YUSUF AKURA TARZ-I SYASET

TRK

TARH

KURUMU

YAYINLARI

www.iskenderiyekutuphanesi.com

NDEKLER Ord. Prof. Enver Ziya Karal: nsz..........................1 Yusuf Akura : Tarz- Siyaset ............................19 AL Kemal: Cevabmz...................................................37 Ahmet Ferit (Tek) : Bir Mektup.................................45

NSZ Ord. Prof. ENVER ZYA KARAL

Yusuf Akura, Osmanl mparatorluunun son yirmi ylnda, Trklk savana katlanlar arasnda yer almtr. Cumhuriyet devrinde de bu yerini korumutur. Yaam dalgal ama baarl gemitir. Siyasal almalar, yazarl, zellikle siyaset ve tarih konulan zerine dnceleri ile kltr hayatmzda canll srecek olan bir etki yapmtr. Bu etkiyi belirtmek iin kaleme alnm olan bu yaz, iki blm kapsamaktadr. Birinci blmde Akura'nn ksa bir biyografisi verilecektir. kinci blm ise " Tarz- Siyaset" adl yazs ile bu yaz hakknda yaplan eletirilere dair olacaktr. Yusuf, 1876 ylnn aralk aynn ikinci gnnde, Volga suyu kysnda Simbir kentinde dnyaya gelmitir. Ailesi varlkl idi. Babas Hasan Bey Akura fabrikatr idi. Anas Bibi Banu Hatun, Kazan'n tannm ailelerinden Hasanoullanndand. Amcalarndan brahim Akura, Trk dili ve edebiyat konularnda geni bilgi sahibi idi. Trklk almalarnda, sonralar n kazanacak olan, smail Gas-pirinski enitesi idi. Byle bir aile ortamndan gelmesi, Yusuf'u rahat bir ocukluk yaam iin aday gstermekte idi. Oysa ki hi de yle olmad. ki yan bitirmeden babas ld. Anas uha

fabrikalarn iyi ynetemedi, ileri moral ypratc dzeyde bozulunca Banu Hatun Yusuf iie stanbul'a getmek zorunda kaid. (1883). Volga kylarndan Boazii sahillerine geldii sralarda Yusuf yedi yalarnda bir ocuktu. San sal idi. Yznn hatlar ince, baklar ou ocuklarnla gibi canl ve tatl idi. Gelimekte olan karakteri, gelecek iin mit verici idi. Yusuf, normal denecek bir ilk ve orta renim grdkten sonra Harp Okuluna girdi, alkanl ile dikkati ekti. 1897 de kurmay snfna gemeyi baard. ou kurmay adaylarnn Abdlhamit istibdadna kar duyduu nefreti o da duymakta idi. zgrlk zerine yazlm, okunmas yasak edilmi yazlan gizlice okumakta idi. Bir kez tutukland ise de baland. kinci kez tutuklandnda, harp divanna verilerek yargland, askerlik mesleinden karlarak Ferid (Tek) ile birlikte Trablusgarb'a srgn edildi. TARZ-I SYASET Yusuf Akura, uzun sre srgn hayat yaamad, bir kolayn bularak arkada Ferid (Tek) ile birlikte bir Maltz kay ile Avrupa yakasna kamay baard. Paris'e geldi. Askerlikten baka bir yksek renim semek gereini anlyordu. stemedii ve dnmedii halde siyaset yoluna

atlmt. Serbest Siyasal Bilgiler Okuluna girdi. 1902 ylnda, bu okulda, renimini baar ile bitirdi. Yusuf'u artk Paris'te tutan bir ey kalmamt. Trkiye'ye dnmesi yasaklanm olduu iin Rusya'ya, amcasnn yanna dnd. Bu dn Yusuf'un yaamnda bir dnm noktas olabilirdi. Amcas ok zengindi, fabrikalan vard, ocuu olmad iin Yusuf'u kendisine miras yapmak istedi. Ona sermayeyi yneltmek ve retmek yollarn retmeye koyuldu. Yusuf, dimanda kaynaan ulusulua ilikin sorunlar geriye iterek, kendisini i hayatna vermeye alt. Defterler arasna gmlmeye, iiler arasna karmaya hatta, mal srm salamak iin, panayrlar dolamaya balad. Ne var ki, servet kazanmak onun eyilimine uymuyordu.. Kimilerinin ok kazanmas iin, bakalarnn ok kaybetmesi gerektiini anlamakla zihni bulanyordu. Gecelen fabrikalarda altrlan kz ve erkek ocuklarn durumu yreini dalyordu. Amca ile yeen arasnda servete kar beliren bu deiik gr, zm olanaksz bir anlamazla yol at ve ayrlk ile sonuland. Amcasn milyonlar ile babaa brakan Yusuf, yrei rahat, dncesi bamsz Kazan'a geliyor. Mahmudiye medresesinde tarih ve corafya retmenliine balyor. Bir yandan da Kazan Muhbiri Gazetesi'ni karyor. Rusya dnda, Abdlhamit istibdadna kar alan Gen Trkler ile iliki kuruyor. Msr'da yaymlanan Trk adl gazeteye " Tarz- Siyaset" adl yazsn, buradan

gnderecektir. 1908 ylnda kinci Merutiyetin duyurulmas zerine Yusuf, stanbul'a geliyor. Hayatnda yeni bir alma devresi balyor. nceleri siyasal faaliyetleri nedeniyle kovulmu olduu Harp Okulu'na siyasal tarih retmeni atanyor. Ayn ylda Trk illerini ve kavimlerini tantmak amacyla, "Trk Dernei" adiyle bir cemiyet ve bir dergi kurucular arasndadr. 1911 ylnda, Yusuf'u, Darlfnun (niversite) da Siyasal Tarih Profesr, ve Trk Yurdu Dergisi'nin ikinci, sonrada birinci mdr gryoruz. 1912 de Trklerin ulusal eitimini ve ekonomik dzeyini ykseltmek iin alan Trk Oca kurucular arasndadr. NSZ Genel Sava'ta grev ile Rusya'ya gnderiliyor. Trk Bamszlk Sava balaynca Anadolu'ya geiyor. T. B. M. Meclisine mebus seiliyor; D leri Encmeninde alyor. Yazarlk da yapyor. Ankara Hukuk Okulunda retim yeliine atanyor. 1932 de Atatrk'n uygun grmesiyle Birinci Trk Tarihi Kongresine Bakanlk ediyor. ki yl sonra, mebusluu zerinde kalmak zere, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yakna Tarihi Profesrlne de atanyor. Bu arada yine Atatrk'n uygun grmesiyle Trk Tarih Kurumu Bakanl da yapmtr. Yusuf'un, yaam boyunca, yaynlam olduu makale ve yazlan blme ayrlabilir : 1 Genel Trk tarihi, zellikle, Trkle ilikin yaptlar. 2 Osmanl tarihi konusundaki yaptlar. 3 Avrupa'nn yakna tarihi'nin siyasal, sosyal ve ekonomik konulariyle ilgili yazlan. Bu balklardan da anlalaca zere, Yusuf'un entellektticl yaamnn mihveri tarihtir. Tarih yazarln ve Tarih retim yeliini birlikte yrtmtr. Devrinde tarihin neye yarad konusu

Avrupa'da' henz zlm deildi. Kimi tarihiler, tarihin bamszlna bir snr izmi olmamak iin, tarihten edilecek istifadeler konusunda fikirlerini aklamaktan ekinmilerdir. Yusuf'a gelince o, tarih tarih iindir, baka bir deyimle tarih, matematik ilimlerinde olduu gibi, soyut gerekler aramak iindir ilkesini kabul etmiyor. Tarihten istifade edilmez kansnda olanlara kar, dncesi udur: "Tarihi, hayatta kendisinden faydalanlmayan kimi soyut gerekleri renmek iin tetkik etmiyoruz. Tarih, bal bulunduumuz insan toplumunun belli zaman ve alanda karn salyacak bilgi, dnce ve duygu verebilecei iin nemlidir". Yusuf'un Trklnn temelinde ve amacnda tarihin anlamna ilikin bu dnce egemendir1. Yusuf'un Trklnn, ortamda gelitii grlmektedir. stanbul'da, Rusya'da ve Fransa'da. stanbul'daki ortam zerine, sonralar kendi kaleminden kan ve Trk Ytl'nda yaynlanan biyografisinde, u szleri dikkati ekicidir: "Akuraolu Yusuf'un biraz uurlu Trkl Harp Okulu sralarnda balar. O zamanlar, Yunan Eserlerin bir listesi bu yaznn sonuna eklenmitir. TARZ-I SYASET sava ncesinde, Necip Asm Beylerin, Veled elebi Efendilerin, Tahir Beylerin Trkle ilikin yazlan yaynlanmakta idi. smail Gaspi-rinski'nin Tercman' da bir aralk stanbul'a gelip datlyordu. Ak-ura olu'nun bu yazlardan etkilenmi olduu kesindir". Yusuf'un Rusya ortamndan alm olduu etkinin duygusal ve fikirsel ynleri olduu anlalmaktadr. Harp Okulu rencilii sralarnda, tatil aylarn geirmek zere, Rusya'ya gittiini syler. Orada Orta Asya Trkl ile temasa gelir, Bakrdistan bozkrlarnda dolar, adr hayat yaar; kmz ier. Szn ksas, kuzey Trklnn sosyal yaamn, dnce akmlarn inceler. Ayn zamanda, nl Trk bilginleri ile de grr. Yusuf'un bu temaslarndan edindii fikir udur: Osmanl Trk aydnlan, Osmanl mparatorluu dndaki Trklerin (Kuzey Trkleri) genellikle, dil ve tarih konulariyle ilgilenmektedir. Yusuf, bunu yetersiz grmekte, ada fikir akmlarnn ve bu akmlarn nderlerinin de bilinmesini gerekli bulmaktadr. Bylece, Osmanl Trkl ile Kuzey Trkl arasnda bir duygu ve dnce kprsnn kurulmasn istemektedir. Bu nedenledir ki, henz Harp Okulunu bitirmeden, ehabettin Elmercan'nin hayat hikayesini yazyor ve 1897 de

stanbul'da Malmat Dergisi'nde yaymlyor. Mercan, Kazan'da dinde reform ve ulusal uyan akmnn nderidir. Mslmanlktan baka bir deer bulunduunu bilmeyen Kazanllara, sert bir dil ile, bir de ulus kavramnn var olduunu retmeye almaktadr. Mercan makalesi, Yusuf'un yaymlanan ilk yazsdr. Yusuf'un Trklk konusunda geliip olgunlamas, dorultusunu bulmas, Paris ortamnda gereklemitir. Onun Paris'e geldii sralarda, XIX. yzyln ilk yansnda byk devrimlerin meydana karm olduu tezatlar, keskinlemi iddetli bir atma devresine girmitir. Fransa, daha dorusu Paris bu konularn fikir harman haline gelmitir. Yalnz Franszlar deil, yabanclar bile dncelerini aklayabiliyorlar. Kapitalizm, emperyalizm, smrgecilii ycelten akmlar yannda 'sosyalizm, komnizm, hatta anarizim gibi fikir akmlar srp gitmektedir. Ulusuluk bakmndan da Avrupa yeni bir aamaya girmitir. Avrupa haritasnda kk devletler yer almaya devam etmekle beraber Gobineau'nun ortaya atm olduu rklar varsaymna dayanan byk ulusal devletler kurma fikri imanlyordu. Almanlar Pancermanizm, Ruslar Panislavizm ile en byklk yarna girmilerdi. Bunlarn yannda bir Panlatinizm hatta bir de Panamerikanizm gelitirmek gibi, tm uydurma bir dnce emeklemekte idi. NSZ Bu fikir furyas arasnda Osmanllk ne olacakt? Bu terimin anlam, ada anlamda ne rk, ne ulus ne de tam olarak mmet deildi. Yusuf, Paris'e geldiinin ilk aylarnda bir aknlk devresi geirdi. Byk bir kentte yolunu arm gibi idi. Ona izleyecei dorultuyu gsteren, kendisi gibi bir Trk milliyetisi oldu; Doktor erafettin Mamum, zetle, unlar sylemiti : Osmanllk fikri rktr, eitli topluluklarn uzlatrlmas olana kalmamtr.. Trk ulussever-lii dnda, kurtarc hibir fikir yoktur. Yusuf'un dima bu dnceye akt. Serbest Siyasal Bilgiler Okulunda dinledii retim yeleri de bu dnceyi berraklatran, sistemletiren ve dolaysyle destekleyen kimselerdi. Yusuf, bu retim yelerini : Cidd yurtseverler, diye vasflandrr, onlar sahalannda uzman tanr, kendilerinden feyz alm olduunu syler : Albert Sorel, Yakna tarihinin dokusuna ulusuluun egemen olduunu anlatmaktadr. Brentano, tarih olaylarnn aknda ekonomik etkenlerin stnln kabul etmektedir. Boutmy siyasal ve sosyal rgtlerin gelimesi ile

uluslarn psikolojisi arasnda sk bir bantnn srp gittii

tezinin savunucusudur. Yusuf, Serbest Siyasal Bilgiler Okulunu, douya ancak kimi krntlar gelebilen, siyasal ve sosyal fikirlerin kaynaklarndan biri sayar. lme susam genlerin bu kaynaktan kana kana iebildiklerine inanr. Yusuf'un yazarl stanbul'da Harp Okulu rencilii srasnda balamt. Paris'te sz geen okulu bitirmeyi beklemeden bu yazarla devam etti. Ahmet Rza'nn karmakta olduu Meveret Gazctcsuic tarih konulan zerine makaleler yazd. Fransz tarihilerinden A. Malet ile Debidur'un Osmanl tarihi zerindeki arpk dncelerini eletirdi. Btn bu yaymlarda, iki husus dikkati ekmektedir. Birincisi Yusuf'un "Osmanl Milleti" deyimini kullanmaktan ekinmi olmasdr. kincisi de Osmanl Devletinin kalknmas iin ynetim biiminin deimesini yeterli grmemesi, Osmanl toplumu iin geni apla bir devrime ihtiya gstermesidir. Yusuf'un yazarl konusunda, okuldan diploma almak iin 1903 ylnda savunmu olduu : "Osmanl Devleti rgtleri Tarihi zerine Bir Deneme" adl tezine de iaret edilmelidir. Tezin nemi u noktalarda belirmektedir. Bir Trk yazan, ilk kez, Franszca olarak, bu konuda, olaylar rgtlerle aklamaya almtr; aklamasnda sk bir ele- TARZ-I SYASET tiri yntemi kullanmtr; tezin sonunda pratik bir sonuca varmtr. "Gen Trklerin urunda altklar Osmanl milleti oluturma ha-raketi, bo bir giriimdir. Tek kar yol ulusuluktur". Yusuf bir yl sonra, Osmanl Devleti iin tutulacak siyasal meslein ne olduunu gstermek iin nl " Tarz- Siyaset" adl yazy yaymlamtr. " Tarz- Siyaset" tez karakteri tayan byk bir makaledir. Rusya'da yazlm, Msr'da Abdlhamit istibdadna kar savaan Trk Gazetesi'nin 24-34 nc saylarnda yaymlanmtr. Bundan sonra, Msr'da ve stanbul'da olmak zere iki kez baslmtr. stanbul basks 1327 (1912) tarihlidir, Yusuf'un makalesinden baka, Ali Kemal'in buna bir eletiri yazsiyle, Yusuf'un arkada Ferit (Tek)'in Ali Kemal'e cevap niteliinde bir mektubunu kapsamaktadr. " Tarz- Siyasef'te Yusuf'un zerinde durmu olduu ana konular srasiyle yledir: 1 Bir Osmanl ulusu meydana getirmek, 2 slamcla dayanan bir devlet yaps kurmak; 3 Irka dayal bir Trk siyasal ulusuluu meydana getirmek. Yusuf, bu fikir akmna, Osmanllk, slamclk ve Trklk adn verdii gibi, bazen de meslek-i siyasde demektedir. Bunlardan herbirinin nitelik, gelime ve yararlan zerinde durur, ayrca hangisinin izlenmekte olduunu veya izlenebileceini inceler. Yusuf, sz edilen siyasal meslei bat kl sayar, herbirine egemen olan ana fikirler

yledir : Osmanllk : Yeni anlamda bir Osmanl milleti oluturmaktr. Bunun iin cins, din ve mezhep ayrm gzetilmeksizin Osmanl halk-an, haklar ve devier bakmndan eit duruma getirilecektir. Bylece, ve ortak bir vatan kavram etrafnda Amerikan ulusu gibi, bir Osmanl ulusu oluturulacaktr. Osmanl ulusunu yaatmann tek amac, mparatorluu paralanmaktan kurtarmak, mevcut snrlarn korumaktan ibaret olacakt. Yusuf'a gre Osmanllk fikir ve eylemi, Fransa'nn liberal milliyet anlayna gre Mahmut II devrinde balamtr. Ab-dlmecid devrinde gelitirilmi, Al ve Fuad Paalar zamannda en yksek dzeye ulamt. Fransa'nn 1870-71 de Prusya'ya yenilmesi zerine, batda rka dayal milliyet anlaynn gelimeye balamas zerine neminden kaybetmeye balamt Yusuf, Osmanl milletini oluturmann Osmanl Devleti iin yararl olaca kansndadr. Ne var ki byle bir eylemde eitli sakncalarla NSZ olanaksz grmektedir. Snrlarn korunmasn, devlet iin yeterli bir ama saymamaktadr. mparatorluk halklanmn rgtlenip bir millet haline getirilmesinde, devletin kurucular ve yneticisi olan Trkler eriyip gidecek, egemenlik Arap ounluuna geecektir. Yusuf, Osmanl topluluklarnn birbirleriyle kaynamay istemeyeceklerini de ngrmektedir. Hatta byle bir denemeye Rusya'nn siyasal ve mezhepsel nedenlerle; bir blm Avrupa kamu oyunun dinsel sebeplerle direneceine inanmaktadr. Btn bu kantlara dayanarak Osmanllk konusunda Yusuf'un vard sonu aynen udur : "Zannmca artk Osmanl milleti meydana getirmekle uramak bo bir yorgunluktur". slamclk : Dnyadaki Mslmanlardan bir slam birlii meydana getirilmesi fikri ve eylemidir. Yusuf'a gre bu fikir de Osmanllk gibi, Avrupa klda-. Osmanl mparatorluunda, Osmanllk fikrinin zayflamas zerine, Abdlaziz devrinde balamtr. Avrupa siyaset yazarlar buna Panislamizm de demilerdir. Abdlhamit Panislamizmi fikir halinden eylem durumuna getirmitir. Sarayda, toplum hayatnda, eitimde ve d siyasette slamcla yer verilmitir. Ayrca Mslman memleketlerinde de geni bir Panislamc propogandaya giriilmitir. Yusuf, slamcl azametli bir tasan olarak grr. Gerekletirilmesi yolunda raslanacak glkleri u noktalar etrafnda toplar : Tanzimatn Osmanl topluluklar arasnda yaymay ama tuttuu siyasal ve

hukuksal eitlik artk sz konusu olmayacaktr. Bu ynden Osmanl uyruklar arasnda dmanlklar bile balayacaktr. Hatta Trkler arasnda dinsel ve mezhepsel geimsizlikler oalabilecektir. Mslman tebaaya sahip byk devletler de bu tasarnn gereklemesine engel olmaya alacaklardr. Bu olumsuz etgenlere kart, siamci kolaylatrc etgenicri de Yusuf

yle iaret eder: Osmanl memleketlerinde din esasna dayanan gl bir Mslman birlii kurulacaktr. Bu, dnyadaki Mslmanlarn halife etrafnda toplanmas iin salam bir zemin hazrlayacakt. Yusuf, Mslmanlkta din ile devletin bir btn olarak kabul edilmi olmasn, Kur'ann ana kanun nitelii tamasn, Arapann din dili, hatta bir dereceye kadar ilim dili yerini tutmasn, halife'nin Msl-manlarca imam kabul edilmekte olmasn, slamcl kolaylatrc etgenler arasnda grmektedir. Yusuf, slamclk siyaseti zerine sralad olumlu etgenler ar basmakla beraber, bu siyaset iin ncelik tanmyor. Mslman birliinin meydana getirilmesinin uzun zamana bal bir i olduunuiaret etmekle yetiniyor. TARZ-I SYASET Trklk: Trklk, Yusuf'un tezinin son blmdr. Buna "Tevhid-i Etrak", "Trklk" veya "Trk milliyet-i siyasiyesi" dedii de oluyor. Bu konudaki dnceleri zetle yledir: "Trk birlii ilkin Osmanl mparatorluunda Trklerin, Trk olmadklar halde az ok Trklemi olanlarn ve ulusal vicdandan yoksun olanlarn bilinlendirilmesi ve Trkletirilmesiyle balayacaktr. Sonra, Asya ktasyle Dou Avrupa'da yaylm olan Trklerin birletirilmesine geilerek azametli bir siyasal milliyet meydana getirilecektir. Trk birlii fikri ok yenidir. Tarihte rnei yoktur. Ne Osmanllar devrinde, ne de daha nce izine raslanmamaktadr. stanbul'da son yllarda Trk milliyeti yanls kurulan bir merkez var ise de bunun almalar siyasal olmaktan ok bilimseldir. Osmanl Devleti dnda eitli memleketlerdeki Trkler arasnda da bu siyasal Trklk ya yoktur, ya da Rusya Trkleri arasnda olduu gibi belirsizdir. Trk birliinde en byk rol Osmanl Devleti oynayacaktr. Bu rol, Japonya'nn sanlar aleminde oynamakta olduu roln, beyazlar arasnda benzen olacaktr. Trk birliinin salayaca bu yararlar yanmda kimi zararlan olmas da doaldr. zellikle Osmanl halkndan Trk olup da Mslman olmayan ve Trkletirilmesine olanak bulunmayan topluluklar Osmanl mparatorluundan ayrlmak isteyeceklerdir. Hatta, youn Trk halkna sahip olan Rusya'nn da Trk birliine engel olmak isteyecei aikardr. Btn bu engellere ve Trklerden ounun gemilerini unutmu olmalarna ramen Trklerin byk bir ksmnn Mslman oluu Trk milliyetinin teekklnde nemli bir etgen olacaktr"

Yusuf, "U Tarz- Siyaset" zerinde dncelerini yle bir sonuca vardrmaktadr : "Osmanl milleti yaratmak, kimi yararlar kapsamakta ise de, eylem ddr. Mslman birlii veya Trk birliine ynelen siyaset, Osmanl Devleti iin ayn karlar ve sakncalar kapsamaktadr. Eylem ynnden de ayn kolaylk ve glk vardr, denilebilir. Byle bir durumda

slmlk ve Trklk siyasetlerinden hangisi yrtlmelidir?" Yusuf'un tezi, bu soru ile ve aydnlan dnmeye davet etmekle sona ermektedir. NSZ TARZ-I SYASETN TEPKLER Yukarda zeti verilen Tarz- Siyaset'in tepkileri ayn yl Trk Gazetesinde yaymland. Ali Kemal, "Cevabmz" balkl yazsnda. Yusuf'un dncelerini ar bir dil ile eletirdi. Eletirisinde onlar akl d, ham hayal, edebiyat idman olarak vasflandrd. "Bizim iin Trk' bir Islamdan, Islam bir Trkten, Trk ve slam Osmanllktan ayrmak olaan deildir" dedikten sonra, uzak ve yakn tarihimizde bu meslekten herhangi biri iin allm olmadnda direndi. Mahmut IFden Mithat Paa'ya kadar, Tanzimat devrinde kimsenin Bulgar', Rum'u, Srb', Ermeni'yi... Osmanllk fikrine getirmeyi dnmemi olduunu da belirtti. Ali Kemal, Napoleon IH'e balanmak istenen, Osmanl milleti yaratmak fikrinin, tarihsel kantlara oturtulmak istenmi olmasn, yce tarih bilimine saygszlk olarak noktalamakla bu konuya son vermektedir. slam birlii konusunda, Ali Kemal'in eletirileri u ana fikirlerde gze arpmaktadr : 1. Garip bir tasan, hibir zaman gereklemi olmad gibi. giriime bile deer grlmedi. Ham bir hayalden ibarettir. 2. slam birlii iin, slam tebaasna sahip Fransa, ngiltere ve Rusya gibi devletlere meydan okumak gcnde olmalyz... Hayal d bir tasan .... 3. Bu konuda cidd fikir hazrlklar da yok. Zamanmzda Asya'nn, Afrika'nn, Avrupa'nn Mslmanlann birletirmek suret i\le bir slam Devleti meydana getirmek kuru bir vehimdir. Trk birliini eletiride ise, Ali Kemal ayn kantlar zerimle ayn mantk ile yrmektedir. Tarih ve corafya'dan hareket ederek, dank olan Trkleri birletirmenin dnyay alt st etmek demek olacan ne srmektedir. Krm' koruyamayan Trkler hai gle Asya Trklerini

birletirecektir. Kald ki memleketimizde bir Trklk alam bile bulunmamaktadr. Ali Kemal, kurtulu yolu olarak unu nermektedir : "Bir toplumun gc, o toplumu meydana getiren bireylerin kii olarak salahna baldr. Ne vakit Trkler memleket iinde ve dnda kii olarak ykselirlerse, para, dnce ve bilim ynnden g kazanrlar ve servet sahibi olurlarsa, bu Trk Devleti de o feyzlerin rnn grr".

10

TARZ-I SYASET Trk Gazetesinde Ali Kemal'in yazsn "Bir Mektup" bal ile Ferit (Tek)in yazs izlemitir. Kapsamakta olduu fikirler itibariyle bu yaz iki blmdr. Birinci blm Ali Kemal'in eletirilerine cevaptr. kinci blm ise Yusuf'un kimi dncelerine kar direk bir tenkittir. Ferit, Ali Kemal'in, zellikle, slamclk ve Osmanllk dncelerine kar cephe almaktadr. slamcln tarihsel bir gelenekten yoksun olduunu kabul etmiyor. Yavuz Sultan Selim'in Arap memleketlerini almasn, Msr' amasn, halife unvann alm olmasnn, Osmanl tarihilerince de kabul edildii gibi bir slam siyaseti izlemi olduunu gsterdii kansndadr. Hicaz'n korunmasn Anadolu'nun korunmasndan stn tutan Abdlhamid'in siyasetini de slamclk dorultusunda grmektedir. Osmanl milleti meydana getirilmesi konusunda da Ferit, Ali Kemal'in kantlarn rtmektedir. Ferit'e gre Tanzimatm tek amac bir Osmanl milleti yaratmak idi. Batdan alman yeni hukuk sistemi ile, buna dayanlarak giriilen yeni ynetim biiminin anlam nedir? Cemaat topluluklarndan bir Osmanl tabiiyetinin yaratlmas, Hristi-yanlara devlet memurluklarnn almas, eitim programlarna Trk-enin konulmas, Mithat Paa Anayasasnda Trkenin resm dil olarak kabul edilmesi, Osmanl topluluklarn bir millet olarak oluturma yolunda kantlar deil midir? Eskiden din adna yaplm olan temsil siyasetinin, bu kez, Osmanllk adna yapldn Ferit kabul etmektedir. Yusuf'un fikirleri zerine, Ferid'in eletirisi u noktalar etrafnda toplanmaktadr :

1. Osmanl milleti yaratmann olanaksz olduuna inanmyor. 2. slam birlii ile Trk birliinin glk ve kolaylk bakmndan eit saylmasn uygun grmemektedir. 3. Ferid, slam birlii gerekletirilmesini ne bugn ne de yarn iin kabil grmyor. Trk birlii politikas izlemenin hal iin deil, ancak gelecek iin dnlebilecei kansndadr. Ferit, Osmanl milliyeti siyaseti izlenmesi konusunda ise, bu siyasetin geleceinin parlak ve mit verici olmadn syledikten sonra u pratik sonuca varmaktadr : Fakat Osmanl Devletinin iinde bulunduu koullar iinde izlenmesi en kolay ve en yararl olan osmanl siyasetini izlemektir. NSZ TARZ-I SYASET ZERNE DNCELER Yusuf'un 32 sayfalk bir makaleye sktrm olduu fikirler eitli ynlerden nemlidir. Bilindii gibi Osmanl Devletinde hukuk, devlet ve siyaset felsefesi eriat kalplar iinde dondurulmutur. Bu nedenle siyasal bilimler, dier bilimlere paralel bir gelime gstermekten uzak kalmt. Tanzimattan nce yaplan reform hareketlerinde giriim, padiahlar veya onlarn desteini kazanm olan sadrazamlarca yapld iin, Devletin bnyesini veya genel siyasetini eletirme, ta-biatiyle sz konu olamazd. Hatta bat etkisiyle, Tanzimat devrinde yaplan ve kimi aydnlarn yaplmasn nerdikleri reform hareketlerinde, eriat'a daima uygun bir

yer verildii iin siyasal dnce zgrlk snrlan iinde tam olarak hareket edememitir. Yusuf'un " Tarz- Siyasef i, bu koullar gznnde tutulunca, layik dncenin tam ve mkemmel bir yapt olarak grnr. Hibir sorunun ortaya konulmamasnda ve eletirilmesinde "eriattan" faydalanmaya gidilmemi olmas nedeniyle siyasal dncenin dinsel dnceden ayrlmas konusunda bir balang bile kabul edilebilir. Sz konusu yaptn teki genel zellii, yntem ve sistem biiminde gze arpmaktadr : Bu yapttan nce, Osmanl saltanatnn son devredeki siyaset biimlerini sralayan, belirten ve herbir biime belli bir ad vererek esas hatlarn sivrilten bir eser yazlm deildir. Bundan baka, yzyla

yakn, dil, edebiyat, filoloji ve hatta siyaset alannda Trklk fikri ve fikir akm, var olduu halde, Trk milliyetiliinin siyasetteki deer ve nemine dair " Tarz- Siyaseften nce bu derece aklkla ve kesin olarak sz eden baka bir eser de yazlm grnmyor. " Tarz- Siyasef'in Trk siyasal dncesine izmi olduu dorultu ile yapm olduu tepki zerinde de durulmaldr. Yapt. kinci Merutiyetin duyurulmasndan drt yl nce yaymland halde. mparatorluun sonuna kadar tazeliini korumutur. Memleket iinde, memleket d Trk dnyasnda ve batnn kimi siyaset ve tarih yazarlar zerinde, dndrc bir tesir yapmtr. Bu genel deerlendirme yannda, siyasal meslekten her biri zerine u dnceler de ne srlebilir. Yusuf "Osmanl milleti" oluturulmasnn yararl olabileceini kabul etmekle beraber, olanaksz grmektedir. Bu grle de Osmanl 12 TARZ-I SYASET aydnlarnn ounun Osmanl mparatorluunun kalknmas iin tek kar yol olarak nerdikleri bu deneye kart kmaktadr. Bunun nedenleri u suretle aklanabilir : Yusuf, XVIII. yzyl sonlarnda younlamaya balayan, bat fikir akmlarn yakndan izlemitir. Bunlar arasnda, zellikle milliyet fikri yeni bir nitelik kazanmaa balamt. Irka dayal milliyet fikri Almanya'da gelimekte idi. Liberal Fransz milliyet anlay ise, Fransa'da bile tartlmaa balamt. Osmanl halklarndan, rksal bir zemin zerinde "Osmanl milleti" oluturulmas akl ve mantk d idi. Byle bir oluturma, Fransz milliyet anlay ile de elimekte idi. Bu anlay milleti bir ruh, moral bir ilke kabul etmekte idi. Daha ak bir deyimle, dncede, tasanda, karda gemie ait hatralarda, gelecek zerine dnce ve hayallerde ortak olan bir toplumu millet saymakta idi. Osmanl halklarnda ise byle ruhsal bir ortakln kurulmas iin gerekli ortam yoktu. Tersine, gemite unutulmas pek de kolay olmayan, atmalar, dinsel ve sosyal

ayrmlar olmutu. Bu sakncalarn varln kavram olan, ve Osmanl milleti oluturulmas yanls bulunan aydnlar Amerika Birleik Devletini rnek olarak alyorlard. Ne var ki, Amerikallar birbirine' balayan yalnz ortak bir yurt ve ortak karlar deildi. Bunun yannda, yeni olmakla beraber, ortak bir tarihleri ve hkmet sistemleri de vard. Yakn an ilk byk cumhuriyetini kurmulard. Bunun arifesinde, ngiltere'ye kar bir ortak bamszlk savan baar ile srdrmlerdi. Btn bunlardan baka, keskin hatlariyle belirtilmi, layik bir devlet ynetimini eylem durumuna koymu bulunuyorlard. Osmanl Devletinde ise, Amerika'y Amerika yapan bu elemanlar

hazrlamak iin ne olanak vard, ne de zaman byle olanaklarn yaratlmas iin elverili idi. Btn bu rnekleri gznnde tutan Yusuf, Osmanl milleti oluturmann engellerini fikir etrafnda topluyordu: Osmanl halklarnn tarihi, fiziksel bir tarihti. Ruhsal deildi. Ayn halklar halde ve gelecekte balayacak ortak bir lk de yoktu ve olamazd. Fakat bunlardan baka ne Trkler, ne Mslmanlar, ne de Trk ve Mslman olmayan halklar, bir Osmanl milleti iinde eriyip yok olmay istemiyorlard. Beraber ve birlikte yaamak istei olmaynca, Osmanl milliyeti oluturmak veya Osmanllk siyaseti izlemek de bo bir hayal idi. Yusuf'un, ilk kez ve cesaretle, savunduu bu fikirler, devrinde hi de itibar grmedi. " Tarz Siyasef'in yaynland ylda ona NSZ cevap veren Ali Kemal : .. Fransa Byk Devrimden bu yana... uyanmaya, gemiten gelecee doru, gz amaya, varlklarn can ve gnlden anlamaya, zgrlk istemeye balayan bu eitli milliyetlerin yle bir Osmanl birlii iinde tp eritmeye kalkmak baya bir deyimle yangna krkle gitmektir" demektedir. Bu deyi ile Osmanl milliyeti fikrine, aka cephe almakta ise de, slam birlii ile Trk birlii fikirlerine de ayn lde karttr. Osmanl toplumunun olduu gibi kalmasn, ve bu toplumda Trklerin kii olarak nurlan-mas ile mparatorluun srp gidecei kansndadr. Ayn ylda ve ayn gazetede bir eletiri yazs yaymlayan Ferit (Tek) de Yusuf'un Osmanl milleti oluturulamyaca dncesine karttr. Ferit, eletirilerine gnlk siyaset asndan balyor : "Siyaset eylemdir, hayattr, bunda kesin yetkinlik aranmaz" dedikten sonra, Osmanl milleti fikrini savunuyor. Tanzimattan bu yana Osmanllk siyaseti izlenmi olduundan, bu siyasette eitli halklar temsil ederek bir Osmanl milleti meydana getirmek gereinin de bulunduuna iaret ederek bu yolda almaa devam etmekte yarar gryor. kinci Merutiyetin duyurulmasndan sonra, iktidar ele alan ttihad ve
Terekki Partisi de Osmanllktan yana km ve Osmanl siyaseti izlenmitir. Bu konudaki tutumunun politik zorunluklarlaolup olmamas tartlabilir. Hatta kimi yllarda Osmanllk izgisinin dna km olduu da bir gerektir. Fakat nemli olan, Yusuf'un, kinci Merutiyet devrinde bile, ilk kez ortaya atm olduu Osmanl milleti meydana getirilemiyecei

dncesinden amam olmasdr. Nitekim Birinci Cihan Sava sonunda, Osmanl mparatorluunun dalma-siyle Yusuf'un bu dncede hakll saptanmtr. "Osmanl milleti oluturma" konusundaki dncelerini belirttikten sonra, Yusuf "slam birlii" ve "Trk birlii" siyasal mesleklerini incelemeye balyor. Fakat bu konularda kesin sonuca varamyor, hatta bu mesleklerden birine ncelik bile vermekten ekiniyor. Eylem ynnden, bir spor yarmasnda olduu gibi, ikisini de eit grmektedir. Bunun nedeni konu zerindeki incelemeleri srasnda grlecektir. Yusuf slam birliine gelmeden nce, Mslman dininin nitelii, tarihsel ve siyasal zellii zerinde duruyor. Mslmanlk iin "siyaset ve cemiyet ilerine pek ok nem veren dinlerden biridir" demekle onun bir devlet biimi olduunu da kabul etmi oluyor. Bunun gibi, 14 TARZ-I SYASET temel ilkelerinden bir dierini de "din ve millet" birdir ilkesinde grmek istiyor. Ksacas Mslmanlk, hem din hem de millettir. Ne var ki, Yusuf'un izdii tarihsel tabloda, Mslmanln gl bir temsil yetenei bulunmasna ramen byle bir millet yaratmaya ulamam olduu anlam kmaktadr. stelik de yaknada, Mslman memleketlerinden ounun yabanc egemenliine girdii, ve onlarda milliyet fikrinin gelimeye balad gerei de ifade edilmitir. Yusuf, Mslman dnyasnn bu paralanm dneminde slamlk fikrinin bat kl olduunu, Abdlaziz devrinde baladn, bu devrin sonlarna doru "Panislamizm" adn aldn Abdlhamid II zamannda Birinci Merutiyet dneminin baarszla uramas zerine, geni bir eylem alan bulduunu hatrlatmaktadr. Yusuf, Mslman birliini saknca ve yarar bakmndan incelerken, balca saknca olarak Hristiyan halk ounluu ile meskn topraklarn Osmanl mparatorluundan ayrlabilecei konusunda durmaktadr. Ama buna kar nemli karlar salanacaktr. Bu karlarn banda Yusuf'un "yksek emel" adn verdii dinsel ve siyasal milliyet lks gelmektedir. slamclk, Osmanl Trkleri tarafndan ilkin Osmanl memleketlerinde gelitirilecek sonra da Asya ve Afrika'daki Mslman memleketlerinde eylemlendirilecektir. Yusuf, Arapann, din dili, Kur'anm ana kanun oluunu, bundan baka bir Mslmanm Trk ve ranlym demeden nce "el-hamd-

lillh Ms-lmanm..." elemesini Mslman birliini kolaylatracak etkenler arasnda gryor. Yusuf'un, bir slam birlii gerekleebilecei konusunda toplad kantlar yanmda, byle bir birlie kar kacak d etkenler zerine de dikkati ekmitir. Bu etkenler Mslman tebaasna sahip, Fransa, ngiltere, Rusya ve daha baka devletler tarafndan yaratlacaktr.

Hatta henz hal zihniyetinden kendisini tamamen kurtaramam olan Avrupa kamuoyu da, din adna yaplmasna kalklacak byle bir birlii ho grmeyecektir. Yusuf, Mslmanlar tarafndan da, birtakm olumsuz etkenlerin, sz geen birlie kar geleceini hesaba katmakta idi. Bunlarn en nemlisi Trklerin, imparatorluun ounluunu tekil edecek olan Mslman Araplarn iinde erime tehlikesi idi. Bunun tersi, yani Mslman Araplarn, Trkler iinde erimesi dnlemezdi. nk tarih boyunca din etkisi ile, az ok Araplaan Trkler olmutu. Kald ki, XVIII. yzyln ikinci yansndan bu yana, Araplarda bir milliyet hareketi de bagstermiti. Vehab ayaklanmas, NSZ halifeliin Trklerde olmasna kart ve Araplara gemesinden yana idi. Napolyon Bonapart Msr' istila ettii vakit "Msr Msrlnndr" ilkesi ile bu eyaletteki Trk ynetimine bir aralk son vermi ve ada milliyetilik ilkesini balatmt. Mehmed Ali Paa, XIX. yzyln ilk yansnda, bir Trk paas olmakla beraber, Msr ordularnn banda ve Osmanl padiah ve halifesine kar savamt. Mahmut II. taht ve tacn bu Mslmanlara kar, din dman tannan Rusya'nn yardm ile koruyabilmiti. Btn bu olaylarda bir "Mslman birlii' kurma devrinin oktan gemi olduuna inandrc kantlar idi. Yusuf'un slam birlii zerine, sadece olumlu ve olumsuz kantlamalar sralamakla yetinerek bu siyasal meslek iin aka bir kanaat ne srmemi olmas gerekten artcdr. Ali Kemal, yukardaki yazsnda direkt olarak bu konuyu ele almamt.. Trk ve slam Osmanllktan ayrmann, akl d olduuna iaret etmekle yetinmiti. Ferit (Tck)c gelince, slamclk siyasetinin, bir Mslman birlii kurmak iin deil, fakat Osmanlln glenmesi iin bir yan siyaset olarak izlenmesi konusunda durmutur. Osmanllktan ve islamlktan sonra Trklk veya Trklk gelmektedir. Yusuf'un makalesinde bu sorun "Tevhid-i Etrak", Trkleri birletirmek veya "Azm bir millet-i siyasiye" kurmak diye de gemektedir. Yusuf'u bu konu zerine durmaya zorlayan neden grlmektedir. Birinci neden, byk milliyetler arasnda Trklerin varlklarn korumu olmalandr. kinci neden, bu byk milliyetler XIX. yzyln rndr ve mill birliklere vcud vermitir (Alman Milli Birlii ve talyan Mill Birlii gibi), nc neden Osmanllk veya Mslmanln gl bir siyasal birlik durumuna
gelitirilmeyeceinin anlalm olmasdr. Yusuf'un bu son gr ada

Trk siyasal dncesi dorultusunu da izdii iin nemlidir; aynen yle ifade edilmitir: "Zamanmz tarihinde grlen genel akm rklardadr. Dinler, din olmak nedeniyle gittike siyasal nemlerini, kuvvetlerini yitiriyorlar, toplumsal olmaktan ok kiileiyorlar, cemiyetlerde vicdan zgrl, din birlii yerini alyor. Dinler cemiyetlerin ilerini dzenleyici olmaktan vazgeerek kalblerin klavuzluunu zerlerine alyorlar. Ancak Tann ile kul arasnda bir vicdan ba durumuna geliyorlar". Yusuf, Trk birliini adeta bir determinizm kuralna baladktan sonra, gerekletirilmesi sorununu zmlemeye geiyor. Giriim Osmanl Trkleri tarafndan yaplmaldr. Neden? nk Osmanl 16 TARZ-I SYASET devletindeki Trkler, Trk toplumlarnn en gl, en ileri ve en uygardrlar. Yusuf, Trkler arasnda, ulusal birlik iin gerekli ortamn henz hazrlanm olmadn kabul etmektedir. Trklk fikirlerini pek yeni grmektedir. Kald ki onlar da, daha ok dil ve edebiyat konularndadr ve siliktir. Mslmanlktaki gl rgtler ve cokun heyecan Trkler arasnda grlmemektedir. Trklerin byk ounluu gemilerini unutmulardr. Bu nedenlerledir ki, her eyden nce bir ulusal bilin uyandrmak ve yaratmak gerekecektir. Yusuf Trk birliine gtrecek, Trklk bilincinin gelitirilmesini iki alanda ve drt aama ile olaan bulmaktadr. lk alan Osmanl Devletidir. Buradaki Trkler arasnda rksal balar, din duygulan gibi kuvvetlendirilecektir. Sonra Trk olmamakla beraber, bir dereceye kadar Trklemi olan Osmanl topluluklarn Trkletirilmesine geilecektir. En sonunda Trklkten etkilenmemi, ulusal bilinten yoksun, topluluklar Trkletirilecektir. Osmanl alanndaki Trklemeyi, ikinci alandaki bilinlendirme izleyecektir. Fakat bu hem siyasal hem de kltrel ynden olacaktr. Yani Asya'nn byk bir blmnde ve Avrupa'nn dousunda yaylm olan Trkler, birletirilecek ve bilinlendirilecektir. Yusuf, byk bir Trk birlii meydana getirilmesi yolunda, bu tasarnn kimi sakncalar bulunduunu ve engellerle karlanacam da hesaba katmaktadr. Osmanl halkndan Trk ve Mslman olmayan halk ile Trk olmad halde Mslman olanlarn mparatorluktan ayrabileceklerini dnmektedir; nemli sayda Trk tabaasna sahip olan Rusya'nn da byle bir teoriye kar geleceini normal grmektedir. Trklk fikri yukanda da iaret edildii gibi yeni olduu iin bunun ilenmesi yaygnlatrlmas ve bilin haline getirilmesi uzun zaman istiyecektir. Bu engellere ramen Yusuf, dnya haritasnda yer alacak Trkln ve bunda Osmanl devletinin

oynayaca roln nemini u suretle belirtmektedir : "Son olaylarn akla getirdii uzunca bir gelecekte meydana gelecek

beyazlar ve sanlar dnyalar arasnda, bir Trklk dnyas yer alacak, ve bu orta dnyada Osmanl Devleti, imdi Japonlarn sanlar dnyasnda yerine getirmek istedii grevi, zerine alacaktr" Yusuf, yukanda da iaret edildii gibi, Mslman birlii meydana getirilmesi konusunda aka bir engel gstermemiti. Ayn yanszl "Trk birlii" kurulmas konusunda da koruduu grlmektedir. Ne var ki, " Tarz Siyasef in genel anlammdan olsun, zellikle NSZ "Trk Birlii" blm ile ilgili dncelerinden olsun, bu birlie eyilimli olduu anlalmaktadr. Bu eyilimini kantlayan baka bir faktr de, Yusuf'un " Tarz- Siyasef'in yaymlanmasndan zellikle kinci Merutiyetin duyurulmasndan sonraki almalardr. Bu almalardan hi biri ne Osmanllk, ne de slamclk ile ilgili deildir. Ama tm Trklk ve Trklk zerinedir. Trk Yurdu Dergisi'ndeki yazlar, Trkoca'ndaki almalar, son yaymla-nndan biri olan Trk Yl kitab bunun canl tanklardr. " Tarz- Siyaset" in yaymlanmasndan yabanc memleketler siyaset yazarlarnn Yusuf'u Trklk hareketinin nderi ve yaycs gstermeleri de, bu konular yannda yer alabilir. " TARZ-I SYASETTE GEEN SYASAL MESLEKLERDEN BAHSEDEN YABANCI VE TRKE YAYINLAR P. Kristal, Les Turcs a la reeherehe d'un ame national, Mercurne de France, c: 47, No 3640,14 Austos 1912. X. Les Courants Politiques dans la Turquie Contemporine, Revue du monde Musulman, c. XII, Aralk 1912. X. Le Panislamisme et le Panturquisme, Revue du monde Musulman,

C. XXII, Mart 1913.

Oaston Caillard, Les Turcs et L'Europe, Paris 1921 (s. 298). Lothrop Stoddard, Le nouvean monde et l'islam, (ngilizceden

eviri) Paris, Bayot, 1923. A. Sanhaury, Le erlifat, 1928, (s. 495). Conmandant M. Larcher, la quere Turque dans la qucrre mordiale. Paris, Chiron, 1928, (Le probleme Turc, , 17-37). Ali Kemal; Cevabmz, Trk Gazetesi, Msr, 1904. Ferit (Tek), Bir mektup, Trk Gazetesi, Msr, 1904. A. Turan, Mektup No. 56, Trk Gazetesi, Msr 1904 Enver Ziya Karal, Yusuf Akura, Konferans (Tarih notlan. stanbul, 1941). YUSUF AKURA'NIN YAYIMLARI Dergilerde kan makaleler dahil deil ehabettin el - Mercan'nin hal tercmesi, Musavver Malmat Gazetesi,

No. 69, cilt XXIII. 2 Ocak 1897.

18

TARZ-I SYASET Exrait de: Mechveret: Mithat-Pacha, La Constihition Ottomane et L'Europe, (Par Y. A. Paris, 1903). Essai Sur L'Histoise des Institutions de L'Empire Ottoman (Akura'nun mezuniyet tezi). Medhal ksmnn tercmesi iin baknz : Bilgi Mecmuas, No. 1 ve 2, stanbul 1914 (1329). Eski ra-yi mmet'te kan makalelerinden, Tanin, stanbul 1913 (1329). Tarz- Siyaset, Trk Gazetesi No. 24-34, Msr 1904. Tarz- Siyaset (ikinci bask), Kader Mat. st. 1912 (1327). Ulm ve Tarih, Kazan. 1906. Mevkuf iyet Hatralar, (Orenburg), Rusya, 1908. Mevkuf iyet Hatralar (ikinci bask) stabul Trk Yurdu ktphanesi, 1914

(1329).

3 Haziran Vakayi-i Messif esi, (Orenburg) 1907. Osmanl Devleti Umum Harpte bitaraf kalabilirini idi. ? (Trk Tarih Encmeni Mec. No. 19-96, st. (1928). Muasr Avrupa'da Siyas ve tima Fikirler ve Fikir Cereyanlar, stanbul,

1339.

Tarih-i Siyas Notlan, stanbul 1336. Trk, Cermen ve slavlann Mnasebat Tarihiyesi, stanbul, 1350. Nutuk, (Trk Tarih Encmeni Mec. Yeni Seri, c. I, s. 1, stanbul, 1929). Trk Yl, stanbul, 1928. Osmanl Devletinin Dalma Devri (XVIII-XIX. asrlarda) stanbul, 1940. TARZ-1 SYASET Osmanl lkelerinde, gaipten feyz alarak, kuvvet kazanmak ve terakki arzulan uyanah, belli bal siyas yol tasavvur ve takip (eba-ucher) edildi sanyorum : Birincisi, Osmanl Hkmetine tabi muhtelif milletleri temsil ederek ve birletirerek bir Osmanl milleti vcude getirmek. kincisi, hilafet hakknn Osmanl Devleti hkmdarlarnda olmasndan faydalanarak, btn islamlar sz konusu hkmetin idaresinde siyaseten birletirmek (Frenklerin "Panislamisme" dedikleri). ncs, rka dayanan siyas bir Trk milleti tekil etmek. Bu yollardan ilk ikisinin, bir zamanlarn Osmanl Devleti umum siyasetine mhim tesiri oldu. Sonraki ise, ancak baz muharrirlerin yazlarnda grld. Osmanl milleti vcuda getirmek arzusu, pek yksek bir hayali gayeye, pek yksek bir mide doru ycelmiyordu, Asl maksat, Osmanl memleketindeki mslim va gayrimslim ahaliye ayni siyas haklan tanmak ve vazifeleri yklemek; bylece aralarnda tam msavat husule getirmek; f ikirlerce ve dince tam serbesti vermek; bu msavat ve serbestiden faydalanarak, szkonusu ahaliyi aralarndaki din ve soy ihtilaflarna ramen yekdierine kartrarak ve temsil ederek, Amerika Birleik Hkmetlerindeki Amerikan milleti gibi mterek vatanla birlemi yeni bir milliyet, Osmanl milleti meydana karmak ve btn bu zor

ameliyatn neticesi olarak da, "Devlet-i Aliyye-i Osnaniyc"yi asl ekliyle yani eski hudutlariyle muhafaza eylemekti. Ekseriydi slam ve mhim bir ksm Trk olan bir devletin bekasnda ve kuvvetinin oalmasnda, bilcmle Mslmanlar ve Trkler iin fayda olmakla beraber, bu siyas yol onlara dorudan doruya taallk etmiyordu. Bu cihetle, Osmanl hududu haricindeki Mslmanlar ve Trkler bununla o kadar megul olamazlard. Mesele mahall ve dahil bir mesele idi. 20 TARZ-I SYASET Osmanl milleti yaratmak siyaseti, cidd olarak kinci Mahmut zamannda dodu *. Bu padiahn : "Ben tebaamdaki din farkm ancak cami, havra ve kiliselerine girdikleri zaman grmek isterim., ."dedii mehurdur. Milad ondokuzuncu asr balang ve ortalarnda bu siyasetin Osmanl lkelerinde itibar kazanmas, kabili tatbik zan olunmas tabi idi. O zamanlar Avrupa'da milliyet dnceleri, Fransz Byk htilaliyle, soy ve rktan ok vicdan istee dayanan Fransz kaidesini milliyet esas kabul ediyordu. Sultan Mahmut ve onu takip edenler, iyice anlayamadklar bu kaideye aldanarak, devletin rk ve dini farkl tebaasn serbestlik ve msavat ile, emniyet ve karlkl dostluk ile meze ve terkip edip tek bir millet haline sokmann imkanna inanyorlard. Avrupa'da milliyetler teekkl tarihinde grlen baz misaller de itimatlarn arttrd. Filhakika, Fransz milliyeti Cermen, Selt, Latin Grek ve daha baz soylarn birlemesinden husule gelmemi midir? Alman milliyetinde birok Slav unsuru yutulmam mdr? svire, rk ve din farklarna ramen bir millet deil midir? Ad geen yksek kiilerin, bu sralarda bir siyas birlik vcuda getirmeye alan Alman ve talyanlarn hareketlerini de, yanl bir nazarla, doktrinlerinin doruluunu ispata hizmet eden vakalardan addetmi olmalar dahi, gayri muhtemel deildir. Osmanl milleti fikri, en ziyade l ve Fuat Paalar zamannda geerli idi. Fransz kaidesinin; plebisit ile milletler tekil etmenin resul nc Napolyon, bu garpllam paalara kuvvetli destek oluyordu. Sultan Abdlaziz devrindeki Franszvari slahat ve bu slahatn timsali Mekteb-i Sultan, hep bu sistemin "Alamod" olduu zamanlarn meyvalandr. Vakta ki milliyet kaidesi, Almanlar tarafndan hakik vakalara daha yakn bir surette, milliyetlerin esas rk olmak zere tefsir olundu ve bu tefsirin galebesi demek, evvela 1870-71 seferiyle Napolyon ve

Fransa mparatorluu tekerlendi, ite o zamandan itibaren Osmanl milleti denilen siyasi gr, biricik dayanam kaybetmi oldu. 1 Birinci Selim'e kadar, bu doktrinin baz Osmanl padiahlar tarafndan tabi bir tarzda takip olunduu iddia edilebilirse de, bu takip Avrupa taklidiyle olmayp, belki ortam gereinden ve tslamn henz iyice kklememi olmasndan kmakta idi, binaenaleyh bahsimizden haritir. TARZ-I SYASET l Vaka Mithat Paa, isimleri yukarda geen iki nl vezirin bir dereceye kadar takipisi idiyse de, Mithat'n siyas program onlannkine nispetle daha kark ve pek gelip geici olduundan ve Mithat' izleyen imdiki Gen Osmanllarm programlan ise hayli mphem bulunduundan Osmanl milleti tekili hayalinin Fransa mparatorluu ile beraber ve onun gibi tekrar dirilmek zere, ldne liikn olunsa, hata edilmemi olur sannm. Osmanl milliyeti siyasetinin baarszl zerine slamiyet politikas meydan ald1. Avrupallarn Panislamizm dedikleri bu fikir son zamanlarda Gen Osmanllk'tan yani Osmanl milleti tekili siyasetine ksmen itirak eden frkadan dodu. Evvelleri en ziyade "Vatan" ve "Osmanllk" yani vatanda meskn bilcmle halktan mrekkep bir Osmanllk nidalanyle ie balayan Gen Osmanl airlerinin ve siyasetilerinin bir ounun duru noktas "slamiyet" oldu. Avrupa iinde bulunmak, garp fikirlerini yakndan grmek, onlarn bu deiimine en kuvvetli sebepler idi. Ad geenler arkta bulunduklar zaman, balarm onsekizinci asr siyas ve itima felsefesiyle pek ok doldurmular (ilerinden birisi Rousseau mtercimi idi) ve fakat soy ve dinlerin ehemmiyet derecesini tamamen idrak eylememiler ve zellikle yeni bir milliyet tekili iin zamann pek geciktiini, Osmanl Devletinin hakimiyeti altnda bulunan muhtelif unsurlarn, menfaatleri deilse bile, arzularnn byle bir ittihat ve imtizata olmadn ve binaenaleyh Fransz milliyet kaidesinin arkta tatbiki imkanszln, tamamen anlayamamlard. Ecnebi diyarda iken, ekserisi memleketlerini uzaktan daha kavrayl bir nazarla grmeye, din ve rkn ark iin gittike artan siyas ehemmiyetini ve bu cihetle Osmanl milleti ihdas arzusunun beyhudeliini anlamaya muvaffak oldular. Artk, var kuvveti pazya verip slam unsurlarn -evvela Osmanl lkelerindekileri, sonra btn krei arzdakileri- soy

farklarna bakmakszn dindeki ortaklktan istifade ile tamamen birletirmeye, her mslimin en kk yanda ezberledii "din ve millet birdir" kaidesine uyarak btn Mslmanlar, son zamanlarn millet kelimesine verdii mana ile bir tek millet haline koymaya almak lzumuna kani 1 Bu siyaset birka asr evvel de, Osmanl hkmeti tararndan takip olunmutu. Yldrm Bayezid, Fatih Mehmet ve Sokullu Mehmet bu fikre hizmet etmilerdir. Birinci Selim'in ise, hemen her hareketinde slam alemini birletirmek arzusu grlr, Lakin o zamanlar bu makalenin

zemininden haritir. 22 TARZ-I SYASET oldular. Bu, bir cihetten Osmanl lkeleri sakinleri arasnda ayrmalar ve farkllamalar davet edecekti, mslim Osmanl tebaas ile gayrimslimler artk ayrlacakt. Lakin dier cihetten, byk bir imtiza ve ittihada sebep olacakt. Btn Mslmanlar birleecekti. Bu yol, geen yola nazaran, daha geni, yeni bir deyim ile alemmul (mondiale) idi. lkin srf nazar olup yalnz matbuat sahifelerinde grlmekte olan bu fikir, gitgide tatbik olunmak istenildi. Abdlaziz'in son devirlerinde, "Panislamizm" sz diplomatik konumalarda iitilir oldu, baz Asya slam hkmdarlanyle mnasebet istihsaline urald. Mithat Paa'nn dmesinden, yani Osmanl milleti ihdas fikrinin hkmete bsbtn terk olunmasndan sonra, Sultan kinci Abdlhamid de bu siyaseti tatbike alt. Bu padiah Gen Osmanllarn amanszca karsnda olmakla beraber, bir dereceye kadar on-larm siyasetlerinin talebesidir. Hukuk msavat ve tam serbestlik temin olunsa bile gayrimslim tebaann Osmanl siyaset topluluunda bulunmayacan anladktan sonra, Gen Osmanllar ad geen tebaaya ve onlarn koruyucusu olan Hristiyan Avrupa'ya dmanlk gstermeye balamlard. Padiahm gnmzdeki siyaseti1 u deimeden sonraki Gen Osmanllarn fikirleriyle pek byk bir benzerlik gsterir. Gnmzdeki hkmdar, sultan, padiah lakablan yerine halife din sfatn koymaya alt; genel siyasetinde din, islam din mhim bir mevki tuttu. Nizam mekteplerin tedrisatnda din maddelere ayrlan zaman arttrld. Tedrisatn esas dinletirilmek istendi. Dindarlk, mtteklik -velev zahir ve riyakarane olsun- hilafet-penahinin tevecchn celbetmeye en kavi vesileler haline geti. Yldz saray- hmayunu; hocalar, imamlar, seyyitler, eyhler, erifler ile doldu. Baz mlk memurluklara sarkllar tayin edilir oldu. Dinde salamlk belki de hilafet makamna, hilafet makammdan ziyade o makam igal eden zata iddetli merbutiyet ve kulluk, gayrimslim kavimlere kar nefret telkin etmek zere halk arasna vaizler gnderildi. Her tarafta tekkeler, zaviyeler, camiler yapm ve tamirine alld.

Haclar ehemmiyet kazand. Hac mevsiminde hilafet evine urayan haclar, Mslmanlarn nderinin ltuflanna ve inayetine mazhar edilerek gerek kendilerinin ve gerekse memleketlerindeki dier Mslmanlarn hilafet makamna celp ve kalplerinin raptna alld. Yakn zaman-1 Makalenin yedi sene evvel yazld unutulmasn. (Dolaysiyle makale gnmzden 68 yl nce yazlm bulunuyor, d.n.). TARZ-I SYASET 23 larda Mslman ahalisi kalabalk olan Afrika ilerine ve in diyarna eliler gnderildi. Bu siyasetin en salam icra vastas olmak zere Hamidiye Hicaz Demiryolunun inasna balanld. Lakin, ibu siyas doktrin ile, Osmanl Devleti, Tanzimat devrinde terk etmek isteini din devlet (Etat theocratique) eklini tekrar alyordu. Artk vicdan ve fikir serbestliini, siyas serbestlii, keza msavat, din ve rk msaviliini, siyas msavi ligi, meden msavi ligi terk etmeye mecbur kalyordu. Binaenaleyh Avrupavar merut hkmete veda etmek, devletin tebaas arasnda cins ve din ihtilafndan, itima vaziyet ihtilafndan karak tedenberi mevcut olan sevimezlik ve zddiyetin artmasna ve bunun neticesi olmak zere de ayaklanma ve isyanlarn oalmasna, Avrupa'da Trkle dmanln iddetlenmesine katlanmak iktiza ediyordu1... Filhakika yle de oldu. Irk zerine mstenit bir Trk siyas milliyeti husule getirmek fikri pek yenidir. Gerek imdiye kadar Osmanl devletinde, gerekse gelip geen dier Trk devletlerinin hi birisinde bu fikrin mevcut olduunu zannetmiyorum. Cengiz ve Moollarn tarafn tutan mverrih Lcon Kanon, 0 byk Trk hannn btn Trkleri birletirmek gibi yce bir maksatla Asya'y batan baa fethettiini yazyorsa da, bu iddiasnn tarihe tamamen tevsik edildii hakknda bir ey diyemem. Tanzimat ve Gen Osmanllk hareketlerinde de, Trkleri birletirmek fikrinin varlna dair hibir belirtiye rastgelmedim. Bilmeni, merhum Vefik Paa, lehesiyle saf Trke yazmak arzusiyle bu yksek hayal arkasnda biraz olsun dolam mdr? u muhakkak ki. son zamanlarda stanbul'da Trk milliyeti arzu eden bir mahfel, siyas olmaktan ziyade ilm bir mahfei teekkl etti. Bu mahfelin teekklnde, Osmanllarla Almanlarn mnasebetinin artmasnn, Alman lisann ve bahusus Almanlarn tarih ve lisan ilimleri hakkndaki tetkikatn Trk genlerinin bilir olmasnn hayli tesiri olmutur sanyorum. nk bu gen mahfelde, Fransz izlcyici-leride olduu gibi baz hafif ve "declamatoire" edebiyattan ve siyasiyattan ziyade, sessiz, sabrl ve inceleyici ekilde elde edilmi salam bir ilim mevcuttur. 1 Maksadm yanl anlalmasn : Muhtelif unsurlar arasndaki dmanln ve Avrupa ile Osmanl Devleti arasndaki ekimelerin muhtelif sebepleri vardr; yukarda sylenen sebep, sz konusu muhtelif sebeplerden yalnz birini tekil eder.

24 TARZ-I SYASET emsettin Sami, Trke iirler'in muhterem mellifi, (Mehmet Emin) Necip Asm, Veled elebi ve Hasan Tahsin bu mahfelin gze grnen azas olup, kdam bir dereceye kadar dncelerinin benimse-yicileridir. Gnmzdeki hkmetin, bu doktrine iyi bakmamasndan olacak ki, hareketleri pek yava oluyor1. Osmanl lkelerinin, stanbul'dan baka yerlerinde bu fikrin taraftarlar olup olmadn bilmiyorum. Lakin, Trklk siyaseti de, tpk slam siyaseti gibi umumdir; Osmanl hudutlar ile mahdut deildir. Binaenaleyh, krenin Trkler ile meskn dier noktalarna da gz atmak iktiza eder En ok Trklerle meskn Rusya'da Trklerin birlemesi fikrinin pek mphem bir surette varlm tahmin ediyorum. Henz domu "dil Edebiyat" Mslman olmaktan ziyade Trktr. D tazyikler olmasa, bu fikrin kolaylkla gelimesine Osmanl lkelerinden fazla msait muhit, Trklerin en kalabalk bulunduktan Trkistan ile Yayk ve dil havzalar olurdu. Kafkasya Trklerinde de bu fikir mevcut olsa gerek. Azerbaycana Kaf kasn fikr tesiri olmakla beraber, imal ran Trklerinin ne derecelere kadar Trklerin birlemesi taraftan olduklarn bilmiyorum. Ne olursa olsun, rka mstenit siyas bir millet tretmek fikri henz pek turfandadr, pek az yaygndr -2mdi, bu siyasetten hangisinin yarar ve kabil-i tatbik olunduunu aratralm. Yararl dedik; lakin kime ve neye yararl? nce btn insaniyete denilebilir. Bu halde, insaniyetin men-faatna hizmet eden siyas yol veya yollan tarif, ve sonra o yol veya yollarn muayyen ve mahdut bir ksm insaniyete tatbikinde de btn insaniyetin faydalanacan ispat eylemek, ve daha sonra, zikrolunan yoldan bir veya birkann gelecek artlara sahip olan yol veya yollarla ayniyetini gstermek gereklidir. Bu ise, sanmam ki imdi mmkn olsun. Zira, bahsedilen artlar ihtiva eden siyas yol veya yollan, henz insanlk bilgisi bulamamtr. 1 Yanlmyorsam, Trk tarihinin ikinci cildinin ner olunmasna hkmet msaade etmedi. TARZ-I SYASET 25 Yukandaki usul takip etmeyip de, yoldan bir veya birkann Osmanl, Mslman veya Trklere tatbikiyle tm insanla menfaat ispatma kalklsa usuln noksanlndan dolay netice pek ok hatal olur. Ekseri

itima ve siyas ilerde bu hatal usuln kullanlmas itiyad edilmi ise de, haki katta bir nevi safsata olduundan vazgeiyorum. Meseleyi biraz tahdit edelim, teekkl etmi beer bir heyete diyelim. Yine de pek umum bir meseleye atyoruz : Muayyen bir cemiyetin menfaatlan neden ibarettir? Buna cevap vermeden, falan veya falan siyas yolun falan cemiyete faydal olduu hallolunamaz. Malm bir cemiyetin menfaatlannn neden ibaret olduunu (ayin etmek

siyas bir meseledir. Yani "Siyaset" denilen ve henz mevzu ve usul kat olarak kararlatnlamam natamam bir ilmin mhim meselelerinden biridir. Siyaset ilminin meseleleri hakknda, talil (tmden-gelim-d6duction.) ve istikra (tme-vanm - nduction.) taraftarlar arasnda mnakaa ve ekime devam etmektedir. "Birinciler derler ki, siyas kaideler srf fikrdir (id6al), sz konusu kaideler tpk riyaziyenin ntearifeleri (belit axiome.) peince (a priori) vazolunur. Hkmet ricali bu kaideleri, mimarn hendese kaidelerini tatbiki gibi. cemiyete tatbikle mkelleftir. kinciler ise, cemiyetler itaat ettikleri kaideleri zatnda ihtiva edip yetime ve gelimeleri ile ortaya koyarlar: bu cihetle siyaset ilmi, beer faaliyete hayal bir gaye tayininden surf- nazar eylemeksizin, vakalardan tarih ve itima kaideler kanruya. muhit, ahval, kuruntular ve ihtiraslar gzden karmamaya almaldr, deneri". Siyaset ilminin usulnde olan bu ihtilaf, ona mteallik meselelerin de ekserisinde kat bir hal sureti bulmaya mani oluyor. Beeri cemiyetlerin hakikmenfaatlan, itima ilimler mensuplarnca pek ek tartmay davet ettii halde, henz karara varlmam meselelerdendir. Bu kararszlk ile beraber, her cemiyet kendi menfaatini ekle etmek midiyle bilfiil daim deime halindedir. Yani yukarda zikredilen itima

mesele, amel olarak her zaman, her mahalde hallolunmaktadr. Bu devaml deime esnasnda menfaat diye fiile getirilen e> hayattr. Hayat ise kuvvetle devam ettiinden, hayatn varl kvv.Mi 1 Liard : Logique. Me'thode des Sciences Morales, s. 185.

26

TARZ-I SYASET varln gerektirir. Demek oluyor ki, her cemiyet menfaatini hayatta, yani kuvvet kazanmakta ve kuvvetini arttrmada buluyor. Bu cihetle, cemiyetler arasnda, kainatn varlk peinde dolaan btn unsurlar arasnda olduu gibi, daim bir savama grlyor. Biz de bu hal suretini kabul etmek mecburiyetindeyiz. Her cemiyetin menfaati; valnda, binaenaleyh kuvvetli olmaktadr. Lakin, hangi cemiyetin menfaatma almalyz? Bu sualin mantk bir cevab verilemez. Filhakika neden Trkler veya Mslmanlar menfaatma hizmet edelim de, mesela Slavlar veya Ortodokslarn faydas iin uramayalm? Bahusus, bir cemiyetin menfaati, ekseri hallerde, dier birisinin zarar ile kaim olduundan, hangi makul sebebe istinat ederek, beeriyetin bir ksmna zarar vermekte hakl olduumuzu gsterebiliriz? Bu suali ancak tabi meylimiz, dier tabirle aklmzn henz tahlil edemedii, hak veremedii hissimiz cevaplandrabilir. Ben Osmanl ve Mslman bir Trkm. Binaenaleyh Osmanl Devleti, slamiyet ve btn Trkler menfaatma hizmet etmek istiyorum. Lakin siyas, din ve soya dayal olan bu cemiyetin menfaatlan mterek midir ? Yani birisinin kuvvetlenmesi, dierlerinin de kuvvetlenmesini mucip olur mu? Osmanl Devletinin menfaati, btn Mslmanlarn ve Trklerin menfaatlanna aykr deildir. Zira, tebaas olan Mslmanlar ve

Trkler onun kuvvetlenmesiyle kuvvetlenmi demek olduu gibi, dier Mslman ve Trkler de, kuvvetli bir destek bulmu olurlar. Fakat slamm menfaati, Osmanl Devletinin ve Trkln menfaatlanna tamamen uymaz. Zira, slamn kuvvet kazanmas, Osmanl tebaasndan bir ksmnn (gayrimslim olanlarn) sonunda kaybm ve bu cihetle Osmanl Devletinin gnmzdeki topluluundaki bir parasnn yok olmasn mucip olaca gibi, Trkln mslim ve gayrimslim dinanlamazlyle blnmesine ve binaenaleyh kuvvetsizlenmesine sebep olur1. Trkln menfaatma gelince o da, ne Osmanl Devletinin ve ne de slamn menfaatma bsbtn uygun gelemez. Zira, slam toplumunu Trk ve Trk olmayan ksmlarna blerek zayflatr, ve bunun neticesi olarak Osmanl tebaamn Mslmanlar arama da nifak salp Osmanl Devletinin kuvvetsizlenmesini mucip olur. 1 Gayrimslim Trkler pek az olduundan bu son mahzur ehemmiyetsizdir. TARZI SYASET 27 Bunun iindir ki, her cemiyete munsup bir ahs, Osmanl Devleti menfaatma almaldr. Lakin, Osmanl Devletinin menfaati, yani kuvvet kazanmas, imdiye kadar mevcut olup bahsimizin mevzuunu tekil eden Tarz- SiyasVdtn hangisini takiptedir? Ve bunlardan hangisi Osmanl lkelerine kabil-i tatbikdir? __2__ Osmanl milleti tekili, Osmanl lkelerini imdiki hudutlanyle muhafaza iin yegane aredir. Fakat, Osmanl Devletinin hakik kuvveti, gnmzdeki corafi eklini korumakta mdr? Osmanl milletinin ortaya kmak halinde, devletin farkl din ve cinslere mensup tebaasndan, serbestlik ve hukuk msavat zerine kurulmu karma bir millet hasl olacak, bunlar srf vatan (Osmanl lkesi) ve millet (Osmanl milleti) fikriyle birleerek, din ve kavimlerin hayatlarndan doma ihtilaflar ve kavgalar kalmayacak, ve bu esnada Rumlar, Ermeniler gibi Trkler, Araplar da eriyecek... Osmanl Devletinin kurucular olan Osmanl Trkleri, ancak ilk nderleri Osman Bey'in namn vatana ve millete vermenin ve bilhassa analarnn, babalarnn himmetiyle vcuda gelen imparatorluun daha ziyade paralanmadn grmenin manev faydalan ile yetinecekler. Belki Osmanl namndan da uzak kalacaklar : Ekseriyeti hakimiyet altndaki eski milletlerden (mslim

ve gayrimslim) meydana gelmi bu serbest devlette, ekseriyetin arzusuyle, eski mahkmiyeti gsteren

Osmanl nam bile ortadan kaldrlacak___ Mamafih Osmanl Trkleri uzun bir maziden beri icra ettikleri hakimiyetin tesiri ile, belki mahdut bir istikbalde de madd nfuzlarn devam ettirebilirler. Lakin, atalet hassasnn itima ilerdeki bu tecellisi, dier tabi durumlarda olduu gibi pek az srer. Osmanl milletinde bulunacak bilmum Mslmanlara gelince: Ekseriyeti tekil edecekleri cihetle, memleketin idaresinde btn hakim kuvvetin onlar eline gemesi ve binaenaleyh manen ve maddeten slam unsurunun bu karma toplulukta en ok faydalanr olmas gerekir gibi grnrse de, bu istifadeyi tasavvur ile beraber Osmanl milletinde din ihtilafn kalkmam, hakik bir msavatn ortaya kmam, farkl unsurlarn cidden erimemi olduunu dnm oluyoruz... Osmanl milletinin ortaya kmasnda, ona dahil olacak Trk ve Mslmanlarn nfuz ve kuvvetleri artmayacak demek, Osmanl 28 TARZ-I SYASET Devletinin kuvveti eksilecek demek deildir. Halbuki asl meselemiz devletin kuvvetinde idi. Bu kuvvet elbet artacaktr. Muntazam, sk, hulasa modadaki bir tabir ile "Bloc" tekil eden bir millet ahalisi, daim ihtilaf ve kavga halinde bulunup, ayrmakta olan anarik bir devletten phesiz daha kuvvetlidir. Lakin, asl mhim mesele, muhtelif cins ve dine mensup olup imdiye kadar birbirleriyle kavga ve savatan hal kalmayan unsurlarn, imdiden sonra kaynamalarnn mmkn olup olmaddr. Yukarda grld ki bu babdaki tecrbe muvaffakyetsizlikle sonulanmtr. Bundan byle muvaffakiyet kabil olup olmadn anlamak iin, gemi tecrbenin muvaffakyetsizlik sebeplerini, tafsilatl olarak gzden geirelim : 1. Bu karma ve uyumay Mslmanlar ve bilhassa Osmanl Trkleri istemiyordu. Zira, alt yz yllk hakimiyetleri hukuken bitecek ve bunca yllar hkmleri altnda grmeye altklar reaya ile msavat derecesine ineceklerdi. Bunun en yakn ve madd bir neticesi olarak, o zamana kadar adeta inhisara aldklar memurlua ve askerlie reayay da itirak ettirmek, dier bir tabirle, nispeten az mkl, aris-tokratlarca erefli zan olunan bir alma yerine alk olmadklar ve hakir grdkleri sanayi ve ticarete girmek lazm gelecekti. 2. slam istemiyordu. Zira, katlanlarn haki k menfaatlerini pek madd ve beer bir nokta-i nazardan gzeten bu kuvvetli din, mslim ve gayrimslimin hukuken tam msavatn kabul etmiyor, gayrimslimleri

daima ikinci kademede brakyordu. Serbestlie gelince: slam her cihetten dinlerin en hrriyetperveri olmakla beraber, din bulun mas

itibariyle menei fevkelbeer olduundan, mutlak hakikatlardan ibaret esas ve kaidelerinden hari her kaideyi doru yola aykr grecek ve binaenaleyh insanln saadet kazanmas maksadiyle tam bir fikir ve vicdan serbestliini kabul etmeyecekti. 3. Gayrimslim tebaa da istemiyordu. Zira cmlesinin son zamanlardaki terakkileriyle aaalandnlan mazileri, istiklalleri, hkmetleri vard. Mslmanlar ve bilhassa Trkler o istiklali bitirmi, o hkmetleri mahvetmiti. Osmanl hakimiyeti altnda ise, iddialarna nazaran, ekseriya adalet deil zulm, msavat deil hakaret, rahat deil azap grmlerdi. Hatta haysiyet ve namuslar bile bazen ayaklar altna alnmt. Miladondokuzuncu asr, bir taraftan bunlara mazilerini, hallerini, haklarn, milliyetlerini retti; dier taraftan da, hakimlerini, TAR2-I SYASET 29 Osmanl Devletini zayflatt. Bir derecede ki, hkm altndaki arkadalarndan bazlar istiklal bile kazanabildi. Bu aralk, zayflam hakimleri mecburen ve fakat daima mtereddit ekilde dostluk elini uzattlar, hakimiyeti arada taksim etmek, hukuku birletirmek istediler. Grme basiretleri ekseriyetle hakimle-rinkinden ak bulunan bu kuvvetlenmi mahkmlar, uzatlan ellerden bazlarnn pek samim ve sadk olduunu gzelce bilmekle beraber, bu yeni siyasette garbn tesirini, Osmanl Devletinin varlnda kendi kazanlarn gren baz garp devletlerinin zorlamalarn da gzden karmadlar. Belki bazlarnn menfaatleri, Osmanl milletinin teekklnde idi. Lakin, onlar da souk akllarndan ziyade heyecana gelen hislerine tabi oluyorlard. Hibirisi, ama hibirisi gemi istiklalleriyle harbeden bir kavim ile beraber, onunla kararak, eriyerek yeni bir millet husule getirmeye raz deildi. 4. Osmanllarn byk dman Rusya ile onun kle ve pidarlar olan kk Balkan hkmetleri istemiyordu. Zira; Rusya, Boazlara, Anadolu ve Irak'a, stanbul ve Balkanlara, mukaddes topraklara malik olmak, bylece siyas, iktisad, mill ve din maksadna erimek peinde idi. Boazlan elde etmekle, donanmasna Karadeniz gibi mahfuz re byk bir liman temin edecek, beynelmilel en mhim ticaret yollarndan saylan Akdeniz'e serbeste kacak, ve sonra o muhkem pusuda n istedii zaman atlarak zamanmzn Hint

kervanlanyle onlarn muhafzlar olan ngiliz ticaret ve harp gemilerine taarruz ile Birleik Kralln en zengin smrgesinin yolunu kesebilecek, ksacas tedenberi gz diktii Hind'i, garbndan bir derece daha kuatm olacak, Anadolu'ya sahip olmakla dnyann en mnbit ve mahsuldar ktasn hkm altna alacak, Irak'a kadar sarkarak btn garb Asya'y eline geirdii gibi Hind'in garp kaplarna dayanm olacak ve belki, -zaktan uzaa ta o zamanlar beliren Rusya ve ngiltere'nin slam topluluu ve binaenaleyh slam'n mukaddes topraklan hakkndaki rekabetlerinde de kendi faydasna muvazeneyi bozacak, velhasl, Boazlan. Osmanl Asyasnn mhim bir ksmn elde etmekle Rusya byt siyas ve iktisad meyveler derlemi olacakt. Balkanlar geni imparatorluuna ilhak ile, imal ve cenup Slav-larmi birletirecek, bylece Ayasofya kubbesine ha dikerek Ortodoksluun meydana geldii beii, yani Ruslarn dinlerinin kt 30 TARZ-I SYASET yeri, Mescid-i Kamame'yi idareleri altna alarak, Hristiyanln menba-n memleketinden saylr klacak ve bu suretle, hemen hepsi fazlasiyle dindar tebaasnn kalp ile diledikleri en yksek bir emellerini, din ve ruh bir emeli gerekletirecekti. Bu maksatlarnn kolaylkla elde edilmesi, Osmanl Devletinin kuvvetsizliine, Osmanl tebaasnn devaml nifak ve kavga halinde bulunmasna bal idi. Binaenaleyh, Rusya asla bir Osmanl milleti teekklne raz olmazd. O zamanlar henz siyas hayat kazanm Srp ve Yunan devletleri ise, "Trk boyunduruu altnda kalan millettalanm" arttrmak isterlerdi. Bunun iin de Osmanl tebaasnn ayrlk halinde olmas menfaatlan icabmdand ve ona alrlard. 5. Avrupa kamuoyunun bir ksm da istemiyordu. Zira, Avrupa kamuoyunu ihdas edenlerin bazlar hala Mslmanlk - Hristiyanlk din

kavgasmdan, Ehl-i Salip muharebesi ananelerinden kurtulamam olduklarndan, Hristiyanlar! slam hakimiyetinden kurtarmak, ha'n hatta ufak bir kesini bile hilal altnda bulundurmamak, gayrimrninleri (inffideles) Avrupa toprandan, Nasara lkesinden (Kuds) srp karmak arzusunda idi. Bazlar ise, srf insaniyet ve ilim asndan muhakeme ederek "her trl terakkiye istidatl Avrupal milletleri, yan barbar, zulmkar, harp ve kavgadan baka maharetleri grnmeyen Turanler boyunduruundan" kurtarmak ve bu Asyallar geldikleri Asya sahrasna kovmak isterlerdi. Lakin, ekseriya bu iki fikir birbirine karr ve hangisi hangisinden kt anlalamyacak kadar kark bir halde tecelli ederdi. Demek ki, Osmanl milletini, Osmanl lkelerindeki btn kavimlerin arzusu hilafna, haric manilere ramen, Osmanl hkmetinde ibanda bulunan birka kii, baz Avrupa devletlerine (bilhassa nc Napolyon Fransasna) dayanarak meydana getireceklerdi. Bu i, gayr-i mmkn denecek kadar mkld. banda bulunan zatlarn hepsi, dahilerden olsa, yine bunca manilere katlanabilmeleri pek az muhtemeldi. Gerekten i muvaffakiyetsizlikle bitti. Zikrolunan mani sebepler, o zamandan beri eksilmedi, artt, byd. Abdlhamid'in siyaseti, mslim ve gayrimslim arasndaki nifak ve zddiyeti arttrd. Gayrimslim tebaann bir ksm daha istiklal kazanarak, dierlerinin evklerini oaltt. Rusya 'nn gittike kuvvet ve evketi arttndan, Osmanl Devletine olan zararl tesirleri oal TARZ-I SYASET 31 di. Srp, Yunan, Bulgar, Karada tesirleri peyda oldu. Avrupa efkar daha ziyade Trkler aleyhine evrildi. Osmanl milleti siyasetinin en kuvvetli taraftarlarndan Fransa, Paris Muahedesi devrindeki azametini kaybederek, Rusya'mn yardaks oldu. Hulasa, memleketin

dahilinde ve haricinde bu siyasete bsbtn kar bir muhit dodu. Binaenaleyh, zannmca, artk Osmanl milleti meydana gerilmekle uramak, beyhude bir yorgunluktur. imdi, slam birlii politikasnn Osmanl Devletine yararl olup olmadn, tatbik kabiliyeti bulunup bulunmadn tetkik edelim : Yukanda ima olunduu zere, bu siyasetin tatbiki halinde Osmanl tebaas arasnda din nifak ve dmanln artmas, bylece gayrimslim tebaa ile onlarn ekseriyetle meskn olduklar memleket ksmlarnn kayb ve binaenaleyh Osmanl Devletinin kuvvetinin azalmas gerekecekti. Bundan baka, umumiyetle Trkler arasna mslim ve gayrimslim fark girecek, soydan doma kardelik din ihtilaf lan ile bozulacakt. Lakin, bu mahzurlara mukabil, Osmanl Devleti idaresindeki btn Mslmanlar ve binaenaleyh onun bir paras olan Trkler, pek gl bir ba ile smsk birleecekler, bylece farkl cins ve dinden olumu "Osmanl milleti"ne nispetle, pek ziyade sk ve bu skl cihetiyle, mlke, adete, arazice, servete olan noksanlklarna ramen daha kuvvetli bir topluluk, slam topluluu, meydana getireceklerdi. Daha mhimi, yeryzndeki btn Mslmanlarn gittike kuvvetlenmek zere birlemesi ve, bylece Anglo-Sakson, Cermen. Slav, Latin ve belki san rkn birlemeleriyle meydana gelecek byk kuvvetler arasnda varln muhafaza eyleyebilecek, din zerine mstenit bir kuvvetin domas iin hazrlanacakt. Bu yksek emele varana dein, phesiz hayli zaman geecek, ilk devirlerde yalnz imdiden mevcut manev mnasebetler takviye olunarak, mstakbel topluluun ancak mphem bir tasla yaplacak ve fakat gitgide hatlar ve ekli daha ok belirecek, mspet, kat ve henz zikri geen byk, kork un v manev ehasla boy lebilmee muktedir, Asya'nn byk bir ksmyla Afrika'nn yansndan ziyadesine hakim manev bir ahs yaratlm olacakt. Lakin, bu tarz- siyasetin, Osmanl Devletinde muvaffakiyetle tatbiki mmkn mdr? slam, siyas ve itima ilere pek ok ehemmiyet veren dinlerden biridir. Islamn esas kaidelerinden biri "din ve millet birdir", ds32 TARZ-I SYASET tryle ifade olunur. slam, mmin olan kimselerin cinsiyet ve milliyetlerini

bitirir; lisanlarm kaldrmaya alr, mazilerini, ananelerini unutturmak ister: "slam, kuvvetli bir deirmendir ki, farkl cins ve din mntesiplerini tp, dinen, cinsen bir, ayn haklara sahip, yek-dierinden hi farksz Mslmanlar karr..." slamn meydana knda, gl, muntazam siyas tekilat vard. Kanun-u esasisi Kur'an idi. Resm dili Arapa idi. ntihap edilmi bir reisi, mukaddes bir riyaset merkezi vard. Lakin, dier dinlerin tarihinde grlen deimeler, slamda dahi bir dereceye kadar mahede olunur : Irk tesirleri ve muhtelif vakalar neticesi, dinin tekil ettii siyas birlik ksmen bozuldu. Hicretten henz bir asr gememi idi ki, Arap ve Acem milliyetleri zddiyeti, Emeviye ve Haimiye hanedanlar arasndaki nefret tarznda tecelli ile, slam birliine kapanma bilmez bir yara at, Snn ve i byk ihtilafn ortaya kard. Daha sonralar, Arap ve Acem unsurlarna Trk, Berber vesaire gibi muhtelif unsurlar da kart. Bunlar slamn dzeltmek, birletirmek ve temsildeki iddetine ramen, mill his ve ihtiraslarn ksmen muhafaza eylemi olduklarndan, s-lamdaki fikir ve siyaset birlii daha ziyade bozuldu. arkta da, tpk garpte olduu gibi tavaif-i mlk hasl oldu. Hilafet, manev riyaseti bir dereceye kadar muhafaza etmekle beraber, pek geni Dar'l-slam, her tarafta treyen kk kk ve geici emirlikler, saltanatlar, ahlklar, padiahlklar ile para para oldu. Bizzat hilafet de iki leti, hatta leti. Resm ve din lisan da birliini kaybetti. Acemce, Arapa kadar hak iddiasna kalkt Bir zaman geldi ki, slamn kuvveti en aa noktasna doru inmeye

balad. slam lkelerinin bir ksm, gitgide byk ksm, drtte nden fazlas, Hristiyan devletlerinin hakimiyeti altna geerek slamiyetin birlii delik deik oldu. Yakn zamanlarda ise, garp fikirlerinin tesiriyle, slamiyetin arzusuna ramen tamamiyle mahvedemedii kavim ve milliyet taassubu, pek az da olsa, ba gstermeye balad. Kuvvetine halel veren bunca vakalar ile beraber, slam hala pek gldr. Mslimn arasna, dinlerinde phelilik veya daha beteri olan imanszlk henz girmemi denebilir. slamn hemen btn tabileri, din yolunda her fedakarl gze alacak, muti, dini ile heyecanl, dini btn kimselerdir. TARZ-I SYASET 33 Baz Mslman devletlerin yeni kanunlar slam eriatndan ayrlmakla beraber, esas yine slam kaideleri gibi gsterilmektedir. Hala. Arapa yegane din lisandr. Hatta birok yerlerin Mslmanlar iin ilm ve edeb lisandr da. slam okullan-mstesna blmleri sarfna-zar-ayn program ile ayni lisan zere (arapa dili) retime devam etmektedir. Hulasa, slam medeniyeti, evvelki birliiyle devam ediyor denilebilir. Hala her Mslmanm, Trk veya ranyim demekten evvel, "cl-hamd-lillahMslumanm.." diyor. Hala slamiyet dnyasnn byk ksm, Osmanl Trkleri hakann slamn halifesi tanyor. Hala btn Mslmanlar, gnde be defa Mkerrem Mekke'ye yz eviriyor ve Kabe'ye yz srp Hacer-i Esved'i pmek iin, byk bir heyecan ile krenin her tarafndan muhtelif skntya katlanarak kouyorlar. Hi korkmadan tekrar olunabilir ki slam henz pek gldr. Bunun zerine tevhid-i slam siyasetinin tatbikinde, dahil maniler az glk ile katlanlabilecek surettedir. Lakin haric maniler pek kuvvetlidir. Gerekten, bir taraftan slam devletlerinin hepsi Hristiyan devletlerinin nfuzu altndadr. Dier taraftan bir iki mstesnas dnda, btn Hristiyan devletleri

Mslman tebaaya maliktir. Tabiiyetlerinde bulunan Mslmanlarn, hatta kuvvetlice manevi bir vasta ile olsun, hudutlar haricindeki siyas merkezlere ballklarn istikbalde, mhim neticeleri kabilecek umum bir fikre hizmetlerini menfaatlerine aykr grdklerinden ortaya kmasna her suretle kar koymak isterler, ve btn slam devletleri stndeki nfuz ve iktidar lan sayesinde bu istediklerini icra da edebilirler. Binaenaleyh, zamanmzda en kuvvetli slam devleti olan Osmanl Devletinin bile cidd bir surette islam birlii siyasetini tatbike kalkmasna, belki de muvaffakiyetle, kar koyarlar. Trk birlii siyasetindeki faydalara gelince, Osmanl lkelerindeki Trkler hem din, hem rk balar ile pek sk, yalnz din olmaktan sk birleecek ve esasen Trk olmad halde bir dereceye kadar Trklemi sair mslim unsurlar daha ziyade Trkl benimseyecek ve henz hi benimsememi unsurlar da Trkletirilebilecekti. Lakin asl byk fayda; dilleri, rklar, adetleri ve hatta ekseriyetinin dinleri bile bir olan ve Asya ktasnn byk bir ksmiyle Avnpa-nn arkna yaylm bulunan Trklerin birlemesine ve bylece dier byk milliyetler arasmda varln muhafaza edebilecek byk bir 34 TARZ-I SYASET siyas milliyet tekil eylemelerine hizmet edilecek ve ibu byk toplulukta Trk toplumlarnn en gl ve en medenilemii olduu iin Osmanl Devleti en mhim rol oynayacakt. Son vakalarn fikre getirdii uzaka bir istikbalde, meydana gelecek beyazlar ve sanlar alemi arasnda bir Trklk cihan husule gelecek ve bu orta dnyada Osmanl Devleti, imdi Japonyann sanlar aleminde yapmak istedii vazifeyi zerine alacakt. Bu faydalara mukabil, Osmanl lkelerinde meskn, mslim olup da Trk olmayan ve Trkletirilmesi de mmkn bulunmayan kavimlerin Osmanl Devleti elinden kmas ve slamiyetin Trk ve Trk olmayan ksmlarna ayrlarak, artk Osmanl Devletinin Trk olmayan Mslmanlar ile cidd bir mnasebeti kalmamas mahzur-lan vardr. Trkleri birletirmek politikasnn tatbikindeki dahil mklat slam siyasetine nazaran ziyadedir. Hernekadar, garbn tesiriyle Trkler arasnda milliyet fikirleri girmeye balam ise de, yukarda sylenildii gibi, bu vaka henz pek yenidir. Trklk fikirleri, Trk edebiyat, Trkleri birletirmek hayali henz yeni domu bir

ocuktur. Islamiyette grdmz o kuvvetli tekilattan, o pr hayat ve pr heyecan hissiyattan, hulasa salam bir ittihad meydana getirebilecek madde ve hazrlktan hemen hi birisi Trklkte yoktur. Bugn ekseri Trkler mazilerini unutmu bir halde bulunuyorlar. Lakin u da unutulmamaldr ki, zamanmzda birlemesi muhtemel Trklerin byk bir ksm Mslmandr. Bu cihetle, slam dini, byk Trk milliyetinin teekklnde mhim bir unsur olabilir. Milliyeti tarif etmek isteyenlerden bazlar, dine bir amil (factuer) gibi bakmaktadrlar. slam, Trkln birlemesinde u hizmeti yerine getirebilmek iin, son zamanlarda Hristiyanlkta da olduu gibi, iinde milliyetlerin domasn kabul edecek ekilde deimelidir. Bu deime ise hemen hemen mecburidir de : Zamanmz tarihinde grlen umum cereyan rklardadr. Dinler, din olmak bakmndan, gittike siyas ehemmiyetlerini, kuvvetlerini kaybediyorlar. tima olmaktan ziyade ahsileiyorlar. Cemiyetlerde vicdan serbestlii, din birliinin yerini alyor. Dinler, cemiyetlerin ek ileri olmaktan vazgeerek, kalblerin hadi ve mritliini deruhte ediyor, ancak halik ile mahlk arasndaki vicdan rabta haline geiyor. Dolaysyle dinler TARZ-I SYASET 35 ancak rklarla birleerek, rklara yardmc ve hatta hizmet edici olarak, siyas ve itima ehemmiyetlerini muhafaza edebiliyorlar1. Haric engeller ise, slamiyet siyasetine nispetle daha az kuvvetlidir. nk Hristiyan devletlerden yalnz birisinin, Rusya'nn Mslman Trk tebaas vardr. Bu cihetten, menfaatleri gerei, Trklerin birlememesine alacak yalnz bu devlettir. Baka Hristiyan devletlere gelince, ihtimal ki bazlar, Rusya menfaatlerine zararl olduu iin, bu siyaseti desteklerler bile. Yukandaki mtalaalardan u neticeler kyor : Osmanl milleti yaratlmas, Osmanl Devleti iin faydalara sahipse de, gayr-i kabil-i tatbiktir. Mslmanlarn veya Trklerin birlemesine dnk siyasetler. Osmanl Devleti hakknda eit denilebilecek menfaat ve mahzurlar ihtiva etmektedir. Tatbikleri cihetine gelince, kolaylk ve zorluk yine ayn derecede denilebilr Bu halde hangisinin tatbikine allmaldr? Trk gazetesinin ismini iittiim zaman, nihayet beni rahatsz eden u suale cevap bulacam mit

ve ismine nazaran o cevabn da Trklk siyaseti olacan zanneylemitim. Lakin, grdm ki, "hukuku muhafaza" olunacak, zihinleri temizlenecek, fikirleri sevindirilecek Trk, sandm gibi imdi bile Hanbalk'tan, Karada'a, Timur Yarmadasndan Karalar line kadar Asya, Avrupa ve Afrika'nn mhim birer ksmn kaplayan byk rkn efradndan herhangi bir Trk olmayp, ancak Osmanl Devleti tebaas olan bir Garp Trkdr. "Trk" yalnz onlar gryor, onlan biliyor. Ve, hem de ancak milad on drdnc asrdan beri -ve Fransz menbalanna nazaran- biliyor. Ve binaenaleyh, u zamanda ayn devletin tebaas olup mslim veya gayrimslim ve fakat dier cinsten bulunan cemaatlar, ve haric milletlere kar yalnz onlarn "hukukunu muhafaza" etmek istiyor. Trk iin Trkln askeri, siyas ve meden gemii yalnz Hdavendigarlanndan, Fatih'lerden Selimlerden, bni Kemal'lerden, Nef'lerden, Baklerden, Evliya (,'c-lebi'lerden, Kemal'lerden teekkl ediyor; Ouz'lara, Ccngizierc, Timur'lara, Ulu Beylere, Farabi'lere,bni Sina'lara, Teftazani ve Ne-va' lere kadar varamyor : Arada srada slamiyet, hilafet politikalarna da yaklar gibi oluyor da, birleebilecek Trklerin hemen cmlesi Mslman olmak 1 Rusya'da Ortodoksluk, Almanya'da Protestanlk, ngiltere'de Anglikanlk, muhtelif memleketlerde Katoliklik.

36

TAR2-I SYASET cihetiyle esasen mhim noktalarda ortaklklar bulunan tslam ve Trk siyasetlerinin ikisini birlikte desteklemek istedii zannolunuyor; lakin bunda da ok kalmyor, srar etmiyor1. Hulasa, teden beri zihnimi igal edip de, kendi kendimi ikna edecek cevabn bulamadm sual yine nme dikilmi cevap bekliyor : Mslmanlk, Trklk siyasetlerinden hangisi Osmanl Devleti iin daha

yararl ve kabil-i tatbiktir?. Zoya Ky (Rusya) 15 Mart 194 AKURAO6LU YUSUF. Makam Celil-i Hilafet" Trk, 18 Kanunuevvel 1319 (1903). CEVABIMIZ ALt KEMAL Mukaddemede, ilk nshamzda uzun uzadya ifade eylediimiz halde, gazetemizin esas yolu hakknda bizden yine izahat istiyorlar. " Tarz- Siyaset" unvaniyle gemi nshamzda neredilen tafsilatl yazda ise, Trklerin tevhidi, slamn ittihad, Osmanl milliyeti diye vasflandrdklar farkl yollardan hangisini benimsediimizi anlamadklarn beyan eyliyorlar. Dier izahata girimeden evvel u beyanata cevaben demek isteriz ki, bizim iin Trk islamdan, slam Trkten, Trk ve slam Osmanllktan, Osmanll Trkten. slamdan ayrmak, teklii e blmek olamaz. Hayalimize gelse bile fikrimize yerleemez. Byle taksimat kat zerinde yrtmek, sonra zavall tarihi, vakalarn hakikatini -biarelerin az, dili yok ya-bu indliklere gre devir devir, snf snf, bol boluna blerek, br devri slam ittihadna, beri devri Osmanl milliyetine, en son ksm ise Trk ittihadna hasreylemek kolaydr, hususiyle aladr; nk bir nevi ilm mzakeredir, herhalde edeb bir eksersizdir. u kadar ki. Trk gibi gazete, iyi emelini esasen bu yola hasredemez. Edcmedii iin de, hakikatlere daha muvafk, vakalara daha mutabk bir yol takip eder. u hakikatten hepimiz emin olmalyz ki, padiahlarmzdan, hkmet ricalinden, hatta ulemamzdan, fazl kiilerimizden belki Trk slamdan, zellikle slam Trkten, Trk ve islam Osmanllktan ziyade seven, dnen oldu. Tabi oldu, nk doutan kimimiz dindar, kimimiz hr fikirli oluyoruz. Byle olduumuzu da. ahval ve hareketlerimizde gsteriyoruz. Yoksa hibir padiahm/, hibir vezirimiz, bilgemiz ne yakn, ne uzak mazide, hatta ne ile halde, ne slam ittihad, ne Osmanl milliyeti, ne Trklerin tevhidi yoluna emeini vakfeylemedi. Sultan Mahmut'tan, Reit Paa'dan, ta l ve Fuat Paalara, Mithat Paa'ya kadar btn o byklerin hibiri, Bulgar', Rum'u, Srb', Ermeni'yi, Ulah', Maran'yi; Kcldati\i Osmanl milliyetinin yaradlna sokmak beyhude hayaline sapmad. nk, herbiri biliyordu ki, Fransa Byk htilalinden, NapoIyoAn o

destanh rengarenk zafer ve eserinden, Avrupa'nn o kark heyecanlanmasndan sonra, uyanmaa, maziden istikbale doru gz a,-38 TARZ-I SYASET maa, varlklarn candan gnlden anlamaa, istemee balayan bu muhtelif milletleri yle Osmanl milliyeti birliinde temsile kalkmak, amiyane bir tabirle yangna krkle gitmek demek idi, hatra bile gelmezdi. Fakat Osmanl hkmet tarzn Avrupa'nn yeni fikirlerine mlayimce bir ekilde sokarak, devrin siyas gidiinden istifade ile btn bu kavimlerin tabiiyetimizde kalmasna almak tabi idi, makul idi. yle yapld, daha dorusu, mmkn olabildii kadar yle yaplmaa alld. Vakalarn hakikati bu derece basit, vazh iken: "Ahaliyi aralarndaki din ve mezhep ihtilaflarna ramen yekdierine kartrarak ve temsil ederek, Amerika Birleik Hkmetlerindeki Amerikan milleti gibi mterek vatanla birlemi yeni bir millet, Osmanl milleti meydana karmak" tasavvurlarna sapmak, ne yalan sylemeliyiz, bize pek garip grnyor. teki padiaha, beriki vezire, o fikri, bu niyeti atfetmek kolaydr, fakat bu iddialar tarih deliller ile salamlatrmak ve ispat etmektir ki mkldr. Ayn lisan, ayn emel ve ayn suretle teesss, tecelli eden Amerika halkiyle, hkmetiyle Osmanl halk ve hkmeti arasnda hangi devirde, hangi ekilde olursa olsun bir mnasebet ve benzerlik farzetmek, tarihin havsalasna, hakikatlerin alanna girmeyen tasavvurlardandr. Yoksa tarihi altst, karmakark ederek zorla delil gibi gstermek ilmin ciddiyetine uymaz. Yine bilfarz Fransa'da nc Napolyon, filhakika milliyet taraftan idi. talyanlarn, Almanlarn milliyetlerinin teekklne abalad, hatta Fransz menfaatlerine kar abalad... Alman, italyan milliyetleri teekkl eder etmez, ilk hamlede Franszlarn aleyhine dnverdiler. Her ne ise o garip yaratll hkmdar, esasen Byk htilal felsefesinden szan bu milliyet fikrinin hem ba hem sonu oldu. imdi, nc Napolyon'un Osmanl siyasetinin gidiine derin bir tesiri farz olunsa idi, o da devletimizin tamamen yok olmasyle, az ok tabiiyetimiz altnda yaayan muhtelif kavimlerin, nce Bulgarlarn, bir dereceye kadar Srplarn, Romanyallarn tam istiklaliyle olabilirdi... hatta bir derece oldu bile, 1858 toplantsyle Memleke-teyn'in, Osmanl tabiiyeti balarndan syrlmalarna en ziyade o zaman Fransa alt. Srbistan iin de

byledir. O vakit Franszlara kalsa idi, ta Suriye'nin Marunlerinden Bulgarlara ve Ermenilere kadar bizde tabi milliyet brakmaz, istiklale eritirirlerdi. mdi, bu ak geree ramen Osmanl milleti fikri, en ziyade li ve Fuat Paalar zamannda geerli idi. Fransz kaidesinin; plebisit ile milletler tekil etmenin resul nc Napolyon'da bu garpllam paalara kuvvetli destek oluyor-CEVABIMIZ 39 du" demek, tarihi bir para hrpalamakla olur... Tarih! Tarih! Lakin tarihe gayet dikkat ile, insaf ile bakmalyz. Gelii gzel vakalar tarihe delil, tarih rical ve vakalar ahit getirmek, bilmeyiz amma, o ahane fenne bir mertebe hrmetsizlik olmaz m? Osmanl milliyeti bahsi byle bir tarafa dursun, slam ittihadna gelince : Bu da bir garip tasavvurdur ki hibir zaman kuvveden fiile kmad. Hatta teebbse bile mazhar olmad. u sebeple ki hakikate uymaz, hayale smaz imkanszlklardandr. slam ittihada davet edebilmek iin, her biri blk blk slam ahalisine hkmeden Fransa, ngiltere, Rusya, saire gibi devletlerin cmlesine birden meydan okumak iktidarnda olmalyz. Hatta umumiyetle Hristiyanlara, eski devirde olduu gibi galip gelebilmeliyiz. Halbuki biz galebe, hcum yle dursun muhafaza, mdafaa iin areler aryoruz, aryoruz da bulamyoruz. Rumeli'nin Mslmanlann muhafazaya muktedir deilken, Hindistan'dakileri ele geirmeye almaya kalkmak, en cokun bir hayale smaz aslsz ryalardandr. Sultanlarmzdan, vezirlerimizden, ediplerimizden bu olmayacak emre aba harcayanlar hangileri oldu? Gremiyoruz. Filhakika, makale sahibine gre bu berikilerin iinde bir "Rousseau" mtercimi bile varm ki, bu zat da zavall Sait Bey olsa gerek, meer ki "Emile"i tercme eden Ziya Paa olmasn! Sait Bey ki, "Rousseau"nun ahlak faziletlerini Trkeye nakletti. Baka ufak tefek makaleler, Galatat- Tercme gibi sade eserler yazd. Lakin hangi szler, hangi iler ile slam ittihadna alt, anlayamadk. ZiyaPaa'da bile, Hrriyet'ten Harabat'a kadar sarih surette byle bir fikre tesadf etmedik. Bir Bulgar'la, bir Rum'la, bir Trk' mezecderek. Fransz, Alman, talyan milliyeti gibi bir milliyet tekil etmek dnmee bile demez olamayacak bir i olduu gibi, zamanmzda Asya'nn. Afrika'nn, Avrupa'nn Mslmanlann tevhid ile bir slam Devleti meydana getirmek, tantanal lakin kuru bir vehimdir. Bir vehmi, \lc halife lakabn dier lakaplara tercih etmek, dine fazla hrmet

gstermek, ehemmiyet vermek gibi tabi halleri delil gstererek o padiaha, bu vezire, nihayet u frkaya isnada kalkmak doru mudur? Btn bu ricalin ii gc kalmad da, bu kuruntu'ara m mesai sarf eyliyorlar ? Buna delalet eden hakik delil nerededir? Bu yolda bir muharebe mi ald? Bir hatt hareket cetveli mi nerolundu? Bir teebbse mi giriildi? Mekteplerde din tedrisat arttrmakla, am'dan Mekke'ye bfr 40 TARZ-I SYASET demiryolu inasna kalkmakla yle aslsz byk bir fikrin arasnda ne mnasebet olabilir? Rusya Devleti btn Slavlar, Almanya devleti btn Cermenleri itaatlan altna alarak Cermen, Slav geni ittihadlanm getirmee alabilirler. Bu makbul bir itir, nk hasl olabilir bir emele matuftur. Btn Slavlarn, Cermenlerin aralarnda rk, fikir, vatan, iklim yaknl, ekseriya da lisan birlii gibi cins cins mnasebetleri vardr. Halbuki cihann Mslmanlarm dinden maada birbirine rapteden bir alaka mevcut mudur? Cermenler umumiyetle Avrupa'nn ortasnda, Slavlar ise hemen umumiyetle Avrupa'nn batan baa arknda otururlar. Bir hakimiyet, bir idare, bir ittihat altna girebilirler. Fakat tslamn her halinden maada, bulunduu yerlerin yekdierine sonsuz uzakl byle bir inanca kesin manidir. slam ittihadm bylece olabilir grmediimiz gibi, Trklerin tevhid-i fikrinden de bir mana karabilenlerden de deiliz. Neyi, kimi birletiriyoruz. Tarih bir tarafa dursun, bir kere ltfen corafyaya, dnyann ahvaline ibretle nazar atfedilsin. Trklerin bu suretle tevhidi iin cihan ne kadar alt st etmek, hi olmazsa koca Rusya Devletini gvdesinden ne derece krmak lazmdr, dnlsn. lahi... Tatarlar ile, bir nevi Trklerle meskn iken Krm' muhafaza edemedik de imdi btn Asya'mn Trklerini tevhide mi alacaz? Byle bir ham hayale bedel de, Trk olmayan vatandalarmz m feda edeceiz?

Bu acayip fikri yaratanlar kimlerdir? Lehe' de, (geldim)i (geldm) yazmak gibi bir ivesizlik gstermi olduu iin Vefik Paa merhuma m bu hafiflik isnat olunuyor ? Necip Asm Efendi ise Leon Kanon'un o mulak fakat gevek Mool Tarihini Trkeye naklettiinden dolay m, yoksa "kaidei Trkiye" diye srf kuru bir inat saikasyla o (Vav) havini ilave ederek Trkede bir kaidesizlik gsterdii iin mi, byle bir ucubenin yaycs addolunuyor? Fakat . Sami Bey esasen Arnavut olduu iin lisanen, fikren, emelen, ne suretle olursa olsun, ancak Osmanllk itibariyle Trkl idrak edebilir, yle Trklerin tevhidi gibi acayip fikirlere abasm

vakfedemez. Hulasa, ne kadar muhteem, mbeccel olursa olsun, mulak, bilhassa imkansz olduu iin biz byle Osmanl milletinin vahdeti, slam ittihad, Trklerin tevhidi gibi fikirleri emellerimize hedef ittihaz edemeyiz, bu yollara mesai harcayamayz, nk uramzn memleketimiz iin, vatandalarmz iin faydasn, bir semeresini grmek, gstermek isteriz. CEVABIMIZ 41 Bu tafsilattan sonra bahsimizin dier kkna sz geirerek yolumuz, fikrimiz, maksadmz nedir, bir kere daha, aada, ksaca fakat aka ifade etmek dileriz. Bugne kadar dedik, diyoruz, demek istiyoruz ki Trk, mazi, meziyet sahibi bir kavimdir, alt yz be senelik bir devletin, bir saltanatn messisi, malikidir. Bugn bile, zemin ve zaman sebebiyle urad knt pheleri iinde, zaman zaman maddeten, manen mmtaz yaratlm izhar ve ispattan geri kalmyor. Bir savata ekseriya dnyaya batanbaa hayret veriyor. Bununla beraber, iktiza ederse, frsat derse Avrupa medreselerinde, cihan irfannda kendini gsterebiliyor. Filhakika hkmet, cemiyet itibariyle bozulmaya uramtr. Fakat bu gnahlarn kusuru esasen kavimden ziyade iklimin, yaratln deil zaman ve zeminindir. Bu engeller, bu belalar olmasayd, arka bu suretle gmlmeseydi Trk bu itima ykntya uramazd. Mamafih ezel hkmn gidiini deitirenleyiz, olan oldu. imdi br gzelliklere istinaden bu noksanlar gidermee almalyz, cihana gstermeliyiz ki, byle bir ykselme asrnda, taassubun kurban olarak snmee mahkm edilemeyiz. Mazimize, yaratl meziyetlerimize, mesaimize istinaden varlmz, istiklalimizi muhafaza etmek, bu aaal gnein feyzi altnda dier kavimler gibi mukadder tekemmlmz takip eylemek isteriz. yle bir devirdeyiz ki, alemde yle byle adalet hkmnn geerli olduuna kaniiz. O halde koskoca bir kavmin imhasna hangi adalettir ki, akl yatabilir? Sade noksanlklarmz grmemeli, bir para insafla kemallerimize dikkatle atfmazar eylemeli. arkn baka bir kavmi var mdr ki, bilfarz elli, altm sene iinde lisana, edebiyata, hatta umumiyetle irfana Trkler kadar feyz ve kemal vermi olsun. Sultan Mahmut devrinde Trke ne idi, Sultan Hamid devrinde ne oldu? O zaman Trkler ne biliyordu, bugn Trkler yine dier ark kavimlerine nispetle neler bilirler ? Bilhassa bu tecelli ne kadar manilere ramen husule geldi. O kad: r uzaklara bile gitmee hacet yok : ne trl sebeplerle olursa olsun, tabip, davavekili, muharrir, saire bir genler ktlesi, bir mddet Avrupa'da yetkinlik elde etmee altktan sonra, birka sene evvel b j zemine geldik. Az bir mddet iinde her birimiz bir meslekte ilerledik. Fikrimizi, ahvalimizi, muamelatnz yakndan tetkik eden insafl Frenkler bile : "Trk hakikaten dier ark

kavimlerinden mterakki, yksek imi, bir Avrupaldan hi aa kalmyor, arkta doan Avru-42 TARZ-I SYASET pahlara ise tercih edilir" diyorlar. Hakkmz, fazlmz teslim etmeyen, idrak eylemeyenler yine olsa olsa iimizdendir. nk ahs itibariyle alayz; fakat cemiyet, itima kabiliyet bakmndan henz berbatz. Sebepleri farkl farkl olarak, aramzda daim bir kt nifaktr ki hkmrandr. Bilfarz, bu derece saflkla byle iyi niyetle nerolunan u Trk gibi bir gazeteye dmanca bir nazarla bakmak vesilelerim aramaa kadar varrz. O derece munaf kz, o derece paralanmaa teneyiz. Fakat biz sebat ve metanet gsterirsek, bilhassa her birimiz mesleimizde meziyetimizi gstermee alrsak, o kt hissiyatn hibir zaman kurban olmayz; sonunda nlecek emelimize ereriz. Emelimiz nedir? Cihann hangi bir kesinde olursa olsun, bilfarz Msr'da, mmtaz bir mevki, Rumlar, talyanlar hatta ngilizler, Franszlar gibi mmtaz bir mevki tutabilmektir. Niin yle olmasm? Doutan veya sonradan elde edilmi faziletler itibariyle onlardan aa myz? Gzel bir terbiye grdkten sonra hangi bir ii zerimize alrsak hi olmazsa onlar kadar yerine getiremiyor muyuz? Gzmzn nnde yle idareler, iler oluyor ki, ayn derecede kltrl bir Trk, dier kavimlerden ziyade bunlarda muvaffakiyet gsteriyor. Bir itima heyetin cemiyet olarak slah, o heyeti terkip eden fertlerin ahs olarak iyilemesine, feyzine baldr. Ne zaman Trkler ierde ve darda ahsen ykselirler, kuvvetlenirler, maddeten ve manen, fikren ve ilmen kudret ve servet sahibi olurlarsa, gitgide bu Trk Devleti de o feyizlerinin meyvelerini grmee, toplamaa balar. Yoksa biz uramz, istidadmz bu yce ilere hasredeceimiz yere, ierde ve darda kendimizden, hkmetimizden acizane, miskince, ikayete, szlanmaya

vakfedersek kuru kuruya, malmu ilam kabilinden olmak zere aleyhte bulunmaktan maada bir meslek sahibi olamazsak, yani yaramza bir yara daha katmakla urarsak netice, imdiye kadar olduu gibi, nura deil karanla kar. Ey koca Trk, durumu beenmedin, ho grmedin, memleketini terk eyledin, deil mi? Maksadn hayr ise, yr, git Msr'a, Amerika'ya, ngiltere'ye, Fransa'ya nereye istersen git. Fakat her gittiin yerde bir meslek, bir meziyet, bir irfan sahibi olmaa al. al da, madd ve manev kudret ve servet edin. Fikren, cismen yksel. Yksel ki, birgn senden memleketin her suretle istifade edebilsin. Hepimiz byle yapabilsek, ok gemez Osmanl topluluu, beraberce, her suretle ne parlak bir nizam ve intizama mazhar olur, grrz. CEVABIMIZ 4.1

te, bu gazetenin emeli, Trklere u feyiz ve salah yolunu, medeniyet kavgasnda u iyi hayat mcadelesini gstermek, mmtaz yaratllarn hatrlatmakla beraber, imdiye kadar uraya geldiimiz meskenet ve ataletten, sapknlk ve nifaktan halimizi, geleceimizi korumaktr ki, bu iimizden hangi tarafn, her kimin olursa olsun aleyhinde bulunmak, uramak zilletinden, o aresiz hatta muzr mesaiden uzak, arnm bir yoldur. Umduumuz ekilde olursa dnyann her kesinde Trkler istediimiz gibi ykselirse topluluk, hkmet de tabi feyz bulur; yoksa biri olmadan beriki asla olamaz. Bir heyetin ktlkleri, fertlerinin toplam gnahlardr. Bu izahattan sonra, Osmanl milliyeti vahdeti imi, slam ittihad imi Trklerin tevhidi imi yle mphemeylerle uramak, vazifemizden hari olduu anlalamaz m? Biz, Trklerin fertler itibariyle ykselmesine alanlardanz. Bu nimet o derece oklukla husule gelsin. Trkler durumu koruyabilsinler, topluca yok olmaktan kurtulsunlar, ikbal yolunu tutsunlar, sonra Osmanl milliyetinin vahdeti mi?, slam ittihadm?, Trklerin tevhidimi?, ne gerektir, dnsnler. Btn bu fikirlerin balangc, hareket noktas u basit, gzel maksadmz olduu iin, Osmanl milliyetinin vahdetini, Islamn ittihadn, Trklerin tevhidini mi, ne istiyorsan iste, fakat bu yceliklere ermek iin evvel emirde gel, bizimle al! Yaratllanndaki cevherden istifade ile Trkler dahilde olamazsa harite her suretle ykselie erisinler. Byle olduklarn da yare ve ayare gstersinler. rfan yolunda, hatta milli irfanda ilerlesinler. Elli altm sene iinde harika bir sanat mertebesine ykselttikleri mill lisanlarn daha ziyade dzeltsinler, yceltsinler. Bununla beraber, Trk edebiyatna daha canllk, daha parlaklk versinler. Hikayelerimizi, tarihlerimizi, eserlerimizi garp lisanlarna tercme etmee koyulsunlar. Meden cihan zorla bizi bir Avrupa kavmi gibi telakki, milletler cemiyetine kabul eylesin.
O zaman, en sekin ikbalin yolunu bulmu oluruz. Biz btn bu ykselmeleri bu tecellileri pek ziyadesiyle gerekleebilir gryoruz. u kadar ki, bu yce hedefe ermek iin en gzel, sade, o kadar deil yegane vasta, bu yce yolu tamamiyle idrak eyledikten sonra, herbi-rimiz zel mesleimizde, tababette, dava vekilliinde, ticarette, zi-raatte, mal ilerde ve sairede o memlekette, bu memlekette, benzerlerinin stnde olmaa, bununla beraber de derece derece, u arzet44 TARZ-I SYASET

tiimiz vazh ve meru surette umum hayn, mill ikbali dnmee almak daima almaktr. Bunun iindir ki, btn u mufassal bahse, yine bu sefer de, Latin airlerinden birinin u sade olduu kadar byk szyle son veririz: "alalm!.." Msr, 26 Mays 1904 AL KEMAL BR MEKTUP AHMET FERT (Tek) nerolunan " Tarz- Ser muharrir Beyefendi, Muteber Trk'n birka nshasnda Siyaset" isimli fazlane makaleyi okudum. Makalenin muharriri, ifadeleri arasnda baz kat hkmler veriyor, fakat makalenin hitamnda gayet vazh phecilikle her trl hkmden kanarak, makalesini byk bir soru iareti ile bitiriyor ve " Tarz- Siyasef'ten birinin tercihini Trk'ten ve okuyucudan bekliyor. Bendeniz, tabiatm gerei pheci olamadm ve Trklerin bugne kadar pek az ilemi, pek az yorulmu dimalarnn bu gibi ilm mzakereler ve mnakaalar ile yorulmaa, gelimee ve olgunlamaa ihtiyacna kani bulunduum iin, zikredilen makaleye yle byle bir cevap hazrlamtm. Bunu takdim etmek isterken, yksek gazetelerinde edibane ve mnekkidane bir cevap nerolundu. Bendeniz, " Tarz- Siyaset" makalesinin cidden tetkik ve mnakaaya deerli bulunduuna kani olarak cevap yazm idim. Trk'te nerolunan cevap, bilakis, bahsi geen makalenin hayallerden, kurun-talardan ibaret bulunduunu iddia ediyor. Bu iddia aciz fikrimi asla deitirmedi, fakat cevabm uzatmaa sebep oldu. nk Trk'te nerolunan cevap, lisannn iddetiyle, bir nevi edebiyat merakllarn, bilhassa baz tarih ve itima ilim biganelerini ikna edebileceinden, evvelemirde bu cevap makalesini red, ikinci olarak da asl makaleye cevabm yazmaa mecbur kaldm. Bu uzun red ve cevabm muhterem Trk'n bir kesinde yer bulabilirse bahtiyar olurum. "Cevabmz"m muhterem muharriri, biraz kark, biraz dzenden yoksun makalesinde balca u fikirleri dermeyan ediyor :

"Hibir padiahmz, hibir vezirimiz, bilgemiz, ne yakn ne uzak bir mazide, hatta ne de halde, ne tslam, ne Osmanl milliyeti, ne Trklerin tevhidi yoluna emeini vakfeylemedi. Bunlar hep icras gayr-i kabil garip tasavvurlar, vehimler ve hayallerdir. En cokun bir hayale bile 46 TARZ-I SYASET smaz kark ryalardr. Hem "Tarz- Siyasef in muharriri, bu

siyasetleri, tarihi, indliklere gre bol boluna blerek, tanzim ederek vakalarn hakikatim alt-st ederek meydana karmtr". "Tarih, tarih! Lakin tarihe gayet dikkat ile, insaf ile bakmalyz. Gelii

gzel vakalar tarihe delil ve tarih vakalar ahit getirmek... o ahane

fenne hrmetsizlik olur". "Bizim iin Trk slamdan, Islam Trkten, Trk ve Islam Osmanllktan, Osmanll Trkten slamdan ayrmak, teklii e blmek olamaz".

"Biz haki katlara daha muvafk, vakalara daha mutabk bir yol takip eyleriz,
itima bir topluluun cemiyet olarak slah, o topluluu terkip eden fertlerin slahna, feyzine baldr. Biz, Trklerin fertler itibariyle ykselmesine alanlardanz". Trkler hali muhafaza eyleyebilsinler, topluca sona ermekten kurtulsunlar, ikbal yolunu tutsunlar... sonra Osmanl milliyetinin birlii mi ? slamn ittihad m ? Trklerin birletirilmesi mi ? Ne gerektir dnsnler... Btn bu fikirlerin mebdei, balang noktas, u basit, gzel maksadmz olduu iin, Osmanl milletinin vahdetini, tslamm ittihadn, Trklerin tevhidini mi, ne istiyorsan iste; fakat bu ykselie ermek iin evvel emirde gel bizimle

al!..."

Ve, "yine bu sefer de, Latin airlerinden birinin u sade olduu kadar byk szyle son veriyoruz : alalm!..." Bendeniz zannediyorum ki : Kucak kucak tarihten, sosyolojiden bahseden, blk blk vakalar ahit gsteren bu vaazlar ne tamamen dorudur, ne de " Tarz- Siyaset" makalesinin ruhuna ve usulne edilen itirazlar hakldr. Makale sahibi, belki konunun fiil siyaset olmasna ramen, nazariyelere, mantka ok ehemmiyet ve mevki bahsetmitir. Fakat tarih delilleri,

tedvin usul ve mtalealan tamamen dorudur. "Hibir padiahmz, hibir vezirimiz, bilgemiz ne yeni ne eski bir mazide, hatta ne de halde tslam ittihad, Osmanl milliyeti, Trklerin tevhidi yoluna emeini vakfeylemedi" demek, btn son asrn gzide vezirlerini siyasetsizlikle, mesleksizlikle itham olur. Onlar bu hakaretin fevkindedir. Evet, Trkleri birletirmek siyaseti, istikbal iin bir ansa sahip olsa da, bugn henz pek yeni, pek turfanda, her ne trl olursa olsun Osmanl siyasetine fayda celp edebilmekten pek uzak olduu iin, BR MEKTUP

17

siyas ricalimiz tarafndan takip edilmedi. Zaten " Tarz- Siyaset" muharriri de buna baka bir mevcudiyet tarz, dier bir tecelli sureti isnat etmiyor. Fakat slamk siyaseti, bilhassa Osmanllk siyaseti byle deildir. Birincisi, bugnk padiahn1 emellerinin en sekini grnyor. kincisi, btn siyas ricalimizin son asrda hareketlerinin hedefi oldu. Byk Selim'in, bu Suriye, Msr, Hicaz, Yemen fatihinin, bu ilk Osmanl halifesinin siyasetini Osmanl mverrihlerinden bazlar, tamamen hakl olarak slam ittihad politikas diye tavsif eylemekte ve hatta bu fikirle olunun, Kanun Sleyman'n babasnn eserinden saparak Osmanl satvetini garbe tevcih etmesini hatal grmekte ve tenkit etmekteler ise de, biz slam ittihad tabirinin son asrda Avrupallar tarafndan, dier emsaline nispetle dnlm, vazedilmi bir tabir olduunu zan ettiimizden, bu uzak maziden sarfnazarla son siyasete, zamanmz Sultann politikasna dikkatli bir gz atmak ile iktifa edeceiz. Ad geen Sultan, pek sevdii tabir ile Mslmanlarn halifesi, elilerle, murahhaslarla, komisyonlarla, mebuslarla, imkan derecesinde d neriyat ile, btn dnyaya yaylm slamlarn muhabbetini celbe, hilafet makamna kalplerinin raptedil meine alyor, onlar Osmanlla yaklatrmaya aba gsteriyor. Osmanl lkelerine gelen islam ahalisini akl ve dirayeti derecesinde arlamaa alyor, slam aleminin ehemmiyet isnat ettiini zan eyledii zatlar yanna alyor. Hicaz'n muhafazasn Anadolu'nun muhafazasna ve mdafaasna tercih ediyor; slamlarn, hem de cahil slamlarn saf-dilanc hislerini okayacak hareketleri kemal-i memnuniyetle icra ediyor; slamn grnr kaidelerine riayetten hi geri kalmyor, memleketin din taassubunu muhafaza iin her keye, bucaa hocalar

gndermekten, mektep programlarn din tedrisat ile dolu hale getirmekten bile ekinmiyor. Bizce, hep bunlar, gnmzdeki siyasetin cehaleti gz nnden kanlmamak artyle, slam siyasetinin birer parasdr. Bilemeyiz, bugnk bir Osmanl padiah, bu hususta daha nelere teebbs edebilir. Ah! te "Cevabmz" muharririnin anlamak istemedii nkte, u son cmlede mndemitir; ve bunu anlamak istemedii iindir ki : "Rumelinin Mslumanlann muhafazaya muktedir deil iken, Hindis-O zaman padiah Abdlhamid Han idi. 48 TARZ-I SYASET tan'dakileri ele geirmeye kalkmak, en cokun bir hayale bile smaz kark ryalardandr. Trklerin tevhidi iin cihan ne kadar alt-st etmek, hi olmazsa koca Rusya Devletini gvdesinden ne derece krmak lazmdr dnlsn" deyip durmaktadr. Ey stad!... Gerek slam ittihad, gerek Trklerin tevhidi siyasetleri, bugn

bir gaye, siyas bir gaye, bir hedef, asl bir hedeftir. Her ikisinin kabul ve takibi halinde de o tasavvur ettiiniz harplerin hibirine teebbs olunmayacaktr ve bu sebepledir ki bu tasavvurlar, g olmakla beraber, kark ryalar deildir. Siz bir terakki ve ahs tekaml tasavvur ediyorsunuz. te, bugn slam veya Trk siyasetini takip demek, bu emeli, bu hakik hedefi, terakki ve tekemml etmek zere bulunan o ahslarn dimalarna yerletirmee almak demektir. Osmanllar kl kuvvetiyle itaat altna almaya kalkmya-caklar; slamlar, yahut Trkler dima kuvvetiyle birlemee can atacaklardr. Devletlerin, cemiyetlerin siyas hayatnda yalnz kl, pazu kuvvetini methedip an biimde vmemeliyiz. Bu madd kuvvetin fikr kudret ile mukavemet edilmez bir satvet ve evket kazanacan da dnmeliyiz. Klca, pazuya hkmeden de dimadr. Osmanl milleti tekili siyasetine gelince... Lakin mill hayatmz tanzime, idar ilerimizi dzene koymaya teebbs edeliden beri btn hareketlerimiz, btn emellerimiz bunu istihsale vakfedildi. Tanzimat- Hayriye budur. Bigane nazarlara mehul kalsa da, merhum Sultan Abdlmecid'in Reit, Al, Fuat ve Mithat'larn eserleri, eserlerinin ruhu bundan, bu "Osmanl milliyeti" tekili arzusundan ibarettir. Temsil, siyas lisanda, hakim millet dndaki ahaliyi dinen, li-sanen, ahlaken, vicdanen hakim millete benzetmektir. Buna muvaffak olmak halinde hkmetin idaresi altnda, birbiriyle tamamen msavi, ayn mill ve vatanseverlik hissi ile mtehassis fertlerden olumu bir "tek millet" bulunur. Fakat,

daima temsilin muhtelif kollarna bir anda mracaat etmek kabil olamaz. Mesela, dinen temsil, eskiden en geerli bir usul olduu halde, zamanmzda olduka medenlemi kavimler arasnda ekseriyetle terk edilmitir, icras kabil deildir. Bu halde btn hkmet kuvveti, lisanen temsil inancna tevcih olunur. Lisan birlii ahaliler aras mnasebetleri ve muameleleri oaltt cihetle tabi temsile pek ok hizmet eder. Edebiyat birlii, olduka gelimi kavimlerde, adeta din birliinin yerini tutmak iktidarm-dadr. Binaenaleyh, muhtelif millettlerden olumu olup ahalisini BR MEKTUP temsile uraan hkmetler, memleketinin gevek, bilhassa resm dine yakn dinli ahalisi yanna vaizler, muallimler, mderrisler yollar. Btn muhtelif milletler arasna hakim milleti hicret ettirerek onlarn seyreklemesine alr. Boyunduruk altndaki milletlerin lisannn, edebiyatnn, tazyik ile gelimesine ve genilemesine mani olur, ve hkmetin lisann, gcnn yettii her vasta ile, bilhassa mekteplerle, umum lisan haline sokmaa gayret eder. Bu tazyiklerin hepsine mukabele edebilen bir millet eer karya karsa, o halde imkan dairesinde o milletin d lkelere muhaceretini tevik etmekten baka are kalmaz. Bu da mmkn olmazsa bilmelidir ki, o millet mevcudiyetini muhafazaya, yaamaya ve belki de istiklal iddia etmeye namzettir. te, Osmanl Devletinin zamanmza kadar devam eden bir asrlk hayat hep bu mcadeledir. Osmanl hkmeti, Tanzimattan beri, kuvvet ve kudreti derecesinde, imkan dairesinde bu temsil vastalarndan bir ouna mracaat etmitir. Dinen temsil... Fakat bu bir din emir, bir din vecibedir. Hibir slam hkmeti tasavvur olunamaz ki, buna yle byle riayet etmi olmasn. Anadolu'dan sarfnazar, Girit, Bosna, Arnavutluk, Bulgaristan, hulasa btn Rumeli Mslmanlar, Osmanllarn, o hi Osmanl milliyeti ile uramad iddia olunan padiahlarmzn, vezirlerimizin bu temsil tarzna fevkalade riayetlerini gsterir. Memleketimizin bir ksm, meale Anadolu'nun ark, elan din temsile uygun bir zemin olduu iin dindar hocalar blk blk bu canibe gnderilmektedir. Tanzimat, ortaa adetlerinin terki demek olduundan, bu devrin temsili de daha meden bir tarzda vuku bulmutur. Tanzimat, evvel emirde hukuken, idareten temsile uramtr. Tanzimat ncesinde

Osmanl devletinin tebaas birbirine msavi ve kaynam olmayp, her rk, her din bal bana idare olunur, husus bir frka, bir millet, hkmet ierisinde birer hkmet idiler. Yenileme devri siyasileri, byk ihtilalin msavilik kaidesini, o medeniyet rtsn siper ittihaz ederek, bu farkllklar bozmaa, Osmanl tebaasn idari bakmdan birletirmee altlar. 1856 Hatt Hmayununun bahsettii "maarif ve zamann terakkisi ile mtenasip slahat", patriklerin siyas iktidarn azaltmak, papazlarn varidatn kesmek, adl ileri karma Osmanl mahkemelerine tevdi F. 4 50 TARZ-I SYASET etmek, Hristiyan mekteplerini, kiliselerini tefti altna almak demekti. Bunlar, muhtelif milletlerin mill ve siyas hayatlarm tahdit etmek idi. Osmanl hkmeti, memleketin muhtelif cihetlerine, bilhassa gayrimslim milletler arasna muhacir iskanna almaktan geri durmamtr. Son Rus muharebesinden evvel gelen Rusya, Kafkasya muhacirleri, bugnk Bulgaristan'a yerletirilmiti. imdiki Girit muhacirleri zmir civarna, Bosna'nnkiler ksmen Rumeli'ye yerletiriliyorlar. Yine Osmanl hkmeti, bilhassa mektepler ve lisan ile de derinliine megul oldu. 1856 Hatt- Hmayunu, o vakite kadar ruhsatsz tamir ve ina edilen Hristiyan kilise ve mekteplerinin tamir ve inasna resm msade istihsali kaidesini vazetti, tedris usul ve muallimlerin seilmelerini hkmetin teftii altna ald. 1869 Maarif nizamnamesi, yksek ve idad tahsilini, farkl milletlerin umumu iin ayn ve Trke olarak tanzim eyledi.
Umum olarak, tedris usulnn ve kitaplarn seilmesini maarif mdrlerine terk ve tevdi ettikten baka, iptidaiye kadar, tekmil gayrimslim milletlerin mekteplerinde, resm lisann tahsil edilmesini mecbur yapt. Bu ihtimamlarn neticesi, meyvalan tamamen derlenemedi. Fakat, maksadmz bunlarn dnldn, padiahlarmzn, vezirlerimizin, Osmanl milliyeti fikrine emek vakfeylediklerini, bir yol izlediklerini ispattr. Cidden tatbik olunabilseydi, temsil bugn bir hayli ilerlemi olurdu. AlPaa'nn Hatt- Hmayunu gibi Mithat'n Kanun-u Esasisi de tamamen bu inanca, Osmanl lkeleri sakinlerini birletirme ve kartrmaya bunlardan bir Osmanl milleti meydana getirmee, ve bu millete Trkeyi resm ve mill lisan yapmaa matuf oldu. Kanun-u Esasinin sekizinci maddesi mucibince "Osmanl Devleti tabiiyetinde bulunan fertlerin cmlesine, herhangi din ve mezhepten olursa olsun, istisnasz Osmanl tabir olunur." On sekizinci maddesi : "Osmanl tebaasnn devlet hizmetinde istihdam

olunmak iin, devletin resm lisan olan Trkeyi bilmeleri artn" vazeylemitir. On altnc madde : "Bilcmle mektepler devletin nezareti altndadr. Osmanl tebaasnn terbiyesi bir ittihat ve intizam tarz zere olmak iin, gerekli esbaba teebbs olunacaktr" diyor. "Cevabmz" muhterem muharririnin, biraz safdilane, her siyas hareketi grmek iin arad "hatt- hareket cetveli" siyas lisanda bundan daha ak ner ve ilan olunamaz. BR MEKTUP Cevap muharriri, bir de az dili olmayan biare tarihe acyarak " Tarz- Siyasefte bahsolunan tarih bir vakaya itiraz ediyor. Kendisine mahsus bir latif beyan tarz ile, Napolyon, Trk milliyeti fikrine taraftar deildi, bilakis Trkl paralamaa urat, diyor Evet: Nopolyon, esasen arzusuna kar paralanm Trkiye'nin ksmlarn takviyeye alt, fakat Trk milliyetine muarz olduu iin deil, paralanmalarn nn alamad iin, Rusya'nn karsnda yalnz kalacak bu paralan takviyeye urat. Yoksa, daima Rusya'ya muarz, muhalif politika takip ettiinden, her zaman Trkiye'nin haliyle muhafazasna, binaenaleyh Trk milliyetinin kudretinin ziyadelemesine, ve temsilde muvaffakiyetine alt. Bunu ksaca ispat etmek zere, Fransa hariciye nezareti memurlarndan birinin eserinden bir para nakledeceim. Avrupallar ark bilmezler, fakat Franszlar, kendi siyasetlerini, elbet Cevabmz muharririnden iyi bilirler. "Fransa hkmeti, ark asl haliyle muhafaza politikasmdan sarfnazar ettiini zanettirecek baz an deiikliklere ramen, daima Hatt- Hmayunun mlhem bulunduu anlama ve katlma fikrine sadk kalmt".

nc Napolyon'un hariciye nazrnn dedii gibi Fransa, Osmanllarn muhtelif milletleri arasnda asla bir fark tesisine taraftar deildi. htimam ve taraf tutmada mslim tebaay, gayrimslimden ayrmyordu (stanbul sefirine yazlar, 22 Mart 1867). Her ikisinin refah ve saadeti nce, idar yeknesaklk, mlk ve siyas msavat esaslarnn peyderpey daha samim bir surette tatbikine vabeste idi. Hepsi ayni hukuka malik olmal, ayni menfaatlerden faydalanmal idiler. "Hulasa, Tuileri (Tuileries) kabinesi, imtiza ve soylarn erimesi (zeveban- ecnas-fuison des races) maksadn takip eyliyordu. Trkiye'de farkllamay ortakla tahvil; ittihad, karlkl uzaklama, halkn ekseriyetini memleketin sergzetine hemen hemen bigane klan karlkl uzaklama yerine ikame eylemek istiyordur

"Tarih, tarih... lakin tarihe gayet dikkat ile, fakat ayn zamanda biraz tetkik ve tetebbu ile bakmalyz. Tarih vakalar iddiaya delil olacak vahile gelii gzel tahrif ile meydana koymak, bilmeyiz ama o ahane fenne bir mertebe hrmetsizlik olmaz m?" Cevabmz'n fazl muharririne gre, bu hakikatlann hepsi ind grlerdir. O, mverrihin sylediklerini kabul iin, muharebeler, "hatt- 1 La Tmjuie et le Tanzimat, par Engelhardt Tome 1, page 218. 52 TARZ-I SYASET hareket cetvelleri" grmek, hatta belki bu beyanatn yerini kitapta mahede etmek istiyor. Fakat, tarih, bilmeliyiz ki yalnz kitaplarn metinlerinden, hatralardan, muharebe derecesindeki byk itima vakalardan kmaz. Bunlar mevcut ise aladr. Lakin olmad zamanda, sair kk vakalardan karlr. Mverrih, bunlan tetkik ve tenkit eyler. Ksmlara, fasllara ayrr ve hatta isimler vererek okuyucunun gz nne serer. Yoksa, zamanmzda, kitaplardan, tarih kitaplarndan nakledilerek yazlan, yalnz dnce ile deil, tercme ile derlenen eser sahiplerine mverrih bile denemez. nceki beyanattan anlald, zannediyoruz ki " Tarz- Siyaset" muharriri bu yolu srf hayal olarak icat etmemi, tretmemitir. Biri dierinden tamamen farkl olarak tarz- siyaset mevcuttur. Bunlar gaye, hakik hedef olarak takibi mmkn olduktan baka, ikisi mill hayatmzn muhtelif devirlerinde takip edilmitir bile. Bu halde "Cevabmz" muharririnin latif bir safsata ile "Trk Islamdan, slam Trkten, Trk ve islam Osmanllktan, Osmanll Trkten, Islamdan ayrmak, teklii e blmek" ten kanmas, bilemeyiz amma, bir darbeye maruz kalan ocuklarn, tehlikeden kurtulmak zere gzlerini yummalarna benzemez mi ? Onun "Hakikatlara daha muvafk, vakalara daha mutabk yolu" tabiri vehiyle "koskoca devleti" itima bir topluluu ynetmeye kafi deildir Evet... "tima bir topluluun cemiyet itibariyle slah, o topluluu terkip eden fertlerin ahs itibariyle salahma, feyzine baldr", Bugnk itima tetkiklerin gsterdii bu dava belki pek ziyade gerektir. Fakat unu unutmamalyz ki Osmanllk, fertleri havi olmakla beraber, bir de manev ahstr. Fertlere tavsiye edilen almak hedefi manev ahsa

gelince, bsbtn mphem ve manasz olur. "Trkler hali muhafaza eyleyebilsinler, topluca zevalden kurtulsunlar" demek iin, evvelemirde o heyetin, o manev ahsm hedefini, siyas hedefini, hatt- hareketini tayin etmek lazmdr. Fertlerin ykselmesi ile urarken, devlet gemisini maksatsz, hareket hedefi olmadan brakmak arzu ediliyorsa o baka. Fakat byle olmad takdirde, ilgilenmeden, alay edercesine, " Tarz- Siyasef'i red deil, istekle bu yoldan birini semek ve tercih etmek lazmdr. Makale sahibinin suali de bundan ibaret idi. Pek ziyade kark ynleri, son derece mulak itima hayat, gayet basit bir kaide, bir BR MEKTUP 53 dstur iine sokmak bugnk ilme samaz. Bir siyas muharrir, bir itima rehber iin itima felsefede bu kadar sath gr, siyasette bu derece hedefsizlik bilmem caiz olur mu? Bu halde yine makale sahibinin suali cevap bekliyor : Osmanl Devletinin saadeti iin, slam ittihad, Trk ittihad, ve Osmanllk siyasetlerinden hangisini takip etmek yararldr?... Makale yazan, Osmanl menfaatlan nokta-i nazarndan ittihaz ve takibi mmkn siyas yolu akladktan ve aynntlanyle anlattktan sonra, ilerinden bir tanesini, "Osmanl milliyeti" siyasetini, bugn takibi gayr-i mmkn, yalnz o kadar deil, hatta ihyas kabil deil diye bir tarafa atyor. Gen kalan ikisini : slam ittihad ve Trk ittihad politikalarn, birok dahil ve haric manileri saymakla beraber, ayni imkan ve menfaat

derecesinde buluyor. Acizane fikrimce, muharririn bu hkmleri isabetli deildir. Yukarda sylediimiz vehile, makale sahibi mantn kesinlii igdsyle bu hataya dmtr. Bizce slam ittihad siyaseti, geree ulamas mmkn olmayan, gelecei gsz, fakat hal-i hazrda takibi kabil ve yaran dnlebilen bir siyasettir. Trklerin ittihad politikas gelecekte daha kuvvetli, daha talihli, fakat bugn hemen gayr-i mevcuttur. Mevcut olmayan eyden istifade edilemez. Osmanl milliyeti siyaseti, bunlann aksine olarak, gelecekte pek parlak neticeler vaad etmese de, gnmzde en kolay izlenebilir, en ziyade yararl bir politikadr. Mnakaalanmzn mevzuunu tekil eden milletlerin hepsi el'an yan medendir, denebilir. Bunlann dimalarnn en salam noktasn, fikr ve manev mevcudiyetlerinin en faal, en canl ksmn din igal eder. Binaenaleyh, bugn Mslmanlar aras din siyaset her trl siyasetten daha kuvvetli olmak mazhariyetindedir. Gnmzde birok mnevver Islamlara rastlanyor ki, slam ittihad fikir ve emelini pek byk bir lezzetle tahayyl ve tasavvur etmektedirler. Bu sebepten, slam siyasetinin olduka kuvvetli bir tekemml zeminine malik olduunu iddia etmek, hata olmaz. Dikkat buyurulsun : slam ittihadnn icras mmkndr, demiyoruz. Belki, hi de kabil olmayacana kaniiz. Zaten, hayal gayeye ulamak kabil midir? Makale muharririnin et-54 TARZ-I SYASET raf lca anlatt btn maniler bu siyaseti bugn gerekleemez yapt gibi, siyas ilerde milliyet fikrinin din inanlara stnl belki gelecekte din siyasetin bsbtn unutulmasn icap ettirecektir. Fakat bu byle olmakla, Osmanl hkmetinin, siyas mevcudiyetine bir destek olmak zere, slamiyetin kuvvetinden istifade etmemesi icap eylemez. Hatta, Islamm manev rabtalarn muhtelif vastalar ile oaltmaktan pek byk faydalar umulur, tte bu sebepledir ki Osmanl Devleti, slam siyasetine, slam birlii siyasetine ehemmiyet vermelidir. Trk siyaseti, gelecekte slam siyasetinden daha kuvvetli olmak ihtimalini haizdir. Trkler, hemen bir dierine bal olarak, 30-35

milyonluk byk bir kavim tekil etmektedirler. Rusya'nn lke byklne karlk, siyaset erbabnca malm olan siyas ve itima zaaf dnlrse uzak bir istikbalde byk bir Trk hkmeti tasavvur etmek belki srf bir hayal olmaz. Gnmz medeniyeti, emelindeki gaye olmak zere iddia ettii "nsaniyet" devresine bugnk ar gidile yrmekte devam ederse, belki byle bir Trk imparatorluu meydana gelir. Mamafih bu siyasetin esasn, ruhunu tekil edecek manev ballklar, tabir caiz ise, elektrik ba henz teesss etmediinden, bugn buna istinaden hibir ey yaplamaz. Srf tetkik ve tetebbu alanna inhisar eden bu siyaseti Osmanl Devleti hedef ittihaz etmi grnemez, nk hibir fayda umulmaz. Osmanl siyaseti, ite Devlet-i liyenin imdiye kadar en ehemmiyetle takip ettii bu politikadr ki, yukarda bahsi geen siyasetten en esasl ve icras en kolay olandr. br siyasetler, Osmanl Devletine hayat mcadelesinde ancak birer destek, birer yardmc, birer sava yardmcs olabilirler. Osmanl siyaseti, bilakis, Osmanl Devletinin en kuvvetli zrh, en byk savunma silah, en doru hedefidir. Siyaset muharririni bu hususta yanl hkm vermee sevkeden ey, ad geenin hakikatten, madd gerekten ziyade mantk ve felsef katiyetle uramasdr. Mantk, hkmleri katve niha olarak verir. Fakat hayat, karmakark itima hayat, bazan, bazan deil ekseriya bu hkmlere asi kalr. Evet; " Tarz- Siyaset" muharririnin dedii pek dorudur. Osmanl lkelerini bulunduklar hudutlarla muhafaza etmek, bu hudutlar dahilindeki ahaliyi tekmil Osmanl, Trk yapmak kabil deil, belki olanakszdr. BR MEKTUP 55 Fakat siyasiyat fiiliyattr, hayattr. Binaenaleyh bunda katiyet, mkemmeliyet, tamamhk aranamaz. Trkiye tekmil hudutlarn, tekmil tebaasn muhafaza edemiyecek, geri kalan tebaann hepsini Trk yapamyacak, farz edelim. Ne zarar var? Ne olursa olsun, olduka kuvvetli, el'an yaayan bir millet var ya. te onun hayat ve faaliyeti pahasma muhafaza ve mdafaa edecei hudut Osmanl lkeleri, onun imkan dairesinde temsil edecei ahali Osmanl milletidir. Biz, tekmil elimizdekini mdafaa ve temsile, Osmanl siyasetini takibe fikirlerimizi hasreyleriz. Muvaffak olduumuz kadar bize kalr, kalmyam gider, kaderin hkm veya tabiat kanunun zorlamas deriz, kaybetmeklii-miz muhakkak olan eylerden baka

hibir ey kaybetmeyiz, fakat kazanabil i rsek ancak bu yolda, bu meslekte kazanrz. te bu sebeplerden dolay, fikrimce, Devletimizin en birinci hedefi Tanzimatn, Hatt- Hmayunlarn, Kanun-u Esasinin maksatlar, merhum Sultan Abdlmecid'in Reit, l, Fuat ve Mithat'larn emellerinin gayesi olan Osmanl siyasetini takip etmek olmaldr. Mill mevcudiyetimizin asl koruyucusu budur. slam alemi u esnada gittike uyanmakta, iktidar ve hayat kazanmaktadr. Hilafet vasta ve rabtasyle bu kuvveti hkmetimize, itima topluluumuza bir istinatgah yapmaa almak, tedbirli ekilde, hkmet iktidar hududunu tecavz etmeyerek, slamn tevhidi aaal ad altnda slamiycti Osmanl menfaatlerine yardmc etmek hi yararsz deil, bilakis pek yararldr. Trk siyaseti bugn mevcut deildir; fakat Osmanl siyaseti mill mevcudiyetimizi muhafaza ederse, belki gelecekte slam birlii siyasetinin gzden kaybolduu zaman bize bir yardmc olur. Bilmem siyas ilerde, frsatlar deerlendirmekten (opportuniste')likten daha doru, daha faydal bir yol var mdr?" Msr, Haziran 1904 AHMET FERT -sonwww.iskenderiyekutuphanesi.com