Professional Documents
Culture Documents
MEGEP
(MESLEK ETM VE RETM SSTEMNN GLENDRLMES PROJES)
KSEL GELM
EVRE KORUMA
ANKARA-2006
Milli Eitim Bakanl tarafndan gelitirilen modller; Talim ve Terbiye Kurulu Bakanlnn 02.06.2006 tarih ve 269 sayl Karar ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda kademeli olarak yaygnlatrlan 42 alan ve 192 dala ait ereve retim programlarnda amalanan mesleki yeterlikleri kazandrmaya ynelik gelitirilmi retim materyalleridir (Ders Notlardr). Modller, bireylere mesleki yeterlik kazandrmak ve bireysel renmeye rehberlik etmek amacyla renme materyali olarak hazrlanm, denenmek ve gelitirilmek zere Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda uygulanmaya balanmtr. Modller teknolojik gelimelere paralel olarak, amalanan yeterlii kazandrmak koulu ile eitim retim srasnda gelitirilebilir ve yaplmas nerilen deiiklikler Bakanlkta ilgili birime bildirilir. rgn ve yaygn eitim kurumlar, iletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modllere internet zerinden ulalabilirler. Baslm modller, eitim kurumlarnda rencilere cretsiz olarak datlr. Modller hibir ekilde ticari amala kullanlamaz ve cret karlnda satlamaz.
NDEKLER
AIKLAMALAR ...................................................................................................................iv GR ....................................................................................................................................... 1 RENME FAALYET1 .................................................................................................... 3 1. SEKTREL EVRE SORUNLARI.................................................................................... 3 1.1. evrenin Tarihi Geliimi .............................................................................................. 3 1.2. evreye likin Tanmlar .............................................................................................. 4 1.2.1. evre...................................................................................................................... 4 1.2.2. evrebilimi ............................................................................................................ 4 1.2.3.evre Kirlilii......................................................................................................... 4 1.2.4. Ekoloji ................................................................................................................... 5 1.2.5. Ekolojik Denge ...................................................................................................... 5 1.2.6. Doa....................................................................................................................... 5 1.2.7. Yaam Kalitesi....................................................................................................... 5 1.2.8. Srdrlebilir Kalknma ........................................................................................ 6 1.2.9. evre Koruma........................................................................................................ 6 1.2.10.Alc Ortamlar....................................................................................................... 6 1.2.11. Atk ...................................................................................................................... 6 1.2.13. Geri kazanm (Geri Dnm) ............................................................................ 8 1.2.14. evre Hakk......................................................................................................... 8 1.2.15. evre le lgili Baz Terimlerin Tanmlar........................................................... 9 1.3. Elektrik ve Enerji Sektrnn Yol At evre Sorunlar........................................... 9 1.4. Turizm Sektrnn Yol At evre Sorunlar ......................................................... 10 1.5. Yap/naat Sektrnn Yol At evre Sorunlar................................................... 12 1.6 Tekstil Sektrnn Yol At evre Sorunlar........................................................... 13 1.7. Motorlu Tatlar Sektrnn Yol At evre Sorunlar........................................... 14 1.8. Makine ve Metal Sektrnn Yol At evre Sorunlar.......................................... 15 1.9. El Sanatlar ve Materyaller (Kuyumculuk, Cam, Seramik, El Dokuma, Plastik, Kat, Ahap, vb.) Sektrlerinin Yol At evre Sorunlar....................................................... 16 1.10. Hizmet ve Dier Sektrlerin Yol At evre Sorunlar ......................................... 17 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 18 RENME FAALYET2 .................................................................................................. 20 2. HAVA KRLL............................................................................................................. 20 2.1. Havann zellikleri ..................................................................................................... 20 2.1.1. Azot (N2).............................................................................................................. 21 2.1.2. Oksijen (O2) ......................................................................................................... 21 2.1.3. Karbondioksit (Co2)............................................................................................. 22 2.1.4. Soygazlar(Asal Gazlar)........................................................................................ 22 2.1.5. Ozon (O3)............................................................................................................. 22 2.2. Havann Tanm .......................................................................................................... 23 2.3. Hava Kirliliinin nsan ve evreye Etkileri................................................................ 24 2.3.1. nsan Salna Etkileri........................................................................................ 24 2.3.2. Tabiata Etkileri .................................................................................................... 24 2.3.3. Eyaya Etkileri..................................................................................................... 27 2.4. Hava Kirliliinin Sebepleri ......................................................................................... 27 2.4.1. ehirleme ve Konutlarn Istlmas..................................................................... 27
2.4.2. Endstrileme ...................................................................................................... 28 2.4.3. Motorlu Tatlar ................................................................................................... 29 2.4.4. Atmosferik zellikler .......................................................................................... 30 2.5. Hava Kirliliini nleme almalar .......................................................................... 33 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 34 RENME FAALYET3 .................................................................................................. 36 3. SU KRLL ................................................................................................................... 36 3.1. Suyun zellikleri ........................................................................................................ 36 3.1.1. Fiziksel zellikler................................................................................................ 37 3.1.2. Kimyasal zellikler ............................................................................................. 37 3.1.3. Bakteriyolojik zellikler ..................................................................................... 38 3.1.4. Radyoaktif zellikler........................................................................................... 38 3.2. Su Kirliliinin Tanm................................................................................................. 39 3.3. Su Kirliliinin Nedenleri............................................................................................. 39 3.3.1. Tarmsal Faaliyetlerin Neden Olduu Kirlilik..................................................... 39 3.3.2. Sanayi Faaliyetlerinin Neden Olduu Kirlilik ..................................................... 39 3.3.3. Yerleim Yerlerindeki Atklarn Neden Olduu Kirlilik ..................................... 40 3.3.4. Atk Sular ve Artmalar ...................................................................................... 41 3.4. Su Kirliliinin evresel Etkileri ................................................................................. 42 3.4.1. nsan Salna Etkisi .......................................................................................... 42 3.4.2. Doaya Etkisi ...................................................................................................... 43 3.5. Su Kirliliinin nlenmesi ........................................................................................... 43 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 45 RENME FAALYET4 .................................................................................................. 47 4. TOPRAK KRLL ........................................................................................................ 47 4.1. Topran Tanm ......................................................................................................... 47 4.2. Toprak Kirliliinin Nedenleri ..................................................................................... 49 4.3. Toprak Kirliliinin nsan ve evresine Etkileri.......................................................... 52 4.3.1. Erozyonun Etkileri............................................................................................... 52 4.3.2. Yalk ve orakln Etkileri ............................................................................... 54 4.3.3. Talk ve Kayaln Etkileri................................................................................. 55 4.3.4. Gbre ve Gbrelemenin Etkileri.......................................................................... 55 4.3.5. Endstriyel Kirlilik ve Tarm Arazisinde Bozulmalarn Etkileri......................... 56 4.4. Toprak Kirliliinin nlenmesi.................................................................................... 57 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 58 RENME FAALYET5 .................................................................................................. 60 5. GRLT......................................................................................................................... 60 5.1. Grltnn Tanm ve eitleri .................................................................................. 60 5.2. Grltnn Kaynaklar ............................................................................................... 62 5.2.1. Yap i Grltler............................................................................................... 62 5.2.2. Yap D evre Grltleri................................................................................. 63 5.2.3. Doal Grltler.................................................................................................. 63 5.3. Grltnn nsan Ve evresine Etkileri ..................................................................... 64 5.3.1. itme Sistemine Etkisi ........................................................................................ 65 5.3.2. Fizyolojik Etki ..................................................................................................... 65 5.3.3. Psikolojik Etki ..................................................................................................... 66 5.3.4. Performans Etkisi ................................................................................................ 66
ii
5.4. Grlt Kirliliinin nlenmesi ................................................................................... 66 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 67 RENME FAALYET 6 ................................................................................................ 69 6. ENERJ............................................................................................................................... 69 6.1. Enerjinin Tanm ......................................................................................................... 69 6.2. Trkiyenin Enerji Kaynaklar .................................................................................... 69 6.2.1. Kmr.................................................................................................................. 69 6.2.2. Petrol.................................................................................................................... 71 6.2.3. Doal Gaz ............................................................................................................ 72 6.2.4. Hidrolik (Hidroelektrik) Enerji............................................................................ 72 6.2.5. Elektrik ................................................................................................................ 73 6.2.6. Odun, Hayvan, Bitki Artklar ............................................................................. 73 6.2.7. Jeotermal Enerji ................................................................................................... 74 6.2.8. Biogaz ve Biomas ................................................................................................ 75 6.2.9. Gne Enerjisi...................................................................................................... 75 6.2.10. Rzgar Enerjisi .................................................................................................. 75 6.3. Enerji ve evre likisi................................................................................................ 77 6.4. Yeni ve Temiz Enerji Kaynaklar ............................................................................... 78 6.5. Enerji Elde Etme almalarnn evreye Etkileri ..................................................... 80 6.5.1. Fosil Yaktlar (kmr, petrol, doalgaz) ............................................................. 80 6.5.2. Elektrik Santralleri............................................................................................... 81 6.5.3. Odun, Tezek ve Bitki Atklar ............................................................................. 82 6.5.4. Jeotermal Enerji ................................................................................................... 83 6.5.5. Biogaz.................................................................................................................. 83 6.5.6. Gne Enerjisi...................................................................................................... 83 6.5.7. Rzgar Enerjisi .................................................................................................... 83 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 84 CEVAP ANAHTARI ............................................................................................................. 85 MODL DEERLENDRME .............................................................................................. 87 NERLEN KAYNAKLAR.................................................................................................. 89 KAYNAKA ......................................................................................................................... 90
iii
AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI SRE YETERLK 850CK0001 Tm Alanlar Tm Meslekler evre Koruma evre hakknda gerekli bilgileri almalarn ve evre korumaya katkda bulunmalarn salamaya ynelik olarak hazrlanm renim materyalidir. 40/32 evresinde ve alt sektrde evre kirliliini nlemeye ynelik gerekli tedbirleri almak. Genel Ama Bu modl ile evre koruma hakknda gerekli bilgileri kavrayarak mesleinizi yaparken evre korumaya katkda bulunabileceksiniz. Amalar altnz sektrn neden olduu evre kirliliini nleyecek tedbirleri alabileceksiniz. Yaadnz ortamdan kaynaklanan hava kirliliini nleyici tedbirleri alabileceksiniz. Yaadnz ortamdan kaynaklanan su kirliliini nleyici tedbirleri alabileceksiniz. Yaadnz ortamdan kaynaklanan toprak kirliliini nleyici tedbirleri alabileceksiniz. Yaadnz ortamdan kaynaklanan grlt kirliliini nleyici tedbirleri alabileceksiniz. Yaadnz ortamda evreye zarar vermeyen enerjileri kullanabileceksiniz. Ortam: Snf, sektr, ktphane, niversitelerin evre mhendislii blmleri, yaadnz ortam (evre) Donanm: Bilgisayar donanmlar, VCD, DVD, televizyon, projeksiyon Modln iinde yer alan her faaliyetten sonra, verilen lme aralaryla kazandnz bilgi ve becerileri lerek kendi kendinizi deerlendireceksiniz. retmen; modl sonunda sizin zerinizde lme arac uygulayacak, modl ile kazandnz bilgi ve becerileri lerek, deerlendirecektir.
MODLN AMACI
LME VE DEERLENDRME
iv
GR GR
Sevgili renciler 21. yzylda durmakszn gelien endstri, temelde biz insanlara daha kolay ve iyi yaama ortam salamay amalamaktadr. Bunun bilincinde olan insanolu, gelien endstrilemenin getirecei olas nimetlerden daha fazla faydalanabilme arzusunu hep tamtr. Ancak, insanolu bunu yaparken evresine yapm olduu tahribatn ileride ne sonular vereceini kestirememi ve bunun bedelini pahalya demitir. Endstrileen lkeler, ge de olsa bu evre tahribatnn tm canllar zerindeki olumsuz etkilerini fark ettiler. Bunun sonucu olarak evre koruma bilinci ortaya kmaya balad. Daha verimli kaynak kullanm yannda artan ihtiyalar karlamak iin, daha az kaynak kullanm, daha az tketim, artklarn yeniden kullanm gibi evre korumasna ynelik programlar endstrileme sreci iinde benimsendi. u halde tm insanlar, gelecek kuaklara yaanabilecek bir dnya brakma sorumluluu stlenerek, artk doayla savamaya deil, onunla uzlamaya dayal yeni bir ortak dnceye varmak zorundadr. Yeryzndeki yaamn gelecei de buna baldr. Hazrladmz bu renme materyaliyle, evrenizde ve sektrnzde oluan kirlilikleri ve nedenlerini aratrp, renmenizi; gerekli nlemleri almanz, evre bilincine ulamanz amalamaktayz. Hazrladmz bu renme materyalinin yaamnza, sektrnze ve evrenize katk salamasn dileriz.
RENME FAALYET1
AMA
altnz alabileceksiniz.
RENME FAALYET1
sektrn neden olduu evre kirliliini nleyecek tedbirleri
ARATIRMA
Sektrnzn yol at evre sorunlarn ve alnabilecek tedbirleri; internetten, ktphanelerden, sektr temsilcileriyle ve niversitelerin evre mhendislii blmlerindeki retim personeliyle grmeler yaparak, aratrnz. Sektrnzle ilgili bir iletmeye gidip, yol at veya yol aabilecei evre sorunlarn gzlem yntemiyle tespit ediniz. Gzlemlediiniz iletmenin yol at veya yol aabilecei evre sorunlarna alnabilecek tedbirlerle ilgili neriler hazrlaynz. Yapm olduunuz aratrmay bir sunu hazrlayarak, snf ortamnda sununuz. Gzlemlediiniz iletmenin yol at veya yol aabilecei evre sorunlarna alnabilecek tedbirleri snf ortamnda tartnz.
Ge de olsa evre tahribatnn tm canllar zerindeki olumsuz etkilerini fark eden endstrilemi lkeler de 1950 ile 1960 yllar arasnda evre koruma bilinci ortaya kmaya balad. eitli lkelerde oluan bask gruplar ve basn, evre sorunlarn gndeme getirerek kamuoyunun dikkatini ekoloji ve evre kavramlarna ekmeyi baarmtr. Bu amala gelitirilen evre ynetim aralarnn banda evresel Etki Deerlendirmesi (ED) gelmektedir. O gnden gnmze kadar ED konusunda yaplan almalar yle zetleyebiliriz: 5 Haziran 1972 nsan ve evre (sve Stockholm) UNEP (Birlemi Milletler evre Program) kurulmutur. 1980, UNEP ve UNDP (Dnya Bankas ve Birlemi Milletler Ekonomik Kalknma Tekilat) Ekonomik Kalknmada evre Politikalar ve Yntemleri Deklarasyonu kabul edilmitir. 1982de OECD (Ekonomik birlii ve Kalknma rgt) Kalknma Yardmlarnn evresel Boyutlar konulu toplant dzenlenmitir. 1. Ocak 1970 Ulusal evre Politikas Kanunu (NEPA) (ABD) ED uygulamasn zorunlu klan NEPA rneinden hareketle, ABDde pek ok eyalet ve baz byk belediyeler, benzer dzenlemeleri yrrle koyarak uygulamaya gemilerdi. ABDde NEPAnn yrrle girmesiyle birok lkede evre sorunlar ile ilgili devlet rgtleri gelitirilmitir. 1973 ylnda Kanadada evre Deerlendirme ve Denetleme Yntemleri (EARP) isimli dokman yaynlanmtr. 1973te AET (Avrupa Ekonomik Topluluu) bnyesinde Birinci evre Eylem Program yrrle konmutur. Sz konusu eylem program 1976, 1982 ve 1986da kere gzden geirilerek yenilenmitir. htiyalar karlamak iin daha verimli ve gerektii miktarda kaynak kullanm, daha az tketim, artklarn yeniden kullanm gibi evre korumasna ynelik programlar gnmzde endstrilemede benimsenmitir.
1.2.2. evrebilimi
Tm canl ve canszlarn karlkl etkileimini inceleyen bilim dalna evrebilim denir.
1.2.3.evre Kirlilii
evrenin doal yapsn ve bileiminin bozulmasn, deimesini ve bylece insanlarn olumsuz ynde etkilenmesini evre kirlenmesi olarak tanmlanabilir.
1.2.4. Ekoloji
Organizmalarn evreleriyle olan ilikilerini inceleyen bir bilim daldr. Ekoloji, eitli trdeki canllarn evreleri ile uyumlu olarak nasl yaamlarn srdrdklerini veya bu canl varlklarn hangi artlar altnda besinlerini ve ihtiyalarn karladklarn ve eitli fonksiyonlarn ne tr bir canl topluluu iinde yrtldn inceleyen bilim daldr.
1.2.6. Doa
nsan etkinliinin dnda kendi kendini srekli olarak yenileyen ve deitiren g canl ve cansz maddelerden oluan varln tmne doa denir.
Resim 1.2:
1.2.10.Alc Ortamlar
Hava, toprak ve suyu alc ortamlar olarak tanmlamaktayz.
1.2.11. Atk
Herhangi bir faaliyet sonunda evreye braklan her trl maddeye atk denir.
Byk yerleim merkezlerinin karlatklar en nemli sorunlardan birisi de, kentsel pler, yani evsel atklardr.
1.2.11.3. Plastikler
Henz 60 yllk bir teknolojik gelimeye sahip olan plastik rnler, dier temel maddelerle kyaslanabilir bir tketim seviyesine ksa srede ulamtr. Plastik malzemenin hafiflii ve ucuz ilem maliyeti, metal ve aa gibi yap malzemelerine kar bir avantaj dourmaktadr. Trkiyede kii bana ylda yaklak 6,5 kg. plastik tketilmektedir. Bu miktar dnya ortalamasndan 2 defa daha dktr.
radyoizotoplarla bulam ve tekrar kullanlmas dnlmeyen madde ve malzemelere radyoaktif atk denir.
1.2.11.6. Piller
Doru akmda dk bir g veren, ierisinde kadminyum, cva, kurun, inko gibi zehirli maddeleri bulunduran, saladklar enerji ebeke enerjisinden pahal olan, zerk rete olma zelliine sahip, kolayca tanabilir enerji kaynana pil denir.
1.2.12. Artma
Atk su veya gazlarn kirleticilerden temizlenmesi ilemlerine artma denir.
Fosil yaktlar ozon tabakasnn incelmesine neden olurlar. Ozon tabakasnn incelmesinin insan salna, ekolojik sisteme ve ekonomiye byk zararlar vardr. Fosil yaktlar asit yamuruna yol aarlar. Asit yamurlar ise bitkilerin, nehir ve gllerdeki balklarn lmne sebep olurken, metal sanayi rnlerine de zarar verirler. Fosil yaktlarda bulunan Co2 atmosferde sera etkisi yaratr, Hava ve okyanuslarn uzun sreli ortalama scaklnda artlara, tropik blgelerde buharlamann artmasna ve buzullarn erimeye balamasna yol amaktadr. Fosil yaktlardan dolay yaylan dier gaz ve paracklar ise, solunum yollar hastalklarna, kanserlere ve erken lmlere sebep olmaktadr. Kmr dumanlarnda da radyoaktivite mevcuttur. Hatta termik santraller, nkleer tesislerden daha fazla radyoaktivite yayarlar. Nkleer enerjinin temelini oluturan uranyum da yenilenemeyen bir enerji kaynadr ve fosil denen klasik yaktlarn tersine paralanabilir bir yakt trdr. Ancak radyasyon yaydklar iin insan vcuduna ve evreye yllarca gemeyecek zararlar verir. Petroln retimi, rafinaj, tanmas ve kullanm srasnda eitli yollarla kirlenmeler meydana gelmektedir. retim srasnda petroln meydana getirdii kirlenmenin en nemlisi denizlerdeki retim ve tama srasnda frtna vs. gibi nedenlerle meydana gelen kazalar neticesinde petroln denize akmas sonucu kirlenmelerin olumasdr. Petrol rafinaj srasnda hava ve su kirlenmesi meydana gelmektedir.
Resim 1.5:
10
Ar kalabalklar, evresel stres yaratr. Hayvanlarda davran deiikliine neden olur. Ar gelime, sahillerde ky kentlerin ortaya kmasna, bunun sonucu olarakda ar ve plansz yaplamaya neden olmutur. Av turizmi yabani yaamn yok edilmesine neden olmaktadr. Hz botlar ve yatlar su kirliliine neden olmaktadr. Yksek sesli mzik, insanlarda duyma bozukluu ve evrede grlt kirlilii oluturmaktadr. Birok turistik tesisin alt yap yetersizliinden dolay kanalizasyon problemi vardr ve artma niteleri yoktur. Belediyelerde turistik blgelerde plerin toplanmas ve imha edilmesi konusunda yetersiz kalmaktadr. Turistik tesisler kat ve sv atklarn denize veya kullanlabilir arazilere boaltlabilmektedir. Bu da denizlerin ve evrenin kirlenmesine neden olmaktadr. Kumsallar kullananlarn atklarn kumsala veya denize brakmalar evre kirlilii oluturmaktadr.
11
Resim 1.7:
Malzeme ve imento tayan kamyonlarn motorlarnn ve egzozlarnn kardklar sesler grltye neden olurlar. Ayrca kamyonlarn kardklar egzoz gaz hava kirliliine neden olmaktadr. naat srasnda kullanlan aralar ses kirliine (grltye) neden olmaktadr. Kullanlan kum, imento, kire, boya ve moloz tozlar havaya toz zerrecikleri olarak karmaktadr. Bu tozlar havann kirlenmesinde etkilidirler. Ayrca tozlar insanlarda solunum yolu hastalklarna yol amaktadr. naat halindeki yaplar evre grntsn bozmaktadr. naat boya ve imentolar yaplarn evresindeki toprak yzeyinde kalmaktadr. Toprak yzeyinde kalan boya ve imento kalntlar evrede kt grntye neden olduu gibi, toprak yzeyinden kaldrlsa bile topran kalitesini etkilemektedir. naat moloz ve boya atklarnn ortadan kaldrlmas gerekir. Bu atklarn imha edilmesi veya geri kazanm mmkn deildir. Moloz ve boya atklarnn tarmsal arazilerin bulunduu evreye braklmas toprak kalitesini bozmaktadr.
12
naat srasnda su kullanlmaktadr. Su atklar iinde boya, imento atklarn da barndrmaktadr. Atk sularn atlabilecei alt yap hazrlanmad iin bu sular inaat evresine yaylmaktadr. evresindeki arazi ve su yataklarna zarar vererek, toprak ve su kirliliine neden olmaktadr.
13
Dikim niteleri makinelerin kard ses nedeniyle grlt kirliliine neden olurlar. Dikim nitelerinde kuma atklar oluur. Bu atklarn yaklarak imhas srasnda hava kirlilii olutururlar. Kuma atklar p alanlar yerine bo arazilere boaltldklarnda evreyi kirletmektedirler.
14
Motorlu tat retiminde kullanlan kmr, petrol gibi fosil yaktlar ve bu yaktlarn atklar ok ynl evre kirliliine neden olurlar. Metal paralarn biimlendiren nitelerde, ses kirlilii sz konusu olabilmektedir. Metal paralarndan kan toz zerrecikleri havaya kararak, hava kirliliine neden olabilir. Motorlu tatlarn retimi ve kullanmnda petrol trevi rnler kullanlmaktadr. Gerek iten, gerekse dtan yanmal motorlarda kullanlan benzin ve mazot (motorin) gibi yaktlarda motorda yandktan sonra egzozlardan dar atk gazlar kmaktadr. Balca egzoz gazlar; hidrokarbonlar (HC), karbonmonoksit (CO), azotoksitler (NOx), kurunoksitler (POx), kkrtdioksitler (SO2)dir. Bu gazlar evreye ve insana zararl olan gazlardr.
15
Makine/metal sektrnn yol at balca evre sorunlar unlardr: Metal paralar, metal tozlar, makine paralar, makine ve metallerin boyalar, boyalara kartrlan katk maddeleri, doramada kullanlan kaynak, makinelerde ve metal doramalarda kullanlan yalar vs. insan ve evre iin zararl olabilecek maddelerdir. Metal paralarnn, makine paralarnn, metal tozlarnn atklar yeryznden yok olmayan paralardr. Atklar boaltld evreye zarar verirler. Metal tozlar, kullanlan boyalar ve boyalarn katk maddeleri solunduunda insan salna zarar verirler. Oksitlenmi metaller, boyalar ve boyalarn katk maddeleriyle temas edildiinde, bata deri hastalklar olmak zere insan vcuduna zarar verirler. Metal tozlar havaya, havadan suya ve topraa geer. Hava, su, toprak kirliliine neden olurlar. Metallerde ve makinelerde kullanlan yalar dkldkleri yzeylerden kolayca temizlenmezler. Bu yalar yzeylerden temizlemek iin evreye ve insana zarar verebilecek kimyasallar kullanlmak zorundadr. Yalar ve temizlik maddeleri kanalizasyon yoluyla suya ve toraa kararak su ve toprak kirliliine neden olurlar. Metal ileri ou zaman kulaa ho gelmeyen, yksek seslerin kmasna ve grlt kirliliine neden olurlar.
1.9. El Sanatlar ve Materyaller (Kuyumculuk, Cam, Seramik, El Dokuma, Plastik, Kat, Ahap, vb.) Sektrlerinin Yol At evre Sorunlar
El Sanatlar ve materyalleri sektrnn balca yol at evre sorunlar unlardr: Deerli metallerin (altn, gm vb.) ve camn biimlendirilmesi iin eritme ileminin yaplmas gerekmektedir. Bu eritme ilemi srasnda zararl gazlar havaya karmaktadr. Eritme ilemi dar evrede insan salna zarar vermektedir. Cam, seramik, gibi dallarda biimlendirmede frnlar kullanlmaktadr. Bu frnlar iin elektrik enerjisi kullanlabildii gibi, fosil yaktlar da (petrol, doalgaz, kmr vb.) kullanlmaktadr. Kullanlan fosil yaktlar, asit yamurlarna ve ozon tabakasnn incelmesine neden olmaktadr. Yaan asit yamurlar sonucunda hava, toprak ve su kirlilikleri olumaktadr. El sanatlar ve materyalleri sektrnde deerli metal, cam, kat, dokuma atklarnn geri kazanm olabilmektedir. Ancak plastik atklarn geri kazanm mmkn deildir. Geri kazanm mmkn olmayan atklar yzyllarca doadan
16
yok olmamaktadr. Bu tr atklar kalc evre kirlilii olumaktadr ve doann gelecei iin byk tehlikedirler. El sanatlar ve materyalleri sektrnde geri kazanm mmkn olan veya olmayan atklar boaltldklar ortamda toprak kirliliine ve kardklar tozlardan dolay hava kirliliine neden olular. Yaklarak imha edildiklerinde ise kardklar zararl gazlar nedeniyle hava kirliliine neden olurlar. El sanatlar ve materyalleri sektrnde boya ve dier kimyasal maddeler kullanlmaktadr. Bu maddeler solunduunda veya temas edildiinde insan vcuduna zarar verebilirler.
Ofis ortamnda oluan kat atklar, plastik malzemeden retilmi malzemelerin atklar, ofiste oluan evsel atklar, evre kirliliine neden olur.
17
LME SORULARI
1. Canl ve cansz varlklarn bir arada bulunduklar birbirini etkiledikleri ve birbirinden etkilendikleri ortama ne denir? A) Ekosistem B) evre C) Ekolojik denge D) Yaam kalitesi E) Srdrlebilir kalknma eitli trdeki canllarn evreleri ile uyumlu olarak nasl yaamlarn srdrdklerini veya bu canl varlklarn hangi artlar altnda besinlerini ve ihtiyalarn karladklarn ve eitli fonksiyonlarn ne tr bir canl topluluu iinde yrtldn inceleyen bilim dal aadakilerden hangisidir? A) Ekoloji B) Jeoloji C) Zooloji D) evre Bilimi E) Biyoloji evrenin doal yapsnn ve bileiminin bozulmasna, deimesine ve bylece insanlarn olumsuz ynde etkilenmesine ne denir? A) Ekolojik denge B) Atk C) Ekosistem D) evre kirlilii E) Srdrlebilir kalknma evresel deerlerin ve ekolojik dengenin tahribini, bozulmasn ve yok olmasn nlemeye, mevcut bozulmalar gidermeye, evreyi iyiletirmeye ve gelitirmeye ynelik almalarn btnne ne denir? A) evre hakk B) Srdrlebilir kalknma C) evre koruma D) evre E) Ekosistem
2.
3.
4.
18
5.
evre hakk evrenin korunmas ve gelitirilmesidir. Aadakilerden hangisi evre hakknn konusu olan eler arasnda yer almaz? A) nsan B) Hayvanlar ve bitkiler C) Cansz varlklarn ilikilerini dzenleyen ekoloji D) nsan ve dier canllarla etkileim iinde bulunan cansz varlklar E) Canl ve cansz varlklarn ilikilerini dzenleyen ekosistem
19
RENME FAALYET2
AMA
RENME FAALYET2
ARATIRMA
Yaadnz evrede hava kirliliine neden olan veya olabilecek etkenleri gzlem ve aratrma yaparak tespit ediniz. Yaadnz evrede hava kirliliine neden olan veya olabilecek etkenlere kar alnabilecek nleyici tedbirleri aratrma yaparak tespit ediniz. Yapm olduunuz aratrmaya ilikin dokman ve sunu hazrlayarak, snf ortamnda sununuz. Alnabilecek tedbirleri snf ortamnda tartnz.
2. HAVA KRLL
2.1. Havann zellikleri
Havann ierisin de eitli maddeler vardr. Bu maddeler unlardr: Azot Oksijen Karbondioksit Soygazlar Ozon
20
Resim 2.1:
21
Oksijen, doada en ok bulunan elementtir. Serbest halde atmosferde (O2) molekl halinde bulunur. Doadaki asal gazlar dahil btn elementlerle birleime girebilen oksijen, ayn zamanda kimyasal balarn zmnde katalizr grevi yapar.
22
Resim 2.3:
23
Modern yaantmzn bir sonucu olan hava kirlenmesi, atmosferde toz, gaz, is, duman, koku ve buhar eklinde olan kirleticilerin insana, dier canllara ve eyaya zarar verecek ekilde ykselmesi ile havann doal bileimindeki gaz konsantrasyonundaki deimeden meydana gelir.
Resim 2.4:
2.3.2. Tabiata Etkileri 2.3.2.1. klime Etkilere 2.3.2.1.1. Sera Gazlar, Sera Etkisi
Sera: Gne nlarnn ierisine girmesine izin vererek ve snn darya kamasna snrlayarak, i ortamn d ortama gre daha scak olmasn salayan sisteme sera denir. Sera etkisi: Yer atmosferine de su buharnn da ierisinde bulunduu sera gaz olarak adlandrlan gazlar, gneten alnan enerjinin bir ksmnn uzaya tekrar dnmesini nler, bylece yer yzeyinin olduundan daha fazla snmasna sebep olurlar, bu olaya sera etkisi denir.
24
Sera gaz: Atmosferde ksa dalgal gne radyasyonunu geirme buna karlk yerden atmosfere yaylan uzun dalgal radyasyonu tutabilme zelliklerine sahip gazlara da sera gaz denir. nsan kaynakl sera gaz emisyonlarnn zellikle de CO2nin snrlandrlmasna ynelik nlemler tm dnya lkelerini ibirlii yapmaya ynlendirmitir. lkelerin atmosfere saldklar sera gaz emisyonlarnn sera etkisi ve kresel snma zerindeki net emisyonlarnn bilinmesi ile ortaya kacaktr. Trkiyenin balca sera gaz kaynaklar enerji, sanayi ve tarm sektrdr. Bu sektrlerdeki birincil enerji kaynann yaklak %85i ticari (ta, kmr, linyit, asfaltit, doal gaz, hidrolik), %15i ticari olmayan (odun, hayvan ve bitki atklar) kaynaklardan olumaktadr. Kloroflorokarbonlarn ise, zellikle 1980li yllarn bandan itibaren ortaya kt anlalmtr.
25
Orman rts ve kentlerdeki yeil alanlarn ve aalarn kurumas, yok olmas, Tarihsel kltrel kalnt ve eserlerin, binalarn znme ufalanma ve anma gibi srelerle tahrip olmas. Asit yalar tm dnyamz iin bir tehlike oluturmakla birlikte en byk hasar, Avrupa ve Kuzey Amerika zerinde toplanmtr. Asit yalar, evre kirliliinin zellikle de hava kirliliinin snr tanmadn gsteren iyi bir rnektir.
26
Hava kirliliinin bitkilerdeki etkisine bir rnek olay da asit yamurudur. Kmrle alan santrallerden kan kkrtdioksit (SO2) gaznn atmosferde girdii reaksiyonlar sonucu oluan slfirik asitin (H2SO4) yamur suyu ile ykanmas sonucu asit yamurlar meydana gelir. Hayvanlar da hava kirliliinden insanlar gibi olumsuz ynde etkilenir. Solunum ve cilt rahatszlklar yannda hayvanlarda et ve st veriminde dler gzlenmitir.
27
Yerleim birimlerinde km ye den insan says nfus younluu olarak belirtilir. Belli bir kapasiteye hizmet gtrebilen ve doal kaynaklar snrl olan bir yerde nfus hzla artar ve younlap kapasiteyi zorlar, blme ve tketim artacandan, ar nfus hava kirlenmesinin de sebebi olarak belirtilmektedir.
Hzla artan nfus, artan konut, daha ok yakt daha ok kirlenme diye belirtilir. Bunun yannda nfusun belirli noktalarda ar ylmas bu kirlenme olayn daha da etkili hale getirebilmektedir. Bir yerleim merkezinin yzey ekilleri, arazinin yaps, verimlilii, yeil alanlarn genilii, doal hayatn korunmas orada olabilecek hava kirliliini azaltr veya engeller. Dnyada ve Trkiyede sanayileen blgelerin ok nfus ektii, hzl nfus ylmas olduu, buna bal olarak da dzensiz ehirleme olaynn ortaya kt yaanarak grlmtr. Dier hava kirlilii nedeni ise, sanayilemeden ok plansz ehirleme, gecekondu okluu, kalitesiz fosil yakt kullanm yannda, ehrin corafi yapsndan da kaynaklanmaktadr. Ayrca egzoz gazlarnn etkisi de, kirlenmede nemli paya sahiptir.
2.4.2. Endstrileme
Sosyal ve ekonomik sebeplerle ehir nfusunun hzl art, hzl sanayilemeyi, plansz, dzensiz gelimeleri de beraberinde getirmektedir. Hzla artan ok katl betonarme binalar, plansz yaplama, yeil alanlarn azl, mevcut alanlarn da imara almas, bina ve fabrika yapmnda bilinsiz yer seimi gibi problemler ve bunlarn skntlar insanln ortak sorunu halini almtr. Kalknma sanayileme ile zdeletiine gre sanayileme kanlmaz bir hedef olmutur. Ancak sanayilemenin de evre problemlerine yol at grlmtr.
28
Fabrikalarn kurulu yerlerinin yanl seimi, geri teknolojilerin kullanlmas, baca gazlarnn artlmadan atmosfere braklmas gibi sebeplerin havann kirlenmesine byk etkisi olmutur.
Resim 2.6: Egzoz gaz ile hava kirliliine neden olan motorlu tatlar
29
Bak: Bir yerin gnee kar yn demek olan bak artlar da kirlenmeye etki eder. Eer bir yerleim merkezi gnee bakan bir yamata ise daha ok snr. Bylece yakt ihtiyac azalr, dolaysyla kirlenme de az olur.
30
Basn: Hava kirliliinin kalc ya da abuk dalc olmasnda etkili bir unsurdur. Alak basn Yksek basn Ykseltici hava hareketi Alak hava hareketi Kirlilik az Kirlilik ok
Scaklk: Havalar souyunca snma ihtiyac domakta ve daha ok yakt kullanlmaktadr. Nitekim hava kirlilii yurdumuzda daha ok ekim-kasm aylarnda balayp, mart-nisan aylar sonuna kadar ortalama scakln 180C nin altnda olduu dnemler de olmaktadr. Scak Souk Az yakt ok yakt Az kirlilik ok kirlilik
Bulutluluk: Gne nlarnn yeryzne ulamasn engelleyen ve snmay zorlatran bulutluluk olay daha ok snmak iin daha ok yakt gerektirdiinden kirlenmeye etki eder. zetle yle ifade edilebilir. Bulutlu hava Bulutsuz hava Daha souk Daha scak Daha fazla yakt Daha az yakt Daha ok kirlilik Daha az kirlilik
Rzgar: Rzgarn etkisi de havay kirletme ynnde deil kirli havay az ya da ok tama, kirlilii datma ynnde olmaktadr. Rzgarn olmamas, eer dikey hava hareketi de yoksa kirli havann olduu yerde kalmas demektir. Bunu da ksaca yle ifade etmektir. Rzgar yok veya ters ynde Rzgar var ve uygun ynde Kirlilik ok Kirlilik az
Yerleim alanlarnn ve fabrikalarn hakim rzgar ynnde uygun veya ters ynde oluunun da ehirlerin havasnn kirlenmesinde ok etkili olduu bilinen bir gerektir. Ya: nemli bir corafi unsur ya, kirlenmeyi azaltc ynde etkiler. zellikle yamur eklinde yalar havadaki tozu, kk partiklleri (paracklar) havadan yere indirmekte ve havay temizlemektedir. Ayn ekilde bata azot (N) ve kkrt (S) bileikli gazlar yere indirdii bilinmektedir. Ksaca; Yal hava Yasz hava Kirlilik az Kirlilik ok
Nem: Nem hem olumlu, hem olumsuz etki yapabilen bir unsurdur. Atmosferin yere yakn ksmnda nem daha ok olup, bu nem sy tutar ve bylece az yakt gerektii iin kirlilikte az olur.
31
Ayrca sulak alanlar, bataklklar ve meralar hava kirlilii zerinde etkili olmaktadr. nemi son yllarda daha iyi anlalan bu corafi unsurlar da havay temizleyici rol oynamaktadr. Su yzeyleri, bataklk, ayr ve meralar havadaki kirleticileri absorbe edici ortamlardr. zellikle ayr ve meralar, bu kirleticileri absorbe etmekle kalmaz ayrca yeil alanlar olduklarndan oksijen retim yerleridir. Yeil alanlar geni Yeil alanlar az Kirlilik az Kirlilik ok
32
33
LME SORULARI
1. Aadakilerden hangisi havann ierisinde bulunan temel maddeler arasnda deildir? A) Azot B) Oksijen C) Karbonhidrat D) Demir E) Ozon 2. Gne nlarnn ierisine girmesine izin vererek ve snn darya kamasna snrlayarak, i ortamn d ortama gre daha scak olmasn salayan sisteme ne denir? A) Sera B) Gaz C) Bileik D) Ekosistem E) Mikroorganizma 3. Kmrle alan santrallerden kan kkrtdioksit (SO2) gaznn atmosferde girdii reaksiyonlar sonucu oluan slfirik asitin (H2SO4) yamur suyu ile ykanmas sonucu aadakilerden hangisi meydana gelir? A) Azot B) Karbonmonoksit C) Asit yamurlar D) Sera etkisi E) Sera gaz 4. Gerek iten, gerekse dtan yanmal motorlarda kullanlan benzin ve mazot (motorin) gibi yaktlarda motorda yandktan sonra egzozlardan dar atk gazlar kmaktadr. Aadakilerden hangisi bu gazlardan deildir? A) Hidrokarbonlar B) Argon C) Azotoksitler D) Kurunoksitler E) Kkrtdioksitler
34
5. Aadakilerden hangisi hava kirliini nleme almalarndan biri deildir? A) Eitime arlk verilmeli. B) Kaliteli yakt kullanm tevik edilmeli. C) Yalnzca fosil yaktlar kullanlmal. D) Egzozlara filtre zorunluluu getirilmeli. E) Isnmada doal gaza arlk verilmelidir.
35
RENME FAALYET3
AMA
RENME FAALYET3
ARATIRMA
Yaadnz evrede su kirliliine neden olan veya olabilecek etkenleri gzlem ve aratrma yaparak tespit ediniz. Yaadnz evrede su kirliliine neden olan veya olabilecek etkenlere kar alnabilecek nleyici tedbirleri aratrma yaparak tespit ediniz. Yapm olduunuz aratrmaya ilikin dokman ve sunu hazrlayarak, snf ortamnda sununuz. Alnabilecek tedbirleri snf ortamnda tartnz.
3. SU KRLL
3.1. Suyun zellikleri
Tabii sular, znm ve ask halinde bulunan yabanc maddeleri ihtiva ederler. ounlukla, suyu kullanlabilir hale getirmek iin bu maddeler ya tamamen sudan ayrlr veya miktarlar belli bir deerin altna drlr.
Resim 3.1:
36
Sularn zellikleri drt grupta ele alnr: Fiziksel zellikler Kimyasal zellikler Bakteriyolojik zellikler Radyoaktif zellikler
37
kalsiyum ve magnezyum bikarbonata eittir. Buna gre sular Tablo 3.1deki ekilde snflandrlmaktadr: Sertlik derecesi (Fr) 010 1122 2332 3354 55den fazla Su Snf Memba suyu Tatl su Sert su ok sert su Ar sert su
Bir dereceye kadar sertlik insan sal iin faydaldr. Kire, bilhassa ocuklar iin ok faydaldr. Ancak sertliin belli bir dereceyi amas halinde suyun tad bozulur. Demir: Suya kt tat verir. Manganez: Suda ekseriye demir ile birlikte bulunur. Manganez miktarnn 0.5 mg/lt yi gemesi halinde suyun tad bozulur. Ayn zamanda suya siyah renk verir. Klorr: Suyun tadn bozar. Azot bileikleri: Organik kirlenmeye sebep olurlar. Toplam organik madde: Bakteri ve mantarlarn teekkl edip suda oalmalarna sebep olur. Zehirli maddeler: nsan sal iin tehlikeli maddelerdir. Suda bulunmalar tehlikeli sonulara neden olabilir.
38
39
atk sular eitli hammaddeleri, ara madde atklar ve mamul madde atklar ierir. Proses sular, anorganik ve organik atk maddeleri iermektedir. Soutma Sular: Bu sular temiz olup sadece yzeysel sularn scakln ykseltir. Scakln ykselmesi ile iki problem ortaya kar. Oksijenin sudaki znrl azalr. Scakln ykselmesi, biyolojik faaliyeti hzlandrarak atk suda oksijen azalmasna neden olur. yeri ve alanlarn Temizlii ve Shhi Kullanmla lgili Atklar: Bu sularn %10u deme ykamalarndan ve musluklardan, %90 banyo ve tuvaletlerden gelir.
eitli kimyasal maddeler ihtiva eden endstri atk sular yzeysel sular zerinde olumsuz etkiler yapmaktadr. Dolaysyla bu sularn kendi kendilerini biyolojik olarak artmalar da mmkn olmamaktadr.
40
veya yaknda bulunan bir gle verilirdi. Zamannda atk sularn ok byk bir ksm artma ilemine tabi tutulur. nemli bir ksm insan atklarndan mutfak suyu, sebze ve yiyecek artklarndan meydana gelir. Bu atk su, taze olduu zaman bulank gri veya sar renklidir. Belli bir kokuya sahiptir. Kendisini tekil eden maddelerin oksijen sarf edici zelliklerinden dolay ok az oksijen ierirler. Bazen suda oksijen hi bulunmayabilir. Az eimli kanallarda veya uzun sren aklarda bir rme belirtisi ba gstererek rengi kararr, rtme olur ve H2S gaz meydana gelir. rtme ise, atk suyun biyolojik yolla artlmasn imkansz klar. Evsel atk sularda, bakteriler ve bilhassa insan ve hayvan barsaklarndan gelen ve ok miktarda rastlanan normal zamanda zararsz olan kolibakterilerde de bulunur. Bilolojik olarak artma tesislerinde hastalk yapan mikroplar zararsz hale getirilmesine ramen tamamen ortadan kaldrlmamaktadr.
41
42
43
retimde doaya zarar vermeyecek maddeler kullanlmaldr. Alc ortamlarn durumu iyiletirilmelidir. rnein, su deiim potansiyeli dk olan koy ve krfezlerde alnabilecek baz nlemlerle su sirklasyonu arttrlarak kirleticilerin daha az bir ekilde seyreltilmesi mmkn olabilir Alc su ortamlarnn seyreltme ve doal artma potansiyelleri kullanlabilir. rnein, ak deniz kylarnda olduu gibi alc ortamlarn ok yksek seyreltme kapasitesine sahip olduu durumlarda basit mekanik artma ileminden sonra, derin deniz dearjlar (boaltma) uygun bir atk su bertaraf yntemi olabilir Birey olarak evremizdekileri daha az kirletme konusunda uyarabiliriz. Btn bunlarn yannda insanlar evreyi koruma adna bilinlendirilmelidir. nk insanlar artk unun farkna varmaldr: Dnya bir tanedir ve onu koruyacak yine insanlardr.
44
LME SORULARI
1. Suyun fiziksel zelliklerinin tayininde ve lmnde aadaki unsurlardan hangisi dikkate alnmaz? A) Renk B) Tat ve Koku C) Bulanklk D) Scaklk E) Ph deeri 2. Aadakilerden hangisi tarmsal faaliyetlerden kaynaklanan su kirlilii sebeplerinden deildir? A) Korrazyon B) Pestisid C) Herbisit D) Erozyon E) Gbre ve artma amuru 3. nsan yaamyla ilgili (antropojenik) kaynaklardan kanalizasyon sistemine verilen sularn toplamna ne denir? A) Artma sular B) Kanalizasyon sular C) Atk sular D) Artma amuru E) Sert sular 4. Her endstriyel proses (retim), doal su sistemine zararl olabilecek atklar verir. Aadakilerden hangisi sanayide, kullanm alanlarna gre, su atk gruplarndan deildir? A) retim ilemleri atklar B) Soutma sular C) alanlarn temizlii ile ilgili atklar D) Scak sular E) Shhi kullanmla ilgili atklar
45
5. Aadakilerden hangisi su kirliliini nlemeye ynelik tedbirler arasnda yer almaz? A) Fabrikalara filtre ve artma tesisleri konulmaldr. B) retimde doaya zarar vermeyecek maddeler kullanlmaldr. C) Birey olarak evremizdekileri daha az kirletme konusunda uyarmalyz. D) Alc ortamlarn durumu iyiletirilmelidir E) Alc su ortamlarnn seyreltme potansiyelleri kullanlmamaldr.
46
RENME FAALYET4
AMA AMA
RENME FAALYET4
ARATIRMA ARATIRMA
Yaadnz evrede toprak kirliliine neden olan veya olabilecek etkenleri gzlem ve aratrma yaparak tespit ediniz. Yaadnz evrede toprak kirliliine neden olan veya olabilecek etkenlere kar alnabilecek nleyici tedbirleri aratrma yaparak tespit ediniz. Yapm olduunuz aratrmaya ilikin dokman ve sunu hazrlayarak, snf ortamnda sununuz. Alnabilecek tedbirleri snf ortamnda tartnz.
4. TOPRAK KRLL
4.1. Topran Tanm
Yeryzndeki kara paralar, toplam yeryz alannn %29,2sini oluturmaktadr. Dnyamzda kutuplarla birlikte alt kara paras bulunmaktadr. Kara paralarnn derinlikleri, insanlar iin nemli petrol ve madenleri iermektedir. Canllarn besin ihtiyac ise derinliklerden deil, yzey tabakalndaki canl retimlerden karlanr. Toprak deyimi, genellikle yerkabuunu oluturan kayalarn, fiziksel ve kimyasal ayrmas sonucunda biyolojik olaylarn da yardm ile meydana gelen gevek yeryz rtsne verilen genel addr. Buna ramen topran herkes tarafndan beklenen faydas ve fonksiyonuna gre baka tanmlamalar da vardr. Toprak, zerinde ve iinde geni bir canl topluluunu barndran, bitkilerin durak yeri ve besin kayna olan ve belirli oranda kat, sv ve gaz ieren maddeler topluluunun genel addr. Topran meydana gelmesi ok kolay olmamaktadr. Belirli bir sre iinde iklim artlarnn ve bitki rtsnn ana kayaya etkisi sonucunda ortaya kmaktadr. Bu bakmdan bunu kendi isteimiz dorultusunda arttrmak elimizde deildir. Fakat meydana gelmi topra korumak elimizdedir. Topran meydana gelmesinde be ana faktr rol oynar. Bunlar: Bitki rts ve canllar klim Anakaya veya ana madde Topografya Zaman
47
Resim 4.1:
Toprak, besin maddelerini ve suyu depo edebilmektedir. Bitkiler de topraktan bu besin maddelerini ve suyu alarak yapraklarnda, dallarnda ve ieklerinde havann CO2 ve k enerjisi ile birletirerek bir takm organik bileikler meydana getirmektedir. Ayrca toprak iinde yaayan eitli canllar, topran oluumunda nemli rol oynamaktadr. Toprak iinde yer alan mikroorganizmalar, topraa den eitli organik maddeleri paralayp ayrtrrlar. Bylece organik maddeler sayesinde olur. Organik madde miktarnn fazlal da, topran erozyona kar dirence arttrr. klim, gerek ana kayay fiziksel ve kimyasal deiiklie uratarak, gerekse bitki rts ve canllara dolayl etkisi ile toprak oluumunda etkili olan faktrdr. Ana kaya ise, topran hammaddesini tekil eder. Topran oluum hz ve bunun derecesi, belirli oranlarda arazinin topografik zelliklerine baldr. Arazinin dz, eimli veya engebeli olmas, topran tekst r ve kalnlnda byk rol oynar. Toprak oluumu, uzun sreyi kapsayan bir zaman srecinde gerekleir. Zaman, topran kalnlk derecesinde ve fazlalamasnda, olgunlamasnda nemli rol oynar.
48
Resim 4.2:
49
Resim 4.3:
Toprak kirlilii, bilindii gibi temizlenmesi en zor, bazen de hi mmkn olmayan tehlikeli bir ortam tekil eder.
50
Resim 4.4:
Bilinsizce yaplan ilalama ve gbreleme, kaliteli ve birinci snf topraklarn yerleim ve endstri iin kullanma almas, toprak kirliliini hzlandrmtr. Toprak kirliliine sanayi, tarm, erozyon, konutlar ve yerleim birimleri kaynaklk etmektedir. Balca toprak kirliliinin nedenleri unlardr: Kimyasal gbre ve tarm ilac uygulamalar topran zamanla niteliklerini kaybetmesine yol amaktadr. Toprak yapsn bilmeden bilinsizce yaplan kimyasal gbrelerle gbreleme, bitkisel verimin dmesinden baka, ileride toprak yapsnn deimesine de yol aabilir. Belediyelerce ehir plerinin verimli tarm arazilerinde depolanmas, sanayi blgelerindeki kimyasal kat ve sv atklarn topraa braklmas ve maden atklarnn toprak zerinde braklmas ile radyoaktif atklarn topraa verilmesi sonucunda ar metaller topraa karabilmektedir. zellikle kurun, kadminyum, krom, nikel, cva ve inko belli bal ar metaller olup, topran doal karakterini deitirebilmekte ve mikroorganizmalar etkilemektedir. Egzoz gazlar, ozon, karbonmonoksit, kkrtdioksit, kurun ve kadmiyum vs. gibi zehirli maddeler havaya yaylmakta ve solunum yolu ile byk bir ksm canllar tarafndan alnmaktadr. Geriye kalan ise, rzgarlar ile uzak mesafelere tanmakta ve yalarla yere inerek, toprak ve sular kirletmektedir. Sanayi atklarnn ve evsel atklarn kart sularla sulanm topraklar ise, kimyasal kirliliklerle kar karya kalrlar.
51
Sanayi atk sular, fazla miktarda iz elementleri ve zellikle canllar iin toksit maddeleri fazla ierdiklerinden toprak canllar zerinde olumsuz etkide bulunurlar. Kanalizasyon sularnn pH deerleri ve tuz ierikleri de toprak canllarnn gelimesine olumsuz ynde etki yapar. Kanalizasyon suyunun ve artma amurunun baz problemlere neden olaca gzden uzak tutulmamaldr. Toprakta pH deerinin, iz elementlerin ve bitkiye toksit olan maddelerin ykselmesi sz konusudur. Kanalizasyon suyu ve artma amuru tarmda kullanlmasnn topraa zarar verebilecei gzden uzak tutulmamaldr. Bunlarn dnda kanalizasyon sularnda daima artan oranlarda bulunan ve artma amuru kuru maddesinin % 2'sine varabilen deterjanlar topraa zararl etkide bulunabilir. Erozyonla ok miktarda tarma elverili toprak kayb sz konusudur. Verimli topran yok olmasndan dolay tarmsal retimdeki d, kalite bozulmas, besin zincirindeki eksikliklerin yan sra erozyonla tanan topraklar, denizlerde ve akarsularda bulanklk oluturarak su ii ekolojik dengeyi etkilemektedir.
Resim 4.5:
Bat dillerinde toprak anmasnn her eidi erozyon kelimesi ile ifade edilir. Toprak paracklarnn d kuvvetlerin tesiri ile hareket halinde su ve rzgarla bulunduu yerlerden koparlarak baka yerlere tanp ylmas olayna erozyon denir. Tabii artlar altnda
52
meydana gelen erozyona, tabii veya jeolojik erozyon ismi verilmektedir. Bu erozyon tipinde, topran bitki rts ve tabii dzeni erozyonu douran su ve rzgarn hzn frenlemektedir. Bu sayede yava yava seyreden tabii erozyonla tanan materyal yerine, yenisi olumaktadr. Tabii erozyonun iddetine bal olarak arazi yzeyindeki kntlar anmakta, ukurluklar dolarak ovalar teekkl etmektedir.
kinci erozyon tipi, hzlandrlm erozyondur. nsanlar tarafndan kltre alnan eimli sahalarda tedbir alnmadan ziraat yapld, meralar ar derecede otlatld, ormanlar tahrip edildii takdirde arazinin erozyonunu frenleyici faktrler zayflar ve yaan yalarn byk bir ksm yzeysel aka geerek direnci azalan toprak zerrelerini sratle tamaya balar. Erozyonla ok miktarda tarma elverili toprak kayb sz konusudur. Verimli topran yok olmasndan dolay tarmsal retimdeki d, rn kalitesinde bozulma, besin zincirindeki eksikliklerin yan sra erozyonla tanan topraklar, denizlerde ve akarsularda bulanklk oluturarak su ii ekolojik dengeyi etkilemektedir. Arazinin iyi aalandrlmamas, orman yangnlar, ormanlarn kaak olarak kesilerek tarm alan haline getirilmesi erozyona sebep olmakta, bu da su kirliliini oluturmaktadr. Erozyon nedeniyle tabii ayr-mera sahalar, ar otlatma ve zirai amalarla iyice tahrip olmu ve erozyon olay ile vasfn kaybetmitir.
53
Resim 4.7:
54
Yaln da, gerek topra kullanlamaz duruma getirmesi, gerekse bataklk ve benzeri ekillerde evreye zararl etkileri grlmektedir.
55
Fazla miktarda azotlu gbre kullanlmas sonucu topraktan ykanmalarla ime sular ve akarsularla nitrat miktar artabilmektedir, yksek nitratn insan salna zararl etkileri vardr. Fosforlu gbrelerin yzeysel aklarla tanmas sonucu ime sular ve dier akarsularn fosfat kapsamlar ykselebilmektedir. Fazla miktarda nitrojenli gbrelerle gbrelenmi topraklardaki bitkilerde nitrozamin gibi kanserojen maddeler olumakta, zellikle yapraklar yenen marul ve spanak gibi bitkilerde zararl nitrat ve nitrik birikmeleri olmaktadr.
56
57
LME SORULARI
1. Topran zelliklerinin incelendii gruplar arasnda aadakilerden hangisi yoktur? A) Renk B) Bnye C) Yap D) Kvam E) Soygazlar 2. Aadakilerden hangisi toprak kimyasnda nemli rol oynayan toprak kolloidlerini oluturan maddeler arasnda yer almaz? A) Kil B) Bakr C) Alminyum D) Mineraller E) Organik maddeler 3. zerinde ve iinde geni bir canl topluluunu barndran, bitkilerin durak yeri ve besin kayna olan ve belirli oranda kat, sv ve gaz ieren maddeler topluluunun genel adna ne denir? A) Yeryz B) Yerkabuu C) Toprak D) Atmosfer E) Yaam alan 4. Aadakilerden hangisi toprak kirliliinin nedenleri arasnda yoktur? A) Kimyasal gbre B) Egzoz gazlar C) Erozyon D) Sanayi atk sular E) Suni yem
58
5. Aadakilerden hangisi toprak kirliliini nlemeye ynelik tedbirler arasnda yer almaz? A) Orman alanlarnn korunmaldr. B) Tarmsal arazilerin ama d kullanlmamaldr. C) Sanayi blgelerinde kimyasal kat ve sv atklar akarsulara boaltlmaldr. D) Belediyeler ehir pleri iin geri dnm niteleri kurmaldr. E) Sanayi blgelerinde kimyasal kat ve sv atklar topraa braklmamaldr.
59
RENME FAALYET5
AMA
RENME FAALYET5
ARATIRMA
Yaadnz evrede grlt kirliliine neden olan veya olabilecek etkenleri gzlem ve aratrma yaparak tespit ediniz. Yaadnz evrede grlt kirliliine neden olan veya olabilecek etkenlere kar alnabilecek nleyici tedbirleri aratrma yaparak tespit ediniz. Yapm olduunuz aratrmaya ilikin dokman ve sunu hazrlayarak, snf ortamnda sununuz. Alnabilecek tedbirleri snf ortamnda tartnz.
5. GRLT
5.1. Grltnn Tanm ve eitleri
Grltnn deiik tanmlar vardr. Bunlardan birka yledir: nsanlarn iitme saln ve alglamasn olumsuz ynde etkileyen, fizyolojik ve psikolojik dengeleri bozabilen, i performansn azaltan, evrenin honutluunu ve sakinliini yok ederek niteliini deitiren nemli bir evre kirlilii trdr. stenmeyen ve dinleyene bir anlam ifade etmeyen sestir. Ses dalgalar halinde yaylan bir enerji eklidir. eitli seslerin kulaa karmasna grlt denir. Grlt eitli kaynaklardan kan, birbiriyle ilgisi olmayan seslerdir. Byle ses karmlarnn, uyumlu ses karm olan mzikle bir ilgisi yoktur. Ses iddetinin lm birimi, DESBELdir. dB simgesi ile gsterilir. Desibel, insan kulann en ok hassas olduu orta ve yksek frekanslarn zellikle vurguland bir ses deerlendirme birimidir. Desibel deerlerine gre sesler aadaki tabloda ki (Tablo: 5.1) gibi gruplandrlr:
60
0-30 Desibel aras 30-50 Desibel aras 50-60 Desibel aras 60-70 Desibel aras 70-80 Desibel aras
Seslerin baka bir aratrmacya gre snflandrlmas ise aadaki tabloda (Tablo 5.2) grld gibidir: Grlt dB(Desibel) itebilen 0 desibel Sakin yerde bir ev 30 desibel Ortalama bir ev 40 desibel Bir i yeri 50 desibel Normal konuma 60 desibel Orta arlkta trafik 70 desibel Kulan rahatsz olduu 85 desibel Ar trafik 90 desibel Hava kompresr 95 desibel 500 m.den uan bir jet ua 120 desibel
Tablo 5.2: Seslerin snflandrlmas
nemli bir evre sorunu olan grlt, Romallar devrinde bile eitli tedbirlerle nlenmeye allmtr. Mesela, gece karanlk bastktan sonra ta kaldrma aralarnn almas yasaklanmtr. nsana, dier canllara ve evreye birok zarar olan grltnn birok kayna vardr. ok eski zamanlardan beri nemli bir problemdir. Ancak, 20. yy.dan sonra sanayileme, hzl nfus art, plansz ehirleme, motor ve motorlu aralarn saysndaki hzl art grlty de ok byk boyutlara karmtr.
61
Resim 5.1:
62
Resim 5.2:
63
st grlt seviyesi (dB) Otomobil 75 Otobs (kent ii) 85 Ar vasta 80 Lokomotif 85 Elektrikli tren (tam ykle) 80 Zincir ve iplik fab. 106.5 Kereste fab. 102.5 Dkm ve emaye fab. 96.5 Makine alet fab. 99 Tekel sigara fab. 101 Gazete, rotatif fabr. 100.5 Kundura fab. 104.5 Tp endstri fab. 98 Tekstil fab. 97.7 Dokuma tezgah 101.5 Tarama dairesi 99.5 plikhane, reither makinas 96.5 Tablo 5.3: Baz grlt kaynaklarnn kartt desibel miktarlar
Grlt kayna
Tablo 5.3de grld gibi en nemli grlt kayna endstri tesisleri ve motorlu deniz, kara ve hava ulam aralardr. Grlt iddetlerinin Toplanmas (dB deerleri) Grlt iddetleri (dB), iki basncn orannn logaritmas ile orantl olduundan, iki kaynaktan gelen grltler aritmetik olarak toplanmaz. Mesela, bir kaynaktan gelen grltnn iddeti 60 dB, bir baka kaynaktan geleni 90 dB ise o noktadaki grlt 150 dB deil, 90dB den biraz fazladr. Genel olarak, ayn byklkteki iki sesten ancak 3 dB byklkte bir bileke ses ortaya kar. Mesela; iki tane 80 dB lik sesten ancak 83 dBlik bir bileke ses meydana gelir. Bir ses dierinden 10dB kadar farklysa kn katks ihmal edilir. rnein; seslerden biri 70 dieri 60 dB ise, toplam 70 dB kabul edilir. Grlt, grltmetre ile llr. Byle insan sesinin veya telefon sesinin daha iddetli baka bir sesle bastrlmasna sesin maskelenmesi denir.
64
Gnmzde ehirlerde yaayan insanlarn ar hayat artlar, ypratc almalar sebebi ile bozulan fizyolojik ve psikolojik sal, grltden etkilenmesini arttrm, grltye kar dayankll ve ho gry olduka azaltmtr. Ayrca grltnn kaynan bilememe ve grltnn azaltlamayaca inanc psikolojik ypranmaya yol amaktadr. Yapt olumsuz etkilere gre grltnn insana etkisi aadaki tabloda (Tablo 5.4) grld gibi gruplandrlmaktadr: 1.Derece 30 dB - 60 dB 2. Derece 65 dB 90 dB Konforsuzluk, rahatszlk, fke, kzgnlk, Konsantrasyon ve uyku bozukluu Fizyolojik tepkiler (Kan basncnn artmas, Kalp at, solunum hzlanmas, beyin Svsndaki basncn azalmas, ani refleksler) Fizyolojik tepkilerin artmas, ba arlar kulakta hasar ve dengenin bozulmas Ciddi beyin tahribat.
Grlt, insanlar zerinde ana hatlar ile 4 ekilde olumsuz etkiler gstermektedir. Bunlar:
65
66
LME SORULARI
1. nsanlarn iitme saln ve alglamasn olumsuz ynde etkileyen, fizyolojik ve psikolojik dengeleri bozabilen, i performansn azaltan, evrenin honutluunu ve sakinliini yok ederek niteliini deitiren evre kirlilii trne ne denir? A) Ses B) Grlt C) Su D) Enerji E) Hava Ses iddetinin lm birimine ne denir? A) Desibel B) Parametre C) Histogram D) Sismograf E) Debi Aadakilerden hangisi yap d grlt snf deildir? A) Ulam grltleri B) Endstri grltleri C) Yapm grltleri D) Reaksiyon grltleri E) Su alt grltleri Aadakilerden hangisi grltnn, insanlar zerindeki olumsuz etkilerinden biri deildir? A) itme sistemine B) Stres C) Uykusuzluk D) Konsantrasyon artmas E) Nabz ykselmesi
2.
3.
4.
67
5.
Aadakilerden hangisi grlt kirliliini nlemeye ynelik tedbirler arasnda yer almaz? A) Teknik tedbirler ve kanuni (yasal) tedbirler alnmaldr. B) Grlt kirliliine neden olacak yaplarn ses yaltmlarn arttrc nlemler alnmaldr. C) Grlt kirliliine neden olacak yaplarn duvarlar kaln olmal. D) Tatlarn grltsnn nlenmesi iin uygun susturucunun tasarm ve imalat yaplmaldr. E) Trafik grltsn nlemek iin hz kontrol ve sinyalizasyon tedbirleri alnmal.
68
ARATIRMA
Yaadnz evrede kirlilie neden olan ve olmayan enerji eitlerini gzlem ve aratrma yaparak tespit ediniz. Yaadnz evrede kirliliine neden olan veya olabilecek enerjilere kar alnabilecek nleyici tedbirleri aratrma yaparak tespit ediniz. Enerji ve evre ilikisini iklim, arazi kullanm, su kullanm ve atklar ynyle aratrnz. Yapm olduunuz aratrmaya ilikin dokman ve sunu hazrlayarak, snf ortamnda sununuz. Alnabilecek tedbirleri snf ortamnda tartnz.
6. ENERJ
6.1. Enerjinin Tanm
Maddelerin yapsnda var olan eitli ekillerde (yanma, dme, srtnme, hareket etme vb.) aa kan gce enerji denir. Fiziksel anlamda enerji, hareket ettirici g demektir. Enerji, mekanik (potansiyel, kinetik), k, elektriksel, manyetik, kimyasal, hidrolik, nkleer enerjiler diye ayrt edilmektedir.
6.2.1. Kmr
Kmr havann serbest oksijeni ile dorudan doruya yanabilen %55 ila %9095 orannda karbon ihtiva eden organik kkenli kayatr.
69
Enerji kaynaklarnn belli ballarndan olan kmr, faydal zellii yannda evre sorunlar bakmndan da insan salna ve evreye olumsuz etkileri hayli fazla bir maddedir. Ancak insan yaamna olan katks dolaysyla ve alnabilecek baz tedbirlerle zararlarnn azaltlmas mmkn olduundan kmr nemini koruyabilmektedir. Trkiyede bulunmu takmr rezervi snrl bir havza ierisinde olup, retim imkanlar kstldr. Buna karlk linyit kaynaklar, lkenin her tarafna yaylm durumdadr. Genellikle dk kalorili, karbon deeri dk olan bu linyitler eitli sektrlerde kullanlmaktadr. Trkiyede takmr varl sadece Zonguldak havzasnda bulunmakta olup yaklak 7.000 kmlik bir alana yaylm ekildedir. Toplam takmr rezervi 2004 yl ba itibaryla 550 milyon ton grnr, 425 milyon ton muhtemel ve 368 milyon ton mmkn olmak zere toplam 1,343 milyar tondur. Isl deerleri 55296725 kcal/kg arasnda deimektedir. Yllk tvanan retim 3 milyon ton civarndadr ve retimin tamam yeralt madencilii ile yaplmaktadr. Havzadaki kmr damarlar yksek gaz ieriklidir ve ayrca kmr damarlar bnyesi ile yan kayalarda nemli miktarda metan gaz mevcuttur. lkemizde yaklak 9,3 milyar ton linyit rezervi olup, lkemiz toplam dnya rezervinin yaklak %1,6sn iermekte ve linyit asndan nemli bir yere sahiptir. Bununla birlikte linyitlerimizin %79unun, 2.500 kcal/kg sl deerin altnda olmas daha ok termik santrallerde kullanmn n plana kartmtr. retimin % 85i termik santrallerde tketilmektedir. Linyite dayal termik santrallerimizin kurulu gc 6.549 Mw. (megawatt) olup bu g toplam kurulu gcmzn %22sine karlk gelmektedir.
Resim 6.1:
70
6.2.2. Petrol
Petrol, fosil yakt olarak tanmlanan gruba girer. Bunun sebebi, yaklak olarak 300 400 milyon yl nce lm olan hayvanlarn fosillerinin, petroln ana maddesini oluturmasdr. Geen bu uzun sre iersinde hayvan fosilleri, son derece yksek bir sya ve basnca maruz kalrlar. Bylece petrol meydana gelmi olur. Petrol gnmzde byk kaya bloklarnn iine skm olarak bulunur. Seri otomobil retiminin balamas, petrole olan talebi ciddi oranda arttrd. Dnya enerji tketiminin %39u petrole dayanyor. Ham petroln l birimi varildir ve bir varil, 159 litreye denk gelir. Ham petrol rafinerilerde ilenerek birok yan rn elde edilir. ,Benzin mazot, fueloil ve uak yakt petroln ilenmesiyle elde edilen en nemli akaryaktlardr. Petrol %70 orannda ulam sektrnde kullanlmaktadr. Petrol, akaryakt kategorisi dnda, ila, gbre, kozmetik, boya gibi yaklak 4000 civarnda alanda daha kullanlmaktadr ve insan hayatnn ok nemli bir esidir. Petroln evre kirlilii gibi ok nemli bir de negatif etkisi bulunmaktadr. Trkiye'de petrole lkemizin deiik blgelerinde rastlanmtr ve arlkl olarak Gneydou Anadolu blgesindeki sahalardan retim yaplmaktadr. Gneydou Anadolu blgesinde Batman, Mardin, Siirt, Diyarbakr, Adyaman ve Kilis illeri iinde bulunan sahalardan ve ayrca Trakya blgesinde kk saylabilir 12 sahadan petrol retimi yaplmaktadr. lkemizde bilinen petrol sahalarna gre yaplan teorik hesaplama ile 2003 yl sonuna gre toplam 940,3 milyon ton rezerv olasl bulunmasna karn, retilebilir petrol miktar 162,4 milyon tondur. Bu rezervin bugne kadar 119,6 milyon tonu retilmi olup, rezervuarda kalan 42,8 milyon tonluk petrolnde 2003 yl retim miktar baz alndnda 18 yllk bir retimle tketilmesi sz konusudur. 19902003 yllar arasnda ham petrol retimi yllk ortalama % 3,4lk bir azalma ile 3,7 milyon tondan 2,4 milyon tona dmtr. retimin aksine, ayn dnemde petrol tketiminde yllk ortalama % 2,3lk bir art gereklemi olup, tketim 22,7 milyon ton seviyesinden 30,7 milyon ton seviyesine ulam, 25,5 milyon ton olan nihai tketim deeri ile de, Trkiye toplam nihai enerji tketiminin % 41,3n oluturmutur. 2003 ylnda toplam elektrik enerjisi retiminin % 7si petrol yaktl tesislerden elde edilmitir. Bu ylda da, gemi yllarda olduu gibi ulatrma sektr, petroln en fazla tketildii sektr konumunda olmutur. 19902003 yllarnda ulatrma sektrndeki petrol tketimi yllk ortalama art hz % 2,7 olarak gereklemi ve tketim 8,3 Mt.dan 11,7 Mt.a ulamtr. Karadeniz ve Akdeniz'de petrol ve zellikle doal gaz aramalar bte elverdiince srdrlmektedir. lkemizde karlan petrol ihtiyac karlamaktan uzaktr. Bu sebeple petrolde da bamlyz.
71
72
Trkiye 433 milyar Kwh teorik hidroelektrik potansiyeli ile dnya hidroelektrik potansiyeli iinde % 1 paya ve 126 milyar Kwh ekonomik olarak yaplabilir potansiyeli ile Avrupa ekonomik potansiyelinin yaklak % 16 civarnda hidroelektrik potansiyele sahip bulunmaktadr. letmeye alan 135 adet hidroelektrik santralin kurulu g kapasitesi 12.579 Mw, yllk ortalama enerji retim potansiyeli ise 45.300 Gwhdr. Trkiyede teknik ve ekonomik ynden deerlendirilebilir hidroelektrik potansiyel 35.540 Mw kurulu g ile ylda ortalama 126.109 Gwh olarak belirlenmitir. Bu durum, lkemizde teknik ve ekonomik olarak deerlendirilebilir hidroelektrik potansiyelin ancak % 36snn gelitirildiini gstermektedir. Trkiye'nin 2003 yl itibariyle kurulu g toplam 35.587 Mw olup, bu kurulu gcn 12.109 Mwn hidroelektrik santraller oluturmaktadr. 1988 ylnda lkemizde toplam elektrik retiminde hidroelektrik santrallerin pay yaklak % 60 seviyesinde iken, bu oran 2003 ylnda % 20 seviyesine kadar dm bulunmasnn nedeni ise 1986 ylndan itibaren doalgazn elektrik enerjisi retiminde nemli bir yakt olarak kullanlmaya balanm olmasdr.
6.2.5. Elektrik
Elektrik enerjisi; termik (kmr), hidrolik (akarsu), jeotermal (doal scak su) ve nkleer kaynakl olarak retilmektedir. lkemizde elektrik retiminde termik ve hidroelektrik santraller kullanlmaktadr.
73
Resim 6.2:
74
uygun iken sadece 4 tanesinden teknik ve ekonomik adan elektrik enerjisinin elde edilebilmesinin mmkn olduu belirlenmitir.
75
Rzgar enerjisi her ne kadar kayna doa olsa bile bedava bir enerji deildir. Bu enerjinin temel hammaddesi olan rzgar her ne kadar parayla alnmasa bile rzgarn tad enerjinin tutularak enerjiye dntrlmesi iin bir maliyet gerekir. ABD de 750 Dolar/Kw olan maliyet Avrupa'da 1400 Dolar /Kw olabilmektedir. Ekonomik olmas iin 1000 Dolar/ Kw olmas gerekmektedir. Denizlere kurulan rzgar trbnleri ise karadakilere oranla iki kat pahalya mal olmaktadr. Gelien teknoloji ile bu rakamlarn yakn bir gelecekte ok daha aalara ekilmesi beklenmektedir.
Rzgr enerjisi iin 5 m/sn'nin stnde bir rzgr hz gerekir. Bu enerji kayna iin gerekli tesisler, bamsz olarak rzgrn bulunduu her yere kurulabilmektedir.
76
Resim 6.4:
Enerji kullanmnn, zellikle gnmz yaantsnda vazgeilmez yararlarnn yansra, enerji retim ve evrim tesisleri ile boru hatlar, yksek voltajl iletim hatlar gibi transportasyon modlarna evre sorunlar nedeniyle giderek byyen kamuoyu tepkisi sz konusudur. Gerek enerji ak, gerekse enerji retimi, dnm ve tketimi, iklim dengesini, arazi kullanmn, su kullanmn, nemli lde etkilemektedir. Enerji retimi ve tketimi srasnda ortaya kan atklar da evreyi etkilemektedir. Enerji ile ilgili almalarn, iklim zerindeki etkisi, iklimin teknolojik mdahalelerle bozulmas ve tekrar eski haline gelmemesi ynnde etkiye neden olmaktadr. Enerji tketiminin, iklime etkileri konusunda u ilgi ekici rnek konuya daha iyi aklk getirecektir: Petrol, kmr, odun gibi yaktlarn yanmas sonucu atmosfere braklan CO2 miktar her 23 ylda iki misli olmaktadr. Enerji ak, retim, dnm ve tketim alanlarnda arazi kullanm ekli, dier evre unsurlarn da etkilemektedir. Bulunduklar evrede toprak kalitesinin dmesine, tozlarn olumasna, manzara ve bitki rts deimelerine neden olmaktadrlar. Enerji almalarnn yapld arazilerde tarihi eserler, doal gzellikler yok olabilmektedir. rnein hidroelektrik santralleri iin yaplan barajlar nedeniyle birok doal gzellikler, tarihi eserler yok olmutur. Tarm arazileri ve ehirler sular altnda kalmtr.
77
Enerji ak, retim, dnm ve tketim alanlarnda su kullanm eklide evreyi etkilemektedir. retimde kullanlan su eitli zararl maddeleri ierisinde tamaktadr. Bu zararl maddeler topraa boaltldklarnda toprak kalitesine zarar vermektedirler. Su yataklarna boaltlan atk sular ise su yataklarna zarar vermektedirler. Suyun hidroelektrik santrallerde kullanlmas iin yaplan barajlar tarmsal arazilerin sulamasnda kullanlmaktadr. Arazinin verimini artrmaktadr. Bu barajlar su taknlarn da engelleyerek verimli toprak erozyonunu etkilemektedir.
Enerji ak, retim, dnm ve tketim alanlarnda oluan kat, sv, gaz emisyonlar (atklar) evre iin tehlikelidir. Bu atklarn geri dnm mmkn olmad iin gazlar havay kirletir, daha sonraki srete asit yalaryla topra ve suyu kirletirler. Sv ve kat atklar topra ve suyu kirletmektedir. Atklar bulunduklar evrede toprak kalitesine, su yataklarnda yaayan canllara ve insan salna zarar verirler. Hava kirliliine neden olan gazlar insanlarda solunum yollar hastalklar bata olmak zere birok ar hastalklara neden olular.
78
eididir. Temiz enerji retimi sz konusu olduunda asla vazgeilmemesi gereken kaynaklardandr. Biogaz: Hayvansal ve bitkisel organik atk/artk maddeler, ounlukla ya dorudan doruya yaklmakta veya tarm topraklarna gbre olarak verilmektedir. Bu tr atklarn zellikle yaklarak s retiminde kullanlmas daha yaygn olarak grlmektedir. Bu ekilde istenilen zellikte s retilemedii gibi, s retiminden sonra atklarn gbre olarak kullanlmas da mmkn olmamaktadr. Biyogaz teknolojisi ise organik kkenli atk/artk maddelerden hem enerji elde edilmesine hem de atklarn topraa kazandrlmasna imkan vermektedir. Gne Enerjisi: Gne enerjisi de hidrojen gibi yenilenebilir kaynaklardan bir tanesidir. Gne enerjisini toplayp s, elektrik gibi faktrlere evirebilen gne kolektrleri gne enerjisinin kullanmndaki arac elemandr. Genelde, evlerin atlarna taklan bu kolektrlerin yannda bir de su deposu bulunur. Depoda bulunan su stlarak, ya evin scak su ihtiyac karlanr ya da scak su, evin stma tesisatna verilerek snma ihtiyac giderilmi olur. evreye hi bir zarar olmamas, srekli ve yenilenebilir olmas gne enerjisini ok cazip klar. Tabii ki gne enerjisinin nndeki en nemli engel, gnelenme sreleri ok fazla olmayan lkelerde bu enerji tipinden yararlanlabilen gn saysnn az olmasdr. Ayrca, elde edilen enerjinin depolanmas da bir dier engeldir. Rzgar Enerjisi: Alternatif enerji kaynaklar iersinde hidrojenden sonra en faydal olabilecek enerji kayna rzgardr. Temiz, bol, yenilenebilir olmasnn yansra hemen hemen tm dnya genelinde faydalanma imkan olan bir kaynaktr. Rzgar trbini ad verilen ok byk pervaneli, yksek kuleler araclyla rzgar enerjisi elektrie dntrlr. Az sayda, byk enerji retim merkezleri kurmak yerine, lke geneline kk niteler halinde yaylm rzgar trbinleri kurmak ok daha avantajldr. Rzgar, elektrik retiminin yansra hidrojen retiminde de sz sahibi olabilir. Rzgardan elde edilecek elektrikle suyun elektroliz edilmesi sonucunda; su, oksijen ve hidrojen elementlerine ayrlarak ok ucuz bir yolla hidrojen elde edilmi olacaktr. 1990'l yllarda kullanm en hzl artan enerji kayna olan rzgar enerjisi, bu avantajlar sayesinde tm dnyann dikkatini ekmeye devam ediyor. Danimarka toplam elektrik enerjisinin yaklak %15ini rzgardan elde ederek oran olarak dnyada birinci sradayken, Almanya da 2000 ylndaki verilere gre yllk yaklak 6.000 megawatt elektrik retimiyle rzgar enerjisi kullanmnda ak ara farkla lider lke olma konumunda. Almanyay en yakndan takip eden ABDnin yllk retimi ise 2.500 megawatt civarndadr.
79
80
81
yaylan radyasyon bitki rtsnn yok olmasna, insanlarda kanser gibi lmcl hastalklara, neden olur. Nkleer enerjinin gelecek nesiller iin de yeterlilii, srdrlebilir kalknma asndan nemli bir konudur. zellikle fosil kaynak rezervleri kstldr. Nkleer yakt hammaddesi olan uranyum ve toryum rezervleri ise olduka fazladr. Gnmzde nkleer santrallerin gvenlik deerlendirmesi bamsz lisanslama kurulular tarafndan son derece tutucu varsaymlara gre yaplmaktadr. Ayrca bu santraller iletmede olduklar srede srekli denetim altndadr. Bu nedenle nkleer santrallerin evre ve insana zarar verebilecek ekilde kaza yapma riski, gnmzde kullandmz dier teknolojik rnlere gre, yok denecek kadar azalmtr. Bir nkleer santralin evresinde yaayan insanlara ykledii yllk doz doal radyasyonun ok altndadr. CO2 emisyonuna neden olmaz. Dnyada kurulu bulunan nkleer santraller ylda 2300 milyon ton CO2 emisyonuna engel olmaktadr. CO2 emisyonuna neden olmaz. Dnyada kurulu bulunan nkleer santraller ylda 42 milyon ton SO2 emisyonuna engel olmaktadr. NOx emisyonuna neden olmaz. Dnyada kurulu nkleer santraller ylda 9 milyon ton NOx emisyonuna engel olmaktadr. Atk kl retimine neden olmaz. Dnyada kurulu bulunan nkleer santraller ylda 210 milyon ton kl retimine engel olmaktadr.
82
6.5.5. Biogaz
Ucuz - evre dostu bir enerji ve gbre kaynadr. Atk geri kazanm salar. Biyogaz retimi sonucu hayvan gbresinde bulunabilecek yabanc ot tohumlar imlenme zelliini kaybeder. Biyogaz retimi sonucunda hayvan gbresinin kokusu hissedilmeyecek lde yok olmaktadr. Hayvan gbrelerinden kaynaklanan insan saln ve yeralt sularn tehdit eden hastalk etmenlerinin byk oranda etkinliinin kaybolmasn salamaktadr. Biyogaz retiminden sonra atklar yok olmamakta stelik ok daha deerli bir organik gbre haline dnmektedir.
83
LME SORULARI
1. Maddelerin yapsnda var olan eitli ekillerde (yanma, dme, srtnme, hareket etme vb.) aa kan gce ne denir? A) Kinetik B) Potansiyel C) Baraj D) Atom E) Enerji Aadakilerden hangisi da baml olduumuz enerji eitlerinden biridir? A) Doal gaz B) Kmr C) Rzgar D) Gne E) Jeotermal enerji Aadakilerden hangisi temiz enerji kaynaklarndan biri deildir? A) Jeotermal enerji B) Biogaz enerjisi C) Kmr D) Gne enerjisi E) Rzgar enerjisi Aada verilen enerji eitlerinden hangisi elektrik retiminde kullanlmaz? A) Kmr santralleri B) Petrol santralleri C) Nkleer santraller D) Biogaz E) Hidrolik santraller Asit yamurlarna neden olan enerji eidi aadakilerden hangisidir? A) Petrol B) Jeotermal C) Biogaz D) Gne enerjisi E) Rzgar enerjisi
2.
3.
4.
5.
84
85
DEERLENDRME
Sorulara verdiiniz cevaplar yukardaki cevap anahtaryla karlatrnz. Bu faaliyet kapsamnda hangi bilgileri kazandnz belirleyiniz. Yanl cevaplandrdnz sorularla ilgili konular tekrar inceleyip renmeye alnz. Bir sorunla karlatnzda retmenlerinizden yardm alnz.
86
DERECELEME LE
Modln Ad: Ama: evre Koruma evre koruma hakknda gerekli bilgileri kavrayarak mesleinizi yaparken evre korumaya katkda bulunabileceksiniz.
Ad ve Soyad: ... AIKLAMA: Bu faaliyeti retmeniniz rehberliinde gerekletirirken aadaki dereceleme leini retmeniniz ile ibirlii iinde doldurunuz. Aada listelenen davranlar rencide gzleyemediyseniz (0), zayf nitelikte gzledinizse (1), orta dzeyde gzlediyseniz (2) ve iyi nitelikte gzledinizse (3) rakamnn altndaki ilgili kutucua X iareti koyunuz. DEER LE DEERLENDRME KRTERLER 0 1 2 3 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 evre kirlilii nedenlerini basl kaynaklardan aratrma evre kirlilii nedenlerini internetten aratrma evre kirlilii nedenleri ile ilgili uzman kiilerle grme evre kirliliine alnabilecek tedbirleri basl kaynaklardan aratrma evre kirliliine alnabilecek tedbirleri internetten aratrma evre kirliliine alnabilecek tedbirler ile ilgili uzman kiilerle grme evrenizdeki kirlilik nedenlerini gzlemleyerek, tespit etme evrenizdeki kirlilik nedenlerine alnabilecek tedbirleri belirleme evrenizde sizin alabileceiniz tedbirleri uygulama Uyguladnz tedbirlerin sonularn gzlemleme Yapm olduunuz aratrma, grme, gzlem, uygulama ve sonucu kapsayacak dokman hazrlama
Toplam: Dnceler:........................................................................................................
87
88
89
KAYNAKA KAYNAKA
AKPINAR Kemal, Salk Bakanl Temel Salk Hizmetleri Genel Mdrl Hizmet i Eitimi Dokmanlar ve Fotoraflar, Yalova, Kasm 2005. BOZYT Recep ve Tufan KARAASLAN, evre Bilgisi, Nobel Yayn Datm, Ankara,1998. GNEY Emrullah, evre Sorunlar, Nobel Yayn Datm, Ankara, 2004. KAHRAMAN Nzhet, Ouz TRKAY, Turizm ve evre, Detay Yaynclk, Ankara, 2004. KELE Ruen, Can HAMAMCI, evre Bilim, mge Yaynevi, Austos, 2002. NAL emsettin, Turizm evre likisi, Dokuz Eyll n. S.B.E. Turizm Sosyolojisi Ders Aratrmas, zmir, 2004. evre Bakanl, evre Eitimi ve Yaym Dairesi Bakanl, evre zerine Notlar, Ankara, 1993. http://www.enerji.gov.tr/biyogaz.htm http://www.tedavi.saglik.gov.tr/indextr.htm http://www.tedavi.saglik.gov.tr/bolumler/bolumdetaylari/cevresagligi/toprakcali sma.htm http://www.angelfire.com/scifi/nuclear220/sec555.htm http://www.wwf.org.tr/tr/sa_ckis.asp http://cevretek.com/sozluk_cevre_ARITMA.htm http://www.turkish-media.com/arama/index.php?t=sub_pages&cat=97 http://www.egesis.com.tr/endustriyel02.htm http://tr.wikipedia.org/wiki/Enerji_kaynaklar%C4%B1 http://st.fatih.edu.tr/~cenkakman/Geridonusum.html http://www.yildiz.edu.tr/~kanat/Pil.html http://www.manisacevreorman.gov.tr/hava.htm http://www.meksancevre.com/end.htm http://st.fatih.edu.tr/~cenkakman/orta.html http://st.fatih.edu.tr/~cenkakman/cevrekirliligitanimi.html http://www.yerelnet.org.tr/yerelyonetimler/cevreyasa.php
90