Sabun

www.kimyamuhendisi.
com
1. GENEL BLG
1.1 Sabun ve Sabunculuun Tarihi
Sabun kelime anlamyla; " Bir alkalinin yal bir madde zerine etki etmesiyle elde edilen amar ykamada ve temizlik ilerinde kullanlan rn " dr. Bir baka ifadeyle, sabunlar, ya asitlerinin alkali tuzlar olup yzey aktif maddelerin bir ubesini tekil etmektedir. Sabunlar, tannm en eski ykama ve temizleme vastasdr. eitli endstri kollarnn olumaya balamas ve gelimesi srasnda, sabun endstrisi henz varolmamaktayd. Hatta bugnk sabunlara benzer bir maddenin kullanldna da rastlanmamaktayd. Ancak eski zamanlarda, kayna hayvan veya bitki olan alkali tuzlar temizleyici olarak kullanlmaktayd. Sonralar yapsnda sapanin maddesini ieren bitkilerle, bitki klleri ve tabii soda kullanlmaya baland. M.. 2500 yllarnda Smerlere ait kil levhalar zerindeki yazlarda, sabun yaplmas ile ilgili yazlara rastlanlmtr. imdiki sabunlarn bileimine benzer ilk sabunu Gelva'hlar yapmtr. Bunlar odun kln i ya ile kartrarak salar krmzya boyayan bir madde ele geirmilerdir. Sonralar kirecin saf soda veya kll su ile kartrlmasndan ele geirilen eril ile yan verdii maddenin dierlerinden daha tesirli olduu anlalm ve bundan bugnk sabunculuun temeli domutur. Buna benzer bir maddeyi Araplar da cilt hastalklarnda temizleyici olarak kullanyorlard. Yan effaf olan bu sabun, kire ve klden geirilen suyun, soukla zeytinya ile kartrlmasndan ele geirilirdi. Bu madde, bugn arap sabunu ad ile kullanlan yumuak potas sabununa ok benzerdi. Sabunculuun asl geliimi Nikolas Leblan tarafndan sodyum karbonatn yani sodann kefinden sonra balamtr. Sodann kefini de tabiat ile, kat halde sud kostiin ele geirilmesi takip etmitir. Sonralar sabunculukta birok yan, zellikle koko ve palmist yalarnn ve artklarnn kullanlmas, balk yann kimyasal yntemlerle sertletirilmesinden ele geirilmi olan sert yalarla, reineli sabun endstrisinde yer tutmas, sabunlarnn zelliklerinin iyiletirilmesine ve maliyet fiyatnn dmesine sebep olmutur. Yalardan ele geirilen ya asitlerinin karbonatla sabunlamas, sabunculuun geliiminde yeni bir r amtr. lkemizde sabunculuun ne zaman balad kesin olarak bilinmemekle birlikte memleketimizde sabun endstrisinin nem kazand yerler, Ayvalk, zmir, Edremit, Kilis, Gaziantep ve Mersin olarak dikkat ekmektedir.
www.kimyamuhendisi.com
1.2 Trkiye'de Sabun retiminin Durumu Kapasite ve retim Sabun sektrnde, Trkiye talebin ok zerinde retim kapasitesine sahiptir. Ayn zamanda mevcut kurulu kapasitelerin byk olmas, fakat talebin dk kalmas nedeniyle sektrdeki firmalar dk kapasite ile almak zorunda kalmaktadr. Mevcut kapasite oranlarn arttrmak iin dnyadaki gelimeleri yakndan izlemek ve ihracata ynelmek gerekmektedir. Son iki yl iinde ambalajlama ve verimlilii arttrc yatrmlarn dnda kapasite arttrc yatrmlar yaplmamtr. Sabun sektrnn toplam kapasitesi 250 bin ton olup, sektrde olduka fazla firma olmasna ramen, toplam kurulu kapasitenin yaklak % 80 ' ini sekiz byk firma oluturmaktadr. Talebin ok zerinde retim kapasitesine sahip olan Trkiye, fazla miktarda ihracat potansiyeline de sahiptir. Byk iletmelerde herhangi bir teknolojik problem bulunmamaktadr. Bunun yannda ok ilkel teknoloji ile retim yapan kk ve orta lekli tesisler de mevcuttur. Sabun retiminde kullanlan yalardan koko ve palm yalan Trkiye'de retilmedii iin, donya ve kostik soda ise yurtii retimi yeterli olmad iin ithal edilmektedir. Sektr % 50 orannda, hammadde asndan da bamldr.
Trkiye'de sabun retimi (ton) 1992 Sabunlar 160.0 1993 158.6 1994 166.0 1995 174.0
1.2.2 hracat
Trkiye'nin sabun ihracat 1990 ylna nazaran 1991 ylnda nemli lde azalmtr. Krfez krizinden sonra sabun konusunda nemli pazarlardan biri olan rak'a ynelik ihracatn tamamen durmas, Ortadou lkelerine olan ihracatn azalmas, eski S.S.C.B. Doal Gaz Hesab kontenjannn kullanm konusunda aksaklklarn olmas ve dier nemli bir pazar olan Libya'ya ynelik ihracatn, Libya'daki siyasi istikrarszlklardan dolay nemli lde azalmas, Trkiye'nin ihracatnn azalmasnda balca faktrler olarak grlmektedir. 1991
2
ylnda ihracattaki bu dten sonra yeni pazarlarn bulunmas ve baz sorunlarn giderilmesiyle 1992 ve 1993 yllarnda ihracatta nemli bir art salanmtr. Ortadou'ya ynelik ihracatn artmas ve yeni bir pazar olan Dou Avrupa lkelerine nemli miktarda ihracatn gerekletirilmesi, Irak'a ynelik ambargo kapsamndaki rnler listesinden temizlik maddelerinin karlmas, Doal Gaz Hesabna ilikin problemlerin devam etmesine karn, Rusya Federasyonumun sektr iin ncelikli pazar haline gelmesi ve BDT lkelerine ynelik Eximbank kredilerinin kullanlmas ile sabun ihracatnda son ylda nemli gelimeler salanmtr. Bu gelimeler dorultusunda; sabun ihracat 1991 ylnda 25 milyon Dolar iken, 1992 ve 1993 yllarnda ortalama 52 milyon Dolar olarak gereklemitir. 1994 ylnda ise % 34.6' lk artla 70 milyon Dolar olmutur. hracatn byk blmn tuvalet sabunlan oluturmaktadr. Sabun ihracatnn yneldii balca lkeler ise Rusya Federasyonu, Bulgaristan, Romanya, Irak, Polonya, Msr, Kazakistan, Arnavutluk ve rdn'dr (Bektaolu, 1995).
izelge :Trkiye'nin sabun ihracat
Miktar rnler 1992 Miktar Tbbi ve dezenfektan 1,340 sabunlar Tuvalet sabunlan Dier sabunlar Toplam (sabunlar) 37,879 28,528 69,807 Deer 1,228 34,493 17,387 53,107 1993 Miktar 249 38,609 24,890 63,749 Deer 258 37,689 13,671 51,617 1994 Miktar 420 58,952 18,892 78,264
Ton
Deer 314 58,816 10,683 69,813
izelge : Trkiye'nin lkelere gre sabun ihracat lkeler Rusya Federasyonu Bulgaristan Romanya Irak Polonya Msr Kazakistan Arnavutluk rdn Dierleri Toplam 1992 7,049,096 62,826 2,285,709 16,739,286 3,303,579 3,385,884 452,403 2,285,709 5,894,580 11,647,805 53,106,877 1993 6,676,132 3,643,935 3,022,940 4,703,930 4,584,737 4,151,455 323,377 3,022,940 4,951,581 16,536,248 51,617,275
Deer = Dolar 1994 13,406,385 6,607,495 5,985,360 4,549,156 4,185,550 4,055,668 3,584,622 3,401,572 1,488,274 22,548,599 69,812,681
1.3 Yzey Aktif Maddeler Yzey aktif maddeler, yzeylerde birikerek yzey gerilimini deitiren (dren) maddelerdir. Molekl yaplar izgisel ve asimetriktir. Az ya da ok dallanm zincir eklinde hidrofob bir ksmla, hidrofil bir ksmdan mteekkildir.
1.3.1 Hidrofob ksm Dz ya da dallanm alifatik bir hidrokarbon zinciri, veya alifatik aromatik bir bakiye, ki burada doymam ba ve hetero atom da bulunabilir. Yalnz aromatik hidrofob ksm nadirdir.
1.3.2 Hidrofil ksm Asidik ya da bazik bir grup, suda znme zellii tuz tekili ile olmaktadr (ionogen) , ya da hidrofil etkisi gsteren, fakat ionogen olmayan gruplar, ki bunlar molekl iinde fazlaca olmaldr, rnein: substite polialkoller, poli eter gruplar: -CH2-O-CH2-O-CH2-O-, karbonamid gruplar: -CONH-R1-CONH-R2- gibi. 1.3.2.1nemli Asid gruplar: -COO-Na+ Karboksil grubu -OSO3-Na+ Sulfat asidi esteri grubu ( Sulfat) -OSO3-Na+ Sulfon asidi grubu ( Sulfonat ) -OPO3 2-(Na+)2 Primer-o-fosfat asidi esteri grubu Bazik gruplar: Amin grubu -NH2HC1 primer -NHHC1 sekonder =NHC1 tersiyer Cl+ kuaterner =N]hidrofil gruplar
yonogen olmayan gruplar
-O- Eter grubu -OH Hidroksil grubu
Tip Sabun
Yzey aktif grup ___COO-
Mukabil iyon Na+
Cinsi Anyonaktif
Alkiltrimetil amonyum klorr
H3C N+ CH3 CH3
Cl-
Katyonaktif
Betain
CH-COOH3C-N-CH3 CH3 Amfoter
-COO- Karboksilli asid esteri grubu -SO2- NH- Sulfonamid grubu -CONH- Karbonamid grubu -CH=CH- ifte balar Bir moleklde bu ekilde tesir bakmndan iki zt ksm bulunursa, yzey aktiviteye sebebiyet verir. ki muhtelif fazla olan etkinlikleri sayesinde her iki fazn karmasn salar, yani emlsiyon, sspansiyon ya da dispersiyon meydana getirirler. Yzey aktif maddelerin elektro-kimyasal bakmdan gruplandrlmas Yzey aktif maddeler, elektro-kimyasal bakmdan drt gruba ayrlrlar :
1)
Anyon aktif maddeler Katyon aktif maddeler yonogen olmayan maddeler Amfoter madde
2) 3) 4)
Bu gruplar arasnda gnmzde en nemlisi, anyon aktif maddelerdir. Sabunlar da anyon aktif maddelerin bir mmessilidir. izelge:Yzey aktif maddelerin taksimi
Ykama olay Ykama olay, balca fiziksel bir olaydr. Bu olaya sudan baka ayr madde katlr: 1) Temizlenecek olan madde 2) Temizleyici madde; bu madde deterjan veya sabundur. 3) Kirler Kirler doku tarafndan mekanik olarak yzeylerinde tutulmular ve sbmikroskobik tanecikler halinde, doku boluklar arasnda yerlemilerdir. Doku, kirlerle ne kadar uzun sre temas ederse, o kadar iyi yerleirler ve temizlenmesi o kadar gleir. Ykama olaynn ilk aamas slanmadr. Burada suyun yzey gerilimini drmek nemlidir. Bu da suyun yzeyinin monomolekler yzey aktif madde tabakas tarafndan rtlmesiyle olur. Yzey aktif madde, ayn surette kirleri de sarar, birlemelerine mani olur ve dokudan ayrr. Kirler ya ise ve kalevi ykama yaplyorsa ve scaklk yksek ise, ayn zamanda sabunlama olay da meydana gelir. Ykama olaynda, kirlerin ve dokunun elektrik ykleri de nemlidir. Saf suda az da olsa OH iyonlar vardr. Doku ve kirler sudan OH iyonlarn absorbe ederler ve her ikisinin yk negatif olur. Fakat suda bu yk ok zayftr ve kendisini gstermez. Suya alkali katlmas ile, rnein sabun veya baka bir anyon aktif maddenin katlmas sonucu, negatif yk artar ve ayn iaretli iki yk birbirini iter, bylece kirler dokudan ayrlr.
Suya anyon aktif bir madde yerine, katyon aktif bir madde katlacak olursa, kirler dokuya gre daha abuk pozitif yk alr, doku henz negatiftir ve sonu olarak kirler dokuya yerleir. Katyon aktif bir madde ile ykama yaplmak istenirse, katlan katyon aktif maddenin konsantrasyonu ok olmal veya suyun asitlii arttrlmaldr. Katyonaktif bir madde ile ykamada suyun pH' yaklak olarak 4 olmaldr. Dokudan ayrlan kirler, ok ince tanecikler halinde ykama zeltisi iinde yzerler ve herbirinin etraf monomolekler bir tabaka halinde ykama vastas ile evrilir. Bylece birbirlerini elektrostatik olarak iterler. Ykama vastasnn bu haline, yani kirleri uzak tutmasna, ykama vastasnn "kir tama kabiliyeti" denir. Kir tama kabiliyeti az olan bir ykama vastas kullanlrsa, kirler yeniden doku zerine ker ve doku gri bir renk alr. Kir tama kabiliyeti bakmndan sabunlar, sentetik ykama vastalarndan daha stndrler. Sentetik ykama vastalarnda kir tama kabiliyeti hemen hemen yok gibidir. Baz yzey aktif olmayan maddeler de yzey aktif maddelerin etkisini arttrr. rnein, alkaliler, silikatlar, kompleks fosfatlar, karboksimetil selloz gibi. Ykanacak maddenin temizlenmesinde yzey aktif maddenin etkisinden baka, mekanik tesirin de rol vardr. rnein temperatrn yksek olmas veya ykama olaynn sresi de, maddenin temizliini etkilemektedir.
1 .Sabunlarn Snflandrlmas A.Sabunlarn kvamlarna gre snflandrlmas: 1.Sert sabunlar Sert sabunlar, sud sabunlar olup doymu ve tek ifte bal ya asitleri veya bunlar ieren yalardan itibaren yaplan sabunlardr. Sert sabunlar, kle (ekirdek), kle-tutkal, tutkal sabunlar olmak zere e ayrlrlar: Kle (ekirdek) sabunlar: Kle sabunlarnda ya asidi olarak, stearik, palmitik, oleik asitleri; ya olarak, i ya, kemik ya, palm ya ve zeytinya kullanlr.Sabunlamada, NaOH ve Na2CO3 faydalanlr.Yalar sabunlatrldktan sonra, meydana gelen sabun zeltisinden sabun, NaCl ile ktrlr.Bu snf sabunlara, amar sabunlar ve marsilya tipi sabunlar rnek gsterebiliriz. Kle-tutkal sabunlar: Bu tip sabunlarn kle tipi sabunlardan fark, laurik ve miristik asitleri de bir miktar iermi olmalardr.Laurik ve miristik asitleri ya olarak koko, palm veya palmist yalarndan temin edilir. retimlerinde 1/3 orannda hayvansal ya, 1/3 orannda zeytinya veya benzer bitkisel yalar ve 1/3 orannda koko, palm veya palmist ya kullanlr.Scakta NaOH ile sabunlama yapldktan sonra, NaCl ile ktrme yaplr.kme tam olmadndan sabunun bir miktar zeltide kalsa da, bu zelti yine sabun piirilmesinde kullanlr.zellikle tuvalet sabunu retimi iin en uygun yntemdir. Tutkal sabunlar: Bu sabunlar 80-90 oCyi gememek zere stlarak yaplr.Esas itibariyle laurik ve miristik asit gibi nispeten dk karbon sayl ya asitleri kullanlr.Bir miktar palmitik asit de ayrca kullanlr.Ya olark ise, koko, palm, pirina veya zeytinyalar kullanlr. Bu belirtilen yalar, 35 oC Belik sud kostik zeltisiyle scakta kolayca sabunlatrlr.Sabun zeltiden NaCl ile ktrlmez.zeltinin btn dondurulur ve dondurulan bu karm gliserin ve su ierir.Ayrca dolgu maddesi de katlabilir.Bu tip sabunlar tuzlu deniz suyunda bile iyi kprrler. 2.Yumuak (arap) sabunlar
9
ki veya daha fazla ifte ba ieren ya asitlerinin potasyum tuzlardr.retiminde keten tohumu, ayiei, msrz gibi linoleik veya linoleik asit bakmndan zengin olan yalar kullanlr.Ak sardan yeile ve esmer renge kadar deien renklerde olan arap sabunu macun kvamnda olup fazla miktarda su kaldrdndan verim yksektir.100 kg yadan yaklak 250 kg arap sabunu elde edilir. Arap sabunu suda fazla erir ve kolayca kpk verir.Kpn arttrlmas iin sabuna, % 10-15i orannda reine katlr.Reine ile birlikte yumuamaya yardmc olmas iin bir miktar sud kostik de katlmaldr.Potasyum hidroksitle yaplan sabunlatrma ile elde edilen arap sabunlarnn kvamnn ayarlanmasnda potas kostikle birlikte, zellikle yaz aylarnda daha ok olmak zere,sud kostik de katlr. B.Sabunlarn kullanm amalarna gre snflandrlmas: 1.Tuvalet sabunlar Tuvalet sabunlarnn hazrlanmas iin zel bir alma tarz gereklidir.Dier sabunlardan, yumuak olmalar ve daha gzel grn ve kokularyla ayrlrlar. Bu sabunlar iinde sabunlamam rn bulunmayan ve serbest alkali oran % 0,005den daha dk, sodyum klorr oran %0,5 olan sabun hamurundan elde edilir.Hamurun suyu %20 kadar giderilir ve bu kurutma ile ya asidi miktar %78 civarna kadar ykseltilir.Daha sonra koku ve renk verici maddeler ve dier katk maddeleri de katlarak kartrma ve yourma ilemi yaplr.Kartrma ve yourma ile her tarafta ayn olan bir kompozisyon salandktan sonra, sabun dzgn paralar halinde kesilir ve kalplara baslarak ambalajlanr. 2.amar sabunlar amar sabunlar iin en uygun yalar zeytinya ve pirina yalardr.Pamuk yalar kullanlrsa sabun biraz yumuak olur.amar sabunlarnda koko ya kullanlmaz. amar sabunlar, ierdikleri ya asitleri miktar ve cinsine gre,birinci kalite sabunlar, ikince kalite sabunlar ve pirina sabunlar olmak zere genelde snfta toplanabilir. Birinci kalite sabunlar: Birinci kalite amar sabunlar, ikinci kalite amar sabunlarnda olduu gibi, kalp, granl ve toz sabunlar olarak eitli trlere ayrlrlar.Homojen yapda olmaldrlar.Beyaz ya da sala zarar vermeyen boyar maddelerle renklendirilebilirler.Elle dalmayan topaklar, gzle grlmeyen safszlklar iermemelidirler.
10
kinci kalite sabunlar: kinci kalite sabunlar da, kalp, granl ve toz sabunlar olarak eitli trlere ayrlrlar.Bu sabunlar, homojen yapda olmal, safszlklar iermemeli ve sala zarar vermeyen boyar maddelerle renklendirilebilirler. Pirina sabunu: retimlerinde amar sabunlar iin en uygun yalardan biri olan pirina yalar kullanlmaktadr. 3.Toz sabun Toz sabun, saf halde veya soda, perborat gibi katk maddeleriyle birlikte karm halinde bulunur ve bu ekilde piyasaya verilir.Gnmzde yalnz sabundan oluan toz sabun kullanlmamaktadr.Buna karn sabun esasna dayanan ve amar ykamaya mahsus sabun tozlar hazrlanmaktadr. Kolay akar hale getirilmi sabun (genellikle kle sabunlar), scak bir ortam iine pskrtlr.Sabun zerrecikleri kurutma kulesinin dibinde toz halde toplanr ve bylece sabun tozu elde edilmi olur. 4.Sv sabun Sv sabunlar, souk suda znmeleri ve kolayca kullanlmalar bakmndan evlerde ve sanayide kullanlrlar.Bileiminde %36 orannda hindistan cevizi yandan yaplm potas sabunu bulunan sulu zelti, sv sabun adn almtr.Tpta ameliyatlarda 1/5 orannda seyreltilerek kullanlr. Sv sabunlar, saydam, tortusuz ve akc olmaldr. Sv sabun retiminde, koko ya, hurma ekirdei ya ve hint ya kullanlr. Sv sabun retiminde kullanlan suyun sert olmamas veya destile su olmas tercih edilir.Sabunu sv halde tutmak veya jelatinlemeyi nlemek iin mayiletirici alkol, potasyum karbonat, potasyum klorr ve amonyum tuzlar kullanlr.lave edilen alkol ve gliserin miktar,sabunun %5inden fazla olursa kprmeyi nler.%1-3 eker soukta bile bulanklamay nler.Hem hidrolizi nlemeye hem de ykama tesirini ykseltmeye yardm ettii iin potasyum karbonat katlmas, yukarda saylan dier maddelere tercih edilir.
11
5.Yumuak sabunlar simlerinden de anlalaca gibi, bu sabunlar yumuaktr ve hi olmazsa byk bir oranda katyon olarak potasyum ieren sabunlardr.Bu sabunlarn retiminde, balca olarak, keten tohumu ya, ayiek ya, pamuk ya ve soya fasulyesi kullanlr.Yumuak sabunlar, yar saydam ve koyu kvaml olmaldr. 6.Tra sabunlar retimi daha ok saf stearik asitten sud kostikle yaplr.Daha iyi kprmesi iin bir miktar potas kostik ilave edilir. 7.Tra kremleri Tra kremleri, hafif bir basnla tpten kacak kvamda homojen yapda olmaldr.Deri zerine kolaylkla srlebilmelidir.Elle hissedilebilir tanecikler iermemelidir. 8.Dier sabunlar Sabunlarn kullanm amalarna gre yaplm olan snflandrmaya, deiik kullanm alanlar olan eitli sabunlar ilave edilebilir.rnein antiseptik sabunlar ve kozmetik sabunlar deiik kullanm amalarna gre yukardaki snflandrmaya ilave edilebilir.Eczaclkta kullanlan sabunlar da iki grupta snflandrlabilir.Bunlar; 1.Basit sabunlar;saf sabunlardr.Potas sabunu(Sapo kalinus),Adi potas sabunu(sapo kalinis venalis,Savon noir),Tbbi sabun(Sapo madicatus)dur. 2.ine etken madde ilave edilmi sabunlar.Katranl sabun(Savon de goudron),ktiyollu sabun(Savon a lichthyol ) Bunlardan baka sabun eitlerine rnek olarak unlar da verilebilir:metelik sabunlar, yalama yalarna katlarak viskozite artrc olarak kullanlmaktadr.Bunlarn yannda, organik zcl sabunlar, parazit ldrc sabunlar ve bcek ldrc sabunlardan da bahsedilebilir.
Sabunlarn Fiziksel ve Kimyasal zellikleri

12
Sabunlarn fiziksel ve kimyasal zellikleri, ierdikleri ya asidi yzdeleri, asit saylan, aktif oksijen yzdeleri gibi birok zellikleri iermektedir.Aadaki izelgede sabunlarn fiziksel ve kimyasal zellikleri gsterilmektedir. 1 ) Reine asitleri dahil 2 ) NaOH olarak 3 ) KOH olarak 4 )Stearik asit olarak 5 ) Oleik asit olarak 6 ) Oksijenli toz sabun ad altnda piyasaya arzedi l enlerde 7 ) Fra ile uygulanan 8 )NaCl klorrler hari
4 ) Stearik asit
13
2. SABUN RETMNDE KULLANILAN HAMMADDELER Yalar Yalar, ya asitlerinin gliserin ile oluturduu ester olup kat ve sv olmak zere bitki ve hayvanlarn ihtiyat maddelerini tekil eder. Kat ve sv yalar olduka iyi anlalm tabii rnlerdir. Btn bitkiler az veya ok ya ihtiva ettikleri halde, ticari kymeti olan lde ya elde edilen bitki ve hayvan trlerinin says ok fazla deildir. Yalar yap itibariyle yksek molekll doymu ve doymam alifatik asitlerin gliserin esterleridir. Bu asitlere ya asitleri ad verilir. Yalar kayc, sudan hafif, kat ve kumalar stnde leke brakan maddelerdir. Yalar d grnlerine gre kat ve sv, kaynana gre de bitkisel ve hayvansal olarak snflandrlabilir. Sv bitkisel yalar, bileimlerindeki ya asitlerinin doymamlk derecesine, yani ifte ba saysna gre kurumayan, yar kuruyan ve kuruyan yalar olarak snflandrlr. Kuruyan yalarn, gliseridlerindeki ya asitlerinin ou iki ve daha fazla baldr. Bu ift balar kuruma esnasnda alarak hava (02)' den reaksiyon vererek yan ince film tabakas halinde kurumasn salar. Yar kuruyan yalarn, ya asitlerinin byk ksm iki ifte baldr. Kurumayan yalar, tek ifte bal bulunur. Sv olabilmesi iin doymam olmas gerekir. Kat bitkisel yalarn bileiminde doymu ya asitlerinin oran doymam yalara oranla fazladr. Kat hayvansal yalarda da bu duruma rastlanr. Sv hayvansal yalarn byk bir ksmn balk yalar tekil eder. Tabii yalar, trigliseridler ve serbest ya asitlerinden baka az miktarda fosfatidler, antioksidan, pigment, vitamin, sterinler gibi maddeleri ihtiva eder. Yalar oda scaklnda kat, yumuak ve sv olmak zere e ayrlrlar. Kat yalar, 100 C'nin altnda erirler. Renkleri beyaz ve sarmtraktr. Yumuak yalar, 20-30C 'de erirler.
14
Sv yalar, soukta donarlar. Renkleri sar, sar yeilimtrak, yeil, krmz esmer ve balk yalar gibi krmzya yakndr. Sv yalarn kendilerine zg kalnlklar olduundan su gibi akmazlar. Yalar, 200-250 C ye kadar stlabilirse de bunun stnde (kuruyan) yalar polimerize olurlar. Rutubette 150 C nin stnde tesir ederek yalan ya asitleriyle, gliserine ayrr. Yalarn kimyasal yaplar karbon, hidrojen ve oksijenden kurulmutur. Yalar zerinde yaplan nemli deiiklikler balca unlardr: 1) ifte bal bulunan ya asitleri yalarn sv zellikte olmasn saladndan hidrojen ile tek baa drlerek kat hale getirilirler. 2) Yalar su ve alkalilerle sabunlama reaksiyonu verirler. 3) ifte bal bulunan yalar deriik slfrik asitle zel koullar altnda reaksiyona girerek slfone yalar yaparlar. 4) ifte bal ya asitini bulunduran yalar oksijen ile okside ve polimerize olarak havada kururlar. ifte ba fazla olanlar kolay kuruduundan boya ve lak sanayiinde kullanlr.
2.1.Sabunculukta kullanlan yalar ve zellikleri Sabun sanayiinde kullanlan yalar ok eitli olup bunlar arasnda en yaygn sv bitkisel yalar, keten, kendir, ayiei, zeytin, pirina, haha, pamuk, susam, msr, araidik, fndk, badem ve hint yalardr. Sabunculukta kullanlan kat bitkisel yalar, palm ya, palmist ya ve koko yadr. Hayvansal ya olarak ise, i ya, kemik ya ve domuz ya kullanlr. Bu yalarn sabun endstrisi ile ilgili zellikleri hakknda bilgi vermekte fayda vardr.
2.1.2.1 Keten ya Keten ya, keten tohumunun pres veya ekstraksiyonundan elde edilir ve tohumlarndaki ya miktar % 32-42 arasnda deimektedir.
15
Keten ya sud kostikle sabunlatrlrsa, elde edilen sabun ok yumuak olduundan kullanlmas pek elverili deildir. Bunun iin daha ziyade potas kostikle sabunlatrmada kullanlarak parlak ve effaf bir arap sabunu elde edilir. Keten ya 12-15 Be'lik KOH ile kolayca sabunlatrlr. Eer ya ierisinde serbest ya asidi az ise, sabunlatrma ilemine nce 8-10Be'lik KOH ile balamak ve daha sonra yava yava 20-25 Be'lik KOH ile bitirmek gerekir. Keten yandan yaplan sabunlar suda abuk erir ve iyi kpk verirler. Keten yandan yaplan arap sabunlar fazla miktarda K2CO3 ve CaCl2 gibi tuzlar yapsnda tuttuundan bu gibi maddeler katlarak verim arttrlabilir. 2.1.2.2 Kendir ya Kendir tohumunda % 25-35 orannda kendir ya bulunur. Kendir yandan yaplan sud sabunlar pek sert olmadndan kendir ya % 25 orannda zeytin ve pirina yana kartrlarak sudla sabunlatrlr ve iyi cins, sert amar sabunlar yaplr. Kendir ya, % 50-55 orannda koko ya ile kartrldnda yeilimtrak renkte gzel ve sert sabun elde edilebilen ya karm elde edilir. Keten ya, arap sabunu yapmnda ok kullanlr.
2.1.2.3 Ayiei ya Ayiei tohumlarnda % 35-45 orannda ya bulunur. Presleme ile yan % 28-30 kadar karlr. Ayieinin sabunlamas olduka g olduundan balangta ok seyreltik sud kostk (1-7 Be) kullanlmaldr. Sadece ayiei kullanlrsa lessiv suyu zerinde oluan sabun (sud sabunu), yumuak olup bunun uzun sre bekletilmesiyle kurutulmasndan elde edilen sabun da dayankl deildir. Ayiei ya, zeytinya ile % 30-45 orannda kartrlrsa sudla olduka sert amar sabunlar elde edilir. Ayiei, % 20 orannda koko ya ve % 40 orannda i ya ile kartrlarak sabun zeltisi ile birlikte ktrlp dondurulan beyaz veya krem renginde iyi cins sabunlar elde edilir. Ayiei ya, potasyum hidroksitle ak sar renkli ve olduka iyi arap sabunu verir.
16
2.1.2.4 Zeytin ya
Zeytin meyvelerinin ya miktar % 15-25 arasndadr. Bu miktar, tanelerin cinsine, byklk ve olgunluk derecesine bal olarak deiir. Sabunculukta kullanlan zeytin yann asit derecesi fazladr. rnein asit derecesi 5-6'dan yksek olan yalar 10-12 Be'lik NaOH zeltisi ile kolaylkla sabunlar. Eer yan asiditesi az ise sabunlama kolay olmayacandan 7-8 Be'ik NaOH zeltisi ile sabunlamay balatmak gerekir. Sud kostik ve zeytin yandan yaplan sabunlar serttirler ve yan cinsine gre beyaz, krem, yeilimtrak veya sar-yeil renkleri alrlar. Bu sabunlar souk ve kireli sularda g fakat scak sularda kolayca kprrler. Tuvalet sabunlar yapmnda % 30 civarnda zeytin ya, dier yalarla kartrlr. Sabun zeltisiyle birlikte piirilip sabun retilirse, sabun yumuak olur. Lessiv suyu zerinde piirme yaplrsa, sabun sert olur.
2.1.2.5 Pirina ya Zeytin taneciklerinden pres yoluyla ya karlmasndan sonra geriye kalan posalardan, ekstraksiyonla (karbon slfr veya baka bir ekstraksiyon vastas yardmyla) elde edilen yaa pirina ya ad verilir. Pirina yalar, havada uzun sre beklediinden, okside olarak ya asitleri, oksiasitleri ve reineli maddeleri verdiinden bozunma olur. Bozunmalar yan verimini, dolaysyla elde edilecek sabunun verimini drr. Ayrca bozunma oran ykseldike klorofilden ileri gelen pirinann yeil rengi kaybolur. Pirina yanda oluabilecek oksiasit miktar % 3' gememelidir. Piyasada oksiasit miktar % 15'e kadar kabilen pirina yalan grlmtr. yi bir pirina yana sud kostik katld zaman yeil rengini korur. Pirina yanda oksiasidin fazla oranda bulunmas, elde edilecek sabunun rengi ve verimi zerinde olumsuz etkide bulunmasnn yan sra, sabunun yumuak olmasna sebep olur.Pirina yalarnda ounlukla % 30-40 orannda serbest ya asidi bulunduundan, youn sud kostik zeltisiyle (20-25 Be) kolaylkla sabunlar.
Pirina ya ile sabunlama, lessiv suyu zerinde piirmek suretiyle yaplrsa, sert ve iyi sabun
17
elde edilir. lem sabun zeltisi zerinde bitirildii zaman yeil veya sarmtrak yeil ve olduka saf bir sabun elde edilir.
2.1.2.6 Fndk ya
18
Sabun sanayiinde daha ok rk fndklarn preslenmesiyle elde edilen fndk ya kullanlr. Sar veya sar-esmer renkte bulunan fndk yalarnn asiditesi yksek olduundan 1213 Be'lik NaOH le sabunlatrma yaplr. Ancak asiditesi dk olan fndk yalarnn sabunlatrlmasnda ise 8-10 QBe'lik NaOH ile ie balamak gerekir. Fndk yandan yaplan sabun sert ve dayankldr. lemi bitmi bir sabunun altndaki lessiv suyunun, yazn, 10-11 Be ve kn, 7-8 Be olmas gerekmektedir.
2.1.2.7 Yerfst ya ( Araidik veya arait ya) Yerfst ya, dier yalara gre bileiminde fazlaca saylabilecek, (% 4) miktarda, araidik asit bulundurduundan, buna araidik veya arait ya ad verilir. Yerfst tanelerinin pres edilmesiyle elde edilen araidik ya, ok seyreltik sud kestikle kolayca sabunlar. Eer yada fazla miktarda ya asitleri olumu ise 15-18 Be'lik NaOH zeltisi kullanlabilir. Yerfst yandan yaplan sabun, beyaz veya sarmtrak, parlak bir sabun olup, zeytin yana gre daha yumuaktr. Yeterli bir sertlik elde edilmesi iin sabunun altndaki lessiv suyu bitmi durumda, yazn 18-19 Be ve kn 13-15 Be arasnda olmas istenir. Yer fst ya, retiminde koko ve palmist yalarnn kullanld, iyi kpk vererek tuvalet sabunlar olarak da kullanlan marsilya sabunlar bileimine, yazn % 40, knda % 50 orannda girebilir. KOH ile sabunlatrma yaplrsa, az serte olan ve effaf olmayan bir arap sabunu retilir.
19
2.1.2.8 Soya ya Soya ya, sabun fabrikasyonu iin elverili bir yadr. Soya ya, tek bana sud kostikle sabunlatrlrsa altn sars renginde, nispeten yumuak kvamda bir sabun elde edilir. Bu sabun suda az erir ve iyi kprmez. Sabunlamada 10-12 Be lik NaOH kullanlr.Soya ya kullanlarak sert sabun yaplmas iin, % 20-30 orannda soya ya ile i ya, koko ve palmist yalar kartrlr. Soya ya potas kostikle sabunlatrlarak az effaf, ikinci kalite bir arap sabunu elde edilir. Arap sabunu yapmnda, soya ya, keten yana, yazn % 50-60 orannda ve kn % 30 orannda katlabilir. 2.1.2.9 Msr ya Msr tanelerindeki ya oran %3-4 arasndadr. Msr ya, kostikle kolaylkla sabunlar ve oluan sabunun sud kostik zeltisindeki erime snr 7 Be, tuza gre ise 5 Be'dir. Yani verilen bu bome derecelerinde lessiv suyunda sabun znmezken daha dk bome derecelerinde znme olur. Msr yandan yaplan sud sabunu yumuaktr. Suda az erir ve iyi kprmez. Bundan dolay msr ya, koko ve i ya ile kartrlarak iyi kpren, yeterli sertlikte ve sar renkli (ak sar) sabun yapmnda kullanlr.
2.1.2.10 Pamukya Kabuklu pamuk tohumlarnn % 16-23' n ya oluturur. Kabuksuz halde ise % 35 kadar ya ierir. Ham pamuk yanda serbest ya asitleri fazla olduundan, ham yan sabunlamas daha kolaydr. Rafine edilmi pamuk ya kuvvetli kostikle glkle sabunlar. Pamuk ya sud kostikle sabunlatrlp altta lessiv tabakas bulunmak zere piirilirse olduka sert bir sabun retilir. Sud sabunu suda az znr ve iyi kprmez. Pamuk ya, koko ve palmist yalar gibi kolay sabunlaabilen yalarla kartrld gibi, zeytin yana, kalitesini (sabunlamada) bozmadan % 25 orannda pamuk ya kartrlarak sabun retimi yaplr.
20
2.1.2.11 Susam ya Susam tohumlarnda %52-58,5 orannda ya bulunur. Sabun sanayiinde kullanlan susam ya, ikinci presleme rn olan ya ve tasfiye art yadr. Susam ya, sud kostikle sabunlatrlp lessiv suyu zerinde ilem tamamlanrsa, elde edilen sabun yumuak olur. Suda znmesi ve kprmesi olduka iyidir. Susam yan % 25 orannda zeytin ve fndk yana kartrmak suretiyle yaplan sabunlar, iyi cins amar sabunlardr. Susam yandan yaplan arap sabunu effaftr ve gzel sar renklidir.
2.1.2.12 Haha ya Haha tohumlan %40-55 orannda ya ierir ve preslemeyle sar renkli, ho kokulu haha ya elde edilir. Haha yanda serbest ya asitleri az olduu iin bunun seyreltik sud kostikle sabunlatrlmas gerekir. Daha sonra sabunlama baladktan sonra daha deriik sud kostik kullanlr. Haha yandan yaplan sabun, yumuak olduu iin bu ya, dier yalarla kartrlarak sabun yapmnda kullanlr. Susam yann KOH ile vermi olduu arap sabunlar, bol kpk verir ve effaftr.
2.1.2.13 Hint ya Hint ya tohumlarndan elde edilen hint ya, koko ya gibi youn kostik zeltisiyle kolayca sabunlar. Hint yandan yaplan sabunlar suda kolay erir ancak bu sabunlarn kp azdr. Bunun iin hint yama risinoleik asit katlarak, bol kpkl sabun elde edilebilir. Bu nedenle tuvalet sabunlarna % 5-10 orannda katlr. Hint yandan yaplan sabunlar, effaf olduu iin, effaf sabunlarn yapmnda ve tra sabunlarnn yapmnda, hint yandan faydalanlr.
21
2.1.2.14 Badem ya
Badem ya ac ve tatl badem ekirdeklerinden karlr. Badem ya, tuvalet sabunlarnn ve tbbi sabunlarn yapmnda kullanlr. Badem ya sabunlar, zeytin ya sabunlarna benzerler ve sud kostikle bol kpren, beyaz, sert sabunlardr.
2.1.2.15 Koko ya Hindistan cevizinin preslenmesiyle elde edilen bir yadr. Cevizde % 60-70 orannda ya bulunur.Koko yanda ok miktarda laurik asit bulunduundan (% 48,2 orannda), bu yan sabunlatrlmas soukta, 36-38 Be'lik sud kostikle bile g deildir. Koko yandan yaplm sud sabunu beyaz, effaf olmayan, ok sert ve gzel kokulu bir sabundur. Koko yandan soukta yaplm sud sabunlar, grn ve sertlikleri bozulmadan, byk miktarda suyu ve tuz zeltisini bnyesinde tutarlar. Bu nedenle ok verimlidirler. Koko sabunu suda iyi znr ve iyi kprr, ancak kp dayankszdr. Saf koko yandan, soukta yaplm sabun cildi yakar.Koko ya (dier adyla hindistan cevizi ya), dier yalarla kartrlarak her trl sabunun bileimine girer ve elde edilen sabunun grnm, sertlii ve kprme zellikleri zerinde olumlu etkide bulunur. Koko ya, tuvalet sabunlarnda % 10-20 orannda, marsilya sabunlarnda % 10-50 orannda kullanlr.
" izelge 2.1 " Koko yanda bulunan ya asitleri Koko yanda bulunan ya asitleri Laurik asit ( C 1 1 H 2 3 COOH ) Miristik asit ( C13H27COOH ) Palmitik asit ( C15H 31COOH ) Kaprilik asit Kaprik asit Oleik asit Linoleik asit Stearik asit (%) 48,2 17,3 8,8 8,0 7,0 6,0 2,5 2,0
22
Kaproik asit
0,2
23
2.1.2.16 Kakao ya Kakao ya, ikolata ya yapmnda kullanlan bir yadr. Bu yan artklar sabun sanayiinde deerlendirilir. Kakao ya, ok seyreltik sud kostik zeltisi ile sabunlatrlarak sarmtrak renkli bir sabun verir. Kakao ya, en ok tuvalet sabunlarnn bileimine girer.
" izelge 2.2 " Kakao yanda bulunan ya asitleri Kakao yanda bulunan ya asitleri Oleik asit Stearik asit Palmitik asit Linoleik asit (%) 38,6 35,0 24,4 2,0
2.1.2,17 Hurma Ya ( Palm ya) Hurma ya, balca palmitik asit ve oleik asitten olumutur. Palm yann serbest asiditesi yksek olduundan 15-20 Be' lik NaOH ile kolaylkla sabunlar ve gzel kokulu sert sabun elde edilir. Palm yandan yaplan sabun az kprr, ancak kpk dayankldr. Palm yana % 10-15 orannda reine kartrlarak ok kpren, iyi kokulu, iyi cins, tuvalet sabunlr yaplmaktadr. Palm ya, marsilya sabunlarnn retiminde de ok kullanlr. Kat bir ya olan palm ya, sabun retiminde i yana gre tercih edilmektedir. "izelge 2.3 " Hurma yanda (palm yanda) bulunan ya asitleri Hurma yanda bulunan ya asitleri Oleik asit Palmitik asit Linoleik asit Stearik asit Miristik asit Lignoserik asit % 43,0 42,5 9,5 4,0 1,0 0,1
24
2.1.2.18 Hurma ekirdei ya ( palmist ya) Hurma ekirdekleri ya, % 45-50 orannda ya ierdiinden bunlarn preslenmesi veya ekstraksiyonu yolu ile palmist ya karlr. Palmist ya, koko yanda olduu gibi youn sud kostik zeltisiyle kolaylkla sabunlar. Palmist ya, az effaf ve sert bir sabun verir. Palmist sabunu, koko sabununa benzer ve sert sularla bile ok iyi kprr, fakat kp dayankszdr. Palmist ya, koko ya gibi pek ok sabunun bileiminde bulunarak bol kpk elde edilmesinde rol oynar. Ancak lessiv suyu zerinden sabunlama bitirilecekse, yalara palmist yann kartrlmas zellikle iyi kalitede saf sabunlarn retiminde uygun deildir. nk palmist sabunu, miktar arttka daha fazla oranda tuz, soda, kostik gibi maddeleri bnyesinde tutarak kalitenin ve safln bozulmasna neden olacaktr. Bunun iin, bitirme ileminin lessiv suyu zerinde deil, sabun zeltisi zerinde yaplmas uygun olur. Palmist ya kat bir yadr ve ucuz olduundan, sabun retiminde koko ya yerine ok kullanlan bir yadr.
" izelge 2.4 " Palmist yanda bulunan ya asitleri Palmist yanda bulunan ya asitleri Laurik asit Oleik asit Miristik asit Palmitik asit Kaprilik asit Kaprik asit Stearik asit Linoleik asit (%) 52,0 16,0 15,0 7,5 3,0 3,0 2,5 1,0
2.1.2.19 ya Gnmzde i ya, daha ok stearik asit fabrikalarnda kullanlmakta olup, daha dk kaliteli i yalan, Marsilya cinsi adi sabunlarda kullanlr. yi cins i yalar, tuvalet sabunlarnn bileimde bulunmaktadr. ya 8-10 Be'lik seyrettik sud kostik zeltisiyle kolaylkla sabunlar. Sabunlama ilemi, lessiv suyu zerinden tamamlanrsa, esmerimsi beyaz,sert ve mat sabun elde edilir. Eer ilem, sabun zeltisi zerinden tamamlanrsa daha beyazmtrak renkli veya krem
25
renkli sabunlar elde edilir. yandan yaplan sabunlar suda az erir ve az fakat dayankl kpk verirler. yana, koko, palmist yalar ve reine katlarak iyi kpk veren sabun elde edilir.
26
" izelge 2.5 " yanda bulunan ya asitleri yandaki bulunan ya asitleri Oleik asit Palmitik asit Stearik asit Miristik asit Linoleik asit Linolenik asit Araidonik asit 2.1.2.20 Kemik ya yi cins kemik yalar, hemen hemen i yalarna benzerler ve sud kestikle esmerimsi beyaz renkli bir sabun verirler. Kemik ya sabunu, i ya sabununa gre daha az serttir. Kemik yalarnn kalitesi yalardaki yabanc madde ve su miktarna baldr. Adi cins kemik yalar, sar veya esmer renkli, kt kokulu bir sabun verdiklerinden, yalnz bana sabun yapmnda kullanlmazlar. Kemik yalar ounlukla reineli sabunlarn bileimine girer. Potas kostikle kemik yalarnn verdii arap sabunu dokumaclkta kullanlr. (%) 44,4 35,0 15,7 2,2 2,2 0,4 0,1
2.1.2.21 Domuz ya Domuz yann sabunlamas, i yanda olduu gibidir. Taze ve ntral yan sabunlamas gtr. Bunun iin balangta 8-10 Be'lik sud kostikle ilem balatlr ve sabunlamann ilerlemesiyle birlikte 20-25 Be' lik sud kostikle sabunlamaya son verilir. Domuz yandan yaplan sabun suda kolay znr, bol ve dayankl kpk verir. Sabunlatrma ilemi, lessiv suyu zerinden bitirilirse, sert ve mat bir sabun elde edilir. Sabun zeltisi zerinden ilem bitirilirse, birazck yumuak ve elastik fakat yarm effaf rn elde edilir.
Domuz ya, % 10-25 orannda tuvalet sabunlarnn bileiminde bulunur. Koko ve palmist yalarna kartrldnda elde edilecek sabunun krlganln gidererek elastikiyet kazanmasn salar. Koko veya palmist yalan ile domuz ya kartrlarak, sud kostikle, soukta, ok gzel beyaz tuvalet sabunlar retilir.
27
28
29
"izelge 2.6" Domuz yanda bulunan ya asitleri Domuz yanda bulunan ya asitleri Oleik asit Palmitik asit Linoleik asit Stearik asit Miristik asit Linolenik asit Araidonik asit (%) 48,70 26,00 12,20 11,00 1,00 0,68 0,42
2.1.3 Sabunculukta kullanlan ya asitleri ve zellikleri Sabun sanayiinde kullanlan ya asitleri, ya dorudan doruya yalarn kostik
sabunlatrlmasyla elde edilir ya da yalardaki ya asitlerinin ntralizasyonu sonucunda elde edilen, ya asitlerinin alkali tuzlarn ieren ykama sularnn slfrik asitle paralanmasyla elde edilir. Modern fabrikalarda, nce ya asidi retimi ve daha sonra ya asidinden sabun retimi tercih edilmektedir. Yalarn hidroliz edilerek ya asitleri ve gliserine ayrlmas ilemi, gliserinin temiz olmasnn yan sra, elde edilen ya asitlerinin daha kolayca ve hatta soda ile sabunlaabilmelerine olanak salar. Bununla birlikte, istenilmeyen ya asitleri sabun retiminden nce, ortam destile edilerek kartlabilir. Bu sebeplerden dolay, ya asidi retimi, ncelikli sray almaktadr.
nemli ya asitlerinden biri olan palmitik asit, renksiz, kokusuz ve lezzetsizdir. Alkalilerle olan tuzlar, suda stearik asidin tuzlarndan biraz fazla erir. Stearik asit, zellikle kat yalarn yapsnda gliserid halinde bulunur. Renksiz , kokusuz ve lezzetsizdir.
30
Oleik asit, Ulein sabunculukta ok kullanlr. Olein, stearin gibi distilasyon oleini ve sabunlama oleini olarak ikiye ayrlr. Sabunlama oleini daha esmerdir ve iinde bir miktar ntr ya, % 4 sabunlamayan madde vardr. Distilasyon oleini, sar ve esmer sar renktedir, iinde az miktarda stearin olmasna ramen berraktr. Az miktarda ntr ya ve sabunlamayan maddeler de ierir.
2.1.4 Yalarn rafinasyonu Yalarn rafinasyonu dendiinde, ham (sv) yalarn rafnasyonundan sz edilmektedir. rnein, zeytin yann ilk pres rnne durultma ve aktarmadan baka ilem yaplmamaktadr. Dier bir deyile, rafnasyon uygulanmamaktadr. Rafnasyonda, drt temel ilem bulunmaktadr. Bu ilemler, ktrme, asit giderme, aartma (renk giderme) ve koku gidermedir.
2.1.4.1 ktrme ktrmede ama, yada znm olan protein, reine, asl maddeler ve fosfatidleri yadan kartmaktr. Bu maddeler, ya uzun bir sre kendi haline brakld zaman kebilirler veya su ile ya da buhar ile hidratasyon sonucunda ierler ve kelti meydana getirebilirler. Baz yalar ise, zellikle teknikte kullanlan yalar, genel olarak uygulanan ktrme yntemleriyle yabanc maddelerden temizlenirler. Bu yntemler, slfrik asitle ktrme, su ile hidratasyon, yksek scaklklarda ktrme ve aartc toprakla ktrmedir.
2.1.4.1.1 Slfrik asitle (H2SO4) ktrme
Yan, arlka, % 0,5-1,5'lik ksm, 66 Baume'lik (% 97) veya 60 Baume'lik (% 78) slfat asidi ile muamele edilir. Alt konik, ii kurun kapl, kartrcl, ift cidarl bir cihaz kullanlr. Tesir zaman ve scaklk, deriik asit kullanld zaman nemlidir nk yalar slfate olabilirler. Yabanc maddeler, slfat asidi ile beraber kerler ve % 1-2 orannda su ile birka defa ykanrlar.
31
2.1.4.1.2 Su ile hidratasyon
32
Az miktarda su katlarak stma yaplmaktadr. Scaklk genellikle 75-80 C civarndadr.
2.1.4.1.3 Yksek scaklklarda ktrme 240-280 C gibi yksek scaklklara kadar ya stlr. Bu stmalar ksa sreli stmalardr. Ya kendi haline braklr ve ken ksmlar yadan santrifjleme veya filtrasyonla ayrlr. Istma srasnda ortama az miktarda su ya da su buhar da katlr. Baz ilemlerde ktrmeyi kolaylatrmas bakmndan ortama bir miktar NaCl de katlabilir.
2.1.4.1.4 Aartc toprakla ktrme Aartc toprak ya da aktifletirilmi bentonit kili, kieselgur, aktif kmr ilave edilerek stma yaplr. Bunun sonucunda szme yaplarak ken ksmlar ortamdan uzaklatrlr ve ya, yabanc maddelerden temizlenmi olur.
2.1.4.2 Asit giderme Asit giderme ilemi, ktrmeden kalm olan asidi veya yan kendi serbest asitlerini gidermek iin yaplr. Asit giderme yntemleri, alkali zeltiyle ntralizasyon, dk basnta yksek vakumla (2-3 Torr) uurma ve esterletirme olarak e ayrlr. 2.1.4.2.1 Alkali zeltiyle ntralizasyon Ya ierisinde bulunan ya asitlerini veya nceden ilave edilmi olan H2SO4 uzaklatrmak iin yaplan bir ilemdir. % 10-30'luk sud kostik zeltileri kullanlr.Alt konik , zeri ak, ift cidarl ve kartrcy ieren demir veya paslanmaz elikten yaplm olan cihazlar kullanlr.
33
2.1.4.2.2 Dk basnta yksek vakumla (2-3 Torr) uurma Ya ierisinden istim geirerek, adeta bir su buhar destilasyonu gibi ya asitlerinin yadan uurulmas esasna dayanan bir ilemdir.
2.1.4.2.3 Esterletirme Ortamda bulunan ya asitlerinin esterletirilmesi esasna dayanr. Fazla miktarda ya asidi olumusa ortama gliserin katlarak, ya asitleri, yalara dntrlr.
2.1.4.3 Aartma (Renk giderme) Renk giderme ilemi, aartc toprak ya da bentonit kullanlarak yaplr. Bentonit iyi bir adsorbandr ve seyrettik klorr asiti ile muamele edilir. Renk giderme cihaz, alt konik, zeri kapal, kartrc ve stma tertibatl (ift cidarl) kaplardr. Renk giderme, 90-100C'de, % 23 aartc toprak ilavesiyle, vakumda yaplr. Asit gidermeden gelen ya, renk giderme kazanna alnr ve vakumda kurutulur. Daha sonra tekrar vakum altnda aartc toprak verilir. Tesir sresi 10-30 dakika arasndadr. Filtre pres ilemi yaplarak aartma gerekletirilir.
2.1.4.4 Koku giderme Yalarn bileiminde bulunan dk molekl arlkl ya asitleriyle bunlarn gliseridleri yalara koku verir. Yalarn bileiminde bulunan ve yaa koku veren maddeler, formik, propionik, butirik, kapronik, veleryanik asitleri gibi uucu ya asitleridir. Bunlar yadan ayrmak iin en pratik yntem, dezodorizatr denilen kaynama kazanlarnda ya iinden stlm buhar geirme esasna dayanr. Bylelikle ya kitlesinden geen buhar, yan iinde bulunan veya koku veren maddeleri de beraberinde srkler. Uygulanan ilem srasnda, buhar miktar, scakl ve basnc,yan cinsine miktarna gre deimektedir.
2.1.5 Yalarn transformasyonu (dntrlmesi) Yan zelliini deitirmek iin yaplan ilemlere, "yalarn transformasyonu" denir. Yalarn transformasyonu, fiziksel ve kimyasal ilemler olarak yaplmaktadr.
34
2.1.5.1 Fiziksel ilemler 2.1.5.1.1 zcsz kristallendirme
Baz yalar soutma ile fraksiyonlara ayrlabilir. Hayvansal yalardan "birinci kalite yemeklik ya" soutulmas ve arkasndan hemen filtre presten geirilmesi ile daha yumuak olan oleomargarine veya daha sert olan oleostearine ayrlmas, rnek gsterilebilir. 2.1.5.1.2 zeltiden kristallendirme Organik zclerde, yalar ve ya asitleri znrler ve znrlk farkllklarndan dolay birbirlerinden ayrlabilirler.
2.1.5.1.3 Seimli ekstraksiyon Baz organik zeltiler veya bunlarn karmlar (propan, btan, hekzan, etil alkol, metil alkol gibi), kullanlarak yalar ve ya asitleri seimli olarak birbirinden ayrlabilir.
35
2.1.5.1.4 Molekler destilasyon
Bir karm ierisinde bulunan daha dk molekll gliseridlerle daha byk molekll gliseridleri, kaynama noktalarnn farkl olmasndan yararlanarak, destilasyonla ayrma esasna dayanan bir fiziksel ilemdir. 2.1.5.2 Kimyasal ilemler
2.1.5.2.1 zomerletirme Ya moleklndeki ifte balar zerinde deiiklik yaplp, molekln izolen yapdan konjuge yapya dntrlmesi ilemidir. zellikle kuruyan yalarda nem tamaktadr. Konjuge duruma gelmi olan yalarn ifte balar arasndaki CH2 kprleri kaldrlmtr ve bu yalar izolen yapdakine gre havada daha kolay kurur, a ve suya kar dayankllklar artar. Bu ilem alkali ve katalitik izomerizasyonlar olmak zere iki ekilde yaplmaktadr. Alkali izomerizasyonunda, ya, NaOH ile kartrlarak 200-300 C'de stlarak, yaklak % 50 orannda konjuge yapya dnm salanr. Katalitik izomerizasyonda, Ni katalizryle stma yaplr.
36
2.1.5.2.2 Elaidinletirme Bu isim, eladin asidinden ileri gelmektedir. Elaidinlemede, olein asidi transformasyona uramaktadr. Elaidinlemenin sebebi, doymam yada bulunan bir H atomunun oynak oluuyla aklanabilir. Katalizr tarafndan bir H atomu alnp, ayn molekln baka bir yerinde tekrar braklmaktadr ve reaksiyon, daha yksek scaklkta eriyen bir ya asidi ekline doru yrmektedir. Bunlarn, sabun eldesinde ykama etkisi daha iyi olmaktadr.
2.1.6 Teknikte yalarn aartlmas Yalar, fiziksel ve kimyasal yntemlerle beyazlatlmaktadr. Fiziksel yntemde, ama, yan rengini bozmaktr. Kimyasal yntemde ise ama, kimyasal maddelerle yan rengini bozmaktr.
2.1.6.1 Fiziksel yntem
Fiziksel yntemde, hayvan kmr, beyazlatma topra, aktive edilmi kmr ve silis kullanlr.
Trl firmalarn muhtelif kuvvet ve tesirde aktive edilmi beyazlatma topraklar vardr. Kil ve kil cinsinden olan bu topraklar, zel usullerle aktive edilerek elde edilirler. yi aktive edilmi beyazlatma toprann terkibi, % 62,8 Silis oksit, % 0,66 Kalsiyum oksit, % 22 Alminyum ve Demir oksit, % 1,14 Magnezyum oksit, % 9,5 su olmaldr. Bu topraklarn beyazlatma etkileri birbirinden farkl olduundan belirli bir miktar ya iin kullanlacak toprak miktar da birbirinden farkldr. Bu miktar, yan renginin koyu veya ak oluuna gre deiir.
37
2.1.6.2 Kimyasal yntem Kimyasal yntemler, eitli ksmlara ayrlmlardr: 2.1.6.2.1 Boyal maddeleri karbonize etme yntemi Bu yntemde, sabun fabrikalarnda palm yann rengini almak esastr. 2.1.6.2.2 Slfrik asit yntemi Bu yntem, koyu slfrik asidin bir takm zelliklerine dayanr. Bu zellikler; ya dehidre etmek suretiyle, ya iinde erimi maddeleri bozmak, yabanc maddeleri karbonize ederek elemanlarna ayrmak suretiyle, onlar ya iinde erimez bir hale getirmek ve yalarn etkilenmesine meydan vermeden yabanc maddeleri yakmaktr.
2.1.6.2.3 Bikromat yntemi Bu yntemde, potasyum bikromat, ntr ortamda tesirsiz iken, slfrik asit veya klorik asit karsnda yaa iddetle tesir ederek rengini alr. 2.1.6.2.4 Permanganat yntemi Teknikte bu yntem kullanlr. Yntem bikromat yntemindeki gibidir. lem, slfrik asidin veya kloridrik asidin permanganata etkisiyle olur.
2.1.6.2.5 Oksijenli su yntemi Oksijenli su, H2O2 bileimindedir. Ayrlmasyla H2O ve O2 verir. Yalar, bu ayrmdaki aktif oksijenle etki ederek beyazlatlr.
38
2.2 Reineler Reineler, sabunun iyi kprmesi, yumuaklk vermesi, koku vermesi, iyi ykama zellikleri salamas ve verimi arttrmak amalar ile sabunculukta kullanlmaktadr, ounlukla, reine, ya iinde eritildikten sonra yala birlikte sabunlatrlr. Bir dier pratik yol da, kazana bir ksm kostikle beraber reineyi koyup kaynatmak ve bu reine sabunu zerine yan aktlmasyla sabunlamay salamaktr. retilen sabunlarn cins ve kalitelerine gre reine miktar ve eidi deimektedir. Reineler, sabunculukta fazlaca kullanlan maddelerdir. 2.3 Sud kostik Sud kostik, sabun fabrikalarnda eitli Bome derecelerinde kullanlr. Ticarette tamam veya byk bir ksm sodyum hidroksitten ibaret olarak demir satan yaplm variller iinde bulunur. Sud kostik, kolaylkla havadaki CO2'yi emdiinden, bileiminde az veya ok miktarda Na2C03 bulunmaktadr. Havada braklrsa havann rutubetini alarak sulanr. Suda kolaylkla erir ve eridii zaman suyu, kaynar dereceye kadar str. 2.4 Potas kostik
Potasyum karbonatn kire ve su ile kaynatlmasndan potas kostik elde edilmesi, sabun fabrikalarnda uzunca bir sre uygulanmtr. Gnmzde potasyum klorrn elektroliz edilmesi ile elde edilmektedir. Ya ve potas kostikle yaplan sabunun yumuakl, sabunun tuzlu su ile kaynatlmasyla giderilir. 2.5 Tuz Tuz, zellikle kalnt ve kt yaplan yalardan yaplan sabunlarda fazla miktarda kullanlr. Sabun zeltisi zerinde bitirilmi sabunlarda, tuzlu zeltiyle iki, kez
39
ykanarak temizleme yaplr. Zeytin yandan yaplan amar sabunlarnda, alttaki lessiv suyunda sud kostik, soda ve gliserin bulunduundan tuz miktar daha azdr. Tuz retiminde kullanlan kaynaklar; kaya tuzu, doal tuzlu sular, deniz suyu ve tuz glleridir. retim ynteminin seimi, lkenin hammadde olanaklarna, iklim koullarna, enerji potansiyellerinin cinsine ve teknolojik potansiyellerine baldr.
2.6 Sodyum silikat Sodyum silikat, sabunlarn verimini ykseltmek iin katk maddesi olarak kullanlr. Sodyum silikatn ayrca temizleme etkisi de bulunmaktadr. Sodyum silikat amar sabunlarnda ve toz amar sabunlarnda kullanlr. Silikatn sabun iindeki dalmn kolaylatrmak iin silikata % 5-7 orannda kostik konulduktan sonra, silikatn, sabuna katlmas gerekmektedir. Sabuna, sodyum silikat (su cam), fazla katlrsa, ykama srasnda doku zerine keceinden, ykamay gletirebilir.
2.7 Naftenik asitler Naftenik asitler, petroln tasfiyesi srasnda ele geen (yaklak % 2 kadar), karboksilli asitlerdir. Bu asitler, Cn H2n-1COOH ile gsterilirler. Karboksilli asitler, iklopentann trevlerini ierirler. Naftenik asitlerin sodyum tuzlar, bir nevi deterjan olup emlsiyon tekil edici madde olarak kullanlmaktadr. Naftenik asitin sodyum tuzu ok iyi bir temizleyicidir ve suda ok iyi znr. Bu nedenle, naftenik asitler, sabun yapmnda kullanlr.
40
2.8 Dier Hammaddeler Sabun retiminde kullanlan dier hammaddeler; fosfatlar, pirofosfatlar, polifosfatlar, polimer metafosfatlar, patates unu, niasta, jelatin, soda, perboratlar, kaolin, tebeir, karboksimetil selllozdur. Fosfatlar ve piro fosfatlar, sularda bulunan kalsiyum ve magnezyum iyonlaryla bileikler ve kompleksler oluturarak ykamay kolaylatrrlar.
lal sabunlarda, sabuna borik asit, katran, asitfenik, kkrt, sblime gibi maddeler katlr.
2.9 Hammadde Temin Yerleri Sabun retiminde kullanlan hammaddeler, hem yun iinden hem de yurt dndan temin edilmektedir. Sektrde en nemli hammadde reticisi, Petkim' dir. Dier reticiler u ekilde sralanabilir: Yapa, gsa, Tarm Koruma, Alkim, Ege Kimya, Yimka A.., Alemdar Kimya, Ekmeki Kimya, Optika A.., Patisan A.., Trk Henkel, Deteks, Baer Kimya ve Teknik Ticaret.
41
3. SABUNLAMA YNTEMLER letmede mmkn olduu kadar yksek bir sabunlama derecesine ulalmak istenir.Bunun iin srekli almada meydana gelen gliserinli su, devaml olarak reaksiyondan ekilir ki denge sabunlama ynne kayabilsin.Bylelikle hemen hemen %99 ulala bilinir.Srekli almada buna kolay uyulur.Kesintili almada ise bu duruma uyulmamaktadr.Sabun fabrikasyonu iin iki yol vardr: 1)Eski klasik usul,yalarn poatalarda sabunlatrlmas, 2)Yalarn nce sabunlatrlmas ile ya asidi ve gliserinin elde edilmesi.Ya asidinin fraksiyonlu destilasyonu ile sabun fabrikasyonuna uygun ya asitlerinin ayrlmas, sonra ya asitlerinin soda veya NaOH ile ntralizasyonu.Zamanmzda bu iki yntem de kullanlmaktadr. 1)Poatalarla Yalarn Sabunlatrlmas a)Yksek temperatr sabunlamas b)Dk temperatr sabunlamas,diye ikiye ayrlabilir.Aslnda her metod yksek temperatrde yaplabilir,fakat kle sabunu ve kle-tutkal sabunu yapmnda muhakkak yksek temperatre ihtiya vardr. 2)Ya Asitlerinden Sabun mali Ya asitlerinden sabun imaline gidilmesinin baz stnlkleri vardr; 1.Yalarn sabunlatrlmasyla gliserinden daha iyi istifade edilir, 2.Ya asitleri karmnn destilasyonu ile sabun fabrikasyonu iin istenen ya asitleri daima ayn terkipte alnabilir, 3.Destilasyon ile 10 karbondan kk ya asitleri uzaklatrlm olur. Sabun imalinde, birok fabrikalar bugn de ak kazanda alr.Bu kazanlar, paslanmayan elikten (V2A,V4A) yaplmtr.Ntralizasyon NaOH veya Na2CO3 ile yaplr.Eer ya asiti, destilasyondan geliyorsa, dorudan doruya Na2CO3 ile ntralize edilir, eer yalnz sabunlamadan geliyorsa iinde bir miktar sabunlamam ya vardr.Na2CO3 ile ntralize edilirse sonunda az miktarda, takriben %10 kadar NaOH ile geri kazanlan ya sabunlatrlmaldr. Yalarn sabunlatrlarak ya asitlerine hidroliz edilmesinde kullanlan balca metotlar
42
o kadar iyi
unlardr: 1)Twitchell (reaktif) sabunlamas 2)Orta bask metodu 3)Yksek bask metodu 4)Fermentlerle yaplan sabunlatrma
3.1 Twitchell ( reaktif) Sabunlamas Bu metotta, yalar dorudan doruya su buhar ve slfrik asitle sabunlatrlr. Reaksiyon basks atmosferik basn olup, temperatr 100 C'dir. Cihazlar ok basittir. Bugn bile kk ve orta kapasiteli sanayilerde, bu yntem tercih edilmektedir. Twitchell tarafndan ilk bata, reaktif olarak, aromatik sulfon asitleri kullanlmaktadr. Twitchell' in nerdii ilk emlgator, olein asidi-naftalin karmna 50 C'de deriik slfat asidi tesir etmekle elde edilen rnd. Bu artk kullanlmamaktadr. Esas itibaryla, ya/su emlsiyonunu iyi yapabilecek, slfat asidli ortamda 100C'ye kadar yksek temperatrlere dayanacak bir emlgator bulunmas gerekir. Sabunlamann iyi seyir etmesi bakmndan katlacak olan su miktar nemlidir. Sabunlama esnasnda sudaki gliserin miktan, % 20'yi gememelidir. Katlan suyun miktar, %30 kadar olmaldr. nce ya, slfat asidi ile ykanr. Burada asit miktar, % 1,5-2'dir. Reaksiyon kab, ya arjnn iki katdr. Slfat asidi miktar, reaktif miktarna gre olup, % 0,5 reaktife gre % 0,25' dir. Bu karm ak su buhar ile kaynama derecesine kadar stlr ve sonra iine temizlenmi ya gnderilir.Hafif stmaya devam edilir.Birinci sabunlama 8-12 saatte olur ve yan %85-88i sabunlar.
43
Buhar kesilir ve ya durulmaya braklr. Birinci gliserinli su katlarak yeniden % 10-20 orannda su eklenir ve tekrar sabunlatrlr.. Bu defa, yeni reaktif ve slfat asidine gerek yoktur. 8 saat sonra, % 90-95 sabunlama derecesine ulalr. Hidrolizden sonra kalabilen slfrik asit, baryum karbonat ile baryum slfat halinde ktrlerek giderilir. Eer balangta alman yalar temiz ise elde edilen ya asitleri de berrak ve renksizdir. Bu metotta, byk ya miktarlar ile allabilir. Ancak bu durumda fazla miktarda buhar sarfiyat olur. Sabunlama derecesi u formlle bulunur: % sabunlama derecesi = (asit indisi /sabunlama indisi ) x 100 Twitchel metodunun faydalar:Cihazn basit, bakmnn az oluu, gece kendiliinden almasdr.Byk ya miktarlar ile de allabilir. Mahzuru:Fazla buhar sarfiyatdr.100 kg ya iin 50-75 kg buhar lazmdr. 3.2 Orta Bask Metodu ( Otoklav metodu ) Orta bask metodu ile sabunlatrma, byk tesislerde ok kullanlan bir metottur. Kullanlan basn kazanlar (otoklav), V2A veV4A eliklerinden yaplm dikey otoklavlardr. alma, 6-12 atlk basn ve 170-180 C scaklk derecelerinde yaplr. Kullanlan katalizr Zn tozu veya ZnOdur.
ekil: Orta bask metodunda kullanlan bir otoklav (eski konstrksiyon) Hidroliz iin yaa, % 20-50 orannda su katlr. Istma ilemi direkt istimle yaplr. Sabunlama derecesi % 95' e ulatnda sabunlatrma ilemine son verilir. nk bu noktadan sonra oluan rnn rengi koyulamaya balar. Sabunlamadan sonra, karm bir ayrma kabna alnr ve burada iki faz halindeki ya asitleri ve gliserin birbirinden ayrlr.Ya asidi, Zndan slfat asidi ile ykamakla temizlenir.
44
3.3 Yksek Bask Metodu Modern iletmeler yksek bask ile almay tercih ederler.Burada temperatr 225oC ve bask 26 at kadardr.Katalizr genellikle kullanlmaz, yalnz su ile sabunlatrlr.Bu scaklkta zararl yan reaksiyonlar da meydana gelmemektedir. Istma otoklava gnderilen direkt istim ile yaplr. Su olarak genellikle gliserinli su kullanlmaktadr (%15i gememeli). Yksek bask metoduyla kesintili ve srekli almalar yaplabilmektedir. Kesintili ahamada, sabunlama derecesi % 90-92 olarak gerekleir. Bu oran ykseltmek iin su deitirilip tekrar sabunlatrlr.Bu ekilde sabunlama derecesi %96ya kadar ykseltilebilir. Yksek bask metoduyla srekli olarak alan tesisler iki gruba ayrlr. Su ve yan k ynne gre, ayn akm ve kart akm prensiplerine gre alan iki grup mevcuttur.
45
3.1)
Bamag ASCH Prosesi
giderilen nolu
karm
10
santrifjde
gliserinli su fazn altta

8 9 1 4
olmak zere brakr.st

2
faz olan ya asitli ksm 3

5 nolu
kartrma
Su Ya 7
kabnda bir miktar su ile kartrldktan sonra 4

6 nolu
s nolu otoklava
deitiricisinden
Ya asidi 10
geirilerek ikinci
verilir.kinci otoklavda
Gliserinli su
kalabilen ya hidroliz edilir ve sabunlatrma ilemi tamamlanarak 5 nolu bask gidericiden geirilen ya asidinin gliserinli suyu 6 nolu santrifjle ayrlr.Ya st darya asidi santrifjn
EKL 1 :Yksek bask metoduyla(Bamag ASCH) ile srekli olarak alan bir tesisin akm emas 1 ve 2 :Otoklav 3 ve 7 :Kartrma kab 4 :Is deitirici 5 ve 9 :Ekspansiyon (bask giderme cihaz) 6 ve 10 :Santrifj 8 :n stc Ya ve gliserinli su 7 nolu iyice
fazdr ve
buradan alnr.Alt faz olan gliserinli su tekrar sisteme yeni giren ya ile karmak zere 7 nolu kartrma kabna gnderilir.
kartrma
kabnda
kartrldktan sonra 8 nolu n stcdan geirilerek 1 nolu ilk otoklava gnderilir.Yan nemli bir blm hidroliz edilerek 4 nolu s deitiricisinden giderme 9 nolu bask cihazna verilir.Basks
46
3.2) Ittner-ColgateEmery Prosesi
ise, tabanndan verilir.Ya spesifik
Vakum
arlna uygun olarak kulede

Vakum Havay karma Su Tuz giderme Vakum Havay karma Ist c Ya stim 50-60 At Gliserinli su
yukarya doru karken, su aaya doru iner ve kule ierisinde temas ederek sabunlama olur.ki Yaasidi saatte sabunlama derecesi % 96-99 oranna eriir.Ya asidi kulenin bandan ekilir.Sudan, nce durulma ile, sonra vakumda ayrlr.Gliserinli su ise kulenin tabanndan devaml olarak alnr.Konsantrasyonu % 10-20 kadardr. 3. 4) Fermentlerle yaplan sabunlatrma Fermentlerle yaplan sabunlatrma, her ne kadar en temiz rnleri verse de, sanayide pek fazla uygulama alan bulamam ve sanayideki deerini kaybetmitir.
EKL 2 :Yksek bask metoduyla (Ittner-Colgate-Emery Prosesi) ile srekli alan bir tesisin akm emas ekil 2 deki akm emasnda grld gibi kar akm prensibine gre alr.ekil 2 de grlen reaksiyon kulesi, 24 m boyunda ve 1 m apndadr.Istma, kulenin iki yerinden gnderilen istim ile direkt olarak yaplr.Sabunlama, 250-260 oCde ve 55 At basn altnda yaplr.Ya ve su ayr ayr hazrlandktan sonra, birer stcdan geerek su, kulenin bandan, ya
47
4. SABUN RETM Sabun retiminde, iki temel proses vardr. Bu yntemler, yalarn kestiklerle
sabuniatrlmas ve ya asitlerinin ntralizasyonu prosesleridir.
4.1 Yalarn Kestiklerle Sabuniatnlmas Kostiklerle yalarn sabunlatnlmas scakta veya dk temperatrde yaplmaktadr. Bu prosesin genel reaksiyonu u ekilde yazlr:
(RCOO)3C3H5 + 3NaOH _____> 3NaOH + C3H5 (OH)3
(4.1)
Yalarla alkaliler arasnda iyi bir reaksiyon gereklemesi iin en nemli nokta, emlsiyon oluumudur. Bu iki sv arasndaki emlsiyonun srekli olabilmesi iin bir yzey aktif vastann ortamda bulunmas gereklidir. Emlsiyon salanmasyla reaksiyon her tarafta ve etkili bir ekilde yrr. Bu sabunlama reaksiyonunda bizzat sabunun kendisi emlsiyonlatrc grevini stlenir. Sabunlama kaynatma prosesi ile uygulamaya konulacak ise, ilemler, kademede incelenir. Birinci kademe, yzey aktif karakterin oluumudur. Birinci kademenin iyi bir ekilde oluumu, ileri kademeler iin gereklidir. kinci kademe, ok hzl bir sabunlama aamasdr. Yalar, hzla oluan sabun miselleri arasnda dalarak sabunlar. Sabunlama hz, bu miseller iindeki yaylma hzna baldr. nc aama, bitirme kademesidir. Bu aamada, ya tanecikleri azald iin fazla miktardaki sabun miselleri arasndaki ya tanecikleri kolayca karak alkalilerle birleemediinden, reaksiyon hz da yavalamaktadr. Bitirme ileminde, kaynatma devam ettirilerek sabunlamayan ya miktar, 0.1' e dnceye kadar sabunlatrma yaplr. Mamul sabunda, sabunlamayan ya miktar en ok, % 0,09' dur. rnek olarak koko veya palm yalarndan yaplan sabunlar daha iyi yzey aktivite gstermektedirler. Bunun yannda, don ya da dier yalara gre daha iyi
48
49
emlsiyonlatnc olmas dolaysyla, koko veya palm yalarna kartrlmas, sabunlatrma reaksiyonuna hz verecektir.
bir miktar don ya
Kle sabunu (ekirdek sabunu) retiminde ilkel madde olarak i ya, kemik ya, palm ya, zeytin ya, yerfst ya gibi yalar kullanlabilir. znrln arttrlmas ve iyi kpk elde edilmesi bakmndan bir miktar reine katlr. Sabunlatrma iin kullanlan kostik miktar, tristearik veya tripalmitik asit zerinden hesaplanr. Tristearine gre % 13,5 NaOH, % 18,9 KOH ve tripalmitine gre de, % 14,9 NaOH, % 20,8 KOH alnr. Kle sabunlar retiminde % 20-25 orannda ayiei, susam ve soya yalar da belirtilmi olan yalara kartrlabilir. Ancak bu kartrlan yalardan gelen doymam ya asitlerinin sabunlar, uzun bir sre sonra, okside olarak ykamadan sonra doku zerinde ho olmayan kokuya neden olurlar. '% 15 NaCI
Sabunlama kolonu
l.Seperatr
Istc
Filtre
Debi ayarlayc
Ya Istc Ayarlama
Filtre
Debi ayarlayc Sabun Dinlenme Kartrma Kalp Kurutma

49
2.Seperatr
Kazan
Kazan
Kazan
Makinas
"ekil 4. l" Srekli alan bir banyo sabunu tesisinin akm emas ekil 4. l ' deki tesiste, stma genellikle istimle yaplarak ya ve kostik karm kaynatlr. Bir sre sonra sabun kvaml bir ekilde st tarafta toplanr. Oluan sabunun daha akc
50
50
olmas ve kmenin tamamlanmas iin sabunlatrma kazanna elektrolit olarak tuz zeltisi katlr. Sabunlatrma kolonunda zel bir kartrc vardr ve kolon kapal bir sistem olup temperatr 110-120 C arasndadr. Basn 4-8 atm.'dir. Sabunlama tamamlandktan sonra bir seperatrde sabun tutkalnn altndaki lessiv suyundan ayrma ilemi yaplr. Lessiv suyu, gliserin retiminde deerlendirilmekte olup bileiminde % 6-12 orannda gliserin, % 7-8 NaCI, % 2-4 NaOH, % 76-86 su ve organik safszhklar yer alr. Ayrca sabun ayarlama kazannda sertlii giderilmi ayarlama suyu (% 4 NaCI ve % 8 NaOH ieren) le kartrlr. Bundan sonra ikinci bir seperatre alnan karm, bekletilme ile iki faza ayrlr. stteki faz temiz ksm olup bfazdr. Alt ksm ise a-fazdr. st faz, bir dinlenme kazanma alnr, b-faz, ham sabun olup beyazlatclar, anti oksidan gibi maddeler katldktan sonra kalplara dklr ve kurutularak ambalajlanr, mamul haline getirilmi olur. a-faz, % 35 kadar ya asidi ierir ve bu faz tekrar geriye dnerek sabunatrhr.
51
51
4.1.1 Monsavon prosesi
Yalardan
itibaren
srekii
alan
banyo
sabunu
fabrikasyonuna
rnek
olarak
gsterilebilecek nemli bir proses de, Monsavon prosesidir.
NaOH
X
Ya
Homogenizatr
Ykama kulesi Reaktr
kme kab
Toplama kab
"ekil 4.2" Srekli alan (Monsavon prosesi) proses ile banyo sabunu retimi akm emas ncelikle ya % 3' lik sud kostikle homojenizrde emlsiyon haline getirilir.80 C nin zerindeki scaklklarda sabunlatrma hzl olur. Reaktrde temperatr 100-105 C ye ular. Sabunlama dakikada biter. Reaktrde on dakika kaldktan sonra toplama kabna alnan
52
karm, daha sonra ykama kulesine gnderilir. Ykama kulesinde kart akmla tuzlu suyla ykama yaplr. Ykama kulesine giren sabun, % 65-68 orannda ya asidi, % 0,1-0,3 orannda NaOH ve % 6,3 orannda gliserin ierir. Bu kule drt kademelidir. Sabun her kademede on dakika bekletilir ve kulenin tabanndan alnan gliserinli tuzlu su % 16
53
52
orannda gliserin bulundurur. Kulenin st ksmndan alman sabun bir kme kabna alnr ve buradan da, artk lessiv suyundan ayrlm olan sabun, kurutmaya sevk edilir. Modern tesislerde kurutma ve soutma vakum altnda bir arada yaplmaktadr (Alpar, 1969).
4.1.2 C.T.P. ( Conti Thermo Press ) prosesi
Kartrc
Istc Nakledicr\ Soutucu
Gliserin toplama kaplar Kostik
Dier ilemler Sabun "ekil 4.3" Srekli alan (C.T.P. prosesi) proses ile banyo sabunu retimi akm emas
54
53
C.T.P. prosesi, temperatrn artmasyla sabunlama zamannn azalmasna dayanmaktadr. rnein, teorik sabunlama zaman 150 C de 31,4 dakika, 175 C de 10 dakika, 200 C de 4 dakikadr. Temperatrn artmasyla basn da artacaktr. rnein 200 C de 20-30 atm. basnta alan ve ekil 4.3 ' de grlen tesiste sabunlama birka dakikada sona erer. ekilde ya ve kostik belirli miktarlarda llerek 180 C ye stlr ve reaktre girer. Reaktrde temperatr, 200 C dir ve sabunlama birka dakikada olur. Reaksiyon rn, vakum kolonuna geer, burada su ve gliserin buharlar,ikinci vakum kolonuna varr. kinci vakum kolonunda gliserin younlar ve alt kaplarda toplanr. Su buhar ise kondenzatre geerek younlar; % 1-2 gliserin ihtiva eder ve kostiin hazrlanmasnda kullanlr. Birinci kolonun tabanna varan sabunun temperatr 150 C ye dmtr, bir pres nakil vastasyla soutucuya geer. Soutucuda ilaveler yaplr (koku, dolgu, boyar madde v.s.). Sabun, tekrar bir pres nakil vastasyla kartrcya, kartrcdan soutucuya ve soutucudan da 100 atm. basn ile, uzun silindir halinde, darya bastrlr (AIpar,1969).
4.2 Ya Asitlerinin Ntratizasyonu ile Sabunlatrma
Ya asitlerinden itibaren sabun retiminin salad avantajlar u ekilde sralanabilir: Modern tesislerde ya asidi ve ya ayr ayr stldktan sonra bir dispersiyon makinasnda hzla dispersiyon oluumu ile birlikte reaksiyon sratle gerekletirilebilir. Sud yerine soda zeltisi kullanldnda kprmeye neden olan CO2 oluacandan bunun giderilmesi iin buhar gnderilerek gaz k kolaylatrlr.Ya asidinden itibaren srekli prosesle banyo sabunu retimi Mazzoni tesislerinde gereklemektedir.
55
nm nm (3
Mamul sabun
(71
"ekil 4.4" Ya asidinden itibaren srekli prosesle (Mazzoni tesisi) banyo sabunu retimi akm emas l: Ya asidi deposu 2: Sud kostik deposu 3: Filtreler 4: Seviye ayarlayclar 5: n stclar 6: Dozaj makinas 7: Turbadispersiyon makinas 8: Hcre 9: Kontrol dolab 10: Mikserler 11: Sabun deposu Tesis, distillenmi ya asidi ile almay tercih etmektedir. Ancak direkt sabunlamadan gelen ya asitlerini de baz ufak deiikliklerle ileyebilir. ekil 4.4 ' de, ya asidi ve NaOH zeltisi bulunduklar depolardan alnarak, birer filtreden geirilirler. n stcda sldktan sonra, seviye ayarlaycs ile sabit akm basnc temin edilir ve dozaj makinasndan (ayn fazda alan iki makinadr), ortalama bir miktar geirilerek turbo-dispersiyon makinasna varr. Turbo-dispersiyon makinasnda, kostik ve ya asidi ok ince dispersiyon haline getirilir. Turbodispersiyon makinasnda, ntralizasyon sratle gerekleir. Oluan banyo sabunu, mikserlere gnderilir ve birinci mikserden bir miktar sabun tekrar turbo-dispersiyon makinasna geri gnderilir. Bunun sebebi, yeni gelen ya asidi-kostik karmna zc tekil etmek ve dolaysyla reaksiyonu abuklatrmaktr.
56
55
Geri gnderilen banyo sabunu, turbo-dispersiyon makinasma varmadan nce bir hcreden geer. Bu hcrede bir potansiyometre gibi grev yapan bir gerilim zinciri bulunmaktadr. Burada alkaliyete bal olarak meydana gelebilecek en kk bir gerilim fark, 9 no.' lu kontrol dolabnda bulunan bir amplifikatr yardmyla llr. Buradan kalevi dozaj tulumbasna kumanda ederek alkali miktar % 0,01 mertebesinde ayarlanabilir. Turbo-dispersiyon makinasnda ntralizasyon scakl 100 C dr. Sabunlama derecesi % 99,9' dur. Mikserlerde homojenize edilen banyo sabunu, sabun deposuna gnderilir. Mazzoni tesislerinde sabunlamann gereklemesi sonras, sabun pompalarla ekilerek filtreden geirilir. Daha sonra pompa ile eanjre baslan sabun, dtan gelen buhar sistemi ile stlmaktadr. Bu n stmann derecesi, eanjrn buhar basncna baldr. n stmadan geen sabun bir miktar nemi burada kaybeder ve daha sonra vakum altnda bulunan ana kazana, sprey eklinde, kazann evre duvarlarna fkrtlr. Sabun bir meme vastasyla atomiserin duvarna pskrtlr. Sabunun memeden kp atomiserin duvarna yapmasna kadar geen sre iinde vakum, sabunun iindeki tm rutubeti ince toz haline getirerek ayrr. Toz sabun kollektrler tarafndan tutulur. Rutubeti uurulan kuru sabun atomiserin duvarna yapr. Atomiserde vakum 20-30 mm Hg' ye getirilir. Temperatr 20-25 C, basn 20 mm Hg dolaylarndadr. Burada herhangi bir vakum kaa olduunda, olas basn dlerini len hassas bir manometre vardr. Atomiserin iinde duvara yapan sabunlar kazmak iin dner bakl bir sistem bulunmaktadr. Bu sistem vastasyla atomiserin duvarna yapan sabun kaznr ve kazann alt ksmna drlr. Birka tane bulunan pervane burgularla boya ve esansn, burada iyice karmas salanr. Daha nce de belirtildii gibi, sabundaki nem miktar n stcnn scaklna ve ana kazandaki vakum derecesine baldr. Vakum derecesi rnn kuruluuna ve son scaklna etki eder. Bu ana kazandan stun halinde kan sabun kesiciye gnderilir. Kesicide nceden belirlenen llere gre kesilir ve bir bant vastasyla tnele girer. Tnel silindirik ekildedir ve iinde dnen raflar bulunmaktadr. Sistemdeki raflar ok yava ilerler.
57
56
Tnelde, kalp sabunun yzeyi sertletirilerek damgalamas kolaylatnlr. Tnelden kan sabun, bir bant vastasyla damga ve ambalaj makinasna gnderilir. Mazzoni tesisinde, banyo sabunu retildiinden, kalp sabun damga makinasndan ktktan sonra bu basit vastasyla ambalaj makinasna gnderilir. Burada polietilen ambalaj kad kullanlarak ambalajlama yaplr ve bir rezistans vastasyla stlarak kenarlar yaptrlr (Alpar, 1994).
4.3 Yadan Sabun Hamuru retimi Uygun bir ya karm hazrlandktan sonra kesikli veya devaml sistemlerle, NaOH, NaCI ve su gibi hammaddeler kullanlarak, stokiometrik olarak kartrlp stlarak sabunlatrman yalardan ilk nce ya hamuru retilir. % 30-33 rutubet ieren sabun hamuru kartrclara alnr ve antioksidan, optikbeyazlatc gibi kimyasallar ilave edilir. Sabun hamuru, s eanjrnde belirli bir scakla kadar stldktan sonra vakum altndaki atomizere gnderilerek kurutulur. Sabun, % 12-26 rutubete kadar kurutulur. Atomizerden kan sabun, sabun cipsi olarak retilebilir veya prosese devam edilerek, gerekli ise koku ve boya ilavesinden sonra sabun kalb olarak sabun retilip ambalajlanarak piyasaya srlr.
58
57 Ya Pompa Kostik Su Tuzlu su Boya Esans Kimyasallar BAST BUDN OTOKLAV SOUTUCU BIAK Statik mikser BUDINOZ
Glserinli SU
DAMGA YIKAMA KOLON SANTRFJ Safszhklar AMBALAJ
SABUN
^"Antioksidan KARITIRICI *~Renk aclar
KOLILEME
PAKETLEME
CPS STOKL.
"ekil 4.5" Srekli prosesle banyo sabunu retimi akm emas
59
58
4.3.1 Ya aartma Ya aartma, yada znen safszlklarn aktif toprak ile yadan uzaklatrlmas ve renginin almas ilemidir. Aartma toprak olarak tonsil kullanlabilir. Aartma ileminde ilk olarak msilaj alnmas ilemi gerekletirilir. Msilaj, yan ihtiva ettii sspansiyon halindeki safszlklar ile suyun alnmas ilemidir. Msilaj almak iin, ya, msilaj tankna ekilir. Buhar alarak, ya, 60-70 C' ye kadar stlr. Karr haldeki yaa, Kalite Kontrol Blm tarafndan tespit edilen miktarda teknik fosforik asit (HsPO^ ilave edilir. Ya-su-H3P04 karm 10-15 dakika kartrlr. Kalite kontrol blm tarafndan tespit edilen miktarda su, yaa 60-70 C de ilave edilir. Kartrma ilemi durdurulur ve ya 4-5 saat kadar dinlendirilir. Dinlenmi yadan numune alma talimatna uygun olarak numune alnr ve Kalite Kontrol Blmne numune verilir. Tankn altndaki su ve yabanc maddeler, atk su artmaya verilir. Msilaj alnm ya, aartma ilemi iin vakum tankna ekilir Buhar alarak ya, 100-110 C ye kadar stlr. Yan kalitesine bal olarak, kalite kontrol blm tarafndan belirlenen miktarda aktif toprak (tonsil), karr haldeki yaa ilave edilir. Tonsil kuru olarak, tonsil tankna dklr ve ardndan vakum kazanma 60-70 torr basnta ilave edilir. Ya, 100-110 C de, 30-40 torr vakum altnda, 45-60 dakika kadar kartrlr. Bu ilemden sonra, yaa 20-25 C de souk su verilerek, yan 90 C ye soumas salanr. Kalite Kontrol Blmne numune verilerek kan sonuca gre, yan standartlara uygun olmas durumunda, ya filtre edilir. Yan aarmam olmas durumunda, yaa, kalite kontroln belirledii miktarda tonsil ilave edilir ve 20-30 dakika kadar kartrma salanr. Yaplan bu ilem sonucu, renk standarda uygun ise, filtreye verilir. Yan aarmayaca sonucuna varlrsa, ya aartlmayarak ham tankna ekilir. Filtreye verilen 10 ton ya, 2-3 saatte filtre edilir. Filtre edilen ya, aartlm ya tankna ekilir. Aartlm ya tank paslanmaz olmaldr. Filtrasyon sonunda, filtre press buhar ile ykanarak yan tamamnn alnmas salanr. Tonsil filtreden kazlr ve flara alnarak pe atlr.
60
59
4.3.2 Ya paalnn hazrlanmas Ya paal, sabun retiminde kullanlan yalarn karmdr. Btn sabun cinslerinin retimi iin formlasyona uygun olarak hazrlanan ya karmlarnn tamamn kapsar. Banyo sabunu retiminde, paal forml oranlan dorultusunda retime geilir Ya stok tank ile paal tank arasnda bulunan hat, buhar ile temizlenir. Paal defterinde yazl olan yalar, sra ile cins ve miktarlarna uygun olarak flowmeter' dan geirilerek paal tankna alnr. FIowmeter, ak basncnn yaratt rezonansa bal olarak geen akkan yan, kg. cinsinden miktarn belirleyen elektronik bir sayatr. Paaln tamamlanmasndan sonra, tand yol buhar ile ykanr. Paal tankmdaki ya karm, devir daim pompas ile 5-20 dakika kadar kartrlr. Ayn zamanda buhar alarak paaln scakl 65-70 C' ye kadar kartlr. Kalite Konrol Blmne numune verildikten sonra devir daim pompas ve buhar kapatlr. Paaldaki tortu ve su miktar ile orantl olarak tuvalet paallarnda 1-2 saat, birinci grup paallarda ise 4-7 saat dinlendirme yaplr. Dinlendirme sresince ya scakl 55-60 C* dir. Altta biriken tortu, tortu tankna alnr. Ya paal ise ilenmek zere, srekli banyo sabunu besleme tankna alnr.
4.3.3 Tortu tanknda toplanan tortularn deerlendirilmesi Ya paalnn altndan alnan tortu ve su, tortu tanknda biriktirilir. Tortunun 15-20 ton olmas durumunda tortu, msilaj tankna verilir. Msilaj alnan tortu, tekrar paal tankna ekilir.
4.3.4 Otoklav Ya paal hazrlandktan sonra, nitenin buhar ve ana vanas alr. Tesiste sabun hamurunun tanaca btn borular buhar ile temizlenir. Besleme tanklarnn stma buhar alr ve tanklar 80-85 C ye kadar stlr. Scaklk, otomatik olarak kontrol altnda tutulur. Otoklav, ya paalnn sabunlatrma ileminin yapld, basn altnda bulunan, paslanmaz tanktr. Otoklav-besleme tanklar vanalar alr ve devirdaim pompas
61
60
altrlr. Grup pompas ile otoklava ekivalent miktarda ya, kostik ve tuz verilebilmesi iin, grup pompas alma deerlen incelenir ve grup pompasnn ayarlamas yaplr Grup pompas, sabunlatrma ileminin temini iin gerekli ekivalent miktarda ya, kostik, tuz ve suyu pompalayan, bir ana motor ile birbirinden bamsz ayarlanabilen, bir pompalar sistemidir. Otoklav buhar vanalar alarak sabun hamuru, 120-130 C ye kadar stlr. Otoklav, 1,7-2,4 bar basn altnda otomatik olarak kontrol edilir. Otoklav, drt blmden oluur ve kademeli olarak doldurulmaktadr. Otoklav dolana kadar sabun hamuru devirdaime verilir. Otoklav knda sabundan 5-10 dakikalk aralklarla numuneler alnr. Alnan numunelerde, tuz ve alkalite analizi yaplr. Alnan numune 80-90 C' ye kadar soutulur. Alnan numune iki faza ayrlr. ki faza ayrlan sabun hamurunda, sv faz zerinde kalevi ve kostik tayinleri yaplr. Analiz sonularnda, tuz oran % 10-16 ve kalevi oran %0,2-0,5 karsa, otoklavn doldurulmas ilemi devam eder. Tuz ve kalevi yzdeleri uygun deilse, grup pompas ayan ile tuz veya kostik ayarlar standart deerlere gre ayarlanr. Otoklav doldurulduktan sonra, sabun hamuru basn farkndan dolay cooling miksere
4.3.5 Cooling mikser Cooling mikser, yatay soutma serpantinli paslanmaz bir tanktr. Otoklavda bulunan standarda uygun sabun hamuru, basn farkndan dolay cooling miksere geer. Demir veya mangan giderilmi soutma serpantinin suyu alr ve altrlr. Sabun hamuru, 120-130 C den, 85-90 C ye kadar soutulur. 85-90 C ye kadar soutulmu olan sabun hamuru, basn farkndan dolay statik seperatre geer.
4.3.6 Statik seperatr Statik seperatrde faz ayrtrma ilemi gerekletirilir. 85-90 C ye kadar soutulmu olan sabun hamuru, basn farkndan dolay statik seperatre geer. Soutulmu olan sabun hamuru elektrolitik dengeye ulatndan statik olarak iki faza ayrlr. Birinci faz, sabun
62
61
hamuru fazdr. Sabun hamuru faz, stten tama suretiyle ykama kolonuna gnderilir. ikinci faz "spent 1ye" fazdr. Bu faz, gliserinli su fazdr. Ham spent iye, anastok tankna alnr.
4.3.7 Ykama kolonu Ykama kolonu, sabun hamurunun s af s izli ki ardan arnd ve sabunlamann tamamland kolondur. Grup pompas ayarlan yaplarak kolon, % 1,5-6,0 NaOH ve % 5-10 NaCl ile doldurulur. Kolonun doldurulmas srasnda analiz yaplr. Analiz sonucu, % 5-10 NaCl ve % 1,56,0 NaOH oranlar salanrsa, ykama kolonunu doldurma ilemi devam eder. Ykama kolonu kartrcs altrlr. Statik seperatrden gelen sabun hamuru faz, pompa ile ykama kolonuna verilmi olan karr haldeki % 1,5-6,0 NaOH ve % 5-10 NaCl ile kartrlr. Sabun hamuru, younluk ve elektrolitik denge sebebiyle ayrarak yukarya doru kar. Sabun hamuru kolonda ykselirken ykanr ve sabunlamas tamamlanr. Safszlklar, "spent iye" ile birlikte kolonu terkeder. Stok tankna akan sabun hamurunun, analiz sonularnn uygun bulunmamas halinde % 1,5-6,0 NaOH ve % 5-10 NaCl1 lik zelti bileiminin salanmas gerekmektedir. Bu bileimin salanmas iin grup pompas ayarlar yaplr. Standarda uygun sabun hamuru, ykama kolonunun stnden taar. Sabun hamuru, rengine bal olarak % 12' lik Blankit ilavesiyle, dozaj pompas ile dozajlanr. 8 ton/saat1 lik sabun hamuruna saatte 15-35 cm. Blankit zeltisi dozajlanr. Taan sabun, s deitiriciden geirilir. Sabun hamuru scakl 85C nin altnda olduu takdirde, s deitirici buhar alr ve sabun hamuru scakl 85-90 C ye ayarlanr. Ykama kolonundaki ykama sonucu, altta biriken "spent iye", otoklavda kullanlmak zere besleme tankna transfer edilir.
4.3.8 Santrifj Dakikada 4950-5000 devirlik hzla dnen ve sabun hamurundaki % 7-9 orannda "spent iye" , sabun hamurundan ayrmaya yarayan, ayrc seperatrdr. Santrifj, ykama kolonundaki sabun hamurunun santrifje ulamasndan 15 dakika nce altrlr. Ykama kolonundan ve eanjrlerden 85-90 C scaklkta gelen sabun hamuru, santrifje verilir. Santrifjdeki ayrma sonras, sabun hamuru, stok tankna verilir. Kalite Kontrol Blmne
63
numune verilerek, kalite kontrol sonularna gre santrifj k, birinci grup, amar, banyo sabunlar iin, sabun hamuru NaCl oran % 0,50-0,80 olmaldr. Kalite Kontrol Blm sonularna gre, Palmolive1 ler iin NaCI oran % 0,50-0,70 ve NaOH oran % 0,150-0,350 olmal, amar, banyo sabunlan iin NaOH oran % 0,100-0,250 olmaldr. Gliserin maksimum % 0,6 orannda, rutubet % 30-33 orannda olmaldr. Uygunsuzluun olmas durumunda, balangtaki %1,5-6,0 NaOH ve % 5-10 NaCl zeltisi bileimi, grup pompasnda ayarlanr. Santrifjde ayran "yan spent iye" zeltisi, kolona tekrar geri verilir. Stok tankna verilen sabun hamuru, stok tanknda stoklann Sabun hamuru, retim planna gre melanjre ekilir.
4.3.9 Melanjr Melanjr, kartrcl tanktr. Sabun hamuru stok tank ile melanjr aras sabun hatt, buhar ile temizlenir. Sabun hamuru, melanjre, kartrc hizasna kadar doldurulur. retilecek sabun iin, uygun katk maddeleri tartm yaplr. Katk maddeleri, sabun hamuruna ilave edilen kimyasal maddelerdir. Tartlan katk maddeleri, katk maddeleri tankna doldurulur. Uygun miktarda su ilave edilir. zelti, buhar alarak 80-85 C ye kadar stlr ve hava verilerek kartrlr. Hazrlanm olan zelti, karr halde bulunan melanjrdeki sabun hamuruna ilave edilir. Sabun hamuru, altnda bulunan ekme pompas ile devirdaime verilir. Kalite kontrol blm tarafndan ngrlen ve 75-85 C scaklkta bulunan ntralizasyon ajan, karr halde bulunan sabun hamuruna azar azar pompa ile ilave edilir. Ntralizasyon ajan, sabun hamurunda bulunan serbest kaleviyi, ntralize etmek iin kullanlan ajandr. Kalevi seviyesi, standart d ise, gerekli miktarda ntralizasyon ajan, kalite kontrol bulum tarafndan belirlenerek, melanjrde karr halde bulunan sabun hamuruna ilave edilir. Bylece alkalite seviyesi, uygun hale getirilir. Ntralizasyon ajan ile kimyasallar 1,0-1,5 saat kadar kantrlr ve sabun hamuru devirdaime verilir. retilen sabun hamuru, izole edilmi biriktirme kazannda stoklanr. Sabun hamuru scakln muhafaza etmek iin tank kapal olmaldr. Sabun hamuru kn en fazla 3-4 gn, yazn en fazla bir hafta olmak zere, st kapal ve izole edilmi tanklarda muhafaza edilir.
64
4.3.10 Kurutma Kurutma, sabun hamurunun ihtiva ettii rutubet yzdesini, sabun formlasyonuna uygun olarak uurup istenilen T.F.M. deerlerine ulatrma ilemidir. T.F.M., toplam ya asitleri miktardr. lenmek zere hazrlanm olan sabun hamuru, melanjrden besleme tankna ekilir. Vakum pompas altrlarak vakum tutulur. Eanjr, buhar ile ykanr ve stlr. Sabunun getii btn hatlar buhar ile temizlenir. Vakum, sabunun cinsine bal olarak "Proses Kontrol ve Takip Formu" deerine uygun olan Torr civa deerine ayarlanr. Sabun hamuru, besleme tankndan besleme pompas ile eanjre verilir. Sabun hamuru, scaklk ayar salanana kadar, devirdaime verilir. stenilen scakla ulanca, atomizer vanas alr ve sabun atomizere pskrtlr. Sabunun atomizere pskrtlmesinden sonra, retilecek olan sabunun cinsine bal olarak uygun oranda tuz ilavesi yaplr. Atomizer alt budinz soutma suyu alarak sabunun atomizer iinde yma yapmas nlenir. Atomizer k sonras elde edilen sabun cipsinden, Kalite Kontrol Blmne numune verilir. Kalite Kontrol Blmnde, rutubet, tuz, kalevi analizleri yaplr. Rutubet ve tuz analiz sonular, standart d ise, sabun, rafine miksere verilmez. Rutubet ayar, scaklk derecesi ile, tuz oran ayan da, tuz dozaj pompas ile salanr. Standart d sabun cipsi, kalite kontrol blmnn verecei rapora gre deerlendirilir veya krnt kazanma atlr. Fire sabun, krnt kazannda eritilip ykanarak tekrar kullanlr. Kalite Kontrol Blmnn onaylad sabun cipsi, sabun cipsi stoklama filosunda biriktirilir.
4.3.11 Rafine mikser Standart d olmayan sabun, rafine miksere verilir. Rafine mikser, sabunun renklendirilmesin! salayan ve sabunu rafine eden sonsuz vida sistemli bir mikserdir. retilecek sabun renkli ise, esans-boya-B.H.T. zeltisi, ngrlen bileimde hazrlanr. Esans, sabun retiminde kullanlan, orjinal iek kokulu veya buklet kokulu organik bileiklerdir.
65
64
B.H.T., bir antioksidan olup sabunun bozulmamasn salayan ajandr. Boya, sabunu renklendiren zel organik kimyasallardan olumaktadr. Esans-boya-B.H.T. zeltisi, esans dozaj pompas tankna doldurulur. Gerekli esans miktar dozajlamr. Rafine edici mikser altrlr ve Proses Kalite Planna uygun olan elek taklr, Budinz soutma sular alarak Proses Kalite Planna uygun dereceye ayarlanr. Budinz, sabuna katlan beyazlatc ve esans gibi maddelerin sabunla iyice karp homojen bir karm oluturmas iin kullanlan aletlerdir. Budinzlerin etrafnda su soutma sistemleri vardr. Bu sularn scaklklar 20-25 C arasndadr. Bunlarn yan sra, sabunun kalptan kolay ve dzgn kabilmesi iin budinzn ucunda bir ya sistemi bulunmaktadr. Bu yan scakl, rezistansla stlarak 80 C ye getirilir. Budinzn k ksmna, istenilen sabun ekline gre kalp taklr. Soutma sular, Proses Kalite Planna uygun olan 20-25 CP ye ayarlandktan sonra, esansl ve boyal sabun cipsi, silindire verilir. Silindir, sabun cipsini homojen eden, l bir silindir sistemidir. Silindir soutma sular alr. Silindir k sabun cipsi, dik bant ile vakumlu dubleks budinze verilir. Vakumlu dubleks budinz, vakum odal, rafine ve homojenlii salayan sonsuz vida sisteminden olumaktadr. Vakumlu dubleks budinze uygun elek taklr. Vakum tutulur, budinz altrlr ve rafnasyon-homojenizasyon ilemi tamamlanr. Bu ilemden sonra sabun, baa verilir. Kalp halinde sabun retilmek istendiinde vakumlu dubleks budinzden kan sabun uzun bir erit halindedir ve bu erit baklarla kesilir. Baklar devaml dner haldedir ve sabunu bir darbede deil, sabun ilerledike kademe kademe keser. Baklarn aralklar sabunun istenen gramajna gre ayarlanr ve baktan kan her kalp sabun eit arlktadr.
4.3.12 Damgalama Baktan kan kalp halindeki sabunlar, tnele girer. Tnelin amac, baktan kan kalp halindeki sabunlarn yzeyini sertletirerek damga ilemini kolaylatrmaktr. Tnel uzun veya dner rafl olabilir. Her iki sisteminde ilevi ayndr ancak tnelin ekline gre,
66
65
sabunun tnelde kalma sresi deiir. Daha rutubetli olan sabunlar, tnelde daha uzun sre kalmak zorundadr. Byle durumlarda uzun tneller tercih edilmektedir. Yer tasarrufu da nemli bir etken olduundan, silindir eklindeki dner rafl tneller de, uzun tnellere tercih edilmektedir. Tnellerde, damga souk zeltisi kullanlr. Damga souk zeltisi, -3032 C scaklklarda donmayacak zellikte olmaldr. Bunun iin monoetilenglikol kullanlr. Monoetilenglikol' un sudaki zeltisinin donma noktas dktr. Arlk olarak % 40* hk monoetilenglikol' un sudaki zeltisi hazrlanarak, damga souk zeltisi oluturulur. Soutma altrlarak, -20 24 C scakla kadar soutma salanr. Damga souk zeltisi, kalplara devirdaime verilir ve kalplar soutulur. Kalplardaki buzlanma silinir ve tnelden gelen standarta uygun yeterli saydaki kalp sabun damga makinasna verilir. Damga makinas, sabun kalb zerindeki ekil veya yazy oluturmak iin presleme ilemini gerekletiren makinadr. Damga makinasmda, sertlemi olan sabun, otomatik olarak damgalanr.
4.3.13 Ambalajlama Ambalajlama, sabunu, polietilen, P.V.C., D.P.P., karton ve kue ile uygun bir ekilde zarflayp, yan, alt ve st ksmlarn rezistansla starak yaptrma ilemidir. Damga makinasndan kan sabun kalplar, seici tarafndan standarta uygun olarak seilir. Bant vastasyla ambalajlamaya gelen sabun kalplarnn ambalajlanma ilemi, otomatik makinalarda yaplr. Ambalajlanan kalp sabunlar, 30 dakikadan az olmamak zere alarak, sabunlarda ambalajlama sresince ezilme veya yapmann olup olmad kontrol edilir. Ambalajlanan sabun kalplarna, gn ve vardiya kodlan verilerek, gerekli sayda sabun kalb uygun biimde kolilere doldurulur.
4.3.14 Paketleme ve paletleme Paketleme, btn rnlerin, kendilerine ayrlm olan kolilere, dzgn sralar halinde, paketleme makinasyla veya elle doldurulmas ilemidir.
67
66
Palet, sabun kolilerinin transferi iin kullanlan tahtadan yaplm taycdr. Btn rnler kolilere doldurulur ve koliler seloteyp ile dzgn bir ekilde yaptrlr. Btn rnler transfer paletleri zerine istiflenir. hracat rnleri, standart ihracat paletlerine istiflenir. Sabunlarn cinslerine gre koliler, dzgn bir ekilde kenarlarnda tama olmadan istiflenir. Palet tamamlandktan sonra zerine "Vardiya palet fii", yaptrlr. Kalite Kontrol Blm onay etiketi yaptrldktan sonra, palet, "forklift" ile mamul depoya transfer edilir.
4.3.15 Fire sabununun ykanarak tekrar kullanm Sabun retimi srecinin eitli aamalarnda, kirlenen, dklen, standart d olmas dolaysyla kullanlmayan, piyasa tarafndan iade edilen veya eitli sebeplerden dolay kullanlmayan sabunlarn tamamna fire sabunlan denir. Fire sabunlarnn tekrar kullanm amacyla uygulanan ilk ilem, eritmedir. Drt ton su, krnt (fire) kazan altna alnr. Alnan su, ak buhar ile stlr ve stmann tamamlanmasyla birlikte ak buhar kapatlr. Krntlar (fireler), kazana atlr ve krnt kazanma su ilavesi yaplr. Ak buhar ile kaynatma yaplarak krntlar eritilir ve sabun hamuruna dntrlr. Buhar kapatlarak dinlendirilir ve altta bulunan su faz alnr. Su faz, artmaya verilmek zere n antma tankna alnarak stoklamr. Tekrar su ilavesi ile sabun hamuru inceltilir ve buhar alarak kaynatlr. Buharn kapatlmasyla, sabun hamuru 15-20 dakika kadar dinlendirilir. Temiz hamur, ikinci krnt kazanna alnr. Eritme ileminin sona ermesiyle birlikte ykama ilemi devreye girer. Buhar alr ve tatl su ilavesi yaplr. Sabun hamuru, % 0,5-1,0' lik kostikli ortamda kaynatlr. Buhar kapatlr ve saat dinlendirme yaplr. Alttaki su faz, eritmede olduu gibi tekrar n antma tankna verilerek stoklamr. Ykama ileminden sonra bitirme ilemine geilir. Sabun hamuruna tatl su ilave edilir. Buhar alr ve kaynatma balar. Sabun hamurunun rutubeti % 38-42, tuz yzdesi % 1,20-2,0, kalevi yzdesi % 0,2-0,6 olacak ekilde ayarlama yaplr. Bileim uygun ise kazan kapatlr. Analiz sonularnda bir eksiklik olursa, kazana ilave yaplr ve uygunluk salanr.
68
67
Atomizer
Sabun Hamurlu
Melanjr Besleme tank
Eanjif
Cips
Boya Esans Biriktirme Tank Rafine Mikser Dndrme Mili
ift Vakumlu Plaider
Kesim Makinas Damga Makinas
Ambalaj Makinas \ /
Kolileme
Stokiama (Ambar)
69
Sata hazr rn
"ekil 4.6" Sabun hamurundan srekli prosesle banyo sabunu retimi akm emas
70
68
4.3.16 Sabun katk maddeleri Sabun katk maddeleri, sabunun rengini amak, bozulmasn ve atlamasn nlemek, iyi kprmesini salamak, yzey aktifliini arttrmak gibi zellikleri salamak amacyla, sabunda kullanlan maddelerdir. Sabun katk maddeleri ve zelliklen u ekildedir: 1) Tinopal: Optik beyazlatcdr. 2) Titiondioksit: Sabunun rengim amak iin kullanlan maddedir. 3) Blaukit: Sabun hamurunun piirilmesi srasnda renginin almas iin kullanlr. 4) EDTA: Metal katyonlarnn kompleks oluturacak ekilde balanmasn salar. 5) Cosemin: Sabunun bozulmasn nleyen etkin bir antioksidandr. 6) Sapanox: Cosemin benzeridir. Ayn zellikleri gstermektedir. 7) Eutond G: Cildin kurumasn nler. Sabunu plastife eder ve d yzey parlakl verir. atlamay nler ve sabunu iyi kprtr. 8) Komperland KD: Kpkte stabilite salar. Parfm tespit eder, cildin kurumasn nler ve kpk yapsna etki eder. 9) Lanolin: Cilde yumuaklk verir ve kurumasn nler. 10) Vazelin: Cilde yumuaklk verir ve kurumasn nler. 11) Kkrt: Dezenfektan zellik gsterir. 12) CMC: Sabunun yzey aktif zelliini daha da arttrmak iin yzey aktif olmayan CMC eklenir. CMC' nin lifteki kirleri tama ve absorblama zellii vardr. 13)Kalgon: Ca ve Mg iyonlarn balayarak su yumuatma ajan olarak kullanlr. Kirlerin liflere yapmamasn salar. 14)TurpinoI SL: Antioksidandr. Ar metal kalyonlarm balar. Sabun hamuruna katlr. 15) Alminyum slfat: Gliserin fabrikasnda lessiv sularn temizlemek iin kullanlr. 16) Lusidol: Renk amak iin (prina yalarnn yeilliini amak iin) kullanlr. 17) Stabilon: Sabun hamurunda bozulmay ve kokumay nler. 18) Tonsil: Don yalarnn rengini amak iin kullanlan aartma topradr 19)TTN: Yerli aartma topradr. 20) Hipoklorik asit: Kullanlan lessiv sularnn deporasyon ileminde kullanlr. 21) Fosforik asit: iek asiti ve prina yalarnn aartlmasnda kullanlr. 22) Sodyum klorit: Yan beyazlatlmasnda kullanlr.
71
69
4.3.17 Gliserin Gliserin, propan 1,2,3 triol, 1779 ylnda Scheele tarafndan zeytinyann sabunlatnlmas srasnda bulunmutur. Gliserin, suni reine retiminde, ttn imalatnda, tekstil sanayinde, kosmetikte, ikilerin tatlandrlmasnda, patlayc madde yapmnda, matbaa sanayinde, stampa mrekkebi imalatnda, s naklinde, hidrolik bask sistemlerinde, kat sanayinde, kauuk sanayinde, besin sanayinde ve eitli ila fabrikalarnda kullanlr. Gliserin, ham gliserin ve rafine gliserin olmak zere ikiye ayrlr. Ham gliserin, imalat ekline gre sabun alt ve hidroliz gliserini eklinde olabilir. Rafine gliserin, ierdii safszlklara gre, teknik, dinamik ve kimyasal saf gliserin olmak zere e ayrlr.
Gliserininin retim yntemleri balca be ekildedir: 1) Yalarn sabunlatnlmas ile gliserin retimi 2) ekerlerin fermentasyonu ile gliserin retimi 3) Karbonhidratlarn hidrolizi ve katalitik bask hidrojenasyonu ile gliserin retimi 4) Propilen sentezi ile gliserin retimi 5) Srekli prosesle sabun retiminde lessiv suyundan itibaren gliserin retimi
4.3.17.1 Yalarn sabunlatnlmas le gliserin retimi Yalarn kostiklerle sabunlatrmasndan elde edilen lessiv zeltisinden gliserin retimi gerekletirilebilir ancak gliserinli su kirli olduundan, gliserin pahal olmaktadr. zeltideki gliserin miktar, yan cinsine ve sabunlama metoduna gre deimektedir ve %10-12 kadardr. Srekli metodlarla daha deriik gliserin elde edilir. Sabunlama metoduna gre, zelti kalevi veya asitlidir. Gliserinli zeltinin asitli olmas durumunda, zelti, kire st ve alminyum slfat veya Baryum hidroksit ile muamele edilir. zeltinin kalevi olmas durumunda, rnein alminyum hidroksiti zeltide, alminyum hidroksit yabanc maddeleri beraberinde srkler ve filtre presten szlr. Gliserinli su, inko tozu iermekteyse veya kalevi ise,
72
70
yalarn kostiklerle sabunlatrmasnda olduu gibi, sulu zelti nce H2S04 ile turnusola kar asit reaksiyonu verinceye kadar ntralize edilir. Slfat asiti fazlas, Ba(OH)2 ile ktrlr. Ba(OH)2 fazlas da (NH4)2S04 ve soda veya C02 ile ktrlr. Bylelikle temizlenmi olan gliserinii su hemen ilenmelidir, aksi takdirde mikroorganizmalar faaliyete geerek gliserinii suyun bozunmasna sebep olur.
73
71
"ekil 4.7" Yalarn sabunlatnlmas ile gliserin retimi akm emas

74
72
ekil 4.7' de yalarn sabunlamasndan gelen kalevi bir gliserin zeltisinin temizlenmesine ait bir ema gsterilmektedir. Gliserin zeltisi, A kabnda slfat asiti ile ntralletirilir. iinde bulunabilen ya asiti artklarn temizlemek iin alminyum slfat katlr ve B pompas vastasyla C filtre presine gnderilir. keltiden ayrlan fltrat, D kabnda toplanr ve burada tekrar soda ve NaOH ile alminyum slfat fazlas ktrlr ve B pompas ile C kabna alnr. Oradan da tekrar C filtre presinden geirilir. Szlen fltrat F kabna alnr ve buradan da zaman zaman buharlatrcya (H) ekilir. Buharlatrma istasyonunda bulunan vakum buharlatncsmn tuz ayrma tertibat vardr. zeltinin younlamasyla ayrlan tuzlar, buharlatncmn konik ksmnda toplanr ve aralklarla vanann almasyla P nuesine alnr. Buharlaan su, ara kondensatrden (J) geer ve K barometrik kondansatrde soutma suyu ile soutularak younlatrlr. Soutma suyu ve younlaan su, beraber M kabna ve oradan da kanalizasyona verilir. Buharlatncda gliserin konsantrasyonu 26-28 Be olunca, gliserin, O kabna ekilir. Bu suretle elde edilen gliserin, kemik kmr veya A-kmrnden szlr. Bu aktif kmr ile szme, buharlatrcya gndermeden nce de yaplabilir. A-kmr ile muamele grm 28 Be'lik gliserin (% 88 gliserin, rafine gliserin), ticarette kullanmak iin elverili hale getirilmi olur. Saf gliserin ve zellikle dinamit gliserini elde etmek iin, bu gliserini distile etmek gereklidir. Gliserinin kaynama noktas atmosfer basncnda 290 C dir. Vakumda su buhar distilasyonu yaplrsa kaynama noktas 160-170 C ye drlebilir (Alpar,1969).
4.3.17.2 ekerlerin fermantasyonu ile gliserin retimi
nceleri ya ktlndan dolay gliserin, glikozun alkolik fermentasyom yoluyla elde edilmitir. zellikle Birinci Dnya Sava srasnda bu yolla gliserin retimi gerekletirilmi olup daha sonralar bu yntemle retime son verilmitir.
4.3.17.3 Karbonhidratlarn hidrolizi ve katalitik bask hidrojenasyonu ile retim Karbonhidratlarn hidrolizi ve katalitik bask hidrojenasyonu ile gliserin retiminde, ilkel madde olarak niasta, odun, eker gibi karbonhidratlar kullanlr. kan rn yalnz gliserin olmayp, glikojen diye bilinen bir karmdr. Karmda gliserin, etilen glikol, 1.2 propilen
75
73
glikol, 1.3 propilen glikol, eritrit maddeleri bulunur. Bu metod, Birinci Dnya Sava sonras gelime kaydetmitir.
4.3.17.4 Propilen sentezi ile gliserin retimi Propilen sentezi ile gliserin retimi metodu, en ekonomik metot olduundan gnmzde halen kullanlmaktadr. Metanol sentezinde yan rn olarak elde edilen propanolden propilene ve yksek bask klorlamas ile alilklorrden gliserin sentezine geilmektedir. Bunun yan sra, Kraking gazlarndan elde edilen propilenden, alilklorr retilip, gliserin sentezine gemek mmkndr.
4.3.17.5 Srekli prosesle sabun retiminde lessiv suyundan itibaren gliserin retimi Srekli prosesle sabun retiminde, lessiv suyundan itibaren gliserin eldesinde, 15-20 tonluk tanklara lessiv suyu depolanr. Lessiv suyunun pH' 13-14' tr. H2SO4 ilave edilerek pH 2,5-3' e drlr. Daha sonra A12(SO)3 ilave edilerek ktrme salanr. ktrme salandktan sonra, NaOH ilavesiyle pH 4,5-5' e kartlr ve kullanlan bu tanklarda ilem sona erer. Bu tanklarda dinlendirilen zelti, filtreye alnr. zelti, filtreden ktktan sonra A31-A32 ad verilen kostikleme tanklarna alnr. zeltiye, kostikleme tanklarnda tekrar NaOH ilavesi yaplarak pH1 nn 8,5-9 olmas salanr. zelti, kostikleme tanklarndan ikinci bir filtreye alnarak yabanc maddelerden arndktan sonra 631-832 ad verilen tanklara alnr. zeltiye ikinci filtreden geii srasnda, EDTA zeltisi ilave edilir. Gliserin zeltisi % 10-20' liktir. % 10-20' lik gliserin zeltisi, B3-B32 tanklarndan alnarak evaporatre gnderilir. Evaporatre 760 mmHg' lik basnta, vakum altnda buhar gnderilerek buharlatrma salanr. Evaporatrde, tuz zeltisi toplama tank bulunmaktadr. zeltinin younlamasyla ayrlan tuzlar, buharlatrcnn alt ksmnda toplanarak ayr bir kaba alnr. Gliserin zeltisi %80' lik olarak evaporatrden kar. %80' lik gliserin zeltisi, A?- A?2 tanklarna alnr ve tekrar NaOH verilerek, gliserin zeltisinin kalevi ayar yaplr. Gliserin zeltisi, bu halde distilasyona hazrdr. kinci bir vakum sistemi altnda distilasyon yaplmas verimi arttrr. Distilasyon ileminde, 160-170 C ye kadar stma yaplr. Gliserinin kaynama noktas 290 C iken, vakum altnda yaplan su buhar distilasyonu sonucunda bu scaklk 160 C ye der. Buradan farkl kalitede iki
76
74
gliserin elde edilmektedir. Elde edilen birinci gliserin %99' luk farma gliserin, ikinci gliserin %95-98' lik teknik gliserindir. Her iki gliserinde aktif kmrle 80 C de aartlr ve bir aartma filtresinden geirildikten sonra flanr.
77
75 H2SO4 ap NaOH FLTRE -1LESSrV ASITLEM
NaOH
Kostikleme Tank
FL
EVAPORATO R
DISTILASYON TANKI
TANK Tuz zeltisi toplama tank Katran toplama tank
y Aktif Kmr AARTMA TANKI TANK
Aartma Filtresi
SEVKIY
FIILAMA
% 99 Farmosotik gliserin
78
"ekil 4.8" Srekli prosesle sabun retiminde lessiv suyundan itibaren gliserin retimi akm emas
79
76
4.13.17.5.1 Spent iye stoklama Srekli prosesle sabun retiminde, sabunlatrmadan kan spent iye1 in depolanma artlarn kapsayan bir ilemdir. Spent iye, ara paslanmaz bir tankta biriktirildikten sonra byk polyester tanka ekilir. Spent iye, oda scaklna kadar souduunda, iindeki an znm sabun ayrlr ve tankn stnde biriktirilir. Tankn stnde biriktirilen sabun flara ayrlr ve flardan krnt kazanna atlr. Spent iye zeltisinden bakteriyel remelerin meydana gelmesini nlemek iin, zelti, bir hafta iinde kullanlmaldr.
4.13.17.5.2 Spent iye temizleme Spent iye, sabunlatrma reaksiyonu sonucu oluan su-gliserin-tuz-kostik karmna denmektedir. Spent iye temizleme ilemi, spent iye1 m ierdii kostiin ntralizasyonu sonucu, safszlklardan arndrlmas ilemini kapsamaktadr. Gliserin retimini gsteren ekilden de grlebilecei gibi, spent 1ye, spent iye stoklama tankndan asitleme tankna ekilmektedir. Asitleme tanknda havann verilmesiyle, spent iye' in kartrlmas salanr. Karr halde bulunan spent iye zeltisine, HC1 lavesi yaplarak, pH11 2,0-3,0' a ayarlanr. pH metre ile kontrol salanr. stte biriktirilen artk faz, tava ile flara alnr. Karr haldeki spent iye' m pH ayar yapldktan sonra, % 10' luk A1:(SO)4 zeltisi, spent iye zeltisine ilave edilir. Spent iye zeltisine %44-47' lik kostik ilavesi yaplarak pH' 4,0-5,0 yaplr. Kantrma durdurularak 1-2 saat kadar dinlendirme yaplr. Yzeydeki artklar, flara alnr ve artkla dolan flar yerlerine ekilerek pe verilir. Spent iye, birinci filtre presten geirilerek szlr ve gliserin analizi yaplr. Filtre bezinde bulunan kalnt hava alarak kurutulur ve kek eklinde bulunan filtre bezinden hava, alnr. Filtre bezi spatl ile kaznr ve su ile ykanr. Artk kek, flara doldurularak pe verilir. Birinci filtrede szlen spent iye, filtre presten ktktan sonra kostikleme tankna doldurulur. Kostikleme tankna kostik ilavesiyle, zeltinin pH' mm 8,0-9,0 olmas salanr ve pH metre ile kontrol yaplr. Kostikleme tankndan alnan spent iye, ikinci filtreye verilerek szlr ve ikinci filtreden kan temiz spent iye, "temiz spent iye tank" ma alnr. Bu tankta, Etilen Diamin Tetra Asetasit (EDTA) zeltisi ilavesiyle, spent iye zeltisindeki metal katyonlarnn ktrlmesi salanr.
80
77
4.3.17.5.3 Evaporasyon Evaporasyon, vakum altndaki spent iye zeltisinin ierdii suyun uurulmasyla, gliserin yzdesinin arttrlarak zenginletirilmesi ilemidir. Sistemde bulunan evaporatr, evaporasyon ileminin gereklemesini salar. Evaporasyon ilemiyle spent iye iindeki su uurularak %75-83 orannda zenginletirilmi ham gliserin retilir. Temizlenmi haldeki standarda uygun spent iye, 40-45 Torr' luk vakum altnda, gzetleme cam ortasna gelecek ekilde evaporatre ekilir. Buhar alarak zelti vakum altnda kaynatlr. Buharlama sonucu zelti 60-65 C ye ulanca, zeltideki gliserin %7585' lere ular. Buharn kapatlmasyla zelti, tuz kabna alnr. Tuz kabnn evaporatr balant vanas kapatlr. Tuz kabnda kristallenen tuz uvallara alnr ve tekrar tuz zeltisi hazrlamak amacyla kullanlr. Ham gliserin, stok tankna alnr ve Kalite Kontrol Blmne numune verilerek gliserin analizi yaplr.
4.3.17.5.4 Distilasyon Distilasyon, ham gliserinin vakum altnda kaynatlarak %98-99,2 orannda gliserin retilmesi ilemidir. Distilasyonda ama, ham gliserinin distile edilmesi sonucu %98,0-99,2 orannda farmasotik ve teknik gliserin elde etmektir. Distilasyon ieminde, nce vakum altrlr ve distilasyon kabnda vakumun 5 Torr olmas salanr. %75-83' lk ham gliserinin kalevi kontrolnn yaplabilmesi iin, Kalite Kontrol Blmne numune verilir. Kontrol yaplan standarta uygun ham gliserin, otomatik olarak distilasyon kabna ekilir. Buhar alr ve distilasyon kabnda bulunan ham gliserin kaynatlr. Kondenserin scak su devirdaim pompas altrlr. Buhar alarak suyun scakl 85-105 C ye ayarlanr. Ham gliserinin scakl 140 C olunca kaynatc kazan ve distilasyon kazannn arasnda bulunan hattn vanas alr ve distilasyonun bitimine kadar ak tutulur. Distilasyon scakl 157-167 C olunca distilasyon ilemi balar. nce distilatn tamam kapta biriktirilir. Distiiat, farmasotik ve teknik gliserinden olumaktadr. Biriktirilen distilat, stok tanknda toplanr. 2-3 saatte bir Kalite Kontrol Blmne numune verilir ve ya asiti esteri analizi yaplr. Distilat uygun ise, teknik ve farmasotik gliserin olarak stoklanr. Distilat
81
78
uygun deilse, distilasyon besleme tankna geri ekilir. Sistemde, distilasyon scakl, vakum sistemi, kondenser scakl otomatik olarak kontrol edilmektedir.
4.3.17.5.5 Aartma Aartma, aktif kmr ile gliserinin renginin almas ilemidir. Aartma ajan olarak aktif kmr kullanlmaktadr. retilen farmasotik ve teknik gliserin, aktif karbon ile istenilen renk standartma getirilir. lem, gliserinin aartma tankna alnmasyla balar. Gliserinin rengine bal olarak, 1250 kg. gliserin iin 0,5-1,0 kg aktif karbon kullanlr. Gliserin buhar ile 80 C* ye stlr ve kartrlr. Karm filtre edilerek Kalite Kontrol Blmne numune verilir. Analizden kan sonuta, renk koyu ise, aktif kmr ilave edilir. Gliserin szlr ve tekrar kontrol edilmek zere numune verilir. Renk, eker, ya asiti analizleri yapldktan sonra farmogliserin uygun deilse, farmogliserin teknik gliserin olarak depolanr. Teknik gliserin uygun deilse, geri distilasyon besleme tankna ekilir ve tekrar distile edilir. Uygun gliserin, sevk edilmek zere sevkiyat tanknda stoklamr.
4.3.17.5.6 Ambalajlama ve flama Kalite Kontrol Blmnn onay sonucunda, gliserin 250 kg.' lk flara, kantarda tek tek tartlarak ve net 250-251 kg. olacak ekilde doldurulur. Farmasotik gliserin, plastik ve lakl metal flara, teknik gliserin ise, laksz metal flara doldurulur. Flarn zerine firmann ad, gliserin snf ve tipi, net ve brt arl, parti numaras, byk harflerle ve silinmeyecek bir ekilde yazlr. Flanan gliserin, aralara yklenerek, sevkiyat deposuna teslim edilir (Topalolu,1994).
82
79 5. SABUN KUSURLARI ve KALTE KONTROL 5.1 Sabun Kusurlar Sabun kusurlar arasnda zellikle sabunlarda meydana gelen atlaklar nemlidir. Sabunlarda meydana gelen atlaklar, sonradan kullanm esnasnda meydana gelir. Bunun yannda, sabunlar ince yapraklar eklinde paralanabilir. Bu atlamann ve paralanmann sebebi eitlidir. Esas sebebi, plastisitesinin az oluundan ileri gelir. Plastisitesinin az oluunun sebebi, terkipte veya sabun henz sv haldeyken rn haline getirme srasnda yaplan ilemlerdeki yanllklardr. Terkip hatalarndan ileri gelen atlaklarda, sabun retimi iin alman ham yada fazla stearin asiti bulunursa sabun az plastik olur. Fakat stearin asiti sabunun titresini ykseltir. Koko ya ilavesiyle 38-40 C' ye drlebilir ancak koko ya fazla ilave edilmemelidir. Koko ya, fazla elektrolit kaldrr ve fazla elektrolit de plastisiteyi drr, sabun krlgan olur. Bu nedenle koko ya ilavesi % 15-20 kadar olmaldr. NaCl miktar %0,4-0,6 kadar olmaldr. Serbest alkali (NaOH olarak), %0,15-0,20 olabilir. Banyo sabunu retiminde fazla kurutmann da sakncas vardr. Ufalanm sabunu homojen bir halde yourmak iin bir miktar rutubet sabunda bulunmaldr (%75-78 ya asiti kadar). ok kuru sabun ne kadar yorulursa yorulsun, plastil bir hal almaz va sonrasnda fazla su ilave etmekte birey ifade etmez. Sabun terkibi iyi olduu halde, banyo sabunu retiminde iletmede hata yaplabilir. rnein kurutma homojen olmazsa, yani ufalanm sabunun baz ksmlar ok kuru, baz ksmlar da ok ya kalrsa, bu ksmlar kartrmakla bile istenilen dzeye gelemez. Eer bu fark ok az ise, sabun bir sre kendi haline braklarak, bu durum nlenebilir. Kendi haline braklmamas durumunda, sabun kusurlar ortaya kar.
83
80
5.1.1 Pratikte banyo sabunlarnn kokulandrlmas Sabuna koku vermek iin katlan parfmn, uzun zaman sabun iinde kaybolmadan kalabilmesi iin, sabunun ntr olmas gerekmektedir Pratikte tam olarak ntr sabun retimi mmkn olsa da, sabunun korunmasn kolaylatrmak ve bozulmasna engel olmak iin, sabunda bir miktar serbest alkali braklr. Bu serbest alkalinin miktar, %0,03-0,06' yi gememelidir. Bundan baka sabunun ierdii ya cinsleri, parfm zerine etki eder. %15' den fazla koko yana sahip olan banyo sabunlarna ilave edilen parfm, koko ya asitlerinin alkali tuzlarndan mteessir olarak bozunur. Banyo sabunlarnda, iyi ve dayankl bir koku elde etmek iin, sabunda fazla olmamak kaydyla, yeterli miktarda alkalinite bulunmal ve yanl sabunlamadan tr, sabun iinde sabunlamam ntr ya ve ya asitleri bulunmamaldr. Ayrca sabunda bulunan koko ya miktar %10-15' i gememelidir. Piirerek retilen ve serbest alkalitesi normalden yksek olmayan banyo sabunlarn kokulandrmak iin, doal esanslar, suni esanslar, sentetik olarak elde edilen kokulu maddeler kullanlabilir. Ancak doal esanslar ok pahal olduklarndan, ucuz olanlar kullanld gibi, pahal olanlar, sabun iin retilen parfm kompozisyonlarna az miktarda katlabilir. Bununla beraber, esanslarn birok kusurlar vardr. Bu kusurlar bilmek gerekir. Baz esanslar, kokusuz bir sabun hamuru ile dahi sabit bir koku vermezler. Bazlar da, sabunun rengi zerine etki ederek onlar sarartr veya esmerletirir. rnein, lavant esans, sabunu esmerletirir. imik kokulu maddelerin, kokusu sabit veya kolaylkla kaybolan cinsleri olduu gibi, sabuna leke ve renk veren cinsleri de vardr. Anis aldehit, sabun iin elverili deildir, nk ksa zamanda anis aldehitin kokusu, sabunun st tabakasnda hissedilmez. Piirme yoluyla yaplan sabunlarda, imik kokulu maddeler, uzun sre dayanr. imik kokulu maddeler olarak, vanilin, benzilbenzoat, difenilmetan, difeniloksit, benzilasetat saylabilir. Vanilin gibi sulp kokulu maddeler, sv esanslar iinde iyice eritildikten sonra kullanlmaldr. Dikkat edilmezse sabunun iinde erimeden kalan paralar, sabunda esmer lekeler yapar. Banyo sabunlarn esmerletiren maddeye rnek olarak, ok miktarda vanilin, gsterilebilir. Banyo sabunlarna san renk veren maddelere rnek olarak, kumarin, portakal, tarn, kimyon, gsterilebilir.
84
81 5.2 Kalite Kontrol 5.2.1 Ya analizleri 5.2.1.1 Yalarda bulunan serbest asit miktarnn tayini Yalarda bulunan serbest asit, yalarn ierdikleri anorganik ve organik asitlerden ileri gelmektedir. Yalarda bulunan btn asitler (Ntralleme indisi), veya yalnz serbest organik asitlerin (Asit indisi), miktar tayini yaplr. Ntralletirme indisi, l gr. yada bulunan serbest (anorganik, organik) asitleri ntralletirmek iin gereken KOH miktarn gsterir. Asit indisi, l gr. yada bulunan serbest organik asitleri ntralletirmek iin gereken mg KOH miktarm gsterir. Bu deer yan safl hakknda bir bilgi vermek bakmndan nemlidir. Asidite, yan kalitesini gsterir. Eskimi yalarn koku ve tad, deiir ve fenalar. Yada bulunan asidite bu nedenle deiir, ykselir. Asitlerin sabun endstrisinde byk nemi bulunmaktadr. Koko ve palmist yalarndan soukta sabun retildii zaman, yadaki asidite %3' ten fazla olursa, yan serbest asiti, sudkostikle hemen birleir ve sabun iinde ufak paralar oluturur. Bylece sabun homojen olmaz. Buna karlk, zeytin yandan retilen yerli sabunlarda, asiditenin yksek olmas istenir nk ya kolaylkla sabunlar. Banyo sabunlarnda ise, kullanlacak i yalarda asiditenin %3' gememesi gerekir nk yksek asitli yalar eskimi yalar olduundan, bu yalardan retilen sabunlar ksa zamanda kt bir koku alrlar.
5.2.1.2 Sabunlama indisi tayini Bir yan sabunlama indisi, l gr. yada serbest halde veya ester yahut lakton halinde bulunan ya asitlerinin sabun tekil etmesi iin gerekli mg KOH miktardr. Bu tayini yapmaktaki ama, yan safln tayin etmek ve cinsini tespit etmektir.
85
82
5.2.1.3 Ester indisi tayini Ester indisi, l gr. ya veya vaksta ester halinde bulunan ya asitlerinin sabunlamas iin gerekli mg KOH miktardr. Bu indis ancak anhidrit veya lakton bulunmayan numunelerde tayin edilir. Bu maddelerin bulunduu numunelerin ester indisi, sabunlama ve asit indisleri arasndaki fark olarak kabul edilir.
5.2.1.4 yot indisi tayini yot indisi, ya ve ya asitlerinin doymuluk derecesini belirtir. Bir yan yapsnda ne kadar iyot olacam gsterir. yot indisi, bir ya tanmaya yarar. yot indisi tayininde, analize konacak olan yan temiz olmas, iinde pislik ve su gibi yabanc elemanlar bulundurmamas gerekir.
5.2.1.5 Oksi asit indisi tayini Yalar havada uzun sre kalrlarsa, doymam karakterde olan ya asitleri, hava oksijeni tarafndan oksitlenerek, kark yapda yeni bileiklere dnrler. Oksitlenmi ya asitlerinin alkalilerle verdii sabunlar tuzla ayrlmadndan, sabunun lessivli suyunda kalrlar. Okside ya asitlerinin yada oalmas, yan sabun verimini azalttndan, yalarda bu tayinin yaplmas gerekmektedir.
5.2.1.6 Renk tayini Saf gliseridler ve ya asitleri renksiz maddelerdir. Doal yalarn rengi, yada znebilen organik boyar maddelerden ileri gelir. Yalarn san rengini veren maddeler, lipokrom snfndan olan maddelerdir. Yalarn rengi, standart olarak kabul edilmi dier renkli zeltilerle kartrlarak, yani kolorimetrik metodla tayin edilir. Doal yalarda, rengin belirli bir koyuluk snrnn stne kmamas gerekir.
86
83
5.2.2 Sabun analizleri
5.2.2.1 Nem ve uucu madde tayini
Herhangi bir zc veya gliserini %!' den fazla ermeyen ve bileiminde keten tohumu ya gibi kolay kuruyan yalar bulunmayan sabunlarda nem ve uucu madde tayini yaplr. Bunun iin numuneden 5 gr.' lk bir tartm alnarak, uygun bir kap iinde 150 C ye stlm bir etvde sabit tartma kadar kurutulur. Tart kaybndan, nem ve uucu madde miktar hesaplanr. Fazla gliserin, organik zc veya kuruyan yalar ieren sabunlarda nem tayini, ksilol destilasyon metodu ile yaplr. Ksilol metodunda, tartlan numune, ksilol cihaznn balonuna konur. 10 gr. eritilmi sodyum asetat ve 100 mi. su ile doyurulmu ksilol, ilave edilerek, l kab ve soutucu yerine taklr. Bir bek ile, soutucudan dakikada 100 damla destilat akacak bir hzla stmaya balanr. Istma esnasnda fazla kprme oluyorsa, balona 10 gr. kadar susuz olein ilave edilir. Suyun byk bir ksm toplandktan sonra stma hzlandrlr. Destilasyon esnasnda soutucuya, stten 5 mi.' lik porsiyonlar halinde ksilol aktlarak cidarlara yapm olan su zerrelerinin aa inmesi salanr. Bu ekilde destilasyona iki saat devam edilir ve stmaya son verilir. l kabna toplanm olan suyun scakl 25 C ye geldikten sonra hacmi okunur ve aadaki formlden nem yzdesi hesaplanr.
100xO,97x okunan hacim (mi) %Nem = numune tanm (gr) (5.1)
5.2.2.2 Kolay uucu organik zclerin tayini Baz sabunlarda, benzin, benzen, alkil klorrleri gibi organik zcler bulunabilir. Bularn tayini iin, 30-40 gr. kadar sabun numunesi, 150 mi.1 lik damtk suda zlr. zeltiye bir miktar %10' luk slfat asiti ilave edilir ve karm distillenir. Kolay uucu olan ya asitlerinin destilenmesi ihtimaline karlk, destilat, bir miktar NaOH zeltisi ile ntralletirilir ve birka
87
damla CaCl? zeltisi ilavesi ile destillenmi ya asitlerinin suda znmeyen kalsiyum tuzlar ktrlr. Bu ilemden sonra keltiden ayrlan destilat, bir
88
84
kere daha destillenir ve bu ikinci destilatta hangi cins organik zcnn bulunduu, fraksiyonlu destilasyonla tayin edilir.
5.2.2.3 Ya asitleri btn tayini Sanayide ya btn olarak da geen bu deyim, sabunlarda bulunan ya asitleri, reine, naften asitleri, sabunlamam ya ve yaa benzer maddelerin tmn kapsar. yi cins sabunlarda ya btn, ya asitleri btnne eit olmaldr. Eer sabunlarda fazla miktarda sabunlamayan maddeler, ntral yalar ve yaa benzer ksmlar varsa, bunlarn ayrca tayin edilmesi ve ya asiti btnnden karlmas gerekir. 5 gr. kadar sabun tartlarak bir beher iinde 50 mi. scak su ile zlr. zelti balona aktarlr ve bir su banyosu zerinde stlr. zelti berraklanca oda scaklna soutulur ve zerine iki damla metil oranj damlatlarak %20r lik HC11 den, nce zeltinin rengi krmz oluncaya kadar damla damla ve sonra 10 mi. ars katlr. Balon arasra kartrlarak ya asitleri faz saydam bir hal alncaya kadar su banyosu zerinde tutulur. Balon su banyosu zerinden alnr ve oda scaklna soutulur. Yeteri kadar doymu tuz zeltisi katlarak sulu fazn seviyesi ykseltilir. 40 mi. dietileter katlr ve alkalama yaplmadan ya asitlerinin eterli fazda znmesi beklenir. stteki faz 500 mi.' lik ayrma hunisine alnr. Balonun iine 40 mi. dietileter katlr ve mantarla kapatlr. Kuvvetle alkalanr ve fazlar ayrlnca st ksm sifon yardmyla tekrar ayrma hunisine alnr. lem kez tekrarlanr. Ayrma hunisinde toplanan eterli faz %10' luk NaCl zeltisi ile birka kez ykanr. Eterli faz, susuz sodyum slfat ile kurutulur ve balona szlr. Eter damlatlarak uzaklatrlr. Balon iindeki ya asitleri ile birlikte scak su banyosu zerinde, eter kokusu duyulmayncaya kadar bekletilir. Ya asitleri 60-70 C de etvde kurutulur ve desikatrde soutulup tartlr.
Ya asitleri tartm (gr.) Ya asitleri btn (%) = x 100 Numune tartm (5.2)
89
85
5.2.2.4 Sabunlanmam ya ve sabunlaamayan maddelerin tayini Bu isim altnda, sabunun bileiminde bulunan fakat sabunlamadan kalm olan veya sabunlama kabiliyetinde olmayan maddelerin tm toplanr. Stearin, hidrokarbonlar, mineral yalar ve kolay uucu olmayan ya asitleri bu grupta toplanrlar. Sabunlarda bu tip sabunlamam ve sabunlamayan maddelerin miktar belirli bir snn amamaidr. Tayinin yaplmasna, iinde yaklak olarak 0,1 gr. Na(HCOs) bulunan 250 mi.' lik beherde 20 gr. numunenin tartlmasyla balanr. zerine %50' lik alkol zeltisinden 150 mi. katlr. Karm 60 C' ye stlr ve alkalanarak zlr. Daha sonra kroze ile ayrma hunisine szlr. Kroze ile beher nce %50' lik alkol ile kez ve ardndan da birka mi. petrol eteri ile ykanr. Ykama zeltileri, ayrma hunisinde toplanr ve soutulup zerine 50 mi. petrol eteri katlr, l dakika alkalanr ve sonra karm, her iki faz saydam oluncaya kadar kendi haline braklr. Sulu faz bir behere alnr.
Tartlan yal maddeler miktar (gr.) Sabunlamam veya sabunlaamayan mad.(%) = xlOO Numune tartm (gr.) (5,3)
5.2.2.5 Serbest ya asitleri miktarnn tayini
Serbest ya asitleri, ancak sabunda serbest alkali bulunmad zaman tayin edilebilir. 10 gr. numune, %60' hk sulu etil alkolde zlr. Souduktan sonra alkoll KOH ile fenolftalein kullanarak titre edilir. Ayn artlar altnda bir de ahit deney yaplr. E: Numune tartm, A: Numune iin sarf edilen KOH miktar (mi.), B: ahit deneme iin sartedilen KOH miktar (mi.) olmak zere, hesaplama aadaki ekilde yaplr.
(A-B) Serbest ya asiti (%) =
2,88 (5.4)
90
86
5.2.2.6 Kalevi ksmlarn tayini Sabunlarda kalevi, bal ve serbest kalevi olarak bulunur. Bunlarn toplamna kalevi btn denir. Her birinin ayr ayr tayin edilmesi gerekmektedir. Serbest kalevi tayininde, tayin kanitatif olarak yaplacaksa, alkil metoduyla, 2 gr. kadar numune 250 mi.1 lik bir edende 100 mi. %96' hk alkolde, bir geri soutucu altnda kaynatlarak zlr. Scakken KOH ile fenolftaleinin rengi ok hafif pembe oluncaya kadar titre edilir ve hzl bir ekilde soutularak HC1 ile titre edilmeye devam edilir. E: Numune tartm (gr.), A: HC1 sarfiyat (mi.) olmak zere, sodyum ve potasyum sabunlarnda hesaplamalar, aadaki eitliklerle yaplr.
0,4 Serbest kalevi (NaOH cinsinden, %) =
A (5.5)
0,56 Serbest kalevi (KOH cinsinden, %) =
x (5.6)
5.2.2.7 Alkali karbonatlann tayini Sabunlarda ou zaman az miktarda sodyum veya potasyum karbonatlan ve bikarbonatlar bulunabilir. Bunlarn miktan, toz sabunlar ve arap sabunlarnda olduu gibi fazla ise, numune, anorganik asitlerle muamele edilerek CCh gaz k tespit edilebilir. Kantitatf tayin iin, CO gaz hacminin llmesi, titrasyon metodu veya gravimetrik tayin gibi metodlardan biri kullanlabilir. Toz sabunlarda olduu gibi, alkali karbonat veya bikarbonat yanyana bulunuyorsa, bunlarn tayini ayn numunede, sadece indikatr deitirmekle yaplabilir.
91
87
5.2.2.8 Amonyak tayini Amonyak, sabunlara, zellikle arap sabunlarna, toz sabunlara ve sv sabunlara katlan amonyum karbonat ve amonyum klorrden ileri gelir. Amonyak tayininde, 10 gr. numune, 300 mi. hacminde, az lif kapakl bir erlenmayer iinde tartlr. Bu tartm 80 mi. damtk suda zlr, bir damla metil krmzs ilave edilir. %10* luk H2S4, belirtecin rengi krmzya dnnceye kadar ilave edilir, l gr. kzdrlm kiselgur konarak iyice alkalanr. 200 mi.1 lik bir balonjojeye szlr, kelti iyice ykanr ve iaretine kadar damtk su ile doldurulur. Bundan 100 mi.' lik bir ksm, bir balona konur, 25 mi. %33' lk NaOH zeltisi lave edilir. Amonyak bir k borusu ile, miktar belli, ayarl HsSC^ zeltisi iine gnderilir. Asit fazlas, ayarl NaOH zeltisi ile titre edilir. N: Numune tartm, A: Amonyak tarafndan ntraletirilen H2$C>4 miktar olduuna gre, hesaplama aadaki eitlikle yaplr.
0,17 Amonyak (%) = x2
x (5.7)
5.2.2.9 Alkolde znmeyen ksmlarn tayini Sabun numunesi suda berrak bir zelti vermek zere znmezse, talk, kaolin gibi anorganik, niasta, dekstrin ve proteinler gibi organik dolgu maddelerinin bulunmas htimali vardr. Bu maddelerin tayini, sabun numunesindeki dolgu maddeleri hakknda bir fikir verdii iin nemlidir. Tayin iin, 5 gr. sabun numunesi tartlr. 100-105 C de deimez tartma getirilmi bir kata konur. Katn st ksm ekstraksiyon cihaznn sifon borusu stnde kalacak ekilde cam boncuklarn zerine oturtulur. Balona 200 mi. kadar etil alkol konulur ve 8-12 saat sre ile ekstraksiyon yaplr. indeki kalnt ile kat 100-105 C de deimez tartma kadar kurutulur, desikatrde soutulur ve tartlr. Kat, iindeki kalnt ile birlikte bir behere alnr, 50 mi. su konur ve 50 C de bulunan bir su banyosu zerinde 15 dakika kartrlarak
92
stlr. Daha sonra szlr.
93
88
M: Alkolde znmeyen madde miktar, M: Sabun miktar olacak ekilde hesaplama aadaki gibi yaplr.
Alkolde znmeyen madde miktar (%) = M
~ xlOO
(5.8)
5.2.2.10 Aktif oksijen tayini zellikle toz sabunlar ve benzeri rnlere, aktif oksijen veren perborat ve perkarbonatlar ilave edilir. Bu tip maddelerin ilave edildii sabun numunesi, suda zlp stlacak olursa, gaz habbelerinin kt grlr. 2 gr. numune, 10 mi. suda zlr ve seyreltik HC1 ile asitlendirilir. Buna, litresinde 39,22 g. demir (II) amonyum slfat bulunan zeltiden 10 mi. ilave edilir ve kartrlarak stlr. Bylece ya asitleri tamamen ayrlm olur. Bu karmn tamam az: lif kapakl olan bir erlene kantitatif olarak aktarlr. Burada nce 10 mi. kloroform, sonra da su ile alkalanr. Bylece ya asitleri, kloroform fazna geirilir. Erlene bir miktar saf kiselguhr konarak alkalanr. Ayarl KMn4 ile sulu faz renkli kalncaya kadar titre edilir. 10 mi demir (II) amonyum slfat kullanarak bir de ahit deneme yaplr. A: Numune iin sarfedilen KMnO4 miktar, B; ahit deneme iin sarfedilen KMnCU miktar, E: Numune tanm olmak zere, hesaplama aadaki gibi yaplr.
0,08 Aktif oksijen (%}=
(B-A) (5.9)
1,195 Perslfat (Na2S208) (%) -
x(B-A) (5.10)
94
89
5.2.2.11 Gliserin tayini Gliserin genel olarak ekirdek sabunlarnda eser miktarda, arap sabunu ve effaf koko sabununda fazla miktarda bulunur. Gliserin miktarnn bulunmas istendiinde, alkolde znmeyen maddeler tartmndan kl tartmnn fark alnarak hesaplama yaplabilir. Gliserinin kantitatif tayininde, 25 gr. sabun numunesi, 400 mi.' lik bir beherde 100 mi. scak suda zlr. zeltiye 25 mi. seyrettik H2S04 ilave edilerek ya asitleri ayrlr. Istma yaplarak ya asitleri szlerek uzaklatrlr. Sznt, bir balonjojede 500 mi.' ye tamamlanr. Bundan pipetle 50 mi.' lik ksm alnr ve erlenmayere aktarlr. Buna 74,56 gr. kuru K^CrO?' nin l it. damtk sudaki zeltisinden 10 mi. ve deriik H2S04' ten 15 mi. ilave edilir. Az kapatlarak, su banyosunda, 100 C de, 2 saat kurutularak, gliserinin oksitlenmesi salanr. Erlen soutulur, 20 mi. %10' luk Ki zeltisi ve 20 mi. %20' lik HCI ilave edilir. %!' lik niasta zeltisini belirte olarak kullanmak artyla ayarl Na2S203 zeltisi ile titre edilir. Dier taraftan 25 mi. K2Cr207 zeltisi seyreltilir ve edene aktarlarak, ayn ekilde titre edilir. A: Alnan K2Cr207 miktar (mi.) , B: K2Cr20? miktar iin sarfedilen NaS2O3 miktar olmak zere, tiyoslfat zeltisinin l mi.1 sine edeer olan potasyum bikromat miktar (C), aadaki eitlikle hesaplanr.
A C= xO,05 B A: K:Cr207 sarfiyat (mi.), B: Na2S2O3 sarfiyat (mi.), C: l mi. tiyoslfata edeer olan potasyum bikromat miktar (mi.), E: Tartm (gr.) olmak zere, gliserin miktar, bulunan (C) deeri ile hesaplanr. (5.11)
A Gliserin (%) = 10 x
20
BC (5.12)
95
90
5.2.2.12 Organik zc maddelerin tayini Sabunfar ve dier temizleyici maddelerde, benzen, toluen, benzin ve petrol trevi olan dier hidrokarbonlar, aseton gibi ketonlar, piridin, etanolamin gibi organik bileikler, alkol ve eterler bulunabilir. Bu zclerin ayrlabilmesi iin uygulanacak en iyi metod, su buhar destilasyonudur. Numunenin deiik pH alanlarnda su buhar ile destile edilmesi sonucu birbirinden ayrlmas salanabilir. Tayinin yaplmas iin, bir buhar tutucusu, l it. hacminde boru sistemli bir balon bulunmaktadr. Ayrca numune balonu, damlatma hunisi, alkali ykama iesi, srama tutucusu, spiral tutucu, bret ve bir kresel hazne bulunmaktadr. V: Burette okunan hacim. D: zgl arlk, E: Alnan numune tartm omak zere, uucu hidrokarbonlar, aadaki eitlikle hesaplanr.
VxDx Uucu hidrokarbonlar (%) =
100 (5.13)
5.2.2.13 Titer tayini Bir sabunun titri, sabunda bulunan ya asitlerinin sulplama scakldr. Bu deer, sabunun kalitesini tayin etmek bakmndan son derece nemlidir. Alman Standart Metodlar, bu testi benimsememi olmakla beraber. Amerikan Standart Metotlar ok nem vermektedir. Sabun yaplmasnda kullanlan baz nemli ya asitlerinin titerleri aadaki tabloda verilmitir.
96
91
"izelge 5.1" Sabun yapmnda kullanlan baz nemli ya asitlerinin titerleri Asitin cinsi Laurik M iristik Palmitik Stearik Arahidik Oleik Forml CH23COOH C3H27COOH C5H3ICOOH C7H35COOH C9H39COOH C7H33COOH Titer (C) 44 54 62 71 77 14
Titer tayinin yaplmas iin, numunenin 200 gr.' lk bir ksm, bir erlenmayerde 200 mi. damtk suda zlr. zeltiye birka damla metil krmzs ilave edilir ve seyreltik H2S4 (1:3) ile asitlendirilir. Ayrlan ya asitleri, sv ve berrak olarak stte toplanacak ekilde stlr. Souyunca alttaki sulu ve asitli faz bir sifon borusu ile ayrlr. Ya asitleri birka kere damtk su ile ykanp kurutulur. Beher, su ile doldurulur. Beherdeki su, titer temperatrnn 10-15 C altna kadar stlr. Tp iine, ya asitleri konur. Tp yerine yerletirilir ve kartrcyla termometre taklr. Beher iindeki su, ufak bir bek alevi ile, yavaa stlr ve tp iindeki termometre, titer scaklnn 10 C stne ykselince, stmaya son verilir. Kartrc ile, dakikada 100 kere olmak zere kartrma yaplr ve termometre dikkatle izlenir. Scaklk 30 saniye sre ile sabit kalnca, kartrc sratle ya asitleri iinden karlr. Bundan sonra scaklktaki ykselme dikkatle kaydedilir. Okunan en yksek scaklk, titer noktas olarak kabul edilir. Paralel iki tayin arasndaki fark 0,2 C yi gememelidir.
5.2.2.14 Sabunun yapld ya cinsinin tayini Fazla miktarda sabunlamayan maddeleri bulunmayan veya bu maddeleri ayrlm olan ya asitlerinin sabunlama indisi tayin edilerek sabunun yapld yan cinsi hakknda fikir edinmek mmkndr. ekirdek sabunu ya asitlerinin ortalama sabunlama indisi 200, tutkal sabunu ya asitlerinin ortalama sabunlama indisi 250' dir.
97
92
Numuneden elde edilen ya asitlerinin sabunlama indisi, rnein 210 olarak bulunmusa, sabunun yapld ya asitlerinin cinsi ve miktar aadaki eitlikle hesaplanabilir.
250-210 x 100 = %80 ekirdek ya asitleri 250 - 200 (5.14)
210-200 x 100= %20 Tutkal ya asitleri 250-200 (5.15)
Bulunan bu deerler, ekirdek yalar iin 1,046 ve tutkal yalan iin de 1,058 faktr ile arplrsa sabunun yapld ntral ya miktarlar hesaplanm olur.
5.2.2.15 Bulanma scaklnn tayini Sabunlarn kimyasal analizleri, ykama ve temizleme bakmndan deerleri hakknda tam bir fikir vermez. Bunun iin bulanma scaklnn tayini, kprme kabiliyeti gibi niteliklerin de, tayini gerekir. Bulanma scaklnn tayininde, scak su ile hazrlanan bir sabun zeltisi, soutulduu zaman ya asitlerinin ve kullanlan esanslarn cins ve konsantrasyonuna gre, yksek veya dk scaklkta bir bulanma veya kme gsterir. lk bulanmann grld scaklk, bulanma noktas olarak kabul edilir. Bu tayin, zellikle dokumaclkta kullanlan sabunlar iin nemlidir.
5.2.2.16 pliklerime scaklnn tayini Soumakta olan sabun zeltisinin iplik gibi uzamaya balad scakla, "ipliklenme scakl" denir. Bu zellik daha ziyade dokuma sanayiinde kullanlan sabunlar iin nemlidir. Sabun zeltisinin hangi scakla kadar kvamhln kaybetmeyeceini 2 steri r.
98
93 5.2.2.17 Kprme kabiliyetinin tayini Sabunun kpk meydana getirme kabiliyetini iki faktr tayin eder: 1) Senlii giderilmi olan suda kpk meydana getirme kabiliyeti. 2) Sert suyu yumuatma kuvveti. Baz sabunlarda birinci kabiliyet yksek olduu halde ikinci kabiliyet azdr. (Koko ya ile yaplm sabunlarda olduu gibi). Bu tip sabunlar sert sularla kullanlrsa, iyi bir kpk elde etmek iin fazla miktarda sabun kullanmak gerekir. Bunun iin bir sabun numunesinin kprme kabiliyetini tayin ederken, yukarda belirtilen iki ayr niteliin gznnde bulundurulmas gerekir.
5.2.2.18 Sabun kalbnda mush tayini Bu denemedeki ama, sabunlarn su ile temas ettiklerinde erime seviyelerinin tespit edilmesidir. Bu deneme, tm kalp sabunlara uygulanabilir. adet taze sabun kalb alnr ve kalplar, tablet kesici yardm ile kesilir. Her iki yzeyi bak ile tam ablon lsnde dzeltilir. Bu ilemden sonra, sabun tableti, ablondan dikkatli bir ekilde karlr. Cetvel yardm ile n ve arka yz, 4 cm.' den iaretlenerek, bak ucu ile izilir. Burada dikkat edilecek nokta, n ve arka yzeydeki ksmlarn, birbirinin devam olmasdr. Tabletler, 4 cm. olarak iaretlenmi blge alt tarafa gelecek ekilde kskalara taklr ve iaretlenmi blge izgiye kadar 20 C de bulunan suya batnlr. Suyun izgiyi gememesine dikkat edilmelidir. Sabun tabletleri su iinde iki saat kadar bekletilir ve sonrasnda sudan kartlan tabletler, kskalardan kurtarlarak, kuru taraf alta gelecek ekilde tartlr ve tartm (W) kaydedilir. Tartm alnan tabletlerin zerindeki slak ksm, kuru ksma kadar bak yardm ile dikkatlice kaznr ve tabletler tekrar tartlarak tartm (Wj) kaydedilir. Mush arl, W-W2 farkndan bulunur.
99
94
5.2.2.19 Sabunlarda atlama tayini
Sabunlarda atlama tayini, her nevi kalp sabuna uygulanabilmektedir.
Homojen olarak oda scaklna kadar soutulmu en az iki sabun kalb, sivri ulu ubuklara dik olarak ve merkezlenecek ekilde yerletirilir. Paslanmaz tanka, 26 C ye ayarlanm musluk suyu doldurulup, zerine sabun kalplar taklm plaka, suyun iine oturtulur. Kalplar suda 4 saat kadar kalmaldr. 4 saatin sonunda, sudan karlan kalplar, iki ekilde kurumaya braklabilir. 24 saat normal artlarda (oda scaklnda) tutulur veya 24 saat artlandrma dolabnda, 26 C ve %65 nem artlarnda tutulur. 24 saat kurutulduktan sonra, atlama sonucu iin deerlendirme, sabun kalplar zerinde meydana gelen atlamalarn eni, boyu, derinlii ve herbirinden ka adet olduu dikkate alnarak yaplr (Alparvd., 1971; Topalolu, 1997).
100
95
6. SONULAR ve TARTIMA 1) Sabun sektrnde, Trkiye' nin, talebin ok zerinde retim kapasitesine sahip olmas ve mevcut kurulu kapasitelerin, talebin dk oluu karsnda byk olmas, sektrdeki firmalarn dk kapasite ile almak zorunda kalmalarna sebep olmaktadr. Bununla beraber, sektrde olduka fazla firma bulunmasna ramen, toplam kurulu kapasitenin %80' ini byk firmalar oluturmaktadr. Talebin dk olduu, bunun yannda, byk miktarda ihracat potansiyeline sahip olan bir sektrde, birok firmann ve zellikle de ilkel teknoloji ile retim yapan kk ve orta lekli tesislerin bulunmas, teknolojik adan problem yaratacandan, dikkat ekicidir. Ayrca talebin dk olmas sonucu, dk kapasite ile almak zorunda kalan byk kapasiteli firmalarn durumu da, dikkat ekici dier bir noktadr. 2) Trkiye' de geni apta retilen ve nemli gdalardan biri olma zelliine sahip olan zeytin, byk bir ihracat potansiyeline sahiptir. Buna karn, zeytin ya, lkemizde retilmekle birlikte, byk miktarlarda da thal edilmektedir. hracat potansiyelinin byk olduu, retimin geni apta olduu bir rnn hammaddesinin, byk miktarlarda ithal ediliyor olmas, zerinde durulmas gereken bir konudur. 3) Biyokimyasal oksijen ihtiyacnn (BO), belirlenmesiyle, organik maddelerin biyokimyasal yolla paralanmas sonucu kararl hale gelmeleri srasnda harcanan oksijen miktar llr. Organik maddeler, bakteriler iin bir gda maddesidir ve bu analiz ile atk sularn kirlenme derecesi, gerekli oksijen miktar cinsinden bulunur. retim sonras atk sularn kirlenme derecesinin belirlenmesi, evre kirlilii asndan son derece nemlidir.
101
96
7. NERLER
1) Talebin dk olduu, buna karlk byk miktarda ihracat potansiyeline sahip olan bir sektrde, ilkel teknoloji ile retim yapan kk ve orta lekli tesislerin bulunmas, teknolojik adan problem yarataca iin, bu tip iletmelerin, teknolojik adan gnmz standartlarna ulamalar gerekir. Mevcut kurulu kapasitelerin byk olmasnn yannda, talep dkl sonucu dk kapasite ile almak zorunda kalnmas, byk firmalarn nemli bir sorunudur. Mevcut kapasite oranlarm arttrmak iin dnyadaki gelimeleri yakndan izlemek ve ihracata ynelmek gerekmektedir. Sektrde, dk talebe karlk ihracatn fazla olmas, dk kapasite yerine, mevcut kurulu kapasiteler ile allmasna olanak salayacaktr. 2) Zeytin ihracatnn fazla olduu lkemizde, hammadde ithalatnn mmkn olduu kadar drlmesi, gerekli miktarlarda zeytin ya retiminin, byk kapasitelerle gerekletirilmesi gerekmektedir. 3) Biyokimyasal oksijen ihtiyacnn (BO), belirlenmesi, retim sonras atk sularn kirlenme derecesinin tespit edilmesine olanak saladndan, bu analizin eksizsiz yaplmas, retim srasnda gerekleen ilemler kadar nem tamaktadr. evre kirlilii sorununun byk boyutlarda olduu lkemizde, retim sonras artma ilemlerinin eksiksiz yaplmas gerekmektedir.
102
97
8. KAYNAKLAR Alpar, S.R., (1969), Organik Snai Kimya, stanbul niversitesi Kimya Fakltesi Yaynlar, stanbul. Alpar, S.R., Hakdiyen, M.. ve Bigat, T., (1971), Snai Kimya Analiz Meodlan, stanbul niversitesi Kimya Fakltesi Yaynlar, stanbul. Bektaolu, S.Y., (1995)," geme rn Profili", geme, 4: 1-20. DPT, (1991), Kimya Sanayinin Genel Deerlendirilmesi ve Yatrm Alanlar zel htisas Alt Komisyon Raporu, Devlet Planlama Tekilat. Othmer, D.F., McKetta, J.J. ve Mark, H.F., (1969), Kirk-Othmer Encyclopedia of Chemical Technology, John Wiley & Sons, New York. Topalolu, A., (1994), Teknik Rapor, Colgate-Palmolive-Hac akir, stanbul. Topalolu, A., (1997), Kalite El Kitab, Colgate-Palmoiive-Hac akir, stanbul. TSE, (1985), Sabun, Trk Standartlar Enstits, Ankar
103

Sabun

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Sabun

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

www.kimyamuhendisi.

1.1 Sabun ve Sabunculuun Tarihi

izelge :Trkiye'nin sabun ihracat

Deer 314 58,816 10,683 69,813

yonogen olmayan gruplar

-O- Eter grubu -OH Hidroksil grubu

Yzey aktif grup ___COO-

Mukabil iyon Na+

Alkiltrimetil amonyum klorr

H3C N+ CH3 CH3

CH-COOH3C-N-CH3 CH3 Amfoter

Sabunlarn Fiziksel ve Kimyasal zellikleri

2.1.4.1.1 Slfrik asitle (H2SO4) ktrme

2.1.4.1.2 Su ile hidratasyon

Az miktarda su katlarak stma yaplmaktadr. Scaklk genellikle 75-80 C civarndadr.

2.1.5.1 Fiziksel ilemler 2.1.5.1.1 zcsz kristallendirme

2.1.5.1.4 Molekler destilasyon

2.1.6.1 Fiziksel yntem

Bamag ASCH Prosesi

gliserinli su fazn altta

olmak zere brakr.st

faz olan ya asitli ksm 3

kabnda bir miktar su ile kartrldktan sonra 4

3.2) Ittner-ColgateEmery Prosesi

ise, tabanndan verilir.Ya spesifik

arlna uygun olarak kulede

sabuniatrlmas ve ya asitlerinin ntralizasyonu prosesleridir.

(RCOO)3C3H5 + 3NaOH _____> 3NaOH + C3H5 (OH)3

bir miktar don ya

Debi ayarlayc Sabun Dinlenme Kartrma Kalp Kurutma

4.1.1 Monsavon prosesi

gsterilebilecek nemli bir proses de, Monsavon prosesidir.

Ykama kulesi Reaktr

4.1.2 C.T.P. ( Conti Thermo Press ) prosesi

Istc Nakledicr\ Soutucu

Gliserin toplama kaplar Kostik

4.2 Ya Asitlerinin Ntratizasyonu ile Sabunlatrma

DAMGA YIKAMA KOLON SANTRFJ Safszhklar AMBALAJ

^"Antioksidan KARITIRICI *~Renk aclar

"ekil 4.5" Srekli prosesle banyo sabunu retimi akm emas

Melanjr Besleme tank

Boya Esans Biriktirme Tank Rafine Mikser Dndrme Mili

ift Vakumlu Plaider

Kesim Makinas Damga Makinas

"ekil 4.7" Yalarn sabunlatnlmas ile gliserin retimi akm emas

4.3.17.2 ekerlerin fermantasyonu ile gliserin retimi

75 H2SO4 ap NaOH FLTRE -1LESSrV ASITLEM

TANK Tuz zeltisi toplama tank Katran toplama tank

y Aktif Kmr AARTMA TANKI TANK

5.2.2 Sabun analizleri

5.2.2.1 Nem ve uucu madde tayini

100xO,97x okunan hacim (mi) %Nem = numune tanm (gr) (5.1)

5.2.2.5 Serbest ya asitleri miktarnn tayini

(A-B) Serbest ya asiti (%) =

0,4 Serbest kalevi (NaOH cinsinden, %) =

0,56 Serbest kalevi (KOH cinsinden, %) =

0,17 Amonyak (%) = x2

stlr. Daha sonra szlr.

Alkolde znmeyen madde miktar (%) = M

0,08 Aktif oksijen (%}=

1,195 Perslfat (Na2S208) (%) -

VxDx Uucu hidrokarbonlar (%) =

250-210 x 100 = %80 ekirdek ya asitleri 250 - 200 (5.14)