Osmanl Kadn Hakknda Hukuk Kaynaklarna Dayal almalar Trkiye Aratrmalar Literatr Dergisi, Cilt 3, Say 6, 2005, 9-26

ehir Tarihi ve Trkiyede ehir Tarihilii: Yaklamlar, Konular ve Kaynaklar

Yunus UUR*

EHR TARH ALANINDA yaplan almalar, konular ve kaynaklar erevesinde deerlendirmeden nce; ehir tarihi tanmlarn ve yaklamlar incelemek daha isabetli grnmektedir. ehir tarihinin, kendine ait soru, konu, yntem ve kaynaklar olan bir disiplin veya bilim dal olup olmad hem Batda, hem de Trkiyede tartlan bir konudur. Batda buna neredeyse olumlu cevap verilmi ve eitli merkezler bnyesinde bir disiplin olarak ehir tarihi blmleri kurulmutur. Trkiyede ise, mahall idareler blmlerini istisna edersek, ehir tarihi varln henz bir ilgi alan olarak devam ettirmektedir. Bu yaz boyunca, hem ilgili tartmalar gzden geirmek, hem de ehir tarihinin, sonular itibariyle tarih ve sosyal bilim aratrmalar iin iyi bir imkan olduunu vurgulamak istiyoruz. Bizce ehir tarihi birbirinden bamsz olarak havada uuan bilgilere bir mekan salama kapasitesine sahip, kendi soru ve yntemleri olan bir disiplindir. almamzda nce, Batda bir disiplin olarak ehir tarihinin geliim srecini inceleyecek ardndan Trkiyedeki ehir tarihiliinin durumunu tespit etmeye alacaz. I. Bir Disiplin Olarak Batda ehir Tarihi ehirlerin tarihinin yazlmas ok eski dnemlere kadar gtrlebilirse de bamsz bir disiplin olarak ehir tarihi yazm ok geriye gitmez. Coraf keifler ve aydnlanma dncesinin bir izdm olarak XVIII. ve XIX. yzyllarda kendisini aka gsteren siyas, iktisad ve sosyal dnmler ehirleri de hareketlendirmitir. Hatta bu dnmlerin meydana geldii mekanlar olarak e* Boazii niversitesi Tarih Blm Doktora rencisi. Bu makaleyi okuyup grlerini benimle paylaan herkese ayr ayr teekkr ederim.

10

TALD, 3(6), 2005, Y. Uur

hirler olaanst nem kazanmtr. 1800lerden 1900lara kadar ehir nfusu orannn yaklak 10-15 kat artmas ve gnmz dnyasnda artk nfusun ounluunun ehirlerde yayor olmas gerei, szn ettiimiz olaanstln gstergelerinden sadece biri saylmaldr. Durumu byle ortaya koymak phesiz ehirlere pasif bir konum vermek anlamna gelir. Birok ehir tarihisinin vurguladna gre, ehirler dnmlere sadece ahit olan deil aksine onlar etkileyen ve yn veren birer gtr. Oscar Handlin, derlemesini yapt The Historian and the Citynin giriinde, bu durumu iyi bir ekilde ifade eder.1 Teknolojik bulularda, iktisad ve fikr dnyadaki gelimelerde gemite ve imdi ald rol grmek, Handline gre, ehrin kendi dndaki dnyaya olan etkisini anlamak iin gereklidir. ehirler ayn zamanda iinde var olduklar dnya hakknda bizlere fikir verir. Mumfordun Her nesil, ina ettii binalara biyografisini yazar ifadesi ehrin, fiziksel yaplaryla da insanlarn ona ykledikleri ilev ve amalar yansttn gsterir.2 Batda XIX. yzylda ehirle uraanlar en ok megul eden sorular, bu kadar fazla insann ehirlerde niin ve nasl topland ve bir arada yaamay nasl baardklar gibi sorulard.3 Dolaysyla XIX. yzylda ehirle ilgili almalar, ehrin iktisad ve idar geliimi, ehri oluturan nfus ve gruplar, ehirli olma kimlii, ulus-devlet ile ehirlerin ilikisi gibi konulara younlayordu. Batda ehir tarihi almalarnn seyrini analiz ederken ABD ile Avrupa arasndaki baz farkllklara dikkat ekmemiz gerekiyor. rnein ABDde, ehirde yaayanlarn bir btn olarak kendilerine bir kimlik edinmelerine ve beraber yaamalarna, yani sosyolojik boyuta daha fazla vurgu yaplrken Avrupada ve zellikle Fransada ehir ile iinde bulunduu blge arasndaki ilikiye4 ve ulama yani coraf boyuta;5 ngilterede ise daha ok fiziksel yaplara yani mi1 Oscar Handlin ve John Burchard (der.), The Historian and the City, Cambridge: M.I.T. Press, 1963, s. vi. 2 Donald L. Miller, Lewis Mumford: Urban Historian, Urban Visionary, Journal of Urban History, 1992, c. XVIII, sy. 3, s. 281. 3 C. Abbot, Thinking About Cities: The Central Tradition in U.S. Urban History, Journal of Urban History, 1996, c. XXII, sy. 6, s. 688. 4 Bu ilikiye [regionalism] Carl Abbot ve John M. Findlay zel bir nem vermekte ve ehirlerin ekillenmesinde blgelerin nemine vurgu yapmaktadrlar. Bkz. Judith R. Raftery, Western Urban History Comes of Age, Journal of Urban History, 1997, c. XXIII, sy. 6, s. 744. 5 Fransada corafyaclardan sonra ehir planlamaclar ehrin formu ile ilgilenmiler, hukuk bak asna sahip olanlar da Pirenneden etkilenerek, kurumlar almlardr. Sonralar Febvre ve Bloch Orta a ehirlerini almlar ve ehirleri medeniyetin en nemli birimi olarak grmlerdir. Louis Chevaliernin yaklam ise ehrin biyolojik ynne vurgu yaparak nfus hareketlerini ve demografik zellikleri nplana karmtr. Bkz. Franois Bdarida, The Growth of Urban History in France: Some Methodological Trends, H. J. Dyos (der.). The Study of Urban History, 1971, s. 47-60.

ehir Tarihi ve Trkiyede ehir Tarihilii: Yaklamlar, Konular ve Kaynaklar

11

mar boyuta vurgu yaplmtr.6 Amerikan ehir almalarnda ehrin mimarisine ok az yer verilmesini, tarih binalarn hem azlna hem de bunlarn tarih eser olmaktan te ulus bilinciyle ilikilendirilmesine balayanlar vardr.7 Buna ilave olarak, Amerikada ehir anlayna ve zellikle de ky-ehir [sub-urban] almalarna ok fazla nem verilirken Avrupada bu tr bir younlama grlmez.8 1960l yllar, bugn bir disiplin olarak artk kendisine bir yer ediniyor gibi gzken ehir tarihinin dnm noktas saylabilir.9 Sutchliffe, tarihilerin 1960larda en anlaml aratrma birimi olarak ehri kefettiklerini syler.10 Bunun belki en nemli nedeni 2. Dnya Sava sonras yeni ina edilen ehirler ve bunun iin gerekli planlamalard. 1980lerdeyse ehrin deer kaybettii ve snf ve devletin nplana kt, ehir ile krsal kesim arasndaki ayrmn kalkt sylenir.11 Grnen o ki bu dnemde ehir tarihi, tarih, corafya, sosyal tarih, mimari tarih, yerel tarih gibi alanlarla ilikisini yeniden belirleme ve kendi tanmn yapma eilimine girmitir. ehre sosyoiktisad, politik ve fiziksel bak alarndan bakma; ele alnacak sorularn belirlenmesi ve bu anlamda daraltlmas; hem zaman hem de mekan olarak karlatrmal ve daha geni ereve ierisinde dnebilme12 gibi tartmalar bu dnemin belirleyici zellikleridir. Son on ylda karlatmz eilimleri anlamak aslnda 1960lardan bugne kadar yukarda bahsedilen ehir tarihi disiplininin kapsamn ve dier alanlar6 Dyos, ngilteredeki ehir tarihi almalarnn zelliklerini ve konularn yle sralamaktadr: XIX. yzyl arlkldr; belirli mekanlar zerinde durulur; tarih corafya perspektifi hakimdir; genelde orta byklkteki ehirler allr; konu olarak ise ehir peyzaj, binalar, arlar, konutlar, ehirlerin ilevleri, iaesi, yollar, ehirdeki nfus hareketleri, sosyal yap, siyaset, gruplar, din ayrmlar ve byk ehirlerin idaresi gibi meseleler ele alnr. Bkz. H. J. Dyos, Agenda for Urban Historians, a.mlf. (der.), The Study of Urban History, 1971, s. 44. 7 Bkz. J. L. Arnold, Architectural History and Urban History: A Difficult Marriage, Journal of Urban History, 1990, c. XVII, sy. 1, s. 71. 8 Bkz. Anthony R. Sutchliffe, Urban History in the Eighties, Journal of Urban History, 1984, c. X, sy. 2, s. 137. 9 Abbot ehir tarihinin tarihini drt dneme ayrr: Birinci nesil (1840-1875); kinci nesil (1875-1930); Yeni ehir tarihi (1930-1960) ve Karlatrmal Nesil. Bkz. Abbot, a.g.m. 1960 ncesi, yaygn olan biyografi ve dier tr almalar iin Richard Wadein The Urban Frontieri (Camridge: Harvard University Press, 1959) ve Asa Briggsin Victorian Citiesi (Londra: Odhams Press, 1963) nemli iki rnek olarak verilebilir. 10 Sutchliffe, a.g.m., s. 125. 11 Bu ayrm Dyosun ehir tarihi tanmnda ok nemli yer tutuyordu: ehir tarihi, krsal gruplarn karsnda ehir gruplarnn davranlar ve bunlarn biimleri arasndaki farkllklar tanmlamak ve aa karmaktr. Bkz. Elizabeth Baigent, Typologies of Urban History, Journal of Urban History, 1999, c. XXV, sy. 4, s. 543. 12 Dyos, bu noktay ok iyi ifade eder: ehir tarihi almas sadece tek tek gruplar almak deildir, az veya ok zaman ve mekan kstlamas da () ve fakat ok daha geni tarihi sreleri ve eilimleri hep beraber aratrmaktr. Bu, belirli bir grubun tecrbelerinin ve hayat alannn kapsamn tamamen aan bir bak asdr. Bkz. Dyos, a.g.m., s. 7.

12

TALD, 3(6), 2005, Y. Uur

la ilikilerini, ksaca bu disiplinin tanmyla ilgili tartmalar bilmekle dorudan ilikilidir. Dier bir ifadeyle 30-40 yldr sregelen hesaplamalar ve tartmalar bugn ehir tarihinin disiplinleraras bak asn daha da netletirmi, nceden gz ard edilen baz noktalarn gn yzne kmasn ve sorunlarn daha btncl bir ekilde ele alnmasn salamtr. ehir tarihinin tanm yaplrken belki en nemli unsur dier disiplinlerle ilikisidir. Gnmzde yaygn olan disiplinleraras yaklam anlayndan farkl olarak 1960larda, disiplinlerin snrlar kat bir ekilde izilmitir. Yani ehir tarihi, kendi bana bir disiplin olmaktan te, kltr almalar ile birlikte farkl disiplinleri buluturan bir alan olarak grlmtr. ehir tarihinin, siyas ve sosyal tarihi bir araya getirip total tarih anlayna gidite ok byk yardm olabileceini syleyen Sutchliffe bu noktada iyi bir rnektir. Literatre bakacak olursak Samuel P Hays ve S. Blumin gibi ehir tarihi. lerinin tarih ile ehir tarihini birbirlerinden ayr dnmek istemediklerini grrz. Hayse gre tarihi kalarak bazen ehir tarihilii yapmak sz konusuyken, Blumine gre ehir tarihi kendisini tarihin genel tartma ve ajandasndan soyutlamamaldr.13 Sosyal tarih ile ehir tarihi ilikisi ise daha youn bir tartmay iermektedir. rnein, C. Tilly ehir tarihinin sosyal tarihin bir alt alan olmas gerektiini iddia eder.14 Gnlk hayat ile byk lekli sosyal ve ekonomik yaplarn birbirini tamamlayan alanlar olarak dnlmesinin zorunluluuna inanan Tillyye gre, ehir tarihi bu bulumay salamada ok nemli bir konumdadr ve fakat ehir tarihilerinin dar kapsaml konularla uramay sevmeleri yznden byk bir imkan yitirilmektedir. Ona gre, tm srelerde zaman ve mekann kkl bir yeri vardr; nk onlarn nerede ve ne zaman olduklar, nasl olduklarn belirler. ehirler de nerede sorusu asndan burada temel bir birimdir. Bu noktada ehir tarihilerinin sormas gereken hayat sorularn olduunu, bunun da ehir tarihini sosyal tarih ierisinde dnmekle mmkn olacan vurgular.15 Tilly, tek bir ehri rnek alarak yaplan almalarn birbiriyle etkileimli olgu ve sreleri fark edeme13 Michael H. Ebner ve dierleri, Making Urban History: Samuel P. Hays and the Social Analysis of the City: A Symposium, Journal of Urban History, 1993, c. XIX, sy. 4, s. 91. 14 Lampard da, ehir tarihini nce yerel tarihin bir paras, sonra da sosyal tarihin bir paras olarak grr. Bkz. Eric E. Lampard, Urbanization and Social Change: On Broadening the Scope and Relevance of Urban History, O. Handlin ve J. Burchard (der.), The Historian and the City, 1963, s. 226. Eric Hobsbawm ve Oliver Zunz da ayn fikirdedirler. Bkz. Z. elik, New Approaches to the Non-Western City, Journal of the Society of Architectural Historians, Architectural History 1999/2000, A special Issue of JSAH, 1999, c. LVIII, sy. 3, s. 374-381. 15 Tillynin sorulmasn istedii sorular unlardr: Gndelik hayat ve bunun ulusal/uluslararas g politikasna etkileri; siyas sistemleri ayrtran farkllklar; teknoloji ile hayat ilikisi; kapitalizm ve Bat toplumunda ortaya kmasnn sebepleri ve ulus-devletlerin ehir devletlerinin yerini niin ve nasl ald. Bkz. C. Tilly, What Good is Urban History?, Journal of Urban History, 1996, c. XXII, sy. 6, s. 702-719.

ehir Tarihi ve Trkiyede ehir Tarihilii: Yaklamlar, Konular ve Kaynaklar

13

diklerini syler ve Mumfordun ehirdeki hayat ile onun iinde bulunduu iktidar ve retim sistemlerinin ok yakn ilikili olduu savyla kendi grn destekler. Bir mimarlk tarihisinin, corafyacnn, iktisatnn, siyaset bilimcinin, sosyal bilimcinin ve hatta bir dilbilimcinin ehir tarihi almas srasnda kendi disiplininin snrlar ierisinde kalmas son yllarn belki en ok eletirilen noktasdr. Sanat tarihisinin ehir tarihi alrken fizik yaplar, iinde yaayan insan unsurundan soyutlayarak incelemesi; bir corafyacnn hem insan unsurunu gz ard etmesi, hem de harita, plan gibi kaynaklardan baka bir kaynaa mracaat etmemesi yeni ehir tarihi yazm yaklamlarnca ciddi olarak eletirilmitir. rnein Arnold, ehirlemeyi ve hatta tek bir ehri alanlarn mimar boyutu; mimariyi alanlarn da ehrin sosyoiktisad ve siyas boyutlarn gz ard etmesini eletirmektedir.16 Ne ilgintir ki ehir tarihine hayat veren en nemli noktalardan bir tanesi belki de erevesinin izilemeyiidir.17 Kapsam her bir yeni alma ile genilemektedir. Farkl yntem nerileri, ehir tarihinin verimli almalara kap aralamasn salamaktadr. Bu noktada, yaplmas gereken sanrz, ehir tarihi kapsamnda deerlendirilen almalarn snflamalarnn yaplmas, metotlarnn, kaynaklarnn ve kurduu balantlarn tutarllnn tartlmasdr. Genel olarak bu dnemde ehir tarihleri; ehirlemeyi veya bir ehrin evrimini ele alan almalar,18 herhangi bir ehir hakknda yazlan biyografiler ve belirli bir konu veya konular balamnda yaplan almalar gibi snflamalara tbi tutulmaktadr.19 ehirleme almalar, meseleleri indirgemeci bir bak as ile ele almas veya kstl zaman ve mekan perspektifiyle tm bir sreci aklama eiliminde olmas gibi sebeplerden tr eletirilmektedir. Dier
16 Arnold, a.g.m., s. 70. Kr. Handlin ve Burchard, a.g.e. Diane Favro, Meaning and Experience: Urban History from Antiquity to the Early Modern Period, Journal of the Society of Architectural Historians, Architectural History 1999/2000, A special Issue of JSAH, 1999, c. LVIII, sy. 3, s. 364-373. Burada eletirilen bak asn aarak iyi birer model haline gelen baz almalar unlardr: Mark Girouard, Cities and People: A Social and Architectural History, New Haven: Yale University Press, 1985; Kenneth Severens, Charlston: Antebellum Architecture and Civic Destiny, Knoxville: Tennesse University Press, 1988 ve Michele Bogart, Public Sculpture and the Civic Ideal in New York City, 1890-1930, Chicago: Chicago University Press, 1989. 17 Dyos ehir tarihinin tanm, ierii, metotlar, kaynaklar nelerdir gibi sorular sorar ama bunlara cevap veremeyeceini syler. Dyos, a.g.m., s. 2. 18 Bkz. S. Blumin, City Limits: Two Decades of Urban History in the JUH, Journal of Urban History, 1994, c. XXI, sy. 1, s. 7-30. 19 Checkland, ngiliz tarihilerin ehir olgusunu anlamada biimi kullandklarn syler: Sekler eilim (evrim, snr tezi, sosyoekolojik yaklam); tema younluklu biim (konut, inaat, iae...) ve balam arlkl biim (ehir biyografileri). Bkz. S. G. Checkland, Toward a Definition of Urban History, Dyos (der.), a.g.e., s. 345.

14

TALD, 3(6), 2005, Y. Uur

yandan ehir biyografileri ise i organizasyonu ve younlama ls gibi noktalardan eletiriler almaktadr.20 Tema/lar erevesinde yaplan ehir tarihi almalar ise dladklar konular ve en nemlisi de ehir tarihi tanmndan kma gibi iddialarla yzlemek zorunda kalabilmektedir. Bu almalar, iktisad bir konu allyorsa iktisat, siyas-idar bir konu allyorsa siyaset bilimi ierisinde deerlendirilebilmektedir. Tm bunlara ramen ehir tarihinin neyle uramas gerektiini ak bir ekilde ifade edenler de yok deildir. rnein Arnold ehir tarihinin beer kurumlara younlamas gerektiini sylerken,21 Schwartz, ehir tarihisinin sosyal bilimlerin konularndan te ehir mekannda meydana gelen deiimlere younlamas gerektiine vurgu yapar.22 Dier taraftan Abbot, ehrin iktisad deimenin motoru; modernleme, metalama, ulusallama gibi srelerin arac ve idar varlklar olarak ele alndn belirttikten sonra, son dnemde ABDde iki eilimin olduunu syler: Bir tanesi ada sivil toplumlarn gemiten gelen izlerini anlamaya, dieri de Amerikan ehirlerinin iktisad merkez olarak durumunu analiz etmeye younlamak.23 Lampard ise, nfus almalarn nplanda tutar ve ehir tarihinde incelenen ehirleme gibi konularn aslnda sosyal deime emsiyesi altnda incelenmesi gerektiini vurgular.24 Haysin iktisad ve politik tarih dnda bir ehir tarihi anlatmann imkann aratrrken sorduu soru, ehir tarihinin nasl olup da bunlarn hepsini kapsayacak bir konuma getirilebileceiydi. Bu erevede o, ehir tarihinin ilgilenebilecei konular u ekilde vermitir: Nfusun krsal kesimden ehre g ve deiimi; politika ve ynetim; ehir ve krsal kesimler; ehirli toplumun kltr ve deerleri; nfus ve kaynaklar ve ehir topluluklarnn evrimi. Hays bu tartmadan u somut sonucu karmtr: ehir tarihi, ehirleri deil tam olarak ehirli karakterini kazanm toplumun tarihini aratrmaldr. Ona gre bu, ehir tarihine ok daha verimli bir balam salayacaktr.25 Baka bir keskin izgiyi de Checkland izmektedir. ehrin srecini belirleyen en nemli faktr nedir? sorusuna Checklandin verdii cevap iktisattr. Yntem ise ehir gruplarnn tespiti ve bu gruplarn bir ferdinden allmaya
20 Gutheim bu tip almalara monografi der ve en iyi rnekleri olarak Piercein Chicagosunu, McKelveyin Rochestern, Greenin Washingtonn verir. Bkz. Frederick Gutheim ve Atlee E. Shidler, The Building Blocks of Urban History, Handlin ve Burchard, a.g.e., s. 249. 21 Arnold, a.g.m., s. 77. 22 J. Schwartz, Postindustrial New York and the End of Urban History, Journal of Urban History, 1995, c. XXI, sy. 2, s. 273. Kr. Sutchliffe, a.g.m., s. 133. 23 Abbot, a.g.m., s. 695 vd. 24 Lampard, a.g.m., s. 247. Kr. Sutchliffe, a.g.m., s. 132. 25 Samuel P. Hays, From the History of the City to the History of the Urbanized Society, Journal of Urban History, 1993, c. XIX, sy. 4, s. 3-25.

ehir Tarihi ve Trkiyede ehir Tarihilii: Yaklamlar, Konular ve Kaynaklar

15

balanmasdr. Genel olarak ehirlemeden bahsetmek Checklande gre anlaml deildir.26 Gutheim da bu noktada ehir tipleri karmaktan bahseder ve iktisad tarih iin endstri ehirleri gibi bir tipleme karr.27 ehir tarihinin dier disiplinlerle ilikisi ve erevesi hakkndaki bu tespitlerden sonra, ehir tarihi tanmnn ve yerinin salamlat 1990l yllarda yaanan srece bakmakta fayda vardr. 1990lardan sonra literatrde grlen en byk yeniliin, bak as ile ilgili, yani metodolojik olduunu syleyebiliriz. Konular temelde ok farkllamamaktadr.28 Sorulan sorulardan ok sorulara verilen cevaplarda, soruyu ele alma ynteminde ve kullanlan kaynaklarda bir deiim gzlenmektedir. 1980lerin yapsalc ve antropolojik bak29 biraz daha derinlemi, postmodern teorilerle dilbilimsel ve gstergebilimsel ynelimlere girmitir. rnein fiziksel yaplarn ina edenleriyle, mekanyla, ierdii sembollerle, temsil ettii sosyal, iktisad, idar, din balamla deerlendirilmesi, baka bir ifade ile gstergebilimsel yntemlerle de analizi son derece yaygnlamtr. 1960larn aksine yalnz mimar almalar ve siyas boyut olduka geri planda kalmtr.30 Zeynep elikin yapt analizler ve bu analizlerin sonucunda ortaya koyduu konular da benzer bir bak asn gstermektedir: Gndelik hayat, kamusal ve zel alanlarn yaps ve ehir imgesinde gsterilen siyas g.31 Buraya ehir hafzas ve toplumsal hafza gibi konularn da eklenmesi gerekmektedir.32 Nancy Stieber son yllarda allmaya balayan yeni konular anlatrken bunlar mikro tarihilie doru olan eilim ile aklar. Bu erevede ele alnan konular ise iktidar, patronaj, temsil, sosyal kontrol, ehir kimlii, blgeler, mekann kullanm ve gndelik hayattr. Stieberin vurgulamak istedii nokta, soyut olarak tartmas yaplabilen bu yaklamlarn ampirik olarak tarihyazmna henz aktarlamaddr.33
26 Checkland, a.g.m., s. 352, 359. 27 Gutheim ve Shidler, a.g.m., s. 249. 28 Blumin, Journal of Urban History dergisinin 20 yllk deerlendirmesini yaparken konu dalmn yle veriyor: ehir fikri ve tasavvuru 8-9 makale; ehir sistemleri (ehrin blge ve d dnya ile yapsal ilikisi) 10 makale; ehirleme sreci 12 makale; ehir tarihi teorisi ve ehir tarihi yazm 20 makale; ehir siyaseti 35 makale; fiziksel yap 50 makale; ehircilik (insanlarn yaad mekanlar olarak ehrin anlam ve yaps) 80 makale; planlama 92 makale. Blumin, a.g.m. s. 7-30. 29 P. Burke ve Phytian-Adamsn almalar bu bakasnn iyi rnekleri olarak verilebilir. 30 Sutchliffe, a.g.m., s. 138. 31 elik, a.g.m., s. 374. 32 Bu konuda iyi bir rnek iin bkz. M. Christine Boyer, The City of Collective Memory: Its Historical Imagery and Architectural Entertainments, Cambridge: M.I.T. University Press, 1994. 33 Nancy Stieber, Microhistory of the Modern City: Urban Space, its Use and Representation, Journal of the Society of Architectural Historians, Architecutral History 1999/2000, A special issue of JSAH, 1999, c. LVIII, sy. 3, s. 384.

16

TALD, 3(6), 2005, Y. Uur

Balam analizleri ve ehri ok ynl okuma yntemleri kullanlan kaynaklar da eitlendirmitir.34 Anlar ve fotoraflar tarih kaynaklar arasna girmi ve ayn zamanda bunlardan yararlanmann ve bunlar okumann usul zerinde de durulmaya balanmtr. Bata bilgisayar teknolojisi olmak zere dier teknolojik gelimelerin genel olarak ehir tarihinde ve zellikle fizik yaplar ve ehrin formunu yeniden oluturabilmede ciddi olanaklar salayaca da dnlmektedir. 35 Belirli zaman ve mekanlarla snrl kalmak, ulusal snrlarn tesine geememek,36 Bat d toplumlar dlamak37 ve karlatrmal analizler yapamamak gibi ok eletirilen sorunlu noktalar hl varln devam ettirse de son birka senenin eilimleri, bu tr eletirileri en aza indirebilecek alma saysnn ok yakn bir gelecekte olduka artacann sinyallerini vermektedir.38 II. Trkiyede ehir Tarihilii Trkiyedeki ehir tarihi almalarna baktmzda Osmanl dnemi ehirleri ile ilgili almalarn n planda olduu grlmektedir. Beylikler dnemi ehirleri ile Cumhuriyet dnemi ehirleri hakknda yaplan almalar nispeten azdr. Osmanl ve ncesinin ehirleri hakkndaki almalara zellikle niversitelerin tarih blmlerinde arlk verildii grlr. Cumhuriyet dnemi ehirleri ile ilgili ise, tek tek ehirlerin tarihleri yerine, eitli sosyal bilim dallarnda, mahall idarelerde ve ehircilik-planlama blmlerinde yaplan, genel olarak ehirleme ve sonular eksenli almalar daha fazla gze arpmaktadr. Osmanl dnemi ehirleri allrken farkl corafyalarda yer alan ehirlerin farkl yaklamlarla alldna ahit olmaktayz. rnein Anadolu ehirleri allrken slam ehri tartmalar gndemde deildir. Ancak Balkan, Arap ve
34 Doyle, son birka yln tez almalarn deerlendirdii makalesinde, sorulan sorulara ok ynl bak asyla yaklaldn ve yalnzca allagelen kaynaklarn deil gnlklerin, mektuplarn, mahkeme kaytlarnn, hesap defterlerinin (...) kullanldn ve ayrca fiziksel yaplarn yeni gzle okunmasyla da yazl materyallerden elde edilemeyen sonulara ulalabildiini sylyor. Barry M. Doyle, Research in Urban History: A Review of Recent Theses, Urban History, 2000, c. XXVII, sy. 2, s. 283-291. 35 Favro, a.g.m., s. 370-371. 36 Bkz. Blumin, a.g.m., s. 19, 23. 37 Bkz. elik, a.g.m. Favro, Peter Halln Cities and Civilizationsn bu adan eletirir. Bkz. Favro, a.g.m., s. 365. 38 Margadantn Paris ile Edo (Tokyo) arasnda yapt karlatrmal analiz, Kostofun deiik kltrleri kapsayan ve geni bir perspektife sahip The City Shaped ve The City Assembled almalar burada rnek verilmektedir. Bkz. Ted W. Margadant, Comparative Perspectives on Cities and States, Journal of Urban History, 1998, c. XXV, sy. 1, s. 130-144; Spiro Kostof, The City Shaped: Urban Patterns and Meaning Throughout History, Londra ve Boston: Little Brown, 1991; a.mlf., The City Assembled: The Elements of Urban Form Throughout History, Londra ve Boston: Little Brown, 1992. Ayrca bkz. Favro, a.g.m.

ehir Tarihi ve Trkiyede ehir Tarihilii: Yaklamlar, Konular ve Kaynaklar

17

Afrika corafyasndaki ehirler allrken slam ehri tartmalar her zaman tam da aratrmalarn merkezinde yer alr. zellikle son yllara gelinceye kadar slam ehri tartmalar Osmanl ehirleri almalarnda karmza kan en nemli meydan okumayd. imdilerde bu tartmann ksrl ve indirgemeci yaklam ksmen de olsa anlalm ve daha btncl yaklamlar denenir olmutur. slam inancnn tesirini gsteren topografik, mimar ve toplumsal ortak eler inkr edilemeyecek dzeyde bu corafyadaki ehirlerde grnmekle beraber, erken modern dneme ait veya her corafyann gemiinden gelen zellikler de bu ehirlerde izlenebilmektedir. Biz de burada, ncelikle slam ehri tartmalarnn ksa bir seyrini verdikten sonra Osmanl ehir tarihi yazmn genel olarak deerlendirmeye alacaz. slam ehri gibi kavramsallatrmalar tartrken ncelikle ehrin ne olduu ile ilgili sorular gndeme gelmektedir. ehrin tanmnda kullanlacak faktrler ortaya kmadan slam veya baka bir etkinin bu faktrlerde ne kadar belirgin olduunu sylemek pek mmkn deildir. rnein baz ilim adamlarnn slam ehri gibi bir kavramsallatrmaya kar kmasnn sebebi, ehrin tanmnda slamn yer almas mdr? Eer snflandrmayla ilgili bir sorun varsa, bu sefer slam ehri yerine, Osmanl ehri, Trk ehri veya Arap ehri gibi alternatif snflandrmalar m gndeme gelecektir? Ya da Her ehir; krsalla ilikisi, ehirlemesi, topografik, mimar ve toplumsal yaplanmas asndan farkl sreler yaamtr denilip hi mi snflandrma yaplmayacaktr? slam corafyasndaki ehirlerin slam ehri snflamasna tbi tutulmas William ve Georges Marais kardelerin 1920lerde yaptklar almalarla balamtr.39 slamn ehirli bir din olduu vurgulanm ve slam ehrini Cuma camisi, pazar ve hamamn karakterize ettii iddia edilmitir.40 Georges Marais daha sonra, bu unsurlara mesken mahallinin ayrtrlmas, esnafn pazarda hiyerarik olarak yer almas ve beled rgtlerin yokluu gibi zellikleri ilave etmitir.41 nce fizik unsurlarn, sonra baz sosyal unsurlarn eklendii bu tanma Robert Brunschvig, srecin altyapsn oluturmas asndan din rf hukuku eklemitir.42 Son olarak 1950lerde Gustave von Grunebaum tm bu sy39 slam ehri ve genel olarak Orta Dou ehirlerinin tarihi ile ilgili olarak genel bir bibliyografya iin bkz. Michael E. Bonine, The Middle Eastern City and Islamic Urbanism: An Annotated Bibliography of Western Literature, Bonn: Ferd. Dmmlers Verlag, 1994; M. Haneda ve Toru Miura, Islamic Urban Studies: Historical Review and Perspectives, Londra: Kegan Paul, 1994. 40 William Marais, lIslamisme at la vie urbaine, Comptes-rendus de lAcadmie des Inscriptions et Belles-Letters, 1928, s. 86-100. 41 Georges Marais, lUrbanisme Musulman, Revue africaine, 1939-1940, s. 13-34; a.mlf., La conception des viles dans lIslam, Revue dAlger, 1945, sy. 2, s. 517-533; a.mlf., Considerations sur les ville musulmanes et notammet sur le rle du mohtasib, Recueils Socit Jean Bodin, 1954, sy. 6, s. 249-262. 42 Robert Brunschvig, Urbanisme mdival et droit musulman, REI, 1947, sy. 15, s. 127-155.

18

TALD, 3(6), 2005, Y. Uur

lenenleri bir araya getirerek slam ehrini tasvir etmitir.43 Bylece belli bir ereveye kavuan slam ehri kavramsallatrmas, Jean Sauvaget ve Ira Lapidusun almalaryla literatrde yerini almtr. Sauvaget daha ok slam ehirlerine Bizans ehir yaplarnn etkilerini aratrrken; Lapidus slam ehirlerindeki toplumsal yap ve balarn analizini yapmtr.44 slam ehri yaklamna ilk ciddi eletiri, 1965de yaplan bir panelden derlenerek 1970te yaynlanan almadan gelmitir.45 Hourani ve Sternin derledii bu kitaptaki temel eletiriler, zellikle Afrika ehirleri tecrbesinin yani buradaki ehirlerde grlen fizik ve sosyal yaplarn tm slam corafyasna genelletirilmesi; loncalar ve fizik yaplarn ok net tipolojilerle tanmlanmas ve bu ehirlere etki etmi olmas muhtemel baka faktrlerin tamamen gz ard edilmesi eklinde sralanabilir. Sonraki yllarda Claude Cahen, Oleg Grabar,46 Eugen Wirth,47 Dale F. Eickelman,48 Baber Johansen49 ve Janet Abu-Lughod50 gibi
43 Gustave von Grunebaum, The Structure of the Muslim Town, a.mlf., Islam, Studies in the Nature of a Cultural Tradition, Londra, 1955, s. 141-158; a.mlf., The Sacred Character of Islamic Cities, A. Bedevi (der.) Mlanges Taha Hussain, Kahire, 1962, s. 25-37. 44 Bkz. Ira M. Lapidus, Muslim Cities in the Later Middle Ages, Cambridge: Harvard University Press, 1967; a.mlf. (der.), Middle Eastern Cities, Los Angeles ve Londra, 1969; a.mlf., The Evolution of Muslim Urban Society, Comparative Studies in Society and History, 1973, sy. 15, s. 21-50; a.mlf., The History of Islamic Societies, Cambridge, 1988 [Trkesi: slam Toplumlar Tarihi, ev. Yasin Aktay, stanbul: letiim Yay., 2002]; a.mlf., Muslim Cities as Plural Societies: The Politics of Intermediary Bodies, The Proceedings of International Conference on Urbanism in Islam, Tokyo, 1989, c. I, s. 134-163. 45 A. H. Hourani ve S. M. Stern, (der.), The Islamic City: A Colloquium, Oxford: University of Pennsylvania Press, 1970 (Bu kitap, Klasik tarafndan yayna hazrlanmaktadr). 46 O. Grabar, The Architecture of the Middle Eastern City from Past to Present: the Case of Mosque, I. M. Lapidus (der.), Middle Eastern Cities, 1969, s. 26-46; a.mlf., The Formation of Islamic Art, New Haven: Yale University Press, 1973 [Trkesi: slam Sanatnn Oluumu, ev. Nuran Yavuz, stanbul: YKY, 1998 ve stanbul: Kanat Kitap, 2004]; a.mlf., Cities and Citizens, Bernard Lewis (der.), The World of Islam, 1976, s. 89-116; a.mlf., Reflections on the Study of Islamic Art, Muqarnas, 1983, c. I, sy. 8, s. 1-14. 47 E. Wirth, Zum Problem des Bazars. Versuch einer Begriffsbestimmung und Theorie des Bazars, Islam, 1974, sy. 51, s. 203-260 ve sy. 52, s. 6-46; a.mlf., Die orientalische Stadt. Ein berblick aufgrund jngerer Forschungen zur materiallen Kultur, Saeculum, 1975, sy. 26, s. 45-94. 48 D. F. Eickelman, Is There an Islamic City?, IJMES, 1974, sy. 5, s. 274-294. 49 B. Johansen, The All-Embracing Town and its Mosques, a.mlf., Contingency in a Sacred Law: Legal and Ethical Norms in the Muslim Fiqh, Leiden: Brill, 1999, s. 77-106. 50 Janet Abu-Lughod, Cairo: 1001 Years of The City Victorious, Princeton, 1972; a.mlf., Comments on the Form of Cities: Lessons from the Islamic City, L. Orlin (der.), Janus: Essays in Ancient and Medieval Studies, Michigan, 1975; a.mlf., The Islamic City: Historic Myth, Islamic Essence, and Contemporary Relevance, IJMES, 1987, sy. 19, s. 155-176; a.mlf., What is Islamic about a City? Some Comparative Reflections, The Procedings of International Conference on Urbanism in Islam, Tokyo, 1989, c. I, s. 194-217; a.mlf., Dependency Theory and Middle Eastern Cities, Research in Community Sociology, 1990, c. I, s. 35-52.

ehir Tarihi ve Trkiyede ehir Tarihilii: Yaklamlar, Konular ve Kaynaklar

19

yazarlar da slam ehri kavramsallatrmasna farkl alardan eletirilerde bulunmulardr. Temel eletirilerden bir tanesi slam ehri tanmlar ile Max Weberin ehir snflamalar, yani bir tekiletirme faaliyeti olarak oryantalist yaklam arasndaki ilikidir. Weberin Batl ehirler iin yapt ideal tipleme adeta slam corafyasndaki ehirlerin tasvirinde temel lt olarak alnmtr.51 Oysa Weberin tasvir ettii slam ehri, kendisinin tanmlamaya alt Batl ehrin tam da tersidir; daha dorusu Weber iin slam ehri tasviri modern dnyann ve kapitalizmin oluumuna sebep olan Batl ehrin tanm iin bir aratr. Abu-Lughod 1987 ylnda yaynlad ksa fakat ok etkili makalesinde btn slam ehri literatrn iyi bir deerlendirmeye tbi tutmakta ve iddialarn ounun birbirinin tekrar olduu tespitini yapmaktadr. Abu-Lughod bu eletirilerinden sonra, ok farkl corafyalarda Mslmanlarn yaad ehirlerde grlen ortak zellikleri nasl aklayabiliriz diye bir soru sorar ve cevab slam kurallarda aramak gerektiini syler. Ona gre slamn bu ehirlerdeki etkisi din gruplar, cinsiyet ve mlk hakkndaki kurallar yoluyla olmutur. Bu kurallar da, ehirlerdeki meknsal dzenlemeleri etkilemi ve bahsi geen benzerlie sebep olmutur.52 Sonu olarak hem eletirenler, hem de eletirilenler slam ehri kavramn slam, ehir ve slam ehri gibi kavramlar ayrtrarak inceleyecek kadar btncl davranmamlardr. Oysa bu birim ncelikle ayr ayr sorgulanmalyd: slamn erevesi belirlenmeli, ehir tanmlanmal ve bu ehrin hangi taraflarna slamn ne lde etki ettii netletirilmeliydi. Bunlar yaplmadan, slamn, genel olarak ehir tanmnn bir paras m yoksa ehri ekillendiren bir etken mi olduu gibi sorular pek anlam ifade etmeyecektir. slam ehri kavramn, mevcut karmakl dolaysyla, bu haliyle almalarda kullanmak da mmkn gzkmemektedir. Bu tartmalardan sonra, ele aldklar konular, kullanlan yaklamlar ve kaynaklar dikkate alnarak bu literatre tekrar bakmak gerekmektedir. rnein ehirdeki kurumlar ve fizik yaplar bu literatrde allan balca konulardr. Ne var ki yaklam olarak ehirde farkl olan bir ey arand iin ehirdeki din binalara, ar, hamam ve loncalara bakarken ok kat bir tasvir yaplr. Birbiriyle ilikili canl bir organizmadan ok, kat bir kurumlar ve fizik binalar resmi ortaya konulur. Bylece, analizlerdeki katlk, farkl corafyalar arasndaki mukayese eksiklii ve ehrin unsurlar arasndaki sakl alarn gz ard edilmesi bu almalarn ana eksiklikleri olarak ortaya kmaktadr.
51 Weberin iddialarnn eletirisi iin bkz. Martin J. Daunton, The Social Meaning of Space: The City in the West and Islam, The Proceedings of International Conference on Urbanism in Islam, Tokyo, 1989, c. I, s. 26-58. Hukuk metinlerin ehrin tanmnda ve biimlenmesinde kullanlmas ile ilgili ok daha ciddi almalar Johansen yapmtr. Bkz. a.g.m. 52 Janet Abu-Lughod, The Islamic City.

20

TALD, 3(6), 2005, Y. Uur

Sorunun nemli bir paras da kullanlan kaynaklarla ilgilidir. Kronikler ve baz hukuk belgeler oka kullanlrken ehirdeki fizik yaplar, yani mesela binalarn kendileri, bir kaynak olarak ou zaman gz ard edilebilmektedir. Ariv kaynaklar ve ehir hayatnn detaylarn verebilecek dier baz kaynaklar da benzer ekilde bu tr almalarda pek kullanlmamaktadr. Osmanl ehirleri bu almalarn bir paras yaplsayd, belki de slam ehri ile ilgili yaklamlar, ok eitli kaynaklarn verebilecei imkn ile bambaka bir hal alabilirdi. Kullanlmayan kaynaklar bir tarafa braklrsa, kullanlan kaynaklar kullanma biimi de baka bir sorundur. Hatta bazen kullanlan kaynaktan ziyade kullanma biimi ok daha nemli olmaktadr. Yukarda sz geen kat ve kategoriletirmeye dayal yaklamlar hem baz kaynaklarn kullanlmasn engellemekte, hem de kullanlan kaynaklarn detayl ve zgn okumalarn imkansz klabilmektedir. Son olarak bu tartmalarla ilgili bir nokta daha burada zikredilmelidir. slam ehri kavramsallatrmas ile ilgili iddialar, nalckn almas53 istisna edilirse, neredeyse son yllara kadar Osmanl dnemi Anadolusunun yerel ehir tarihi almalarnda gndeme gelmemitir. Orta Asyann ve Anadoludaki Trk devletleri ile Bizansn ehirlere etkisi bile ancak mimar tarih erevesinde gndeme gelmi gibi gzkmektedir. slam ehri tartmas, ancak Osmanl ehri gibi bir snflama ile birlikte tarihilerimizin gndemine girmitir.54 Genelde Osmanl ehir tarihileri ariv kaynaklarna younlamlar ve bu kaynaklar alarak konu edindikleri ehirleri tasvir etmilerdir. Bir dnem bu almalarn ana kayna tahrir defterleri iken, zellikle 1960lardan sonra eriyye sicilleri n plana kmtr. Daha sonraki yllarda ise temettuat ve slnme kaytlar nemli ariv kaynaklar olarak ehir tarihilerince oka kullanlmtr. Bu ilk dnemin nemli tarihilerinden . Ltfi Barkan, Halil nalck, M. aatay Uluay, Ronald C. Jennings, zer Ergen, Haim Gerber, Suraiya Faroqhi, Tevfik Gran gibi tarihiler Anadolu ehirleri; Andr Raymond, Abdul Karim
53 Halil nalck, Istanbul: An Islamic City, Journal of Islamic Studies, 1990, sy. 1, s. 1-23 [Trkesi: stanbul: Bir slam ehri, Dergh, ev. brahim Kaln, 1992, sy. 24, s. 14-15 ve sy. 25, s. 15-17). 54 zer Ergenin 1970li yllardaki kullanmndan sonra bir yaklam olarak Osmanl ehri kavramsallatrmasn ilk kullanan almalardan biri iin bkz. I. Bierman, R. Abou-el-Haj ve D. Preziosi (der.), The Ottoman City and Its Parts: Urban Structure and Social Order, New Rochelle, 1991 (Bu kitap, Klasik tarafndan yayna hazrlanmaktadr). Dikkat edecek olursak ayn yllarda Suraiya Faroqhinin, almalarnda Osmanl ehri yerine ya Anadolu ehirleri genellemesini ya da tek tek ehir isimlerini kullandn grrz. Osmanl ehri kullanm ile ilgili daha gncel yaynlara rnek olarak bkz. E. Eldem, D. Goffman ve B. Masters, The Ottoman City between East and West: Aleppo, Izmir, and Istanbul, Cambridge, 1999 [Trkesi: Dou ile Bat Arasnda Osmanl Kenti: Halep, zmir ve stanbul, ev. Sermet Yaln, stanbul: Tarih Vakf Yay., 2003]; M. Maurice, Osmanl Kenti: Osmanl mparatorluunda XVIII. ve XIX. Yzyllarda Kent Uygarl ve Mimarisi, ev. Asl Atav, stanbul: Yap Kredi Yay., 1999.

ehir Tarihi ve Trkiyede ehir Tarihilii: Yaklamlar, Konular ve Kaynaklar

21

Rafeq, M. A. Bakhit, Nelly Hanna gibi tarihiler Arap ehirleri ve Nikolai Todorov, Machiel Kiel gibi tarihiler de Balkan ehirleri zerine ok farkl kaynaklar kullanarak nc almalar yapmlardr. Bu dneme ait almalarn getirdii yenilik, tarih kaynaklarn eitleri ile ilgilidir. Kaynaklarn kullanm noktasnda ise; ne metinlerin analizi ne de kaynaklarn mukayeseli kullanm asndan yeni bir yaklam sergiledikleri sylenebilir. Bu ilk almalarn konulara yaklamlar da tematik veya analitik olmaktan ziyade tasvir olmutur. Belirli bir kaynaa dayanarak, bu kaynaktaki bilgiler erevesinde ehir tarihi monografileri yazlmtr. Hatta ehir tarihi olarak hazrlanan ou tezin iindekiler blm, bu sebeple olsa gerek, ehrin iktisad, siyas, sosyal tarihi gibi klielemi balklar ierir. ehrin ne olduu, unsurlar, ehirler arasndaki iliki ve etkileim, ehirlerin genel siyas ve iktisad sistem ierisindeki yeri gibi sorular bu almalarda, belki de ilk almalar olduu iin, cevab aranan sorular olmamtr. Sanrz bu almalarn ortak zellii, ehrin daha ok iktisad ve idar taraflarn alm olmalardr. Raymond, Faroqhi ve Hanna gibi baz tarihiler ehrin mekansal ve toplumsal yaplarn da incelemilerdir. Ne var ki bu, onlarn ehri, birok farkl unsurun bir btn olarak algladklar anlamna gelmemektedir. Dolaysyla bu nesil tarihileri ehri, ya iktisat tarihisi ya siyaset tarihisi ya da sosyal tarihi gzyle deerlendirmilerdir. Bir ehir tarihisi yaklam ise henz yoktur. Sonraki dnem Osmanl tarihilerinden Bruce Masters, Abraham Marcus, Daniel Goffman, Zeynep elik, Edhem Eldem gibi isimler Anadolu ehirleri; Dror Zeevi, Amy Singer, Doris Behrens-Abouseif, Richard van Leeuwen, A. Saqqaf, D. R. Khoury, Chase Robinson, Brigid Keenan, T. Beddow, Masashi Haneda, T. Miura, A. A. Elmahmudi ve Michael E. Bonine gibi tarihiler Arap ehirleri ve Meropi Anastassiadou, Geza David gibi tarihiler ise Balkan ehirleri zerine almalar yapmlardr. phesiz bu isimlere ilave edilebilecek birok isim daha vardr. Biz burada sadece genel eilimleri temsil ettiini dndmz baz isimlere yer verebildik. Ayrca nceki nesil ile bu nesil arasnda da ok kat bir ayrm yapmak zordur. rnein Raymond ve Hanna iki dnemin zelliklerini tayan almalar yapmlardr. Deyim yerindeyse bu dnemdeki tarihiler, slam ehri gibi bir kavramsallatrmay eletirel bir ekilde ele alrken bir yandan ehri ok daha geni ilikiler a ierisinde deerlendirmi, dier yandan da olduka farkl teori ve yaklamlar daha analitik olarak kullanmlardr. stelik bunu yaparken tarih kaynaklar metinsel bir analize tbi tutup daha etrafl okuyabilmilerdir. Bu saylan zellikleri yukarda ismi geen tarihilerin almalarnda deiik derecelerde grmek mmkndr. Bu dnem almalarnda eksiklik olarak grlebilecek taraf ise yaygn olarak gndemde olan disiplinleraras yaklamn henz almalara yanstlama-

22

TALD, 3(6), 2005, Y. Uur

m olmasdr. rnein Goffman,55 Masters56 ve Singer57 almalarnda ehrin fiziksel yapsn pek dikkate almamlardr. elik58 ve Zeevi59 ise almalarnda ehirdeki toplumsal ve mekansal yaplar birbirinden ayrt ederek incelemilerdir. Yani bu ikisini bir btnn birbirini etkileyen paralar olarak almalarna yanstamamlardr. rnein elik, fizik yaplar yorumlarken, sosyal, iktisad ve siyas tarihin bulgularn kullanm fakat bunlar yeteri kadar birbirine entegre edememitir. Baka bir ifadeyle, XIX. yzyl Osmanl stanbulunun fizik ve mekansal dnmlerini, dier disiplinlerin teori ve yaklamlarnn bir uygulama alan olarak ele almtr. Bu durumda ne disiplinlerin karlkl etkileiminden, ne de ehir tarihinin birok disiplinin erime potas olarak grldnden bahsedebiliriz. zetle, yukarda bahsi geen isimlerden her biri bir unsuru esas alarak ehri incelemilerdir: Zeevide idar, Masters ve Goffmanda iktisad ve elikte mimari unsur n plandadr. Behrens-Abouseif,60 Leeuwen61 ve Singern almalarnda da benzer bir eilim vardr. Belli bir soru ile almalarna balamlar fakat meseleyi ele alrken srecin farkl boyutlarn gz ard etmilerdir. Leeuwenin vakflar rneinde devlet-toplum ilikileri ve bu ilikilerin kurumsallamasn inceledii almas, bu ok karmak sorun ehrin dier kurumlar gz ard edilerek incelendii iin, indirgemeci bir analize dnmtr. Bu dnemde ehir tarihi almalarna en iyi katky sanrz Anastassiadou,62 Hanna63 ve Eldemin64 almalarnda gryoruz. Bu yazarlar ehir
55 Daniel Goffman, Izmir and the Levantine World 1550-1650, Seattle: University of Washington Press, 2000 [Trkesi: zmir ve Levanten Dnya (1550-1650), ev. A. Anadol ve N. Kalaycolu, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yay, 1995]. 56 Bruce Masters, The Origins of Western Economic Dominance in the Middle East: Mercantilism and the Islamic Economy in Aleppo, 1600-1750. New York: New York University Press, 1988. 57 Amy Singer, Palestinian Peasants and Ottoman Officials: Rural Administration Around Sixteenth-Century Jerusalem, Cambridge: Cambridge University Press, 1994 [Trkesi: Kadlar, Kullar, Kudsl Kyller, ev. Sema Bulutsuz, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yay., 1996]. 58 Z. elik, The Remaking of Istanbul: Portrait of an Ottoman City in the Nineteenth Century, Seattle, 1986 [Trkesi: XIX. Yzylda Osmanl Bakenti: Deien stanbul, ev. Selim Deringil, stanbul: Tarih Vakf Yay., 1996]. 59 Dror Zeevi, An Ottoman Century: the District of Jerusalem in the 1600s, SUNY Press, 1996 [Trkesi: Kuds: XVII. Yzylda Bir Osmanl Sancanda Toplum ve Ekonomi, ev. Serpil alayan, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yay., 2000]. 60 Doris Behrens-Abouseif, Egypts Adjustment to Ottoman Rule: Institutions, Waqf and Architecture in Cairo, in the XVIth and XVIIth Centuries, Leiden: Brill, 1994 (Bu kitap, Klasik tarafndan yayna hazrlanmaktadr). 61 Richard van Leeuwen, Waqfs and Urban Structures. The Case of Damascus, Leiden: Brill, 1999. 62 Meropi Anastassiadou, Salonique, 1830-1912: une ville ottomane lge des Rformes, Leiden: Brill, 1997 [Trkesi: Selanik Tanzimat anda Bir Osmanl ehri, ev. Ik Ergden, stanbul: Tarih Vakf Yay., 2001].

ehir Tarihi ve Trkiyede ehir Tarihilii: Yaklamlar, Konular ve Kaynaklar

23

analizlerinde hem disiplinler aras yaklam iyi dengelemiler, hem de ehrin farkl unsurlarn, yani kurumlar, gndelik hayat, topografyay ve fiziki yaplar birbiriyle ilikili olarak btncl bir ekilde ele almlardr. Anastassiadounun almas Selanikin eitli ynlerini ele alan birok blmden olumaktadr. Bu almada sosyal, iktisad ve siyas tarih, antropoloji, etnografi, demografi, sosyoloji gibi birok bilim dalnn konular, kaynak ve yaklamlar btn bir ehri anlamak iin beraber kullanlmaktadr. Hanna ve Eldem ise almalarnda kiilerden yani mikro elerden yola karak ehrin iktisad ve sosyal sistemini bir btn halinde analiz etmeye almaktadrlar. Kullandklar dil ve kurgu da ehir hayatn ve canlln daha esnek bir ekilde ortaya koymaktadr. Geri her iki alma da temelde iktisad konularla ilgilenmektedir, ancak iktisdi faktrlerle ehrin dier unsurlar birbiriyle iyi bir ekilde entegre edilerek anlatlmaktadr. Kullandklar kaynaklarn Hannada eriyye sicilleri; Eldemde tccarlarn mektup ve notlar- ve metinlerin analizinde gsterdikleri hassasiyetin, ele aldklar ehirlerin tarihini bu ekilde yazmalarnda phesiz byk pay vardr. III. Sonu ve Deerlendirme zetlemek gerekirse, Osmanl ehir tarihi yazclndaki gelimeler genel olarak tarih yazclndaki gelimelere paraleldir. Soru zerinde younlamak, deiik kaynaklar metin analiz yntemlerini kullanarak okumak, mukayeseli bir yntem ile almak ve deiik disiplinlerin yaklamlar ile olaylar ok ynl analiz edebilmek bu yeni eilimin zelliklerinden bazlardr. Bu anlamda, Batdaki ehir tarihi yazm ile benzer bir sre yaanmtr. Ne var ki Trkiyedeki ehir tarihi almalar, Bat ehir tarihlerinde grlen teferruatl konu balklarna ulaamam, ehir tarihi de bir bilim dal olarak henz Trkiye niversitelerinde yer alamamtr. Bununla birlikte, Avrupa ve ABDdeki ehirler ile mukayese edildiinde zellikle Osmanl ehirleri, geni bir corafya ve uzun bir tarih srekliliin verebilecei yatay ve dikey mukayese imkanna sahiptir. Trkiyedeki ehir tarihi almalarnda Osmanl ncesi dneme ilikin almalar arttka Osmanl ve Cumhuriyet dneminde var olan ehirlere bu dnemlerin etkisi daha belirgin bir ekilde ortaya konabilecektir. Benzer ekilde Osmanl dnemi ehirleri ile ilgili almalar detaylandrlp derinletike Cumhuriyet dneminde grlen ehirleme ve ehir sorunlarna yaklamlar
63 Nelly Hanna, Making Big Money in 1600: The Life and Times of Ismail Abu Taqiyya, Egypitian Merchant, New York: Syracuse University Press, 1998 (Bu kitap, Klasik tarafndan yayna hazrlanmaktadr). 64 Edhem Eldem, Istanbul: From Imperial to Peripheralized Capital, E. Eldem, D. Goffman ve B. Masters, The Ottoman City Between East and West: Aleppo, Izmir, and Istanbul, s. 135206.

24

TALD, 3(6), 2005, Y. Uur

da tarih derinlik kazanarak daha yerel hale gelecektir. ehirlerin tarihini ve sorunlarn ele alrken tarihten gelen sreklilik unsurlar ve ehir tanmlar dikkate alnmazsa teori ile uygulama arasndaki amazn zlmesini beklememek gerekir. ehirleri var klan sreklilik unsurlarnn dikkate alnmamas, bir taraftan onlar ideolojik baz tasavvurlarn aralar konumuna drmekte, dier taraftan da ehirlere edilgen rollerin biilmesine yol amaktadr. Bu da sonuta, yerel veya merkez iktidarlara ehir meknlarnda yzeysel dnm projelerini rahatlkla uygulayabilme cesaretini vermektedir. Son yllarda hzla ahit olduumuz estetik kaygdan yoksun ve kargaa yaratan ehir grnmlerinin sebeplerini burada aramak gerekir. Tanzimattan balayarak gnmze kadar gelen dnemin ehirlerinin tarihini yazmak bu adan ok hayat neme sahiptir. zellikle Osmanl dnemi ehirlerini ele alrken ulus-devlet olma srecinden kalan baz ideolojik nyarg ve engellerin ksmen ortadan kalktn dnerek- farkl corafyalarda yer alan ehirler arasnda yaplacak mukayeseli almalarn literatre katlmas gerekmektedir. stanbul kadar Anadolu, Balkan, Arap ve Afrika corafyasndaki dier Osmanl dnemi ehirleri de detayl almalar beklemektedir. ehirleri kategoriletirmeden nce yaklam, yntem ve kaynaklar gelitirip bu ehirlerin tarihlerinin yeterli dzeyde yazlmas gelecekte yaplacak iyi bir teorik snflama iin kanlmaz gzkmektedir. rnein birbiri ile balantl olarak Osmanl dnemi ehirlerinin vakf, lonca, tekke ve idar kurumlarn almak, bunlar vakfiye, sicil, tahrir gibi kaytlar ve grsel malzeme ve yaplarla hem bir mekana brndrmek, hem de sosyal bir organizma ierisinde anlatmak iyi bir ehir tarihi yazmnn habercisi olacaktr. Mukayeseli almalar da, eer yaplmak isteniyorsa, ehir tarihinde byk tasniflerin yolunu aacaktr. zellikle teknolojik gelimeler sayesinde ariv bilgileri ile rnein corafi bilgilerin btnletirilmesi, ehir tarihi almalarndaki derinliin artmas konusunda bizi ok mitlendirmektedir. ehir tarihi, yukarda da ifade ettiimiz gibi ehirleri, birbiriyle ilikili unsurlara sahip olarak canl ve btncl bir ekilde almak iin tarihilere ciddi bir imkn tanmaktadr. Bahsi geen, son dnemdekine benzer almalar da yakn gelecekte, ehir tarihinin verdii bu imkan ile, Osmanl ve genel olarak Trk tarihine byk katk salayacaktr.

ehir Tarihi ve Trkiyede ehir Tarihilii: Yaklamlar, Konular ve Kaynaklar

25

Urban History in the West, Urban Historiography in Turkey: Approaches, Issues and Sources
Yunus UUR
Abstract
Cities, as it is very well known, witnessed enormous growth in the XIXth century both physically and demographically. Therefore, studies of urbanization and possibility of life within these huge areas were the pioneer works of urban history. 1960s was the turning point for urban history in the way of to be an independent discipline. The main two themes of the debate at that period were, first, the definition of the urban history and hence its interaction with the other disciplines and, second, the shifts occurred in the topics of urban history and the methods of urban historians. Even the debates on these themes have been continuing nowadays. I think, by means of a coherent definition and permanent redefinitions, urban history could have the opportunity of benefiting from other disciplines in a more fruitful way. It other words, combining the space, time, societal and other contextual variables in a problematique that one urban historian seeks to analyze could give it the distinguished place as a melting pot of different aspects, sources, methods and questions of many disciplines. Today urban history gets a good place within the academia of the West. However, it is not yet so in Turkey. Nevertheless, there occurred a shift from urban studies depending only one kind of archival sources to those using many different sources comparatively and taking city as a living organism. However, the existing studies have not been sufficient in using the comparative perspective in analyzing the cities both from the different regions of the Empire and of the World. Besides, thematic studies those take a problematic within the city and examine it from the different angles comparing, in some instances, with other cities have not been on the agenda of urban historians so far. Nevertheless, the group of studies that we mentioned in the last part of this paper gives us the signs of the expected kind of urban studies for the near future. This paper examines, first, history of urban history in the West. Then, it is focusing on urban historiography in Turkey, discussing concept of the Islamic city, as well. Keywords: Urban Historiography, Urbanization, Islamic City, The Ottomans, Turkey.

26

TALD, 3(6), 2005, Y. Uur

ehir Tarihi ve Trkiyede ehir Tarihilii: Yaklamlar, Konular ve Kaynaklar

Yunus UUR
zet
Son iki asr ierisinde ehirlere doru olan byk akm, ehir almalarna da byk bir ivme kazandrmtr. lk dnemlerde, ehirleme ve sorunlar ncelikli konular olarak allmsa da ehirlerin tarihi zellikle 1960lardan sonra verimli bir alma alan olmutur. Bu noktada, ehir tarihinin tanm, dier disiplinlerle ilikisi, konusu ve kaynaklar gibi sorular gndeme gelmitir. Bir disiplin olarak ehir tarihinin durumu bugne kadar devaml tartlm ve esasen bu tartmalar ehir tarihini ok zenginletirmitir. Bugn, dier disiplinlerin erime potas olarak ehir tarihinin, toplumlarn hlini ve tarihini anlamada, Batda iyi bir konuma sahip olduu sylenebilir. Trkiyedeki ehir tarihilii ise henz ehir tarihini byle bir konuma getirememitir. Bir ariv kayna trne dayanlarak yazlan ehir tarihi yazm bugn neredeyse tkenmitir. Deiik kaynaklar mukayeseli bir ekilde kullanan ve ehri daha btncl bir ekilde ve farkl corafyalar da dikkate alarak- ele alan alma rnekleri ortaya kmaya balamtr. Ne var ki, slam ehri gibi bir kavramsallatrmaya pek bulamayan tarihilerimiz, alternatif bir ehir tanm ve kavramsallatrmas da henz yapamamlardr. Kurumsal olarak da ehir tarihi yeterli bir mevkie kavuamamtr. Bu almada nce, Batda bir disiplin olarak ehir tarihinin geliim srecini inceleyecek, ardndan Trkiyedeki ehir tarihiliinin durumunu, slam ehri tartmalarna da bakarak tespit etmeye alacaz. Anahtar Kelimeler: ehir Tarihi Yazm, ehirleme, Kent, slam ehri, Osmanl, Trkiye.