MESNEV TERAP Prof. Dr.

Nevzat Tarhan
TMA YAYINLARI | 2765

Psikoloji Kitapl | 49 Nevzat Tarhan Kitapl | 12

GENEL YAYIN YNETMEN

Emine Erolu
YAYINA HAZIRLAYAN

Hasan Hseyin Kemal

EDTR

Seval Akbyk Fahrnnisa Erdem

KAPAK TASARIMI

Ravza Kzltu
1. BASKI

Mays 2012, stanbul

3. BASKI

Haziran 2012, stanbul

ISBN

978-605-08-0271-9
TMA YAYINLARI

Caalolu, Alemdar Mahallesi, Alaykk Caddesi, No: 5, Fatih/stanbul Telefon: (0212) 511 24 24 Faks: (0212) 512 40 00 P.K. 50 Sirkeci / stanbul timas.com.tr timas@timas.com.tr facebook.com/timasyayingrubu twitter.com/timasyayingrubu Kltr Bakanl Yaynclk Sertifika No: 12364
BASKI VE CLT

Sistem Matbaaclk Ylanl Ayazma Sok. No: 8 Davutpaa-Topkap/stanbul Telefon: (0212) 482 11 01 Matbaa Sertifika No: 16086
YAYIN HAKLARI

Eserin her hakk anlamal olarak Tima Basm Ticaret ve Sanayi Anonim irketine aittir. zinsiz yaynlanamaz. Kaynak gsterilerek alnt yaplabilir.

MESNEV TERAP
Prof. Dr. Nevzat Tarhan

kinci Blm MESNEV TERAP

Olumsuz Dnce Kalb: nsanlarn bekledii ekilde kurallara uyarsam bu benim davran zgrlme engel olacaktr.
HKYE Yreim Bal Deil
Din bilgininin yolu tmarhaneye dmt, Gidip bir gezeyim, delilerin hlini greyim! diyerek kapy ald. Girince, elleri ayaklar bal bir delinin sevin iinde barp ardn, keyiften sarho olduunu grd. Yanna giderek: Yahu... dedi. Elin ayan balyken bu nee de nedir? Tutsaksn, grmyor musun hlini? Deli: Elim ayam bal benim! dedi. Yreim bal deil. Gnlm zgr olduktan sonra tutsak olmuum, ne kar? ki lem dediin nedir? Bir deniz, ad da gnl. te o denizde hrm ben!

nsan zgrln D Deil Sebeplere Balamaldr

Hikyede grld gibi, deli tutsak olunduu hlde kendini zgr hissedilebiliyor. Tersinden bakarsak, grnrde tutsak olunmad hlde insana zgr olmadn hissettiren birok ey vardr. nsanlarn bekledii ekilde kurallara uyarsam bu benim zgrlme engel olacaktr gibi dnceler bunlardan biridir. Bu yanl inana karn, hikyedeki delinin durumu zgrlk anlayna farkl yerlerden de bakla-

58

bileceini gsteriyor. Burada kii gnl zenginlii ierisinde bakt iin elinin, ayann bal olmas onun zgrlne mani olmuyor. Mevlana bu rnei verirken insann asl zgrlnn arzularndan, drtlerinden kurtulmu olmasna bal olduunu anlatmak istiyor. Duygusal zgrln insan mutlu etmesi bakmndan fiziksel zgrlkten daha nemli olduunu vurguluyor. Bir insann elini, ayan zorla balayabilirsiniz ama duygusal zgrln yok edemezsiniz. Zorla bir eyi istetemezsiniz. Demek ki insan kendi zgrln d sebebe deil, i sebebe balamaldr. Eer insan zgrln dsal bir sebebe balayp u kurallara uyarsam zgrlm kstlanr derse kendini gc yetmeyen sebeplere hapseder.

nevzat tarhan

ok Param Olursa zgr Olur muyum?

nsan zgrln kazancna, konforuna, yaam artlarna balamsa sarayda yaasa bile mutsuz olabilir. Bazen saraylarda yaar ama bu onun iin altn kafes gibi olabilir. Bunun rneklerini toplumda grebiliyoruz. Spor arabam, prlanta yzklerim var ve havuzlu villada yayorum ama yine de mutlu deilim diyerek kendini zgr hissetmeyen insanlar var. Buradan karmamz gereken ders udur: nsan zgrln kontrol edebilecei eylere balamaldr. Kontrol edemeyecei eylere deil. Bu hikyede bize bunu retinin akl hastas olmas da ironik bir durumdur.

zgrlk Sorumluluk Dengesi

Bugn modernizmin sunduu zgrlk tanmnda Cannn istediini yap, houna giden ne varsa yap, duvarlar yk, zincirleri kr, zgr ol anlay hkimdir. Buradaki zgrlk kiinin isel drtlerinin karlanmas olarak ifade buluyor. Mesela ocuu hasta olup da Keyfimce yaamak varken ne-

den ocukla uraacam ki! Benim zgrlm engelliyor diyerek ii boanmaya kadar gtren insanlarla karlayoruz. zgrlkle sorumluluk arasnda bir dengenin olmas gerekir. Bu dengeyi modernizm bozmutur. nk hmanist felsefenin verdii Cannn istediini yapmak, elenmek senin hakkndr; eer elenemiyorsan, zevklerini tatmin edemiyorsan zgr deilsindir tarzndaki anlay, zevkleri kstlayan her eyi zgrl kstlayan bir unsur olarak alglatyor. Kii kendine sylenen her hayr zgrlne vurulmu bir ket sanyor. Sonra da zamanla toplumla atmaya balyor ve yalnzlayor. zgrlemek isterken mutsuzlayor. Vcuttaki en zgr hcre hangisidir? diye sorsak cevabmz kanser hcresi olur. nk kanser hcresi yanndakini yutar, vcuda giren kan ekerini dier hcrelerin -be misli daha fazla tketir. Hzla byr. nk zgrdr. Ama burada sorumsuz ve eytani bir zgrlk vardr. O derece zgrdr ki byr byr, btn dokular yok eder ve vcutla birlikte en sonunda o da lr. te bu snrsz, narsistik zgrlktr. Bencil insan da byledir. Hep kendini nemser, kendini merkeze alr. zgrlkleri kendine gre yorumlar. Hak duygusunda da kendine ncelik verir. Kendini birinci planda tutar. Eiyle problem yaad zaman Dnyaya bir defa geldim der ve evlilii bitirir. yerinde kendi karna uymayan bir ey olduunda Benim zgrlm kstlyor der, onu reddeder. te bu narsistik kiilik yaplanmasdr. Bunlar sosyal dokudaki kanser hcresi gibidirler. Eer bunlara snr koymazsak, Yanl yapyorsun demezsek gittike byrler. zgrl var diyerek ocuun her dediini yaparsanz, onu kk bir hkmdara dntrrsnz. Kk bir canavar olur. ocuun her istediini yapmak ona zgrln vermek demek deildir. Anne-babann amac ocuu o an mutlu etmek deil, onu gelecee hazrlamaktr. Orta ve uzun

mesnevi terapi

59

60

vadeli mutluunu dnmektir. nsan bencilce bir zgrl ycelttii zaman anlk mutluluu dnr. Ama sene be sene sonraki mutluluu hesaba katmaz. Tpk kanser hcresi gibi o anki isteklerini tatmin etmenin peindedir. Alt ay, bir sene sonra kendi vcudunu ldreceini dnmez bile. Bu nedenle nsanlarn benden bekledii gibi kurallara uymam zgrlme engel olacak dncesi toplumdaki vicdan kurallara, etik ve sosyal kurallara uyma konusunda honutsuzluuna sebep olur. Aslnda bunlara uymak insann davran ve zgrlne engel deildir. Mevlanann burada bize rettii ey udur: Akl hastas bir insann kendini zgr hissedebildii hlde, salkl bir insann kendini zgr hissetmesi gerekirken toplumsal kurallara uyarak zgrlnn kstlandn hissetmesini yanltr. Kendi i dnyamza istediimiz kadar zgrlk verme hakkmz var. Ama kurallara uymaktan tr kendimizi kt hissetmeyelim. Kendimizi i dnyamzda kontrol edebileceimiz eylerle zgr tutalm.

nevzat tarhan

Kurallar Deitirilebilir mi?

Baz toplumsal kurallar gerekten baz yeteneklerimizin ortaya kmasna engel olabilir. Bu nedenle insan, Bu kurallar davran zgrlme engel oluyor dediinde kurallarn deitirilebilir mi deitirilemez mi olduuna bakmaldr. Eer deitirilebilir bir kuralsa zihinsel snrlamalarn ortadan kaldrr. Ama deitirilemeyecek bir kuralsa kendine yeni bir yntem gelitirir. Bu, insann zgrlne engel deildir. zgrle engel olan ey mitsizlie dmektir. nsanlarn bazen yerleik kurallar sorgulamas ve alternatif yollar gelitirmesi gerekebilir. Mesela hikyedeki akl hastas bal olduundan durumunu deitiremez. rpnsa kendine ac ektirmi olacaktr. Byle bir durumda deitirebilecei ey, kendi i dnyasnda mutlu bir seyahat yapmaktr. Kontrol

edebilecei alan budur ve o alana younlaarak mutluluu yakalar. Hikyedeki kii gereklikten koparak mutluluu yakalamt. Ancak insan gereklerden kopmadan da kt artlarla mcadele iin kendini iyi hissetmenin yolunu bulabilir. Yani en kt artlardayken bile mutlu olmay baarabilir. Gereklere bal kalarak iinde bulunduu artlarn inceler ve zaman geldiinde deitirir. Mcadeleden tamamen vazgeerse ruh sal bozulur. Salkl insanlar hep bir aray iinde olmutur. Bunun nedeni insanda bulunan yenilii arama genidir. nsann bu geni harekete geirmesi iin kendini gvende hissetmesi gerekir. catlarn ounun Amerikadan kmasnn nedeni, Avrupada kendini bask altnda hisseden kiilerin Amerikaya gitmesidir.

Mesneviden Sz Mevla (Efendi) kimdir? Seni azad eden, (nefse) kulluk prangasn ayandan zendir! Hrlk yolunu gsteren peygamberliktir. Mminler, peygamberlikten azatlk bulurlar. (VI., 4540-4541)

mesnevi terapi

61

Olumsuz Dnce Kalb: Benim iin neyin en iyi olduunu biliyorum. Dier insanlar bana ne yapmam gerektiini sylememeliler.
HKYE Aydan Dost Olunca
Ormanda bir ayya boa ylan musallat olmutu. Beline sarlm ayy sktryordu. Ay can havliyle baryor, yardm istiyor, rpnyordu. Bu srada oradan gemekte olan bir adam bar duyup geldi; klcn ekip ylan ldrd. Ay rahat bir soluk ald. Ve kendisine iyilik yapan adamn peini brakmad. Hayatm kurtardn, seninle dost olmak ve hizmetine girmek istiyorum. dedi. Adam istemedi ama aynn stelemesi karsnda mecbur kald: yi o hlde... dedi. Gel! Ay artk adamn evinin eiinden ayrlmyordu. Konu komusu uyard adam: Aydan dost olmaz. Ahmak dosttansa akll dmann olsun. Bana bir bela geleceinden endie ediyoruz. Def et gitsin! Lakin adam artk aynn balln grd iin farkl dnmeye balamt. Bu yzden, Beni kskanyorlar. Onun gibi gl bir yardmcm olduu iin ekemiyorlar diye dnd ve uyarlar dikkate almad. Gnlerden bir gn, ormana odun kesmeye gitti. Tabii ay da yanndayd. Adam hayli alt, aa kesti, istifledi, yorulunca da soluklanmak zere bir aacn glgesine uzand. Ay da yanna kt. Biraz sonra bir sinek gelip adamn yzne kondu. Ay, efendisine iyilik olsun diyerek sinei kovdu. Sinek

kat fakat az sonra yine kondu. Ay yine kovdu, sinek yine kondu. Derken ay kzd ve sinei ldrmekten baka are olmadn dnd. Koarak gitti. ri, yass bir ta kapp geldi. Olanca gcyle adamn yzne indirdi. Bandan ar yaralanan adam orackta ld. Dostlarn dinlememenin cezasn hayatyla dedi.

64

nevzat tarhan

Gven Esas, Kuku stisna Olmaldr

Hikyede ay, adama iyi niyetli ama ahmak dost gibi zarar veriyor. Burada karlan iki ders var. Birincisi, iyi niyetle yaplan ktlklerin de olabilecei. Aynn yaptna bakarak, dostluk kurarken sorgulamann nemini grebiliriz. yi niyetle yaplan ktlkleri anlatmak iin kullanlan veciz bir sz vardr: Cehenneme giden yol iyi niyet talaryla delidir. Demek ki niyet iyi olsa bile birine ktlk yapmak mmkn. O hlde srad durumlarn, dostluklarn sorgulanmasnda fayda vardr. Ancak bu sorgulama hakkaniyeti gzetir tarzda olmal. Aksi hlde, hemen aada anlatacamz nyarg tuzana dmemiz mmkndr. Hikyedeki ikinci ve zerinde daha ok durulmas gereken ders, nyargdr. Hikyedeki kii ay konusunda kendisini uyaran komularna Beni kskanyorlar diyerek nyargyla bakyor. Bir insan ben her eyi biliyorum diyorsa o kiide realite krl oluur. Bu hikyede de aynn kendisine balanmas neticesinde adamda bir duygusal krlk oluuyor. Aynn hata yapabilecei gereini gz ard edip kendini savunmasz brakyor. Bakalarnn yorumlarn yanl anlyor. Mevlana burada bize iki ey retmi oluyor. Cahil, ahmak bir dostunuz varsa onun her davrann olduu gibi kabul etmeyin ve byle durumlarda sizi uyaranlar varsa En iyisini

ben bilirim diyerek uyarlar reddetmeyin. nsan her eyi bilemez. Bakasnn dncesine her zaman ihtiyac vardr.

Zek + Tecrbe= Akl

Akl zek ve tecrbenin toplamdr. Hikyede kii ayyla dostluk etme konusunda tecrbesiz olduu iin zeksn kullanamyor. Akln yanl kullanmann bedelini hayatyla dyor. Eer bakalarnn tecrbelerinden faydalansayd byle bir hataya dmeyecekti. Baz insanlar yaptklar hatadan ders karr ve ayn hatay ikinci kez ilemezler. Bir de akll insanlar vardr ki deneme yanlmayla hi vakit kaybetmez, bakalarnn hatalarndan ders karr ve o hataya hi dmezler. Kimileri de ayn hataya tekrar tekrar derler. te bu, burnunun dikine giden insan modelidir. nsanlarn tecrbelerinden ders karmak ve iinde neri olan eletirileri korkmadan kabullenmek hayatmz kolaylatrr.
mesnevi terapi

65

Bize Benzemeyenle Nasl liki Kurarz?

Psikolojik sava kuramlarndan biridir: Bir insan kendi ordusunu tanyor ama dman tanmyorsa; bu kiinin sava kaybetme ihtimali yksektir. Dman tanmadndan gcn yanl tarafa ynlendirip yenilebilir. Eer dmann gl ve zayf ynleriyle iyi biliyor ama bu sefer de kendini tanmyorsa yine malup olabilir. Savata baarl olmak iin insann hem dmann hem de kendini iyi tanmas gerekir. nsan sosyal hayatta da bir bakasyla iliki kurarken o kiinin gl ve zayf yanlarna dikkat etmelidir. Mesela, iyerinde yneticiyseniz alanlarnz yeteneklerini bilip ona gre ynlendirirseniz baarl olmalarn salar ve verim alrsnz. nsanlarn zayf/kt ynleri merkeze alnmadan gl/iyi ynleri dikkate alnarak iyi ilikiler kurulabilir. ok alngan

66

bir kiinin bu zelliine younlamazsanz negatif ilikiden kanma yolunda nemli bir adm atm olursunuz. Pozitif ynlere odaklanarak kurulan iliki salkl bir iletiimi beraberinde getirir. Bahsettiimiz hikyedeki kii, aynn muhtemel zelliklerini ve iyi niyetle de olsa kendini ldrebileceini dikkate almyor. Aynn, her dediini yapmas egosunu besliyor. Bu yzden ayya sorgusuz sualsiz bir biimde gveniyor. Sonuta tm bunlar bedelini dyor. Elbette insan ilikilerinde gven esastr ama kuku istisnadr. Fakat bu rnekte kii, hi tanmad, bilmedii bir iliki tr iin bile kukuyu tamamen devre d brakyor. Karsndaki kiinin zaaflarn ve ilikinin ierdii olas tehditleri gz ard ediyor. Bu nedenle de hata yapyor. Ayrca insani ilikilerde kiinin hassas, zayf olduu noktalar bulup tahrik etmemek esastr. Zafiyetler zerinden kurulan ilikiler de salam bir zemin yoktur. Bir insann yarasna dokunursanz can acd iin size tepki verir. Verdii tepkinin nedeni sizi sevmemesi deil yarasnn kanatlmasdr.

nevzat tarhan

Gvenle Kuku Arasndaki Snr

liki tarzn karmzdakinin karakterine gre belirlememiz en uygun olandr. Gzel bir rnektir: mam- Azam hazretleri arkadalaryla bir yere giderken uzun boynuzlu bir kze denk geliyor. mam- Azam kzn nnden gemiyor, arkasndan dolanyor. Bunun zerine Hocam, korktunuz mu? diye soruyorlar. mam- Azam hazretleri de Hayr! diyor, Onun boynuzlar varsa benim de aklm var. Yani kzden korkmam diyerek yiitlik taslamann bir anlam yok. kzn boynuzuna kar onun da silah akl. Aynn gc var ama insan akln ayya teslim etmemeli. Yine Mevlanann gzel bir szn hatrlatalm: Cihad nedir? diye soruyorlar, Delilerin elinden silah almaktr diye cevap

Mesneviden Sz Ana, st emen ocuuna Gel yavrum, st em, ben senin ananm dese, ocuk Ana, stn emersem karnm doyacak m, bir delil gster der mi? (II., 3596 3597)

mesnevi terapi

veriyor. Salkl dnmeyen bir insann elinde silah olursa kan akar. Silah onun elinden almak bir cihattr. Ktlk yapacak insann ktlne engel olmak cihattr. Hikyedeki adam salkl dnemeyenin (aynn) elinden gelecek ktl fark edemedi, nk ona fazlasyla gvendi. Gvenle kuku arasndaki snrlar iyi belirlemek bazen hayati derecede nemlidir.

67

Olumsuz Dnce Kalb: nsanlar ileri benim tarzmda yapmaldrlar. Bir eyleri yapma tarzm genellikle en iyi yntemdir.
HKYE Tuz Ykl Eek
Tuz ykl bir eek aydan geiyordu, aya kayp suya yuvarland. Tuz suda eridi. Eek ayaa kalktnda yknn hafiflediini grp ayann kaydna ok sevindi. Bir gn de sahibi eee snger ykledi. Eek, ykn suda hafiflediini rendi ya, aya varr varmaz aya kayd gibi suya seriliverdi. Sngerler suyu itike iip iip arlat, o kadar ki eek bir trl kalkamad, lp gitti.

Kriz Anlarnda Doru Hareket Etmek

Hikyedeki eekten yola karak soralm: Srtnda yumurta kfesi tayan bir adama bir bakas ta atsa, adam da sinirlenip karlk verse ne olur? Yumurta kfesini drr. Yani oyuna gelmi olur. Oysa nce srtland sorumluluu dnmesi gerekmez mi? Bunun gibi kiinin sorumlulukla karar vermesi gerekir. O zaman u sorularn cevabn verebilmemiz gerekiyor. Biz kimiz? Neler yapabiliriz ve yaptmz eyin gerekleri nelerdir? nsan hayattaki sorumluluunu sorgulamaldr. Bu sorumluluklarn getirdii ykler de vardr. Eer tad yklerin zelliklerini bilirse artlarla mcadele etmesi daha kolay olur.

70

Aslna bakarsanz, tuz ykl eein hikyesinin znde bir kriz ynetimi dersi var. nsan suya dtnde Boulmadan buradan nasl karm? diye dnr. Kriz getikten sonra ise rendikleri hakknda kafa yorar. Eek burada bir kriz yaam ve ykn hafifleterek avantajl olarak km. Bylelikle Suya dmek iyidir diyerek yanl bir sonu karm. Yknn niteliini dnmediinden, daha sonra snger tadnda nceki krizden yanl ders kard iin ikinci krizde hayatndan olmu. incede kriz kelimesi iki karakterden oluur; tehlike ve frsat karakterlerinden. Yani krizin olduu yerde tehlike de vardr frsat da. Kriz annda risk deerlendirmesi yaplmasnn nemi byktr. Eek suya ilk dtnde yknn tuz olduunu, ykn o yzden eridiini bilseydi, snger tarken de sngerin suyu ekebileceini dnp risk deerlendirmesini yapacakt. Ya da burada eek kendi aklna gvenmeyip yk ykleyene bir sormalyd. Demek ki insan sadece kendi aklna gvenirse hatalara debilir. nsann kendi bildiklerini de sorgulamas gerekir. Bunu yapmad zaman eein konumuna debilir. O yzden kii Ben her eyin en iyisini yaparm gibi bir nyargyla kendini deiime kapatmamaldr. Kriz annda belki de tek bana bunun altndan kmak yerine yanmzdakine danmak da nemlidir.

nevzat tarhan

Mesneviden Sz Sual de bilgiden doar, cevap da (IV., 3009)

Olumsuz Dnce Kalb: Tannmak, vlmek ve hayranlk duyulmak ok nemlidir. Dier insanlar ne kadar zel biri olduumu fark etmelidirler.
HKYE Tavusun Tyleri
Adamn biri, bir tavus kuunun rengrenk, gzelim tylerini yolduunu grnce: Yazk deil mi a gzel ku dedi. O gzelim tylerini yolup yolup atyorsun. Herkes onlara sahip olmak iin can atyor. Tavus kuu: Haklsn dedi. Adam: Madem haklym, bunun bir aklamas olmal o hlde deyince, Ama ben de haklym dedi tavus kuu. Nasl yani? diye sordu adam. Ty canmdan deerli deil ya dedi tavus kuu ve ekledi, nk onlar yznden canma kastediyorlar. Tylerden kurtulmam gerek. Adam: Ne demeli dedi. Haklsn!

Bazen Fark Edilmek nsann Bana Bela Olur

Mesnevide geen hikyede, tavus kuunun tylerinin gzelliinin dikkat ekici boyutlarda olmas sebebiyle, avcnn hedefi hline gelmesi anlatlr. Dardan bakldnda tyleri ona ait en byk deer gibi grnse de o, avcdan kurtulmak iin tylerini gzn krpmadan yolar.

72

Toplum iinde de tannmak, vlmek, hayranlk duyulmak gibi motivasyonlarla ne kan insanlar, bu zelliklerinden rahatsz olan baka insanlar yznden riske girebilirler. Toplumda gzellik, zek ve herkesin kendisinde olmasn isteyecei birok zellik sayesinde dikkat ekiyor olmak aslnda zenilesi bir durum gibi grnebilir. Fakat bazen de fark edilmek, insann bana bela olur. Kiiler belki de doal bir igdyle kendilerine hayran brakacak, bu sayede tannmalarn salayacak zelliklerini sergilemek istiyorlarsa bunun kimi zaman bakalarnn dmanln ekebileceini hesap etmelidirler. Kii bu tr dmanlklarla mcadele etmeye hazrsa, hayatn riske etmiyorsa bu belki krl bir davran bile olabilir. Sadece gsteri olsun diye bu tr risklere girmekse akl kr deildir. Tavus kuunun hikyesinde, dikkat ekici zellii yznden kuun hayat riske giriyor. Hikyede anlatlan, dikkat ekmenin zararl taraflarna vurgu yapan arpc bir rnek. Hikye, dikkat ekecek, vgye deer, hayranlk duyulacak eylerin, ok salam gerekeler varsa sergilenmesi, sadece alk iin yaplmamas gerektiini anlatyor. En ak mesaj; Hayatn tehlikeye atan eyler varsa onlar terk et.

nevzat tarhan

Baary ekememe Bir Hastalk Olarak Deerlendirilebilir

Kskanlk duygusu insanlarn zaaflarndan bir tanesi olduundan baz insanlarda ar basan bu duygu yznden bir bakasnn baarsn beenmek zorlaabilir. Karanln be atls diye tabir edebileceimiz duygular vardr: Kin, fke, nefret, kskanlk ve dmanlk Bunlar zarar verici duygulardr. Karsndakinin bu duygularn tahrik edici davranlarda bulunmak da akll kii ii deildir. Mesela oban, srsne kurt ekmez. Kurtlarn itahn aacak ekilde davranmaz. Kii takdir edilecek, vlecek eyler yaptnda bir ekilde kendini

tehir etmi, fark edilir klm olur. Bu, souk havada elbise karmaya sonunda da hasta olmaya benzer; sonu kanlmazdr. nsan bu tip sebeplerle bir anda hedef hline gelebilir. Mesela mcevherler ve dier deerli eyalar ortada braklmaz. Anahtar hrszlar iin deilmi, komular iinmi. Yani komun geerken kapy ak grrse merak duygusuna yenilip ieriye girer, sonra da daha farkl duygularla evden bir eyler alabilir. Gzel eyleri ortada brakmak, gzelin zelliine uymaz. Onun iin nasl ki variyetimiz iindeki gzel eyler kasalarda muhafaza ediliyorsa, insann da gzelliklerinin rtnmesi onun negatif etkilere kar korunmas demektir. A insanlarn olduu yerde yiyecekleri sergilersen bana ne gelecei bellidir; bunu yapacaksan talan edilmeyi gze alacaksn demektir. Kii byle durumlara karar verirken olabileceklerin farkna varmas gerekir. Bu farkndalk da onun zek seviyesiyle ilgilidir.

nsanda Genelde Gzeli Sergileme Arzusu Vardr

Evet, insanda gzeli sergileme arzusu vardr fakat bu gzellii gsterirken onu riske etmemek nemlidir. Yerini ve zamannn belirlenmesi kiinin hikmetli olmasyla alkaldr. Hikmetli olmas noktasnda da vicdan zek n plana kyor. Kii sadece o an isteini tatmin etmek iin deil, kendisine, topluma ne kazandracan dnerek hareket etmelidir. Sadece duygusal zeks yksek olan kiiler alk ve vg almak iin kendilerini sergilemek isterler. O yzden de yerine ve zamanna nem vermezler. Vicdan zeks yksek kii ise gzellikleri tehir etmeden nce toplumsal fayday ve yerinin, zamannn doru olup olmadn dnr. Yapt deerlendirme sonucu zelliklerini, yeteneklerini sergileyip sergilememe konusunda karar verir. Bu bir nevi kaynak ynetim sistemidir. Yani bir insann kendi gzellik kaynan yerinde ve zamannda kullanabilmesi, kiinin zek seviyesiyle orantldr.

mesnevi terapi

73

74

Dier yandan, insann elindeki kymetli eyi zarar grecei ekilde sergilemesi nasl yanlsa, onu hep gizleyip, kapal kaplar ardnda tutmas da o kymetli eye kar hakszlk olur. Tevazu ile hareket edildiinde sergilenen deer, kimi zaman dier insanlar asndan daha kolay kabullenilebilir bir hl alr. Tevazu, gzellii gizlerken o gzellie hakszlk yapmak demek deildir. Mantksal zeks yksek, vizyon sahibi insanlar iinde bulunduklar ortam iyi analiz edebilirler. Eer vicdan zeklar da yksekse doru yer, doru zaman kuralna bal kalarak, hedef kitleyi belirler ve gvenli bir ekilde ortaya koyarlar. Topkap Sarayndaki Kak Elmas her gn binlerce kiiye sergilenir. Belli bir emek harcayarak cretini deyip giriteki gvenlik sorgulamasndan geenler onu rahatlkla grebilirler. Yani bu esiz gzellik sadece onu grmeyi hak edenlere sergilenir. Baka bir rnekle konuya aklk getirecek olursak; bir insann kitabnn bedava datlmas o esere saygszlktr. Ayn ekilde, ok abartl fiyatlara satlmas da okumay hak eden birok insann esere ulamasn engeller. Ama hedef kitle belirlenip kitap satnn ona gre deerlendirilerek yaplmas, hikmetli davran snfna girer. Bunun baars, durumun gidiatn kontrol eden ve belirleyen gcn bilgeliine baldr. Bunu baarabildiinde tevazu o kiiye zarar vermez, tam tersine kiinin kymetini arttrr. Deerli olann ulalabilirliini snrl tutsa da kolay ulaamamaya bal deerlilii de ortaya karm olur. nk insan kolay ulat bir eyi deersiz grr. Aslnda pahal olan bir eyi ucuza alrsa onun kymetini bilemez ama gerek fiyatn dediinde gznde daha da kymetlendirir. Onun iin kutsal kitaplarda fiyat yazmaz, hediyesi budur yazar. Bunun sebebi insanlarn o kutsal kitabn asl deerine ilikin bir yanl alglama oluturmalarna engel olmaktr. Bu bir sayg ifadesidir.

nevzat tarhan

Gzel Davran Niin Sergilenmek stenir?

Kii kimi zaman da beenilmenin yannda karsndakinden bir onay beklentisi iine girer. Nasl bir ocuk i yaptnda annesinin onayn bekler, annesi onu gzyle, bayla onaylad zaman mutlu olur, yetikin insan da iyi bir ey yapt zaman bunun onaylanmasn bekler. Bu, beyindeki dl-ceza sisteminin gelimesi asndan nemlidir. Ama bu, kiinin o ii ne iin yaptyla da alkaldr. Para iin yapyorsa para kazandnda mutlu olur. Alk iin, halkn takdirini kazanmak iin yapyorsa alkland zaman mutlu olur. Sanat sanat iin yapmaksa byk sanatlarn harc bir durumdur. Onlar eserlerini kendi sezgileri dorultusunda ortaya koyduklarndan, bu duygularn sonucunda ok zel yaptlar ortaya kar. Yaptlarn gz nne sermek iin sadece bakalarnn alk temel gereke olmaz, belki tevik edici olur. Burada temel gereke, kiinin doruyu doru olduu iin, inand ilkeleri iin yapmasdr. Mesela Allah dostlar, mnhasran Rza-i lahiyi gaye-i maksat yapmak derler. Bedizzaman hazretleri, hlas Rislesinde, kiinin Allah rzas iin yapm olduu iin sonucunda aldn hazzn, dl olarak kendisine yettiinden bahseder. Bakalarnn vgs ancak tevik edici olabilir. Ama sadece bakalarnn teviki iin gzel iler yaplrsa burada iin iine ikiyzllk girer. Bu nedenle bir eyi yksek idealler ve soyut hedefler iin yapmak gerekir. Tarihte ancak byle dnen insanlar kalc eserler brakmlardr. Toplumun vgs, takdiri nemli; tevik ediyor ama ayn zamanda kiiyi zgnlkten de uzaklatryor. Mesela Hz. Hasan ile Hz. Hseyin, Yezide kar Hak budur demiler ve siyasi dzen byle istiyor dncesi ve kabulyle haktan, ilkelerinden vazgememiler. Canlarn vermiler ama tarihte iz brakmlar. Yezid o anki siyas kar gzeterek davranm

mesnevi terapi

75

76

ama insanlk tarihinde de kara bir iz brakmtr. Eer bir kimse tarihte her zaman anlr olmay hedef edinmise, ite o kii vicdan zeks yksek kiidir. nsanla fayda salayarak dnya dndke var olabilmek, vicdan zeknn stratejik hedefidir. nsanda dier zek trleri varken vicdan zek yoksa eksik bir eyler var demektir. Mesela, Hitlerin duygusal zeks yksektir. Byk kitleleri etkileyerek harekete geirmitir. Bununla birlikte sosyal ve bedensel zeks da yksektir. Rusyann ortasna gidecek kadar yetenekli birisidir ama vicdan zeks dk olduu iin baarsz olmutur. Tarihte de simsiyah bir iz brakmtr. Vicdan zeksnn dk olmasnn nedeni bakalarn dnmeyerek kendi karlar dorultusunda hareket etmesidir. Burada bencillik var, vicdan zeknn temel unsurlarndan yardmseverlik yok. Acmaszlk var. Etnik narsisizm var nk kendi rkn stn gryor. Her trl yalan kullanld iin drstlk de yok. Etik deerler ve doast gce kar sorumluluk bilinci, bilgelik ve alakgnlllk gibi vicdan zeknn zelliklerinden hibiri yok. Ortada disiplinli, adanm, i iin her trl fedakrla hazr ve kararl birisi var ama vicdan olmadan baar peinde komu, ahlk olmadan askerlik yapm, ilkesiz bir siyaset izlemitir. Doruluun, adaletin, nezaketin olmad yerde elde edilen baarlar kt baarlardr. Bu nedenle vicdan zeky insan bir seenek olarak dnmelidir. Kii vicdan normlar oluturmaldr. Tavus kuunun rneine dnersek, gzelliini sergilerse avlanacan gryoruz. Ama koruma altnda olaca, ona kimsenin zarar veremeyecei bir kafese girerse o zaman sorun ortadan kalkar ve gzel tylerini istedii gibi sergiler.

nevzat tarhan

Mesneviden Sz Sana hrs veren sesi adamlar paralayan kurt sesi bil. (II., 1959)