Tarihi Stefanos Yerasimosun Kurtulu Savanda Trk-Sovyet likileri (19171923) adl kitabndan

Birinci Kurtulu Savamz ve Byk Ekim Devrimi:

Ortak Dmana Kar

Derleyen: kurtuluspartili @ Scribd

Yaync notu
Bildiimiz gibi, Bolevik Partisi ve nderi Leninin banda bulunduu Ekim Devrimcileri, Rus Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Federasyonu (RSSFC) yani Sovyetler Birlii, Birinci Antiemperyalist Kurtulu Savamzn en byk destekisiydi. Ekim Devrimcilerinin ve Birinci Kuvayimilliyecilerin bu sreteki karlkl ilikilerinin somut belgelerini, Stefanos Yerasimosun Kurtulu Savanda TrkSovyet likileri (19171923) adl kitabndan aynen aktaryoruz. (Kurtulu Yolu gazetesinin 51. Saysnda yer alan aklamadr)

Yaynlayann notu
Kurtulu Yolunun bu deerli almas, son dnemlerde adet haline gelen antiemperyalist kurtulu savalarna ve bamszlk mcadelelerine kfretme adetine kar bir cevap olarak daha ok yaymlanmak zorundayd. Bu nemli belgeleri internet kitab formatna dntrp, daha ok yaymlama konusunda nacizane bir destek salayabildiysek, ne mutlu bize. Kurtulu Partili scribd.com/kurtuluspartili

Bize ulan Kurtulu Yolu Gazetesi kurtulusyolu.org Kurtulu Yolu Gazetesi Facebook sayfas facebook.com/kurtulusyolu.org Kurtulu Yolu Gazetesi e-posta kurtulusyolu@kurtulusyolu.org Halkn Kurtulu Partisi kurtuluspartisi.org Halkn Kurtulu Partisi Facebook sayfas facebook.com/halkinkurtuluspartisitakipcileri Halkn Kurtulu Partisi Facebook grubu facebook.com/groups/kurtuluspartisi/

Birinci Kurtulu Savamz ve Byk Ekim Devrimi:

Ortak Dmana Kar

Kurtulu Savanda Trk-Sovyet likileri (19171923)

BELGE 34

ierinin Trkiyeli i ve Kyllere ars(1) 13 Eyll 1919

Trkiyeli i ve Kyl Yoldalar, lkeniz her zaman bir sava meydan olmutur. Sizden hep hasta adam diye sz eden byk Avrupa Devletleri, sizi iyi etmeyi hibir zaman dnmemiler, aksine bile bile salksz durumunuzun iyilemesini istememilerdir ve hepsi de Boazlar ele geirmek iin sizi Avrupa ktasndan atmaya ya da en azndan kannz emmeye, kiiliinizi yok etmeye, sizi kleletirmeye uramlardr. Aranzda anayurdunuzun Avrupa ktasndaki yerini kendi gcyle koruyabildiine inananlar varsa yanlyorlar. Hayr. Avrupa ktasndaki ancak grnte zgr olan varlnz corafi konumunuz yznden ve size saldran ekyalarn ekimesinden dolay koruyabildiniz. Size egemen olmak iin uraan byk devletlerin her biri, bu yolda, bu ile en az kendisi kadar ilgilenen, dier bir byk devletin nne kard engellerle karlayor ve bylece anavatannzn lm ferman daha uygun bir zamana erteleniyordu. Bu zaman imdi gelip atm bulunuyor. Dnya Sava balad ve egemen snflarnz, anavatannzn kaderini, sizi ilk frsatta kleletirmeye hevesli olan, Almanyann kaderine baladlar.

Aslnda, egemen snflarnzn Almanya ile savaa girmelerinin ak bir nedeni vard: savatan ok zaman nce, Fransa, ngiltere ve Rusya arasnda stanbulun, savaa katlmasnn karl olarak, Rusyaya hediye edilmesi pazarl yaplmt. stanbulun kaderi daha nce kararlatrlmt. Hatta bu pazarlktan nce bile stanbul sorunu, tarihi bir miras olarak, Rus arlarnn fetih planlarna giriyordu. Bundan daha kts II. Nikolann tahttan indirilmesinden sonra sahte sosyalist Kerenskinin hkmeti stanbul Rusyanndr slogan altnda sava srdrmek istemitir. Sovyet Rusyann ii ve kyl hkmeti, bir yandan arlk Rusyas dier yandan ngiltere ve Fransa arasndaki tm gizli anlamalar tm dnyann gz nnde yaynlayarak, bunlar yrtp att ve bundan byle Rusya ii ve kyl hkmetinin tm ezilen halklarn dnyann kapitalist smrclerine kar zgrlk mcadelelerinde yardm edeceini, genel olarak hibir gizli anlamay tanmadn ve zellikle ran ve Trkiye hakkndaki gizli anlamalar tanmadn bildirdi. Sonunda kardein kardei vurduu drt yllk sava sona erdi ve yneticilerinizin, ileke yurdunuzun kaderini, kaderine baladklar Almanya, kendisini tilf ekyasnn acmasz elik peneleri arasnda buldu. Yneticilerinizin son umudu, Almanya, paralanm kanlar iinde yatyor ve byk aclar iinde kvranyor. tilfn soyguncu emellerinin Avrupadaki tek rakibi, Almanya, tilfn yolunda sprlmtr. Kkl bykl slam lkelerine, kleletirmek amacyla el koyma yolu, ngiltereye almtr. imdi randa, Afganistanda, Kafkasyada ve lkenizde ileri keyfince yrtyor. Hkmetinizin Boazlar ngilizlere verdii gn, zgr bir Trkiyenin, Avrupa ktasndaki tarihi Trk kenti stanbulun ve zgr bir Osmanl halknn sonu gelecektir.

Trkiyeli i ve Kyl Yoldalar, Anavatannzn bu en tehlikeli annda kendi kendinize sordunuz mu; anavatannz ve sizler neden bu alanacak hale geldiniz? Asyann ve Avrupann en korkusuz sava halklarndan birisiniz. Hayatnz boyunca zgrlk iin kanlarnz dktnz; aresiz kalnca en sonunda en gl mstebiti, Sultan Hamidi, tahttan indirerek bir merutiyet hkmeti kurdunuz, ancak btn bunlar bir ie yaramad ve bugn ngiliz boyunduruu altnda inlemektesiniz. Btn bunlar neden byle oldu? nk her zaman olduu gibi bugn de anavatannzn kaderini bir avu gz doymaz, para dkn adama teslim ettiniz ve bunlar lkenizi, lkenizle birlikte

sizi, kadnlarnz ve ocuklarnz, hak ve namusunuzu, en fazla paray veren byk Avrupa devletine satyorlar ve satmaktadrlar. Sadrazam ngiltereden altn alrsa, lkenin politikasn ngiltere nasl isterse ona gre ayarlyor. Neden yneticileriniz son zamanlarda Trkiyenin kaderini bugn harap olmu bir Almanyann kaderine balamlardr? nk gene banzda, lkeyi slamln sahtekr savunucusu, kendi lkesini ykma gtren, erefsiz Wilhelmin gtrmek istedii yere gtren bir avu adam vard. Bylece lkeniz de kendiniz de her zaman bir avu smrc paalar grubunun elinde oyuncak oldunuz. Ve zavall meclisiniz de ayn smrc paalarn pide altn, mevki, unvan, klesi oldu. Kurtuluunuz nerede? lkenizin ve haklarnzn i ve d saldrganlardan kurtuluu sizin elinizdedir. Ne sava srasndaki partiniz, ne de baka bir szde demokrasi partisi, sizi kurtarabilir, Scheidemannn Sosyal-Demokrat Partisinin Almanyay Fransz ve ngiliz ekyakapitalistlerinden kurtaramad gibi. ttihat ve ttilf partileriniz(2) yalnz sizi kurtaramamakla kalmayacak, zgrlnzn mezarn daha da derinletirecektir. lkeniz a gzl paalar ve ilkesiz partiler tarafndan ynetildii srece kurtuluunuz olanakszdr. Siz emekiler, anavatannzn bedeni ve can olduunuzu artk kesin olarak anlamalsnz. lkeyi besleyen, zenginlie kavuturan ve tehlike annda kanlarnz aktarak dmanlara kar savunan siz, iiler ve kyllersiniz. Bundan kan sonu lkenin kaderinin ellerinizde olmas gerektiidir; topraklarnzn z sahipleri siz olmalsnz ve siz, yalnz siz lkenizin kar iin kendi yasalarnz kendiniz koyabilirsiniz; emeki snflarn sefaletini dnmek bile istemeyen, asalak smrcler, toprak sahibi paalar, iadamlar ve fabrikatrler, ilkesiz ve kararsz partiler deil. Trkiyeli ii ve kyl yoldalar. Rusyal ii ve kyl kardeleriniz, Rusyay yabanc haydutlara, Avrupa ekyasna satan bu yerli soyguncu-kan emicilerinin irenliini anladklar iin hkmet ynetimini kendi ellerine almaya karar verdiler. Ve imdi, yaklak iki yldr, kendi hkmetleri, emekiler hkmeti iin mcadele ediyorlar. Sovyet Rusyada emein sermaye zerindeki kesin zaferi yakndr ve emek dmanlarnn saldrlarnn sonu gelmitir. Ama bu yeterli deildir. Dnya halklarn kleletirmek isteyenlere kar, tm dnya emekilerinin birlii gereklidir.

Bylece Sovyet Rusya i ve Kyl Hkmeti, btn bunlar yaayan Trkiyeli ii ve kyllerin, bylesine zor ve tehlikeli bir gnde, gleri birletirip Avrupal soyguncular dar atmak ve lkenin iinde mutluluklarn mutsuzluunuzun stnde kurmak alkanlnda bulunanlar ykmak ve zararsz klmak iin kardee bir el uzatacanz umuyor.

(1) DEGRAS, Jane, Soviet Documenst on Foreign Policy (Sovyet D Politika Belgeleri), Cilt 1, 1917-1924, Londra 1951, s. 164-167 (2) Sz konusu olan ttihat ve Terakki ile Hrriyet ve tilf Partileridir.

BELGE 42 RSFSC Dileri Halk Komiserinin Trkiye Byk Millet Meclisi Bakan Mustafa Kemal Paaya Mektubu(1) 3 Haziran 1920 No. 111551

Sovyet Hkmeti, her iki milleti tehdit eden ecnebi emperyalizme kar ortak mcadeleye katlma isteinizi aklayan ve kendisi ile dzenli iliki kurmak isteyen yaznz aldn dorulamakla eref duyar. Banda Ankara Byk Millet Meclisi bulunan yeni Trk Hkmetinin d politikasnn temel ilkelerini Rus Sovyet Hkmeti, byk bir memnunluk duyarak renmi bulunmaktadr. Bu ilkeler unlardr: 1) Trkiyenin bamszlnn ilan, 2) tiraz edilmeyecek kadar Trk topra olan topraklarn, Trk devletine balanmas, 3) Arabistan ve Suriyenin birer bamsz devlet olarak ilan, 4) Byk Millet Meclisince alnan karara gre, Trkiye Ermenistannn, Krdistann, Lazistann, Batum blgesinin, Dou Trakyann ve btn Trk-Arap halklarnn karma olarak yaadklar devlet topraklarna, kendi kaderlerini kendi eliyle tayin etme hakknn tannmas. Sovyet Hkmeti olarak, mltecilerin ve istekleri dndaki sebeplerden dolay g etmek zorunda kalan tm gmenlerin de

bu blgelerde serbeste yaplacak bir referanduma katlabilmeleri iin, bunlarn yerlerine geri getirilmesini doal sayyoruz. 5) Byk Millet Meclisi ynetimindeki yeni Trk devletine ait topraklarda yaamakta olan mill aznlklara, Avrupann en serbest hkmetlerinde milli aznlklara tannan tm haklarn tannmas. 6) Boazlar sorununun zmlenmesinin Karadenizde kys olan devletlerce toplanacak konferansa sunularak grlmesi. 7) Ecnebi devletlerin mali kontrolne ve kapitlasyon rejimine son verilmesi. 8) Her trl ecnebi nfuz alanlarnn ortadan kaldrlmas. Rus Sovyet Hkmeti, ezilen halklarn kurtuluu gibi anl bir davaya dayanan asker harektlarnz emperyalist hkmetlere kar srdrrken, Byk Millet Meclisinin almalarn ve bu ideallere gre davranma kararnz dikkate alyor. Rus Sovyet Hkmeti, kendi kaderlerini tayin etme olanana sahip halklarn haklar ve adil bir biimde, bir taraftan Trkiye, dier taraftan Ermenistan ve ran arasnda, kesin snrlarn izilmesine, diplomatik grmelerin, Byk Millet Meclisine yardm edeceini umar. Rus Sovyet Hkmeti, ilgili taraflarn ars zerine her an, bu ite arabulucu grevini stlenmeye hazrdr. Rus Sovyet Hkmeti, Trkiye ile Rusya arasnda iyi komuluk ilikilerinin ve srekli bir dostluun kurulmas amac ile dorudan doruya diplomatik ve konsolosluk ilikilerinin kurulmasn nerir. Her halka kendi kaderini tayin etme hakknn tannmas ilkesine sonuna kadar bal olan Rus Sovyet Hkmeti, Trk milletinin bamszl ve egemenlii uruna srdrd kahramanca mcadelesini, tm dikkatiyle izliyor ve Trkiye iin ok zor olan bu gnlerde, Trk ve Rus Halkn birletirecek bir dostluun salam temelini kurabilmekten byk bir mutluluk duyuyor.

Sayn Byk Millet Meclisi Bakan! Yukardaki konular bilgilerinize sunarken, i-Kyl Federatif Cumhuriyeti halk adna, bamszlk iin mcadele eden Trk uluslarna baar dileinde bulunmakla eref duyarm.

Dileri Halk Komiseri ierin

(1) Dokumenti Vneney..., Cilt 2. Belge 372. Trkesi: KARABEKR. K., stikll Harbimiz, s. 735.

BELGE 52 Ahmet Muhtar Beyden G. V. ierine(1) 22 Ekim 1920(2)

Sayn Komiser Bu ayn 6sndaki telgrafmza ek olarak, Erivan Hkmeti tarafndan gereklerin srekli olarak arptlmasna ve bize kar yayd iftiralara cevap vermek amacyla Ermenilere kar harektmzn nedenlerini yeniden aklamak gereini duyuyoruz. Tanaklar, Batl balaklarnn zaferinden bu yana ve en kk bir nedenin var olmamasna ramen egemenlikleri altnda bulunan slam halka kar dzenli bir yok etme politikasna girimilerdir. Geen 24 Hazirandan bu yana, Zengi Basar (Zengizor?), uha (ua?), Koleb kk ra hkmetlerine(3) kar srekli saldrlara girierek onlar yok ettiler, Rus Sovyet Hkmeti Tanaklarn bu arada giritikleri korkun vahetin bilincindedir. Nahcivanda bulunan Kzlordu mfrezesi Ermeni srlerinin nnden kaan ok sayda gmenin perianlna tank olmutur. Dmanlarmz ayn marifetleri Dou illerimizin halkna kar da uygulamak ve bu amaca ulamak iin ileri hatlarmza saldrmaya balaynca, onlara bouna bar arsnda bulunduk. Bize, Sevr Anlamasn imzaladklarna gre, onun uygulanmas iin ellerinden geleni yapacaklarn sylediler ve hemen sonra, Ermenilerin, Yunan saldrlarndan faydalanarak ve onlara bal olarak, tm dnyay bir oldubitti ile kar karya brakmak ve baar durumunda, Frat ve Dicle vadilerinin tesinden, Mezopotamyadaki ngiliz birliklerinin g durumunu(4) bir an nce dzeltebilmek iin onlara el uzatmak amacyla drt Dou ilimize el koymak istedikleri bizce aka anlald. Kuzey Mezopotamyaya kadar uzanan bir ngiliz mandasna kar ngiliz parlamentosunda meydana gelen tek ciddi muhalefetin Asquithi liberaller(5) tarafndan srdrldn ve bunlarn balca kantlarnn bu blgeyi Karadenize kadar uzanmadan elde tutmann olanakszlndan kaynaklandn dnrsek, ngiliz Emperyalizminin kuklas olan Tanaklarn, Bat Anadoluda bir yeni ngiliz-Yunan saldrs ya da kylarmzdaki bir kartma gibi uygun bir frsat kollayp, karanlk emellerini eyleme geirmelerine gz yummakla, Dounun tm ezilen halklarnn davasn ne byk bir tehlike ile kar karya braktmz anlalyor.

te yandan, General Denikinin zaferinin sonu olarak Ermeni bamszln tehlikeye drecei apak iken, Tanaklarn bu maceracya gsterdikleri snrsz destek, Ermenistann bugnk efendilerinin, ngiliz politikasnn ne denli ua olduklarn gsterir. Bat Emperyalistlerinin bizi tmyle gsz sandklar bir anda Kafkas cephesindeki ileri harektmz ve Bat cephesindeki kararl direniimiz, 1919da, kurduu birinci hkmetin ilk gnlerinde, lkemizde ngiliz denetimini kabul eden ve halifeliin manevi etkisini Londra kabinesinin emrine veren Damat Ferit Paa Hkmetinin stanbulda devrilmesine yol amtr. Trkiyenin, ordularnn ve tm halknn kahramanlyla, ngiliz Emperyalizmini, geen 16 Mart darbesiyle(6) hi ekinmeden devirdii adamlarn yeniden stanbul Hkmetine alnmalarna katlanacak derecede kk drd bir anda ve Ermenilerin birliklerimize kar hazrladklar son umutsuz saldry pskrtmeden nce, Rusyadaki dostlarmza, ezilen kardelerimizin kurtarln amalayan kutsal davaya dn vermez ballmzn gvencesini tekrarlar, ortak direniimizi bozmak amacyla stanbulda giriilmi olan son manevralarla ngiliz diplomasisinin tezghlad bu karanlk oyunlarn sonusuz kalacana inanmalarn dileriz. Tanaklara kar mcadelemizde Rus Sovyet Cumhuriyetinin kaytsz manevi desteine erieceimizi umar, ngilizlerin kiralk yayn organlarnn tm dnyaya yaydklar ve saldrgan Ermenileri susuz kurbanlar gibi gstererek, varlmz ve barsever Trk ve Ermeni halklarnn gvenliini Tanak etelerinin kymlarna kar savunan, bizi Kafkaslarda yeniden alevlenen savan sorumlusu olarak gstermek isteyen, kastl haberlerine kar Rus basnnda savunulacamz bekleriz. Bu umutla, sayn komiser, sayglarm kabul etmenizi dilerim.

Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti Dileri Halk Komiseri Ahmet Muhtar

(1) Echos de 1 slam Gazetesi. Say 21, 1 ubat 1921. (2) Yukarda ad geen gazetede yaynlanan bu belge tarihsizdir, ancak ierii (21 Ekimde kurulan Tevfik Paa Hkmetinden sz etmesi ve 22 Ekimde Bekir Sami Beye gnderilen talimatla ayn konulara deinmesi gibi) bu tarihte yazlm olmas gerekliini gsterir.

(3) Mondros Brakmasndan sonra gerek Elviye-i Selsede gerekse Trk ve Ermeni halklarnn kark yaad Nahcivan gibi blgelerde Anadolu hareketi tarafndan desteklenen meclis (ra)lere dayanan kk hkmetler kurulmutu. (4) 1920 Austosunda Irakn Arap kabileleri arasnda patlak veren bir ayaklanma ngiliz birliklerini g duruma sokmu Ankara Hkmetiyle uzlama eilimlerinin bir nedenini oluturmutur. (5) Herbert Asquith, kendisi gibi liberal olan Lloyd Georgedan nce ngiltere Babakan idi. (6) 16 Mart 1920de ngilizler stanbulu igal ederek Anadoluya yakn Salih Paa Hkmetini devirirler.

BELGE 53 Mustafa Kemal Paadan G. V. ierine(1) 22 Ekim 1920(2)

Sayn Komiser, Trkiyedeki heyetinizin ktibi tarafndan bana iletilmi olan 2 Haziran 1920 tarihli mektubunuzu(3) aldm dorular, Batl Emperyalistlerin ittifakna kar giritiimiz sava konusundaki iten grlerinize candan teekkr etmekle eref duyarm. Kendi zincirlerini krmakla yetinmeyip, dnyann kurtuluu iin iki yldan fazla sren, benzeri olmayan bir sava srdren ve smrnn sonsuza dek yeryznden silinmesi uruna, byk bir istek ve heyecanla, seve seve, duyulmam aclara katlanan Rus milletine kar Trk milletinin duyduu hayranl size anlatabilmek, bana ok byk bir kvan vermektedir. Rus milletinin insanln kurtuluu iin katland fedakrln bykln, milletimiz laykyla deerlendirmektedir. nk milletimiz de, Avrupal emperyalistlerin gz diktikleri Mslman memleketlerin yardmna koarak, yzyllar boyunca Avrupal emperyalistlere kar savamtr. Bir yandan Batl emekiler, dier yandan ise Asya ve Afrikann smrlen milletleri, uluslararas kapitalin, emekilerin birbirlerini yok etmeleri ve efendilerine en fazla kar salamalar, smrlmeleri iin kullanldn anlayacaklar ve dnya ynlarnn yreklerinde ve akllarnda, smrge politikasnn bir cinayet olduu gereinin yerleecei gn, burjuvazi iktidar yklacaktr. Buna kesin olarak inanyorum ve bu inancma tm vatandalarmz katlmaktadr.

Bir yandan RSFSCnin Avrupa emeki evrelerindeki stn manevi yetkisinin ve te yandan da Mslman dnyasnn Trk milletine kar duyduu sevginin, bugne kadar sabr ve bilgisizliklerinden ileri gelen bir kadercilikle Bat emperyalizmini destekleyenlerin sk ibirliimiz erevesinde emperyalizme kar birleeceklerine kuvvetle inanyoruz. Enderin sayglarmn kabul edilmesini dilerim, sayn Komiser.

Trkiye Byk Millet Meclisi Bakan Mustafa Kemal

(1) Dokumenti Vneney..., Cilt III. Belge 2ye ek. Trkesi iin bk. ATAV, Trkkaya, Atatrk ve Lenin Arasndaki Yazmalar, Vatan, 24 Mays 1976. (2) Bu belgenin tarihi SSCB D Politika Belgeleri isimli Rusa yaynda 29 Kasm olarak gsterilmitir. Ancak Rus arivlerinde bulunan Franszca aslnda 22 Ekim 1920 tarihiyle Ali Rza imzas ve bir Trke mhr vardr. Ali Rza Beyin o tarihte Trabzondaki 3nc Frkann kumandan vekilliine atanm olduuna gre ve Moskovaya gnderilen yazlarn o tarihlerde Ankaradan Trabzona tellenerek orada yazya geirildikten sonra Frkann mhr ile mhrlendiine gre bu mektubun en ge 22 Ekimde yazlm olduu anlalr. Bu tarihten sonra Tuapseye gnderilen bu mektup her nedense orada bir aydan fazla beklemi ve oraya urayan Lazistan milletvekili Osman Bey tarafndan 29 Kasmda Moskovaya tellenmitir. Osman Bey telgrafnda asln ekspres posta ile gnderdiini de eklemitir. Bk. KHEFETS, A. N., Sovyetskaya Rossiya..., s. 136 (3) Bk. Belge 45. Burada sz edilen elilik ktibi Y. Y. Upmal-Angarski Ankaraya 4 Ekimde varlna gre, bu mektubun Mustafa Kemalin eline cevabn yazlmasndan epey bir zaman nce gemi olmas gerekir. BELGE 61

Mustafa Kemal Paadan J. V. Staline(1) 14 Aralk 1920

Yolda Behbut ahtahtinski, Boleviklerle Mslmanlar arasndaki ilikileri glendirmek iin yaptnz almalar bize anlatt. Avrupa proletaryas ile kleletirilmi smrge halklarnn ortak dmana kar savalarnn nedenli nemli

bir gereksinme olduunu bilerek, bu tabakalar iinde birlik dncesini yaymak iin gsterdiiniz abalardan tr size itenlikle teekkr ederim. Yeryz smrcleri, bugn maalesef yapabildiklerinin aksine, bu iki grup emekiyi siyasal ve ekonomik bakmlardan kar karya getiremedii gn hkmranlklar son bulacaktr. Kukum yoktur ki, Mslman halklara kar izlemekte olduunuz liberal siyaset olumlu sonular douracak, Rusya, ortak dmanlarmzn aramza serpmekte olduklar btn anlamazlklar ortadan kaldracak ve kapitalizmin yok edilmesi iin zorunlu olarak Bat emperyalizmini ykmay baaracaktr. Bu umut iinde, sayn Yolda, itenlikle. Trkiye Byk Millet Meclisi Bakan Mustafa Kemal

ATAV, T., Atatrk ve Lenin, Vatan, 21 Mays 1976.

BELGE 63

Mustafa Kemal Paadan V. . Lenine(1) 18 Aralk 1920(2)

Moskova Halk Komiserleri Meclisi Bakan Lenin Yoldaa, Bakan Yolda, telsiz telgrafla Moskovadan ulaan bir bildiri ile Sovyet Rusyas tarafndan Dastann bamszlnn tanndn rendik. Bu mutlu kararn Bolevizm dnyasyla Mslman dnyas arasndaki ilikilere olaanst iyi bir etki yapacandan ve bylece bizleri bugnk kapitalist dzeninin yaamnn ve gcnn kaynakland Bat Emperyalizmini devirmek olan ortak amacmza daha fazla yaklatracandan kukum yoktur. Bu mutlu sonucun ancak sk skya birlikte almamzla elde edilebileceine inandmdan dolay bizi birbirimize balayan balar daha da ok glendirecek ve salamlatracak her olayn, bir sevin ve kvan nedeni olduunu bildirir ve Rus Sovyet Cumhuriyetinin sizden esinlenerek Douda kurduu uzakgrl ve akllca politikadan tr teekkrlerimi sunarm, Douda ve tm dnyada hak ve adaletin yakn zaferine olan tm inancmla sayglarmn kabuln dilerim.

Trkiye Byk Millet Meclisi Bakan

Mustafa Kemal

(1) Atatrkn Tamim..., Belge 350. (2) Bu belgenin alnd eserde tarihi 5 Ocak 1921 olarak verilmektedir. Leninin 7 Ocak tarihli cevabnn metni verildii Dokumenti Vneney... de Mustafa Kemalin telgrafnn tarihi 18 Aralk 1920 olarak gsterilmektedir. 5 Ocak, 7 Ocak tarihli bir cevap iin ok ksa grndnden 18 Aralk tarihi alnmtr.

BELGE 68

Halk Komiserleri Sovyeti Bakan V. . Leninin Trkiye Byk Millet Meclisi Bakan Mustafa Kemale Telgraf(1) 7 Ocak 1921

7 Ocak tarihli, Dastan halklar zerkliinin (2) ilan edilmesi ile ilgili bildirinizi sevinle aldk (3). Sovyet Hkmeti bildirinizden, Rusya Federasyonuna giren milliyetlere uygulad politikasnn tarafnzdan onayland kansndadr. Sovyet Rusya, kendi devlet topraklarnda bulunan tm halklara zerklik vermekte ve bu halklarca, her halkn kendi kaderini bizzat belirleme hakkna dayanarak blgesel cumhuriyetler meydana getirmelerini desteklemektedir. Yalnz bu ilke sayesinde, Sovyet Rusyaya giren tm milliyetler arasnda karlkl anlay ve gvene dayanan kardee ilikilerin kurulmas salanabiliyor. Yalnz byle bir politika Rusyann tm milliyetlerini bir tek byk ve gl ailede birletiriyor ve kkletiriyor ve bunun sayesinde bu aile bizi evreleyen saysz dmanlara kar direnip mcadelesini srdrebiliyor. Byk, salam bir btn olutururken, dmanlarmzn dolaysz saldrlarn pskrtmekle de yetinmeyerek, ortak dmanlarmzn giritikleri her trl entrikalarn uzanda kalyoruz. Kk halklarla olan ilikilerimizde uyguladmz nlemlerin sizce doru yorumlandn ve tarafmzdan bunlarn kolaylatrlmas eklinin mkemmel bir karlkl anlay ve gvenin kurulmasn olumlu etkilediini memnunlukla gryorum. Bildirdiiniz iin size bir kez daha minnettarlmz belirtir, lkesinin ba ve refah iin tkenmez bir enerji ile mcadele eden Trk Halk ve Hkmetine en iten dileklerde bulunmak isterim.

Lenin

(1) Dokumenti Vneney..., Cilt III, Belge No. 249. (2) Mustafa Kemalin telgrafnda bamszlk kelimesi gemektedir. (3) Belge 63.

BELGE 79

RSFSC Dileri Halk Komiserinin, Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti Dileri Halk Komiseri Bekir Samiye Notas 8 ubat 1921 No. 3377 Radyo ile yaymland. TBMM Meclisi Bakan Mustafa Kemal Paa ile Tevfik Paa arasndaki karlkl telgraflamay ieren 29 Ocak tarihli Hkmet bildirinizin ve tarafnzdan gerek tilaf devletlerine gerekse dnya hkmetlerinin ouna hitaben gnderilen not metnini ieren 31 Ocak tarihli telgrafnzn alndn bildirmekle eref duyarm. Rusya Sovyet Hkmeti, Trkiye Byk Millet Meclisini, Trk milletinin bamsz olarak kendi lkesini ynetmesi ve kaderini bizzat belirleme hakk uruna srdrd hakl mcadelesindeki yenilmez, kesin tavrndan ve sarslmaz mertliinden dolay kutlar. Yasal olarak Trk milletinin tek gerek temsilcisinin stanbuldaki grup deil, ancak Byk Millet Meclisi olduunu kantlama konusundaki tavrnzn en doru ve en akllca davran olduunu kesinlikle kabul ettiimize btn samimiyetimle inanmanz rica ederim. Halklar boyunduruk altna almak ve smrmek isteyen igalci emperyalistlerin pskrtlmesi iin, kendi haklar uruna arpan bir halkn elinde en iyi silahn, hibir tehdide boyun emeyen kararllk, mertlik ve g olduunu olaylar yeteri kadar kantlam bulunuyor. Halkn temsilcisi olmak durumuna ve haklarna her trl mdahaleyi reddeden TBMMnin izledii yol, baarya, zafere ve zirveye giden tek yoldur. Bamszln ve zgr gelimesini savunan Trk milleti ile balarmz, Trk milletinin kahramanca mcadelesinin baarl bir sonuca doru ilerlemesinde yardmc olmularsa, ne mutlu bize. Bizim de, Trk milletinin yapt gibi, dtan

gelecek saldrlara ve igallere kar srdrdmz mcadelede bunca yararl olan haberleme olanaklarn oluturan Hkmetler arasndaki bu ilikilerden dolay kendi kendimizi kutlayabiliriz. Bu ilkeyi izleyerek, ngiliz Hkmeti ile olan grmelerde henz hibir kesin kararn alnmadndan sizi temin etmek isteriz. ngiliz Hkmeti Sovyet Rusya ile Byk Britanya arasnda imzalanacak ticaret anlamasnn giriinde bizim, ngiliz karlarn zedeleyecek her trl hareketten ekinmemiz ve bu gibi hareketlerden zellikle Anadolu, ran, Afganistan ve Hindistanda kanmamz gibi bir ykmll resmen belirtmemizi istedii iin, biz de kar talepte bulunarak, bu metne aadaki paragrafn eklenmesini art kotuk: te yandan Birleik Krallk Hkmeti, gerek yukarda ad geen, gerekse eski Rusya arlnn bir paras saylan, bugn ise halklarn kendi kaderlerini bizzat belirleme haklarna dayanarak birer bamsz devlet haline gelen lkelerde, Sovyet Rusyann karlarna veya gvenliine kar, hangi ekilde olursa olsun, her trl eylem ve propagandadan vazgeip, bunlardan kanacak ve ayn zamanda Japonya, Almanya, Polonya, Romanya, Macaristan, ekoslovakya, Bulgaristan, Yunanistan ve Yugoslavya tarafndan Sovyet Rusyaya kar yaplabilecek herhangi bir dmanca harekete destek olmayaca gibi, bunlar tevik etmekten de kendisini alkoyacak, Sovyet Rusyann baka lkelerle olan ilikilerine karmayacak ve bu ilikilerin kurulmasna engel olmaya almayacaktr. Anlaan taraflar karlkl olarak, ran, Afganistan ve Trkiye Byk Millet Meclisinin devlet topraklarnn bamszlna ve btnlne sayg gsterecektir. Byk Britanya tarafndan sunulan taslan giri blm nerisine karlk nerimiz budur. Trkiye Byk Millet Meclisi devlet topraklaryla, halklarn kendi kaderlerini bizzat belirleme hakk ilkesine dayanarak iktidarnn ulat yerler amalanmaktadr, zaten bakalarnn topraklarna gz dikme gibi hareketlerin tmnn sona erecei gnler yakndr ve igalciler ister istemez Trk milletinin kendi ynetimine boyun emek zorunda kalacaklar. Kendi kaderini eline alan Rus emeki halk, zalimlere ve smrclere kar at mcadeleden geti, ar deneyler geirdi ve bu dmanlarn er ge yenilgiye uramaya mahkm olduklarn ok iyi bilmektedir. Dileri Halk Komiseri ierin

BELGE 89

G. V. ierinden Yusuf Kemal Beye(1)

16 Mart 1921 No. 11/390

Sayn Bakan, Trkiyenin ekonomik kalknmasna katkda bulunmak amacyla, Rus Sovyet Cumhuriyeti Hkmeti, Byk millet Meclisi Hkmeti temsilciliinin bildirmi olduu istee uygun olarak, 1921 ylndan balayarak birbirini izleyen biraz yl boyunca, ylda on (10) milyon altn rubleyi, sz geen hkmete demek karar aldn, bilginize sunmakla eref duyar. Rus Sovyet Hkmeti, lkelerimizi birletiren dostlua uygun olarak ve Trkiyeye kar duygularnn karlkl olduunu bilerek, Trk Halknn ekonomik refahna katkda bulunmakla kvan duyar. Sayglarm kabul etmenizi dilerim, Sayn Bakan. Rus Temsilcilii Bakan ve Rusya Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Dileri Halk Komiseri Georgi ierin

BELGE 90

Trkiyenin Moskova Bykelisinin RSFC Dileri Halk komiseri G. V. ierine Notas 16 Mart 1921

Sayn Halk Komiseri, Rusya ile Trkiye arasnda, byk bir samimiyete dayanan karlkl ve samimi ibirlii dhilindeki temaslarmzn alabildiince srekli olmas ve salamlatrlmas amacyla, Trkiye Byk Millet Meclisi adna, TBMMsi Trkiyenin Rusya ile ilgili d politikasnn genel dorultusunda temel karakterde baz deiiklikler yapmas veya ynn deitirmesi halinde, bu yolda alnacak btn kararlarn derhal Hkmetinizin bilgisine sunulacan bildirmekle eref duyarm.

En derin sayglarmn kabuln dilerim, Sayn Halk Komiseri.

Ali Fuat Trkiye Elisi

BELGE 91

RSFSC Dileri Halk Komiserinin, Trkiyenin Moskova Bykelisi Ali Fuata Notas(1) 16 Mart 1921

Sayn Eli, Bugnk tarihli Trkiye Byk Millet Meclisi adna, TBMMsi Trkiye d politikasnn genel dorultusunda, Rusya ile ilgili olarak temel karakterde olan deiiklik veya rota deiikliinin yaplmas halinde, bu gibi kararlarn derhal Rusya Hkmetine bildirileceine dair bana malumat vermek ltfunda bulundunuz (2). Kardee ilikilerimizdeki gerek samimiyeti bir kez daha ortaya koyan bu haberi memnunlukla karlar ve sizin gibi, lkelerimiz arasnda en sk ibirliini grmek isterim ve karlkl olarak, RSFSC Hkmetince Rusyann genel d politikasnda Trkiye ile ilgili temel karakterde herhangi bir deiiklik veya rota deiiklii kararn almas halinde, byle bir kararn derhal Hkmetinizin bilgisine sunulacan bildirmekle eref duyarm. En stn sayglarmdan emin olmanz dilerim, Sayn Bykeli. ierin Dileri Halk Komiseri

Dokumenti Vneney..., Cilt III, Belge No. 343/11. Belge 90.

BELGE 92

Ali Fuat Paadan G. V. ierine(1) 16 Mart 1921

Sayn Halk Komiseri, Tam samimiyete ve karlkl gveni sarsabilecek her eyin derhal ve tamamyla ortadan kaldrlmasna dayanacak Trkiye ile Rusya arasndaki ilikilerin kurulmas amacyla, Trkiye, Rusya politikasndan farkl bir politikay Asyada gden herhangi bir byk devlet tarafndan Trkiyeye yaklamak veya Trkiye ile anlamak konusunda yaplacak her neriyi veya aklamay derhal, gecikmeden Rusya Sovyet Hkmetine btn ayrntlar ile bildirmeyi ykmlenir. Ayn ekilde Trkiye ile yukarda sz geen devletlerin biriyle grmeler yaplmas halinde, her seferinde Rusya Sovyet Hkmetine bilgi vermeyi ykmlenir. Trkiye ayn zamanda, Rusya karlarna dokunabilecek tm anlamalara, Rusyaya haber vermeden, girimemeyi ykmlenir. En stn sayglarmn ifadesini kabul etmenizi dilerim, Sayn Halk Komiseri. Ali Fuat Trkiye Elisi (1) Dokumenti Vneney..., Cilt III, Belge No. 343/IH.

BELGE 93

RSFSC Dileri Halk Komiserinin, Trkiyenin Moskova Bykelisi Ali Fuata Notas(1) 16 Mart 1921

Sayn Eli, 16 Mart 1921 tarihi tayan notanzla (2) bana, Trkiye ile Rusya arasndaki ilikilerin temelini oluturan tam samimiyet ve karlkl gveni sarsabilecek her eyin sonsuza dek ortadan kaldrlmas amacyla, Trkiyenin, Rusya Sovyet Hkmetine, Asyada, Rusya politikasndan farkl politika uygulayan herhangi bir byk devlet tarafndan Trkiyeye yaknlamak veya anlama nerisi yaplmas halinde bunu hi geciktirmeden btn ayrntlaryla bildirmeyi ykmlendiini ve ayn zamanda ilerde de Rusya Sovyet Hkmetini, Trkiye ile yukarda sz geen herhangi bir devletle yaplacak btn grmelerden haberdar etmeyi grev bildiini ve ayrca, Rusya karlarna deinebilecek herhangi bir anlamay, Rusya Sovyet Hkmetini haberdar etmeden imzalamamay ykmlendiini bildirmek ltfunda bulundunuz. ki lke arasnda karlkl ve tam gvene dayanacak ilikilerin kurulmasn salayacak bu haberi en byk memnunlukla karlarken, Rusya Sovyet Hkmeti de, Asyada, Trkiye politikasndan farkl bir politika gden herhangi bir baka devlete kendisine yaknlama veya anlama nerisi ve giriimi yap-as halinde bunu derhal, hi gecikmeden ve btn ayrntlaryla Trkiye Hmetine bildirmeyi ykmlendii gibi, ayn ekilde ilerde de Trk Hkmeti Rusya ile ad geen devletler arasnda bu trden olan btn grmelerden haberdar etmeyi ve Trkiyeye haber vermeden, Trkiye karlarna deinebilecek herhangi bir anlamay imza etmemeyi ykmlenir. Yksek sayglarm kabul etmenizi dilerim, sayn Eli. ierin Dileri Halk Komiseri

I Dokumenti Vneney..., Cilt III. Belge No. 343/IV. (2) Belge 92.

BELGE 105

RSFC Dileri Halk Komiserlii Temsicisinin, Trkiye Byk Millet Meclisi Bakan Mustafa Kemale Mektubu 9 Nisan 1921 No. 319

Sayn Bakan, Milli Hkmetin ve bu hkmetin banda nderliini yaptnz kahraman Trk Milletinin, bir kez daha, anavatanlarn igal edip smr alanna katmak yolunda emperyalizmin yeni gayretini de boa karp alt ettiini grmek beni mutlu klmaktadr. Fakat ayn zamanda byk bir znt ile umulan hedefe varmak umutlar tamamen krlm, yenilen ve topraklarnz terk etmeye zorlanan Yunan ordu birliklerinin, aresiz fke ile ekildikleri topraklar yama ettiklerini ve halk korkun bir yoksulluk iine ittiklerini gryoruz. Bunlar, agzlln tatmin etmekten baka hibir hedefi olmayan emperyalizmin bildii tek eyin ykm olduunu bir kez daha kantlam oluyor. Byk glkle ve olaanst gayretler harcayarak Bat kapitalizminin ve emperyalizmin agzllnden kurtulabilmi Emeki Rusya, Trk Halknn milli varln korumak ve savunmak iin srdrd anl mcadelesini byk bir ilgi ile izlemektedir ve gc yettii kadar aclarn dindirmeye hazrdr. Bu nedenle, sayn Bakan, RSFC ve Sovyet Rusya emekileri adna, zalim istilaclarn terk etmeden nce yakp ykt blgelerdeki halkn ihtiyalarn hafifletmek zere, ltfen 30.000 altn Rublelik mtevaz armaan kabul etmenizi dilerim. Rusya emekilerini bu karnca kararnca armaannn Trk Halknn saldrgan emperyalizm ile Sovyet Rusyann emeki karde halk arasndaki fark anlamasna yardm edecei umudu bana onur vermektedir. Mektubuma son verirken, Trk milletinin bamszl uruna srdrlen mcadelenizi tam ve baarl bir biimde sona erdirmeniz dileiyle, en derin ve stn sayglarmn kabuln dilerim, Sayn Bakan.

RSFC Dileri Halk Komiserlii Temsilcisi P. Mdivani

BELGE 107

Mustafa Kemal Paadan B G. Mdivaniye 12 Nisan 1921

Sayn Temsilci, Kzlay Kurumuna Yunan yamas ve katliamndan kurtulan blgelerde sa kalanlarn ihtiyacn karlamak zere, ltfen, teslim etmi olduunuz 30.000 altn Rublelik yardmnz iin en derin kranm arz etmek istiyorum. Sovyet Rusyann, emperyalizmin agzll ve Yunanllarn barbarlnn korkun yoksullua ittii zavalllara kar gsterdii bu yce ruhlu ve insan davran, Trk milletince laykyla deerlendirilecektir. te yandan, anayurdunu saldrgana kar savunan Trk Halkna kar gsterdiiniz yakn ilginizi grmekle bahtiyarm. Yunanllarn zulm ve yamacl ylesine vahim ki, her insann vicdann isyan ettirir, bunun iin bunu kendi Hkmetinize bildirip, Yunanllarn son hcumlar srasnda iledikleri cinayetlerin aa karlmasn rica ederim Ordularmzn btn dmanlarmz yenmeleri ile ilgili temennilerinizi sevindirici ve olumlu bir belirti olarak kabul eder, en derin sayglarm sunmamn kabuln dilerim, sayn Temsilci.

(1) Dokumenti Vneney, Vilt IV, Belge No. 43e Ek. Trke metin iin bk. Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, Ankara 1964, Belge No. 363 (2) Bk. Belge 105. (s. 358) BELGE 108

Azerbaycan SSC Hkmetinin Trkiye Byk Millet Meclisine Telgraf(1) 24 Nisan 1921

tilafn bamsz Trkiyeyi ykmaya kalktnda Trk Halk kitlesinin devrimci bir fke ile kutsal sava iin silaha sarld o tarihsel gnn yldnmnde, Azerbaycan Sovyet Hkmeti, bu tarihsel zaferin mutluluunu paylaarak, Azerbaycann zgr ii-kyl kitlesi adna devrimci Trkiyenin Hkmetine iten tebriklerini gnderir. zgr ve bamsz yaama hakk uruna iki yl boyunca kurbanlar vererek kararllkla srdrd kahramanca mcadelenin bu yldnmnde Trk Halk, tilaf kumandas altnda, gururlu, zgrlk ve bamszla kavuma cokusunu ate ve silahla bastrmaya kalkanlarn byk yenilgilerinin ve kazanm olduu zaferin sonularn kendisi karabilir. Ortak dmanlarmz karde silahlar ile yenmesiyle

elde ettii byk baarlarna Trk Halk ile birlikte sevinen Azerbaycan Sovyet Hkmeti, devrimci Trkiyenin muzaffer ordularnn zafer bayraklarn tarihsel bakentleri stanbula dikecekleri gnn de pek uzakta olmadna sarslmaz bir gvenle inandn belirtmek ister. Yaasn Devrimci Trkiye! Yaasn Sovyet Federasyonunun Trkiye ile ttifak!

Azerbaycan Devrimci Komitesi Bakan N. Nerimanov Dileri Halk Komiseri D. Hseynov

(1) Dokumenti Vneney, Cilt IV, Belge No. 61

BELGE 116

Ali Fuat Paadan G. V. ierine(1) 6 Haziran 1921 No. 511

Sayn Komiser, Top, topu donatm ve katanalar dnda, Sovyet Rusya Hkmetince Trkiye Byk Millet Meclisine sz verilen maddi yardmn ilk blmne giren dier askeri malzeme ve cephanenin, yani tfek, makineli tfek ve dier donatmn Tupase limanndan Anadoluya sevk edildiini memnunlukla renmi bulunuyorum. Hkmetim adna RSFC Hkmetine, Rusyadaki byk ulatrma glklerine ramen ordularmzn askeri donatm ve cephaneye vazgeilmez ihtiyalarna ncelik tanyarak bunlarn en ksa yoldan Trkiyeye sevk edilmesi iin elinden

geleni yaptndan dolay kranm arz etmeme izin veriniz. Dolaysyla en derin sayglarmn kabuln dilerim, sayn Komiser.

(1) Dokumenti Vneney, Cilt IV, Belge No. 99. (2) Bu belge elimizde deildir.

BELGE 124 Yusuf Kemal Beyden G. V. ierine Austos 1921 Gerek kendisinin, gerekse btn Dou dnyasnn kaderini belirleyen u dnemde, Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti, politik yneliminin kesin izgisini izmek zorunluluuna inanm olarak, Rusya Sosyalist Federatif Sovyet Cumhuriyetine, Hkmetlerimizin ama ve karlarnn zde olacak kadar yakn olduu tm sorunlarda ibirliini neriyor. Uluslararas apta ok byk olaylarn arifesinde olduumuzu bilerek, bu nerimizin tekrarlanmas iin zellikle bu an semi bulunuyoruz. (...)(2) Size bu neride bulunmakla elbetteki taraflarn birinden, uruna mcadele ettii herhangi bir ilkesinden vazgemesini isteyecek deiliz. stediimiz ey, taraflarn ayn derecede ilgilendii tm dnya sorunlarnn ortak olarak grlmesi ve hareketlerini karlkl olarak saptayp, Moskova anlamasnn 4nc maddesi ve giriin zne gre, Batl devletlerin emperyalizm ve kapitalizmine kar tek ortak cephenin kurulmasdr. Daha nce de birok kez ifade etmi olduumuz kanya gre, Batdaki kapitalist rejimin yklmas ve dolaysyla Sovyet rejiminin Rusyada korunmas ve Dou halklarnn zgrle kavumalar iin, Rusya ile Trkiyenin bugnk hkmetlerinin Batl hkmetlere kar bir blok kurmalar gerekecektir. nk bu Batl hkmetler, dnya karlarn-I daki farkl konumlarna ve her birimize kar tutumlarnn da birbirinden ayr olmasna ramen, aslnda ikimizin de amansz dmandr. (...) Moskovada da, uluslararas durumun aa yukar ayn ekilde deerlendirildiine inanarak, aramzda zellikle anlamamz gereken balca konulara genel hatlarla deinmek isterim. Bu konular aadaki gibidir: Her eyden nce Rusyadan beklediimiz para ve silah yardm. Bu frsatla, bize bugne kadar teslim edilmi ve bu arada teslim edilmekte olan silah iin kranmz bildirmeyi bor bilirim. Ancak yenmek ve dmanlarmz denize dkmek yolundaki elik irademiz ve isteimiz, kentimizdeki Maslahatgzarnzn size herhalde iletmi olduu gibi, bizi silahlanma konusunda yeni ve ok byk bir
(1)

abaya zorlamaktadr. Bunun dnda, acemi asker seferber edildiinden, bize hem byk lde silah hem de byk paralarn salanmas gerekmektedir. Bunun iin hem size daha nceki ricalarmz, hem de bugn gerek sayn Natsarenus, gerekse Ali Fuat Paa aracl ile ilettiimiz ricalarmz kabul etmek ltfunda bulunmanz diler, bunun iin size son derece mteekkir olurum. Dikkatinizi zellikle, ok byk gereksinimimiz olan para yardmna ekmek isterim. Bu mnasebetle, bize vaat olunan ve bildirdiiniz gibi, derhal salanabilecek olan 10.000.000 altn Ruble tutarndaki yardmnzn, ricalarmz ka kez yinelediimiz halde, elimize tam olarak gemediini de kaydetmek isterim. kincisi, Rus Hkmetine nerilecek olan Boazlar sorununa gelince, ngilterenin, Boazlarn korunmas davasnda ibirliini teminat altna almak amacyla Romanyaya verdii avanslar bizce bilinmektedir. te yandan, buna benzer giriimler Belgradda da Yugoslavya Krallnn Bulgaristana bask yapmas ve gerekirse, Yunanistana saldrmasn engellemek amacyla yaplmtr. Bu durum karsnda, Rusyann Moskova anlamasnn 5inci maddesinin (3)uygulanmas iin, diplomatik ya da bir baka yoldan neleri yapabileceini renmekle mutlu oluruz. Sizin de herhalde hemen kabul edeceiniz gibi, Boazlar I sorununun, Trkiyeye gvenlik ve bamszlk salayacak bir ekilde zmlenmesinde dorudan doruya Rusyann da ok byk yarar vardr. ncs, Mezopotamya sorunu. Londra Hkmeti bu lkede ok ynl amalar peindedir, bunlarn balcalar: a) Hindistan savunmak iin bir setin ekilmesi, b) Musul petrollerinin iletilmesi, c) Bu iletme ve retimin gvenliinin salanlmas iin, Mezopotamya ile Karadeniz arasnda Britanya himayesinde bir veya birka kk devletin kurulmas; aslnda bu rol Ermenistana decektir, ancak bugnk durumda Ermenistan sz konusu olamayacandan, ngiltere birtakm apulcunun nderliinde Krt etelerini kullanmak istiyor ama bunda pek baar salayamyor, d) ngilizlerin himayesinde ve iki olu Mezopotamya ve rdn kral namzetleri olan Hicaz Kral Hseyinin soyuna daha 1 byk g ve nfuz salanlmas. Byk Britanyann niyeti, bu soyu Osmanl hanedanlnn halifeliine rakip karmaktr. Britanya bylelikle Hilfet stanbuldan g etmeye zorlanm olsa bile, halifeliin dinsel etkisini elinde tutmaya yelteniyor. Bu nedenle, Douda, halifelii ellerine geirecek olan ngilizler mill ideolojiye kar dinsel ideolojiyi ileri srecek olurlarsa, bunun Dou halklarnn milli kurtulu hareketlerine kar kma anlamna gelecei ve hatta bu halklarn, mill gelime ve dnya proletarya kuvvetlerinin yeni toplumsal dzenin kurulmas yolundaki giriimlerini engellemek iin bir kkrtma arac olarak kullanlaca grnde srar etmekteyiz. Bunun iin, Moskova Hkmetinden, bu olaslklara hangi adan baktn ve ngilterenin Mezopotamyada gtt amalar engellemek iin bizlerle hangi lde ibirlii yapabileceini bildirmesini dileriz. Drdncs, Orta ve Dou Anadolu konular. ngiltere, Amerika ve Japonya arasnda balanm olan ve Washington konferansna (4) bir tr giri oluturacak gizli

grmelerden ama, balca maddeleri herhalde aadaki gibi olan bir anlamann yaplmasdr: Moolistan, Manurya, andung ile Dou Sibirya, Japon kontrolne braklyor: Amerikann pay inin gney - dou illerindeki blge olacak ve karlnda kaytsz artsz Mezopotamyadaki Britanya mandasn kabul edecek. te yandan ngiltere, in Trkistannda hareket zgrl kazanacak ve etkisini geniletecek, nk Trkistann bu blgeleri gemi yllarda, srekli olarak Hindistann igali iin bir nevi giri kaps ilevi grmtr. Btn bu olaslklara vaktinde hazrlanmamz akllca bir davran olur sanrz. En ksa zamanda imzalanmasnn son derece yararl olacandan kukulanmadmz anlamann balca noktalan bunlardr. te yandan, Rus Hkmetinin bize yneltecei sorular ve baz sorunlarn zmlenmesinde gsterecei yardmlarn karlnda bizden neler bekleyeceini en byk dikkatle inceleyeceimiz de aktr. Sovyet Cumhuriyetine byk bir drstlk ve itenlikle bavurmamzn gerektii gibi deerlendirileceine ve Dou ile ilgili sorunlarn zmlenmesiyle ilgili grmelerin yenilenmesi arifesinde, Rus-Trk anlamas iin salam temellerin kurulabileceine ve ayn zamanda, bu anlama yaplmad takdirde, batl devletlerin bizi teker teker yenme anslarnn artm olacana da inanmaktayz. Ayn zamanda, dmanlarmzn byk tavizler vererek bizi de baz amalarmzdan vazgeirtmeye altklar bir anda, en ksa bir zamanda yaplacak para ve silah yardmnn pazarla konu olmayacandan umutluyuz. Nitekim, gstermi olduum itenlii nemsemeniz iin, dikkate alnmazlarsa, iyi ilikilerimize glge drebilecek baz olaylara iaret etmek isterim. Bu olaylar aada sralyorum: Birincisi, lke tarihinin en kritik bir annda yurt dna kap, bizi ykmak iin her trl entrika eviren ve lkeye zaferle dnmek isteyen baz devrik kariyeristlere, anlald gibi, Moskovann yardm etmesi (5). kincisi, Kafkasyada baz Sovyet ajanlarnn bize verdikleri huzursuzluk ve zellikle, haber aldmza gre Grcistanda, Yunan saldrsndan beri younlatrlm birtakm hazrlklar. Washington silahszlanma konferans, sonbahar 1921de yaplacaktr. ncs, beklenen Rus-Yunan ticari grmeleri hakkndaki sylentiler. Bylesi grmelerin Trk kamuoyunu olumsuz bir ynde etkileyeceine dikkatinizi ekmek isterim. Kald ki bu grmelerin hibir anlam yoktur, nk Rusyaya salayacaklar yararlar tamamen nemsizdir. Oysaki Kral Konstantin bundan, Yunan halkn Britanya emperyalizminin hizmetine vermekle, faaliyetinin dllendirildii izlenimini edinecektir. Acele cevabnz beklerken, sayn Komiser, en derin sayglarm sunarm.

(1) Dokumenti Vneney..., Cilt IV, Belge No. 255e Ek. (2) Atlamalar Rusa metindedir. (3) Bk. Belge 88. (4) Washington Silahszlanma Konferans, sonbahar 1921de yaplacaktr. (5) Burada sz geen Enver Paadr.

BELGE 126

RSFSCde Ukrayna SSC Yetkili Temsilcisinin RSFSCdeki Trkiye Bykelisi Ali Fuata Notas(1) 13 Austos 1921 Sayn Bykeli, Trkiye ile bar anlamasnn imzalanmasn hzlandrmak ve Trk ulusuna iten dostluk duygularnn kantn sunmak iin, Ukrayna Cumhuriyeti Hkmeti, Trk Hkmetinin Ukrayna ile Trk heyetlerinin buluma yeri olarak Ankarann seilmesi nerisini kabul ediyor. Bu amala Ukrayna Hkmeti birinci temsilcisi olarak, Kzl Bayrak nian sahibi, Ukrayna j Kara ve Deniz Silahl Kuvvetleri Komutan, Ukrayna Sovyetleri Merkez cra Komitesi yesi, Halk Komiserleri Sovyeti yesi yolda Frunzeyi atamaktadr. Mihail Vasiliyevi Frunze, Ankaraya Austos sonunda hareket edecektir. Hkmetimin bu kararn bilginize sunarken, bu hususu, vaktinde, Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetine iletmenizi ve bana onayn da bildirmenizi dilerim. Asker tutsaklarn lkelerine iadesine gelince, Hkmetim, Ankarada bar anlamalar grmelerinin balamak zere olduklarn dnerek, bu konunun da grlmesini ve byle bir anlamann burada, Moskovada yaplmasn nermektedir. En derin sayglarmn gvenirliini iletirim, sayn Bykeli.

Ukrayna SSCnin

Rusyadaki Hkmet Temsilcisi Kotsyubinski (1) Dokumenti Vneney..., Cilt IV, Belge No.

BELGE 127

G. V. ierinden S. P. Natsarenusa (1) Moskova, 13 Austos 1921

Ukrayna Bakumandan Frunze, bir Trkiye - Ukrayna Anlamas imzalamak amacyla Trkiye ile Ankarada yaplacak grmelerde Ukrayna temsilcisi olarak atanmtr. Ukrayna temsilcisi Kotsyubinski bu konuda Ali Fuata bilgi vermitir (2). Ukrayna ile aramzdaki dostluk ilikilerine dayanarak bu atama konusunda Trk Hkmetine bilgi vermeye ve Trk Hkmetinden, grevini baar ile yrtmesi iin, Frunzeye her olana salamasn istemeye grevlisiniz. Atanmas Sovyet Cumhuriyetleri ile Trkiye arasndaki balar glendirmek amacn gtmektedir ve ayn zamanda Bakumandan olan byle yetkili bir kiinin, bu yenilgi annda(3)Ankaray ziyaret etmesi etkili olacaktr. Mali felaket konusundaki raporunuzu gz nne alarak (4) ikinci 5.000.000 altn Rublenin hemen gnderilmesinin olanaklarn aryorum. Kendi glklerimiz gz nne alnrsa, bu, kolay bir i deildir ama elimden geleni yapyorum.

1) M. V. Frunzes Mission to Turkey (M. V. Frunzenin Trkiye Elilii), International Affairs dergisi, say 7, Moskova, Temmuz 1960, Belge No. 1. (2) Belge 126. (3) O srada Sakaryann dousuna ekilen Trk ordusu Yunan ordusunun saldrsna uruyordu. (4) Bu rapor elimizde deildir.

BELGE 128

G. V. ierinden, RSFC Kafkaslartesi Temsilcisi B. V. Legran Eliyle, S. P. Natsarenusa Moskova, 14 Austos 1921

Bir Trkiye-Ukrayna Anlamas imzalamak amacyla Ukraayna Bakumandan Frunzenin Ankaraya gelecei konusunda size daha nce bilgi verdim(2). Ziyareti Sovyet Rusya ile Trkiye arasndaki yakn dostluu simgeleyecek ve deerlendirecektir, stelik, onu bir yenilgi annda deerlendirecektir. Geici durumlar yerine, kalc tarihi glere dayandmzdan bir yenilgi annda Trkiye ile yakn ilikilerimizi gevetmediimizi aksine glendirdiimizi bir daha belirtmek isterim. efler bugn ya da yarn tilafa teslim olsalar bile Trk milleti yok olmayacaktr ve milli hareket sonunda zafer kazanacak kadar gldr. Onun iin milli burjuva hareketini kalc bir unsur olarak ele alyor ve eflerin arada tkezlemesinden ya da geici baarszlklardan kayglanmyoruz. Bugn her zamandan fazla dostluumuza nem veriyoruz. ()(3) (1) M. V. Frunzes, Belge No. 2 (2) Belge 127. (3) Belgenin devam asl metinde verilmemitir.

BELGE 133 Ermenistan SSC Dileri Halk Komiserinin, Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti Dileri Halk Komiseri Yusuf kemale Notas(1) 24 Austos 1921 No. 6781

Telgrafla iletildi. Ermenistan Sosyalist Cumhuriyeti Hkmeti, Sovyet Ermenistan ile Trkiye arasndaki ilikilerin, anlamaya dayanan salam bir temel zerinde kesin bir biimde dzenlenmesi iin artk zamann geldiine inanmaktadr. Kafkaslartesi Sovyet Cumhuriyetleri kendi aralarnda sk politik ve ekonomik balar kurduklarndan, Sovyet Ermenistan ile Trkiye arasndaki anlamann RSFC

temsilcisinin de katlmas kaydyla bu yaknlarda toplanacak olan Trkiye ile dier Kafkaslartesi Cumhuriyetleri arasnda yaplacak olan konferansta hazrlanmasn uygun bulmaktayz. Artk iktidarn bir yandan i-Kyl Sovyet Hkmeti, bir yandan da Trkiye Byk Millet Meclisi Devrimci Hkmeti elinde olmas, dmanca bir ovenizmden ve seleflerinin gerekleri grmeyecek denli kr olan nefretlerinden arnm bu Hkmetlerin, u ok baarl Avrupa diplomasisince asla zmlenmemi saylan tm sorunlarn zmlenmesi ve bylece emperyalistlerin diplomasi oyunlaryla suni olarak birbirine drlen iki halk arasndaki nefret izlerinin tamamen ortadan kaldrlmas iin en salam bir garantidir. Her iki tarafn da en hayati, en vazgeilmez bir sorunu olan bar iinde bir arada yaamamz ve birbirimize gvenmemizi art komaktadr. Sovyet Ermenistan Hkmeti, Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetinin de bizim grmz paylatn umar ve bizi bu konuda haberdar edeceinizden emindir. En derin sayglarmn kabuln dilerim.

Dileri Halk Komiseri Mraviyan

BELGE 135 Yusuf Kemal Beyden A. Mravyana(1) 30 Austos 1921

24 Austos tarih ve 6781 sayl telgrafnz(2) aldm bildirerek, Karsta dzenlenecek olan konferans ile ilgili aadaki hususlar belirtmek isterim: Kafkaslartesi Sovyet Cumhuriyetleriyle yaplacak anlamalarda, bu Cumhuriyetlerle ilgili Moskova Anlamasndaki hkmleri de yanstmak amacyla Hkmetim daha temmuz balarnda yukarda sz geen Cumhuriyetler Hkmetlerini konferansa davet(3) etmi ve bu konferans hazrlnn Bak ve Tifliste bulunduum sralarda, bu yln ilkbaharnda, Moskovadan dnerken, yaplmas iin de nayak olmutum. 24 Austos tarihli telgrafnzdan anladm gibi, Sovyet Ermenistan Hkmeti bizimle tamamyla mutabktr ve yaknlarda yaplacak olan Kars Konferansnn Trkiye ile Sovyet Ermenistan arasndaki ilikilerin bir dzene girmesi iin ok elverili bir frsat olduunu bizim gibi, kabul etmektedir.

Halkmzn gelecekte bar ve anlay iinde yaamasnn, ok doru olarak belirttiiniz gibi, aramzdaki ihtilaflardan kendilerine kar salayan emperyalist devletler tarafndan ekilmi btn eski dmanlk tohumlarnn tamamen unutulmasyla mmkn olaca konusundaki grnz aynen paylamaktaym. Sovyet Rusya Hkmeti, bildiiniz gibi, kendi temsilcilerini Karsa gnderip ykmllklerin Moskova Anlamas uyarnca yerine getirilmesini denetleyecek ve bu arada da, Kafkaslartesi Cumhuriyetlerinin Trkiye ile anlamalar imzalarken, Moskova Anlamasna uyulmas iin gerekli giriimlerde bulunacaktr. Karstaki Trk heyetine Dou Ordusu Kumandan ve Trkiye Byk millet Meclisinde Edirne Milletvekili olan Kzm Karabekir bakanlk edecek, ayrca ye olarak Burdur Millitvekili, Trkiyenin Bakdeki Maslahatgzar Memduh evket Bey ve Anadolu Demiryollar naat Bamhendisi, eski milletvekili ve Nafia Komiserlii eski mstear Muhtar Bey katlacaktr. Bu konferansn toplanmas iin eylln son haftasn nerdik ve sizin de, Ermenistan temsil edecek olan heyetinizin kimlerden oluacan ve yine konferans tarihi hakkndaki onaynz bildirmenizi dilerim. Cevabnz beklerken, en yksek sayglarm kabl etmenizi dilerim, sayn Komiser.

(1) Dokumenti Vneney, Cilt IV, Belge No. 199a Ek. (2) Belge 133. (3) Bk. Belge 119 ve 123.

BELGE 137

Yusuf Kemal Beyden S. P. Natsarenusa(1) 18 Eyll 1921 No. 2874

Sayn Bykeli,

Size daha nce bildirdiimiz gibi, (Karadeniz) Ereli yaknlarnda bulunan 30 ton msrdan baka, Hkmetimin, Sovyet Rusyaya ayrca vergi toplandktan sonra 800 ton tahl ve bakliyat gnderebileceini ve Karadenizin eitli limanlarndan yklenerek Rusyadaki alk kurbanlarna yardm olarak sevk edilmesi iin karar aldn bildirmekle memnunluk duyarm. Dolaysyla, en derin sayglarmn kabuln dilerim, sayn Bykeli.

(1) Dokumenti Vneney, Cilt IV, Belge no. 99a Ek.

BELGE 138

RSFSCnin Trkiyedeki Bykelisinin, Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti Dileri Halk Komiseri Yusuf Kemale Notas(1) 18 Eyll 1921 No. 957-a Sayn Komiser, 2874 sayl mektubunuzu(2) aldm memnunlukla bildirir, Hkmetim ve Rus halknn, BMM Hkmetince bize tahl ve bakliyat gibi licenap yardmnz ve lkemizde alk kurbanlarna byk desteiniz nedeniyle duyduu minnettarl iletirim. Karde Trk milletinden gelen bu yardmn Rus halk tarafndan gereince deerlendirileceine ve halklarmz arasndaki dostluk ve kardelik salarn daha da pekitireceine Trk milletinin kahramanca mcadelesine duyulan byk sempatilerinin kat kat artacana emin bulunmanz rica ederim. Bunu frsat bilerek, en derin sayglarmn ifadesini bir kez daha tekrarlamak isterim. Natsarenus (1) Dokumenti Vneney, Cilt IV, Belge No. 220. (2) Belge 137. BELGE 139

RSFSCnin Trkiyedeki Bykelisinin, TBMM Hkmeti Dileri Halk Komiserine Notas(1) 22 Eyll 1921 No. 974-a Sayn Komiser, RSFSC Dileri Halk Komiseri Yolda ierinden alm olduum telgrafn evirisini ekli olarak sunmaktan memnunluk duyuyorum. TBMM Hkmetine, Trk ordularnn zaferlerinden dolay candan tebriklerimizi ve Trk ulusuna emperyalizmin istilasna kar mcadelesinde bundan byle de byk baarlar dileimi iletiniz. No. 6137/4135 ierin Hkmetimin kutlama mesajna ben de katlyor ve yakn bir gelecekte Trk ulusunun son byk zaferini de kutlayacan umuyorum; bu zafer kendisine politik zgrlnn yan sra ekonomik bamszln da salayacaktr, bunlar ise her ulusun gerek bamszlnn temelidir. En yksek sayglarmn kabuln dilerim, sayn Komiser. Natsarenus

(1) Dokumenti Vneney Cilt IV, Belge No. 237.

BELGE 140

Yusuf Kemal Beyden S. P. Natsarenusa(1) 27 Eyll 1921

Sayn Bykeli,

RSFSC Hkmetine ve Dileri Halk Komiseri sayn ierine TBMM Hkmetinin kranlarn ve ayrca Sakaryadaki zaferlerimizden dolay tebrik ve gelecekte yeni zafer dilekleri iin ayrca ahsi teekkrlerimi iletmenizi rica ederim. Ayn zamanda ahsi kutlamalarnz ve Trkiyeye ilikin iyi dilekleriniz iin teekkrlerimi arz eder, en derin sayglarmn kabuln dilerim.

(1) Dokumenti Vneney Cilt IV, Belge No. 237.

BELGE 141

RSFSC Dileri Halk Komiserinin, Trkiyenin RSFSC Bykelisi Ali Fuata Notas(1) 10 Ekim 1921 No. 11/5255

Sayn Bykeli, 4 Austos tarihli, Ankarada dzenlenen ve Komiser Yusuf Kemal Bey tarafndan imza olunan memorandum(2) ile 17 Eyll tarihli ve 970 sayl zel ve memoranduma(3) ek tekil eden mektubunuz(4) tm gncel politik durumu kapsad gibi, eitli nitelikler tayan bir dizi soruna da deinmektedir. Birok beklenmeyen etmenlerin bir araya gelmesiyle anlalmaz bir hale gelen politik durumun aydnlanmasn beklemek zorunda kalmamz bizi, vermi olduunuz bilgiye, cevabmz biraz geciktirdi. Durumun en temel etmenleri sizce de bilinmektedir: aln tyler rpertici sonular, eitli hkmetlerin bu durumdan yararlanarak, Rusya karlarna zarar ziyan vermeye yeltenmeleri, uzlamacln yeni bir yntemi sonucu, Fransann Polonyay, bou bouna Rusyaya kar kkrtmaya kalkmas ve nihayet, Douda Sovyet politikas hakkndaki ngiliz notas -ki bu nota bu noktada ngiliz politik hcumu anlamna gelmektedir. 10u akn eyalete yaylm byk afete kar rpnan Sovyet Rusya, bylece bir kez daha birleik dman glerinin giritii karmak ve ok ynl hcumlarna kar koymak zorundadr. Rus iisi ve kyls, Sovyet bayra altnda saflarn pekitirerek, var gc ve enerjisini ortaya koyup, birdenbire ortaya kan ve Sovyet Rusyay tehdit eden yeni tehlikelerden kendisini savunuyor. Sovyet Rusya bitmez tkenmez ekonomik zorluklara kar mcadele ediyor; btn bu zorluklar, i savan ve emperyalist ablukann sonulardr. Ve

nnde saysz engeller bulunan bu yolda, bir kez daha, byk devletlerin ve yardaklarn toplu basksna dayanmak zorundadr. Gvenle diyebiliriz ki, kendimizi savunmak iin srdrdmz sava ayn zamanda lm kalm kavgasnda olan btn ezilen halklarn da savadr. Skntl, feci durumda olan btn halklarn ellerinde en byk kozlar, her trl esaretin ve basknn doal dman olan devrimci Rusyann, i-Kyl Cumhuriyetinin var olmasdr, bunu iddia edebiliriz. Rusyaya Douda den byk tarihsel rol, Rusyann her trl savaa ya da saltanat srmeye kar kan politikasnda yatmaktadr. Rusyada vaktiyle smrlen, fakat sonradan smrclerin hkimiyetlerine son vermi olanlar, yabanc hkmdarlarn smrmekte ve ezmekte olduklar tm halklarn doal dostlardr. Bylece, temel ilkesi-insann insan tarafndan smrlmemesi olan, her trl smrnn amansz dman Rusya, bu yeni i-Kyl Rusyasnn varl, yklmaz bir etinkaya gibidir ve bunun siperinde Dou halklar kaytsz artsz ekonomik zgrlkleri iin kendi savalarn srdrebilirler. Rusyann emeki halk, dtan gelen bask ve esarete kar arpanlara karde elini uzatr. Hibir kar gzetmeme politikamz ngiliz-Rus, Londra Anlamasna kesinlikle aykr olamaz(5). ngiltere bu elikiden dolay bize kesinlikle sitem edemez. Olanaklar orannda, Rusya i-Kyl Hkmeti, Dou halklarna mill varlklarnn salamlatrlmas, politik ve ekonomik durumlarnn gelitirilmesi davasnda yardm etmeye alr, bu da ngilterenin sitem etmesine bir neden olamaz. Sovyetler Birlii, hl karlamakta olduklar bitmek bilmeyen zorluklarn iinden kar kmaz, bamsz varlklarn salamak isteyen karde halklara gsterdii yardm giderek artracaktr. Politikamz geici bir an iin deil, tarihin uzun bir dnemini kapsamak zere kuruludur. Bugnk ar durumumuz daha fazla ey yapmamza engel oluyorsa da ilk frsattan, ilk elverili andan yararlanarak gcmzn yettii kadar, ilkemize gre yardmlarna komak zorunda olduumuz halklara her trl yardmda bulunacaz. stne stne yryen istilacy silkip atmak iin var gc ile abalayan Trk milleti, geri bu savata baka bir ideoloji ile ynetilmektedir, ama ayn biimde, sonsuz zorluklarla karlaarak savamaya devam etmektedir. ki ulusu birbirine balayan, mcadeleleriyle ifade olunan byk tarihsel ilkelerine dayal sk balar bizleri, Hkmetlerimiz arasnda srekli temaslara zel dikkat vermeye zorluyor. 4 Austos tarihli memorandumunda ve bunun eki olan 17 Eyll tarihli, bugnk politik durumunun ortak olarak ok kapsaml incelenmesi nerisini ieren yaznz elbette ki sevinle karland ve kabul edildi. Trkiye Hkmetinin bize nerdii eyler, bir anlamda Moskova Anlamasna ek saylr ve bu ek, btn sorunlarn srekli olarak grmelerle zmlenmesi sonucu olacaktr. Biz ayrca, gncel politik hayatla ilgili olacak ve iki Hkmetin dikkatini ekecek her eyin, belirli sreler iinde grlmesini de gerekli ve arzu edilir bir ey olarak kabul ediyoruz. Sizin de belirttiiniz gibi, aramzda kurulacak bu gerek ibirlii, bizi zaten balayan dostluk ilikilerimizi daha da pekitirecek ve bu, halklarmz

yararna olacaktr. Bizi birletiren dostluk politikas ilkesi gncel sorunlarla ilgili ortak karar almaktan ibaret olmaldr. Byle srekli fikir al verii Trkiye Hkmetinin, yenmemiz gereken birtakm zorluklar daha iyi anlamasna da hizmet edecektir. Moskova Anlamas ile Rusyann ykmlendii tm ykmllklerin yerine getirilecei kendiliinden de anlalr, ancak Rus Hkmeti sadece ykmlln snr iinde kalmayp, daha da ileri gitmeye karar vermitir ve buna hazrdr, yeter ki bugn iinde bulunduu durum buna elvermi olsun. Hi kukumuz yok, en yakn gelecekte bu durumumuzu bir hayli dzeltmi olacaz ve bylece ykmllklerimizin belirlenen snrlarn aabileceiz. Sovyetler Birliinin, dnya politikas genel plannda, en fazla ilgilendii sorun, hi kukusuz Boazlar sorunudur. Hkmetlerimiz bu konuda bir tek programn uygulanmasnda anlatlar, Moskova anlamamzda ifadesini bulmu olan bu program bizim iin bugn henz manevi bir karakter tayorsa, tm zorluklar yenilerek, bunun pratik uygulanmasna da geeceimiz gn pek uzaklarda deildir. Romanya ile temaslarmz yalnz Boazlar sorununa deinmektedir. Bir ara, Romanyann da Anadoluda Trk halknn zgrlne kar srdrlen savaa katlacandan korkuluyordu. Rus Hkmeti o zaman, Dinyesterdeki grmeleri kesmekle, Romanya ile olan temaslarnda bu yeni unsuru dikkate aldn ak seik bir biimde kantlamtr. Ancak duyulan kuku geici olmu ve bugn Sovyet Hkmeti Romanya ile u ya da bu biimde teden beri yrtt grmeleri yenilemitir. Ancak, bununla karde Trk milletinin karlarna hibir ekilde glge drlm deildir. ngiliz kuvvetlerinin dorudan ilgili bulunduklar Mezopotamya, ngiliz -Rus anlamasnn derhal yrrle girecei alanlardan biridir, ancak Rus halk ve Hkmeti zgrlkleri tehdit altnda bulunan Mslman halklarnn durumlarna kar hem byk bir sempati ile davranyor, hem de onlar iin byk bir kayg duyuyor. Rus halk Mslman dini ideolojisinin ktye kullanlacandan ok endieleniyor, nk bununla dorudan doruya Mslman halklarnn en acil, en hayati karlar da ktye kullanlacak ve zedelenecektir. Bu tehlikeden saknmann en etkili aresi bizce, din fikrine karlk mill hareket fikrini ileri srmek olacaktr. Bu mill hareketin hedefi bu milliyetlerin en temel hayati ihtiyalarnn karlanmasna ynelik olmaldr. Trk Hkmeti, Rusyada halen, Byk Millet Meclisi iktidar partisine mensup olmayan baz Trk politikaclarnn Rusyada bulunmalarna kar gereinden fazla kuku duymaktadr. Sizi en kesin bir ifade ile temin ederim ki Rus Hkmeti Trkiyenin bugnk hkmetine dmanlk besleyen hibir politikacya veya politik harekete herhangi bir destek veya yardmda bulunmu deildir, bunun aksi olan iddialar da reddederim. Trkiyenin i ilerine karlmamas ilkesine gre hareket ederek ve bunun dna hibir ekilde kmayarak, Byk Millet Meclisi iindeki partilerin kendi aralarnda atmasnn bizi ilgilendirmedii grndeyiz.

Trk Hkmetinin Kafkas Cumhuriyetlerinde ordularn hareketleri hakknda uydurma haberler ve bu Cumhuriyetler ve hatta Rusya Hkmetinin Trkiyeye dman olan birtakm uyduruk isteklerine gelince, size Rusya Hkmeti adna, bunlarn yalan ve hibir esasa dayanmayan uydurmalar olduklarn aklarm. Rusyann g durumunu bir yana brakarak, politikamzn temel ilkeleri, yabanc igale ve baskya kar Trk ulusuna dman veya saldrgan olabilecek herhangi bir hareketle, stelik de Rusya Hkmetinin imzalad ve byk bir ballkla uygulayaca Moskova Anlamas ile eliki halinde olabilecek herhangi bir hareketle badaamaz. Hkmetin baz ajanlar anlama ile saptanm olan ilkelere uymazlarsa, bu yoldaki her uyarmn sonucunda bu gibi hareketleri derhal ortadan kaldracak nlemler alnacak ve sulular cezalandrlacaktr. Rusya ile Yunanistan arasndaki grmeler hakknda btn sylentiler de aslszdr. Yunan Hkmeti baz bakanlarn aracl ile Rusyaya ilikilerin yenilenmesi ve karlkl olarak her lkenin uyruklusu olanlarn iadesi hakknda baz nerilerde bulunmu ise de, Rusya Hkmeti bu konuda Trkiye Hkmetine danmadan hibir ey yapmayacan bildirdi ve herhangi bir nlem de almad gibi siz sayn Bykelinin nerilerine uyarak bu Yunan tekliflerinin zerinde durmadk. Aramzda kurulan bu srekli ibirliimizde, bu yaknlarda Karsta imzalanmas beklenen Trkiye ile Kafkasya Cumhuriyetleri arasndaki anlamann imzalanmas (6), dostluk ilikilerimizi pekitiren ve kkletiren yeni bir unsur daha douracaktr. Bugnk politika ile ilgili tm sorunlar, Trkiye ile Rusya arasnda yeni yeni balar meydana getirecek Kars Anlamas ile zmlenecektir. Bu nedenle zellikle karlkl olarak yklendiimiz taahhtler karsnda, Trkiye Hkmetinden, Ankarada Fransa temsilcisi ile yaplm anlamann neleri ierdiinin bize bildirilmesini rica etmemiz herhalde fazla grlmez. Bize bu anlamalarn nitelii hakknda bilgi verilmedii iin, Fransa Hkmetinin Sovyet Cumhuriyetlerine kar amansz dmanl, bizi ister istemez Trkiye Hkmeti ile Fransa arasndaki gizli ilikileri (ve grmeleri) kuku ile karlamaya zorluyor. Bunun iin bu konuda hi kukusuz bizden esirgemeyeceiniz aklamalar byk bir minnettarlkla kabul edeceiz, sayn Bykeli. En derin sayglarmn kabuln dilerim, sayn Bykeli.

ierin

(1) Dokumenti Vneney... Cilt IV, Belge No. 255-. (2) Belge 124. (3) Burada sz konusu olan Belge 129 olmaldr. Cebesoya gre bu memorandum, Sovyet Dilerine 13 Eyllde verilmitir.

(4) Bu mektup, silah ve malzeme isteklerini ieren liste olabilir. Bk. Belge 129 not 4. (5) 16 Mart 1921de imzalanan ngiliz-Rus Ticaret Anlamas. (6) Bk. Belge 142.

BELGE 143

RSFSC Dileri Halk Komiserliinin, Btn lkelerin Hkmetlerine Notas(1) 22Ekim 1921

Yunan ordularnn Anadoluda giritikleri tyler rpertici vahet eylemleri, Rusya Hkmetini bu eylemlere kar nasl davranlmas gerektii sorusunu sormaya ve dikkatleri, Trkiyenin byk bir blmnn urad yama, ykm ve barbarca zulme ekmeye yneltiyor. Bu hareketin sorumlusu bu blgeleri istila eden Yunan ordulardr. Tamamen tarafsz olan gzlemciler ve telgraf haber ajanslar, Yunan ordular igalinde bulunan yerlerin imdi de bu ordularn geri ekilmeleri srasnda le evrildiine tank oluyorlar. Yunan ordusunun geri ekildii blgelerde Trk kyleri yaklyor, ky sakinlerinin ya hepsi ldrlyor, ya da tutsak olarak gtrlyor, kadnlara en barbarca biimde tecavz ediliyor. Bu blgelerde eskiden yaayanlardan ancak dalara ve ormanlara kaanlar hayatlarn kurtarabiliyorlar. Yunan kumandanlnn emirlerinde btn Trk kylerinin yaklmasn emreden talimatlar da bulunmaktadr. Hatta Yunan ordu kumandan Papulas, Trk kylerinin yok edilmesi emirlerini vermitir. Trkiye Byk Millet Meclisi Bakan(2) Yusuf Kemal Beyin 28 Eyll tarihinde Rusya Cumhuriyeti Bykelisine yapt resmi bir bildiriye(3) Yunan ordularnn tyler rpertici vahet olaylarnn upuzun bir listesi de eklenmitir. Aadaki kylerde insan isyan ettiren, tyler rpertici zulm eylemleri kantlanm bulunmaktadr: Gzelce Kale, erekli, Katranc, Yaprak, Bayr, Yenimehmetli, Karaali, Uzmbeyli, nler, Katranc ile Krt Hacer(4) arasnda bulunan btn kyler yakld. Fakki, Neven, Melek kyleri yerle bir oldu, Bolvadin ve baka kyler de yakld. Ayn resmi bildirilere, Yunanlarn katliam srasnda orada bulunan grg tanklarnn ifadeleri de eklenmitir. Rus Hkmeti, btn Hkmetlerin dikkatlerini, Trkiyeye giren Yunan ordusunun byk ve verimli blgeleri tam bir le evirdiklerine eker. Rus Hkmeti, btn hkmetleri Yunan Hkmetine bavurup, Yunan ordularnn Trkiyede bu

dayanlmaz kym eylemine son vermesi iin gereken giriimlerde bulunmaya arr. Dileri Halk Komiseri ierin

(1) Dokumenti Vneney... Cilt IV, Belge No. 271. (2) Dileri Bakan olacak. (3) Bu belge elimizde deildir. (4) Ky adlar belgedeki yazldklar gibi braklmtr.

BELGE 144

Ali Fuat Paadan G. V. ierine(1) 26 Ekim 1921

Sayn Komiser, Yunan ordularnn Anadoludaki vahet eylemine kar btn hkmetleri protesto etmeye arda bulunan notann (2) bir suretini aldm ve bu notay Sovyet

Hkmetinin yksek insancl duygularnn kant olarak kabul ettim. Bundan dolay Trk ulusu ve Trk Hkmeti adna Sovyet Hkmetine en candan minnettarlmzn iletilmesini rica eder, dolaysyla stn sayglarmn kabuln dilerim, sayn Komiser.

(1) Dokumenti Vneney... Cilt IV, Belge No. 271e Ek. (2) Belge 143.

BELGE 150

Tm Rus ve Balak Devletler Sovyetleri Kongresi Bakan Sayn Kalinine; Ukrayna Sovyetleri Kongresi Bakan Sayn Petrovskiye(1) 20 Aralk 1921

Bugn Trkiye Byk Millet Meclisi, Ukrayna Sosyalist Sovyet Cumhuriyetinin Trkiye olaanst elisi sayn Frunzenin bamszlk tarihimizde bal bana deerli bir iz brakacak olan szlerini dinlemekle kvan duydu. Meclis yeleri, bu szleri severek ve beenerek dinlediler ve demecin hemen her cmlesini itenlikli bir alk tufanna bodular. Bu olay, bugn yknts zerine milletlerin kendi kaderlerine egemen olmas ilkesini kurmakta olduumuz emperyalist hkmetlerin ynetimi zamannda yalan ve iki yzllk ile kark ve itenlikten kesinlikle yoksun olarak meydana gelen yapmack sevin gsterilerine benzemeyen ve iki dost milletin karlkl derin itenliini gl bir biimde kantlayan bir grnt ile cereyan etmi ve Mecliste bulunan tm yeleri en derin biimde etkilemitir. Ukrayna Cumhuriyeti Hkmetinin bizimle bir dostluk anlamas yapmak ve aramzdaki politik, ekonomik ve dier ilikileri saptamak ve daha ok salamlatrmak zere en nemli bir siyaset adam olan muzaffer Kzlordunun en deerli ve kahraman kumandanlarndan ve bugn Ukrayna ordular bakumandan bulunan byle bir kiiyi bize gndermesi ve zellikle bu karar Sakarya Savandan nce dmanlarmzn kesin yenilgimizin yakn olduunu dnyaya bildirdikleri bir zamanda bize bildirmesi bugnn ilikilerinde en ok nem tayan ballk ve itenliin en gl bir kant olarak saylm ve Millet Meclisince zellikle bir honutluk nedeni olarak grlmtr. Sayn Elinin batan baa deerli olan demeci srasnda, yrtc dmanmz Yunanllarn memleketimizin igal altndaki blgelerinde en vahi bir biimde

uygulad, nefret uyandran cinayetleri konusundaki szleri bu yzden duyduumuz ve pek derin acmz hafifleten bir teselli yerine gemitir. Bamszlk mcadelemizde bizim iin byk lde g kayna olan bu deerli dayanmann yksek amalarmzn gereklemesi iin en byk ve tutarl bir gvence olduunu yineler ve ayn zamanda Trkiyelilerin tek temsilcisi bulunan Byk Millet Meclisinin selam ve sevgilerini sunarm.

Trkiye Byk Millet Meclisi Bakan, Bakumandan Mustafa Kemal

(1) Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, Ankara 1964, Belge 411. BELGE 158

IX. Tm Rusya Sovyetleri Kongresi Bakannn, Trkiye Byk Millet Meclisi Bakan Mustafa Kemale Gnderdii Telgraf(1) 3 Ocak 1922

Telgraf kanal ile IXuncu Tm Rusya Sovyetleri Kongresi, Trkiye Byk Millet Meclisinin tarafnzdan gnderilen kutlama mesajn (2) ve bu mesajla birlikte iletilen Trk ulusunun Rusya halklarna ballk iareti olan kkl ve salam dostluk duygularyla sempatilerini iten bir sevin ve kran duygularyla renmi bulunuyor. Dmann Rusyay kapitalist hkmetlerin boyunduruuna sokmak ve emeki kitleleri devrim baarlarndan yoksun etme yolundaki srekli eylemlerine kar mcadele veren Rusyann ii ve kylleri, dman istilasna kar savaan Trk ulusuyla kopmaz dostluk balaryla baldr. Bu balar Rusya ile Trkiye arasnda Moskovada imzalanm dostluk ve kardelik anlamasnda son eklini almtr. Bu anlama ile Rusya ve Trkiye, Dou halklarnn zgrlk ve bamszlk haklarn resmen tanyarak, bu halklarn mill kurtulu hareketlerinin Rusya emekilerinin yeni toplumsal dzen uruna mcadeleleriyle doal balarla bal olduklarn akladlar.

Tm Rusya Sovyetleri Kongresi, Rusya ile Trkiyenin zorlu snavlara gs gerdikleri u anda, halklar arasndaki her geen gn daha da artan balln her iki ulusun kendilerini hl tehdit eden tehlikelere kar bundan sonraki mcadelelerinin baarya ulamasnda paha biilmez bir gvence olduunu belirterek, tm dmanlarn yenilecei, zafer gnlerine yakn bir gelecekte kavuulacana olan inancn bildirir.

IXuncu Tm Rusya Sovyetleri Kongresi Bakan M. Kalinin Sekreter A. Yenukidze

(1) Dokumenti Vneney... Cilt V, Belge No. 2. (2) Belge 150.

BELGE 160

Tm Ukrayna Merkez Yrtme Komitesi Bakannn, Trkiye Byk Millet Meclisi Bakan Mustafa Kemale Gnderdii Telgraf(1) 4 Ocak 1922

Telgrafnz(2) Harkovda Vlnc Ukrayna Sovyetleri Kongresi bittikten sonra alnmtr. Yeni seilen Tm Ukrayna Merkez Yrtme Komitesi prezidyumu yapt ilk toplantsnda, Trkiye Byk Millet Meclisine gerek kutlama mesajndan dolay teekkrlerini, gerekse Ukrayna temsilcileri ile Trkiye temsilcileri arasnda Ankarada balanan grmelerin tez ve olumlu sonulara varacana olan inancn bildirmeyi grev sayar. Halklarn kendi kaderlerini kendilerinin belirlemesi ilkesini ilan edip gerekletiren devrimci Ukrayna, candan dostluk duygular ile Trk milletinin bamszl uruna kahramanca savan izlemektedir. Uluslarmz balayan sadece dostluk balar deil, ayn zamanda, mcadelelerini zaferle bitiren milletleri tekrar boyunduruk

altna almak ve birbirlerine kar kkrtmak iin her trl canice yollara bavuran emperyalist vahi saldrganlara kar savamada salam dayanma balardr. Dnyada zincirlerini koparp atmak isteyen halklarn iradesini kracak hibir g yoktur. Bu nedenle, dmanlarmzn tm komplolarnn yklmasnn an meselesi olduuna kuvvetle inanyoruz. Ukrayna emeki halk adna Trk ulusunu ve onun tek temsilcisi By Millet Meclisini kutluyoruz.

Tm Ukrayna Merkez Yrtme Komitesi Bakan G. Petrovski

(1) Dokumenti Vneney... Cilt V, Belge No. (2) Belge 150.

BELGE 166

Tm Ukrayna Merkez Yrtme Komitesi Bakannn, Trkiye Byk Millet Meclisi Bakan Mustafa Kemale Telgraf(1) 2 ubat 1922

Ukrayna Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Hkmeti byk bir memnunlukla Ankaradan dnen Olaanst Yetkili Temsilcisi Yolda Frunzenin raporunu dinledi ve TrkiyeUkrayna Anlamas hakknda bilgi edinerek, anlamann imzalanmas srasndaki tm grmelerin dosta getiini rendi. Tm Ukrayna Merkez Yrtme Komitesi adna, ahsmzda Trkiye Millet Meclisine byk memnunluumuzu iletmek isterim. Ukrayna Halk ve Hkmeti stlendiimiz ykmllklere ve Trkiyeye kar besledikleri kardelik duygularna bal kalnmasn onur ve eref meselesi biliyorlar. Tm Ukrayna Merkez Yrtme Komitesi her alanda Trkiyeye yaknlamay salamaya alarak ve bylece sonuna kadar dost ve kopmaz bir bala olarak kalacaktr.

Bakan olduunuz Millet Meclisinin, lkesini iinde bulunduu tm zorluklardan ve tehlikelerden karmaya gayret ettiini yakndan biliyor ve lkenizin verdii kayplarn ve tm abalarnn en ksa bir zamanda byk zaferler ve baarlarla sonulandn grmenizi diliyorum.

Tm Ukrayna Merkez Yrtme Komitesi Bakan G. Petrovski Harkov, 2 ubat 1922 (1) Dokumenti Vneney... Cilt V, Belge No. 37.

BELGE 171

RSFSC Dileri Halk Komiseri Yardmcsnn, Trkiyenin RSFSC deki Bykelisi Ali Fuata Notas(1) 4 Mart 1922 No. 482

Sayn Bykeli, RSFSCnin Trkiye Bykelisi yolda Aralovla, Ukrayna ve Krm Kara Kuvvetleri Bakumandan yolda Frunzenin bana bildirdiine gre, Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti, Eitim Komiseri bir grup Trk gencini Rusyaya, Rus yksek okullarnda eitimlerini tamamlamak zere gndermek istemektedir. Rusya Hkmetimin, iki dost ulusun yaknlamas yolunda atlan bu ilk admlara ilikin haberi byk bir mutlulukla karladn ve bu andan itibaren Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti emrine Rus yksek okullarnda 100 kiilik burs ayrldn ve ileride bu saynn daha da artrlacan bildirmekten kvan duymaktaym. Yukardaki aklamam Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetinin bilgisine sunarsanz ve Trk genlerinin zellikle hangi yksek okullarda eitilmesinin tercih edileceini bildirirseniz, size ok mteekkir olurum. Dolaysyla, en derin sayglarmn kabuln dilerim, sayn Bykeli.

Karahan(2)

(1) Dokumenti Vneney... Cilt V, Belge No. 76. (2) L. M. Karahan, Cenova Konferansna gitmi olan ierine veklet etmekteydi

BELGE 172

RSFSC Dileri Halk Komiseri Yardmcsnn, RSFSCnin Trkiye Bykelisi S. . Aralova Telgraf(1) 7 Mart 1922

Trklere derhal buuk milyon altn Rublenin teslimine karar verildi. Bunu Mustafa Kemale iletiniz. Parann, Karabekirin aracl ile deil, sizin elinizle teslim edilmesinde karar kldk. Derhal paray teslim alacak kiiyi Tiflise gnderiniz. Trk topraklarnda kendisinin ok salam muhafzlar eliinde hareketini salaynz, Trk topraklarnda altnn nakli ve gvenlii iin tm sorumluluk Trk tarafna ait olacaktr.

L. Karahan

(1) Dokumenti Vneney... Cilt V, Belge No. 78.

BELGE 174 Mustafa Kemal Paadan V. . Lenine(1)

Ankara, 10 Nisan 1922

Lenin Yoldaa Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii Hkmeti

Halk Komiserleri Kurulu Bakan

Aziz Bakan, Rusya ile vardmz hayrl anlamay, bizimle Kafkasya ve sonra da Ukrayna Cumhuriyetleri arasndaki anlama izlemi olup Trkiye Byk Millet Meclisi bu sonuncu anlamay onaylam bulunmaktadr. Trkiye Byk Millet Meclisi yeleri arasndan seilmi olaanst bir heyet, Salk ve Sosyal Yardm Komiseri Doktor Rza Nur Beyin bakanlnda onay belgesinin karlkl alveriinde bulunmak zere Ukraynaya hareket etmitir. Moskova anlamasnda hazr bulunan temsilcilerden birisi olan Rza Nur Bey ayrca zel bir grevle sizi ziyaret edecektir(2). Rus dostluu gemite olduu gibi her zaman Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetinin temel politikas olacaktr. Bugn emperyalist ve kapitalist devletlerin ortaya attklar yeni yntemler karsnda lkelerimizin her zamankinden daha sk bir blok oluturma zorunda olduklarna inanyorum. Rusyann birok kez bize yapt yardm bizce zel bir nem tamaktadr. Kukusuz Rza Nur Bey konumalar srasnda bu konuya deinecektir. Her halkrda, iinde bulunduumuz koullarda bu yardmn bizden esirgenmeyeceine byk inancm vardr. Aziz Bakanm, en ciddi ve en derin ballk duygularmla, en iyi niyetlerimi sunarak bitiririm.

Mustafa Kemal

(1) Atatrkn..., Belge No. 425. (2) Rza Nur hatralarnda bu grevin asker atae olayn yattrmak olduunu yazar. (Hayat ve Hatratm, s. 906 - 907). Oysa sz geen olay 22 Nisanda olmutur, bu mektubun tarihi ise 10 Nisandr. Gene Rza Nurdan (Hayat ve Hatratm, s. 920-921) ve belgenin son paragrafndan anlald gibi grev, para ve malzeme istemektir.

BELGE 180

RSFSC Dileri Halk Komiseri Yardmcsnn, Trkiye Byk Millet Meclisi Bakan Mustafa Kemale Mektubu(1) 27 Mays 1922

Sayn Bakan, Sovyet dzeninin birletirdii halklarn ve mill bamszlk uruna mcadele eden Dou halklarnn ortak karlar bu son derece sorumlu ve karmak tarihsel anda nmze dikilen birtakm somut grevleri de birletirmitir. Rusya Sosyalist Federatif Sovyet Cumhuriyeti candan bir ilgi ile nderliinizde byk Trk ulusunun srdrd kahramanca mcadeleyi izlemektedir. Trk ulusunun bugne kadar bu mcadelede elde ettii byk baarlar bundan sonraki zaferlerinin de gvencesi oluyor ve Trk ulusu ile onun Byk Millet Meclisinin Avrupa ve Asya halklarnn bar ve ilerlemeye doru olumlu hareketinde hayati nem tayan bir etken olmutur. Avrupa devletlerince Cenovada uluslararas konferansn dzenlenmesi sorunu ortaya atlnca, RSFSC, bu konferansn amalad ilere ve hedeflere, bunlarn zmlenmelerine Trkiye de arlmadka ulalamayacan bildii iin, Ankara Hkmetinin de Cenova Konferansna arlmas sorununu ileri srmtr. Her ne kadar bu neri yrrle gememise de, RSFSC, Trkiyenin Cenova Konferansna katlmasnn genel Avrupa sorunlarnn zmlenmesi iin ve Anadoluda barn kurulmas iin hayati nem tadn vurgulamaya devam etti, ancak RSFSC Hkmeti ile Ankara Hkmetinin arasnn almasndan kar uman hkmetler, Cenova Konferans srasnda Sovyet heyetine, Anadoluda barn kurulmasna var gc ile yardm edilmesi ykmllnden vazgeilmesi ve savaan iki tarafa kar kesin bir tarafszln kabul edilmesini nerdiler. Bu neriye kar Sovyet heyetinin verdii cevap aynen yledir: Rusya heyeti, Rusyann, Trkiyenin de konferansa arlmas nerisine ramen, memorandumda Anadoluda barn yeniden kurulmas sorununun, Trkiye konferansa arlmad halde, gndeme konmasna kar duyduu byk aknl bildirir. Oysa zellikle Trkiyenin konferansa katlmas, Anadoludaki barn yeniden kurulmasna yardm edecektir. Rusya da, kendi asndan, Trkiye ile sk dostluk balarna dayanarak bu hedefe ulalmasna yardm edebilirdi. 2 Mays tarihli memorandum ile Rusyadan, Trk topraklarnda sren savata tarafszln korunmasna gelince, bu tarafszlk, zaten uluslararas hukuk ve anlamalarla baka devletlerden istenilen tarafszlktan baka trl olamaz.

Bu durumu bilginize sunarken, Rus Hkmeti adna, sk dostluk ilikilerinin ulusal karlarmz srekli olumlu ynde etkilediini, ileride de bugne kadar olduu gibi kalacana ve itenlik tayacana olan umudumu da belirtmek isterim. Bu vesileyle i-Kyl Hkmetim adna, gerek bizzat sizin gerekse Trkiye Byk Millet Meclisinin Trk ulusunun karna ve her iki Hkmetin ve uluslarn dostluk ilikilerinin pekitirilmesine byk yarar olan almalarna duyduumuz hayranl belirtmek isterim.

Rusya Sosyalist Federatif Sovyet Cumhuriyeti Dileri Halk Komiseri adna L. Karahan

(1) Dokumenti Vneney... Cilt V, Belge No. 173.

BELGE 182

RSFSC Dileri Halk Komiser Yardmcsnn, RSFSCnin Trkiyedeki Bykelisi S. . Aralova Telgraf(1) 17 Haziran 1922

Maslahatgzar Zeki Hakk Bey bize bavurarak, hkmetinin Fransz otomatik tfekleri iin 30.000 arjr teslim edilmesi ricasn iletmitir. Bu dilein yerine getirilmesine karar verdik.

L. Karahan (1) Dokumenti Vneney... Cilt V, Belge No. 186.

BELGE 183

RSFSC Hkmetinin

Byk Britanya, Fransa ve talya Hkmetlerine Notas(1)

19 Temmuz 1922

Rus Hkmeti, Yunan gemilerinin Anadolu kylarnn muhafzln yaptklarn ve aslnda askeri ablukay gerekletirdiklerini hayretle renmi bulunmaktadr. Bu arada gemilerimiz durduruluyor, bu gemilerle Trk limanlarna taman yklere el konuluyor. Yunanllarn Samsunu bombalamalar gerei(2) de ortadadr, bunun sonucu olarak, Samsunda bulunan Rus mallarnn antrepolarnn tahrip edilmesi olay da Rusya Hkmetinin en az bu olay kadar hayretine yol at. Yunan gemilerinin bu eylemlerine dikkati eken RSFSC Hkmeti, stanbulda bulunan ve anakkale geidinden sorumlu olan tilf deniz kumandanlnn Yunan filosunun Karadenizdeki yasad hareketlerini hibir ekilde engellemediini ve Yakn Doudaki bar davasnn bylelikle inenmesine de aldr etmediini gryor. Sovyet heyetine Cenovada sunulan memorandumda, tilf hkmetleri Rusya Cumhuriyeti Hkmetine ve ayrca Ankara Hkmetine, Anadoluda barn yeniden kurulmasna yardm etmelerini neriyor. Salam bir barn gereklemesini candan isteyen Rus Hkmeti, bir barn gerekten kurulmas iin var gc ile alyor. Ama bunun tam tersine, bu neriyi yapan tilf hkmetleri, Anadoludaki bar davasna gelince, gerek bizim karlarmz gerekse Ankara Hkmeti karlarn zedeleyen Yunanllarn keyfi hareketlerini engellemiyor. Bu durumu protesto eden Rusya Sovyet Cumhuriyetleri Hkmeti, tilf hkmetlerinden, ileride Yunanllar tarafndan tekrarlanabilecek bu tr saldrgan hareketlere son verilmesi iin kkl nlemlerin alnmasn bekler. nk byle bir saldrnn tm sorumluluu bugn anakkale ve Boazlarn kontroln ellerinde tutan tilf hkmetlerine ait olacaktr.

Dileri Halk Komiseri Y. L. Karahan

(1) Dokumenti Vneney... Cilt V, Belge No. 215. (2) Samsun 7 Haziran 1922de bombalanmtr.

BELGE 184

ngiltere Dileri Bakan Vekili A. J. Balfourdan(1) L. M. Karahana(2)

29 Temmuz 1922

Britanya Hkmeti 19 Temmuz tarihli telgrafnz(3) ald ve Karadenizdeki Yunan filosu hareketlerini protesto ettiinizi byk bir hayretle rendi. Cenovadaki tilf hkmetlerinin Rusya Sovyet Hkmetiyle Yakn Douda barn kurulmas amacyla ibirlii yapmalar gerei, sava durumunun var olduunu kantlyor ve bu sava durumu gerekten Yunanistan ile Ankara arasnda devam ettii gibi, deniz sava eylemleri, abluka nlemleri ve dmann elinde bulunan cephane depolarnn yok edilmesini iermektedir ve bu cephaneler, protestoda ifade edildii gibi, barl bir ama tayan biri tarafndan teslim edilmi olsa bile, yasad saylmaz. Britanya Hkmetinin bildii kadar ile, Yunanllar, Karadenizdeki harekt srasnda hibir sava kuralna kar gelmemi ve sava hali devam ettike kendi harektna devam edecektir. Yunan sava gemilerinin Boazlardan gemelerine gelince, bu, Boazlarn tarafszl hakkndaki sava ncesi anlamalar hkmlerini kaybetmitir, bunun nedeni 1914te Goben ile Breslau kruvazrlerinin Boazlardan gemesi ve Trkiyenin gnll olarak mttefiklere kar savaa girmesi olmutur, bunun iin yeni bir uluslararas anlama imzalanncaya kadar Boazlar, Trkiyenin 1918 ylnda imzalad atekes anlamas ile badamayan olaylar dnda, her milletin sava gemilerine aktr. Bundan dolay Karadenize serbest k hakk domu oluyor. Szlerimi bitirirken unu da belirtmek isterim ki, sz konusu telgrafnz Sovyet Hkmetinin bir yandan mttefiklerin Yunanistann dmanca hareketine engel olamadklarn protesto ederken te yandan kendisinin Ankarann asker harektn srdrmesine engel olmak iin herhangi bir aba harcadn da gstermiyor.

(1) Lord Balfour hastalk izninde bulunan Lord Curzona veklet ediyordu. (2) Dokumenti Vneney... Cilt V, Belge No. 215e Ek. (3) Belge 183.

BELGE 185

RSFSC Dileri Halk Komiser Yardmcsnn, Trkiye Komiserler uras Bakan Rauf Beye Telgraf(1) 3 Eyll 1922 Trk ulusunun Yunan ordusunu kesin bir biimde yendii haberini aldm. Bundan dolay en samimi tebriklerimizin kabuln dilerim. Ordunuzun zaferlerinin yalnz Trk ulusunu sevindirmekle kalmayp, Rus ulusunu da ayn derecede sevindirdiini bilmenizi isterim. nderi Mustafa Kemalin olaanst askeri-politik dehas ile ynetilen Trk halk, birka yldan beri Avrupa emperyalizmine kar yama edilmi Trkiye, yine de Avrupa devletlerinin zorbalklarna kar direnecek gc bulabilmitir. lm kalm kavgasn srdrerek bamszln savunan Trkiyenin bu savata kaybetmesi de dnlemezdi. Savatan henz zaferle kan Rusya hemen hemen tm dnyann devletlerinin saldrsna urad iin bylesi etin bir mcadelenin tm zorluklarn ok iyi bilmektedir. Bu ilk baarlar, Trkiyenin, Yunanistann stlenmi olduu Avrupa emperyalizmi saldrsndan tamamen kurtulmas yolunda ilk admlardr. Rusya ii ve kyls, Trk halknn kuzeye doru uzanm elini kardee skan ilk halk oldu, nk emperyalizme kar savan ne demek olduunu onlardan daha iyi bilen yoktu. Trk ulusu unu iyice bilmelidir ki, srdrd savan her admn Rusya son derece byk bir dikkatle izlemektedir ve kendisi ile Trkiyeyi tam bir zafere yaklatran her baary sevinle karlamaktadr. Bu zaferler Trkiyeyi adm adm barl hayata ve huzur iinde almaya kavuturacaktr. Son yllarda bunca felakete, yamalara, ykmlara, aclara dayanan Trk milleti en ksa zamanda bara kavumaya ve savan at yaralarn sarlmasna layktr. Trkiyeyi selamlayan Rusya, bugnn yakn olmasn mit ediyor. I. Karahan

(1) Documenti Vneney Cilt V, Belge No. 243.

BELGE 186

Rauf Beyden L. M. Karahana 5 Eyll 1922 Yunanllar yenmemizden dolay gndermekle eref verdiiniz tebriklerinizi kabul etmekle byk bir bahtiyarlk duyarm ve Trk ulusuna barl hayata dnmek ve huzur iinde almak imkn verecek olan acil bar temennilerinizden son derece duygulandm da bildirmek isterim. En kara gnlerimizde dost elini ilk uzatan hkmet olan Rus Hkmetinin kutlama mesajn cevaplamaktan ne denli byk bir mutluluk duyduumu bildirmekten kendimi alamyorum. Trkiye ani ve ykc bir saldrya hedef olduktan sonra, ok doru belirttiiniz gibi, kendi halknn bitmez tkenmez enerjisinden, erlerinin olaanst kahramanlklarndan ve Byk Millet Meclisi bakannn olaanst yeteneklerinden yeterli gc bularak saldrgana kar direnebildi ve onu en sonunda lkemizden kovabildi. Zaferimizden ve ok uzakta olmayan bar anlamasndan sonra, lkelerimizi birletiren dostluk ve kardelik balarnn daha da pekieceinden hi kukum yoktur. Telgrafla belirttiiniz duygularnzdan dolay en iten kranlarmn kabuln burada bir daha tekrarlamak isterim.

(1) Documenti Vneney Cilt V, Belge No. 243e Ek. BELGE 187 RSFSC Dileri Halk Komiser Yardmcsnn, Byk Britanya Dileri Bakan Curzona Notas(1) (2) 12 Eyll 1922 No. 1082

Telle ulatrlmtr. Rusya Hkmetinin, 19 Temmuz 1922 tarihli protestosunda (3) tek kaygs Boazii ve anakkalede hkm sren Yunanistann yasad hareketlerine deinmek deildi. Ne yazk ki yalnzca bar zamanlarnda sayg gsterilen fakat 1914 savanda, btn Avrupa devletleri tarafndan inenen sava kurallar gerekten ciddiyetle ele alnm olsayd, yalnz Yunanistann deil, Yunanistan destekleyen tm devletlerin de iddetle knanmas gerekirdi. Britanya Hkmeti, son olaylarn Yunanistann Yakn Doudaki durumunu byk lde zayflatt ve bu lkenin Karadenizde bar tehdit etmesi tehlikesini son derece azaltt gereini kabul etmelidir. Bylece, Yunanistann sava kurallarn inemesi sorununun hibir nemi kalmyor. Rusya Hkmeti hibir zaman

Yunanistan ve Yunan Halkn, Avrupa tarafndan zayf omuzlarna yklenen savan ar ykn tamaya zorland ve umutsuzlua kaplarak, uluslararas kurallara sayg gstermedii iin knayacak deildir, kald ki ayn kurallar dorudan doruya Avrupa tarafndan insafszca inenmi, hie saylmtr. Rusya Hkmeti 19 Temmuz tarihli notasnda Yunanistan deil, zafer saladklar iin stanbulda geliigzel hkm sren ve Boazlarda u ya da bu rejimin fiilen uygulanmasndan sorumlu olan Batl byk lkeleri kastetmitir. Rusya Hkmeti, Yunan filosunu Boazlardan geirterek Karadenizdeki bar ortamn ihll eden ve Karadenizde kys olan devletlerin ekonomik ve ticari hayatn altst ederek byk zararlar veren tilf Devletlerini sorumlu tutmaktadr. Rusya Hkmeti ayn zamanda Boazlar sorunu ile ilgili olarak Britanyann grne deinmeyi(4)zorunlu bulmaktadr. Rusya, Boazlarn her milletin bayran tayan sava gemilerine ak olmasna, Byk Britanyann kendi balaklar ile Boazlarn rejiminin saptanmasn zerine alrken, hayati karlar Karadenize bal olan ve oylar Boazlarn kaderinin belirlenmesinde en ar basmas gereken devletlerin onayn ve isteini sormaya gerek grmemesine asla gz yumamaz. Kukusuz Boazlarla ilgili savatan nce yaplan btn anlamalar bugn iin geersizdir. Ancak btn bu anlamalar Rusyann katlm ile imzalanmt. Bu nedenle Rusyann gr ve oyu alnmadan Boazlar konusunda getirilecek olan her yeni dzen, Rusya Hkmetince tannmayacaktr. 1914 savandan sonra Boazlar sorununu saptayan uluslararas tek anlama, 1921 ylnda Moskovada imzalanm Rus-Trk anlamasdr(5). Bu anlamaya gre, Boazlardan serbeste geebilen gemiler yalnzca btn lkelerin ticaret gemileridir. Boazlar konusunda uluslararas statnn hazrlanmas Rus-Trk anlamasna gre, salt Karadenizde kys olan devletlerce ortaklaa yaplacaktr. Bu art Karadenizde kys bulunan lkelerce kabul edilmitir, yalnz resmi grlerini bilmediim Bulgaristan ve Romanya bunun dnda kalyor. Ancak Boazlar konusu zerinde bir anlama yaplrken kukusuz bu anlamaya onlar da katlmak isteyecektir. Karadenizin hemen hemen btn kylarn ieren Rusya, Trkiye, Ukrayna ve Grcistan, Boazlar sorununun zmlenmesinde bakalarnn araya girmesine izin vermeyecektir. Kar tarafn gr deniz-sava stnlnn kendilerinde olduu yolunda olsa bile, yine de bu grlerini savunacaktr. Byk Britanya u gerei grmelidir: Kaynaklar kurumu, savalardan altst olmu bir halde kan Avrupa devletleri gerekten bar istiyorlarsa, uluslararas sorunlar zor kullanarak deil, bu sorunlarn hayati karlarna bal olan halklarla bar yoluyla anlaarak zmne yanamaldr. Bunun dnda uygulanacak her yntem, yalnzca baz sava sonras geici anlamalar gibi gerek nemi ve anlam olmayan bir takm kararlar ve belgeler demektir, bunlar da devletleraras ilikilerde yeni yeni anlamazlklara ve srtmelere neden olacaktr. zellikle Venedikte (6) Yakn Dou sorunu ile ilgili olarak hazrlanan konferans dnerek, bu son noktaya dikkatlerinizi ekerken, bu konferansta Boazlar sorunlarna deinileceinden, Rusya Hkmeti imdiden, yukarda aklanan grlerle eliki halinde olacak hibir karar tanmayacan

kesinlikle bildirir, kald ki Rusya konferansa katlacak devletler arasnda yer almamaktadr. Sayn Balfourun 19 Temmuz tarihli Rus notasnda, Rusyann Ankara Hkmetinin sava harektna devam etmesine engel olmak istediini ortaya koyan hibir belirti bulunmad yolundaki grne gelince, bu nokta, bizim Yakn Dou bunalm ve Trk milletinin kahramanca mcadelesine kar tutumumuzun hi anlalmam olduunun kantdr. Sayn Balfourun bu konuya deinmesine teekkr borluyum nk bylece bir kez daha, Avrupa devletlerinin Rusyann Trkiyeye kar gerek tutumu ve Yakn Douda ortaya kan durum hakknda hemen hemen hibir bilgi sahibi olmadklarn ortaya koyuyor. Rusya Hkmeti, Trkiyenin giritii sava egemen bir devlet olarak Trkiyeyi ve Trk Halknn politik ve ekonomik bamszln Avrupann byk devletlerine teslim eden Sevr Anlamasna kar, bamszl ve var olmas iin srdrlen hakl bir sava olarak kabul ediyor. Bu savata Rus Halknn btn sempatileri Trkiyeden yanadr. Rusyann, Trk Halkna kendi varln savunmada engel olmasna hakk olmad gibi Rusya bunu zaten istemiyor. Aksine, Rusya son derece byk bir ilgi ile bu mcadelenin geliimini ve Trkiyenin Anadoluda kaydettii baarlar izlemektedir. Rusya Hkmeti, Yunanistana sava srdrmesi iin elinden gelen yardm yapan, ayrca diplomatik yolla her trl destei esirgemeyen Byk Britanyann Rusyay, Trkiyenin kendini savunmasn engellemediinden sulamaya kalkmasn byk bir hayretle renmitir ve bu hayretini saklamaya gerek grmemektedir. Rusya, iki ulusun bou bouna birbirini yok etmesine engel olmak iin canla bala elinden geleni yapmaya hazrd. Ama Rusya Hkmetinin bu yoldaki btn giriimleri Byk Britanya Hkmetince reddedildi. Rusya Hkmeti iki kez Trkiyenin Cenova Konferansna arlmas giriimlerinde bulundu, ama Byk Britanya ve balaklar bu neriyi reddettiler. Oysa Cenova Konferans u mehur saldrmazlk kararnn alnaca, Yakn Doudaki durumun ayarlanaca en elverili yer olabilirdi. Barn salanmas iin Rusyann harcad btn abalar boa gitmi ve Yunan-Trk sava kendi bana terk edilmitir. Alman son bilgiler gsteriyor ki, gerek Trk, gerekse Yunan ulusuna son derece gerekli olan bar, Trkiyenin savata kazand baarlar sayesinde daha da kanlmaz bir hale geliyor. Rusya, eskiden olduu gibi imdi de, Sevr politikasndan vazgeilmesi temeline dayanarak Ankara Hkmeti ile dorudan grmelerin son derece nemli olduuna inanmaktadr. Trk ulusuna ve bu ulusun bamszlna yarar koullar mutlaka olumlu bir sonu alnmasna yardm edecektir. Trk ulusuna gerek kardelik duygularyla bal olan Rusya, Trkiye ile kendisine dman olan byk devletler arasnda bir anlamann yaplmas iin elinden gelen her eyi yapmaya hazrdr. Trk Halk, son zamanlarda, kendisi ile yenilmi bir ulus gibi deil, eit haklarla anlamaya varmak amacyla kendini nasl savunabildiini bundan kuku duyanlara aka kantlamtr. Ne yazk ki tilf Devletlerinin gtt politika Yakn Dou

kmaznn bar yolu ile zmne ve hem Trk, hem de Yunan halklarn ayn biimde sefalete boan dnya savann son kalntsnn da ortadan kaldrlmas yolunda ciddi bir ekilde yardm edeceine fazla umut vermemektedir.

Dileri Halk Komiseri Yardmcs Karahan

(1) Dokumenti Vneney..., Cilt V, Belge No. 249 (2) Bu notann bir kopyas bilgi edinilmesi iin RSFSCnin Trkiye Bykelilii araclyla Trkiye Dileri Bakanlna iletilmitir. (3) Belge 183. (4) Belge 184. (5) Belge 88. (6) Daha sonralar Lozanda toplanan konferansn o gnlerde Venedikte toplanmas dnlyordu.

BELGE 193 RSFSC Dileri Halk Komiserinin, Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti Dileri Komiseri Yusuf Kemale Telgraf(1) 14 Ekim 1922 No. 1181 Grevime tekrar dndm u anda(2), ahsnzda karde Trk milletini selamlamaktan ve Trk milletini, bata byk nder, Mareal Mustafa Kemal Paa olmak zere parlak ve kahramanca zaferlerinden dolay kutlamaktan byk bir mutluluk duymaktaym. Trk ulusu, azmi, iradesi ve olaanst mertliiyle kendi devlet topraklarnn tam zgrlne er ge kavuacak ve lkesini saldrganlarn boyunduruundan kurtaracaktr. Bu tarihi anda, paha biilmez sonular bugnlerde belirmeye balayan, uluslarmzn dostluunu bir anlama zeminine oturtmak, yrekten ve dosta ilikilerimizin salam temelini kurmak iin birlikte altmz o kader belirleyici saatleri tekrar anyorum. lkeniz iin tek salam ve her trl koullarda denenmi dostluun, bizim, Sovyet Cumhuriyetlerimizin dostluu olduunu ve byk

kapitalist devletlerin tutumunun ve Trkiyeye kar niyetlerinin, bu tutum ve niyetler en olumlu diyebileceimiz zamanlarda bile Trkiye iin yeni yeni tehlikelere gebe olduunu siz de benim kadar bilmektesiniz. Hkmetinizin 29 Eyll tarihli balak devletlere gnderdii notada (3) ald son derece dikkatli ve ll tavrn, aramzdaki ilikiler ve ortak kararlar da olmak zere, hibir zaman halklarmz iin hayati bir nem tayan karlkl dostlukla ilgili bir kararszlk olarak yorumlanmayacak ve Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetinin lkelerimiz politikasnn bu tek temelini, lkelerimizin ortak dmanlarna darbeler vurarak, korumaya ve savunmaya devam edeceine inanyorum. Misak- Millnin ve Moskova Anlamas hkmlerinin yrrle geecei ve gereklemi bir olay haline gelecei ve kendi kaderini ellerinde tutan Trk milletinin Rus milleti ile el ele vererek, halklarmzn mutluluu ve tm insanln yaran iin alaca gnlerin yakn olduu kansndaym.

ierin

(1) Dokumenti Vneney..., Cilt V, Belge No. 277. (2) ierin, Cenova ve la Haye Konferanslarna katlmak zere Mart 1922den beri Avrupada bulunuyordu. (3) Bu nota iin Bkz. Trk stikll Harbi, II. Cilt, Bat Cephesi, 6. Ksm, IV. Kitap stikll Harbinin Son Safhas (18 Eyll 1922 - 1 Kasm 1923), Ankara 1969, s. 49 - 50.

BELGE 201 RSFCS Hkmetinin ngiltere, Fransa ve talya Hkmetlerine Notas (1) 2 Kasm 1922 No. 1273

Rusya Hkmeti Byk Britanya, Fransa ve talya Hkmetlerinden, Boazlar sorununun grlmesine katlmak zere Lozan Yakn Dou Konferansna arsn ieren 27 Ekim tarihli bildiriyi alm bulunuyor(2). Rusya Hkmeti, teki konularn grlmesi srasnda Rusyann konferanstan uzak tutulmasn hem tamamen yanl hem de hibir gerekeyle geitirilemeyecek bir davran kabul etmektedir. Rusya Hkmeti her eyden nce, konferansa katlmas

ngrlen devletler heyetinin Sevr Anlamasn imzalayan devletler heyetinden ok farkl olduunu vurgulamak ister, nk Lozanda dzenlenecek Yakn Dou sorunlar konferansnn hibir zaman eskiden byk Avrupa savana katlmann biraz ge kalm tasfiyesi olarak ele alnamayaca gibi, Trk ulusunun parlak zaferlerinden sonra aslnda byle bir tasfiyeye imkn kalmamtr ve bu durumda bu yeni konferansn amac tm Yakn Dou sorunlarnn genel olarak ele alnmas olacaktr. Lozan Konferansnn gerek niteliinin bu adan grlmesinin ne kadar doru olduunu, konferansa katlacak olan baz devletlerin imdiden Trkiye ile ayrca zel anlamalara girimesi de kantlyor. Bu son nokta ise, Rusya Hkmetinin, Lozan Konferansna, bugnk sava durumunun ortadan kaldrlmasna ynelik ve gerekten savaan taraflarn toplants gz ile bakmasna engel oluyor. Lozana arlm birok devlet byle bir nitelik tamamaktadr. Lozan Konferansnn gerek amacnn, Yakn Dou sorunlarnn tmyle grlp zmlenmesi olduundan, Rusya Hkmeti, Rusyann yalnzca Boazlar konusunun grlmesi iin arlmasnn ve konferansn tm dier sorunlarnn zmlenmesi dnda braklmasnn kabul edilmesinin olanaksz olduunu bildirir. Rusya Hkmeti bu konferansta yalnz Rusyann deil, Trkiyenin komusu olan Bulgaristann darda braklrken Yugoslavya ve Romanyann yan sra ok uzakta olan Japonyann da arlmasna bir anlam verememektedir. Konferansn bylesine kastl olmas ve seilen devletler heyetinin yapayl karsnda Rusya Hkmeti, ister istemez ar yapan devletlerin yakn Dou sorunlarnn grlmesine katlacak devletlerin haklarnn ve katlma biiminin saptanmasnda keyfi davrand sonucuna varmaktadr. ar yapan devletler, bu sorunlarn zlmesi iin belirli devletlerin grmelere katlmasn salarken, baka devletleri, ortada hibir yasal gereke olmadan, saf d brakmaktadr. ar yapan devletlerin bu tutumlarnda, gl olan devletlerin zayf olan devletlerin yasal haklarn gasp etme ve ineme politikas, zayf devletlerin tm kar ve kaderine diledii gibi hkmetme niyetleri sezilmektedir. ar yapan devletlerin bu hareketleri, Trk ulusunun, devlet toprak ve sularnda tm haklarnn egemenliinin geri verilmesine hi de niyetleri olmadn gsteriyor. Lozan Konferansna katlacak olan devletler heyetinin tam anlamyla keyfi seimi ve ar yapan devletlerin srarla konferansn grlen sorunlarnn btnnden Rusyay darda brakma abalar, konferansta, Trk ulusunun hayati karlarnn tam anlam ile karlanmasn ve egemenlik haklarnn iadesinin ilke olarak kabul edilmesini tehlikeye dryor. tilf Devletleri, Trkiyenin toprak btnlne ve bamsz bir devlet olarak yaamasna kar mcadelede birlemiken, yalnzca Sovyet Rusya kahramanca savaan Trk ulusunun dostluk ve kardelik yolunu izleyerek, Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti ile, bu dostluk ilikilerini kesinlikle saptayan bir anlama imzalamtr. Trkiye ile konferansta yaplacak genel anlama grmelerinde

herhangi bir baka devlet deil de Rusyann saf d braklmas gsteriyor ki, tilf Devletleri konferans masasnda Trk milletinin kazand zaferlerden ve kahramanca gayretlerinin rnlerinden yoksun etmeye kararldr. Btn ezilen halklarn dostu olan, tm uluslarn kendi kaderini kendisinin belirlemesi ilkesini kabul eden Sovyet Rusya, kuruluunun ilk gnlerinden beri tm Dou halklaryla dostluk ilikileri kurmutur ve Lozan Konferansnda da ayn ilkeleri savunmay grev saymaktadr. Rusya Hkmeti, eski arlk Hkmetinin ve Trkiyeyi kendi boyunduruu ve vesayetine almak isteyen teki hkmetlerin bavurduklar yollara asla bavurmayacaktr, nk bylesi istekler bize tamamen ters dmektedir. Eer, Rusya Hkmeti konferansa katlmakta srar ediyorsa, bunun nedeni, Trk milletine tm egemenlik haklarnn tannmasnn salanmasdr. nk yalnz bu yolla Yakn Douda kalc bir dzen ve bar kurulabilir, bu durum ise dorudan doruya Rusyann karlar dorultusundadr. ar yapan devletlerin Rusyann konferansn Boazlar meselesi dnda teki almalara katlmasndan kanmalar ayn zamanda, Rusya Cumhuriyetinin d politika alanndaki btn haklarnn ve karlarnn inenmesi ve uluslararas durumunun zayflatlmas giriimi demektir. Rusya Hkmeti, bu devletlere 18 Ekim tarihli(3) notasyla bildirdii gibi, Boazlar sorununun btn dier Yakn Dou sorunlarndan ayr ve zel bir biimde zmlenmesi giriimi, konferanstan beklenen sonular vermeyecek ve btn katlanlar tatmin etmeyecek, Boazlar sorununun uzun vadeli ve salam bir ekilde zmlenmesine yol amayacaktr. Rusya Hkmeti, Boazlarda u ya da bu rejimin kurulmasnn Yakn Douda yaratlmas istenen duruma ok sk bir ekilde bal olduu kansndadr. Rus Hkmeti unu da kesinlikle bilmektedir ki, konferans gndeminde olan herhangi bir sorunun u ya da bu yoldan zmlenmesi, u ya da bu biimde Boazlar sorununu etkileyecektir. Rusya Hkmeti, tilf Devletleri gerekten kalc, salam bir barn kurulmasn istemi olsayd, Yakn Dou sorununun grlmesi srasnda Rusyay uluslararas anlamalar kadrosu dnda brakmak istemeyeceklerinden emindir. Amac, genel bar ve tm uluslarn kendi kaderini kendilerinin belirlemesi ilkesinin yrrle konmas olan, Sovyet Cumhuriyeti, yasal haklarn ve hayati karlarn onurla korumak yolundaki devlerini yerine getirirken konferansn btn aamalarna katlmasnda srar ettii gibi, Yakn Dou Konferansna, Ukrayna ve Grcistann da eit haklarla katlmalarnda ve bu katlma srasnda kstlamalar yaplmadan, dier devletlerle eit haklara sahip olmasnda srar etmektedir. Rusya Hkmeti, Lozan Konferansna ar yapan devletlerden en ksa zamanda cevap vermelerini ve bylece Rus heyetinin de konferansn alna yetimesine olanak salanmasn diler.

ierin

(1) Burada sz geen, ierinin, 19 Ekim tarihli notas olsa gerek. Bkz. Belge 194. (2) Dokumenti Vneney..., Cilt V, Belge No. 301. (3) Belge 198. (4) Burada sz geen, ierinin, 19 Ekim tarihli notas olsa gerek. Bkz. Belge 194.

BELGE 202 RSFSC Hkmetinin TBMM Hkmetine Telgraf(1) 3 Kasm 1922 Rusya Hkmeti adna, karde Trk Halkn, Byk Millet Meclisini ve dost Trkiye Hkmetini, despot monari iktidarnn tahttan indirilmesi ve tm iktidarn TBMMne devredilmesi gibi son derece sevinli bir olay ve bu olayn Trkiyenin milli bayram ve tarihsel gn ilan edilmesi vesilesiyle candan, yrekten kutlarm. Trk halknn karlarna kar hareket eden ve Trkiyeyi Batl devletlerin boyunduruuna dren sultann despotluuna son verdikten ve lke iinde ihaneti de ezdikten sonra, Trk milleti olarak kendi kaderini kendinin belirlemesi hakkn uygulamaya koyacana, Boazlarn savunmasn ve gerek devlet topraklarnda, gerekse sularnda egemenlik haklarna sahip kacana ve bundan byle yabanc dmann ve kardevrimcilerin her trl saldrlarndan koruyacana tamamen emin bulunuyoruz. ierin (1) Dokumenti Vneney, Cilt V, Belge No. 303

BELGE 208 Rauf Beyden G. V. ierine(1) 24 Kasm 1922

Trkiye Hkmetine gndermek lutfunda bulunduunuz telgrafla, saltanat deviren Trkiye Byk Millet Meclisinin son karar dolaysyla ilettiiniz kutlama mesaj iin size teekkr etmek grevi bana dt iin ok mutluyum. Rusya Hkmetinin

gnderdii kutlama mesajnn nitelii allagelmi uluslararas protokol kurallarnn ok tesinde olduundan bu grevi yerine getirmekten ayr bir zevk duymaktaym. Trkiye Hkmeti, dostluk ve kardelik balaryla ilk kez Moskovada, sevindirici bir biimde birbirine balanan Trk ve Rus Halklar arasndaki ilikinin lkemizin mutluluu ve refah uruna, her geen gn salamlaacana inanmaktadr.

(1) Dokumenti Vneney..., Cilt V Belge 303e Ek.

BELGE 223 Tm Rusya Merkez Yrtme Komitesi Bakan M. . Kaiminin, Trkiyenin RSFSCdeki Bykelisi Ahmet Muhtarn timatnamesini Sunarken Verdii Deme(1) 21 Aralk 1922

Sayn Bykeli, Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyetine sizi bykeli sfat ile atam olan Trkiye Byk Millet Meclisinin itimatnamesini tarafmzdan teslim almak ve sizi karde Trkiyenin bykelisi olarak burada selamlamak benim iin ereftir. Rus ve Trk Halklar arasnda kurulan kardee ilikilerin lkelerimizde meydana gelen kkl deiimlere dayanmakta olduunu byk bir kvanla iaret etmek istiyorum, bu deiimler yalnzca Rus-Trk ilikilerinde yepyeni tarihsel bir r amakla kalmamaktadr. Rus ii ve kylsn zgrle kavuturan Byk Ekim Devrimi onlara komularla ve zellikle Dou komular ile, bu halklarn egemenliklerine ve karlarna sayg gsterilerek, gerek gvenlie dayanarak iliki kurma olanan da salamtr. i-Kyl Rusyas arlk ve emperyalizm kalntlarn omuzlarndan atmakla mutludur, nk bu kalntlar yalnz Rus milletinin deil, komu Dou uluslarnn da boyunduruk altna alnmas ve ezilmesine ynelikti. i-Kyl Rusyasnn Trkiye ile ilikileri, arlk Rusyasnn Avrupa mttefikleri ile birlikte Trk Halkna zorla kabul ettirdii btn emperyalist anlamalarn bozulmas zerine kurulmutur.

Rusya ile Trkiye arasndaki bugnk ilikiler, Rusyann Trk milletinin ulusal istemlerine tam anlam ile sayg gstermesine dayanyor ve bu zellik nemi bakmndan olaanst bir belge olan Misak- Millde ifade edilmitir. Bu belge Trk milleti ile muzaffer ordusunun mcadele simgesi ve bayradr. Rus-Trk dostluu 16 Mart 1921 tarihli Moskova Anlamasna dayanmaktadr(2), ancak asl kkleri Rusya ile Trkiyenin Avrupa emperyalist devletlerine kar klarna kadar uzanyor. Rusya ve Trkiye Avrupa emperyalizmine kar zorlu bir mcadele vermilerdir. Bu mcadelede, her iki ulus dostluunu ve karlkl anlaylarn iyice pekitirdi. Mcadeleden ilk nce zaferle kan Rusya, bugn, byk fedakrlklara ve urad ykm ve felketlere ramen, zgrln ve bamszln elde eden Trk milletini sayg ile selamlyor. Trk Ordusunu sava meydannda elde ettii zaferlerin salama balanmas yolunda hayli etin bir mcadele bekliyor. Bu mcadele ok zor olacak, nk btn dnya Trkiyenin aleyhine dnd ve yalnzca Sovyet Rusya karde ve balak Sovyet Cumhuriyetleri ile birlikte bu zorlu mcadelede Trk milletinin yaama ve bamsz kalma haklarn tam anlam ile koruyacak ve destekleyecektir. Lozanda henz bitmemi grmeler, Trkiyeyi bekleyen mcadelenin zorluunu daha imdiden iaret etmektedir. Bu mcadelede yalnz Sovyet Cumhuriyetleri: Rusya, Ukrayna ve Grcistan, Trkiyeden yana olmular, Misak- Millnin btn isteklerini desteklemilerdir. Ortaya kan yeni durumun, halkn hayati karlarnn doru anlalmas ile zc ve onulmaz hatalardan kanmakta yardmc olacan umarm. Rus-Trk dostluu, her iki ulusun bundan sonraki hayatnda Hkmetlerinin politikalarna esas temel olacaktr. i-Kyl Rusyasnn btn organlar ve btn temsilcileri, Rus-Trk dostluunun neminin tam anlam ile bilincinde olduklarndan, Trk ulusu temsilcileri ile olan ilikilerinde zellikle bu dostluu gz nnde bulunduracaklarna da kesinlikle inanmaktaym. Sorumlu ve yksek greviniz srasnda, gerek Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti Hkmetinin, gerekse ahsmn her an tam gveni ile karlaacanza teminatm kabul etmenizi rica ederim, sayn bykeli.

(M. . Kalininin bu demeci, Ahmet Muhtarn, metni aada yazl demecine cevapt.)

Sayn Bakan, Trkiye Byk Millet Meclisinin beni RSFSCye bykeli ve tam yetkiye sahip maslahatgzar olarak atadn bildiren itimatnameyi sunmakla eref duyarm. Sayn bakan, Hkmetimin bana verdii yetkilerin olaanst neminin tamamen farkndaym. Hkmetimin gvenine hak kazanm bulunan ben, RSFSC Hkmetinin de bana gvenmesini rica ediyorum. Bu gveni kazanmak iin elimden gelen her eyi yapacam ve bana gsterilecek gven iin son derece minnettar kalacam. Savatan sonra lkelerimizin iilerinde meydana gelen ok derin deiiklikler, Trk ve Rus milletine, tarihin kendileri iin izdii yolu apak gstermi bulunuyor. Trk ve Rus halk bu deimelerin anlamn iyice anladlar. Trkiye ve Rusyann kanl sahnesi olduklar byk tarihsel olaylara ve karlkl ilikilerimize engel olmak isteyen d glerin basksna ramen, Trkiye ve Rusya birbirini arayp bulmu ve karlkl olarak birbirini anlamtr. Bylece Trk - Rus dostluu meydana gelmitir. Bu dostluk her iki lke iin son derece zor gnlerde domu, ama dostluk gittike salamlam ve 16 Mart 1921 tarihli Moskova Anlamas ile kesinlikle aydnlanmtr. Btn gayretlerim, tarihin izdii ve Moskova Anlamas sayesinde lkelerimiz arasnda iyice yerleen samimi ve sk dostluumuzun daha da pekimesine ynelik olacaktr. zgrle kavuan, tamamen bamsz olan milletlerimiz kendilerine den grevleri ve birbirine kar sayg gstermesini bilirler ve Trkiye ile Rusyann her zaman iyiliine, mutluluuna genel bara, ekonomik ve kltrel hayatn yeniden canlanmasna alarak, 1921 ylnda balayan ibirliine devam edecektir. Bu olumlu ve verimli ibirliinin devam iin ben de elimden geleni yaparak katklarda bulunacam. Bu gayretlerimde baarl olmam iin, gl desteinizi ve Rusya Hkmetinin yardmn rica ederim, sayn bakan.

(1) Dokumenti Vneney..., Cilt VI, Belge No. 48. (2) Belge 88. BELGE 225 Rusya - Ukrayna - Grcistan Heyetinin Lozan Dou Sorunlar Konferansna Sunduu Memorandum(1) 30 Aralk 1922

Rusya, Ukrayna ve Grcistann, Lozan Konferansnn tm almalarna katlmas yolundaki srarl istekleri, kendilerini Trk ulusuna balayan dayanma ve karlkl dostluk duygularna ve Boazlar davasnda olduu gibi, dorudan ve apak karlara dayanmakla kalmayp, btn bunlarn dnda ok daha byk ve ortak bir kara, yani genel bar karna dayanmaktadr. Lozanda bir araya gelen heyetlerin nne serilen sorunlarn, tekbir ulusun, tek bir devletin ve hatta tek bir ktann sorunlarn kat kat aan nitelii ve nemi vardr. Sz konusu olan ey, Trkiyenin kaderinin belirlenmesi olmakla birlikte, aslnda nasya, Kuzey Afrika ve Balkan Yarmadas gibi, Osmanl mparatorluunu oluturan btnn sadece bir blm ve bu byk devlet topraklarnda yaayan milyonlarca insann hayatdr. Sz konusu olan ey, konu daha geni bir anlamda ele alnacaksa, Lozana kendi karlarnn savunulmas iin, dnyann btn lkelerinden gelmi ve bu lkeleri temsil eden kalabalk heyetlerle temsil edilen slam dnyasna kar kapitalist devletlerin, gelecekte uygulayacaklar politikann saptanmasdr. Ksacas, sz konusu olan ey, gerek son dnya savann, gerekse bu savan patlak vermesine neden olan ve bugn bile adil ve salam bir zm yolu bulunmad takdirde, genel, yeni atmalara gebe byk Dou Sorunudur. Amac, igalci savalara son vermek olan devrimin dourduu Rusya, Ukrayna ve Grcistan Hkmetleri, emperyalist yntemlerin yeniden kk salmasna var gc ile engel olmay halklar arasnda politik eitlii salamay, uluslarn kendi kaderini belirleme hakkna sayg gsterilmesini, tm devletlerin politik ve ekonomik bamszl rejiminin kurulmasna yardm etmeyi en n safta gelen bir dev saymaktadr. Ancak, ar yapan devletler, Rusya ve balaklar, Lozan Konferansna katldklar takdirde, kendi karlarnn tehlikeye deceinden ekiniyorlard. Bu nedenle Rusya ve balaklarnn isteini kesinlikle reddederek, bununla, Yakn Dou sorununda almak istedikleri kararn, sadece gemite dlen korkun yanllarn srdrlmesine yarayacan kantlam oldular. Moskova, Ankara ve Kars Anlamalar ile (2) Trkiye ile ilikilerini bir dzene soktuktan sonra, Lozanda, Boazlar sorunlar dnda grlen konularla bir ilerinin kalmad yolundaki, Rusya ve balaklar aleyhine srdrlen iddia okbilmilikten te bir anlam tamaz ve bylece baz devletlerin yalnzca kendi karlarna ynelik konularn grlmesinde alnan kararlar rtbas etmek niyetleri de apak ortaya kmaktadr. Ancak, bu devletlerin Rusya ve balaklarnn ya dorudan ya da en yakn komular saylan devletlere kar aldklar tavrlarn, Rusya ve balaklar iin yabanc olmad ve olamayaca gereini de kabul etmek gerek. Emperyalist devletler, Trk ulusunun politik ve ekonomik bamszlna sayg gstermek yerine, Trkiyenin bamszln kendi himayeleri altna almaya kalkrlarsa, bu durum Trkiyenin varln tehlikeye drecei gibi, Rusya ve balaklar iin de bir tehlike domu olacaktr.

Bu nedenle Rusya - Ukrayna - Grcistan heyeti, konferansn tm almalarna katlmak isteinin reddini bir daha protesto eder. Ayn zamanda Trk ulusu ile ve baka ilgili uluslarla dayanma borcunu yerine getirmek iin, heyetimiz bu memorandumda Yakn Douda kalc ve salam bir barn koullarn aklamakta yarar grmektedir.

Sevr Anlamas Lozan Konferans, dnya sava bittikten sonra, Yakn Douda barn kurulmas yolunda ilk giriim deildir. Daha nce birka giriim yaplmtr, bunlar arasnda da zellikle Sevr Konferans giriimi anlmaya deer, nk bu konferansta birka anlama ve szleme imza edildi ve bunlar arasnda bir tarafta Britanya mparatorluu, Fransa, talya, Japonya, Ermenistan, Belika, Yunanistan, Hicaz, Polonya, Portekiz, Romanya, Yugoslavya ve ekoslovakya ve br tarafta Trkiye ile bar anlamas en nemlisi saylr. 10 Austos 1920 tarihinde imzalanm olan bu anlamann giri blmnde, bu tarihten balamak zere Trkiye ile tilf Devletleri arasndaki dmanca hareketlerin yerini uzun ve salam bir barn alaca ifade edilmektedir, Ancak, Sevr Anlamas bar yerine, Avrupay yeni bir savaa srklemi ise, bunun nedeni, bu anlamann Trkiyenin elinden son politik ve ekonomik bamszlk umudunu da almas olmutur. nk, Trk ulusu ve devletin karlarndan ok, yabanc sermaye lehine alan kapitlasyon ve benzeri kk drc zorunlu hizmetleri art koan rejimler konulmutu, rnein: Borlar Konseyi, Hfz Shha Komisyonu, Osmanl Bankas, tekel, posta gibi yabanc kurulular ve kurumlar, Trkiyenin tm ekonomik ve politik hayatn kendi karlarn gzetmek zere, kontrol eden kurumlar olmutur. Trkiye devlet topraklarna gelince, Trkiyeye sava ncesi yzlmn 1/5i kadar toprak braklmtr, Bat ve Dou Trakya, atalca yaknlarndan geen hatta kadar Yunanistana verilmi, Boazlarn giriindeki adalarla, Kk Asyada (Anadoluda) zmir ve evresi de Yunanistana kalmtr. Trkiyenin bu ilindeki egemenlii, Sevr Anlamasnn 69uncu maddesi gereince, sadece kentin d kalelerinin birinde her zaman dalgalanan bir Osmanl bayra ile sembolize edilecekti. Trkiye ayn biimde Mezopotamya, Suriye, Filistin ve Arabistandaki haklarndan resmen Arap uluslar lehine vazgemeye zorland, aslnda ise bundan emperyalist devletler kendilerine bir kar salamt, nk Sevr Anlamasnn 22nci maddesine gre, ada dnyamzn zellikle g koullar altnda kendilerini ynetme yetenei olmayan bu halklar resmen kendilerinin himayesi altna alnmt. Ayn zamanda, Sevr Anlamasna dayanarak, Trkiye gerek Ege denizindeki adalarndan, gerekse Afrikadaki toprak ve himayesi altndaki lkelerden

vazgemeye zorland ve bu, orada yaayan halklarn karna deil, tilf Devletlerinin kendi karlarna yaplmtr. 101inci maddeye gre, Trkiye, Byk Britanyann Msr himayesini de kabul etmeye zorlanyordu. 109un-cu maddeye gre gene Byk Britanya lehine Svey kanalndaki deniz iletmecilii haklarndan vazgeiyor. 113nc maddeye gre, Sudan kesin bir biimde ngiliz topraklar olarak ilan ediliyor, Kbrs da 115inci maddeye gre Britanya topra saylyordu. Sevr Anlamasnn 118 ve 120nci maddelerine gre Trkiye Fransann Fas ve Tunus himayesini kabul ediyor ve bundan kan btn sonular kabul ediyor, bu sonularn sorumlusu Trkiye geriye gidilerek Fas iin 30 Mart 1912, Tunus iin 12 Mays 1881 tarihinden balamak zere bu koullar kabul etmeye zorlanyordu. 121inci maddeye gre Trkiye, 1912 ylnda Lozanda talya ile yaplm anlamann Libya iin tannan haklarndan feragat ediyor ve 122nci maddeye gre talya lehine, talyann Ege denizinde igal ettii btn adalardaki haklarndan vazgeiyordu. tilf Devletlerinin Trkiye himayeleri sadece dnya savandan nce ya da sonra Trkiyeden kopardklar illerle snrl kalmyordu. Bu himaye gene Sevrde, 10 Austos 1920 tarihinde imzalanm zel anlama ile Trk devlet topraklarndan geri kalann da kapsamaktayd. Byk Britanya, Fransa ve talya Anadoluyu zel kar blgelerine ayrmlard. Bu durum, tm topraklarn paylalmas iin bir balangt. Byk devletler Trkiyeyi yeni batan yama ederken, yine szde insancl birtakm formller arkasnda gizlenmeye altlar. Bu lkenin paralara blnmesi szde, Trkiyeye yardm etmek arzusundan ileri geliyormu, bylece Trk doal kaynaklar gelitirilecekmi ve eskiden bu gelimeye engel olan uluslararas rekabet de ortadan kaldrlacakm, ayn zamanda rk, din ve dil aznlklarnn karlar da korunmu olacakm. nnde sonunda, Trkiyenin elinden bir daha dirilmemek zere btn umudu ve bu kaba zorbala kar direnme olanaklar alndktan sonra, byk devletler Trkiyenin Boazlar stndeki egemenliini de yok edip, Boazlar uluslararas bir statye baladklarn ilan ettiler. Tm Trk ordusu, jandarma birlikleri de dahil, 50.000 kiiye indirildi, filosu ise 7 torpido gemisi ve 6 mayn gemisinden ibaret kald, bunun yan sra dier asker, deniz sava ya da hava birliklerinin oluturulmas kesinlikle yasak edildi. Boazlar iin kurulan rejimin kontrol diplomatik dokunulmazlk tayan bir uluslararas komisyona brakld, silahszlanmay ise Trkiyenin tm iilerine karma, inceleme ve aratrma srdrme gibi en geni yetkileri olan kontrol komisyonu zerine ald. Bu ksa zmlemeyi bitirmek iin bir de Sevr Anlamasnda emperyalist devletlerin baka rktan ve dinden olan aznlklar, ounluun yararland yasal haklardan nasl yoksun ettiklerine de deinmek gerek. Bu anlama, Trkiyenin yabanc devletlerde bulunan vatandalar iin karlklk ilkesini tanmad gibi, yabanc devletlerin elinde kalan bu hak ayrca tamamen amal ve kt biimde Trkiyenin iilerine karlmas iin uygulanyordu.

Gemi Zamanlarda Dou Sorunu Bylece, Sevr Anlamas, uluslararas ilikilerde salam ve uzun vadeli bar ann simgesi deil, tersine, sadece emperyalist igal politikasnn ba tac olmutur. ok eskiden beri, ktann kavak yerinde en byk stratejik ve ticari yollarn kesitikleri noktada bulunan geni topraklar kapitalist devletlerin uzlamaz karlar iin, kanl arpma ve atma yeri idi. Balkanlardaki n sahnede arlk Rusya ile Avusturya - Macaristan vard ve her birinin bu yarmadada kendi balaklar bulunuyordu. Boazlarda arlk Rusya ile ngiltere arasnda sava sryordu. Kk Asya, Arabistanda ve Akdenizin btn dousunda yllar sren sava hi bitmiyordu. nk nasl ngiltere, Fransa ve Rusya oralarda egemenliklerini yzyllar boyunca kkletirmeye alan devletler idiyse, daha sonra sahneye kan ama onlar kadar kararl Almanya ve talya gibi devletlerde bu atmalara ve savalara aynen ncekiler gibi katlyordu.

Dnya Sava ile Trkiyenin Paylalmas Dnya savann amalarndan biri olarak, Sevr Anlamas ile son duas yaplm olan Trkiyenin bllmesi, Rusya devrimi ve Sovyet iktidarnn baar kazanmas sayesinde tam anlam ile gereklemedi. Devrimci ve barl Rusya ile kurduu dostluk sayesinde Trkiye, yenildikten sonra, ordularn Anadoluya ekmek ve bir direnme hareketini organize etmek olanan bulmutur. Devrimci Rusya ayn zamanda, arlk Hkmetinin eski anlamalarn bozarak, bu anlamalarda yer alan Trk topraklarnn Rusyaya katlmasndan vazgemitir. Bugn, tilf Devletlerinin imza ettikleri gizli bir anlama ile stanbulu, Boazlar ve Dou Trakyann bir ksmn Rusyaya terk etmeyi taahht ettikleri artk herkese bilinmektedir. Bu plann gereklemesi, Trkiyenin tm organlarn yok etme giriiminin en korkuncu anlamna geldii gibi, ayn plan Romanya ve Bulgaristana ykledii koullarla, bu lkelerin bamsz yaamalarn olanakszlatrmaya ynelikti. arlk Rusyasnn topraklar ve ordular ile mengene arasnda kalm gibi skp kalan bu iki devlet, tamamen Rusyann isteklerine boyun emek zorunda kalacakt. Bylece arlarn eski politikasndan kesinlikle vazgeen Sovyet iktidarnn baar kazanmas sayesinde hem Trkiye, hem de Romanya ve Bulgaristan kendilerini tehdit eden byk tehlikeden kurtulmulardr. Rusya - Ukrayna - Grcistan heyeti bu devletlere, Sovyet Rusya ve dostlarna kar trl entrikalar desteklemeye kalktklar bir anda, bu tarihi gerei hatrlatmakta yarar grr ve bunu kendisine bor bilir.

Trk ulusunun anayurdunun bllmesine kar mcadelesinde dier bir yardm ise Arap halk tarafndan gsterilmitir: Arap halk yeni efendileri olan emperyalist devletlere kar ayakland. Araplarn, Suriyede, Fransz egemenliine kar atklar sava, Fransz Hkmetini, Ankarada Hkmeti olan Trkiyeye kar daha barl bir politika uygulamaya ve hatta onunla anlama yollarn aramasna zorlamtr. Mezopotamya Araplar tarafndan desteklenen partizan sava Trkiye iin ikinci elverili bir k olmutur. Ayrca kendi hkmetlerinin istilac politikalarna kar mcadele eden Batl emekiler tarafndan Trkiyeye gsterilen dolayl yardma da iaret etmek gerek. Ancak Trkiye, Sevr Anlamas ile kendisine vurulan politik ve ekonomik zincirden kurtuluunu, her eyden nce dorudan doruya kendi halkna, bu halkn byk fedakrlna ve ordusunun kahramanlna borludur. Trk ordusu kazand zaferlerle Sevr Anlamasnn Lozanda gzden geirilmesini salamtr ve imdi geriye bir tek eyin elde edilmesi kalmtr: Kendi bencil karlarn dnen devletlerin Trk ulusunu kazand baarnn meyvelerinden yoksun brakmamas. Rusya Hkmeti, kendi temsilcilerini Lozana gndermeden nce de, 2 Kasm tarihli notasnda(3) bu anlamdaki btn giriimleri protesto ediliyordu.

Yakn Douda Salam Barn Esaslar Yakn Douda tm halklar arasnda uzun vadeli, barl ibirlii koullarnn salanmas istei en temel ilkesi olan Rusya-Ukrayna-Grcistan heyeti ne yazk ki, Lozan Konferansnda, byk devletlerin yakn gemite yaanan ve ok pahalya mal olan olaylardan dersler karacaklar yerde, eski ve ykc politikalarnda srar ettiklerini gryor. Rusya-Ukrayna-Grcistan heyeti her eyden nce, yalnz kendi egemenliklerinin karlarn dnen byk devletlerin eski yntemlerinin, konferansa sunulan en nemli sorunlardan birinde, Boazlar sorununda ak ak ortaya ktna iaret etmek ister. Karadenizde kys olan ve bu sorunlarla yakndan ilgilenen Trkiye, Rusya, Ukrayna ve Grcistan heyetinin birok protestolarna ramen, bu sorunun zmlenmesinde, sadece Karadenizde kys olan devletlere kar ileride her trl asker operasyonlar iin, Boazlar s olarak kullanmak isteyen devletlerin karlar gzetilmitir. Konferansa sunulan baka sorunlarla ilgili kararlar da, emperyalist devletlerin eskiden beri Trkiyede sahip olduklar ya da dnya savanda ele geirdikleri baz stnlk ve ncelik haklarn, imtiyazlar ve tekelleri var gc ile elde tutmak isteklerine dayanmaktadr. Ama eitlik ve karlkl karlara asla dayanmayan bu kararlar, hibir zaman etkili olamaz. Tam tersine, Trkiye ile teki byk devletler arasnda bar anlamasnn imzalanmas en ksa zamanda bir gerek olabilirdi, yeter ki bu devletler, Trk ulusunun kendi kendini ynetmekten aciz olduu, stelik emperyalist devletlerin himayesine muhta ve bunun iin onlara boyun emek zorunda olduu yolundaki

kat dncelerden vazgesinler. Gelecekte Doudaki srtmelere ve savalara son verilebilir, yeter ki emperyalist devletler slam dnyasna, bu topraklar olsa olsa ancak bizim smrgemiz ve nc derecede bir dnya olabilir gz ile bakmasnlar. Trkiye ile uluslar arasnda tam eitlik ve egemenlie karlkl sayg gsterilmesi ilkesine dayanan anlamalar imzalam olan Rusya-Ukrayna-Grcistan Hkmetleri adna hareket eden heyetimiz zellikle, Trkiyenin kendi ekonomik, yasal ve mali kurumlarnn diledii gibi kendi inisiyatifinin ve ynetiminin tannmasnda ve tm mahkeme organlar, emisyon yapmaya yetkili bankalar, devlet istikraz (bor) kurullar, devlet tekelleri, gmrk tarifeleri ve lkedeki yabanc uyruklu kiilerin durumu bakmndan Trkiyenin, btn dier milletler gibi, tam anlam ile serbest hareket olanaklarna sahip olmasnda kesinlikle srar ediyor. Rusya-Ukrayna-Grcistan heyeti, bu eitlik ve karlkl sayg ilkesini ineyerek, kapitlasyon rejimi denilen bir yntemin yol at, Lozanda toplanm baz eski imtiyaz heveslisi irili ufakl devletler blounun basks altnda Trkiyeden zorla koparlan her fedakrl imdiden yasal ve ahlki adan geersiz saydn bildirir. Rusya - Ukrayna - Grcistan heyeti ayn zamanda, aznlklar sorunu ile ilgili grn tam aklkla bildirmekte yarar grmektedir. Her eyden nce heyet ister istemez dnya sava ve Yunan istils srasnda milliyet ve din fark gzetilmeksizin bir arada yaayan ii ve kyllerin oluturduklar Trakya ve Anadolu kasaba ve ky halknn feci durumuna dikkatleri eker. Emperyalist devletlerin istil ve ilhak lgnl karsnda yz binlerce Trk, Ermeni, Yunan, Bulgar ve bakalar elde avuta olan maln mlkn ve hayatn vermeye zorlandlar. Bu kitlelere yaplabilecek en byk yardmlardan biri, Yakn Douda normal hayatn kurulmasnn salanmas ve yeni savalara yol aabilecek nedenlerin ortadan kaldrlmasdr. Mill aznlklar sorununa gelince, Rusya-Ukrayna -Grcistan heyeti, Lozan Konferansnda bu konuda bugne kadar ileri srlen nerileri iddetle protesto eder. nk bunlar tek yanl, sadece Trkiye ile ilgili olan, te yandan da bu aznlklar korumaya yeterli olmayan kararlar olacaktr. Aslnda btn bu kararlar bugnk kurulu ekliyle byk emperyalist devletlerin egemenliinin desteklenmesi iin yeni bir aratan baka bir ey olmayan Milletler Cemiyetinin kuruluunu hakl karmak amacyla alnmtr. Ancak, aznlklar sorununun adil ve kesin bir karara balanmasnn son derece byk nemini bilen Rusya-Ukrayna-Grcistan heyeti bu sorunun ayr, zel bir konferans gerektirdiini kabul eder ve bu konferansta btn devletlerdeki mill ve din aznlklarn durumlarnn incelenmesini nerir. Rusya-Ukrayna-Grcistan heyeti Sevr Anlamasn imzalam olan devletlerin, Trkiyeyi yeni batan igal edip edemeyeceini ve Mslman lkelere zorbalk, hile ve rvetlerle kabul ettirdikleri himayeyi kabul ettirmeye kalkp kalkmayacaklarn bilmiyor. Ancak Rusya ve balaklar, genel bar uruna,

emperyalist devletlerin, bu lkelerde yaayan uluslara nefretten baka bir ey kazandrmayan bu ak ya da gizli istila ve igallerinden kesinlikle vazgemek zorunda olduklarn bu konferansta aka belirtmek ister. Rusya-Ukrayna-Grcistan heyeti, Rus Devriminin ilan ettii ilkelere bal kalarak, en iten yaknlamayla tm Mslman uluslarn bamszlklar ve mill btnl uruna srdrdkleri mcadeleyi izler.

(1) Dokumenti Vneney..., Cilt VI, Belge No. 60. (2) Belge 88, 142 ve 157. (3) Belge 201. BELGE 235

RSFSCnin Trkiye Bykelisinin, Trkiye ktisat Kongresi Bakan Kzm Karabekire Mektubu(1) 20 ubat 1923

Bu yln Austos aynda, Moskovada, Sovyetler Birliinin btn tarmsal, kooperatif ve devlet rgtleri ve tm tarm ileri ile uraanlarn emekleri ile meydana getirilmi rnlerin sergilenecei Tarm Fuar alacaktr. Bylece bu fuar, Sovyet Cumhuriyetlerinin son zamanlarda tarm konusunda elde ettii grkemli baarlarn yanstm olacaktr. ktisat Kongresi, Sovyet Cumhuriyetleri ile Batl Emperyalizme kar ortak ve ok zorlu mcadele yllarnda kopmaz balarla balanm Trkiyenin retici snflarnn temsilcilerinin toplants olduundan, bugn Sovyet Cumhuriyetleri gibi, btn glerini ekonomi alanna yneltiyor. Bu nedenle Sovyet Cumhuriyetleri emeki kitleleri, kendi fuarnda, ktisat Kongresi temsilcilerini grmekten byk bir memnunluk duyacaktr. Byle bir karlama, muhakkak ki Trkiyenin Rusya tarm hakknda daha ok bilgi sahibi olmasna ve genellikle her iki lke halklarnn daha da yaknlamalarna hizmet edebilir. Bu dnceyle, Hkmetim ve Fuar Komitesi adna, bakan bulunduunuz kongreye, temsilcilerinin bu fuara gnderilmesi armz kabul etmenizi dilerim. En stn sayglarmn kabuln dilerim.

Aralov (1) Dokumenti Vneney..., Cilt VI, Belge No. 105.

BELGE 236

zmir ktisat Kongresi Bakan Kzm Karabekirden S. . Aralova(1) 20 ubat 1923

RSFSC adna yazlan ve ahsnzca ktisat Kongresine iletilen mektubunuz (2) toplantda okundu ve temsilcilerce sevin cokunluu ve alklarla karland. Mektubunuzun iten havas ve dnceleriniz kongreyi ite bylesine etkiledi. Kongre, iki dost halk ve hkmet arasnda verimli ekonomik ilikilerin gelimesini diliyor. zmirde alan ilk Trk ktisat Kongresi, gsterdiiniz ilgi ve samimi duygular iin size itenlikle dostluk duygularn ve Rus ekonomi hayatnn byk baarlara ulamasn temenni eder. Dokumenti Vneney..., Cilt VI, Belge No. 105e Ek. Belge 235.

BELGE 238

Mustafa Kemal Paadan M. . Kalinine 7 Nisan 1923

Yolda Leninin salk durumunun iyiye doru gittiini byk bir memnunlukla renmi bulunuyorum, ltfen kendisine en ksa zamanda shhatine kavumas temennilerimi iletmenizi dilerim.

BELGE 241

Tm Rusya Sovyetleri Merkez Yrtme Komitesi Bakan M. . Kalininin TBMM Bakan Mustafa Kemale Telgraf 13 Nisan 1923

Sovyet Rusya ile Dou halklar arasnda dostluun kurulmasnn zorunluluu dncesinin ylmaz savunucusu yolda Leninin salk durumunun her geen gn daha iyiye gittiini bildirmekten mutluluk duyduumu ve gerek Lenin adna, gerekse Cumhuriyet adna dosta temennileriniz iin candan teekkr eder, bunu uluslarmz birbirine yaknlatran balarn yeni bir kant saydm belirtirim. Merkez Yrtme Komitesi Bakan Kalinin

BELGE 248 smet Paadan G. V. ierine(1) 11 Mays 1923 ok stn sayglarmza layk yolda Vorovskinin kurban olduu suikastten dolay ahsen aclarnz paylar, basal dilerim. (1) Dokumenti Vneney, Cilt VI, No. 177ye Ek.

BELGE 249

RSFSC Dileri Halk Komiserinin, Lozan Konferans Trk Heyeti Bakan smet Paaya Telgraf(1) 14 Mays 1923

Gericilerin darbelerine kurban giden arkadamz yolda V. Vorovskinin alaka katledilmesinden dolay gndermi olduunuz basal mesajnzdan dolay(2) size candan teekkr ederim. mr boyunca halklarn kurtuluu iin mcadele etmi en deerli bir arkadamz kaybettiimiz, tahamml zor ve zntl bir gnde, bu yaknlk iaretiniz bizim iin zellikle deerlidir.

ierin (1) Dokumenti Vneney..., Cilt VI, Belge No. 177.