SLAM LKELERNN

YAKIN

TARH

Dr. SMET KAYAOGLU

Burada ele aldmz konu alt yzyl sren bir mrden sonra ken Osmanl mparatorluu iindeki araplarn bamszlk aama~ larnn bir tablosunu izmek ve XiX. yzylda doan ve gelien milliyeti akmlar ve dier etkenlerin Arap Dnyasndaki yanklarm gstermek olacaktr. Konumuz yalnz, kelimenin zel anlamiyle, OrtaDou lkelerini kapsamaktadr. slam Dnyasnn Taksimi: 1798'de Napoleon Bonaparte, ordularnn banda Msr topraklarn iniyordu. Bi ka yl sonra ran ah ile askeri bir anlama imzalyor ve Tahran'a bir heyet gnderiyordu. Bu, dou blgesi O'nu direkt olarak ilgilendirdiinden deil; Hrstiyan hakimiyetini elinde tutan ngiltere ile tartyordu. Korsika'l dahi byk dnya politikasnda kilit nokta tekil eden bu blgenin nemini kavramt. Bu zamandan itibaren de Im blge, byk devletlerin kuvvet denemesi iin sahne olmutu. slam lkeleri modern Avrupann kuvveti karsnda kaderine raz olmak zorunluunda kalmt. ~ apolcon 'un ark seferinlerinden bir asr sonra Avrupann byk devletleri slam lkelerinin byk bir ksmna el koymu durumdayd. Bu politik ve ekonomik el koymadan sonra dounun Avrupallatrlmas balad. slam lkeleri idarecil(~ri "millet, hakimiyet, demokrasi, merutiyet" gibi Avrupadan geen mefhumlar zerinde dnmeye baladlar. XIX. yzyln sonunda doan bir milliyetilik balea iki ama gdyordu: Yabanc eemenliine kar bamszlk, devletin ve toplumun muhta olduu reformlar. Napoleon'un douyu dnmesi bir tesadf eseri deildir. XVI. yz yln sonuna kadar teknik ve askeri bakmdan zengin ve stn olan Mslmanlar dnyay idare ettiler. Sonra yava yava bu stnlk Avrupallarn eline geti. Atlantik lkeleri btk denizlerin fetihlerine koyuldular. Byk Rusya kendi ynnden snr kabul (~tmeyen Orta

200
Douya (Eurasie) doru yaylrken, Portekizler Afrikay gneyden dolaan deniz yolunu huluyorlard. Bylece, Araplarn ellerinde tuttuklar iki kta arasndaki ticaret ve jeopolitik durumun nemi azalyordu. Hint okyanusu ve onun evresinde Bat Devletleri ile mslmanlar arasnda ilk anlamazlk zuhur etti. En bata Avrupadan en uzak olan ssliim lkelerinden Endonezya'da hat kolonizasyonu yerleti. HollandaIlar, franszlar ve nihayet ingilizler portekizleri takip ettiler. Hindistandaki son Mool mpratorluu k halinde idi. XVIII. yz ylda ngiltere bu lkeye tamamiyle yerleince Hindistann emniyeti Avrupa tarafndan yrtlen politikada mihenk noktas oldu. Bu sralarda Ruslar Gney-Douya doru hakimiyetIerini yaymaya devam ettiler. Daha XVI. yz yln orta~nda Kazan ve Astrakan'n alnmas slam lkelerinde Ruslarn yaylmas, Trk-Rus mcadelesinin ba saylr. Nepoleon devrinde bu yaylma Kafkaslarn eteine ve Trkistan steplerine varmt. Fransa ile ar arasnda ilk defa imzalanan anlama ngiltere'nin Hindistan'da emniyetle kaln tehdit ediyordu. Bylece Avrupann dnyaya hakim olduu parlak devirlerde byk devlet sliim lkelerini nfuz sahas olarak paylayorlard: ngililtere Hindistan da, Rusya Orta-Asyada ve Fransa Akdenizde. vey kanalnn almasna kadar ngiltere orta douda menfaatlerini korumaya devam etti. Lord Palmerston'un bakanl altndaki Britanya Dileri Dairesi, Osmanl mparatorluu ile ran mparatorluklarnn zlmeden bir btn halinde kalmasn kendilerinin Hindistanda tehlikeden masun bir halde hkmetmcleri iin bir garanti olarak gryordu. stanbuldaki ngiliz elisi "hasta adam" koruyucu kanatlar iine alm bulunuyordu. 1830 da Franszlar Cezair'e yneldiler. nk, ngilterenin muhalefeti Dou-Akdenizin yolunu kapatyordu. Akdenizde, Avrupann elinde tutmak istedii deniz ticaret yollar devaml olarak tehdit ediliyordu. Cezairli denizciler kafirlere kar yaptklar korsanl yeni bir sava ekli addediyorlard. Osmanllar zamannda Kuzey Afrika sahillerinde bir korsanlar oligarisi tcekkl etti. stanhuldaki sultanla mnasebetleri pek gevek olan Im korsanlarn efi. "bey" veya "dey" nvan tard. Osmanl sultan tarafndan tayin edilen bey veya dey btn i;mr boyunca i banda kalrd Avrupa milletleri karsnda olduka serbest idiler; hatta bir gn Ceza ir Bey'iFransz konslne aktan aa kzd ve eliyle onu tehdit etti. Buna karlk Fransz hkmeti sabrn kaybede-

__

SLA~f

LKELERN:'<

YAKIN

TARH

201

rek Cezair zerine ceza mahiyetinde bir sefere kadar verdi. 1830 hazirannda fransz birlikleri Cezair ehrinin batsna indiler: Bu franszlarn Kuzey-Afrika hakimiyetinin balangc oldu. Cezair'in i ksmlarnn igali XIX. yz yl boyunca devam etti. Cezair topraklar ilc ilk temaslarndan itibaren de buradaki hakimiyetierinin emniyeti iin douda Tunus, batda Fas olmak zere komu lkelerle mnasehetlerini planladlar. Suvey kanalnn almas Avrupann dou politikasn deitirdi. Avrupann U zak Dou ile ticaret al verii artk ok uzun olan mit Burnu trajesi yerine Arap Dnyas iinden gemeye balad. Suvey kanalnn almasnn batan aaya dnya ticar ilikilerini deitireeeini nceden gren Britanya Dileri Dairesi kendi menfaatleri ynnden bu kanaln almasna uzun mddet kar koydu. Fakat kanal fransz Ferdinand de Lesseps'in eseri olarak gerekleti. Palmerston Arap lkeleri ilc ngiltere'nin sonu gelmeyen bir anlama ortamna girmekten ve bu kanaln ikinci bir Bosfor (stanbul Boaz) tekil etmesinden korkuyordu. Kanaln al yl olan 1869 dan sonra Osmanl mparatorluunun paralanmamas, ngiltere'nin artk dnyadaki menfaatlerini korumas iin bir garanti tekil etmiyordu. Kanaldan ilk vapurun gemesinden onii sene sonra o zaman iin "geici olarak" av utulan Msr, ngiliz birlikleri tarafndan igal ediliyordu. ngilizlerin burada karaya kmalar srasnda Msr ism~n Osmanl mparatorluuna balyd; fakat tamamiyle bamsz bir statden yararlanyordu. Bilindii gibi Mehmet Ali, modern Msr'n kurucusu oldu. Trk sultan tarafndan Msr'n Kral naibi olmak erefine ykseltildi. Yukar Msr'dan geni topraklar-Sudan dahil- fethetti. Msr'n nfuzunu Suriye ve Arap yarm adasna yararak Msr' orta dounun byk kuvvetleri srasna ykseltti. Kendinden sonra gelenler 1865 den itibaren Hidiv unvan tadlar. Fakat lkeyi bu seviyede tutamadlar. lkenin karkl Avrupaya i ilerine karma frsat verdi. Byk Britanya'nn Nil vadisine mdahalesi, Orta-Dou arap lkeleri zerinde ngiliz hegomonyasnn ilk adm oldu. Londra baka bir byk devlete kanal blgesinde yerlemeye miisadeyi dnemezdi. Msr'n igali yava yava Kuzey-Afrikann paylalmasna yol at. Zaten bir yl nce Fransa Tunus'a askeri bir mdahalede bulundu. Bardo (1881) ve Marsa (1883) antlamalar Tunus Beylerini Fransa buyruu altna soktu. Kuzey Afrikada mstemlekesini tamamlamak iin

202

iSMET

KAYAOGLU

yalnz Fas kalmt. Bunun iin Avrupa koordinasyonu ercevesinde ngiltere Fas konusunda Fransa ile anlat gibi Rusya ile de ran ve Afganistan zerinde mutabk kald. ngiltere'nin Msrdaki serbestiyetine karlk Fransa'da Fas (Marip) te manevra hrriyetine ulayordu. Fransa 1912 de Fas erifi ile bir himaye (Protectorat) antlamas imzalarken spanya'y memnun edeeek kadar kuzey sahillerinden yer brakkyordu. Bu sralar talya'da Osmanlarla ksa bir sava sonucu, Kuzey Afrika zincirinde bulunan, karsndaki Libya'ya ayakbasyordu. slam Dnyasnn dousunda ran ise, bir yandan Rus dier yandan ngiliz nfuzu altnda taksim edilmi durumda kalyordu. Afganistan, ngiliz menfaatleri dairesi iine atlmd. Byleee i. dnya harbi patlad srada yalnzea Osmanl mparatorluunun gvdesi Avrupa nfuz ve hakimiyeti dnda bulunuyordu. Osmanllarn i. dnya harbine girii ve harpten yenik k orta douda emperyalist a diye adlandrlan son methaleye varld. 1916 baharnda ngiltere, Fransa ve Rusya Osmanl mparatorluunun mstakbel paylalmas iin anlatlar. talya da bir yl sonra batl byklerden bir smrge dairesi koparmak iin sz ald. Fakat Bolevik htilali bu anlamay kadk (gereksiz) klmasna ramen daha sonra 1920 deki Sevres sulh antlamas Trkiye'nin taksimi iin bu emellere ak kap brakt. ngiltere ve Fransa bylece Arap lkelerini de organize etmeyi uhtelerine alyorIard. Bu anlamaya gre Fransa Levant' (Suriye Lbnan), ngiltere Irak'n gneyini alaeaklard. Filistin ise, bir forml bulunarak enternasyone! hir blge olacakt. Bu planlar ngiliz hkmetinin araplar ve siyonist efIeri ile yaptklar anlama ve vaidere muhalif idi. Lord Balfour'un iki kasm 1917 tarihli Beyannamesi Filistinde yahudilere bir vatan vadederken "dier yahudi olmayanlara da hu vatanda haklarn muhafaza etme garantisi" vadediyordu. Nihayet mttefikleri eskiden Osmanl hakimiyetindeki Arap topraklarnda manga sistemini teerbe etmeye mtereken karar verdiler. Franszlar Lbnan ve Suriyeyi; ngilizler FiIinstin ve Irak' elde ettiler. Arkaya bir gz atlcsa Balfour Beyannamesinden sonra Filistin problemi 1919 daki anlamalar iinde zlmesi en zor bir problem olarak kendisini gstermitir. Orta dounun hu ekilde taksimine ilk tepkiyi phesiz Trkler yapmtr. 1919 dan 1922 ye kadar Mustafa Kemal'in nderliinde emsali g(jrlmemi bir milli meadele yaparak slam Dnyasna rnekler vermilerdir.

iSL.bl

t:LKELERiNiN

YAKIN

TARHi

203

Bamszlk Aamalar: Orta-Dou zerindeki 1919 bar anlamalar ilk olarak Rus mparatorluunun gney snrlar konusunda uygulanamaz olmutu. 1917 Ekim Devriminden sonra Husya'daki merkezi iktidar Trkiye ran ve Afganistan ile olan snrlarnda zayfln hissettiriyordu. Henz toparlanamam olan bolevik liderler Batnn mdahalesinden korkarak gney snrlarnn gvenliini aryorlard. Doudan Batya kar zellikle ngiltere'ye kar balayan milliyeti hareketler, bu artlar altnda Rusya iin mshet olabilirdi. Karlkl yardmlama erevesi altnda bu komu devlet Rusya ile 1921 yl boyunca dostluk anlamalar imzaladlar. Yine bu devlet o zaman balarnda kabiliyetleri ortann ok stnde lider buldular. Mustafa Kemal Paa Trkiye'de, Rza ah ran'da, Emanullah Afganistan'da. Bir mddet sonra Sevres anlamas ve ngiliz-ran (Anglo--Persan) anlamas hi bir surette tasdik grmeden suya dmt. Daha nce ngiltere'ye bir anlama ile bal olan Afganistan mstakil bir kraliyet oldu. ran topraklarn igal eden Uus ve ngiliz askerleri burasn terk ettiler. Trk. iye'de Lausanne antlamas ile kaytsz artsz bamszla kavutu. Bylece i. Dnya harbinden sonra kuzeydeki mslman lkesi bamszlklarn gerekletirmilerdi. Bat lkeleri Rusya'daki olaylarn Nil ve Frat havzalarnda akis yapacandan korkmuyorlard. Ancak, arap milliyeti lii yava yava isteklerini ifade etmeye balyacakt. O ekilde ki bu istekler bugne dek sregelecektir. Fransa ve ngiltere'nin Avrupadaki durumlarnn alkalanmasna paralel olarak arap milliyetilii hareket ediyordu. Araplarn manda idaresine, Msr'n himaye (protectorat) idaresine kar savalar kurtulularnn ilk safhasn tekil eder. Orta-Dou Arap Dnyas zerinde manda sistemi balagcndan itibaren koloni hakimiyeti addedildiinden hrsl bir mukavemet ile karlat. Bir ok bahtsz teebbsten sonra 1932 de bir ngiliz-Irak anlamas Mttefiklerin manda idaresini devralyordu. 1935 de de buna benzer bir ey Fransz mandas altndaki Suriye ve Lbnan'da uygulanmak iin hazrland. Fakat, Fransz meclisinin sa cenah ve ordu tarafndan reddedildiinden onaylanmad. Filistin konusunda bir zm yolu bulmak ise iddetli tartmalara yol at. ngiltere zlmez bir problem ortaya koyduunu anlaynea Filistin'de bir yahudi devleti isteyenlere karlk, araplarn kendi kendilerine karar vermelerini ve onlarla uzlamalarn ortaya koydu. 1939 da arap lkeleri snrl bir bamszla ulayorlard. Bu tarihten itibaren koloni metodlar artk hkmn kaybetmiti. Bunun

204

SMET

KAYAOGLU

n araplarn bamszlk dilekleri ile byk devletlerin menfaatlerini uzlatran bir yol arand. kili dostluk anlamalar, en ok aranan bir formloldu. Bylece ngilitere ile Irak 1932 de, 11:lsr1936 da bir anlama imzalad. II. dnya harbinden sonra rdn ile imzalanan anlama da bu sistem iine yerletirilir. Bu anlamalarda mterek olan nokta, araplara serbestiyet verilmesine karlk Frat ile Nil arasndaki blge Byk Britanya'nn nfuz ve menfaat hlgesi oldu. Bu lke sava ve bar zamannda anlama inzalad devletler zerinde s kurabilecekti. Fransa ile Levant devletleri arasnda imzalanan anlamalar da bu model zerine kopye ediliyordu. phesiz bu anlamalar 1919 daki duruma gre bir ilerleme kaydediyor ve arap bamszl iin bir etap tekil ediyordu. Bu mcrhalenin sresi, araplara bal olsun yada olmasn imza srasnda grlemeyen bir ok artlara bal idi. Mesela Sudan 'n kaderi meselesi bolukta kaldndan anlamalarn revize edilme istei pek geeikmiyordu. . ki dnya harbi arasnda byk dou imparatorluklarnn ykntlarndan yeni mslman devletlerinin taslaklar kyordu. Trk Milli Devrimi Anadolu zerinden hayret verici gleri kovmutu. Ayn artlar altnda, fakat baka ekillerde ran ve Afganistan'n i yaps salamlat. 1930 ve 194.0 arasna Msr, Irak Orta-Dounun bamsz devletleri dairesine girdiler. Baka devletlerin de onlar takip edecei ngrlyordu. Yeni devletler mterek hir i iin kendi aralarnda bir araya geliyorlard. Sadabat Pakt drt devleti i birlii yapmaya aryordu. Fakat ikinci dnya harbi patlad. Bir evrim iinde olan Orta-Dounun durUlnu bir defa daha byk deimelere sahne oldu. Nihayet II. dnya harbi geldi. Byk devletlerin sava 1914 de mslmanlarn yannda yapt yanky bulamad. Mslmanlarn byk bir ksm bekle-gr pozisyonuna girdi. Trkler tarafszlklarna halel getirecek btn teklifleri red ederken milletin valn ne pahasna olursa olsun bunca savalardan sonra tekrar ortaya atamazlardJ. Afganistan da kendisini baar ile harbin dnda tutu. Bunu, bir para ate emberinden uzakl da kolaylatryordu. Msr ve Irak, ngiltere ile olan anlamalarn yeniden ortaya koymak iin skk durumda deillerdi. ran ise mmkn olduu mddete ihtiyatl kald. Ancak, Afganistan hari harbin son senesi mslman devletlerin Mihver devletlerine harp ilan etmesi Birlemi Milletlere katlmak iin frsat karmamak gayesini gdyordu.

SLAM

LKELERNN

YAKI;X

TARH

205

Denebilir ki, II. Dnya Harbinin byk kararlar gei ktas olan orta dou zerinde oynand. Boazlar trafie kapal olduu srece, (1941 sonbaharna kadar) ran, Sovyetler Birlii ile Anglo-Saksonlar arasnda tek gei yolu oldu. Rusya'da kzlorduya 5,5 milyon ton harp malzemesi ran yollar ile gnderildi. Tahran, Kahire ve Yalta'da mttefikler harbin ana hatlarn izdiler. Ve slam dairesi iindeki bu ehirde konferansarn yaplmas bir defa daha lkenin corafi nemini yanstr. Harbin ilk yl slam Dnyasn ilgilendirmedi fakat Polanya'nn Almanya'da Sovyetler tarafndan paylalmas Orta-Dou' daki lkelere ayn duruma itilme korkusu verdi ise de bu hipotez gereklemedi. Ancak talya'nn harbe girmesi ve Fransa ile mtarekesi harp perdesini slam Dnyas zerine aralad. Mihver Libya ve Habeitan'da harekl sleri ne sahip durumda bulunuyordu. Kuzey-Afrika ve Levant'ta Franszlarn yerine Alman-talya bloku nfuzunu yerletirebilirdi. Bu yzden 1941 ylnda ngilizler bir ok ameliyelcre giritiler. talya hakimiyeti altnda Dou-Afrika'ya ilk sefer Nil vadisi zerindeki tehlikeyi kaldrd. Irak'ta ngilizler Reit Ali el-Geylani'nin idaresi ile uyu. mazlk halinde idiler. Acele olarak milliyetilein hakimiyetine son vererek kendileri ile i birlii yapanlar iktidara getirdiler. Ksa bir mddet sonra ingiliz ve General de Gaulle'un ordular, birlikte Suriye ve Lbnan'a giriyordu. 1942 yl Orta Ktann fethi iin byk savalarn yapld hayati bir yloldu. Douda Japonlar, Malezya ve Endonezyay igal ettiler. Az bir zamanda mslmanlarn 1/5 i Avrupa koloni hakimiyetinin kn seyretti. Orta"Kta'nn yapsnda Kafkasya ve Nil vadilerini kazanmak iin dman ordular birbiriyle savayordu. Bu sava Mttefiklerin baars ile sonuland. Stalingrat, Elalameyin ve Tunus nlerinde son Alman-talyan birlikleri teslim olunca sava operasyonlar slam lkelerinin kapsndan yeniden uzaklayordu. 1945 e kadar sava yalnz Gney-Dou Asya'da sregeldi. Almanya'nn Orta"Douya iki dnya harbi srasnda ve nce mdahalesi ruslarla ingilizleri birbirine yaklatrd. Almanya ekarte edilince bu blgede ngiltere ile Fransa'nn menfaatleri uzun zaman iin uygun bir zemin bulamad. 1943 ten itibaren ruslarn gney hudutlarnda eski isteklilerinin gittike yeniden belirtiler gstermeye balamas seziliyordu. Bu cmleden olarak Almanya, Japonya arasnda harp srerken Sovyet diplomasisi ran'n kuzeyi, Kafkasya snr ve Boazlar Meselesini masa zerne getiriyordu. Tahran'a gelen bir yksek Rus diplomat ran'n kuzeyinden petrol imtiyaz istiyordu. Moskova'daki Trk sefirini aran Mo-

206

iSMET

KAYAOGLl!

lotof 1925 Trk-Rus Dostluk Anlamasnn artk deien uluslararas duruma ahenkli dmediini bildiriyordu. te btn bunlar II. dnya harbi boyunca yalnz Orta-Dou kroniindeki son byk olaylardr. Harbin sonunda mslmanlar mttefiklerden eitli imtiyazlar istiyecek durumda idiler. J4. Nisan 1941 Atlantik Beyannamesi mttefiklerin hedeflerini tayin ediyordu. 3. madde btn halklara kendi hkumet ekillerini seme hakk tanyordu. Bu, kendi haklarn her milletin kendisinin tayin etmesi maddesi, 25 yl nee Wilson Beyannamesi'nin veTdii ayn heyecanla Douda bamszlk iradesini kamlyordu. Bu emlcden olarak Suriye ve Lbnan'daki Franszlar szlerini yerine getirmek iin tereddt ederken mahalli idareler am'da ve Beyrut'ta 1943 sonbaharnda artk ii ellerine alyorlard. Son fransz, ingiliz birlikleri bu blgenin topraklarn terk ederken arkalarnda iki bamsz devlet brakyordu. Dier taraftan talya 1947 de imzalad Sulh Anlamas ile Afrika'daki kolonilerini terk ediyordu. Libya'da talyan hakimiyeti biterken Birlemi Milletler genel toplants bu arap lkelerine istiklalini tevdi etti. Bu lkenin tekrar talya hakimiyeti altna dmesi iin lkeye hakim Senus! hanedan ngiltere ile askeri bir anlama yapt. Yine harp sonras Gney Dou Asyada mslmanlarn byk ksm bamszlklarna kavuuyorlard. slam Dnyas ynnden bir byk olay da ngiltere'nin Hindistan'a bamszla yakn bin stat tanmas yolundaki sz verme idi. Bundan az sonra nfus bakmndan tamamiyle mslman olan Pakistan devleti ile iki asrdan beri dnya emniyeti bakmndan nem tayan Hindistan'dan 1947 de ngiliz askerleri ekildikten sonra barnda bir ok din ve dili tayan Hindistan dodu. II. Dnya harbi srasnda ve sonra aa yukar dnya mslmanlarnn % 40 Avrupa uluslarna tabiyetten kurtularak bamszla ulatlar. Birlemi Milletler Asya ve Afrika milletlerinin evrenselolarak bamszla kavumas prensibini kabul ederken btn koloni lkelerinin hr olmasn hukuken tanyordu. lerde buna ba kaldracak bir devlet hakl veya haksz dnya umumi efkar yannda takbih ediliyordu. Kolonyalizme kar sava, asrn esprisi olarak deerler dzeyinde kuvvetler dengesi iinde bir deiiklik getirdi. II. Dnya Harbinde kaybedilen g sonucu, Batl Bykler z gleri ile artk slam Dnyasn kontrol ve idare yeteneini kaybettiler.

iSLAM

LKELERiNi:"

YAKIl'i

TARiHi

207

ARAPLARN

MiTLER

Suriye'de Gizli Komiteler: Arap milliyetiliinin banda arapa kitaplarn k gelir. Basn baka yerde bu kadar etkisini gstermemitir. Ancak 150 yldan bira;,'; fazladr ki istanbul ve Kahirede kurulan modern matbaalar sayesinde arap dili ve edebiyat yeniden ieklenerek meyvelerini vermeye balad. Fakat ayn zamanda batl misyonlarn da Suriye topraklar zerinde milli duygularn domasna amil olduklar da iaret edilmelidir. :Vlodern arap medeniyetinin beii aranrsa Suriye'de bulunur. Suriye mefhumu yalnz bugnk Suriye Cumhuriyetini deil ayn zamanda Lbnan' ve Sina yarmadasna kadar olan kesimi kaplar. Bu lke ekseriyetle mslman olduu halde ortadoks Hristiyanlarda nemli bir cemaat tekil eder. Burann ilk defa Bat ilc temas Akdeniz vasltasyle Hristiyan Araplar tarafndan olmutur.Buradaki Hristiyanlarla ilikileri koparmamak Batnn iine geldii gibi herikiler mslmanlara kar kendileri iin emin hir hami lmlrnulardr. Bilhassa Lbnan'da Maruniler orta ada Roma kilisesine bal bir cemaat kurdular. Bunlar geleneksel olarak katolik Avrupaya meylettiler. Bilhassa Cevzitler olmak zere fransz tarikatar onlarla ok iyi ilikiler kurdular. ilk protestan misyonerleri 1820'de Malta'dan Beyrut'a geldiler. Byk ksm islamaan bu lkede dini baarlar ok mahdut kalyordu. Fakat kltrel alanda bu baar byk oldu. Amerikallar Beyrut'a bir matbaa kurdular. Arapa ders kitaplar bastlar ve 20-30 yl iinde bir ok ilkokul ina ettiler. 1866 da tesis edilen Beyrut Amerikan niversitesini tekil eden Syrian Protestant College, Dou Arap Dnyasnn ilk modern niversitesi olmakla nebilir. Bundan bir ka yl sonra bu defa Cezvitler (,lcsuites) gelerek Saint Joseph niversitesini kurdular. te Lbnan'n limanndaki bu niversitelerde ileride grevalacak olan sekin entellektelIer yetiti. Bu yabanc misyonerlerin ilk talebcIeri mslmanlar deil Hristiyan araplard. Fakat zamanla Arap toplumunun menfaatleri dnlerek aradaki boluun dolmas iin mslmanlar da alnmaya balad. Aydn Arap genleri bat kltrniin problemlerini reniyorlar ve kendi aralarnda ba kuruyorlard. Bu yaknlama, hali ile adalar arasnda tuhaf karland. Beyrut'taki edebi toplantlar romantik dncelerle dolu Arap Uygarlnn mazisini dile getirdiler. Artk Trk hakimiyetinden ve Arap Dnyas zerine arln basan boyundurluktan konuulmaya baland. Akamlar dostlar amsnda toplanlarak kapal

208
kaplar yordu. arkasnda "Araplar

S:llET

KAY AOGLlJ

kalkn,

uyann" diye alevIi iirler okunu"

Trk idarecilerinin uyankl karsnda bu hrriyct ve bamszlk taraftarlarna bir tck arc kalyordu: Gizli Komiteler. Suriye protestan kolejinin be talebesi 1875 de edebiyat mahfili ad altnda gizli olarak politik gaye gden bir cemiyet tekil ettiler. "Trk tiranl" na kar afiler hazrlyor ve Suriye'nin byk ehirlerinden taraftarlar topluyorIard. Fakat Sultan Hamit'in polisleri komitaclara ok zor bir hayat srdrerek hrriyetlerini tahdit etti. lerinden bir ok aydn, Sultan'n penesinden kurtulmak iin Msr'a katlar. Bu kaanlar Kahire'de gnlk, haftalk byk gazeteler kurdular ve Kahire'yi Arap rnesansnn merkezi yapmaya hazrladlar. Takla kardeler Ahram gazetesini nerettiler ki bu arap dilinin en byk sahifesi oldu. Faris Nimr ise dier nemli bir gazete olan el-Mukattam' neretti. Bu gazetelerin arap halk efkan zerine tesirleri byk oldu. 1908 de Jntrklerin devrimi sultann mutlak idaresini ykp anayasay ortaya koymalar, imparatorluun yarsn tekil eden Araplar bir para otonomi elde etmek midiyle nce ok sevindirdi. Fakat bu ilk sevince stanbuldaki Jntrklerle, Arap milliyetilerinin anlaamamalar ac bir hayal krkln dourdu. Aneak bu zaman zarfnda arap miliyeti hareketleri o kadar ok daHand ki polis kuvvetleri iin duruma hakim olmak imkansz hale geldi. 1875 dekinden daha gl gizli komiteler gen milliyetiliin aktif elemanlarn bir araya getirdiler. Bu cemiyetlerden mstakbel bamszla yol atlar. Cemiyetlerin mahiyetleri birbirinden deiik deildi. yeler tahdit edilmi ve yenilerin girii inceden inceye belirlenmiti. Bu gizli miliyeti cemiyetlerin yelerini Suriye ehirlerinin byk aileleri ve Osmanl ordusunda grevli Arap suhaylar snfnn tekil ettii grlr. simleri sk sk geen bunlar arasnda, Drzi kabilesinden olan Arslan ve Naaibi'ler, Filistin'den ALdulhadi'ler, am'n AsaH ve Mardam ailesi ile Irak'ta Nuri Sait, Trk, ngiliz, Fransz hakimiyetleri boyunca adlarn duyuran kimselerdir. gizli komiteden en eskisi olan "el-Kahtaniye" 1909 da kuruldu. Ye tesiri en fazla olandr. Bu komite adn arap tarihinin ba saylan efsanevi atas Kahtan'dan almakla milli esprisini ifade ediyordu. Bakan, Msr asll bir subayolan Aziz Ali el-M sri dir. 0, jntrk inklahnda aktif bir yer ald. Kanaatna gre Osmanl mparatorluunun

SLAM

LKELERNi:\'

YAKIN

TARH

209

devam Araplar iin en uygun aredir. Bir artIa ki, bu imparatorluk eitii milletlere otonomi versin ve her birini kendi kendini idare etmek hususunda serbest braksn. Kahtaniyya'nn program, Osmanl mparatorluunun hem Arap, hem Trk olan ift monariyi istiyordu. El-Msrini n yaknlarnn ilk projelerine gre bu iki millet bir tek hkmdarn ahsnda temsil edilecekti. Fakat Aziz el--Msrl byle bir teebbsn haarl olmas ansnn az olduunu anlad. Artk Osmanl ordusundaki Arap subaylarn kendi safna celbederek Arap milliyetiliinin takviye edilmesi projelerini gerekletirmeyi dnd. Bylece 1914 ylnn balarnda "cI-Ahd" kurdu. el-Ah d Arap meneli subaylarn kurduu bir komitadr. Irakllar bu komitada geni apta temsil ediliyordu. imdiye kadar Arap milliyeti hareketieri dnda kalan Irak, Badat ve Musul'da alan ubeleriyle aktif olarak harekete katld, Trkler bu gizli almalar buldular. Aziz el-Msrl geici olarak polis tarafndan durduruldu. Fakat bu, Msrl milliyetinin almalarna bir son vermedi. II. dnya harbinden az nce Msr ordularnn komutan olarak atand. ngilizlerin itimadn kazanamad iin azedildi. General Neeib'in iktidar almasndan sonra tekrar Aziz el-Msri'nin sahneye kt grlr. Milli hareket olarak srekli etkisi olan dier bir gizli komita "GenAraplar" el-Fatat'dr. 1911 de henz Suriye'ye tanmadan nce Paris'te birka Arap talebenin evresinde toplanan milliyetilerden teekkl etmitir. "Gen-Araplar" bata Suriye'nin en tannmn aileleri arasndan toplanyordu. Kald ki el-Kahtaniye yelerinden birinin ihaneti neticesi faaliyetini durdururken, el-Ahd olduka dar bir cemiyete dnyor; buna karlk el-Fetat'n militanlar 19l4.-1915 karar yllarnda Arap milliyetiliini teorik mnakaalar safhasndan gerek aksiyon safhasna getiriyordu. Arap milliyetilerinin Trkler ve Osmanl mparatorluu ile mnasebetIeri naslolmaldr konusunda fikirler ok deiik idi. Araplarn merkezi stanbul'da bulunan imparatorluun, buradan Arap lkelerini idare etmesine kesin kar olmalarna ramen aralarnda byk bir ounluk tam bamszlk istemiyordu. Sultan'n i. dnya harbinde Almanya ve mttefikleri yannda harbe girmesi ile birlitakm olaylarla Arap otonomi sistemi fikrinin eskidii grlr. Bu srada milliyeti hareketlerin banda bulunanlar tam bamszlna karar vermilerdi. Osmanl mparatorluunun dmanlar da tahiatiyle bu hareketin dostlar olmutu.

210

S~IET

KAYAOGLV

Bir Arap Krall Hayali: 1915 maysnn bir gn am'da, elFati1t ve el-Ahd adl gizli cemiyet yeleri ile, o zaman 30 yalarnda olan, Mekke erifinin olu Emir Faysal gizliee toplandlar. Trk oto~ ritelerinin dikkatli baklalarnn evrildi i Suriye'de erif'in murahhaslar ile, milliyetiler arasndaki grmelerden hi bir surette haberdar olmamas lazmd. Harpten hirka yl nee Trkler, maksatlarndan bir hayli phelendikleri halde Mekke eriflii nvann verdiler. slamn kutsal yerlerinin idareeisi olmak Araplar zerinde genel bir otorite salamasna, hrsl hir adam iin bir eyler yapmaya imkfn salyordu. Hseyin grevinin politik bir gayesi olmasn dnerek bu gayenin Haimi slalesini Arap milliyeti hareketlerinin bana getirmek olduu kanaatn tayordu. Bu peygamber soyundan gelen kimsenin byk bir Arap krall gibi hayali bir kavramn, o zaman Suriye ehirlerinde gelien milliyeti akmlarn iledikleri siyasi gr ve kanaatlerle uyuumu phesiz sathi kalyordu. Mamafih esasl yollar birbirinden ayr deildi. erif Hseyin'in projesini baar ile yrtmek iin, byk devletler yannda bir dosta ihtiyae vard. Buna ngiltere'nin Kahire'deki temsilcilerinin ahslarnda buldu. Trk-ngiliz ihtilaf Hseyin'e, daha nee Mekke'de hesaba alamad bir byk frsat verdi. Fakat ngilizlerle istee uygun bir anlama imzalamadan nee am'daki milliyetilerin kendisini takip etmeye hazr olup olmadklarn ve artlarn renmek istedi. Bilgi almak iin Emir Faysal grevlendirildi. Birleik bir aksiyon iin fikir almas istenildi. am'da Trklere kar aktan aa cephe ve ngilizlerle anlamann tehlikeleri ihtimamla tartlyordu. Buradaki Araplarn artlar detayl bir ekilde bil' protokolle tesbit edildi. Faysal'n adamlarndan biri bunu orabna dikerek Trk hatlarndan geirdi, Mekke'ye ulatrd. Bu am'daki protokol bugn bile dikkati zerine ekmektedir. Zira ilk Arap milliyetilerinin gayelerini ak olarak gsteriyordu. Bu zabt ngilitere ile askeri bir ittifak yaplmas, Akdeniz'den Basra Krfezine, Kuzey Suriye'den Hint Okyanusuna uzanan topraklarda Arap bamszlnn garanti edilmesini n grr. am'da teshit edilen bu temel zerinde Hseyin Msr'daki Britanya'nn yksek komiseri Sir Henry Mac-l\tahon ile alt aydan fazla grmelerde bulundu. Hudutlar hususunda birka art hir yana hkmetinin kesin olarak miistakil bir Arap devletinin garanti altna alnmasna ve tannmasna hazr olduklarn bildirdi. erif, Sir Henry tarafndan verilen teminatn kafi olduunu kahul ederek sarahaten ngilizlerin yannda yer ald.

SLAM

LKELERNi:\"

YAKIN

TARH

211

Ve 1916 yaznda Suriye cephesinde "Arap isyan" n sinyal verdi. Trk-Alman kuvvetlerinin dal, ona 1918 ekiminde eski halifelerin ehri am'n kaplarn at. Arap bamszl ve Arap birlii iin zaman ok yakn grld. Fakat, ilk Arap miliyeti akmlarnn tannm yeri am'da Faysal'n hkmeti az bir mddet srd. Dnya politika dengesinde ngiltere'nin Avrupal mttefiklerine kar olan verecei Araplannkinden daha ar bast. stiklal bekleyenler iin Cemiyet-i Akvam'n Batl Byklere verdii salahiyet bir sk1t-u hayal ilc sonuland. Beklenilen birlii salamak yerine, lkelerini hakimiyet altnda blgeye ayrd: Filistin, Suriye-Lbnan, Irak. erif Hseyin, ii aclarla dolu olarak srgnde ld. Haim} slaleHseyin'in fikrilerini bayrak alarak iddetle byk bir Arap krall kurulmasn savundu. Hseyin'in ocuklar Faysal lrak'ta, Abdullah rdn nehri kylarnda babalarnn izini takip ettiler. Ne zaman ki Irak ilk defa manda altnda bir lke olmaktan kurtularak bamszla kavutu, bu lkenin Arap birliinin hareket noktas olma midi parldamaya balad. Btn Araplar tarafndan lm alanarak karlanan 1934 de Faysal'n ani kaybedilmesinden sonra Abdullah artk Haimilerin bana geti. Btn hayat boyunca rdn hakimi inatl bir ekilde byk bir Haim! krall plann takip etti. Kardeinden daha yal olmasna ramen, Faysal'n kazand prestij c ulaamad. Bouna Ammandaki saraynda, Araplarn byklii hayallerini tas arlad durdu. lmnn arefesinde dahi rdn ile Irak'n birletirilmesine alyordu. Abdullah haziran 1952 de Kuds'teki mer camiinin merdivenlerinde vurulunca Haim! slalesi efsiz kalyordu. Nesiller boyunca, Haimilerin fikirleri tekaml ediyordu. Hseyin'in iki toruilu, Irak'ta Gazi, ve rdn'de Talat, Arap miliyetilii fikrini dedelerinin slaleyle intikal fikrine tercih ediyorlard. Hkmdarlklar ksa srd, onlarn ocuklar henz kk olduundan tahta kamadlar.
Si

Haimiler ilk taraftarlarn topladklar am ehrinde yine ilk mukavemetle karlatlar. Emevi halifelerinin rezidans olan bu ehir Arap birliinin ilk avukat ve buradaki byk ailelel'de "Gen Araplar" hareketini hazrlayarak Arap dnyasnn uyannda kenidleri iin nderlik tanyorlard. Suriye eraf yannda ne Irak, hele ne zavall rdn Araplarn ba olma hedefini gdebilirlerdi. Politikaya aileden miras bir i olarak alm olan bu Suriye ailelerine Haim! ailesinin o zaman Hicaz' dan gelen ubudiyetfikri gururlar yaralyordu. Durum byle iken dev-

212

SMET

KAYAOGLU

let ekli olarak cumhuriyeti kendi anlaylarna daha uygun buldular. Bunun iindir ki am daima Haimilerin monarik emellerinin dman olmutur. Esasen bu noktada Suriye'nin tabii mttefikleri yok deildi. Mslman ve Hristiyanlarn tekil etmeyi baardklar zengin tccar ailelerinin bulunduu Lbnan'da byk Lir Arap devleti propogandas zerinde souk davranyor, bnyesindeki Hristiyan ve mslmanlar arasnda dengenin kopmasndan korkuyordu. Suriyeli milliyetilerin en tabii mttefiki Kral bn Suud idi. nk gerekte Haimilerle bn Suud aileleri arasnda eski bir dmanlk vardr. Zira Hseyin ve oullar l kralna 1924 de onlar, asl vatanar Hicaz'dan tart etmeyi asla affetmediler. Bunun iin bn Suud'un Haemilerin kuvvetinin bymesine gz yummak ve bir gn Arap Yarmadasnda kendi hakimiyetini tehdide ak kap brakmak, menfaatine aykryd. Bir taraftan Haimiler, br taraftan am ve Kral bn Suud arasnda Arap birliine verilecek form, ekil zerindeki gr ayrlklar olduka karmaktr. Bu ayrlklarn nedeni her Arap devleti yalnz byk devletlerin emellerini deil ayn zamanda kendi iindeki sosyal problemleri ve yeni bir ncslin ortaya kmasndan dolaydr. Bamszlk iin mcadele sralarnda byk toprak ve nfuz sahiplerinin otoritesi, devlette ve cemiyette zorunlu reformlar sonucu yava yava tehdit ediliyordu. Trkiye'de Mustafa Kemal'in yaptklar Arap halknn gzlerinde grlmez deildi. Kltrl genlik ve orta snf tccar, daha nceki nesile nazaran yeni fikirlere ak olduundan, kurulu olan dzene kar memnuniyetsizlik ordu saflarnda da grlerek muhalefet giderek artyordu. Arap-srail Kavgas: imdi btn bunlar gerilerde brakan ve Arap Dnyas zerinde ebedi bir problem gibi dolaan Filistin probleminin patlamasndan ksaca bahsedelim: Daha nceki uluslararas planlar slam Dnyasn dnda brakarak geniler. Yalnz araplarla ilikili ksm iin yine Mekke erifi Hseyin'e dnelim. Bilindii gibi Britanya'nn Msr'daki yksek komiseri 24 ekim 1915 te Mekke erifine gnderdii notasnda u ksm dikkati ekiyordu. "am, Humus, Hama ve Halep'in batsnda kalan blgeler ak olarak Arap deildir . Ve mstakbel Arap devletinin snrlar dnda kalmaldr." Sir Henry'nin ilk maksad Dou Akdeniz kylarnda franszlara yer ayrmak olduundan belirli corafi bir mefhum tamyordu. Fakat daha sonra notada "ismi gcen Suriye'nin batsndaki ksm"a Filistin'i de ilave etmek cklinde bir yorum ortaya knca nemli olaylar dodu. Bu, gerekten zerinde sz

SL . bl

LKELERl'N

YAKIN

TARH

213

gtrr bir konu idi. Araplar, idari ve politik bir blge olmayp corafi bakmdan Filistin diye adlandrlan bu blgenin hi de Britanya notas ilc ilikisi olmadn ve dolaysiyle bamszlk vadedilen Arap blgelerinin iinde bulunduunu ileri srdler. Araplarda, ngilizlerin Filistindeki yahudilere bir vatan vaadetmek suretiyle ikinci bir taahhde girdiklerini renince srpriz ve hiddet ok kuvvetli oldu. Arap milli. yetileri kendilerine garanti edilen topraklarna dokunmann katiyen mmkn olmadn savunuyorlard. Yahudiler hakknda hi bir dmanlk beslemiyorlard: Bunlar eskiden beri burada hrmet grerek, bar iinde Araplarla beraber yayorlard. Saylar i. dnya sava sonunda Filistinde yayan Arap halknn onda biri kadard. O halde Arap vc yahudiler arasnda bir anlama imkansz deildi. Hatta Emir Faysal ile siyonistlerin efi aim Vezman (Chaim Weizmann) arasnda bir buluma vuku buldu. Vezman Filistin topraklar zerinde bir srail devleti kurmaya asla niyetli olmadna teminat verdi. Faysal ise Arap Milli Harekat adna yahudilerin milli bir yahudi toprana kavumak iin enellerinin hakl olduunu tanyarak bizzat kendi eliyle u notu koydu. Araplara sz verilen birlik ve bamszlk her eyden nce yerine getirilmelidir. Fakat, bu art yerine getirildii iin Faysal ile Vezman arasnda imzalanan anlama l bir belge olarak bilahare unutulmutur. Bu iki millet Filistin zerinde haklarn yllarca sregelen bir ekilde mdafaa ettiler. Arap ve yahudi milliyetileri Akdeniz ve rdn arasnda arptlar ki artk uyuma imkansz hale geldi. Arap ve yahudiler arasnda ilk vurumalar, Avrupada Nasyonel Sosyalistlerin iktidar almalarn takiben yahudilerin gerek gelmeleri ile balad. Bunu 1940 da Araplarn ba kaldrmas, 194.2 de Biltmore program gereince yahudiler mstakil bir devlet hakknda isteklerini ve igalci ngiliz kuvvetlerinin ekiklesini ortaya seriyorlard. Nihayet 1948 yaznda yahudiler ve Araplar arasnda silahlarla hesaplama devri balad. srail devletinin douu hir bar anlamas ilc deil ancak bir ate kes anlamas ilc sonuland. Yenilgi, brakt derin izlere baklrsa Araplara z zayflklarn anlamalarna yardmc oldu. Filistin'deki 7-8 yzbin Arap, aa-yukar manda altndaki lkenin 3 j4 sava esnasnda yurtlarn kaybettiler. Ve halil muhacirler sorunu btn arl ile srail'in komusu Arap Devletleri zerine yklenmitir. Olaylardan ders alan Araplar bunu

214-

S~IET

KA YAO(;LU

bataki idarecilerin beceriksizliine baladlar, Filistin'de savaan Arap Ordular hkumetierinin iktidarszln, yenilginin sebebi olarak gstererek dnyorlard. Bu nedenle bir ok subay aksiyona gemeye karar verdiler. Frtna nce Suriye'de patlad. Albay Husn el-Zaim'in 1949 da yapt hkumet darbesi burada muhafaz,lkar oligari hakimiyetini yerinden oynau. Ama Husni el-Zaim'in hkumeti alt ay gemedi. Artk bir seri hkumet darbesi, i olaylar Araplar aras olaylara balayarak birbiri arkas devam etti. Suriye ordusunun kuvvetli adam Edib el-iekli uzun sre arka planda kaldktan sonra 1951 kasmnda askeri bir diktann bana geti. 1953 temmuzunda iyi dzenledii bir plebisit sonunda kendini 44 yanda Suriye Cumhuriyetinin cumhur bakan setirdi. iekli kendi ahsnda Cumhuriyeti ynelimleri temsil ediyordu. Bu ynden de Baimilerin ve onlarn programlarnn d. man idi. Suriye'nin Arap birliini, en azndan Orta-dou (Croissant fertilc) Araplarn birletirmede ba rl oynamasn hedef alyordu. politikada askeri dikta ilc konulan rejim Trkiye'deki Kemalizm'. den mlhem reformlar savunuyordu. Fakat iekli ordudaki bir isyan sonucu devrildi. Bu defa yerine bir asker deil fakat politikaya karm, ordunun glgede brakt yllar nceki eski politikaclar i bana geldi. rdn'de de byk deiimlere ahit oluyoruz. Krallk yalnz l blgesindeki bedevilerle deil, rdn Nehrinin batsnda bir ka ehri iine alan ve buralarda yaayan Filistinli gmenlerle bii' tehlikeli blge halini ald. te yandan idareci snflarn Msr ordusunda hafif ve ahlakszca da\'fanlar mevcut sosyal rahatszl geniletiyordu. Arap halknn derinliklerinden kan yeni kuvvetleri karsnda prensler ve eraf kar koyamayacaklard. Arap Birliine Doru: 22 mart 1945 te yedi bamsz Arap devleti Arap birlii (Ligue Arabe) paktn imzalyordu. "Birlik ve bamszlk" Arap milli hareketinin balangcndan beri bu, ift hedefi idi. . Dnya Harbinden sonra Arap Dnyasnn bir ok devletlere ayrlarak blld grld. Fakat milliyetiler kesinlikle hu ayrlmalar kabul etmediler. Araplarn birlik emelleri halk tabakalarna indike kuvvet kazanyordu. Bununla beraber halk efkar slale ve ekonomik menfaatler gibi bir takm zel gruplarla kar karya geliyordu. phesiz yeni kurulan devletlerin hkmdar ve bakanlar bu Arap Birliine ardan kurtulamyorlar ve ayn zamanda zel menfaatlerle bu ary

SL.b

tLKELE~N

YAKIN

TARH

215

badatrmak istiyorlard. Hala bamszlklarn elde etmek iin arpan Arap devletleri mevcut olduka birleik bir politika gtmek mmkn deildir. 1918 den beri iyice anlald gibi ancak yalnz azad olmak yolundaki ilerlemeler Arap Birliine gtrlecektir. slam uygarlnn beii olan Hicaz, yine bir tesadf olarak bu birletirme yolunda ilk ii yapt. Burada bir Arap konferadasyonunun ilk admlar atld. 1934 ilkbaharnda bir bar anlamas kral bn Suud ile Yemen kral arasndaki ksa arpmaya son verdi. Bu Hicaz'da imzalanan anlamay bir i birlii siyaseti takip ediyordu. Metin iki devlet ve kraln birlemesini ngryor ve istikbalde "ebedi Arap-slam kardelii"nin hakim olmasn rk" din ve anane birliinden her iki devletin "bir ve ayn millet" olduu belirtiliyordu. bn Suud bu kadarla yetinmiyordu. ki yl sonra ayn ynde eserine devam ediyor Irak ile bir "Arap kardelii ve dostluu" anlamasn imzalyordu. Yemen de bu dostlua katlyor ve bu anlama bamsz btn Arap devletlerine ak tutuluyordu. Fakat bamszlk artn o zaman bu devletten bakas dolduramyordu. Msr'n katlmas o devir henz bir konu deildi. kraln ittifak snrl olan sonularna ramen Arap Birliine doru (Ligue arab) ilk mcrhale olarak grlebilir. kinci merhale 1935 ylna dorudur. Bu zaman Filistin'in Arap olduu hakknda doan tartma sonucu birlemeye doru yeni hir hamle yapld. Bu yolda dier byk bir adm 1939 da Londra'da toplanan, Filistin delegelerinden haka, Arap devletlerinin temsileileri,?in de katld Filistin hakkndaki kongrede atld. Bylece, ilk defa olarak uluslararas politika dzeyinde resmen btn Arap dnyas zerine mterek menfaatlerin var olduu tannd.

1913 te Irak bakan ve Arap uyannn emektar, Haimilerin hadimi Nuri Said, bir birleme (Union) pln ileri srd. ~uri Said'in Arap Birlii yalnz orta douya mnhasr kalmalydJ. Ve Irak'a o zaman dnlen Byk Suriye'yi balamalyd. D~i~leri, sava i~leri ve baz ekonomik iler fedaral bir daimi meclise tevdi ediliyordu. Bu plan Byk Suriye'nin iinde otonom bir yahudi yurdu neriyordu. N"uri Said Paa'nn Arap birlii nihayet yalnz Orta-Dou snrlar iinde federal bir birlik sunuyordu. Halbuki Msr'n girii bu projenin erevesini krd. Kahire'deki Vefd hkumetinin reisi Mustafa N ahas, Arap Yarmadas lkelerinin de giriine msaade edilmesini isteyerek Arap Birlii hareketi-

216

S~lET

KAY AOGL U

nin bakanln hedef ald. Uzun hazrlklar sonucu skenderiye'de toplanan arap hkmetlerinin genel konferans 1944 sonbaharnda imzalanan skenderiye protokolnn hazrlad. Bu alt ay sonra imzalanarak Arap Birlii paktnn temelini att. Arap Birlii halen Msr, rdn, Suriye, Lbnan, Irak, Suud Ara. bistan, Yemen daha sonra Lihya, Sudan, Kuveyt ve bamszl kazanan Kuzey Afrika lkelerinden Tunus, Cezair, Fas gibi devletlerin meydana getirdii bir birliktir. Btn konfedarasyonlarda olduu gibi birliin stats "ye devletlerin hakimiyetine hrmet" prensibini tanr. Birliin en nemli organ konseyidir. Nfusu ve nemi ne olursa olsun her ye bir reye sahiptir: Mesela, Lbnan ve Yemen, Msr ile ayn srada tutulmutur. Btn kararlar ok az ist:isna ile oy birlii ile alnmaldr. Bu halde her ye veto hakkna sahiptir. Birlik konseyinin kararlar ne olursa olsun yelerinden hi birinin hakimiyetine halel getiremez. skenderiye Protokolne, Arap Birlii yolunda ancak bir merhale olmas dncesiyle daha byk elastikiyet verilmitir. Bylece dier mesele. ler arasnda ye devletlerden birisi Birlie veya Arap devletlerinden birine zarar verici bir politika gdemez. Bu, fedaralistler iin parlak bir baar idi. Daha sonra bunlarn eli altnda lig, Arap Dnyasnda mevcut dzeni korumak iin bir alet oldu. Arap Dnyas iinde snrlar deitirmek isteyen taraflar ancak bir imtiyaz elde edebildiler: dokuzuncu madde, lkeleri arasnda daha sk ilikiler isteyen yelere beraber alma imkann verir. Lig, Msr'n mhrn tar. Nfusu ve ekonomisi ile en byk olan bu lkede Birliin merkezi bulunur. Msrl diplomatlar genel sekre. terliin kilit noktalarn ellerinde tutarlar. Msr eitli Arap devletleri arasnda dengeyi korumaya alr. imdi bir fikir vermek zere, Arap Devletleri Birlii paktndan bir ka maddeyi burada yazmay faydal buluyoruz. Arap Devletleri Ligi Pakt: Madde 1: Arap Devletleri Birlii bu pakt imzalayan bamsz Arap devletlerinden teekkl eder. Her bamsz Arap devletinin buna katlmaya hakk vardr. Eer isterse, bu konuda bir talebi daim genel sekreterlie tevdi eder. Talebin takdiminden sonraki meclisin toplantsna arzeder.

SLAM

LKELERI'N

YAKIN

TARH

217

Madde 2: Birliin gayesi itirak eden devletler arasndaki ba. lar kuvvetlendirmek, ibirliini salamak, politik hareketlerini koordone etmek, bamszlklarn ve hakimiyetlerini korumak ve genel olarak Arap devletlerinin ilerini, menfaatlerini gzetlemektir. Her devletin kendine has durum ve imkanlaryla ibirliini kuvvetlendirmesini u noktalarda saymak lazmdr: 1- ktisadi ve mali meseleler: Bunlar ticari mbadeleyi, gmrkler, para, tarm endstri meselelerini iine alr. 2- Ulatrma I'af, posta. 3- Kltrel meseleleri: demiryolu, karayolu, meseleler. vize, hkmlerin infaz ve uak, gemi, teleg-

4- Milliyet, edeerlik (equivalence), sulularn verilmesi meselesi.

5- Sosyal iler. 6- Salk meseleleri.

Madde 3: Birliin itirak eden devletlerin temsilcilerinden kurulu bir meclisi olacak ve her devlet temsilcileri ne kadar olursa olsun bir rey hakkna sahip olacaktr. Bu meclis birliin hedeflerini gerekletirmeye ve katlan devletler arasnda st maddede belirtilen ileri ve dier anlamalar iera etmeye bakacaktr. Yine silelerine iin, ayn nabilecek bu meclisin ileri arasna uluslararas organlarla alma ve. karar vermek ve bunlarla istikbalde emniyet ve bar temin zamanda ekonomik ve sosyal mnasebetleri organizeye dayakararlar vermek.

Madde 4: kinci maddedeki ilerden herbirisi iin Birlikte temsil edilen devletlerden zel bir komisyon tekil edilecektir. Bu komisyonlar, taslak halinde, ilgili devletlere teklif edilmesi iin bu ibirliinin esaslarn, snrlar da belirtilerek plan halinde tesbit etmekle urarlar. Yukarda zikredilen komisyonlara baka arap devletlerinin temsilcileri de katlabilir. Meclis bu temsilcilerin komisyonlara katlacaklar halleri ve temsil etmedeki kaideleri tesbit eder. Madde 5: Bir yada daha fazla Birlik yesi arasndaki anlamazlklardan dolay kuvvete ba vurulmaz. Bir devletin bamszl, hakimi.

218

SMET

KAYAOGLU

yeti, toprak btnl ile ilgili bir anlamazlk patlarsa ve mnazaaya tutulan taraflar bu anlaniazl zmek iin meclise bavururlarsa alnan kararlar mecburl olur, icray gerektirir. Bu halde aralarnda ihtilaf olan devletler meclisin tartmalarna ve kararlarna katlma hakkna sahip deildir. Bir savan domasndan korkulan ihtilaflarda lig yesi bir devlet veya ligden olsun olmasn herhangi bir devlet arasna birlik bir anlama temin etmek iin arabulucu olarak girer. Arabuluculuk ve hkm verme kararlar byk ounlukla alnr.

Bu pakt btn Arap halklarn birletirmek Kahire'de dzenlendi. Dikkat edilirse Lbnan'n masndan dolay paktn dini bir karakteri yoktur. bahsetmek zor olduu iin yine bu pakt dil ve ilc balananlar toplar. Temel Bibliyografya George Antonius, The Arab Awakening, Keesing's Contemporary Archives F -w. Fernau, Le Reveil du Monde

iin 22 mart 1945 te bu pakt iinde bulun. Saf bir Arap rkndan Arap kltr balar

s. 101.125 1938, London. Paris, 1951.

(ad gecn yllar) Musulman,