ORTAÖĞRETİM KİMYA

10.SINIF 1.ÜNİTE; KİMYANIN

TEMEL KANUNLARI VE
KİMYASAL
HESAPLAMALAR

1
 BAŞLIKLAR
• 1.BÖLÜM: KİMYANIN TEMEL
KANUNLARI
• 2.BÖLÜM: MOL KAVRAMI
• 3.BÖLÜM: KİMYASAL TEPKİMELER VE
DENKLEMLER
• 4.BÖLÜM: KİMYASAL TEPKİMELERDE
HESAPLAMALAR

2
1.BÖLÜM: KİMYANIN TEMEL
KANUNLARI

3
• Kimyanın bilim olma sürecine katkı
sağlayan pek çok bilimsel çalışma
bulunmaktadır.
• Bu çalışmaların en önemlilerinden sayılan
Antoine Lavoisier [Antuan Lavoizi (Görsel
1.1.1)], Joseph Proust [Jozef Prust (Görsel
1.1.2)] ve John Daltonʼın [Can Daltın
(Görsel 1.1.3)] buldukları kanunlar
kimyanın temelini oluşturur.
• Bu kanunlara kimyanın temel kanunları
denir.
4
5
 KANIMIZ TEMİZLENİYOR,
VÜCUT ISISI OLUŞUYOR HEM
DE KONUŞUYORUZ
• Oksijen, nefes içinde kana temas ettiğinde
kanı kirleten karbonu kendine çeker.
Kimyasal tepkime sonucu ikisi birleşir. CO2
oluşur. Bu birleşme gerçekleştiğinde hem
karbonun hem de oksijenin tamamı da
birleşmiştir. Karbondan da oksijenden de
her ikisinden de artan madde kalmamıştır.

6
• Bu mikro düzeyde de böyledir. Örneğin; 1
adet karbon atomu ve 1 adet oksijen
molekülü arta kalmama kaydıyla birleşir ve
1 molekül karbon dioksit oluşur. Bu iş
hayatımız boyunca devam eder. Böylece
yaşamın sağlıkla devamı temin edilir.
• Kanı kirleten karbon elementinin
tamamının ne kadar oksijenle tepkimeye
girmesi gerekiyorsa o kadar oksijeni
solunumla alıyoruz.
• Hem kanımız temizleniyor, hem vücut ısısı
oluşuyor hem de bu esnada konuşuyoruz.
7
 ATOM KÜTLESİ
• Al:27
• C:12
• Na:23
• H:1
• O:16
• N:14
• S:32

8
 MOLEKÜL KÜTLESİ
• Molekülü oluşturan atomların atom
kütleleri toplamına eşittir.
• SORU: Suyun molekül kütlesini bulunuz
(H:1, O:16).
• CEVAP
H2O:18

9
 KÜTLENİN KORUNUMU
KANUNU (Lavoisier Kanunu)

(Antoine Laurent de Lavoisier, 1774

tarihinde kanunu keşfetmiştir.)

10
 Çekirdek tepkimesi dışındaki
tepkime denklemlerinde, giren
madde miktarı ile çıkan madde
miktarı birbirine eşittir.

11
İnsan hiçbir şeyi yoktan var,
varken de yok edemez.

12
• 12 g C ile 32 g O2 birleşir, 44 g CO2 oluşur.
Girenlerin ve ürünlerin kütlesi korunur. Bu
tepkime hem kömürün yanması tepkimesi
hem de solunum tepkimesidir (C:12, O:16,
CO2:44).
C + O2 → CO2 + ısı
12 g C + 32 g O2 = 44 g CO2
1,2 g C + 3,2 g O2 = 4,4 g CO2
2,4 g C + 6,4 g O2 = 8,8 g CO2
6 g C + 16 g O2 = 22 g CO2
13
• (Sn:119, O:16, SnO:135)
1
Sn + O2 → SnO
2
119 g Sn + 16 g O2 = 135 g SnO

• (Mg:24, O:16, MgO:40)

2Mg + O2 → 2MgO
48 g Mg + 32 g O2 = 80 g MgO

• (Fe:56, O:16, FeO:72)

1
Fe + O2 → FeO
2
56 g Fe + 16 g O2 = 72 g FeO
14
• Yanma olayı simya döneminde
açıklanamamıştı. Bunun en önemli nedeni
yanma olayını sağlayan oksijenin ve bazı
yanma ürünlerinin gaz hâlinde açığa
çıkmasıydı. Görsel’de verilen her iki olay
da yanma tepkimesine aittir. Birinde
magnezyum tel, diğerinde ise kömür
yanmaktadır:
Mg(k) +1/2O2(g) → MgO(k)
24 g + 16 g = 40 g

15
Magnezyum telin ve kömürün
yanması

16
 C(k) + O2(g) → CO2(g)
12 g + 32 g = 44 g
• Magnezyum ve karbonun yanmasında
havadaki oksijen gazı kullanılmakta,
magnezyum yandığında magnezyum
oksit, karbon yandığında karbon dioksit
gazı oluşmaktadır. Her iki yanma olayı
açık kapta gerçekleştirildiğinde
magnezyumun yanmasında kütlede artış
varmış gibi, karbonun yanmasında ise
kütlede azalma varmış gibi görülür.
17
• Hâlbuki her iki tepkimede de kütle korunur.
Bu iki tepkimede de kütlenin korunduğu
deneysel olarak ispatlanmak istenirse
deneyi yeterince oksijen içeren kapalı
kaplarda gerçekleştirmek gerekir.

18
 KÜTLENİN KORUNUMU
KANUNU NASIL KEŞFEDİLDİ?
• Deneylerinde teraziyi titizlikle kullanan
Antoine Lavoisier bir miktar kalay ve bir
miktar hava içeren bir cam balonun ağzını
kapatarak cam balonu tartmıştır. Ağzı
kapalı cam balonu ısıttığında kalayın
tebeşir tozuna benzer bir toza [kalay(II)
oksit] dönüştüğünü fark etmiştir.
• Cam balonu tekrar tarttığında kütlenin
değişmediğini gözlemlemiştir.
19
• Lavoisier yaptığı deneyde, bir miktar koyu
gri renkli kalay metalini içi hava dolu bir
cam balona koyup ağzını kapatarak
tartmıştır.
• Cam balonun ağzını açmadan ısıttığında
balonda beyaz bir toz (SnO) oluştuğunu
gözlemlemiştir. Bu cam balonu tekrar
tarttığında başlangıçtaki ağırlığın
değişmediğini görmüştür.
• Sn(k) + 1/2O2(g) → SnO(k)
119 g + 16 g = 135 g
20
• Lavoisier aynı deneyi kütleleri iki katına
çıkararak tekrarladığında oluşan kalay(II)
oksidin kütlesinin kalay ile kullanılan
havanın kütlesi toplamına eşit olduğunu
görmüştür.
• Sn(k) + 1/2O2(g) → SnO(k)
238 g + 32 g = 270 g
• Bu ve buna benzer deneyler sonucunda
Lavoisier, Kütlenin Korunumu Kanunuʼnu
bulmuştur. Kimyasal bir tepkimede madde
yoktan var, vardan yok olmaz.
21
• Tepkimeye giren Sn ve O2’in kütlelerinin
toplamı, oluşan SnO’in kütlesine eşittir
(Kütlenin Korunumu Kanununu).
• Kalay ile oksijenin birleşmesinde kütlenin
korunması ile beraber aynı zamanda bu
birleşmenin belli bir orana göre olduğu da
unutulmamalıdır (Sabit Oranlar Kanunu).
• Tüm kimyasal tepkimelerde, oluşan
ürünlerin kütleleri toplamı tepkimeye giren
maddelerin kütleleri toplamına eşittir. Buna
Kütlenin Korunumu Kanunu denir.
22
• Kütlenin Korunumu Kanununu Lavoisier
(1743-1794) böylece keşfetmiştir.

23
D 2012-YGS (10.SINIF KİMYA
1.ÜNİTE 1.BÖLÜM)

24
 Lavoisier Hayatı
• 26 Ağustos 1743 tarihinde doğdu, 8 Mayıs
1794 tarihinde vefat etti.
• Babası, Paris Parlamentosu’nda avukattır.
Lavoisier’in annesi, Lavoisier beş
yaşındayken öldü.
• Lavoisier, babasının isteği doğrultusunda
hukuk eğitimi almaya başladı. Hukuk
eğitimi devam ederken bilime olan ilgisi
nedeniyle hukuk derslerine ek olarak fen
derslerine katılıyordu.
25
• 1764’te ilk bilimsel makalesini yayımladı
ve 1769’da 26 yaşında Fransız Bilimler
Akademisine seçildi.
• Kendi kurduğu kimya laboratuvarında
titizlikle yaptığı deneyler sonucunda
Kütlenin Korunumu Kanunuʼnu bulmuştur.
• Kütlenin Korunumu Kanunu «İnsanlar bir
şeyi yoktan var, varı da yok edemez.»
cümlesiyle ifade edilir. Lavoisier, dip not
olarak “Allah her an yoku var, varı da
yok eder.” cümlesini de eklemiştir.
26
• Modern kimya döneminin öncüsü sayılan
Lavoisier yanma olayını açıklamış,
oksijenin yanma ve solunumdaki rolünü
keşfetmiştir.
• Cabir bin Hayyan, Lavoisier’den önce
Kütlenin Korunumu Kanunu bulmuştur.
• Nükleer tepkimelerde (çekirdek
tepkimelerinde) kütle korunmaz.
• Fransız kimyacı Lavoisier 51 yaşında iken
kafası giyotinle kesilerek Kilise Teşkilatı
tarafından öldürülür.
27
• Lavoisier giyotine giderken matematikçi
arkadaşı Langrange’yi yanına çağırır.
«Kafam sepete düştüğünde gözlerime
bak. Eğer iki kere göz kırparsam, kafa
kesildikten sonra insan beyni bir süre daha
düşünmeye devam etmektedir.» der.
• Kafası giyotinle kesilir, sepete düşer ve
gülerek iki kere göz kırpar.
• Langrange; «Lavoisier’nin son saniyedeki
ispat arayışı, bilimselliğin yüzyıllar sürecek
meşalesidir.» demektedir.
28
• Kilise Teşkilatının Lavoisier’yi ölüm
cezasına çarptırmasının nedeni kilisenin
ilme karşı oluşu ve Lavoisier’nin ilimle dini
birleştirmek isteyen inançlı biri olmasıdır.
• Lavoisier, 51 yaşında engizisyon
mahkemesince giyotinle ölüme mahkum
edildiğinde boynunun vurulmasını
beklerken kitap okumaktadır. Cellat onu
giyotine götürmek için yanına geldiğinde,
nerede kaldığını unutmamak için kitabın
arasına bir kitap ayıracı koymuştur.
29
ÖRNEK VE ÇÖZÜM

30
 SORU

• Yukarıdaki denklemde yer alan

maddelerin kütleleri altlarına
yazılmıştır.
• Buna göre X3Y8Z2 bileşiğinin kütlesi kaç
gramdır?
A) 120 B) 76 C) 54 D) 44 E) 30
31
 ÇÖZÜMLÜ ÖRNEK
• SORU: X + Y → Z + T denkleminde
başlangıçta 10 g X ile 32 g Y alınıyor.
Tepkime sonunda X tükeniyor, Y’den 8 g
artar. 22 g T oluşuyor. Z kaç g
oluşmuştur?
• ÇÖZÜM
X + Y → Z + T
10 g + 24 g = Z + 22 g
Z =34-22=12 g
32
 SORU
• A +2BC → AB2 + C2
Verilen tepkime denklemi gereğince 12 g A
ile 18m g BC artansız birleşerek 47 g AB2 ile
m
g C2 oluşturuyorlar. Kütlenin korunumu
2
kanununa göre değişim öncesi toplam
madde miktarıyla değişim sonrası toplam
madde miktarı birbirine eşit olduğuna göre m
sayısı kaçtır?
33
 ÇÖZÜM
• Girenlerin kütlesi = Oluşanların kütlesi
m
• 12 + 18m = 47 +
2
• 17,5m = 35
• m=2

34
35
36
SABİT ORANLAR KANUNU
(PROUST KANUNU)

37
 Belli bir bileşiği oluşturmak
üzere birleşen elementlerin
birleşen kütle oranları her
zaman sabit kalır. Buna Sabit
Oranlar Kanunu denir.

38
• Joseph Proust, 1799 tarihinde bu kanunu
keşfetmiştir. FeS bileşiğini oluşturmak için
farklı miktarlarda Fe ve S kullanıldığında
da Fe/S kütlece birleşme oranı her zaman
sabit kalır. Proust, yaptığı deneyler
sonucunda bir bileşiği oluşturan
elementlerin kütleleri oranının her zaman
sabit kaldığını belirlemiştir. Bileşiğin
miktarı değişse de bileşiği oluşturan
elementlerin kütlece birleşme oranı
değişmez.
39
• Bileşiği oluşturan elementlerin kütleleri
arasındaki değişmeyen birleşme oranına
Sabit Oranlar Kanunu denir. FeS bileşiği
oluşurken (Fe:56, S:32);

40
• FeS bileşiğinde mFe/mS oranının 7/4
olması, 7 gram Feʼin 4 gram Sʼle
tepkimeye girerek 11 gram FeS bileşiğini
oluşturacağı veya bu oranların katları
şeklinde Fe ve Sʼün bir araya gelmeleri
gerektiğini açıklar. 22 gram FeS
oluşturmak istenirse 14 gram Fe ve 8
gram S tepkimeye girmelidir.

41
 DENEY YAPARAK SABİT
ORANIN BULUNMASI
• Koyu gri renkli Fe tozu ile sarı renkli S
tozunu her ikisini de tartarak ısıya
dayanıklı porselen bir kapta tam verimle
birleştirelim. Siyah renkli FeS bileşiği külçe
hâlinde oluşur.
• 7 g Fe tozu tarttığımızı kabul edelim.
1.durum: Üzerine tam 4 gram S koyup
ateşte ısıtırsak artan olmaz, 11 g FeS
oluşur.
42
• 2.durum: Üzerine 4 gramdan daha az S
koyup ateşte ısıtırsak Fe’den artar.
• 3.durum: Üzerine 4 gramdan daha fazla S
koyup ateşte ısıtırsak S’ten artar.
Fe 7
• = oranı sonuçta bulunur.
S 4

43
 SORU
• 14 g koyu gri renkli Fe tozu üzerine 8 g
sarı renkli S tozu konularak ısıtılmıştır.
Tam verimli tepkime sonunda 22 g siyah
renkli FeS bileşiği oluşmuş ve artan
Fe
maddenin olmadığı belirlenmiştir. sabit
S
oranını bulunuz.

44
 ÇÖZÜM
Fe 14
• =
S 8
Fe 7
• =
S 4

45
 SORU
• 7 g koyu gri renkli Fe tozu üzerine 2 g sarı
renkli S tozu konularak ısıtılmıştır. Tam
verimli tepkime sonunda 5,5 g siyah renkli
FeS bileşiği oluşmuş ve 3,5 g Fe tozunun
Fe
arttığı belirlenmiştir. sabit oranını
S
bulunuz.

46
 ÇÖZÜM
• 7 g koyu gri renkli Fe tozu başlangıçta
alınmıştı. Deneyin sonunda 3,5 g Fe
tozunun arttığı belirlenmişti. 7-3,5=3,5 g
Fe tepkimeye girmiştir.
• 2 g sarı renkli S tozunun tamamı
tepkimeye girmiştir.
Fe 3,5
• =
S 2

47
• Sabit oranın tam sayılı olması
gerekliliğinden dolayı 2 ile genişletilir.
Fe 7
• = bulunur.
S 4

48
 SORU
• 7 g koyu gri renkli Fe tozu üzerine 6 g sarı
renkli S tozu konularak ısıtılmıştır. Tam
verimli tepkime sonunda 11 g siyah renkli
FeS bileşiği oluşmuş ve 2 g S tozunun
Fe
arttığı belirlenmiştir. sabit oranını
S
bulunuz.

49
 ÇÖZÜM
• 6 g sarı renkli S tozu başlangıçta alınmıştı.
Deneyin sonunda 2 g S tozunun arttığı
belirlendi. 6-2=4 g S tepkimeye girdi.
• 7 g koyu gri renkli Fe tozunun tamamı
tepkimeye girdi.
Fe 7
• = sabit oranı bulunur.
S 4

50
• Diğer bir örnek olarak karbon dioksit
örneğini ele alırsak, bu bileşiği oluşturmak
için 1,2 g karbonun 3,2 g oksijen ile
tepkime verdiği, 2,4 g karbonun 6,4 g
oksijen ile tepkime verdiği, 12 g karbonun
32 g oksijen ile tepkime verdiği, 6 g
karbonun ise 16 g oksijen ile tepkime
verdiği görülür. CO2 bileşiği için verilen
1,2 2,4 12 6
oranların tümünün ( = = = )
3,2 6,4 32 16
𝟑
sadeleşmiş tam sayı karşılığının olduğu
𝟖
anlaşılır.
51
• Sabit oran tam sayılı ve sadeleşmiş olarak
𝐂
yazılmalıdır, örneğin CO2 bileşiğinde
𝐎
sabit oranı;
𝐂 𝟑
= yazılmalıdır.
𝐎 𝟖
• Bu şu demektir: 3 g karbon ile 8 g oksijen
tepkime verdiğinde 11 g karbon dioksit
gazı oluşur.
• CO2 bileşiği oluşurken C ve O elementleri
bu orana göre birleşir, bu oran dışına C da
O de çıkamaz.
52
• Sabit oran atom numarası, yoğunluk gibi
ayırt edici bir özelliktir.
• Örneğin 3 g C ile 9 g O’den yine 11 g
karbon dioksit gazı oluşur ve 1 g O artar.
• Verilen rakamlar oran dâhilinde ise artan
olmaz, miktarların tamamı birleşir; 30 g C
ile 80 g O’den 110 g karbon dioksit gazı
oluşur, artan olmaz.
• Sabit Oranlar Kanununu Proust (Prus)
(1754-1826) keşfetmiştir.

53
• Verilen rakamların oran dâhilinde olup
olmadığını, artan maddenin olup
olmadığını, hangi maddenin artacağını
gözümüzle hesap yapmadan her zaman
anlayabilmeliyiz.
• Şayet verilen rakamlar oran dâhilinde
değilse iki giren maddeden biri tam
kullanılır (tükenir), diğer madde artar (tam
verimli tek yönlü tepkimelerde). İkisinden
de artması söz konusu değildir.

54
 ÇÖZÜMLÜ ÖRNEK
• SORU: 1 g hidrojen ile 8 g oksijenin
birleşmesinden kaç g su oluşur ve artan
madde olur mu, olursa hangisi kaç g artar?
𝐇 1
( = )
𝐎 𝟖

• ÇÖZÜM: 9 g su oluşur. Artan madde

olmaz.

55
 ÇÖZÜMLÜ ÖRNEK
• SORU: 2 g hidrojen ile 8 g oksijenin
tepkimesinden tam verimle kaç g su oluşur
ve artan madde olur mu, olursa hangisi
𝐇 1
kaç g artar? ( = )
𝐎 𝟖

• ÇÖZÜM: 9 g su oluşur, 1 g hidrojen artar.

56
 ÇÖZÜMLÜ ÖRNEK
• SORU: 1 g hidrojen ile 10 g oksijenin
tepkimesinden tam verimle kaç g su oluşur
ve artan madde olur mu, olursa hangisi
𝐇 1
kaç g artar? ( = )
𝐎 𝟖

• ÇÖZÜM: 9 g su oluşur, 2 g oksijen artar.

57
 Bir bileşikteki elementlerin
arasındaki sabit oranı
bulabilmek için 2 yol vardır:
• 1. Bileşiği oluşturan elementlerin kütleleri
verilmelidir.
• 2. Bileşiğin formülü ve bileşiği oluşturan
elementlerin atom kütleleri verilmelidir.

58
ATOM KÜTLELERİ YA DA MOL
KÜTLELERİ VERİLİRSE
BİLEŞİĞİ OLUŞTURAN
ELEMENTLER ARASINDAKİ
SABİT ORAN NASIL
BULUNUR?

59
• Bileşiğin formülü ve elementlerin atom
kütleleri bilinirse, bileşikteki elementlerin
kütlece sabit oranları bulunabilir.
• Suyun (H2O) molekül formülünden 2
hidrojen atomunun 1 oksijen atomuyla
birleştiği anlaşılır.
• MOL KÜTLELERİ: Hidrojenin atomunun
mol kütlesi 1 g/mol ve oksijenin atomunun
mol kütlesi 16 g/mol’dür.
• MOLEKÜL KÜTLELERİ: (H:1, O:16)
60
• Böylece oran 1/8 bulunur.
• 1 gram hidrojen, 8 gram oksijenle
tepkimeye girerek 9 gram su oluşturur.

61
 𝐂
CO2 bileşiğinde sabit oranını
𝐎
bulunuz (C:12, O:16).

62
C 12 12 3
= = =
O 16x2 32 8

63
 BİLEŞİĞİ OLUŞTURAN
ELEMENTLERİN KÜTLELERİ
VERİLİRSE BİLEŞİKTEKİ
ELEMENTLER ARASINDAKİ
SABİT ORAN NASIL
BULUNUR?

64
 1,2 g karbon ile 3,2 g oksijen
artansız birleşerek 4,4 g karbon
dioksit bileşiğini oluşturduğuna
𝐂
göre CO2 bileşiğinde sabit
𝐎
oranını bulunuz.

65
 𝐂 1,2 𝟑
CO2 bileşiğinde = = olur.
𝐎 3,2 𝟖

66
 Bileşiği oluşturan elementler
arasındaki sabit orandan
yararlanılarak bileşikteki
elementlerin kütlece yüzdeleri
nasıl bulunur?

67
• Bileşiği oluşturan elementlerin kütleleri
arasında sabit bir oran olduğu için
bileşikteki elementlerin kütlece yüzdeleri
de sabittir.

68
 S
SO3 bileşiğinde kütlece sabit
O
2
oranı olduğuna göre bileşikte
3
kütlece % S ve kütlece % O
kaçtır?

69
S 2
olduğuna göre; 5 g bileşikte 2 g S, 3 g
=
O 3
da O vardır.

5 g SO3’ün 3 g’ı O ise

100 g SO3’ün x g’ı O’dur.
x=60 g O
Kütlece %60 O

Kütlece %40 S
70
Bileşikteki elementlerin kütlece
yüzdelerinden yararlanılarak
bileşiği oluşturan elementler
arasındaki sabit oran nasıl
hesaplanır?

71
SO3 bileşiğinde kütlece % 40 S
ve kütlece % 60 O vardır; buna
S
göre; bileşikte kütlece sabit
O
oranı kaçtır?

72
• S + 1,5O2 → SO3
• 4 g S ile 6 g birleştiği soruda verilmiş.
S 4
• Buna göre = olduğuna göre;
O 6
S 2
• = olur.
O 3

73
Bileşiği oluşturan elementlerin
birleşmedeki kütleleri verilirse,
bileşikteki elementlerin kütlece
yüzdeleri nasıl hesaplanır?

74
1 g SO3 bileşiğinin 0,6 g’ı O ve
0,4 g’ı S olduğuna göre
bileşikteki kütlece % S ve
kütlece % O’i bulunuz.

75
 1 g SO3’ün 0,6 g’ı O ise
100 g SO3’ün x g’ı O’dur.
x=60 g O
Kütlece %60 O

Kütlece %40 S

76
77
78
79
 SORUDA YA SABİT ORAN
VERİLİR YA DA ATOM
KÜTLELERİ VERİLİR (SONUÇ AYNI ÇIKAR)
• 1.SORU: 6 g karbon kaç g oksijen ile
tepkime vererek karbon dioksit gazını
C 3
oluşturur? ( = )
O 8
• 2.SORU: 6 g karbon kaç g oksijen ile
tepkime vererek karbon dioksit gazını
oluşturur? (C:12, O:16)
80
 1.SORU: 6 g karbon kaç g
oksijen ile tepkime vererek
karbon dioksit gazını oluşturur?
C 3
( = )
O 8
• ÇÖZÜM
3gC 8 g O ile tepkime verirse
6gC x g O ile tepkime verir.
6𝑥8 48
x= = =16 g O ile tepkime verir.
3 3
81
 2.SORU: 6 g karbon kaç g oksijen
ile tepkime vererek karbon dioksit
gazını oluşturur? (C:12, O:16)
• ÇÖZÜM
1 tane C ile 2 tane O birleşerek CO2 oluşur.
(C:12 O2:32)
12 g C 32 g O ile tepkime verirse
6gC x g O ile tepkime verir.
6𝑥32 192
x= = =16 g O ile tepkime verir.
12 12
82
 SORU
• H2O oluşumunda H/O sabit oranı 1/8
olduğuna göre 20 g H2 ile 16 g O2
tepkimeye girince geriye hangi maddeden
kaç g artar ve kaç g H2O oluşur?

83
 ÇÖZÜM
• 18 g H2 artar.
• 18 g H2O oluşur.

84
 ÇÖZÜMLÜ ÖRNEK
• SORU: X2Y3 bileşiğinde X ile Y elementleri
X 4
arasındaki kütlece sabit oran =
Y 3
olduğuna göre 20 g X ve 20 g Y’den en
fazla kaç g X2Y3 bileşiği elde edilir ve
hangi elementten kaç g artar?
• ÇÖZÜM
mX 4 5 20
• = x =
mY 3 5 15
• mbileşik = mX + mY
85
• mbileşik = 20 + 15 = 35 g X2Y3 bileşiği elde
edilir.
• Artan mY = 20 - 15 = 5 g Y elementinden
artar.

86
 ÇÖZÜMLÜ ÖRNEK
• SORU: 18 g Mg ile 7 g N elementleri
artansız birleşerek Mg3N2 oluşuyor. 100 g
Mg3N2 bileşiği oluşması için Mg ve N
elementlerinden en az kaç g gerekir?
• ÇÖZÜM: 18 g Mg ile 7 g N’tan 25 g Mg3N2
bileşiği oluşur. 100 g oluşması için
miktarları 4 ile çarpmak gerekir.
mMg 18 4 𝟕𝟐 𝐠 𝐌𝐠 𝐠𝐞𝐫𝐞𝐤𝐥𝐢
• = x =
mN 7 4 𝟐𝟖 𝐠 𝐍 𝐠𝐞𝐫𝐞𝐤𝐥𝐢

87
 ÇÖZÜMLÜ ÖRNEK
• SORU: X + Y → XY denkleminde
tepkimeye giren Y kütlesi X’in 8 katıdır.
Tepkimede 72 g XY oluşması için kaç g Y
gerekir?
mY 8
• ÇÖZÜM: =
mX 1
• 9 g XY 8 g Y’den oluşursa
• 72 g XY x g Y’den oluşur.
• x= 64 g Y
88
 ÇÖZÜMLÜ ÖRNEK
7
• SORU: Fe ile N oranında tepkimeye
4
girerek FeN bileşiğini oluşturmaktadır. 55
g FeN bileşiğinin oluşması için en az kaçar
g Fe ve N elementleri tepkimeye girer?
mFe 7
• ÇÖZÜM: = → 11 g FeN
mN 4
55 g 11 g’ın 5 katıdır.
mFe 7 5 35 g Fe
= x =
mN 4 5 20 g N

89
 SORU
• SORU: Belirli bir miktar X elementi ile 18 g
Y elementinin tepkimesinden 20 g XY
bileşiği oluşurken 6 g Y elementi artıyor.
Buna göre,
mX
a) sabit oranı nedir?
mY
b) Başlangıçta X elementi ile Y
elementinin toplam kütlesi kaç g’dır?

90
 ÇÖZÜM
a) mY= 18-6=12 g
mX= 20-12=8 g
mX 8 2
= =
mY 12 3

b) mX + mY = 8 + 18 = 26 g

91
 SORU
• 7 g X elementi ile m g Y elementinin
tepkimesinden 19 g Z bileşiği oluşurken 13
g Y elementi artıyor. Buna göre,
mX
a) sabit oranı nedir?
mY
b) m değerini bulunuz.

92
 ÇÖZÜM
X + Y → Z
7 g X + m g = 19 g
a) 7 g X tepkimeye giriyor.
19-7=12 g Y tepkimeye giriyor.
𝐦𝐗 𝟕
=
𝐦𝐘 𝟏𝟐
b) m = Y tepkimeye giren + Y artan
Y artan = 13 g (soruda verilmiş)
m = 12 + 13 = 25 g
93
 SORU
• X2Y3 bileşiğinin %36’sı X’tir. 200 g X2Y3
bileşiği oluşuyor. Başlangıçta X ve Y’den
eşit miktarda alınıyor. Sonuçta hangi
elementten kaç g artar?

94
 ÇÖZÜM
• Bileşiğin %36’sı X olunca %64’ü de Y olur.
X 36
• =
Y 64
• 36 g X ile 64 g Y’den 100 g X2Y3 bileşiği
oluşur.
• Soruda 200 g X2Y3 bileşiği oluştuğuna
göre 2 misli almak gerekir. Her iki rakamı
da 2 ile genişletelim:
X 36x2=72 g X
• =
Y 64x2=128 g Y
95
• Soruda «Başlangıçta X ve Y’den eşit
miktarda alınıyor.» denildiğine göre
başlangıçta 128 g X ve 128 g Y alınmıştır.
• Y tükenmiştir, X’ten 72 g tepkimeye
girmiştir.
• Artan X miktarı: 128-72=56 g X artmıştır.

96
 SORU
• XY3 bileşiğinin %40’ı X’tir. Başta X ve
Y’den eşit miktarda alınıyor. 40 g X
arttığına göre başlangıçta Y kaç g
alınmıştır?

97
 ÇÖZÜM
• XY3 bileşiğinin %40’ı X olduğuna göre
%60’ı da Y olur.
• Başta eşit miktarda X ve Y alındığına göre
her ikisinden de 60’ar g alındığını
düşünürsek bu durumda 20 g Y artar.
20 g X artınca Başta 60 g Y alındıysa
40 g X artması için Başta x g Y alınır.
x=120 g Y
98
 SORU
• Başta X ve Y’den eşit miktarda alınıyor.
Tam verimle 90 g XY bileşiğinin oluştuğu
X
anda 30 g X arttığına göre sabit oranı
Y
kaçtır?

99
 ÇÖZÜM
• Tepkimeden sonra kalan madde dâhil
ortamda 90+30=120 g madde vardır.
• Başlangıçta eşit miktarda alındığına göre
60’ar g X ve Y alınmıştır.
• Soruda X’ten 30 g arttığı belirtilmektedir.
• Sonuç olarak X’ten 30 g, Y’den ise 60 g
tepkimeye girmiştir. Buradan sabit oran;
𝑿 30 𝟏
= = olarak bulunur.
𝒀 60 𝟐
100
B 2010-YGS (10.SINIF KİMYA 1.ÜNİTE 1.BÖLÜM)

101
C 2005-ÖSS/FEN-1 (10.SINIF
KİMYA 1.ÜNİTE 1.BÖLÜM)

102
KATLI ORANLAR KANUNU
(DALTON KANUNU)

103
 İki element arasında birden
fazla bileşik oluşuyorsa bu
elementlerden birinin sabit
miktarıyla birleşen diğer
elementin miktarları arasında
basit, tam sayılarla ifade edilen,
katlı bir oran vardır.
104
 İki element arasında birden
fazla bileşik oluşuyorsa bu
elementlerden birinin sabit
sayısıyla birleşen diğer
elementin sayıları arasında
basit, tam sayılarla ifade edilen,
katlı bir oran vardır.
105
Katlı Oranlar Kanununu Dalton
(1766-1844), 1804 tarihinde
keşfetmiştir.

106
KARBON MONOKSİT (CO) VE
KARBON DİOKSİT (CO2)
ARASINDAKİ KATLI ORAN
• Karbon monoksit (CO) ve karbon dioksit
(CO2) örneklerinde olduğu gibi, aynı
elementlerden arasında farklı bileşik
oluşabilmektedir.
CO bileşiğinde 1 tane C ile birleşen O 1
• = olur.
CO2 bileşiğinde 1 tane C ile birleşen O 2
1
• KATLI ORAN: bulunmuş olur.
2
107
• Karbon monoksit - karbon dioksit
örneğinde, katlı oranın 1/2 olması, karbon
atomu başına oksijen atomu sayısının
sırasıyla “1” ve “2” olması ile ilgilidir.
• Karbon yeterince oksijen olmayan ortamda
yandığında CO, oksijence zengin ortamda
yandığında ise CO2 bileşiğini oluşturur.

108
• Karbon ve oksijen elementlerinden oluşan
iki farklı bileşikte karbon kütleleri eşitken
oksijen kütleleri arasındaki oran 1/2ʼdir.

• Atom sayısı bakımından CO ve CO2

bileşiklerinin formülleri incelendiğinde
karbon atom sayılarının eşit, oksijen
atomlarının sayıca oranlarının 1/2 olduğu
görülür.
109
• Kütlece iki bileşik incelendiğinde ise
karbon kütleleri oranının birbirine eşit,
oksijen kütleleri arasındaki oranın
1/32=1/2 olduğu görülür.
• Kısacası karbon atomlarının sayıca eşit
olması karbon kütlerinin de eşit olduğu,
oksijen atomlarının sayıca oranlarının 1/2
olması kütlece oksijen oranlarının da 1/2
olduğu anlamına gelir.
• Sonuç olarak CO ve CO2 bileşiklerinde
karbon kütleleri eşitken oksijen kütleleri
arasındaki oran ½’dir. 110
• CO ve CO2 bileşiklerinde oksijen kütleleri
sabitken karbon kütleleri arasındaki oran
bulunmak istenirse CO bileşiğinin formülü
2 ile genişletilerek C2O2 elde edilir.

• Bu durumda CO ve CO2 bileşikleri

arasında oksijen kütleleri eşitken I.
bileşikteki karbon kütlesinin II. bileşikteki
karbon kütlesine oranı 2/1 olur.
111
• Sonuç olarak aynı elementlerden oluşan
bileşiklerde bir elementin katlı oranı a/b ise
diğer elementin katlı oranı b/a’dır.
• İki element, birden fazla bileşik
oluşturabilir. Oluşan bu bileşiklerde
elementlerden birinin miktarı eşitken diğer
elementin miktarları arasında tam sayılarla
ifade edilen bir oran vardır.
• Bu oran Katlı Oranlar Kanunu olarak ifade
edilir.

112
İki bileşik arasındaki katlı oranı bulmak
için aşağıdaki sorular cevaplanır:
• 1. Bileşikler aynı iki elementten mi
oluşuyor?
• 2. Basit formülleri farklı iki bileşik mi?
• 3. İlk iki sorunun cevabı evet ise
elementlerden birinin miktarı eşitken diğer
elementin kütleleri arasındaki katlı oran
bulunur.

113
• 1– BASİT FORMÜL=KABA FORMÜL=
AMPİRİK FORMÜL
Bir bileşiği oluşturan elementleri ve bu
elementler arasındaki en basit tam sayılı
oranı gösteren formüldür.
• 2–MOLEKÜL FORMÜLÜ (Kovalent
bileşikler için)= GERÇEK FORMÜL=
KAPALI FORMÜL= KİMYASAL FORMÜL=
FORMÜL
Bileşiği oluşturan temel birimi ve bu
birimdeki atomların sayılarını gösteren
formüldür.
114
 BASİT FORMÜL
(KABA FORMÜL)
• Kaba formülden; bileşikte hangi
elementlerin bulunduğu, bileşikteki
elementlerin sayıca oranı, eğer atom
kütleleri verilirse bileşikteki elementlerin
kütlece oranı bulunabilir.

115
 MOLEKÜL FORMÜLÜ
(GERÇEK FORMÜL)
• Kapalı formülden; kaba formülden
anlaşılan her şey anlaşılabilir, ayrıca
bileşiği oluşturan elementlerin atom
kütleleri verilirse elementlerin sayıları da
belli olduğundan bileşiğin molekül kütlesi
bulunabilir.
• Her iki formülden de fiziksel veya kimyasal
özellik anlaşılamaz.
116
• C2H6, etan molekülünün gerçek formüldür.
• Formüldeki atomların altında yazılan
sayılar mümkün olan en küçük tam sayıya
dönüştürüldüğünde basit formül elde edilir.
• Etan molekülünün basit formülü CH3’tür.
Anlaşılacağı gibi molekül formülündeki
atom sayıları basit formüldeki atom
sayılarının tam sayılı katlarıdır.

117
118
119
 Katlı Oranlar Kanunuʼnun
Uygulanmadığı Bileşik Çiftleri
• 1. Farklı tür atomlardan oluşan bileşik
çiftleri arasında katlı oran aranmaz.
Örneğin NO ve CO bileşikleri arasında
katlı orandan söz edilemez.
• 2. Basit formülleri aynı olan bileşik çiftleri
arasında katlı oran aranmaz. Örneğin
C2H4 ve C3H6 bileşikleri arasında katlı oran
yoktur. Çünkü bu iki bileşiğin basit
formülleri CH2ʼdir.
120
• 3. Bileşik çiftleri ikiden fazla element
içeriyorsa bu bileşik çiftleri arasında katlı
oran aranmaz. Örneğin HClO2 ve HClO3
bileşikleri arasında katlı oran yoktur.

121
122
123
124
 ÇÖZÜMLÜ ÖRNEK
• SORU: I.Fe2O3 II.Fe3O4
I.bileşikteki O’in II.bileşikteki O’e katlı oranını
bulunuz.
• ÇÖZÜM
3/Fe2O3 - 2/Fe3O4 → Fe6O9 - Fe6O8
Fe2O3 bileşiğinde 6 tane Fe ile birleşen O 9
= olur.
Fe3O4 bileşiğinde 6 tane Fe ile birleşen O 8
9
KATLI ORAN: olur.
8
125
 ÇÖZÜMLÜ ÖRNEK
• SORU: Birinci bileşikteki oksijen ile ikinci
bileşikteki oksijen arasındaki katlı oranı
bulunuz (I.Fe3O4 II.Fe2O3).
• ÇÖZÜM
• 2/Fe3O4 - 3/Fe2O3 → Fe6O8 - Fe6O9
Fe3O4 bileşiğinde 6 tane Fe ile birleşen O 8
• = olur.
Fe2O3 bileşiğinde 6 tane Fe ile birleşen O 9
8
• KATLI ORAN: olur.
9

126
 ÇÖZÜMLÜ ÖRNEK
• SORU: Aynı miktar azot ile birleşen birinci
bileşikteki oksijen kütlesi ile ikinci
bileşikteki oksijen kütlesi arasındaki katlı
oranı bulunuz (I.N2O II.NO2).
• ÇÖZÜM
• 1/N2O - 2/NO2 → N2O - N2O4
N2O bileşiğinde 2 tane N ile birleşen O 1
• = olur.
NO2 bileşiğinde 2 tane N ile birleşen O 4
1
• KATLI ORAN: olur.
4
127
 KATLI ORAN 1 OLMAZ
• Katlı oran 1 çıkarsa «katlı oran yoktur»
veya «verilen çiftler katlı oranlar kanununa
uymaz» denilecektir; bu durum basit
formülü aynı olan bileşiklerde söz
konusudur.

128
 ÇÖZÜMLÜ ÖRNEK
• SORU: Verilen bileşik çifti katlı oranlar
yasasına uyar mı? (C3H6 - C5H10).
• ÇÖZÜM
• 5/C3H6 - 3/C5H10 → C15H30 - C15H30
15 30
• = 1 veya = 1 olur.
15 30
• Katlı oran 1 olmaz, bu nedenle verilen
bileşik çifti katlı oranlar yasasına uymaz.

129
 ÇÖZÜMLÜ ÖRNEK
• SORU: I.X3Y4 – II.X2Yn bileşiklerinde birinci
bileşikteki Y ile ikinci Y kütlesi arasındaki
8
katlı oran olduğuna göre n sayısı kaçtır?
3
• ÇÖZÜM
• 2/X3Y4 → X6Y8
• 3/X2Yn → X6Y3n
Birinci bileşikteki 6 tane X ile birleşen Y 8
• =
İkinci bileşikteki 6 tane X ile birleşen Y 3n

130
 8
• Katlı oran soruda olarak verilmişti.
3
8 8
• =
3n 3

• n=1

131
 SORU
• X ve Y elementleri arasında iki farklı
bileşik oluşmaktadır. Bileşiklerdeki X ve Y
kütleleri aşağıda verilmiştir. Birinci bileşiğin
formülü X2Y4 olduğuna göre ikinci bileşiğin
formülünü bulunuz.
X (g) Y (g) FORMÜL
1.bileşik 8 4 X2Y4
2.bileşik 4 3 ?
132
 ÇÖZÜM
• 1.YOL: İkinci bileşiğin formülünü XaYb
şeklinde yazalım, a ve b’yi bulalım:
8 2
= → a=1
4 a
4 4
= → b=3
3 b
XaYb
XY3

133
• 2.YOL: 2.bileşikte X, g olarak 8’den 4’e
düşmüş formülde de 2’den 1’e düşer.
2.bileşikte Y, g olarak 4’ten 3’e düşmüş
formülde de 4’ten 3’e düşer. XY3 bulunur.

• 3.YOL: 2.bileşikte X 8 g’dan 4 g’a

düştüğüne göre 2.bileşikte X 2 adetten 1
adede düşer. 2.bileşikte Y 4 g’dan 3 g’a
düştüğüne göre 2.bileşikte Y 4 adetten 3
adede düşer. Bu durumda 2.bileşik
formülü XY3 bulunur.
134
 SORU
• X ve Y elementleri arasında iki farklı
bileşik oluşmaktadır. Bileşiklerdeki X ve Y
kütleleri aşağıda verilmiştir. Birinci bileşiğin
formülü XY3 olduğuna göre ikinci bileşiğin
formülünü bulunuz.
X (g) Y (g) FORMÜL
1.bileşik 3 6 XY3
2.bileşik 3 4 ?
135
 ÇÖZÜM
• 1.YOL
İkinci bileşiğin formülünü XaYb şeklinde
yazalım, a ve b’yi bulalım:
3 1
= → a=1
3 a
6 3
= → b=2
4 b
XaYb
XY2
136
• 2.YOL
Her iki bileşikte de X’ler 3’er g verilmiştir. Bu
nedenle X, 2.bileşikte de 1.bileşikte olduğu
gibi 1 olur.
Soruda verildiği gibi 2.bileşikte Y,
1.bileşiktekinin üçte ikisi olduğuna göre (6
g’dan 4 g’a düştüğünden); 3’ün üçte ikisi
alınır, 2 bulunur; buradan Y’nin 2.bileşikte 2
olduğu anlaşılır.

İkinci bileşiğin formülü XY2 bulunur.

137
 SORU
• X ve Y elementleri arasında iki farklı
bileşik oluşmaktadır. Birinci bileşiğin
formülü X2Y olup elementler arasındaki
X 7
kütlece birleşme sabit oranı = olduğu
Y 4
bilinmektedir. İkinci bileşiğin formülü XY2
olduğuna göre ikinci bileşikte elementler
arasındaki kütlece birleşme sabit oranını
X
( ) bulunuz.
Y

138
 ÇÖZÜM
FORMÜL SABİT ORAN
X 7
1.bileşik X 2Y =
Y 4
X 3,5 𝟕
2.bileşik XY2 = =
Y 8 𝟏𝟔

139
 SORU
Doğru şık: A

140
 ÇÖZÜM
• 1.YOL
• 15,6 g (tepkimeye giren X)
• 20-5,6=14,4 g (tepkimeye giren Y)
X 15,6 156 13
• XY3 bileşiğinde = = =
Y 14,4 144 12
• Buradan X:13, Y:4 bulunur.
X 13x2 26 13
• X2Y3 bileşiğinde = = =
Y 4x3 12 6

141
• 2.YOL
• 15,6 g (tepkimeye giren X)
• 20-5,6=14,4 g (tepkimeye giren Y)
X 15,6 156 13
• XY3 bileşiğinde = = =
Y 14,4 144 12
• X2Y3 bileşiğinde X 2 katına çıkacağına, Y
X 13x2 26 13
aynı kalacağına göre; = = =
Y 12 12 6
bulunur.

142
 SORU
• XY3 bileşiğinde X ile Y elementleri
X 7
arasındaki kütlece sabit oranın =
Y 3
olduğu bilinmektedir. Başlangıçta eşit
miktarda X ve Y alınmıştır, 20 g Y
artmıştır.
• a) Başlangıçta toplam kaç g madde
alınmıştır?
• b) Sonuçta kaç g XY3 bileşiği oluşmuştur?
143
 ÇÖZÜM
• a) 4 g Y artınca başlangıçta toplam 14 g
madde alındığı verilen sabit orandan
gözümüzle çıkarılabilmelidir. Daha sonra
doğrudan tek orantıyla soru çözülür:
4 g Y artınca Başta toplam 14 g varsa
20 g Y artınca Başta toplam x g vardır.
20x14 5x14
x= = = 70 g (baştaki toplam
4 1
madde miktarı)
144
• b) Sonuçta kaç g XY3 bileşiği oluşmuştur?
1.yol: 70 g baştaki toplam madde miktarıdır,
20 g arttığına göre 50 g XY3 bileşiği
oluşmuştur.
2.yol: X ve Y başta eşit miktarda alındığına
göre 35 g X ve 35 g Y başta alınmıştır. 20 g
Y artmıştır, X’in tamamı tepkimeye girmiştir.
Y’nin 35-20=15 g’ı tepkimeye girmiştir.
Kütlenin korunumu kanununa göre sonuçta
35+15=50 g XY3 bileşiği oluşmuştur.

145
C TYT-YKS 2022 KİMYA 9.SINIF 1.ÜNİTE

146
D 2012-LYS2 (10.SINIF KİMYA
1.ÜNİTE 1.BÖLÜM)

147
KİMYANIN DİĞER TEMEL
KANUNLARI

148
SABİT HACİM ORANLARI
KANUNU (AVOGADRO
KANUNU)

149
 TANIM
• Denkleştirilmiş tepkime denkleminde tüm
maddeler gaz ise aynı şartlarda
denklemdeki kat sayılar hacim olarak
alınabilir.
• Kimyasal tepkimelerde hacim korunmaz.
• N2 + 3H2 ⇌ 2NH3
• 1 L N2 + 3 L H2 = 2 L NH3

150
SORU (Doğru şık: A)

151
2.BÖLÜM: MOL KAVRAMI

152
• Çöldeki kum taneleri, buğday tarlasındaki
buğday taneleri ya da buğdaydan elde
edilen un taneleri sayılabilir mi? Bu
satırları okurken aldığınız nefesteki oksijen
moleküllerini sayabilir misiniz? Bu taneler
tek tek sayılamasa da tanelerin belirli bir
alandaki sayılarını bulmak için bir yöntem
geliştirilebilir. Bilim insanları atom, molekül
gibi çok küçük kimyasal türleri ölçmek ve
gerekli hesaplamaları yapmak için mol adı
verilen bir kavram geliştirmişlerdir.

153
• 1 mol 6,02x1023 sayısına karşılık gelir. Mol
kavramı sayesinde sayılamayacak
büyüklükteki kavramlar sayılabilecek
birimlerle ifade edilmiş olur. Nasıl ki bir
düzine, 12 sayısına; bir deste, 10 sayısına
karşılık geliyorsa 1 mol de 6,02x1023
sayısına karşılık gelir. Dünyadaki
insanların tümü ömürleri boyunca buğday
taneciği saysalar yine de toplamda 1 mol
kadar buğday taneciği sayamazlar.
• Mol kelimesi Latincede “büyük yığınˮ
anlamına gelmektedir.
154
 MOL KAVRAMININ TARİHSEL
SÜREÇ İÇERİSİNDEKİ DEĞİŞİMİ
• Dalton’dan başlayarak kimyacılar atom
sayılarının bileşiklerin yapısı, tepkimeler ve
hesaplamalar için son derece önemli
olduğunu anlamış ve bu konuda birçok
çalışma yapmışlardır.
• Amedeo Avogadro [Amedeo Avogadro
(Görsel)] aynı şartlarda, eşit hacim
kaplayan gazların atom veya molekül
sayılarının eşit olduğunu (Görsel) fark eden
ilk bilim insanıdır. 155
Amedeo Avogadro

156
• Aynı şartlarda eşit hacim kaplayan gazlar
eşit sayıda tanecik içerir.

157
• Avogadroʼdan sonra bilim insanlarının birim
alandaki atom sayısını ölçmek ve
hesaplamak için yaptığı çalışmalar aşağıda
tarihsel süreçte verilmiştir.
• 1. Ortalama molekül hızı ve yarıçap gibi
bilgiler kullanılarak 1 cm3 hacmindeki gazın
standart koşullarda yaklaşık 2,6x1019 atom
veya molekül içerdiği hesaplanmıştır
(1865).
• 2. 1 atm basınç ve 0 °C sıcaklıkta 1 cm3
gazdaki atom veya molekül sayısının
1,9x1019 olduğu hesaplanmıştır (1873).
158
• 3. Belirli bir hacimdeki sıvı ya da gazda
asılı mikroskobik parçacıkların rastgele
hareketi incelenerek yapılan ölçümler
sonucunda tanecik sayısı 6,9 ile 6,4x1023
arasında bir değer olarak hesaplanmıştır
(1909).
• Yukardaki çalışmalardan da anlaşılacağı
gibi birim alandaki atom sayısını ölçmek
ve hesaplamak için tarihi süreçte pek çok
farklı yöntem kullanılmıştır. Farklı yöntem
ve ölçümlere dayanarak günümüzde kabul
edilen sayı 6,02214199x1023’tür.
159
• Bu sayı yuvarlanarak 6,02x1023 şeklinde
kullanılmaktadır. Günümüzde 6,02x1023
sayısına Amedeo Avogadro’nun anısına
Avogadro sayısı denir, NA ile gösterilir.

160
 Kütle Spektrometresi
• Kütle spektrometresi, analiz edilecek
maddenin atomlarını elektrik ve manyetik
alan etkisiyle aynı kinetik enerjiye sahip
olacak şekilde iyonlaştırarak hızlandırır.
Hızlanan iyonların kütle veya yük
oranlarından yararlanarak kütlesinin
bulunmasını sağlar. Ayrıca kimyasal
bileşiklerin yapısını belirlemek için
kullanılır.
161
Kütle spektrometresi fotoğrafı

162
Kütle spektrometresinin şematik
gösterimi

163
• Avogadro sayısının deneysel ispatlarından
biri de şu şekildedir: Kütle spektrometresi
ile bir tane karbon-12 izotopunun kütlesi
1,9926×10-23 gram bulunur.

• Uluslararası birim sistemine (SI) göre 12 g

karbon-12 izotopunun içerdiği atom sayısı
kadar tanecik (atom, molekül, iyon veya
diğer tanecikler) içeren madde miktarına
mol denir.
164
• 1 mol (6,02×1023 tane) maddenin gram
cinsinden kütlesine mol kütlesi veya mol
ağırlığı denir. Birimi g/mol’dür.
• Aşağıda bazı maddelerin mol kütlesi, mol
sayısı ve tanecik sayıları arasındaki
ilişkiler verilmiştir:
• 1 mol C atomu = 6,02x1023 tane C atomu
=12 gram C atomudur (C:12).
• 1 mol Au atomu = 6,02x1023 tane Au
atomu = 197 gram Au atomudur (Au:197).
165
• Oksijen doğada iki atomlu moleküler hâlde
bulunur. Bu nedenle O2 şeklinde gösterilir.
• Oksijen atomlarından söz ediliyorsa O
şeklinde, oksijen moleküllerinden
bahsediliyorsa O2 şeklinde yazılır.
• 1 mol O2 molekülü 2 mol O atomuna
karşılık gelir.
• 1 mol O2 molekülü = 6,02x1023 tane O2
molekülü = 32 gram O2 molekülüdür.

166
• H2O molekülü, hidrojen ve oksijen
atomlarından oluşmuştur.
• 1 tane H2O molekülü 2 tane hidrojen
atomu ve 1 tane oksijen atomundan
meydana gelir.
• 1 mol H2O molekülü 2 mol hidrojen atomu
ve 1 mol oksijen atomundan meydana
gelir.
• 1 mol H2O molekülü = 6,02x1023 tane H2O
molekülü = 18 gram H2O molekülüdür.

167
168
BAĞIL ATOM KÜTLESİ

169
• Kütle numarası proton sayısı ile nötron
sayısının toplamına eşittir. Atomun
kütlesini oluşturan tanecikler proton ve
nötronlar olmasına rağmen atom kütlesi,
kütle numarası olarak alınamaz, çünkü
atom çekirdeğini meydana getiren proton
ve nötronlar bir araya gelirken bir miktar
kütle enerjiye dönüşmüştür, bu dönüşüm
hidrojenden başka tüm atom
çekirdeklerinde devam etmektedir. Buna
bağlanma enerjisi (nükleer enerji) denir.
170
• NÜKLEER KUVVET (BAĞLANMA
ENERJİSİ): Protonların birbirlerini
itmelerini önleyerek bağlayıcı rol oynayan
iki unsur vardır: Biri çekirdekteki nötronlar;
diğeri de çekirdekteki nükleer kuvvet, diğer
adıyla bağlanma enerjisidir.
• Protonlar, nötronsuz bir arada bulunamaz.
Bunun tersi de söz konusudur; nötronlar
da her zaman protonlara muhtaçtırlar;
çünkü onlar da tek başlarına kaldıkları
zaman 13 dakikada yarısı bozulmaya
uğrayarak proton ve elektron çıkartırlar.
171
Nükleer kuvveti kavramak için nötronların
özelliklerini görelim: Çekirdekteki
nötronlar, elektrik bakımından yüksüzdür.
Yüksüz oldukları için bir madde içinde
uzun yol alabilirler. Bu ağır parçalar,
ağırlıklarına göre süratlenirler. Hızları, ışık
hızından saniyede birkaç km’ye kadar
değişir. Nötronların bazıları çok ağırdır; bu
ağırlıklarından dolayı öyle hız
kazanabilirler ki, en kesif maddelerin bile
bir tarafından girip öbür tarafından çıkarlar.
172
Nötronlar bu süratle, 30 cm kalınlığındaki
demir ve kurşundan bile geçebilirler.
Ancak atom çekirdeğiyle çarpışmalarında
enerjilerini kaybederler.
Kuş havada ne kadar rahat uçuyor veya
balık denizde ne kadar rahat yüzüyorsa,
nötronlar da o hız sayesinde o kadar rahat
hareket ederler.
Bu özellikleri taşıyan nötronlar, çekirdek
içinde, enerjilerini, protonları bir arada
tutmak için kullanırlar.

173
Hidrojen hariç bütün atom çekirdeklerinde,
mutlaka nükleer enerji bulunur. Hidrojen
atomunun çekirdeğinde proton 1 adet
olduğundan, hem nötrona hem de nükleer
enerjiye ihtiyaç yoktur.
Einstein, çekirdekteki nükleer enerjiyi
E=mc2 formülü ile açıklar. Formüldeki m
maddenin kütlesi, c ışık hızı, E ise
enerjidir. Nükleer tepkimelerde, atom
numarası ve kütle numarası
korunmaktadır; bu durum kütlenin
korunduğu anlamına gelmez. Nükleer
tepkimelerde kütle kaybı olur.
174
Hidrojen dışındaki bütün atomların, bir
tartılan kütlesi bir de hesap edilen kütlesi
vardır. Tartılan kütle, mutlak surette her
zaman daha az çıkmaktadır. Bu azalan
miktar kadar madde, daha ilk oluşumda,
hidrojen hariç tüm atomların çekirdeğinde,
enerjiye dönüşmüştür. İşte bu enerji,
nükleer enerjidir.
Olay, saatin kurulup bırakılması gibi de
değildir: Protonların birbirlerini itmemeleri
için başlangıçta maddenin enerjiye
dönüşmesiyle başlayan görevi, nötronlar
her an sürdürmektedirler.
175
• BAĞIL ATOM KÜTLESİ: Atomların
kütleleri çok küçük olduğu için atom
kütlesinin doğrudan ölçülmesi mümkün
değildir. Günümüzde bütün atomların
kütleleri standart kabul edilen karbon-12
izotopunun kütlesine göre belirlenir. Bir
atomun kütlesi karbon-12 izotopunun
kütlesi ile karşılaştırılarak hesaplanır.
• C-12 izotopunun atom kütlesi 12,00000
kabul edilerek diğer atomların bağıl atom
kütleleri bulunur.
176
• Bir atom kütlesinin karbon kütlesine
kıyaslanması ile bulunan sayıya bağıl
atom kütlesi (ağırlığı) denir.
• Bağıl atom kütlesi kıyaslama sonucunda
bulunan bir oran olduğu için birimi yoktur.
Kütle spektrometresi kullanılarak ölçülür.
• Örneğin kütle spektrometresi verilerinden
yararlanılarak 28Siʼun atom kütlesi 27,98;
56Feʼin atom kütlesi 55,93; 107Agʼün atom

kütlesi 106,90509 olarak bulunur.

• Sayılar, tam sayılı değildir.
177
• Bu küsurlu sayılar yerine hesaplamalarda
kolaylık olması için, küsur tam sayıya
yakın bir küsur olduğundan sayılar tam
sayılı olarak verilir. Atom sembolünden
sonra iki nokta üst üste yazılarak belirtilir,
eşittir yazılarak belirtilmemelidir.
• Bağıl atom kütlesine benzer şekilde,
moleküler bileşikler için bağıl molekül
kütlesi, iyonik bileşikler için bağıl formül
kütlesi ifadeleri kullanılır. CO2’in bağıl
molekül kütlesi: 44, KOH’in bağıl formül
kütlesi: 56’dır.
178
 Bazen mol yerine;
• • elementlerde atom-gram,
• • kovalent bağlı bileşiklerde molekül-gram,
• • iyonik bağlı bileşiklerde formül-gram,
• • iyonlarda iyon-gram ifadeleri
kullanılır.

179
• Bir tane karbon-12 atomunun kütlesinin on
ikide birine 1 atomik kütle birimi (akb)
denir. Atomik kütle birimi; gram, kilogram
gibi bir kütle ölçüm birimidir. Aşağıdaki
şekilde grama çevrilebilir:

180
• 1 tane H atomu = 1 akb
• 1 tane C atomu = 12 akb
• 1 tane O atomu = 16 akb
• 1 tane Cu atomu = 64 akb
• 1 tane CO molekülü = 28 akb
• 1 tane H2O molekülü = 18 akb
• 1 tane SO2 molekülü = 64 akb
• 1 tane NH3 molekülü = 17 akb
• 1 tane H2SO4 molekülü = 98 akb
181
• Bir elementin 1 tane atomunun gram
cinsinden kütlesine gerçek atom kütlesi,
bir bileşiğin 1 tane molekülünün gram
cinsinden kütlesine gerçek molekül
kütlesi denir.
• Karbon elementi karbon atomlarından
oluşur:

182
• Altın elementi altın atomundan oluşur:

• Oksijen elementi O2 moleküllerinden oluşur:

183
• Su H2O moleküllerinden oluşur:

184
 BAĞIL ATOM KÜTLESİNİN
DİĞER İSİMLERİ
• Atom kütlesi (En çok bu isim kullanılır.)
• Atom ağırlığı (İkinci olarak bu isim kullanılır.)
• Ortalama bağıl atom kütlesi
• Ortalama atom kütlesi
• Ortalama bağıl atom ağırlığı
• Bağıl atom ağırlığı
• Ortalama atom ağırlığı

185
 İZOTOP ATOMLAR VE
ORTALAMA ATOM KÜTLESİ

186
• Bilim insanları uzunca bir süre Dalton
Atom Modeliʼnin önerdiği gibi aynı element
atomlarının özdeş olduğuna inanmışlardır.
Ancak kütle spektrometresinin
bulunmasıyla aynı elemente ait farklı
kütleli atomların varlığı tespit edilmiştir.
Kütle spektrometresi ile izotop atomların
bağıl atom kütleleri ve doğada bulunma
yüzdeleri ölçülür. Örneğin kütle
spektrometresi ile neonun doğada üç
izotopu olduğu bulunmuştur.
187
Neon Elementinin İzotopları ve
Doğada Bulunma Yüzdeleri

188
 İZOTOPLARIN DOĞADAKİ
YÜZDESİNDEN ATOM
KÜTLESİ HESAPLANMASI
• Bir elementin atom kütlesi hesap edilirken
doğada bulunan izotopların her biri için
atom kütlesi (veya kütle numarası) ile
doğadaki bulunma yüzdesi (%99 ise, 0,99
yazılarak) çarpılır, sonra tüm izotoplar için
bulunan değer toplanarak elementin atom
kütlesi bulunur.
189
• İzotopların doğada bulunma yüzdeleri
dikkate alınarak ortalama atom kütlesi
hesaplanır. Bir elementin izotoplarının
kütlelerinin ağırlıklı ortalamasına ortalama
atom kütlesi denir. Ortalama atom
kütlesinin birimi akbʼdir.
• Bir elementin ortalama atom kütlesi
aşağıdaki bağıntı ile hesaplanır:

190
 BİR ELEMENTİN ATOM
KÜTLESİNİN İZOTOPLARIN
ATOM KÜTLESİNDEN
HESAPLANMASI
• SORU: 12C:12,00000 (Doğada %98,90)
13C:13,00335 (Doğada %1,10) (C:?)

• CEVAP
12,00000x0,9890+13,00335x0,110=12,01
C:12,01 akb veya C:12,01
191
 BİR ELEMENTİN ATOM
KÜTLESİNİN İZOTOPLARIN
KÜTLE NUMARASINDAN
HESAPLANMASI
• SORU: 12C doğada %98,90 oranında, 13C
ise %1,10 oranında bulunmaktadır. C
elementinin atom kütlesini bulunuz.
• CEVAP
12x0,9890+13x0,110=12,01
C:12,01 akb veya C:12,01
192
 Neon elementinin üç
izotopundan Ne doğada
20

%90,51 oranında, 21Ne doğada

%0,27 oranında, 22Ne doğada
%9,22 oranında bulunmaktadır.
Ne atomunun ortalama atom
kütlesini bulunuz.

193
Ne atomunun ortalama atom
kütlesi =
20x90,51 21x0,27 22x9,22
+ +
100 100 100

Ne:20,1871

194
 Bakır elementinin iki
izotopundan 63Cu doğada
%80 oranında, Cu doğada
65

%20 oranında bulunmaktadır.

Cu atomunun ortalama atom
kütlesini bulunuz.

195
Cu atomunun ortalama atom
kütlesi =
63x80 65x20
+
100 100

Cu atomunun ortalama atom

kütlesi = 63,4

Cu:63,4
196
 Galyum izotoplarından69Ga

doğada %60 oranında, 71Ga ise

doğada %40 oranında bulunur.
Galyumun ortalama atom kütlesi
kaçtır?

197
Ga atomunun ortalama atom
kütlesi =

69x0,60+71x0,40
=41,4+28,4
=69,8

Ga:69,8
198
 ELEMENTLERİN ATOM
KÜTLESİNİN TAM SAYI
ÇIKMAYIŞININ İKİ SEBEBİ
• 1.SEBEP: Elementlerin hepsinin doğada
birden fazla, en az iki izotopu vardır.
İzotopların doğada bulunma yüzdeleri çok
hassas olup değişmeyen ve virgülden
sonra çok sayıda rakam içeren
yüzdelerdir. Bu nedenle atom kütlesi tam
sayı çıkmaz.
199
• 2.SEBEP: Hidrojen dışındaki atomların
çekirdeğinde bir miktar kütle enerjiye
dönüşmüştür, bu nedenle de atom kütlesi
tam sayı çıkmaz. Hidrojen dışındaki
atomların bir tartılan kütlesi bir de hesap
edilen kütlesi vardır. Tartılan kütle, daha
az çıkar. Bu azalan miktar kadar madde
enerjiye dönüşür; bu enerji, nükleer
enerjidir. Nükleer enerjinin çekirdekteki
görevi protonların birbirini itmesine karşın
onları bir arada tutmaktır.
200
Einstein, çekirdekteki nükleer enerjiyi E=mc2
formülü ile açıklar. Formüldeki m maddenin
kütlesi, c ışık hızı, E ise enerjidir.

201
 KÜTLE SPEKTROMETRESİ
ALETİ
• Elementlerin izotoplarının tabiattaki
bulunma yüzdeleri ve dolayısıyla da
küsurlu ve net olarak atom kütleleri, kütle
spektrometresi aleti ile belirlenir.

202
 ATOM KÜTLESİ ÖRNEKLERİ
• Al:27
• C:12
• Na:23
• H:1
• O:16
• N:14
• S:32

203
 MOLEKÜL KÜTLESİ
• Molekülü oluşturan atomların atom
kütleleri toplamına eşittir.
• Birimi akb’dir, ama genelde akb yazılmaz.
• SORU: Suyun molekül kütlesini bulunuz
(H:1, O:16).
• CEVAP
H2O:18
H2O:18 akb
204
 FORMÜL KÜTLESİ
• İyonik bileşiklerin yapı taşı molekül
değildir, formül-birimdir.
• Bu nedenle iyonik bileşikleri için molekül
kütlesi yerine formül kütlesi denilir.
• SORU: NaCl’ün formül kütlesini bulunuz
(Na:23, Cl:35,5).
• CEVAP
NaCl:58,5

205
 MOL KÜTLESİ
• Birim g/mol’dür.
• SORU: Suyun mol kütlesini bulunuz (H:1,
O:16)
• CEVAP
H2O:18 g/mol
• SORU: 1 mol su kaç gramdır? (H:1, O:16)
• CEVAP
18 g
206
MOL HESAPLAMALARI

207
 Mol Kütlesi Hesaplamaları
• 1 mol element atomunun gram cinsinden
kütlesine o elementin mol kütlesi denir.
Periyodik tabloda element sembollerinin
sol üst köşesinde verilen ortalama atom
kütleleri o atomların 1 molünün gram
cinsinden kütlesini ve bağıl atom kütlesini
verir (RAKAMSAL DEĞER OLARAK).
Örneğin Mg elementi için verilen 24,305Mg
sayısı hesaplamalarda kolaylık olması
açısından 24Mgʼa yuvarlanabilir.
208
• Bir soruda verilen Mg:24 sayısı; Mgʼun
bağıl atom kütlesinin 24 olduğu, Mgʼun mol
kütlesinin de 24 gram/mol olduğu
anlamlarına gelir.
• 1 mol Mg atomunun kütlesinin 24
gram/mol olması aynı zamanda 6,02x1023
tane Mg atomunun kütlesinin 24 gram
olduğu anlamına gelir.

209
210
• Atomların mol kütlelerinden yararlanarak
moleküler elementlerin ve bileşiklerin mol
kütleleri de hesaplanır.

• Bir bileşiğin mol kütlesini bulmak için bileşiği

oluşturan elementlerin mol kütleleri ile
formüldeki atom sayıları çarpılmalıdır. Bulunan
element kütlelerinin toplamı bileşiğin mol
kütlesine eşittir.
211
212
213
214
215
• Bileşiğin formülünde görülen sayılar mol
sayıları arasındaki ilişkiyi gösterir. Örneğin
1 mol H2O molekülü 2 mol hidrojen ve 1
mol oksijenden oluşmuştur. 1 mol su elde
etmek istendiğinde 2 mol hidrojenle 1 mol
oksijenin tepkimeye girmesi gerekir ancak
hidrojen ve oksijen mol olarak ölçülemez.
Bu nedenle gazların normal şartlarda veya
oda koşullarındaki hacminden veya
kütlesinden yararlanarak mol sayısı
hesaplanabilir.
216
• 0 ºC sıcaklık ve 1 atmosfer basınç
koşullarına normal koşullar denir ve NKA
ile gösterilebilir. Normal koşullarda 1mol
gaz 22,4 litre hacim kaplar.
• 25 ºC sıcaklık ve 1 atmosfer basınç
koşullarına oda koşulları veya standart
koşullar denir. Standart koşullarda 1 mol
gaz 24,5 litre hacim kaplar.
• Bu iki durum da gazın cinsine bağlı
değildir.

217
Mol sayısı hesaplamalarında kullanılan nicelikler,
sembolleri ve en fazla kullanılan birimleriyle
aşağıdaki tabloda verilmiştir.

218
 Mol-Kütle Hesaplamaları
• Madde miktarı gram olarak verilmişse mol
sayısı aşağıdaki eşitlikle bulunur:

219
 MOL HESAPLAMALARINDA
KULLANILABİLECEK FORMÜL
• n=m/MA
• n=Mol sayısı (Birimi mol)
• m=Kütle (Birimi gram)
• MA=Mol ağırlığı (Birimi g/mol)

• SORULAR FORMÜL KULLANILMADAN

ORANTI KURARAK DA ÇÖZÜLEBİLİR.
220
221
222
Soruda madde miktarı tane
olarak verilmişse mol sayısı
aşağıdaki eşitlikle bulunur:

223
224
225
226
227
9.SINIF KİMYA MADDE
MİKTARI KONUSU

228
• Atom ve moleküller çok küçük
taneciklerdir. Küçük bir miktar madde
örneği bile sayılamayacak kadar çok
katrilyonlarca atom veya molekül içerir. Bu
nedenle maddedeki taneciklerin tek tek
sayılması imkânsızdır.
• Kimyada bir ölçü birimi olan mol; atom,
molekül gibi küçük tanecikleri daha pratik
ifade etmemizi sağlar.
• 1 mol, 6,02x1023 tane taneciğe karşılık
gelir.
229
• Karbon-12 izotopunun 12,00000 gramı
içinde bulunan atom sayısına eşit, atom
veya molekül içeren madde miktarı 1
mol olarak tanımlanmıştır.
• Mol n harfi ile gösterilir.
• 1 mol madde içinde Avogadro sayısı kadar
yani 6,02x1023 tane atom veya molekül
bulunmaktadır.
• Mol kütlesi (mol ağırlığı) MA ile ifade edilir.
Mol kütlesinin birimi mol/g’dır.

230
• 1 mol He atomu 6,02x1023 tane atom
içerir, 4 gram gelir ve mol kütlesi 4
gram/mol’dür (He:4).

• 1 mol N2 molekülü 6,02x1023 tane molekül

içerir, 28 gram gelir ve mol kütlesi 28
gram/mol’dür (N:14).

• 1 mol NH3 molekülü 6,02x1023 tane

molekül içerir, 17 gram gelir ve mol kütlesi
17 gram/mol’dür (N:14, H:1).
231
 10 ELEMENT DIŞINDAKİ
ELEMENTLERİN 1 MOLÜ KAÇ
GRAMDIR?
• 10 element dışındaki elementlerin 1 molü
atom kütlesi kadar gramdır.
• SORU: 1 mol Na kaç gramdır? (Na:23)
• CEVAP: 1 mol Na 23 gramdır.

232
YAPI TAŞI MOLEKÜL OLAN 10
ELEMENT
• F2
• Cl2
• Br2
• I2
• At2
• O2
• H2
• N2
• S8
• P4
233
 10 ELEMENTİN 1 MOLÜ KAÇ
GRAMDIR?
• 10 elementin 1 molü atom kütlesi kadar
gram değil, molekül kütlesi kadar gramdır.
• SORU: 1 mol oksijen* kaç gramdır? (O:16)
1 mol oksijen 32 gramdır.

*Oksijen denilince O2 anlaşılmalıdır, çünkü

oksijen moleküler element olduğundan yapı
taşı O2’dir.
234
NOT: Soru şu şekillerde sorulursa da sonuç
yine 32 gram olacaktır:
1 mol oksijen molekülü kaç gramdır? 32 g
1 mol O2 molekülü kaç gramdır? 32 g
1 mol O2 kaç gramdır? 32 g

• DİKKAT
1 mol oksijen atomu kaç gramdır? 16 g
1 mol O atomu kaç gramdır? 16 g
1 mol O kaç gramdır? 16 g
235
 BİLEŞİKLERİN 1 MOLÜ KAÇ
GRAMDIR?
• Bileşiklerin 1 molü kovalent bileşiklerde
molekül kütlesi kadar gram, iyonik
bileşiklerde formül kütlesi kadar gramdır.

• SORU: 1 mol su kaç gramdır? (H:1, O:16)

CEVAP: H2O:18
1 mol su 18 gramdır.
236
3 mol Na kaç gramdır? (Na:23)

237
69 gram

238
32 gram oksijen kaç moldür?
(O:16)

239
1 mol

240
36 gram H2O kaç moldür?
(H:1, O:16)

241
 H2O:18

18 gram 1 mol
36 gram 2 mol

242
• SORU: 0,2 mol CH4 gazı kaç gramdır?
(CH4:16)

• ÇÖZÜM
1 mol CH4 16 gram ise,
0,2 mol CH4 x gram olur.
x = 3,2 gram

243
0,5 molü 11,5 gram gelen X
elementinin;
a) Atom kütlesi kaçtır?
b) Mol kütlesi kaçtır?

244
a) X:23 veya X:23 akb
b) X:23 g/mol

245
 XY2 bileşiğinin 0,5 molü 32
gram geldiğine göre Y
elementinin atom kütlesi kaçtır?
(X:16)

246
1 molü 64 gram olur.
XY2=64
X:16 olduğuna göre
Y2=64-16
Y2=48
Y=24
Y:24

247
TANECİK HESAPLAMALARI

248
3 tane H2SO4 (sülfürik asit)
molekülü kaç tane atomdan
oluşmuştur?

249
21 atom

250
1 adet NaCl taneciğinde kaç
tane iyon vardır?

251
2 tane iyon

252
 BAZEN MOL YERİNE;
ELEMENTLERDE ATOM-
GRAM, KOVALENT BAĞLI
BİLEŞİKLERDE
MOLEKÜL-GRAM, İYONİK
BİLEŞİKLERDE
FORMÜL-GRAM, İYONLARDA
İYON-GRAM İFADELERİ
KULLANILABİLİR
253
 ATOM GRAM
MOLEKÜL GRAM
• 1 atom gram sodyum denilince 1 mol (23
gram) sodyum anlaşılır (Na:23).
• 1 atom gram oksijen denilince 16 gram
oksijen anlaşılır (O:16).
• 1 molekül gram oksijen denilince 32 gram
yani 1 mol oksijen anlaşılır (O:16).
• 1 molekül gram H2O denilince 18 gram
yani 1 mol H2O anlaşılır (H2O :18).
254
0,1 molekül-gram H2SO4 kaç
gramdır? (H2SO4:98)

255
1 molekül gram H2SO4 98 g ise
0,1 molekül gram H2SO4 9,8 g

256
3 formül-gram NaCl kaç
gramdır? (NaCl:58,5)

257
58,5x3=175,5 g

258
3 iyon-gramNa+ kaç gramdır?
(Na:23)

259
69 gram

260
MOLEKÜLDEKİ ATOM SAYISI
İLE MOL MOLEKÜLDEKİ MOL
ATOM SAYISI AYNIDIR

261
3 tane su molekülünde kaç tane
atom vardır?
9

3 mol su molekülünde kaç mol

atom vardır?
9
262
AVOGADRO SAYISI
6,02x1023

263
• 6,02x1023 sayısı Avogadro sayısı olarak
bilinir ve (NA) ile gösterilir.

264
MOL-TANECİK İLİŞKİSİ

265
• 1 mol maddede 6,02x1023 sayısı kadar
tanecik vardır.

266
Kovalent bileşiklerin 1 molünde
6,02x1023 tane molekül vardır.

267
 1 mol NaCl bileşiğinde
2x6,02x10 tane iyon vardır.
23

268
 Yapı taşı molekül olan 10
elementin 1 molünde 6,02x10 23

tane molekül vardır.

269
10 element dışındaki diğer
elementlerin 1 molünde
6,02x10 tane atom vardır.
23

270
3 mol NaOH bileşiğinde kaç
tane atom vardır?

271
3x3x6,02x1023

=5,418x10 24

272
 ATOMUN VE MOLEKÜLÜN
GERÇEK KÜTLESİNİN
BULUNMASI (ADET TANECİK
İLE KÜTLE İLİŞKİSİ)

273
 1 tane C atomu kaç g’dır? (C
atomu kaç g’dır?) (C atomunun
kütlesini bulunuz).
(C:12)

6,02x1023 tane C atomu 12 g ise

1 tane C atomu x g’dır.
x=2x10-23 g’dır.

274
 1 tane O2 molekülü kaç g’dır?
(O2 molekülü kaç g’dır?) (O2
molekülünün kütlesini bulunuz).
(O:16)

6,02x1023 tane O2 molekülü 32 g ise

1 tane O2 molekülü x g’dır.
x=5,3x10-23 g’dır.
275
1 tane H2O molekülü kaç g’dır?
(H2O molekülü kaç g’dır?) (H2O
molekülünün kütlesini bulunuz).
(O:16, H:1)

6,02x1023 tane H2O molekülü 18 g ise

1 tane H2O molekülü x g’dır.
x=3x10-23 g’dır.
276
 80 gram NaOH bileşiğinde kaç
tane atom vardır? (Na:23, O:16,
H:1)

277
 NaOH:40

80 gram 2 mol

2x3x6,02x1023
3,612x1024 tane atom vardır.

278
 ANCAK CEBİRSEL
DENKLEMLE
ÇÖZÜLEBİLECEK MOL-KÜTLE
İLİŞKİSİ PROBLEMİ

279
 CH4 ve C2H6’dan oluşan 1
mollük bir karışım 28,6 g
geliyor. Karışımın kaç molü CH4
kaç molü C2H6’dır? (C:12, H:1)

280
• CH4 mol sayısı x, C2H6 mol sayısı y olsun.
• x+y=1
• m=MAn
• CH4:16
• C2H6:30
• 16x+30y=28,6
• x=0,1 mol
• y=0,9 mol

281
akb İLE TANECİK İLİŞKİSİ

282
16 tane O atomu kaç akb’dir?
(O:16)

283
 1 tane O atomu 16 akb ise
16 tane O atomu x akb’dir.

x=256 akb’dir.

284
akb İLE KÜTLE İLİŞKİSİ

285
 akb VERİLİP KÜTLE
İSTENİRSE
• Önce verilen akb’nin karşılığı olan tanecik
sayısı bulunur.
• Sonra o tanecik sayısına karşılık gelen
kütle bulunur.

286
320x 23
6,02x10 akb, kaç gram O
atomudur? (O:16)

287
16 akb 1 tane O atomu ise
320x 6,02x1023 akb x tane O atomudur.
x= 20x 6,02x1023 tane O atomudur.

6,02x1023 tane O atomu 16 g ise

20x 6,02x1023 tane O atomu x g’dır.
x= 320 g’dır.

288
 KÜTLE VERİLİP akb
İSTENİRSE
• Önce verilen kütlenin karşılığı olan tanecik
sayısı bulunur.
• Sonra o tanecik sayısına karşılık gelen
akb bulunur.

289
320 gram O atomu kaç akb’dir?
(O:16)

290
 16 g O 6,02x1023 tane O atomu ederse
320 g O x tane atomu eder.
x=20x 6,02x1023 O atomu

1 tane oksijen atomu 16 akb ise

20x 6,02x1023 tane oksijen atomu x akb’dir.
x=16x20x 6,02x1023 akb
x=320x 6,02x1023 akb

291
EZBERLENECEK BİLGİ

Tüm elementlerin 1 g’ı

6,02x1023 akb’dir.

292
EZBERLENECEK BİLGİ

1 23
akb=1/6,02x10 g

293
 1 akb=1/6,02x1023 g
=1,67x10-24 g
• 1 akb, 1 tane H atomunun gerçek
kütlesine eşittir.
• H:1 olduğuna göre;
6,02x1023 tane H atomu 1 g ise
1 tane H atomu x g’dır.
x=1/6,02x1023 g
x=0,167x10-23 g
x=1,67x10-24 g
294
GAZLARIN NORMAL
ŞARTLAR ALTINDAKİ
HACİMLERİ

295
NORMAL ŞARTLAR ALTINDA
1 atm basınç
0 °C sıcaklık

296
Bütün gazların 1 molleri normal
şartlar altında 22,4 litre hacim
kaplar.

297
 MOL-HACİM (NORMAL
ŞARTLAR ALTINDA) İLİŞKİSİ

298
N.Ş.A 11,2 litre helyum gazı kaç
moldür?

299
0,5 mol

300
 KÜTLE-HACİM (NORMAL
ŞARTLAR ALTINDA) İLİŞKİSİ

301
N.Ş.A 11,2 litre helyum gazı kaç
gramdır? (He:4)

302
2 gram

303
N.Ş.A 16 gram oksijen gazı kaç
litredir? (O:16)

304
11,2 litre

305
 GAZLARIN ODA
ŞARTLARINDAKİ HACİMLERİ

306
 ODA ŞARTLARI*
1 atm basınç
25 °C sıcaklık
* Bazı sorularda standart şartlar ile oda şartları aynı kabul ediliyor.

307
Bütün gazların 1 molleri oda
şartlarında 24,5 litre hacim
kaplar.

308
AYNI ŞARTLARDA GAZLARIN
EŞİT MOLLERİ EŞİT HACİM
KAPLAR (AVOGADRO
KANUNU)

309
16 gram He (helyum) gazının 5
litre geldiği aynı şartlarda 2 mol
CH4 (metan) gazı kaç litre gelir?
(He:4)

310
16 g He 4 moldür.

4 mol 5 L ise
2 mol x L’dir.
x=2,5 litre

311
 ÇÖZÜMLÜ PROBLEM
• Belirli koşullarda 2 mol HCl gazı 12 L
hacim kaplıyor aynı koşullarda 3 mol CH4
gazı kaç litre hacim kaplar?

• A) 12 B) 14 C) 16 D) 18 E) 22

312
AYNI ŞARTLARDA BİRLEŞEN
GAZLARDA SABİT HACİM
ORANLARI KANUNU (GAY
LUSSAC KANUNU)*
*Gay Lusac Kanunu adıyla bilinen 2 farklı kanun vardır, birisi bu kanundur.

313
 TANIM
• Denkleştirilmiş tepkime denkleminde tüm
maddeler gaz ise aynı şartlarda
denklemdeki kat sayılar hacim olarak
alınabilir.
• Kimyasal tepkimelerde bazen korunur
bazen hacim korunmaz.
• N2 + 3H2 ⇌ 2NH3
• 1 L N2 + 3 L H2 = 2 L NH3
314
 Aynı şartlarda tam verimle 10
litre karbon monoksit gazı kaç
litre oksijen gazı ile birleşir ve
kaç litre karbon dioksit gazı
oluşur?
2CO + O2 → 2CO2

315
• Önce tepkime denklemi yazılır ve
denkleştirilir.
• Kat sayılar hacim olarak kabul edilir.
Orantı kurularak soru çözülür.
• Denkleme göre 2 litre CO gazı 1 litre O2
gazı ile birleşir ve 2 litre CO2 gazı oluşur;
buna göre 10 litre CO gazı 5 litre O2 gazı
ile birleşir ve 10 litre CO2 gazı oluşur.

316
SORU (Doğru şık: A)

317
 BİLEŞİĞİ OLUŞTURAN
ELEMENTLERİN KÜTLECE
YÜZDELERİNİN BULUNMASI
(Başlıca 3 farklı tipte soru olabilir.)

1. ATOM KÜTLESİNDEN BULUNMASI

2. SABİT ORANDAN BULUNMASI
3. GRAMLARDAN BULUNMASI

318
 BİLEŞİĞİ OLUŞTURAN
ELEMENTLERİN KÜTLECECE
YÜZDELERİNİN ATOM
KÜTLESİ YARDIMIYLA
BULUNMASI

319
SO3 bileşiğinde kütlece % S ve
kütlece % O kaçtır? (S:32,
O:16)

320
SO3:80
O3:48
S:32

80 g SO3’ün 48 g’ı O ise

100 g SO3’ün x g’ı O’dur.
x=60 g O
Kütlece %60 O
Kütlece %40 S
321
 BİLEŞİĞİ OLUŞTURAN
ELEMENTLERİN MOLCE
YÜZDELERİ

322
SO3 bileşiğinde molce % S ve
molce % O kaçtır?

323
Molce %75 O
Molce %25 S

324
 FORMÜL ÇEŞİTLERİ
• 1– KABA FORMÜL (BASİT FORMÜL)
(AMPİRİK FORMÜL): Bir bileşiği
oluşturan elementleri ve bu elementler
arasındaki en basit tam sayılı oranı
gösteren formüldür.
• 2– KAPALI FORMÜL (KİMYASAL
FORMÜL) (FORMÜL) (Kovalent bileşikler
için MOLEKÜL FORMÜLÜ): Bileşiği
oluşturan temel birimi ve bu birimdeki
atomların sayılarını gösteren formüldür.
325
• 3– AÇIK FORMÜL (YAPISAL FORMÜL)
(YAPI FORMÜLÜ) : Kovalent bileşiklerin
açık formülü yazılır, iyonik bileşiklerde açık
formül yoktur.
• Açık formül tanımı: Kovalent molekülün
Lewis yapısında ortaklaşmış 1 tane
elektron çiftinin atomların sembolleri
arasında bir çizgi ile gösterildiği,
ortaklaşmamış elektron çiftlerinin ise hiçbir
şekilde gösterilmediği formüldür.

326
 KABA FORMÜL (BASİT
FORMÜL) (AMPİRİK FORMÜL)
• Kaba formülden; bileşikte hangi
elementlerin bulunduğu, bileşikteki
elementlerin sayıca (molce) oranı, eğer
atom ağırlıkları verilirse bileşikteki
elementlerin kütlece oranı bulunabilir.

327
 KAPALI FORMÜL
• Kapalı formülden; kaba formülden
anlaşılan her şey anlaşılabilir, ayrıca
bileşiği oluşturan elementlerin atom
ağırlıkları verilirse elementlerin sayıları da
belli olduğundan bileşiğin mol kütlesi
bulunabilir.
• Her iki formülden de fiziksel veya kimyasal
özellik anlaşılamaz.

328
BASİT FORMÜL-GERÇEK
FORMÜL-MA İLİŞKİSİ

329
(Basit formülün MA’sı)n=Bileşiğin
MA’sı

(Basit formül)n=Gerçek formül

330
Basit formülü CH2O, MA’sı 180
olan bileşiğin gerçek formülü
nedir? (C:12, H:1, O:16)

331
CH2O:30
30n=180
n=6

(CH2O)n=Gerçek formül
(CH2O)6
C6H12O6

332
 VERİLEN YÜZDE YA DA
GRAMDAN BASİT FORMÜLÜN
BELİRLENMESİ
1-Elementin verilen kütlece yüzdesi veya
verilen gramından elementin mol sayısı
bulunur.
2-Her bir elementin en küçük tam sayılı mol
oranları bulunur.
3-Mol oranları en küçük tam sayılı olarak
yazılır. Böylece basit formül bulunur.
333
VERİLEN GRAMDAN BASİT
FORMÜLÜN BELİRLENMESİ

334
 Karbon ve hidrojen
elementlerinden oluşan 3,2
gramlık bir bileşiğin 2,4 gramı C
elementi, 0,8 gramı ise H
elementidir. Buna göre bu
hidrokarbon bileşiğinin basit
formülünü bulunuz (C:12, H:1).

335
 m
• n= formülü kullanılır.
MA
2,4
• nC = = 0,2
12
0,8
• nH = = 0,8
1
• C0,2H0,8
• Mol oranlarını en küçük tam sayıya
çevirmek için 10 ile çarpıp 2’ye bölelim
veya her ikisini de 0,2’ ye bölelim:
• CH4 bulunur.
336
• PROBLEM: Okaliptüs ağacının
yapraklarında bulunan okaliptol maddesi
doğal bir ağrı kesicidir. Okaliptol
maddesinden alınan 9,486 gramlık bir
örnek analiz edilmiş ve bileşiminde 7,38 g
karbon, 1,119 g hidrojen ve 0,987 g
oksijen bulunmuştur. Okaliptoldeki
elementlerin kütlece yüzdelerini bulunuz.
• Karbon yüzdesi =%77,798
Hidrojen yüzdesi =%11,796
Oksijen yüzdesi =%10,404
337
ELEMENTLERİN BİLEŞİKTEKİ
KÜTLECE YÜZDE
ORANLARINDAN BASİT
FORMÜLÜN BELİRLENMESİ

338
 BASİT FORMÜLÜN
BELİRLENMESİ
• 4 aşamada belirlenir:
1-Herbir elementin kütlece yüzdesi
2-Herbir elementin mol sayısı
3-Her bir elementin en küçük tam sayılı mol
oranları
4-Basit formül

339
 Askorbik asit (C vitamini)
kütlece % 40,92 karbon, % 4,58
hidrojen ve % 54,50 oksijen
elementlerinden oluşmuştur.
Buna göre askorbik asidin basit
formülünü bulunuz (C:12, O:16,
H:1).

340
• Her bir elementin kütlece yüzde değeri
100 gram bileşikteki elementin kütlesi
m
olduğundan n = formülünden
MA
elementlerin molleri bulunur:
40,92
• nC = = 3,41
12
4,58
• nH = = 4,58
1
54,50
• nO = = 3,41
16

341
• Her elementin kütlece yüzde değeri 100
gram bileşikteki elementin kütlesi olarak
kabul edilir ve elementlerin molleri bulunur.

• Bulunan mol değerleri en basit tam

sayılarla mol oranlarına çevrilir. Bunun için
en küçük mol değeri hepsi için ortak bölen
olarak alınır.

• Askorbik asidin basit formülü C3H4O3

olarak bulunur.
342
MOL KAVRAMYLA İLGİLİ
ÇÖZÜMLÜ SORULAR

343
• SORU: NH4HCO3 bileşiğinin 15,8 gramı
kaç tane hidrojen atomu içerir? (N:14,
H:1,C:12, O:16)

• ÇÖZÜM: NH4HCO3: 79 g/mol

79 g NH4HCO31 mol ise, 15,8 g NH4HCO3
0,2 mol olur.
1 mol NH4HCO3 bileşiği 5x6,02x1023 tane H
atomu içerirse, 0,2 mol NH4HCO3 bileşiği
6,02x1023 tane H atomu içerir.
344
• SORU: (CH2O)n bileşiğinin 1 molekülünün
kütlesi 3x10–22 gram olduğuna göre n
kaçtır? (C:12, H:1, O:16 ve bu soru için
Avogadro sayısını 6x1023 alınız.)

• ÇÖZÜM: 1 molekülün kütlesi 3x10–22 g

olduğuna göre, 6x1023 molekülün kütlesi
6x1023x3x10–22 g=180 g olur.
MA:180 g/mol
(CH2O)n=180
345
CH2O=12+2+16=30
30n=180
n=6
2.YOL
1 molekül 3x10–22 g
6x1023 molekül 30n g
6x1023x3x10–22 g=30n g
30n=180
n=6
346
• SORU: 1,8 NA tane oksijen atomu içeren
CuSO4.5H2O bileşiği kaç moldür?

• ÇÖZÜM: 9NA tane oksijen atomu içeren

bileşik 1 mol ise, 1,8 NA tane oksijen
atomu içeren bileşik 0,2 mol olur.

347
 KRİSTAL SUYU İÇEREN
BİLEŞİKLERDE MOL KÜTLESİ
BULUNMASI
SORU: CuSO4.5H2O’nun mol kütlesini
bulunuz (Cu:64, S:32, O:16, H:1).
(CuSO4.5H2O bileşiği CuSO4x5H2O şeklinde
de yazılabilir.)
CEVAP: CuSO4: 64+32+64=160
5H2O: 5x18=90
CuSO4.5H2O:160+90=250 g/mol
348
• SORU: 0,4 mol CuSO4.5H2O bileşiği kaç
gramdır? (CuSO4.5H2O:250 g/mol)

• ÇÖZÜM: 1 mol 250 g ise, 0,4 mol 100 g

olur.

349
• SORU: 0,3 mol CuSO4.5H2O bileşiğinde
kaç mol hidrojen atomu vardır?

• ÇÖZÜM: 1 mol CuSO4.5H2O bileşiğinde

10 mol H atomu varsa, 0,3 mol
CuSO4.5H2O bileşiğinde 3 mol H atomu
vardır.

350
• SORU: 6,02x1023 tane atom içeren NH3
bileşiği kaç gramdır? (N:14, H:1)

• ÇÖZÜM
4x6,02x1023 tane atom içeren NH3 17 g’sa
6,02x1023 tane atom içeren NH3 x g’dır.
x= 4,25 gram

351
• SORU: 0,05 mol X2O3 bileşiği 7,6 gramdır.
Buna göre, aynı X atomunun oluşturduğu
Al2(XO4)3 bileşiğinin 0,5 molü kaç
gramdır? (Al:27, O:16)

• ÇÖZÜM
0,05 mol X2O3 bileşiği 7,6 gram ise
1 mol X2O3 bileşiği x gram olur.
x=152 gram

352
X2O3:152
2X +(3x16)=152
X:52

Al2(XO4)3:402
1 mol Al2(XO4)3 bileşiği 402 gram ise
0,5 mol Al2(XO4)3 bileşiği x gram olur.
x= 201 gram

353
• SORU: SO2 ve CH4 gazlarından oluşan 24
gramlık bir karışım 0,75 mol olduğuna
göre;
• a- SO2 kaç moldür?
• b- CH4 kaç gramdır?
(S:32, O:16, C:12, H:1)

354
• ÇÖZÜM
a-
x + y = 0,75
64x + 16y = 24
Üstteki denklem -16 ile çarpılıp alttaki
denklem ile taraf tarafa toplanırsa;
x =0,25 mol SO2 bulunur.

355
b- x+y=0,75 mol
x=0,25 mol ise
y=0,5 mol CH4 olur.

1 mol CH4 16 gram ise,

0,5 mol CH4 8 gram olur.

356
• C3H6 ve C2H2 oluşan bir gaz karışımda
toplam 1,7 mol C atomu ve 2,6 mol H
atomu bulunmaktadır. C3H6 gazının normal
şartlar altındaki hacmi kaç L’dir?

357
• C3H6 gazındaki nC=x mol, C2H2 gazındaki
nC=y mol olsun (x+y=1,7). Buna göre;
• C3H6 gazındaki nH=2x mol, C2H2 gazındaki
nH=y mol olur (2x+y=2,6).
• x+y=1,7
2x+y=2,6
• x=0,9 bulunur (C3H6 gazındaki C
atomunun mol sayısı).
• 3 mol C içeren C3H6 gazı 1 mol ise
0,9 mol C içeren C3H6 gazı x moldür.
x=0,3 mol C3H6 gazı
358
• 1 mol C3H6 gazı 22,4 L ise
0,3 mol C3H6 gazı x L’dir.
x=6,72 L

359
MOL KAVRAMI TYT ÇIKMIŞ
SORULAR

360
MOL-KÜTLE-MA İLİŞKİSİ

ÇIKMIŞ SORULAR

361
E 2011-YGS (10.SINIF KİMYA
1.ÜNİTE 2.BÖLÜM)

362
MOL-KÜTLE İLİŞKİSİ

ÇIKMIŞ SORULAR

363
E 2014-LYS2 (10.SINIF KİMYA
1.ÜNİTE 2.BÖLÜM)

364
TANECİK-İÇERDİĞİ ATOM
SAYISI İLİŞKİSİ

ÇIKMIŞ SORULAR

365
D 2012-YGS (10.SINIF KİMYA
1.ÜNİTE 2.BÖLÜM)

366
MOL- KÜTLE-MOLEKÜL
KÜTLESİ İLİŞKİSİ

ÇIKMIŞ SORULAR

367
A 2012-LYS2/10.SINIF KİMYA 1.ÜNİTE

368
 NORMAL KOŞULLAR
ALTINDA HACİM-KÜTLE
İLİŞKİSİ

ÇIKMIŞ SORULAR

369
D 2014-LYS2 (10.SINIF KİMYA
1.ÜNİTE 2.BÖLÜM)

370
MOL-HACİM-KÜTLE-TANECİK
SAYISI İLİŞKİSİ

ÇIKMIŞ SORULAR

371
E 2023-TYT (10.SINIF KİMYA
1.ÜNİTE 2.BÖLÜM)

372
 NORMAL KOŞULLAR
ALTINDA HACİM-MOL-
TANECİK SAYISI-MOLEKÜL
KÜTLESİ-KÜTLE İLİŞKİSİ

ÇIKMIŞ SORULAR

373
E 2012-LYS2/10.SINIF KİMYA
1.ÜNİTE

374
BİR TANE ATOMUN GERÇEK
KÜTLESİNİN BULUNMASI

ÇIKMIŞ SORULAR

375
B 2011-YGS (10.SINIF KİMYA
1.ÜNİTE 2.BÖLÜM)

376
ATOMİK KÜTLE BİRİMİ (akb)-
TANECİK SAYISI-KÜTLE-MOL
İLİŞKİSİ

ÇIKMIŞ SORULAR

377
A 2013-LYS2 (10.SINIF KİMYA
1.ÜNİTE 2.BÖLÜM)

378
MOL-MOL ATOM İLİŞKİSİ

ÇIKMIŞ SORULAR

379
C 2004-ÖSS/FEN-1 (10.SINIF
KİMYA 1.ÜNİTE 2.BÖLÜM)

380
MOL ATOM-KÜTLE İLİŞKİSİ

ÇIKMIŞ SORULAR

381
E 2016-LYS2 (10.SINIF KİMYA
1.ÜNİTE 2.BÖLÜM)

382
MOL KESRİ-MOL-KÜTLE-MOL
KÜTLESİ İLİŞKİSİ

ÇIKMIŞ SORULAR

383
B 2014-LYS2 (10.SINIF KİMYA
1.ÜNİTE 2.BÖLÜM)

384
3.BÖLÜM: KİMYASAL
TEPKİMELER VE
DENKLEMLER

385
 KİMYASAL TEPKİMELER
• Kimyasal tepkime bir veya daha fazla
maddenin yeni maddelere dönüşmesidir.
• Kimyasal tepkimeler kimyasal
denklemlerle ifade edilir.

386
BU BÖLÜMDE EN ÖNEMLİ VE
TEMEL OLUŞTURAN 3 KONU
VARDIR
• 1. Sorudaki ifade şeklinden ve verilen
maddelerden yola çıkarak tepkime
denklemini yazabilmek
• 2. Tepkime denklemini denkleştirebilmek
• 3. Verilen tepkime denkleminin çeşidini
belirleyebilmek

387
 Kimyasal Tepkime
Denklemlerinin Yazılması
• Doğal gazın %90’ını oluşturan CH4
(metan) gazının O2’le tepkimesiyle CO2 ve
H2O oluşur. Tepkime denklemi şöyledir:
CH4 + O2 → CO2 + H2O
• Tepkimedeki ʻʻ+ʼʼ işareti CH4 ve O2ʼin
tepkimeye girdiğini, ok işaretinin (→) yönü
tepkimenin soldan sağa doğru
gerçekleştiğini ve ürün oluştuğunu
gösterir.
388
• Kütlenin Korunumu Kanunuʼna göre aynı
tür atom sayıları ok işaretinin her iki
tarafında eşit olmalıdır. Yukarıda verilen
tepkime denkleminde atom sayıları eşit
değildir. Tepkimenin sol tarafında, sağ
tarafına göre iki hidrojen atomu fazladır.
Eşitliği sağlamak için su molekülünün
önüne 2 katsayısı yazıldığında sağ
taraftaki oksijenlerin toplam sayısı 4 olur.
Bu eşitsizliği gidermek için sol taraftaki
oksijen molekülünün önüne 2 katsayısı
getirilir. Böylece eşitlik sağlanmış olur.
389
• CH4 + 2O2 → CO2 + 2H2O
• Bu eşitliğin okunuşu, ʻʻ1 mol metan, 2 mol
oksijen ile tepkimeye girerek 1 mol karbon
dioksit ve 2 mol su oluşturur.” şeklindedir.
Tepkime aşağıdaki gibi modellerle de
gösterilebilir:

390
• Tepkimede CH4 ve O2 tepkimeye girenler
(reaktifler), tepkime sonucu oluşan CO2 ve H2O
ise ürün olarak adlandırılır. Kısaca kimyasal
tepkimede girenler ok işaretinin soluna, ürünler
ise sağına yazılır.
• Girenler → Ürünler
• Kimyasal tepkimelerde girenlerin ve ürünlerin
fiziksel durumları kimyasal türün sonuna
parantez içinde yazılabilir. Gaz (g), sıvı (s) ve
katı (k) şeklinde ifade edilir. Suda çözünmüş
maddeler ise (aq) veya (suda) ifadesi ile
gösterilir.
• CH4(g) + O2(g) → CO2(g) + H2O(g)
391
• Bazı tepkimelerde ok işaretinin üzerine
tepkimenin gerçekleştiği koşullar (sıcaklık,
basınç) ve ek bilgiler (katalizör, ışık gibi)
yazılabilir:

• Ayrıca sıcaklığa ihtiyaç duyulan tepkimede

ısı miktarını belirtmek yerine okun üzerine
Latin harfi delta (Δ) yazılabilir:

392
 Kimyasal bir tepkimenin
gerçekleştiği;
• • renk değişimi,
• • çökelti oluşumu,
• • gaz çıkışı (Görsel),
• • iletkenlik değişimi,
• • ısı değişimi (Görsel)
gibi gözlenebilen ve ölçülebilen
değişikliklerle belirlenebilir.

393
Gaz çıkışı

394
Fosforun yanması

395
 KİMYASAL TEPKİMELERDE
GİRENLERDE VE
ÜRÜNLERDE DEĞİŞMEYEN
ÖZELLİKLER
• Toplam atom sayısı ve cinsi
• Toplam kütle
• Toplam proton sayısı
• Toplam nötron sayısı
• Toplam elektron sayısı
396
• Çekirdek yapısı
• Toplam yük
• Çekirdeğin yapısı
• Toplam enerji

397
 KİMYASAL TEPKİMELERDE
GİRENLERDE VE
ÜRÜNLERDE DEĞİŞEBİLEN
ÖZELLİKLER
• Mol sayısı
• Molekül sayısı
• Tanecik sayısı
• Kat sayı
• Madde sayısı ve çeşidi
398
• Taneciğin elektron sayısı
• Hacim ve basınç (gazlar için)
• Maddenin fiziksel hâli
• Renk, koku, tat, iletkenlik vb.

399
 KİMYASAL TEPKİMELERDE
DEĞİŞEN ÖZELLİKLER
• Fiziksel ve kimyasal özellikler

400
KİMYASAL REAKSİYON YERİNE
KİMYASAL TEPKİME
DENİLEBİLİR Mİ?
• Eski yıllarda kimyasal reaksiyon denirdi,
günümüzde yaygın olarak kimyasal
tepkime denmektedir. Kimyasal reaksiyon
ile kimyasal tepkime eş anlamlıdır.
• Türkçemizde reaksiyon, tepki göstermek
demektir. Ancak; kimyasal reaksiyondaki,
“reaksiyon” kelimesinin anlamı başkadır.

401
• Kimyasal reaksiyon ile kimyasal tepkime
aynı anlamı taşıyor diye kimyasal
reaksiyon sözcüğünden taneciklerin tepki
göstermesi, karşı koyması gibi anlamlar
çıkarılmamalıdır. Çünkü anlamı başkadır.
• Kimyadaki reaksiyon, batı dillerinden
Türkçemize geçtiğinden batı dillerindeki
anlamını taşımaktadır. Bu anlam şöyledir:
• “Re”, yeniden demektir. “Aksiyon;
hareket, gelişim, bir kuvvetin ortaya
çıkması manalarına gelmektedir.

402
• Reaksiyon, yeniden aksiyon manasınadır.
“Reaksiyondan önce de aksiyon vardı.
Reaksiyondan sonra da aksiyon vardır.”
demektir.
• Kimyasal reaksiyon yerine, kimyasal
tepkime dediğimizde; önce bütün bu
anlamları aklımıza getirmeliyiz. Sonra
kimyasal reaksiyon yerine, kimyasal
tepkime diyebiliriz.

403
• Kimyacılar eskiden, kimyasal
reaksiyondaki reaksiyon kelimesinin,
Türkçemizdeki reaksiyon kelimesinden
başka anlama geldiğini düşünmeden,
“Nasıl olsa Türkçede reaksiyon ile tepki
aynı anlama geliyor. Öyleyse kimyasal
reaksiyon yerine kimyasal tepkime
diyebiliriz.” demişlerdir.

404
 KİMYASAL TEPKİME
DENKLEMLERİNİN
DENKLEŞTİRİLMESİ
• Kimyasal tepkime, tepkimeye giren madde
veya maddelerin farklı özellikte madde ya
da maddelere dönüşmesi işlemidir.
Kimyasal tepkime sırasında gerçekleşen
olayları göstermek için kullanılan kimyasal
simgelere kimyasal tepkime denklemi
denir.
405
• Kimyasal tepkime denklemleri her zaman
denkleştirilmiş olarak verilmez. Tüm
kimyasal denklemlerde atom sayısı ve
cinsi korunduğu için kimyasal denklemlerin
denkleştirilmesinde aşağıdaki işlemler
yapılır:
• 1. Tepkimeye girenlerin ve oluşan
ürünlerin formülleri doğru olarak yazılır.
• 2. Genelde en çok atom içeren bileşiğin
kat sayısı 1 kabul edilerek denkleştirmeye
başlanır.
406
• 3. Farklı katsayılar denenerek tepkimenin
her iki tarafındaki atom sayılarının eşitliği
sağlanır. Tepkimedeki H ve O atomları en
son denkleştirilir.
• Formüllerin önündeki katsayılar değişebilir.
Ancak bir bileşiği oluşturan elementler
farklı katsayılarla genişletilemez. Örneğin
su (H2O) molekülünde oksijen atomunun
sayısını iki yapmak için H2O2 yazılamaz.
H2O2 hidrojen peroksit olduğu için sudan
farklı bir bileşiktir.
407
• Eşitleme yapılırken katsayılar tam sayı
veya kesirli sayı olabilir. Ancak Fe, Na, K,
Mg gibi tek atomlu elementlerin ve
bileşiklerin önüne kesirli sayı yazılamaz.
Moleküler elementlerin önüne kesirli sayı
yazılabilir (1/2O2, 3/2H2, 5/2Cl2 gibi).
• Kesirli sayıyla işlem yapmamak için
tepkime uygun katsayıyla çarpılarak tam
sayıya dönüştürülür. H2(g)+1/2O2(g)→H2O(g)
tepkimesi iki ile genişletilirse 2H2(g) + O2(g)
→ 2H2O(g) tepkimesi elde edilir.
408
409
• Denkleştirme yapılırken giren, ürünlerde
bir kez yer alan ve kat sayısı 1 olan
elementlere dikkat edilir.
• Mg + HNO3 → Mg(NO3)2+ H2
• Denkleminde Mg her iki tarafta da denktir.
Bu denkliği bozmamaya dikkat edilerek 2.
basamağa geçilir.
• Eşitliğin her iki tarafında da yer alan ancak
atom sayıları eşit olmayan elementler
önce eşitlenir.

410
• Mg + HNO3 → Mg(NO3)2+ H2
• Denklemde eşit olmayan N atomlarının
sayısını denkleştirmek için girenler
tarafındaki HNO3 bileşiğinin başına 2
katsayısı getirilir.
• Son olarak tepkimeye giren veya oluşan
ürünlerden moleküler hâlde bulunan
element eşitlenir.
• Mg + 2HNO3 → Mg(NO3)2+ H2

411
• Denklemde eşit olmayan N atomlarının
sayısını denkleştirmek için girenler
tarafındaki HNO3 bileşiğinin başına 2
katsayısı getirilir.
• Son olarak tepkimeye giren veya oluşan
ürünlerden moleküler hâlde bulunan
element eşitlenir.
• Mg + 2HNO3 → Mg(NO3)2+ H2

412
• Atom sayılarının eşitliği her iki tarafta da
kontrol edilerek tepkime denkliği
sağlanmış olur:

413
414
415
416
 KİMYASAL TEPKİME
DENKLEMLERİNİN
DENKLEŞTİRİLMESİ İLE İLGİLİ
ÇIKMIŞ SORULAR

417
E 2017-LYS2 (10.SINIF KİMYA
1.ÜNİTE 3.BÖLÜM)

418
B 2010-LYS2/KİMYA

419
E 2010-YGS (10.SINIF KİMYA
1.ÜNİTE 3.BÖLÜM)

420
D 2009-ÖSS/FEN-1 KİMYA

421
DENKLEŞTİRİLMİŞ TEPKİME
DENKLEMİ KAT SAYILARININ
YORUMU
Denklem kat sayıları;
• Maddelerin tanecik sayısını
• Molünü
• Madde gaz ise hacmini ve basıncını
oranlamamıza yardımcı olur.

422
 DENKLEŞTİRİLMİŞ
TEPKİMEDE KAT SAYI
YORUMU
• 2NaOH + H2SO4 → Na2SO4 + 2H2O
• NaOH:40
• H2SO4:98
• H2O:18
• Na2SO4:142
• 2 mol baz+1 mol asit→1 mol tuz+1 mol su
• 80 g baz+98 g asit→ 142 g tuz+ 36 g su
423
 BİLEŞİKLERİN SAĞ ALTINA
YAZILAN, FİZİKSEL HÂLİDİR
• NaCl(k), NaCl(s), NaCl(g) ve NaCl(suda) olmak
üzere dört farklı yazım vardır.
• Hâller parantez içinde, küçük harfle, küçük
puntoyla, kısaltılarak yazılır.
• NaCl(k), katı yemek tuzu; NaCl(s), erimiş
yemek tuzu; NaCl(g), gaz hâlindeki yemek
tuzu, NaCl(suda) ise suda hazırlanmış
yemek tuzu çözeltisi demektir.

424
• NaCl(suda) ,NaCl(aq) şeklinde de yazılabilir.
• Aqua, Latince’de su demektir; (aq), (aqua)
kelimesinin kısaltılmışıdır.
• Çözücü, hangi maddeyse o yazılır.
Örneğin; iyot, suda çözünmez. Alkolde
çözünür. Bu nedenle I2(alkolde) şeklinde
yazılır.
• Kastedilen hâl, oda sıcaklığındaki hâl ise
malumu ilam olmaması için yazılmayabilir.
Örneğin; suyu belirtmek için H2O
yazılabilir; su buharı kastediliyorsa
kesinlikle H2O(g) diye yazılmalıdır.
425
• Bazen de hâller yazılmamış olsa da,
tepkime denkleminden anlayabilmelidir:
AgNO3+ NaCl → AgCl(k)+ NaNO3
Girenlerdekilerin oda sıcaklığındaki hâlleri
katıdır. Ancak katı olduklarında tepkimeye
girmeyecekleri malumdur. Bu nedenle
çözeltidirler. İyonik bileşiklerin sıvı
hâlleriyle bir tepkime kimyada zaten
yoktur.
AgNO3(suda)+NaCl(suda)→AgCl(k)+NaNO3(suda)
426
• Bununla ilgili bir diğer husus daha vardır:
• H2 denilince 1 tane H2 molekülü anlaşılır.
• H2(g) denilince ise 1 mol H2 anlaşılır.

427
 TEPKİME ÇEŞİTLERİ
• KİMYASAL TEPKİME

• FİZİKSEL TEPKİME

• NÜKLEER TEPKİME

428
 TEPKİME TÜRLERİ
• 1-Tek yönlü tepkime (Geriye dönmeyen
tepkime) (İrreversibl tepkime): Tek yönlü
tepkime işaretiyle gösterilir.

• 2-Çift yönlü tepkime (Geriye dönen

tepkime) (Reversibl tepkime) (Tersinir
tepkime): Çift yönlü tepkime işaretiyle
gösterilir.

429
 TEPKİME TÜRLERİ
• 1-Homojen tepkime

• 2-Heterojen tepkime

430
 TEPKİME TÜRLERİ
• 1-Ekzotermik tepkime

• 2-Endotermik tepkime

431
 TEPKİME TÜRLERİ
• 1-Maddenin enerjiye dönüşmediği
tepkime, açığa çıkan veya gereken ısının
maddenin bağ enerjisinin karşılığı olduğu,
kütlenin korunduğu tepkimeler

• 2- E=mc2 formülüne göre maddenin

enerjiye dönüştüğü, kütlenin korunmadığı
tepkimeler (Nükleer tepkimeler=Çekirdek
tepkimeleri)
432
 ÇEKİRDEK TEPKİMELERİ
• 1-Fisyon
• 2-Füzyon

433
 KİMYASAL TEPKİME
TÜRLERİ
1– ASİT– BAZ TEPKİMELERİ
2– REDOKS (YÜKSELTGENME–
İNDİRGENME) TEPKİMELERİ
3– ÇÖZÜNME TEPKİMELERİ
4– ÇÖKELME TEPKİMELERİ
5– ANALİZ (AYRIŞMA) TEPKİMELERİ
6– SENTEZ (OLUŞUM) TEPKİMELERİ
7– YANMA TEPKİMELERİ
434
8– EKZOTERMİK (ISI VEREN)
TEPKİMELER
9– ENDOTERMİK (ISI ALAN) TEPKİMELER
10– YER DEĞİŞTİRME TEPKİMELERİ
11–METAL– ASİT TEPKİMLERİ
12–AMFOTER METAL– BAZ
TEPKİMELERİ
13–AMFOTER METAL– ASİT
TEPKİMELERİ
14– AKTİF METAL– SU TEPKİMELERİ
435
15– ASİDİK OKSİT– SU TEPKİMELERİ
16– BAZİK OKSİT– SU TEPKİMELERİ

436
 KİMYASAL TEPKİME
TÜRLERİNE ÖRNEKLER
1– ASİT– BAZ TEPKİMELERİ: Her zaman
tuz oluşur. Genelde yer değiştirme olarak
görülür ve genelde su çıkar.
2– REDOKS (YÜKSELTGENME–
İNDİRGENME) TEPKİMELERİ: Aynı
elementin yükseltgenme basamağında
ürünlerde farklılık görülür.
3– ÇÖZÜNME TEPKİMELERİ: Ürünlerde
iyon ya da bileşiğin altında suda yazar.
437
4– ÇÖKELME TEPKİMELERİ: Ürünlerde
tepkime işaretinden hemen sonraki bileşik
çökeldiğinden dolayı sağ altında parantez
içerisinde (k) işareti vardır.
5– ANALİZ (AYRIŞMA) TEPKİMELERİ:
Girenlerde bir bileşik vardır. Ürünlerde ise
en az iki madde vardır.
6– SENTEZ (OLUŞUM) TEPKİMELERİ:
Girenlerde birden fazla madde vardır,
ürünlerde ise genelde bir bileşik vardır.

438
7– YANMA TEPKİMELERİ: Girenlerde
oksijen ile birleşme olur. Ürünlerde ya
yalnız karbon dioksit ya da hem karbon
dioksit hem de su çıkar.
8– EKZOTERMİK (ISI VEREN)
TEPKİMELER: Ürünlerde kJ veya kcal
cinsinden belli miktar ısı açığa çıkar.
9– ENDOTERMİK (ISI ALAN)
TEPKİMELER: Girenlerde kJ veya kcal
cinsinden belli miktar ısı vardır.

439
10– YER DEĞİŞTİRME TEPKİMELERİ:
Birinci bileşiğin ilk kısmı ile ikinci bileşiğin
ikinci kısmı, ikinci bileşiğin ilk kısmı ile de
birinci bileşiğin ikinci kısmı birleşir. Bu
birleşmeden oluşan iki bileşik ürünlerde
görülür.
11–METAL– ASİT TEPKİMLERİ
12–AMFOTER METAL– BAZ
TEPKİMELERİ
13–AMFOTER METAL– ASİT
TEPKİMELERİ
440
14– AKTİF METAL– SU TEPKİMELERİ
15– ASİDİK OKSİT– SU TEPKİMELERİ
16– BAZİK OKSİT– SU TEPKİMELERİ

441
442
 Yanma Tepkimeleri
• Yanan odun parçaları (Görsel), paslanmış
otomobil (Görsel) ve kararmış meyve
(Görsel) her üçünde de yanma tepkimesi
gerçekleşmiştir.
• Kararma ve paslanma yavaş yanmadır.
Yavaş yanmada ışık görülmez.
• Odunun yanmasında olduğu gibi yanmaya
ışık ve ısı eşlik ediyorsa hızlı yanmadır.

443
Yanan odun parçaları

444
Paslanan otomobil

445
Kararan meyve

446
• Yanıcı maddenin oksijenle tepkimeye
girmesine yanma, tepkimeye ise yanma
tepkimesi denir.
• Yanma tepkimelerinde girenler tarafında
oksijen, ürünler tarafında yanıcı maddenin
oksijenli bileşikleri bulunur. Yanıcı
maddenin oksijenli bileşiklerine o
maddenin oksidi denir.
• 4Fe(k) + 3O2(g) → 2Fe2O3(k) (Demirin
paslanması) demir(III) oksit

447
• CH4(g) + 2O2(g) → CO2(g) + H2O(g) (Metanın
yanması) karbon dioksit
• C ve H’den oluşan bileşikler örneğin doğal
gaz yandığında, oluşan ürün CO2 ve
H2Oʼdur (Görsel).

448
• C3H8(g) + 5O2(g) → 3CO2(g) + 4H2O(g) + ısı
• C2H5OH(s) + 3O2(g) → 2CO2(g) + 3H2O(g)+ ısı
• Bütün kimyasal tepkimelere eşlik eden
enerji değişimi vardır.
• Yanma tepkimeleri, N2 gazının yanması
hariç ekzotermik tepkimelerdir.
• Bazı yanma tepkimeleri demirin
paslanması ve meyvenin kararmasında
olduğu gibi çok yavaş olduğu için sıcaklık
değişimi fark edilemez.
449
YANMA OLAYININ MADDİ ŞARTLARI
• Yanma olayının gerçekleşmesi için yanıcı
madde, hava (oksijen), tutuşma sıcaklığı
gerekir. Bu üç faktörden biri eksik
olduğunda yanma gerçekleşmez. Yanma
gerçekleştiğinde yanmayı durdurmak için
yapılması gereken işlem yanıcı maddenin
oksijenle temasını engellemektir. Bu
nedenle yangın söndürme tüplerinde,
oksijenle tepkime vermeyen ve havadan
daha ağır karbon dioksit kullanılır.
450
 Doğal gaz, kömür, odun gibi yapısında C
bulunan yakıtların tam olarak yanmaması
sonucunda oluşan dumanda CO bulunur. CO
tatsız, renksiz ve kokusuz olması nedeniyle fark
edilemez.

451
• Ortamda yeterli oksijen yoksa bileşiğin tam
yanması gerçekleşmez. Bu tür yanmada
CO ve C oluşur.
• 2C3H8(g) + 7O2(g) → 6CO(g) + 8H2O(g) + ısı
• C3H8(g) + 2O2(g) → 3C(k) + 4H2O(g) + ısı

452
 Sentez (Oluşum) Tepkimeleri
• İki veya daha fazla kimyasal türün
tepkimeye girerek bileşik oluşturmasına
sentez (oluşum) tepkimesi denir. Sentez
tepkimesi genel olarak aşağıdaki şekilde
ifade edilir:

453
• Tepkimeye giren kimyasal türler element
veya basit bileşikler olabilir. Ürün olarak
elde edilen bileşik genellikle tepkimeye
giren bileşikteki atomların tamamını içerir.
• Kalsiyum oksit katısı ve karbon dioksit
gazının tepkimeye girerek kalsiyum
karbonat oluşturması sentez tepkimesidir.
• CaO(k) + CO2(g) → CaCO3(k)
• Hidrojen ve oksijen gazlarının tepkimeye
girerek suyu oluşturması sentez
tepkimesidir.
454
• 2H2(g) + O2(g) → 2H2O(g)
• Asit yağmuru bileşeni olan sülfürik asit
oluşumu sentez tepkimesinin doğadaki
örneklerinden biridir.
• SO3(g) + H2O(g) → H2SO4(g)
• Aşağıda sentez tepkimesine örnekler
verilmiştir:
• 2K(k) + Cl2(g) → 2KCl(k)
• 4Fe(k) + 3 O2(g) → 2Fe2O3(k)
• N2(g) + 3H2(g) → 2NH3(g)
455
456
 Analiz (Ayrışma) Tepkimeleri
• Bir bileşiğin ısı veya elektrik enerjisiyle
daha küçük kimyasal türlere ayrışmasına
analiz (ayrışma) tepkimesi denir.
• Analiz tepkimeleri sentez tepkimelerinin
tersi olarak da tanımlanabilir.
• Analiz tepkimeleri genel olarak aşağıdaki
şekilde ifade edilir:

457
• Suyun elektrolizle kendini oluşturan
hidrojen ve oksijen gazlarına ayrışması
analiz tepkimesine örnektir.

• Analiz tepkimelerine kireç taşı olarak

bilinen kalsiyum karbonatın ısı etkisiyle
kalsiyum oksit ve karbon diokside
ayrışması da örnek verilebilir.

458
• Aşağıda analiz tepkimesine örnekler
verilmiştir:

459
460
 Asit-Baz Tepkimeleri
• Kimyacılar genellikle ekşi tada sahip ve
aşındırıcı özellikteki bileşikler için asit, sulu
çözeltisi kayganlık hissi uyandıran ve acı
tada sahip bileşikler için baz terimini
kullanmışlardır. Sirkenin ekşiliği asetik
asitten, limon ve turunçgillerin ekşiliği sitrik
asitten kaynaklanır (Görsel). Sabunlar baz
özelliğinden dolayı kayganlık hissi verir
(Görsel).
461
 Turunçgillerin ekşi tadı
asitliğinden kaynaklanır.

462
Sabun baz olduğu için kayganlık
hissi verir.

463
464
465
466
467
Asit-baz tepkimesinden tuz ve
su oluşumu

468
Çözünme-Çökelme Tepkimeleri
• İki ya da daha fazla maddenin birbiri içinde
gözle görülmeyecek kadar küçük
parçacıklar hâlinde homojen olarak
dağılmasına çözünme, oluşan homojen
karışımlara çözelti denir.
• Çözeltide genellikle miktarı az olan madde
çözünen, miktarı çok olan madde
çözücüdür.

469
• İki çözelti birbiri ile karıştırıldığı zaman tüm
çözünenleri oluşturan yeni bir çözelti
oluşabildiği gibi çözelti içindeki maddeler
de birbiri ile tepkimeye girerek katı (çökelti
veya çökelek) madde oluşturabilir. Katı
madde oluşumu çözünen maddelerin
çözünürlüğüne bağlıdır.
• Maddeler az ya da çok çözünebilir.

470
• Çözünürlük belirli sıcaklık ve basınçta 100
gram çözücüde en fazla çözünen madde
miktarı olarak tanımlanır.
• NaCl ve KCl gibi bazı metal tuzları suda
çok çözünürken AgCl, Pbl2 gibi bazı metal
tuzları çok az çözünürler.
• Çok az çözünen tuzlar çözünmez olarak
da kabul edilebilir.
• Az çözünen maddeler çözeltide çökelek
oluşturur. Çökelek çözeltiden ayrılan,
çözünmeyen katıdır.
471
• İyonik maddeler suda çözündüğünde
iyonlarına ayrılır. Bu iyonların birbiri ile
tepkimelerinden suda çözünmeyen katı
oluşur. Bu tür tepkimelere çözünme-
çökelme tepkimeleri denir.
• Sodyum klorür ve gümüş nitrat suda
çözündüklerinde renksiz çözelti oluşturur.
Bu tuzların sulu çözeltileri birbiri ile
karıştırılırsa beyaz renkli gümüş klorür
çökeleği ile suda çok çözünen sodyum
nitrat oluşur.
472
• Tepkime denklemi aşağıdaki gibidir:
NaCl(suda)+AgNO3(suda)→AgCl(k)+NaNO3(suda)
• Tepkimedeki bileşikler iyonik bileşikler
olduğu için suda katyon ve anyonlarına
ayrılır. Çözeltideki çözünen türler iyonlar
hâlinde bulunurken çözünmeyen iyonlar
çökelek oluşturur (Görsel).
Na+ + Cl- + Ag+ + NO3-→AgCl(k)+ Na+ + NO3-
• Çözeltideki Ag+ ile Cl - iyonlarının birbiri
ile tepkimeye girmesiyle AgCl(k) oluşur.

473
• AgCl(k) bileşiği çok az çözünür hatta suda
çözünmez kabul edilir. NaNO3 ’ın
çözünürlüğü fazla olduğu için NaNO3
çözelti içinde Na+ ve NO3- iyonları şeklinde
bulunur. Tepkime vermeyen bu iyonlara
seyirci veya gözlemci iyon denir. Bu
iyonlar tepkimenin her iki tarafında da
bulunduğu için tepkimeden çıkarılabilir.
Tepkimeye katılanlar yazıldığında
tepkimenin net iyon denklemi (net iyon
eşitliği) elde edilir:
474
• Mağaralardaki sarkıt ve dikitler (Görsel),
travertenlerin oluşumu (Görsel), su
borularındaki tortular çözünme çökelme
tepkimelerine örnek verilebilir. Çözünme
çökelme tepkimeleri endüstride bazı
kimyasal maddelerin elde edilmesinde
kullanılır.
475
• Sülfürik asit çözeltisi ile baryum klorür
çözeltisi karıştırıldığında, oluşan tepkimeyi
en iyi temsil eden net iyon denklemi
aşağıdakilerden hangisidir? C
• A) BaCl2 + H2SO4 → BaSO4 + 2HCl
• B) H+(aq) + Cl–(aq) → HCl(g)
• C) Ba2+(aq) + SO42–(aq) → BaSO4(k)
• D) Ba2+(aq) + 2Cl–(aq) + 2H+(aq) + SO42–(aq) →
BaSO4(k) + 2HCl(g)
• E) Net iyon tepkimesi olmaz.
476
Sarkıt ve dikitler

477
Travertenler

478
Kimyasal Tepkime Türü Nasıl Belirlenir?
• Kimyasal tepkime türleri; yanma, sentez,
analiz, asit-baz, çözünme-çökelme
tepkimesi olarak sınıflandırılır. Verilen
tepkimenin türünü anlayabilmek için
aşağıda verilen sorular cevaplanır. Verilen
sorunun cevabına göre tepkimenin türü
saptanmış olur:
• Tepkime denkleminin girenler kısmında O2
var mı?
• Girenlerde O2 var → yanma tepkimesidir.
479
• Basit kimyasal türler daha büyük bileşikleri
oluşturuyor mu?
• Büyük bileşikler oluşuyor → sentez
(oluşum) tepkimesidir.
• Büyük bileşikler küçük kimyasal türlere
ayrışıyor mu?
• Küçük türlere ayrışıyor → analiz
(ayrışma) tepkimesidir.
• Maddelerin sulu çözeltilerinin birbirleri ile
verdiği tepkimede katı (çökelek) oluşuyor
mu?
480
• Çökelek oluşuyor → çözünme-çökelme
tepkimesidir.
• Asit ve baz tepkimeye girdiğinde tuz ve su
oluşuyor mu?
• Tuz ve su oluşuyor → nötralleşme
tepkimesidir.

481
482
483
 KURŞUN (II) İYODÜRÜN
ÇÖKMESİ DENEYİ
• Çökelme tepkimesidir.
• KI (potasyum iyodür) ve Pb(NO3)2(suda)
[kurşun(II) nitrat] katılarının sulu çözeltileri
hazırlandığında her iki madde de iyonik bileşik
olduğundan suda iyonlarına ayrışır.
• Pb(NO3)2(suda)+2KCl(suda)→PbCl2(k)+2KNO3(suda)
• K+(aq) + 2I-(aq) + Pb2+(aq) + NO3-(aq) →
• PbI2(k) + K+(aq) + NO3-(aq)

484
• Kurşun ve iyodür iyonları birbiri ile
tepkimeye girerek kurşun (II) iyodür
katısını oluştururken potasyum ve nitrat
çözeltide iyon hâlinde bulunur (Görsel).
Tepkimeye katılmayan bu iyonlar seyirci
iyonlardır. Seyirci iyonlar tepkimeden
çıkarıldığında tepkimenin net iyon
denklemi elde edilir:

485
• Tepkimede oluşan kurşun(II) iyodür katısı
80 ºC’a kadar ısıtıldığında sıcaklık
yükseldikçe çözünürlüğü arttığı için sarı
renkli kurşun (II) iyodür çözeltisi oluşur.
Çözelti oda sıcaklığında soğumaya
bırakıldığında bu sıcaklıkta çözünürlük
azaldığı için kurşun (II) iyodür katısı tekrar
çökmeye başlar.

486
Potasyum iyodür ve kurşun (II) nitratın
sulu çözeltilerinin tepkimeleri

487
KİMYASAL TEPKİME TÜRLERİ
İLE İLGİLİ ÇIKMIŞ SORULAR

488
C 2014-YGS (10.SINIF KİMYA 1.ÜNİTE 3.BÖLÜM)

489
A 2020-TYT (10.SINIF KİMYA
1.ÜNİTE 3.BÖLÜM)

490
4.BÖLÜM: KİMYASAL
TEPKİMELERDE
HESAPLAMALAR

491
 KÜTLE, MOL SAYISI,
MOLEKÜL SAYISI, ATOM
SAYISI VE GAZLAR İÇİN
NORMAL ŞARTLARDA HACİM
KAVRAMLARININ BİRBİRİYLE
İLİŞKİLENDİRİLMESİ
HESAPLAMALARI
492
 KİMYASAL HESAPLAMALAR
• Bir tepkimenin gerçekleşmesi, tepkimenin
denklemle ifade edilmesi ve tepkimelerle
ilgili hesaplamaların yapılması kimya bilimi
açısından oldukça önemlidir. Tepkimeye
başlamadan önce verilen madde
miktarlarına göre ne kadar ürün elde
edileceğini bilmek gerekir. Belli miktar
ürünü elde etmek için başlangıçta ne
kadar maddeye ihtiyaç olduğunu
hesaplamak kolaylık sağlar.
493
• Ayrıca kimyasal hesaplamalar sayesinde
maddelerin saf olup olmadığı, maddenin
formülü, tepkimenin verimi de bulunabilir.
• Hesaplamalarda dikkat edilecekler
şunlardır:
• Hesaplama yapmak için tepkime
denkleminin doğru yazılması ve
denkleştirilmesi gerekir.
• Denkleştirme sırasında maddelerin başına
yazılan katsayılar, maddelerin mol sayısını
verir.
494
• Tepkimeye giren maddeler ve oluşan
ürünler arasında miktar olarak bağlantı
kurulurken mol sayılarından faydalanılır.
• Tepkime denklemi; mol, tanecik, hacim ve
kütle açısından yorumlanarak madde
miktarları arasında bağlantı kurulur ve
hesaplamalar kolayca yapılabilir.

495
 Kimyasal hesaplamalarda madde miktarını mol,
tane, litre, gram gibi farklı birimlere çevirmek için
aşağıdaki formüller kullanılır:

496
• Kimyasal hesaplama soruları yapılırken
maddelerin tepkimedeki miktarları ile sorudaki
miktarları arasında basit kıyaslamalar yapılarak
sonuca ulaşılır.
• Farklı problemlerde maddelerden birinin miktarı
verilerek tepkimedeki farklı maddelerin;
• Miktarı,
• Yüzdesi,
• Atom kütlesi veya molekül kütlesi,
• Maddenin formülü,
• Saf olmayan madde içeren problemler
sorulabilir.
497
 Madde Miktarlarından Birinin
Verildiği Sorular
• Kimyasal tepkime denkleminde maddelerden
birinin kütlesi, hacmi, mol sayısı veya tanecik
sayısı verilebilir. Tepkimedeki farklı
maddelerin herhangi bir cinsten miktarı
sorulabilir. Örneğin CH4 gazının 3 molünün
tamamen yanması sırasında a) Kaç gram O2
gazı harcanacağı, b) Normal koşullarda kaç
litre CO2 gazı oluşacağı, c) Kaç mol H2O
oluşacağı hesaplanabilir (O:16 g/mol, H:1
g/mol).
498
• Önce denkleşmiş tepkime denklemi yazılır.
CH4(g) +2O2(g) → CO2(g) +2H2O (s)

• I. YOL: Tepkimenin altına tepkimedeki

maddelerin kat sayıları (mol sayıları), bu
bilgilerin altına da soruda verilen bilgiler
mol cinsinden yazılır.
• Soruda miktarı verilen madde çözüm için
yol göstericidir. Bu madde kaç kat artıyor
veya azalıyorsa diğer maddeler de aynı
oranda artar veya azalır.
499
• Mol sayıları arasındaki ilişki pratik bir
şekilde tepkime üstünde kurulabileceği gibi
oran orantı denklemleri sonucunda da elde
edilebilir. Bulunan mol sayılarından
yararlanılarak soruda istenilen mol, kütle,
hacim, tanecik sayısı hesapları yapılır:

500
501
• II. YOL: Mol sayısı yerine madde
miktarları, soruda istenilen mol, kütle,
hacim, tanecik sayısına dönüştürülür.
Madde miktarları arasındaki ilişki tepkime
üstünde kurulabileceği gibi oran orantı
denklemleri sonucunda da elde edilebilir.

502
503
504
Azot ve hidrojen gazlarından amonyak gazı elde
edilirken harcanan ve elde edilen madde
miktarlarını farklı birimlerde tablo üzerinde
inceleyerek kimyasal tepkimeyi yorumlayalım:

505
• Tepkimede, maddelerin başına yazılan
katsayılar mol sayısını, tanecik sayısı oranını
ve gaz hâlindeki maddeler için hacim oranını
belirtir. Maddelerin başına yazılan katsayılar
kütle oranı olarak kullanılamaz, çünkü
maddelerin mol kütleleri farklıdır.
• Tepkimede, 1 mol azot gazı 3 mol hidrojen
gazı ile birleşerek 2 mol amonyak gazı
oluşturmaktadır.
• Kullanılan azotun 3 katı hidrojen
kullanıldığına ve kullanılan azotun 2 katı
amonyak oluştuğuna dikkat edilmelidir.
506
• Tepkimede, 5 mol azot kullanılırsa 15 mol
hidrojen kullanılması gerekir ve sonuçta 10
mol amonyak elde edilir (Kullanılan azot
miktarı 5 kat artırılınca kullanılan
hidrojenin ve oluşan amonyağın da aynı
oranda arttığına dikkat edilmelidir.).
• Hacim olarak incelendiğinde N2, H2, NH3
arasında 1, 3, 2 oranının olduğu görülür.
Aynı koşullar altında tepkimede 2 litre N2
varsa 6 litre H2 kullanılır ve tepkime
sonucu 4 litre NH3 elde edilir.
507
• Tepkime normal koşullar altında
gerçekleştiğinde tepkimede 22,4 L N2
kullanılırsa 67,2 L H2 kullanılır ve tepkime
sonucu 44,8 L NH3 elde edilir. Azot hacmi
yarıya indirilirse tepkimede 11,2 L N2 ve
33,6 L H2 kullanılır. Sonuçta 22,4 L NH3
elde edilir.
• Tepkime tanecik sayısı olarak incelenirse
1 tane N2 molekülü kullanıldığında 3 tane
H2 molekülü kullanılır ve tepkimede 2 tane
NH3 molekülü elde edilir.
508
• Kimyasal maddelerin tanecikleri gözle
görülemeyecek kadar küçüktür. Tanecik
sayıları ifade edilirken genellikle 1 molün
tanecik sayısı olan Avogadro sayısı NA
tane (6,02x1023) ile ifade edilir.
Tepkimedeki katsayılardan, NA tane
(6,02x1023) N2 molekülü, 3 NA tane
(3x6,02x1023=18,06x1023) H2 molekülü
kullanılacağı ve 2 NA tane
(2x6,02x1023=12,04x1023) NH3 molekülü
elde edileceği açıktır.
509
• Maddeler arasında hesaplamalar kütle
olarak yapılırsa aynı oran görülmez.
Kullanılan ve oluşan maddelerin molünden
kütlelerine geçildiğinde 28 gram N2 ve 6
gram H2 kullanıldığı ve 34 gram NH3 elde
edildiği görülür. Tepkimede 2,8 gram N2 ve
0,6 gram H2 kullanılsaydı 3,4 gram NH3
elde edilirdi.
• Bir kimyasal tepkimede kütle korunacağı
için girenlerin kütleleri toplamı (28 + 6)
ürünlerin kütleleri toplamına (34) eşit
olmalıdır.
510
• Kimyasal tepkimelerde kütle her zaman
korunurken mol, tanecik sayısı ve hacim
her zaman korunmayabilir. Bu nedenle
girenler ve ürünlerin katsayıları toplamı
eşit olmayabilir.

511
512
513
 Artanı Olmayan (Artansız)
Tepkime
• Kimyasal hesaplama sorularında bazı
maddeler için kullanılan ‘‘yeterince-yeterli
miktarda’’ ifadesi o maddenin tepkime
sonunda artmadığını ve tepkimeye girdiği
diğer maddeyi tamamen tükettiğini anlatır.
İki madde de tükeneceği için artanı
olmayan (artansız) tepkime gerçekleşir.

514
MADDE NİCELİKLERİNDEN
BİRİNİN VERİLDİĞİ

ÇIKMIŞ SORULAR

515
C 2018-AYT (10.SINIF KİMYA
1.ÜNİTE 4.BÖLÜM)

516
E 2007-ÖSS/FEN-1 (10.SINIF KİMYA 1.ÜNİTE 4.BÖLÜM)

517
C 2011-LYS2 (10.SINIF KİMYA
1.ÜNİTE 4.BÖLÜM)

518
B 2007-ÖSS/FEN-1 (10.SINIF
KİMYA 1.ÜNİTE 4.BÖLÜM)

519
 Aynı Anda Oluşan Tepkimeler
• Bazı tepkimeler ile ilgili sorularda iki ya da
daha fazla element veya bileşik içeren
karışımlar bulunur. Karışımdaki
maddelerin miktarını ve yüzde oranlarını
hesaplayabilmek için maddenin
denkleşmiş tepkimesi yazılır.

520
CH4 ile C2H6 gaz karışımının 5 molünün
tamamen yanması sırasında 8 mol CO2 gazının
oluştuğu tepkimede;
• Karışımdaki gazların mol sayılarını,
• Karışımdaki gazların molce yüzdelerini,
• Karışımın NKA’da kaç litre hacim
kaplayacağını,
• Karışımdaki gazların hacimleri ve hacimce
yüzdelerini,
• Karışımdaki gazların kütlelerini,
• Karışımdaki gazların kütlece yüzdelerini
hesaplayınız (C:12 g/mol, H:1 g/mol).
521
522
523
524
525
526
527
AYNI ANDA OLUŞAN
TEPKİMELER

ÇIKMIŞ SORULAR

528
C 2005-ÖSS/FEN-1 (10.SINIF KİMYA 1.ÜNİTE 4.BÖLÜM)

529
 Atom ve Molekül Kütlesinin
Hesaplanması
• Kimyasal tepkimede bir elementin atom
kütlesi veya bir bileşiğin molekül kütlesi
sorulabilir. Denkleşmiş tepkimedeki
katsayılardan (mol sayıları) faydalanılarak
sorulan maddenin 1 molünün kütlesi
bulunur. Örneğin,
• X(k) + 2HBr(suda) → XBr2(suda) + H2(g)
tepkimesine göre;

530
• 16 gram X yeterince HBr ile tepkimeye
girdiğinde NKA’da 0,4 mol H2 gazı açığa
çıkıyor. X elementinin atom kütlesi
sorulduğunda:
• Tepkimenin altına problemde verilen
madde miktarları yazılır. Tepkimenin üst
kısmına tepkimedeki miktarlar aynı birim
cinsinden yazılır. Soruda verilen
miktarlardan faydalanılarak tepkimedeki
miktarlar bulunur. Tepkimede 1 mol yani
mol kütlesi kadar X metali kullanıldığında 1
mol H2 gazı oluşur.
531
532
533
534
 Bileşik Formülü Bulma
• Hacim-zaman grafiği verilen XaYb
bileşiğinin formülünü bulunuz.

535
• Sorularda maddenin 1 molünün
tepkimesinden oluşan maddeler belirlenir.
Tepkime denkliğinden yararlanılarak
formül bulunur. Grafikten;
• 40 - 10 = 30 hacim X2 ve
• 20 - 0 = 20 hacim Y2 harcandığı,
• tepkime sonucunda 20 hacim XaYb
oluştuğu görülür.
• Tepkimede mol sayısı, tanecik sayısı ve
hacim (gazlarda) doğru orantılı olduğu için
hacim değerleri mol olarak yazılabilir.
536
537
538
539
SINIRLAYICI BİLEŞEN
HESAPLAMALARI

540
• Öncelikle tepkime denklemi yazılıp
denkleştirilmelidir.
• Tamamen tükenen maddeye sınırlayıcı
bileşen denir.
• En az bir bileşeni bitmeyen tepkimelere
artanlı tepkimeler denir.
• Hesaplamalar sınırlayıcı bileşen üzerinden
yapılmalıdır.
• Bazı maddeler yapılarında safsızlık
bulundurur. Bu tepkimelerde hesaplamalar
saf miktar üzerinden yapılır.
541
• «Bir maddenin aşırısı» ifadesi; tepkimeye
girdiği maddeyi tamamen bitirdiğini ve bir
miktar artacağını belirtir. Bu durumda
sınırlayıcı bileşen ve artan bileşenden söz
edilir.

542
 20 mol NaOH ile 6 mol H2SO4
bileşiklerinin tam verimle
tepkimesi sonucunda kaç mol
Na2SO4 ve kaç mol H2O oluşur,
hangi maddeden kaç mol artar?
Sınırlayıcı madde hangisidir?
2NaOH+H2SO4 →
Na2SO4+2H2O
543
 2NaOH+H2SO4→Na2SO4+2H2O
Başlangıç mol: 20 6 - -
Değişim mol: -12 -6 +6 +12
Sonuç mol: 8 0 6 12

6 mol Na2SO4 oluşur.

12 mol H2O oluşur.
8 mol H2SO4 artar.
Sınırlayıcı madde H2SO4 bileşiğidir.

544
 4 L X2(g) ile 3 L Y2(g) bileşiklerinin
tam verimle tepkimesi sonucunda
aynı şartlarda kaç L X2Y(g) oluşur,
hangi maddeden kaç L artar?
Sınırlayıcı gaz hangi bileşiktir?
Tepkime sonunda ortamda toplam
kaç L gaz vardır?

X2(g) + ½ Y2(g) → X2Y(g)

545
 X2(g) + ½ Y2(g) → X2Y(g)
• Başlangıç L: 4 3 -
• Değişim L: -4 -2 +4
• Sonuç L: - 1 4

• 4 L X2Y(g) oluşur.
• 1 L Y2(g) artar.
• Sınırlayıcı gaz X2(g) bileşiğidir.
• 5 L toplam gaz vardır.

546
 Artanlı Tepkime
• Soruda bir madde için ‘‘aşırı miktarda’’
ifadesi kullanılıyorsa o maddeyle
tepkimeye giren madde tamamen
tükenirken aşırı miktardaki maddenin
artacağı anlaşılır. Bu durumda tamamen
tükenen madde için ‘‘sınırlayıcı bileşen’’,
fazla miktarda kullanılan madde için ‘‘artan
bileşen’’ ifadeleri kullanılır. Böyle
tepkimelere de artanlı tepkime denir.
547
 SINIRLAYICI BİLEŞEN
HESAPLARI
• Kimyasal tepkimelerin bazılarında
tepkimeye giren kimyasal türler birbirine
yetecek miktardadır. Tepkime başlamadan
önce tepkime kabında 4 N (2N2) ve 12 H
(6H2) atomu olmak üzere 16 atom (8
molekül) bulunur. Tepkime sonunda 4 NH3
molekülü (16 atom) oluşurken başlangıçtaki
N ve H atomlarının tamamı tepkimede
kullanılır. Tepkime artansız gerçekleşir.
548
• ÖRNEK: Bazı tepkimelerde ise girenlerin
miktarları birbirine yetecek sayıda
olmayabilir. Tepkime kabında 8 N (4N2) ve
12 H (6H2) atomu olmak üzere 20 atom
(10 molekül) bulunur. Tepkime sonunda 4
NH3 molekülü (16 atom) oluşur ve 4 N
(2N2 molekülü) artar. Başlangıçtaki H
atomlarının tamamı tepkimede kullanılır.
Bu nedenle H2 molekülleri tepkimeyi
sınırlandırarak tepkimenin durmasına
neden olur.
549
• Artan maddesi olan tepkimeler giren
maddelerden birisi bitinceye kadar devam
eder. Tepkimede tamamen biten maddeye
sınırlayıcı bileşen denir. Sınırlayıcı
bileşen tepkimeye giren diğer
maddelerden önce tükendiği için
tepkimenin ve ürün oluşumunun
durmasına neden olur. NH3 oluşumu
örneğinde sınırlayıcı bileşen H2
molekülüdür. Hesaplamalar sınırlayıcı
bileşene göre yapılır.
550
551
552
553
554
555
556
557
SINIRLAYICI BİLEŞEN
HESAPLAMALARI

ÇIKMIŞ SORULAR

558
C TYT-2021 (10.SINIF KİMYA
1.ÜNİTE 4.BÖLÜM)

559
B 2013-LYS2 (10.SINIF KİMYA
1.ÜNİTE 4.BÖLÜM)

560
A 2017-YGS (10.SINIF KİMYA
1.ÜNİTE 4.BÖLÜM)

561
C 2015-LYS2 (10.SINIF KİMYA
1.ÜNİTE 4.BÖLÜM)

562
D 2011-LYS2 (10.SINIF KİMYA 1.ÜNİTE 4.BÖLÜM)

563
 YÜZDE VERİM
HESAPLAMALARI
• Kimyasal hesaplama yöntemleri ile
tepkimelerde kullanılan madde
miktarlarına göre ne kadar ürün elde
edilebileceği hesaplanabilir. Elde edilen
ürün miktarı hesaplanan ürün miktarı
kadarsa bu tip tepkimeye tam verimli
tepkime denir. Fakat tepkimede elde
edilen ürün genellikle hesaplanan ürün
miktarından daha azdır.
564
• Hesaplanan ürün veriminin elde
edilememesinin nedenleri aşağıdaki
şekilde özetlenebilir:
• İstenmeyen başka tepkimeler
gerçekleşerek istenen ürünün yanında yan
ürünler oluşabilir veya oluşan ürünler
kendi aralarında başka tepkimeler
verebilir.
• Bazı tepkimeler tersinir (geri dönebilir)
tepkimedir. Oluşan ürünlerin bir kısmı
tekrar başlangıçtaki maddeleri oluşturur.
565
• Sulu çözeltiler gibi bazı ortamlardan
ürünün alınması zordur. İşlemler sırasında
madde kaybı olabilir.
• Elde edilen ürünün saf olmayışı,
saflaştırma yapılırken madde kaybı olması
verimi düşürebilir.
• Kullanılan sistem veya cihazlardan
kaynaklanan hatalar olabilir.
• Tepkimenin oluştuğu basınç ve sıcaklık
koşullarına bağlı olarak maddenin bir
kısmı tepkimeye girmeyebilir.
566
• Artanı olan tepkimelerde maddelerden biri
tepkime ortamında gereken miktardan fazla
olabilir. Bu durumda kimyasal tepkimeye giren
maddelerden birinin artması, en az birinin de
tamamen tükenmesi gerekir. Sınırlayıcı madde
bittiği için bir maddenin artması tepkime verimi
ile karıştırılmamalıdır.
• Tepkime verimleri de saflık gibi % ile ifade edilir.
Örneğin 100 gram ürün oluşması beklenirken
%20 verimin oluşması 20 g ürün elde
edilebildiğini, verimin düşük olduğunu anlatır.
Verimin %100 çıkması hesaplanan miktarın
gerçekte de elde edildiğini gösterir.
567
• Teorik (kuramsal) verim: Kimyasal
tepkimede denkleştirilmiş tepkimeye göre
hesaplanan, sınırlayıcı bileşenin tamamen
kullanılmasıyla Kimyanın Temel Kanunları
ve Kimyasal Hesaplamalar 81 oluşabilen
ürün miktarıdır. Teorik verim bir tepkimede
elde edilebilecek en yüksek verimdir.
Gerçek verim: Gerçekleşen tepkime
sonunda oluşan ürün miktarıdır.
Uygulamada gerçek verim kullanılır.
Tepkime sonunda ölçülerek bulunan gerçek
verim çoğunlukla teorik verimden düşüktür.
568
• Bir tepkimenin yüzde verimi gerçek
verimin teorik verime oranı ile hesaplanır
ve aşağıdaki formül kullanılır:

• Örneğin 64 gram kükürdün yakılması ile

0,9 mol kükürt dioksit oluşuyorsa
tepkimenin yüzde verimi aşağıdaki şekilde
hesaplanır (S:32 g/mol).
569
570
571
572
573
574
ÇÖZÜMLÜ ÖRNEK SORULAR
• Öncelikle tepkime denklemi yazılır ve
denkleştirilir.
• Denkleştirilmiş tepkime denkleminden
çıkarılması gereken bilgiler orantının ilk
satırıdır.
• Genelde soruda sorulan orantının ikinci
satırıdır.
• Aynı birimler alt alta getirilir.
575
DENKLEMLİ MİKTAR GEÇİŞ
SORULARI

576
4 mol KOH kaç mol H2SO4 ile
tepkimeye girer?

KOH+H2SO4→K2SO4+H2O

r577
Önce, verilen tepkime denklemi
denkleştirilmelidir.

2KOH+H2SO4→K2SO4+2H2O

2 molle 1 mol girerse

4 molle 2 mol girer.
578
11,2 g KOH ile kaç g H2SO4
tepkimeye girer? (KOH:56,
H2SO4:98)

2KOH+H2SO4→K2SO4+2H2O

579
 Tepkime denklemi
denkleştirilmiş olarak
verildiğinden çözüme geçilir.

2KOH+H2SO4→K2SO4+2H2O

112 gramla 98 gram girerse

11,2 gramla 9,8 gram girer.
580
0,2 mol KOH ile kaç molekül-
gram H2SO4 tepkimeye girer?

2KOH+H2SO4→K2SO4+2H2O

581
2KOH+H2SO4→K2SO4+2H2O

2 molle 1 molekül-gram girerse

0,2 molle 0,1 molekül-gram
girer.

582
 0,2 mol Al’un tamamının
yeterince H2SO4 ile
tepkimesinden N.Ş.A. kaç litre
H2 gazı açığa çıkar?

2Al+3H2SO4→ Al2(SO4)3+3H2

583
2Al+3H2SO4→ Al2(SO4)3+3H2
2 molden 3x22,4=67,2 litre,
0,2 molden 6,72 litre açığa
çıkar.

584
 3 mol NH3 ile kaç g HNO3
tepkimeye girer? (HNO3:63)

585
 Önce tepkime denklemi
yazılmalı ve denkleştirilmelidir.

NH3 + HNO3 → NH4NO3

63x3=189 g HNO3 gerekir.

586
MOL-ENERJİ İLİŞKİSİ
PROBLEMLERİ

587
 4 g metan (CH4) gazının
yanmasından kaç kcal ısı açığa
çıkar? (CH4:16)

CH4+2O2→CO2+2H2O+212 kcal

588
CH4+2O2→CO2+2H2O+212 kcal

16 g’dan 212 kcal çıkarsa

4 g’dan x kcal açığa çıkar.

x=53 kcal açığa çıkar.

589
AYNI ŞARTLARDA BİRLEŞEN
GAZLARA AİT TEPKİME
DENKLEMİ SORUSU

590
• Önce tepkime denklemi yazılır ve
denkleştirilir.
• Kat sayılar hacim olarak kabul edilir.
Orantı kurularak soru çözülür.

591
 Aynı şartlarda tam verimle 10
litre karbon monoksit gazı kaç
litre oksijen gazı ile birleşir ve
kaç litre karbon dioksit gazı
oluşur?
2CO + O2 → 2CO2

592
• 2CO + O2 → 2CO2
• Denkleştirilmiş tepkime denklemine göre 2
L CO ile 1 L O2 birleşir ve 2 L CO2 oluşur.
• Buna göre 10 L CO ile 5 L O2 birleşir ve bu
tepkime sonunda 10 L CO2 oluşur.

593
KATI KÜTLESİNDE ARTMANIN
VEYA AZALMANIN OLDUĞU
HESAPLAMALAR

594
 KCl(k) + 3/2 O2(g) → KClO3(k)
tepkimesinde katı kütlesi 9,6 g
arttığına göre oluşan KClO3
bileşiği kaç moldür? (O:16)

595
• Denkleşmiş tepkime denkleminden şu
bilgiyi çıkarırız: 3/2 mol O2 kadar kütle
arttığında 1 mol KClO3 bileşiği oluşur.

• 3/2 mol O2 48 g’dır.

48 g katı kütlesi arttığında 1 mol KClO3 bileşiği oluşursa

9,6 g katı kütlesi arttığında x mol KClO3 bileşiği oluşur.

x=0,2 mol KClO3

596
TEPKİME DENKLEMLERİ
TEMELİNDE % VERİM
HESAPLAMALARI

597
• Tepkenlerden en az bir tanesinin tamamen
tükendiği tepkimelere tam verimli
tepkimeler denir.
• Bazı tepkimeler tam verimle
gerçekleşmez. Bu tepkimelerde verim
yüzdesi bilinmelidir.

598
 2 mol Zn üzerine 2 mol H2SO4
içeren bir çözelti ekleniyor,
tepkime %50 verimle
gerçekleşiyor. Buna göre N.Ş.A.
kaç L H2 gazı oluşur?

Zn + H2SO4 → ZnSO4 + H2

599
 Zn + H2SO4 → ZnSO4 + H2
Verim %100 olsaydı 2 mol yani
44,8 L H2 gazı oluşurdu, verim
%50 olduğuna göre 22,4 L
oluşur.

600
 TEPKİME İÇERİSİNDE
ATOM KÜTLESİ VE MOLEKÜL
KÜTLESİ HESAPLANMASI

601
 XlO3(k) → XCl(k) + 3/2 O2(g)
24,4 g XlO3(k) katısı yeterince
ısıtıldığında yukarıdaki
denklemde görüldüğü gibi
tamamen bozunuyor. Katı
kütlesinde 9,6 g azalma tespit
edildiğine göre X elementinin
mol kütlesi kaç g/mol’dür?
(O:16, Cl:35)
602
• (X+83) g’da 48 g azalma
24,4 g’da 9,6 g azalma
24,4 x 48 = 9,6 (X+83)
X+83 = 122
X = 39
X : 39 g/mol

603
FORMÜL BULMA
PROBLEMLERİ

604
605
606
607
608
609
610
611
KARIŞIM PROBLEMLERİ

612
 Mg ve Au’dan oluşan 4 mollük
bir karışım HNO3 çözeltisi ile
tepkimeye giriyor, 3 mol H2 gazı
açığa çıkıyor. 4 mollük
karışımın molce yüzde kaçı
Au’dır?
Mg + 2HNO3 → Mg(NO3)2 + H2
Au + HNO3 → Tepkime vermez.
613
 Mg + 2HNO3 → Mg(NO3)2 + H2
Au + HNO3 → Tepkime vermez.
3 mol H2 gazı çıktığına göre
karışımın 3 molü Mg’dur. Soruda
toplam 4 mol verildiğinden 1 molü
de Au olur.
Buradan Au molce ¼ olduğuna
göre karışımın molce %25’i Au’dır.
614
Ni ve Cr’dan oluşan 10 mollük
bir alaşım yeterince HCl
çözeltisi ile tepkimeye giriyor.
12,5 mol H2 gazı çıkıyor.
Alaşımın kaç molü Ni kaç molü
Cr’dir?
Ni + 2HCl → NiCl2 + H2
Cr + 3HCl → CrCl3 + 3/2H2
615
 Ni + 2HCl → NiCl2 + H2
Cr + 3HCl → CrCl3 + 3/2H2
• Her ikisi de HCl ile tepkimeye girer.
• Ni mol sayısı x, Cr mol sayısı y olsun.
• x+y=10
• x+1,5y=12,5
• 0,5y=2,5
• y=5 mol
• x=5 mol
616
DEĞERLİK PROBLEMLERİ

617
• Asitlerde hidrojen iyonu sayısıdır. Organik
asitlerde karboksil sayısıdır.

• Bazlarda hidroksil sayısıdır.

• Redoks tepkimesi vermeyen tuzlarda + ya

da – yük sayısıdır.

• Redoks tepkimesi veren tuzlarda aldığı ya

da verdiği elektron sayısıdır.
618
1 değerli kuvvetli bir bazın 3
molü ile 2 değerli kuvvetli bir
asidin kaç molü tam verimle
tepkimeye girer?

619
• 1 değerli kuvvetli baz NaOH olsun.
• 2 değerli kuvvetli asit H2SO4 olsun.

• Denkleştirilmiş tepkimede görüldüğü gibi 2

mol baz ile 1 mol asit tepkimeye girer.
• 2NaOH + H2SO4 → Na2SO4 + 2H2O

• Buna göre 1,5 mol H2SO4 gerekmektedir.

620
İLİM ATÖLYESİ

621
 DOĞAL KİMYASAL
TEPKİMELERDE GEREKLİ
ŞARTLAR
• Tepkimenin ekzotermik olması
• Birleşme kabiliyeti olması
• Eşik enerjisini aşabilecek gerekli
aktivasyon enerjisine sahip olması
• Birleşecek maddelerin yeterli olması
• Uygun şartlar olması
622
HAYATIMIZDAKİ KİMYASAL
TEPKİMELER

623
 ÇAMAŞIR SUYU VE TUZ RUHU
BİRLEŞİNCE AÇIĞA ÇIKAN KLOR
GAZI İNSANI ÖLDÜREBİLİR

NaOCl + 2HCl → NaCl + H2O + Cl2

624
MEYVE SULARINDA ETİL ALKOL
YOKTUR
• %100 doğal meyve sularında etil alkol
yoktur. Meyve suyu nadiren de olsa
bozunabilir. Meyve suyu bozununca, 1 mol
maltozun (meyve şekeri veya malt şekeri)
hidrolizi sonucu 2 mol galaktoz oluşur.
C12H22O11 + H2O → C6H12O6 + C6H12O6
Meyve şekeri Galaktoz Galaktoz
(Malt şekeri)

625
• Galaktozun fermantasyonuyla da etil alkol
meydana gelir ve CO2 gazı açığa çıkar.
C6H12O6 → 2C2H5OH + 2CO2
• Bozunan kâğıt ambalajlı meyve sularında
açığa çıkan CO2 gazından dolayı kâğıt
ambalajın şişmesi, etil alkolün oluştuğunun
göstergesidir.

626
• Doğala özdeş meyve aroması içeren
meyve sularında etil alkol vardır. Bu etil
alkol çözücü amaçlı ilave edilen etil
alkoldür. Bu tür meyve sularının tadı ve
kokusu doğal değildir. Hoş olmayan
kokusu vardır. Boğazı yakar, genizde
rahatsızlık yapar.

627
 ŞARAP ELDE EDİLMESİ
Üzümün posası ayrıldıktan sonra kalan
suyuna şıra denir. Şıra fıçılara aktarılır.
Fıçının tıpası O2 gazının girmemesi
gerektiğinden kapalı olmalıdır. O2 gazı
girerse sirke olur. Bununla beraber tıpa,
karbon dioksit gazının da çıkması için sıkı
kapatılmamalıdır. 3–5 ay sonra şarap elde
edilir.
C6H12O6 → 2C2H5OH + 2CO2
628
DİSAKKARİTLERDEN KEFİR VE
KIMIZ İMALİ
Kefir ve kımız imalinde; sütte bulunan süt
şekeri adı verilen laktoz fermente olarak
etil alkole dönüşür.
C12H22O11 + H2O → C6H12O6 + C6H12O6
Laktoz Glikoz Galaktoz
(Süt şekeri)

C6H12O6 → 2C2H5OH + 2CO2

629
 DİSAKKARİTLERDEN MUTLAK
ETİL ALKOL ELDE EDİLMESİNE
AİT TEPKİME DENKLEMLERİ
Şeker pancarından mutlak etanol elde
edilir.
C12H22O11 + H2O → C6H12O6 + C6H12O6
Sukroz veya sakkaroz Glikoz Fruktoz
(Çay şekeri)

C6H12O6 → 2C2H5OH + 2CO2

630
ÜZÜMDEN ETİL ALKOL ELDE
EDİLMESİNE AİT TEPKİME
DENKLEMİ

C6H12O6 → 2C2H5OH + 2CO2

Glikoz

631
POLİSAKKARİTLERDEN MUTLAK
ETİL ALKOL ELDE EDİLMESİNE
AİT TEPKİME DENKLEMLERİ

(C6H10O5 )n + nH2O → nC6H12O6

Nişasta Glikoz

C6H12O6 → 2C2H5OH + 2CO2

632
 ARPADAN BİRA ELDE
EDİLMESİNE AİT TEPKİME
DENKLEMLERİ
(C6H10O5)n + nH2O → nC6H12O6
Arpa nişastası Glikoz

C6H12O6 → 2C2H5OH + 2CO2

633
BİYOLOJİK SİSTEMLERDEKİ
KİMYASAL TEPKİMELER

634
 SOLUNUM

C + O2 → CO2 + 94 kcal

635
 FOTOSENTEZ

6CO2 + 6H2O + Güneş enerjisi, klorofil →

C6H12O6 + 6O2

636
 ŞEKER PANCARININ ESAS
MADDESİ OLAN SAKKAROZUN
BİTKİDE OLUŞUMUNA AİT
TEPKİME DENKLEMİ
6CO2 + 6H2O + Güneş enerjisi ve klorofil →
C6H12O6 + 6O2

C6H12O6 + C6H12O6 → C12H22O11 + H2O

Glikoz Fruktoz Sakkaroz

637
 DİSAKKARİTLERİN SİNDİRİMİNİN
TEPKİME DENKLEMLERİ
C12H22O11+ H2O + Sakkaraz → C6H12O6 + C6H12O6
Sakkaroz Glikoz Fruktoz

C12H22O11 + H2O + Maltaz → C6H12O6 + C6H12O6

Maltoz Glikoz Glikoz

C12H22O11 + H2O + Laktaz → C6H12O6 + C6H12O6

Laktoz Glikoz Galaktoz

638
POLİSAKKARİTLERİN (NİŞASTA,
SELÜLOZ VE GLİKOJEN)
OLUŞUMUNA AİT TEPKİME
DENKLEMİ
6CO2 + 6H2O + güneş enerjisi + klorofil →
C6H12O6 + 6O2

nC6H12O6 → (C6H10O5)n H2O + (n–1)H2O

Polisakkarit

639
MİDE EKŞİMESİNDE KULLANILAN
MİDE PASTİLLERİNİN GÖREVİNİN
TEPKİME DENKLEMİYLE
GÖSTERİLMESİ

Mg(OH)2 + 2HCl → MgCl2 + 2H2O

Al(OH)3 + 3HCl → AlCl3 + 3H2O

640
 MİDE EKŞİMESİNDE
KULLANILAN KARBONATIN
GÖREVİNİN TEPKİME
DENKLEMİYLE GÖSTERİLMESİ

NaHCO3 + HCl → NaCl + H2O + CO2

641
 MİDE EKŞİMESİNDE İÇİLEN
MADEN SODASININ GÖREVİNİN
TEPKİME DENKLEMİYLE
GÖSTERİLMESİ

– +
(HCO3) + H → H2O + CO2

642
ÇEVRE KİMYASIYLA İLGİLİ
KİMYASAL TEPKİMELER

643
 ASİT YAĞMURU
SO2 + ½O2 → SO3

SO3 + H2O → H2SO4

644
 SULARIN ACILAŞMAMASI

N2 + 3H2 ⇌ 2NH3 + 22 kcal

NH3 + H2O ⇌ NH4OH

Havada N2 ve H2 bulunduğu ve tepkime

ekzotermik olduğu hâlde NH3 oluşmaz.
Oluşsaydı sular acılaşacaktı. NH3, suları
acılaştıran bir maddedir.
645
Asit Yağmurunun Çinko Olukları
Aşındırması

Zn + H2SO4 → ZnSO4 + H2

646
ENDÜSTRİYEL KİMYA İLE
İLGİLİ TEPKİME
DENKLEMLERİ

647
 ASİTLERİN ELDE EDİLMESİ
• SO3 + H2O ⇌ H2SO4
• P2O5 + 3H2O ⇌ 2H3PO4
• N2O5 + H2O ⇌ 2HNO3
• H2 + Cl2 ⇌ 2HCl

648
METALLERİN ELDE EDİLMESİ
2Al2O3 → 4Al + 3O2 (elektroliz)
HgS + O2 + yüksek sıcaklık → Hg + SO2
NiO +H2 + yüksek sıcaklık → Ni + H2O
Fe2O3 + 3C + yüksek sıcaklık → 2Fe + 3CO
PbO + C + yüksek sıcaklık → Pb + CO
ZnO + C + yüksek sıcaklık → Zn + CO
Sb2O3 + 3C + yüksek sıcaklık → 2Sb + 3CO
Cr2O3 + 2Al + yüksek sıcaklık → 2Cr + Al2O3
649