ahin, H.T., Filiz, M., Kaya, A.., St, A., Usta, P., iekler, M., Bozkurt, C.

'Ahap esasl malzemelerden formaldehit emisyonu ve etkileri', Laminart, ISSN: 1303-037X, Nisan-Mays 2011, Say 73, 116-119.

AHAP ESASLI MALZEMELERDEN FORMALDEHT EMSYONU VE ETKLER

Do.Dr. H. Turgut AHN1, Prof.Dr. Mmin FLZ2, r. Gr. Ali hsan KAYA3, Yrd. Do.Dr. Abdullah ST1, Ara. Gr. Pnar USTA2, Orman End. Mh. Mustafa EKLER 1, Orman End. Mh. Cihan BOZKURT1 Sleyman Demirel niversitesi Orman Fakltesi, Orman Endstri Mhendislii Blm, Isparta 2 Sleyman Demirel niversitesi, Teknik Eitim Fakltesi, Yap Eitimi Blm, Isparta 3 Mehmet Akif niversitesi, Burdur Meslek Yksek Okulu, Burdur
1

zet Ahap malzemenin kullanld sektrler her geen gn artmaktadr ve bu art kullanlan yeni malzeme ve kimyasallar da beraberinde getirmektedir. zellikle, Ahap esasl malzemelerin en yaygn olarak kullanld mobilya sektrnde, kapal ortam kirleticisi olarak adlandrlan Formaldehit esasl yaptrclarn kullanlmas, bu rnlerin retimi ve kullanmlar esnasnda baz kurallara uyulmasn gerektirmektedir. Formaldehit esasl yaptrclarla retilmi mobilya ve dekorasyon rnlerinin son kullanm yerlerinde zamanla Formaldehit emisyonu oluabilir. Formaldehitin havadaki konsantrasyonun belli deerlerden yksek olmas salk asndan nemli sonular dourabilmektedir. Bu almada Formaldehitlerin insan salna etkileri, havadaki formaldehit miktarnn tespiti iin kullanlan standart metotlar aklanmtr. 1.GR Aldehit grubunun en basit yesi olan formaldehit (H2C=O), teknikte metan ve metanoln oksidayonu ile retilmektedir. Formaldehit genel olarak renksiz, keskin ve kt kokulu bir madde olarak tanmlanabilir. Reaksiyon yetenei yksek ve dezenfektan zelliine sahip olmasndan dolay tpta koruyucu ve sterilize edici madde olarak, eczaclkta, kimya ve deterjan sanayisinde ana veya ara madde olarak yaygn ekilde kullanlmaktadr [1]. Orman rnleri endstrisinde ise re, melamin ve fenol reineleri ile kondense edilerek yonga levha, kontrplak, lif levha gibi ahap esasl kompozit malzemelerin retiminde yaptrc eklinde yaygn olarak faydalanlmaktadr [2,3]. Formaldehit Uluslararas Kanser Aratrma Kurumu tarafndan, kanserojen zellikte bir madde olarak Grup 2A olarak snflandrlmtr. Yaplan almalar soncunda, formaldehitin zellikle burun ve st solunum yolu kanserlerine ve deri kanserinin geliimine katkda bulunduu bildirilmektedir [4,5]. Bu nedenle, kapal ortamlardaki formaldehit miktar, sala etkileri ve ev ortamnda kirletici olarak yaygn rastlanmalar nedeniyle nemlidir [3,6]. Formaldehit canllara, solunum, az veya temas yoluyla deriden girebilir. Genel olarak formaldehitin belli kosantrasyoun zerine kmas sonucu insanlarda ncelikle gz, burun, boaz da tahri ve yanmalar gzlemlenebilir. Ayrca, formaldehit etkisinde kalm kiilerde yorgunluk, ba ars gibi ikyetlerde olabilir [6]. Formaldehit, insan vcudunda formik aside okside olabilmekte ve idrar yoluyla atlmaktadr. Fakat formaldehitin belli orandan fazla insan vcuduna girmesi (> 1 ppm) durumunda, merkezi sinir sistemi ve solunum yollarnda nemli sorunlar oluabilmektedir [2]. Yaplan almalardan, ortamdaki formaldehit konsantrasyonunun 5.0 ppm i gemesi durumunda insan salnn nemli oranda etkilendii formaldehitin yksek kokusunun hissedildii aklanmtr. Formaldehit konsantrasyonunun 10.0-20.0 ppm seviyesinde olmas durumunda ise solunum yollarnda nemli tahribatlar olutuu belirlenmitir [2-6]. 1

Formaldehit esasl termoset tutkallar orman rnleri endstrisinde, fiyatnn ucuzluu ve allmasndaki kolaylktan dolay youn olarak tercih edilmektedir. zellikle kompozit panel levha retiminde (yonga levha, lif levha, kontrplak) apraz balayc madde olarak, kt endstrisinde ise sayfalarn slak diren zelliinin ykseltilmesi amacyla kullanlmaktadr. Formaldehit yksek reaksiyon zelliine sahip olmas, onun serbest halde bulunmas halinde kolaylkla atmosfere gemesini salamaktadr. Bu nedenle, formaldehit esasl tutkal kullanlarak retilmi mobilya ve kompozit panel rnlerinin i mekanlarda kullanmlar esnasnda ortam artlarna bal olarak zamanla atmosfere formaldehit emisyonu olabilir. 2. FORMALDEHT EMSYONUNUN TESPTNDE KULLANILAN STANDART METODLAR Formaldehit emisyonu, en genel olarak retim srecinden sonra hava ile temas eden malzemenin (rnein ahap esasl) ortamdaki bal nem ile formaldehitin zlerek havaya karmas olarak ifade edilebilir [7]. Formaldehit, i ortamlarda birok kaynann bulunduu ve insanda kanser yapt belirlendikten sonra, nemli ve dikkat eken kimyasal maddelerden birisi olarak literatre girmitir. zellikle ahap-esasl malzemelerin sebep olduu formaldehit emisyonu, evresel ve salk etkilerinden dolay nem arz etmektedir. Bu nedenle Dnya piyasalarnda formaldehit emisyonuna katks olan rnler, kalite snflarna gre piyasaya srlmekte, en az veya hi formaldehit emisyonuna sebep olmayan rnler evre dostu yeil malzeme olarak rekabete katlmaktadr [8]. Orman rnleri endstrisinde panel levha rnlerinin retiminde kullanlan formaldehit esasl tutkallarn formaldehit emisyon oranlarna bal olarak snflandrlmas genel hatlar ile aada gsterilmitir. E0: E1: E2: E3: 1-2 mg/100 gr ( aacn kendisindeki doal formaldehit oran) 2-10 mg/100 gr 10-30 mg/100 gr 30-60 mg/100 gr

Formaldehit emisyonlarnn tayini iin eitli standart metotlar kullanlmaktadr. Konu ile ilikili Avrupa Birlii, Japonya ve ISO standartlar aada ksaca zetlenmitir [9-11]. 2.1. Avrupa Birlii Standartlar EN 717-1 (2004): Ahap-bazl paneller-formaldehit salnmnn belirlenmesi-Blm 1: Oda metodu ile formaldehit emisyonu (Oda metodu) EN 717-2 (1994): Ahap-bazl paneller-formaldehit salnmnn belirlenmesi-Blm 2: Gaz analiz metodu ile formaldehit salnm (Gaz analizi metodu) EN 717-1 (1996): Ahap-bazl paneller-Formaldehit salnmnn belirlenmesiBlm 3: ie metodu ile formaldehit salnm (ie metodu) EN 120 (1993): Ahap-bazl paneller-Formaldehit ieriinin belirlenmesi(Perforatr metodu) 2.2. Japon Standartlar Japon standart metotlar Avrupa Birlii Standart metotlar ile ok benzer olmakla beraber, kullanlan adalarn hacminde ve test materyallerinin alanlarnda baz farkllklar bulunmaktadr. 2

JIS A 1460 (2001) ve JAS MAFF 233 (2003): Bina panelleri: Formaldehit emisyonlarnn belirlenmesi-desikatr metodu (Desikatr metotlar) JIS A 1901 (2003): Bina malzemelerinden kaynaklanan uucu organik bileik ve aldehit emisyonlarnn belirlenmesi-kk oda metodu (Kk oda metodu)

2.3. ISO Standard ISO.7CD 12460 (2005): Oda metodu 3. Ahap Mobilyalardan Formaldehit Emisyonu Ahap malzemelerden retilen mobilyalar kapal ve ak yaam alanlarmzda yaygn olarak kullanlan rnlerdir. Tutkal sektrndeki gelimelere bal olarak mobilya sektrnde kullanlan sentetik maddelerin kullanm oran artmaktadr. Bu durumu beraberinde hava kirliliini de getirmektedir. Dnya genelinde odun esasl panel levha ve mobilya yapmnda en fazla kullanlan yaptrc olan re-formaldehit tutkal (UF), kapal ortamlarda en sk saptanan kirleticilerindendir. Bu nedenle formaldehit gnlk kapal kullanm alanlarmzda, evlerde ofislerde yksek miktarda bulunabilir. Formaldehit salnm deeri ortam scakl ve neminin artmas ile art gsterebilir. Formaldehit seviyesi kapal ortamlarda normalde 0,03 ppm in altnda olmaldr. Semptomlarn ortaya kt dzey ise 0,10 ppm-1.1 ppm aral olarak tespit edilmitir [3,4]. Ankarada yaplan bir almada oturma odas ve mutfaklarda izin verilen 0,1 ppm deerinden daha fazla formaldehitin bulunduu bu durumun mekan kullananlarda gz yaarmas, burun akmas, boaz kuruluu ve hatta baz kiilerde nefes darl ve deride dknt gibi ikayetlere sebep olduu bildirilmitir [12]. Ayrca, scaklk ve nem oranna bal olarak kapal ortamlarda yaz aylarnda daha yksek formaldehit konsantrasyonu olutuu aklanmtr [12]. Genel olarak ev ve ofislerde mobilya ve dekorasyon ilerinde kullanlan ve formaldehit esasl tutkallarla retilmi yonga levha, lif levha ve kontrplaklardan formaldehit salnm olmaktadr. Bu rnlerin ev ve ofislerdeki tipik kullanm yerleri olarak: Yonga levha: Mutfak dolaplar ve raflar, dolap kapaklar, sehpalar, vitrin dolab, yemek masas, yatak iskeletleri, elbise dolab, alma masas, gardrop, deme altlar,vb., Lif levha: Mutfak dolap ve tezgahlar, yer demeleri, dolap kapaklar, dekoratif duvar kaplamalar, panel kaplar, vb., Kontrplak: Masa ve sandalyeler, duvar kaplamalar, panel kaplar, vb., 3. FORMALDEHT EMSYONUN AZALTILMASI N ALINACAK NLEMLER Yukarda ksaca akland zere, formaldehit esasl tutkallar yardmyla retilen ahap esasl malzemelerde zamanla, son kullanm yerindeki artlarn etkisiyle (scaklk, rutubet, k vb.,) belli derecede formaldehit emisyonu olabilir. En genel olarak formaldehit esasl yaptrclarla birletirilmi ahap malzemelerden formaldehit emisyonu; kullanlan ahap malzemenin trne, ahap malzemeyi hazrlama ilemlerine ve kullanlan tutkal reetesine bal olarak deiir [10]. Yaplan bir aratrmaya gre, am odunlarnda retilen kontrplaklardaki formaldehit emisyonu, kayn odunlarnda retilen kontrplaklardan daha yksek bulunmutur. Bunun balca nedeninin ise odunlarn yaplarnda asetil grup miktarndan kaynakland, zellikle scak presleme esnasnda odundan ayrlan asetil grup miktarnn artmas ile formaldehit emisyonunun azald anlalmtr [13,14]. Bir baka almada ise tutkal reetesinde dolgu maddesi olarak pet (poli etilen tereftalat) katlarak retilen kontrplaklarda dolgu maddesi oranna bal olarak formaldehit emisyonunda belli derecede azalmalar grlmtr [15]. 3

Formaldehit esasl sentetik tutkal kullanlarak retilen deiik ahap malzemelerden rnein kompozit panellerden formaldehit emisyonunun azaltlmas veya insan salna olan etkinin en aza indirilmesi, baz pratik tedbirlerin uygulanmas ile mmkndr. En genel olarak formaldehit emisyonu sonucu oluan zararl etkilerden korunmak iin; - Tutkallarn retilmeleri ve ilk kullanmlar esnasnda - rnlerin son kullanm yerlerinde baz yntemler uygulanabilir. A. Formaldehit esasl tutkallarn kullanmlar esnasnda alnacak tedbirler: Bu amala sisteme bir takm formaldehit tutucu kimyasallarn ilave edilmesi gerekir. Tutkal reetesinin hazrlanmas srasnda fazladan re, fenol veya melamin reinesinin ilave edilmesi, serbest formaldehitin tutulmas asndan nemlidir. En basit tedbir olarak ise tutkal karmndaki formaldehit/re orannn (F/) 1 veya 1e yakn olarak uygulanmas verilebilir. Ayrca, tutkallama ileminin yapld alanlarda havalandrma ve hava sirklsyonun iyi olmas ve tutkallama yaplacak ahap malzemenin rutubet ieriinin dk olmas nemlidir. Genel olarak yonga levha retiminde kullanlacak ahap yongalarn rutubetinin %3 gememesi, kontrplak tabakalarn oluturacak soyma kaplama levhalarn ise %8 den yksek olmayan rutubet ieriine sahip olmas gerekir. Tutkaln sertletikten sonra serbest formaldehit tutulabilmesi iin uygun formlasyonda hazrlanm sertletirici, dolgu ve katk maddeleri ile katalizatrlerin kullanlmasda formaldehit ayrmasn nlemede yardmc olabilmektedir. B. Formaldehit esasl tutkallarla retilmi rnlerin son kullanmlar esnasnda alnacak tedbirler: Burada da en etkili yntem, formaldehit esasl tutkallar ile retilmi rnlerin kullanm yerlerinde uygun hava sirklasyonu salanmasdr. Bylece, birim hacimdeki formaldehit konsantrasyonu etkili ekilde zararl seviyenin altna indirilebilir. Ayrca, rnlerinin son kullanm yerinde srekli rutubet veya atmosferik artlarn etkisine maruz kalmas, dolaysyla rnlerin imesi ve boyutlarnn deimesi nlenmelidir. Bu bakmdan tketicilerin bilinlendirilerek, kalite ve standartlara uygunluu belgeli mobilyalarn satn almas nerilmelidir. Genel olarak, ahap kompozit malzemelerin kenarlarndan aa kan formaldehit miktar, yzeylerden ok daha yksektir. Bu nedenle formaldehit ieren tutkallarla retilen rnlerin kenar kaplamalar olmal veya deiik ekillerde de olsa enine kesitler ilem grmelidir. Sertlemi tutkal tabakasndaki bozunma derecesinin azaltlmas iin formaldehiti tutma zelliindeki baz kimyasallarn rnein amonyak kullanlmasda emisyonun azaltlmasna yardmc olmaktadr [2,15]. Son olarak, retilmi rnleri sevk edilmeden nce uygun artlarda, tesislerde kondisyonlanma ilemine tabi tutulmas ve tketicilere bu durumda sunulmas gerekir. Yukarda ksaca aklanan ve formaldehitin sebep olduu sorunlarnn nlenmesinde, yaam meknlarnda havalandrmann iyi yaplmas ve havada ki formaldehit orannn 0.1 ppm (120 g.m-3) aada tutulmas her zaman dikkat edilmesi gereken bir konu olduu unutulmamaldr. 4. SONU Bu almada kapal ortam kirleticilerinden formaldehitin insan sal ve evre asndan etkileri ksaca deerlendirilmi, formaldehit emisyonlarnn tespitinde kullanlan metotlar incelenmi ve formaldehit emisyonlarnn azaltlmas iin baz ilemler snflandrlarak aklanmtr.

Formaldehitin havada belli konsantrasyonun zerinde bulunmas insan sal zerine nemli salk problemleri yaratabilmektedir. Bu nedenle formaldehitlerin kullanld her alann zenle tespit edilmesi ve gerekli nlemlerin alnmas gerekmektedir.

Kaynaklar 1. Mc Murry, J. 1995. Organic Chemistry, 4th edition, Brooks/Cole Pub Co;, 1243 p. 2. ahin, H.T. 2005. Formaldehid Tutkal ve Folmaldehid Emisyonu, Laminart, Say:39, 2005. 3. Marutzky, R., 1994. Release of Formaldehyde by Wood Products, Forest Product Society, Report No: 94RS100R. 4. Soysal, A., Demiral Y. 2007. Kapal Ortam Hava Kirlilii, TSK Koruyucu Hekimlik Blteni, 2007: 6 (3). 5. Muzi G., Dellomo, M., Murgia N., Abritti G. 2004. Chemical pollution of indoor air and its effect on health, G. Ital Med. Law Ergon, Oct-Dec, 26(4):364-9. 6. Emri, G., Schaefer D., Held, B., Herbst C., Zieger W., Horkay, I., Bayerl, C. 2004., Low concentrations of formaldehyde induce DNA damage and delay DNA repair after UV irradiation in human skin cells, Exp. Dematol. May, 13(5):305-15. 7. zalp, M., 1996. Kontraplaklarda Dolgu Maddesi Orannn eilme Mukavemeti ve Formaldehit ayrmasna Etkisi, Y.L. Tezi, Dumlupnar ., Fen Bilimleri Enstits, Ktahya, 1996. 8. Mentese, S., 2009. Materyal analizi ve oda deneyleri ile i ortam kirleticilerinin tespiti, IX. Ulusal Tesisat Mhendislii Kongresi (TESKON), 6-9 Mays 2009, zmir, Bildiriler kitab, sf.611-617. 9. Salthammer, T. and Mentese, S., 2008. Comparison of Analytical Techniques for the Determination of Aldehydes in Test Chambers, Chemosphere, 2008, 73:1351-1356. 10. Salthammer, T., Mentese, S., Marutzky, R., 2010. Formaldehyde in the indoor environment, Chemical Reviews, DOI: 10.1021/cr800399g99g 11. Sakai, K., Norback, D., Mi, Y., Shibata, E., Kamijima, M., Yamada, M., tekeuchi, Y.2004. A comparison of indoor air pollutants in Japan and Sweden: formaldehyde, nitrogen dioxide, and chlorinated volatile organic compounds. Environ. Res. 94(1):75-85. 12. Acar Vaizolu, S., and et al., 2003. Determining Domestic Formaldehyde Levels in Ankara, Turkey, Indoor Built Environ , 12:329335 13. olak,S. 1996. Kontraplaklarda tomruk buharlama ve kaplama kurutma artlarnn formaldehit emisyonu zerine etkileri, YL Tezi, Trabzon

14. olakolu, G., 1993. Kontraplak retim artlarnn Formaldehit Emisyonu ve Teknik zelliklere etkisi, Doktora Tezi, Trabzon 15. M., zalp, Ordu., M., 2004. Dergisi, Say:7 16. Aksakal, F.N., ve ark.,2009. Mobilyalardaki Kimyasallar ve Salk Etkileri, Sted, Say:12, 268-270 Dolgu Maddesi Olarak Kullanlan Pet ie Tozunun (polietilentereftalat) Formaldehit Emisyonuna Etkisi, Dumlupnar . Fen Bilimleri Enstits