Arap Ülkelerinde Osmanlı Idaresi

Arap lkelerinde Osmanl daresi*
Ottoman Administration in Arabian Countries

Mustafa ZTRK** zet
Osmanl hakimiyetinin blge varl 1516 Merc-i Dabk zaferiyle balar. Osmanl idaresini blgede farkl idare tarzlarn benimsemitir. Her eyden nce temel siyasetine aykr olmadka, kendisinden nceki devletlerin idar ve iktisad dzenlerini kabul etmitir. Ayrca btn blgeye ayn idar sistemi uygulamam, Anadoluya yakn blgelerde Mr, uzak blgelerde Salyaneli idare tarzn benimsemitir. Msrn ise zel bir stats vard. Filistine verilen idare ise, belki de tarihte Filistinin grd en son ve en uzun sreli barn yaanmasn salamtr. Osmanl hakimiyeti ile Arap lkeleri, 15. yzyln sonlarndan balayarak hzla gelien smrgecilik faaliyetleri karsnda korunmulardr. nk zellikle nceleri spanyol ve Portekizliler, daha sonraki yzyllarda da ngiliz ve Franszlar btn dnya denizlerine yayldlar. Arap lkelerini bu hzl smrgeletirmeden Osmanl hakimiyeti dnda hibir g kurtaramazd. te yandan Osmanl ynetim tarznda Anavatan ve Koloniler ayrm hibir zaman olmad iin btn lke topraklar ayn deerdeydi, Krm ile Kahirenin, Bosna ile Basrann, Trabzon ile Trablusgarpn, Yemen ile Yanyann hibir fark, birbirlerine stnlkleri yoktu. Keza Osmanl snrlarnda yaayan her rk, din ve mezhepten insanlar da Osmanl Devletinin yksek hakimiyeti altnda, Allahn Sultana emanetiydiler. Devlet bu hususta ok samimiydi. nk 1876 Merutiyet Meclisine lkenin her tarafndan her dil ve dinden Mebuslar seilmitir. Osmanl Devleti iin btn halk ayn deerdeydi. Ama ayn dnemlerde ngiltere veya Fransz Parlamentolarna bir Cezayirle, Senegalli veya Avusturalyal, Gney Afrikal bir kiinin girmesi hayal dahi edilemezdi. nk Avrupal nezdinde oralar birer smrgedir.
10-15 Eyll 2007 tarihlerinde Ankarada toplanan Uluslar aras Asya ve Kuzey Afrika almalar Kongresi (ICANAS 38) toplantsna tebli olarak sunulan ve hal yaynlanmayan bu makale, gzden geirilmi ve ilaveler yaplarak hazrlanmtr. ** Prof. Dr., Frat niversitesi nsani ve Sosyal Bilimler Fakltesi Tarih Blm - Elaz
History Studies Ortadou zel Says / Middle East Special Issue 2010
Arap lkelerinde Osmanl daresi
326
Bu anlaytan dolay, dnem ve artlara gre, imknlar lsnde, lkenin her tarafna dnemin ihtiyalar olan, eitim, bayndrlk, salk ve dier eitli alanlarda byk yatrmlar yapmtr. Blgenin ehir ve kasabalarna kara ve demiryollar, limanlar, her dzeyde eitim kurumlar, posta, telgraf, tramvay, elektrik ve belediyecilik hizmetleri gtrlmtr. Ancak bu meden gelimeler, smrgeci Batl devletlerin zellikle ngiltere, Fransa ve Rusyann mdahaleleri ile sona erdi ve Osmanl Devletinin tasfiye edilmesiyle, bugne kadar sren atmalar balam oldu.
Anahtar Kelimeler: Osmanl - Arap vilayetleri - Msr - Filistin - Ortadou

Abstract Arabian provincials administrated by Ottomans have been protected against colonialism initiated rapidly from the late 15th century. In this paper, current situations of Arabian countries administrated by Ottomans will be dwelt on.
Keywords: Ottoman-Arabian Provincials- Egypt- Palestine- Middle-East
Giri Arap lkeleri olarak adlandrlan blge bugn Orta Dou olarak bilinen blgedir, ancak Orta Dou terimi yeni bir terim olduu ve Osmanl Devletinin blgeye hkim olduu dnemlerde bu adlandrma olmad iin, tarih metodolojisinin bir gerei olarak, o dnemde geen kavram ieren bir terim kullanmay uygun grdk. Geri o dnemlerde de byle genel bir terim yerine, Irak, Suriye, Filistin, Bilad- am, Msr, Hicaz, Yemen ve frikiyye gibi blge isimleri kullanlrd. Zikredilen blgenin hepsi Arap da deildir. Mesela Habe Arap deildir, keza Kuzey Afrika da Arap deil, Berberdir. Byle olmasna ramen, biz bu terimle Osmanl Devletinin gney blgelerindeki vilayetlerini kastediyoruz. Blge, Osmanl idaresinden ok nce Trkler tarafndan yer yer ilhak edilmi ve tarih srete eitli devletler kurulmutur. Son bin yldan beri blgede Trklerden baka hkim, ynetici g yoktur. Msr ve Suriyede 9 ve 10. yzyllarda kurulan ksa sreli mahall hkmetler tarzndaki Tulunoullar ve hid hanedan nazar- itibare alnmasa bile, 11. yzyldan beri blgenin hakimi, Seluklulardr. Anadolunun fethinden nce Irak, Suriye ve Filistin, Seluklu hkimiyetine girmi, Seluklu hakimiyeti Yemene kadar genilemiti. Ondan sonra Eyybler Msrdan Iraka kadar hakim olmulardr. Gene bir Trk hanedan olan Memluklular, Msr merkez olmak zere, Kuzey Afrikann ortalar, Filistin, Suriye ve Gney Anadoluya kadar blgeye hkim olan bir Trk devletiydi. Hicaz da Memluklularn himayesindeydi. Dou Akdeniz ile Kzldenize Memluklular hkimdi. 1516 ylnda Yavuz Sultan Selimin Merc-i Dbk ve 1517de Ridaniye zaferleriyle nce Suriye, sonra da Msr Osmanl hkimiyetine girmi, Mekke ve Medine Emirleri Osmanl Devletine tabiiyetlerini bildirerek, Osmanl hakimiyeti Arap lkelerine yaylmtr. Yzyln ilk yarsnda Trablusgarb ve Yemenin Osmanl himayesine girmesi ile, Osmanl Devletinin gney snrlar Basra Krfezinden Fasa, Yemen ve Habee kadar uzand. Dolaysyla, blgede Trk varl ifade edilirken sadece Osmanl hakimiyeti dnemi kastedilerek drt yz yldan beri ifadesi, yanl olmasa bile eksiktir. Bu kadar geni bir blgedeki Osmanl idaresini u balklar altnda incelemeye alacaz: I. Mr Rejime Dahil Blgelerin daresi
327
Mustafa ZTRK
II. III. IV. V. VI.
Slyneli Vilayetlerin daresi Msrn daresi Kutsal Yerlerin daresi Orta Douda Bayndrlk Faaliyetleri Avrupa Devletlerinin Mdahalesi ve Sonras
I. Osmanl Mr Rejimi Osmanl hkimiyetinin 1516 ylnda Memluklularla yapt Merc-i Dbk sava ile Arap blgelerine yayld bilinmektedir. Yavuz, Memluklulardan alnan bugnk Suriye ve Filistinin tamam ile Anadolunun dou, gney ve gney-dousundaki bir ksm sancaklar Arab Vilayeti (Vilayet-i Arab) adyla byk bir vilayetin ats altnda toplad. 1549 tarihinde Halep ayr bir eyalet haline getirildi1. 1518 ylndan itibaren genel bir tahrir yaplarak mr rejime dahil edildi. Msr, ayr bir eyalet olarak tekil edildi. Kuds ve evresi 1564-1578 yllarnda hal am Beylerbeyliine baldr2. Mr rejimin nemli unsuru vard. Bunlar; Beylerbeyi ve Kad atamas ile tahrir yaplmasdr. Osmanl idar ve iktisad ynetimi esas itibariyle mr rejimdir. Mr rejim; devletin fiilen tam anlamyla hkim olduu blgelerdir. Bir blgede devlet hkimiyetinin varln gsteren en nemli unsurlar da, devletin o blgeden asker karmas, vergi almas ve oraya merkez hkim kltrn ikame etmesidir. Sanayi ncesi toplumsal zellikleri yaayan, enerji kaynaklarnn tabi enerji kaynaklar (insan, hayvan kas gc ile suyun ve havann kaldrma ve itme gc) olduu, ulam ve haberleme imknlarnn buna bal bulunduu ve para ekonomisinin gelimedii bir dnemde, Osmanl Devletinin gcn, hkim olduu en cra blgelere kadar tatbik etmesi mmkn deildi. Bu coraf artlar ve iktisad yetersizlikler, Osmanl Devletini, tabi artlara gre bir idare tarz benimsemeye sevketmitir. Osmanl mr rejiminin snrlarn belirleyen en nemli faktr, tabi corafyadr. Anadolunun tabi corafyasnn uzand snrlar, Osmanl mr rejiminin snrlardr. Bu snrlar; gneyde amdan balayarak Suriye ln harite brakarak Rakka zerinden gneydouya doru uzanarak Musul, Kerkk, Sleymaniyeyi iine alp, kuzeye doru Tebrizden Kafkas Dalarnn batsndan Revan zerinden Batuma ular. Badat, bazen mr rejime dahil edilmi, bazen da slyneli olmutur, bu yzden tam anlamyla mr rejime dahil deildir. Rumeli tarafnda ise Tuna Nehri tabi snrdr. Tunann gney vilayetleri, bugnk Bulgaristan, Makedonya, Kosova, Sancak ve Arnavutluk zerinden Adriyatik Denizine ular. Kuzey Yunanistan dahil, Saros Krfezinden Oniki Adalar, Rodos ve Kbrs zerinden tekrar ama ular3. Osmanl Devletinin gerek hkimiyetinin uzand snrlar bu snrlardr. nk hkimiyetin en nemli gstergesi olan timar rejimi bu blgelerde uygulanmtr. Yani
1
Enver akar, XVI. Yzylda Haleb Sanca (1516-1566), Frat niversitesi Orta Dou Aratrmalar Merkezi Yay., Elaz 2003, s. 23-27 2 Metin Kunt, Sancaktan Eyalete 1550-1650 Arasnda Osmanl meras ve l daresi, stanbul, 1978, s. 141-142. dar taksimat hakknda daha geni bilgi iin Bkz. Tuncer Baykara, Anadolunun Tarih Corafyasna Giri I, Anadolunun dar Taksimat, Ankara, 1988, Enver akar; XVI. Yzylda am Beylerbeyiliinin dar Taksimat, Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, XIII/1, (Ocak 2003), Elaz, 2003, s. 351-374, ayn mellif, Kanuni Sultan Sleyman Kanun-nmesine Gre 1522 Ylnda Osmanl mparatorluunun dar Taksimat, Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, XII/1, (Ocak 2002), Elaz 2002, s. 261-282, 3 Osmanl mr rejiminin snrlar coraf, tarih ve idar, mal arka plan hakknda daha geni bilgi iin Bkz. Mustafa ztrk, Osmanl Mr Rejimi ile Misk- Millnin Mnasebeti, Genelkurmay ATESE Beinci Askeri Tarih Semineri Bildirileri, (stanbul, Ekim 1995), Ankara 1996, s. 186-192
328
bu blgelerden asker karlmtr, vergi alnmtr, bu blgelere merkez hkim kltr ikame edilmitir. Coraf btnln bir neticesi olarak, tarih boyunca am-Badat hattnn kuzeyinde kalan blgenin kaderi daima Anadolunun kaderiyle birlikte olmutur. Antik alarda Asur tccarlarnn en ok al-veri yaptklar blge Anadolu idi. Hititler, Bat Anadoludan ok Suriye ile ilgilenmiler ve Hitit etkisi amn kuzeyine kadar yaylmtr. Antik alarda Msr-Hitit rekabeti uzun sre blgenin kaderine hkmetmitir. Bu snrlarn dndaki blgeler, devletin etki alanlardr. Merkezden uzaklaldka bu etki giderek azalmaktadr. Konumuz olan gney snrlarna bakldnda, bu vaka aka grlr. ama kadar olan blgede Lbnann dalk kesimi hari, timar sistemi uygulanmtr. Timara dahil olan Kuzey Suriye ve Kuzey Irak halk, Anadolu ile btnlemitir. Merkez kltr bu blgede canlln korumaktadr. Mesela, Trke bu blgelerde youn olarak konuulmaktadr. Timar tasarruf etme karln Suriye ve Irakn kuzeyi halk, yllar boyunca ya askerlik yapm veya resm bir grev yapmtr4. Gneye doru inildike bu etki azalmaktadr. Mesela Kuds ve rdnde de timar grlmekte ise de, bu timarlar daha ok hizmet timarlar olup asker nitelikli deildir. Mr rejime dahil blgelerde vilayetler, merkezden atanan beylerbeyleri tarafndan ynetilirdi. Beylerbeyleri, vilayetlerindeki her trl devlet ilerinden, bu balamda asker alnmas, vergilerin toplanmas, halkn can ve mal gvenliinin salanmasndan sorumluydular. Atama ve azilleri dorudan padiah tarafndan yaplrd, mahallleme ve feodallemeyi nlemek amacyla, grev sreleri bir veya iki yl idi. Osmanl idare tarznn ok nemli bir hususiyeti vardr ki, o da her blgenin tabi corafyasna ve geleneklerine gre eskiden beri sregelen hayat tarzna ziyadesiyle mdahale etmeden olduu gibi kabul etmesiydi. Bunu da sancak kanunnmeleriyle tespit ederdi. Her sancan kanunnmesi, oluan geleneklerine gre tespit ve tescil edilirdi. Bu geleneini gney vilayetlerinde de srdrm ve ou Memluklu geleneinden gelen kanunnmeleri kabul ve tescil etmitir. Halkn elinde bulunan vakf ve beratlarn olduu gibi tescil etmitir. Hatta Memluklu dneminden nce Eyyubi ve Seluklu dnemine ait vakf ve mlkleri kabul etmi, yenilemitir5. Blgede geleneksel olarak alnmakta olan vergiler de ayn kalmtr. Hatta ad ve oranlar dahi ayndr. Anadolu ve Rumelide grlmeyen Himaye vergisi, gney vilayetlerine ait tahrir defterlerinde grlmektedir. Ancak bu vergi Kanun tarafndan ref edilmitir. Keza zeytinden de iki eit vergi alnmaktadr ki, bunlar Zeytun- slam ve Zeytun-
Irakn kuzeyi daima mr rejime dahildi ve timar uygulanrd. 1586-1639 yllar arasnda Musul eyaleti olarak taksim edildi ve Paa sanca Musul olmak zere Bcvnl, Tikrit, Eski Musul, Horun ve Bne sancaklarndan mteekkil bir eyalet haline getirildi. Osmanl dneminde Musul hakknda geni bilgi iin Bkz. Ahmet Gndz; Osmanl daresinde Musul (1523-1639), Frat niversitesi Orta Dou Aratrmalar Yay. Elaz 2003, s. 36-39 5 Babakanlk Arivinde 312 Numara ile kaytl ve 1556-1557 (H. 964) tarihli Safed Evkaf ve Emlak Defterinde toplam 290 vakfn 157 adedi, Osmanl ncesi dneme aittir. Bu defterde en eski tarihli vakf, H. 593 (M. 11961197) tarihli olup, Emir Zeyneddin Ebu Saidin Kudste bulunan Medrese vakfdr. Bu defterin Safede ait vakflar tarafmzdan rdn niversitesi Bild- am Tarih Komitesi tarafndan dzenlenen uluslar aras Sempozyuma tebli olarak sunulmutur. Bkz. Mustafa ztrk; 312 Numaral Evkaf Tahrir Defterine Gre 16. Yzylda Safed Vakflar, rdn niversitesi Bild- am Tarih Komitesi Yedinci Uluslar aras Bild- am Tarih Sempozyumu (Bilad- am Vakflar), 10-15 Eyll 2006, Amman/rdn. Bu defterin tamam yaynlanmtr. Bkz..Muhammed sa Salihi; Araziyi Elviyetin (Safed, Nablus, Gazze ve Kazayir-Ramle) Hasbe Defterin Rakam 312, Tarihuhu 964 h.-1556 m., Amman 1999
329
Mustafa ZTRK
Romandir6. Adndan da anlalaca gibi, Zeytun- Roman, Romadan beri alnagelen bir vergidir. Belki de bu vergi, daha nceki devirlerden Romallara intikal etmitir. Mr rejim snrlarna dahil olmakla birlikte, coraf konumu ve zel artlar nedeniyle baz blgeler, timara verilmemi, hkmet olarak tevcih edilmitir. Anadoludaki yurtlukocaklk sistemi burann baz blgelerinde de uygulanmtr, bu gibi kazalara eyhlik denmektedir7. Yurtluk, ocaklk veya hkmet sancaklarda olduu gibi, belli sancaklar bir ailenin uhdesine verilmekteydi. Bu aile bamsz deil, tam tersine sultann mutlak iradesine tbiydi, kanun d herhangi bir i yapt zaman derhal grevinden uzaklatrlr ve yerine gene aileden layk olan birisi atanrd. Irakn dalk ve l blgelerinde eyhlikler verilmitir. Keza, Lbnann dalk kesiminde de zel bir stat uygulanmtr. Mahall eyhlerin idaresine havale edilmitir. Bu eyhler, blge valileri tarafndan sk bir ekilde merkez adna kontrol edilirlerdi, kanunsuz herhangi bir davranlar durumunda azledilirlerdi ve yerine ayn aileden baka birisi atanrd. Bazen airetlere de Mr-i Airet atanrd. Mr-i Airetler de yurtluk, ocaklk ve eyhlik hkmndedir, sancak beyi statsnde deil zeamet statsndedir8 Mr rejime dahil blgelerdeki mukataalar da mr mukataalard. Mutlak mlkiyeti devletin ait olan mr mukataalar, hazine adna ber-vech-i iltizam usul ile iltizama verilirdi. Eer iktisad ve stratejik deeri yksek bir mukataa ise, ber-vech-i emanet usul ile emanete verilirdi. Mr mukataalar, mahall kadlar veya merkezden gnderilen paa rtbeli mfettiler marifetiyle denetlenirdi. 16. yzyln sonlarndan itibaren Vilayet Muhasebe Defterleri tutulmaya baland ki, bu defterler, vilayet bteleri niteliindedir. Bu defterlerin tutulduu vilayetlerin snrlar, mr rejimin snrlardr. Mr rejimin snrlarn belirleyen nemli zelliklerden biri de, Kol tekilatnn nihayeti, uzand yerlerdir. Anadolu sa kolunun nihayeti am, Orta kolunun Badat ve sol kolunun da Tebriz idi. Bu kollarn nihayetleri, zmn olarak devletin gerek snrlarn vermektedir9. Grld gibi, mr rejime dahil blgeler tam anlamyla merkez idarenin kontrolndedir. Mr bir iftlik veya mukataa ileten kimse, raiyet hukuku ile bir devlet memuru nitelii kazanmaktayd. Bylece geni halk kesimi merkezle btnlemi oluyordu. Bu blgenin Anadolunun herhangi bir vilayetiyle hibir fark yoktu. Suriyenin eitli kazalarndan, Halep, Sleymaniye ve Musuldan, tarih srete devletin yapt savalara pek ok asker katlmtr10. Nihayet, Trk Mill Mcadelesi Osmanl mr rejiminin snrlar iinde gelimi, younlam ve kazanlmtr.
slam zeytin, Mslmanlarn yetitirdikleri zeytin aalar olup, aaca gre vergi alnrd. Muhtemelen Bizansta kalan zeytinlere Roman zeytin deniyor ve rnnden vergi alnyordu. Reaya, kylerinin snrlar iinde olan Roman zeytinlere bakmak karlnda mahsuln yarsn alrlard, dier yars da devlete aitti. Bkz. Enver akar, XVI. Yzylda Halep Sanca (1516-1566), s. 245 7 Halil Sahilliolu, Osmanl Dneminde Irakn dar Taksimat, (Arapadan eviren: Mustafa ztrk) Belleten LIV/211, (Aralk 1990) Ankara 1991, s. 1233-1257 8 Orhan Kl, 18. Yzyln lk Yarsnda Osmanl Devletinin dar Taksimat-Eyalet ve Sancak Tevcihat, Elaz 1997, s. 14-15 9 M. ztrk, a.g.m. s., 188 10 Her ne kadar son yzylda timar rejimi devrini tamamlam ise de, mr rejim gelenei devam etmi, blgenin asker nitelii fazlasyla deimemitir. Birinci Dnya Savanda mr rejime dahil blgelerden pek ok asker, eitli cephelerde savam ve ehit olmutur. Birinci Dnya Sava ile dier baz cephelerde, dorudan doruya cephede ehit olanlarn listesi Milli Savunma Bakanl tarafndan yaynlanmtr. Buna gre; bal kazalar dahil Halepten 1009, Suriyeden 766, Kudsten 398, Nablustan 228, Lazkiyeden 85, Musuldan 99, Kerkkten 147, Sleymaniyeden 133, Rakkadan 1, Trablusamdan 62, Trablusgarptan 44, Tunustan 5, Yemenden 27,
330
Esasen Osmanl Devletinin mmeyyiz vasf Mr rejim ile tespit edilmitir. Buna gre; Osmanl Devletinin idare hususundaki en nemli vasflarn u balklar altnda toplayabiliriz: 1. daresi altndaki her kar toprak vatandr, birinin dierinden fark yoktur. Bu geleneksel devlet anlaynn srr, Osmanl diplomatikasnda kullanlan Mahrsa veya Mahmiye tabirlerinde gizlidir. Korunmu, himaye edilmi manasnda olan bu terimler, Osmanl hakimiyetine dahil olan her kar toprak iin kullanlmaktayd. Btn ehirler Mahrsa veya Mahmiye sfatlar tavsif edilirdi. Konstantiniyye-i Mahrsa, Mahmiye-i Edirne, Mahmiye-i Brusa, Mahrsa-i skb, Mahrsa-i Badat gibi. Baz ehirlerin kendine has sfatlar vard. Mekke; Mkerreme, Medine; Mnevvere, am ve Kuds; erf, Halep; ehb idi. Bu ehirlerin dndaki btn ehirler Mahrsa veya Mahmiye ile birlikte zikredilirdi. Bu itibarla Bursa ile Basrann, Trabzon ile Trablusgarbn, Krm ile Habein, Yanya ile Yemenin hibir fark veya birbirlerine stnl yoktu, btn sath- vatan tek vatan, halk Allahn emaneti olarak kabul edilmitir. Bu itibarla Trk devlet geleneinde vatan topraklarnda, ana vatan ve smrge anlay ve ayrm yoktur, btn topraklar ve zerinde yaayan halk ayn deerdedir. Eyaletlerin merkez adna smrlmesi keyfiyeti asla yoktur. 2. Bu geni topraklarda yaayan herkes, her din, cins, rk ve mezhepten btn insanlar, Sultana Allahn birer emanetiydi, devlet onlarn can, mal, rz ve namus gvenliinden sorumluydu. Herkes, siyasallamad mddete, din ve kltrn yaamada tamamen hrd. 3. Devletin kaynaklar ile halktan birinin teki zerinde tahakkm kurmasna, zenginlemesine, asla frsat verilmezdi. 4. ktisad politikasnn temeli de halkn karnnn doyurulmas, refahnn salanmas, gelenein srdrlmesi ve hazinenin daima dolu olmasna zen gsterilmesiydi. 5. Adalet kavram, Osmanl Devleti iin son derecede nemliydi ve ondan hibir zaman taviz verilmemitir. Klasik Dou Adalet Dairesine gre; devlet ordusuz, ordu, parasz, para halksz ve halk da adaletsiz olamazd. II. Slyneli Vilayetlerin daresi Merkezden uzak vilayetlerin idare tarzdr. Slyneli eyaletlerin her yl belirlenmi miktardaki geliri hazineye gelir, fazlas mahall hkmet masraflar asker maa ve sair ihtiyalara sarfedilirdi. Bunlar unlardr: Msr, Badat, Basra, Habe, Ahsa, Cezyir-i Garb ve Tunus. Ancak zellikle Cezyir-i Garb, Trablusgarb, Tunus, Ahsa ve Habe eyaletleri, merkez otoritenin denetiminden uzak kald iin hazineye gelir getirecek durumda deillerdi. Slyneli eyaletlerde idarecilere dirlik tahsisi yaplmaz ve banda bulunduklar eyaletin hazinesinden nakit olarak slyne (yllk maa) verilirdi11. Btn bu hususlar knunnmelerle belirlenmiti, ama uygulamada, Msr hari dier eyaletlerden merkeze dzenli gelir gelmedii gibi, bu vilayetlerin beylerinin maalar ou zaman merkez hazineden denmitir. Sadece Msrdan dzenli hazine gelirdi ve gerektii zaman Msr askeri Osmanl kuvvetlerine katlrd. Bu durumda slyneli eyaletlerin merkez ile ba, hkm ve siyas olmaktan teye gitmiyordu. Devletin yksek hkimiyetini tanyan zerk nitelikte eyaletlerdi.
Badattan 270 ve Basradan 8 ehit vardr. Hatta Kurtulu Savann eitli cephelerinde bile blgeden ehitler vardr. Elbette bu rakamlar, vilayetlerin nfus younluu ile de ilgilidir. Dikkat edilirse, merkezden uzaklaldka, ehit saylarnda gzle grlr bir d vardr. yle dahi olsa bu, Trk milleti ile Araplarn ortak dmana kar birlikte mcadele ettiklerinin en gzel delilidir. Bkz. Mill Savunma Bakanl, ehitlerimiz, (CD), Ankara 2005 11 Orhan Kl, 18. Yzylda Osmanl Devletinin dar Taksimat, s. 40-41
331
Mustafa ZTRK
Gerekte gneyin uzak vilayetleri, Osmanl hkimiyetini tanmakla varlklarn teminat altna alm oldular. Hatrlanacak olursa, 16. yzyln balarnda Portekiz ve spanya denizar birer g haline gelmiler, yzyln ilk eyreinde btn Gney Amerikay igal edip smrgeletirdikleri gibi, Portekizliler, Gney Afrikay dolaarak Kzldeniz, Basra Krfezi ve Hint Okyanusuna varmlard. Bu derece byk bir deniz gcne erien spanyol ve Portekizlilerin, hemen karlarndaki Fas, Tunus ve Cezayiri igal etmelerini engelleyecek hibir g yoktu. Bu beylikler, Osmanl Devletinin himayesine girmekle varlklarn teminat altna aldlar ve 19. yzyla kadar da Osmanl Devletinin himayesinde varlklarn srdrebildiler. Keza, Yemen, Habe ve Basrada Portekiz gcne kar durabilecek g yoktu. Onlar da Osmanl hkimiyetini kabul etmekle varlklarn koruyabildiler. Kuzey Afrika, Hicaz, Habe ve Yemenin geleneksel beer ve sosyal varlnn korumasnda ve bugne kadar getirilmesinde, Osmanl hkimiyetinin pay inkr edilemez. 16. yzyldan itibaren smrgecilik hareketlerine balayan Portekiz, spanya ve daha sonralar da ngiltere ve Fransa, Afrikay tedricen smrgeletirirlerken, Arap lkeleri ve Kuzey Afrika, Osmanl hakimiyetinde olduu iin, bu igalden masun kalmtr. Daha 15. yzyln sonlarndan itibaren blgeyi Portekiz igaline kar koruyan da gene bir devleti olan Memluklular idi12. Afrikann srecinde bu tarih vkay aka grmek mmkndr. III. Msrn daresi Memluk Sultanlnn son devresinde idari tekilat kark bir hale gelmi ve saltanatn yklmasna sebep olmutur. Sultan Selim Msr fethettikten sonra burada Osmanl dzeninin ksa zamanda yerlemeyeceini anladndan Msrn eski tekilatn slah, eyalete uygun olanlarn ibk, Memluk saltanatna mahsus olanlarn ya tadil ya da ref edilmesini emretmitir. Uzun sre Klemen hakimiyetinde kalm olan Msrn Osmanl snrlarna dahil olduktan sonra idar, ekonomik ve sosyal yapsnda ciddi bir deiiklie uramadn sylemek mmkndr. Yani Msrn rgtlenmesi Osmanlnn mevcut eyalet kurumlar ile Memluk dneminden devralnm kurumlarn yeniden dzenlenmeleriyle olumutur13. Osmanl Devleti, Msr fethedip bir Beylerbeyilik haline getirince, Msrn merkez ve evre ile olan ilikilerini salamada Msr Beylerbeyini birinci derecede sorumlu tutmu ve bu nedenle kendisine geni yetkiler vermitir. Msr Beylerbeyleri, nfuzlarn 17. yzyln balarna kadar korumutur, ancak daha sonra artan ayaklanmalar, merkezi ynetimin yerel Memluk Beylerini glendirmesine yol am bylece Beylerbeyinin etkinlii kstlanmtr. Bahsettiimiz Memluk Beyleri, Kahirede bulunan askeri sekinlerdir. Bunlarn bir ksm hkmet sistemi iine dahil edilmilerdir. Osmanl ynetimi, yerel Memluk Beylerini kendi eyalet valilerine kar glendirmeyi amalayan bir denge politikas izlemi ve bu durum 17. yzyldan itibaren Msrda Memluk Beylerinin nfuz kazanmasna yol amtr14.
12
Jean Sellier, Atlas de Los Peublos de Africa, (spanyolcaya eviren: Albert Roca Alvarez, Barcelona 2005. s. 1216. Bu eserin orijinali Franszcadr. Atlas des Peubles dAfrique, Paris 2003 13 Andre Raymond, Yenierilerin Kahiresi, Abdurrahman Kethda Zamannda Bir Osmanl Kentinin Ykselii, (ev. Alp Tmertekin), stanbul 1998, s. 19-33 14 19. yzylda Msrn siyas, idar ve iktisad vaziyeti hakknda geni bilgi iin Bkz. Sevda zkaya zer, 19. Yzylda Msr (1839-1882), (Frat niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Doktora Tezi), Elaz, 2007; Bu blmn yazlmas iin gerekli kaynaklar salayan Sn. zere teekkr ederim. Ayrca Bkz. P. M. Holt, Ottoman Egypt During Seventeenth Century, BSOAS/XXIV-2, 1962, s. 218
332
Memluk Beyleri dnda dokunulmayan Memluk kurumlarndan biri de kifliktir. Kifler, vilayetlerin ynetimi, sulama ve vergilerin toplanmasndan sorumlu idi15. Msrn fethinden beri vilayetlerin idaresi askeri Memluk sistemine gre kiflere tevcih edilmekle beraber eyhl-Araplarn idaresinde bulunan blgeler, Osmanl hkimiyetini tanmak ve nezaretlerindeki kylerin halknn hukukuna riayet, yllk vergilerini hazineye demek artyla tekrar kendilerine verilmitir16. Grld gibi, Osmanl ynetimine geiinden itibaren Msrda dier beylerbeyliklerden farkl, iktisad ve sosyal bakmdan daha bamsz bir idare tarz benimsenmitir. Hatta Msr Beylerbeyleri, dier Beylerbeyilerden farkl olarak idar ve asker atamalar yapabilmekteydiler. eyhl-Araplk ve Kiflik ile eitli Divanlar, bu farklln en nemli kurumlardr. Tabiri caiz ise Msr, devlet iinde devlet niteliinde bir eyalettir. Msr Beylerbeyi, merkeze yllk olarak irsaliye gnderir ve gerektii zaman Msr askeriyle sultann ordusuna katlrd. Bu geleneksel idare tarz, 19. yzyla kadar devam etmi, Mehmet Ali Paann Msr valilii ile nemli deiikliklere uramtr. Msrda, ilk idar deiiklikler Mehmet Ali Paa tarafndan gerekletirilmitir. Paann 1813te balatt yeni idar yaplanmann amac, blge saysn azaltarak merkeziyeti ve otokrat bir idare tarz kurmakt. Sz edilen dzenlemeler neticesinde Msrda 1840 ylnda 7 mdriyet bulunmaktayd. Mehmet Ali Paa ldnde Msrda 14 mdriyet vard ve her biri mdrlerce idare edilmekteydi. smail Paa dneminde ise Msr, el-Bahri; el-Vustan ve es-Said; olmak zere byk daireye ayrlmtr17. Bu dnemde Kahire, skenderiye, Dimyat, Reit, El-Ari, Port Said, Svey ve Sevakin, Muhafzlk olarak kalmtr. Mehmet Ali Paa zamannda, Klemen nfuzu tamamen ilga edilerek idareye Padiahn tabiiyeti altnda yalnz vali hkim olmutur. Bu suretle fiilen kurulan saltanat, balangta eski usullere uygun bir mahiyet arz etmi fakat yle devam etmemitir. lkede Avrupa menfaatlerinin gittike artmas sonucu meydana gelen gerginlik nedeni ile hanedan bata olmak zere hkmet, merutiyetle idare edilen bir monari haline gelmitir. Hatta hkmleri 1914e kadar nazari bir surette Msrn hukuki durumunun asln oluturan 23 Mays 1841 fermanndan sonra da yle devam etmitir18. 1841 tarihli ferman, Mehmet Ali Paann isyan neticesinde verilmitir. Babadan ola gemek zere Mehmet Ali Paaya verilen bu ferman ile Msr Eyaleti, yar mstakil bir devlet haline getirilmitir. Fermanda zerinde durulan konular; Tanzimat Fermannn uygulanmas, vergi miktarnn belirlendii biimde denmesi, kara ve deniz askerlerinin saysnn stanbulun izin verdii snr amamas idi. dar anlamda getirilen en nemli uygulama ise veraset ayrcalnn, yani valiliin hanedann byk yesinden byk yesine gemesi hakknn Mehmet Ali Paaya tannmasdr19.
15 16
Raymond, Yenierilerin Kahiresi, s. 26 Seyyid Muhammed es-Seyyid Mahmud, XVI. Asrda Msr Eyaleti, stanbul 1990, s. 161-165 17 J. H. Kramers, Mehmet Ali Hanedan Devri ve stiklal (XIX. Asrdan tibaren), MEB. A. c. 8, stanbul, 1978, s. 258-259. 19. yzylda Msrn idari blnmesi iin bkz. Msr Slnmesi 1871, (Yay. Haz. Prof. Dr. Mustafa ztrk-Ar. Gr. Sevda zkaya zer), Frat niversitesi Ortadou Aratrmalar Merkezi Yaynlar, No. 10, Tarih ubesi Yaynlar No. 9, Elaz 2005. 18 Kramers, Mehmet Ali Hanedan Devri ve stiklal (XIX. Asrdan tibaren), MEB. A, c. 8, s. 257. Ahmet Ltfi Efendi, Vakanvis Ahmet Ltfi Efendi Tarihi VI, YKY., stanbul 1999, s. 1076-1077. 19 E.Z. Karal, Osmanl Tarihi VI, Islahat Ferman Devri(1856-1861), TTK, Ankara 2000, s. 85.
333
Mustafa ZTRK
Ancak Mehmet Ali Paa bu imtiyazlarla tatmin olmam Msr tamamen kendi kontrol altna almak iin almalarna devam etmitir. Bu ynde ciddi anlamda bir merkezleme politikas takip etmitir. Bu nedenle btn kurumlarn kendi hkimiyetinde olmasna zen gstermi ve nemli mevkilere gvendii akrabalarn getirmitir. Bylece ynetimde bir ev halk elit snf ortaya kmtr. Mehmet Ali Paa, izledii bu idare politikas sayesinde hem sosyal hayatn her alanna nfuz etmeyi, hem de ynetimi gittike artan bir etkinlikle elinde tutmay baarmtr. Mehmet Ali ve ailesi bir hanedan haline gelince Msrllama bu aile iinde bariz bir ekilde kendini gstermitir. Mehmet Ali nceleri, orduda byk memuriyetlerde birinci derecede Trk unsuruna dayanm idi. Fakat Msrl halk bunlarn yannda yava yava yer almaya balad ve zamanla ordu ve idareye tam manas ile katld20. Eyalet-i Mmtzelerinden biridir21. Msr, Mehmet Ali Paa dneminde Osmanl Sultannn vermi olduu imtiyaz ferman neticesinde valilik, Paann slalesinden olanlar arasnda yaa en byk olana geerek devam eden bir zellik kazanmtr ki, dnemin idar yapsnda meydana gelen en nemli deime budur. Sz konusu fermann getirdii imtiyazlar bununla snrl deildir. Msr, Saltanat- Seniyeye maktu bir vergi vermekle beraber yabanc devletler ile gmrk ve ticaret antlamas yapabilir ve borlanabilirdi. Tarihe Veraset Ferman olarak geen bu belge sayesinde Msr, Osmanl Devletinden yar bamsz bir hal kazanmtr. Bunun dnda daha sonra gelien olaylar neticesinde smail Paa dneminde Hidiv unvan alan Msr Valileri zerklik snrlarn daha da geniletmilerdir. Hidiv, yelerini kendinin tayin ettii 6 Nzrdan oluan Mdrler Heyeti, Meclis-i Meveret ve bir de Meclis-i Nvvb ile lkenin idaresini birlikte yrtmekteydi. Bunun dnda Babliden bir fevkalde Komiser de yaplan ileri kontrol etmekteydi22. Bu deiikliklerin yaand tarih sre, yukarda ifade edildii gibi, Mehmet Ali Paann merkezden bamszlk kazanmak iin giritii mcadelelere dayanmaktadr. dar anlamda yaplan deiiklik ve yenilikler hakknda unlar sylenebilir; Onun idar bir reforma girimesinin sebebi, devletin her kurumunda kendi kontroln yaymak istei idi. Bu nedenle lkenin i ve d ilerini kdemli yardmclarna brakmak yerine kendi stne ald. Mehmet Ali Paa, bakanln yapt Divn ve Meclisler marifetiyle bunu yrtyordu.23. Bylece bir merkezi brokrasi oluturdu24. 19. yzylda Msrn Mehmet Ali Paa isyan ile giderek yar bamsz bir hale gelmesi, bu dnemde Sanayi nklabn gerekletiren ve bu sayede smrgecilik faaliyetlerine hz veren, yeni bir nitelik kazandran Batl devletlerin, Osmanl Devletinin bir eyaleti olan Msra mdahalelerini kolaylatrm ve bu da 19. yzylda Msrn uluslar aras bir nitelik kazanmasna sebep olmutur.
20 21
inasi Altunda, Mehmet Ali Paa, MEB. A. c. 7, s. 576 Osmanl mparatorluuna bal hususi imtiyaz antlamalar ile idare olunan eyaletler. Bunlar devlete maktu bir vergi ve bazlar sefer zamannda asker vererek i ilerinde tamamen serbest bulunurlard. Muhtelif tarihlerde grlen eyalet-i mmtazeler unlard; Msr Hidivlii, Mekke eriflii, Sisam Beylii, Cebeli Lbnan Mutasarrfl, Kbrs Adas, Bulgaristan Prenslii, Bosna Hersek, Krm Hanl, Erdel Krall, Eflak-Bodan Voyvodal, Aynaroz. Midhat Sertolu, Osmanl Tarih Lgat, 2. bask, stanbul 1986, s. 106 22 emsettin Smi, Kmusul- Alm, c. 6, s. 4293-4304 23 Ayrca bkz. Muhammet Kutluolu, The Egyptian Question (1831-1841), The Expansionist Policy of Mehmet Ali Paa in Syria and Asia Minor and The Reaction of The Sublime Porte, stanbul 1998, s. 31-33. 24 Hunter, Egypt Under The Khedives, s. 19
334
IV. Kutsal Yerlerin daresi Blgedeki kutsal yerlerden kastmz, Filistin ve zellikle Kudsn idaresidir. Burada hem Mslman-Hristiyan, hem de Hristiyanlarn kendi aralarndaki geleneksel hak, tasarruf ve aralarndaki anlamazlklar n plana kmaktadr. Blgedeki her idar dzenleme bu eksen zerinde olmaktayd. ktisad ve sosyal gelimeler veya talepler, kutsalln gerisinde kalyordu. Hele 19. yzylda Avrupa devletlerinin blgeye olan youn ilgisi ve mdahalesi, mehur Kutsal Yerler Meselesini uluslar aras alana tamtr. Dier kutsal yerler, Mslmanlar iin kutsal olan Mekke ve Medinedir. Mekke ve Medine Osmanl Devletinin Msr ilhak etmesiyle birlikte Osmanl himayesini kabul etmitir. Osmanl himayesinde olduu srece Mekke ve Medine eriflii olarak mmtaz eyalet statsyle idare edilmitir. Blgenin idaresi, mahall emirlere havale edilmitir. Mekke ve Medinede timar uygulanmam, hazine talep edilmemitir. Aksine Osmanl Devletinin dald son yllara kadar Surre-i Hmyun ile hazine gnderilmi, her sultan orada bir eser brakmak iin stn gayretler sarfetmi, pek ok vezir ve padiah hanm blgede eitli hayr vakflar kurmulardr. Mekke-Medineye yaplan hizmetler, saltanatn son yllarna kadar devam etmi, bu balamda 20. yzyln banda stanbulu Medineye balayan 1200 km.lik mehur Hicaz Demiryolu baaryla tamamlanmtr. Mekke-Medine erifliinin idaresinde, ok nemli deiiklikler olmad ve uluslararas bir mesele haline gelmedii iin daha ziyade Kudsn idaresi ile buradaki cemaatler aras ilikiler zerinde durmak istiyoruz. 1. Filistinin daresi Filistin25 olarak adlandrlan blge, 1516 ylnda Yavuz Sultan Selim dneminde Osmanl Devleti hkimiyetine girdikten sonra, Memlklar dnemindeki idar yapsn byk lde korumu26, Filistin blgesine ait topraklar, yine am Eyaletine bal Kuds-Gazze, Nablus-Safed, Salt-Aclun27 olmak zere birime ayrlmtr. lk aamada Kudsn ynetimi Evrenosoluna, Safedin ynetimi de Muntasroluna verilmitir. 25 Eyll 1517de ise Kuds, Gazze ve Safedin ynetimi, daha nce Memluklarn am naibi olan Canberdi Gazalye tevcih edilmitir. 1520de Yavuz Sultan Selimin lmn ve Kanuni Sultan Sleymann tahta kn frsat bilen Canberdi Gazal, Suriyede ve Msrda eski Memlk ynetimini tekrar kurabilmek iin byk bir isyan karm, fakat isyan ksa bir sre sonra
25
Osmanl Devletinde Filistin adnda idari bir birim bulunmamaktadr. Bu isim, blgenin siyas olarak n plana kmasyla birlikte, Batl devletler tarafndan kullanlm ve bylelikle XIX yzyln sonlarnda Osmanl Devletinin diplomatik diline de girmitir. Kastedilen yer, Osmanl Devletinin Kuds, Nablus ve Akka sancaklardr. Filistin hakknda son bir alma iin Bkz. Il Ik Bostanc; 19. Yzylda Filistin (dar ve SosyoEkonomik Vaziyet), (Frat niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih Anabilim Dal Baslmam Doktora Tezi), Elaz 2005. Konuyla ilgili kaynaklar temin eden Sn. Bostancya teekkr ederim. 26 Memluklar dneminde Filistin blgesi; Gazze, Ld, Kakun, Kuds, Halil ve Nablus olmak zere Dmaka bal alt blgeye ayrlmtr. M. Lutfullah Karaman, Filistin, TDV. A., c. 13, stanbul 1996, s. 92 27 Halil Cin, Filistin Topraklarnn Osmanl Dnemindeki Hukuk Stats ve Yahudilere Kar Alnan Tedbirler, Seluk niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi II/2, (Prof. Dr. Cokun OKa Armaan), Ocak-Haziran 1989 Konya, s. 28
335
Mustafa ZTRK
bastrlmtr. Bu olaydan sonra Safed, Gazze ve Kuds sancaklar da am Sancandan ayrlarak her biri am Eyaleti ierisinde mstakil sancak haline getirilmitir28. Osmanl ynetiminin bandan beri bu blgedeki en nemli ura, bedevi kabilelerini denetim altnda tutmak olmutur. Kanuni dneminin sonuna kadar baaryla uygulanan siyasetler sayesinde bu denetimi salamak bir dereceye kadar mmkn olabilmitir. Ancak merkez hkmetin gcnn sarsld XVII. yzyln sonlarnda hem ehirlerde hem de ehrin dndaki yollarda asayii tehdit eden bedevi saldrlarnn says ve iddeti giderek artmtr. Osmanl Devleti, airetleri kontrol altna alabilmek iin bir takm giriimlerde bulunmutur. Bu airetlerin gcn kramayan Osmanl Devleti, yine de airetler arasnda hassas bir denge kurmay ve bunu korumay baarmtr. Airetleri birbirlerine kar olduka ustalkla kullanarak Osmanl egemenliini korumu, bu blgeden saray hazinesine yllk belirli bir gelirin akmasn ve en nemlisi de Bedevi reislerini kullanarak hac kervanlarnn gvenlik iinde amdan Hicaza gidip gelmelerini salamtr29. Bedevi airetlerle sadakat ve ibirlii yaplabilmesi iin her yl dzenli olarak Surreden para denmitir30. Bedeviler blgedeki mahall idarecilerin silahl kuvvetlerinde asker veya komutan olarak yer almlar, eitli yollarla asker gruplara dhil edilmilerdir. Ayrca mahall idarecilerle airetler arasnda, airetin tamam veya bir ksmnn mttefik savunma gc olarak grevlendirilmesi iin anlamalar imzalanmtr. Bu anlamalar, uzun sreli olabilecei gibi sadece ihtiya duyulduu zamanlarda da yaplabilmitir. Bedevi airetlerine kendi yerleimlerine yakn bir yolun veya stratejik noktann savunma grevi verilmi, kervanlarn ve resmi grevlilerin korunmas salanmtr. Bunun yannda eyaletlerin svari birliinde paral gler arasna alnarak kylerden vergi toplanmas ilerinde de kullanlmlardr31. 1831den 1840 ylna kadar blge, Msrda bulunan Kavalallarn hkimiyetinde kalmtr. Msr ynetiminin Suriye ve Filistin blgesindeki dokuz yllk hkimiyeti pek ok deiimi de beraberinde getirmitir. brahim Paa, Osmanl Devletinin uygulad idar biimi hemen deitirerek makam amda olan ve tm Suriye ve Filistin blgesini kontrol altnda tutacak bir genel vali atam, buradaki dier valiler, bu genel valiye balanmtr32. Kavalal brahim Paa'nn ynetimi, yerel unsurlarn gcn zayflatarak, makam yeri ehir olan mlki amirlerin yani mtesellimlerin konumunu glendirmitir. Bundan baka, Msr ynetiminin getirdii en nemli yenilik, nfusu 2000 zerindeki yerleim birimlerinde kurulan yerel meclislerdir33. Ayrca bu dnemde Kuds, yzyllardan beri ilk kez merkezi am ve Kahirede
28
Solak-zde Mehmed Hemdem eleb, Solak-zde Tarihi II, (Hazrlayan: Vahid ubuk), Ankara 1989,s. 112119; Cell Tevfik Karasapan, Filistin ve arkul- rdn 1, stanbul 1942 s. 1; Yaar Ycel, Muhteem Trk Kanuni le 46 Yl, Ankara 1987, s. 15; Enver akar, XVI. Yzylda Haleb Sanca (1516-1566), s. 25-26; Enver akar, XVI. Yzylda am Beylerbeyiliinin dar Taksimat, Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi XII/1, s. 356, 358 29 Amy Singer, Kadlar, Kullar, Kudsl Kyller, (ev. Sema Bulutsuz), stanbul 1996, s. 43 30 Mnir Atalar, Osmanl Devletinde Surre-i Hmyn ve Surre Alaylar, Ankara 1991, s. 145-150 31 Dror Zeevi, Kuds: 17. Yzylda Bir Osmanl Sancanda Toplum ve Ekonomi, (ev. Serpil alayan), stanbul, 2000 s. 112-113; Yasemin Avc, Deiim Srecinde Bir Osmanl Kenti: Kuds 1890-1914, Ankara 2004, s. 41-42 32 Yehoshua Ben-Arieh, Jerusalem in the 19th Century the Old City, Jerusalem 1984, s. 107-108 33 Meclis-i ura adyla anlan bu meclisler, aslnda uzun zamandr her eyalette bulunan geleneksel divann bir benzeridir. Ancak daha geni bir yetki alanna sahip olmas, dzenli bir ekilde toplanmas ve teekkl asndan eski eyalet meclislerinden farkldr. Meclis-i ura idar, hukuk, ekonomik ve belediye vazifelerine bir araya getiren geni bir yetki alanna sahip olup, yerel Mslman liderlerin yannda Hristiyan ve Yahudi cemaatlerden gelen yeleri de kapsamtr. Meclis bakan yeler arasndan seilmitir. Ynetime danmanlk etme vazifesini stlenen meclisin, her gn dzenli bir ekilde toplanmas ve mtesellimin meclise havale ettii meseleleri ele almas
336
olan gl merkez idareyle ynetilmitir34. Mslman vatandalar zorunlu olarak askere alnm, dzen ve gvenlik baskyla salanmtr35. Kavalallar, Suriyedeki kontrollerini salamlatrmak iin Avrupa glerinin desteini kazanmaya almlar, bu sebeple gayrimslimlere yeni haklar tanmlardr. Mehmed Ali Paann bu politikas, Osmanl Devletinin dou blgelerinin Avrupa diplomasisindeki nemini arttrm, genel olarak Filistini, zel olarak Kuds Avrupa devletlerinin ve Avrupa kamuoyunun gndemine tamtr36. 1831 ylndan itibaren devam eden Msr ynetimi, Suriye ve Lbnanda olduu gibi Filistin blgesinde de ar vergiler, yerel iktidar sahiplerinin bir yana itilip hakaret grmeleri ve Hristiyanlar ile Mslmanlar arasnda baarsz bir eitlik salama denemesinden dolay halk arasnda tepkilere neden olmutur37. Osmanl Devleti de hem eski itibarlarn kaybeden yerel idarecileri, hem de halk Msr ynetimine kar kkrtmtr. Bu arada ngilterenin desteini alan Osmanl Devleti, Msr ynetimine kar halkn ayaklanmas sonrasnda Suriye, Lbnan ve Filistin blgesine yeniden hkim olmutur. stelik bu sefer, yerel yneticilerin gcnn Msr ynetimi tarafndan krlmasndan dolay otoritesini eskisinden daha kolay bir ekilde kurabilmitir. 1839 ylnda ilan edilen Tanzimat Fermannn blgede uygulanmas ile idar yaplanmada meydana gelen deiiklikler, ehirlerdeki erafn gcnn artrmasna, nfuzunu daha geni bir alana yaymasna imkn verecek ortam salamtr. Kuds, Yafa, HalilrRahman ve Nablustaki mahall liderlik, krsal kesimin airet eyhlerinden ehir eraflarna gemi38, bylece blge siyasetinde ehir eraf hkim konuma gelmitir. Askerlik alannda yaplan yenilikler de, bir sre sonra Filistin blgesinde grlmeye balamtr. Merkezi am olan Arabistan Ordusu sahas ierisinde yer alan blgede, kura usul uygulanmtr. lk nce Sayda eyaletinde balatlan Kura-y eriyye uygulamas baarl olunca, Arabistan Ordusu Miri ile grlerek Kudste de uygulamaya konulmas kararlatrlmtr39.Vergilerin dzenlenmesi yani iltizam usulnn kaldrlmas dndaki tm yenileme abalar, merkez idareye uzak olmasna ramen Filistin blgesinde uygulanmtr. Osmanl Devletinin dier blgelerinde Tanzimat uygulamalarna kar tepkiler hatta isyanlar meydana gelirken40, Filistin blgesinde isyana dnebilecek bir tepki olmamtr. Osmanl
ngrlmtr. Yitzhak Hofman, The Administration of Syria and Palestine Under Egyptian Rule (1831-1840), Studies on Palestine During the Ottoman Times, (Ed. Moshe Maoz), Jerusalem, 1975, s. 331-332; Yasemin Avc, Deiim Srecinde Bir Osmanl Kenti: Kuds, s. 53 34 Kuds, Osmanl hkimiyetine girdikten sonra, stanbula uzak olmas sebebiyle merkez idarenin etkisini hissetmemi, yerel yneticilerin keyfi idarelerine maruz kalmtr. 35 Yehoshua Ben-Arieh, Jerusalem in the 19th Century, s. 108 36 Yasemin Avc, Deiim Srecinde Bir Osmanl Kenti: Kuds, s. 56 37 lber Ortayl, mparatorluun En Uzun Yzyl, stanbul 2002, 13. Bask, s. 55 38 Yasemin Avc, Deiim Srecinde Bir Osmanl Kenti: Kuds, s. 130; Carter V. Findley, The Evolution of the System of Provincial Administration as Viewed from the Center, (Ed. David Kushner), Palestine in the Late Otoman Period, Jerusalem 1986, s. 4 39 BOA, A.MKT. MHM., 40/53, (02. S. 1268) 40 Tanzimat dneminde yaplan yeni dzenlemelere kar, tarada baz mahall yneticiler geleneksel olarak ellerinde bulundurduklar idar, iktisad ve sosyal nfuzlarn kaybedecekleri endiesiyle ayaklanmlardr. Mesela Erzurum ve Van blgelerinde valiye kar ayaklanmalar olmutur. En byk tepki ise Cizre ve Hakkri yresinden gelmi, Diyarbakr Eyaletinde yeni ynetimin yrrle konmasndan bir sre sonra, blgede hkmete kar byk bir isyan kmtr. Geni bilgi iin bkz. Musa adrc, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yaps, Ankara, 1997, s. 193-197. Harputun Tanzimat uygulamalarna dhil edilmesiyle birlikte yaplan
337
Mustafa ZTRK
Devleti, Filistin blgesinde yenileme programn rahatlkla uygulayabilmesini, Kavalal brahim Paann daha nceki baskc ynetimine borludur. Ancak Filistin blgesindeki bu sessizlik, Kudste bulunan Hristiyan cemaatler arasnda kutsal meknlarn tasarrufu konusundaki anlamazlklarn, giderek byyp uluslararas mesele haline gelmesi nedeniyle balayan Krm Sava srasnda ve sava bitiminde uygulamaya konulan Islahat Fermanyla bozulmutur. Tanzimat uygulamalarna 1853-1856 Krm Sava nedeniyle ara verilmi, savatan sonra ise yenileme almalar Batl devletlerin kontrol altnda yaplmaya balanmtr. Islahat Fermanndan sonra Filistin blgesinde idar, beled, yarg, vergi, eitim, ulam ve haberleme alanlarnda birok deiiklikler meydana gelmitir. Osmanl Devleti, Batl devletlerin blge zerindeki ilgileri sebebiyle Filistin blgesinin idar yapsnda srekli deiiklik yapm41, Kuds mutasarrflk olarak dorudan stanbula balam, blgeyi bir btn olarak idare etmekten kanmtr. Ulam konusunda gsterilen hassasiyet, haberleme alannda da gsterilmi, 1864 ylndan itibaren Filistin blgesi telgraf ann iine alnmtr. Yabanc postahanelerle42 ba etmek konusunda zorlanan Osmanl ynetimi, buna kar bir nlem olarak yabanc rgtlerin demiryolunu kullanmalarn yasaklayarak avantaj kazanmaya almtr. Bu arada haberleme alanndaki hizmetlerin gelitirilmesine de gayret edilmitir. Yaplan fiyat indirimlerinin yannda Kudsteki postahane ubelerinin says da arttrlmtr43. Filistin blgesinde ulam ve haberleme konusunda gsterilen baar, eitim konusunda gsterilememi, 1878 ylndan itibaren yeni usule gre mektepler alm, ancak her geen gn saylar hzla artan yabanc okullarn alna engel olunamamtr.
vergi gelirlerinin saym tepki ile karlanm ve halkn ayaklanmasna yol amtr. Ayrca bu blgede asker alm srasnda glklerle karlalm, airetler isyan karmlardr. Ahmet Aksn, 19. Yzylda Harput, Elaz, 1999, s. 66, 96, 208, 203-204. Yine 1841 Ni ve 1850 Vidin isyanlar da Tanzimat uygulamalarnn honutsuzluu karsnda kan isyanlardr. Geni bilgi iin bkz. Halil nalck, Tanzimatn Uygulanmas ve Sosyal Tepkiler, Osmanl mparatorluu Toplum ve Ekonomi, 2. Bask, stanbul, 1996, s. 375-383. Bu dnemde Suriye ve Lbnanda kan isyanlar ise sadece yeni uygulamalardan deil, Mslman olan Drzlerle Hristiyan olan Marunler arasndaki mcadeleyi Avrupa devletlerinin kkrtmasndan kaynaklanmtr. Bu ynyle Suriye ve Lbnan isyanlarn, dierlerinden ayrmak gerekir. 41 1841 ylnda yaplan dzenleme ile Kuds sancana balanan Nablus, 1856da Kudsten ayrlarak, mstakil sancak eklinde Sayda eyaletine balanmtr. BOA., A. MKT. NZD., 207/74, (06/Ca/1273). 1864 Vilayet Nizamnamesinde belirtilmi olan yeni dzenlemelerle 1865 ylnda am ve Sayda eyaletinin yerine Suriye vilayeti oluturulmutur. BOA., . MVL., 24238, (22 Temmuz 1282). Kuds, Nablus ve Akka liva statsnde Suriye vilayeti ierisinde yer almlardr. Ancak Kuds, bir ara yeniden stanbula balanmsa da bir sre sonra tekrar Suriye vilayetine dhil edilmitir. BOA., A. MKT. MHM., 443/82, (14/L/1289). 1871 tarihli Vilayet Nizamnamesiyle yaplan dzenlemede Kuds, elviye-i gayr-i mlhaka arasnda saylm, yani dorudan merkeze bal livalardan biri haline getirilmitir. Ayrca bu Nizamname ile Belka (Nablus) ve Akka sancaklar da Kudse balanmtr. Ksa bir sre sonra Akka ve Belka sancaklar yeniden Suriye vilayetine balam, Kuds ise dorudan stanbula bal kalmaya devam etmitir. Yasemin Avc, Deiim Srecinde Bir Osmanl Kenti: Kuds, s. 60. 1887 ylnda Beyrut Vilayetinin tekilinden sonra Nablus ve Akka sancaklarnn idaresi yeni kurulan bu vilayete aktarlmtr. Bu idar yap, blgenin Osmanl Devleti hkimiyetinden kna kadar devam etmitir. 42 Balangta resm olarak sadece diplomatik postalar tama yetkisine sahip olan yabanc kurye servisleri, 1870li yllardan itibaren kapitlasyon anlamalarnn salad haklardan yararlanarak nitelik deitirmiler ve kurumlamaya balamlardr. Yasemin Avc, Deiim Srecinde Bir Osmanl Kenti: Kuds, s. 193 43 1896 ylnda eski ehir iindeki Yahudi mahallesinde, 1901 ylnda demiryolu istasyonunda, 1904 ylnda Mea erimde, 1907 ylnda Aktar arsnda ve 1909 ylnda Mehane Yahudada postahane ubeleri alarak posta hizmetleri tm ehre yaylmaya allmtr. Yasemin Avc, Deiim Srecinde Bir Osmanl Kenti: Kuds, s. 193
338
2. Osmanl Devletinin Blgedeki Hristiyan Cemaatlere Ynelik Politikas Yavuz Sultan Selim, Memlklu hkimiyetinden kendi hkimiyetine geen Kudste, mezhepler aras olas bir kargaay nlemek iin mevcut dzende bir deiiklik yapmam, Ermeni ve Rum patriklerine ayr ayr ferman vererek Hz. mer ve Selahddin Eyyub zamanndan beri devam eden artlarn yine devam edeceini bildirmitir44. Her iki cemaatin patriklerinin kendilerine ait kiliselerde rahip atama ve azillerinde, vakf ilerinde, kendi cemaatlerinden len ruhbanlarn mallar zerindeki miras hususunda yetki sahibi olduklar da fermanlarda belirtilmitir45. Hristiyan cemaatler Kamame Kilisesini46, Hz. sann armha gerildii kabul edilen yerde bulunmasndan dolay, dier mabetlere gre daha stn tutmulardr. Osmanl Devleti de, zel bir konumda bulunan Kamame Kilisesinin kuzey tarafndaki kapsn Ermenilerin, gney tarafndaki kapsn Rumlarn ve byk kap tarafn Efren rahiplerinin tasarrufuna vermitir. Her cemaat kendilerine tahsis edilen yerlerin temizlik, bakm ve tamir ilerini de stlenmilerdir47. Fakat ou zaman rekabete girimiler, gerek yaptklar ayin srasnda, gerekse temizlik, bakm ve tamir ilerinde birbirlerine mdahale etmiler, hatta ziyaretghlara saldrmlardr. Efren rahipleri ve Rumlar arasnda Kamame Kilisesi dnda da ekimeler olmutur48. Ermeniler ile Rumlar kar karya getiren en nemli anlamazlk sebebi ise Habe, Kpt ve Sryani cemaatlerinin tbiiyeti meselesidir. Kudsn Osmanl hkimiyetine girmesinden sonra Yavuz Sultan Selim tarafndan Ermenilere verilen fermanda, bu cemaatlerin Ermenilere tbi olduu belirtilmitir49. Ancak Habe kilisesi zaman zaman Rumlara balanmtr. Rumlar, bu konuyu ilk kez 1665 ylnda gndeme getirmiler ve Ermenilere ait kiliselere mdahale etmeye balamlardr. Rumlarn bu giriimi baarszlkla sonulanmtr50. Daha sonraki yllarda Sultan IV. Mehmed dneminde de Rumlar, Ermenilerin Sultan Ahmed zamannda kanunsuz olarak hccet ele geirerek Habe cemaatinin kendilerine ait olduunu syledikleri iddiasyla Ermenileri stanbula ikyet etmilerdir. Sultan IV. Mehmed, ahidnamelere gre gereinin yaplmasn emretmitir. Yaplan incelemede Habe, Grc, Sryani ve Kptlerin Rum patrikliine tbi olduu, Ermenilerin mdahale etmemesi konusunda karar verilmi ve bu hususta ferman karlmtr51. Yavuz Sultan Selimin Ermenilere verdii ferman gz nne alnrsa bu kararn tartmal olduu ve kutsal yerlerdeki anlamazln kmaza sokulduu grlmektedir. Geri yaklak 150 yl sonra 1850 tarihli fermanda Habe ve Kpt kiliselerinin Ermeni patrikliine bal olduu aka belirtilmitir52. Fakat bu da problemi zmeye yetmemitir.
44 45
BOA. Kamame Kilise Defteri (KKD.), No: 9, s. 60-61 BOA. KKD 9, s. 61 46 Saint Sepulcre, Merkad- s, Kutsal Mezar Kilisesi, Kyame Kilisesi ve Kyamet Kilisesi olarak da adlandrlan kiliseyi, Yahudilerin, Hristiyanlar aalamak iin plk anlamna gelen Kamame tabirini kullanmlar ve galat- mehur olarak incelediimiz dnemde Osmanl Devleti kaytlarnda da Kamame Kilisesi olarak gemektedir. 47 BOA. KKD 9, s. 42, 52, 60 48 BOA. KKD 9, s. 87 49 BOA. KKD 9, s. 60-61 50 Yavuz. Ercan, Kuds Ermeni Patrikhanesi, Ankara 1988, s. 20 51 BOA. KKD., s. 36-37 52 Yavuz Ercan, Kuds Ermeni Patrikhanesi, Ankara, 1988, s. 24
339
Mustafa ZTRK
Osmanl Devleti, gerek Katoliklere gerekse Ortodokslara eitli zamanlarda o kadar ok yetki ve ayrcalk tanmtr ki, kutsal yerler anlamazl patlak verdiinde, kimin, ne kadar, ne nitelikte yetki ve ayrcala sahip bulunduunu hemen tespit etmek mmkn olmamtr. Kutsal yerler sorunundan kan kk bir anlamazlk, giderek bym ve Krm Sava gibi bir Avrupa savana dnmtr53. Osmanl Devletinin tebaas konumundaki Rumlar ve Ermenilerin can ve mal gvenlii, devlete cizye demeleri kouluyla gvence altna alnmtr54. Bu cemaatler, mabetlerindeki ibadetlerini, eitimlerini, hastaneler, yoksullar ve yallar iin bakm evleri kurmak suretiyle sosyal gvenliklerini, aralarndaki ihtilaflarda adaletin datlmas ilemlerini dini liderlerin nclnde kendi ilerinde halletmilerdir55. Osmanl Devleti tarafndan tannan bu imtiyazlar her saltanat deiikliinde, cemaatlere verilen beratlarla yenilenmitir56. Devlet, gayrimslim tebaasnn ezilmesine ve bask grmesine hibir zaman msaade etmemi, fakat zaman zaman yerel yneticilerin uygunsuz davranlar olmu, durumdan haberdar olur olmaz da gerekli uyarlar yapmtr. Osmanl Devleti, snrlar iindeki cemaatlere adil bir ekilde davranmtr. Cemaatlerin birbirleriyle ve yerel idarecilerle olan anlamazlklarnda bir hakem rol stlenerek, huzurun salanmas iin gayret gstermitir. Bildirilen her ikyet dikkate alnarak ya yerinde murafaa (halka ak mahkeme) yaplm ya da daha byk anlamazlk konularnda, durumun stanbula bildirilmesiyle gerekli emirler karlmtr. Anlamazlklarn sebebini tespit etmek ve zm bulmak iin heyetler oluturulmu ve olay yerinde incelemeler yaptrlmtr. Devletin cemaatlere getirdii kstlama ise, yeni ibadethanelerin yaptrlmas konusundadr. Osmanl hukukunda, bir yer bar yoluyla fethedilmise, oradaki kilise ve benzeri ibadethaneler olduklar gibi braklmakla birlikte, yenisinin ina edilmesi yasaklanmtr. Ancak fetihten nce var olan ibadethanelerin tamirine izin verilmitir. Gayrimslimler, ibadethaneleri tamamen ykldnda, yandnda veya herhangi bir ekilde tamire muhta hale geldiinde, yeniden yapabilme ya da onarma hakkna sahip olmakla beraber, Osmanl hukukunda bunun iin nceden padiahtan izin almalar gerekmekteydi. Osmanl padiahlar eitli zamanlarda verdikleri fermanlarla gayrimslimlerin ibadethanelerini tamir etmelerine izin vermilerdir. Ancak bir keif yaptrlarak tamirin gerekli olup olmad aratrlmaktayd. Tamir bittikten sonra da ibadethanelerinin aynen eskiden olduu ekilde tamir edilip, herhangi bir ilave yaplp yaplmad ikinci bir keifle tespit edilmekteydi57. Zira yaplan tamirlerin aslna uygun olmas hususunda ok titiz davranlrd. Osmanl Devletinin ynetimindeki Kudste, mevcut cemaatlerin her birinin, kendi din ve cemaat hukukunu kurduklar ve merkezi hkmetin de btn cemaatleri himaye eden
53
1843 ylnda Hz. sann doduu yer olan Beytl-Lahimde asl olan ve zerinde bir takm Latince yazlar bulunan gm bir yldz birdenbire ortadan kaybolmutur. Ortodokslar bu yldzn alnmasn Katoliklere yklemilerdir. Osmanl hkmeti yeni bir gm yldz yaptrp koymay teklif etmise de bunu hem Katolikler hem de Ortodokslar kabul etmemilerdir. Katoliklerle Ortodokslar arasndaki bu yldz anlamazl bylece srp gitmitir. 1848 ylndan sonra Louis Napolyonun, Fransa Cumhurbakan olur olmaz kurcalamaya balad ilk sorun, bu yldz hikyesidir. Fahir Armaolu, 19. Yzyl Siyasi Tarihi, 2. Bask, Ankara 1999, s. 231 54 BOA. KKD 9, s. 85 55 T. Tankut Soykan, Osmanl mparatorluunda Gayrimslimler, stanbul 2000, s. 5 56 BOA. KKD 9, s. 44, 49 57 T. Tankut Soykan, Osmanl mparatorluunda Gayrimslimler, s. 147-149
340
bir tavr iinde olduu grlmektedir. Cemaatlerin hepsine eit mesafede olmay baaran Osmanl ynetimi, bu cemaatlerin din taassuplarna kaplarak, birbirlerine kar uyguladklar bask ve iddete frsat vermemi, adil davranarak bar salamaya almtr. Baka bir ifade ile, Osmanl Devletinin hkim olduu dier blge halklarnn siyas ve kltrel varlklarn korumalar gibi, Filistin blgesindeki etnik ve din unsurlar da Osmanl hkimiyeti sayesinde varlklarn bugne kadar korumulardr. V. Orta Douda Yaplan Bayndrlk Faaliyetleri Osmanl Devleti iin btn vatan sathnn ayn olduunu yukarda belirtmitik. Bunun tabi bir sonucu olarak, Anadolu ve Rumeliye yaplan yatrmlarn ayns Orta Dou lkelerine de yaplmtr. Osmanl Devletinin Orta Douya yapt btn yatrmlar ve bayndrlk faaliyetlerini burada zikretmeye imkn yoktur. Ancak biz burada birka rnek verebiliriz. Mesela 19. yzyln gelien yeni bir kurumu olan Belediyecilik hizmetleri 1865 ylnda Kudste de kurulmutur. Arkasndan Nablusta da Belediye tekilat kurulmutur. Ancak Nablus, belediyenin kurulduu yl olan 1868 tarihinde snrlar Cebel-i Nablus ve Belka blgesini kapsayacak ekilde geniletilmi olan Nablus Mutasarrflnn merkez ehri haline getirilmitir. Bu dnemde Filistin'in en nemli liman kentlerinden biri haline gelen Yafada belediye, 1872 ylnda kurulmutur. Yine bir liman kenti olarak Akkann yerini almakta olan Hayfada, Nasra, Taberiye ve Safedde ise 1870 ylnda Kuds belediye meclisinde be Mslman bir Yahudi ve bir Hristiyan yer almtr. Ayn ekilde, son belediye meclisi de alt Mslman, iki Hristiyan ve iki Yahudiden olumutur belediyeler, 1877 Vilayet Belediye Kanununun ilanndan sonra oluturulmutur58. Eitim alannda da byk atlmlar yaplm, dnemin btn okullar Orta Douda da almtr. Akka kazasnda 1870 ylnda 5 erkek mektebi ile 6 gayrimslim mektebi bulunmaktayd59. Akkada dad ise 1894 ylnda gndzl olarak almtr60. Ayn dnemde Kuds, Hayfa, Nasra, Safed ve Taberiyede muhtelif derecede okullar almtr61. Filistin blgesinde ilk Postahanelerin 1869 ylnda kurulduu kabul edilmektedir. BenAriehin tespitine gre 9 Eyll 1867 ylnda alm ve posta servisi haftada birden ikiye karlmtr. Ksa bir sre sonra Kuds-Yafa yolu ose haline getirilmi ve arabayla geli gidiler kolaylat iin de posta hizmetleri gelimitir62. Postalar gnlk olarak Kudsten Yafaya zel bir arabayla tanm ve oradan da deniz yoluyla gidecekleri yere ulatrlmtr. Kuds ve Gazze arasndaki posta ise, Gazzeden haftada iki defa Kudse Kudsten de iki gnde bir Gazzeye almtr63. Telgrafn salayaca hzl haberlemenin merkez idare iin pratik faydalarn gren Osmanl Devleti, bu hususta zel komisyonlar kurarak telgrafn devlet apna yaylmasn salamaya almtr Filistin blgesinin telgraf ann iine alnmas ise 1864 ylnda,
58 59
Il Bostanc, 19. Yzylda Filistin, s. 23 Il Bostanc, 19. Yzylda Filistin, s. 29 60 Il Bostanc, 19. Yzylda Filistin, s. 30 61 Bu konuda geni bilgi iin Bkz. Il Bostanc, 19. Yzylda Filistin, s. 29-31 62 Il Bostanc, 19. Yzylda Filistin, s. 33 63 Il Bostanc, 19. Yzylda Filistin, s. 33
341
Mustafa ZTRK
Beyruttan Msr snrndaki El-Arie doru uzatlmakta olan telgraf hattndan bir kol karlarak Yafa zerinden Kudse balanmasyla gereklemitir. Daha sonra Yafadan skenderiyeye bir hat ekilmitir. Yafa ve Kuds telgraf hatt sayesinde stanbul ve Avrupa ile irtibat salanmtr. 1873de nemli konumundan dolay Kudsn Beytl-Lahm kasabasna da telgraf hatt uzatlmasna karar verilmitir. 1896 ylnda Kudsten Mekkeye kadar hattn uzatlmas iin almalar balatlm, 1900de Filistin blgesindeki telgraf hatt, Salat-KerekTufeyliye ve oradan da Mekkeye kadar uzatlmtr. 1901 ylnda telgraf hattnn BeytlLahmden Halilr-Rahman kazasna kadar gtrlmesiyle, Kudsn kazalar ile hzl iletiim balants da tamamlanmtr64. Osmanl Devleti, karayolu yapmnda olduu gibi demiryolu yapmnda da Filistin blgesini zellikle de Kuds n planda tutmutur. 1892 ylnda inas tamamlanan KudsYafa demiryolu, Suriye blgesinin ilk demiryolu hattdr. 1888 ylnda Jozef (Yosef) Navona imtiyazla verilmise de o bunda baarl olamamt. 31 Mart 1890 tarihinde Fransz sermayesiyle inasna balanlan 87 kilometre uzunluundaki Kuds-Yafa demiryolu hatt, iki buuk ylda tamamlanm ve 26 Eyll 1892 tarihinde grkemli bir resm trenle ulama almtr. Ancak Kuds-Yafa demiryolu, uzun sre dier blgelerle balants olmayan bir hat olarak kalmtr. Kuds Hicaz demiryoluna balama projesi, I. Dnya Sava srasnda gerekletirilmitir. Cemal Paann maiyetinde grev yapan Meissner Paa, alt ay gibi ksa bir srede Afule-Nablus hattn Mesudiyeden kan bir uzant ile Ramle istasyonundan Kudse balamtr. 1915 ylnn Nisan aynda tamamlanan bu hat Ramleden sonra devam ettirilerek Tel-eria zerinden Birs-Sebaya ve oradan da snra ulatrlmtr. Bylece Filistin blgesinin demiryolu a, 1916 ylnn banda tamamlanmtr65. 1862 ylnda 112 km.lik Beyrut-am demiryolu inasna baland ve 1895 ylnda tamamland. Telgraf hatt da demiryolu hatt boyunca uzanyordu66. Ayn yl Beyrut Hamidiye Hastahanesi, Kadn Hastahanesi ve Guraba Hastahaneleri hizmete girdi67. 1877de Beyrutta Kz ve Erkek Rtiye Mektepleri, 1891de Hamidiye Ticaret ve Sanayi Okulu ve 1911de Polis Okulu ve1914te de Tp Fakltesi ald68. Keza Msrda da ayn gelimeler grlmektedir. Bu dnemde Msrda byk bir bayndrlk ve sanayileme faaliyeti grlmektedir. Mesela, smail Paa dneminde kazlan sulama kanallarnn uzunluu 13.500 km idi. Ayrca Nil ve sulama kanallarnn pek ou deniz tatlarnn seyrine elverili idi ve lkede 5.647 km. uzunluunda bir telgraf a vard. Tellerin uzunluu ise 11.200 km. idi. lk demiryolu 1853 gibi erken bir tarihte almtr ki 1858de Kahireden hem skenderiyeye hem de Sveye ulaan bir demiryolu a vard69. 1877de demiryolu uzunluu 1.519 km. idi.
64 65
Il Bostanc, 19. Yzylda Filistin, s. 34 Il Bostanc, 19. Yzylda Filistin, s. 35-38 66 Krat elik, Osmanl Hakimiyetinde Beyrut (1839-1918), (Frat niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Doktora Tezi), Elaz 2010, s. 234 vd. 67 Krat elik, Osmanl Hakimiyetinde Beyrut (1839-1918), s. 80 68 Osmanl Hakimiyetinde Beyrut (1839-1918), s. 115-137 69 Sevda zkaya zer, Osmanl daresinde Msr (1839-1882), Frat niversitesi Baslmam Doktora Tezi, Elaz 2007, s. 43
342
Msrda sanayileme de erken denecek bir dnemde balamtr. 1828e gelindiinde 30 adet pamuk dokuma ve eirme fabrikas vard ve 1830larda fabrikalarda yllk pamuk iplii retimi yaklak 2500 ton ve kuma retimi 1.000.000 metre idi. Bunun dnda modern yn ve keten fabrikalar ald. eker retimi ise ylda 1.000 tonun zerine kt. Bundan baka cam, kat, deri, slfirik asit ve dier kimyasallarla ilgili fabrikalar ald. Yine 1830lu yllarda skenderiyede 17 sava gemisi ve 5 buharl gemi bulunmaktayd70. Buraya kadar anlatlanlardan Osmanl Devletinin mmeyyiz vasfn u balklar altnda toplayabiliriz: 1. Osmanl Devleti nezdinde, idaresi altndaki her kar toprak vatandr, birinin dierinden fark yoktur. Bu geleneksel devlet anlaynn srr, Osmanl diplomatikasnda kullanlan Mahrsa veya Mahmiye tabirlerinde gizlidir. Korunmu, himaye edilmi manasnda olan bu terimler, Osmanl hakimiyetine dahil olan her kar toprak iin kullanlmaktayd. Btn ehirler Mahrsa veya Mahmiye sfatlar tavsif edilirdi. Konstantiniyye-i Mahrsa, Mahmiye-i Edirne, Mahmiye-i Brusa, Mahrsa-i skb, Mahrsa-i Badat gibi. Baz ehirlerin kendine has sfatlar vard. Mekke; Mkerreme, Medine; Mnevvere, am ve Kuds; erf, Halep; ehb idi. Bu ehirlerin dndaki btn ehirler Mahrsa veya Mahmiye ile birlikte zikredilirdi. Bu itibarla Bursa ile Basrann, Trabzon ile Trablusgarbn, Krm ile Habein, Yanya ile Yemenin hibir fark veya birbirlerine stnl yoktu, btn sath- vatan tek vatan, halk Allahn emaneti olarak kabul edilmitir. Trk devlet geleneinde vatan topraklarnda, ana vatan ve smrge anlay ve ayrm yoktur, btn topraklar ve zerinde yaayan halk ayn deerdedir. Eyaletlerin merkez adna smrlmesi keyfiyeti asla yoktur. 2. Bu geni topraklarda yaayan herkes, her din, cins, rk ve mezhepten btn insanlar, Sultana Allahn birer emanetiydi, devlet onlarn can, mal, rz ve namus gvenliinden sorumluydu. Herkes, siyasallamad mddete, din ve kltrn yaamada tamamen hrd. 3. Devletin kaynaklar ile halktan birinin teki zerinde tahakkm kurmasna, zenginlemesine, asla frsat verilmezdi. 4. ktisad politikasnn temeli de halkn karnnn doyurulmas, refahnn salanmas, gelenein srdrlmesi ve hazinenin daima dolu olmasna zen gsterilmesiydi. 5. Adalet kavram, Osmanl Devleti iin son derecede nemliydi ve ondan hibir zaman taviz vermemitir. Klasik Dou Adalet Dairesine gre; devlet ordusuz, ordu, parasz, para halksz ve halk da adaletsiz olamazd. VII. Avrupa Devletlerinin Mdahalesi 18. yzyln sonlarnda ngilterede balayp, 19. yzyln ilk eyreinde hatta Napolyon savalarnda kta Avrupasna geen Sanayi nklab, tarihi daha gerilere giden smrgecilik hareketlerini hem hzlandrd, hem de geniletti. 19. yzylda, dnyada Avrupann gitmedii, ulamad ok az yer kalmt. Avrupann artan refah seviyesinin korunmas, sanayinin korunmas ve devamna balyd. Bu muazzam sanayinin devam da esasa dayanyordu. Bunlar; a. Hammadde kaynaklarna ulamak ve elinde tutmak,
70
Msr Slnmesi 1871, (Yayna Hazrlayanlar: Mustafa ztrk-Sevda zkaya zer), Elaz 2007, s. 16
343
Mustafa ZTRK
b. Mamul maddeleri satabilecek pazarlar elde etmek ve c. Hammadde kaynaklarna ve pazarlara giden yollarn emniyetini salamakt. nk sanayinin btn hammaddesinin srekli olarak kendi corafyasndan temin etmesi mmkn deildi. Ayn ekilde mamul maddelerin hepsinin de i piyasada tketilmesi mmkn olmad gibi, ekonomik de deildi. Her iki halde de sanayileme, kendi corafyasnn dnda baka corafyalara muhtat. te sanayilemenin neticesinde hzlanan ve genileyen smrgeciliin esas budur. Bylece 19. yzyln en belirgin zellii olan smrgecilik balam oluyordu71. Smrgecilik, bir devletin egemenliini baka topraklar ve halklar zerinde kurmas ya da geniletmesidir. Smrgecilie ok yakn bir szck olan emperyalizm ise, zellikle Avrupann byk devletlerinin 19. yzyln ikinci yarsnda teki ktalar zerinde genilemelerine verilen addr. Bugnk tanmlan ile, Avrupada kuvvet politikasnn, devletleraras srtme ve ekonomik rekabetin denizar blgelere yaylmasdr. Avrupa devletlerinin smrgeler kurmak yoluyla genilemelerinin 19. yzyln bir olgusu olmad, 15. yzyldan beri Avrupa tarihinin bir nemli zellii olduu belirtilmiti. Ancak emperyalizm szc 19. yzyln ikinci yarsnda kullanlmaya baland ve 1870 sonras dnemi emperyalizm a olarak adlandrld. Her eyden nce unu belirtmek gerekir ki, smrgecilik her ne kadar uzun bir gemie sahipse de, Avrupann 19. yzylda endstri devrimi sonucu karlat ekonomik ve toplumsal sorunlara zm getiren yntem olarak yenidir. Ayrca zellikle Alman ve talyan ulusal birliklerinin kurulmasndan sonra smrgecilik eski yzyllara oranla byk bir hz kazanmtr. Bu yara ngiltere, Fransa ve Hollandann yannda Almanya, talya, Rusya, ABD ve Japonya da katlmlardr. Dolaysyla emperyalizm, smrgecilikten hem nitelik hem de nicelik bakmndan farkldr72. Avrupa pazarlarnn doymasyla, reticiler, denizar blgelerde ak pazarlar aradlar ve yneticileri bu ynde bask altnda tuttular. Bu sralarda Asya ve Afrika bu amaca hizmet edecek durumdayd. Ayrca, yatrmc irketlerin rahat alabilmesi iin smrge alanlarnn gvenlik altna alnmas gerekiyordu. Bunun da en gvenilir yolu, smrgelerin dorudan doruya denetim altna alnmas gerekiyordu. Bylece, ekonomik bakmdan yaylma, ayn zamanda siyasal yaylmay da gerektiriyordu. Emperyalizmin yaylmasnn ekonomik unsurlarn arasnda yeni gmrk duvarlar ve merkantilist doktrini de koymak gerekir. 19. yzyln ikinci yarsnda ekonomik depresyonun etkisiyle 1879da Almanya ve 1892de Fransa, lke ve smrgelerinde ithalat gmrn ykselttiler. Bunu giderek teki Avrupa devletleri izledi. Bylece, Avrupa devletleri arasnda ykselen gmrk duvarlar, ticaretin smrgelere yaplmasn zorlayarak, denizar yaylmay hzlandrd. Ayrca yeni merkantilist doktrin, endstri anda hibir devletin uzun sre kendi kendine yeterli kalamayacan ve bu nedenle de her devletin gmrk duvarlaryla koruyaca bir smrge imparatorluuna sahip olmas gereini retiyordu73. Avrupann smrgecilik ve emperyalist yaylmasn kolaylatran yeni aralara ihtiyac vard. Bu aralar, yukarda zikredildii gibi, ayn dnemde ortaya kan Fransz htilalinin getirdii yeni fikir akmlaryla saland ki, bu da milliyetilik ve liberalizm idi. Fransz htilali, zannedildii gibi, ilk defa milliyetilii kefetmi deildir. Fransz htilali, klasik dnemin diplomasi aralarna (askeri g, iktisad g veya imtiyazlar, rehin usul ve siyas evlilikler) tam da smrgecilik ve emperyalizm ana yakr yeni bir unsur kefetmi ve bunu dnya siyas tarihine mal etmitir. Milliyetilik, yeni diplomasi arac olarak
71 72
Mustafa ztrk, Tarih Felsefesi, Elaz 1999, s. 117-118 Oral Sander, Siyas Tarih lk alardan 1918e, 12. Bask, mge yaynlar, Ankara 2003, s. 225-226 73 Sander, Siyas Tarih, s. 226-227
344
smrgecilik ile paralel gelimitir. Dnyada hibir ulus, etnik ve din bakmdan mtecanis deildir. Bu itibarla, smrgeci devletler, yeni dnemde hedef lke zerindeki siyas ve iktisad emellerinin tahakkuku iin etnik ve din unsurlarn tahrik, tevik edilmesi ve sahiplenilmesi politikasn benimsediler. Aksi halde hedef lkedeki farkl etnik unsurlar olmasayd, onlar tahrik ve tevik edilmeselerdi, sadece asker gle oralarda tutunmak mmkn olmayabilirdi. Baka bir deyile smrgeciliin yaylmasnda milliyetilik kltrel zemini oluturmutur74. Smrgeciliin hzland bu dnemde Avrupa devletlerinin Osmanl Devletinin gney eyaletleriyle ilgisi de artt. Akdeniz dengesinin korunmas iin genelde Osmanl corafyas birinci derecede nemliydi. Bunun iin ngiltere ile rekabet iinde olan Fransa ilk defa 1798de Msr igal etti ve bylece Msr uluslar aras bir konu haline geldi. Hatrlanaca gibi, 1798de Napolyon, ngilterenin smrgelere giden yollarn ele geirmek ve bylece ngiltere ile smrgelerinin ban kesmek, bylece ngiltereyi adalarna hapsetmek iin skenderiyeye asker karm ve 1800 ylna kadar Msr igal etmiti. ngiltere, bu tehlikeyi bildiinden, kendi menfaatleri iin Osmanl Devletinin yannda yer alm ve Osmanl-ngiliz ortak donanmas Napolyonu Msrda karmt. nk Msr Dou Akdenizde iktisad ve stratejik bakmdan ok nemli bir mevkide olan bir Osmanl eyaletiydi. Smrgecilik anda Hindistana giden yollarn kavanda olmas, bu nemini daha da arttryordu. Ayn zamanda Msr, coraf konumu itibariyle Kzldeniz, Suriye ve Filistin, gneyde de Sudan zerinde etkili bir konumdayd. Ayrca bizzat Msrn zenginlikleri de gz ard edilemeyecek kadar nemliydi. Nfusu itibariyle de Avrupa devletleri iin nemli bir pazard. Yani btn Arap lkelerinin smrge haline getirilmesi iin Msr ok nemli bir st. Dolaysyla Batnn Arap lkelerine girii Msrdan balamtr. kinci defa Msrn uluslar aras bir mesele haline gelmesi, Msr Valisi Mehmet Ali Paann 1831-1840 tarihleri arasndaki isyandr. Msrda muhtar bir idare kurmak amacyla isyan eden Mehmet Paa, ksa srede Osmanl ordularn arka arkaya yenerek btn Suriye ve Filistini alarak, Ktahyaya kadar ilerlemiti. Avrupa devletlerinin isyana bak, balangta Osmanl Devletinin bir i meselesine baklar tarzndayd. Fakat ne zaman ki, Osmanl Devleti, valisine kar Rusya ile Hnkr skelesi Antlamasn yapt, o zaman meseleye btn Avrupa devletleri mdahil oldular. ngiltere, Douda bir mstemleke imparatorluu kurduu gnden beri Osmanl mparatorluunun toprak tamlna taraftar bir siyaset gtmeye balamt. nk Osmanl mparatorluu artk istilac bir siyaset izlemeyecek duruma gelmiti. Bundan baka bu imparatorluk Rusyann Akdenize inmesine ve ngiliz mparatorluunun smrge yollarn tehlikeye drmesine de engel oluyordu. ngiliz hkmeti, Mehmet Ali Paann isyannda, ilkin Osmanl mparatorluunun toprak tamlna kar tecavz gibi bir karakter grmedi. Fakat isyann gelimesi, brahim Paann Suriyeden sonra Konyaya kadar uzanmas, Londra kabinesinde kukular uyandrmaya balad. Mehmet Alinin Msrda bamsz bir hkmet kurmas, ngilizlerin Kzldeniz vastasyla yapmakta olduklar ticaretin sonu olacakt. Zaten Msr Paas Kahirede vali olduu gnden beri ticarette tekel sistemini kabul etmi bulunuyordu. Bu hareketi onun dzenli ve byk apta bir ticaret politikas kurmak hususundaki niyetlerini belirtiyordu. Bundan baka Mehmet Alinin Msra yerlemesi Dicle, Frat ve Basra yolunu kendisine kazandracakt. ngiliz menfaatleri iin Msr isyannda doan bu tehlikelere ramen, ngiliz
74
M. ztrk, Tarih Felsefesi, s. 121-122
345
Mustafa ZTRK
hkmeti bir mdahale srasnn henz gelmediini sanmak ve olaylar gz nnde bulundurmakla iktifa etmekte idi75. ngiltere, Douda bir mstemleke imparatorluu kurduu gnden beri Osmanl mparatorluunun toprak tamlna taraftar bir siyaset gtmeye balamt. nk Osmanl mparatorluu artk istilac bir siyaset izlemeyecek duruma gelmiti. Bundan baka bu imparatorluk Rusyann Akdenize inmesine ve ngiliz mparatorluunun smrge yollarn tehlikeye drmesine de engel oluyordu. ngiliz hkmeti, Mehmet Ali Paann isyannda, ilkin Osmanl mparatorluunun toprak tamlna kar tecavz gibi bir karakter grmedi. Fakat isyann gelimesi, brahim Paann Suriyeden sonra Konyaya kadar uzanmas, Londra kabinesinde kukular uyandrmaya balad. Mehmet Alinin Msrda bamsz bir hkmet kurmas, ngilizlerin Kzldeniz vastasyla yapmakta olduklar ticaretin sonu olacakt. Zaten Msr Paas Kahirede vali olduu gnden beri ticarette tekel sistemini kabul etmi bulunuyordu. Bu hareketi onun dzenli ve byk apta bir ticaret politikas kurmak hususundaki niyetlerini belirtiyordu. Bundan baka Mehmet Alinin Msra yerlemesi Dicle, Frat ve Basra yolunu kendisine kazandracakt. ngiliz menfaatleri iin Msr isyannda doan bu tehlikelere ramen, ngiliz hkmeti bir mdahale srasnn henz gelmediini sanmak ve olaylar gz nnde bulundurmakla iktifa etmekte idi76. Fransa, teden beri Akdeniz problemlerine kar daima byk bir ilgi gstermekti idi. Mehmet Ali isyan balamadan bir yl nce, Fransada 1830 ihtilali olmu, X. arln yerine Louis Philippe gemiti ve ayn yl bir Osmanl topra olan Cezayir igal edilmiti. Fransa, aka Mehmet Aliden taraf olduunu belirtmeye balad. Fransa halk, Yunan isyann kahramanlar iin gstermi olduu hayranl Mehmet Ali Paa iin de gstermeye, zaferlerini alklamaya koyuldu. nk Napolyonun igalinden beri Msr, Fransaya yabanc bir memleket deildi. Zira Mehmet Ali, ordu ve donanmasnn kurulmasnda Fransz subay ve teknisyenlerinden faydalanarak kurmutu. Mehmet Ali Paa, ayn zamanda Akdenizdeki ngiliz ihtiraslarn Fransa ile snrlandrmak istiyordu. Franszlar, Msrn padiahn elinde olmasndansa, Mehmet Ali Paann elinde kalmasn her bakmdan karlarna daha elverili gryorlard77. Rusya, Byk Petronun Azak denizini Rusyaya kazandrd gnden beri Rus politikasnn balca hedefi, Karadenizi Rus gl yapmak, stanbulu ve Boazlar Rusyaya kazandrmak ve bylece Akdenize varmakt. Rus arlar, bu hedeflerine varmak iin, iinde bulunduklar durumun yaratt imkn ve artlara gre metot kullanmtr. Birinci metot, Osmanl devletine harp yaparak kendilerini stanbuldan ve Akdenizden ayran engelleri ortadan kaldrmak; ikinci metot, Osmanl mparatorluunda menfaati olan devletlerden, Avusturya, Fransa ve ngiltere ile frsat ktka Osmanl topraklarn paylamak; nc metot, Osmanl devletini himayesi altna almakt. Ruslar, Kk Kaynarca muahedesine koyduklar bir madde ile Osmanl mparatorluundaki Ortodokslarn himayesini salamak yolunda kendilerine bir hak tanttrmlard. Edirne artlamasyla da bu haklarn tekrar tanttktan baka, ticaret gemileri
75 76
E. Ziya Karal, Osmanl Tarihi V, 3. Bask, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1970, s. 133 E. Ziya Karal, Osmanl Tarihi V, s. 133 77 E. Ziya Karal, Osmanl Tarihi V, s. 132, Fahir Armaolu, 19. Yzyl Siyas Tarihi (1789-1914), Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1997, s. 200-201
346
iin Boazlardan geit hakkn elde etmilerdi. Mehmet Ali Paann isyan, Ruslara Osmanl mparatorluunda yeni imtiyazlar koparmak iin gzel bir frsatt. Grld gibi, dnemin smrgeci devletleri, Osmanl topraklarna mdahaleyi Msrdan balatmlardr. Bir bakma Osmanl Devletinin gney eyaletleri, Avrupa devletleri ile Rusya arasnda bir rekabet alan haline gelmitir. ngiltere, Rusyann gneye inmesini ve Fransann Msr zerinde nfuz sahibi olmasn engellemek iin; Rusya ise, yan banda yeni ve gl yeni bir ynetimin varln gney siyaseti iin mahzurlu grdnden Osmanl Devletinin toprak btnlne taraftar olmulardr. Fransa ise, Mehmet Ali Paa vastasyla, Msr himayesine almak politikasn izlemitir. ngiltere ve Rusyann Osmanl Devletinin toprak btnlne taraftar olmalar tamamen kendi menfaatlerinin bir gereidir. kinci olarak, devletlerden hibiri dierinin blgede tek bana bir stnlk kurmasna raz deildi. Bu, yukarda bahsettiimiz Akdeniz dengesinin hassasiyetinin bir neticesidir. Yani st dzeyde Akdeniz dengesinin korunmas endiesi vardr. Devletlerin bu endiesi, Krm Savanda grlecei gibi, ngiltere ve Fransay, Rusya ile Osmanl Devletinin yannda savaa srkleyecektir. Avrupa devletlerinin blgedeki Osmanl topraklarna ikinci mdahalesi de 1861 ylnda meydana gelen Lbnan buhrandr. Bilindii gibi, Fransa kendisini Katoliklerin, Rusya da Ortodokslarn hmisi olarak ilan etmilerdi. Lbnandaki mezhep ekimelerine taraf olan Avrupa devletleri, tpk Msr Meselesinde olduu gibi, blgeye rakiplerinin tek bana hkim olmasn istemiyorlard. Bunun iin Islahat Fermanna dayanarak Osmanl hkmetinden blgede slahat yaplmasn istiyorlard. Sonunda Lbnanda din ve mezhep esasna dayal bir dzen kuruldu ve bugne kadar sren mezhep kavgalarnn temelleri atlm oldu. Nihayet emperyalizm ann balad 1870lerden sonra, Osmanl Devletinin yklacan mukadder gren ngiltere, Osmanl Devletinin toprak btnlne taraftar olan geleneksel politikasndan vazgeerek, fiilen devletin dalma srecine katlacak ve 1882de Msr ve Tunusu igal edecektir. 1830da Fransa zaten Cezayire yerlemiti. Osmanl Devletinin tasfiyesi amacn gden I. Dnya Sava ile Arap lkeleri ngiltere ve Fransa arasnda paylalmtr. Balangta ngiltere, Iraka, Fransa da Suriyeye yerlemiken, aralarnda vardklar antlama gerei ngiltere Msra ilave olarak Filistin ve Suriyeye yerleti. Bir mddet sonra da Suriye ve Lbnan Fransaya brakt. Avrupa devletlerinin blgeye mdahalesi ile bin yldan beri Trk idaresinin engin hogrsnn bir sonucu olarak sregelen bar ve istikrar devri sona ermi, son olarak Osmanl Devletinin blgede kurduu ve uzun sre baaryla yrtt kurulu dzen yklm, byk glerin menfaat alan halen blgede, bugne kadar sren igal ve savalarn temeli atlm oldu. Sonu Osmanl Devletinin Arap lkelerinde drt yzyl sren hkimiyeti, her eyden nce blgenin uzun sre d istilalardan korunmasn salamtr. 16. yzyln balarnda spanya ve Portekiz donanmalar deni ar smrge imparatorluklar kurmu, merkez devletlerinin hakimiyetlerini, dil, din ve kltrlerini yeni igal ettikleri blgelere gtrmlerdi. Bu derecede gl donanmalar karsnda Fas, Tunus ve Cezyirin varln korumas mmkn deildi. Kuzey Afrika beylikleri varlklarn, ancak dnemin en gl devleti olan Osmanl hkimiyetine girmekle koruyabildiler. Habe, Yemen, Hicaz da ayn ekilde Portekizlilere kar Osmanl hakimiyetini tanmakla varlklarn korudular.
347
Mustafa ZTRK
zellikle iktisad bakmdan pek de krl olmayan slyneli vilayetlerin Osmanl Devleti tarafndan uzun zaman korunmasnn sebebi nedir? Bu sorunun cevabn Trk Devlet geleneinde aramak gerekir. slam ncesi Trk devlet gelenei cihan-ml hkimiyet telkkisi, Gne bayrak, gk kubbe adr ifadesiyle mana bulmutur. slamiyetin kabulnden sonra da hakimiyetindeki btn teba vediatullah (Allahn emaneti) olarak kabul edilmitir. te bu geleneksel devlet anlaynn srr, yukarda da deinildii gibi, Osmanl diplomatikasnda kullanlan Mahrsa veya Mahmiye tabirlerinde gizlidir. Korunmu, himaye edilmi manasnda olan bu terimler, Osmanl hakimiyetine dahil olan her kar toprak iin kullanlmaktayd. Btn ehirler Mahrsa veya Mahmiye sfatlar tavsif edilirdi. Konstantiniyye-i Mahrsa, Mahmiye-i Edirne, Mahmiye-i Brusa, Mahrsa-i skb, Mahrsa-i Badat gibi. Baz ehirlerin kendine has sfatlar vard. Mekke; Mkerreme, Medine; Mnevvere, am ve Kuds; erf, Halep; ehb idi. Bu ehirlerin dndaki btn ehirler Mahrsa veya Mahmiye ile birlikte zikredilirdi. Bu itibarla Bursa ile Basrann, Trabzon ile Trablusgarbn, Krm ile Habein, Yanya ile Yemenin hibir fark veya birbirlerine stnl yoktu, btn sath- vatan tek vatan, halk Allahn emaneti olarak kabul edilmitir. Bu itibarla Trk devlet geleneinde vatan topraklarnda, ana vatan ve smrge anlay ve ayrm yoktur, btn topraklar ve zerinde yaayan halk ayn deerdedir. Eyaletlerin merkez adna smrlmesi keyfiyeti asla yoktur. Ama Avrupa devletlerine bakldnda, bunun tam tersi bir anlay vardr. Avrupa devlet anlaynda ana vatan (homeland) ve koloni ayrm esastr. Bu yzden Avrupa devletlerinin smrgeleri, tarih boyunca merkez adna smrlmtr. 16. yzyldan balayarak Gney Amerika, Afrika, Hindistan ve Pasifiki smrgeletiren Avrupa devletleri, burann yer alt ve yer st zenginlerini smrmenin yannda, halkn da kleletirerek Avrupann imarnda kullanmlardr. Avrupa smrgecilii sadece madd alana mnhasr kalmam, dil, din ve kltr alanna da yaylmtr. Bilindii gibi, keif seferlerine kacak olan spanyol, Portekiz, ngiliz veya Fransz korsanlar, krallarndan baz garantiler vererek imtiyaz alyorlard. Bunlar; kefedip igal ettikleri yerleri, merkez hkmete balamak, kilisesini gtrmek ve tabi ki dilini yaymak ve akla gelmeyecek katliamlar yaparak elde ettikleri ganimetleri anlama orannda merkeze gndermekti. Bylece Avrupa, sadece kefedilen yerleri smrmekle kalmam, ayn zamanda ana ktasnn ok zerinde bir alana yaylmtr. Avrupa dil, din ve kltr, tarih ve coraf bakmdan hibir ilgisi olmayan blgeler yaylmtr. Bugn btn gney Amerikada spanyolca ve Portekizce konuulmaktadr ki, burada spanyolca konuan halk, spanyann nfusundan fazladr. ngilizce iin de ayn eyi sylemek mmkndr. Hindistan, Pakistan ve baz Afrika lkelerinde ngilizce konuulmaktadr. Franszca da Fransa dnda ok konuulan bir dildir ve baz Arap lkelerinin resm dilidir. Ayn ekilde smrgecilik yoluyla Hristiyanlk ve mezhepleri sz konusu blgelere yaylmtr. ngiliz smrgelerinde Protestanlk; Fransz, spanyol ve Portekiz smrgelerinde de Katoliklik yerlemitir. Smrgeciliin tarifi ve uygulamas budur. Bu ynyle baklrsa, Osmanl Devletinin Arap lkelerinde smrgeci olduunu sylemek mmkn deildir. nk mr rejimin dndaki vilayetlerden sadece Msrdan hazine ve asker alnm, dier vilayetlerden ok snrl miktarda ake ve asker alnabilmitir. Ama Osmanl Devleti hkim olduu blgelere yzyllarca an gereklerine gre her trl hizmet gtrd gibi, d istilalara kar
348
korunmutur. Byk kayplara mal olan Yemenin savunulmasn ancak yukarda zikrettiimiz devlet anlay ve gururu ile izah edebiliriz. Osmanl hkimiyetinde uzun yllar kalan Arap lkelerinden Anadoluya akan servet niteliinde bir zenginlik olmamtr. Osmanl Devletinin savat cephelere, hkim olduu blgelerden zorla srklenerek (veya ngiliz ve Franszlarn yapt gibi) kandrarak asker getirtilmemitir. Osmanl vilayetlerinden orduya asker gnderen vilayetler vardr, bunun usul ve kanunu bellidir. Osmanl ordusuna katlan bu askerler, angarya tarznda deil, tasarruf ettikleri mr bir kaynak karlnda askere giderlerdi. Smrgeciliin ikinci boyutu, dil ve kltrdr. Osmanl idaresinin, blgenin dil, kltr ve geleneklerine mdahale etmediini, tam tersine koruduunu belirtmitik. Onun iindir ki, Osmanl Devletinin idaresinde yzylca kalan Arap lkelerinde Trke yaygnlamamtr. Bugn blgede Trke bilenler, ya oradaki Trk aznldr veya devlet ynetiminde grev alm snrl baz ailelerdir. Yllarca birlikte yaamann sonucu olarak, Trkeden Arapaya, Arapadan Trkeye pek ok kelime ve deyim girmitir ki, bu da tabidir. Bunun dnda Trke, ngilizce ve Franszca kadar konuulmamaktadr ve hibir devletin resm dili haline gelmemitir. Trke eitim veren resm kolej ve niversiteler de yoktur. Yukarda deindiimiz gibi, Trk devlet geleneinin bir sonucu olarak, Osmanl hkimiyet dairesine giren btn topraklar ve halk, ayn derecededir ve aralarnda hibir fark yoktur. Bu yzden 1876 ylnda alan Birinci Merutiyet Meclisine, lkenin her tarafndan mebus seilmi ve Meclis-i Mebusnda grev yapmlardr. 1920 ylna kadar yaplan eitli seimlerle bu gelenek devam etmitir. Anadolu ve Rumeli vilayetleri gibi, Sana, Hudeyde, Mekke-i Mkerreme, Medine-i Mnevvere, am- erif, Kuds- erif, Msr, Beyrut, Hama, Hums, Halep, Badat, Sleymaniye, ehr-i Zor ve Kerkk vd. mebuslar, Osmanl Meclisinde grev yapmlardr. Oysa Avrupa smrgeciliinde byle bir rnee rastlamak mmkn deildir. ngiliz Avam Kamarasnda, Hintli, Pakistanl, Rodezyal veya Yeni Zelandal; keza Fransz Parlamentosunda Cezayirli, Senegalli, Gineli bir parlamenter olabilecei hayal bile edilemezdi. Bu husus, bugn dahi en tarafsz en hamiyetli Avrupal bilim adamlar tarafndan dile bile getirilmemitir. Ama Trk medeniyetinde, Batnn anlamad ve hibir zaman da anlayamayacaklar bir tarzda, devletin hkimiyetindeki her yerden, her halktan mebuslar seilmi ve uzun yllar Trk Parlamentosunda grev yapmlardr. Bu, Trk medeniyetinin gzden karlmamas gereken abidev bir zellii olup, Osmanl Devletinin Arap lkelerini smrmediinin, tam tersine Anadoludan hibir ekilde ayrtetmeden varl pahasna koruduunun en bariz delilidir. Bibliyografya I: Ariv Kaynaklar BOA, A.MKT. MHM., 40/53, (02. S. 1268) BOA., A. MKT. NZD., 207/74, (06/Ca/1273). BOA., . MVL., 24238, (22 Temmuz 1282). BOA., A. MKT. MHM., 443/82, (14/L/1289). 1871
349
Mustafa ZTRK
BOA. Kamame Kilise Defteri (KKD.), No: 9 II. Tetkik Eserler Ahmet Aksn, 19. Yzylda Harput, Elaz 1999 Ahmet Gndz; Osmanl daresinde Musul (1523-1639), Frat niversitesi Orta Dou Aratrmalar Yay. Elaz 2003, Ahmet Ltfi Efendi, Vakanvis Ahmet Ltfi Efendi Tarihi VI, YKY., stanbul 1999 Amy Singer, Kadlar, Kullar, Kudsl Kyller, (ev. Sema Bulutsuz), stanbul 1996 Andre Raymond, Yenierilerin Kahiresi, Abdurrahman Kethda Zamannda Bir Osmanl Kentinin Ykselii, (ev. Alp Tmertekin), stanbul 1998 Carter V. Findley, The Evolution of the System of Provincial Administration as Viewed from the Center, Palestine in the Late Ottoman Period, (Ed. David Kushner), Jerusalem 1986 Cell Tevfik Karasapan, Filistin ve arkul- rdn 1, stanbul 1942 Dror Zeevi, Kuds: 17. Yzylda Bir Osmanl Sancanda Toplum ve Ekonomi, (ev. Serpil alayan), stanbul 2000 E. Ziya Karal, Osmanl Tarihi V, 3. Bask, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1970 E.Z. Karal, Osmanl Tarihi VI, Islahat Ferman Devri(1856-1861), TTK, Ankara 2000 Enver akar, XVI. Yzylda Haleb Sanca (1516-1566), Frat niversitesi Orta Dou Aratrmalar Merkezi Yay., Elaz 2003, s. 23-27 Enver akar; Kanuni Sultan Sleyman Kanun-nmesine Gre 1522 Ylnda Osmanl mparatorluunun dar Taksimat, Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, XII/1, (Ocak 2002), Elaz 2002, s. 261-282 Enver akar; XVI. Yzylda am Beylerbeyiliinin dar Taksimat, Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, XIII/1, (Ocak 2003), Elaz, 2003, s. 351-374 Fahir Armaolu, 19. Yzyl Siyas Tarihi (1789-1914), Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1997 Halil Cin, Filistin Topraklarnn Osmanl Dnemindeki Hukuk Stats ve Yahudilere Kar Alnan Tedbirler, Seluk niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi II/2, (Prof. Dr. Cokun OKa Armaan), Ocak-Haziran 1989 Konya Halil nalck, Tanzimatn Uygulanmas ve Sosyal Tepkiler, Osmanl mparatorluu Toplum ve Ekonomi, 2. Bask, stanbul 1996, s. 375-383. Halil Sahilliolu, Osmanl Dneminde Irakn dar Taksimat, (Arapadan eviren: Mustafa ztrk) Belleten LIV/211, (Aralk 1990) Ankara 1991, s. 1233-1257 Il Ik Bostanc; 19. Yzylda Filistin (dar ve Sosyo-Ekonomik Vaziyet), (Frat niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih Anabilim Dal Baslmam Doktora Tezi), Elaz 2005 lber Ortayl, mparatorluun En Uzun Yzyl, stanbul 2002
350
Jean Sellier, Atlas de Los Peublos de Africa, (spanyolcaya eviren: Albert Roca Alvarez, Barcelona 2005. Bu eserin orijinali Franszcadr. Atlas des Peubles dAfrique, Paris 2003 Kramers, Mehmet Ali Hanedan Devri ve stiklal (XIX. Asrdan tibaren), MEB. A, c. 8 Krat elik, Osmanl Hakimiyetinde Beyrut (1839-1918), (Frat niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Doktora Tezi), Elaz 2010, M. Lutfullah Karaman, Filistin, TDV. A., c. 13, stanbul 1996 Metin Kunt, Sancaktan Eyalete 1550-1650 Arasnda Osmanl meras ve l daresi, stanbul 1978 Msr Slnmesi 1871, (Yayna Hazrlayanlar: Mustafa ztrk-Sevda zkaya zer), Elaz 2007, Muhammed sa Salihi; Araziyi Elviyetin (Safed, Nablus, Gazze ve Kazayir-Ramle) Hasbe Defterin Rakam 312, Tarihuhu 964 h.-1556 m., Amman 1999 Muhammet Kutluolu, The Egyptian Question (1831-1841), The Expansionist Policy of Mehmet Ali Paa in Syria and Asia Minor and The Reaction of The Sublime Porte, stanbul 1998 Musa adrc, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yaps, Ankara 1997 Mustafa ztrk, Osmanl Mr Rejimi ile Misk- Millnin Mnasebeti, Genelkurmay ATESE Beinci Askeri Tarih Semineri Bildirileri, (stanbul, Ekim 1995), Ankara 1996, s. 186-192 Mustafa ztrk, Tarih Felsefesi, Elaz 1999 Mustafa ztrk; 312 Numaral Evkaf Tahrir Defterine Gre 16. Yzylda Safed Vakflar, rdn niversitesi Bild- am Tarih Komitesi Yedinci Uluslar aras Bild- am Tarih Sempozyumu (Bilad- am Vakflar), 10-15 Eyll 2006, Amman/rdn Mnir Atalar, Osmanl Devletinde Surre-i Hmyn ve Surre Alaylar, Ankara 1991 Oral Sander, Siyas Tarih lk alardan 1918e, 12. Bask, mge Yay., Ankara 2003 Orhan Kl, 18. Yzyln lk Yarsnda Osmanl Devletinin dar Taksimat-Eyalet ve Sancak Tevcihat, Elaz 1997 P. M. Holt, Ottoman Egypt During Seventeenth Century, BSOAS/XXIV-2, 1962, s. 218 Sevda zkaya zer, 19. Yzylda Msr (1839-1882), (Frat niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Doktora Tezi), Elaz, 2007; Seyyid Muhammed es-Seyyid Mahmud, XVI. Asrda Msr Eyaleti, stanbul 1990 inasi Altunda, Mehmet Ali Paa, MEB. A. c. 7 T. Tankut Soykan, Osmanl mparatorluunda Gayrimslimler, stanbul 2000, Tuncer Baykara, Anadolunun Tarih Corafyasna Giri I, Anadolunun dar Taksimat, Ankara 1988
351
Mustafa ZTRK
Yasemin Avc, Deiim Srecinde Bir Osmanl Kenti: Kuds 1890-1914, Ankara 2004 Yaar Ycel, Muhteem Trk Kanuni le 46 Yl, Ankara 1987 Yavuz. Ercan, Kuds Ermeni Patrikhanesi, Ankara 1988 Yehoshua Ben-Arieh, Jerusalem in the 19th Century the Old City, Jerusalem 1984, Yitzhak Hofman, The Administration of Syria and Palestine Under Egyptian Rule (1831-1840), Studies on Palestine During the Ottoman Times, (Ed. Moshe Maoz), Jerusalem 1975

Arap Ülkelerinde Osmanlı Idaresi

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Arap Ülkelerinde Osmanlı Idaresi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Arap lkelerinde Osmanl daresi*

Ottoman Administration in Arabian Countries

Arap lkelerinde Osmanl daresi

Anahtar Kelimeler: Osmanl - Arap vilayetleri - Msr - Filistin - Ortadou

Keywords: Ottoman-Arabian Provincials- Egypt- Palestine- Middle-East

II. III. IV. V. VI.

Arap lkelerinde Osmanl daresi

Arap lkelerinde Osmanl daresi

Arap lkelerinde Osmanl daresi

Arap lkelerinde Osmanl daresi

Arap lkelerinde Osmanl daresi

Arap lkelerinde Osmanl daresi

Arap lkelerinde Osmanl daresi

Arap lkelerinde Osmanl daresi

Arap lkelerinde Osmanl daresi

M. ztrk, Tarih Felsefesi, s. 121-122

Arap lkelerinde Osmanl daresi

Arap lkelerinde Osmanl daresi

Arap lkelerinde Osmanl daresi

You might also like