You are on page 1of 96

T.C.

MLL ETM BAKANLII

MEGEP
(MESLEK ETM VE RETM SSTEMNN GLENDRLMES PROJES)

KSEL GELM

EVRE KORUMA

ANKARA-2006

Milli Eitim Bakanl tarafndan gelitirilen modller; Talim ve Terbiye Kurulu Bakanlnn 02.06.2006 tarih ve 269 sayl Karar ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda kademeli olarak yaygnlatrlan 42 alan ve 192 dala ait ereve retim programlarnda amalanan mesleki yeterlikleri kazandrmaya ynelik gelitirilmi retim materyalleridir (Ders Notlardr). Modller, bireylere mesleki yeterlik kazandrmak ve bireysel renmeye rehberlik etmek amacyla renme materyali olarak hazrlanm, denenmek ve gelitirilmek zere Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda uygulanmaya balanmtr. Modller teknolojik gelimelere paralel olarak, amalanan yeterlii kazandrmak koulu ile eitim retim srasnda gelitirilebilir ve yaplmas nerilen deiiklikler Bakanlkta ilgili birime bildirilir. rgn ve yaygn eitim kurumlar, iletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modllere internet zerinden ulalabilirler. Baslm modller, eitim kurumlarnda rencilere cretsiz olarak datlr. Modller hibir ekilde ticari amala kullanlamaz ve cret karlnda satlamaz.

NDEKLER
AIKLAMALAR ...................................................................................................................iv GR ....................................................................................................................................... 1 RENME FAALYET1 .................................................................................................... 3 1. SEKTREL EVRE SORUNLARI.................................................................................... 3 1.1. evrenin Tarihi Geliimi .............................................................................................. 3 1.2. evreye likin Tanmlar .............................................................................................. 4 1.2.1. evre...................................................................................................................... 4 1.2.2. evrebilimi ............................................................................................................ 4 1.2.3.evre Kirlilii......................................................................................................... 4 1.2.4. Ekoloji ................................................................................................................... 5 1.2.5. Ekolojik Denge ...................................................................................................... 5 1.2.6. Doa....................................................................................................................... 5 1.2.7. Yaam Kalitesi....................................................................................................... 5 1.2.8. Srdrlebilir Kalknma ........................................................................................ 6 1.2.9. evre Koruma........................................................................................................ 6 1.2.10.Alc Ortamlar....................................................................................................... 6 1.2.11. Atk ...................................................................................................................... 6 1.2.13. Geri kazanm (Geri Dnm) ............................................................................ 8 1.2.14. evre Hakk......................................................................................................... 8 1.2.15. evre le lgili Baz Terimlerin Tanmlar........................................................... 9 1.3. Elektrik ve Enerji Sektrnn Yol At evre Sorunlar........................................... 9 1.4. Turizm Sektrnn Yol At evre Sorunlar ......................................................... 10 1.5. Yap/naat Sektrnn Yol At evre Sorunlar................................................... 12 1.6 Tekstil Sektrnn Yol At evre Sorunlar........................................................... 13 1.7. Motorlu Tatlar Sektrnn Yol At evre Sorunlar........................................... 14 1.8. Makine ve Metal Sektrnn Yol At evre Sorunlar.......................................... 15 1.9. El Sanatlar ve Materyaller (Kuyumculuk, Cam, Seramik, El Dokuma, Plastik, Kat, Ahap, vb.) Sektrlerinin Yol At evre Sorunlar....................................................... 16 1.10. Hizmet ve Dier Sektrlerin Yol At evre Sorunlar ......................................... 17 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 18 RENME FAALYET2 .................................................................................................. 20 2. HAVA KRLL............................................................................................................. 20 2.1. Havann zellikleri ..................................................................................................... 20 2.1.1. Azot (N2).............................................................................................................. 21 2.1.2. Oksijen (O2) ......................................................................................................... 21 2.1.3. Karbondioksit (Co2)............................................................................................. 22 2.1.4. Soygazlar(Asal Gazlar)........................................................................................ 22 2.1.5. Ozon (O3)............................................................................................................. 22 2.2. Havann Tanm .......................................................................................................... 23 2.3. Hava Kirliliinin nsan ve evreye Etkileri................................................................ 24 2.3.1. nsan Salna Etkileri........................................................................................ 24 2.3.2. Tabiata Etkileri .................................................................................................... 24 2.3.3. Eyaya Etkileri..................................................................................................... 27 2.4. Hava Kirliliinin Sebepleri ......................................................................................... 27 2.4.1. ehirleme ve Konutlarn Istlmas..................................................................... 27

2.4.2. Endstrileme ...................................................................................................... 28 2.4.3. Motorlu Tatlar ................................................................................................... 29 2.4.4. Atmosferik zellikler .......................................................................................... 30 2.5. Hava Kirliliini nleme almalar .......................................................................... 33 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 34 RENME FAALYET3 .................................................................................................. 36 3. SU KRLL ................................................................................................................... 36 3.1. Suyun zellikleri ........................................................................................................ 36 3.1.1. Fiziksel zellikler................................................................................................ 37 3.1.2. Kimyasal zellikler ............................................................................................. 37 3.1.3. Bakteriyolojik zellikler ..................................................................................... 38 3.1.4. Radyoaktif zellikler........................................................................................... 38 3.2. Su Kirliliinin Tanm................................................................................................. 39 3.3. Su Kirliliinin Nedenleri............................................................................................. 39 3.3.1. Tarmsal Faaliyetlerin Neden Olduu Kirlilik..................................................... 39 3.3.2. Sanayi Faaliyetlerinin Neden Olduu Kirlilik ..................................................... 39 3.3.3. Yerleim Yerlerindeki Atklarn Neden Olduu Kirlilik ..................................... 40 3.3.4. Atk Sular ve Artmalar ...................................................................................... 41 3.4. Su Kirliliinin evresel Etkileri ................................................................................. 42 3.4.1. nsan Salna Etkisi .......................................................................................... 42 3.4.2. Doaya Etkisi ...................................................................................................... 43 3.5. Su Kirliliinin nlenmesi ........................................................................................... 43 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 45 RENME FAALYET4 .................................................................................................. 47 4. TOPRAK KRLL ........................................................................................................ 47 4.1. Topran Tanm ......................................................................................................... 47 4.2. Toprak Kirliliinin Nedenleri ..................................................................................... 49 4.3. Toprak Kirliliinin nsan ve evresine Etkileri.......................................................... 52 4.3.1. Erozyonun Etkileri............................................................................................... 52 4.3.2. Yalk ve orakln Etkileri ............................................................................... 54 4.3.3. Talk ve Kayaln Etkileri................................................................................. 55 4.3.4. Gbre ve Gbrelemenin Etkileri.......................................................................... 55 4.3.5. Endstriyel Kirlilik ve Tarm Arazisinde Bozulmalarn Etkileri......................... 56 4.4. Toprak Kirliliinin nlenmesi.................................................................................... 57 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 58 RENME FAALYET5 .................................................................................................. 60 5. GRLT......................................................................................................................... 60 5.1. Grltnn Tanm ve eitleri .................................................................................. 60 5.2. Grltnn Kaynaklar ............................................................................................... 62 5.2.1. Yap i Grltler............................................................................................... 62 5.2.2. Yap D evre Grltleri................................................................................. 63 5.2.3. Doal Grltler.................................................................................................. 63 5.3. Grltnn nsan Ve evresine Etkileri ..................................................................... 64 5.3.1. itme Sistemine Etkisi ........................................................................................ 65 5.3.2. Fizyolojik Etki ..................................................................................................... 65 5.3.3. Psikolojik Etki ..................................................................................................... 66 5.3.4. Performans Etkisi ................................................................................................ 66

ii

5.4. Grlt Kirliliinin nlenmesi ................................................................................... 66 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 67 RENME FAALYET 6 ................................................................................................ 69 6. ENERJ............................................................................................................................... 69 6.1. Enerjinin Tanm ......................................................................................................... 69 6.2. Trkiyenin Enerji Kaynaklar .................................................................................... 69 6.2.1. Kmr.................................................................................................................. 69 6.2.2. Petrol.................................................................................................................... 71 6.2.3. Doal Gaz ............................................................................................................ 72 6.2.4. Hidrolik (Hidroelektrik) Enerji............................................................................ 72 6.2.5. Elektrik ................................................................................................................ 73 6.2.6. Odun, Hayvan, Bitki Artklar ............................................................................. 73 6.2.7. Jeotermal Enerji ................................................................................................... 74 6.2.8. Biogaz ve Biomas ................................................................................................ 75 6.2.9. Gne Enerjisi...................................................................................................... 75 6.2.10. Rzgar Enerjisi .................................................................................................. 75 6.3. Enerji ve evre likisi................................................................................................ 77 6.4. Yeni ve Temiz Enerji Kaynaklar ............................................................................... 78 6.5. Enerji Elde Etme almalarnn evreye Etkileri ..................................................... 80 6.5.1. Fosil Yaktlar (kmr, petrol, doalgaz) ............................................................. 80 6.5.2. Elektrik Santralleri............................................................................................... 81 6.5.3. Odun, Tezek ve Bitki Atklar ............................................................................. 82 6.5.4. Jeotermal Enerji ................................................................................................... 83 6.5.5. Biogaz.................................................................................................................. 83 6.5.6. Gne Enerjisi...................................................................................................... 83 6.5.7. Rzgar Enerjisi .................................................................................................... 83 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 84 CEVAP ANAHTARI ............................................................................................................. 85 MODL DEERLENDRME .............................................................................................. 87 NERLEN KAYNAKLAR.................................................................................................. 89 KAYNAKA ......................................................................................................................... 90

iii

AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI SRE YETERLK 850CK0001 Tm Alanlar Tm Meslekler evre Koruma evre hakknda gerekli bilgileri almalarn ve evre korumaya katkda bulunmalarn salamaya ynelik olarak hazrlanm renim materyalidir. 40/32 evresinde ve alt sektrde evre kirliliini nlemeye ynelik gerekli tedbirleri almak. Genel Ama Bu modl ile evre koruma hakknda gerekli bilgileri kavrayarak mesleinizi yaparken evre korumaya katkda bulunabileceksiniz. Amalar altnz sektrn neden olduu evre kirliliini nleyecek tedbirleri alabileceksiniz. Yaadnz ortamdan kaynaklanan hava kirliliini nleyici tedbirleri alabileceksiniz. Yaadnz ortamdan kaynaklanan su kirliliini nleyici tedbirleri alabileceksiniz. Yaadnz ortamdan kaynaklanan toprak kirliliini nleyici tedbirleri alabileceksiniz. Yaadnz ortamdan kaynaklanan grlt kirliliini nleyici tedbirleri alabileceksiniz. Yaadnz ortamda evreye zarar vermeyen enerjileri kullanabileceksiniz. Ortam: Snf, sektr, ktphane, niversitelerin evre mhendislii blmleri, yaadnz ortam (evre) Donanm: Bilgisayar donanmlar, VCD, DVD, televizyon, projeksiyon Modln iinde yer alan her faaliyetten sonra, verilen lme aralaryla kazandnz bilgi ve becerileri lerek kendi kendinizi deerlendireceksiniz. retmen; modl sonunda sizin zerinizde lme arac uygulayacak, modl ile kazandnz bilgi ve becerileri lerek, deerlendirecektir.

MODLN AMACI

ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI

LME VE DEERLENDRME

iv

GR GR
Sevgili renciler 21. yzylda durmakszn gelien endstri, temelde biz insanlara daha kolay ve iyi yaama ortam salamay amalamaktadr. Bunun bilincinde olan insanolu, gelien endstrilemenin getirecei olas nimetlerden daha fazla faydalanabilme arzusunu hep tamtr. Ancak, insanolu bunu yaparken evresine yapm olduu tahribatn ileride ne sonular vereceini kestirememi ve bunun bedelini pahalya demitir. Endstrileen lkeler, ge de olsa bu evre tahribatnn tm canllar zerindeki olumsuz etkilerini fark ettiler. Bunun sonucu olarak evre koruma bilinci ortaya kmaya balad. Daha verimli kaynak kullanm yannda artan ihtiyalar karlamak iin, daha az kaynak kullanm, daha az tketim, artklarn yeniden kullanm gibi evre korumasna ynelik programlar endstrileme sreci iinde benimsendi. u halde tm insanlar, gelecek kuaklara yaanabilecek bir dnya brakma sorumluluu stlenerek, artk doayla savamaya deil, onunla uzlamaya dayal yeni bir ortak dnceye varmak zorundadr. Yeryzndeki yaamn gelecei de buna baldr. Hazrladmz bu renme materyaliyle, evrenizde ve sektrnzde oluan kirlilikleri ve nedenlerini aratrp, renmenizi; gerekli nlemleri almanz, evre bilincine ulamanz amalamaktayz. Hazrladmz bu renme materyalinin yaamnza, sektrnze ve evrenize katk salamasn dileriz.

RENME FAALYET1
AMA
altnz alabileceksiniz.

RENME FAALYET1
sektrn neden olduu evre kirliliini nleyecek tedbirleri

ARATIRMA
Sektrnzn yol at evre sorunlarn ve alnabilecek tedbirleri; internetten, ktphanelerden, sektr temsilcileriyle ve niversitelerin evre mhendislii blmlerindeki retim personeliyle grmeler yaparak, aratrnz. Sektrnzle ilgili bir iletmeye gidip, yol at veya yol aabilecei evre sorunlarn gzlem yntemiyle tespit ediniz. Gzlemlediiniz iletmenin yol at veya yol aabilecei evre sorunlarna alnabilecek tedbirlerle ilgili neriler hazrlaynz. Yapm olduunuz aratrmay bir sunu hazrlayarak, snf ortamnda sununuz. Gzlemlediiniz iletmenin yol at veya yol aabilecei evre sorunlarna alnabilecek tedbirleri snf ortamnda tartnz.

1. SEKTREL EVRE SORUNLARI


1.1. evrenin Tarihi Geliimi
Dnyamzn oluumu ve bugnk haline dnmnde, temel maddeler diye tanmladmz elementler ve trl kimyasal bileikler, belirli bir olaslkla belirli yrelerde toplanm jeolojik deiimlere de bal olarak birikimleri veya dalmlar ortaya kmtr. Bu ekilde insan ls ve zaman idraki snrlar iinde milyonlarca yllk oluum sreci sonunda doal denge ad verilen bir denge olumutur. nsanolu, dnyada 1,5 milyon yl nce yaamaya balamtr. Oysa yer kre 5,5 milyar yandadr. Son 1,5 yl iinde insanolu, doay byk lde zorlam, doal varlklar ar lde deitirmi, kaynaklar byk boyutlarda smrm, tketmi ve gnmzn en nemli sorunu olan evre (ortam) kirlenmesine giden yolu amtr. zellikle 18. yzylda, balayan Endstri Devrimi srecinin hzla tm dnyaya yaylmas ile birlikte daha fazla retim iin endstrinin doal arac durumundaki hammadde tketimi de hzla artmtr. Doal kaynaklar hi bitmeyecekmiesine byk bir savurganlkla harcanmtr. Bunun yannda fabrikalardan retim amacyla kullanlan son derece zararl atklar da evreye atlyordu.

Ge de olsa evre tahribatnn tm canllar zerindeki olumsuz etkilerini fark eden endstrilemi lkeler de 1950 ile 1960 yllar arasnda evre koruma bilinci ortaya kmaya balad. eitli lkelerde oluan bask gruplar ve basn, evre sorunlarn gndeme getirerek kamuoyunun dikkatini ekoloji ve evre kavramlarna ekmeyi baarmtr. Bu amala gelitirilen evre ynetim aralarnn banda evresel Etki Deerlendirmesi (ED) gelmektedir. O gnden gnmze kadar ED konusunda yaplan almalar yle zetleyebiliriz: 5 Haziran 1972 nsan ve evre (sve Stockholm) UNEP (Birlemi Milletler evre Program) kurulmutur. 1980, UNEP ve UNDP (Dnya Bankas ve Birlemi Milletler Ekonomik Kalknma Tekilat) Ekonomik Kalknmada evre Politikalar ve Yntemleri Deklarasyonu kabul edilmitir. 1982de OECD (Ekonomik birlii ve Kalknma rgt) Kalknma Yardmlarnn evresel Boyutlar konulu toplant dzenlenmitir. 1. Ocak 1970 Ulusal evre Politikas Kanunu (NEPA) (ABD) ED uygulamasn zorunlu klan NEPA rneinden hareketle, ABDde pek ok eyalet ve baz byk belediyeler, benzer dzenlemeleri yrrle koyarak uygulamaya gemilerdi. ABDde NEPAnn yrrle girmesiyle birok lkede evre sorunlar ile ilgili devlet rgtleri gelitirilmitir. 1973 ylnda Kanadada evre Deerlendirme ve Denetleme Yntemleri (EARP) isimli dokman yaynlanmtr. 1973te AET (Avrupa Ekonomik Topluluu) bnyesinde Birinci evre Eylem Program yrrle konmutur. Sz konusu eylem program 1976, 1982 ve 1986da kere gzden geirilerek yenilenmitir. htiyalar karlamak iin daha verimli ve gerektii miktarda kaynak kullanm, daha az tketim, artklarn yeniden kullanm gibi evre korumasna ynelik programlar gnmzde endstrilemede benimsenmitir.

1.2. evreye likin Tanmlar


1.2.1. evre
Ksaca, canl ve cansz varlklarn bir arada bulunduklar birbirini etkiledikleri ve birbirinden etkilendikleri ortam evre olarak tanmlayabiliriz.

1.2.2. evrebilimi
Tm canl ve canszlarn karlkl etkileimini inceleyen bilim dalna evrebilim denir.

1.2.3.evre Kirlilii
evrenin doal yapsn ve bileiminin bozulmasn, deimesini ve bylece insanlarn olumsuz ynde etkilenmesini evre kirlenmesi olarak tanmlanabilir.

1.2.4. Ekoloji
Organizmalarn evreleriyle olan ilikilerini inceleyen bir bilim daldr. Ekoloji, eitli trdeki canllarn evreleri ile uyumlu olarak nasl yaamlarn srdrdklerini veya bu canl varlklarn hangi artlar altnda besinlerini ve ihtiyalarn karladklarn ve eitli fonksiyonlarn ne tr bir canl topluluu iinde yrtldn inceleyen bilim daldr.

1.2.5. Ekolojik Denge


nsan ve dier canllarn varlk ve gelimelerini doal yaplarna uygun bir ekilde srdrebilmeleri iin gerekli olan artlarn btnne evre dengesi denir.

1.2.6. Doa
nsan etkinliinin dnda kendi kendini srekli olarak yenileyen ve deitiren g canl ve cansz maddelerden oluan varln tmne doa denir.

Resim 1.1: Doadan rnek

1.2.7. Yaam Kalitesi


Yaam kalitesi, kiinin iinde yaad evrede kendi saln kiisel olarak alglayn tanmlamaktadr. Esas ama kiilerin kendi fiziksel, psikolojik ve sosyal ilevlerinden ne lde memnun olduklarnn ve yaamlarnn bu ynleri ile ilgili zelliklerin varl veya yokluunun ne lde onlar rahatsz ettiinin saptanmasdr.

1.2.8. Srdrlebilir Kalknma


Bugnk ve gelecek kuaklarn evreyi koruyarak, salkl ve dengeli bir evrede yaamasn gvence altna alan kalknma politikalarnn btnne srdrlebilir kalknma denir.

1.2.9. evre Koruma


evresel deerlerin ve ekolojik dengenin tahribini, bozulmasn ve yok olmasn nlemeye, mevcut bozulmalar gidermeye, evreyi iyiletirmeye ve gelitirmeye ynelik almalarn btnne evre koruma denir.

Resim 1.2:

1.2.10.Alc Ortamlar
Hava, toprak ve suyu alc ortamlar olarak tanmlamaktayz.

1.2.11. Atk
Herhangi bir faaliyet sonunda evreye braklan her trl maddeye atk denir.

1.2.10.1. Endstriyel Atk


Teknolojik gelimeye bal olarak ortaya kan evre ve insan saln tehdit eden endstriyel nitelikli atklara endstriyel atk denir.

1.2.10.2. Evsel Atk


Evsel atklar ksaca evlerden atlan tehlikeli ve zararl kat atk kavramna girmeyen, mutfak, bahe gibi yerlerden gelen kat atklar olarak tanmlayabiliriz. Evsel kat atklarn ounu organik atklar, kalan ksmn ise kat, karton, tekstil, plastik, deri, aa, metal, cam ve kl gibi maddeler oluturur.

Resim 1.3: Kirli ortamlar

Byk yerleim merkezlerinin karlatklar en nemli sorunlardan birisi de, kentsel pler, yani evsel atklardr.

1.2.11.3. Plastikler
Henz 60 yllk bir teknolojik gelimeye sahip olan plastik rnler, dier temel maddelerle kyaslanabilir bir tketim seviyesine ksa srede ulamtr. Plastik malzemenin hafiflii ve ucuz ilem maliyeti, metal ve aa gibi yap malzemelerine kar bir avantaj dourmaktadr. Trkiyede kii bana ylda yaklak 6,5 kg. plastik tketilmektedir. Bu miktar dnya ortalamasndan 2 defa daha dktr.

1.2.11.4. Hastane Atklar


Hastanelerden veya dier salk kurulularndan tbbi, enfekte patojen ve patolojik atklara hastane atklar denmektedir. Hastane atklarna kullanlan serum kordonlar, ila ve kimyasal madde ieleri, kan tpleri, insan vcudundan alnan paralar, metal ameliyat ara ve gereci, kullanlan enjektrleri rnek verebiliriz.

1.2.11.5. Radyoaktif Atk


lgili mevzuat uyarnca yetkili klnan kurulular tarafndan belirlenen serbest brakma seviyelerinin zerinde aktivite ve konsantrasyonda radyoizotoplar bulunduran veya bu

radyoizotoplarla bulam ve tekrar kullanlmas dnlmeyen madde ve malzemelere radyoaktif atk denir.

1.2.11.6. Piller
Doru akmda dk bir g veren, ierisinde kadminyum, cva, kurun, inko gibi zehirli maddeleri bulunduran, saladklar enerji ebeke enerjisinden pahal olan, zerk rete olma zelliine sahip, kolayca tanabilir enerji kaynana pil denir.

1.2.12. Artma
Atk su veya gazlarn kirleticilerden temizlenmesi ilemlerine artma denir.

Resim1.4: Tekstil fabrikas artma nitesi

1.2.13. Geri kazanm (Geri Dnm)


Demir, elik, bakr, kurun, kat, plastik, kauuk, cam gibi atk maddelerin, hammadde gibi kullanlarak, eitli ilemler sonucunda ie, kutu, plastik, kat, gbre gibi yeni bir maddeye dntrlerek kullanlr hale getirilmesine geri kazanm denir.

1.2.14. evre Hakk


evre hakk, bugn evre politikalar alannda nemli ve belirleyici bir deer olarak karmza kmaktadr. Bu noktada evre hakk, konusu ve taraflar ile birlikte nem kazanmaktadr. evre hakk evrenin korunmas ve gelitirilmesidir. Bu adan, evre hukuku ve hakknn konusu, evre kavramnn tanm ile akla kavuturulmutur. Buradan hareketle, evre hakknn konusu olarak aadaki eler sralanabilir:

1.2.15. evre le lgili Baz Terimlerin Tanmlar


Populasyon: En basit tanmyla populasyon, ayn tre ait bireylerden oluan organizmalar topluluudur. Bu organizmalar belirli bir mekanda yaarlar ve yaadklar mekann snrlar bellidir. Habitat: En geni anlamyla habitat, canl bir organizmann yaam ortam olarak tanmlanmaktadr. Bu tanmn kapsamndaki yaam ortamnn, yaanabilirlik, zellii, byk bir nem tamaktadr. Yaanabilir ortamn bozulmas ya populasyonun yer deitirmesine ya da ortadan kalkmalarna yol amaktadr. Gnmzde kentlerin genilemesi, tarm alanlarnn almas ve sanayileme sonucunda, habitatlarn bozulmasnn, iklim trlerinin giderek azalmasna ve kimilerinin de yok olmasna neden olduu grlmektedir. Ekosistem: Ekolojik sistemler, eitli organizmalarla, onlarn cansz evrelerinin oluturduu ve bir btn olarak ele alnabilen birimlerdir. Ekolojik sistemlere ksaca ekosistem denir. Doada ekosistem rnekleri son derece eitlidir. Bu ekosistemlerin her biri birbirleri iinde ilikide olan canl organizmalar ve cansz ortamlar kapsayabilir. Ekosistem snrlar doada izgi ile belirtilmedii iin ekosistemler ak sistemler olarak ifade edilir. Hava hareketleri ile meydana gelen atmosferik hareketler, devaml akan akarsular ekosistemlerin kapal olmadn bize gsterir. Ekosistemleri oluturan balca drt eler unlardr: Cansz Varlklar: norganik ve organik maddeler Primer reticiler: Yeil bitkiler, (yaptklar) fotosentez ile canllar dnyas iin nemlidir. Organik maddelerin meydana getirilmesinde arlkldrlar. Tketiciler: Bitkisel ve hayvansal maddeleri yiyenler Ayrtrclar: Bunlar, organik maddeleri ayrtran bakteri, mantar gibi canllardr.

1.3. Elektrik ve Enerji Sektrnn Yol At evre Sorunlar


Elektrik enerjisi, termik, hidrolik, jeotermal ve nkleer kaynakl olarak retilmektedir. Dnyann tm enerji ihtiyacnn %85 kadar kmr, petrol, doalgaz, bitml ist gibi fosil yaktlardan retilmektedir. Trkiyedeki elektrik retiminin %65i fosil kaynakl; %35i ise, hidrolik kaynakldr. Elektrik sektrnn yol at balca evre sorunlar unlardr: Fosil yakt olan, kmr, petrol ve doalgaz younlatrlm enerji kayna olarak yeraltndan kolay karlr ve nakledilir. Yand zaman kmr ve petrol, evreyi ok fazla kirletir. Fosil yaktl, santrallerden ylda milyonlarca ton kkrt ve azotoksit ile onbinlerce ton kirletici paracklar meydana gelir ve bunlar atmosfere yaylr.

Fosil yaktlar ozon tabakasnn incelmesine neden olurlar. Ozon tabakasnn incelmesinin insan salna, ekolojik sisteme ve ekonomiye byk zararlar vardr. Fosil yaktlar asit yamuruna yol aarlar. Asit yamurlar ise bitkilerin, nehir ve gllerdeki balklarn lmne sebep olurken, metal sanayi rnlerine de zarar verirler. Fosil yaktlarda bulunan Co2 atmosferde sera etkisi yaratr, Hava ve okyanuslarn uzun sreli ortalama scaklnda artlara, tropik blgelerde buharlamann artmasna ve buzullarn erimeye balamasna yol amaktadr. Fosil yaktlardan dolay yaylan dier gaz ve paracklar ise, solunum yollar hastalklarna, kanserlere ve erken lmlere sebep olmaktadr. Kmr dumanlarnda da radyoaktivite mevcuttur. Hatta termik santraller, nkleer tesislerden daha fazla radyoaktivite yayarlar. Nkleer enerjinin temelini oluturan uranyum da yenilenemeyen bir enerji kaynadr ve fosil denen klasik yaktlarn tersine paralanabilir bir yakt trdr. Ancak radyasyon yaydklar iin insan vcuduna ve evreye yllarca gemeyecek zararlar verir. Petroln retimi, rafinaj, tanmas ve kullanm srasnda eitli yollarla kirlenmeler meydana gelmektedir. retim srasnda petroln meydana getirdii kirlenmenin en nemlisi denizlerdeki retim ve tama srasnda frtna vs. gibi nedenlerle meydana gelen kazalar neticesinde petroln denize akmas sonucu kirlenmelerin olumasdr. Petrol rafinaj srasnda hava ve su kirlenmesi meydana gelmektedir.

1.4. Turizm Sektrnn Yol At evre Sorunlar

Resim 1.5:

Turizm sektrnn yol at balca evre sorunlar unlardr:

10

Ar kalabalklar, evresel stres yaratr. Hayvanlarda davran deiikliine neden olur. Ar gelime, sahillerde ky kentlerin ortaya kmasna, bunun sonucu olarakda ar ve plansz yaplamaya neden olmutur. Av turizmi yabani yaamn yok edilmesine neden olmaktadr. Hz botlar ve yatlar su kirliliine neden olmaktadr. Yksek sesli mzik, insanlarda duyma bozukluu ve evrede grlt kirlilii oluturmaktadr. Birok turistik tesisin alt yap yetersizliinden dolay kanalizasyon problemi vardr ve artma niteleri yoktur. Belediyelerde turistik blgelerde plerin toplanmas ve imha edilmesi konusunda yetersiz kalmaktadr. Turistik tesisler kat ve sv atklarn denize veya kullanlabilir arazilere boaltlabilmektedir. Bu da denizlerin ve evrenin kirlenmesine neden olmaktadr. Kumsallar kullananlarn atklarn kumsala veya denize brakmalar evre kirlilii oluturmaktadr.

Resim 1.6: Turizm ekim merkezi alanya

11

1.5. Yap/naat Sektrnn Yol At evre Sorunlar


Yap/naat sektrnn yol at balca evre sorunlar unlardr:

Resim 1.7:

Malzeme ve imento tayan kamyonlarn motorlarnn ve egzozlarnn kardklar sesler grltye neden olurlar. Ayrca kamyonlarn kardklar egzoz gaz hava kirliliine neden olmaktadr. naat srasnda kullanlan aralar ses kirliine (grltye) neden olmaktadr. Kullanlan kum, imento, kire, boya ve moloz tozlar havaya toz zerrecikleri olarak karmaktadr. Bu tozlar havann kirlenmesinde etkilidirler. Ayrca tozlar insanlarda solunum yolu hastalklarna yol amaktadr. naat halindeki yaplar evre grntsn bozmaktadr. naat boya ve imentolar yaplarn evresindeki toprak yzeyinde kalmaktadr. Toprak yzeyinde kalan boya ve imento kalntlar evrede kt grntye neden olduu gibi, toprak yzeyinden kaldrlsa bile topran kalitesini etkilemektedir. naat moloz ve boya atklarnn ortadan kaldrlmas gerekir. Bu atklarn imha edilmesi veya geri kazanm mmkn deildir. Moloz ve boya atklarnn tarmsal arazilerin bulunduu evreye braklmas toprak kalitesini bozmaktadr.

12

naat srasnda su kullanlmaktadr. Su atklar iinde boya, imento atklarn da barndrmaktadr. Atk sularn atlabilecei alt yap hazrlanmad iin bu sular inaat evresine yaylmaktadr. evresindeki arazi ve su yataklarna zarar vererek, toprak ve su kirliliine neden olmaktadr.

Resim 1.8: naat antiyesi

1.6 Tekstil Sektrnn Yol At evre Sorunlar


Tekstil sektrnn yol at balca evre sorunlar unlardr: Tekstilde kullanlan, boya ve apreler (kolalar) zararl kimyasal maddeleri iermektedirler. Boya ve apreler solunduu zaman solunum yollar hastalklarna neden olurlar. Vcuda temas ettiklerinde deri hastalklarna neden olurlar. Bunun yannda gzlerde yanmaya neden olduklar gibi, kanserojen maddeler ierdikleri iin kanser riski tarlar. Kuma boyas ve apre atklar kartklar ortamda ekolojik dengeyi bozmaktadr, insana, topraa, bitkilere, mikroorganizmalara zarar verirler. Tekstilde kullanlan boya ve apre atklar, genellikle kanalizasyona verilmektedir. Kanalizasyona verilen bu atk maddeler suya ve topraa kararak su ve toprak kirliliine neden olurlar. Baz kuma veya kuma boyas reten firmalar zararl atk maddeleri topraa gmmektedir veya evredeki su yataklarna boaltmaktadr. Bunun sonucu olarak topran kirlenmesine, evredeki sularn kirlenmesine neden olmaktadr. Kuma ve kuma boyas retiminde kullanlan kmr, petrol gibi fosil yaktlar ve bu yaktlarn atklar birok ynden evre kirliliine neden olurlar.

13

Dikim niteleri makinelerin kard ses nedeniyle grlt kirliliine neden olurlar. Dikim nitelerinde kuma atklar oluur. Bu atklarn yaklarak imhas srasnda hava kirlilii olutururlar. Kuma atklar p alanlar yerine bo arazilere boaltldklarnda evreyi kirletmektedirler.

Resim 1.9: Dikim atlyesi

1.7. Motorlu Tatlar Sektrnn Yol At evre Sorunlar


Motorlu tatlar sektrnn yol at balca evre sorunlar unlardr: Motorlu tatlar sektrnde kullanlan, boya ve metal tozlar zararl kimyasal maddeleri iermektedirler. Kullanlan boya ve metal tozlar solunduun da solunum yollar hastalklarna neden olurlar. Kullanlan boya vcuda temas ettiinde deri hastalklarna neden olurlar. Bunun yannda gzlerde yanmaya neden olduklar gibi, kanserojen maddeler ierdikleri iin sektrde alanlar iin kanser riski sz konusudur. Kullanlan boya, metal ( saclar, metal tozlar ) ve ya atklar kartklar ortamda ekolojik dengeyi bozmaktadrlar, insana, topraa, bitkilere, mikroorganizmalara zarar verirler. Boya, metal ve ya atklar, baz firmalar tarafndan kanalizasyona verilmektedir. Kanalizasyona verilen bu atk maddeler suya ve topraa kararak su ve hava kirliliine neden olurlar. Baz firmalar boya, metal ve ya atklarn topraa gmmektedir veya evredeki su yataklarna boaltmaktadr. Bunun sonucu olarak topran kirlenmesine, evredeki su yataklarnn kirlenmesine neden olmaktadr.

14

Motorlu tat retiminde kullanlan kmr, petrol gibi fosil yaktlar ve bu yaktlarn atklar ok ynl evre kirliliine neden olurlar. Metal paralarn biimlendiren nitelerde, ses kirlilii sz konusu olabilmektedir. Metal paralarndan kan toz zerrecikleri havaya kararak, hava kirliliine neden olabilir. Motorlu tatlarn retimi ve kullanmnda petrol trevi rnler kullanlmaktadr. Gerek iten, gerekse dtan yanmal motorlarda kullanlan benzin ve mazot (motorin) gibi yaktlarda motorda yandktan sonra egzozlardan dar atk gazlar kmaktadr. Balca egzoz gazlar; hidrokarbonlar (HC), karbonmonoksit (CO), azotoksitler (NOx), kurunoksitler (POx), kkrtdioksitler (SO2)dir. Bu gazlar evreye ve insana zararl olan gazlardr.

1.8. Makine ve Metal Sektrnn Yol At evre Sorunlar


Metal filizleri genellikle insan vcuduna ve evreye zarar veren hammaddelerdir. Metal filizleri eitli ar ilemlerden geirilerek metal sa ve ubuklar elde edilerek yar mamul hale getirilir. Daha sonra da yar mamul maddeler biimlendirme ileminden geirilerek rn elde edilir. Elde edilen rnler ok eitlilik gsterir. Buzdolabndan, kap doramaya kadar birok rn vardr. Makine retimi ve metal sektr yalnzca retimden olumaz. Bu sektrn ierisine bakm, onarm ileri de girmektedir. Sektr geni bir alana yaylmtr. Makine ve metal sektrnn her aamasnda, makine ve metal ileri, nlemler alnmazsa evreye ve insan salna zarar vermektedir.

Resim 1.10: Dkm imalathanesi

15

Makine/metal sektrnn yol at balca evre sorunlar unlardr: Metal paralar, metal tozlar, makine paralar, makine ve metallerin boyalar, boyalara kartrlan katk maddeleri, doramada kullanlan kaynak, makinelerde ve metal doramalarda kullanlan yalar vs. insan ve evre iin zararl olabilecek maddelerdir. Metal paralarnn, makine paralarnn, metal tozlarnn atklar yeryznden yok olmayan paralardr. Atklar boaltld evreye zarar verirler. Metal tozlar, kullanlan boyalar ve boyalarn katk maddeleri solunduunda insan salna zarar verirler. Oksitlenmi metaller, boyalar ve boyalarn katk maddeleriyle temas edildiinde, bata deri hastalklar olmak zere insan vcuduna zarar verirler. Metal tozlar havaya, havadan suya ve topraa geer. Hava, su, toprak kirliliine neden olurlar. Metallerde ve makinelerde kullanlan yalar dkldkleri yzeylerden kolayca temizlenmezler. Bu yalar yzeylerden temizlemek iin evreye ve insana zarar verebilecek kimyasallar kullanlmak zorundadr. Yalar ve temizlik maddeleri kanalizasyon yoluyla suya ve toraa kararak su ve toprak kirliliine neden olurlar. Metal ileri ou zaman kulaa ho gelmeyen, yksek seslerin kmasna ve grlt kirliliine neden olurlar.

1.9. El Sanatlar ve Materyaller (Kuyumculuk, Cam, Seramik, El Dokuma, Plastik, Kat, Ahap, vb.) Sektrlerinin Yol At evre Sorunlar
El Sanatlar ve materyalleri sektrnn balca yol at evre sorunlar unlardr: Deerli metallerin (altn, gm vb.) ve camn biimlendirilmesi iin eritme ileminin yaplmas gerekmektedir. Bu eritme ilemi srasnda zararl gazlar havaya karmaktadr. Eritme ilemi dar evrede insan salna zarar vermektedir. Cam, seramik, gibi dallarda biimlendirmede frnlar kullanlmaktadr. Bu frnlar iin elektrik enerjisi kullanlabildii gibi, fosil yaktlar da (petrol, doalgaz, kmr vb.) kullanlmaktadr. Kullanlan fosil yaktlar, asit yamurlarna ve ozon tabakasnn incelmesine neden olmaktadr. Yaan asit yamurlar sonucunda hava, toprak ve su kirlilikleri olumaktadr. El sanatlar ve materyalleri sektrnde deerli metal, cam, kat, dokuma atklarnn geri kazanm olabilmektedir. Ancak plastik atklarn geri kazanm mmkn deildir. Geri kazanm mmkn olmayan atklar yzyllarca doadan

16

yok olmamaktadr. Bu tr atklar kalc evre kirlilii olumaktadr ve doann gelecei iin byk tehlikedirler. El sanatlar ve materyalleri sektrnde geri kazanm mmkn olan veya olmayan atklar boaltldklar ortamda toprak kirliliine ve kardklar tozlardan dolay hava kirliliine neden olular. Yaklarak imha edildiklerinde ise kardklar zararl gazlar nedeniyle hava kirliliine neden olurlar. El sanatlar ve materyalleri sektrnde boya ve dier kimyasal maddeler kullanlmaktadr. Bu maddeler solunduunda veya temas edildiinde insan vcuduna zarar verebilirler.

1.10. Hizmet ve Dier Sektrlerin Yol At evre Sorunlar


Hizmet ve dier sektrlerin yol at balca evre sorunlar unlardr: Elence hizmetlerinde yksek sesle yaplan gsteriler, yksek sesli mzik, insanlarda iitme problemlerine yol aar, evrede bulunan insanlarn rahatsz olmasna neden olur. Grlt kirlilii oluturur. Elence hizmetlerinde yaplan gsterilerde kullanlan malzemelerden lastik tr, plastik tr atklar evre kirliliine neden olmaktadr. Hastanelerden veya dier salk kurulularndan tbbi, enfekte patojen ve patolojik atklar evre kirliine neden olurlar. Bu malzemelerle temas etmek insan sal iin son derece tehlikelidir.

Resim 1.11: Hizmet sektr

Ofis ortamnda oluan kat atklar, plastik malzemeden retilmi malzemelerin atklar, ofiste oluan evsel atklar, evre kirliliine neden olur.

17

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME


Bu faaliyet kapsamnda hangi bilgileri kazandnz, aadaki sorular cevaplayarak belirtiniz.

LME SORULARI
1. Canl ve cansz varlklarn bir arada bulunduklar birbirini etkiledikleri ve birbirinden etkilendikleri ortama ne denir? A) Ekosistem B) evre C) Ekolojik denge D) Yaam kalitesi E) Srdrlebilir kalknma eitli trdeki canllarn evreleri ile uyumlu olarak nasl yaamlarn srdrdklerini veya bu canl varlklarn hangi artlar altnda besinlerini ve ihtiyalarn karladklarn ve eitli fonksiyonlarn ne tr bir canl topluluu iinde yrtldn inceleyen bilim dal aadakilerden hangisidir? A) Ekoloji B) Jeoloji C) Zooloji D) evre Bilimi E) Biyoloji evrenin doal yapsnn ve bileiminin bozulmasna, deimesine ve bylece insanlarn olumsuz ynde etkilenmesine ne denir? A) Ekolojik denge B) Atk C) Ekosistem D) evre kirlilii E) Srdrlebilir kalknma evresel deerlerin ve ekolojik dengenin tahribini, bozulmasn ve yok olmasn nlemeye, mevcut bozulmalar gidermeye, evreyi iyiletirmeye ve gelitirmeye ynelik almalarn btnne ne denir? A) evre hakk B) Srdrlebilir kalknma C) evre koruma D) evre E) Ekosistem

2.

3.

4.

18

5.

evre hakk evrenin korunmas ve gelitirilmesidir. Aadakilerden hangisi evre hakknn konusu olan eler arasnda yer almaz? A) nsan B) Hayvanlar ve bitkiler C) Cansz varlklarn ilikilerini dzenleyen ekoloji D) nsan ve dier canllarla etkileim iinde bulunan cansz varlklar E) Canl ve cansz varlklarn ilikilerini dzenleyen ekosistem

19

RENME FAALYET2
AMA

RENME FAALYET2

Yaad ortamndan kaynaklanan hava kirliliini nleyici tedbirleri alabileceksiniz.

ARATIRMA
Yaadnz evrede hava kirliliine neden olan veya olabilecek etkenleri gzlem ve aratrma yaparak tespit ediniz. Yaadnz evrede hava kirliliine neden olan veya olabilecek etkenlere kar alnabilecek nleyici tedbirleri aratrma yaparak tespit ediniz. Yapm olduunuz aratrmaya ilikin dokman ve sunu hazrlayarak, snf ortamnda sununuz. Alnabilecek tedbirleri snf ortamnda tartnz.

2. HAVA KRLL
2.1. Havann zellikleri
Havann ierisin de eitli maddeler vardr. Bu maddeler unlardr: Azot Oksijen Karbondioksit Soygazlar Ozon

20

Resim 2.1:

2.1.1. Azot (N2)


Atmosferde normal artlarda kuru havann %75.085i orannda bulunan azot, yeryzeyinde ounlukla ili gherilesi olarak bilinen sodyumnitrat (NaNO3) halinde bulunur. Endstride sv havann damtlmasyla azot elde edildii bilinmektedir.

2.1.2. Oksijen (O2)


Havann bileiminde azottan sonra en fazla bulunan (% 20.95) gaz, oksijendir. Yanc ve yakc bir zellie sahip olan oksijen, tm canllarn yaamn iin gerekli bir gazdr. Solunum yoluyla canl organizmaya girerek yaam fonksiyonlarn dzenler.

Resim 2.2:Temiz hava ( Yukar Kavrun Rize)

21

Oksijen, doada en ok bulunan elementtir. Serbest halde atmosferde (O2) molekl halinde bulunur. Doadaki asal gazlar dahil btn elementlerle birleime girebilen oksijen, ayn zamanda kimyasal balarn zmnde katalizr grevi yapar.

2.1.3. Karbondioksit (Co2)


Karbondioksit, oda scaklnda renksiz ve kokusuz bir gazdr. Oksijenin karbonla birlemesi sonucu ortaya kan en nemli bileikler karbonmonoksit(CO) ve karbondioksit (CO2)dir. Bu oksitler, karbon ve hidrokarbonlarn yanmasndan elde edilir. Atmosfere karan karbondioksit yeil bitkilerin fotosentezi ve fermantasyonundan (mayalanma) kaynaklanmaktadr. Sanayide soutma amacyla kullanlan karbondioksit kuru buz halinde kat olarak muhafaza edilir.

2.1.4. Soygazlar(Asal Gazlar)


Kimyasal etkinlikleri ok dk olmas nedeniyle hemen hemen hi bileik yapmazlar. Btn soygazlar sv havann damtlmas ile elde edilmektedirler. Atmosferde en bol bulunan, Argondur. Helyum ve radon radyoaktif bozulmadan ortaya karlar.

2.1.5. Ozon (O3)


Oksijen elementinin atomlu izotopu durumunda olan ozon, ak mavi ve kokulu bir gazdr. Younluu, oksijenin younluunun bir buuk kat ve sudaki znrl, oksijenden daha fazladr. Oksijenin elektrolizi ile elde edilir. Yeryznde yaayan canllar iin byk tehlike oluturan gnein ultraviyole nlar ve radyasyon etkisinden canllar atmosferdeki bu ozon tabakas korur. Ultraviyole nlar havadaki oksijeni molekllerini paralayarak atom haline dntrr. Yalnz kalan bu atomlar da dier oksijen moleklleri ile birleerek ozon haline gelirler. Ard ardna olan bu oluum srasnda radyasyon absorbe edilerek tutulur.

22

Resim 2.3:

2.2. Havann Tanm


Hava, yerkrenin etrafn saran atmosferi meydana getiren, normal artlarda bileimi %78 azot, %21 oksijen ve %1de dier gazlardan oluan, canl cansz varlklara zarar vermeyen doal bir kaynaktr. Tm canllarn hayatnn devam iin temel unsur olan hava, solunum yoluyla organizmaya girerek canllk verir. Bir insan birka gn a susuz yaayabilecei halde birka dakika hava almadan duramaz. evreyi oluturan elerden su ve toprak gibi hava da, kirlenebilen bir ortamdr. Havann gerek insan salna gerekse doaya zarar verici hale gelmesi kirlilik belirtisidir.

23

Modern yaantmzn bir sonucu olan hava kirlenmesi, atmosferde toz, gaz, is, duman, koku ve buhar eklinde olan kirleticilerin insana, dier canllara ve eyaya zarar verecek ekilde ykselmesi ile havann doal bileimindeki gaz konsantrasyonundaki deimeden meydana gelir.

Resim 2.4:

2.3. Hava Kirliliinin nsan ve evreye Etkileri


Hava kirliliinin evre zerideki olumsuz etkileri drt ana balk altnda incelenebilir.

2.3.1. nsan Salna Etkileri


nsann nefes almadan bir dakika bile yaayamayaca gz nnde bulundurulursa havann nemi daha iyi anlalr. Havadaki karbon paracklar, ozon, karbonmonoksit, kkrtdioksit, doymam hidrokarbonlar, aldehitler, kanserojen maddeler solunum yolu ile insan vcuduna girer. Bylece solunum yollarnda rahatszlklar kendini hissettirir, vcudun mekanizmas bozulmaya balar, bronlarda iltihaplanma, daralma grlr. leri safhalarda ise, bronit, anfizom ve akcier kanseri gibi rahatszlklar kendini gsterebilir.

2.3.2. Tabiata Etkileri 2.3.2.1. klime Etkilere 2.3.2.1.1. Sera Gazlar, Sera Etkisi
Sera: Gne nlarnn ierisine girmesine izin vererek ve snn darya kamasna snrlayarak, i ortamn d ortama gre daha scak olmasn salayan sisteme sera denir. Sera etkisi: Yer atmosferine de su buharnn da ierisinde bulunduu sera gaz olarak adlandrlan gazlar, gneten alnan enerjinin bir ksmnn uzaya tekrar dnmesini nler, bylece yer yzeyinin olduundan daha fazla snmasna sebep olurlar, bu olaya sera etkisi denir.

24

Sera gaz: Atmosferde ksa dalgal gne radyasyonunu geirme buna karlk yerden atmosfere yaylan uzun dalgal radyasyonu tutabilme zelliklerine sahip gazlara da sera gaz denir. nsan kaynakl sera gaz emisyonlarnn zellikle de CO2nin snrlandrlmasna ynelik nlemler tm dnya lkelerini ibirlii yapmaya ynlendirmitir. lkelerin atmosfere saldklar sera gaz emisyonlarnn sera etkisi ve kresel snma zerindeki net emisyonlarnn bilinmesi ile ortaya kacaktr. Trkiyenin balca sera gaz kaynaklar enerji, sanayi ve tarm sektrdr. Bu sektrlerdeki birincil enerji kaynann yaklak %85i ticari (ta, kmr, linyit, asfaltit, doal gaz, hidrolik), %15i ticari olmayan (odun, hayvan ve bitki atklar) kaynaklardan olumaktadr. Kloroflorokarbonlarn ise, zellikle 1980li yllarn bandan itibaren ortaya kt anlalmtr.

2.3.2.1.2. Kresel Isnma


Atmosfer salnan karbondioksit, kloroflorokarbonlar ve teki radyoaktif sera gaz emisyonlar nedeniyle yerin yzey scaklklarndaki art kresel snma olarak tanmlanmaktadr. Kresel snma nedeniyle iklim deiikliklerinden sorumlu tutulan sera gazlarn gneten alnan enerjinin bir ksmnn uzaya geri dnmesini nleyerek atmosferde tutmalar ile meydana gelen sera etkisi, yerin yzeyinin snmasna etki eden en nemli faktrdr. Kresel snmann dnya boyutunda ele alndnda iklim sistemleri zerindeki etkisi, negatif ynde grld gzlemlenmitir.

2.3.2.1.3 Asit Yalar (Asit yamurlar)


zellikle termik santrallerde ve motorlu aralarda kullanlan fosil yaktlarn yanmas sonucu atmosfere braklan bata kkrtdioksit (SO2) olmak zere, azot oksitler ve dier kirleticilerin karmak bir sre iinde havadaki teki kimyasallarla (zellikle nemli blgelerde su buhar ile) tepkimeye girmesi ile oluan slfrikasit (H2SO4) ve nitrikasit (H2NO3)in yamur, kar, ve dolu gibi hidrometeorlarla yere ulamas asit yalar olarak adlandrlr. Asit yalarna bal olarak toprak, gl ve akarsularda gzlenen asit birikimlerinin yan sra, kuru slfat ve nitrat partikllerinin (paralarnn) iyli ya da sisli ortamda nemlenmesi sonucu kuvvetli asitik zeltiler toprakta depolanabilmektedir. Asit yalarnn neden olduu zararlardan bazlar unlardr: Toprakta bulunan alminyumun zlerek ime sularna karmas ve bu yolla insanlarn zehirlenmeleri, Gl ve akarsularn asit dengesinin bozulmas, su ekosistemin bozulmas, tm canl organizmalarn etkilenerek baz su rnlerinin yok olmas

25

Orman rts ve kentlerdeki yeil alanlarn ve aalarn kurumas, yok olmas, Tarihsel kltrel kalnt ve eserlerin, binalarn znme ufalanma ve anma gibi srelerle tahrip olmas. Asit yalar tm dnyamz iin bir tehlike oluturmakla birlikte en byk hasar, Avrupa ve Kuzey Amerika zerinde toplanmtr. Asit yalar, evre kirliliinin zellikle de hava kirliliinin snr tanmadn gsteren iyi bir rnektir.

2.3.2.1.4. Ozon Tabakas, Grevi ve Korunumu


Etrafmz evreleyen atmosfer, eitli katmanlardan olumaktadr. Younluu yerden uzaklatka azalan atmosferin katmanlar btn canlln grld, hava hareketlerinin etkili olduu yerdir. Atmosferin her tabakasnda, fiziksel ve kimyasal olaylar farkldr. Gnein ultraviyole nlar, oksijen molekllerini paralayarak oksijen atomlarn ortaya karmakta ve oksijen moleklleri ile birleerek 3 atom oksijene sahip olan ozon haline dntrmektedir. Atmosferdeki ekosistemin ve doal dengenin korunmasna bal olarak, bu faaliyet dzenli olarak srmektedir.

Ozonu Delen Maddeler


Atmosferdeki stratosfer iinde ozon dinamik bir denge iinde doal proseslerle (sreler) srekli olarak olumakta ve tahrip olmaktadr. Ancak yer yzeyinden atmosfere yaylan pek ok kaynak gaz, ozonu yok eden baz kimyasal maddelerin artmasna neden olmakta ve bu maddeler de havann oksijeni ile reaksiyona girerek ozonun tahribine yol amaktadrlar. Ozonun tahrip edilmesine neden olan kimyasal maddeler klor, brom, hidrojen ve azot ieren bileiklerdir. Bu bileikler ozonu tekrar molekler oksijene evirmekte ve katalitik reaksiyonlar binlerce ozonu yok edebilmektedir. Yukarda sz edilen kaynak gazlarn en nemlisi olan klor ve bromla bir arada bulunan karbon bileiklerini ihtiva etmektedir. Bunlar kloroflorokarbonlar (CFC) olarak adlandrlrlar. 1930larda kefedilen CFCler gnmzde buzdolaplarnda soutucu olarak, hava soutucu sistemlerinde, aerosol sprey kaplarnda itici gaz olarak, kpk imalatnda, zellikle elektronik sanayinde zc olarak kullanlmaktadr

2.3.2.2. Hayvan ve Bitkilere Etkileri


Kirli hava, insanlara yapt zararl etkiyi hayvanlara ve bitkilere de benzeri ekilde yapmaktadr. Mesela, kirli hava gzeneklerden girerek bitkilerin solunumunu engeller. Buna bal olarak fotosentez yavalar ve bunun sonucu olarak da tarm rnlerinde sararma ve verim dkl grlr. Bilhassa kkrtdioksit, tahllara ok zarar verir, aalarn yapraklarnda renkte bozulma, renkte bozulma, ileri devrede kurumalara bile sebep olabilir.

26

Hava kirliliinin bitkilerdeki etkisine bir rnek olay da asit yamurudur. Kmrle alan santrallerden kan kkrtdioksit (SO2) gaznn atmosferde girdii reaksiyonlar sonucu oluan slfirik asitin (H2SO4) yamur suyu ile ykanmas sonucu asit yamurlar meydana gelir. Hayvanlar da hava kirliliinden insanlar gibi olumsuz ynde etkilenir. Solunum ve cilt rahatszlklar yannda hayvanlarda et ve st veriminde dler gzlenmitir.

2.3.3. Eyaya Etkileri


Hava kirlilii, yaplarn ta ve metal ksmlarnda zarara sebep olmaktadr. rnein, is sebebiyle kirlenme gibi. Ayrca kkrtdioksitli hava, kire tann (kalker) tahribine sebep olmakta ve yaplar daha abuk ypranmaktadr. Yine kkrtdioksit, demir ve elik gibi metal ksmlarda tahribat yapmakta ev ve otomobillerde ypranmalar oalmakta, eyalarn mrleri ksalmaktadr.

2.4. Hava Kirliliinin Sebepleri


Trkiyede hzl sanayileme ve ehirleme hareketleri, Cumhuriyet devrinde kendini daha belirgin olarak hissettirmeye balam, bilhassa da 1950lerden sonra sanayileme, ehirleme ve hzl nfus art, kyden ehre g, arpk ehirleme (gecekondulama ve plansz ehirleme) gzle grlr olumsuzluu beraberinde getirmitir. Btn bu zincirleme olaylarn sonucunda ise, evrede bozulmalar balamtr. Bu bozulma olay ncelikle kendini havada hissettirmitir. Hava kirlilii genel anlamda, sanayi kurulularnda meydana gelen emisyonlarn (dumanla kan gazlar) yeteri kadar nlem alnmadan atmosfere braklmas, ulam aralarndan kaynaklanan egzoz gazlarnn atmosfere verilmesi, eitli endstri tesisleri ve konutlarda yaklan zellikle fosil yaktlardan ortaya kan partikl (toz, zerrecik), duman, is, kkrt, azot oksitleri ve hidrokarbonlardan olumaktadr.

2.4.1. ehirleme ve Konutlarn Istlmas


Havay kirleten en nemli olay, bireylerin snmasn salayan yanmadr. Fosil yakt olarak tannan petrol, gaz, kmrn yaklmas srasnda kan gazlar hava kirlenmesinin nemli sebeplerinden biridir. Hele bu yanma ii usulne gre yaplmazsa kirletici gazlar ortama daha ok kmakta ve daha zararl olmaktadr. Bilhassa enerji elde etmek, konutlar stmak, motorlu aralar hareket ettirmek gibi modern hayatn gerei olan faaliyetlerde grlen suni yanma olaylar yannda doal olaylar sonucu oluan yangnlarla da hava kirlilii olabilmektedir Yurdumuzda nce Ankarada, sonra stanbul, zmir, Bursa, Konya, Kayseri, Erzurum, Diyarbakr, Eskiehir gibi birok ehrimizde grlen hava kirliliinin en nemli sebebi, fosil yakt kullanmdr.

27

Yerleim birimlerinde km ye den insan says nfus younluu olarak belirtilir. Belli bir kapasiteye hizmet gtrebilen ve doal kaynaklar snrl olan bir yerde nfus hzla artar ve younlap kapasiteyi zorlar, blme ve tketim artacandan, ar nfus hava kirlenmesinin de sebebi olarak belirtilmektedir.

Resim 2.5: Hzl artan nfus ve artan konut

Hzla artan nfus, artan konut, daha ok yakt daha ok kirlenme diye belirtilir. Bunun yannda nfusun belirli noktalarda ar ylmas bu kirlenme olayn daha da etkili hale getirebilmektedir. Bir yerleim merkezinin yzey ekilleri, arazinin yaps, verimlilii, yeil alanlarn genilii, doal hayatn korunmas orada olabilecek hava kirliliini azaltr veya engeller. Dnyada ve Trkiyede sanayileen blgelerin ok nfus ektii, hzl nfus ylmas olduu, buna bal olarak da dzensiz ehirleme olaynn ortaya kt yaanarak grlmtr. Dier hava kirlilii nedeni ise, sanayilemeden ok plansz ehirleme, gecekondu okluu, kalitesiz fosil yakt kullanm yannda, ehrin corafi yapsndan da kaynaklanmaktadr. Ayrca egzoz gazlarnn etkisi de, kirlenmede nemli paya sahiptir.

2.4.2. Endstrileme
Sosyal ve ekonomik sebeplerle ehir nfusunun hzl art, hzl sanayilemeyi, plansz, dzensiz gelimeleri de beraberinde getirmektedir. Hzla artan ok katl betonarme binalar, plansz yaplama, yeil alanlarn azl, mevcut alanlarn da imara almas, bina ve fabrika yapmnda bilinsiz yer seimi gibi problemler ve bunlarn skntlar insanln ortak sorunu halini almtr. Kalknma sanayileme ile zdeletiine gre sanayileme kanlmaz bir hedef olmutur. Ancak sanayilemenin de evre problemlerine yol at grlmtr.

28

Fabrikalarn kurulu yerlerinin yanl seimi, geri teknolojilerin kullanlmas, baca gazlarnn artlmadan atmosfere braklmas gibi sebeplerin havann kirlenmesine byk etkisi olmutur.

2.4.3. Motorlu Tatlar


Gerek iten, gerekse dtan yanmal motorlarda kullanlan benzin ve mazot (motorin) gibi yaktlarda motorda yandktan sonra egzozlardan dar atk gazlar olarak kmaktadr. Hidrokarbonlar (HC): Yaktn iyi yanmamas ve depo dolum srasnda ortaya kabilir. Kanserojen etkiye sahiptir. Karbonmonoksitler (CO): Yaktn eksik yanmasndan ortaya kar, renksiz, kokusuz ve tatsz olup havada %03 orannda ldrcdr. Benzinli aralar rlantide veya kapal ortamda ortaya karbonmonoksit karrlar. Atmosferde kendiliinden karbondioksite dnr. Azotoksitler(NOx): Renksiz, kokusuz ve tatsz olup motordaki yksek scaklk nedeniyle ortaya kar. Havada azotdioksite dnr. Azotdioksitin, akcieri tahrip eden kan yapsn bozucu etkileri bulunmaktadr. Kurunoksitler(PbOx): Benzinli aralarn egzozundan kar. Fazlas vcutta birikir. Kan, beyin, sinir ve akcierlere zarar verir. Kkrtdioksit(SO2): Yakt iindeki kkrt yanarken SO2 dnr. Bu SO2de su buhar ile birleerek, slfrik asit ve kkrt bileikleri insan ve evreye olduka zararldr. Bunlar iinde, en dikkat ekicileri svlatrlm petrol gaz olarak bilinen LPG (likit petrol gaz), doal gazdr. Bu gazlar evre kirliliini en aza indiren temiz enerji kaynaklardr. Daha ileri safhalarda ise, gne enerjisi vb. daha temiz enerji kaynaklarnn aralarda kullanlmaya balamas, bu konuda dnlebilecek uzak ancak ideal hedefler olmaldr.

Resim 2.6: Egzoz gaz ile hava kirliliine neden olan motorlu tatlar

29

2.4.4. Atmosferik zellikler


Atmosferik olaylar da hava kirliliini byk lde etkileyen unsurlardan biridir. Havay kirletici unsurlarn, kaynandan ktktan sonra atmosfere kararak dalmas veya havada asl olarak kalmas meteorolojik olaylarla dorudan ve ok yakndan ilgilidir. Bu meteorolojik olaylar scaklk, sis, inverziyon, rzgr, nem, ya ve basn faktrleridir. Ayrca toporafik zellikler de kirlermeyi arttran ya da azaltan zellikleriyle dikkat eker.

2.4.4.1. Toporafik zelliklerin Etkisi


Yeryz ekillerinin zellii kirli havann yerleim birimi zerinde kaln etkilemektedir. Yani dorudan bir etki deil ama mevcut kirliliin kalclk sresini etkilemesi asndan nemlidir. rnein, anak eklindeki yerleim alanlarnda, hakim rzgar ynne dik uzanan, oluk biimindeki ukur yerlerdeki blgelerde kirliliin kalclk sresi daha uzun sre olmaktadr. Ykseklik: Kirlenmeyi etkileyen toporafik bir unsurdur. Bilindii gibi yeryznden ortalama 100 m. Ykseldike scaklk yaklak 0.5 oC azalmaktadr. Bu sebepten yksek yerler souk olur. Daha ok yakt tketilir. Daha uzun sre soba ve kalorifer yaklr. Yksek Alak Souk Scak ok yakt Daha az yakt ok kirlilik Daha az kirlilik

Bak: Bir yerin gnee kar yn demek olan bak artlar da kirlenmeye etki eder. Eer bir yerleim merkezi gnee bakan bir yamata ise daha ok snr. Bylece yakt ihtiyac azalr, dolaysyla kirlenme de az olur.

2.4.4.2. Meteorolojik zelliklerin Etkisi


nverziyon (scaklk terselmesi) : Normal artlarda snan hava ykselir sour. Yani, ykselirken iindeki kirletici maddeleri de beraberinde yukar tar. Bu dikey hareket havay temizler. Hava ktlesinde aadan yukar doru gidildike scakln srekli olarak azalmas gerekirken bir yerde artar, daha sonra azalmaya balarsa bu durumda scaklk terselmesi (inverziyon) var demektir. Yani, scak hava stte, souk hava altta yere yakn olacandan dikey hava hareketi de olduka zordur. Byle havalarda yeryzne yakn olan kirleticiler olduu yerde bu olay kalkncaya kadar devam etmektedir. Yani, bacalardan kan duman ykselmemektedir. Bu ise, olduka tehlikeli bir kirlenme eklidir. zet olarak, Terselme var Terselme yok Hava kararl Hava kararsz Kirlilik ok Kirlilik az

30

Basn: Hava kirliliinin kalc ya da abuk dalc olmasnda etkili bir unsurdur. Alak basn Yksek basn Ykseltici hava hareketi Alak hava hareketi Kirlilik az Kirlilik ok

Scaklk: Havalar souyunca snma ihtiyac domakta ve daha ok yakt kullanlmaktadr. Nitekim hava kirlilii yurdumuzda daha ok ekim-kasm aylarnda balayp, mart-nisan aylar sonuna kadar ortalama scakln 180C nin altnda olduu dnemler de olmaktadr. Scak Souk Az yakt ok yakt Az kirlilik ok kirlilik

Bulutluluk: Gne nlarnn yeryzne ulamasn engelleyen ve snmay zorlatran bulutluluk olay daha ok snmak iin daha ok yakt gerektirdiinden kirlenmeye etki eder. zetle yle ifade edilebilir. Bulutlu hava Bulutsuz hava Daha souk Daha scak Daha fazla yakt Daha az yakt Daha ok kirlilik Daha az kirlilik

Rzgar: Rzgarn etkisi de havay kirletme ynnde deil kirli havay az ya da ok tama, kirlilii datma ynnde olmaktadr. Rzgarn olmamas, eer dikey hava hareketi de yoksa kirli havann olduu yerde kalmas demektir. Bunu da ksaca yle ifade etmektir. Rzgar yok veya ters ynde Rzgar var ve uygun ynde Kirlilik ok Kirlilik az

Yerleim alanlarnn ve fabrikalarn hakim rzgar ynnde uygun veya ters ynde oluunun da ehirlerin havasnn kirlenmesinde ok etkili olduu bilinen bir gerektir. Ya: nemli bir corafi unsur ya, kirlenmeyi azaltc ynde etkiler. zellikle yamur eklinde yalar havadaki tozu, kk partiklleri (paracklar) havadan yere indirmekte ve havay temizlemektedir. Ayn ekilde bata azot (N) ve kkrt (S) bileikli gazlar yere indirdii bilinmektedir. Ksaca; Yal hava Yasz hava Kirlilik az Kirlilik ok

Nem: Nem hem olumlu, hem olumsuz etki yapabilen bir unsurdur. Atmosferin yere yakn ksmnda nem daha ok olup, bu nem sy tutar ve bylece az yakt gerektii iin kirlilikte az olur.

31

zetle yle ifade edilebilir: Nem ok Nem az Tehlike ok Tehlike az

2.4.4.3. Yeil Alanlarn Azalmas


Yeil alanlar; bitkiler kkrt ihtiyacnn bir ksmn topraktan, eer toprak az ise yapraklar vastasyla havadaki SO2 den karlar. Bu durumda ise, hava kirliliini azaltan nemli bir olaydr. Ayrca bitkilerin fotosentez yaparken gndz CO2 alp O2 verdii gz nnde tutulursa olay daha iyi anlalm olur.

Resim 2.7: Havay temizleyen yeil alanlarmz

Ayrca sulak alanlar, bataklklar ve meralar hava kirlilii zerinde etkili olmaktadr. nemi son yllarda daha iyi anlalan bu corafi unsurlar da havay temizleyici rol oynamaktadr. Su yzeyleri, bataklk, ayr ve meralar havadaki kirleticileri absorbe edici ortamlardr. zellikle ayr ve meralar, bu kirleticileri absorbe etmekle kalmaz ayrca yeil alanlar olduklarndan oksijen retim yerleridir. Yeil alanlar geni Yeil alanlar az Kirlilik az Kirlilik ok

32

2.5. Hava Kirliliini nleme almalar


Sz konusu olan insan hayat ve tm canllarn nefes ald havann gelecei dikkate alnarak hem birey olarak, hem de toplum olarak, kamu ve zel kurulular olarak herkes zerine deni yapmal, gerekli duyarll gstermelidir. ayet bu konuda ge kalnrsa telafisi mmkn olmayacak geri dn olmayan iklim deiikliklerine, doal sarsntlara ve felaketlere yol aabilecei gz nne alnmaldr. Unutulmamaldr ki hava kirliliini nlemeye ynelik alnacak btn tedbirler insann huzurlu ve salkl bir ortamda yaamas iin gereklidir. Bu nedenle, bu konudaki almalara daha ok arlk verilmelidir. Btn canllar ve eyay tehdit eden hava kirliliinin nlenebilmesi iin dnyada ve Trkiyede programl almalar yaplmaktadr. Btn problemlerin zmnde olduu gibi hava kirliliinin zmnde de ncelikle eitimi arlk verilmeli, evre eitimi dersleri okutulmal ve halk da bu konuda eitli yollarla bilinlendirilmelidir. Evleri stmak iin yksek kalorili kmrler kullanlmal, kalorisi dk olan ve havay daha ok kirleten kaak kmr kullanm engellenmeli, Her yl evlerin bacalar ve soba borular temizlenmeli, Evlerin pencere, kap ve atlarn izolasyonuna nem verilmeli, Kullanlan sobalarn TSE belgeli olmasna dikkat edilmeli, Yeni yerleim yerlerinde merkezi stma sistemleri kullanlmal, Yeil alanlar arttrlmal, imar planlarndaki hava kirliliini azaltc tedbirler uygulamaya konulmal, Bununla birlikte kaliteli yakt kullanm (is ve duman oran az ) tevik edilip, desteklenmeli, imknlar lsnde snmada fosil yaktlardan uzaklalmal, doal gaz, elektrik, gne enerjisi. vb. alternatif yollara arlk verilmelidir. Yakclarn eitimi salanmaldr. Kalorifer ve doalgaz kazanlarnn periyodik olarak bakm yaplmal, Egzoz gazlarnn kontrol iin tedbirler alnmal, filtre zorunluluu getirilmelidir. Toplu tam aralar yaygnlatrlmal, Endstri kurulularnn bacalar da yksek olmal ayrca modern imknlardan faydalanlp filtre taktrlmaldr. Hava kirlilii lmleri her yerleim biriminde dzenli ve srekli olarak yaplmaldr. Konuyla ilgili tekilatlanmalar ve uluslar aras ilikiler hzlandrlmal Bu konuda yasal tedbirler alnmal, kanun ve ynetmeliklere uymayanlar titizlikle izlenip, gerekli cezalarla (para, hapis vb.) cezalandrlarak evre ve insan sal korunmaldr. Trkiye bu konuda, BM evre program (UNEP), BM. Avrupa Ekonomik Komisyonu (ECE), Dnya Salk Tekilat WHO, NATO ve OECD tekilatlar ile ibirlii halinde almaktadr.

33

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME


Bu faaliyet kapsamnda hangi bilgileri kazandnz, aadaki sorular cevaplayarak belirtiniz.

LME SORULARI
1. Aadakilerden hangisi havann ierisinde bulunan temel maddeler arasnda deildir? A) Azot B) Oksijen C) Karbonhidrat D) Demir E) Ozon 2. Gne nlarnn ierisine girmesine izin vererek ve snn darya kamasna snrlayarak, i ortamn d ortama gre daha scak olmasn salayan sisteme ne denir? A) Sera B) Gaz C) Bileik D) Ekosistem E) Mikroorganizma 3. Kmrle alan santrallerden kan kkrtdioksit (SO2) gaznn atmosferde girdii reaksiyonlar sonucu oluan slfirik asitin (H2SO4) yamur suyu ile ykanmas sonucu aadakilerden hangisi meydana gelir? A) Azot B) Karbonmonoksit C) Asit yamurlar D) Sera etkisi E) Sera gaz 4. Gerek iten, gerekse dtan yanmal motorlarda kullanlan benzin ve mazot (motorin) gibi yaktlarda motorda yandktan sonra egzozlardan dar atk gazlar kmaktadr. Aadakilerden hangisi bu gazlardan deildir? A) Hidrokarbonlar B) Argon C) Azotoksitler D) Kurunoksitler E) Kkrtdioksitler

34

5. Aadakilerden hangisi hava kirliini nleme almalarndan biri deildir? A) Eitime arlk verilmeli. B) Kaliteli yakt kullanm tevik edilmeli. C) Yalnzca fosil yaktlar kullanlmal. D) Egzozlara filtre zorunluluu getirilmeli. E) Isnmada doal gaza arlk verilmelidir.

35

RENME FAALYET3
AMA

RENME FAALYET3

Yaad ortamndan kaynaklanan su kirliliini nleyici tedbirleri alabileceksiniz.

ARATIRMA
Yaadnz evrede su kirliliine neden olan veya olabilecek etkenleri gzlem ve aratrma yaparak tespit ediniz. Yaadnz evrede su kirliliine neden olan veya olabilecek etkenlere kar alnabilecek nleyici tedbirleri aratrma yaparak tespit ediniz. Yapm olduunuz aratrmaya ilikin dokman ve sunu hazrlayarak, snf ortamnda sununuz. Alnabilecek tedbirleri snf ortamnda tartnz.

3. SU KRLL
3.1. Suyun zellikleri
Tabii sular, znm ve ask halinde bulunan yabanc maddeleri ihtiva ederler. ounlukla, suyu kullanlabilir hale getirmek iin bu maddeler ya tamamen sudan ayrlr veya miktarlar belli bir deerin altna drlr.

Resim 3.1:

36

Sularn zellikleri drt grupta ele alnr: Fiziksel zellikler Kimyasal zellikler Bakteriyolojik zellikler Radyoaktif zellikler

3.1.1. Fiziksel zellikler


Su, molekllerinden yaplm ve her su molekl iki hidrojen atomu ile bir oksijen atomundan meydana gelmitir. zellikleri itibari ile kokusuz, renksiz, saydam bir svdr. Ancak kaln tabakalar halinde su, yeil-mavi bir renk grnm alr. Suyun fiziksel zelliklerinin tayininde ve lmnde aada ki unsurlar dikkate alnr; Scaklk: me sularnn ne ok scak, ne de ok souk olmas iyi deildir. 7-12o C arasndaki scaklklar tavsiye edilmektedir. Bulanklk: me ve kullanma suyunun berrak olmas gerekir. Sudaki bulankllk silt, kil, mil, paralanm organik madde plankton ve bakterilerin varlndan ileri gelir. Renk: Suyun renkli olmas su ierisinde znm ve kolloid halde yabanc maddelerin bulunduunu gsterir. Tat ve koku: Suda bulunan canl veya lm haldeki mikroorganizmalar znm halde bulunan H2S, metan ve CO2 gibi gazlar organik maddeler, sodyum klorr ve demir bileikleri; dier elementlerin karbonat ve slfat sular ile fenoll maddeler, suya renk ve koku verirler.

3.1.2. Kimyasal zellikler


Yeralt sularnn kimyasal zellikleri, suyun szld zeminin litolojik zelliklerine, yer st sularnn kimyasal zellikleri ise hidrolojik havzann karakterine baldr. pH deeri: Suyun asit veya alkali karakterde olduunu gsterir. Saf suyun pH derecesi 7 dir. pH>7 ise bazik, pH<7 ise asitik zellii vardr. Karbondioksit: Fazla miktarda karbondioksit ihtiva eden sular temas halinde bulunduklar yzeyleri korrazyona (andrmaya) uratrlar. Sertlik derecesi: Suda bulunan kalsiyum, magnezyum tuzlar sulara sertlik verir. Sertlik dereceleriyle ilgili eitli lekler yaplmtr. En ok kullanlan Fransz Sertlik Derecesidir. lekte 1 Fransz derecesi (1Fr) litredeki 10 mgr.

37

kalsiyum ve magnezyum bikarbonata eittir. Buna gre sular Tablo 3.1deki ekilde snflandrlmaktadr: Sertlik derecesi (Fr) 010 1122 2332 3354 55den fazla Su Snf Memba suyu Tatl su Sert su ok sert su Ar sert su

Tablo 3.1: Sertlik derecesine gre su snflar

Bir dereceye kadar sertlik insan sal iin faydaldr. Kire, bilhassa ocuklar iin ok faydaldr. Ancak sertliin belli bir dereceyi amas halinde suyun tad bozulur. Demir: Suya kt tat verir. Manganez: Suda ekseriye demir ile birlikte bulunur. Manganez miktarnn 0.5 mg/lt yi gemesi halinde suyun tad bozulur. Ayn zamanda suya siyah renk verir. Klorr: Suyun tadn bozar. Azot bileikleri: Organik kirlenmeye sebep olurlar. Toplam organik madde: Bakteri ve mantarlarn teekkl edip suda oalmalarna sebep olur. Zehirli maddeler: nsan sal iin tehlikeli maddelerdir. Suda bulunmalar tehlikeli sonulara neden olabilir.

3.1.3. Bakteriyolojik zellikler


Sular, salgn hastalk yapan eitli mikroorganizmalar ihtiva edebilir. Sularn bakterilerle kirlenmesi kanal sularnn yerleim yerlerinden getirdii kirleticilerle olmaktadr. Bu nedenle ime sular yzeysel su kanallarndan temin ediliyorsa bakteriyolojik zelliklerinin bilinmesi gerekir.

3.1.4. Radyoaktif zellikler


Radyoaktif maddeler sulara tabi yollardan veya otomatik enerji kullanan sanayi tesislerinden, nkleer deneme merkezlerinden, uranyum maden iletmelerinden vb. yerlerden karr.

38

3.2. Su Kirliliinin Tanm


Doal olarak kirlenmemi bir su ortamnda bulunan canllar o su ortamyla belirli bir denge iindedirler. Dtan gelen herhangi bir olumsuz etken o ortamdaki doal dengeyi bozabilir. En genel anlamyla su kirlenmesi, su ortamnn doal dengesinin mineral oran, tat, berraklk, asl partikllerin bozulmas eklinde tanmlanabilir. Ksaca, suya karan maddeler sularn fiziksel, kimyasal ve biyolojik zelliklerini deitirerek su kirlilii diye adlandrlan olay ortaya karr. Sz konusu zellik deimeleri ayn zamanda sularda yaayan canl varlklar da etkiler. Bylece su kirlenmesi sudaki ekolojik dengeleri bozar ve giderek sularn kendi kendini temizleme kapasitesinin azalmasna hatta yok olmasna sebep olabilir. Bu adan su alc ortamlarndaki (akarsular, gller, denizler, yeralt sular) kirlilii ayr ayr incelemek konuyu daha iyi akla kavuturacaktr.

3.3. Su Kirliliinin Nedenleri


3.3.1. Tarmsal Faaliyetlerin Neden Olduu Kirlilik
Tarm alanlarnda kullanlan pestisid (tarm ilalar) ve herbisitler (zararl otlarla mcadele ilalar), suda doal olarak g paralanan bileiklerdir. Bu tr bileiklerin bir ksm, canl bnyelerde yukarda ar metaller iin anlatlanlara benzer ekilde birikme ve toksit etkilere neden olurlar. Dier bir ksm ise, canl bnyede mutajen ve kanserojen etkiler yaparlar. Youn tarm yaplan arazilerde kullanlan tarm aralar genellikle ok dayankl olduklarndan ayrmalar yllarca srebilir. Bunlar, hem toprak kirlenmesine, hem de su kaynaklarnn kirlenmesine neden olmaktadr. Bir baka kirlenme tipi de erozyondur. Erozyonla ok miktarda tarma elverili toprak kayb sz konusudur. Verimli topran yok olmasndan dolay tarmsal retimdeki d, kalite bozulmas, besin zincirindeki eksikliklerin yan sra erozyonla tanan topraklar, denizlerde ve akarsularda bulanklk oluturarak su ii ekolojik dengeyi etkilemektedir. Arazinin iyi aalandrlmamas, orman yangnlar, ormanlarn kaak olarak kesilerek tarm alan haline getirilmesi erozyona sebep olmakta, bu da su kirliliini oluturmaktadr.

3.3.2. Sanayi Faaliyetlerinin Neden Olduu Kirlilik


Bilindii gibi dnyada su tketiminde, nemli bir unsur da endstriyel sulardr ve memleketler teknolojik olarak gelitike endstriler iin su gereksinimi artmaktadr. Her endstriyel proses (retim), doal su sistemine zararl olabilecek atklar verir. Sanayide kullanlarak atlan sular kullanm yerlerine gre deiik kalitelerde olacandan bunlar tadklar kirletici tr ve yklerine gre balca grupta toplayabiliriz: retim lemleri Atklar: Her endstrinin kendine zg atk suyu vardr. retim esasnda oluan atk sular, proses atk sular olarak nitelendirir. Proses

39

atk sular eitli hammaddeleri, ara madde atklar ve mamul madde atklar ierir. Proses sular, anorganik ve organik atk maddeleri iermektedir. Soutma Sular: Bu sular temiz olup sadece yzeysel sularn scakln ykseltir. Scakln ykselmesi ile iki problem ortaya kar. Oksijenin sudaki znrl azalr. Scakln ykselmesi, biyolojik faaliyeti hzlandrarak atk suda oksijen azalmasna neden olur. yeri ve alanlarn Temizlii ve Shhi Kullanmla lgili Atklar: Bu sularn %10u deme ykamalarndan ve musluklardan, %90 banyo ve tuvaletlerden gelir.

Resim 3.3: Sanayi atklarnn boaltld dere yata

eitli kimyasal maddeler ihtiva eden endstri atk sular yzeysel sular zerinde olumsuz etkiler yapmaktadr. Dolaysyla bu sularn kendi kendilerini biyolojik olarak artmalar da mmkn olmamaktadr.

3.3.3. Yerleim Yerlerindeki Atklarn Neden Olduu Kirlilik


nsan yaamyla ilgili (antropojenik) kaynaklardan kanalizasyon sistemine verilen sularn toplamna atk sular denir. Bunlar, bir yerleim biriminin birok pisliklerinin bir araya geldii son derece kirli sulardr. lerinde, suda znen asitlerin bazlar yan sra suda znmeyen katlar, svlar, sspansiyon, emlsiyon ve ayrca ok eitli zararl ve zararsz bakteriler bulunur. Byle sular, eskiden kanalizasyon sistemiyle yakndan geen bir nehre

40

veya yaknda bulunan bir gle verilirdi. Zamannda atk sularn ok byk bir ksm artma ilemine tabi tutulur. nemli bir ksm insan atklarndan mutfak suyu, sebze ve yiyecek artklarndan meydana gelir. Bu atk su, taze olduu zaman bulank gri veya sar renklidir. Belli bir kokuya sahiptir. Kendisini tekil eden maddelerin oksijen sarf edici zelliklerinden dolay ok az oksijen ierirler. Bazen suda oksijen hi bulunmayabilir. Az eimli kanallarda veya uzun sren aklarda bir rme belirtisi ba gstererek rengi kararr, rtme olur ve H2S gaz meydana gelir. rtme ise, atk suyun biyolojik yolla artlmasn imkansz klar. Evsel atk sularda, bakteriler ve bilhassa insan ve hayvan barsaklarndan gelen ve ok miktarda rastlanan normal zamanda zararsz olan kolibakterilerde de bulunur. Bilolojik olarak artma tesislerinde hastalk yapan mikroplar zararsz hale getirilmesine ramen tamamen ortadan kaldrlmamaktadr.

3.3.4. Atk Sular ve Artmalar


ehir atk sularnn gl, nehir, deniz gibi bir kaynaa verilmeden nce artlmas gerekir. Artma balca 3 kademede yaplr. Ancak her artma 3 kademeli olmayabilir. Birinci kademede, atk sulardaki kat paracklar (organik ve inorganik) ayrlr ve atk sular, biyokimyasal oksijen ihtiyac daha az olan bir su haline getirilir. Bylece bir artmaya daha ok fiziksel artma denir. kinci kademede, atk sularn biyolojik oksijen ihtiyac daha da drlr, yani atk sular organik maddelerden byk oranda arttrlr. Ancak, sspansiyon ve emlsiyon halindeki maddelerle, suda znen maddeler ortamda kalr. Bu kademe artmasna daha ok biyolojik temizleme denir. nc kademede ise, atk sularda sspansiyon halinde bile parack kalmad gibi suda znen organik ve inorganik maddelerin de hemen hepsi ayrlr. Byle sular, tekrar ehir su ebekesine verilebilir. Biyolojik Kimyasal Fiziksel nc kademe artmasna ileri artma denir.

41

Resim 3.4: Evsel atklarn denize boaltlmasyla oluan deniz ky kirlenmesi

3.4. Su Kirliliinin evresel Etkileri


3.4.1. nsan Salna Etkisi
Kolera, tifo, paratifo, dizanteri, hepatit, ishal, ocuk felci, stma gibi hastalklar ne yazk ki salksz sulardan kaynaklanmaktadr. Btn dnyada ve lkemizde su kaynaklarna olan ihtiyaca paralel olarak snrl olan bu kaynaklar zerindeki kirlilik giderek artmaktadr. Su kirliliine etki eden balca unsurlar; sanayileme, ehirleme, nfus art, zirai faaliyetlerdir. Sanayinin evre zerindeki olumsuz rol dier faktrlerden ok daha fazladr. Sanayi kurulularnn artlmadan boaltlan sv atklar su kirliliine sebep olarak hzl bir ekilde evrenin tahribine yol amaktadr. Dnya Salk rgt (WHO) verilerine gre dnyada her gn yaklak 25 bin kii salksz su kullanmndan dolay lyor. Tifo, kolera, dizanteri gibi lmcl hastalklar su ile insana getii gibi, gerek atk sularn gerekse zirai gbrelerin kuyu sularna bulamas sonucu amonyak ve nitrit gibi kimyevi maddelerden insan sal bozuluyor. Ayrca yeralt sularna ulaan zirai ilalardan meydana gelen zehirlenmeler de insan lmlerine yol aabiliyor. Kirli su, ierisinde insan salna zararl, patojen mikroorganizmalar bulundurmaktadr. Kirli suyun eitli yollarla ime ve kullanma sularna karmas ve sulamada kullanlmas sonucunda tifo, dizanteri, sarlk, kolera vb. bulac hastalklara yol amaktadr. Bu nedenle ime ve kullanma sularnn ilgili kurum ve kurulularca srekli kontrol edilmesi, kirletici faktrlerin ortadan kaldrlmas ve dezenfekte edilmesi gerekmektedir.

42

3.4.2. Doaya Etkisi


Atk sulardaki kimyasal maddeler ve organik bileikler suda znm olan oksijenin miktarnn azalmasna sebep olur. Bu da suda yaayan bitki ve hayvanlarn lm oranlarn artrmaktadr. Bu tr sular daha koyu renge ve pis kokuya sahiptirler. Hatta baz gller veya derelerde ar kirlenme sonucu canl yaam sona ermi ve ierisinde atklardan meydana gelen adacklar olumutur. iftiler tarafndan daha verimli rn elde edebilmek iin kullanlan gbreler, yamur gibi etkenlerle yeralt ve yerst sularna karmaktadr. Yksek oranda nitrat ve fosfat ieren gbreler suya kartnda suda yosunlarn daha fazla remesini salar bu da yosunlarn dier canllardan daha fazla oksijen kullanmasna sebep olur ve dier canllar tehdit eder. Bu tr sular pis kokulu ve kt tadl olurlar. Benzer olarak deterjanlar ve tarm ilalar da su kaynaklarn nemli lde kirletmekte olup canl hayatn tehdit etmektedir. Ancak, bu kullanlan maddeler bakteriler tarafndan paralanabilir hale getirilebilirse, kirlenme oran azaltlabilir. Radyoaktif atklar da gn getike tehlike oluturmaktadr. Bu atklar belirli artlarda saklanmaktadr. Fakat baz durumlarda kaza ile veya bilinsiz bir uygulama ile tabiata ve yeralt sularna karmaktadr. Radyoaktif atklar tarafndan yaylan radyasyon ise canllarda kanser ve mutasyonlara sebep olmaktadr. Fabrikalar genellikle dere veya gl kenarlarna kurulur. nk soutma ve dier ilemler iin suya ihtiya vardr. Soutma amal kullanlan dere veya gl suyu kimyasal olarak kirlenmeden tekrar gle veya dereye dner. Fakat bu su biraz snm olur. Mesel, yaz aylarnda fabrikaya yakn sularn scakl 25C civarndadr. Sudaki scaklk artnn iki kt sonucu vardr. Birincisi, snan su ierisinde, zlen oksijen miktar azalr. kinci sonu ise, scaklk art ile sudaki maddelerin rme ve bozunma hzlar artar. Bunun sonucu olarak rme de sudaki oksijeni tkettii iin, sudaki oksijen miktar daha fazla azalr. Suda znen oksijen miktarnn azalmas su alt hayatn tehdit eder. Doal dengeyi bozar ve su kaynaklarn kirletir.

3.5. Su Kirliliinin nlenmesi


Suyun yaamn devam asndan ne denli nemli bir kaynak olduu bilinciyle bizden sonra gelecek kuaklara salkl ime suyu ve yaanabilir bir evre brakmamz gerektii konusunda byk grev dmektedir. Su kirliliini nlemek iin devlet tarafndan yaplacak mdahalelerde ilk akla gelen giriim, kirlilik standartlarnn belirlenmesidir. Yzeysel ve yeralt sularnda kirlenmelere neden olabilecek kat atklar eitli yntemlerle bertaraf edilmelidir. Yerleim yerlerindeki atk sular artma istasyonlarndan geirildikten sonra bertaraf edilmelidir. Fabrikalara filtre ve artma tesisleri konulmaldr.

43

retimde doaya zarar vermeyecek maddeler kullanlmaldr. Alc ortamlarn durumu iyiletirilmelidir. rnein, su deiim potansiyeli dk olan koy ve krfezlerde alnabilecek baz nlemlerle su sirklasyonu arttrlarak kirleticilerin daha az bir ekilde seyreltilmesi mmkn olabilir Alc su ortamlarnn seyreltme ve doal artma potansiyelleri kullanlabilir. rnein, ak deniz kylarnda olduu gibi alc ortamlarn ok yksek seyreltme kapasitesine sahip olduu durumlarda basit mekanik artma ileminden sonra, derin deniz dearjlar (boaltma) uygun bir atk su bertaraf yntemi olabilir Birey olarak evremizdekileri daha az kirletme konusunda uyarabiliriz. Btn bunlarn yannda insanlar evreyi koruma adna bilinlendirilmelidir. nk insanlar artk unun farkna varmaldr: Dnya bir tanedir ve onu koruyacak yine insanlardr.

44

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME


Bu faaliyet kapsamnda hangi bilgileri kazandnz, aadaki sorular cevaplayarak belirtiniz.

LME SORULARI
1. Suyun fiziksel zelliklerinin tayininde ve lmnde aadaki unsurlardan hangisi dikkate alnmaz? A) Renk B) Tat ve Koku C) Bulanklk D) Scaklk E) Ph deeri 2. Aadakilerden hangisi tarmsal faaliyetlerden kaynaklanan su kirlilii sebeplerinden deildir? A) Korrazyon B) Pestisid C) Herbisit D) Erozyon E) Gbre ve artma amuru 3. nsan yaamyla ilgili (antropojenik) kaynaklardan kanalizasyon sistemine verilen sularn toplamna ne denir? A) Artma sular B) Kanalizasyon sular C) Atk sular D) Artma amuru E) Sert sular 4. Her endstriyel proses (retim), doal su sistemine zararl olabilecek atklar verir. Aadakilerden hangisi sanayide, kullanm alanlarna gre, su atk gruplarndan deildir? A) retim ilemleri atklar B) Soutma sular C) alanlarn temizlii ile ilgili atklar D) Scak sular E) Shhi kullanmla ilgili atklar

45

5. Aadakilerden hangisi su kirliliini nlemeye ynelik tedbirler arasnda yer almaz? A) Fabrikalara filtre ve artma tesisleri konulmaldr. B) retimde doaya zarar vermeyecek maddeler kullanlmaldr. C) Birey olarak evremizdekileri daha az kirletme konusunda uyarmalyz. D) Alc ortamlarn durumu iyiletirilmelidir E) Alc su ortamlarnn seyreltme potansiyelleri kullanlmamaldr.

46

RENME FAALYET4
AMA AMA

RENME FAALYET4

Yaad ortamndan kaynaklanan toprak kirliliini nleyici tedbirleri alabileceksiniz.

ARATIRMA ARATIRMA
Yaadnz evrede toprak kirliliine neden olan veya olabilecek etkenleri gzlem ve aratrma yaparak tespit ediniz. Yaadnz evrede toprak kirliliine neden olan veya olabilecek etkenlere kar alnabilecek nleyici tedbirleri aratrma yaparak tespit ediniz. Yapm olduunuz aratrmaya ilikin dokman ve sunu hazrlayarak, snf ortamnda sununuz. Alnabilecek tedbirleri snf ortamnda tartnz.

4. TOPRAK KRLL
4.1. Topran Tanm
Yeryzndeki kara paralar, toplam yeryz alannn %29,2sini oluturmaktadr. Dnyamzda kutuplarla birlikte alt kara paras bulunmaktadr. Kara paralarnn derinlikleri, insanlar iin nemli petrol ve madenleri iermektedir. Canllarn besin ihtiyac ise derinliklerden deil, yzey tabakalndaki canl retimlerden karlanr. Toprak deyimi, genellikle yerkabuunu oluturan kayalarn, fiziksel ve kimyasal ayrmas sonucunda biyolojik olaylarn da yardm ile meydana gelen gevek yeryz rtsne verilen genel addr. Buna ramen topran herkes tarafndan beklenen faydas ve fonksiyonuna gre baka tanmlamalar da vardr. Toprak, zerinde ve iinde geni bir canl topluluunu barndran, bitkilerin durak yeri ve besin kayna olan ve belirli oranda kat, sv ve gaz ieren maddeler topluluunun genel addr. Topran meydana gelmesi ok kolay olmamaktadr. Belirli bir sre iinde iklim artlarnn ve bitki rtsnn ana kayaya etkisi sonucunda ortaya kmaktadr. Bu bakmdan bunu kendi isteimiz dorultusunda arttrmak elimizde deildir. Fakat meydana gelmi topra korumak elimizdedir. Topran meydana gelmesinde be ana faktr rol oynar. Bunlar: Bitki rts ve canllar klim Anakaya veya ana madde Topografya Zaman

47

Resim 4.1:

Toprak, besin maddelerini ve suyu depo edebilmektedir. Bitkiler de topraktan bu besin maddelerini ve suyu alarak yapraklarnda, dallarnda ve ieklerinde havann CO2 ve k enerjisi ile birletirerek bir takm organik bileikler meydana getirmektedir. Ayrca toprak iinde yaayan eitli canllar, topran oluumunda nemli rol oynamaktadr. Toprak iinde yer alan mikroorganizmalar, topraa den eitli organik maddeleri paralayp ayrtrrlar. Bylece organik maddeler sayesinde olur. Organik madde miktarnn fazlal da, topran erozyona kar dirence arttrr. klim, gerek ana kayay fiziksel ve kimyasal deiiklie uratarak, gerekse bitki rts ve canllara dolayl etkisi ile toprak oluumunda etkili olan faktrdr. Ana kaya ise, topran hammaddesini tekil eder. Topran oluum hz ve bunun derecesi, belirli oranlarda arazinin topografik zelliklerine baldr. Arazinin dz, eimli veya engebeli olmas, topran tekst r ve kalnlnda byk rol oynar. Toprak oluumu, uzun sreyi kapsayan bir zaman srecinde gerekleir. Zaman, topran kalnlk derecesinde ve fazlalamasnda, olgunlamasnda nemli rol oynar.

48

Resim 4.2:

4.2. Toprak Kirliliinin Nedenleri


Toprak, ana materyal adn verdiimiz kayalarn, organik atklarn uzun bir sre iinde birok fiziksel, kimyasal ve biyolojik olay ve etkenlerle paralanp ayrmas sonucu ortaya kan ve dinamikleri devam eden doal bir varlktr. Topraklar, insan, bitki ve birok hayvann zerinde durduklar, insanlarn yaamlarn devam ettirebilecekleri tek yer yerdir. Buna karlk yeryznn sadece karalarla kapl olup bu alanlarn dalk, l, oraklk vb birok doal kstllk nedeniyle ok az bir miktar tarmsal retime baka bir deyile insanlarn kullanmna uygundur. Bu gn toprak alanlar, bir yandan kentleme ve altyap (endstriyel yaplar, yollar, havaalanlar vb) alanlar olarak kullanlarak daralrken dier yandan kirlilik gibi ok ciddi bir evre sorunu tehdidi altndadr. Her eyden nce toprak kirliliini incelerken topraklarn alan olarak arttrlamad ve topraklarn yerine konmas mmkn olmayan kaynaklar olduu hibir zaman akldan uzak tutulmamaldr. Yine kirlenmi bir topran pratik olarak temizlenmesinin mmkn olmad bu alanlarn terk edilmekten teye bir ey yaplamayaca unutulmamaldr. evrenin dier unsurlarndan su ve hava kirliliinde ise kirliliin ortadan kaldrlmas ok daha kolay ve mmkndr.

49

Resim 4.3:

Toprak kirlilii, bilindii gibi temizlenmesi en zor, bazen de hi mmkn olmayan tehlikeli bir ortam tekil eder.

50

Resim 4.4:

Bilinsizce yaplan ilalama ve gbreleme, kaliteli ve birinci snf topraklarn yerleim ve endstri iin kullanma almas, toprak kirliliini hzlandrmtr. Toprak kirliliine sanayi, tarm, erozyon, konutlar ve yerleim birimleri kaynaklk etmektedir. Balca toprak kirliliinin nedenleri unlardr: Kimyasal gbre ve tarm ilac uygulamalar topran zamanla niteliklerini kaybetmesine yol amaktadr. Toprak yapsn bilmeden bilinsizce yaplan kimyasal gbrelerle gbreleme, bitkisel verimin dmesinden baka, ileride toprak yapsnn deimesine de yol aabilir. Belediyelerce ehir plerinin verimli tarm arazilerinde depolanmas, sanayi blgelerindeki kimyasal kat ve sv atklarn topraa braklmas ve maden atklarnn toprak zerinde braklmas ile radyoaktif atklarn topraa verilmesi sonucunda ar metaller topraa karabilmektedir. zellikle kurun, kadminyum, krom, nikel, cva ve inko belli bal ar metaller olup, topran doal karakterini deitirebilmekte ve mikroorganizmalar etkilemektedir. Egzoz gazlar, ozon, karbonmonoksit, kkrtdioksit, kurun ve kadmiyum vs. gibi zehirli maddeler havaya yaylmakta ve solunum yolu ile byk bir ksm canllar tarafndan alnmaktadr. Geriye kalan ise, rzgarlar ile uzak mesafelere tanmakta ve yalarla yere inerek, toprak ve sular kirletmektedir. Sanayi atklarnn ve evsel atklarn kart sularla sulanm topraklar ise, kimyasal kirliliklerle kar karya kalrlar.

51

Sanayi atk sular, fazla miktarda iz elementleri ve zellikle canllar iin toksit maddeleri fazla ierdiklerinden toprak canllar zerinde olumsuz etkide bulunurlar. Kanalizasyon sularnn pH deerleri ve tuz ierikleri de toprak canllarnn gelimesine olumsuz ynde etki yapar. Kanalizasyon suyunun ve artma amurunun baz problemlere neden olaca gzden uzak tutulmamaldr. Toprakta pH deerinin, iz elementlerin ve bitkiye toksit olan maddelerin ykselmesi sz konusudur. Kanalizasyon suyu ve artma amuru tarmda kullanlmasnn topraa zarar verebilecei gzden uzak tutulmamaldr. Bunlarn dnda kanalizasyon sularnda daima artan oranlarda bulunan ve artma amuru kuru maddesinin % 2'sine varabilen deterjanlar topraa zararl etkide bulunabilir. Erozyonla ok miktarda tarma elverili toprak kayb sz konusudur. Verimli topran yok olmasndan dolay tarmsal retimdeki d, kalite bozulmas, besin zincirindeki eksikliklerin yan sra erozyonla tanan topraklar, denizlerde ve akarsularda bulanklk oluturarak su ii ekolojik dengeyi etkilemektedir.

4.3. Toprak Kirliliinin nsan ve evresine Etkileri


4.3.1. Erozyonun Etkileri

Resim 4.5:

Bat dillerinde toprak anmasnn her eidi erozyon kelimesi ile ifade edilir. Toprak paracklarnn d kuvvetlerin tesiri ile hareket halinde su ve rzgarla bulunduu yerlerden koparlarak baka yerlere tanp ylmas olayna erozyon denir. Tabii artlar altnda

52

meydana gelen erozyona, tabii veya jeolojik erozyon ismi verilmektedir. Bu erozyon tipinde, topran bitki rts ve tabii dzeni erozyonu douran su ve rzgarn hzn frenlemektedir. Bu sayede yava yava seyreden tabii erozyonla tanan materyal yerine, yenisi olumaktadr. Tabii erozyonun iddetine bal olarak arazi yzeyindeki kntlar anmakta, ukurluklar dolarak ovalar teekkl etmektedir.

Resim 4.6: Erozyonu engelleyen yeil alanlar (Dimay-Alanya)

kinci erozyon tipi, hzlandrlm erozyondur. nsanlar tarafndan kltre alnan eimli sahalarda tedbir alnmadan ziraat yapld, meralar ar derecede otlatld, ormanlar tahrip edildii takdirde arazinin erozyonunu frenleyici faktrler zayflar ve yaan yalarn byk bir ksm yzeysel aka geerek direnci azalan toprak zerrelerini sratle tamaya balar. Erozyonla ok miktarda tarma elverili toprak kayb sz konusudur. Verimli topran yok olmasndan dolay tarmsal retimdeki d, rn kalitesinde bozulma, besin zincirindeki eksikliklerin yan sra erozyonla tanan topraklar, denizlerde ve akarsularda bulanklk oluturarak su ii ekolojik dengeyi etkilemektedir. Arazinin iyi aalandrlmamas, orman yangnlar, ormanlarn kaak olarak kesilerek tarm alan haline getirilmesi erozyona sebep olmakta, bu da su kirliliini oluturmaktadr. Erozyon nedeniyle tabii ayr-mera sahalar, ar otlatma ve zirai amalarla iyice tahrip olmu ve erozyon olay ile vasfn kaybetmitir.

53

Resim 4.7:

4.3.2. Yalk ve orakln Etkileri


Belli bir arazi paras, yln baz dnemlerinde yalk, baz dnemlerinde de oraklk sorunu ile kar karya kalabilir. oraklk, topran verimini dren ve bitkilerin gelimesini engelleyen bir sorun olarak evreye zarar vermektedir.

54

Resim 4.8: llemi toprak

Yaln da, gerek topra kullanlamaz duruma getirmesi, gerekse bataklk ve benzeri ekillerde evreye zararl etkileri grlmektedir.

4.3.3. Talk ve Kayaln Etkileri


aplar 25 cm. den byk kaya paralan ile topraktaki plak yerli kayalar toprak kitlesinden saylmaz. Bununla beraber, bunlarn toprak kullanma zerindeki etkileri, bir taraftan ziraat makinelerinin kullanm zorlatrmalar veya engellemeleri, dier taraftan toprak kitlesini gevetmeleri yznden nemlidir.

4.3.4. Gbre ve Gbrelemenin Etkileri


Kimyasal gbre ve tarm ilac uygulamalar da topran zamanla niteliklerini kaybetmesine yol amaktadr. Toprak yapsn bilmeden bilinsizce yaplan kimyasal gbrelerle gbreleme, bitkisel verimin dmesinden baka, ileride toprak yapsnn deimesine de yol aabilir. Topran verimini arttrmak iin yaplan gbrelemenin yol at sorunlar iki grupta toplanabilir:

Gbrelemenin evreye ve nsana Etkileri:


Yanl gbre cinsi kullanarak bitkilerde yanmalara ve kurumalara ve sonu olarak rnn azalmasna neden olmaktadr. retimi olumsuz etkilemektedir. Yanl cins ve ar miktarda gbre kullanm topran pHnn normalden uzaklaarak zelliinin bozulmasna, mikroorganizma yaamnn olumsuz ynde etkilenmesine neden olmaktadr. Ekolojik dengeyi bozmaktadr. Uygun olmayan zamanlarda ve yanl toprak derinliine verilen gbrenin rn randmannn artmasna ve eksilmesine neden olmaktadr. Yanl gbre cinsi kullanmak topraktaki bitki-besin maddesi dengesinin bozulmasna neden olmaktadr.

55

Fazla miktarda azotlu gbre kullanlmas sonucu topraktan ykanmalarla ime sular ve akarsularla nitrat miktar artabilmektedir, yksek nitratn insan salna zararl etkileri vardr. Fosforlu gbrelerin yzeysel aklarla tanmas sonucu ime sular ve dier akarsularn fosfat kapsamlar ykselebilmektedir. Fazla miktarda nitrojenli gbrelerle gbrelenmi topraklardaki bitkilerde nitrozamin gibi kanserojen maddeler olumakta, zellikle yapraklar yenen marul ve spanak gibi bitkilerde zararl nitrat ve nitrik birikmeleri olmaktadr.

4.3.5. Endstriyel Kirlilik ve Tarm Arazisinde Bozulmalarn Etkileri


Sanayi blgelerindeki kat ve sv atklarn topraa braklmas ve maden yataklarnn toprak zerinde braklmas ile radyoaktif atklarn topraa verilmesi sonucunda ar metaller topraa karabilmektedir. zellikle kurun, kadminyum, krom, nikel, cva ve inko belli bal ar metaller olup, topran doal karakterini deitirebilmekte ve mikroorganizmalar etkilemektedir. Atklarn bulunduu evredeki topran ekolojik dengesini bozmaktadr. rn kalitesi etkilenmektedir. retilen besinleri insan vcudu iin zararl hale getirmektedir. Endstri atk sular, fazla miktarda iz elementleri ve zellikle canllar iin toksit maddeleri fazla ierdiklerinden toprak canllar zerinde olumsuz etkide bulunurlar. Kanalizasyon sularnn pH deerleri ve tuz ierikleri de toprak canllarnn gelimesine olumsuz ynde etki yapar. Kanalizasyon suyu, besin maddeleri ve organik maddelerce zengin olduundan toprak mikroorganizmalarnn ounun artmas zerine olumlu etkide bulunur. Mekanik olarak temizlenmi kanalizasyon suyu ile topran sulanmas sonucunda biyolojik aktivitenin bir ls olan karbondioksit knn iki kata kadar ykseldii saptanmtr. Bu durum topraktaki mikroorganizmalarn saysnn oalmasnn bir sonucudur. zellikle topraktaki azotobakteri says 10 katna kadar kabilmektedir. Artma amuru ile gbreleme de topraktaki mikroorganizma saysn arttrc ynde uygulanmas, toprak havalandrmasn kesintiye uratyor veya engelliyorsa toprak faunas zerine olumsuz ynde etki yapar. Kanalizasyon suyu ve artma amurunun bitki besin elementi salamas yannda baz problemleri de birlikte getirecei gzden uzak tutulmamaldr. Bunlardan biri, yetitirilecek bitki trnn snrl olmasdr. Ayrca, toprakta pH deerinin, iz elementlerin ve bitkiye toksit olan maddelerin ykselmesi de sz konusudur. Toprak kirliliinin tarmsal adan evre salna en nemli etkisi, topraktaki kirleticilerin bitki bnyesine geerek bu bitkilerin ya dorudan ya da bu bitkilerle beslenen hayvanlarn besin olarak tketilmesi sonucu insan bnyesine gemesidir. Bundan baka zellikle ifti (retici) sal asndan kirlenmi toprakla derinin (el, ayak) temas etmesi, kirlenmi toprak tozlarnn yutulmas, topraktan zellikle kuruma esnasnda buharlaan cva vb kirleticilerin teneffs edilmesi gibi tam olarak boyutlar ve sonular yeterince aratrlmam birok muhtemel salk sorunu vardr.

56

4.4. Toprak Kirliliinin nlenmesi


Toprak kirliinin nlenmesi iin yaplas gerekenler unlardr: Her eyden nce ok yaygn ve iddetli derecedeki erozyon devam etmektedir. Erozyonla toprak kaybnn en aza indirilmesi iin bata toprakla uraanlar olmak zere, herkesin topran kymetini bilmesi ve usulne uygun kullanmas gerekir. Usulne uygun tarm teknikleri kullanmak, orman alanlarnn korunmas, aalandrma seferberlii gibi almalara ncelik verilmelidir. Tarmsal arazilerin ama d kullanmna son verilmelidir. nk tarmsal arazilerin ama d kullanm sonucu bu blgelerde kurulan sanayi tesisleri ve yerleim alanlarndan kan kirleticilerin zellikle yakn evredeki tarm arazileri iin nemli bir kirlilik riski oluturmaktadr. Toprak kirliliinin nemi, boyutlar, evre ve salk zerine olan etkileri gibi konularda yaplm aratrmalar; hava ve su kirlilii gibi dier evre sorunlar zerine yaplm geni apl aratrmalara gre yetersiz olup envanter ve bilgi eksiklii vardr. Bu eksikliin giderilmesi iin niversiteler, konuyla ilgili meslek odalar ve kamu kurulular ibirlii yapmaldr. Kurumlar aras koordinasyon eksiklii giderilmeli, evre ve Orman Bakanl, Salk Bakanl, Tarm ve Ky leri Bakanl, niversiteler, ilgili ticaret odalar (Ziraat Odas, Sanayi ve Ticaret Odas vs.), ilgili sektr temsilcileri arasnda koordinasyon salanmaldr. Tarm ve hayvanclkla uraan iftilere gbreleme, ilalama gibi konularda eitim verilmelidir. Belediyeler ehir plerini verimli tarm arazilerinde ve evrelerinde depolamamaldr. Belediyeler ehir pleri iin geri kazanm, artma, imha etme niteleri kurmaldr. Sanayi blgelerinde kimyasal kat ve sv atklar topraa braklmamal, maden atklar toprak zerinde braklmamal, radyoaktif atklar topraa verilmemelidir. lgili kamu kurulularnca, zararl atklarn braklabilecei korumal alanlar oluturulmal, sanayi blgelerinde kamu veya zel iletmeler tarafndan artma ve imha etme niteleri kurulmaldr. Kanalizasyon sular veya artma amurlar tarmda iftiler tarafndan kullanlmamaldr. evre ve salkla ilgili kamu kurulularnca kanalizasyon sularnn ve artma amurlarnn tarmda kullanlmas engellenmelidir. evre, salk, tarm ile ilgili kamu kurulular tarafndan; toprak kirliliini nlemek iin, belediyeler, madenler, sanayi blgeleri, tarmsal araziler sk denetim altna alnmaldr.

57

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME


Bu faaliyet kapsamnda hangi bilgileri kazandnz, aadaki sorular cevaplayarak belirtiniz.

LME SORULARI
1. Topran zelliklerinin incelendii gruplar arasnda aadakilerden hangisi yoktur? A) Renk B) Bnye C) Yap D) Kvam E) Soygazlar 2. Aadakilerden hangisi toprak kimyasnda nemli rol oynayan toprak kolloidlerini oluturan maddeler arasnda yer almaz? A) Kil B) Bakr C) Alminyum D) Mineraller E) Organik maddeler 3. zerinde ve iinde geni bir canl topluluunu barndran, bitkilerin durak yeri ve besin kayna olan ve belirli oranda kat, sv ve gaz ieren maddeler topluluunun genel adna ne denir? A) Yeryz B) Yerkabuu C) Toprak D) Atmosfer E) Yaam alan 4. Aadakilerden hangisi toprak kirliliinin nedenleri arasnda yoktur? A) Kimyasal gbre B) Egzoz gazlar C) Erozyon D) Sanayi atk sular E) Suni yem

58

5. Aadakilerden hangisi toprak kirliliini nlemeye ynelik tedbirler arasnda yer almaz? A) Orman alanlarnn korunmaldr. B) Tarmsal arazilerin ama d kullanlmamaldr. C) Sanayi blgelerinde kimyasal kat ve sv atklar akarsulara boaltlmaldr. D) Belediyeler ehir pleri iin geri dnm niteleri kurmaldr. E) Sanayi blgelerinde kimyasal kat ve sv atklar topraa braklmamaldr.

59

RENME FAALYET5
AMA

RENME FAALYET5

Yaad ortamndan kaynaklanan grlt kirliliini nleyici tedbirleri alabileceksiniz.

ARATIRMA
Yaadnz evrede grlt kirliliine neden olan veya olabilecek etkenleri gzlem ve aratrma yaparak tespit ediniz. Yaadnz evrede grlt kirliliine neden olan veya olabilecek etkenlere kar alnabilecek nleyici tedbirleri aratrma yaparak tespit ediniz. Yapm olduunuz aratrmaya ilikin dokman ve sunu hazrlayarak, snf ortamnda sununuz. Alnabilecek tedbirleri snf ortamnda tartnz.

5. GRLT
5.1. Grltnn Tanm ve eitleri
Grltnn deiik tanmlar vardr. Bunlardan birka yledir: nsanlarn iitme saln ve alglamasn olumsuz ynde etkileyen, fizyolojik ve psikolojik dengeleri bozabilen, i performansn azaltan, evrenin honutluunu ve sakinliini yok ederek niteliini deitiren nemli bir evre kirlilii trdr. stenmeyen ve dinleyene bir anlam ifade etmeyen sestir. Ses dalgalar halinde yaylan bir enerji eklidir. eitli seslerin kulaa karmasna grlt denir. Grlt eitli kaynaklardan kan, birbiriyle ilgisi olmayan seslerdir. Byle ses karmlarnn, uyumlu ses karm olan mzikle bir ilgisi yoktur. Ses iddetinin lm birimi, DESBELdir. dB simgesi ile gsterilir. Desibel, insan kulann en ok hassas olduu orta ve yksek frekanslarn zellikle vurguland bir ses deerlendirme birimidir. Desibel deerlerine gre sesler aadaki tabloda ki (Tablo: 5.1) gibi gruplandrlr:

60

0-30 Desibel aras 30-50 Desibel aras 50-60 Desibel aras 60-70 Desibel aras 70-80 Desibel aras

ok sessiz Sessiz Orta derecede grlt Grltl ok grltl ortam

Tablo 5.1: Desibel deerlerine gre sesler

Seslerin baka bir aratrmacya gre snflandrlmas ise aadaki tabloda (Tablo 5.2) grld gibidir: Grlt dB(Desibel) itebilen 0 desibel Sakin yerde bir ev 30 desibel Ortalama bir ev 40 desibel Bir i yeri 50 desibel Normal konuma 60 desibel Orta arlkta trafik 70 desibel Kulan rahatsz olduu 85 desibel Ar trafik 90 desibel Hava kompresr 95 desibel 500 m.den uan bir jet ua 120 desibel
Tablo 5.2: Seslerin snflandrlmas

nemli bir evre sorunu olan grlt, Romallar devrinde bile eitli tedbirlerle nlenmeye allmtr. Mesela, gece karanlk bastktan sonra ta kaldrma aralarnn almas yasaklanmtr. nsana, dier canllara ve evreye birok zarar olan grltnn birok kayna vardr. ok eski zamanlardan beri nemli bir problemdir. Ancak, 20. yy.dan sonra sanayileme, hzl nfus art, plansz ehirleme, motor ve motorlu aralarn saysndaki hzl art grlty de ok byk boyutlara karmtr.

61

Resim 5.1:

5.2. Grltnn Kaynaklar


Bu evre sorununun belli bal kaynaklar aadaki ekilde iki ana grupta incelenebilir.

5.2.1. Yap i Grltler


Yaplarn iinde yer alan her trl mekanik ve elektronik sistemler ile eitli hayati faaliyetlerden doan grltlerdir ki, ayr veya bitiik yaplardaki kullanclar da etkilemektedir. rnek olarak, ev aralar, mzik setleri, yksek sesli konumalar, ayak sesleri, eya srtnmeleri, darbeler, bro grltleri, eitli makine, donatm (asansr, shhi tesisat, havalandrma, hidrofor sesi vb.) grltleri verilebilir.

62

Resim 5.2:

5.2.2. Yap D evre Grltleri


Yaplarn dnda yer alan, gerek yap iindeki hacimleri, gerekse yap dndaki ak alanlar kullanan bireyleri etkileyen grltlerdir. Buralarda kendi iinde yle snflandrlabilir. Ulam grltleri (Karayolu, demiryolu, hava alan) Endstri grltleri (Endstri ara, makine, iyeri grlts) Yapm grltleri( naat, yol yapm, ykm vb.) Reaksiyon grltleri (Elence yerleri, ocuk bahesi, spor alanlar, sat alanlar vs.) Ticari amal grltler (ak hava sinemalar, elence yerleri, reklam, mzik yaynlar, sesli satclar vb.)

5.2.3. Doal Grltler


Yanarda patlamalar Yamur imek Rzgar Zelzeleler (depremler) Su alt grltleri (zelzeleden kaynaklanan) Baz grlt kayaklarnn dB (Desibel) olarak iddeti aadaki tabloda (Tablo 5.3) karlmtr.

63

st grlt seviyesi (dB) Otomobil 75 Otobs (kent ii) 85 Ar vasta 80 Lokomotif 85 Elektrikli tren (tam ykle) 80 Zincir ve iplik fab. 106.5 Kereste fab. 102.5 Dkm ve emaye fab. 96.5 Makine alet fab. 99 Tekel sigara fab. 101 Gazete, rotatif fabr. 100.5 Kundura fab. 104.5 Tp endstri fab. 98 Tekstil fab. 97.7 Dokuma tezgah 101.5 Tarama dairesi 99.5 plikhane, reither makinas 96.5 Tablo 5.3: Baz grlt kaynaklarnn kartt desibel miktarlar

Grlt kayna

Tablo 5.3de grld gibi en nemli grlt kayna endstri tesisleri ve motorlu deniz, kara ve hava ulam aralardr. Grlt iddetlerinin Toplanmas (dB deerleri) Grlt iddetleri (dB), iki basncn orannn logaritmas ile orantl olduundan, iki kaynaktan gelen grltler aritmetik olarak toplanmaz. Mesela, bir kaynaktan gelen grltnn iddeti 60 dB, bir baka kaynaktan geleni 90 dB ise o noktadaki grlt 150 dB deil, 90dB den biraz fazladr. Genel olarak, ayn byklkteki iki sesten ancak 3 dB byklkte bir bileke ses ortaya kar. Mesela; iki tane 80 dB lik sesten ancak 83 dBlik bir bileke ses meydana gelir. Bir ses dierinden 10dB kadar farklysa kn katks ihmal edilir. rnein; seslerden biri 70 dieri 60 dB ise, toplam 70 dB kabul edilir. Grlt, grltmetre ile llr. Byle insan sesinin veya telefon sesinin daha iddetli baka bir sesle bastrlmasna sesin maskelenmesi denir.

5.3. Grltnn nsan Ve evresine Etkileri


Grlt, Dnya Salk Tekilatnn kiinin fiziksel, zihinsel ve sosyal ynden tam bir iyilik durumudur eklinde tanmlad insan sal iin bir risk oluturmas yannda, hareketlerin engellenmesi, insann normal ilgilerine ters dmesi, stres ve rahatszlk ortaya karmas dolays ile istenmeyen sesler olarak tanmlanabilir.

64

Gnmzde ehirlerde yaayan insanlarn ar hayat artlar, ypratc almalar sebebi ile bozulan fizyolojik ve psikolojik sal, grltden etkilenmesini arttrm, grltye kar dayankll ve ho gry olduka azaltmtr. Ayrca grltnn kaynan bilememe ve grltnn azaltlamayaca inanc psikolojik ypranmaya yol amaktadr. Yapt olumsuz etkilere gre grltnn insana etkisi aadaki tabloda (Tablo 5.4) grld gibi gruplandrlmaktadr: 1.Derece 30 dB - 60 dB 2. Derece 65 dB 90 dB Konforsuzluk, rahatszlk, fke, kzgnlk, Konsantrasyon ve uyku bozukluu Fizyolojik tepkiler (Kan basncnn artmas, Kalp at, solunum hzlanmas, beyin Svsndaki basncn azalmas, ani refleksler) Fizyolojik tepkilerin artmas, ba arlar kulakta hasar ve dengenin bozulmas Ciddi beyin tahribat.

3. Derece 90 dB 120 dB 4. Derece 120 dB den ok 5. Derece 140 dB den ok

Tablo 5.4: grltnn insana etkisi

Grlt, insanlar zerinde ana hatlar ile 4 ekilde olumsuz etkiler gstermektedir. Bunlar:

5.3.1. itme Sistemine Etkisi


Grlt iitme sistemine geici ve kalc olarak iki ekilde etki yapmaktadr. Geici etkisi, geici iitme kayb, duyma eii (noktas) kaymas veya duyma yorulmas olarak bilinen iitme duyarllndaki geici kayptr. Grlt ile etkileim ok fazla olursa, iitme sistemi eski zelliine kavumamakta ve bu durumda kalc iitme kayb ortaya kabilmektedir.

5.3.2. Fizyolojik Etki


Grlt, gnmzn en nemli stres kaynaklarndan biridir. Ani grltler, kiilerin kalp atlarnda (nabz), solunum hznda, kan basncnda, metabolizmasnda, grme keskinliinde, hatta derisinin elektrik direncinde deimelere sebep olmaktadr. Grltler kesilince bu olumsuzluklarda ortadan kalkmaktadr. Eer grlt srekli ise, yksek kan basncnn kalc olduu tespit edilmitir. Ayrca uykusuzluk, grltden kaynaklanan en nemli salk problemidir. Bunlara ilave olarak grltnn migren, lser, kalp krizi, dolam bozukluklarna da sebep olduu ileri srlmektedir. Ancak, kulak rahatszlklar dndaki belirtiler ispatlanm deildir.

65

5.3.3. Psikolojik Etki


Grltl ortamlarda alan kiiler, rahatsz, tedirgin ve sinirli olmakta, fakat grlt kalktktan sonra da tedirginlik, sinirlilik hali devam edebilmektedir. Sinirli insanlarda mide, barsak rahatszlklarnn olma ihtimali her zaman dier insanlara gre daha fazladr. Bilinen grlt snr deerlerinin ald yerlerde yorgunluk ve zihinsel faaliyetlerde yavalama gzlenmektedir. Ani grltler ise, insanlarda korku yaratabilmekte fakat bu zamanla ortadan kalkabilmektedir.

5.3.4. Performans Etkisi


veriminin dmesi, konsantrasyon bozukluu, hareketlerin engellenmesi gibi etkiler eklindedir. Grltnn i verimlilii zerindeki etkileri kararlatrlm ve karmak ilemlerin yapld ortamlarn ise biraz grltl olmas gerektiini gstermitir. Aratrmalar hangi ortamda olursa olsun ok grltl ortamlarda, i verimlilii ve retiminin dt ayrca, i kazalarnn da arttn gstermitir.

5.4. Grlt Kirliliinin nlenmesi


nsan ve evresinin pek ok ynden olumsuz ynde etkileyen grlt her eyden nce eitimle nlenmelidir. Ancak, eitim meyvesi ge alnan bir faaliyet olduu iin bununla birlikte teknik tedbirler ve kanuni (yasal) tedbirler acil olarak alnmaldr. Grlt kirliliine neden olacak yaplarn ve elence ne ait mekanlarn ses yaltmlarn arttrc nlemler alnmaldr. Bir tattan kan grltnn nlenmesi iin uygun susturucunun tasarm ve imalat yaplmaldr. Trafik grltsn nlemek iin hz kontrol ve sinyalizasyon tedbirleri alnabilecek ilk tedbirler olarak dnlmelidir. Dnyada bu konuda birok tedbirler alnmtr. Yurdumuzda da grlt ile ilgili yasal dzenlemeler 11 Aralk 1986da 19308 sayl resim gazetede yaynlanarak yrrle giren Grlt Kontrol Ynetmelii vardr.

66

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME


Bu faaliyet kapsamnda hangi bilgileri kazandnz, aadaki sorular cevaplayarak belirtiniz.

LME SORULARI
1. nsanlarn iitme saln ve alglamasn olumsuz ynde etkileyen, fizyolojik ve psikolojik dengeleri bozabilen, i performansn azaltan, evrenin honutluunu ve sakinliini yok ederek niteliini deitiren evre kirlilii trne ne denir? A) Ses B) Grlt C) Su D) Enerji E) Hava Ses iddetinin lm birimine ne denir? A) Desibel B) Parametre C) Histogram D) Sismograf E) Debi Aadakilerden hangisi yap d grlt snf deildir? A) Ulam grltleri B) Endstri grltleri C) Yapm grltleri D) Reaksiyon grltleri E) Su alt grltleri Aadakilerden hangisi grltnn, insanlar zerindeki olumsuz etkilerinden biri deildir? A) itme sistemine B) Stres C) Uykusuzluk D) Konsantrasyon artmas E) Nabz ykselmesi

2.

3.

4.

67

5.

Aadakilerden hangisi grlt kirliliini nlemeye ynelik tedbirler arasnda yer almaz? A) Teknik tedbirler ve kanuni (yasal) tedbirler alnmaldr. B) Grlt kirliliine neden olacak yaplarn ses yaltmlarn arttrc nlemler alnmaldr. C) Grlt kirliliine neden olacak yaplarn duvarlar kaln olmal. D) Tatlarn grltsnn nlenmesi iin uygun susturucunun tasarm ve imalat yaplmaldr. E) Trafik grltsn nlemek iin hz kontrol ve sinyalizasyon tedbirleri alnmal.

68

RENME FAALYET6 RENME FAALYET 6


AMA
Yaadnz ortamda evreye zarar vermeyen enerjileri kullanabileceksiniz.

ARATIRMA
Yaadnz evrede kirlilie neden olan ve olmayan enerji eitlerini gzlem ve aratrma yaparak tespit ediniz. Yaadnz evrede kirliliine neden olan veya olabilecek enerjilere kar alnabilecek nleyici tedbirleri aratrma yaparak tespit ediniz. Enerji ve evre ilikisini iklim, arazi kullanm, su kullanm ve atklar ynyle aratrnz. Yapm olduunuz aratrmaya ilikin dokman ve sunu hazrlayarak, snf ortamnda sununuz. Alnabilecek tedbirleri snf ortamnda tartnz.

6. ENERJ
6.1. Enerjinin Tanm
Maddelerin yapsnda var olan eitli ekillerde (yanma, dme, srtnme, hareket etme vb.) aa kan gce enerji denir. Fiziksel anlamda enerji, hareket ettirici g demektir. Enerji, mekanik (potansiyel, kinetik), k, elektriksel, manyetik, kimyasal, hidrolik, nkleer enerjiler diye ayrt edilmektedir.

6.2. Trkiyenin Enerji Kaynaklar


Trkiyede mevcut enerji kaynaklar u ekilde incelenebilir. Kmr, petrol, doalgaz, hidrolik enerji, elektrik, ticari olmayan kaynaklar olarak da tanmlanan odun, hayvan ve bitki artklar, konvansiyonel kaynaklar grubuna; jeotermal, biyogaz, gne enerjisi, rzgar enerjisi ise yeni ve temiz enerji kaynaklar grubuna girmektedir.

6.2.1. Kmr
Kmr havann serbest oksijeni ile dorudan doruya yanabilen %55 ila %9095 orannda karbon ihtiva eden organik kkenli kayatr.

69

Enerji kaynaklarnn belli ballarndan olan kmr, faydal zellii yannda evre sorunlar bakmndan da insan salna ve evreye olumsuz etkileri hayli fazla bir maddedir. Ancak insan yaamna olan katks dolaysyla ve alnabilecek baz tedbirlerle zararlarnn azaltlmas mmkn olduundan kmr nemini koruyabilmektedir. Trkiyede bulunmu takmr rezervi snrl bir havza ierisinde olup, retim imkanlar kstldr. Buna karlk linyit kaynaklar, lkenin her tarafna yaylm durumdadr. Genellikle dk kalorili, karbon deeri dk olan bu linyitler eitli sektrlerde kullanlmaktadr. Trkiyede takmr varl sadece Zonguldak havzasnda bulunmakta olup yaklak 7.000 kmlik bir alana yaylm ekildedir. Toplam takmr rezervi 2004 yl ba itibaryla 550 milyon ton grnr, 425 milyon ton muhtemel ve 368 milyon ton mmkn olmak zere toplam 1,343 milyar tondur. Isl deerleri 55296725 kcal/kg arasnda deimektedir. Yllk tvanan retim 3 milyon ton civarndadr ve retimin tamam yeralt madencilii ile yaplmaktadr. Havzadaki kmr damarlar yksek gaz ieriklidir ve ayrca kmr damarlar bnyesi ile yan kayalarda nemli miktarda metan gaz mevcuttur. lkemizde yaklak 9,3 milyar ton linyit rezervi olup, lkemiz toplam dnya rezervinin yaklak %1,6sn iermekte ve linyit asndan nemli bir yere sahiptir. Bununla birlikte linyitlerimizin %79unun, 2.500 kcal/kg sl deerin altnda olmas daha ok termik santrallerde kullanmn n plana kartmtr. retimin % 85i termik santrallerde tketilmektedir. Linyite dayal termik santrallerimizin kurulu gc 6.549 Mw. (megawatt) olup bu g toplam kurulu gcmzn %22sine karlk gelmektedir.

Resim 6.1:

70

6.2.2. Petrol
Petrol, fosil yakt olarak tanmlanan gruba girer. Bunun sebebi, yaklak olarak 300 400 milyon yl nce lm olan hayvanlarn fosillerinin, petroln ana maddesini oluturmasdr. Geen bu uzun sre iersinde hayvan fosilleri, son derece yksek bir sya ve basnca maruz kalrlar. Bylece petrol meydana gelmi olur. Petrol gnmzde byk kaya bloklarnn iine skm olarak bulunur. Seri otomobil retiminin balamas, petrole olan talebi ciddi oranda arttrd. Dnya enerji tketiminin %39u petrole dayanyor. Ham petroln l birimi varildir ve bir varil, 159 litreye denk gelir. Ham petrol rafinerilerde ilenerek birok yan rn elde edilir. ,Benzin mazot, fueloil ve uak yakt petroln ilenmesiyle elde edilen en nemli akaryaktlardr. Petrol %70 orannda ulam sektrnde kullanlmaktadr. Petrol, akaryakt kategorisi dnda, ila, gbre, kozmetik, boya gibi yaklak 4000 civarnda alanda daha kullanlmaktadr ve insan hayatnn ok nemli bir esidir. Petroln evre kirlilii gibi ok nemli bir de negatif etkisi bulunmaktadr. Trkiye'de petrole lkemizin deiik blgelerinde rastlanmtr ve arlkl olarak Gneydou Anadolu blgesindeki sahalardan retim yaplmaktadr. Gneydou Anadolu blgesinde Batman, Mardin, Siirt, Diyarbakr, Adyaman ve Kilis illeri iinde bulunan sahalardan ve ayrca Trakya blgesinde kk saylabilir 12 sahadan petrol retimi yaplmaktadr. lkemizde bilinen petrol sahalarna gre yaplan teorik hesaplama ile 2003 yl sonuna gre toplam 940,3 milyon ton rezerv olasl bulunmasna karn, retilebilir petrol miktar 162,4 milyon tondur. Bu rezervin bugne kadar 119,6 milyon tonu retilmi olup, rezervuarda kalan 42,8 milyon tonluk petrolnde 2003 yl retim miktar baz alndnda 18 yllk bir retimle tketilmesi sz konusudur. 19902003 yllar arasnda ham petrol retimi yllk ortalama % 3,4lk bir azalma ile 3,7 milyon tondan 2,4 milyon tona dmtr. retimin aksine, ayn dnemde petrol tketiminde yllk ortalama % 2,3lk bir art gereklemi olup, tketim 22,7 milyon ton seviyesinden 30,7 milyon ton seviyesine ulam, 25,5 milyon ton olan nihai tketim deeri ile de, Trkiye toplam nihai enerji tketiminin % 41,3n oluturmutur. 2003 ylnda toplam elektrik enerjisi retiminin % 7si petrol yaktl tesislerden elde edilmitir. Bu ylda da, gemi yllarda olduu gibi ulatrma sektr, petroln en fazla tketildii sektr konumunda olmutur. 19902003 yllarnda ulatrma sektrndeki petrol tketimi yllk ortalama art hz % 2,7 olarak gereklemi ve tketim 8,3 Mt.dan 11,7 Mt.a ulamtr. Karadeniz ve Akdeniz'de petrol ve zellikle doal gaz aramalar bte elverdiince srdrlmektedir. lkemizde karlan petrol ihtiyac karlamaktan uzaktr. Bu sebeple petrolde da bamlyz.

71

6.2.3. Doal Gaz


Doalgaz da petrol gibi karbon bazl bir fosil yakttr. Oluumu petrol ile ayndr. Doalgazn ana maddesi; renksiz, kokusuz ve tatsz bir madde olan metandr. Kullanm aamasnda, gvenlik amacyla kokulandrlr. Petrol ve kmr ile karlatrldnda, yanma annda ortaya kan slfr, karbon ve kl daha az olduundan, evreye verdii zarar ok daha dk seviyededir. Doalgaz fosil yaktlarn en temizi olup iinde kkrt veya kkrt bileenleri yoktur. Doalgaz tam yanma saladndan dolay yandktan sonra evreye fuel-oilden % 30, kmrden % 45 daha az karbondioksit verdii iin sera etkisinde nemli rol oynayan karbondioksit miktarnda azalma salar. Dnya enerji tketiminin %22si doalgaza dayanmaktadr. yerleri ve evler snma amacyla ok youn bir miktarda doalgaz kullanrlar. Isnma, toplam doalgaz kullanmnda %75 gibi bir orana sahiptir. Bunun yansra elektrik retiminde de doalgaz kullanlmaktadr. Fakat %10 15 gibi dk oranlarda kalmaktadr. Gnmzde doalgazn dnyada tahmin edilen rezerv miktarnn henz %14-15'i gibi az bir blmne eriilip iletilebilmitir. Doalgazn iletilebilen bu kk blmnn bile dnya tketimine yaklak 70 yl yetecei vurgulanmaktadr. Trkiyede u anda rezervuardaki doalgaz miktar 20,1 milyar m, retilebilir miktar 14,1 milyar m olup, bugne kadar retilen 6,2 milyar mten sonra 2003 yl sonu itibariyle toplam rezerv 7,9 milyar mtr. lkemizin uzun dnemli enerji politikalarndan biri de, Dounun zengin enerji kaynaklarnn bat piyasalarna tanmasnda Trkiyenin enerji koridoru ilevini stlenmesidir. Ayn zamanda doalgazn en nemli enerji kaynaklarmzdan biri haline geldii aktr. Bu kapsamda doalgaz boru hatlarnn gvenlii ile verimli iletilmesi nem arz etmektedir. Bilindii zere doalgaz yakt, 6 sera gazlarndan biri olan metan en az % 83 orannda, karbondioksiti ise en ok % 3 orannda ierir. Doalgaz iletim ve datmnda kayplarn olumamas gerekmektedir. lkemizde stanbul, Ankara gibi bkk ehirlerimizde doal gaz enerjisinden snma ve sanayide yararlanlmaktadr. Ancak doal gazda, petrolde olduu gibi da bamlyz. Doalgaz ihtiyacmz Rusya ve randan karlamaktayz.

6.2.4. Hidrolik (Hidroelektrik) Enerji


Enerji amac dahil su kaynaklarnn gelitirilmesi ve kullanm olarak tanmlanabilir. Dier bir ifade ile suyun potansiyel enerjisinin kinetik enerjiye dntrlmesi ile salanan bir enerjidir. Byk nehirlere kurulan barajlar sayesinde elde edilen elektrik nemli enerji kaynaklarndan biridir. lkemizdeki mevcut ya miktarlar ve akarsularmzn durumu gz nne alndnda bu enerji kaynandan gvenilir olarak tam kapasite ile yararlanma oranmz ancak % 65 olabilecektir.

72

Trkiye 433 milyar Kwh teorik hidroelektrik potansiyeli ile dnya hidroelektrik potansiyeli iinde % 1 paya ve 126 milyar Kwh ekonomik olarak yaplabilir potansiyeli ile Avrupa ekonomik potansiyelinin yaklak % 16 civarnda hidroelektrik potansiyele sahip bulunmaktadr. letmeye alan 135 adet hidroelektrik santralin kurulu g kapasitesi 12.579 Mw, yllk ortalama enerji retim potansiyeli ise 45.300 Gwhdr. Trkiyede teknik ve ekonomik ynden deerlendirilebilir hidroelektrik potansiyel 35.540 Mw kurulu g ile ylda ortalama 126.109 Gwh olarak belirlenmitir. Bu durum, lkemizde teknik ve ekonomik olarak deerlendirilebilir hidroelektrik potansiyelin ancak % 36snn gelitirildiini gstermektedir. Trkiye'nin 2003 yl itibariyle kurulu g toplam 35.587 Mw olup, bu kurulu gcn 12.109 Mwn hidroelektrik santraller oluturmaktadr. 1988 ylnda lkemizde toplam elektrik retiminde hidroelektrik santrallerin pay yaklak % 60 seviyesinde iken, bu oran 2003 ylnda % 20 seviyesine kadar dm bulunmasnn nedeni ise 1986 ylndan itibaren doalgazn elektrik enerjisi retiminde nemli bir yakt olarak kullanlmaya balanm olmasdr.

6.2.5. Elektrik
Elektrik enerjisi; termik (kmr), hidrolik (akarsu), jeotermal (doal scak su) ve nkleer kaynakl olarak retilmektedir. lkemizde elektrik retiminde termik ve hidroelektrik santraller kullanlmaktadr.

6.2.6. Odun, Hayvan, Bitki Artklar


Odun, atein kefi ile insanlar tarafndan kullanlmaya balanan en eski klasik enerji kaynadr. Karalar yzlmnn %30unun orman alan olduu tahmin edilmektedir. Tezek, birok lkenin krsal kesiminde eskiden beri tketilen nemli bir enerji kaynadr. Gerekli nlemler alnmadnda tarm iin son derece nemli olan gbrenin snma amacyla kullanlmas devam edecek, bu da gelir kayplar sebep olacaktr. Ayrca, fndkkabuu, pirin, ayiei kabuu, msr koan gibi bitki artklar snma amacyla kullanlmaktadr. Trkiyenin ekonomisinde tarm ve hayvanclk n sradadr. lkemiz ormanlar ynyle de zengindir. Bu sebeple lkemizin krsal kesimlerde halen tezek, bitki artklar, odun snmada kullanlan nemli enerji kaynadr. Halen ehirlerimizde de odun snmada kullanlan nemli enerji kaynadr.

73

Resim 6.2:

6.2.7. Jeotermal Enerji


Yer kabuunun eitli derinliklerinde birikmi olan snn oluturduu ve scaklklar atmosferik scakln zerinde olan scak su, buhar ve gazlar olarak tanmlanr. Sondajlar yoluyla yeryzne karlan ve kaynama derecesinin stnde scak, ounlukla da buhar eklinde olan kaynaklardan ise, bir buhar trbn aracl ile elektrik enerjisi retilmektedir. Dnya jeotermal enerji rezervinin 5 x 10 ton takmrne edeer olduu tahmin edilmektedir. Trkiye'de 1962'den bu yana MTA tarafndan yaplan almalar sonucunda, Trkiye'nin zengin jeotermal enerji kaynaklarna sahip olduu anlalmtr. lkemiz jeotermal kaynak bakmndan dnyada yedinci srada yer almaktadr. zellikle, Bat Anadolu'da (Denizli - Kzldere, zmir - Seferihisar, Aydn -Germencik, anakkale - Tuzla, Afyon - Gerek, Manisa, Balkesir, Ktahya-Simav) ve Orta Anadolu'da (Kzlcahamam Kozakl) dolaylarnda enerji imkan grlmtr. Yzey scakl 40 derecenin zerinde olan 140 civarnda kaynak mevcuttur. Bu kaynaklarn 136 tanesi merkezi stma, sera ve konut stlmasna ve endstriyel kullanma

74

uygun iken sadece 4 tanesinden teknik ve ekonomik adan elektrik enerjisinin elde edilebilmesinin mmkn olduu belirlenmitir.

6.2.8. Biogaz ve Biomas


Biomas tabiri daha ziyade bitkisel rnlerin, hayvan ve orman artklarnn, tropik ayrlarn, ehir ve endstri artklarnn evrimi yoluyla enerji elde etme metodudur. Bu teknolojinin alt grubu olarak baz lkelerde tezekten biogaz elde edilmekte ve bu snmada ve aydnlatmada kullanlmaktadr. Biogaz metotlar lkemizde gemi yllarda yeteri kadar gndeme gelmemitir. Ancak gnmzde alternatif enerji olarak gndeme tanmtr. Hatta eitli ilemlerden geirilerek, dizel otomobillerde mazotla kartrlarak kullanlmaktadr. eitli lkelerde yaplan almalar neticesinde bir srn 10 kg. tezei olaca ve bundan gnde 0,6 m biogaz elde edilecei ve biogazm metrekpnn 6,4 Kwh. enerji verebilecei dikkate alnrsa, bir hayvandan elde edilebilecek enerjinin 4 Kwh. olaca hesaplanmtr.

6.2.9. Gne Enerjisi


Gneten gelen ve dnya atmosferi dnda iddeti sabit ve 1370 W/m olan ve yer yzeyinde 01100 W/m deerleri arasnda deien yenilenebilir bir enerji kaynadr. Istmadan soutmaya ve elektrik retiminde kontroll olarak kullanlabilmektedir. lkemizin yllk gnelenme sresi ortalama olarak 2640 saattir. Maksimum gnelenme 362 saat ile temmuz aynda, minimum gnelenme sresi ise 98 saat aralk ile aynda grlmtr. Gnelenme sresi ynnden en zengin blge Gneydou Anadolu blgesi olup bunu sras ile Akdeniz, Ege, Anadolu, Dou Anadolu, Marmara ve Karadeniz blgesi izlemektedir. Gne enerjisi gnmzde, konutlarda ve i yerlerinde, tarmsal teknolojide, sanayide, ulam aralarnda, iletiim aralarnda, sinyalizasyon ve otomasyonda, elektrik enerjisi retiminde kullanlmaktadr.

6.2.10. Rzgar Enerjisi


ndirekt yani evrime uram bir gne enerjisi olarak tanmlanabilir. Rzgardan elde edilecek enerji tamamen rzgarn hzna ve esme sresine baldr. lkemizin geneli olmasa da rzgar enerjisi ynnden zengin saylan yerleri mevcuttur. Dnyada ise 1990 ylnda kurulu rzgar santralleri gc 2160 Mw iken bu rakam 1994 de 3738 Mw, 1995 de 4843 Mw, 1996 ylnda ise 6097 Mw olmutur. Burada dikkat edilirse zellikle son yllarda rzgar enerji santrallerinde gzle grlr bir art trendi olmasdr.

75

Rzgar enerjisi her ne kadar kayna doa olsa bile bedava bir enerji deildir. Bu enerjinin temel hammaddesi olan rzgar her ne kadar parayla alnmasa bile rzgarn tad enerjinin tutularak enerjiye dntrlmesi iin bir maliyet gerekir. ABD de 750 Dolar/Kw olan maliyet Avrupa'da 1400 Dolar /Kw olabilmektedir. Ekonomik olmas iin 1000 Dolar/ Kw olmas gerekmektedir. Denizlere kurulan rzgar trbnleri ise karadakilere oranla iki kat pahalya mal olmaktadr. Gelien teknoloji ile bu rakamlarn yakn bir gelecekte ok daha aalara ekilmesi beklenmektedir.

Resim 6.3: Rzgar enerji retim santrali

Rzgr enerjisi iin 5 m/sn'nin stnde bir rzgr hz gerekir. Bu enerji kayna iin gerekli tesisler, bamsz olarak rzgrn bulunduu her yere kurulabilmektedir.

76

6.3. Enerji ve evre likisi

Resim 6.4:

Enerji kullanmnn, zellikle gnmz yaantsnda vazgeilmez yararlarnn yansra, enerji retim ve evrim tesisleri ile boru hatlar, yksek voltajl iletim hatlar gibi transportasyon modlarna evre sorunlar nedeniyle giderek byyen kamuoyu tepkisi sz konusudur. Gerek enerji ak, gerekse enerji retimi, dnm ve tketimi, iklim dengesini, arazi kullanmn, su kullanmn, nemli lde etkilemektedir. Enerji retimi ve tketimi srasnda ortaya kan atklar da evreyi etkilemektedir. Enerji ile ilgili almalarn, iklim zerindeki etkisi, iklimin teknolojik mdahalelerle bozulmas ve tekrar eski haline gelmemesi ynnde etkiye neden olmaktadr. Enerji tketiminin, iklime etkileri konusunda u ilgi ekici rnek konuya daha iyi aklk getirecektir: Petrol, kmr, odun gibi yaktlarn yanmas sonucu atmosfere braklan CO2 miktar her 23 ylda iki misli olmaktadr. Enerji ak, retim, dnm ve tketim alanlarnda arazi kullanm ekli, dier evre unsurlarn da etkilemektedir. Bulunduklar evrede toprak kalitesinin dmesine, tozlarn olumasna, manzara ve bitki rts deimelerine neden olmaktadrlar. Enerji almalarnn yapld arazilerde tarihi eserler, doal gzellikler yok olabilmektedir. rnein hidroelektrik santralleri iin yaplan barajlar nedeniyle birok doal gzellikler, tarihi eserler yok olmutur. Tarm arazileri ve ehirler sular altnda kalmtr.

77

Enerji ak, retim, dnm ve tketim alanlarnda su kullanm eklide evreyi etkilemektedir. retimde kullanlan su eitli zararl maddeleri ierisinde tamaktadr. Bu zararl maddeler topraa boaltldklarnda toprak kalitesine zarar vermektedirler. Su yataklarna boaltlan atk sular ise su yataklarna zarar vermektedirler. Suyun hidroelektrik santrallerde kullanlmas iin yaplan barajlar tarmsal arazilerin sulamasnda kullanlmaktadr. Arazinin verimini artrmaktadr. Bu barajlar su taknlarn da engelleyerek verimli toprak erozyonunu etkilemektedir.

Resim 6.5: Elektrik retiminde ve tarmsal arazi sulamasnda kullanlan barajlar

Enerji ak, retim, dnm ve tketim alanlarnda oluan kat, sv, gaz emisyonlar (atklar) evre iin tehlikelidir. Bu atklarn geri dnm mmkn olmad iin gazlar havay kirletir, daha sonraki srete asit yalaryla topra ve suyu kirletirler. Sv ve kat atklar topra ve suyu kirletmektedir. Atklar bulunduklar evrede toprak kalitesine, su yataklarnda yaayan canllara ve insan salna zarar verirler. Hava kirliliine neden olan gazlar insanlarda solunum yollar hastalklar bata olmak zere birok ar hastalklara neden olular.

6.4. Yeni ve Temiz Enerji Kaynaklar


Klasik enerji kaynaklarna alternatif olarak sunulan kaynaklardr. Gne, rzgr, biogaz ve jeotermal kaynaklar buna rnektir. Doada srekli var olan faktrlere dayal olan bu kaynaklarn ounluunun en nemli zellii yenilenebilir olmalar ve doaya zarar vermemeleridir. Gnmzde doaya ve insan salna zarar vermeyen, dk maliyetlerle enerji elde etmemizi salayan yeni ve temiz enerji kaynaklar unlardr. Jeotermal Enerji: Jeotermal kaynaklar ok geni kapsaml olmak yerine yresel enerji kaynaklarna ynelme durumunda akla gelmesi gereken bir enerji

78

eididir. Temiz enerji retimi sz konusu olduunda asla vazgeilmemesi gereken kaynaklardandr. Biogaz: Hayvansal ve bitkisel organik atk/artk maddeler, ounlukla ya dorudan doruya yaklmakta veya tarm topraklarna gbre olarak verilmektedir. Bu tr atklarn zellikle yaklarak s retiminde kullanlmas daha yaygn olarak grlmektedir. Bu ekilde istenilen zellikte s retilemedii gibi, s retiminden sonra atklarn gbre olarak kullanlmas da mmkn olmamaktadr. Biyogaz teknolojisi ise organik kkenli atk/artk maddelerden hem enerji elde edilmesine hem de atklarn topraa kazandrlmasna imkan vermektedir. Gne Enerjisi: Gne enerjisi de hidrojen gibi yenilenebilir kaynaklardan bir tanesidir. Gne enerjisini toplayp s, elektrik gibi faktrlere evirebilen gne kolektrleri gne enerjisinin kullanmndaki arac elemandr. Genelde, evlerin atlarna taklan bu kolektrlerin yannda bir de su deposu bulunur. Depoda bulunan su stlarak, ya evin scak su ihtiyac karlanr ya da scak su, evin stma tesisatna verilerek snma ihtiyac giderilmi olur. evreye hi bir zarar olmamas, srekli ve yenilenebilir olmas gne enerjisini ok cazip klar. Tabii ki gne enerjisinin nndeki en nemli engel, gnelenme sreleri ok fazla olmayan lkelerde bu enerji tipinden yararlanlabilen gn saysnn az olmasdr. Ayrca, elde edilen enerjinin depolanmas da bir dier engeldir. Rzgar Enerjisi: Alternatif enerji kaynaklar iersinde hidrojenden sonra en faydal olabilecek enerji kayna rzgardr. Temiz, bol, yenilenebilir olmasnn yansra hemen hemen tm dnya genelinde faydalanma imkan olan bir kaynaktr. Rzgar trbini ad verilen ok byk pervaneli, yksek kuleler araclyla rzgar enerjisi elektrie dntrlr. Az sayda, byk enerji retim merkezleri kurmak yerine, lke geneline kk niteler halinde yaylm rzgar trbinleri kurmak ok daha avantajldr. Rzgar, elektrik retiminin yansra hidrojen retiminde de sz sahibi olabilir. Rzgardan elde edilecek elektrikle suyun elektroliz edilmesi sonucunda; su, oksijen ve hidrojen elementlerine ayrlarak ok ucuz bir yolla hidrojen elde edilmi olacaktr. 1990'l yllarda kullanm en hzl artan enerji kayna olan rzgar enerjisi, bu avantajlar sayesinde tm dnyann dikkatini ekmeye devam ediyor. Danimarka toplam elektrik enerjisinin yaklak %15ini rzgardan elde ederek oran olarak dnyada birinci sradayken, Almanya da 2000 ylndaki verilere gre yllk yaklak 6.000 megawatt elektrik retimiyle rzgar enerjisi kullanmnda ak ara farkla lider lke olma konumunda. Almanyay en yakndan takip eden ABDnin yllk retimi ise 2.500 megawatt civarndadr.

79

6.5. Enerji Elde Etme almalarnn evreye Etkileri


6.5.1. Fosil Yaktlar (kmr, petrol, doalgaz)
Fosil yaktlarn yaklmas salmza zarar vermekte ve gezegenimizi tahrip etmektedir. Petrol ve kmr yaklmas duman ve asit yamuruna katkda bulunmakta ve cierlerimize yerleen kurumlu ince paracklarn en byk nedeni olmakta ve on binlerce yurttalarmzn yaam srelerini ksaltmaktadr. Fosil yakt tketimi ayn zamanda dnya iklimini bozan kirleticilerin ana kaynadr. Karbondioksit (CO2) kmr, petrol ve (daha az lde) doal gaz yanmas sonucu kanlmaz olarak oluan bir yan rndr. Fosil yaktlarn sonucu oluan karbondioksit ve dier sera gazlarnn sregelen birikimi enfeksiyon hastalklarnn giderek yaylmas daha sk ve ciddi s dalgalar, frtnalar, kuraklk, sel ve deniz seviyelerinin ykselmesi sonucu kylarn su basknna uramas, ekonomik ve sosyal ykm riskleri oluturan ekosistemlerin tahribi dahil olmak zere pek ok olumsuz etkileri ile insan saln ve evreyi tehdit etmektedir. Dnyann her yerindeki hkmetler halen (CO2) ve dier sera gazlarnn emisyonlarna balayc limitler koymak amacyla mzakereler yapmaktadr. Atmosferdeki (CO2) gazlar fazlalnn kaldrlmasnda doal sreler ok yava ilerleyeceinden, kapsaml, zamannda, ve srekli bir emisyon azaltma taahhd gerekmektedir. Ham petroln iinde yzlerce madde bulunur. Bunlardan en ok bulunanlar, hidrokarbonlardr. Hidrokarbonlardan baka ok dk oranlarda azot, kkrt, oksijen ve baz metaller de yer alr. Petrol kullanm srasnda ortaya kan gazlar sebebiyle hava kirlenmesi doaca gibi, snma tesislerinde yaklan akaryaktn iindeki kkrt ve kurunun meydana getirdii hava kirlilii nem tamaktadr. retim srasnda petroln meydana getirdii kirlenmenin en nemlisi denizlerdeki retim ve tama srasnda frtna vs. gibi nedenlerle meydana gelen kazalar neticesinde petroln denize akmas sonucu kirlenmelerin olumasdr. Rafinaj srasnda hava ve su kirlenmesi meydana gelmektedir. Bunun nlenmesi iin eitli tedbirler alnmas gerekmektedir.

80

6.5.2. Elektrik Santralleri 6.5.2.1. Kmr Santralleri


Fosil yaktl santrallerden ylda milyonlarca ton kkrt ve azotoksit ile onbinlerce ton kirletici paracklar meydana gelir ve bunlar atmosfere yaylr. Kkrt ve azotoksitler asit yamuruna yol aarlar. Asit yamurlar ise bitkilerin, nehir ve gllerdeki balklarn lmne sebep olurlar, metal sanayi rnlerine de zarar verirler. Azotoksit, ozon tabakasnn incelmesine ve delinmesine yol aar. Ozon tabakas, ultraviyole (mor tesi) nlar sourarak biyosferi korur, stratosferi str. Ozon tabakasnn incelmesinin insan salna, ekolojik sisteme ve ekonomiye byk zararlar vardr. Fosil yaktlardan bol miktarda CO2 yaylmas olur. CO2atmosferde sera etkisi yaratr, yani CO2 gneten gelip yere ulaan ve tekrar ykselen nlar dnyaya geri yanstr. Son zamanlarda havadaki kirletici gazlarn art; blgesel yalarda belirgin farkllklara, deniz yzeyinin 10 ile 20 cm. arasnda ykselmesine, hava ve okyanuslarn uzun sreli ortalama scaklnda artlarn grlmesine, tropik blgelerde buharlamann artmasna ve buzullarn erimeye balamasna yol amaktadr. Fosil yaktlardan dolay yaylan dier gaz ve paracklar ise, solunum yollar hastalklarna, kanserlere ve erken lmlere sebep olmaktadr. Ayrca, kmr dumanlarnda da radyoaktivite mevcuttur. Hatta termik santraller, nkleer tesislerden daha fazla radyoaktivite yayarlar.

Resim 6.6: Termik santral

6.5.2.2. Nkleer Santraller


Nkleer enerjinin temelini oluturan uranyum da yenilenemeyen bir enerji kaynadr ve fosil denen klasik yaktlarn tersine paralanabilir bir yakt trdr. Gvenlik nlemleri yeterli dzeyde alnamazsa evreye radyasyon yayar. Bunun yannda retim srasnda radyoaktif atklar ortaya kar. Radyoaktif maddelerin yayd radyasyon geni bir alana yaylr, yllarca insan ve evre zerinde etkileri devam eder. Yayd radyasyon sonucu bitkilerin, hayvanlarn ve insanlarn hcre yaplarnda deimelere neden olur. evreye

81

yaylan radyasyon bitki rtsnn yok olmasna, insanlarda kanser gibi lmcl hastalklara, neden olur. Nkleer enerjinin gelecek nesiller iin de yeterlilii, srdrlebilir kalknma asndan nemli bir konudur. zellikle fosil kaynak rezervleri kstldr. Nkleer yakt hammaddesi olan uranyum ve toryum rezervleri ise olduka fazladr. Gnmzde nkleer santrallerin gvenlik deerlendirmesi bamsz lisanslama kurulular tarafndan son derece tutucu varsaymlara gre yaplmaktadr. Ayrca bu santraller iletmede olduklar srede srekli denetim altndadr. Bu nedenle nkleer santrallerin evre ve insana zarar verebilecek ekilde kaza yapma riski, gnmzde kullandmz dier teknolojik rnlere gre, yok denecek kadar azalmtr. Bir nkleer santralin evresinde yaayan insanlara ykledii yllk doz doal radyasyonun ok altndadr. CO2 emisyonuna neden olmaz. Dnyada kurulu bulunan nkleer santraller ylda 2300 milyon ton CO2 emisyonuna engel olmaktadr. CO2 emisyonuna neden olmaz. Dnyada kurulu bulunan nkleer santraller ylda 42 milyon ton SO2 emisyonuna engel olmaktadr. NOx emisyonuna neden olmaz. Dnyada kurulu nkleer santraller ylda 9 milyon ton NOx emisyonuna engel olmaktadr. Atk kl retimine neden olmaz. Dnyada kurulu bulunan nkleer santraller ylda 210 milyon ton kl retimine engel olmaktadr.

6.5.2.3. Hidroelektrik Santralleri


Hidroelektriin maliyeti, barajlarn gerek inas gerekse doal hayata negatif etkileri asndan biraz yksekse de, temiz enerji retimi sz konusu olduunda asla vazgeilmemesi gereken kaynaklardandr. Atmosferdeki CO2 emisyonunun ok kritik olmas sebebiyle yenilenebilir enerji kaynadr. CO2 retmeyen hava kirliliinin azalmasna nemli bir katk salayan santrallerdir. evreye en uyumlu enerji reten tesislerdir. evre kirlilii yaratmazlar. Yaplan yatrm sadece enerji iin deil tarmda sulama ve sel taknlar iinde kullanlabilmektedir. Doal kaynaklar kullanlr da baml deildir. Ancak baraj ve santral inasnn yapld alanlarda bulunan doal alana, tarihi eserlere, yerleim birimlerine zarar verirler.

6.5.3. Odun, Tezek ve Bitki Atklar


Ancak, odunun yakacak olarak kullanlmas ormanlk sahalar yok edici olmas evre problemleri asndan dikkat ekicidir.

82

6.5.4. Jeotermal Enerji


evre dostudur. Suyun stlmas ve buharlatrlmas iin fosil enerjiye ihtiya duymaz. Doal kaynaklar kullanlr. Da baml deildir.

6.5.5. Biogaz
Ucuz - evre dostu bir enerji ve gbre kaynadr. Atk geri kazanm salar. Biyogaz retimi sonucu hayvan gbresinde bulunabilecek yabanc ot tohumlar imlenme zelliini kaybeder. Biyogaz retimi sonucunda hayvan gbresinin kokusu hissedilmeyecek lde yok olmaktadr. Hayvan gbrelerinden kaynaklanan insan saln ve yeralt sularn tehdit eden hastalk etmenlerinin byk oranda etkinliinin kaybolmasn salamaktadr. Biyogaz retiminden sonra atklar yok olmamakta stelik ok daha deerli bir organik gbre haline dnmektedir.

6.5.6. Gne Enerjisi


Dorudan gne enerjisini kullanr. Doal stma ve soutma sistemleri kullanarak binalarn gereksiz ve ar ticari enerji tketimlerini nler. evre deerlerini korur ve evreye verilen zararlar en aza indirir, Doal ve sala zararsz malzemeler kullanr. Da baml deildir.

6.5.7. Rzgar Enerjisi


Kararl, gvenilir, srekli bir kaynaktr. Da baml deildir. Trbin iin geni alanlar isteyebilirler. Tek bir trbin iin 7001000 m/Mw. Rzgar tarlalarnn birim g bana toplam gereksinimi ise 150200 kat kadardr. Trbinlerin kaplad alan bunun %11,2 kadar olduundan bu alanlar yinede tarm amal kullanlabilir. Grsel ve estetik olarak olumsuzdur. Grltldrler ve ku lmlerine neden olur. Radyo ve TV alclarnda parazitlenme yaparlar. Olumsuz ynlerinden dolay ngiltere bata olmak zere bir ok Avrupa lkesinde byk rzgar trbinlerinin yaratt evre sorunlar nedeniyle milli park alanlarnn snrlar iine ve ok yaknlarna kurulmas yasaklanmtr.

83

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME


Bu faaliyet kapsamnda hangi bilgileri kazandnz, aadaki sorular cevaplayarak belirtiniz.

LME SORULARI
1. Maddelerin yapsnda var olan eitli ekillerde (yanma, dme, srtnme, hareket etme vb.) aa kan gce ne denir? A) Kinetik B) Potansiyel C) Baraj D) Atom E) Enerji Aadakilerden hangisi da baml olduumuz enerji eitlerinden biridir? A) Doal gaz B) Kmr C) Rzgar D) Gne E) Jeotermal enerji Aadakilerden hangisi temiz enerji kaynaklarndan biri deildir? A) Jeotermal enerji B) Biogaz enerjisi C) Kmr D) Gne enerjisi E) Rzgar enerjisi Aada verilen enerji eitlerinden hangisi elektrik retiminde kullanlmaz? A) Kmr santralleri B) Petrol santralleri C) Nkleer santraller D) Biogaz E) Hidrolik santraller Asit yamurlarna neden olan enerji eidi aadakilerden hangisidir? A) Petrol B) Jeotermal C) Biogaz D) Gne enerjisi E) Rzgar enerjisi

2.

3.

4.

5.

84

CEVAP ANAHTARI CEVAP ANAHTARI


RENME FAALYET-1 CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 B A D C C

RENME FAALYET-2 CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 D A C B C

RENME FAALYET-3 CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 E A C D E

RENME FAALYET-4 CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 E B C E C

RENME FAALYET-5 CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 B A E D C

85

RENME FAALYET-6 CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 E A C D C

DEERLENDRME
Sorulara verdiiniz cevaplar yukardaki cevap anahtaryla karlatrnz. Bu faaliyet kapsamnda hangi bilgileri kazandnz belirleyiniz. Yanl cevaplandrdnz sorularla ilgili konular tekrar inceleyip renmeye alnz. Bir sorunla karlatnzda retmenlerinizden yardm alnz.

86

MODL DEERLENDRME MODL DEERLENDRME


evrenizdeki kirlilik nedenleri ve alnabilecek tedbirlerle ilgili dokman hazrlaynz.

DERECELEME LE
Modln Ad: Ama: evre Koruma evre koruma hakknda gerekli bilgileri kavrayarak mesleinizi yaparken evre korumaya katkda bulunabileceksiniz.

Ad ve Soyad: ... AIKLAMA: Bu faaliyeti retmeniniz rehberliinde gerekletirirken aadaki dereceleme leini retmeniniz ile ibirlii iinde doldurunuz. Aada listelenen davranlar rencide gzleyemediyseniz (0), zayf nitelikte gzledinizse (1), orta dzeyde gzlediyseniz (2) ve iyi nitelikte gzledinizse (3) rakamnn altndaki ilgili kutucua X iareti koyunuz. DEER LE DEERLENDRME KRTERLER 0 1 2 3 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 evre kirlilii nedenlerini basl kaynaklardan aratrma evre kirlilii nedenlerini internetten aratrma evre kirlilii nedenleri ile ilgili uzman kiilerle grme evre kirliliine alnabilecek tedbirleri basl kaynaklardan aratrma evre kirliliine alnabilecek tedbirleri internetten aratrma evre kirliliine alnabilecek tedbirler ile ilgili uzman kiilerle grme evrenizdeki kirlilik nedenlerini gzlemleyerek, tespit etme evrenizdeki kirlilik nedenlerine alnabilecek tedbirleri belirleme evrenizde sizin alabileceiniz tedbirleri uygulama Uyguladnz tedbirlerin sonularn gzlemleme Yapm olduunuz aratrma, grme, gzlem, uygulama ve sonucu kapsayacak dokman hazrlama

Toplam: Dnceler:........................................................................................................

87

MODL YETERLLK DEERLENDRME


Derecelendirme lei listesindeki davranlar srasyla uygulayabilmelisiniz. Hangi davrantan 0 ve 1 deer leini iaretlediyseniz o konuyla ilgili olarak retmeninizden yardm alnz. Hangi davrantan 0 ve 1 deer leini iaretlediyseniz o konuyla ilgili faaliyeti tekrar etmelisiniz. retmeniniz baka bir modl yeterlilik deerlendirme aracda kullanabilir. Tebrikler modlnz baaryla tamamladnz.

88

NERLEN KAYNAKLAR NERLEN KAYNAKLAR


BOZYT Recep ve Tufan KARAASLAN, evre Bilgisi, Nobel Yayn Datm, Ankara,1998. GNEY Emrullah, evre Sorunlar, Nobel Yayn Datm, Ankara, 2004. KAHRAMAN Nzhet, Ouz TRKAY, Turizm ve evre, Detay Yaynclk, Ankara, 2004. KELE Ruen, Can HAMAMCI, evre Bilim, mge Yaynevi, Austos, 2002. evre Bakanl, evre Eitimi ve Yaym Dairesi Bakanl, evre zerine Notlar, Ankara, 1993 http://www.enerji.gov.tr http://www.tedavi.saglik.gov.tr http://www.angelfire.com http://www.wwf.org.tr http://cevretek.com/sozluk http://tr.wikipedia.org/wiki/Enerji_kaynaklar%C4%B1 http://st.fatih.edu.tr/~cenkakman http://www.yildiz.edu.tr/~kanat http://www.yerelnet.org.tr/yerelyonetimler/cevreyasa.php

89

KAYNAKA KAYNAKA
AKPINAR Kemal, Salk Bakanl Temel Salk Hizmetleri Genel Mdrl Hizmet i Eitimi Dokmanlar ve Fotoraflar, Yalova, Kasm 2005. BOZYT Recep ve Tufan KARAASLAN, evre Bilgisi, Nobel Yayn Datm, Ankara,1998. GNEY Emrullah, evre Sorunlar, Nobel Yayn Datm, Ankara, 2004. KAHRAMAN Nzhet, Ouz TRKAY, Turizm ve evre, Detay Yaynclk, Ankara, 2004. KELE Ruen, Can HAMAMCI, evre Bilim, mge Yaynevi, Austos, 2002. NAL emsettin, Turizm evre likisi, Dokuz Eyll n. S.B.E. Turizm Sosyolojisi Ders Aratrmas, zmir, 2004. evre Bakanl, evre Eitimi ve Yaym Dairesi Bakanl, evre zerine Notlar, Ankara, 1993. http://www.enerji.gov.tr/biyogaz.htm http://www.tedavi.saglik.gov.tr/indextr.htm http://www.tedavi.saglik.gov.tr/bolumler/bolumdetaylari/cevresagligi/toprakcali sma.htm http://www.angelfire.com/scifi/nuclear220/sec555.htm http://www.wwf.org.tr/tr/sa_ckis.asp http://cevretek.com/sozluk_cevre_ARITMA.htm http://www.turkish-media.com/arama/index.php?t=sub_pages&cat=97 http://www.egesis.com.tr/endustriyel02.htm http://tr.wikipedia.org/wiki/Enerji_kaynaklar%C4%B1 http://st.fatih.edu.tr/~cenkakman/Geridonusum.html http://www.yildiz.edu.tr/~kanat/Pil.html http://www.manisacevreorman.gov.tr/hava.htm http://www.meksancevre.com/end.htm http://st.fatih.edu.tr/~cenkakman/orta.html http://st.fatih.edu.tr/~cenkakman/cevrekirliligitanimi.html http://www.yerelnet.org.tr/yerelyonetimler/cevreyasa.php

90

You might also like