Istanbul’da Yaşama Sanatı

On Sene Sonra Yeni Bir Önsöz

GİRİŞ

Nostaljiye Reddiye

İmparator Şehir

Şehir, Kültür ve İnsan

İstanbul’da Yaşama Sanatı

I-İSTANBUL’UN DERÛNUNA AŞİNA OLMAK

Aziz İstanbul’a Binbir Tepeden Bakmak

İstanbul’un Tarihî Panoramasına Bir Bakış

İstanbul’un Derûnuna Aşina Olmak

Küçük Cami de Güzeldir

Bayramda Sinan’ın İstanbul’u

İstanbul’da Bayram Namazı Tercihi

Mistik Mekânlarda Bir Gezinti

Atik Valide’de Bir Gün

Eski İstanbul’u Aramak

Eski Evler, Eski Sokaklar...

Louvre Müzesi’nde Ne Var?

Fethi Niçin Kutlamayalım?

Levhaların Dilinden

II-YAŞAYAN BOĞAZİÇİ

Yaşayan Boğaziçi

Boğaziçi’nde Erguvan Bayramı

Boğaziçi Bir Su Yolu Değil, Bir Kültür Odağıdır

Fethi Gören Üsküdar

Boğaziçi’nde Güzelce Bir Semt

İstanbul’a Bir Emirgân Kâfi...

Kuzguncuk’ta ve Rodos’ta Fethi Paşa

Mehtapta Uyuyan İstanbul

Kanlıca’da Kuyuya Atılan Taş

III-İSTANBULLULUK

İstanbul’da ve Paris’te Yahya Kemâl’i Aramak

İstanbul’un Son Osmanlıları

Boğaz’a Atılan Haç

Ramazan’da Garip Takıntılar!

Ermeniler’in Gözünde İstanbul

IV-İSTANBUL’DA MUSİKÎ

Yirminci Yüzyılda İstanbul’da Cami Musikîsi ve Müezzinler

Akçe ile Sema!

İmandan Estetiğe...

Bir Ehl-i Dilin Dilkeş-Hâverân Salâsı

Klasik Musikîmizin Güzel Yüzü

V-İSTANBUL’UN FLORASI VE KUŞLARI

İstanbul’da Ağaç Seyri

Bir Çitlembik Devrildi

Mimozaya Methiye, Kavağa Reddiye

Çubuklu’da Ağaç Kültü

Sünbül Muhabbeti

Nergis Muhabbeti

İstanbul’u Gülzâr Yap

İstanbullu’nun Gülhatmisi, Lavantası, Demirhindisi

İstanbul’un Cideli Bostancıları

İstanbul Kültüründe Kuş

Çayırova’nın Aşûfte Bülbülü

VI-İSTANBUL’DA AĞIZ TADI

Osmanlı’da Ramazan

Eski Konak İftarları, Yeni Ramazan Şovları

İstanbul’da Hıdrellez ve Aşure

İstanbullu’nun Sakız Koçu

Baharda Koyun Yoğurdu

Akidenin Sırrı

Balığa Aşina Olmayan İstanbullular

Lüfer Bayramı

Darıca Enginarı

İstanbul’un Bamya Muhabbeti

Fasulye Gibi Aziz Bir Nimet

İstanbullu’nun Çavuşüzümü

Osmanlı’nın Çileği ve Rumlar

II. Abdülhamit’in Kayısı Politikası

VII-SU ŞEHRİ İSTANBUL

Dünyanın En Güzel Su Şehri

Bana Çeşmeni Söyle

Su Üstüne Yazı Yazmak

VIII-İSTANBUL’UN BÖYLEDİR BAHARI

İstanbul’da Baharı Beklemek

Fenerbahçe’de Bahar

İkinci Teşrin Düşünceleri

Göztepe’de Nisan Yağmuru

Evvel Yoğ İdi...

ÖNSÖZ

İstanbul’a ilk defa 1968 yılı sonbaharında geldim. Buradaki geldim sözü, İstanbul’u görmeye değil, İstanbul’da kalmaya, İstanbullu olmaya geldim olarak değiştirilebilir. Ortaköy’de Çırağan Sarayı’nın bir bölümü olan (Fer’iye Sarayı) tarihî sahil sarayında -Galatasaray Lisesi’nde- ilk gecem geçti. İstanbul’un ilk manolyasını o sarayın bahçesinde, ilk lüferini önündeki denizde, ilk Boğaziçi mehtabını oradaki bir gecede, ilk açmış erguvanını hemen karşısındaki Fethi Paşa Korusu’nda gördüm.

Denize nazır bir sınıfta ders yapıyor, Boğaz’ın dudağında, Boğaziçi’ne bakan bir yatakhanede gece kalıyor ve Boğaz kıyısında top oynuyordum. İstanbul’da ilk senem Boğaz’da, Boğaziçi’nde, hatta bana göre daha doğru bir deyimle Boğaz’ın içinde geçti. Sonra, yine Galatasaray Lisesi’nin diğer sınıflarını okumak için Beyoğlu’na çıktım. İlk gençliğimde Beyoğlu’ndaydım. Orada henüz Pera’yı terketmeyen, ladino konuşan Yahudi madamları, Ermeni kokanaları, Rum kopilleri, Levanten Mösyölerini gördüm. İstiklâl Caddesi’nde piyasa eden pırıl pırıl iskarpinli, jilet gibi ütülü pantalonlu, fötr şapkalı, ellerinde bastonlu son İstanbul Efendileri’ni seyrettim.

Üniversite yıllarım ve gençlikten orta yaşa geçişim gerçek İstanbul’da, Suriçinde oldu. Çemberlitaş’ta tarihî Atik Ali Paşa Medresesi’nin bir hücresinde kaldığım yıllarda eski Bâb-ı âlî’yi, Nur-ı Osmani’yi, Kapalıçarşı’yı, Mahmutpaşa’yı; sonra Beyazıt’ta Çınaraltı’nı, Sahaflar’ı, Beyaz Saray’ı (kitapçılar çarşısı) yaşadım. Fatih’te evlendim, o tarihî semti Haliç sırtlarından Marmara Kıyıları’na kadar dolandım, durdum.

Hem Avrupa yakasında, Rumelihisarı’nda Boğaziçi Üniver-sitesi’nde öğrenci olarak, hem de çok daha uzun yıllar Marmara Üniversitesi’nin Anadoluhisarı kampüsünde hoca olarak bulundum ve aradan bir hayli süre geçtikten sonra Boğaziçi’ni tekrar keşfetmek imkânına kavuştum.

İstanbul’da doğmadım, ama İstanbullu oldum. İstanbul’da yaşayıp da bir türlü İstanbullu olamayanlara, bir türlü İstanbul’u yaşayamayanlara hep acıdım, onları hiç anlayamadım. İstanbul’u geçmişte bırakıp, nostalji feryatlarına katılmadan elde kalanlarla yetinmeye, onları keşfetmeye çalıştım.

1983 yılından beri İstanbul’u sadece ben yaşamıyor, Cangözüyle sadece ben bakmıyor, talebelerime de aynı tavrı, aynı yaklaşımı vermek için çalışıyor, bu amaçla İstanbul gezileri yapıyorum. İstanbul erguvanlarının, mimozalarının açıp açmadığını izlemek; kasım sakalarının gelip gelmediğini, bülbüllerin ötüp ötmediğini gözlemek; Boğaz’da lüfer avına, mehtaba çıkmak; bir eski İstanbul tadını yakalamak için köşe-bucak dolaşmak; bir eski İstanbul Efendisi’nin sohbetine koşmak; İstanbul’un anıt ağaçlarının ölçüsünü almak; Haliç’teki son kayıkçıyı, son Bulgar sütçüyü, son İstanbul bostanlarında ne ekildiğini takip etmek; İstanbul sularını tatmak; İstanbul’da güzel sesli bir müezzinin ezanına kulak vermek; Ramazan’da bir hafız efendinin İstanbul usûlü okuduğu Kuran-ı Kerim tilavetini dinlemek... gibi İstanbul’da yaşama sanatının bütün gereklerini yapmaya gayret ettim.

İstanbulluların, İstanbul’u sevmesi için tanıması, geçmişteki önemini ve tarihî güzelliklerini bilmesi gerekir. Yeni İstanbullu, eski hemşehrilerinin nasıl yaşadığını, hangi güzellik ortamı içinde bulunduğunu görüp tadamamış olsa bile, en azından duyabilmeli, öğrenebilmeli ve imrenebilmelidir. Günümüzde, maalesef artık kalmayan ortak İstanbul kültürü, ancak ortak İstanbul tarih bilinciyle oluşturulabilir.

Bu çalışma Batılıların tabiriyle bir şehirde yaşama sanatı, bizim eski tabirimizle, şehrin hususiyetini anlatan bir şehrengiz özelliğindedir. Her biri ayrı ayrı konularının uzmanı bir ekip tarafından yazılabilecek olan bu kitap benim belki de haddimi ve boyumu aşarak ortaya çıkardığım yine eski tabirle bir kırk ambar dır. Bu vesileyle eski İstanbul’u yaşayıp bizlere de çok iyi aktaran Reşat Ekrem Koçu, Abdülhak Şinasi Hisar, Ahmet Rasim, Sermet Muhtar Alûs, Refî Cevad, Yahya Kemâl, Ahmet Hamdi Tanpınar, Süheyl Ünver ve Samiha Ayverdi gibi sanatkâr insanları rahmetle anıyorum.

Talebelerim ve yakın çevremle yapmış olduğum bu İstanbul’u yaşama faaliyetlerinin bir kısmını parça parça yazmıştım. Şimdi bunları yeni baştan gözden geçirmek, derleyip toparlayıp ilaveler yaparak meraklılarına bir kitap olarak sunmak Osmanlı Devleti’nin 700. kuruluş yıldönümünde kısmet oldu. Yıllardan beri süren İstanbul araştırmalarında bana yardımcı olan talebelerimden Salim Aydın’a, kitabın hazırlanmasında katkıları bulunan Arzu Nurdoğan ve Reyhan Mete’ye, ayrıca çalışmanın basımı ile yakından ilgilenen başta Beşir Ayvazoğlu ve Ali Satan olmak üzere bütün dost ve okuyucularıma teşekkürü bir borç bilirim.

A. Halûk Dursun

16 Şubat 1999

Göztepe - İstanbul

On Sene Sonra Yeni Bir Önsöz

Bugün tam on yıl olmuş, 16 Şubat 2009! On sene önce 16 Şubat 1999’da İstanbul’da Yaşama Sanatı kitabını yazmışım. Ama bir kerelik kitabını yazmakla İstanbul hiç biter mi? İşte yine bugün Üsküdar’dan Eminönü’ne, Fatih’ten Eyüp’e dek dolaştık durduk İstanbul’da. Klasik dönem eserlerinden İshak Paşa Camii’ne, Harabe Hamamı’na, Küçük Ayasofya Camii’ne baktık. Doğu Roma İmparatorlarının başarılı seferlerden dönüşlerinde tören girişleri için kullandıkları Altın Kapı üzerinden Yedikule’de Hristiyan Bizans’ın Studios Manastırı’na, Müslüman Osmanlı’nın İmrahor İlyas Bey Camii’ne ve klasik mimarinin son eserlerinden Hekimoğlu Ali Paşa Külliyesi’ne uğradık.

Sonra oradan gençliğimin geçtiği Fatih’te Emir Buhari Tekkesi’ni, Mesih Ali Paşa ve Hırka-i Şerif Camilerini, Ümmi Kenan Dergahı’nı, Niyazi Mısri Dergahı’nı, Bali Paşa Camiini, Yavuz Selim Medresesi’ni, Mimar Sinan Mescidi’ni dolaştık. İstanbul’un en şirin güdük minaresini fotoğraf arşivimize son haliyle ekledik. Eski günlerimin hatırası Barbaros’ta koyun yoğurdu araştırdık. Son günlerin modası Özkilisli’de lahmacunun tadına baktık. Ardından Edirnekapısı’nda Mihrimah Sultan Külliyesi’ne gidip, Tekfur Sarayı, Kariye Camii ni geçerek, karşıda Karagümrük Cerrahi Tekkesi’ne bir hû diye selam verdik.

Ayvansaray İvaz Efendi Camii, Anemas Zindanları, Buhari Tekkesi, Eğrikapı, Savaklar ve oradan da Feshane-i Amire yoluyla Eyüp Nişanca’ya çıktık. Sertarikzade Tekkesi’ni, Nişancı Mustafa Paşa’nın Camii’ni, Şeyh Murat Efendi’nin türbesini, Abdülmecid-i Sivasi Dergâhı’nı bir kez daha fotoğrafladık. Eyüp Külliyesi’ni, Zal Mahmut Paşa Camii’ni, Cafer Paşa Medresesi’ni, İstanbul’un tek mürekkep hokkalı minaresine sahip Nazlı Mahmut Çelebi Camii’ni ve bilhassa, o güzeller güzeli Şah Sultan Sebili’ni bir kere daha hayran hayran seyre daldık.

Eyüp’ü tam olarak gezmeye vakit kalmadı. Sadece bir öğleden sonra İstanbul’da gördüklerimiz yukarıda saydıklarımla sınırlı kaldı…

Ah İstanbul; ne tükenmez bir hazinesin. Ne gezmekle, ne okumakla, ne yazmakla bitersin! Ben bir taraftan hâlâ bu şehr-i azizi gezmeye devam ederken okuyucularım da kitaba büyük ilgi gösterdiler. Bendeki öğrenme, gezme ve yazma, onlardaki okuma aşkı tükenmesin inşaallah…

On sene önce yazdıklarım hâlâ varlığını, canlılığını koruyor. Yazılarda adı geçen birkaç dost rahmet-i rahmana kavuşmuşlar. Onlarla bezm-i ezelde mülaki olmayı umarken, yeni okuyuculara İstanbul’da Yaşama Sanatı’nın bu sekizinci baskısını yine aynı aşkla ve bir daha sunuyorum. Eski okuyucularımla da yeni İstanbul kitaplarında buluşmayı ümid ediyorum.

Kitabın en iyi şekilde yayıma hazırlanması ve basılması için gösterdikleri titizlikten dolayı Timaş Yayınları çalışanlarına, Emine Eroğlu ve Adem Koçal’a şükranlarımı sunarım.

A. Halûk Dursun

16 Şubat 2009

Ayasofya

GİRİŞ

Nostaljiye Reddiye

Herkes gibi benim de yaşlandıkça eski günlere özlemimin artması, moda deyişle nostaljik yönümün ağır basması gerekirken tam tersi olmaya başladı. Bu, belki biraz da karakterimdeki muhalefet ruhundan kaynaklanıyor. Bütün insanlar aynı şeyi söyleyince sürüye karışır olmaktan korkuyor, bir nev’i agorafobik içgüdüyle marjinalliğe sığınıyorum. Evet, şu anda nostaljik olmak in, neredeyse entelektüel olmanın ön şartı. Eskiye methiyeler düzmek, başta ekmekler olmak üzere herşeyin bozulduğunu ileri sürmek! Halbuki biz inanıyoruz ki, eskinin kötü tarafları, eksik yönleri olabileceği gibi, yeninin de hâlâ mevcut güzellikleri olabilir. Tabii görene ve görmek isteyene, yoksa köre ne! Kör ölür badem gözlü olur misali birşeyler ortadan kalktıktan, ele geçirme imkânı olmadıktan sonra ballandıra ballandıra anlatılmaya başlanıyor. Böylece yazarın bir zamanlar yaşadığı eski ortamlara özlemi, acı bir dille anlatılırken, onları görüp yaşamayanlara da iç çektiriliyor. Sonuçta hem yazan pişman, hem de okuyan pişman!

Oysa biz, her iki tarafta bulunmuş birisi olarak, yani hem nostaljik yazılar yazmış -Elveda Boğaziçi dizisi- hem de bol bol o tür yazıları okumuş birisi olarak, şöyle bir orta yol teklif ediyoruz: Yeni nesillere sadece görmedikleri güzellikleri, yetişemedikleri devirleri, tanıyamadıkları insanları, unutulan tatları anlatmayalım. Hiç olmazsa arada sırada bir nebze mevcutlardan bahsedelim.

Nostalji yazıları hemen hemen her konuda kendisini gösteriyor, ama özellikle İstanbul’da nostalji aldı başını gidiyor. Hep nerede o eski İstanbul, Boğaziçi?, nerede o eski yalılar, özlenen konaklar, sokaklar edebiyatı, nerede o eski tatlar, kokular, eski insanlar, geçmiş günler teranesi...

Uzun zamandan beri Beylerbeyi’ndeki yanmış Hasip Paşa Yalısı’nı bize anlatıp duranlar şimdilerde de Said Halim Paşa Yalısı’nın arkasından nostaljik ağıtlar döktürmeye başladılar. Halbuki bütün yananlara, yakılanlara, yıkılanlara, yıktırılanlara rağmen hâlâ Boğaziçi’nde nice leb-i derya yalı arz-ı endam ediyor. Gelin isterseniz hemen belli başlılarını sayıverelim:

Anadolu Hisarı’nda sadece divanhanesi kalsa bile, denizin dudağına bir buse kondurmuş, Osmanlı siyasî tarihinin canlı bir şahidi Amcazade yalısı (Köprülüler’den kalma, 17. yüzyıl). İşte II. Mahmut döneminden kalma Arnavutköy Halet Çambel, Çengelköy Sadullah Paşa -restorasyonlarında üstad Turgut Cansever’in emeği geçmiştir- yalıları.

Edebiyat dünyamızda adı geçen Küçüksu’da Kont Ostrorog, Kıbrıslı yalıları. O meşhur gülleri ve asimetrik mimarisiyle Hekimbaşı Salih Efendi yalısı, arka tarafındaki müstakil hamamıyla Zarif Mustafa Paşa yalısı, hele sırtını Kuzguncuk erguvanlarına dayamış eli böğründe, nazenin Fethi Paşa yalısı durmuyorlar mı? Eli böğründe denilince Emirgan’daki Şerifler (yola gitse de), nazenin deyince Kanlıca’daki Ethem Pertev Bey unutulur mu? Biraz sert bakışlı da olan Beşiktaş muhafızı Yedi-Sekiz Hasan Paşa’nın leb-i derya yalısı hâlâ nöbette. Peki ya Çubuklu’daki Halil Ethem Paşa’ya ne oldu?

Mimarî tarzları millî olmasa da Tarabya Huber Cumhurbaşkanlığı Köşkü, art nouveau’nun örneklerinden meşhur Raimondo d’Aranco’nun İtalyan Büyükelçiliği Yazlığı yanınca mı kıymete binip akıllara gelecek!

Hâlâ gözünü bir an olsun Kız Kulesi’nden ayırmayan, her akşam Topkapı’da gurub seyrine çıkan, aşı boyası rengine tabii sarmaşık yeşilini katan Çürüksulu, yahut Muharrem Nuri Birgi yalısı, önündeki sahil doldu diye mi gözden, dilden ve kalemden düştü?

Bunlar sadece ahşap olanlar yoksa Boğaziçi’nde daha nice yalılar, kasırlar, saraylar var. Biz burada sadece yalılardan belli başlı örnekler verdik. Daha başka konularda da nostaljik yazılara elimizden geldiğince cevap vermeye çalışacağız.

Yalıları, köşkleri, konakları, eski sokakları, kuş evleri, anıt ağaçları, selsebilleri, dinî-sivil mimarisiyle yaşayan İstanbulu tanıtmaya çalışacağız. O eserlere cangözüyle bakacağız.

Bu işin zorluğunu biliyoruz. Ne kaldı ki?, Ne kadarı kaldı ki?, Gidenler yanında bunlar ne ki? şeklinde nostaljik cephenin muhalefetini duyuyoruz. Nerede o eski İstanbul, nerede senin ufak tefek, bölük pörçük örneklerin şeklindeki itirazlara hak vermemek elde değil ama, bu kronik nostaljilere Uğur Derman Beyefendi’nin Türk Hat Sanatının Şaheserleri albümünde zikrettiği o zarif beyitle cevap veririz:

"Ele geçmezse eğer sevdiğimiz

Çare ne? Eldekini sevmeliyiz!"

İmparator Şehir

İstanbul’un diğer şehirlerden ayrılan, farklılaşan birçok özgün tarafı sıralanabilir; kıtalar arasında geçiş noktası olması (Avrupa, Asya, Afrika) ve üç büyük deniz ulaştırma ağının (Akdeniz, Karadeniz ve Azak, Hint Okyanusu ile Kızıldeniz) düğüm noktasını oluşturmasının yanısıra, dünyada hakkında en çok şiir yazılmış, en çok şarkı bestelenmiş, en çok devlet tarafından sahip olunmak için uğraşılmış...vs. gibi birçok özelliği ile de ön plana çıkarılabilir. Bunlar ve bunlara benzer hususiyetlerinden dolayı İstanbul sıradan şehir, herhangi bir büyük şehir (megapolis) yahut Toynbee’nin deyimiyle geleceğin dünya şehri tanımıyla ifade edilemez.

Hellen kültürü ve dönemi, Roma ve Bizans İmparatorluğu ve en sonunda da Osmanlı İmparatorluğu bu şehre gözbebeği olarak bakmış baş şehir ünvanı vermiştir. İstanbul daha 11 Mayıs 330 tarihinde kurulurken, İkinci Roma (Deutera Rome)-Yeni Roma (Nea Rome) olarak ortaya çıkmış ve işin başlangıcında kendisine rakip olarak Roma’yı seçmiştir. Roma, sadece Batı kültürünün ve Batı Roma İmparatorluğu’nun baş şehri olarak kalırken, İstanbul Bizans’la Batı’nın, Osmanlı’yla Doğu’nun şehri olmuştur. Pax Romana ve Pax Ottomana İstanbul’da birleşmiş ve kaynaşmıştır. İstanbul suriçi, Grek-Ortodoks Bizantik özelliğini yansıtırken; Galata Latin-Katolik cephesiyle dikkati çekmiş; Üsküdar ve Eyüb ise İslâm-Türk yönüyle belirmiştir.

Aslında suriçini sadece Bizans değil, Bizans ve Osmanlı yönüyle vurgulamak daha doğru olur. Çünkü, iki imparatorluğun mücadelesi, 29 Mayıs 1453’te bitmemiş, yüzyıllarca süregelmiştir. Bu mücadele bir askerî fetih, bir harb değil; İstanbul’a O’ndan daha güzelini yapma, öbürünün kattığından daha çok şey katma estetik doğrultusundaki mücadeledir. Bizanslıların 1123 sene boyunca İstanbul’a yaptıklarını, Osmanlılar 470 sene içersinde geçmek için hummalı bir faaliyette bulunmuşlar ve gerçekten de şehrin siluetine, panoramasına damgalarını vurmuşlardır. Bizans’ın suriçindeki İmrahor İlyas Bey (461), Küçük Ayasofya (526-530 eski Sergios Bakkhos Kilisesi), Ayasofya (532-537), Bodrum, Vefa, Eski İmaret (1081-1118 Pantepoptes’in kilisesi), Zeyrek (1136), Molla Gürani (X-XI. Yüzyıl), Kariye (Khora Manastırı’nın bir bölümü), Fethiye (1284-1294), Koca Mustafa Paşa ve Fenari İsa (Lips Manastırı’nın bir bölümü) gibi kiliselerine karşılık; Osmanlılar da Topkapı Sarayı, Bayezıd, Şehzadebaşı, Sultanahmet, Süleymaniye, Eminönü-Yeni Camii, Cerrahpaşa, Fatih, Yavuz Sultan Selim, Edirnekapı-Mihrimah, Topkapı-Kara Ahmet, Kadırga-Sokullu, Hekimoğlu Ali Paşa, Haseki Külliyesi, Rüstem Paşa, Hadım İbrahim Paşa, Laleli, Nur-ı Osmani gibi camilerle cevap vermişlerdir.

Osmanlıların yukarıda saydığımız camileri özellikle şehre hâkim olan tepelere ve ön cephelere yerleştirmeleri, İstanbul’un kubbe ve minarelerle İslâmî görünüşünü ön plana çıkarma arzusuyladır. Fakat bu isteğe rağmen Osmanlı müsamaha anlayışı içersinde hristiyanlık her zaman yaşama şansı bulmuştur. Şöyle ki, Osmanlılar İstanbul’u güzelleştirirken sadece Hayreddin, Sinan, Davut Ağa, Dalgıç Ahmet Ağa, Sedefkâr Mehmet Ağa, Kasım Ağa, Tahir Ağa gibi Türk ve müslüman mimarlarla değil; Serkis (Beylerbeyi ve Çırağan Sarayları), Nikogos Ağa (Ortaköy Camii), Garabet (Dolmabahçe Camii) Balyanlar gibi İstanbul Ermenileri ile İsviçreli Fossati, Fransız Valloury, Alman Jachmund (Sirkeci Garı), Otto Ritter ve Helmuth Cuno (Haydarpaşa Garı), İtalyan Montani (Aksaray-Pertevniyal Camii) ve Raimondo d’Aranco (Şeyh Zafir Külliyesi) gibi Avrupalı mimarlardan da faydalanmışlardır.

İstanbul ayrıca, Şah Sultan’ın (Şah Sultan Külliyesi), Haseki Sultan’ın (Haseki Külliyesi), Mihrimah Sultan’ın (Edirnekapı-Üsküdar Mihrimah Sultan Camiileri), Nur Bânu Sultan’ın (Atik Vâlide Külliyesi), Bezm-i Âlem Valide Sultan’ın (Dolmabahçe Camii), Pertevniyal Sultan’ın (Aksaray Camii) yaptırmış olduğu eserlerle, dünyada en çok kadın elinin değdiği bir şehir olma özelliği kazanmıştır.

İstanbul, Hekimoğlu Ali Paşa, Koca Ragıp Paşa, Topkapı III. Ahmet gibi güzel kütüphaneleriyle kitaba verilen kıymeti, bina kitâbelerinden, mezar taşlarına kadar sanatın incelikleri ve hayvanlar için kurulmuş özel vakıfları, kuşlar için yapılmış kuş evleriyle başka örneği olmayan bir şehirdir.

İstanbul, imparatorluk siyasetinin biçimlendiği merkez olunca halkın günlük yaşayışına kadar tüm işler bir devlet meselesi olarak bu çerçeve içinde görülmüştür. İstanbul’da belediye hizmetlerinden Sadrazam sorumlu tutulmuş ve şehir halkının beslenmesinden, çarşı pazar fiyatlarının denetimine kadar bizzat kendisi meşgul olmuştur.

Türklerin İstanbul’a en büyük katkıları ise, bir Boğaziçi kültürü ve medeniyeti meydana getirmeleridir. Dünyada suyla sevişen, suya en iyi uyum sağlayan ev türleri -yalı-, su üzerinde yüzen sandal türlerini -kayık- Türkler bulmuşlardır.

İstanbul tarih boyunca sadece coğrafî ve mimarî güzelliğiyle değil, tabiatı ve florası ile de ünlüdür. Bizans’tan miras kalan, hristiyanlığın erguvanına (cercis siliquastrum) Osmanlılar sahip çıkmışlar, değişik dönemlerde İstanbul’daki erguvan sayısını arttırmak üzere Anadolu’dan getirtmişler, hemen hemen her mahalleye ve meydana çınar (platanus orientalis) dikerek de bu florayı zenginleştirmişlerdir. Boğaziçi’nde bu zenginlik manolya (magnolia grandiflora), servi (cupressus sempervirens), fıstık çamı (pinus pinea), hatta Lübnan sediri (cedrus Libani) ve at kestaneleri (aesculus hippocastanum) ile daha da renklenmiştir.

İstanbul dünyada çiçek isimleriyle anılan özel bir döneme sahip tek şehirdir: Lale Devri. O laleler ki Emirgân’da hâlâ görülebilir. İstanbul, Allah’ın bahşettiği ve Mayıs ile Eylül arasında hiç bitmeyen yabanî çiçekleriyle de ünlüdür; mahmuz çiçeği (centranthus ruber).

Türklerin İstanbul’a kattığı bir diğer özellik, su kültürü; hamamlar, çeşmeler, sebiller, selsebiller, şadırvanlar, havuzlardır. Dünyada İstanbul kadar kamuya açık su tesisi olan başka bir şehir yoktur. Bu büyük meydan çeşmelerinde -Sultan Ahmet, Üsküdar, Tophane, Fatih vs.- sadece su değil, özel günlerde değişik meşrubatlar da ikram edilir.

İstanbul mutfağı Kırım’ın çiğ böreğinden, Rumeli’nin ıspanaklı böreğinden, Elbasan tavasından, Macarların gulaşından, Akdeniz’in zeytinyağlılarından, doğunun kebabından tatlılarına kadar bütün bir imparatorluk mutfağının sergilendiği yerdir.

İstanbul bir dinler ve dindarlar şehridir ve orada bir sünnî yahut şiî müslüman, Katolik, Ortodoks, Protestan, Süryani, Keldani, Grek-Ortodoks, Gregoryan-Ermeni gibi hristiyanlar; Romanyot, Sefarad, Karaim, Eskenazim gibi yahudiler, bütün İslâm tarikatları, Cizvitler, Fransiskenler, Dominikenler, Yehova Şahitleri, Karmelitler İslam’ın hoşgörüsü sayesinde rahatça yaşayabilir ve ibadetlerini yapabilirler. Kur’an-ı Kerim’deki ifadeleriyle Leküm diniküm veliyeddin (sizin dininiz size, bizim dinimiz bize) ve La ikrahe fiddin (dinde zorlama yoktur) hükümleri tam anlamıyla pratiğe dönüştürülmüştür.

İstanbul başka bir yönüyle de tarihteki en talihsiz şehirlerden birisidir. 1204 yılında Latinler gibi düşmanların, değişik tarihlerdeki büyük depremler, yangınlar gibi tabii afetlerin ve şehircilik-imar faaliyetleri adı altındaki yanlış davranışlarla da sorumsuz idarecilerin gazabına uğramıştır. 21. Yüzyıla girerken yapılan yeni ve büyük binalar açıkça ifade etmek gerekirse böyle bir imparator şehre yakışmamıştır. Ama unutulmaması gerekir ki, sanayileşmenin yeni çehresi, İstanbul’u Max Weber’in deyimiyle (la ville patricienne) bir soylular şehri, bir rafine kültür merkezi iken büyük göçlerle bir halk şehrine (la ville plebienne) dönüştürmüştür.

İstanbul’u tanıtan gerek Türk gerek yabancı pek çok resim ve gravür vardır. Flaman Pieter, Coek Van Aalst, Flensburglu Melchier Lorichs gibi yabancı ressamlar; Türklerden Nasuh Matrakçı, Seyyid Lokman gibi minyatürcüler; Hoca Ali Rıza, Şeker Ahmet Paşa gibi ressamlar; Kırımlı Ayvazovski, Padovalı Fausto Zonaro, Kentish Townlı William Henry Bartlett, Luganolu Gaspare Fossati, Karlsruheli Anton Ignaz Melling, La Vallettalı Amadeo Preziosi, tablolarına İstanbul’un güzelliklerini işlemişlerdir.

Mösyö Kompa’dan Kargopoulo’ya, Paskal Sebah’tan Abdullah Férres’e, Ara Güler’den Kazım Zaim, İzzet Kehribar’a kadar fotoğrafçılar İstanbul’u film karelerine sığdırmaya çalışmışlardır. Tabii, bütün bir İstanbul’u birkaç karede, tabloda, kitapta tasvire imkân yoktur. Ama İstanbul’u duymak, hissetmek, gerçek anlamda görmek ve anlamak için önce bilgi sahibi olunması gerekir.

Yukarıda ikinci Roma dendiğini söyledik. Yani dünyada ikinci bir Roma var, ama başka İstanbul yok!

Şehir, Kültür ve İnsan

Genelde ülkenin tümünde, özelde