Die Neus: 'n Raaiselroman

s

Vir Elthea Schlesinger

• NOTA •

Het jy geweet: Die mens se linkerneusgat kan reuke baie beter opvang as die regter. Maar dis nie waaroor ek wil praat nie. Ek wil jou vertel van die jaar toe ek in my lyf geklim het. Dit was 2007, toe ek en Xavier Vercuyl, een van die Groot Vyf van Afrikaanse romansiers, penvriende was. En meer. Dis ’n lang storie.

Dis nou nie asof hy Etienne van Heerden of Deon Meyer was nie. ’n Mens kan ons korrespondensie kwalik vergelyk met die diep briefwisseling tussen die jong Ingrid Winterbach en meester Etienne Leroux, maar dit het my belangrik laat voel. Xavier, soos jy weet, is die manlike Dalene Matthee. Sy romans is skaamteloos emosioneel en roer die volk se hartsnaar. Sy tema is liefde.

Ek wou ook ’n skrywer wees. Elke tweede mens het mos ’n manuskrip onder die kopkussing. Ongelukkig is dit gewoonlik presies waar dit moet bly.

Jy weet seker hoe Xavier gelyk het. Afrikaanse skrywers, dié met internasionale agente, dié van wie se boeke Exclusive Books en CNA meer as een of twee eksemplare op die rak aanhou, trippel deesdae net een trappie onder popsterre. Hul Facebook-profiele wemel van foto’s van hul boekbekendstellings, paneelbesprekings, prysuitdelings en ski-uitstappies in die Alpe. ’n Ski-pak het Xavier helaas geen gunste bewys nie. Hy was mos maar aan die korterige kant, skraal van been, met maag en bors rond soos ’n kropduif. Hy het nogal sterk getrek op Hollywood se Bridges-broers: nie die aantreklike Jeff nie, maar die valer Beau. Dis sy woorde wat my verower het, eerder as sy silwerblonde haredos.

Ek praat nie van sy woorde op YouTube of in onderhoude nie. Laat ons maar eerlik wees: Xavier kom oulik oor, in die slegste sin van die woord. Wat die Engelse precious noem. Hy het by geleentheid (ek krimp ineen van verleentheid) aan ’n joernalis van Huisgenoot gesê: My voete maak vuisies van lekkerkry. Dit was ’n besliste laagtepunt.

Xavier se woorde in my posbus het ’n ander storie vertel. Hulle was rou en polsend, gedompel in volkspoësie, soos Bertolt Brecht se kroegverse. Hulle het my verbeelding uit die wegspringblok laat vlieg voordat die afsitter se pistool geknal het. My Xavier was soveel meer as die blitsverkoper op die rakke van lughawe-boekwinkels.

Intussen het vyf jaar verbygegaan en ek voel diep in my maag dit het tyd geword om te praat oor sy dood. En my aandeel daarin. Eintlik was dit maar ’n kort hoofstuk in ’n lang en stokou verhaal.

Só het dit begin: Ek het na vele probeerslae ’n kortverhaal op LitNet, dié Afrikaanse literêre speelgrond, gepubliseer gekry. Vir iemand soos ek was dit nogal ’n uitdaging om in die kuberruim gehoor te word: ek het nie ’n rekenaar besit nie en het met die hand in oefeningboeke geskryf wat ek nog op skool vasgelê het. Na meer as twee dekades was die blaaie geel. En op my ma se stokou tikmasjien wat ek geërf het. ’n Remington, swart en regop, met ronde toetse wat diep in die nag weerklink. Maar met die hulp van my buurman Claude is die verhaal gedigitaliseer en weggestuur. Drie dae later ontvang ek ’n brief, per slakkepos, gedruk, wat eindig met ’n enkele naam, met die hand geteken, in klein letters: Xavier.

Natuurlik het hy kontakte by LitNet gehad, om my posadres in die hande te kry. In die brief wens hy my geluk met die kortverhaal en steek hy voelers uit na my lewe. Nuuskierig soos ’n skoolseun. Daar was natuurlik, soos gebruiklik op LitNet, ’n klein biografie en foto’tjie van my by die kortverhaal (weer danksy my meer digitale buurman). Beide nogal oninspirerend, glo my. Miskien is daar iets verkeerd met Xavier se oë, het ek gedink. Of miskien het hy ’n ding vir lang, donker vroue met haakneuse en die spesmaas van ’n snor.

Daardie jaar was oorvol. ’n Beknopte kamer vol nuwe mense en ou raaisels. Rakke vol hoededose, teeblikke en sigaarbokse. Alles gedurig in beweging. Deure wat oopmaak op kamers vol spieëls. En ek was totaal ontoegerus om die intriges te hanteer. Ek begin voor.

• PROLOOG •

Ek wou altyd ’n skrywer wees. Ek praat in die verlede tyd, want soveel dinge het intussen verander. Mense verander wel. Jy kom by ’n punt waar jy gereed is daarvoor, waar jy jou ou vel ontgroei het en in ’n oogwenk afskud. Die verlede is ’n vreemde land en die mense wat ons eens was, hoogstens vae kennisse. As ek terugkyk op die vrou wat ek was, vind ek haar koddig. Ek is soveel ligter nou. Tóé wou ek ’n skrywer wees. Ek het nooit geweet waar om te begin nie. Mense se motiewe en dryfvere het my verstand te bowe gegaan. Agendas was verskuil, dinamika verbluffend. Miskien was my kinderjare te vreemd. Ek het geen verwysingsraamwerk gehad nie, behalwe boeke, rolprente en die lirieke van populêre musiek. Maar ek het ander gawes gehad. Ek was ’n dingsoeker van beroep, soos Pippie Langkous. Ek het dinge, mense en oplossings opgespoor. Ek het vir myself gewerk en geen visitekaartjies gehad nie. Wat sou ek in elk geval daarop laat druk? Aga Gruber, privaatspeurder? Wie sal hulle wend tot ’n agterplaas- private eye met ’n stoofnaam? Of: Agathe Gruber, denker? Want dit was wat ek gedoen het. Dink. Daaruit het ek ’n lewe gemaak. Soort van. En daarvoor het ’n mens algehele stilte en afsondering nodig.

Helder denke laat mure wegval, dit laat versteekte voorwerpe gloei soos lampies, maar in my geval was daar struikelblokke. Ek was nie gebruikersvriendelik nie. Ek het nukke en hikplekke gehad. Daar was te min random access memory, my programmeertaal was verouderd. Daar was dae wanneer ek nie die swaar, swart telefoon se gekrys kon stil maak deur eenvoudig die gehoorstuk op te tel nie. Daar was dae wanneer ek nie my voet oor die drumpel kon sit na die buitewêreld nie. Dit het my werk as professionele probleemoplosser moeilik gemaak.

Ek het verkies om in my kop te leef. Daar verloop alles ordelik. In die sogenaamde regte lewe was daar in 2007 ’n swetsende dwerg in ’n hok op my sonstoep. Dis ’n ander storie. Nee, dis dieselfde storie.

Het jy geweet daar is die afgelope tien jaar 20 000 moorde in Suid-Afrika gepleeg? En dat net ongeveer 20% daarvan in skuldigbevindings eindig? En dat 70% van alle moorde plaasvind tussen mense wat mekaar ken? Emosionele vertoon laat my koud, maar ek kan feite en syfers waardeer.

Almal van ons probeer lewenslank om moord vry te spring of daarmee weg te kom. Maar lank gelede, lank voor Xavier Vercuyl s’n, was daar ’n ander moord in my lewe. Dis ses en veertig jaar gelede gepleeg, toe moorde nog skaarser was, en dit het my lewe laat ontspoor. Ek gaan jou die resultaat van daardie gebeure wys – die Aga Gruber van 2007. ’n Vrou wat nou nie meer bestaan nie.

• EEN •

2007. Dis ’n wolklose oggend, ’n week nadat Aga Gruber Xavier Vercuyl se eerste brief ontvang het. Sy maak die posbus se deurtjie oop. Altyd met huiwering. Dis stram en weeklaag soos deurskarniere in ’n laebegrotingriller. Op die geroeste bodem lê ’n vet Jiffy-koevert. Die slakke wat in die posbus woon, het reeds daaraan begin knaag. Sy weier om van die slakke ontslae te raak. Hulle het plakkersregte. Die molluske stel meer in die pos belang as sy. Die koevert is sonder seël of posstempel, met die hand afgelewer.

Dis ’n helder dag en sy voel dapper. Sy is immers ’n denker en sy wil skryf en sy ruil al om die ander dag gedagtes uit met een van Afrikaans se gewildste outeurs. Sy skeur die brief oop en spoedlees die onbekende krapskriffie:

Beste Agathe Gruber. ’n Vrou, Rosalie Schwarzbraun, is in 1966 in Villieria, ’n voorstad van Pretoria, vermoor. Die saak is nooit gesluit nie. Hierdie storie is na aan jou vel. Wat ek wil weet is: onthou jy iets? Sommige mense, veral buitengewone mense soos jy, onthou hul eie geboorte. Dink daaroor. Ek sluit koerantuitknipsels in. Verdiep jou daarin en laat jou gedagtes gaan. Dis tyd dat die raaisel lug kry.

1966 is haar geboortejaar. Sy lê op die mat en maak versigtig ’n paar aantekeninge in een van haar notaboeke. Langs haar lê die brief en ’n paar vergeelde koerantknipsels uit die sestigs. En vyf en twintig tweehonderdrandnote wat ook uit die vet koevert gepeul het.

Sy konsentreer om ’n gedagtegang op sy spoor te hou. Treintjie en trokke stoom die stasie binne. Sy wil vasklou aan die spoorlyn, maar die weefwerk van die mat kom vinnig nader. Indiwiduele vesels spring regop soos objekte in 3D-animasieprente. Materie ruk handuit. Elke molekule word reusagtig vergroot en vul die horison. Niks staan stil nie. Sy verloor perspektief. Swaartekrag laat haar in die steek en sy sweef vlak onder die plafon, in ’n poging om afstand te kry.

• TWEE •

Die radio op die boekrak is aan. Sy hoor die omroeper se stem asof van ver: Dink daaraan, luisteraars: advertensieagentskappe en politieke propagandiste spandeer ’n fortuin om ons almal se warm knoppies te vind, daardie skakelaars wat onder ons vlakke van bewussyn versteek is, wat ons besluitneming vorm terwyl ons vasklou aan die idee dat ons ’n ingeligte keuse maak en onderskeidende verbruikers is.

Sy is ’n donsveer; die radiostem laat haar loskom van die plafon. Sy daal stadig neer, terug aarde toe. Word weer bewus van die growwe mat onder haar wang.

Sy lees die die ou koerantberigte en memoriseer in die lees. Haar geestesoog neem foto’s. Sy het geen skandeerder of program wat ’n word search kan doen nie, maar haar metode werk goed genoeg. Later knyp sy haar oë toe en spoedlees die berigte totdat die woord of frase waarna sy soek, uitspring. Sy onthou waar dit gestaan het, in die hoeveelste kolom hoe ver van onder op watter bladsy, links van watter foto. Dis ’n gawe, soos party mense wat hul neus met die punt van hul tong kan raak.

Sy lees oor die raaiselagtige dood van ene Rosalie Schwarzbraun van 28ste laan, Villieria, Pretoria, in Oktober - 1966.

Rosalie het saam met haar baba in ’n huis teen die hang gewoon. Wie die kind se pa was, is onbekend. Daar was ’n trust waarvan Rosalie se oom die eksekuteur was. Haar enigste verwant.

Op 16 Oktober 1966 tref Rosalie se oom, mnr. Myer Spiewak, haar dood tussen die bamboese agter die huis aan. Sy was verwurg. Sy was nie verkrag nie en al wat vermis word, is die hangertjie met twee haarlokke daarin wat sy om haar nek gedra het.

Rosalie het afgesonderd gewoon. Daar was geen vriend, geliefde of tuinier om te verdink nie. Dit het daardie oggend gereën en in die klam grond van die bamboesbos was haar eie voetspore en die spore van haar oom wat op haar afgekom het, asook ’n onbekende voetspoor, van ’n sportskoen. Die laaste twee pare voetspore is later gemaak, toe die grond al droër was. Selfmoord is uitgeskakel – dis onmoontlik om ’n mens se eie lewe met jou kaal hande te neem. Daar was geen verdagtes nie, behalwe mnr. Spiewak. Die polisie het hom eindeloos ondervra. Die huis was die laaste teen die hang, die hoogste huis. Daar was ’n redelike afstand tussen hulle en die huis onder hulle, en die enkele huis langsaan was in daardie stadium onbewoon.

’n Stokou boosheid steek voelers uit na die klein haartjies in haar nek. Die gebeure is nie los van haar lyf nie, het die briefskrywer gesê. Sy lê in die hangmat op die sonstoep. Die pou, Flaubert, staan op die staanlamp langs haar skouer. Sy maak haar oë toe en probeer die huis teen die koppie visualiseer. Sy sien net ’n dowwe koerantfoto. Sy lê en fokus tot sy in ’n halfslaap verval. Sy hoor uiteindelik vaagweg ’n stem. Dis al wat sy kan bykom; ’n stem wat streel. Sy besef dit was nog altyd daar, ’n klankskadu in haar binneoor. Dan, uit die bloute, ruik sy grond: klam, donker aarde. Dit maak haar koud. Flaubert kom sit op die hangmat langs haar, sy groen stert vol pers oë ’n millimeter van haar lyf af.

• DRIE •

Claude is haar buurman en die naaste ding aan familie wat sy het. Hy is ’n goeie kop korter as sy en stewig gebou, met fris bobene en voorarms. Sy kan net ’n stukkie van ’n persoon op een slag sien. En sy ken Claude al soveel jare dat sy hom nie regtig meer sien nie. Sy het geen geheue vir gesigte nie. Daarom knoop sy gesigte wat sy wil onthou, aan die beeld van ’n bekende gesig. Gesigte op papier, in boeke en tydskrifte, kan sy lees en onthou, want hulle kan makliker afgeneem word: ten minste is die landskap stil, daar beweeg nie verwarrende emosies oor die gelaatstrekke nie. As sy daaroor nadink, sou sy sê Jon Bon Jovi lyk ’n bietjie soos Claude: soos ’n vakerige leeu. Claude is net blasser. Hy is karamelkleurig met liggroen oë en ’n goue mopkop. Sy ma was van Worcester en sy afwesige pa glo van Frankryk. Hy het in kinderhuise en soms in pleegsorg grootgeword. Hy het geleer om vir homself te sorg. Hy is ’n dieselwerktuigkundige en werk vanuit sy oorgroeide agterplaas. Daar is niks wat hy nie kan regmaak nie. Hy hou haar Polyfillavilla met gom en strooi aanmekaar. Hulle is al twee buitestanders op hierdie plattelandse dorpie. Claude is seker in sy dertigs, maar hy tree baie jonger op, met sy Calvin Klein-onderbroeke wat bo sy denims uitsteek en die slang wat hy praat. Sy taal val êrens in die generasiegaping of in die rivier tussen twee provinsies. Hy affekteer graag snarse van sy ma se Kaapse Afrikaans, al was hy nog baie klein toe sy weg is. Hy gebruik sy hande terwyl hy praat en maak fluit-, skarnier- en enjingeluide met sy mond om sy stories lyf te gee.

Sy vermoed ’n paar dae het verbygegaan vandat sy in die hangmat gaan lê het. Nou en dan is daar gapings in haar lewenslyn. Sy kom stadig terug van waar sy was toe sy ’n sleutel hoor draai in die slot van haar voordeur. Dis Claude; hy het sy eie sleutel. Hy gee eers vir Flaubert mielies. Hy skil en sny vir haar ’n papaja. Sy kom regop en vermoed haar japon gly oop, want hy trek die twee punte versigtig bymekaar en sê: Dude, en dis nie eers my birfday nie.

Sy praat, die een woord na die ander: Daar is ’n nuwe moord om op te los. Dis ’n stokou misdaad en dit lui ’n klokkie. Ek vermoed my karige persoonlike geskiedenis het ineens inmekaargetuimel. Ek sal jou nog vertel.

Claude bring