi. irket sahibinin yan sra idaresi ve alan grevlilerinin tamam Fransz vatandalarndan olumakta idi. irkete ait Delijans denilen gndz arabalar her gn sabah saat 4:30da Beyruttan hareketle akam saat 5:45te ama ulard. Her gn sabah saat 4:30da amdan hareketle akam 5:15te Beyruta ulard. Postann gece arabas her gn karlkl olarak Beyruttan ama akam saat 6:00dan hareketle 8:25te ulard. Gece-gndz

916 917

BOA., A.MKT. NZD., 287-43, 6 Austos 1859 M./7 Muharrem 1276 H. BOA., A.MKT. NZD., 295-95, 19 Kasm 1859 M./23 Rebil-hir 1276 H. 918 BOA., A.MKT. MVL., 145-58, 15 Temmuz 1861 M./7 Muharrem 1278 H. 919 BOA., .DH., 504-34294, 27 ubat 1863 M./8 Ramazn 1279 H. 920 BOA., .HR., 200-11401, 5 Haziran 1863 M./17 Zil-hicce 1279 H.

246

ileyen yk arabalar amdan Beyruta hareket eden 14 adet yk arabas ve Beyruttan ama ileyen 14 arabadan ibaretti921.

Harita 4: Beyrut-am ose Yolu Krokisi922

Yolun yapmndan sonra Cebel-i Lbnana doruda yol yapmda plnlanmtr923. I. Dnya sava ile birlikte yabanclar yurt dna kmaya balaynca Fransz yol irketinde bulunan grevlilerde yurt dna kmak istemilerdir. Fakat Osmanl devleti
921 922

Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1311 H. (1893-1894 M.), s.254-255. BOA., .MVL., 478-21648, 3 Aralk 1862 M./10 Cemaziyel-hir 1279 H. 923 BOA., Y.A.HUS., 178-48, 28 Mays 1884 M./2 abn 1301 H.; 22 Austos 1896 tarihinde Cebel-i Lbnana yaplm olan yola gvenlik amacyla karakolhneler dahi ina edilmitir. BOA., .AS., 171304/Ra-11, 22 Austos 1896 M./13 Rebil-evvel 1314 H.

247

sava srasnda bu insanlardan yararlanmak iin bu grevlilerin yurt dna klarna izin vermemitir924. irket vermi olduu hizmetlerle Beyrut ekonomisine yeni bir boyut kazandrmtr. Beyrutun sahip olduu yollar sayesinde ehrin gelimide hzlanmtr925. Seyyah J. Macgregor Beyrutun sahip olduu yollarn Osmanl ehirlerinde Antakya ve Kahire gibi yollar ok iyi olan ehirlerden bile, daha iyi bir durumda olduunu ifade etmitir926.

4.3. Su irketleri 1860 tarihinden sonra Beyrut nfusunun artmaya balamas ile ehirde mevcut bulunan su kaynaklar ihtiyalara cevap vermemeye balad. Beyrutta ekilen su skntsn bilen Fransa devleti vatanda Msy Rozinin 26 Haziran 1856 M.(22 evvl 1272 H.) tarihinde kendisine su getirme ruhsat verilmesini istemisede sonu alamamtr927. Yerel idareciler ekilen su skntsna zm bulmak ve yakn evreden su getirilmesini salamak iin ngiltereden Havan isimli mhendisi getirerek keif yaptrmlard928. 3 Austos 1870 tarihinde yaplan szleme ile 40 yllna Beyruta su temini iinin imtiyaz Fransz vatanda Mhendis Msy Teviniye verilmitir. Beyruta su getirmek iin yaplan mukavelenme ise u ekilde idi929; 1. Madde; Beyrut ehrine su getirmek iin kr ve zarar kendisine ait olmak zere Fransz devleti tebaasndan Mhendis Msy Teviniye imtiyaz verilmitir. 2. Madde; Mhendis Msy Tevini, Nehrl-Kelbin Akdenize dkld blgeden alnacak su artldktan sonra su fabrikasndan ehre pompalanacaktr. 3. Madde; Senelik 60.000 Frank karlnda yirmi drt saatde yz elli bin litre suyun gnderilmesi bedeline karlk, su Beyrut ehrine datlacaktr. Belediyenin istedii be blgeye eme yaplacak bunlara 250.000 litre su pompalanacak, yine on yedi camii, yirmi bir kilise, manastr, kla, nizmiye, hastahneler, hkmet binas v.b gibi
924 925

BOA., DH.EUM. 5. b., 4-59/A, 29 Kasm 1914 M./11 Muharrem 1333 H. John P Spagnolo, France&Ottoman Lebanon 1861-1914, London, 1977, s.210-211. 926 J. Macgregor, The Rob Roy on The Jordan, New York, 1870, s.97. 927 BOA., A.MKT.UM., 241-3. 928 BOA., .DH., 597-41628, 31 Ocak 1870 M./28 evvl 1286 H. 929 Mukavelt Mecmuas 8655, C.1, Dersaadet, 1310, s.478-485; Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1311 H. (1893-1894 M.), s.262-268; BOA., Y.PRK.TNF., 56-54, 7 Eyll 1870 M./10 Cemaziyel-hir 1287 H.

248

yerlerede ortalama yz bin litre su pompalanacaktr. ahslardanda su isteyen olursa bu kimselere de su satlacaktr. 4. Madde; letmedeki her trl masraf ve tamirler imtiyaz sahibine ait olacaktr. 5. Madde; Satlacak suyun bir hakk rhan sekiz para olacaktr. 6. Madde; Yeni alacak sokaklar ana hatlara suyu irket ekecek, boru masraflar aboneye ait olacaktr. 7. Madde; Beyruta pompalanacak suyun miktar 24 saatte drt bin metre mikp olmak zere tayin olmutur. Yine ehirde belirli yerlere depolar ina edilecektir. Su aboneleri suyu istedikleri ekilde kullanabilirler. 8. Madde; mtiyaz sresi krk sene olup, imtiyaz bittikten sonra tm alet ve edevatyla belediyeye devredilecektir. 9. Madde; Su borularnn bir ksm dkme, bir ksm nufutlu tahta ve demirden ve bir takm da kurundan olacaktr. 10. Madde; Su alnacak mahalden, irkete kullanlan arazi devletin ise imtiyaz sahibi herhangi bir deme yapmayacak, hsa ait ise imtiyaz sahibi buray satn alacaktr. 11. Madde; Beyrut ehrine pompalanan, su herhangi bir arzadan dolay yirmi drt saat iinde akmaz ise irket gnlk alnan cretin iki katn abonelere der. 12. Madde; irket su pompas inaatn baladktan sekiz ay iinde tamamlamakla mkellef olup bu sre zarfnda tamamlanmad takdirde her geen ay iin senelik olarak alaca cretten ikier bin frank kaybedecektir. 13. Madde; Sokaklarda yaplacak kazlarda kacak tarihi eserler ahs mlknde ise hsa, yoksa devlete ide edilecektir. 14. Madde; irketin getirecei buhar makineleri, borular ve dier alet-edevat ilk sene vergiden muaf olacaktr. 15. Madde; mtiyaz sahibi bu ii yapmak iin Osmanl anonim irketi kuracaktr. Bu irkette hkmet onayndan sonra yrrle girecektir. 16. Madde; Beyrut su irketinin idaresi Beyrutda bulunacaktr. Osmanl devleti kanunlarna tabii olacaktr. Her trl dava Osmanl mahkemelerinde grlecektir. 17. Madde; Kefalet akesi olarak yirmi be bin Frank alnacaktr. 18. Madde; Aboneler ile irket arasnda yaplacak kontratlar hkmet-i mahalliye marifetiyle yaplacaktr.

249

Yukardaki maddeler incelendiinde irketin halkn temel ihtiyac olan suyu srekli olarak tedarik etmekle mkellef klnd, devlet direleri, ibadet yerleri ve eitim kurumlarna zel bir muamele uyguland grlmektedir. irketin getirmi olduu mallardan ilk yllna vergiden muaf tutulmasnnda devlet tarafndan korunduunu gsteriyordu. irketin idare heyetinde genel mdr Mhendis Msy Mertandil ve yardmcs Msy D Kbzanis idi930. 25 Ekim 1897 tarihinde ise ehre su datm imtiyaz Selim Faris Efendiye krk yllna verilmitir931. Franszlarn iletmi olduu su irketi bilinmeyen sebeplerden dolay el deitirmi ve yeni bir imtiyaz szlemesi hazrlanmt. Osmanl devleti ile Selim Efendi arasnda imzalanan mukavelenme ise u ekilde idi932; 1. Madde; mtiyaz sresi krk senedir. 2. Madde; Suyun her mikb metresi iin sa para olarak muayyen seksen para, bir mikp metre iin sa olmak zere altm be para indirimli olacaktr. Yarm metre mikp alnrsa sa ake yetmi para yarm metre mikptan az olursa seksen para fiyat denecektir. 3. Madde; Yllk creti yz elli mikp metre mukabilinde olup devletin altm bin Frank alnmakta ise de bu krk bin Franka ekilmitir. 4. Madde; yz elli mikp olarak verilen su, askeriye ve devlet direlerine iki yz elli mikp metre daha verilecek bundan fazlas talep edilmeyecektir. 5. Madde; Belediye irket hissesinin yzde altsn almak zorunda iken bu oran yzde drde indirilmitir. 6. Madde; Bu artlar imtiyazn bitimine kadar bu ekilde devam edecektir. 7. Madde; mtiyaz sahibi alt ay zarfnda su irketini iler hale getirecektir. 8. Madde; mtiyaz sahibi bir anonim irket kuracaktr. Mukavelenmenin 15. Maddesi gereince anonim irket kurulmu ve irketin ad Beyrut Su maliyat irketi olarak belirlenmiti. Merkezi Londrada olan irketin balca

930 931

Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1311 H. (1893-1894 M.), s.262. BOA., mtiyaz Defteri No:3, s.40. 932 Mukavelt Mecmuas 8655, C.7, Dersaadet, 1310, s.30-34; BOA., Y.PRK.EA., 27-99, 20 Austos 1897 M./21 Rebil-evvel 1315 H.

250

ikameti Beyrutta idi. irketin sermayesi be yz bin ngiliz Liras olup her biri 20 ngiliz liras kymetinde olmak zere yirmi be bin hissesi mevcut olacakt 933. Beyrut su irketinin merkezinin ngilterede olmas alacak bir konu deildi. nk ilk keif yapan mhendisten irket sahibine ve idarecilerine kadar ngilizler sz sahibi idiler. Belediyeninde irkette hisseleri bulunmaktadr. Su satn almada ilk sray devlet kurumlar almtr. 4.4. Havagaz irketi (Elektrikle Aydnlatma irketi) ehrin temel ihtiyalarndan biride sokak ve caddelerin aydnlatlmas idi. Bu ihtiyacn giderilmesi iin ehre ilk olarak havagaz ile aydnlatlma almalar yrtlmtr. Bu alma ve aratrmalar sonucunda ehrin aydnlatlmas iin Fransa devleti vatanda Msy Aleksander Jerardin imtiyaz talebinde bulunmu. Yaplan grmeler sonucunda ehrin havagaz ile aydnlatlmas imtiyaz Msy Aleksander Jerardine verilmitir934. ekilde idi935; 1. Madde; Maden kmrnden gaz karmak iin Fransa vatanda Msy Aleksandr Jerardine imtiyaz verilmitir. 2. Madde; mtiyaz sresi imtiyazn kabulnden itibaren krk senedir. 3. Madde; ay iinde kef ve haritas tanzim edilip nfa nezretine takdim edilecektir. 4. Madde; mtiyaz sahibi zarar ve masraf kendisine ait olmak zere 18 ay ierisinde iletmeyi tamamlayacaktr. 5. Madde; deyecektir. 6. Madde; Beyrut belediyesinin uygun grd arazide iletme yaplacak ve borular buna gre ekilecektir.
933 934

7 Aralk 1885 tarihinde imzalanan mukavelenme ise u

irket iletmeye balamadan nce nfa nezreti tarafndan aydan aya

muayene ve tefti edilecektir. Bunun creti olarak devlete yllk iki yz krk lira cret

Mukavelt Mecmuas 8655, C.1, Dersaadet, 1310, s.569-590. BOA., MV., 5-57, 13 Ekim 1885 M./4 Muharrem 1303 H. 935 BOA., mtiyaz Defteri No:2, s.71-73; Mukavelt Mecmuas 8655, C.4, Dersaadet, 1310, s.83-98.

251

7. Madde; Gazhnenin kurulmas iin kullanlacak alet ve edevat, ta kmr ve kereste iin herhangi bir vergi alnmayacaktr. 8. Madde; Her sene bir fen komisyonu tarafndan irketin iletmesi ile ilgili rapor hazrlanarak nfa nezretine sunulacaktr. 9. Madde; mtiyaz sahibi, imtiyaz sresi ierisinde gazhne de meydana gelecek aksaklk ve bozukluklar tamir edecek masrafda kendisine ait olacaktr. 10. Madde; Hkmet tarafndan yaplacak dzenlemelere sahibi imtiyaz uyacaktr. 11. Madde; mtiyazn retime balamasndan, bitimine kadar gaz satabilecektir. 12. Madde; mtiyaz sahibi bir sene iinde bir irket nizamnmesi hazrlayp Osmanl Anonim irketi isminde bir irket kuracaktr. 13. Madde; mtiyaz sahibi bin liralk kefalet akesini ya nakden deyebilir veya Bank- Osmaniye yatrabilecektir. Bu kefalet akesi imtiyaz sahibine, irket retime balaynca iade edilecektir. 14. Madde; mtiyaz sahibi gazhne ile mteferruatnn hslatndan istifade edecek ve bunlarn vergisini verecektir. 15. Madde; Gazhnede alanlar hkmetin uygun grd kyafetlerle alacaktr. 16. Madde; retim esnasnda kan tarihi eserler devlete ait olup bunlar iin makbuz ve ruhsat tutulacaktr. 17. Madde; mtiyaz sahibi her alt ayda bir hslat cetvelleriyle defterlerini belediyeye teslim edecektir. 18. Madde; bu szlemeye uyulmad takdirde imtiyaz skt olacak olup, kefalet akesi imtiyaz sahibine iade edilmeyecek, irkete ait alet ve edevat mzayedeye konularak satlacaktr. 19. Madde; Her trl ihtilafta davalar Osmanl devleti mahkemelerinde grlecektir. irketin idare heyetinde genel mdr Msy Koz, retim Kondktr Msy Amori ve mhendisi Beare Efendi bulunmaktayd. Dier irketlerde olduu zere genelde Franszlar irkette almaktaydlar936. irket retmi olduu gazn metre mikb (Metrekp) 0,048 Frank olup, bu cret camii, kilise, hastahne, okullar, kla ve her trl devlet kurumlar iin metre mikb 0,028 Frank olarak cretlendirmitir. irket bu

936

Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1311 H. (1893-1894 M.), s.269.

252

fiyatlara ve artlara gre hava gaz satmaya baladktan ksa sre sonra zarar etmeye balamtr. Alt sene ierisinde 50.000 Frank zarar aklayan irket hkmete bavurarak szlemenin yenilenmesi talebinde bulunmutur. irketin talepleri ise unlard; Belediyeye ait olan yzde ikilik hisse pay yzde bire drlmesi, gmrkten getirilen irkete ait eyalarn vergiden muaf tutulmas idi937. Elektrik retiminin dnyada yaygnlamaya balamas havagaz irketinin yeni bir yntemle ehri daha ucuz ekilde aydnlatmaya sevk etmiti. Fakat bunun iinde Osmanl hkmeti ile yeni bir szleme imzalanmas gerekiyordu. Bu imtiyaz iin irket adna Beyrutlu Selim Efendi bavuru yapmtr. Bu imtiyazda ehrin elektrikle aydnlatlmasnn yan sra elektrikli tramvay inas ve ehrin elektrik hatlarnnda ekilmesi imtiyaza dhil edilmitir938. artnme hazrlanma aamasnda Ticaret ve Nfa nzr Mustafa Zihni Bey kurulacak irketin elde ettii hslatn yzde onunu Hicaz demiryoluna aktarlmasn nermiti939. Bu artlar ise irket adna Selim Efendi kabul etmitir940. mzalanan mukavelenme ve maddeleri ise unlard941; 1. Madde; Beyrut ehrinin elektrikle aydnlatlmas iin bir fabrika tesis edilmesi iin Beyrut Havagaz irketine imtiyaz verilmitir. Beyrut ehrinin dzenli bir ekilde elektrik vermek iin 300 kilovat saat kuvvetinde bir elektrik fabrikas kurulacaktr. 2. Madde; mtiyaz sresi imtiyazn kabulnden itibaren doksan dokuz senedir. 3. Madde; irketin karaca tahvillerden kazanaca miktarn yzde on ikisini Hamidiye-Hicaz demiryoluna aktarlacak. 4. Madde; Bu antlamann imzalanmasndan on iki ay iinde tesisle ilgili keif raporu ve haritas dzenlenerek ticaret ve nfa nezretine teslim edilecektir. Yine teslim edilen rapor ve pln, telgraf ve posta nezreti, Beyrut Belediyesi, ticaret ve nfa diresi tarafndan onaylandktan sonra fabrika kurulabilecektir. 5. Madde; Antlamaya gre iki sene iinde kr ve zararlar kendilerine ait olmak artyla tesisi iletmeye aacaklardr. Harita ve raporlarn onaylanmasndan bir yl sonra

937 938

BOA., .MT., 2-1314/-12, 10 Ocak 1897 M./6 abn 1314 H. BOA., MV., 113-25, 23 Nisan 1906 M./28 Safer 1324 H. 939 BOA., Y.PRK.TNF., 8-46, 21 Mart 1906 M./25 Muharrem 1324 H. 940 BOA., Y.A.RES., 136-62, 29 Nisan 1906 M./5 Rebil-evvel 1324 H. 941 BOA., .TNF., 18-1326/M-03, 3 Mart 1908 M./29 Muharrem 1326 H.

253

tesis almaya balayacaktr. Tesis almadan nce nfa ve ticaret nezreti tarafndan kontrol edilecek bundan sonra iletme almaya balayacaktr. 6. Madde; Ticaret ve nfa nezreti ile posta ve telgraf nezreti tesisin almasn kabul ettikten sonra retim durumunu kontrol etmek iin bir komiser tayin edilecek ve aydan aya kontroller yaplacaktr. Bu grevliye senelik altm Osmanl liras maa verilecektir. 7. Madde; Elektrik tesisiyle, elektrik tellerinin, bunlarn demesinde kullanlacak tm alet ve edevat gmrk vergisinden muaf tutulacaktr. Tesis iletmeye balayncaya kadar vergi alnmayacaktr. Tesis retime baladktan sonra her trl vergi normal artlar altnda alnmaya devam edilecektir. 8. Madde; Tesis almaya balaynca telgraf nezretinde alan bir memurunda iinde bulunduu ticaret ve nfa nezreti tarafndan oluturulan bir heyet tarafndan iletmenin heyet-i muayene-i fenniyesi teftii yaplacak. Kontrol yapldktan ve kabul edildikten sonra heyeti fenniyenin kabul raporuyla tesis iletmeye balayacaktr. 9. Madde; Tesiste bulunan ara ve gere zellikle arac mteferrikas ve buhar makinelerinin bakm ve onarm mddeti imtiyaz sresince kendilerine ait olacaktr. Buna uyulmaz ise artnmeye gre durum deerlendirilecektir. 10. Madde; retim esnasnda kabilecek herhangi bir olumsuz duruma karlk, her trl tedbiri almak ve tadilat yapmakta imtiyaz sahibine ait olmakla birlikte ileride dzenlenecek ve karlacak kanunlara uygun olarak hareket edecekler, imtiyaz sahibinin bu yndeki kusuruda her trl masraf ve zararda irkete ait olacaktr. 11. Madde; mtiyazn balangcndan sonuna kadar hkmet tarafndan tarife cretlerini onaylandktan sonra halktan talep edilecektir. Cami, mescit, tekye ve mabetler, hastahne, devlet binalar, askeriyeye ait yerler, sokaklarda elektrik tarifesi yzde yirmi indirimli olacaktr. 12. Madde; irket, szleme kendisine ulatktan sonra Bank- Osman veya devlet tahvili olarakta bin lira kefalet akesini teminat olarak verecektir. Fabrika almaya balaynca kefalet akesi irkete iade edilecektir. 13. Madde; mtiyaz sahibi olan havagaz irketi, aydnlatma iin ayrca bir irket kurduu halde ibu irket ve eski irket almaya devam edecektir. Meclisi idare reisiyle azasndan te biri devlet-i liyeden olacak ve aydnlatmaya mahsus olarak ifade olunacak bir sermaye iin karlacak hisse senedi bir milyon frank deerinde olacaktr.

254

14. Madde; Hkmet, imtiyaz satn almak isterse, irketin otuzuncu senesinden sonra mmkn olacaktr. mtiyaz hangi senede satn alnacak ise ondan nceki be sene zarfnda vuku bulan gelir miktarnn yllk ortalamas hesap edilerek imtiyaz sresi kadar deme yapacaktr. 15. Madde; mtiyaz sresi dolduktan sonra iletme ve iinde bulunan her ey devlete intikal edecektir. 16. Madde; irkette alan memur ve grevliler devletin uygun grd kyafetleri giyeceklerdir. 17. Madde; retim esnasnda kacak tarihi eserler devlete belirlenmi olan kanunlara tabii olacaktr. 18. Madde; irket her ayda bir hslat cetvellerini, ticaret ve nfa diresine gnderecektir. 19. Madde; retim esnasnda herhangi bir mani karsa irket bunu giderecektir. Bunun iin en fazla on be gn msaade edilecektir. Eer bu srede giderilmezse bir iki gn ierisinde kendilerine bu tebli edilecek ve tebli tarihinden bir ay zarfnda durum devam ederse irketin tm mallarna el konulacak ve kefalet akeside verilmeyecektir. 20. Madde; Beyrut ehrine elektrik ekilirken, belediye arzu ederse ehrin aydnlatlmasnda kullanlacak lamba miktarn irketle birlikte karar verecektir. 21. Madde; Cami, mescit, tekye, tesis-i Hayriye, devlet binalar, askeriye gibi yerler isterlerse bunlara paratoner konacak ve masraf devlete ait olmak kouluyla irket bunlar yerletirecektir. 22. Madde; bu szleme Osmanl devleti ile irketi Osmanl Anonim irketi arasnda imzalanm olup herhangi bir ihtilaf annda ura-i devlete grlecektir. Her trl ihtilafta davalar Osmanl devleti mahkemelerinde grlecektir. mzalanan imtiyaz szlemesinde devlet direlerine daha ucuz elektrik verilmesi kararlatrlrken, yap, ilet ve devret modelinin uyguland szlemede ehirdeki elektrikle ilgili kararlarda belediyede aktif rol almtr. Hamidiye-Hicaz demiryoluna aktarlacak olan kar oran yzde ondan yzde on ikiye karlmtr.

255

4.5. Beyrut-am Buharl Tramvay irketi 19. yzyln son dnemlerinde Osmanl devleti lkenin neredeyse tamamn demiryolu ayla donatmay kendisine hedef olarak semiti. Bu ama dorultusunda Beyrut-am arasnda bir hat ina edilmesi plnland ve bu hat iin Beyrutun en zengin ailesi adna Hasan Beyhim Efendi bu imtiyaza sahip olmak iin bavuru yapt. Fakat bu bavurunun grnrde Beyhim ailesine gerekte ise Franszlar tarafndan yapldn hkmet dahi biliyordu942. Fakat bu bilginin bilinmesine ramen yinede Beyrut-am arasna demiryolu hatt inaat ve iletilmesi imtiyaz Hasan Beyhim Efendiye 18 Mays 1891 tarihinde verilmitir943. Osmanl devleti ile Hasan Beyhim efendi arasnda imzalan mukavelenme ise u ekilde idi944; 1. Madde; Beyruttan am- erife dorudan doruya gidi ve dn olmak zere toplam yz yirmi be kilometre uzunluunda buharl tramvay ina ve iletilmesi imtiyaz Hasan Beyhim Efendiye verilmitir. 2. Madde; mtiyaz mddeti imtiyazn imzalanmasndan itibaren doksan dokuz senedir. 3. Madde; mtiyazn imzalanmasndan bir yl sonra imtiyaz sahibi keif haritas ve layihasn hazrlayarak Ticaret ve Nfa nezretine takdim edilecektir. ay iinde imtiyaz sahibine dzeltme hakk edecektir. 4. Madde; Harita ve layihalarn tasdikinden drt sene sonra kr ve zarar kendisine ait olmak zere inaat tamamlamak zorundadr. 5. Madde; Ticaret ve Nfa nezreti hattn dzgn yaplp yaplmadn kontrol etmek iin komiserler vastasyla muayene ve tefti edecektir. mtiyaz sahibi bu tefti ve muayene masrafna karlk her sene kilometre bana iki buuk Osmanl liras verecektir. 6. Madde; mtiyaz sahibi tramvay ile mteferruat iin lzm olan araziyi almak istedii vakit eer bu arazi sahibi ile anlaamaz ise istimlk kanununa gre araziyi satn alabilecekti. Devlete ait araziler ise imtiyaz sahibine karlksz verilecektir. 7. Madde; Tramvay ve mteferruatnn inasna yabanc memleketlerden ve devlet iinden alnacak makine, alet ve edevat ve saire gmrk vergilerinden muaf tutulacak sadece damga vergisi alnacaktr.
942 943

BOA., Y.PRK.TNF., 2-30, 6 Eyll 188 M./29 Zil-hicce 1305 H. BOA., .MMS., 121-5204, 18 Mays 1891 M./9 evvl 1308 H. 944 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1311 H. (1893-1894 M.), s.299-318; Mukavelt Mecmuas 8655, C.5, Dersaadet, 1310, s.1162-1184.

256

8. Madde; Tramvay ve mteferruatnn inas tamamlandktan sonra Ticaret ve Nfa nezretinde oluturulan bir fen komisyonu tarafndan kontrol yapldktan sonra hazrlanacak raporla irket almaya balayabilir. Fen komisyonu bir kilometreden iki kilo metreye kadar inceleyerek hatt para para kabul edebilecektir. Herhangi bir sorun karsa masraf imtiyaz sahibine ait olacaktr. 9. Madde; mtiyaz sahibi tramvay hatt ile mteferruatnn alet ve edevatn srekli alr halde bulundurmak zorunda olup gerekirse tamirinide yaptracaktr. Bununla ilgili tm masraflarda sahibi imtiyaza ait olacaktr. 10. Madde; mtiyaz sahibi yolun zabtasna ve hsn muhafazasna sahip olup her trl tedbiri almaklada ykmldr. 11. Madde; mtiyaz sahibi tramvay hattnn kontrol ve kabul edilmesinden sonra cret almaya balayacak ve askerlerden yzba rtbesine kadar olanlardan, yar cret alnacaktr. 12. Madde; Muhabere esnasnda kara askeri, deniz zabiti, polis, jandarma ile erzak alet edevat, levazmt, silah mhimmat harbiye ve hayvnat ve sairlerin tanmasnda normal cretin yars alnacaktr. 13. Madde; mtiyaz sahibi, imtiyazn onaylanmasndan itibaren alt ay zarfnda bir Osmanl anonim irketi kuracaktr. 14. Madde; mtiyazn onaylanmasyla, imtiyaz sahibi bir ay iinde bin adet yzlk Osmanl altnn kefalet akesi olarak nakden veya Osmanl Bankasna yatracaktr. Kefalet akesi hattn tamamlanmasndan sonra imtiyaz sahibine iade edilecektir. 15. Madde; Osmanl devleti, imtiyazn otuzuncu senesinden sonra isterse hatt satabilir fakat hangi yl satacaksa evvelki be senelik hslatn yllk ortalamasnn yzde ellisini imtiyaz sahibine vermek zorundadr. 16. Madde; Osmanl devleti, imtiyaz mddetince tramvay ve mteferruat alet ve edevat zerinde her trl hakka sahip olacaktr. 17. Madde; Tramvayn memuru fenniyesi dnda byk, kk memurlar, hizmetliler hat zerinde alanlar Osmanl devleti tebaasndan olacaktr. Fen memurlar hendese-i mlkiye mektebinden mezun mhendislerden istihdam edilecektir. Memurlar Trke konuacaktr. 18. Madde; Devlet lzum grrse masraf kendisine ait olmak zere istikmet kurabilecek ve askeri binalar yapabilecektir.

257

19. Madde; mtiyaz sahibi her sene meydana gelen hslat ve masraf ieren cetvelleri hazrlayarak Ticaret ve Nfa nezretine takdim edilecektir. 20. Madde; mtiyaz sahibi devletin lzum grecei mahallerde mfetti, komiser, gmrk ve posta memurlarnn ikmetleri ile sevkiyat askeriye memurlarna mahsus bina ve barakalar tesis etmek zorundadr. 21. Madde; mtiyaz sahibi tramvay hattnn, Beyruttan, ama kadar olan araba yolunun bir ksm zerine tesis edileceinden, araba iletilmekte bulunan irket tarafndan ibu tramvay imtiyazndan dolay hkmete kar hibir gn ikayet etmeyecektir. 22. Madde; mtiyaz sahibi artnmede belirtilen hususlar yerine getirmedii takdirde imtiyaz skt olacaktr. Tramvayn iletilmesi iin her trl tedbiri almas gerekir. mtiyaz skt olursa iletme alet, edevat ve levzmat mzayedeye konulacak ve kefalet akesi iade edilmeyecektir. 23. Madde; Hkmet mevcut hatlardan baka hat yaptrmak veya imtiyaza vermek iin hakk sakldr. Ancak bu demiryolu hattna er kilometre mesafe dhilinde inas talep edilecek bir hat iin sahibi imtiyaza ilk on sene zarfnda ncelik tannacaktr. 24. Madde; mtiyaz sahibi hattn iletilmeye balad tarihden imtiyazn bitimine kadar yllk devlete iki yz Osmanl liras verilecektir. 25. Madde; irket ile devlet arasndaki her trl uyumazlklar Osmanl mahkemelerinde grlecektir. 15 Kasm 1891 tarihinde anonim bir irket kurulmu olup irketin sermayesi on milyon Franktan ibaret olup her bir hisse be yz Franklk veya yirmi iki Osmanl liras deerindedir. irket toplam yirmi bin hisseye sahipti945. Mukavelenmede belirtilen alanlarn Trk olmas maddesine ise uyulmamtr. irketin idaresi u ekilde idi; dare meclisi Kont D Pertovi, Bakatib Msy Gasgoni D Pertovi, kinci Ktibi Msy D Maluv, Mdr Msy Birun, Ba Mhendis Msy Annan, kinci mhendis Msy Domandan olumakta idi946. irketin idare heyetinin tamam Franszlardan olumaktayd.

945 946

Mukavelt Mecmuas 8655, C.5, Dersaadet, 1310, s.1398-1409. Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1311 H. (1893-1894 M.), s.299.

258

irketin cret tarifeleri bir ay nce iln edilerek halka duyurulacakt. ndirimler gn nce bildirilecektir. Fiyatlar her be senede bir dzenlenecek olup hkmetle imtiyaz sahibi buna ortak karar vereceklerdi. irketin cret tarifesi ise yle idi; Yolcularda birinci mevki 30, ikinci mevki 20 para, be yana kadar olanlar ocuklar kucaklarnda tayacaklardr. Alt ile on be ya arasnda olan ocuklardan yarm cret alnacakt. Yolculardan alnacak nakliye creti kilometre itibariyle hesap edilecektir. Gnderilecek altn, gm, pltin ve mcevher gibi kymetli eyalardan kilometre hesabyla cret alnacaktr. Kilometre bana beher on liralk kymeti zerine iki para cret alnacaktr. Bunlardan kayt creti olarak yirmi para alnr. Kilometre Bana cret tarifesi Seyr-i Ad ki tekerlekli veya drt tekerlekli Para dhil bir pikeli arabadan 47 Drt tekerlekli ve dhili iki pikeli arabalardan 67 Hayvan Tama creti Seyr-i Ad Para kz, nek, boa, manda, dve, 27 katr ve koum hayvanatdr. Dana, eek ve domuzdan 9 Erkek ve Dii koyun ve kei 4 cretleri Sekiz kilometre zerine hesap edilir. Seyr-i Seri Para 54 18 8 Seyr-i Seri Para 94 134

Kayd resm yirmi paradr. Hayvanlarn yirmi drt saat iinde alnmazsa zarar sahibine aittir. Eyalar seyr-i ad ile gnderilecek bir kilometre mesafede ton bana otuz be para cret alnacaktr. Kayt creti yirmi para, yk indirme ve bindirme creti ton bana dokuz kurutur. 50 Kilo bana 18 para, 100 kilo iin 20 para alnr. 2000-3000 kg kadar olan yek pare olan eyalar tanmayacaktr947. Beyrut-am hattnn ilerleyen tarihlerde Hama-Humus-Halep ve Birecik hatt ile beraber Afyon hatt ile birletirilmesi karar alnmtr948. Demiryolu hatlarnn
947 948

Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1311 H. (1893-1894 M.), s.312-317. BOA., Y.PRK.SRN., 3-71, 4 ubat 1893 M./17 Receb 1310 H.

259

birletirilmesi karar ile birlikte Hasan Beyhim Efendi irketi Yusuf Habib Matran Efendiye devretmitir. Bu irkette doksan dokuz yllna imtiyaz devr almtr. Humus, Hama, Halep ve Birecik yolunu Beyrutdan ama kadar balayacak Havran demiryolunun imtiyaznda almtr949. ehir iindeki demiryolu hattda limana kadar uzatlmtr950. Demiryolu hattnn yaplmas en ok Beyrut-am ose yolu irketini skntya sokmutu. Bu sebeple hkmete bavuran ose yolu irketi devletin kendisine kolaylk gstermesini talep etmitir951. Genel olarak; Beyrutta kurulan irketlerin, yap, ilet devret modeli ile imtiyaznn verildii, teminat alarak devletin yaptraca ii garanti altna ald, tm mal sorumluklar imtiyaz sahibine ykledii, yapm aamasndan iin tamamlanmasna kadar in ve mal denetiminin yan sra her trl alanda irketlerin denetledii tespit edilmitir. Bu kontrol ve kaidelere ramen irketlerin tamamna yaknnn, yabanclarn idare ve denetiminde olmas, irketlerde her trl yolsuzluk ve usulszln yapmna davetiye karmtr. Devletin, irketlere tanm olduu sre zarfnda verecekleri hizmetleri satn almada ilk sray alan devlet kurumlar, bu hizmetlerden indirimli olarak yararlanmlardr. irketlerin kurulu aamasndan, iletmeye alacaklar zamana kadar birok alanda vergiden muaf tutulmalar, devlete mal alanda zarar vermitir. Devletin bedelini demek kouluyla, irketleri satn alma ve el koyabilme yetkisi bulunmas, irketler zerinden snrl bir bask yapmtr. Osmanl Devleti, irketlere Osmanl Anonim irketi kurma zorunluluu ile irketlerin yabanclarn idaresine gemesini engellemeyi hedeflemi. Ancak irket hisselerini yerli halktan ok, yabanclarn satn almas bu hedefi engellemi, irketlerin hem idaresi hemde mlkiyeti yabanclarn eline gemitir.

949

Mukavelt Mecmuas 8655, C.6, Dersaadet, 1310, s.1816-1829; BOA., mtiyaz Defteri No:2, s.169. 950 BOA., DH.MKT., 769-14, 26 Eyll 1903 M./4 Receb 1321 H. 951 BOA., DH.MKT., 1199-50, 16 Eyll 1907 M./8 abn 1325 H.

260

5. Para ve Bankaclk 5.1. Para Para her eyden nce bir mbadele aracdr ama bir deme arac, bir hesap birimi ve bir servet saklama arac olarakta kullanlr952. Devletlerin bulunduklar corafya, iktisad yaplar ve siyasi dzenleri para politikalarnn belirlenmesinde etkili olmutur. Belirlenen bu politikalarla, ayn zamanda siyas otoriteninde varl ve devamll salanmtr953. Osmanl devletinin para politikas parann her yerde ve srekli bulunmas zerine kurulu idi. Bu politikaya ek olarak, sadece devletin resm parasn tedavle zorlamadan, baka lkelerinde paralarnn serbeste dolamn kabul etmek olmutur. Bylece devletin resm parasnn yannda lkede tedavlde olan yabanc devlet paralar serbeste dolar hale gelmitir. lkede tedavl eden yabanc paralarn ayar, vezin ve devletin resm paras karssndaki deerleri fermanlarla ilan edilmi, bylece herkes tarafndanda paralarn fiyatlarnn bilinmesi salanmtr. Elbette ki yabanc lke paralar her tarafta ayn oranda bulunmam, belli merkezlerde younlamtr. Ticar faaliyetlerin bir sonucu olarak lkede belli devletlerin paralarnn youn olarak tedavl ettii para blgeleri olumutur. Beyrutta ticari blge olmasndan dolay yabanc paralarn tedavlde olduu para blgesi olmutur. 1841 tarihinde Beyrutta kullanlan altn ve gm meskktn fiyat ise u ekilde idi954;
Dablin Altn Kuru 350 Yldz Altn Kuru 50 stanbul Altn Kuru 28 Cedid Adlye Kuru Para 17 10 Drt Macar Yusuf tabir olunan altn Kuru 180 Macar Altn Kuru 49 Msr Altn Kuru 24 Zincirlik Fndk Rubiyesi Kuru Para 9 20 ngiliz Liras Kuru 107 Eski Fndk Altn Kuru 45 Gazi Altn Kuru 23 Sultan Selim Rubiyesi Kuru Para 9 20 Mahmudiye Altn Kuru 73 Fndk Altn Kuru Para 36 20 Memduhiye Kuru Para 20 20 Msr Rubiyesi Kuru Para 4 8 Mahmudiye Yars Kuru 28 Fndk Rubiyesi Kuru Para 9 5 Eski Adlye Kuru 19 Ufak Rubiyesi Kuru 3

952 953

evket Pamuk, Osmanl mparatorluunda Parann Tarihi, stanbul, 1999, s.1. Mustafa ztrk, Tarih Felsefesi, Elaz, 1999, s.89-91 954 BOA., C.ML., 105-4642, 12 Mart 1842 M./29 Muharrem 1258 H.

261

Hayriye tabir olunan Msr Rubiyesi Kuru 9,5 Eski belik Kuru Para 17 10

Direkli Riyal Kuru Para 23 20

Sal Riyal Kuru 22,5

Meskuk Riyali Kuru Para 17 10

Be Frank tabir olunan Fransa Riyali Kuru Para 21 10

Beyrutta kullanlan altn ve gm meskkt ierisinde en deerlisi Dablin altn olmakla beraber srasyla, Drt Macar, ngiliz liras ve Mahmudiye altn gelmekteydi. 1841de ticarette youn olarak kullanlan pek ok meskktn Beyrutta tedavlde olduu ve kullanld tespit edilmitir. 1878 tarihine gelindiinde ise Beyrutta kullanlan altn ve gm meskkt u ekilde idi955;
Altn Ad ve Ait olduu lke Yldz Altn Kramis tabir olunan Nemenin Kulu Dukas Macar Tabir olunan Flemenk Dukas Fndk Altn Atik Rumi Altn Kymeti Kuru Para 47 30 47 10 47 46 45 -20 35 Gm Ad ve Ait Olduu lke ngiliz ilini Hindin Atik Yek Rupisi Hindin Cedid Rupisi Be Franklk Fransa Riyali Nemenin ylanl Tarlisiyle, Yunan Drahmisi ve spanyann Delikli Riyali, Amerika Riyali Rusyann yeni yazl Karputisi Fransa Riyali aksamlar 1867 senesi tarihinde Nemenin Kulu dolar Napoli Riyali Anidar tabir olunan spanyann Direkli Riyali Katrine tabir olunan Rusyann Atik kulu Karputisi Atik Cihadiye Duka tabir olunan Luka Sikkesi Soludu Sikkesi Nemenin yirmi rakaml sven Sikkesi Ragoza Sikkesi Kymeti Kuru Para 2 35 2 34 2 2 2 33 33 22

Atik Sultan Mahmud Altn ngiliz Kesa arlmen Lirasyla da Rusyann mpermal Altn Sultan Mustafa Altn Yirmi Franklk Fransa ve talya ve Belika ve Neme Altn Atik ve Cedid Almanya Altn Hayriye ve Msr Liras spanya ve Meksika devletleri Altn Atik Adliye Altn stanbul ve Cedid Rumi Altnlar Cedid Adliye Altn
955

45 44

25 --

2 2

28 24

43 43

20 7

2 2

24 23

43

14

41 41 39 38 35

37 20 37 17 35

2 2 2 2 1

11 2 1 32 28

Suriye Vilyeti Salnmesi, 1296 H. (1878-1879 M.), s.147-149; Suriye Vilyeti Salnmesi, 1297 H. (1879-1880 M.), s.253-254; Suriye Vilyeti Salnmesi, 1298 H. (1880-1881 M.), s.285-286.

262

Msr Altn Msrn Barbud Altn lk Rubiye --

33 31 29 --

-27 37 --

Nemenin aryek Filorini Nemenin on rakaml sven Sikkesi Atik Yzlk ve kilik ve Kuruu Kraiser tabir olunan Macar Sikkesi

1 1 1 1

23 20 18 12

Beyrutun ticaret ehri olmas, yabanc lkelere ait deiik para birimlerinin kullanlmasn zorunlu klmtr. Franszlarn blgedeki almalar ticar ve gnlk hayatta kullanlan parayada yansmtr. Osmanl kuruu ile Fransz Frank, Beyrut ve evresinde en ok kullanlan para olmutur. Frankn, Beyrut ve evresinde kullanmnn olduka yaygn olmasnda Fransann bu blgede yrtm olduu, iktisad politikann yannda siyas, sosyal ve eitim alandaki almalar da etkili olmutur. Beyrutta kurulan irketlerin neredeyse tamamna yaknn Frank zerinden imtiyaznn verilmesi, hisselerinin frank zerinden satlmas buna en iyi rnekler olsa gerektir. Osmanl devletinde, kt para olarak kullanlan kimeler Beyrutta da kullanlmtr. Kimeler I. Dnya savayla hzl ekilde deer kaybetmeye balamtr. Kimenin altn karsndaki kur deeri 1917de stanbulda 430 kuru iken, zmirde 450, Adanada 600, Erzurumda 660, Beyrutta ise 555 kurutu956. Osmanl devletinin parasnn deerini yitirmesi blge insann deeri deimeyen para birimlerini kullanmaya mecbur ettiinden her geen gn blgede Frank ve dier yabanc paralarn kullanm oran artmtr. 5.2. Bankaclk Ticar faaliyetlerin youn olarak yapld ehirde ticari faaliyetlerin finansman, para nakli, kredi gibi ihtiyalar iin ehirde bankalar 19. yzyln ikinci yarsndan itibaren dnyann sayl bankalar ube veya acenteler amlardr. 1856 tarihinde ngiliz sermayesi ile kurulan Osmanl bankasnn ilk ubelerinden biride Beyrutta almtr957. Osmanl bankas, bankaclk dnda ehrin tnbeki reji idaresinide idare etmitir958.

956 957

. Pamuk, Osmanl mparatorluunda Parann Tarihi, s.242. E. Z. Karal, Osmanl Tarihi, C.VII, s.234; Tanzimat 1, stanbul, 1940, s.255. 958 BOA., DH.MKT., 1998-116, 9 Eyll 1892 M./16 Safer 1310 H.

263

Osmanl bankas dnda birok bankannda, ubesi bulunmaktayd. Bunlardan 1888 tarihinde 800.000 Lira sermaye ile kurulmu olan Selanik Bankasda Beyrutta ube amtr. Almanlara ait 1899 tarihinde yirmi milyon mark sermaye ile kurulmu olan Deutsche Palestine Bankasnn da Beyrutta ubesi bulunmaktayd959. Kasm 1903 tarihinde ngiltere Filistin Bankas adnda ngilizlere ait bankann Beyrutta ube amalar zerine yerel idareciler yapm olduklar aratrmada bu bankann arz- Filistin hedefi dorultusunda, Yahudilerin arazi satn almalar iin faaliyetlerde bulunduunu merkezi idareye bildirerek ad geen banka ubeleri iin ne yaplaca danlmtr960. Bank Athenes adndaki bir bankannda Beyrutta acentesi kurulmutur961. Bu bankalarn birou sigortaclk alannda da hizmet vermekteydiler. ehirde bankalarn yannda, on be adet bankerler ile krk tane de byk komisyoncu bulunmaktayd962.

959 960

A. Ruppin, Syria: An Economic Survey, s.57. BOA., DH.MKT., 783-20, 28 Ekim 1903 M./6 abn 1321 H. 961 Charles Issaw, The Economic History of The Middle East 1800-1914, London, 1966, s.279. 962 Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1311 H. (1893-1894 M.), s.370, 390.

264

SONU Ortadounun liman kenti olan Beyrut, tarihin ilk dnemlerinden itibaren yerleim merkezi olmutur. lkalarda, Beruta ve Biruti ad ile anlan ehir, Romallar dneminde Berytus ve son olarak Beyrut ad ile anlmtr. 1516 tarihinde Osmanl hkimiyetine giren ehir 1918de ngilizlerin eline geinceye kadar Osmanl idaresi altnda kalmtr. 1516 tarihinde Osmanl hkimiyetine geen ehir idar taksimtta am eyaletine baland. Beyrut bu dnemde nahiye statsnde olmakla birlikte, 1614 tarihinde Sayda eyaletinin kurulmasyla, sancak statsnde Sayda eyaletine dhil edilmitir. 1840 tarihinde Sayda eyaletinin merkezi, Saydadan Beyruta tanm ehrin nemi bir kat daha artmtr. 1864-5 tarihinde Sayda eyaletinin lav edilmesiyle ile topraklar Suriye vilyetine dhil edilmitir. Batl devletlerin blgedeki almalar ile Osmanl devletinin iinde bulunduu siyasi durumundan dolay 1888de Beyrut vilyetinin kurulmas karar alnm. Beyrut vilyeti, Beyrut merkez sanca olmak zere, Akk, Trablusam, Lzkiyye ve Nablus (Belk) sancaklarndan oluturulmutur. ncelenen dnemde Beyrutta bulunan idar grevliler, Osmanl devletinin tara tekiltndaki yaplanmasna paralel olarak ilerleme gsterirken, belediyecilik alannda dier Osmanl ehirlerindeki belediyelerden daha hzl ekilde gelime ve deime gstermitir. Bunun temel nedeni ise ehir ve blgede yatrmlar bulunan yabanc devletlerin etkili olmasdr. Belediyecilik alannda gnmzdeki sosyal belediyeciliin benimsendii, buna bal olarak halkn temel ihtiyalarn giderecek alt ve st yap almalar ki ime suyu, aydnlatma, temizlik, park ve bahelerin oluturulmas, ehir yollar ve kaldrmlarnn dzenlenmesi gibi almalar yaplmtr. Sosyal belediyeciliin bir dier unsuru olan salk alannda belediyeye ait hastahne ve eczane de kurulmutur. Bu zellik ve hizmetlerinden dolay Osmanl devletindeki birok belediyeden farkl olarak ann ilerisinde halkna hizmet sunmutur. Belediye seimlerinde ehrin ileri gelen ailelerinin srekli temsil edilmesi ile ayn ve erafn etkili olduu, bu ynylede dier Osmanl ehirlerinden farkllk gstermediide tespit edilmitir.

265

Beyrut ehrinde grev alan idar grevliler sk aralklarla deitirilmi, bunun ise blgenin iinde bulunduu skntl sreten kaynaklanmtr. Beyrutta grev yapan valiler ise genelde Haleb, Suriye ve Kudste grev yapm olan valiler arasndan tercih edilmitir. Bu uygulamannda blgedeki yap ve sorunlara vakf olan idarecilerin faydal olaca dncesinden ileri gelmitir. ehirde grev yapan idareciler bu grevden sonra devlet merkezide olmak zere deiik birok alanda grev yapmlardr. ehrin grnm, fiziki yaps ile yeryz ekillerine bal olarak olumutur. ehirdeki mahalleler, dier Osmanl ehirlerinin aksine sayca az fakat mekansal alan itibariyle daha byk bir ekilde yaplandrlmtr. ehirdeki mahalleler, din guruplardan ziyade ekonomik yapya gre ekil almlardr. Mahalleleri din guruplara gre ayrmak hemen hemen imknszdr. Bu yapnn olumasnda, ehir nfusunun deiik birok din gurup ve zmreden mteekkil olmasndan ileri gelmitir. Ticaret ehri olan Beyrutta, ehir merkezinde ok eitli han ve arlar bulunup arlkl olarak ipek ve ipekten yaplma eyalar satlmakta idi. Han ve arlar ilerinde faaliyet gsteren esnaf ve zanaatkrlarla birlikte kurucularnn isimleriyle anlmlardr. zel ahslara ait dkknlarn yan sra, irketlere ait acenteler ve vakflara ait dkknlarda buralarda yer almlardr. ehir ibadethneler ynndende zengindi. ehrin en kalabalk nfusuna sahip olan Mslmanlara ait 16 camii, 6 mescit ve 8 adet zaviye bulunmakla birlikte bunlar halkn ihtiyalarna cevap verebilecek sayda idiler. Gayr-i mslimlere ait kilise, havra ve manastr gibi ibadethne saylar ise 1901de 40, 1908-9da 36 tane idi. Bu ibadethnelerin byk ounluunun, ibadethne olmaktan ziyade deiik amalara hizmet etmekteydiler. ehir ve evresinde kar olan devletlerin bu ibadethnelerin almas iin maddi destek vermilerdir. ncelenen dnemde eitim hizmetleri, ibtidi, idadi, rdiye ve sultanilerde yrtlyordu. Eitim kurumlarna devlet, zel ahslar, din guruplar ve eitli devletlere ait misyoner guruplar sahiptiler. Osmanl devleti ehrin yapsndan dolay eitime nem gstermesine ramen bu alanda yabanc devletler ve misyonerlere yetiemedii, zellikle Fransann eitim alannda byk yatrmlar yaparak birok misyoner okulu atrmtr. 1839-1918 tarihleri arasnda alan misyoner okullarndan

266

bazlarnn gnmzde dahi Beyrutta eitim vermeye devam etmesi bu kurumlara verilen destein nemini gstermesi bakmndan nemlidir. Bu okullarn en nemlilerinden biri Beyrut Amerikan niversitesidir. ehirde bulunan okullarn hem erkek, hemde kzlara her alanda eitim imkn sunmalar, ehrin eitim alannda tercih edilen bir merkez olmasn salamtr. Beyruttaki birok eitim kurumunun yatl olmasda ehre eitim almak iin deiik blgelerden insan gn hzlandrmtr. Beyrutta 22 matbaann bulunduu bu matbaalardan, gnlk, haftalk ve aylk olmak zere srekli yayn yapan 12 gazete ve 6 dergi baslmtr. Basn ve yayn faaliyetlerini etkin olduu ehirde 25 tanede ktphne bulunuyordu. Beyrutta bulunan matbaalar vastasyla birok yazl ve grsel yayn malzemesi kullanlarak, Suriye blgesinde ki Arap milliyetilik hareketleri halka duyurulmutur. Bu ynyle blgede meydana gelen fikir hareketlerinin yaymclnn yapld ehir olmutur. Beyrut nfus younluu bakmndan srekli artn yaand ehir olmutur. Beyrut ehri, sancak ierisinde en fazla nfusa sahipti. ehrin gerek nfusu ile resmi kaytlar arasnda ok byk farklar ortaya kmtr. rnein; 1912 ylnda ehrin nfusu 120.000 olarak tahmin edilirken, resm kaytlarda 90.000 olarak gsterilmitir. Bu fark devlet dahi kabul etmitir. ehir nfusu din guruplara gre incelendiinde, Osmanl hkimiyetinde Mslmanlar ehirde en kalabalk nfusu oluturmulardr. Mslmanlar srasyla Rum, Marun, Katolik ve Yahudiler takip etmitir. Din guruplarn nfus art hznda ise Yahudiler ilk sray alrken, Yahudileri sras ile Mslmanlar, Marunler, Katolikler ve Rumlar izlemilerdir. ehir nfusunda hareketlilik yaanmasnda, liman ehri olmas, ehrin eitim, sosyal ve ekonomik alanda evresine oranla gelimi olmas ile birlikte Cebel-i Lbnan olaylar, Yahudi ve Ermeni gleri etkili olmutur. Beyrut bu sebeplerden insan kaaklnn youn olarak yaand ehirler arasna girmitir. yle ki Anadoludan birok insan deiik lkelere g etmek iin Beyruta gelmilerdir. Kaak olarak yurtdna kmak isteyenler genelde Cebel-i Lbnanllar ve Ermenilerdir. Yurt dna kmak iin Beyruta gelip ehre yerleenlerinde says azmsanmayacak sayda idi. Bu sebepledir ki ehirde resm nfus kaytlaryla, gerek nfus says arasndaki fark ortaya

267

kmtr. nsan kaaklnda, byk yolcu irketleri, araclar ve devlet grevlileri ibirlii yaparak insan kaakln gerekletirmilerdir. Kaak olarak yolculuk yapanlar, Amerika ve Fransay tercih etmilerdir. nsan kaaklna ynelik devletin herhangi bir tedbir almad sadece yerel grevlileri uyarmakla yetindii, kanunlarnda bu alanda yetersiz kalmas ve sahil gvenliin gerekli altyapya sahip olmamas bu olaylarn devam etmesini salamtr. ehrin ekonomik yaps incelendiinde, tarm ve hayvanclk iin uygun iklim artlar olmasna ramen ehrin fizki yapsnn buna uygun olmad bilinmektedir. ehrin hayvanclk alannda, dnyaya tantan ipek bcekilii, ehrinde en nemli gelir kaynayd. Beyrut ipeinin parlakl ve boya tutma zellii onu dnyadaki dier ipeklerden ayran en nemli zellii idi. pekten eitli renklerde kumalar, kuaklar ve al retilmisede genelde ham olarak ihra edilmi ve ilenmi olarak geri alnmtr. Fransz yatrmclar ehirde ipek fabrikalar kurmulardr. Kurulan byk fabrikalarn yan sra evlerde de ipek retimi yaplmaktayd. Sanayii anlamnda evresindeki ehirlere gre az sayda fabrikaya sahip olan Beyrutta ya, sabun, mlek, boya ve demir atlyeleri de bulunmaktayd. Beyrut liman ehri olmasndan dolay ticaret hayat ok hareketli idi. ehirde ticaret hayatnn canlanmasnda karantina idaresinin kurulmas, limann yeniden ina edilmesi ve Beyrut-am ose yolunun yaplmas rol oynamtr. Ortadouya mal tayan birok gemi, ehrin sahip olduu kara ve demiryollarndan dolay Beyrut limann tercih etmitir. ehrin ithalat ve ihracat rakamlar incelendiinde, en youn ticari ilikiyi Fransa ile yaamtr. Fransann blgedeki yatrmlar bu rakamlarn ortaya kmasnda etkili olmutur. Beyrut kaaklk olaylarnnda sklkla yaand ehirler arasnda olmutur. Kaaklar genelde deniz yolunu tercih ederken silah, barut ve ttn gibi yksek kr marjna sahip rnleri karmlardr. Beyrut sancann gelir ve giderleri incelendiinde gelirlerinin giderlerine oranla fazla olduu, bu fark devletin uygulam olduu mal politikann sonucunda ortaya kmtr. Gelirlerden emlk, ar ve bedeli askeriye kalemleri, giderlerden ise memur maalar daha fazla yer ald grlmtr.

268

Beyrutta bulunan vakflar, camii, mescit, zaviye ve zel ahslara aittiler. Vakflar gelir ve giderleri bakmndan denk bteye sahip olduklar, gelir ve gider miktarlarnn byklnde camilere ait vakflar ilk srada yer almlardr. ncelenen dnemde ehirde, liman ve rhtm, Beyrut-am ose yolu, su, elektrikle aydnlatma, Beyrut-am buharl tramvay irketleri kurulmutur. Bu irketlerin tamamna yakn Franszlar tarafndan hem idare edilip hemde iletilmektedir. Yap, ilet ve devret modeli ile kurulan irketler, ehir ekonomisinin canlanmasn salarken birok olumsuz faaliyetede gz yummulardr. zellikle mal ve insan kaakl bu irketlerin msaadesi ile gereklemitir. Osmanl devletinin tedavlde bulunan para birimlerinin yan sra birok devletin para birimininde tedavlde bulunduu ehirde, kuruun yannda en ok kullanlan para birimi Fransz Frank olmutur. Dnyann sayl bankalarnn ube ve acenteleri yannda ruhsatl ve ruhsatsz birok komisyoncu ile bankerler de ehir ekonomisinde sz sahibi olmulardr.

269

BBLYOGRAFYA 1. ARV KAYNAKLARI 1.1. Bb- Ali Tasnifi Sadret medi Kalemi (A. AMD.) 76-8, (1273); 86-54, (1274). Sadret Mektub Kalemi Meclis-i Vl (A. MKT. MVL.) 50-39, (2 Ca. 1268); 96-48, (27 B. 1274); 145-58, (7 M. 1278). Sadret Mektub Mhimme Kalemi (A. MKT. MHM.) 15-59, (17 . 1265); 68-28 (16 B. 1271); 451-70, (16 B. 1277); 206-305, (5 B. 1277); 207-52, (15 B. 1277); 292-100, (11 N. 1280); 368-30, (10 B. 1283); 374-40, (11 L. 1283); 392-63 (1 B. 1284); 539-13, 480-41, (28 Ra. 1293); (4 . 1314); 702-33, (4 R. 1315). Sadret Mektub Kalemi Nezret ve Devir (A. MKT. NZD.) 75-82, (23 C. 1269); 287-43, (7 M. 1276); 295-95, (23 R. 1276); 339-56, (2 B. 1277); 396-100, (03 . 1278). Sadret Mektub Kalemi Umum Vilyet (A. MKT. UM.) 241-3, (22 L.1272); 572-81, (19 Z.1278); 471-61, (19 Z.1285). Meclis-i Vkel Mazbatalar (MV.) 113-25, (28 S. 1324); 124-16, (3 M. 1327); 18-20, (20 C. 1304); 226-161, (10 Ra. 1330); 238-26, (19 Ra. 1333); 244-68, (24 L. 1334); 245-53, (18 Z. 1334); 3-36, (7 B. 1302); 5-57, (4 M. 1303); 90-32, (26 C. 1314).

1.2. Cevdet Tasnifi Belediye (C. BLD.) 51-2547, (29 Z. 1276). Dhiliye (C. DH.) 126-6264, (29 L. 1238), 151-7550, (21 M. 1264).

270

Maliye (C. ML.) 267-10943, (9 S. 1220); 105-4642, (29 M. 1258); 347-14298, (28 B. 1260); 200-8292, (29 Ca. 1261); 501-20370 (9 Z. 1262). 1.3. Dhiliye Nezreti Belgeleri Emniyet-i Umumiye Mdriyeti Belgeleri (DH. EUM.) 4.b., 1-13, (13 Z. 1332); 5.b., 33-61, (5 M. 1333); 5.b., 4-59/A, (11 M. 1333). Emniyet Kalemi Belgeleri (DH. EUM. EMN.) 84-35, (11 .1332). Muhasebe Kalemi Belgeleri (DH. EUM. MH) 11-88 (28 M. 1328). Tahrrat Kalemi Belgeleri (DH. EUM. THR.) 58-49 (21 M. 1329). Emniyet-i Umumiye Mdriyeti Syrsefer Kalemi Belgeleri (DH. EUM. SSM.) 9-36, (28 S. 1335); 55-84, (15 M. 1336). dar Ksm Belgeleri (DH .D.) 29-1321/S-28, (26 S. 1321); 88-6, (6 Ra. 1330); 169-6, (30 Ca. 1332); 214-28, (7 R. 1333). Kalem-i Mahss Mdriyeti Belgeleri (DH. KMS.) 63-19 (3 L. 1331); 5-30, (3 R.1332); 47-75, (4 L. 1336). Mektub Kalemi Belgeleri (DH. MKT.) 1474-51, (19 R. 1305); 392-72, (13 M. 1313); 1001-7, (22 C. 1323); 1037-55, (8 Za. 1323); 1076-43, (11 Ra. 1324); 1087-16, (13 R. 1324); 1096-47, (11 Ca. 1324); 112587911 (4 B. 1306); 116-44, (24 B. 1324); 1192-4, (12 B. 1325); 1199-50, (8 . 1325); 120-41 (12 Ca. 1311); 1255-76, (19 R. 1326); 1398-34, (14 Ca. 1304); 1401-22, (29 Ca.1304); 1415-32, (30 B. 1304); 1420-98, (23 . 1304); 1424-30, (12 N. 1304); 143587, (11 Za. 1304); 14-45, (07 Ca. 1311); 1472-58, (19 R. 1305); 1475-1, (20 R. 1305); 1495-113, (08 B.1305); 1497-88, (16 B. 1305); 1519-101, (27 L. 1305); 1528-118, (26 Za. 1305); 1530-17, (29 Za. 1305); 1586-9, (19 Ca. 1306); 1616-92, (15 . 1306); 1618-

271

73, (21 . 1306); 1621-31 (2 N. 1306); 1621-52, (4 N. 1306); 1635-66, (6 Za. 1307); 1646-119, (09 Z. 1306); 1681-40, (18 R. 1307); 1712-114, (9 . 1307); 1713-53, (10 . 1307); 1747-77 (16 Z. 1307); 1756-3, (16 M. 1308); 1770-118, (29 S. 1308); 1794-28, (10 Ca. 1308); 1806-109, (27 C. 1308); 18-17, (04 M. 1312); 1869-24, (13 S. 1309); 1870-9, (15 S. 1309); 1878-24, (10 Ra. 1309); 1886-27, (02 R. 1309); 1890-25, (14 R. 1309); 1903-116, (20 Ca. 1309); 1905-22, (22 Ca. 1309); 1913-122, (19 C. 1309); 1972107, ( 20 Z. 1309); 1998-116, (16 S. 1310); 1999-84, (18 S. 1310); 2001-120, (22 S. 1310); 2010-55, (22 Ra. 1310); 2033-14, (30 Ca. 1310); 2055-13, (7 . 1310); 2078-43, (29 B. 1314); 2087-66, (15 . 1315); 2179-66, (6 Za. 1316); 2180-84, (6 Za. 1316); 2190-55, (5 Z. 1316); 2225-44, (17 Ra. 1317); 2239-18, (19 R. 1317); 223-92, (11 Ra. 1317); 2283-25, (8 . 1317); 2315-108, (07 Za. 1317); 2335-114, (23 Z. 1317); 24-41, (25 R. 1313); 2514-87, (21 R. 1319); 2613-113, (12 B. 1326); 2667-90 (29 Z. 1326); 268-63, (4 S. 1312); 321-42, (22 C. 1312); 328-47, (9 B. 1319); 336-31, (26 B. 1312); 389-51, (3 M. 1313); 398-69, (23 M. 1313); 425-73, (21 Ra. 1313); 43-1319/Ra-6, (8 Ra. 1319); 46-32, (5 M. 1311); 486-41, (15 M. 1320); 502-77, (5 S. 1320); 530-10, (20 Ra. 1330); 546-35, (15 R. 1320); 583-69, (22 C. 1320); 649-29, (16 L. 1320); 667-37, (17 Z. 1320); 677-37, (29 Z. 1320); 745-60, (3 Ca. 1321); 749-68, (16 Ca. 1321); 76914, (4 B. 1321); 783-20, (6 . 1321); 806-34, (15 L. 1321); 85-35, (08 S. 1311); 888-59, (3 B. 1322); 889-61, (7 B. 1322); 923-63, (6 Za. 1322). Muhabert- Umumiye daresi Belgeleri (DH. MU.) 100/1-24, (24 Ca. 1328); 18/2-18, (19 L. 1327); 26/1-22, (10 L. 1327); 4/3-18, (4 M. 1327); 45-26, (4 Ra. 1328); 57-127, (12 M. 1328); 63-10, (08 S. 1311); 73/1-17, (1 Ra. 1328); 91/2-12 (6 B. 1328); 98/1-50, (20 Ca. 1328); 100-1/3, (23 Ca. 1328). Umr- Mahalliye-i Vilyt Mdriyeti Belgeleri (DH. UMVM.) 61-6, (9 Ra. 1333); 64-10, (3 Ra. 1333). Tesr-i Muamelt ve Islahat Komisyonu Belgeleri (DH. TMIK. S.) 5-60, (1 . 1314); 51-69, (29 Z. 1321). 1.4. Hatt- Hmyn Tasnifi Belgeleri Hatt- Humyn (HAT.) 555-27452/B, (21 Ra. 1246); 374-20429/C, (9 Ca.1251).

272

1.5. Hariciye Nezreti Evrak Hariciye Nezreti Mektubi Kalemi (HR. MKT.) 18-18, (16 L. 1263); 23-63, (9 C. 1266). 1.6. rdeler Tasnifi rde Askeri Belgeleri (. AS.) 17-1304/Ra-11, (13 Ra. 1314); 26-1316/Ca-14, (16 Ca. 1316); 26-1316/C-6, (12 C. 1317). rde Adliye ve Mezahib (. AZN.) 15-1313/M-17, (28 M. 1313); 18-1313/-24, (29 . 1313); 43-1319/Ra-06, (08 Ra. 1319); 82-1326/Za-01, (25 Za. 1326); 82-1326/Za-21, (25 Za. 1326); 66-1324/Ra-8, (11 Ra. 1324). rde Bahriye (. BH.) 78-1314/Z/1 (28 Z. 1314). rde Dhiliye (. DH.) 249-15229, (09 Ca. 1268); 251-15444, (09 Ca. 1268); 1089-85419, (7 Za. 1305);

1146-89358, (17 Za. 1306); 1149-1331/B/22, (17 B. 1331); 1184-92650, (4 B.1306); 1283-101047, (19 Z. 1309); 1325-1313/Ra-03, (5 Ra. 1313); 1450-1324/l-37, (16 L. 1324); 1469-1326/B/71, (12 B. 1326); 1469-1326//12, (2 . 1326); 1471-1326/Za/46 (18 Za. 1326); 1490-1329/L/22, (27 L. 1329); 171-9077 (15 Ca. 1264); 202-11574 (08 Za. 1265); 392-25943, (05 R. 1274); 504-34294, (8 N. 1279); 597-41628, (28 L.1286); 789-64129, (11 . 1296); 878-70071, (10 Ca. 1300); 99-4957, (21 S. 1261); 125498438, (12 Ca. 1309); 1494-1330/N/38, (13 N. 1330); 1497-1331/Ra/15, (6 Ra. 1331); 461-84, (3 N. 1277). rde Dosya Usul (. DUT.) 77-70, (25 L. 1334); 17-32, (23 Ca. 1336); 41-64, (17 N. 1336).

273

rde Hariciye (. HR.) 429-330/-06, (24 . 1330); 180-9954, (4 Ca. 1277); 200-11401, (17 Z. 1279); 3531314/C-4, (9 C. 1314); 399-1323/L-11, (26 L. 1323); 399-1323/N-15, (25 N. 1323); 429-1330/-6, (24 . 1330); 430-1331/R-20, (4 R. 1331); 430-1331/Ra-08 (16 Ra. 1331). rde Hususi (. HUS.) 1-1310/M-71, (9 M. 1310); 157-1325/B-52, (4 B. 1325); 162-1325/Z-76, (2 Z. 1325); 167-1326/Ca/32, (29 Ca. 1326); 31-1321/Ca-59, (16 Ca. 1312); 4-1310/Ra-82, (15 R. 1310); 66-1316/Ra-71, (22 Ra. 1316); 72-1316/N-44, (29 N. 1316); 123-1322/N-03, (13 N. 1322); 123-1322/N-57, (13 N. 1322); 129-1323/Ra-86, (02 Ra. 1323). rde mtiyzat ve Mukavelt (. MT.) 7-1327/B-4, (8 B. 1327); 2-1314/-12, (6 . 1314). rde Marif (. MF.) 22-1333/Ra-1, (21 Ra. 1333). rde Meclis-i Mahsus (. MMS.) 95-4011, (06 R. 1305); 121-5204, (9 L. 1308); 168-1331/L/3, (14 L. 1331); 1971333//7, (18 . 1333); 49-2120, (13 Ca. 1291); 55-2518, (29 M. 1294); 91-3848, (28 N. 1304); 97-4113, (7 B. 1305). rde Meclis-i Vla (. MVL.) 112-2634 (23 M. 1264); 219-7343 (03 Za. 1267); 230-7954, (25 R. 1268); 355-15531, (7 L. 1272); 478-21648, (10 C. 1279); 493-22334 (23 R. 1280); 515-23209 (28 Ra. 1281); 254-9368, (13 S. 1269). rde Rsumt (. RSM.) 28-1325/B-1, (3 B. 1325); rde Ticaret ve Nfa (. TNF.) 18-1326/M-03, (29 M. 1326); 3-1312/B-04, (8 B. 1312).

274

1.7. Marif Nezreti Evrak Marif Nezreti Mektubi Kalemi (MF. MKT.) 109-102, (13 Za. 1306). 1.8. Yldz Tasnifi Yldz Sadret Husus Maruzt Evrak (Y. A. HUS.) 178-48, (2 . 1301); 223-6, (1 B. 1306); 268-42, (8 L. 1310); 324-71, (19 L. 1312); 395-94, (24 Z. 1316); 477-102, (16 C.1322); 487-6, (3 Ra. 1323); 471-86, (12 S. 1322). Yldz Sadret Resmi Maruzt Evrak (Y. A. RES.) 118-37, (10 B. 1320); 136-62, (5 Ra. 1324); 21-27, (18 L. 1300); 22-45, (21 Ra. 1301); 83-83, (10 C. 1314); 55-59, (6 Z. 1308). Yldz Esas Evrak (Y. EE.) 79-26, (22 L. 1305). Yldz Mtenevvi Maruzt (Y. MTV.) 185-29, (8 . 1316); 185-80, (21 . 1316); 22-107, (27 Za. 1304); 273-148, (26 S. 1326); 292-64 (20 Za. 1324); 298-141, (27 R. 1325); 304-220, (30 Za. 1325); 312-20, (3 C. 1326); 312-209, (21 Ca. 1326); 32-45, (19 . 1305); 65-52, (13 M. 1310); 73-67, (3 C. 1310); 73-67, (3 C. 1310); 76-86, (16 N. 1310); 108-58, (07 Ca. 1312); 110-18, (12 C. 1312); 191-75, (13 S. 1317); 259-85, (10 S. 1322); 73-80, (11 C. 1310). Yldz Perakende Evrak Asker Maruzt (Y. PRK. ASK.) 248-94, (8 C. 1325); 252-32, (5 Za. 1325); 258-27, (21 Ca. 1326). Yldz Perakende Evrak Arzuhal ve Jurnaller (Y. PRK. AZJ.) 22-34, (12 R. 1310); 31-34, (29 Z. 1312); 9-28, (3 Ca. 1301); 23-123, (19 N. 1310). Yldz Perakende Evrak Mabeyn Bakitbeti (Y. PRK. BK.) 55-15, (14 B. 1315); 70-119, (1 B. 1321); 76-63, (19 B. 1324). Yldz Perakende Evrak Elilik, ehbenderlik ve Ataemiliterlik (Y. PRK. EA.) 42-57, (29 Z. 1320).

275

Yldz Perakende Evrak Komisyonlar Maruzt (Y. PRK. KOM.) 4-109, (6 B. 1304). Yldz Marif Nezreti Maruzt (Y. PRK. MF.) 4-41, (24 C. 1318); 2-22, (22 S. 1309); 3-13, (12 B. 1311). Yldz Meihat Dairesi Maruzt (Y. PRK. M.) 8-78, (30 Z. 1325). Yldz Serkurenlk Evrak (Y. PRK. SRN.) 3-71, (17 B. 1310); 3-43, (29 Z. 1309). Yldz Ticaret ve Nfa Nezreti Maruzt (Y. PRK. TNF.) 2-30, (29 Z. 1305). 2-43, (25 B. 1306). 56-54, (10 C. 1287). 8-46, (25 M. 1324). Yldz Perakende Evrak Umum Vilyetler Tahrrat (Y. PRK. UM.) 30-35 (17 S. 1312); 51-71, (14 Ca. 1318); 52-15, (02 B. 1318); 36-26, (29 Ca. 1314); 36-65, (2 . 1314). 1.9. Bb- saf Kilise Defterleri (A. DVN. KLS.) No: 4 (1317-1326). 1.10. No: 5 (1326-1329). No: 7 (1332-1340).

Bb- l Defterleri

mtiyaz Defteri No: 2, 3. 1.11. No: 8838. 1.12. Evkaf Defterleri (EV. d.) Maliyeden Mdevver Defterler (MAD.)

No: 12723; 129128; 17178; 20996; 25603; 27103.

276

2. SALNMELER, GAZETE ve MECMULAR Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1311 H. (1893-1894 M.). Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1318 H. (1900-1901 M.). Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1319 H. (1901-1902 M.). Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1322 H. (1904-1905 M.). Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1324 H. (1906-1907 M.). Beyrut Vilyeti Salnmesi, 1326 H. (1908-1909 M.). Salnme-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye, 1274 H. (1857-1858 M.). Salnme-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye, 1286 H. (1869-1870 M.). Salnme-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye, 1312 H. (1894-1895 M.). Salnme-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye, 1315 H. (1897-1898 M.). Salnme-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye, 1316 H. (1898-1899 M.). Salnme-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye, 1322 H. (1904-1905 M.). Salnme-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye, 1327 H. (1909-1910 M.). Suriye Vilyeti Salnmesi, 1285 H. (1868-1869 M.). Suriye Vilyeti Salnmesi, 1286 H. (1869-1870 M.). Suriye Vilyeti Salnmesi, 1288 H. (1871-1872 M.). Suriye Vilyeti Salnmesi, 1289 H. (1872-1873 M.). Suriye Vilyeti Salnmesi, 1290 H. (1873-1874 M.). Suriye Vilyeti Salnmesi, 1291 H. (1874-1875 M.). Suriye Vilyeti Salnmesi, 1292 H. (1875-1876 M.). Suriye Vilyeti Salnmesi, 1293 H. (1876-1877 M.). Suriye Vilyeti Salnmesi, 1294 H. (1877-1878 M.). Suriye Vilyeti Salnmesi, 1295 H. (1878 M.). Suriye Vilyeti Salnmesi, 1296 H. (1878-1879 M.). Suriye Vilyeti Salnmesi, 1297 H. (1879-1880 M.). Suriye Vilyeti Salnmesi, 1298 H. (1880-1881 M.). Suriye Vilyeti Salnmesi, 1299 H. (1881-1882 M.). Suriye Vilyeti Salnmesi, 1300 H. (1882-1883 M.). Suriye Vilyeti Salnmesi, 1301 H. (1883-1884 M.). Suriye Vilyeti Salnmesi, 1302 H. (1884-1885 M.).

277

Suriye Vilyeti Salnmesi, 1303 H. (1885-1886 M.). Marif Salnmesi, 1316 H. (18981899 M.). Marif Salnmesi, 1317 H. (18991900 M.). Marif Salnmesi, 1318 H. (19001901 M.). Marif Salnmesi, 1319 H. (19011902 M.). Marif Salnmesi, 1321 H. (19031904 M.). Beyrut Vilyet Gazetesi 14 Recep 1330, (29 Haziran 1912). Mukavelt Mecmuas 8655, C.1, Dersaadet, 1310. Mukavelt Mecmuas 8655, C.4, Dersaadet, 1310. Mukavelt Mecmuas 8655, C.5, Dersaadet, 1310. Mukavelt Mecmuas 8655, C.6, Dersaadet, 1310. Mukavelt Mecmuas 8655, C.7, Dersaadet, 1310.

278

3. TETKK ESERLER AbulFerec; AbulFerec Tarihi, ev. mer Rza Dorul C.II, Ankara, 1993. ACAR, rfan C.; Lbnan Bunalm ve Filistin Sorunu, Ankara, 1989. AIKSES, Erdal; Amerikallarn Harputtaki Misyonerlik Faaliyetleri, Ankara, 2003. AIKSES, Erdal; Osmanl Devletini Paralamak Amacyla Batl Devletlerin Dou Ve Gneydou Anadolu Siyaseti ve Blgedeki Faaliyetleri, Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C.10, S.2, Elaz, 2000, s.209-222. Ahmed Vsf Efendi; Mehasinl-sar ve Hakikl- Ahbar, (Hazrlayan: Mcteba lgrel), Ankara, 1994. Ahmet Cevdet Paa; Tezkir 13-20, Yay. Haz. Cavid Baysun, Ankara, 1991. AKARLI, Engin Deniz; Cebel-i Lbnanda Mutasarrflk Dzeni 1861-1915, stanbul, 1981. AKBAL, Fazla; 1831 Tarihinde Osmanl mparatorluunda dar Taksimat ve Nfus, Belleten, C.XV, S.60, Ankara, 1951, s.617-628. AKDA, Mustafa; Trkiyenin ktisad ve timai Tarihi ( 1243 1453 ), C.1-2, stanbul, 1995. AKGNDZ, Ahmet; Osmanl Kanunnmeleri ve Hukuk Tahlilleri, C.3 stanbul, 1991, C.4, stanbul, 1992. AKGNDZ, Ahmet; eriyye Sicilleri, C. 1-2, stanbul, 1988. AKSIN, Ahmet; Kur'a-i er'iye Usulnn Harput ve evresinde Uygulanmas ve Karlalan Tepkiler, XIII. Trk Tarih Kongresi Sunulan Bildiri, C.II, Ankara, 2002, s.1785-1795. AKSIN, Ahmet; 19. Yzylda Harput, Elaz, 1999.

279

AKTER, Ahmet; Tehcir ncesi Vilayat- Sitteden Amerikaya Ermeni G, Dokuz Eyll niversitesi Atatrk lkeleri Ve nklp Tarihi Enstits Baslmam Doktora Tezi, zmir, 2006. AKYILDIZ, Ali; Muhtar, DA., C.31, stanbul, 2006, s. 51-53. AKYZ, Yahya; Trk Eitim Tarihi, stanbul, 1993. ALAN, Glbadi; Protestan Amerikan Misyonerleri, Anadoludaki Rumlar Ve Pontus Meselesi, Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S.10, Kayseri, 2001, s. 183-185. ALTUNDA, inasi; Kavalal Mehmet Ali Paann Suriyede Hkimiyeti Esnasnda Tatbik Ettii dare Tarz, Belleten, C.VIII, S.30, Ankara, 1944, s.231-243. ANAMER, Hakan; Osmanllarda Ktphne Kltr ve Bilimsel Yaama Etkisi, OTAM, S.19, Ankara, 2006. s. ARI, Tayyar; Gemiten Gnmze Orta Dou, (Siyasi, Sava ve Diplomasi), stanbul, 2004. ARSEBK, Esat; Trkiyede-Medeni Hukukun nkiaf Safhalar, AHFD, C.1, S.1, Ankara, 1943, s.7-19. ARSLANTA, Yksel; Memlkler Devrinde Suriye, Frat niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Yksek Lisans Tezi, Elaz, 1996. ASLAN, Bar; H. 1265 (M. 1849) Devlet Salnmesine Gre Osmanl dari Yaps, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Yksek Lisans Tezi, Ankara, 2007. ATALAY, brahim; Ktalar ve lkeler Corafyas, zmir, 2001. AYDIN, Mithat; Amerikan Protestan Misyonerlerinin Ermeniler Arasndaki Faaliyetleri ve Bunun Osmanl-Amerikan likilerine Etkisi, OTAM, S.16, Ankara 2006, s.79-119;

280

AYDIN, Yusuf Alperen; Osmanl Denizcilii (1700-1770), stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Doktora Tezi, stanbul 2007. BAEDEKER, Karl; Palestina and Syria, New York, 1906. BALIOLU, Ahmet; nan Esaslar Asndan Drzlik, Ankara, 2004. BALIOLU, Ahmet; Ortadou Siyasi Tarihinde Drzler, Elaz, 2006. BAKIR, Abdulhalk; Arap kkenli Hristiyanlar ve slm Fetihleri ile Olan likileri, Belleten, C. LXIII, S. 238, Ankara, 2000, s. 869-934. BARKAN, mer Ltfi; Osmanl mparatorluu Btelerine Dir Notlar, stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Mecmuas, C. 15, No.14, stanbul, 1953, s.238 250. BARKAN, mer Ltfi; r, .A, C.IX, Eskiehir, 1997, s.482-488. BAAR, Fahameddin; Osmanl Eylet Tevciht (1717-1730), Ankara, 1997. BATMAZ, akir; II. Abdulhamit Devri Osmanl Donanmas, Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Doktora Tezi, Kayseri, 2002. BAYRAKTAR, Hilmi; Tanzimattan Cumhuriyete Urfa Sanca, Elaz, 2007. BAYRAKTAR, Hilmi; XIX. Yzylda Halep Eyaletinin ktisadi Vaziyeti, Elaz, 2004. BEHET, Mehmet- Temimi, Refik; Beyrut Vilyeti (Cenubi Ksm), Beyrut, 1333. BELL, Gertrude Margaret Lowthian; Syria The Desert The Sown, London, 1919. BOSTANCI, Il Ik; XIX. Yzylda Filistin (dar ve Sosyal Ekonomik Vaziyet), Frat niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Doktora Tezi, Elaz, 2006. BURTON, Isabel; The Inner Life of Syria, Palestine and Holy Land, London, 1875. CN, Halil AKGNDZ, Ahmet; Trk Hukuk Tarihi, C.1, stanbul, 1990.

281

COETA, Donald; Islamic Benevolent Societies and Public Education in Ottoman Syria, 1875 1882, The Islamic Quarterly, 26-1, 1982, s.42-53. COLLELO, Thomes; Lebanon a Country Study, Washington, 1989. CONDER, C.R.; The Tell Amarna Tablets, Southampton, 1894. CUNET, Vital; Syrie, Liban et Palestine, Paris, 1896. CURA, Turgut; Jacques Thobieye Gre Osmanl mparatorluu Ekonomisinde Fransz Nfuzu ve karlar (1895-1914), Krkkale niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Yksek Lisan Tezi, Krkkale, 2007. ADIRCI, Musa; Tanzimat Dneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yaps, Ankara, 1997. ADIRCI, Musa; Tanzimatn lan Sralarnda Osmanl mparatorluunda Kadlk Kurumu ve 1838 Tarihli Tark- ilmiyyeye Dir Ceza Kanunnmesi, ADTCF Tarih Aratrmalar Dergisi, C.14, S.25, Ankara, 1981, s.139-161. ADIRCI, Musa; Trkiyede Muhtarlk Tekiltnn Kurulmas zerine, Belleten, C.XXXIV, S.135, Ankara, 1970, s.409-420. ADIRCI, Musa; Tanzimat Dneminde Karayolu Yapm, ADTCF Tarih

Aratrmalar Dergisi, C.15, S.26 Ankara, 1991, s.153-167. AKAR, Enver; Kanuni Sultan Sleyman Kanun-nmesine Gre 1522 Ylnda Osmanl mparatorluu'nun dar Taksimat, Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C.XII, S.1, Elaz, (Ocak, 2002), s. 261-282. AKAR, Enver; XVI. Yzylda am Beylerbeyiliinin dar Taksimt, Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C.XIII, S.1, Elaz, (Ocak, 2003), s. 351374. AKAR, Enver; XVII. Yzyln lk Yarsnda am Eyaleti, Orta-Dou Aratrmalar Dergisi, C.I, S.2, Elaz, (Temmuz, 2003), s. 41-60.

282

AKIR, Cokun; Tanzimat Dnemi Osmanl Maliyesi, stanbul, 2001. AVDAR, R.Tba Tanzimattan Cumhuriyete Kadar Osmanl Ktphnelerinin Geliimi, istanbul niversitesi Baslmam Doktora Tezi, stanbul, 2005. ELK, Aydn; Kurulu Dnemi Fatmler Devleti Siyas Tarihi (909-969), Ankara, 2007. ETN, Atilla; II. Abdlhamide Sunulmu Beyrut Vilyetindeki Yabanc Okullara Dir Bir Rapor, Trk Kltr Dergisi, S.253, Ankara, 1984, s.316-324. IYAN, Hakk Ylmaz; Manda daresinden Sonra Lbnan ve Lbnan-Trkiye likileri, Frat niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Doktora Tezi, Elaz, 2007. DAHER, Massoud; Some Remarks on The Development of The City of Beirut 18001975, Mediterranee Moyen Orient: Deux Siecles De Relations nternationals, Paris, 2003. DAVE, May; Beyrouth: De La Vlle Ottomane La Vlle Franas, Deuxme Confrence Internatonale D'hstore Urbane, Strasbourg 8-10 Septembre 1994; http://almashriq.hiof.no/lebanon/900/902/MAY-Davie/Ville-ott-

francaise.html. (18.03. 2009) DEGULHEM, R.; A Revolution in Learning? The Islamic Contribution to the Ottoman State Schools: Examples From the Syrian Provinces, International Congress on Learning and Education In The Ottoman World, (stanbul, 12-15 April 1999), s.285-295. DEMRCOLU, Halil; Roma Tarihi, C.1, Ankara, 1953. DEMREL, Fatmagl; Adliye Nezretinin Kuruluu ve Faaliyetleri (1876-1914), stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Doktora Tezi, stanbul, 2003. DEMRKENT, In; Hallar DA., C.14, stanbul, 1996, s.525-546.

283

DEVELOLU, Ferit; Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, Ankara, 1998. DURSUN, Davut; Beyrut DA., C.6, stanbul, 1992, s.81-84. EKNC, Ekrem Bura; Osmanl Mahkemeleri, stanbul 2004. EL-HMOUD, Noufan; Tanzimt el-Osmanye fi Vilayeti Suriye, Research in The History of Bilad al-Sham During The Ottoman Period, Amman, 1992, s. 1468. EMECEN, Feridun; Fahreddin Manolu, DA., C.12, stanbul, 1995, s.80-82 ERASLAN, Fetullah - SMAL, Metin; Trk Polis Tarihi, Ankara, 1984. ERDEM, Ali Rza Osmanl mparatorluunda 19.Yzylda rgn Eitimde Yaplan Yenilikler ve Deerlendirmesi, Trk Yurdu, Ankara, 2000, s.548-555. ERDODU, Teyfur; Maarif-i Umumiyye Nezreti-I, ASBFSD, C.51, S.1 Ankara, 1996. s.183-247. ERGN, Osman; Trkiye Maarif Tarihi, C.1-2, stanbul, 1977. ERGN, Mustafa; kinci Mertiyet Devrinde Eitim Hareketleri (1908-1914), Ankara, 1996. Evliya elebi, Seyahatnme, Sadeletiren; Zuhuri Danman, On nc Kitap, stanbul, 1971. FAWAZ, Leila Tarazi; Merchants and Migrants in Nineteenth-Century Beirut, London, 1983. FAYDA, Mustafa; Hz. mer, DA., C.34, stanbul, 2007, s.41-55. FILALI, Ethem Ruhi; amzda tikadi slm Mezhepleri, Ankara, 1991. FLEMNG, Wallace B.; The History of Tyre, New York, 1915. FURAYHA, Enis; Mucemu esmail-mdn vel-kural Lbnaniyye, Beyrut, 1996.

284

GHANAYM, Zuhair; Vilayeti Beyrut fi Ftrett-Tanzimt el-Osmanye, Research in The History of Bilad al-Sham During The Ottoman Period, Amman, 1992, s. 133-193. GRGN, Gne; Fenikelilerde Akdeniz Ticareti, Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Yksek Lisans Tezi, Konya, 2006. GN, Nejat; Hne Deyimi Hakknda, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi, C.XXXII, stanbul, 1979, s. 331-348. GKBLGN, M. Tayyib; Nahiye .A, C.IX, stanbul, 1993, s.37-39. GKBLGN, M. Tayyib; 1840tan 1861e Kadar Cebel-i Lbnan Meselesi ve Drziler, Belleten, C.X, S.40, Ankara, 1946, s.641-703. GROHMANN, A.; r , .A, C. IX, stanbul, 1964, s.483-484. GNALTAY, emseddin; Yakn ark (Suriye ve Filistin), C.III-IV, Ankara, 1947. GRAN, Tevfik; Osmanl Devletinin lk statistik Yll 1897, C.5, Ankara, 1997. GRAN, Tevfik; Tanzimat Dneminde Osmanl Maliyesi: Bteler ve Hazine Hesaplar (1841-1861), Ankara, 1989. HALFE, sam Kemal; Tevcih-i Lbnan, Beyrut, 2004. HALLK, Hassan Ali; Beyrut ehremininin Anlar 1908-1918 Selim Ali Selam, Trc. Halit zkan, stanbul, 2005. HANSSEN, Jens; Fin de Sicle Beirut, New York, 2005. Haydar elebi, Haydar elebi Ruznmesi Yay. Haz. Yavuz Senemolu, , stanbul, 1977. Herodotos, Herodot Tarihi, ev. Mntekim kmen, stanbul, 1991. Heyet, Beyrut, Ana Britannica, stanbul, 1994, C.5, s.267-269. HTT, Philip K.; Syria a Short History, New York, 1959.

285

Hoca Saadettin Efendi, Tact-Tevarih, Yay. Haz. smet Parmakszolu, C.IV, Ankara, 1999. HOLT, P. M.; Hallar a 11. Yzyldan 1517ye Yakndou, ev. zlem Arkan, stanbul, 1999. HUT, Davut; Musul Vilyetinin dar, ktisad Ve Sosyal Yaps (1864-1909), Marmara niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits Baslmam Doktora Tezi, stanbul, 2006. ISSAWI, Charles; The Economic History of The Middle East 1800-1914, London, 1966. IIK, Ramazan; Marun Kilisesi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Doktora Tezi, Ankara, 2003. IIK, Ramazan; Osmanlnn Son Dnemlerinde Marunilerin Lbnanda Bamsz Bir Hristiyan Devleti Kurma Giriimlerinin Fikri Temelleri, Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C.15, S.2, Elaz, 2005, s.413-432. IILTAN, Fikret; Bizans Tarihi, Ankara, 1981. bn Kesir, elBidye venNihye, ev. Mehmet Keskin, C.XIII, stanbul, 2000. bnl Esir, el-Kmil fit- Tarih, slm Tarihi, ev. Abdulkerim zaydn, C.10, stanbul, 1985. NALCIK, Halil; Mahkeme , .A., C. 7, stanbul, 1988, s. 149- 151. NALCIK, Halil; Tanzimatn Uygulanmas ve Sosyal Tepkileri, Belleten, C.XXXVII, S.112, Ankara, 1964 s.624-690 JESSUP, Henry Harris; Fifty Three Years in Syria, C.II, New York, 1910. JDEJAN, Nna; Beirut Through The Ages, Beirut, 1986. KAFADAR, Osman; Trk Eitim Dncesinde Batllama, Konya, 1997.

286

KARAL, Enver Ziya; Osmanl Tarihi, C.V, VII, VIII, IX, Ankara, 1999. KARPAT, Kemal; Osmanl Nfusu (1830-1914), Demografik ve Sosyal zellikleri, stanbul, 2003. Ktip elebi, Tuhfetul Kibar Fi Esfaril Bihar, Yay. Haz. Orhan aik Gkyay, C.1, stanbul, 1980. KAYNAR, Reat; Mustafa Reit Paa ve Tanzimat, Ankara, 1985. KAYNAR, Sleyman; Tarihi Sre erisinde Trk Polis Tekilat'nn Kuruluu, Organizasyonu, Fiziksel Yaplanmas, Aday Seme ekli, Eitim Programlar Ve Eitim Sreleri zerine Bir Aratrma, Nide niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Yksek Lisan Tezi, Nide, 2002. KHOULI, Azm; Osmanl Dneminde Kudsteki Yabanc Okullar (XIX. Yzyl), Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Yksek Lisans Tezi, stanbul, 2006. KILI, Orhan; Osmanl Devletinin dar Taksimt Eyalet ve Sancak Tevcihat, Elaz, 2007. KILI, Orhan; XIX. Yzylda Harputta Misyoner Faaliyetleri, Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C.3, S.1, Elaz, 1989, s.119-137. KILI, Orhan; XVIII. Yzyln lk Yarsnda Osmanl Devleti'nin Eyalet ve Sancak Tekilatlanmas, Osmanl, C. 6, Ankara, 1999, s. 89-110. KOCABAOLU, Uygur; Anadoludaki Amerika (Kendi Belgeleriyle 19.Yzylda Osmanl mparatorluundaki Amerikan Misyoner Okullar), Ankara, 2000. KO, mit; Savatan Sanata pek, Elaz, 2009. KODAMAN, Bayram; Abdlhamid Devri Eitim Sistemi, Ankara, 1991. KOPARAN, Necdet; Trk Jandarma Tekilt (1909-1923), Ankara niversitesi Trk nklap Tarihi Enstits Baslmam Yksek Lisans Tezi, Ankara, 2007,

287

LABAK, Boutros; Introduction A Lhistorie Economique Du Liban Soie Et Commerce Exterieur En Fin De Periode Ottomane: 1840-1914, Beyrouth, 1984. MACGREGOR, J.; The Rob Roy on The Jordan, New York, 1870. Mahmud Cevad nb-eyh Nfi; Maarif-i Umumiye Nezreti Tarihe-i Tekilat ve crat, Ankara, 2002. Memlik-i Osmaninin 1330 Senesi Nfus statistii, Dersaadet, 1336. MORAWTZ, Charles; Osmanl Maliyesi, Ankara, 1978. MUTLU, amil; Osmanl Devletinde Misyoner Okullar, stanbul, 2005. NEMR, Rifat Sdki; Beyrut Fil Merhaletil Osmaniyye, (Komisyon Tarafndan Hazrlanmtr), Beyrut, 1994. NURDOAN, Arzu M.; Osmanl Modernleme Srecinde lkretim (1869-1922), Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Doktora Tezi, stanbul, 2005. OKAN, Ayegl; The Ottoman Postal and Telegraph Services In The Last Quarteror The Nineteenth Century, Boazii niversitesi Atatrk lke ve nklplar Enstits Baslmam Yksek Lisans Tezi, stanbul, 2003. ORTAYLI, lber; Hukuk ve dare Adam Olarak Osmanl Devletinde Kad, Ankara, 1994. ORTAYLI, lber; kinci Abdlhamit Dneminde Osmanl mparatorluunda Alman Nfuzu, Ankara, 1981. ORTAYLI, lber; Tanzimat Devrinde Osmanl Mahalli dareleri (1840-1880), Ankara, 2000.

288

OWEN, Roger; 1840-1914 Dneminde Lbnanda pek Dokuma Endstrisi. evre Toplumlarnda Fabrika retiminin nndeki Olanaklar ve Snrlamalar zerine Bir alma, Toplum ve Bilim Dergisi, S.23, stanbul, 1983, s.53-73. KN, Gndz; Osmanl Sanayii 1913, 1915 Yllar Sanayi statistiki, C.4, Ankara, 1997. NGR, Sami; Ortadou (Siyasi ve ktisadi Corafya), Ankara, 1964. NSOY, Rfat; Mali Tutsakla Giden Yol: Osmanl Borlar (1854-1914), Ankara, 1999. ZDEMR, Rifat; XIX. Yzyln lk Yarsnda Ankara, Ankara, 1998. ZDEMR, Rifat; er'iyye Sicillerinin Toplu Katalouna Doru, Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C.l, S.l, Elaz, 1987, s.191-198. ZDEMR, Rifat; Osmanl Vakflarnn Kurulmas ve Yaatlmasnda Devlet Kurumlarnn leyii, Ankara, 2005. ZDEMR, Rifat; Ankara ve Antakya Sancaklarna Ait Baz Gelir ve Giderlerin Mukayeseli Tahlili, Prof. Dr. erafettin Turan Armaan, Elaz, 1996, s.127-212. ZER, Sevda zkaya; Osmanl Devleti daresinde Msr, Frat niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Doktora Tezi, Elaz, 2007. ZEY, Ramazan; Dnya Denkleminde Ortadou lkeler, nsanlar, Sorunlar, stanbul, 1997. ZGEN, Asuman; 1272H/1855-6 ile 1328 H/1910 Yllar Arasnda Suriye, Badat, Basra Musul, Beyrut, Hicaz ve Yemen Vilyetlerinin dar Taksimt, Nide niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Yksek Lisans Tezi, Nide, 2001. ZKAYA, Ycel; Osmanl mparatorluunda yanlk, Ankara, 1977.

289

ZTRK, Mustafa; Tarih Felsefesi, Elaz, 1999. ZTRK, Mustafa; 1548 Tarihli Mufassal Tahrr Defterine Gre Beyrut, XII. Trk Tarih Kongresine Sunulan Bildiri, C.III, Ankara, 1999, s.849-859. ZTRK, Pelin Kihtir; Urban Transformation of Ottoman Port Cities in The Nineteenth Century: Change From Ottoman Beirut To French Mandatory Beirut, ODTU Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Yksek Lisans Tezi, Ankara, 2006. PAKALIN, Mehmet Zeki; Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, C.I-II-III, stanbul, 1993. PAMUK, evket; Osmanl mparatorluunda Parann Tarihi, stanbul, 1999. PENROSE, Stephen B. L.; That They May Have Life, The Story of The American University of Beirut 1866-1941, New York, 1941. PERNOT, Maurice; Rapport Sur un Voyage Detude, Paris, 1912. POLAT, lknur; Trk-talyan likileri erevesinde talyan Okullar, Ankara niversitesi Trk nklp Tarihi Enstits Dergisi, S.4, Ankara, 1989, s.563575. POLVAN, Nurettin; Trkiyede Yabanc retim, stanbul, 1952. RUNCMAN, Steven; Hal Seferleri Tarihi, ev. Fikret Iltan, C.1-3, Ankara, 1989. RUPPN, Arthur; Syria: An Economic Survey, New York, 1918. SAKAOLU, Necdet; 20. Yzyl Banda Osmanl Corafyas, stanbul, 2008. SALB, Kamal; A House Of Many Mansions The History of Lebanon Reconsidered, London, 1985. SAMUR, Sabahattin; Suriye Vilyetinin dar ve Sosyal Yaps (1840-1918), Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Doktora Tezi, Ankara, 1988.

290

SAYILI, Aydn; Msrllarda Mezopotamyallarda Matematik, Astronomi ve Tp, Ankara, 1991. SEVM, Ali Suriye- Filistin Seluklu Devleti Tarihi, Ankara, 1989. SEZEN, Tahir; Osmanl Yer Adlar, Ankara, 2006. SEZER, Ayten; Osmanldan Cumhuriyete Misyonerlerin Trkiyedeki Eitim ve retim Faaliyetleri, Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi, Ankara, Ekim-1999, s.169-184. SHAREEF, Malek Ali; Urban Administration in The Late Ottoman Period:The Beirut Muncpalty As a Case Study, 1867-1908, American University of Birut Master Thesis, Beirut, 1998. SLM, Souad Abou el-Rousse; The Greek Ortodox Waqf in Lebanon During Ottoman Period, Beirut, 2007. SNMEZ, Ali; Polis Meclisinin Kuruluu ve Kaldrl (1845-1850), ADTCF Tarih Aratrmalar Dergisi, C.24, S.37 Ankara, 2005, s.259-275. SPAGNOLO, John P; France&Ottoman Lebanon 1861-1914, London, 1977. AHN, Eyp; Osmanl Polisinin Eitimi ve Bu Amala Alan Polis Okullar, Ankara, 2001. ENER, Abdullatif; Tanzimat Dnemi Osmanl Vergi Sistemi, stanbul, 1990. Tanzimat 1, stanbul, 1940. TADEMR, Ersoy; Trk Eitim Tarihinde Aznlk Okullar ve Yabanc Okullar, Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, S.10, Kayseri, 2001, s.13-30 TAKIN, nal; Osmanl Devletinde Kullanlan l ve Tart Birimleri, Frat niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Yksek Lisans Tezi, Elaz, 2005.

291

TEKNDA, ehabettin; XVIII. Yzylda Akdenizde Rus Donanmas ve Cezzar Ahmed Beyin Beyrut Savunmas, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, S.5, stanbul, 1968, s.37-45. THOMSON, William M.; The Land, The Book, New York, 1886. TOK, Gkhan; Antik an Tccarlar Fenikeliler, Bilim ve Teknik Dergisi, ubat2001, Ankara, s.90-94. TUNALI, Ayten Can; Tanzimat Dneminde Ordu-Halk likileri, ADTCF Tarih Blm Tarih Aratrmalar Dergisi, C.23, S.36, Ankara, 2004, s.237-249. TUNBLEK, Necdet; Gneybat Asya (Fizik Ortam), stanbul, 1971. TRKOL, Ramazan; Eyp Asker Rtiyesinin (1910-1916) Giden Evrak Defteri ve Deerlendirilmesi, Krkkale niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Yksek Lisans Tezi, Krkkale, 2007. UMAR, mer Osman; Trkiye-Suriye likileri (1918-1940), Elaz, 2003. UMAR, mer Osman; Osmanl Dneminde Yahudilerin Filistine Yerleme

Faaliyetleri, Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S.12, S.2, Elaz, 2002, s. 421-438. UMAR, mer Osman; Trablusgarb Sava Srasnda talyann Beyrutu Bombalamas Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, C.XVII, S.51, Ankara, 2001, s.727-784. UZUNARILI, . Hakk; Osmanl Tarihi, C.II, C.III/1, C.III/2, C.IV, Ankara, 1999. UZUNARILI, . Hakk; Osmanl Devletinin lmiye Tekilt, Ankara, 1988. LMAN, Haluk; 1860-1861 Suriye Buhran, Osmanl Diplomasisinde rnek Bir Olay, Ankara, 1966. NAL, Uur; Sultan Abdlaziz Devri Osmanl Kara Ordusu, Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Doktora Tezi, Ankara, 2006.

292

YEL, Ali Murat - KKACI, Mustafa Sabri; Mahalle, DA., C.27, Ankara, 2003, s.323-326. YILMAZELK, brahim; XIX. Yzyln lk Yarsnda Diyarbakr (1790-1840), Ankara, 1995. YILMAZELK, brahim; eriyye Sicillerinin Toplu Katalouna Doru Diyarbakr eriyye Sicilleri ( Katalog ve Fhristleri ), Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi, S. 90, Ankara, 1994. s. 41-62. YILMAZELK, brahim; Osmanl Dneminde Vakflarn Sosyo-Ekonomik Cephesi, Trk Dnyas Tarih Dergisi, S.102, stanbul, 1995, s.18-24. YOLALICI, Mehmet Emin; Marif Salnmelerine Gre Trabzon Vilyetinde Eitim retim Kurumlar, OTAM, S.5, Ankara, 1994, s.435-473. ZACHS, Fruma; The Making Of Syrian Identity (Intellectuals and Merchants in Ninenteenth Century Beirut), Boston, 2005. http://almashriq.hiof.no/lebanon/900/930/930.1/beirut/reconstruction/davie/Davietext.html (15/03/2008). http://wikitravel.org/en/Downtown_Beirut (13/03/2009). http://www.flickr.com/photos/fatima81/3105677265/ (19/02009). www.ifz.tugraz.at/index_en.php/.../Chamoun_SA%202004.pdf (15/03/2008).

293

EKLER

294

HARTALAR HARTA 1: 1908-1909 Tarihinde Beyrutun ehir Pln HARTA 2: 1923de Beyrut ehrinin Pln HARTA 3: II. Abdlhamit Dneminde Beyrut HARTA 4: 1936da Beyrut ehri

295

FOTORAFLAR

Foto 1: 1904-1905 Tarihinde Beyrut ehri ve Liman Foto 2: Hamidiye Beyrut Hastahnesi Foto 3: Beyrut Hkmet Diresi Foto 4: Beyrut Kl-i Hmayun Foto 5: Beyrutun Doudan Grnm Foto 6: Beyrutun Kuzeyden Grnm Foto 7: Resi Beyrut Foto 8: Beyrut ehrinden Grnm Foto 9: Beyrut Telgraf dresi Foto 10: Beyrut Liman Foto 11: Beyrut Baheleri Foto 12: ehrin Douya Doru Grnm Foto 13: ehrin Kydan Grnm Foto 14: Beyrut Osmanl Bankas Binas Foto 15: ehrin Genel Grnm Foto 16: Anton Bey Han

296 HARTA 1: 1908-1909 Tarihinde Beyrutun ehir Pln

Kaynak: Beyrut Vilyeti Salnmesi 1326 (1908-1909)

297 HARTA 2: 1923de Beyrut ehrinin Pln

Kaynak: httphistoric-cities.huji.ac.illebanonbeirutmapspalmer_1923_beirut_b(07.05.2009)

298 HARTA 3: II. Abdlhamit Dneminde Beyrut

Kaynak: http://almashriq.hiof.no/lebanon/900/910/912/maps/1876/whole.html (12.05.2009) (Julius Lytved tarafndan hazrlanmtr.)

299 HARTA 4: 1936da Beyrut ehri

Kaynak: httphistoric-cities.huji.ac.illebanonbeirutmapstfl_1936_beirut_b.jpg

300 Foto 1: 1904-1905 Tarihinde Beyrut ehri ve Liman

Kaynak: Beyrut Vilyeti Salnmesi 1322 (1904-1905)

301 Foto 2: Hamidiye Beyrut Hastahnesi

Kaynak: Beyrut Vilyeti Salnmesi 1326 (1908-1909) s.192.

302 Foto 3: Beyrut Hkmet Diresi

Kaynak: Beyrut Vilyeti Salnmesi 1326 (1908-1909) s.226.

303 Foto 4: Beyrut Kl-i Hmayun

Kaynak: Beyrut Vilyeti Salnmesi 1326 (1908-1909) s.227.

304 Foto 5: Beyrutun Doudan Grnm

Kaynak: Beyrut Vilyeti Salnmesi 1326 (1908-1909) s.229.

305 Foto 6: Beyrutun Kuzeyden Grnm

Kaynak: Beyrut Vilyeti Salnmesi 1326 (1908-1909) s.229.

306 Foto 7: Resi Beyrut

Kaynak: http://almashriq.hiof.no/lebanon/700/760/769/old_beirut/01.jpg (13.03.2009)

Foto 8: Beyrut ehrinden Grnm

Kaynak: http://almashriq.hiof.no/lebanon/700/760/769/old_beirut/17.html (13.03.2009)

307 Foto 9: Beyrut Telgraf dresi

Kaynak: http://almashriq.hiof.no/lebanon/700/760/769/old_beirut/26.html (13.03.2009)

Foto 10: Beyrut Liman

Kaynak: http://almashriq.hiof.no/lebanon/700/760/769/old_beirut/28.html (13.03.2009)

308 Foto 11: Beyrut Baheleri

Kaynak: http://almashriq.hiof.no/lebanon/700/760/769/old_beirut/34.html (13.03.2009) Foto 12: ehrin Douya Doru Grnm

Kaynak: http://almashriq.hiof.no/lebanon/700/760/769/old_beirut/34.html (13.03.2009)

309 Foto 13: ehrin Kydan Grnm

Kaynak: http://almashriq.hiof.no/lebanon/700/760/769/old_beirut/Bains_de_Mer.jpg (13.03.2009)

Foto 14: Beyrut Osmanl Bankas Binas

Kaynak: http://almashriq.hiof.no/lebanon/700/760/769/old_beirut/Nouvel_Etablissement.html (13.03.2009)

310 Foto 15: ehrin Genel Grnm

Kaynak: http://almashriq.hiof.no/lebanon/700/760/769/old_beirut/Vue_Generale.html (13.03.2009) Foto 16: Anton Bey Han

Kaynak: http://almashriq.hiof.no/lebanon/700/760/769/old_beirut/Place_du_Kahn.html (13.03.2009)

311

ZGEM 1980 ylnda Elazda dodum. lk ve orta eitimimi Elazda tamamladktan sonra, yksek renimimi 1997-2001 yllar arasnda Frat niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih blmnde tamamladm. 2001 ylnda Frat niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih Anabilim dal Yakna programna kayd oldum ve 2004 ylnda yksek lisans eitimimi tamamladm. 2005 ylnda Frat niversitesi Sosyal Bilimler Enstitsnde Doktora programna baladm. Halen Elaz Bilim ve Sanat Merkezinde retmen olarak almaktaym.

Krat ELK ELAZI-2010