Osmanldan Cumhuriyete Mahalle Ynetimi

Musa ahin Esra Ik

OSMANLIDAN CUMHURYETE MAHALLE YNETM Musa AHN* Esra IIK** zet: Bu aratrmada, Osmanldan Cumhuriyete mahalle ynetimindeki deiim incelenmitir. zellikle mahalle ynetim ve organizasyonu Trk modernleme srecindeki yasal dzenlemeler ekseninde analiz edilmitir. Yasal deiimlere paralel olarak mahalle yneticileri ve deien rolleri aklanmtr. Anahtar Szckler: Mahalle, Mahalle Ynetimi,Deiim, Abstract: In this study,the change of street management from Otoman State to Turkhis Republic period is investigated.Especially,the street management and organisation are analysised from the point of view period of legislations within Turkhis Modernization.The change of street managers and their roles are explained paralel with legislative changes. Key Words:The Street,The Street Management,The Change GR Bilgi Toplumu yasalarnn doal bir sonucu olarak zaman, mekan kavramlarnn ii boalm; sosyal ve fiziksel mesafe kavram ters yz olmutur. Modernite uygarln retici ve itici gc olarak yerkreye egemen olma iddiasn da genel bir sosyolojik gereklie dntrmeyi temel strateji haline getirmitir. Byle bir zorunlu mantktan yola k Bat d toplumlar yeni bir koloniletirme anlayyla yz yze getirmitir. Bilimsel verilerle desteklenen hatta bilimin doal bir sonucu olarak ngrlen bu durum dnyay yeni bir blnmenin eiine getirmitir. Ancak bu farkllamann daha ncekilerden fark bilim ve entelektel dzeyle snrlandrlm olmasdr. Dnyann tek tipletirilmesi yeni bir koloniletirme kaygs olarak ne kmaktadr. Bu kayg kendi anti tezini oluturarak yeni kar koyu mekanizmalarna dnmektedir. Bu mekanizma diyalektik bir zihni temel oluturmu ve bu durumu merulatrmtr. Kreselleme ve yerelleme kavramlar byle bir var oluu hem beslemekte hem de buna kar bir mekanizmay da oluturmaktadr. te bu noktada yerel bilincin sosyolojik inas nem kazanmaktadr. lgin olan yerel bilincin kresel mekanizmalarca beslenmesidir. Kresel kar koyu yerel bir duru yaratrken ayn zamanda kresel mekanizmalarla doru ve srdrlebilir bir ilikiyi de ina etmektedir. yle ki; kresel tek tipletirme iddialar kresellemeyi anlama duyarll yaratmakta, bunun bir yansmas olarak yerellikler canl tutularak kresel kesime noktas olumaktadr. Bu nokta Kresel Kamusal Alan olarak ina edilmektedir. Kresel alann kresel bar yaratacak ekilde inas demokrasi kltrnn yaygnlamas, bireysel ve toplumsal yaama dnmesiyle; yerel mekanizmalarn demokratiklemesi ile de dorudan ilintilidir. Bir baka deyile, Kresellemenin panzehiri daha ok demokratiklemedir.Bu da ancak yerel ynetimlere sivil toplum kurulular araclyla halkn katlmndan gemektedir.Farkl kimliklerin kendi sosyolojik gerekliklerini koruyarak ortak bir yaamn parametrelerini zellikle de ynetsel kltr oluturmalar asndan Osmanl Ynetim kltrnn birikiminden bugn de yararlanmay gerektiren derin bir tecrbe vardr. Bu makalede bu derin tecrbenin oluumunu, modernlik karsndaki dnmlerini Kurulu , Ykseli;Modernleme ve Cumhuriyet olmak zere dnm evresinde inceleyeceiz.Temel yaklammz udur:D dnyadaki deiimler toplumlarn yapsal gerekliini deiime zorlar.Bu bask en ok mikro lekte kentlerde ve kent topluluklarnda kendini gsterir.Kent topluluklar bu deiime kendilerini iinden getikleri zaman aralnn kresel sosyolojik koullarnda kendi kimliklerini yeniden reterek karlk verirler.Kreselleme karsnda yerellemenin
*

**

Yrd.Do.Dr. Yalova niversitesi BF Ar.Gr. Dumlupnar niversitesi Sosyoloji Blm

221

Osmanldan Cumhuriyete Mahalle Ynetimi

Musa ahin Esra Ik

ne karak merkezi bir kavram haline gelmesinin ana nedeni budur.Bir baka deyile kresel olanla yerel olan arasnda diyalektik bir iliki sz konusudur.Kresel olandan yararlanmann en meru yolu onu yerelletirmektir.KreYerelleme de yerel ynetimlerin yeniden ve srekli rgtlenmesi demektir.Kresellemenin bir teklife dnmesi iin daha ok yerelleme;modernitenin tek tipletirmesine kar da temel zm daha ok demokratikleme ve sivillemedir. Osmanldan Cumhuriyete gei srecinde mahalle ynetiminin merkeziyeti karakteri deimemi; sadece kurumsal anlayn merkezi deerleri deimitir. Osmanlda mahalle rgtlenmesinde din, merkezi bir kriterken modernleme srecinde bu kriter tedrici olarak Cumhuriyette yerini demokratik kriterlere brakmtr. Mahalle-Yerel Ynetim ilikisi toplumun demokratikleme ve sivillemesinin ana gstergesidir. Bu balamda mahalle ynetimi demokratikleen bir sre izlemi; mahalle oluumunda din meruiyet aygt olma zelliini korumutur. Bu meruiyetin merkezinde de cami olgusu yer almaktadr. Ulat kaynaklarla snrl ve anlaml olan bu alma; Tarihselci Yaklamdan yola karak sosyolojik mirasn deien d dnya yani Kreselleme koullar karnda en kk ynetsel birim olan mahalle balamndadnden bugne yansmalarn analiz etmeye almaktadr. Bize gre yerel ynetimlerin art ve eksileri;deiimin yn ve yzleri en kk yerel ynetim birimi olan mahalle ynetiminde sakldr. Yerel Ynetimlerin baarsnn nedenlerini bu birimlerde aramak gerekir. Mahalle ynetimi ve yaam bireyin yerel ve kresel mekanizmalara uyumu ve mutluluu asndan nemlidir. Osmanldan Cumhuriyete mahalle rgtlenmesi sosyal ve fiziksel anlamda deien bir yol izlemitir. Osmanlda din,meslek ve topluluk kimlii mahallenin ayrdedici zellikleriyken modernleme ile birlikte bu zellikler deien d dnya koullarna bal olarak mahalle ynetiminde yerini yeni zelliklere brakmtr. Osmanlda mahalle oulcu ve farkl kimliklerin kendini ifadesine ve korunmasna imkan verecek ekilde tasarlanmtr. Mekan birliktelie ak; ama karma,kimlik kargaasna kapaldr.Farkl kimlikler snf ve stat fark gzetilmeksizin mahalle ad ile kurumlamlardr. (Ortayl,2007,s.305) Bir bakma mahalle farkl kimlikler ve birliktelikler kurumudur. Bu balamda farkl mahalle tipinden sz edebiliriz: Mslman mahallesi, Aznlk mahallesi ve Birlikte Yaanan mahalle. Mahalle rgtlenmesinde din ve etnik kken belirleyici olmaktadr. Bu tarz bir rgtlenmenin ana amac kimliklerin korunmas ve birlikte yaama bilincinin salanmas ve srdrlmesidir. Mahalle ayn zamanda yerel bir kontrol mekanizmasdr. Ksacas; komn ynetiminden modern yerel ynetimlere deien srelerde mahalle ynetimi, merkeze bal bir ynetim birimi olma zelliini korumutur.Ancak kontrol aralar deimitir. 1.YEREL YNETM OLGUSU Gemite demokratikleme; gnmzde ise kreselleme ve yerelleme tartmalar yerel ynetimlerin nem kazanmasnda baat rol oynamaktadr. Ynetim kltrnn kkleri yerel ynetimlere dayanmaktadr.( Grmez,s.12) Yerel Ynetim Kltrnn Tarm Uygarl ile olutuu bilinen bir gerektir.Ancak bunun hangi mekanizmalar araclyla gerekletii ise tartma konusudur.lk yerleme birimin kent ve ilk ynetimin yerel ynetim olduu noktasnda sosyologlar hem fikirdir.Yerel ynetim kavram kreleme srecinde merkezi bir kavram haline gelmitir. Yerel ynetimler bazen bir gelenein, bazen corafi bir zorunluluun bazen de siyasal bir amacn sonucunda veya baka sosyolojik bir nedenle kurulabilirler, hatta kendiliinden de ortaya kabilirler. Her ne sebeple ortaya km olursa olsun yerel ynetimlerin ilevleri deiiklik gsterir. Yerel ynetimler sanayi toplumlarnda kalknmann temel arac olarak kabul edilirken, Bilgi Toplumunda demokrasinin kurumsal arac olarak grlmektedirler. Bugn sosyolojide en merkezi tartmalara konu olan yerel ynetimlerin salkl iledikleri srece faydal birer yap olduklar su gtrmez bir gerektir. Her eyden nce yerel ynetimler; halkn ynetime katlmn arttrr, halk ynetimin idare sisteminden haberdar eder, halkn politik arenaya yabanclamasn engeller, merkezi idarenin ykn hafifletir, atmalar azaltrlar. te tm bu ilevleri yerine getiren yerel ynetimler, zetle demokratiklemenin vazgeilmez yap talardr. Gnmzde demokratikleme beklentilerinin odanda yer alan yerel ynetimler 1982 Anayasasnda birim halinde ele alnmaktadr. Bu birimler, il zel idaresi, belediye ynetimleri ve ky ynetimleridir. Yerel ynetimler de Belediye ve Mahalle ynetimi eklinde yaplandrlmtr. Osmanldan gnmze yerel ynetim merkezi bamllk

222

Osmanldan Cumhuriyete Mahalle Ynetimi

Musa ahin Esra Ik

zelliini korumaktadr. Bu bamllk demokratik beklentileri tetiklemekte, ayn zamanda yerel ynetimlerin nemini arttrmaktadr. Gnmzde yerel ynetimlerin nem kazanmasnda iki temel enin etkin olduu sylenebilir. Bunlardan birincisi, yerel ynetimlerin demokratik yapnn etkili bir aktr ve vazgeilmez koulu olduu ynndeki dncedir. kincisi ise , yerel ynetimlerin halka dorudan ve ucuz hizmetleri sunabilen ve halkn katlmna imkan veren ynetsel birimler olarak grlmesidir. (Cokun-Uzun;s.37) Ancak yerel ynetimler ne yazk ki bu beklentilere gerei kadar cevap verebilecek konumda deildir. Yerel ynetimlerin bu beklentileri karlayamayacak durumda olmas phesiz ki demokrasinin de salkl ileyebilmesi asndan olduka skntl bir durumdur. Derin bir tarihi gemie sahip olan yerel ynetimlerin bugn ulatklar gelimilik ne yazk ki umut edilen seviyede deildir. Tanzimatla birlikte Modernleme srecine giren lkemizin ynetim yaps iinde yerini alan bu kurumlar, 150 yla yaklaan bir uygulamadan sonra, hala doduklar noktalardan bile geri dzeyde bulunmaktadr. (Erylmaz,s.14) Yerel ynetimlerin rgtlenmesindeki merkeziyeti tutum temel bir sorun olmaya devam etmektedir. Halktan ynetime deil de ynetimden halka doru ileyen karar mekanizmas ve kstlanan yerel ynetimler siyasi arkn tutarl, verimli bir biimde ilemesini engellemektedir. Yerel Ynetimlerin mali ve idari adan yeterince zerkleememesinin, siyasilerin de nemle zerinde durduu bir konu olmas ilk bata artc gibi grnse de;bu tuhaf yaklamn mantkl bir aklamas vardr. nemine ramen bu salksz yapnn gelimesini salamak adna yaplmas gerekenlerin yaplmamas veya yeterince yaplamamas ikilemin k noktasdr. Bu tutum, yneticilerin zorunlu bir demokratik unsuru grmezden gelip yeterince deerlendirememesinden baka bir ey deildir. Yerel ynetimlerin demokratiklemesinde hemfikir olan yneticilerin bunu gelitirme konusundaki yaklamlar yukarda aklamaya altmz ikilemi merkezi bir sorun haline getirmitir. Devletle yerel ynetimler arasndaki ynetimsel ilikilerin geni lde siyasal bir nitelik tadn belirtmeye gerek yoktur. Siyasal gelimeye kout olarak, zellikle ok partili ve oulcu lkelerde ynetimsel ilikiler, siyasal yaam ynnden nemli sonular doururlar. Nitekim, lkemizde de, ynetimsel gzetim ve deneyimin, yerel birimleri merkezi ynetime baml durumda tutmak amacyla kullanld; dolaysyla siyasal bir ierik kazanm olduu ileri srlebilir.( Kele,s.217) Yerel ynetimlerin merkezi ynetimle bamllk ilikisi belediye mahalle ilikisine de aynen yansmaktadr.Osmanlda bu iliki merkezi otoritenin rolyle tanmlanrken gnmzde demokratik mekanizmalarla tanmlanmaktadr. 2. MAHALLENN SOSYOLOJK ANLAMI Mahalle, bir yere inmek, konmak, yerlemek anlamna gelen Arapa hall (halel ve hulul) kknden tretilmi bir mekan ismidir.Trkede kelimeye kaynaklk eden mahal szc; yer,yre,mevzi anlamma gelmektedir.(Trke Szlk,s.1484) Mahalle ise, devaml veya geici olarak ikamet etmek iin kurulan kk yerleim birimlerini ifade eder.Mahalle bir yer ismi olarak bir kentin veya kasabann en kk fiziksel parasn;sosyal olarak bir yerde oturan ve aralarnda rgtsel ilikiler bulunan bir topluluu ifade eder. Kentsel adan en kk ynetsel birim olarak kabul edilen mahallenin tanmn yaparken, mahallenin iinde barndrd kurumlardan veya sosyal ilikiler andan yola kmak mmkndr. rnein tanm, kurumsal unsurlar gz nne alarak yapacak olursak ; iinde camisi,ilkokulu, emesi, hamam, klliyesi, bakkal, kahvehanesi, oyun sahalar(parklar) olan en kk yerleim birimidir. Bu adan baktmzda mahalle,bir kentin en kk fiziksel yerleim tasarmdr.Bu tasarm toplumdan topluma deiiklikler gsterir.Sosyal adan ise ,mahalle,asabiyet ve komuluk ilikilerine dayal birincil ilikiler alandr. Geleneksel kentlerde mahalle,yer kimliinin oluum ve gsterge alandr.nsanlar yaadklar mahallenin kltrn iselletirerek bireysel kimlik kazanr ve bu kimlik kentsel yaamda ayrdedici bir zellik tar. Osmanl kentlerinde her birey yaad mahallenin kimlii ile anlr.Osmanlda mahalle ie ak,da kapal yerleim ve yaam alandr.Bu balamda her birey yaad mahallenin kimliinin somut bir taycsdr.Mahalleler homojen bireylerden oluur;yabanclamaya ve yabanclara kapal ,koruyucu bir yapya sahiptir. Sanayileme srecinde yer kimlii ve mikro aidiyet bilinci anm;sanayi kentlerinde sadece yayor olmak ve bulunmak nem kazanmtr.Mahalleler geleneksel kimlikleri kaybetmi,heterojen mekanlara dnmlerdir.Herkese ve her eye ak kontrolsz mekanlara dnen mahalleler koruyucu ve gven verici zelliklerini kaybetmilerdir. Gnmz mahallelerini tanmlarken yapsal zelliklerini ieren tanm uygun olsa da, sosyal ilikiler zerinden yaplan tanmlama mahalle tanmndan git gide uzaklamaktadr. nk artk yz yze ilikiler yerini daha uzak ve

223

Osmanldan Cumhuriyete Mahalle Ynetimi

Musa ahin Esra Ik

gereksinimlerle rlm iliki ana terk etmektedir. Osmanldan devralnan mahalle kltr ne yazk ki gnmz koullarnda srdrlememitir. Mahalle bir yaam biiminden bir barnma biimine dnmtr. Hatta bu ilevinden de hzla uzaklaarak konaklama birimlerine evrilmitir. 3. OSMANLIDA MAHALLE YNETMNN GELM SRELER 3.1 TARHSEL BRKM Hi phesiz yerel ynetimlerin nemli unsurlarndan biri olan mahalle ynetimi Osmanldan ncede var olan bir yapsal formdur. Bu formun analizleri gerek ulusal gerekse Batl aratrmaclar tarafndan srdrlmektedir. Bu almalarda grlen o ki;mahalle srekli deien bir sosyal ve fiziksel gerekliktir.Buna bal olarak da mahallenin rgtlenmesinde merkezi unsurlar srekli yer deitirmektedir. Mahallenin tarihsel gemii bir yandan milli gelenee te yandan da Medine Kent modeline kadar uzanmaktadr. Din mekansal rgtlenmede en temel belirleyici edir.(Erkan,s.76) Emevi ve Abbasi dnemlerinde mahalleler,reis ve eyh ad verilen kimseler tarafndan ynetilirdi. Reisler valiler tarafndan grevlendirilir, eyhleri ise hkmet tayin etmiyorsa da onlar tanrd. Ynetim, bu kiiler sayesinde mahallede bulunan kabileyi denetim altna alarak kontrol eder, kabileleri birbirine kar dengede tutard.(YelKka,s.325) Seluklularda mahalleler, idi ad verilen ve her mahallenin kendi idiini setii mahalle balarnca ynetilirdi.Seilen diler Kad tarafndan onaylanrd.diin grevleri: halk, kad ve hkmet nazarnda temsil etmek, halktan salma ve peke toplamak, fermanlar halka duyurmakt.(Akda,ss19-20) Osmanl,kendinden nceki Asr- Saadet,Emevi ve Abbasi gelenei ile milli gelenei btnletirerek bu birikimi daha da gelitirmi ve kendi mahalle kimliini retmitir. Osmanl dneminde halk, birlik, beraberlik gibi duygular ierisinde yaatan nemli bir sosyal gereklik alan olmann yannda, kurumsal adan da ehirlemede yerleme, ynetim ve kontrol dzeni oluturan mahalleler, merkezi sistemin ana parasn oluturmulardr. Trkiyede yerel ynetimin ekirdeini oluturan Ky ve Mahalle Muhtarl sistemi Trk ynetim hayatna Tanzimattan nce girmitir. Emeviler, Abbasiler ve Seluklulardan gnmze kadar uzanan mahalle gerei, Osmanl Devletinde de nemle zerinde durulan bir yaam alan olarak karmza kmaktadr. Osmanl kent ynetiminde mahalle; mektebi, medresesi, mescidi, meydan, emesi, kahvehanesi, pazar ,ifahanesi,aevi ve hamam ile sosyal bir btndr.Bu btnlk hem fiziksel hem de sosyal mekanizmalarla salanmaktadr. Kasaba ve ehirler, kendine has zellikleri tayan mahallelerden oluur. (Erylmaz,s.200) Mahalle,sosyal ve fiziksel anlamda bir mslmann ya da gayr-i mslimin gndelik yaamnn bireysel ve toplumsal ihtiyalarn karlayacak ekilde tasarlanmtr. Osmanl mahallelerinin kendine has zelliklerinden biri de kyler ile benzer zellikler tayor olmasdr. Osmanlda mahalle ve kyn en nemli benzerlii, cemaat tipi kapal bir topluluk oluturmalardr. Her ikisinde de ayn dilden ve dinden insanlar toplanmtr. Ynetim asndan bu zdelik en nemli edir. Kyler ve mahalleler kaytlarda, isimlerinden baka sakinlerinin diniyle de belirlenmitir. Osmanl mahallesinde gze arpan bir dier zellik ise, mahallenin snf ve stat fark gzetilmeksizin biimlendirilmi olmasdr. Osmanl mahallesinin snf ve stat ayrm gzetilmeksizin gerekletirilen yerleim plan, sosyal ilikilerin daha salam ve kalc olmasna neden olmutur. Bir paann konann karsnda, basit bir evkaf katibinin aboyal kk evi, lmiye snfndan bir efendinin kaanesinin yan banda mahalle suyolcusunun kulbesi bulunur. Mahalle halk birbirleriyle her gn karlar, etiket farkllklarna ramen iletiim iinde olurlard. (Ortayl,2000,ss.106-107) Bu adan mahalle,farkl statlerin btnleme;ayn zamanda farkl din ve dillerin birlikte yaam alandr.

224

Osmanldan Cumhuriyete Mahalle Ynetimi

Musa ahin Esra Ik

Osmanl Devletinde mahalle, hem devlet iinde hem de kendi iinde nemli bir yapdr. Camisi, klliyesi, mektebi, kahvehanesi ile mahallede oluturulan sosyal sistem bir anlamda Osmanl Devletinin mikro yansmas; sosyal gereklik olmann tesinde, birlik, beraberlik, dayanma gibi deerlerin yaatld bir yaam alandr. Gnmze kadar gelen bu sosyal olgu Tanzimatla birtakm dnmlere urasa da toplumsal yap iindeki varln korumutur. Osmanlda mahalle olgusunu incelerken bu noktay da gz nnde bulundurmak doru olacaktr. Bu yzden mahalle ynetimini ayr blmde irdeleyebiliriz. Osmanlda mahalle ynetimi ilk zamanlarda cemaat olgusunun n planda olduu bir yap arz ediyordu. mamlarn mahalle ynetiminden sorumlu olduu bu dnemi takip eden Tanzimat ncesi 2. Mahmutun reformlar ile yeni bir ekle kavutu. Kad-imam ynetim tarznn ortadan kalkmas bu dnemin en gze arpan yandr. Akabinde Tanzimat, mahalle ynetimini de etkilemi ve Cumhuriyet Dneminde mahalle nemli deiikliklerin gereklemesinde rol oynamtr. 3.2. KURULU ve YKSEL DNEMNDE MAHALLE YNETM Osmanl Mahalle Kimlii Beylikten Devlete giden srete ikili bir yol izleyerek farkllamtr. Bu farkllamada temel belirleyici dindir. Din, ikili hatta l mahalle tipi oluturmutur. Bu farkllama mahalle ve kent baznda farkl mekanlar dourmutur. Mslmanlarn yaad mahallelerle aznlklarn yaad mahalleler olgusu ortaya kmtr.Kurulu dneminde ortaya kan bu farkllama Cumhuriyet dnemine kadar devam etmitir. MslmanTrk mahallesinin ynetiminden mamlar;aznlk mahallelerinin ynetiminden Kocabalar sorumluydu. Mahalleli arasndaki anlamazlklarn zlmesi, mahallenin huzurunu bozanlarn mahalleden uzaklatrlmas, mahallede asayiin salanmas, gibi grevleri yerine getiren imam, ayn zamanda mahalledeki doum, lm, evlilik, boanma gibi olaylarn kaytlarn tutard. Aznlk mahallesindeki benzer grevleri Kocabalar ve Papazlar yerine getirirdi. Kocabalar ve papazlar, Fatih devrinden beri, kendi cemaatleri zerinde, imamnkine benzer yetki ve grevlere sahiptiler. Osmanl Devleti, gayrimslim tebaann dini ve idari ilerine karmamtr. Her cemaat, dini ve idari ilerini, kendi tekilatlar vastasyla yrtmekteydi. ( Erylmaz , s.201) Mahalle ynetiminden sorumlu olan imamlarn en nemli grevlerinden biri de vergileri toplamaktr. mam, Mahalle halkndan toplanmas gereken vergiyi belirleyip toplar ve bunlar kayt ederdi. mamn gc bu greve baldr.Ancak,her zaman bu grevlerini hakkaniyetle yerine getirdiklerini sylemek zordur. (Ortayl,2000,s.107) Ayrca Ortayl, bu kaytlarn zellikle de papazlar tarafndan tutulan Vaftiz Defterlerinin Osmanl tarihi arivlerinin en zengin kaynan oluturduklarnn altn izmektedir. Osmanlda dardan birinin mahalleye gelip yerlemesi de sanld kadar kolay olmamaktayd. Mahalleye yeni birinin gelip yerlemesi imamn iznine tabiiydi. Bu kiiye ya mahalle erafndan birinin ya da imamn kefil olmas gerekirdi. Bylece mahalleli birbirine dolaysyla da imam bir anlamda mahallenin hepsine kefil olurdu. Bu zincirleme kefillik, mahalle iindeki birlikteliin ve sosyal dayanmann bir gstergesi olarak alglanabilir. Osmanl mahalle rgtlenmesinde var olan bu dayanma; bir yandan devlete olan sadakat erevesinde toplumsal btnln ekirdeini tekil ederken, te yandan da sosyal ayrmay ve snfsal farkllklar nlemekteydi. Padiah Berat ile atanan mamlar mahalle ynetiminden kadya kar birinci dereceden sorumludurlar. mamlar, muhtarlk kurumu kuruluncaya kadar mahalle rgtndeki bu nemli rol srdrmlerdir. (Ulusoy- Akdemir,s.125) Mahalle ynetiminde yiitba veya kethda imamn yardmcsyd. Yine mahalledeki nemli kurumlarn banda gelen avarz akas vakf, mahalledeki sosyal dayanmay pekitiren bir dier unsurdur. Bu vakf, hayr sever vatandalarn tanmaz veya nakit yardmlar ile varln devam ettiren, ihtiyac olan mahalleliye ve mahallelinin ortak ihtiyalarn karlamaya ynelik bir kaynak olutururdu. Cami, mescit, mektep, eme, su yolu gibi yaplarn yapm ve onarm, stma ve aydnlatlmasnn salanmas; imam, mezzin ve muallim gibi grevlilerin cretlerinin denmesi ve giderek srekli alnr hale gelen avarz vergisinin karlanmas gibi amalarla kullanlan bu vakfa ait nakit paradan, ihtiya sahiplerine, bor verilerek bir lde sosyal yardmlama da salamaktadr. Bu vakfn mtevellisi,yneticileri, hem mahallede yaamakta hem de mahalle yneticileri arasnda yer almaktadr. (Atasoy,s.16)

225

Osmanldan Cumhuriyete Mahalle Ynetimi

Musa ahin Esra Ik

Dier bir ifade ile, Mahalleden sorumlu bir baka kii de mahalle mtevellisiydi. Bunlar mahalle vakflarnn ynetim ve denetiminden sorumluydular. Mahalle vakflar, mahalledeki kiilerin mahallelerine vakfettikleri,baladklar, gayr-i menkullerle veya paralarla varlklarn srdryorlard. Bu vakflar belli bir gelir kayna oluturuyorlard. Mesela; ev,dkkan ve tarlalardan gelen kiralar mahalle vakfnn gelir kaynan oluturuyordu. Bu vakflarn gelirleri de Mahalle Btesini oluturmaktadr.Bu bteden, mahalleye den ortak verginin bir ksm; mahalle imamnn barndrlmas , fakirlerinin bakm vb. mahallenin ihtiyalarna harcanyordu.( Tamdoan,www.os-ar.com) Mahalle ve imamn denetiminden sorumlu olan Kad, Osmanl Devletinde nemli bir mevkiye sahiptir. Kadlk kurumu nemini 2.Mahmut dneminde yitirmi, 2.Mahmutun gerekletirdii reformlar, kadlk kurumunun hiyerarisinin yklmasna yol amtr. 3.3.MODERNLEME SRECNDE MAHALLE YNETM Osmanl kent yapsnda slam dininin etkileri aka grlmektedir. Osmanlda Devletin kurulu ve ykseli dnemi kent dokusunun yapsal tasarmnda din ana belirleyici kurum olarak ne kmaktadr.Kent merkezi gndelik yaamn beklentilerini karlayacak kurumlarla ekillenmektedir.Bu yapnn itici gc dindir.Barnma ihtiyac ise evre unsuru olarak tasarlanmtr.Mahalleler kenttin evresine yerletirilmitir. Kylerden ve baka yerlerden gelen gmenler, aileleri ile birlikte kent evresinde yeni mahalleler olutururdu.Genel olarak ibadethanelerin evresinde ekillenen bu yerleim alanlarnn banda karizmatik dini bir lider bulunurdu. Merkezi dini yap mahalle sakinlerinin inanlarna gre deimektedir. Mslman mahallesinde merkezi yap cami,aznlk mahallesinde ise sinagog veya kilisedir. Osmanl mahalle ynetiminde deiim ve dnm , 1856 Islahat ferman ve Tanzimatla balar.1856 Islahat ferman ile stanbulda ksa sreli de olsa belediyecilik deneyimi yaanr. Tanzimat Dneminde ise Bat ile olan ilikilerin gelimesine paralel olarak ekonomik dnmlerle beraber kentsel yaplar da deimeye balar. Aada daha ayrntl deineceimiz bu dnmleri,II. Mahmut Dnemi, Tanzimat Dnemi ve Cumhuriyet Dnemi olarak ele alacaz. Bylece tarihsel sre ierisinde bu deiimi daha net kavramak mmkn olacaktr. Osmanl Devleti 18.yzyln sonlar 19.yzyln balarnda Aydnlama Hareketinin bir yansmas olarak yerel ynetimin yapsal organizasyonunda yeniden yaplanma almalarna giriti. Bu deiim ve dnm abalarnn altnda Baty yakalama, Bat stnlne kar onun kazanmlar ile mcadele etme istei yatyordu. Bat kentlerinde grev alan aydnlarn da oradaki kentsel mekanlara hayranlklar bu kentlerin model alnmasnda etkili oldu. 3.3.1. II. MAHMUT DNEMNDE MAHALLE 2.Mahmut dnemine kadar nemli bir kurum olan kadlk kurumu, Oun muhtarlk tekilatn kurmas ile, yerel ynetimde eski nemini yitirmi ve buna paralel olarak da mahalle ynetiminde bir takm deiiklikler ortaya kmtr. Mahallelerdeki bu deiiklikler youn olmamakla birlikte, kadnn grev ve yetkilerini snrlandrm, mahalle yneticileri imam ve kocabalar da etkilemitir. Bu farkllklara gemeden nce muhtarlk tekilatnn kuruluuna bakmak konuyu kavramamz asndan faydal olacaktr. Muhtarlk tekilat ilk olarak stanbulda kurulmu, tarada ise bu uygulamadan ilk olarak nasibini alan vilayet, Kastamonu olmutur. Muhtarlk tekilatna ihtiya duyulmasnn nedeni Yenierilerin, 2. Mahmut tarafndan ortadan kaldrlmas ile ortaya kan boluu telafi etmektir. 2. Mahmut Yenierileri ortadan kaldrnca o zamana kadar yenieriler tarafndan salanan gvenlik ve beledi kolluk hizmetlerinin yerine getirilmesi iin yeni bir dzenlemeye gidilmesi gerekiyordu. 1826 ylna kadar stanbulun genel ve beledi kolluk hizmetleri, Yenieri Ocana bal kuvvetler tarafndan yrtlmekteydi. Ayrca, mali ve mlki grevlerin daha iyi yerine getirilmesi iin de yeni bir dzenlemeye ihtiya vard. 1827 nfus saymnda erkek nfusun saym ve yazm yaplmtr. Ortaya kan sonular o dnemde, yepyeni bir sorunun varlna iaret ediyordu. Nfus artna bal olarak isizlik ve serseriliin artmas Osmanl Devletinde yeni nlemlerin alnmasn zorunlu klm; ehre giri ve klarn kontrol altna alnmas iin mrr tezkerelerinin daha sk kontrol edilmesi ihtiyac domutur. Ancak bu ile grevli olan imamlar bu tezkereleri kontrol etmekte baarsz olunca her mahalleye muhtarlar tayin edilmitir.

226

Osmanldan Cumhuriyete Mahalle Ynetimi

Musa ahin Esra Ik

stanbulda mahallelere tayin edilen muhtarlar evvel(birinci) ve sani(ikinci) olmak zere iki tanedir. kincisi mahalle muhtarnn yardmcsdr. Reaya mahallelerinde ise, kocabalar ve papazlar, nceden olduu gibi grevlerini yrtmeye devam etmilerdir.(Erylmaz,s.202) stanbuldaki bu yeni uygulamann taradaki nc vilayeti ise Kastamonu sanca olmutur. Kastamonu sanca Takpr kazas halk, kazann Ayan olan Hac merin zulm ve yolsuzluklarndan bizar olur ve sancak mtesellimi Dergah- Ali Kapucu Balarndan Dede Mustafa Aaya, Hac meri ikayet ederler. Mtesellim ,tahkikat iin Ayan ardnda, davete cevap vermeyip isyan eder. Dede Mustafa Aa isyan bastrr; ayan Hac meri tutuklar. Fakat yerine yeni Ayan semez ve stanbul mahallelerinde uygulanmaya balanan, yeni muhtarlk usuln Kastamonuda da uygulamaya balar. Bu ilem Padiah ve devlet ricalince de uygun grlr ve sistemin btn eyaletlerde uygulanmas iin her yere fermanlar yazlr.( Ortayl,2000,ss.108-109) Bu uygulama ile birlikte mahallelerde vergilerin toplanmas, gvenlik hizmetleri, mahalleye yeni gelip yerlemek isteyenleri tespit etmek ve onlar hakknda gerekli aratrmay yapmak, hesap defterleri tutmak, veraset ileri ile ilgilenmek, mahalle halk hakszla uradnda onlar adna gerekli yerlere bavurmak, ksacas mahalle halknn gven ierisinde yaayabilmesi muhtarlarn sorumluluuna girmi oluyordu. Mahalle halknn hkmetle ilikilerinde arac kurum olan muhtarlar, mahalle halkna kefil oluyordu. Mahalle imam da muhtara kefil olduktan sonra bir anlamda mahallede yaplan her eyden tm mahalleli sorumlu hale gelmi bulunuyordu. Mahalle ve ky muhtarlar, 1831 nfus saymndan sonra Sancaklarda kurulan Defter Nazrlarna, Defter Nazrlar da, yine bu tarihlerde stanbulda ihdas edilmi bulunan Ceride Nezaretine bal idi. Ancak, muhtarlarn denetimi, defter nazrlar deil, sancan banda bulunan mtesellimler tarafndan yrtlyordu. Mahalleli muhtarndan memnun deilse, imamlar ve ileri gelenleri vastasyla mtesellime ikayette bulunma imkanna sahipti.(Erylmaz,s.205) Daha evvel de belirttiimiz gibi mahallenin idaresinde artk sz sahibi muhtar- evvel ve onun yardmcs olan Muhtar- Sanidir. Muhtara usul gerei padiahn uygun grmesi halinde darphanede hazrlanan mhrler gnderilir ve muhtarlar mahalledeki ilerinde bu mhrleri kullanrlard. Osmanlda mahalle rgtlenmesinde bahsetmemiz gereken bir dier nemli noktada Tanzimat ile mahalle ynetiminde yaanan dnmlerdir. 3.3.2. TANZMAT DNEMNDE MAHALLE Tanzimat,mahalle ynetiminde birtakm deiikliklerin yaand bir dnem olarak ele alnabilir. Bu adan mahalle ynetiminden bahsederken, Tanzimat Dnemini de ele almak yerinde olacaktr. Trk siyasi tarihinde Tanzimat, modernlemenin balangc olarak grlmektedir. Bu dnemde her konuda yaanan batllama hareketi yerel ynetimler alannda da kendini hissettirmitir.(Vural,s.186) 2. Mahmut dnemindeki dzenlemelerin akabinde devlet, Tanzimattan hemen sonra da bir takm dzenlemelere gitmitir. Halkla olan ilikilerin iyiletirilmesine ynelik kanunlar yrrle konmu, danma meclisleri kurulmu, rvet, yolsuzluk gvenlik gibi konularda tedbirler alnmtr. 1858de de memurlarn grevlerini belirleyen Vali, Mutasarrf ve Kaymakamlarn vazifelerini ieren talimat yaymlanm; bu talimatla birlikte lke; eyalet, liva veya sancak, kaza ve kylere ayrlmtr. Yine o dnemdeki dier nemli bir dzenleme 1864te gerekletirilmitir. 1864te kartlan Vilayet Nizamnamesi ile valilerin en basit ileri bile merkeze danmalar engellenmeye allmtr. Bu nizamname ile kasaba ve ehirlerdeki en az elli hanelik yerleme birimi mahalle olarak kabul edilmi ve her mahalle bir karye(ky) hkmnde kabul edilmitir. Yine her ky ve mahallede iki muhtar seilmesi kararlatrlm, yirmi haneden az yerlerde ise tek muhtarn bulunmasna; yine muhtarlarn yannda en az , en ok on iki kiiden oluan ihtiyar meclisleri bulundurulmasna karar verilmitir. 18 yan doldurmu ve ylda en az elli kuru vergi veren erkeklere muhtar ve ihtiyar meclisi yelerini seme hakk verilmitir. Bu nizamnameye gre: Muhtarlar, kylerde asayi ve vergi tahsil ilerinde, hkmet icra organ olarak vazife grecekler; su yolu, eme, mektep ve cami gibi binalarn onarm ve bakm hizmetlerini yrteceklerdi. Ayrca beki ve korucu gibi ky zabtas ilerinde alanlarn ynetimi de muhtarlara verilmitir.

227

Osmanldan Cumhuriyete Mahalle Ynetimi

Musa ahin Esra Ik

htiyar meclislerinin grevleri de, ait olduklar cemaatnn vergi hisselerinin usul zere datmna nezaret etmek; kylerin temizliine ve ziraatn gelimesine ilikin konular mzakere etmek; kanunun tayin ettii derecede hukuken zmlenebilecek davalara bakmaktr.(md.56-59; aktaran Erylmaz,s.208) 4. CUMHURYET DNEMNDE MAHALLE YNETM Cumhuriyetin ilan ile ky ve mahalle ynetiminde yeni dzenlemelere gidilmi, bir takm yenilikler gerekletirilmitir. Atatrk kylye byk nem vermi, onlarn sorunlarn zmek iin ky idaresine ve mahalle ynetimine yeni bir biim vermeye almtr. Bu amala 18 Mart 1924 tarihinde Ky kanunu kabul edilmitir. Mahalle Muhtarlklar, 1913 tarihli dare-i Umumiye-i Vilayet Kanunu Muvakkat(geici) ile hukuken kaldrlm;ancak hkmetin izniyle faaliyetlerini 1934 ylna kadar srdrmlerdir.01.01.1934 tarihinde karlan 2295 sayl kanunla, belediye tekilat olan yerlerde, mahalle muhtarlklar ve ihtiyar meclislerinin faaliyetlerine de fiilen son verilmitir.(Erylmaz,s.212) Bu kanunla halk ile hkmet arasnda kopukluk meydana gelmi, daha da nemlisi belediyeler kendilerine devredilen grevleri yerine getirememek durumunda kalmlardr. 10 Nisan 1944 tarih ve 4541 sayl ehir ve Kasabalarda Mahalle Muhtar ve htiyar Heyetleri Tekiline Dair Kanun ile iileri bakanl bu sorunlarn nne gemek iin mahalle tekilatn yeniden kurmutur. Bugn hala yrrlkte olan bu kanun birtakm deiikliklere uramtr. Yasal deiikliklere karn mahalle ynetiminin merkezle ilikisi deimemitir.(Palabyk-Atak,2002,s.333) Cumhuriyet Dneminde de mahalle ynetsel birim olarak son derece nemsenmi ve mahallede yaayan halkn gereksinimlerinin karlanmas, onlarn gvenliklerinin salanmas, hkmetle aralarndaki iletiimin salkl ileyebilmesi iin dzenlemeler yaplmtr. Bu zellii ile mahalle merkezi ynetimin bir paras olmay srdrmektedir.(Kele,2000 s.251) Mahalle en kk ynetsel birim olarak Osmanl Devletinde devletin bekas iin nemle zerinde durulan bir yerleim yeri olmasnn tesinde, insanlarn birliktelik duygularnn tatmini ve yardmlama gibi sosyal dayanmann devam adna zerinde durulmas gereken bir deerdir. Osmanldan Cumhuriyete yansyan belki de en nemli mirastr mahalle olgusu. Ayn camide, kilisede, sinagogda ibadet etmek, ayn emeden su imek, ayn esnaftan alveri yapmak, aclara beraber alamak, sevinleri beraber paylamak, sorunlara beraber sahip kmak ve zmek adna beraber mcadele etmek insanlarn yalnzlk duygularn gidermesinde ve hayata sk skya sarlmasnda ok etkilidir. Buradan hareketle makalemizin en bandan beri altn izdiimiz mahalle olgusunun devamn salamak her geen gn daha da nem kazanmaktadr. SONU *En kk yerleim birimi olan mahallenin ynetim yaps ve ileyii kresel koullara bal olarak deimekte ve gelimektedir. *Mahallede ynetim din kurumu eksenli ilevini siyaset kurumu eksenli ileve brakmtr. *Mahalle ynetiminde demokratik ileyie geilmi; ancak merkeziyeti yap ve anlay devam etmektedir. *Mahallenin ynetiminde sorumluluk imamdan muhtarlara gemitir. *Mahalle yneticisi atama ile deil seimle belirlenmektedir. *Mahalle ynetiminde etniklik ve aznlk farklar belirleyici olma zelliini yitirmitir. *Mahalle ynetiminde cinsiyet fark kalkm ve kadnlar da ynetici olma hakk kazanmtr. *Sosyal snflamaya ve oulculua ak bir demokratik ynetim anlayna geilmitir. *Snf ve stat farkllklar mahallenin sosyal ve fiziksel yapsn biimlendirmektedir. *Mahallenin her trl alt yap hizmetleri yerel ynetime; dini ve milli eitim hizmetleri merkezi ynetime braklmtr. *Mahalledeki geleneksel dayanma aygtlar yerini STKlara brakmtr. *Caminin mahallenin biimlenmesinde ve meruiyet kazanmasndaki belirleyici rol devam etmektedir. *mamlarn mahalledeki merkezi rol ikincil bir role dnmtr.

228

Osmanldan Cumhuriyete Mahalle Ynetimi KAYNAKA AKDA Mustafa, (1995),Trkiyenin ktisadi ve timai Tarihi, 1. cilt, Cem Yaynlar, stanbul ATASOY Veysel, (1992), Trkiyede Mahalli darelerin Yaps ve Yeniden Dzenlenmesi, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf, stanbul

Musa ahin Esra Ik

COKUN Bayram, UZUN Turgay,( 1998 ),Cumhuriyetin 75. Ylnda Trkiyede Yerel Ynetimlerin Nitelii ve Sorunlar Yeni Trkiye, Eyll-Aralk, yl 4, say 23-24 ERKAN Rstem, (2002) , Kentleme ve Sosyal Deime, Bilim adam Yay., Ankara ERYILMAZ Bilal, (1997),Yerel Ynetimlerin Yeniden Yaplanmas, Bileik Yay., stanbul EVREN Burak, (1996), Mahalle Kahvehaneleri, Yeni Trkiye Dergisi, Mart-Nisan, Yl 2, Say 8 GRMEZ Kemal, Yerel Demokrasi ve Trkiye, Vadi Yaynlar, 2. Bask, Ankara KELE Ruen, YAVUZ Fehmi, (1998),Yerel Ynetimler, Turhan Kitapevi,2 Bask,Ankara KELE Ruen,( 2000),Yerinden Ynetim ve Siyaset,Cem yaynevi,stanbul ORTAYLI lber,( 2000),Tanzimat Devrinde Osmanl Mahalli dareleri (1840-1880) Trk Tarih Kurumu yaynlar, VII. Dizi , Say 178, Ankara, (2000), Trkiye dare Tarihine Giri, 2.Bask, Turhan Kitabevi, Ankara, (2007), Trkiye Tekilat ve dare Tarihi,Cedit Neriyat, Ankara PALABIYIK Hamit-ATAK ermin, (2002),Trkiyede Mahalle Ynetimi,Avrupa Birlii Srecinde Trkiyede Yerel Ynetimler,Alfa Yaynlar,stanbul ULUSOY Ahmet, AKDEMR Tekin,(2002), Mahalli darelerin Maliyesi, 2. Bask Sekin Yaynlar, Ankara TAMDOAN Ik, (2005), Osmanl Dneminden Gnmz Trkiyesine Bizim Mahalle, www.os-ar.com, 23.11.2005 Trke Szlk,(1998),Trk Dil Kurumu,C.2,9.Bask,Ankara VURAL,Tark,(2004)Osmanl mparatorluunda Yerel Ynetimler,Trk idare Dergisi,Eyll,S.444,Ankara YEL Ali Murat, KKAI Mustafa Sabri,(2003), Mahalle Maddesi, slam Ansiklopedisi, Trkiye Diyanet Vakf, Cilt 27, Ankara

229

Osmanldan Cumhuriyete Mahalle Ynetimi

Musa ahin Esra Ik

230