AXISQA

TRKLRIN DILI
I5MAYILKAZIMOV
Bu sehife qedim tarixe malik Axiska turklerinin etnik tarixi, medeniyyeti, dilinin fonetik, leksik, onomastik,
semantik, morfoloji ve sintaktik xususiyyetlerinin sistematik tesvirini ehate edir. Muellif ilk defe olaraq bu
dilin ses sistemi, luget terkibi, qrammaik qurulushunun genish ve aydin menzeresini yarada bilmishdir.
Meslehet, teklif, fikir ve iradlarinizi cahidbdu@yahoo.com-a gondermekle muellifle elaqe saxlaya bilersiniz...
MND5&$7
;76$5/$5
*5
I F6/$;,64$7h5./511'/9(71.7$5;1%51=5
1.1. Axisqa trklrinin etnik tarixin dair
1.2.MxtliI trk tayIalarinin Axisqa toponimlrind ini`kasi
1.3 Axisqa trklrinin mnsyin dair
1.4. Dilin kesiyind, mxtliI dillrin hatsind. Dil xsusiyytlrinin yrnilmsin dair
II F6,/)21(7,.$
2.1.Fonemlr sistemi
2.1.1.AbruptivIonemlr
2.1.2. TayIa dilinin qaliqlari
2.2.Ahng qanunu
2.3.Fonetikhadislr
III F6,//(.6,.$
3.1.sas leksik Iond
3.1.1.kinilik leksikasi
3.1.2.Knd tsrrIati v bostaniliq leksikasi
3.1.3. Heyvandarliq leksikasi
3.1.4.Mist leksikasi
3.1.5.Mrasimlrl (toy mrasimi) bagli leksika
3.1.6.Xalqmusiqialtlrinin v oyunlarin adlari
3.1.7.B'zi bzk (taxincaq) adlarinin leksik-semantikxsusiyytlri
3.2. Alinma leksika
3.3.Terminolojileksika
3.3.1. Insanin bdn zvlrinin adlari
3.3.2.Ay,gn,hIt v astronomik adlar
3.3.3.Xalqtbabti terminlri
3.3.4.Heyvan adlari (Zooloji terminlr)
3.4.Regionalt'sirlr, knara ixmalar
3.5.Dd Qorqud v Axisqa dil uygunluqlari
3.6.Trkv Azrbaycan dbi dillri il ortaq olan szlr
3.7.Dilin sivlri
3.8. Grc substratlari
3.9.Grcdilind Axisqa trklrinin dilinin elementlri
3.10.Onomastikleksika
3.10.1.Antroponimlr
3.10.2.Toponimlr
3.11.Sznsemantikstrukturu:sas semantik proseslr
3.12.Frazeolojivahidlr
IV F6,/025FOLOGIYA
4.1.SznmorIolojiquru-lusu
4.2.Nitqhisslri
4.2.1. Isim
4.2.2.SiIt
4.2.3.Say
4.2.4.vzlik
4.2.5.Fe"l
4.2.6.Fe"lintsriIlnm-yn Iormalari
4.2.7.ZrI
4.2.8.Kmki nitq hisslri
V F6,/6,17$.6,6
5.1. Dilin sintaktik qurulusu
5.1.1.Szbirlsmlri
5.1.2.Cml konstruksi-yalari
5.1.3.lavlr
5.1.4.Cmld szlrin sirasi (inversiya)
5.1.5.Cttrkibli v tktrkibli cmllr
5.1.6. Yarimiq v elliptik cmllr
5.1.7.Xsusilsm
5.1.8.Xitabv ara cmllr
5.1.9.Mrkkb cml. Tabesiz v tabeli mrkkb cmllr
N7
1. Axisqa trklrinin dilinin Ionetik sisteminin tdqiqi gstrir ki, burada qdim sslr (n - sagir nun, nq-
qovusuq ss) hl d islnir, abruptiv sslr (k, p, t, ,g)mvcuddur,digr dillrdn b"zi sslr (x, , )
mnimsnilmisdir. Sz vvlind g ssinin islnmsi qdim xsusiyytdir v bu halinin dilind
islkliyini saxlamisdir.
Ahng qanununun pozulmasi hallari msahid olunur ki, bu da, sasn, "i"-lsm hadissi il baglidir.
cingiltilsm hadissi Axisqa trklrinin dilind nisbtn ziIdir. Ona gr ki, bu halinin dili qeyri-
adekvat inkisaI prosesi keirmis, kar samitlrin cingiltilsmsi t"min olunmamisdir.
Fonetikqanunv hadislrin meydana ixmasindanitqv dilin diIerensiallasmasi nzr alinmis, basqa
dillrdn Irqli Ionetik trdddlr orIoqraIik v orIoepik normalarin dialektikasina saslanilmisdir.
Btnbumsllrin arasdirilmasi digr qohum trk dillrindki alinma szlrdki Ionetik dyismlrin
oriyentasiyasini myyn etmkd d mhm hmiyyt ksb edir.
2.Tdqiqat gstrir ki, leksik skililr bu halinin dilind, sasn, birvariantlidir. Bu, dild ziI
skililsm il baglidir. Adlardan isim dzldn -i,lux(nux),li(ni),ci,nax, lax, aq, ga, uk, ciy, ,
t, mac, tas, dis, ku, qaq v s. skililr hm birvariantli, hm d qdimdir.
Buhalinin dilini digr trk dillrindn Irqlndirn bir xsusiyyt d b"zi hallarda -lux,-nux
skilisinin kmiyyt kateqoriyasinin morIolojigstricisi kimi isldilmsidir.
Axisqa trklrinin dilind kk xbrlik kateqoriyasi kmiyyt kateqoriyasi sirasi yerlrini dyisir.
Bel bir vziyytd cm skilisi xbr kateqoriyasindan vvl keir. Onlar elilardur (elidurlar).
Axisqa trklrinindilind hal kateqoriyasinin digr trk dillrindn Irqli xsusiyytlri zn gstrir.
Ynlk halin qdim Iormasi (-ga, -g) isldilir. T"sirlik halin sas gstricisi -y skilisidir. Birglik hali
(-inn, -nan) genis yazilmisdir. Mracit halindan (skililri "ay" v "li") istiIad edilir. Ynlk halda
olanszhallanarkn trk dillri n qanun olan kk mnsubiyyt skilisi hal skilisi Iormasi
dyisilib kk hal skilisi mnsubiyyt skilisi Iormasina keir. Mqayis et: basina -basan.
Qdim blsdrm saylari (birr, besr, onar, ikisr) z islkliyini qoruyub saxlaya bilmisdir.
Dilin inkisaIi analitik Iormalarin z yerini sintetik Iormalara verilmsi il d sciyylnir. Lakin tdqiqat
gstrir ki, bu halinin dilind sintetizm meylziI oldugundan analitik Iormalar hl d saxlanilmisdir.
3. Axisqa trklrinin dilinin lgt trkibi bu halinin tarixi inkisaIina, mdni sviyysin, maddi v
mnvi tlblrin, istehsalat mnasibtlrinin dyismsin mvaIiq olaraq inkisaI etmisdir.Bu
leksikanin sasinda, sasn, mumtrk mnsli szlr durur. Yad mhitd, mxtliI dillrin hatsind
uzun bir inkisaI yolu kemis Axisqa trklrinin dilinin leksikasi bu gn daha ox tsrrIatla bagli
mvqeyinimhaIiz etmisdir. Bu leksikanin islnm sahlri genisdir: kinilikd, knd tsrrIati v
bostaniliqda, heyvandarliqda, mistd, maddi-mdniyyt sahlrind v s.
Alinma leksikanin xeyli hisssi interIerensiya hadissin m"ruz qalmisdir.
Buhalinin dilind grc substratlarina rast glirik ki, msln, ku (md), tu (dodaq), tn (beyin),
naxl (d), kud (quyruq), pexi (ayaq), tot (lpir, iz), bibilo (pipik), kakal (gz qarasi), nikart (dimdik)/ v
s. bu kimi leksik substratlarin hmin halinin dilin grc dilindn keidi lap qdimlr gedib ixir. Bel
grcszlri mumkartvel epoxasini yasadir. XVI yzillikd keid prosesinin intensivliyi sbut edir ki,
indibel szlri alinma hesab etmk dogru deyil, bunlar substrat leksemlrdir. Kklri ox drinlr
gedib ixir. Bu kimi substratlarglckd trk-grcdillaqlrinin hrtrIli skild yrnilmsi n
mhmhmiyyt dasiyacaq.
Terminoloji leksikanin sasini Iono-morIoloji qurulusa uygun olan mumtrk szlri tskil edir. Ay, gn,
hIt, planet v digr adlarin Iormalasmasinda xalqin dnyagrs, inam v mdrikliyi sas rol
oynamisdir.
Tdqiqat gstrir ki, eyni dil mxtliI regionlarda diIerensial lamtlr qazana bilr. Tbiidir ki, ox
islnn dilin az islnn dil t"siri gcl olur. Dillrin t"siri dyisn nticdir vkontaktdaolandillr
arasinda mnasibtin bilavasit uzun srn davamidir.
Dilxariciamillr dillrin bir-birin qarsiliqli tsirin, mxtliI dil elementlrinin bir dildn digr bir dil
kemsin real srait yaratmisdir.
Onomastikleksikabuelintarixiniks etdirn dyrli bir Iakt (T.Haciyev) kimi onlarin orijinal tarixi
cograIiyasini, hminin insan obrazini, Vtn mIhumunu yasadir. Bir sira regionlarda mskunlasmalari
buhalinin onomastikasina da z t"sirini gstrmisdir.
TipikolmayanIamiliyalarekstralinqvistikv regional t"sirlrin nticsidir. M"lumdur ki 20-30-cu
illrd Axisqa trklrinin Iamiliyalari mkrli siyast nticsind zorla grclsdirilmisdir.
Yasayis razilrinin, digr oykonim v oronimlrin qipaq tayIalari il bagliligi axisqalilarin mnsc
qipaqlar oldugunu sbut edn dlillrdndir.
4.cml sintaksisind adi danisiq dilindn ld olunan nisbi srbstlik zn gstrir. Tdqiqat gstrir
ki,istr sad, istrs d mrkkb cml sintaksisind cml zvlri v komponentlrin yerlsmsinin
srbstliyi qdim trk dilindn, ondaki gcl inIormasiyavericilikl bagli olan analitizmdn irli glir.
5.Bellikl, tdqiqatda xeyli praIormalar z ixarilmis, indi hmin dild bu qaliqlarin sbblri
aydinlasdirilmis, axisqalilarindilininyadmhitd sixilma, basqa dillrin hatsind olma v hmin
dillrdn mnimsm xsusiyytlri askar edilmisdir.
Buhalinin dili Azrbaycanin qrb qrupu dialektlri il mqayis edilmis, oxsar v ayrilan chtlr
dqiqlsdirilmis, trk dillri ailsin mnsub olan bu dilin qohum dillrdn ayrilma, mstqillsm v z
xsusiyytlri il myynlsm sviyysi d z ixarilmisdir.
Tdqiqatdan son olaraq bel bir ntic d ixarmaq olar ki, Axisqa trklrinin dili n Trkiy, n d
Azrbaycan trklrinin dilidir. Bu etnosun-halinin dili hr iki dil arasinda orta (keid) mvqeyind
dayananznmxsus dil qrupudur. nki hl ox qdimlrdn QaIqaz v sonralar Orta Asiya mhiti
bel bir spesiIik dil - dialekt Ienomenini Iormalasdira bilmisdir.
I F6/
AXISQA TRKL511'/9(71.
7$5;1%51=5
$[VTDWUNOULQLQHWQLNWDUL[LQGDLU
Axisqa Grcstanin gneyind yerlsn tarixi blglrdndir. Bu blg tayIalar qapisi kimi ad-san
qazanmis, zaman-zamanburaziy mxtliI trk tayIalarinin axini bas vermisdir. Geostrateji bir blg
olan Axisqa tarixn trk tayIalarinin keid nqtlrindn olmusdur. Arasdiricilar myynlsdirmislr ki,
Axisqa trklrinin yerlsdiyi blg qipaq boylarinin yayilma razilrindndir |209,s.35,36|.
Axisqa trklri digr azsayli xalqlardan Iacili talelri, dIlrl deportasiyalara mruz qalmalari,
mbariz dolu kemisi il Irqlnn etnoslardandir. Axisqa trklrinin dil v etnik tarixi Grcstanin trk
dnyasi il uzunmddtli mnasibtlri rivsind arasdirilmalidir.
VIIyzilliy aid Ermni cograIiyasinda Mrkzi QaIqazda 53 trk tayIasinin oldugu gstrilir. l-
Msudi yazir ki, Kabq daglarinda oxsayli tayIalar v hkmdarliq var idi. Bu daglarda 72 tayIa yasayir v
hr tayIanin z hkmdari, basqalirina bnzmyn z dili var |210, s. 13|.
Maraqlidir ki, Grcstanin intensiv skild trklsmsi dvrnd razi iki hissy blnmsdr:
Kartveloba(yni, Grcoba), Didi trkoba (Byk Trkstan). Btn Srqi v qismn Qrbi Grcstan
Diditrkobayadaxilidi.
Eramizin II minilliyind trkdilli Hunlar Simali QaIqazda grnmy baslamis, sonralar onlarin
Grcstanrazisin axini bas vermisdir. Bu axini tdqiqatilar Axisqa trklrinin tarixind birinci dvr
(II-VIIIsrlr) adlandirirlar. Bu dvr oxsayli hun-bulqarv digr trk tayIalarinin Grcstana hrbi
yrslri il baglidir |187, 1-2,1999,s.172|.
Budvrd basil, onoqur, hun, tuba, avar, xzr, bozal, iskit, sak, bulqar, bun, suvar etnoslari cnub-qrbi
QaIqazdaciddiqvvy evrilirlr.
Hunlarin QaIqaza genis skild axini IV srd baslanir. Hrbi-siyasichtdn sas rolu qdim bulqar
tayIalari oynayir. V srd hun-bulqar tayIalarindan onoqurlar, saraqurlar, oqurlar, utiqurlar, kutriqurlar,
enlr v b. cnubi QaIqaza,Grcstanv Azrbaycana hrkt etdilr |112, s. 41-68|.
Oqorlar,yaxuduqrlar-macarlarin cdadlaridir. VI srd onlar Basqirdistan razisind, Volqa v Ural
aylari arasindaki dznliklrd yasayirdilar |79, s. 45|.
cnubi QaIqazin, o cmldn Grcstanin bir ox toponimlri onoqurlarla bagli Iormalasmisdir. Aspinza
rayonundaOrqor(Bzi sndlrd Orqora) adli knd vardir. Onoqur adli qalanin da bu razid
mvcudlugu tsdiqlnir |187, s. 164|.
Mesxetivilaytind hun-bulqar tayIalari il bagli toponimlrin trkibind etnik komponent olan qur adi
oqurlksi haqqinda mlumatlari genislndirir.
Qurlalaqdar olan kndlrdn biri Azqur adlanir Azqur (Ahiska kuzeyinde, Oguzlarin Yazqur (Yazir
boyundan)|207,s.147|.Grclr bu kndin adini indi Akuri (Azkuri) sklin salmislar. Telavi shri
yaxinliginda da Akuri adli knd vardir.
Qdim trk tayIalari bu dvrd tkc cnubi QaIqazda deyil, elc d simala dogru hrkt edirdilr.
EItalitlr - ag hunlar simalda grndlr. Onlara abdel, bzn is abdaldadeyirdilr. V yzilliy aid
Suriya qaynaqlarinda abdallarin axini haqqinda myyn mlumatlar vardir |159, s. 37; 100, s. 53|.
Tobalarqrbi trk xaqanliginin trkibind olan qdim teleslrdndir. Toba-Tuba tayIasinin adi Axalsix
rayonundaki Qoba, Sxaltubav Qurutuban oykonimlrind ks olunmusdur. Adign rayonunda is bu
tayIanin adi Qaratuban, Kortuban, Zeduban, Abastuban kndlrinin adinda yasayir. Tuba etnonimi
Grcstanin digr rayonlarinda da qeyd alinmisdir: Tobaxi (Simali Axalsix rayonu), Xeltubani(Qori
shri yaninda), Sxaltuba shri. Samaxi rayonundaki Tuva dag adi tuba adli qdim trk etnonimini ks
etdirip|21,s.192|.
Grcstanda hunlarin trkibind dolasan tayIalardan biri d avarlar olmusdur. Avarlar (abarlar) Simali
QaIqazllrind hunlarin trkibind yasamislar. Avar etnonimi qdim trk kitablrind apar (apurim),
russalnamlrind obr kimi gstrilir. Onlar Asiyadan hrkt edrk VI srd Mrkzi Avropada Avar
xanligini yaratmis, onun squtundan sonra Qara dnizin qrb sahiliv Dunayboyu xalqlari il qaynayib
qarismislar |86, s. 233; 20, s. 15-16|.N.Y.Merpertinverdiyimlumata gr, abarlar VI yzillikd Simali
QaIqazda yasamis v 578-ciild savirlri mglub etdikdn sonra ZaqaIqaziyaya da glmislr |146, s.
576|.Demk, Azrbaycanda da avar (abar) etnoniminin (Qusar rayonu razisind Avaran v
Avaranqislaq oykonimlri qeyd alinmisdir) kmyi il ml glmis toponimlrin real sasi vardir.
Abarikndi d (Grcstanin Amrolaur rayonu) bu tayIanin adini yasadir.
Tarixilrqdim grc mnblrind bun trklr haqqindaki mlumatlari anaxronizm hesab etslr d,
buradamyyn hqiqtlr d mvcuddur.
Dr. M.Fahrettin Kirzioglu Grcstanda ski trklrin yerlsmsi v hakimiyytlrindn danisarkn Kr
ayi v onun sahillrind(yni, Sag-Grcstan,Trkm-Grcstan)yerlsmis qorxunc drcd
yabani tayIalardan sayilan bun trklrinin (Bun Trki (Bn) adini kir |207, s. 143|.
AbdaletnonimiTrkmnistan, Simali QaIqaz, Grcstan, Iran v Trkiynin toponimlrinin trkibind
d hazirda islnmkddir |124, s. 14; 156, s. 1|. Azrbaycanda bu etnoniml yaranmis 4 oykonimin
olmasi (Abdal - Agdam v Tovuzda knd, Abdalanli - Qubadlida knd, Abdalli - Oguzda knd, Lain
shrinin 1923-cildk Avdallar adlanmasi) bu Iikri tsdiqlyir |8, 1 c., s. 15|.
Grcstanin Bolnisi rayonunda abdallarla bagli bir ox oronimlr d qeyd alinmisdir: Abdallarin alasi,
Abdallinin yeri, Abdalli gneyi, Abdallinin kolu |79, s. 18|.
Vyzilliyin60-ci illrind onoqur dvltini yeni hrbi-siyasi birlik olan sabir (savir) tayIasi vz etdi.
Sabirlr digr tayIalar kimi hmin razilrd tkc dysmr, hm d tdricn mskunlasirdilar.
Tdqiqatlar tsdiqlyir ki, sabirlr QaIqaz hadislrind, Bizans-Sasani dyslrind aktiv istirak etmislr
|178,s.50,78|.
VIyzillikd hun-bulqar tayIalari avarlarin zrblrin mruz qalir. Avarlar bu razid bir mddt
hkmranliq edirlr.
VIyzilliyin70-ciillrind QaIqaz xalqlarinin taleyind trk xaqanligi baslica rol oynayir. Xaqanligin
squtundansonraxzrlrin dvr baslanir. Qeyd ediln mnblr VII srin baslangicinda xzrlrin
cnubi QaIqaza oxsayli hrbi sIrlri haqqinda mlumat verir.
Hl VI yzilliyin baslangicindan Grcstana on bir hun-bulqar tayIasi yrs edir, bunlarin arasinda tubal
v ya tobel tayIasi daha ox nzri clb edir |147, s. 56|.
Buntrklr haqqindaki mlumatlar hl e.. VI-Vsrlr gedib atirsa, bu, bir trIdn, Dd Qorqud
hadislrinin tarixi haqqinda mtbr mlumatdir, digr trIdn, e.. I minilliyin ortalarinda
Azrbaycanda trklrin v trk dilinin varligi demkdir. V unutmayaq ki Dd Qorqud biz bu dild
glib atib. Azrbaycan dbi dili tarixind Dd Qorqudun yeri ndirs, onun dilinin azrbaycancaligi
nec sbhsizdirs, buntrklrin d dilinin Azrbaycanxalqdilin mnasibti el qavranmalidir |13, s. 9-
10|.
Axisqa trklrinin dilinin indiki vziyyti Kitabi Dd Qorqudun dili il leksik, qrammatik, struktur -
semantikchtdn bzi mqamlarda uygunluq tskil ets d, bun trklrl axisqalilari eynilsdirmk haqli
olaraq etiraz dogurur.
Grcstanin trklsmsind bozal (bazal) adlanan tayIalarin da myyn rolu olmusdur. IX yzilliyin
rb tarixisi al-Balazurihmin dvrn hadislrini tsvir edrkn Bazalet adlanan lkni xatirlayir |215,
s.232|. Bu etnosun qaliqlari Grcstanin Duset rayonunda olan Bazalet v Bozaliane knd adlarinda,
elc d Bozalet glnn adinda qalmisdir. XIX yzillikd Adign rayonunda da Bozalet kndi
salinmisdir |187, s. 164|.
Buntrklri yeni eramizin vvllrindn QaIqazin ilk aborigen sakinlrindn biri olmus v n qdr
paradoksal olsa da, tarix onlarin yenidn z ulu msknlrin qaytarmisdir.
Grcsalnamlrind bun trklrin hyati, misti, mbarizsi hqqinda maraqli mlumatlar vardir.
VIIsrd yazilmis grc mnbsi Moksevay Kartlisayda Kr boyu mskunlasmis bun trklr (yerli
trklr) haqqinda myyn mlumatlar verilmis, onlarin sayinin 28.000 nIr oldugu gstrilmisdir.
ProI. T.Haciyev v E.zizov digr tdqiqatilardan Irqli olaraq bun trklrin indiki Axisqa trklri deyil,
Qalin oguzlar oldugunu sbut etmy alismislar. MlliIlr Qdim trk lgtind sagir n-il islnn
bn (dolu, yogun, qalin) szn sas tutaraq bun szn Kitabi-Dd Qorqud dastanlarindaki Qalin
Oguzlarla uygunlasdirirlar.Bnsznnmnalarindan biri - qalin sz Qalin oguzlarla uygunluq
tskil edir: bntrk-buntrk- qalin trk -demkdir |30, 2, s. 89|.
T.Haciyev v E.zizovun bu yeni Iikirlrind myyn hqiqt vardir. nki tarixin myyn
mrhllrind trk v oguz etnonimlri eyni anlayis kimi islnmis v basa dslmsdr. Elc d, bun
trklrinin yasadigi Grcstan ta qdimdn oguz tayIalarinin da mskunlasdigi torpaqlar olmusdur.
Demli, bun trk adlandirilan tayIalar oguz tayIalarindan biridir. Axisqalilaris daha ox qipaqlara
yaxindir.
Bu yaxinlarda is Dd Qorqud kitabindaki etnik v dvlt mnsubiyyti il buntrklr arasindaki
semantik-tipoloji uygunlugun tsdiqi azrbaycanlilarin v Azrbaycan dilinin etnik mnsyi mslsin
xsusi isiq saldi.
ProIessor ToIiq Haciyev sbuta yetirdi ki, bun trklrin yasayis yerlril Dd Qorquddaki Qalin
Oguzlarin dvlt srhdlrinin koordinatlari st-st dsr. Demli, Dd Qorquddaki Qalin Oguz
ellri, Qalin Oguz bylri Buntrk ellri, Buntrk bylridir- simalli-cnublu Azrbaycan ellri,
Azrbaycan bylridir |13, s. 32|.
V-VIyzilliklrd Grcstanda hunlarin (onogurlarin, sariogurlarin, savirlrin v b.), VII-VIIIsrlrd
is Kartli v Albaniyanin digr tayIalari il birg 765-ciild Grcstanda rblr qarsi vurusmus
xzrlr v qipaqlarin, daha sonra oguzlarin mskunlasdigini, XII srin vvllrindn is buraya 225 min
Simali QaIqaz qipaginin (mnbd: 40.000 ev) kb gldiyi nzr alinsa, o zaman aydin olur ki, XI-
XIIsrlrd Kartlid trkdillihali stnlk tskil edirmis.
V-VIyzilliklrd Grcstanin Kartli hisssind sariogur v onogurlar da grnmy basladilar. AgaIi
yazir ki, Onogris Qrbi Grcstanda etnotoponimdir (xalq adindan dzlmis yer adi): bu yer adini
qdimd alib, o vaxt ki, ox gman ki, onogur adlanan hunlar el bu yerd kolxlarla vurusub mglub
olmus, bu adi abid v dys qnimti kimi yadellilr vermislr |71, s. 23|.
Mnblr tsdiq edir ki, VIII yzillikd xzrlrin Grcstanda nIuz dairsi genislnir. L.Mroveli Jizng
kartliyskixareysrind yazir ki, uje v pervoy etvertiVII v. v Qruzii trki bili astg mestnoqo
naseleni i qruzini vse ari kartliyskie, vse muji i jenhini-znalixazarskiy(qruz.xazaruli),t.e.
trksikyzik |148, s. 27; 25, s. 16|.
Kartlistsxovrebadagstrilir ki, savirlrin VI yzillikd v xzrlrin VII yzilliyin vvllrindki
hcumlarindan sonra Kartlid 6 dild danismaga basladilar: kartuli (grc), xazaruli (xzr), somxuri
(ermni), asuruli (sryani), ebrauli (yhudi) v bredzenuli (yunan) |129, s. 16|.
El buna gr d tdqiqatilar haqli olaraq QaIqazi dillr v xalqlar diyari adlandirirlar |210, s. 119|.
Grndykimi,Grcstanrazisind mskunlasan trk tayIalarinin hr birinin bir-birindn Irqlnn
dili olmusdur.N.A.Baskakovbuxsusd yazir ki, hun dvrnd trk dillri artiq oxlu qbil dillri il
tmsil olunmusdu ki, onlara r-ldillrin (yni, oguzlarin, onogurlarin, saragurlarin, kuturgurlarin -qdim
avarlarin, sabirlrin, bulgarlarin v indiki uvaslarin baba larinin dillri) v z-s dillrin (yni, oguzlarin
dillri) ayrilmasi prosesi gedirdi |86, s. 155|.
1.2. MxtOLI7UN7D\IDODUQQ$[VTD
ToponimlULQG,QLNDV
GrcstandamxtliI trk tayIalarinin tarixn sakin olmalari yerli toponimlrd, o cmldn, Mesxetid
mvcud olan cograIi adlarda da tsbit olunur. Arasdirma gstrir ki, axisqalilarin toponimik sistemindki
bir sira cograIi adlar uzun tarixi tkaml yolu kemkl yanasi, aid oldugu etnosunv mvcud oldugu
razinin, tarixn bu yerlrd bas vermis ictimai v siyasi hadislrin bir ox zml chtlrini d inikas
etdirmis v bunlar da oykonim v oronimlrin mlglm v Iormalasmasini srtlndirmisdir.
Axisqalilarin n qdim etnotoponimlrinin hansi tarixi dvrlrin mhsulu oldugunu, onlarin hansi
dildnknar amillrl bagli ml glmsini v nyi-hansi etnosla bagli hadisni znd ks etdirdiyini
myyn etmk bzn tin olsa da, bir sira toponimlrin yaranma yollarini v sbblrini rekonstruksiya
etmk bir o qdr d mrkkblik yaratmir. Mhz tdqiqatlarin nticlri gstrir ki, axisqalilarin n
qdim cograIi adlarinin ksriyyti etnik mxtliIliyin mvcud oldugu bir situasiyada, sasn d, ayri-ayri
etnoslarin (barsil, onoqur, udi, abdal, sabir, tubal, abar, bun, bozal, hun, qul, kuyvar, ol, tolos, sari,
qanqli, ur, inc v s.) adlari il laqdar Iormalasmisdir. Adlari qeyd ediln tayIa adlarinin axisqalilarin
cograIi adlarinda qorunub saxlanmasi hmin qanunauygun prosesin tzahrdr.
Diqqti hunlarla bagli olan oxsayli yasayis mntqlrinin adlari clb edir: Mesxetiyada Xona kndi
(Adign rayonu), Kutaisi shri yaxinliginda Xoni kndi v Tbilisinin cnubunda yerlsn Xunan qalasi.
P.V.Qoldenhun-xunetnonimininAltaydillrin mxsus sz olub, qdim trk dillrind gn, yni
xalqmnasinda islndiyini gstrmisdir |193, s. 28|.
Mesxetiyadahun-bulqar tayIalarindan olan udilrin adini Adign rayonunda olan Ude toponimi mhaIiz
edib saxlamisdir. Udilr genis miqrasiyaya malikolantoponimv etnonimlrin adinda QaIqazdan
Rusiyanin mrkzi rayonlarina v Uzaq Srq qdr splnmislr: Ud, Uda, Udon (ay adlari), Ude,
Udinsk (yasayis mntqlrinin adlari) |133, 1989, vip. IX, s. 10-18|.
Grcstanrazisinin toponimikasi qdim bolqar tayIasinin adini da z oykonimlrind yasatmisdir:
Qul (Ag Qullar kndi), Kuyvar (Xubiar kndi) v ol (ol kndi).
QuletnonimiAzrbaycanin drd makroarealinda da tkrarlanmisdir: Qullar kndi (Agdam, Balakn,
Brd v Qusar rayonlarinda).
Grcstanrazisind Sal tayIasi il bagli Salieti (Sallar lksi) v Salogli toponimlri mvcuddur.
Tolos tayIasinin Azrbaycanda oldugu kimi, Grcstanda da tskkl ox erkn dvrlr tsadI edir.
Toloslarvvlc Mrkzi Asiyada yasamis v tdricn erkn orta srlrd QaIqazda grnmy
baslamislar. Bu oykonim mnblrd tolos, teles, tolis, tulus v s. variantlarda qeyd alinmisdir |42, s.
55|. Orxon yazilarinda adi tolis Iormasinda qeyd edilmis bu tayIa VII srin ortalarinda qdim trk
xaqanligina qarismisdir. VIII srd teleslr artiq 15 tayIadan (quliqar, tuba, telengit v s.) ibart idi |61, s.
5-18|.
Balaaur* Mesxetiyada mvcud olmus xzr tayIalarindan biridir. Axisqalilarin yasadigi Adign
rayonundabirknd, Qudaut rayonunda da digr bir knd bu adi dasiyir. Azrbaycanda is Bilcri
stansiyasi vardir. ProI. T.Haciyevin gstrdiyi kimi, Bilcr qdim trk tayIalari olan quzlarin v
karluklarin srhddind yerlsn bir shrin (Balac) adidir |29, s. 28|.
-------------------
*Qeyd:Bzi kitablardaBulateaz-Bolasauri sklinddir (Bax: lipasa nsrov. Ahiska trkleri, Baki,
1996,s.12.
Bellikl, II-VIIIyzilliklr arasinda trklrin - hunlarin v digr tayIalarin QaIqaza, Grcstana (srqi v
cnubi) axini onlarin regionda btvlkd nzartikimiIaliyytini, niyyt v mqsdlrini v s. ks
etdirir.Budvrd xzrlrin btn ictimai-siyasimsllrd aktiv oldugu, hakimiyytlri altinda bir sira
tayIalari sixisdirdigi mxtliI mnblrd sbuta yetirilmisdir.
Axisqa trklrinin tarixi il bagli ikinci dvr IX-XIIIyzilliklri hat edir. Bu dvrd bir trIdn trk
tayIalarinin cnubi v srqi Grcstan rayonlarina axini ziIlyir. Bzi trk tayIalari is buralari trk
etmk mcburiyytin qalirlar. Bunun sbbi rb v bizans imperiyasinin hmin razilrd
gclnmsidir. Islam dini burada yasayan trklr zorla qbul etdirilir.
Qipaq trklrinin bu blgdki nIuzlarinin itirilmsindn sonra oguzlar ceyhun smtindn hrkt
edrk QaIqazi z tsirlri altina alirlar v demk olar ki, QaIqaztamamil oguzlasir. Trk tayIalari bu
razilrd oguzlarin siyasi biliyi altinda toplanir. Axisqa trklri d oguzlarin tsiri altinda qalirlar.
XIyzillikdn trk tayIalarinin Grcstana yeni axini baslanir. Hmin yzilliyin vvllrindn
GrcstandadaSlcuqlar slalsinin basiligi altinda oguzlarin ktlvi axini basladi ki, bunun nticsind
Kartlid d trklrin sayi artdi. Bu haqda N.Sengeliya yazirdi ki, slcuqlar mntzm olaraq Grcstana
girir,mhmstratejiv inzibati nqtlri tuturdular... Trk tayIalarinin Grcstan razisind ktlvi
oturaqlasmasi prosesi bas verir. Yagma mqsdi il gln slcuqlar daha geri qayitmirdilar v btn grc
razisinin trklsmsi qorxusu yaranmisdi |179, s. 396, 399|.
Grcstanda qipaq v oguz tayIalari arasinda rqabt gedirdi, onlar bir-biriil mnaqisy girirdilr.
Qipaqlar trIindn prn-prn salinmis oguzlarin bir hisssi, mhz bu dvrd Qazaxistana, Mrkzi
Asiyayagedir,birhisssi is Xzr dnizi traIinda dvr vururdular. Bu zaman qipaqlarv onlara
qohum olan tayIalar (sari, kimaki, qanqli, kai, kun, uran v b.) srq kilirdilr. Sari v tele adli tayIalar
grcmnblrind yeni qipaqlar, grc dilind is kivaqni axalni adlandirilirdi. Hm d bunlar
mnblrd mesakivake, sakivake Iormalarinda xatirlanmislar |129, s. 367|.
Tdqiqatlar gstrir ki, XI-XIIyzilliklrd cnubi v srqi Grcstan razisind 10 min oguz yasadigi
halda,XII-XIIIyzilliklrd bu razilrd 350 min qipaq yasamisdir. oxsayli oguz v qipaq
tayIalarinin adi indi bu yerlrin toponimikasinda ks olunmusdur. Srqd qipaq, cnubda is oguz
toponimlri genis yayilmisdir. Msln, qipaq tayIalarindan biri ur (ur-djur) adlanir. Bu etnonim
Adign rayonundaki urtoba v ortan knd adlarinda qorunub saxlanmisdir. Axalsix rayonunda is Sur*
adli knd vardir.
---------------------
* Qeyd: Qarabagda Sur adli (Hadrut rayonu) bir knd d vardir.
Inc (andja) qipaq tayIalarindan biri olmusdur. Axalsix rayonunda iki knd adi -Edinc v Incebla -bu
tayIanin adini znd inikas etdirmisdir.
Ortasrlrd Grcstanda Ana (provini Klardjeti) adli toponim haqqinda IX sr aid qdim grc
qaynaqlarinda mlumat verilmisdir |107, s. 41|.
Oguz tayIalarinin adi Axisqa toponimlrind bir qdr genis ks olunmusdur. Salar tayIasinin adi Axalsix
rayonunda olan Salardag, Oral (Aral) tayIa adi Axalsix rayonunda Oral knd adinda-oykonimind qeyd
alinmisdir.
Adign rayonunda Aral adli toponim msahid olunur. Avat (Abat) tayIa adi is Axalsix rayonunun
Abatxeviknd adinda varligini qoruyub saxlamisdir.
XIII-XVyzilliklrd monqol-tatarv digr Iatehlrin Grcstana yrslri nticsind burada trk
tayIalarinin oxalmasi msahid olunur. Xsusn d, bu dvrd Mesxetiyanin sas shri olan Axalsix
mnblrd Aksika (bela krepostg, kalgka s qruzinskoqo nazvani) |187, s. 167|, sonra is Axiska v
ya Axisxa kimi xatirlanmaga baslanir.
XVsrd Axisqani bir mddt Qaraqoyunlu v Agqoyunlular idar edir |27, s. 8|.
1468-ciild Mesxetiyada Samsxe Ataby II Srkis znn Tbilisidn asili olmadigini byan edir. Hmin
dvlt mnblrd Samsxe Atabyliyi kimi gstrilir |103, s. 54|.
XVsrin axirlarinda Axisqa osmanlilarin tsiri altina dsr. Ahmed Ercilasun Meshet trkleri hakkinda
adli mqalsind yazir ki, onlar osmanli tabeliyin girndn sonra 1625-ciil qdr ortodoks olaraq
yasadilar, bu tarixd mslman oldular. Axisqalilar ortodoks olduqlari sirada qipaqlarin asagidaki adlari
dasidigini tsbit etmislr: Bayandir, Salur, Beyrek, Kazan, Korkut, Bogac, Aybek, Aslan,Budak,Atabek,
Baykara, Eslemez, Balaca, Kkce, Ordubek, Temur, Yaramis v b. Osmanli idarsin kedikdn v
mslman olduqdan sonra, qismn oguzlara da qarisan bu qipaqlar indi adlari ox gzn meshet
trklrinin atalaridir. Bzi mnblrd gstrildiyikimigrcdn dnm deyil |199, s. 389|.
Buzamandanetibarn axisqalilarin tarixind nc dvr baslanir. Osmanli imperiyasi dvrnd is
Grcstanrazisind yasayan trklr mumi dil v mdniyyt mnsub olmuslar. Osmanli dvlti
zamaninda axisqalilar bu dvltin srhdlri daxilind qalmis, onlarin mdniyytini qbul etmis v dogu
Anadolutrklri il btnlsmislr. Osmanli dvltinin simal-srqind yeni pasaliq -yzildn ox
dsmnlri lrzy salmis zmtli Axisqa pasaligi yaranir. A.Hacili axisqalilarin tarixind olan bu dvr
mhz, pasaliq dvr adlandirir |27, s. 7|. Pasaliq dvrnd SIr pasa bu razilrd basiliq edir.
Pasaligin nIuzu ykslir, 14 sancaqdan ibart olan bu vilaytd gcl qalalar, mscidlr tikilir.
XIXyzilliyin baslangicinda cnubi QaIqaz xalqlarinin hyatinda yeni siyasi-etnikdyisikliklr bas verir,
osmanli imperiyasi tnzzl ugrayir. 1828-ciild imperator Nikolay Trkiy il mhariby basladigini
elanedir.1829-cuil15avqustrushrbiilri Axisqa (Axalsix) shrini d zbt edirlr. Axalsix qzasinda
mslmanlarin hyatinda yeni Iacili shiIlr ailir. Deportasiyalar baslanir. 1828-ciilinavqustundaqraI
I.F.Paskeviin qosunlari Axisqaya glirlr. Axisqa alinir. Hmin ilin avqustunda Axisqa pasaligisquta
ugrayir. Pasaliq tarix shnsindn silinir. Axisqada iki qza-Axalsix (Axisqa) v Axilklk qzalari
yaradirlar.
1828-ciild Axisqa ruslarin lin keincy qdr tam 250 il boyunca ildir bu yaltin mrkzi olaraq
asagidaki yerlr bagli idi: Bedre, Azgur, Ahilkelek, Hirtis, cecerek, Ahiska, Altunkale (Kobliyan),
Acara, Macarhel, Livana (Artvin), Perterre (YusiIeli), Ahdanu, Bmirhev, Ilavsat, Oltu, Narman,
Kamrhis, Posov, Ardahan, ildir, Kk Ardahan. Bir mddt sonra bu yaltlri (ildir) ruslar yavas-
yavas l keirmy baslayirlar.
Trkiy torpaqlarini isgal etmk n Axisqa ox nmli bir strateji nqt idi. Posovlu Fakiri adli bir sair
asagidaki misralarinda Axisqanin isgalini bel tsvir edir:
Axisqa gl idi gitti
Birehlidilidigitti
SyleyinSultanMahmuda
Istanbul kilidi gitti.
Diqqt edils, bu serd Axisqa, Istanbulun kilidi olaraq mnalandirilir.
Axisqalilarin tarixind sonuncu dvr XIX-XXyzilliklri hat edir.
Bu dvr axisqalilarin tarixind Iacili srgnlr, deportasiyalar dvrdr. I Dnya savasindan sonra v
millimcadil dnmind d axisqalilarin taleyind qara shiIlr yazilir.*
-------------------------------
* Ali Arslan. "I Dnya Savsi ve Milli Mcadele Dneminde Ahiska Ahilkelek" (1914-1921),KaIkas
Arastirmalari, III, Istanbul, s. 93-115.
29oktyabr1918-ciild Osmanli imperiyasinin dagilmasindan sonra cnub-qrbi QaIqazda ilk dI olaraq
Axisqa hkumti-mvqqti yaradilir. Hkumtin basisi byk ndr, mollansrddini mr Faiq
Nemnzad olur. Qars shribuhkumtin paytaxti sayilir.
Budvrd axisqalilar da grclrin, ermnilrin v ingilislrin zlm altinda zab-ziyyt kirlr.
Hmin dvrn rus imperiyasina aid snd v mnblrd Axisqa trklri sadc olaraq mslmanlar,
trklr, bzn d grc-snnlr adlandirilir. Sovet dvrnd, yni, 1944-cild, Orta Asiyaya
mcburi srgn edilnd is trklr, azrbaycanlilar kimi qeyd edilmisdir. Son dvrlrd is mtbuat
v dbiyyatda Mesxeti trklri, Trk-mesxetlr kimi qeyd edilir. Lap sonillrd is tarixi adi il,
yni Axisqa trklri adi altinda grnmkddir. Bu tarixi ad is 70-80-ci illrd onlarin Vtn qayidis
hrkati zamani z dyrini tapmis oldu.
Rus imperiyasinin trklr olan kini vladi anasindan, qardasi qardasdan ayirdi v bu zlmn,
isgnclrin zirvy qalxdigi tarix 14 noyabr 1944-ciloldu.Butarixdn Mesxetiyada deportasiyalar
baslanir. 220 knddn planli skild 86 min mslman srgn olunur. Deportasiya olunanalardan 66, 823
nIr trk idi |173, s. 13|.
Butarixd Axisqa trklri vtnsiz olaraq Rus sovinizmin pncsind aci gnlr kdilr. 54 ildir he bir
millt v dvlt Trkiy kimi bu topluma sahib ixmir. V indi saylari 400.000-dn ox olan Axisqa
trklri, Rusiyanin 13 blgsin dagilaraq assimilyasiya olunmus skild alismaqdadirlar |68|.
Axisqa trklrinin tarixind onlarin Vtn dnm mbarizsi mrhlsi d sas yer tutur. Bu mbariz
70-ciillrd daha da srtlnir. Nhayt, 1979-cu il yanvarin 9-da SSRI hkumti axisqaliliarin istyi il
hr hansi razid mskunlasma hquqlari haqqinda Irman verir. Grcstan dvlti axisqalilarin yenidn
burazid mskunlasmasi n bel bir srt qoyur ki, onlar mtlq grc dilini v Iamiliyalarini qbul
etsinlr. Bu da Iaktiki olaraq axisqalilarin assimiliyasiyasina xidmt edirdi. Grclr Axisqa trklrinin
vaxti il grc olduqlarini v islam dinini qbul etdiklri mqsdi il hmin srti irli srmslr.
Basi blalar kmis axisqalilarin bdi mbariz tarixi bu cr zngin hadislrl doludur. Asagidaki
misralarlardatarixinbuparlaqshiIlri varaqlanir:
Bn Axiskayim, ben Ahiskayim,
Tarihin en parlaq sayIalarina sor
Ben Ahiskayim yzyilin mahkumuyum,
Simdi gr beni, simdi gr.
MoskoIgeldi,kahramancadikildi
Ugursuz bir gnn seherinde yandim, yakildim
Bilmezsiniz,ahbilmezsiniz...
KadeIaburcumdan,bedenimdenskldm.
zbeklkesindedklenkanbenim
Ferqane vadisinde Iiqan benim
Kardes hanesinde ansizin hanerlenen
Gz yasli, knl yarali mihman benim.
Simdi qurbetden qurbete srlen benim
zyavrularina ox grlen benim
Dost hain ikdi, dsman zalim,
mtleri rmcek agina rlen benim... (Y.Zeyrek)
1.3. AXISQA TRKL5,1,1
M1<,1'$,5
Axisqa trklrinin mnsyi mslsind Iikir ayriligi yaranmisdir. Miladdan vvl VII-VIIIyzilliklrd
burazid iskitlr, sakalar hkmranliq etdiyi n Axisqa adini bunlarla baglayirlar.
Miladdanvvl II minillikdn Qara dnizin cnub-srq sahillrind yasamis mosxlar (mo-sak, mosk) min
ildn ox AxisqadanFrikiyayaqdr byk bir razid Iatehlik etdiyi n bunlar mesxeti trklri d
adlandirilmisdir |27, s. 7|.
Grc yaziisi Ilya avavadze ermni iddialarina cavab olaraq Ermni alimlri v Iryad edn daslar
adli kitabinda gstrmisdir ki, ski misirlilrin msek, Tevratin mosox v ya mosx dey bhs etdiklri
xalqgrcmesxetlridir. V mesxet adi da buradan qaynaqlanir. Axisqanin qdim v orta ag tarixi
zrind nmli srlrin mlliIi olan Trk Tarix Qurumunun proIessoru Dr. Fxrddin Kirzioglu mesx
v mesketi adlari il bagli mhm Iikirlr sylmis, qdim mosoklarin, mesxlrin bu torpaqlarda ox
erkn vaxtlardan yasadiqlarini gstrmisdir |196, s. 13-17|.
Axisqa trklrinin mnsyi haqqinda maraqli mqalnin mlliIi olan MustaIa Kalkan yazir ki, mesket-
misket adi he bir anlam dasimir v tinlikl istiIad olunmaqdadir. nki Axisqa adinda oldugu kimi,
mesxet adi da cograIi bir adlandirmadir.
Sakalar (skuth) atli trk krilrindn olmusdur; alimlr son illrd TiIlis v ildir qolu arasinda, Xiram
ayi yaxinligindaki Tiral (Tiryalet) blgsinin kurqanlarindan sakalarin heyvan slublu gms
pullarin,- syalarin zrind, atin stnd kilmis rsmlrini tapmislar.
Axisqalilarin iskit-sakalarla bagli olmadigini gstrn M.Kalkan yazir ki,iskit-saka qruplarinin bu
blgni keib Avropaya daxil olduqlari qaynaqlarda aiqca bildirilir. QaIqazdaki iskit qruplari Avropaya
kedikdn bir az sonra ski gclrini qorumadiqlari n qurduqlari dvltlr dagilmis v bir ox tayIalar
hrkt nqtlriolanQaIqazdantkrar geri kilmislr. Bellikl, iskit-saka qaliqlarinin Axisqa trklri
olmasi ehtimali ziIdir, nki iskit silsilsinin zrindn sabir, avar, xzr, bulqar, peeneq, kuman,
qipaq v monqol qruplari sel kimi kemislr. n ox ken silsil qipaq qruplaridir |211, s. 160-170|.
Bzi tdqiqatilar (Avropali v rus) Axisqa trklrinin kkn iskitlrl, avarlarla, bulqarlarla, tatarlarla
v b. baglayirlar. Bu shv addim oxsayda QaIqaz xalqlari arasinda son drc kmiyytc az olan Axisqa
trklrinin varligini sbh altinda qoya bilr v bir az sonra onlar etnik olaraq yox olub itrlr. Bu cr
etnoslarin byk xalqlarin irisind riyib yox olacagi ehtimali yaranar.
Ayrica, Iiziki chtdn d Azrbaycan trklri il qarismamis Axisqa trklri bir ox nqtd qipaqlara
bnzyirlr. Axisqa trklri arasinda oguz tipoloji qurulusunun mvcudlugu da tsbit edilmisdir. Osmanli
trklri olaraq da bilinn Axisqa trklrinin osmanli Iizionomiyasi il he bir bnzrliyi yoxdur.
Tdqiqatlarda Axisqablgsinin tayIalar qapisi olmasi, bu blgd bir ox milltlrin yasamasi, etnik
ndn onlarla bagli ola bilmsi, onlarin tatar, Azri, grc v qipaq boylarina mnsub ola bilmsi
zrind d dsnlmsdr. MustaIa Kalkan Axisqa trklrinin mnsyizrind dsnrkn Iaktoru
sas gtrrk (istiIad olunan dil, mdniyyt v Iiziki-antropolojixsusiyyt) axisqalilarin grclr
bnzmdiyini, dil baximindan Oguz boylarindan bzi Irqli chtlr malik olmasini, Iiziki baximdan
onlarin daha ox Qipaq boylarina bnzdiyini qeyd etmisdir |211, s. 160-170|.
Ahiska adi grc, ermni, rus v trk qaynaqlarinda Ak-sika, Ak-kale,Akesqa,Ahaltsihe,Akalkelek,
Akalkalakv s. Iormalarinda grnmkddir |191, s. 25|.
M.KalkanAzrbaycan v Axisqa trklrinin dillri arasinda Irqli chtlri d gstrir: Bu gn Azri
trklri olaraq bilinn xalq dil chtdn Axisqa trklrindn Irqlidir. Azrbaycan trklri Oguz
trkcsini dbi dili il znginlsdirmis v zlrin xas olan bir dbiyyat v dbi dil yaratmislar. Son
drc zngin olan Azri dbiyyati, eyni zamanda danisiq dili v estetik slublari il diqqti clb edrkn
digr oguz dili qruplarindan Irqli oldugunu aiq skild hiss etdirmkddir. Axisqa trkcsi, Azrbaycan
trkcsi il mqayisd dahaqabav srt cizgilr sahibdir. Axisqa trkcsi Azrbaycan trkcsi il bzi
nqtlrd bnzrlik gstrs d, Azrbaycan dbiyyatinin kltrel sah olaraq genis blglr yayilib
etgisini Axisqa trklri zrind gstrmsi skilind dyrlndiril bilir.Gerekgelenek,gereksosial
yapi, gerekce dil yapisi olaraq Axisqa trkcsi, Azrbaycan trkcsindn Irqlnir |211, s. 162-163|.
Bzi etnoloqlar Axisqa trklrinin mnsyini tatarlarla baglayir. Yazirlar ki, mesxet trklrinin sli grc
olmayib tatartrklrin dayanmaqdadir |194, s. 7-8|. Ancaq tatarlarla Axisqa trklri arasinda n
antropoloji,n dil, n d mdni yaxinliq yoxdur. Tatarlar dnizin quzeyindn kerk bu blgy glmis,
ammaburazilrd daimi, oturaq hyat keir bilmmis, geriy qayitmislar.
Bu gn dogu Anadolu blgsind (rzurum-Oltu,Hadman,Artvin-Savsat (YusiIeli, Ardahan, Qars kimi
shrlrd) daginiq olaraq yasayan Axisqa trklrinin danisdigi trkc - vaxti il Grcstan srhdlrind
yasamis Axisqa trklrinin danisdigitrkc il eynidir.
Deportasiyahr bir xalq n ox byk Ilakt v Iacidir. Deportasiya btv bir xalqi elindn-
obasindan, yurd-yuvasindan ellikl srgn mruz qoyan Iacilrdndir. Kemis SSRI razisind
almanlar, Krim-tatarlari, eenlr, inquslar, qaraaylar, balkarlar, kalmiklar, hminin azrbaycanlilar bu
acini dadmislar |154, s. 12; 195, s. 4; 204, s. 8|. Axisqa trklri d bu hqiqtlri yasamis, lakin digr
xalqlardanIrqli olaraq hl d dogma torpaqlarina qayida bilmmis, bir torpaqdan o biri torpaga atilmis,
ssin ss vern tapilmamisdir. Uzaq-uzaq aci hqiqtlr tarixd qalib. Axisqa trklrinin yaddasinda iki
srgntarixibdilsib: 1944-c ilin payizi v sazaqli qisi, 1989-cuilinistiyaygnlri.
1944-c ilin noyabrinda Dvlt MdaIi Komitsinin srhd thlksizliyini tmin etmk n
Grcstanin cnub rayonlarindan trk halisinin krlmsi haqqinda xsusi qrari qbul edildi. Bu
qrar btvdn ayrilmis bir xalqa byk qsd idi.
Tqdirlayiq bir haldir ki, bel bir sraitd Axisqa trklri din, dil v adt-nnlrini sad v qbil
dsncsind yasada bilmislr.
Axisqa trklrinin kesmkesli tarixini, mbarizlrl dolu tarixini vrqlyrkn onlarin bir ski sz
yada dsr: Biz d bir gn dogar. Bu mdrik klamda mr boyu deportasiyalarasin grn didrgin bir
xalqin sabaha byk midi, inami, arzusu iIad olunur. O gn tez glsin, yeni nsil acili, agrili, nisgilli
gnlri bir daha grmsin.
Qdim dvrn tdqiqatilari Axisqa trklrini saq, massaget v bun trk tayIalariil d laqlndirirlr.
Arasdiricilar bun trklrini miladdan nc 530-cuillrd Araz st Kirin basini ksib qan tuluguna salmis
Tomris ananin vladlari kimi qlm verirlr.
Buntrklri yeni eranin vvllrindn QaIqazin ilk aborigen sakinlrindn biri olmusdur.
Grcsalnamlrind bun trklrin hyati, misti, mbarizsi haqqinda maraqli m"lumatlar vardir. Bu
mnblrdn m"lum olur ki, Azrbaycanda ta qdimdn yasayan trklr V srdn sonra Krn axari
boyuncacnubi Grcstan torpaqlarina axismis, orada yurd-yuva qurmaga baslamislar. Onlar qdim
Mesxetininqrbind sakin olmus, Kr ayinin sag v sol sahili boyunca yerlsib - yasamis, oturaq hyat
srmslr |144, s. 26|.
"Miladdannc hl VI-IVsr trklr - turanlilar Grc qaynaqlarina nizlitrklr, nizgzdirnlr
m"nalarinda daxil olub, buntrklr adi il mshurlasiblar.
Hmin xalq Grcstanin qdim paytaxti Msxetidn qrbd yerlsib hyat srms, get-ged adi da dyisib
msxetitrklri olmusdur |22, s. 261-263|.
Mnblrdn m"lum olur ki,buntrklr Kartlid Yeruslimin dagilmasinadk (e.. 586-ci il qdr)
Makedoniyali Iskndr qdr yasayirdilar.
Buntrklrin qdim tarixindn xbr vern Leonti Mrovelinin "Kartlis arinin hyati" srind oxuyuruq:
"Buntrklr qipaqlar adlandirdigimiz btprst qbillridir. Onlar Msxeta traIinda qdimdn yer
serk onu tikmis, gcl istehkama evirmis v Sarkine adlandirmislar" |148, s. 28|. L.Mroveli daha
sonram"lumat verir ki, Iran ari Keyxosro trklrl mhariby basladi v bu trklrin b"zilri
KeyxosrotrIindn qovuldu. 28 ev Qurqan (Kaspi) dnizindn keib Krl z yuxari Mesxetiy
gldilr. Onlar domovladika Mesxetiy mracit edib Iranlilara qarsi kmk istdilr. Domovladika
Mesxetibubard btn kartvellr xbr verdi. Onlar (kartvellr) trklrl dostlasmaq arzusunu
bildirdilr, nki iranlilardan qorxurdular |50, 1, s. 153-154|.
Q.A.Melikisvili gstrir ki, simaldan glmis cngavr hali haqqinda danisarkn tarixi grc n"nsi
b"zn "buntrk" v "xonnlar" (y"ni hunlar,huntrklri), b"zn is "xzrlr" ya da "qipaqlar"
(poloveslr) etnonimlrini isldirlr |144, s. 37|.
"KartlisSxoreba"dadabuntrk(bunturki-buntrklr -qdim trklr) adi il yanasi eli (el), tatarni
(tatarlar),turkmani(trkmnlr), turkni (trklr), osmani, peeneqi, uygurlar, uclar, qacarlar,
qaraqoyunlar,xzrlr, slcuqlar haqqinda da m"lumatlara rast glmk olur. Bu salnamd d qeyd edilir
ki,buntrklr v ya trklr glckd Iars hkmdari Keyxosronu z srhdlrindn sixisdirib ixarmaq
nQurqen,Grgan,y"ni Kaspi dnizindn Kr ayi boyunca yuxari dogru qalxan 28 ail idi.
Grcsalnamlri il tanisliq gstrir ki, hqiqtn d bun trklr qoaq, mhkm, dyantli v tmiz
tayIalar olmuslar.
"Bun"szqdim run yazilarinda ox islnn szlrdndir. Bu sz salnamilr, tarixilr, dililr v
dbiyyatsnaslar trIindn etimoloji chtdn thlil edilmisdir. Izahlarda bir-birindn Irqli Iikirlr rast
glirik. Msln, grc salnamsi "Kartlis Sxobreba"da hmin sz bel izahedilib:"Bun"grcc "buni",
"turk"grcc "turki" -trkmnsli adam demkdir. Bu sz Savvi Sulxan Orbelianinin lgtind, habel
D.ubinovada"niz tutacagi" m"nasinda izah olunmusdur. Bellikl, Buntrk -nizli trklr m"nasini
vermis olur |125, 1900, vip. 28, s. 1-5|.
Akademik N.Y.Marrin nqteyi-nzrinc, "Buntrk" etnonimi "qdim trk", "sil trk", "tmiz trk"
m"nalarindadir |141, s. 1-12|.
L.M.Meliksetbek bu izaha z e"tirazini bildirrk hmin etnonimin "hun trk" oldugunu gstrmisdir.
"Bun" sz haqqinda "Qdim trk lgti"nd Iikr rast glirik: 1) "Bun" - sas, zl, tml, bnvr
m"nasinda. Bu izah szn soqdi mnsli olmasi il baglidir; 2) "Bun" -drd, sixinti, iztirab v s. il
yanasi, hm d ln, yox olan adamin halini bildirir: ...trk kagan tkn yis olursar elt b u n yok. -Trk
kagani tken ormaninda olursa, eld drd yoxdur; 3) Bn- dolu, yogun, qalin m"nasinda. Lgtd bu
szadi"n"samitiil deyil, "sagir n" il islnmisdir |121|.
Azrbaycan tarixilri, dililri,dbiyyatsnaslari da "bun" sz haqqinda myyn Iikirlr sylmis v
bunlarin ksriyyti "Qdim trk lgti"ndki Iikirlr saslanilmisdir. Tarixi S.lyarov "bun" sznn
hmin lgtdki ikinci m"nasina saslanaraq bu szn "qmli", "drdli" anlaminda oldugunu gstrir
|80,s.6|.M.Seyidov"bun"sznntrknsli, trk soyu il bagli oldugunu qeyd edir |65, s. 34|.
V.L.QukasyanII-XIIsrlr aid Azrbaycan -grcdillaqlrindn danisarkn bir sira tayIalarla
yanasi, bun trklr haqqinda da grcsalnamlrin saslanaraq m"lumat vermis, hmin etnoslarin
qdim v sas trklr m"nasi dasidigini gstrmisdir |105, s. 23|.
E.libyzad "Elm" qzetind ap etdirdiyi Mejxeti trklri adli mqalsind Qdim trk
lgtindki izaha saslanaraq Bunsznnsas trklr, zl trklr mnasina malik oldugunu
gstrir.
Arasdirmalar gstrir ki, qdim Axisqa sz ski Saqlarin adi il baglidir. Hl Kitabi-Dd Qorqud
dastanlarinda Ak-Saka adi il taninan Axisqa ox qdim oguz blglrindn biridir. Dastanin Qazan bk
ogli Uruz bkin tutsaq oldigi boyi byan edr, xanim, hey! boyunda bu qdim sz qala adi kimi
islnmisdir: "Mgr Basi auq Tatyan ql"sindn, Aqsqa ql"sindn kaIrin casusi vardi. Bunlari
gtrbtkura gldi" |38, s. 264|.
Bahddin glin "Byk Hun imperiyasi" kitabinda sakalar haqqinda genis m"lumat verilir. MlliI
yazir: "Saka adini dasiyan tayIalardan yunan v Iran qaynaqlari M.. I yzillikdn sonra sz amaga
baslamislar. Ilk m"lumatlar Iran sahi Daranin sakalara qarsi etdiyi axinlar dolayisi il grnmy
baslanmisdir. Sakalar daha vvllr Iran sahi Alrusu da mglubiyyt ugratmis v byk bir qvvy
sahib olduqlarini sbut etmisdilr. B"zi m"lumatlara gr is bunlarin Frqan zonasinin hr halda
dagliq razisind yasamalari tez-teztkrar olunmusdur. B"zi arasdirmalar is sakalarin Sir-Dryanin
arxasinda da yayila bilcklrini irli srmsd. Orta Asiya tarixinin inkisaIina kiIayt qdr nIuz ed
bilmyn Iransnaslar sakalari Iranin yerli v ya ox qdim zamanlarda Iranda yerlsmis bir tayIa kimi
grrlr. B"zilri d sakalarin Sicistana Pamir yolu il gldiklrini dsnmsdlr. Hind qaynaqlarinda
da sakalarin Hindistana M.. 150-100-cillr arasinda endiklrin aid aiq nisanlr vardir. M.. 329-cu
ild Isgndr Sir-Drya uluslarina dogru irlilyrkn sakalar Soqdiana v Sir-Dryanin arxasinda
yasayirdilar" |10, s. 101-102|.
-Sakalarintarixind ilk dI "Sai", "Sai - vanq" adlari il xatirlanir. Qrbi Trkstana gedn sakalar is
"Sai-vanq"adi il tanidilirdi. "Banq" sz in dilind "hkmdar, sahzad" demkdir.
Adini sak tayIasindan gtrms, trk dnyasinin qdrtli srkrdsi Arsaq da mhz bu dvrd yasamis,
ParIiyav Kusanin xaqani olmusdur.
RozaEyvazovaAzrbaycanda trk etnonimlri v onlarin Iqanistanla bagliligi mslsindn danisarkn
gstrir ki, Qndharda (11-450)Ski adli tp v Kabulda (11-389)Sakiql adli knd mvcuddur.
Tdqiqatinin Iikrinc, bu toponimlrd trkdilli saklarin izlri qorunub saxlanmisdir. R.Eyvazova yazir
ki,saklardahaoxatstnd kri hyat keirdiklrindn mdni-mnvi eroziyaya ugramamis, adt-
nnlrini, xlaqi-etikprinsiplrini srlrl hiIz edib qoruya bilmislr. Saklar vvlc Trkstanda
yasayir, miladdan vvl su adi il taninirdilar. Saklarbirmddt sonra Xzr dnizinin simalindan
adlayaraq QaIqazi aldilar. Qarabagda binlyn sak (iskit) kraliasi Tomris m. v. 529-cuild Xzr
dnizinin cnubunda Iran krali Kurusu mglubiyyt ugratdi.
Saklar haqqinda bu tarixi gerckliyi tsdiqlyn R.Eyvazova Iqanistan razisindki Siyistan, Saki,
Saki v Azrbaycandaki Ski cograIi adlarinin mnsyini haqli olaraq sakla baglayir |18, s. 58-60;
17,s.61-63,138,139|.
Axisqa torpaqlarinda saklardan basqa, iskitlr, bulqarlar, suvarlar, avarlar, oguzlar, hunlar, gytrklr,
xzrlr, trkmnlr d yasamislar. Axisqa torpaqlarinda ox erkn dvrlrdn mxtliI qbillr d
yasamislar ki, onlardan biri d miladdan vvl II minillikdn Qara dnizin cnub-srq sahillrind
mskunlasmis Mosxlar(Mo-sak, Mosk) olmusdur. Onlar min ildn ox Axisqadan Frikiyaya qdr byk
birrazid Iatehlik etmislr.
Buqdim trk ulusuna veriln adlardan biri d "Mesxet trklri"dir. Onlarin qdim cdadlari, tarixi
mnblrin gstrdiyin gr, mosxlar olmusdur. Sonralar bu adla bagli Mesxet -cavaxetiblgsi
adlandirilmisdir. Bu blgd yasadiqlari n onlara bel bir ad verilmisdir.
Orxan Saiq Ggyay bel bir m"lumat verir ki, Aksaka/Ahiska -Sovetlr Birliyind, Grcstan
cmhuriyyti iind olub, baslangicda bir grc qalasi idi. 1635-ciild Osmanlilar bunu alib ildir
yaltin mrkz yaratdilar |197, s. 2|.
F.Kirzioglu mesxet trklri iIadsinin leyhindir, o, "Axisqa trklri" deyiminin isldilmsinin
trIdaridir. nki Mesxet cograIi addir v Axisqatrklrin d bu cograIi adla bagli mesxet trklri
demislr |196, s. 13-17|.
Bakan Kilerioglu mesxet isminin kulanilmasinin hatali oldugunu vurgulayaraq.- Ahiskali ismindn
istiIad edin. Mesket yox. Ahiska var. Mesketi ruslar takti - demisdir. YusiISrvroglu da qurultay
agirilacagini v Mesxet adindan vaz keilcyini 1992-ci ilin avqust ayinda Trkiy prezidenti
S.Dmirl il grsnd demisdir |70, VIII.1992|.
G.Sanayan adli bir mlliI "Mesxeti trklri" -hlli mmkn olmayan problem, yoxsa agilli gzst" adli
yazisinda sovinistcsin yazirdi ki, ictimai Iikird "Mesxeti trklri" anlayisi yaranmisdir ki, bu da qeyri-
dzgndr,nkibel etnos mvcud deyildir. Mtxssislr onlari "mslmanlasmis mesxetililr"
adlandirirlar" |70, VIII.1992|.
B"zi mnblrd "Mesxeti trklri" adinin qondarma oldugu gstrilir. Son illrd "trk-mesxetlr",
"mhsti trklri", "Trk-Mhsti" v s. uydurma iIadlr rast glinir.
Trktdqiqatisi Qiyas Aslanin Iikrinc, "Mesxet trklri" deyimi xtadir. "QaIqaztrklri", "Iran
trklri", "Anadolu trklri" kimi, "mesxeti trklri" demk d dz deyil. Daha dogru skild
"Mesxetiyada yasayan trklr" dey bilrik.
Buv ya digr Iaktlar gstrir ki, deportasiyaya m"ruz qalan QaIqaz xalqlarindan biri kimi |92,313-
314|. Axisqa trklrinin soy-kkindiy qdr z dogma torpaqlarina dnmlri mslsinin hllind
ngl evrilmisdir. Onlarin etnik kklri haqqinda da qarisiq hipotezlr son qoyulmali, bu haqda hmin
xalqin z z szn demlidir.
30-cuillrdStalinindstyi il grc sovinizmi gclnmy basladi. Trklrin byk blmnn soyadi
grclsdi. 1938-ciild Sovet konstitusiyasinin qbulundan sonra axiskalilarin pasportlarina Azrbaycan
millti yazildi, dillri is Azrbaycan dili oldu.
1940-ci ildn sonra axisqalilarin rsmi dili grc dili oldu.
cnubi Grcstan torpaginda trklrin ktlvi mskunlasmasi XI srin ikinci yarisina, y"ni 1555-ciil
tsadI edir. Bu tarixi dvr, sraiti grc alimlri "bizim tarixin n agrili shiIlri" adlandirirlar.
Axalsix pasaligi "ildir" adi il mshur idi. Bu pasaligin zlm altinda (bu, grc alimlrinin Iikridir)
guyagrclrin bir hisssi ana dilini unutdu, soy-kklrini itirdi. Demk olar ki, xeyli grc trklsdi.
Onlaraislamdinizorlaqbul etdirildi|46,27.VI.1989|.
',/,1.(,<,1'0h;7/,)
DILL5,1+$76,1'',/
XSUSIYY7/5,1,1
YR1,/06,1'$,5
Axisqa trklri dilini sevn, onun qdir-qiymtini biln bir xalqdir. Dil d Vtn kimi bu xalqin
yzilliklr boyu m"nvi dnyasi olmus, savadli da, savadsiz da bu dilin kesiyind dayanmis, onu sevmis,
yadt"sirlrdn qorumaga alismisdir. Tbiidir ki, z dillrini inkisaI etmis dbi dillrdn saymis,
hmis bu dilin varligi ugrunda zml mbariz aparmislar.Hl yazi n"nlri olmadigi drd xalqin
irisindn lyaqtli, iste"dadli yazii, sair v alimlr ixmisdir. Onlarin srlrind Vtn esqi dynr,
dil bulaq kimi qaynayir.
Axisqa qzasinin Azqur kndind anadan olmus mr Faiq Ne"manzad "Dilimiz v imlamiz" adli
mqalsind yazirdi: "dbiyyati olmayan bir milltin, dilsiz insana oxsuyacagini sylmk n dlil;
tIsil hact yox saniram. nki n byk sahid kemis hallar, indiki vquatlardir. Bundan tr rnk,
misal artirmaq n d uzaqlara getmyk: ist rkz, lzgi... dillri, sonra da bizim trkcmiz (Axisqa
trklrinin dili nzrd tutulur - I.K.). Mdnilik lzgilr, rkslr arasinda yayildiqca z dillri d
yoxluga dogru yayilacaq. Bir vaxt olacaq ki, o kimi dillrin tarixd ancaq adlari qalacaq. Neyn? nki
yazisi, imlasi, dbiyyati yox. Bir hqiqtdir: ...dadli dillrin yavas-yavas asagiya dogru dsdyn
grrz. Sevgili dilimizin aramizdan artiq qiymti gedir. Halbuki bu zamanda hr millt z dilini
saxlamaq n varini yox, canini bel Ida edr. Bu gn oxumuzun trk dili il danismaq, yazmaq
istmmyimiz sbb qayda, imla, mhbbtimizin yoxlugudur. Bu qdr grkli dilimizin gerkdn
bnvrsi olan bu qayda v imla xsusi indiy qdr bizd n n meydan glmmis? Bli,hr bir zg
dilin yardimina mhtac ola-olaglmisdir. Bu bir tbii qaydadir... trkcmizin bu zaman, bu aga qdr
ynglbirliIbasi, mzbut bir qayda v imlasi olmamagi ancaq z dilimizi bynmmk chaltindndir
|59,s.41-44|.
Bu haray sonraki nslind diqqtindn yayinmadi, dil - ana dili dsnc mnbyin evrildi.
Dil bu xalqin ydlrind, nsihtlrind xatirlanir: "Bn qocaldim, gedr oldum, sen dilini qori ogul!
Vtnddr hr insanin hyat adli nuri, ogul" (G. Sahin).
"Vtn" cmiyytinin t"sis etdiyi "Vtn esqi" qzeti birinci sayinda (bas mqald) 3 mart 1992-ciild
yazirdi: "Hr xalqin varlugunun birinci gstricisi onun dogma dili - ana dilidur. Dnya isigina gz aan
gndn esitdugumuz, anamizin tatli-tatlinnnilriynn canimiza, qanimiza kemis, bizdn tri dnya
dillrinin hpsindn ziz, dogma, gzl olan ana dilidur. Ona gr biz alisacayux ki, qazeti ilk dvrlrd
xalqin ksriyytinin oxiya bilmsi n, sasn, ana dilimizd kirill v latin qraIikasiynan, bazi rasmi
yazilariis rusca, iki haItada bir dI ap edax." |70, 1 (6), 1992|.
Qzetin hmin sayinda ap edilmis "Ziyalilar, hay verin" adli mracit-agirisda deyilir: "Grcstanin
bazi sovinist alimlri v bizim yzdn irak dsncsiz, uzagi grmiyan "ziyalilarimiz" dilimiz qarsi qara
yaxmaya alisiyerlr. Bu mnIi hallara cavab vermax n biz ziyalilar, btn xalqlara isbat etmliyux ki,
bizimkkmztrkdr.Biztrkkimid kendi tariximizi, mdniyytimizi, dbiyyatimizi, dilimizi v
millibnlugumizi myyn etmaliyux.Bununn:-dilimizingrnilmsi v tbligi: trk dili
drsluxlarinin trtibatina nail olmax; xalqimizin ayri-ayri regionlarinda trk dilinin tdrisini hyata
keirmax;regionlardaradiov televiziya verilislrini trk dilind tskil etmax; trkdilind ktlvi, bdii
v digr dbiyyatlarin apina nail olmax |70, 1 (6), 1992|.
Qzetin 27 mart 1992-ci il ( 2) sayinda Ilim Sahzad oglu "Hmdrlrim" adli mqalsind yazirdi:
"Bizimbir-birimiznanzanadilimizd qonusmamizi dnya malina - srvtin degismam. Bunun qiymti,
bahasi, narxi yoxdur. Ana dili! Gzmizi aib dnyaya baxan gndn sayca az olan xalqimizin vtn
deyib agi syldugini, aci gz yaslari tkn analarimizin besigimiz stnd siziltili mnilrini bu dild
esitdux:
OIdedimdilimyandi,
Oddutdikilimyandi.
Bn vtndn ayrildim,
Torpagim, elim yandi.
Ana dili, bu xalqin basbilnlrinin nqteyi-nzrinc, indiki vaxtda xalqi birlsdirn bagdir. Ona gr d
dilin saIlugi, tmizlugi, onun hrkes trIindn agnasilmasi, ham gndlux hyatimizda, ham da elmi-
dbi almd onun aktiv islnmsi xalqi daha da mhkm tellrinn bir-birin bagliyer" |70, 1 (7),
1992|.
"Vtn esqi" qzetinin shiIlrind ox maraqlidir ki, ana dili, onun saIligi ugrunda mbariz hr an
isiqlanir. 1992-ciilaprel-may saylarinin birind "Dilimizi grnax" adli yazini oxuyanda bu xalqin bir
dahacIakesliyin, dil hssas mnasibtin, mhbbtin heyran qalirsan. "gr xalqimiz 47 yillux
repressiyayam"ruz qalmissa, dilimiz yzyilluxlarin repressiyasina m"ruz qalmisdur. nc, grci dilinin
hatsind oldugundan dilimiz oxli grci ssi v szlri kemis, sohunki 47 yildys ayri-ayri xalqlar
arasina splndugundan bir qa qola haalanmaginan saIlugini daha da yitrmisdur |70, 3 (8), 1992|.
Qzetin3mart1992-ci il sayinda "Sndrln ocax" adli yazida Xalid Tastanov rk agrisi il yazirdi:
"Dinirvaytlrd sylniyer ki, allah insana zulum edanda vvl onun malini, sora haxlini, axirda da
canin aliyer. Dvltlr d ayri-ayriadamlari,yadakiikxalqlarirepresiyaedandavvl onun
mdniyytini, sora dilini v axirda da dogma torpagini lindn alib didrgin saliyer" |70, 1 (6), 1992|.
Mqaldn m"lum olur ki, 30-cuillrd Axisqada "dign kolxozusi", "Qizil rncbr" kimi yerli
qzetlrd d ana dilinin repressiyaya m"ruz qalmasi tez-tez yada salinirdi.
80-ciillrin grc mtbuatinda bu xalqin dili haqqinda cahilan mlahizlr, Iikirlr ap edilirdi.
Msln, "Literaturnaya Qruziya" jurnalinin 1988, 8-ci sayinda qeyd edilib ki, mesxet trklri dinini v
dilinidyismis grclrdir. Bu Iikr qarsi proIessor Samil Qurbanov "Mhsti trklri" adli tarixi-
xranolojioerkind tutarli cavab vermisdir: "Xalq z durub bir trId, knardan onun milli
mnsubiyyti haqqinda uydurmalar, Irziyylr irli srlr, htta dilini, dinini dyismy qdr agilsiz
v cahil tkliIlr edilir" |70, 1 (6), 1992|.
Heksin haqqi yoxdur ki, mbahislrd trIkeslik edib siIarisl is grsn. Hr bir ks z kkn, z
milliyytini, dilini z myynlsdirdiyi kimi,mesxettrklri d z bu islri myyn etmlidir. z
dillrinin kesiyind dayanan mesxet trklri 30-cuillrdn rayon mrkzlrind milli dild teatrlar amis
v z lhclrind qzetlr yaratmisdilar: "Qizil rncbr" (1933), "Adign kolxozusu" (1936),
"Kommunist" (1930), "Qizil bayraq" (1938), "Bagban"(1933), "Sosializm kndi" (1940) v s. |43, 3
(8),1992|.
S.Qurbanov 1944-cil Orta Asiya torpaqlarina srgn ediln mesxet trklrinin Iacili hyatini tsvir
edrkn onlarin bu yad lklrd dillrinin unuduldugunu da qeyd edir: Onlar dillrini, n"nlrini
unutmaga basladilar. Bu xalqin z dilind birc dn d mktbi yoxdur. Basqa mdni mssislrdn,
tskilatlardan is he danismaga dymz. Xalq z dilini unutmaq thlksi qarsisindadir. Onudanzr
almaq lazimdir ki, lmz "Dd Qorqud"un dili onlarin dilin daha ox yaxindir. He olmasa, "Dd
Qorqud"unxatirin bu dili mhv olmaqdan qorumaq lazimdir. Bu is indiki sraitd mmkn deyil, nki
Rusiyadaxilindkilr rusca, zbkistandakilarzbkc, Qirgizistandakilar qirgizca, Qazaxistandakilar
qazaxcaoxuyurlar.Mktblrdn bsbtn yayinanlar da vardir |44, 3 (9), 1992|.
"Vtn esqi" qzetinin shiIlrind bu dilin vziyyti v inkisaIi, hminin tbligi n ox islr grlr.
Qzetaprel-may (1992) sayinda yazirdi: zbgistanda yasiyanlar zbkcnin, Qazaxistandakilr
qazaxcanin, Azrbaycandakilr azrbaycancanin t"siri altina dsmislr. Htta o vziyyt glmisux ki,
ayri-ayri zonalarda yasiyan ziyalilarimiz grsduxda kendi Iikirlrini, hisslrini bir-birin agnatmax n
rusdilini,russzlrini qullaniyerlr. Bu dhstdr. Bu dilin lmi demaxdur. Bu halin gi alinmasa,
respublikalarin bagimsiz dvltlr oldugi sindiki zamanda umumun basa dscagi bir qonusux dili
yaranmasaxalqin birlugundan, birdasmasindan sz amax olmaz. Bu isin htsindn ancax mtbuat
orqanlari yaratmaginn, xalqi kendi dilind savadlandurmaginn glmax olur.
Ilkin dvrlrd asindi syldugumuz dili bacardugumuz qtr trk dbi dilin uygunlasdurmax, oniyad
dillrin qaluxlarindan tmzlmginn ham kirill qraIikali Azrbaycan liIbasindan, ham da yavas-yavas
trkliIbasindan istiIad etmaliyux |44, 3 (9), 1992|.
"Vtn esqi" qzeti bu dili mktblilr yrtmk mqsdil proqramlar v drsliklr haqqinda
m"lumatlar verir, drslrin keirilmsi qaydalarini gstrir. Msln, qzet 1992-ciilinaprel-may
sayindan e"tibarn "Trk liIbasi" drsliyindn myyn nmunlr verir ki, bu da dilin tbligi n
mhmhmiyyt ksb edir. Qzet yazir ki, latin qraIikalitrkliIbasi hr yolinn tblig edilmli, bizim
xalqin yasadugi hr bir respublikada trk dilinin grnilmsin mktblrd vaxt ayrilmasina
alismaliyux. Bu baximdan Azrbaycanda vziyyt nisbtn eydr. vvln, 1992-ciyildn eski liIbaya
keiliyer ki, bu da latin qraIikasini grnmagimiza byk yardimdur. Ikincisi, Azrbaycan Xalq Thsili
Nazirligunun qrriynn trk dili grnilmsiyn I-IsiniIlrd haItada iki saat vaxt verilmisdr. Bu iki
saata uygun olarax da proqram v "Trk dili" drslugi islaniyer.
Azrbaycan Dvlt Elmi Tdqiqat Pedaqoji Elmlr Institunun isisi Mhld clilov yeni liIba kitabi
hazirlamis v bu dili I-IsiniIlrd tdris olunmaga baslanmisdir.
"Vtn esqi" qzeti "Ana dilimiz" adli rubrika da amis v burada dil problemlri digr dillrl
mqayisli skild isiqlandirilmisdir. 1991-ci ilin may ayinda ap edilmis ( 3) "Yil aylari" adli
materialda Axisqa trklrinin znmxsus ay adlari masir trk dili v rus dilindki ay adlari il
qarsiliqli skild verilmisdir. cdvldn blli olur ki, Axisqa trklrinin dilind spesiIik ay adlari (zmri,
qk,kirz, oraq, xarman, bqrm, qo, karakis v s.) mvcuddur.
Qzetin 1991-ci il aprel sayinda is "HaIta gnleri" adli yazida bu dild islnn hIt adlari rus dilind
qarsiligi il gstrilmisdir: Bazarertsi - Ponedelgnik, Sali -Vtornik,rsnb -Sreda,Prsnb -
etverq,cuma-Ptnia, cumaertsi -Subbota,Bazar- Voskresenge.
Qzetin hmin sayinda bu xalqin toponimlrini, yasayis msknlrinin adlarini yrnmk n siyahi v
xrit verilmisdir. Xrit "Mesxeti -cavaxetixritsi" adlanir.
Bellikl, Axisqa trklrinin qarsisinda duran ox mhm problemlrdn biri Ana dili problemidir.
"Vtn esqi" qzetinin 3 iyul 1992-ci il sayinda "Mesxet trklrinin dili tdqiq edilir" adli yazida deyilir:
Mesxettrklri qdimlrdn yad dilli xalqlarin hatsin dsms, buna gr d qdim leksik layini v
qrammatik qaydalarini saxlamisdir. Hmin xsusiyytlrin askara ixarilib elmi izahinin verilmsi v bu
dilinilkqrammatikasinin yazilmasi mesxet trklrinin hyatinda tarixi hadis hesab oluna bilr" |48,
03.VII.1992|.
1991-ciilin23aprelind AzrinIorm mtbuatda "Mesxeti trklrinin qrammatikasi yaradilir" xbrini
verdi. InIormasiyada deyilirdi ki, Azrbaycan Respublikasi EA Nsimi adina Dililik Institutu trk dillri
s"bsinin mkdaslari zrin tin, lakin xeyirxah vziI -Mesxetitrklrin z qrammatikasini
yaratmaqdakmk etmk vziIsini gtrmsdr. Bu gn Mesxeti trklrinin taleyi oxlarina
m"lumdur. Blkd mhz buna gr indi ox razilr splnmis bu xalqin tarixi, dili, mdniyyti
alimlrin diqqtindn knarda qalir.
Is prosesind* baslica tdqiqat obyekti siIahi xalq yaradiciligi -Iolklorv danisiq dili nmunlridir.
Glck sr dilin asagidaki blmlri daxil olacaqdir: Ionetika, leksika v morIologiya |47,
23.IV.1991|.
-------------------
*Qeyd:1998-jiil Nsimi adina Dililik Institutunun bir qrup mkdasi (proI. Q.Msdiyev, I.e.d.
H.Quliyev, I.e.n. F.Xaliqov v .sdov) axisqalilarin dilxsusiyytlrini yrnmk mqsdil Saatli
rayonundae
Bellikl, bu sr indiy kimi grln islrin bir hisssidir. Mesxet trklrinin dili ilk dI kompleks
sklind arasdirildigindan dissertasiyada xalqin tarixinin, etnik mdniyytinin, dilinin tdqiqivziyyti
bard m"lumat verilmis, axisqalilarin dilinin Ionetik, leksik v sintaktik xsusiyytlri sistem skilind
tdqiq edilmisdir.

""


7. 1. ""

.
7. 2. , , ,
.
7. 3. "" ,
.
7. 4. ""
, , ,
.
7. 5. "" , ..
, ,
"" "".
7. 6. ""
.
Yadmhitd, mxtliI dillrin hatsind uzun bir inkisaI yolu kemis Axisqa trklrinin dili bu gn
ancaqtsrrIatla bagli mvqeyini qoruyub saxlamisdir. MxtliI mnblr,sndlr gstrir ki, vvllr
bu dilin intisar v islk dairsi yksk olmusdur. Bu dil 30-cuillrd "tatar dili" v "Azrbaycan dili" d
deyilib.Grcstandagrclr, Iirnglr v digr milltlr bu dild danisir, mahni oxuyur v qosqular
qosurdular.Budild Iolklor nmunlri yaziya alinirdi. Hmin Iikirlr akademik N.Y.Marrin qeyd v
gndliklrind rast glirik |137, s. 27-31|.
Dilyadmhit, durgunluq vziyytin dsnd ictimai Iunksiyasini qismn d olsa itirir, onun islklik
dairsi v yayilma areali ziIlyir. Axisqa trklrinin d dili bel olmusdur. Bu dil sas Iunksiyani yerin
yetir bilmmis, dialekt rivsind qapanib qalmis, ancaq kommunikativlik imkanligini mhaIiz
etmisdir.
Axisqalilarin dili srlr boyu laqd oldugu dillrin t"siri altina dsms, onlarin bir sira
qanunauygunluqlarini mnimsmis, bununla bel, z milli ruhunu da qoruyub saxlaya bilmisdir. Bu dil
Azrbaycan, grc, rus, zbk, uygur dillri il tmasda olmus, sz alib, sz vermisdir.
Azrbaycana kb glrkn ayri-ayri yas qruplarinin dil leksikonu xeyli dyismis, orta nslin v
cavanlarin dillrind trk, grc, zbk dillrindn, n cavan nslin dilin is stlik Azrbaycan dilindn
oxluszv iIad daxil olmusdur |9, 02.III.1990; 69, s. 14-15|.
Buhalinin dili yalniz onlarin yasadiqlari regionlarda ail-mist Iunksiyasini yerin yetirir, evd,
danisiqda mhdud daird isldilir.
Axisqa trklrinin dil xsusiyytlri ilk dI akademik Y.N.Marr, akademik S.S.cigiya trIindn
yrnilmisdir. Y.N.Marr 1904-1905-ciillrd cnub-qrbi Grcstanda olarkn bu razid yasayan
trklrin dili il traIli tanis olmus, hmin dilin Ionetik qanun v hadislri, danisiq dilinin qrammatik
qurulusu, eyni zamanda, bu dilin dialekt xsusiyytlri haqqinda ilk dI m"lumat vermisdir |137, s. 27-
31|.Y.N.Marr1928-ci ilin yazinda trklrin yasadigi Abastuman rayonuna glmis, Abastuman traIinda
yasayan trklrin b"zi dil xsusiyytlrini (Ionetik v leksik xsusiyytlr) yrnmy alismisdir.
Leksik materialin toplanmasindamlliI Adign rayonunun Varxan-Saxankndinin sakinlri Musir
Hbiboglu v Dvris hmdoglu kmk etmislr. Y.N.Marr Azgur trklrindn topladigi leksik material
sasinda 1937-ciild hcmc ox da byk olmayan, amma qiymtli, maraqli Iaktlarla zngin olan
"Zametkioturekomzike okrestnostey Abastumani" mqalsini yazmisdir. Bu mqald 53 sz, o
cmldn, b"zi ay v cograIi adlar da thlil edilmisdir. Hmin szlr grc, Azrbaycan v ermni
dillril mqayis edilmisdir. Y.N.Marr Axisqa trklrinin dili n asagidaki xarakterik xsusiyytlri
gstrmisdir. a) naliie zvuka x-,otsutstvuheqovliteraturnomzike (baxa, kirx, doxxuz); b) perexod s-
s (ister vm. lit. ister); v) vipadenie -h- v intervokalgnoy poziii vizivahie dolqotu okruhasix qlasnix
(saad-sahat) i dr. |137, s. 27|.
R.I.Sor bu dili "cri trk sivsi" |184, s. 43, 44| adlandirmis ki, bu shv S.S.cikiya trIindn tnqid
edilmisdir. S.S.cikiya ilk dI "Mesxeti dialekti" terminindn istiIad etmisdir.
S.cikiya srti olaraq halinin1944-cil qdr yasadigi Mesxeti-cavaxetini Mesxetiya adlandirmis v o
razid yasamis etnoslarin dilini hmin cograIi razinin adi il baglamisdir |114, T. V, 2, s. 831-839|.
S.cikiya1936-ci il dekabrin 1-d Leninqrad Dil v dbiyyat Institutunun trk-monqol kaIedrasinin
mumi iclasinda Anadolu trk dilinin Axalsix sivsi mvzusunda m
S.S.cikiyahmin mqald bir morIoloji hadis - ynlk halin xsusi bir Iormasi haqqinda m"lumat
vermisdir. O gstrir ki, ikinci sxs tkin mnsubiyyt skilisiqbul etmis szlr ynlk halda
islnrkn basqa trk dialektlrindn Irqlnir. Basqa trk dillrind zn gstriln "hallanan
szmnsubiyyt skilisi hal skilisi" Iormulu (ms, ata-n-a)budild zn dogrultmur v yerini
"hallanan sz hal skilisimnsubiyyt skilisi" Iormuluna verir. (mq. et: baba-an, bas-a-n).Burada
"n"ssi mnsubiyyt, -ais hal skilisi kimi ixis edir.
1926-27v 1931-37-ciillrd S.S.cikiya Axisqa trklrinin XI yzilliy - osmanli imperiyasina qdrki
dilxsusiyytlrini yrnir. O, bu dili mqayisli planda -grc,Azrbaycan, laz, ermni dillril,
hminin Anadolu trklrinin dili il qarsilasdirir, mumi v mstrk xsusiyytlri askar edir. Bu
baximdan onun tdqiqatlarinin byk elmi-nzri hmiyyti vardir.
S.S.cikiyanin tdqiqatlarinda dil laqlri d traIli yrnilib. Onun grc -trkv grc -Azrbaycan
dillaqlrindn bhs edn asagidaki srlri vardir: "Ob odnom qruzinskom tureke svzannom s
kollektivnim trudom, v trkskix zikax", "O Qruzino-Azerbaydjanskixzikovix vzaimootnosenix",
"Posnenie nekotorix slov vostonoqo proisxojdeni", "Nekotorie osobennosti turekoy rei qruzinskoqo
naseleni Mesxeti" v s.
70-ciillrd Axisqa trklrinin dil xsusiyytlri Orta Asiya alimlrinin d maragina sbb olmus, bu
haqdaF.liyev |78|, B.Xasanov |176, s. 192-194|tdqiqatlar aparmislar. B.Xasanov Axisqa trklri
dilinin lgt trkibin qazax dilinin t"sirini myyn Iaktlar sasinda yrnmisdir. F.liyev namizdlik
dissertasiyasini Qazaxistanda yasayan Axisqa trklrinin dilinin leksikasina hsr etmisdir.
Sabircanclilovun Axisqa trklrinin dilinin morIologiyasina aid bir ne qiymtli mqalsi vardir |109,
1, 1982, s. 122-128|.
Azrbaycan dililri Axisqa trklrinin dili haqqinda demk olarki,tdqiqat aparmamislar. Halbuki
Azrbaycanin Saatli, Sabirabad, Quba, Beylqan, Xamaz, Abseron v digr blglrind xeyli trk
aillri yasayir. Frqan hadislrindn sonra is Azrbaycana oxlu trk aillri krlmsdr. Odur ki,
azrbaycanlilarin da bu xalqin dil xsusiyytlri il tanis olmalari myyn zrurtdn yaranir. Axisqa
trklrinin dili il Azrbaycan trklrinin dillri arasinda oxsar v Irqli chtlr mvcuddur v bu
xsusiyytlri tdqiq edib yrnmk dililiyimiz, o cmldn, trkologiyayaxeyliIaydaver bilr.
II FSL. FONETKA
II F6/
)21(7.$
2.1. FONEML56,67(0,
Axisqa trklri indiy kimi sabitlsmis liIba sistemindn istiIad etmmislr. Grcstanda yasayarkn
grcliIbasindan, Qazaxistanda, Azrbaycanda, zbgistanda v Rusiyanin digr blglrind is rus
qraIikali liIbadan istiIad etmislr. Qeyd ediln liIbalar hmin halinin mdni hyatinda bu v ya digr
drcd rol oynamisdir. Grc liIbasi il onlarin qzetlri nsr edilmis, teatr srlri v s. yazilmisdir.
30-cuillrd Axisqa blgsind "dign kolxozusi", "Qizil rncbr" kimi yerli qzetlr bu liIbada ap
edilmisdir.
KirilliIbasinda axisqalilarin istiIad etdiyi liIba asagidaki kimidir:
AaPpp
BbRr
VvSs
QqTtt
G g U u
Dd
EeFI
X x
JjHh
Zz
I i
I i c c
Y y S s
Gg
Gg
Kkk
Ggg
Ll
Mm
Nn
N q (qovusuq ss)
Oo

Grcstandasovethkumti qurulana qdr Axisqa trklri z dillrind yazib-oxumus, 1924-cildn

sonratrkdilind olan mktblr baglanmisdir. Bu msldn danisan .nsarov "Ahisqa trklri" adli
kitabasinda yazirdi: Usaqlarimiz dogma ana dilind thsil ala bilmdilr. Axisqa trklrin usaqlarini
grcdilind oxumagi tkliIetdilr. Grc dilini usaqlar bilmirdilr. Axisqa trklrinin sl Iacilrindn
biriel bu vaxt basladi. Bir xalqin vladlari ana dilind thsil ala bilmyib grc, rus dillrind oxumaga
getdilr. Bu da usaqlarin milli zmindn tdricn uzaqlasmasina gtirib ixarirdi |24, s. 6|.
Sovetdnmind onlar rus qraIikali liIbadan istiIad etmislr. "Mesxeti Trklrinin mumittiIaq
"Vtn" cmiyytinin Orqani" olan "Vtn esqi" adli qzet bu liIba il vvlc Kabardin-Balkar
blgsinin Urvan rayonunda, rus vmillidild, sonra is Saatli rayonunun Ftliknd kndind (1991-ci
ilin mart ayindan) z dillrind v Azrbaycan dilind ap olunmaga baslanmisdir. Qzetin apinda
A.Pepenovun, A.Kadirovun, S.clilovun, G.Sahinin v basqalarinin byk myi olmusdur.
Axisqa trklri, Azrbaycan trklri kimi, indi latin qraIikali liIbadan istiIad etmy baslamislar.
"Mesxeti-trkdili- liIba (II siniI, proqram) adli proqramin lyazmasinda bu liIba haqqinda asagidaki
m"lumatlari oxuyuruq: "Mesxeti -trkdili"liIbasi latin qraIikasi sasinda trtib olunmusdursa da,
buradaAzrbaycan liIbasi il tam uygunluq tskil edn, yazilisi v oxunusu il he cr Irqlnmyn a,
o,e,, k, g, x hrIlri mvcuddur.
B"zi byk v kiik hrIlrin yazilisi (V,v; S,s; O,o; Q,q; M; p; R,r; I,i; U,u; Y,y) Azrbaycan dili
liIbasindaki hrIlrl eyni olsa da, basqa-basqa sslri iIad edir.
Mesxeti-trkdilind Azrbaycan v trk dbi dillrindn Irqli znmxsus abruptiv sslr (r, G, k, t, s)
mvcuddur.Busslrin sadlrdn(r,G,k,t,s)istr tlIIz, istrs d m"na chtdn Irqli oldugu
diqqt mrkzind saxlanilmalidir. Azrbaycan v rus liIbalarindan kskin skild Irqlnn (N, L, R, G,
V,Sv s.) hrIlrin spesiIik yazilis texnikasinin, onlarin ilkin komponentlrinin v elementlrinin
yrnilmsi xsusi diqqt tlb edir.
Aa,Ee, , O o, G g, K k, X x sslrinin yazilisi v tlIIz Azrbaycan dilind oldugu kimidir.
B v, S s, D d, G, N n, M m, P p, R r, I i, U u, Y y hrIlrinin yazilisi eyni, tlIIz is Irqlidir.
Abruptivsslrin tlIIzn xsusi Iikir verilmlidir. R-r,K-k,t-t,d-d,S-ssslrinin m"naca Irqli
xsusiyytlri diqqt mrkzind saxlanilmali, bu mqsdl d hmin sslrin m"na Irqlndirdiyi tikan-
tikan;tar-tar;tor-tor;tuj-tuj;tag-tag;ral-ral;raja-raja;ras-ras;jirax-jirax;kal-kal;gaz-gaz;gal-kal,kav-
kavv s. szlrin kontekstind yrnilmlidir.
Axisqa trklri krill qraIikali liIbada 10 sait ssdn istiIad etmislr: a, e, i, o, u, , , , i, g.
Ggsaitindn istiIady gr bu dil trk dbi dilindn v Azrbaycan dilindn Irqlnir. saitindn
istiIady gr Azrbaycan dilin yaxinlassa da, masir trk dbi dilindn ayrilir. saiti olmadigi n
trkdbi dilind 8 sait Ionem Irqlndirilir.
Saitlri bu dild n damaq (i, , , , e), arxa damaq (a, i, o, u), dodaqlanan (o, , u, ) v dodaqlanmayan
(a, e, i, i, ) olmaqla mxtliI qruplara ayirmaq olur.
Axisqalilarin dilind d dodaq v damaq ahngi, sasn, sabitdir. Msln: burgun, ttn, gvl, dgn v
s. Bir sira szlrd is, trk dbi dilind oldugu kimi, dodaq ahngi pozulur. Msln: uIax, gnah, uldi,
buzli, kurdi, qomsi v s.
Axisqa trklrinin dilind (hminin digr oguz qrupu trk dillrind) iki saitin yanasi glmsi xarakterik
deyil.Ancaqb"zi samitlrin (msln, y samitinin) dsmsi nticsind saitlr qosalasir. Msln:
Kims bilmz bu dnyanin isini,
Nelri tkms gn yasini
Dr atmislr mzar tasini.
(Simsk Srgn Kaxaretli).
Bucht canli danisiq dilin xas olan bir xsusiyytdir.Lakinbunub"zn trk dillrind diItonq saitlrin
mvcudlugu kimi d izah edirlr |73, s. 128|.
Axisqalilarin dilind o saitinin sz daxilind bir-biriniizlmsi sciyyvidir: oroc (Asi yox, oroc tutar -
ski sz), xoroz (Baxtsiz tn xorozin basiniksrlr - ski sz).
Axisqa trklrinin dilind samitlrin mumi miqdari 24-dr.Samitlri sad (k, p, t, , g) v abruptiv (k, p,
t,,g)olmaqlaikiqrupablrlr. Abruptiv samitlr Ionematik m"na dasiyir.
Msln, ag: Bundan sora kobliyan ay,
aglar bnim yrgimd (c.Xalidov).
cag: Bin doxxuz yz qirx drd! Galip gln cag
(c.Xalidov).
Abruptivsamitlrin mumi miqdari 7-dir(r,t,k,G,G,J,g).
Arxasira samitlri (n, saqir nun, x, y) v qovusuq ts samiti.
G samitinin sz vvlind islnmsi (xsusn d, rb v Iars mnsli szlrd) adi haldir. Galib,
Gnimt, GIil v s.
Yrnnk deyils, sirrin dogrusi
GIil bir-biriz alxisiyersiz (c.Xalidov).
Vsamitibudild bizim dilimizdki n ssini vz edir:
gvl: Gvl istar, dsem dvran eyliyem,Qoyoxolsunbel toyi, sennigin (c.Xalidov).
V- samiti iki sait arasinda islnrk masir Azrbaycan dilindki y -ssini vz edir. Msln: savux -
soyuq.
Savuxdan,acluxdan,yuxusuzluqdan
2.1.1.ABRUPTIV FONEML5
BudilinIonetiksistemind k, k, p, t, konsonantlari kimi paralel islnn abruptiv sslr mvcuddur ki,
busslr partlayan burun sslril (k, k, p, t, ) omonim szlrd bir ne Ionematik m"na yarada bilir.
Msln, kav (lovga) -kav (qarmaq); paa (salvarin asagi hisssi)-paa (sixilmis qati bal); tor (setka) -tor
(khr at); ag (yas) - ag (lck) v s. |78, s. 6|.
Abruptivsamitlr bu dild el inkisaI etmis Ionemlrdndir ki, istr trk szlrind, istrs d alinma
szlrd digr sslrl eyni hququ mvqed ixis edir.
Axisqa trklrinin dilind abruptiv samitlrin mvcud olmasi ilk dI R.I.Sor trIindn askar edilmisdir.
R.I.Sorun, Y.N.Marrin, S.S.cikiyanin Iikrinc, bu dild islnn abruptiv samitlr Iber-QaIqazv Dagistan
dillrinin substrat qaliqlaridir. Bu qaliqlar Ionetik substratlardir |184, s. 43-44;137,s.31;113,s.116-
122|.
Axisqa trklrinin dilind abruptivlsm hadissi -karv cingiltili samitlrin abruptivlsmsi sz nnd,
sz ortasinda v sz sonunda bas verir. Msln; baliq -palux,bal-pal,butulka- potlika, dayi-tayi, dag -
tag, spika -pika,metro-mitro,kvartira-kuarter,skamya-iskamv s.
Axisqa trklrinin dilind isldiln abruptiv sslr Azrbaycan dilinin Zaqatala v Qax sivlrind d
rastglmk olur; bu da Iber -QaIqazdillrinin t"siridir.
Axisqa trklrinin dili digr trk dillrindn samitlr sisteminin znginliyi il Irqlnir. Abruptiv samitlr
(k, p, t, , g), arxasira samitlri (n - sagir nun, x) v qovusuq samiti butoplumundilin spesiIiklik verir.
Busamitlrin ksriyyti Ionematik mzmuna malikdir.
AbruptivIonemlrin tsviri:
T- nsira, dil-dis, partlayan, kar, abruptiv samitdir. Bu Ionem T-samitindn abruptivliyi il seilir v
onunlaIonematikoppozisiyatskiledir.BusamitIonematikmzmuna malikdir. Ms.: tikan (iyn) -tikan
(pis, oglaq, kei balasi); tar (musiqi alti) -tar(dar),tor(setka)-tor(khr) v s.
T-Ionemin hm trk, hm grc substratlarinda, hm d alinma szlrd leksik vahidin hr
mvqeyind rast glinir: turmux (mala, dirmix), turnax (dirnaq), taksi (taksi), tank (tank), intli -qr.(kal,
yetismmis, dymmis meyv) v s.
P- qosadodaq, nsira, partlayan, kar, abruptiv samitdir. P -Ionemindn abruptivliyi il Irqlnir v
onunlaIonematikoppozisiyatskil edir. Msln: para (pul) - para (usaq oyunu), pal (bostanin ksiyi) -
pal (bal), paa (salvarin asagi hisssi) - paa (sixilmis bal), pas (saqqiz) -pas(topuverm), Pitik (mktub)
- pitik (senok-kk)v s.
P-Ionematikmzmuna malikdir v axisqalarin dilind srbst samitdir. Bu Ionem hm trk, hm grc
substratlarinda, hm d alinmalarda leksik vahidin pozisiyasinda rast glinir: palux (baliq), paproz
(siqaret),turxi(tam,eynil), pirpila (kpnk), sapka (sapka), sulep (parasenka) v s.
P-Ionemipv b samitlrini vz edir.
- nsira, yumsaqdamaq, partlayan, kar abruptiv samitdir. Bu samit -dannvsliyi il seilir v onunla
Ionematikoppozisiyatskil edir: urax (iraq) - urax (insan adi), ag (zaman, vaxt), ag (sbk) v s.
Buabruptivsamitleksikvahidinhr mvqeyind Ial skild islnir: iplax, inar (gicitkn), kunul
(knar), paka (paka), pika (spika), tu (dodaq) v s.
K-Ionemi-dilortasi, partlayan, kar, abruptiv samitdir. K -dilortasi samitindn abruptivliyi il Irqlnir.
Arxasira kar, abruptiv k -samitindn ml glm yerinin daha irli olmasi il seilir v yalniz inc
saitlrdn vvl v b`zn sonra islnir. Fonematik mzmun dasimir v zn k - Ioneminin varianti kimi
gstrir. Trk mnsli szlrd k ssin rast glinmir. Grc substratlarinda, rus-Avropamnsli
alinmalarda Ialliq gstrir: kee (kpk), kilo (kiloqramm), kino (kino), pitik (kk), akiska (akuska),
pik(pik)v s.
K-ssi K -Ioneminivz edir
S-diln,alveolyar,srtnn, kar, nIsli, aIIrikatdir. Axisqa trklrinin dilind bu samit Ionematik
mzmuna malik deyil v semantik chtdn Irqlndirici keyIiyyt dasimir. Lakin substrat v alinmalarda
intensivliyin gr Irqlnir. Abruptiv qarsiligi il variantliq tskil edir. Bu Ionem variantina grc
szlrind szn hr mvqeyind rast glinir: Sise (ise) -qruz,toponim,keses(kpk), kasitava
(armudnv).
Rusdilindn kemis szlrd sznnd isldiln S ssi S-il vzlnir: ement ~ siment, epg ~ sep v
s.
N (sagir nun) - dilarxasi, sonorlu, cingiltili samitdir. Bu ss qdim trk dillrind Ial islnmisdir. Trk
dillrinin sonraki inkisaI dvrlrind bu ss maraqli bir yol kemisdir. Drevnetrkskiy uvulrniy
nosovoy saqir-nunvturekomiazerbaydjanskomliteraturnomzike, kak pravilo, prevratils v n, a v
otdelgnix sluax v zvukovie kompleksi: pd, pd, pk ili soqlasnie g, g, k, j, m |111, 116, V, 1965,
s.265|.
N-samitininqeyri-mthrrikliyi arasdirmalarda qeyd edilmisdir. |104, s. 18|. Axisqa trklrinin dilind
srbst sagir nun ssi yox drcsinddir. Burada biz yalniz arxasira samitlrin t`siri il meydana
ixan sagir nun haqqinda danisa bilrik. nki hmin mvqlrd trk mnsli olmayan szlrd d adi
sonorn-ssi oxvaxtn-ssin keir.
N (sagir nun) ssinin meydana glm mvqelri.
1.G-samitindn vvl: yengi, yng, canga, dngz, yeng, tIng, dng, lngaz v s.
2.K-samitindn vvl: xinkal, ankla, inko v s.
3.K-samitindn vvl: kinkil (ditdili), tank,cankrmax(itinhrmsi) v s.
4.Q-samitindn vvl: nqadi (tam), anqurmax (anqirmaq), anqo (agilsiz), anqa (zmrdi anqa qusi,
yanqulmax)shv etmk v s.
5. G -samitindn vvl: zangal (zng), qanga (qanqal) v s.
6.X-samitindn vvl: Iunxurmax/punxurmax.
G -samiti- arxasira, kyl, cingiltili, spirant samit. Bir sira trk dialektlrind Ial islnn samitdir. G -
samiti Axisqa trklrinin dilind szn mxtliI mvqelrind isldilir. Msln: gayat (ox), gozapa
(pambiq qozasi), gus (krpi), gemi qr. Gomi (grns), grnamax (hrmk), aguz, tag (dag), ag
(zaman)v s.
ProI.A.Axundovgstrir ki, masir trk v Azrbaycan dillrind antautda g - Ionemi islnmir |4, s.
258|.
Azrbaycan dilinin sas lgt Iondunun diqqtl arasdirilmasi nticsind m`lum olur ki, ilk ss g -il
baslanan azrbaycanca sz dilimizd yoxdur. Ilk ssi g-il baslanan szlrin txminn ksriyyti
dilimiz rb dilindn kemisdir: Msln: galib, gaib, gss, geyrt v s. |54, s. 43-44|.
Axisqa trklrinin dilind bir sira tqlidi szlr /yamsimalar/ vardir ki, g - samiti anlautda isldilir: gargar,
gugun, guzulti, gurutun, gra v s.
X- samiti, arxasira, nIsli, kar, spirant. Masir trk dbi dilind islnmir. Lakin Axisqa trklrinin
znmxsus szlrind,elc d grc substratlarinda, digr alinmalarda szn mvqeyind islnir:
xoroz, xasta, xasur, maxas (qayi), kixe (turs), tisxal (armud nv), xotorlanmax (qirxmaq) v s.
X-samitianlautdadbi dildki k -samitinivz edir.
Xssin gr Axisqadilitrkdbi dilindn Irqlnir. X ssi sz sonunda b"zn qosa qq ssini vz
edir:hax-haqq.
Qvvtim var, dtim var, dilim var
Haxyolundahp alisan elim var (c.Xalidov).
Tsamitinindcingiltilisamitininmvqeyinistlmsi bu dild Ialdir. Msln: tag-dag, talda-daldav
s.
qilmiyan uca basli, Bizim taglar, bizim taglar.
Qayasina ix qanad a.,
Boranolsataldayaqa(c.Xalidov).
Gerekdanmi getdin grdn tag gsknd kvlri
Seyretdinmi tas tmlli, bdvrli vlri (c.Xalidov).
Szsonundansonorsamitionabirlsn -lar skilisini z t"siri altina alaraq l ssini n ssin evirir.
Msln:
Budnyadangedaroldux,
Qalannarasalamolsun,
Bilmiann bilsin bizi,
Bilnnr salam olsun (Yunis mr).
N samitinin qosalasmasi trk mnsli szlrd d msahid olunur:
Istiyersin halaya gl, bar oyna
Toyda togar gni, ayi sennigin (c.Xalidov).
Trkdbi dilind oldugu kimi, bu dild d musiqili-tonik vurgu zn gstrir.
Trkdbi dilindn Irqli olaraq, Axisqa dilind sagirn islnir. Msln:tlng. Saralmis tlnglr,
verandir baglar
Blbln qondugi dallar zrisan (Xasta Hasan).
Buradatlng sznd sagir n "ng" qovusugunda tzahr etmisdir.
MasirAzrbaycan dilind "agil" tipli szlr axisqalilarin dilind h samiti il baslanir. Bunu vaxti il
N.Y.Marr da msahid etmisdir. Msln: Blbln yerin bayquslar qonmis, Haxlimi (aglimi) tagayir
etdimd gldim (Simsk Srgn Kaxaretli).
B"zi trk dillrind oldugu kimi, Axisqa dilind d iki saitin arasinda bitisdirici y, s samitlri artirilir.
Msln:
Hr qapiya yz yol getdiz
Ayagiz xeyirli olsun (Yitgin Qomoroli).
MasirAzrbaycan dilindn Irqli olaraq, sz vvlind y samitinin islnmsi msahid olunur: igid-
yigid,rk -yrk, iyirmi -yigirmi.
Allah deyib oturmisux, Yrkd qm bitrmisk (I.Sahzad ogli);
Yigidkimimrd durmisiz
Gsk nisan yapdurmisiz (Yitgin Qomoroli).
n ox msahid olunan Ionetik xsusiyytlrdn biri q samiti vzin x samitinin mxtliI mvqelrd
isldilmsidir. Msln:
esq - asx: Sizdki hnr sasdim,
cosa gldi yatan asxim.
VaraxlandiVtn asxim
Baragiz xeyirli olsun (Yitgin Qomoroli).
Onudaqeydetmk yerin dsr ki, Axisqa trklri b"zn eyni szn mxtliI Iormalarindan istiIad
edirlr. Msln, Y.Qomoroli adli sair asx, Mhmmd Pasali ogli adli sair is esq isltmisdir:
Na esqinan puvarlardan su idim,
Na ilhamsiz cosamadim, Vtnim (M.Pasali ogli).
Haqq- hax: haxin (haqqin) ssi, trkn nidasi, milltin taleyi qollarimda qvvt dndi (I.Sahzad ogli).
Doqquz- doxxuz: Bin doxxuz yz qirxdrd!Qalipgln cag (c.Xalidov).
Bulamt ox szlrd msahid edilir ki, biz bunun sbbini hl d Axisqa dilind orIoqraIiya
qaydalarinin sabitlsmmsind, tnzimlnmmsind, imla qaydalarinin naqisliyind, elc d danisiq
diliil mtbuat dili arasinda Irqin aradan qaldirilmamasinda grrk. Bizc, mtbuat v sntkarlar
hmin cht diqqt ynltmli, bu prakndlik aradan gtrlmlidir.
Yigidszd b"zn igid sklind yazilir: Bax; biz hmin igid avusun mrmiy qaldurdugi anin inami
grkdr (I.Sahzad ogli).
Gvlszd b"zn knl sklind yazilir:
Nerd gzl grsn knl yetrm
Ara,dilbrlrin xosuna dolan (Usta Mrtz).
Imla prakndliyindn bhs edrkn bu xalqin byk oglu mr Faiq Ne"manzad narahatligini bel
iIad etmisdir: "Imla xsusunda dnya znd el bilirm ki, bizdn bdbxt, bizdn uygunsuz he bir
millt yoxdur. Ingilis, Iirng diblri hl o yana dursun, he bir ini-mainli, siyamli bir dib dsnmz
ki,birszn,datin imlasini iki- cr yazsin. Amma glibbizimdiblr baxin. Bir sz biri
"anlamzsn", o biri "anlamzson", daha o biri "anlamzsin", drdncs "anlamazsin" yazir. Iki-cr
yazilan minlrc szlrdn mn nmun n bir nesini yaziram: "nsl" - "nasil", "qzgan" -"qzan" -
"qazan","istyr -istiyor-istyir", "ancaq" -"ancax","demir"-"dmur", "bsq" - "basqa", "anlasilsun -
anlasilsin - anlasilsin", "doqri" - "dogru", "glmisn" -"glmisin" -"glmsn" -"glmsin" v qeyr.
Bu imla ayriligi tz Iikirlrd, tz yazilarda daha artiq grnr, hl bundan sonra daha ox
grnckdir. Bunlardan anlasilir ki, trk imlasi hl myyn deyil; hl mumn bir imla trzi qbul
edilmmisdir.
Bizd imla qarsiligi ondan tr el olub ki, biz trk lhcsin, trk dilinin qanununa tabe olmaqdanziyad
rb v Iars imlasina tqlid etdiyimiz kimi, dilimizi, imlamizi da rblrdn almaga, zmz itirib
rblsmy alismisiq. Min illrdn qalan trk adlarimizi, trk lgblrimizi, trk szlrimizi hqartl
rdbdilimiz he yarasmayan adlari tapmisiq |58, s. 78-80|.
Axisqalilarin dilind d iki samitin yanasi glmsi daha ox alinmalarda zn gstrir. Onlar bu
qosaligin (mxtliI samitli) qarsisini almaq n samitlr arasina saitlr lav edir v danisiq dilind
oldugu kimi qzet v se"rdilind d bu Iormadan istiIad edirlr. Msln: sehr - sihir: Flk bizi
sihirlamis, baglamis,
Bu sihiri aamadim, Vtnim (Mhmmd Pasali ogli).
Axisqa trklrinin istiIad etdiyi Ionemlrdn biri d Xzr tayIalarindan qalma qovusuq (ts)
samitidir.BuIonemgrcmnsli leksemlrd v toponimlrd msahid olunur. Bellikl, bu halinin
istiIad etdiyi abruptiv sslri Iber-QaIqazdillrinin, samitindn istiIadni qdim trk tayIa dillrinin,
Ggssindn istiIadni rus v qazax dillrinin, t"sirihesabedirik.
Budild n - sagir nun, qovusuq nq* Ioneminin hazirda mvcudlugunu qdim bir xsusiyytin mhaIiz
edilmsi Iakti kimi msahid edirik.
--------------------
*Qeyd:Masirtrkdillrinin bir oxunda qovusuq nq ssi tkaml ntijsind paralanaraqnv q
sslrin ayrilmisdir |86, c. 9|.
Gg samitinin sz vvlind islnmsi d qdim lamtlrdndir.
BudilinIonetikxsusiyytlri, ilk nvbd, grc alimlrinin diqqtini clb etmisdir. Y.Marr bu dilin
Ionetik qurulusu il bagli b"zi xarakterikxsusiyytlri gstrmisdir |137, s. 27|.
S.clilov hmin dilin Ionetikasina dair namizdlik dissertasiyasi yazmisdir. Ancaq dissertasiyanin
nticlri he bir yerd ap edilmmisdir.
F.F.liyev "Oerki po leksike zika turok Kazaxstana" srinin mvaIiqblmlrind bu halinin dilinin
Ionetikxsusiyytlrindn d bhs etmisdir |78, s. 8-10|.
Btnbunlarabaxmayaraq,hmin dilin Ionetik sistemind yrnilmy ehtiyaci olan msllr
mvcuddurv onlari arasdirmaga alismisiq.
Qdim sslr. ksr trkdillrinin Ionetik sistemindn ixmis n ssinin ilkin Iormalari olan nq (nq),
sagir N (nun) z islkliyini Axisqa trklrinin dilind qoruyub saxlamisdir. NQ ss qovusugu hmin
halinin dilind ng sklind tzahr edir. Bu ssdn bhs edn tdqiqatilargstrir ki, hmin sslr istr
qdim, istrs d masir trk dillrind sz basinda islnmir, amma sz ortasinda btn trk dillrind
msahid edilir |167, s. 168|. Axisqa trklrinin dilind d bu hala tsadI edirik. Msln: Oyan da,
oyanuIaxdayavrum. SaIax da yengi atiyer (c.Xalidov); Yetdi yil lmiss, yengi rimis, Ahu gzlm, n
dnrsin mzari (Asiq Mmmd SIili); Bismillah demyinn donquz bostandan ixmaz (ski sz).
Velyar (sagir) n* ssinin islnmsi. Bu ssin Axisqa trklrinin dilind hl d islnmsi Ionetik
qurulusun ziI inkisaIi il baglidir. Axisqa trklrinin dilind n g dilarxasi burun Ioneminin n (sagir n)
varianti q, g, k, g samitlrinin vvlind islnir. Asagidaki nmunlr bu baximdan xarakterikdir: kingil
(agcaqanad), yangilmax, anklamax (cirmaqlamaq), tlnng, hangi v s. Saralmis tlnnglr verandir
baglar
-----------------
*Qeyd: Sagir n (velyar n) ssi dilin arxa hisssinin yumsaq damaga yaxinlasmasi il ml gln burun
sonorudur|221,j.1,s.62|.
Blblnqondugi dallar zrisan (Xasta Hasan);
Sn qurban olem Ardahan ayi,
Aparursanhangidiyarabni
(Senlikl Smaninin deyismsindn).
Axisqa trklrinin dilind srbst N (sagir nun) ssi mvcud deyil. Hmin ss bu halinin dilind yalniz
arxasira samitlrinin t"siri il meydana ixir.
Axisqa trklrinin dilind anlaut v inlautda n (sagir nun) ssin tsadI olunur. Bu dild hmin ss bir
sira szlrd tarixi Iunksiyasini qoruyub saxlamisdirsa da, digr mvqelrd, ya n, m, v sslrin
evrilmis, ya tamamil dsms, ya da metateza hadissin ugramisdir: n~n: bnbn, sanasn,
tanritanri; N~M: qosmi-konsi, klmk-knlk; n-v:tov-ton/don;tamamil dsr: sora -sonra,yalquz/
yalagiz -yanil/yolunuz;metatezahadissin ugrayir: douz - donuz, agna - anga / anla-buszn
aynamax Iormasi b"zi sivlrd Azgur, Xirtaz v b. knd sivlrind islnir.
-ssinin mxtliI pozisiyalarda islnmsi. Masir trk dbi dilind saitin tsadI olunmur, lakin
dialektv sivlrd bu sait qeyd alinmisdir. Axisqa trklrinin dilind is saiti mxtliI pozisiyalarda
ixis edir: v, tmk, qlin, masin v s.
Bu dnyanin acluguni grdux biz,
tmk ndr, bos otuni yedux biz (G.Sahin);
gladuxca axar gzlrim yasi (I.Sahzadayev).
Axisqa trklrinin dili digr trk dillrindn samitlr sisteminin znginliyi il seilir.
Axisqa trklrinin dili regional t"sirlr nticsind x samitini mnimsmisdir. Bu cht hmin dili trk
dbi dilindn Irqlndirir.
X-ssin szn mxtliI pozisiyalarinda rast glmk olur: xasir, xarman, xasta, ximiz, maxas (qayi),
savux, baxsa, axal v s.
Yazin ortasinda xarmanlar dolar (I.Sahzadayev);
Uzaxdan baxarsin - yesil tpli,
Yaxina gedrsin, glli-ikli (I.Sahzadayev);
Biz gc glmz boran, qar, savux (G.Sahin).
MasirAzrbaycan dilind qosa samitli (qq) b"zi szlr Axisqa trklrinin dilind tk samitli x ssil
iIad olunur: aqqal (Azrbaycan dili), axal (Axisqa trk dili). axallar mlsr, ularlar qurdlar (Asiq
Mmmd SIili).
MasirAzrbaycan dilind qosa samitli (qq) b"zi szlr Axisqa trklrinin dilind qosa samitli xx ssil
d iIad olunur: doqquz (Azrbaycan dili) - doxxuz (Axisqa trk dili).
2.1.2. TAYFA DILININ QALIQLARI
-lasma tarixn Grcstan razisind mskun olmus xzrlrin dil xsusiyytlri il bagli hadisdir.
Axisqa trklrinin samitlr sistemind msahid olunan Ionetik xsusiyytlrdn biri d --lasmadir.
Lakinqeydetmk lazimdir ki, axisqalilarin dilind -ssinin istiIad areali ox mhduddur.Hr halda
sabir-xzr ittiIaqi trklrinin dil qaliqlari |26, s. 91-95|olanbuxsusiyytin bu gn axisqalilarin
dilind qalmasi maraq dogurmaya bilmir.
Bu qovusuq ssin genezisi haqqinda trkoloji dbiyyatlarda myyn Iikirlr mvcuddur. M.Rsnen,
N.Poppe, K.Menqes, A.M.Serbak -ni pratrk -nin qanunauygun inkisaIi hesab etmislr. Buna ks
mvqeyi- qovusuq arxetipindn daha sad -ya inkisaIi S.X.Akbayev tkliI etmisdir |77, s. 100-101|.
N.A.Baskakov yazir ki, vaxti il xzr dilind ""ssi il paralel olaraq "" ssi d islnmisdir |85, s.
110-111|.
E.zizovun nqteyi-nzrinc, tatar dilinin misar dialekti haqqinda tdqiqat mlliIi olan L.Maxmutova
mxtliI trk dilli areallarda -lasmanin v ona paralel olan dz-lsmnin yayilmasini dzgnsaslandirir:
"-lasmanin v ksr hallarda ona paralel dz-lsmnin bel yayilmasi ehtimal etmy sas verir ki, -dz
aIIrikatlari bir vaxtlar trk tayIalarinin myyn hisssi n sciyyvi olmusdur ki, bir sira tarixi
sbblr zndn mxtliI razilr dsmslr |26, s. 94; 143, s. 66|.
-samiti axisqalilarin dilind islnn xituban, Tse kimi toponimlrd, elc d grc alinmalarinda
(atxi) yagli pendir, intal (kk) msahid olunur: Molla YsI deqar xitubana / Hani Tse, Hani
Varxan/Bizqazansaxoluralxan(A.M.SIili).
Qosa sslr. Bu dilin Ionetik sistemind p, q, x, t, s samitlri qosa isln bilir.
P- samitinin qosalasmasi:
Doppununtarixiuzunolsada,
zbqin andiri, mirasidur o (A.M.SIili);
Sn qaldursan, biz qaldursax hppimiz(A.M.SIili).
Q- samitinin qosalasmasi: Yiyanda tmqi pozulur halin
Dsnd tqqtdn, gcdn qocalux (A.M.SIili).
X- samitinin qosalasmasi: Bir baba doxxuz ogul bslr, doxxuz ogul bir babayi bsliyamaz (ski sz).
T- samitinin qosalasmasi: Bu samit qosa skild saylarin trkibind isldilir. Lakin Azrbaycan dilind bu
samitin istirak etdiyi qosa ss bir ssl iIad edilir. Ms.: otuz (Azrbaycan dili) - ottuz (Axisqa trk dili).
Ottuzyeddid ki, tuIan qopanda
Fitn -Istlr yol ailanda (A.M.SIili).
S - samitinin qosalasmasi: Masir Azrbaycan dilind tk samitli (s) szlr bu dild qosa s -samitiil
yazilir. Bu lamt hmin dilin orIoepik normalarina uygunlasdirilib:
Asagi (Azrbaycan dili) - assagi (Axisqa trk dili);
Grsn grsn klmisim, ana torpagim
Gl-ik limd, basim assagi (A.M.SIili).
Maraqlidir ki, masir Azrbaycan dilind qosa s samiti il islnn b"zi szlr Axisqa trklrinin dilind
tk samitl yazilir: essk (Azrbaycan dili) - esk (Axisqa trk dili); At olmiyan yerd esk d atdur. At
yerin esk baglama (ski sz).
Qssinin qosalasmasi: daqqa (dqiq). -Siz on bes daqqa vaxt veriliyer! ("Vtn esqi" qzeti, noyabr
1992-ciil)*
-------------
*Qeyd:Vtn esqi qzetind aylarin tarixi gstrilmyib.
2.2. AH1*4$1818
Bu qanun Axisqa trklrinin dilinin Ionetik qurulusunda sas yerlrdn birini tutur. Szlrin
ksriyytind, hm trk mnsli, hm d alinmalarda saitlr arasinda mhkm bir qanunauygunluq
vardir. Szlrd qalin saitlr qalin saitlri, inc saitlr inc saitlri izlyir.
a) Qalin saitlrin bir-biriniizlmsi: saux-sazax, qilic, balta-xizar, tavux-uullar, ayaxyalin, puvar, mal-
tavar, kortlug, urba, boxa, bayaz, lazut, lobya v s.
b) Inc saitlrin bir-biriniizlmsi: tmk, ktn (kotan), gvc, trk, gmk, ymni, kmlk, kI,
tlng, mnms, mndil v s.
Ahng qanunun pozulmasi hallari da msahid olunur. Bu hala dzltm szlrin sonunda daha ox rast
glmk olur. Bel ki, kk szlr artirilan leksikv ya qrammatik skililr vvlki sslrl uygunluq,
ahngdarliq yaratmir, inc saitdn sonra inc, qalin saitdn sonra qalin sait glmir. Bellikl, ahng
qanunu pozulmus olur. Msln: hm suli, hm gcli (ski sz); Tava dlux, tas dlux, bu dagldi
stlux (ski sz): Zorun var is, zurnaibasi ol (ski sz): Taglari karladilr, yollari bagladilr (mani) v
s.
Bucmllrdki suli, dlux, zurnaibasi, taglari, yollari szlrinin sonuna dogru sait sslrd
keyIiyytc dyisiklik ml glmis, arxacrg saitlrindn sonra n crg saitlri islnmisdir. Bu
qanunun pozulmasi bir ne amillrl baglidir: Axisqa trklrinin yazisi uzun mddt grc liIbasi il
islndiyindn bu dilin sslrini yazida ks etdirmk tin idi, bel bir tinlik il szlrd saitlrin
ahngini pozurdu. Hmin xsusiyyt Azrbaycan yazisinin uzun zaman rb liIbasi il islndiyi
dvrlrd d olmus, klassiklrin srlrind d msahid olunmusdur.
YaddilliliIbadan istiIad nticsind szlrin sonuna artirilan leksik vyaqrammatikgstricilrd
oxvariantliliq Iormalasmamis, yalniz skililrin bir variantindan istiIad olunmusdur. oxvariantli
skililrin is n crg saitlrindn ibart olan Iormalari islk olmus v Axisqa trklrinin dilind genis
yayilmisdir. Bu xsusiyyt hmin halinin dilind bir sira Ionetik hadislr d trtmisdir. Bel
hadislrdn biri I-lsm hadissidir. Bu hadis sz kklrin i, li, i v s. birvariantli skililrin
artirilmasi il ml glir.
a) Birvariantli i skilisinin sz kklrin artirilmasi nticsind ahng qanununun pozulmasi: yazi, ogli,
kizi, szi, puvari, kurdi, Iuruci, pantasi, avisi v s.
Budrnin yazi glsin,
Ogli glsin, kizi glsin,
Ilham alan yrgimin
Binhekmetlisziglsin (cabir Xalidov);
Dupduripuvarihaxlima gldi (Ilim Sahzadayev);
Gezrdi iind avisi, kurdi,
Pantasi, Iruci, haxlima gldi (Ilim Sahzadayev).
b) Birvariantli li skilisinin sz kklrin artirilmasi nticsind ahng qanununun pozulmasi: qarli,
buzli,yanuxliv s.
Qarli- buzli daglar haxlima gldi (I.Sahzadayev);
Yanuxlihavaidi.
v) Birvariantli i skilisinin sz kklrin artirilmasi nticsind ahng qanununun pozulmasi: zurnai,
yabani,aviv s.
Zurnai zurnasini vaqonun nIslugundan ixardib vtn daglarina dogri sslndriyerdi("Vtn esqi"
qzeti, noyabr 1992-ciil);Yapraxuldikuukyrk bdnd, Vtnsizm -yabaniyamhr yerd
(XeyransaMirzyeva); Biz qus idux uaridux havada, Avi vurdu dsrtdilr yuvadan (Musiqi Iolkloru)
v s.
Axisqa trklrinin dilind ahng qanununun pozulmasi Iaktlarindan biri d burada dodaq sslrinin
stnlydr. Bu, danisiq dilindn gln bir xsusiyyt kimi qeyd edil bilr. Asagidaki nmunlrd
dodaqsslrinin stn mvqeyini gr bilrik: El ondaykn adini ayrilux havasi qoydilr (Vtn
esqi qzeti, noyabr 1992-ci il), stiaux bir masin d qapinin agzini ksdrmisdi, bilmam ki, sahabsizlux
yzndnmi, nadansa bu yollar olduxca narahat olmisdi ("Vtn esqi" qzeti, noyabr 1992-ciil).
Dodaqsslrinin stnly, sasn, lux skilisinintkvariantliligi il laqlidir. mumiyytl, bu
msllrin yrnilmsi hmin dild ahng qanununun pozulmasi Iakti il yanasi, orIoqraIik vziyytin d
aydinlasdirilmasina xeyli kmk ed bilr.
Axisqa trklrinin dilind eynicinsli saitlrin bir-biriniizlmsi asagidaki ardicilliqla bas verir:
1. Dilarxasi saitlrinin ahngi. a-a: bayaz, dava, balta, qatar. Dilarxasi saitlrin ahngi b"zn pozula bilir:
yanux, acux, artux, masin.
Axisqa trklrinin dilindki a-u sirasi b"zn Azrbaycan dilindkio-u sirasina uygun glir: tavux
(Axisqa trk dili) -toyuq(Azrbaycan dili). Ilk hecada a saitinin dyisrk o saitin kemsi,
mumiyytl, ahng qanununda paradoksal vziyytdir |72, s. 54|.
I-Iahngi Axisqa trklrinin dilind pozulur, ikinci ssi "i"vz edir: cirdi, ixdi v s.
Alinma szlrd is i - i ahngi b"zn gzlnilir. Msln: sihir (sehr). Flk bizi sihirlamis, baglamis,
Bu sihiri aamadim, Vtnim (M.Pasali ogli).
2.Dilnsaitlrin ahngi. -: zmzm, vtn, tmg, dd, nn, dr, lk, pr v s.
Axisqa trklrinin dilind Azrbaycan dilin mxsus - ahngi e-esaitlrinin bir-biriniizlmsi sklind
msahid edilir. Basqa szl desk, bir ox hallarda, oguz qrupuna daxil olan digr dillrdki e-eahngi
Azrbaycan dilindki- ahngin uygun glir: keser (Axisqa trk dili) -ksr (Azrbaycan dili): Keser
kendi sapini yonmaz (ski sz), degeneg (Axisqa trk dili) -dynk (Azrbaycan dili): Itin lm
gelince obanin degenegin srnr (ski sz).
Azrbaycan dbi dilind e-eahngi msahid edilms d, dialekt v sivlrd saitlrin bu cr sirasina
rastglmk mmkndr: gedecek, eynemek, tekbetek, geder, verer |66, s. 59|.
I-I. Axisqa trklrinin dilind sz kklrind i saitinin i saitini izlmsi qanunu bizim dilimizdn Irqlidir.
Busaitlr z yerlrini basqa saitlr verir. Msln, kuuk (kiik) sznd i saiti z yerini qalin u saitin
vermisdir.
B"zn i-iahngi gcl mvqedn ixis edir. Msln, Azrbaycan dilind islnn tlk szndki
saitininvziIsini tilkisznd i saiti yerin yetirmis, sanki i saiti digr saitin hququnu lindn almisdir.
Axisqa dilind i saiti saitinin yerin islnib eynihquqlu ss sistemi yaradir. ncir (Azrbaycan dili) -
incir (Axisqa trk dili).
Axisqa trklrinin dilind d gcldamaqsslri ziI damaq sslrini izly bilir. Sslr sz daxilind
gcl-ziI iyerarxiyasi zr siralanir. Dilarxasi saitlrin ahngi bu chtdn sciyyvidir.
A-I.Busaitlr bir-birinigcl-ziI iyerarxiyasi prinsipin sasn izlyir. Hmin sslrin istirak etdiyi
szlr oguz qrupu trk dillrindki szlrl eyniyyt tskil edir: arn /alin/, karvanbasi, karakis v s.
Budilinb"zi szlrind a-i ahngi a-i variantinda tzahr edir v pozulur: tayi (dayi), aynali (aynali),
abbasi (abbasi) v s.
A-Iahngin a-u variantinda da rast glirik: balduz (baldiz).
Axisqa trklrinin dilinin Ionetik sistemind diln saitlrin ahngi d genis yayilmisdir. n ox
msahid ediln -iv i- istiqamtlrindki siradir.
-I. Bu sslrin ahngi asagidaki tipliszlrd zn gstrir: nrdi, qlin, lik, lli, krinj, krIil, vli
v s.
-I ahngi vzin - islnmsi hallari da msahid olunur: tmz (tmiz). Bundan lav, -iahngi
yerin e-i islnmsi bu dilin trk dbi dili il yaxinligini gstrir. Msln: eski (ski), zengin (zngin).
I- ahngi: mindr, dirqn, sirtm, kinkil, sink, kirz, Niqr, bilk, bitv, jiqr, iq, ink v s.
E-I ahngi Axisqa trklrinin dilind intensivdir. Msln: elti, peskir, peynir. Bu dildki e-iahngi,
b"znAzrbaycan dilindki a-i sirasini vz edir: yesil (Axisqa trk dili) - yasil (Azrbaycan dili). E-
ahngi: ke, yeqn, enq, qej. B"zn Azrbaycan dilind alinma szlrd olan e- ahngi Axisqa
trklrinin dilind - sirasi il vzlnir: vdr (vedr).
ZiI sslrin gcl sslri izlmsi hallari da Axisqa trklrinin dilinin Ionetik sistemind sas yerlrdn
birinitutur.I-Asaitlrinin bir-biriniizlmsi bu baximdan xarakterikdir: tirpan (dryaz), xirman, silag,
yirtar, kia v s.
Qeydetmliyik ki, dil n I ssindn sona A ssinin islnmsi, ahng qanunun pozulmasi hali da
msahid olunur: kirva, sina, igna kimi szlrd msahid olunur. slind bu szlrd islnn "a" ssi ""
ssinin Iunksiyasini yerin yetirmisdir. Mq. et.: kirv, sin, iyn (Azrbaycan dili).
Dodaqsaitlrinin ahngi. Axisqa trklrinin dilind eyni mvqeli dodaq saitlri bir-biriniizly bilir.
O-Oahngi: bogoz, kosot. Bu szlrdki o-oahngi Azrbaycan dilind o-asaitlrinin siralanmasi
sklind tzahr edir: bogoz (Axisqa trk dili) - bogaz (Azrbaycan dili), kosot (Axisqa trk dili) - kosat
(Azrbaycan dili).
O-Oahngi Azrbaycan dilind o-usaitlrinin siralanmasi sklind d msahid olunur: porsox (Axisqa
trkdili)-porsux(Azrbaycan dili); oroc (Axisqa trkdili)-oruc(Azrbaycan dili); xoroz (Axisqa trk
dili)-xoruz(Azrbaycan dili).
U-Uahngi. Axisqa trklrinin dilind u-uahngi gcl mvqeyi il seilir. Hmin ahng dilarxasi qapali
saitlrin bir-biriniizlmsi prinsipi il msayt olunur: uul,buluz,buynuz,luxumv s. U-Usaitlri
gcl mvqeyi basqa trk dillrindn Irqli olaraq, Axisqa dilind sz ortasinda u sait qosaligini ml
gtirir: tauux, douuz, kauun, dauul v s.
Axisqa trklrinin dilind u-uahngi il isldiln bir sira szlris digr oguz qrupu trk dillrindn
(Azrbaycan, trkmn) Irqlnir. Bel ki, bu dild u saitindn sonra ikinci hecada i saitinin islnmsin
tsadI olunur: quzi (Axisqa trk dili) -quzu(Azrbaycan dili); uli (Axisqa trk dili) -ulu(Azrbaycan
dili), suyi (Axisqa trk dili) -suyu(Azrbaycan dili), kuyi (Axisqa trk dili) -quyu(Azrbaycan dili) v
s.
Masirtrkmn dilind u-uahngi pozulur, ikinci u saiti yerin i - saiti islnir: quzi, duri, uzin |145, s. 9|.
-ahngi. -ahngind diln, qapali, dodaqlanan saitlr bir-biriniizlyir. Eyni mvqeli saitlr
szlrin trkibind inc dodaq ahngini Iormalasdirir. dnqr, jjk, qjk, qqm, ddq v s.
MasirAzrbaycan dilind u-iahngini Axisqa trklrinin dilind - sirasi vz edir: YusiI-YsI.
Azrbaycan dilind i-iahngin tabe olan kiik sz Axisqa trklrinin dilind - sirasi il vzlnir:
Kk tas bas yarar (ski sz): Kk kvn byk agasi (ski sz).
Axisqa trklrinin dilind - ahngi d genis yayilmisdir: ygrk, yzgr, yksk, kp, kI v s. Bu
dilinb"zi szlrind - sirasi u- saitlri il iIad olunur. "SuIr" sznd bu lamt msahid olunur.
Maraqlidir ki, Azrbaycan dilind qalin saitlrdn ibart olan o-a sirasini bu dild - sirasi vz edir.
Msln:Bazargniktn (kotan) qosdum.
O-Uahngi. Bu ahng gcl-ziI iyerarxiyasi sasinda yaranir. Burada dilarxasi aiq v qapali dodaq
saitlri siralanir. Bu cr izlm Axisqa trklrinin dilinin Ionetik sistemin mxsus olan
qanunauygunluqlardan sayilir: oxur (belbagi) - Oxurundan altun dsiyer; opu (anbar) -Yerolmur,ona
gr gminin opusunda (anbarinda) oturerlr; oxu (Ilk vuran oxudur); xorum (Dnya yansa, bir xorum
otiyanmaz)(ski sz); boncuq, qolcuk v s.
O-Uahnginin Axisqa trklrinin dilind Irqlnn lamtlri d vardir. Bu dild digr trk dillrindn
Irqli olaraq, o saitindn sonra i saitinin islnmsi hallari da msahid olunur: sosi, komsi (qonsu), quri v
s.O-dansonrai-nin isldilmsi, i saitinin hllik o saitinin t"siri il labiallasmamasi demkdir.
Azrbaycan dilinin dialektlrind, hminin trkmn dilind u saitinin yerin i - saitinin islnm hallari
mvcuddur.Buday"qin ki, labiallasma t"sirinin hl d ziIliyi il baglidir: qonsi, oqri (trkmn
dilind), otiz, doqqiz (Azrbaycan dilinin dialektlrind). M.S.Sirliyev bu prosesi dodaq ahnginin
pozulmasi Iakti sayir |66, s. 48|.
-ahngi. Axisqa trklrinin dilind saitinin saitini izlmsi qzl, dgn szlrind msahid
edilir.
-ahngi. Basqa trk dillrind oldugu kimi, Axisqa trklrinin dilind d bu ahng mvcuddur: kvl,
bqrm,krkv s.
-ahngind zn gstrn b"zi szlr Azrbaycan dilind -, u- sirasi il iIad olunur. Mq. et: -
(skrk)-- (skrk).
2.3. FONETIK HADIS/5
Assimilyasiya.Sztrkibind bir ssin zndn vvl v ya sonra gln ss t"sir etmsi hadissi Axisqa
dilininIonetiksistemind d genis yayilmisdir. Sslrin eynilsmsi bu hadisnin sas mgzini tskil edir.
Hmin hadis Ionetik v morIoloji sviyylrd meydana ixir.
Fonetikassimilyasiyanticsind sz kknd olan samit ss sonraki ssin t"sirin m"ruz qalaraq
dyisir v eynilsir. Kk qosulan skili is sabit qalir. Axisqa trklrinin dilind Ionetik assimilyasiyas,
nsamitlrinin "evik"liyil baglidir. Y"ni, bu ss zndn vvlki ssi z t"siri altina alaraq
uygunlasdirir. Msln, TS (atsa) - SS (assa): Yokari assa his olur, asagi qoysa pas olur (ski sz); NG
(agnamaq) - NN (annamax): Bise agnasilmaz dnya varindan, gmlnib oturma ahu-zarinn (Usta
Mrtz).
MorIolojiassimilyasiyaszkkv leksik, qrammatik skililr traIinda msahid olunur. Szn
sonuncu samiti skilinin ilk samitini z t"siri altina alaraq eynilsdirir: NL (dznlik) -NN(dznnux):
Tagin stnd dznnuxda bir gl var (nagillardan); NL (makaronlar) -NN(makoronnar);ND
(bostandan)-NN(bostannan):Bismillahdemynn doouz bostannan ixmaz (ski sz); ND (arslandan) -
NN (arslannan): Yatagan arslannan gezegen tilki eydir (skisz);MD(adamdan)-adamnan(MN):Qari
yzli adamnan (kisidn) adam yzli qaridn lhz (ski sz). MorIoloji assimilyasiyada n ssinin
mvqeyigcldr.
cingiltilsm hadissi. Bu hadis Axisqa trklrinin dilind intensiv deyil. Qeyri-brabr inkisaIkar
samitlrin bu dild cingiltilsmsini t"min ed bilmmis, nticd bu proses z qdimliyini Axisqa
trklrinin dilind hl d qoruyub saxlamisdir. ZiI cingiltilsm nticsind samit sslr sz daxilind
keyIiyytc dyismir, msln, g samitininysamitiil vzlnmsi masir Azrbaycan dilind oldugu
kimigrnmr:ign (iyn), gd (yd), degirman (dyirman), ggrin (gyrin), sgd (syd) v s.
Nmunlr: Ign sandim sgd, yeni girdim gd (mani); Dn gec neredydin, kvlmn ggrini
(mani); Degirmanin bendin, dnr kendi -kendin (mani); Bu drnin yavsani, ygrk olur tavsani
(mani).
Labiallasma hadissi. Labiallasma hadissind bel bir ardicil proses msahid olunur ki, arxa siraya aid
aiq damaq saitindn dilarxasi v dilndodaqsamitin keid oldugu halda, diln aiq damaq saitindn
yalniz diln dodaq saitin keid vardir. Dilarxasi qapali damaq saitindn yalniz dilarxasi qapali dodaq
saitin, diln qapali damaq saitindn is diln qapali dodaq saitin keid mmkndr |72,s.14|.
Axisqa trklrinin dilind labializasiyanin b"zi tiplri myynlsdirilmisdir:
A-O.M"lumdur ki, a ssindn o ssin keid sonraki prosesdir. Indi b"zi trk dillrind (dbi dillrd)
vaxti il a ssinin istirak etdiyi szlrd o ssin keid bas vermisdir. Lakin Axisqa trklrinin dilind
ilkinIormamhaIiz edilmisdir. Bunu indi masir bdii srlrd, qzetlrd isldiln av, avci, savux,
tavux,alav,avuc,qaunkimiszlr bir daha tsdiq ed bilr. Bu cr szlrin a ssi il islnmsiqdim
xsusiyytdir; bel Iormalara qdim abidlrimizin dilind d rast glirik: av |121, s. 68, 492|. Demli,
Axisqa trklrinin dilind inkisaIin qeyri-adekvatligi nticsind yuxaridaki szlrd labiallasma hadissi
bas vermmis, proses lngimisdir. Nticd szn tarixn islnn Iormasi oldugu kimi qalmisdir.
Asagidaki nmunlr bu chtdn sciyyvidir:
Alavliyrgin atassiz yandi,
Bnim hyatimin m"nasi anam! (X.Acarli);
Biz gc glmz boran, qar, savux,
Qirx yild bunlari biz ox grmsux (G.Sahin);
Dostyolundabiravuc
Vermy canin olsun (M.SIili);
Topraga n ksn, inkarmi edr,
Laxana,baklacan,qartopi,qaun(M.SIili);
Ilk bahar olanda yaylaya qaxar
Ingi, camusi, tovar sursi (A.M.SIili);
Qazanduguz "san-shrtin" savurdilr klni (M.SIili);
Dag bizim, maral bizim,
Yadavcilr n gezr (mani);
Budrnin yavsani,
Ygrk olur tavsani (mani).
Trkdillrinin inkisaIinin myyn pillsind a-dano-yakeidnticsind av -ov,avci-ovu,alav-alov,
savux-soyuq,avuc-ovuc,qaun-qovun,savurmax- sovurmaq, yavsan - yovsan, tavsan - dovsan tipli
szlrd labializasiya hadissi bas vermis, a saitindn o saitin sirayis olmusdur.
Azrbaycan dilindn Irqli olaraq, Axisqa trklrinin dilind szn ikinci hecasindaki a ssi o ssin
kemisdir. Ms.: bogaz (Azrbaycan dili) - bogoz (Axisqa trk dili). Padisahin bogozundan kmk
kemiyer ("Sah Abbasinn Usta" nagilindan).
Bundanlav, Axisqa trklrinin dilind asagidaki ss keidlri msahid olunur:
A- keidi:
orabin naxislari,
ixamam yoxuslari.
Qardasa selem gtr
zerbeycan quslari (mani).
Toponimik adlarda msahid ediln a- keidi Ionetik antonamaziyalari yaradir. Bu o demkdir ki,
toponimintlIIz Iormasi, hmin dil-nitq sraitind -a uygunlugu sas gtrlr. Bu cr
antonamaziyalar-esaitlrinin keidind d msahid edilir.
Ag dv dzd qaldi,
YkiTevrizd qaldi (mani)
A- keidin asagidaki alinma szlrd d rast glmk olur: cmt (camaat), drmn (drman), slvt
(salavat),skr (askar), slm (salam), sd (sda),min (mina), klndr (kalendar), masin (masina) v
s.
-Akeidi:xasta(xst), xarc (xrc), sarab (srab), haIta (hIt), Ali (li), xalbur (xlbir), geca (gec).
ProI.M.YusiIovgstrir ki, Azrbaycan dilind a- istiqamtindki keid ziIdir, lakin bir sira oguz
qrupu(trkmn) v qipaq qrupu trk dillrind a reIleksi stn mvqe tutur. Ms.: qm (Azrbaycan
dili)-qama(trkmn), qIlt (Azrbaycan dili) -qaIlat(trkmn dili) |72, s. 16|.
-Ekeidibudild daha ox msahid olunur: edebiyat,senet,kesa,esgi,zengin.Tdqiqati AsiI Hacili
buss keidini yuxari v asagi kndlrin (Axisqa trklrinin yasadigi kndlr nzrd tutulur - I.K.) tbii
cograIi xsusiyytlri deyil, myyn etnoqraIik v dil alarlari il saslandirir v yazir: Asagi kndlrd
yuxarilarin dialekt Irqlri sasn s - s (istiyuruk - istiyirux), e- (e m i -mi) kimi vzlnmlrd tzahr
edir.Trkdbi dilin n yaxin siv Axisqa-Azqur sivsidir |27, s. 41|.
Asaitindn e saitin keid trk dillrinin ksriyytind qeyri - adekvatdir. Odur ki, bu istiqamtd olan
keidlrd bir dili digr dildn stn hesab etmk mmkn deyil. Bu chtdn masir Azrbaycan dili
Axisqa trklrinin dili il mqayisd bu keid baximindan sabitliyini qoruya bilmisdir. Mq. et: yasil
(Azrbaycan dili) - yesil (Axisqa trk dili). Dnya bn dar gliyer, Yesil dasdan qan gliyer (Trk
marsi).
- keidi: dvlt (devlt), bnvs (mnms) v s.
I-U keidi. balux (baliq), bagarsux (bagirsag), baba lux (babaliq), balduz (baldiz), yazlux (yazliq) v s.
Axisqa trklrinin dilind eyni szd -dn a-yav i-dn u-yakeidd bas verir: xrbil (Azrbaycan dili)
- xarbul (Axisqa trk dili).
Axisqa trklrinin dilind saitlrin kem istiqamtlri zml chtlri il nzr arpir. Digr trk
dillri il mqayisd b"zi sait keidlri lngimis v n vaxtsa hmin proses bas ver bilr. O zaman
szlrin ilkin Iormalari yeni strukturla vzlnckdir. Bir sira keidlr is dialekt sciyylidir. Lakin
mumihaldabuhadis Ionetik sistemin tkamlil bagli skild yaranir.
Axisqa trklrinin dilind samitlrin spesiIik kem oriyentasiyasi mvcuddur. Bu oriyentasiyalar
samitlrin mxrclri il laqlidir. Samitlrin keidlrind sas prinsip "gcl -ziI" iyerarxiyasina
saslanir, y"ni Ionoloji-akustikchtdn gcl olan samit ziI samiti stlyir |72, s. 16|.
Samitlrin keid istiqamtlri, baslica olaraq, asagidaki iyerarxiyaya saslanir:
B-Pistiqamtind keid: parmax (barmaq), pac (bac), pal (bal), orap (corab), spt (sbt), panqa
(banka),patinka(botinok),qssap (qssab). Nmunlrdn grndy kimi, bu dild b samitinin reIleksi
kimi p samiti islnir v bu da hmin dild cingiltilsm meylinin ziIliyi il baglidir.
B"zi alinma szlrd ksin keid istiqamtlri (p-dn b-y) msahid olunur: basport -pasport.
Q-Kistiqamtind keid: kara (qara), kuyi (quyu), kilic (qilinc), kardas (qardas), buruk (buruq), kayganaq
(qayganaq), khv (qhv), kazan (qazan), kiz (qiz), kuzi (quzu), koy (qoyun), kayin (qayin), kabux
(qabiq), kazayagi (qazayagi) v s.
Axisqa trklrinin dilind ksr vaxt q ssi vzin x ssi islnilir. Bu vziyyt sz sonunda msahid
edilir: kabux (qabiq), yaprax (yarpaq), budax (budaq), kavax (qabaq), kuyrux (quyruq), kirix (qiriq), ixux
(ixiq), yanux (yaniq), oglax (oglaq), bajanax (bacanaq), kabalax (qabalaq), bonjux (muncuq) v s.
Axisqa trklrinin dilind h samitin x ssi mvqeyind rast glmk olur. Msln, harman (xirman),
haslama - kartopi haslamasi (xaslama). Masir trkmn dilind d hmin mvqed isldiln szlr
tsadI olunur. hendek (xndk).
ksin, masir Azrbaycan dilind h samiti il baslanan v bitn el szlr vardir ki, bunlar Axisqa
trklrinin dilind x ssil iIad olunur: xasir (hsir): N kilim qalmisdr, n sgi xasir (M.SIili), sabax
(sabah),ancax(ancaq).
Gssinin q samiti il vzlnmsi. Bu hadis Axisqa trklrinin dilind genis yayilmisdir: qrm
(grm),q-lin(glin), qqrin (gyrin), ql (gl), qns (gns), qz (gz) v s.
M.S.Sirliyev bu hadisnin Zaqatala v Qax sivlrind msahid olundugunu gstrmisdir: qn, qrdi,
qz,qo-mus v s. |66, s. 84|.
Alinma szlrd x samiti g samiti il vzlnir: bugan-tel (buxalter), bugantellux (buxalterlik).
Axisqa trklrinin dilind q ssinin x ssi il vzlnmsin d rastglirik: Yuxarida qeyd edildiyi kimi
qosa q sslri vzin x ssi isldilir: saxal (saqqal), axal (aqqal). Qosa q ssi qosa x ssil d vzlnir:
doxxuz(doqquz).
G ssinin x ssil vzlnmsin az da olsa bu dild tsadI olunur: axsuvax (ag suvaq):cumadan-
cumayaglr sdlr, Axsuvaxli, mrmr tasli adalar (Usta Mrtz).
Yssinin q ssi il vzlnmsi. Bu vzlnm tarixn qdimdir. Axisqa trklrinin dilind bu qdim
xsusiyyt hl d qalmisdir. Asagidaki szlr bu baximdan sciyyvidir: sqt(syd),iqit(iyid),iq
(iy),dqn(dyn),iqn (iyn): Ilim-ilimiqnsi, ilim xatun dqmsi (bulmaca), Iqn sandim sgd,
Yengigirdimgud (mani).
S-S vzlnmsi: Vaxti il akademik Y.N.Marr Axisqa trklrinin dilind bu keid prosesini msahid
etmis v istr (ister) szndki s-svzlnmsini nmun gstrmisdir |137, s. 27|.
Sv S samitlri mxrclrin gr yaxin sslrdir. S samiti S samitin nisbtn bu dild gcl
artikulyasiyaya malik oldugundan b"zi szlrd stn mvqe qazanir v s samitinin yerin islnir:
Gvl istar, dsem dvran eyliyem,
Qoyoxolsunbel toyi sennigin (c.Xalidov);
Yuxi yastux istmz (ski sz); Ygrk at qami istmz (ski sz); Getdi gl, gldi blbl, istr agla,
istr gl (mani), hr kes (ks) vtnd yasar, biz qaldux kslrd (mani). Bel bir keid d tarixn
qdimdir, tarixi abidlrimizd, Azrbaycan klassiklrinin srlrind, hminin qrb qrupu dialektlrind
bel keid prosesi msahid olunmusdur: saj (sac), sanci (sanci) |72, s. 83|.
Hmin szlr sansu sklind qazax, s a s sklind is qaraqalpaq dillrind d rast glirik |72, s.39|.
S-Zvzlnmsi: Axisqa trklrinin dilind s samitindn z samitin keid sz vvlind v sz sonunda
zngstrir. S samiti akustik -Ionolojichtdn z samitindn gcl olsa da, Axisqa trklrinin dilind
ksin msahid olunur: zarxos (srxos) - Zarxos puvarlar, Zarxos QaIur; zandux (sandiq), zanki (sanki) -
MndIn gvdsi boslasdi, zankioni dov vurdu ("Vtn esqi" qzeti, noyabr 1992-ciil),zanmax
(sanmaq)- sgr gedni glrmi zandim, ksiln kllri qoyunmi zandim (Iolklor nmunsi); giraz
(gilas)v s.
B"zi hallarda ksin keid prosesi d msahid olunur. Msln: Azrbaycan dilind sonu z samiti il
bitn b"zi szlr bu dild s ssil iIad olunur:palas(palaz).
c-Jvzlnmsi: Azrbaycan dilinin dialektlrind msahid ediln bu vzlnmy Axisqa trklrinin
dilind d rast glmk olur. Asagidaki szlri bu vzlnmy nmun gstrmk olar: juz (cviz),
jamus (camus), jana var (canavar), bjk(bck), jjk (cck), kr jk (dmiri), rmjk
(hrmck), yonja (yonca), haj (haci), jzdan (sumka), tjjr (tacir), xoja (xoca).
B-Mvzlnmsi. Masir Azrbaycan dili il mqayisd Axisqa trklrinin dilind bu cr vzlnm
qeyri-brabrdir.Y"ni, hm b, hm d m reIlekslri bu dild eyni sviyyd qorunub saxlanmisdir. Mq.
et: bonjuk (Axisqa trk dili) -muncuq(MasirAzrbaycan dili), mnms (Axisqa trk dili) -bnvs
(Azrbaycan dili), bin (Axisqa trk dili) -min(Azrbaycan dili).Nmunlr: Bnim svdli yarim,
Gecyi blr glr (mani), Puvar, zarxos axarsin, Mor mnms qoxarsin (mani).
F-Pvzlnmsi. P samitindn F samitin keid Axisqa trklrinin dilind szn vvlind zn
gstrir: Posi - Iosi: Fosilr, ay Iosilr, ldegmmis Iosilr (mani).
D-Tvzlnmsi. Axisqa trklrinin dilind islnn t samiti ksr szlrd d samitinin reIleksi kimi ixis
edir.Bel vzlnm szn vvlind v sonunda zn gstrir: tuar (divar), ton (don), tolma (dolma),
tirmix (dirmix), tayi (dayi), tavar (davar), tay (daya), tabak (dabaq), tavsan (dovsan), armut (armud)
palut (palid), tas (das), st orbasi, (sd sorabasi), tarax (daraq), trt (drd), tokuz (doqquz), tuz (duz) v
s.
N-Vvzlnmsi: kvl (knl), dovuz (donuz): Kvlm qqrin oldi, Durmuyer yad vtnd (mani):
Kvl istar, dsem dvran eyliyem (c.Xalidov). Dovuzun bitin ln alma ki, basan ixar (ski sz).
Ss dsm. Qdim Ionetik hadislrdn olan ss dsmnn sz daxilind yaranmasi, baslica olaraq,
sslrin tutduqlari mvqe v mnasibtl, hminin sslrin gc iyerarxiyasi il laqdardir. Bel ki, nitq
prosesind b"zi sslr gcn itirir v vvlki mvqeyind qala bilmir. Sslrin dsm nticsind
szlr sad skil alir v bu prosesd "artiqliq" deyiln qsuraradangtrlr.vvlc nitq daxilind
ml gln bu hadis sonradan dil normasina evrilir.
Axisqa trklrinin dilind ss dsmnn asagidaki tiplrin rast glmk olur.
a)Sslr szn ortasinda dsr. Sz ortasinda n, l, h, r, v, d, y samitlri dsr. Bu samitlrin b"zi trk
dillrind dsm, Iikrimizc, nitq prosesi il laqdar olsa da, Axisqa trklrinin dilind artiq bdii
srlrin v mtbuatin dilin yol tapmis, bellikl, dil normasina evrilmisdir.
Nssinin dsmsi: Sora (sonra) gmklri yigiyer, ancaq dz yigmiyer ("Vtn esqi" q. noyabr 1992-ci
il),QrIil (qrnIil) qoxi neynar (Taxtalar muxi neynar) (mani).
H.Mirzzad n ssinin szd dsmn qdim hadis hesab edir v asagidaki nmunni d gstrir:
Tortasin atandan sora. Yz dirhm zeytun yagi tkb. ordan alis-veris kslr (RF, N 2225) |52, s. 31|.
Lssinin dsmsi: Ilk bahar olanda yaylaya qaxar, Ingi, jamusi, tovar srisi (Asiq Mmmd SIili), Qax
ayagi ey mzlum xalq, Sr atarlar yatma nahax (Asiq Mmmd SIili), Nsrddinoxuyer,koayaq
kaxiyer (nagillardan).
Vssinin dsmsi: Bu samit iki qalin sait (u, a) arasinda dsr: puar (puvar), qaun (qavun), daul (davul),
tuar(divar).Nmunlr: Dznd gezibd, mesy ixin, Puardan, dryadan ailmaz gzn (Asiq
Mmmd SIili), Torpaga n ksn, inkarmi edr? Laxana, baklacan, qartopi, qaun (A.M.SIili),
Sslnsin toylarda zurnanin ssi, Patladin dauli qizissin meydan (A.M.SIili), chd edib qaxanda tuardan
dutma(A.M.SIili).
Dssinin dsmsi: qnz (gndz). Qnz gnslidir,gec isixli, Isiga qrq olmis nur Kobilyani
(A.M.SIili).
Rssinin dsmsi: bilzk (bilrzk), patlatmax (partlatmaq); Sslnsin toylarda zurnanin ssi, Patladin
dauli qizissin meydan (A.M.SIili).
Yssinin dsmsi. Axisqa trklrinin dilind o, u saitlri arasinda y samiti ds bilir: saux (soyuq), taux
(toyuq).
Baxarim yagan qara
TopraxsauxnIsli
Hsrtim svn yara (A.M.SIili).
b)Sslr szn vvlindn dsr. Bu ss dsmn ox az tsadI olunur. Yalniz rmjk (hrmk)
sznnvvlind h samitinin dsmsin tsadI etmk olur.
v)Sslr szn sonunda dsr. Alinma szlrd bu dsm daha genis yayilmisdir.
H samitinin dsmsi. Mt (h), padisa (h): Daima mt edem molla Klsi. Dliganilri bnzr huri qilmana
(A.M.SIili); Padisa qizi onlaradiyerki,el bir saray yapacaqsizki, he bir vilaytd olmasin ("Sah
Abbasinn usta" nagilindan).
T samitinin dsmsi: srbs (t), maniIes (t), oblas (t).
saitinin dsmsi: nec (nec): Bir miras sorayim, miras deqirman, Asixlarin sadix yari nec olmis
(A.M.SIili).
Azrbaycan dilind sonu l samitil bitn b"zi szlr cm skilisi (-lar) artirilanda qosa samitli sz
ml glir. Ms.: yollar, ballar, mallar. Axisqa trklrinin dilind qosa l samitlrindn biri dsr. Ms.:
yolar (Taglari karladilr, yolari bagladilr (mani).
Ssartimi. Ssartimi hadissi dild ss dsmnn ksidir. Ss artimi hadissin tkc trk mnsli
szlrd deyil, hminin alinma szlrd d tsadI olunur. Alinmalara artirilan sslr sz alan dilin
qanunlarina uniIikasiya olunur. Axisqa trklrinin dilindki alinmalarda bu Ionetik hadis genis
yayilmisdir. Sslr szn vvlin artirilir, bu dilin orIoepik tlblrini iIad edir.
Axisqalilarin dilind ssartiminin mqami v sabitlsm drcsi nzr alinmir. mumilsmis qanunibir
hal sayilmayan (masir Azrbaycan dili il mqayisd) mqamlar yazida da qeyri-qanuniolaraq
sabitlsmisdir. Bunlar alinmalarda n ox msahid olunur.
a) Alinma szlr artirilan sslr: istikan (stakan), iskam (skameyka), istapil (stapel): Ermanilarkndi
dinin taparlar, Istikani bir-birindn qaparlar (A.M.SIili);
Furunstnd Iurun,
ngllr geri durun
Bugec yar glcx
Altuniskamlarqurun(mani).
Axisqa trklrinin dilind protezanin digr nvlri il d qarsilasiriq. Rus alinmalarinda ssartimi szn
hcmini, ktlsini artirir. HaItamat (avtomat), hayripulan (aeroplan) v s.
Axisqa trklrinin dilind n ox msahid olunan ssartimi h-lasma hadissi il baglidir. H ssi, sasn,
assi il baslayan axl (agil), aar, ax (ah), arx tipli szlrin vvlin artirilir. Msln, Arin haxli tarimar,
gen svd bnddir (mani): Biri bagliyan kapiy, Biri haar, aglama (mani); Buynuzsuz koun haxi (ahi)
buynuzlikodakalmaz(ski sz); Su glr harx (arx) uzuni, Qzl rtr yzni (mani); Uzaxdasan, yaxin
gl El haxlidr* tez dyar (mani); Xizmtd dolanur, verr badlr, haxlizu aldurur. olman divan
(A.M.SIili).
Axisqa trklrinin dilind h ssi iki sait arasina da artirila bilir: sahat (saat). Iki sahat yan-yana, Istmz
rahatlanma(mani).
Yssinin artirilmasi. slind bu ss asagidaki trk szlrinin trkibind qdimdn mvcuddur: Yzk
(zk),yigid(igid),yz(z),yuca(uca):Budrnin tagi yuca (cabir Xalidov); Baxali, barli yigit,
hayvali,narliyigit(mani);Yz-gzziskitmen misIirim,gedrim (mani).
Azrbaycan dilinin masir sviyysind y samiti yrg, yigirmi, yzk v s. szlrdn dsmsdr. Lakin
dialektlr qismn istisna tskil edir.
Azrbaycan dilind el alinma szlr rast glirik ki, Axisqa trklrinin dilind hmin szlrd artiq
sslr zn gstrir. Y"qin ki, bu lamt ssartimi hadissinin nticsidir. Msln, Azrbaycan dilind
"vaxt" sz islnir. Axisqa trklrinin dilind bu sz "i" saiti artirilmaqla isldilir: Vakit glr snin d
suyunisinur(A.M.SIili).
Bssi d bu cr mqamda artirilir. Bel ssartimina Azrbaycan dilinin dialektlrind tsadI etmk olur.
Axisqa trklrinin dilind asagidaki nmuny diqqt edk:
Bir suval (sual) sorayim, miras deqirman,
Asixlarin sadix yari nec olmis (A.M.SIili).
Qeydetmk lazimdir ki, b"zi alinma szlr i, u saitlrinin artirilmasi da msahid olunur: kiris**
(krisa), kulup (klub), urus (rus): Urus hkumti asin bu yoli (A.M.SIili).
--------------
*Qeyd: Yazida sabitlsmisdir.
**Qeyd: Yazida qeyri-qanuniolaraqsabitlsmisdir.
Yssinin artirilmasinda digr trk dillrindn Irqli xsusiyytlr vardir. Itirmk sz yitirmx, udan
sz yutan Iormalarinda yazili dild d isldilir: Ogul, bu torpagin havasindan yutan (udan), suyundan
ianhr bir trk ogli bu yurdi gz-bbki kimi qorimalidur (G.Sahin).
Xssinin artirilmasi il bir sira szlr Azrbaycan dili il mqayisd Irqli skil alir: liboxs (libos):
Esidn kimi buriya qaldim ki, liboxs getmiyasiz ("Vtn esqi" q. noyabr 1992).
ssinin artirilmasi: mandarin (mandarin)
Qssinin artirilmasi: nq (n)
Kssinin artirilmasi: ynk (yun)
Qv K sslrinin n v yun szlrin artirilmasi slind qdim lamtdir, qovusuq nq, ng sslrinin
hmin szlrin trkibind islnmsi il baglidir. Lakin masir dvrd bu lamt ss artimi kimi diqqti
clb ed bilr. Hmin szlrin aldigi v yaxud da qaldigi Iorma bu dil n normal sayilir. OrIoepik
normav qaydalari ks etdirmk baximindan ss artimi hadissinin Axisqa trklrinin Ionetik sistemind
mhmhmiyyti vardir.
Yerdyism hadissi. Dililikd metateza adlanan bu hadis orIoepik normalar sasinda Iormalasir. Bu
hadis nticsind, sslrin ilkin sirasi pozulur. Yerdyism hadissi sz ortasinda bas verir, szn
trkibind Ionoloji Irq meydana ixir. Bu hadisnin meydana ixmasini M.YusiIov bel izah edir:
Yerdyism hadissi, baslica olaraq, o zaman meydana ixir ki, etimoloji chtdn sz kknn sonu
gclsamitl bitsin, skili vvli ziI samitl baslasin. Bu zaman sz kk sonu ziI mvqe olduguna
gr gcl ss qvvtli mvqey, y"ni skili vvlin kemli olur |72, s. 91|.
Axisqa trklrinin dilind yerdyism hadissi pr, ks, hn, x, kz, ms, nr, xs kimi sslrin yanasi islnmsi
mqaminda bas verir. Bu sslrin yanasma hdudunda Iormalasan yerdyism hadissi Axisqa trklrinin
dilind dil normasina kimi inkisaI etmis, lakin ilkin Iormalarin saxlandigi hallar da olmusdur.
Axisqa trklrinin dilind yerdyism hadissi hm trk mnsli, hm d alinma szlrd zn gstrir.
Trkmnsli szlrd sslrin yerdyismsi tarixn qdimdir. Qdim abidlrimizd, klassiklrin
yaradiciliginda islnmis b"zi szlrd, msln kks sznd bu vziyytl qarsilasmaq olur. Y"ni, bu
sz kks Iormasinda qdim trkdilli abidlrd rast glirik. SK yanasmasi Iikrimizc, ilkin Iormadir.
Trkdillrinin sonraki inkisaIi bu sslrin yerini szn trkibind dyismis, KS - sklin salmisdir.
Maraqlidir ki, Axisqa trklrinin dili bu inkisaIdan knarda qalmis, bel yerdyism prosesi hmin szn
trkibind bas vermmisdir, nticd yanasmanin ilkin Iormasi mhaIiz edilmisdir. Asagidaki masir
se"r nmunlri bu Iikr haqq qazandira bilr:
Sn, ey gzl arzu, gmn,
Dag kskn kn duman (c.Xalidov);
Ksknd dqnn bu yarali yrkdr (A.M.SIili);
Mlklmt gldikendiqskm
Ln seytan gldi iman ksdim (A.M.SIili).
Qavgada olubda lmi grn
Hr drd, zb, qskni vern (A.M.SIili).
SK-KSss dyisknliyi yskk sznd d zn gstrir. Axisqa trklrinin dilind d bu sz ilkin
Iormasini -y"ni ssdyisikliyi bas vermmis Iormasini saxlamisdir. Msln:
Yskk minaradan atdim kndimi,
ox aradim bulamadim Indimi (Usta Mrtz).
Azrbaycan dilinin indiki mrhlsind yskk Iormasi yksk sklin dsmsdr. Grndy kimi,
Axisqa trklrinin dilindbuqdim xsusiyyt d qalmisdir.
KSsslrinin yanasma srhddind bas vern yerdyism hadissi "diskinmax" sznd d zn bruz
verir:
Basimda tolanur ne xil Iikir
Pozulurrahatlux,yrk diskinur (A.M.SIili);
SX v XS sslrinin yanasma srhddind bas vern yerdyism hadissi basqa trk dillrindn Irqli
olaraq Axisqa trklrinin dilind mvcuddur. Msln, basqa - baxsa.
Baxsa planet srmdilr ki,
Azaxyolumuzi,grmiyaxsni (A.M.SIili).
PRsslrinin yanasma srhddind bas vern yerdyism hadissi: toprax (torpaq), yaprax (yarpaq);
Insanlardur yurda naxis, Uli toprax, sn alqis (cabir Xalidov).
Szdaxilindki sslrin qarsiliqli halda z mvqelrini dyismsi hadissin - metatezaya Axisqa
trklrinin Ionetikasinda kontakt v distansionIormalardarastglinir.
Metatezahadissin sas e'tibari il sonorlar (r, l, m, n), kar samitlr (t, p, k) v kar spirantlar (s, s, h, x, j)
m'ruz qalir.
Butoplumundilind metatezaya trk mnsli szlrd, substratlarda v alinmalarda rast glinir.
Kontakt metateza: Bu nv metatezanin asagidaki tiplri islkdir:
1. jk~|j(,kj): byxjibicki, oxjuruckur (kmr, qayis). Trk dilinin Anadolu dialektind:
bihcibikcibicki; ohcur (Divriki agri) uckur |212, s. 1-7|.
2. gr~rg: rganmax~grenmek. Anadolu dialektininin Dmanisi sivsind rgnmx |110, s. 64|.
3.hr~rh:marhamamahrama(burundsmali): Anadolu dialektind: ZehraZerha,
mamerhemmamahrem (aIeroglu, 4); Azrbaycan dilinin dialektlrind shrashra,
rhayi//arhayihrayi |66, s. 118,124|.
4.Kr~rk:tarkaltekrar;Anadoludialektind: terkeltekrelterrar |212, s. 4|.
5. Ks~(sk)~sg: Disginmaxtiskinmektiksinmek; asgkeskkeksik, jsgarjskarjksek,
sgrmaxskrmaxskrmek.Anadoludialektind: ysgek, sgr, esgileksil |212, s. 4|;Azrbaycan
dialektlrind: diskindi// disgindidiksindi; sgin ksin, sgriyytksriyyt |66, s. 120|.
6. Ks~sg: esgieksi (turs); Anadolu dialektind: esgi
7.Kz~z
8. rhm
9.ml~lm:klmakgmlek(kynk); Anadolu dialektind: melmeketmemleket, clmekclmek,
glmekgmlek|212,s.5|;Azrbaycan dialektlrind: yelmixyemlik, mlmkt mmlkt |66, s.
121|.
10.ms~sm:kismakimise.
11.nh~hn:tanhatenha;Anadoludialektind tane |145, s. 5|.
12.mr~rm:jyrmanmaxcemrenmek.
13.rp~pr:kiprik~kiprik.
14.pr~rp:krpikrp,jarpaxyarpak,tarpantepren,torpaxtoprak;Anadoludialektind:
carpazcapraz (Dogu illeri), torpah, yarpah, terpen |212, s. 5|.
15. rv~vr: davrsdervis; Anadolu dialektind: devris
16.rh~he:macramatmehramet,pahrizperhiz,manrmmehrum;Anadoludialektind: mehremet,
pehriz,mehreba,mehrum|212,s.5|.
17.rs~sr
18. sh~hs: mahsurmeshur.
19. sr~rs: marsabamasrapa (suqabi). Anadolu dialektind: marsaba |212, s. 6|.
20.ts~st:tustututsu.
21.vh~hv:lvhlevha (plastinka).
22.ru~ur`turbatruba(russ.);Azrbaycan dialektlrind: durba//durpa//turpa; Tatar dilinin misar
dialektind: torba
23.yl~li:potlika//potlika(butulka-russ.).
24.nu~un:dounzdonuz(donuz).
25. ymmu: sarmusasapymsak (sarimsax).
B'zi metatezahadissin m'ruz qalmis szlri qdim trk dili il mqayis etmk lazim glir:
1.n~
2.ja~ju:msma//ma.
Buhadis tatar dilinin misar dialektind d msahid olunur: te~qdim trk. jma/ma |143, s.
106|.
3.br~rb:jorbaqdim trk jobra: tatar dilinin misar dialektind: surba |143, s. 106|.
Distansionmetateza
1.l-n~n-l.naletlanet:Anadoludialektind: naletleme lanetleme, nagletlanet.
2.l-r~r-l: sarbalsalvar, carvalyalvar.
3.r-l~l-r: telerkatarelka (russ.). Tatar dilinin misardialektind: tlik
4.M-n~n-m: mindarnimdar; Misar dialektind agramanaqronom |143, s. 105|; Azrbaycan
dialektind: mindrnimdr |66, s. 123|.
5.n-r-r-n: general/general (Qazaxistan sivsind) -qeneral|78,s.80|.
Xsslrinin yanasma srhddind bas vern yerdyism hadissi: bixi (bixi).
HNsslrinin yanasma srhddind bas vern yerdyism hadissi: tanha -thna: Atim qasqa qabaxdur,
Ykmtanhatabaxdur(mani).
F.liyev bu sz haqqinda yazir ki, metateza nabldaets i v bolee rannix zaimstvovanix, naprimer,
persidskoetanhaproiznosits thn - v odinoestve, odinoko, otdelgno, uedinenniy, ukromniy, i dr. |78, s.
80|.
MSsamitlrinin yanasma srhddind bas vern yerdyism hadissi: kism -kims: Bel xosbaxt kism
(kims) varmi? ("SahAbbasinn usta" nagilindan).
Alinma szlrd d yerdyism hadissin rast glmk olur. Asagidaki szlr bu qbildn maraq dogurur:
vazqal (vokzal), qerenal (general), potlika (butilka), taska (taksa).
Dissimilyasiya(ss Irqlnmsi) hadissi. Bir ox dillrd oldugu kimi, Axisqa trklrinin dilind d ss
Irqlnmsi deyiln bir Ionetik hadis mvcuddur ki, nitq axini prosesind sz trkibind olan hmcins
sslr digr mxrcd olan bir ss evrilir. Bu hadis bel bir Iakta saslanir ki, szd eyni olaniki
ssdn biri tlIIzc dyisir. Axisqa trklrinin dilind dissimilyasiya ox az hallarda msahid olunur
v adi danisiq dilinin xsusiyytlrindn irli glir. Bununla bel, dissimilyasiya bu dild orIoqraIik
normasviyysin kemis, tlIIzc dyismis szlr artiq bdii srlrin, elc d mtbuatin dilind
islnmy baslamisdir. Ms.: sarvar (salvar): Sarvari - saldan, oxuri qaldan; mrdivan (nrdivan): Az
yatiyer,oxyatiyer,bird griyer ki, bir gzl qiz mrdivandan en-en gliyer ("Sah Abbasinn usta"
nagilindan). lncpr (rncbr): Berem onlardan siz xbri, Lncprluxda yox barabari (Skin xanim
Bayraqdarova).
laqan(naqan)
ordel(orden)
Yzgr (rzgar): Bir d grdilr ki, bir dumanli, yz grli bir sey gliyer ("Sah Abbasinn usta"
nagilindan). Sararmax (saralmaq): Bn bir trkm, slhi dostlux ararim, Svdgmn boynuna qol
sararim (cabir Xalidov).
Epentezahadissi. Rus, rb v grc dillrindn alinmalarda epenteza hadissi zn gstrir:
a)rusmnsli szlrd: piriqada (briqada), zivana (zveno), kulup (klub), kiris (krisa) v s.
b)rb mnsli szlrd: iznun (izin), saxnun (sahan) v s.
v)grcmnsli szlrd: jneli (jinel), gilep (glep-porsux).
Alinma szlrd sinkop deyiln Ionetik hadis d zn gstrir. Bu hadisy rus,rb, Iars v grc
dillrindn alinmis leksik vahidlrd tsadI olunur: paproz (papirosa), tona (tonna), xammamun
(hamam),murabbaun(mrbb), akkos (k), bibil (biblo) v s.
III FSL. LEKSKA
III F6/
/(.6.$
3.1. 6$6/(.6,.)21'
Dilinzmlynd qrammatik qurulusla yanasi, sas lgt Iondu da baslica amil hesab edilir. Leksik
qurulusuna gr bu halinin dili aqltinasiyanin tarixn inkisaIini konkret Iaktlarla sbuta yetirir.
Leksikahr bir dilin qiymtli srvtidir. Bu qiymtli srvtd xalqin tarixi, maddi v m"nvi
mdniyyti d qorunub saxlanilir. Xalqin mnsyi, meydana glmsi, onun inkisaIi, cmiyytd oynadigi
rol,tbiti drki v ona nec yiylnmsi, dil proseslri -btnbunlarleksikadazksini genis daird
tapir.
Nsillrin yaddasi hmin xalqin maddi v etnik mdniyyti il d kklnir. Maddi-etnikmdniyyt
Axisqa trklrinin tskkl v inkisaIi il bir vaxtda Iormalasmis, tkmillsmis, zaman-zaman,qtr-
qtr yeni m"na v Iorma qazanmis, znginlsmisdir. Bu vzsiz srvtlrd onlarin yilmz ruhu, bitib-
tknmyn daxili enerjisi cmlsmisdir. Zamanin tin v mrkkb sinagindan ixmis tarixi-etnik
qaynaqlarda xalq taleyin amansiz hkmn qarsi zlrinindaxilizablarini iIad etmisdir.
Buxalqdamilli-etnikmdniyytini daha ox sevmk, qorumaq v yasatmaq qdrti var. Bu xalq z
qdimliyini, varligini, znmxsuslugunu dilind, mdniyytind, adt-n"nlrind, tsrrIat, pes
v msguliyyt sahlrind qoruyub saxladi, zamanin burulganindan ixarib indiki nsl yetirdi. Yaxsi ki,
btvdn ayrilsalar da, kemisin srt v amansiz dolaylarinda itib-batmadilar, hara getdilrs, maddi-
mdniyyt srvtlrini d zlri il apardilar. Onlari bu hala salanqvvlrin acigina hmin srvtlri
bykmidlrl rklrind yasatdilar. Axi, onlar tarixn kk tayIalar olmuslar, byk trklyn sasini,
bnvrsini qoymuslar. z cdadlari olan Aqsaka tayIalarinin bdi mbariz yolunu namusla, lyaqtl
davametdirmislr.
Axisqa trklrinin dilinin leksikasi o dild danisan xalqin tarixi il bagli yaranmisdir.
Bu dilin leksikasinin sasini Iono-morIoloji qurulusa uygun olan mumtrk szlri tskil edir. Bununla
bel, bu dilin znmxsus olan lgt layi da vardir.
Qdim szlr v szlrin qdim m`nalari konservlsmis skild xalqin misti il laqdar olan
leksikada,Iolklornmunlrinin dilind daha yaxsi saxlanilir |26, s. 203|.
Lgt trkibind olan leksemlrin byk ksriyytinin trk dillrind qarsiligi var. Bu vahidlr
leksikanin dyisilmz hisssin aid edilir.
Axisqa trklrinin dilinin leksikasinda sas v aparici leksik vahidlr trk mnslidir. Hmin dilin
leksikasi bu baximdan mumtrkoloji sciyy dasiyir.
Bu dilin leksikasinin islnm v istiIad olunma sahlri, sIeralari genisdir. Mistd, mk Ialiyytind,
knd tsrrIati islrind, xalq tbabtind bu dilin leksik imkanlarindan istiIad olunur.
Yadmhitd, mxtliI dillrin hatsind uzun bir inkisaI yolu kemis Axisqa trklrinin dilinin leksikasi
bugnancaqtsrrIatla bagli mvqeyini qoruyub saxlamisdir.
sas leksik Iond bir ne hissdn ibartdir:
1.Mist leksikasi
2.EtnoqraIikleksika
3.Maddi-mdniyyt leksikasi
4.Terminolojileksika
5.Onomastikleksika.
Maddi-etnikmdniyytinbiroxspesiIikchtlri dilin lgt trkibind z ksini tapir. Maddi-
mdniyyt leksikasinda bu xalqin ski vrdislri, milli tarixi, etnik-mdni znmxsuslugu,
msguliyyt sahlri, mist hyatinin v qarsiliqli laqlrin mxtsr lvhsi verilir.Hminin laqd
oldugu xalqlarin hyati v sosial sraiti, xsusn d, tarixi v etnoqraIik durumu bard konkret
inIormasiyaverilir.
Axisqa trklrinin dilinin leksikasinin islnm sahlrini gzdn keirk.
3.1.1. .,1d,/,./EKSIKASI
kinilik maddi-mdniyytin sas trkib hisslrindn biridir. "Axisqa trklrinin qdim kinilr
oldugunu ilk nvbd onlarin istiIad etdiyi mk altlri sbut edir. Bu altlrin z d, adlari da
mumtrkkinilik mdniyytin tamamil dogmadir" |27, s. 50|.
kinilik leksikasi, demk olar ki, mumtrk mnslidir. Bu leksik lay hm d qdimliyi il seilir.
kinilik leksikasi sas etibari il mk altlrinin adlarindan ibartdir: kles, sel, kuyi, anbar, ciIti, lek,
uval,gmi, xalbur,harman,herik,kotan,lncpr (rncbr).
mk altlrinin adlari: sapan (saban)*, sirma, kavrama, apa, tirpan, kerendi, burak, kazma, kaIes,
srgoraq,krk, dgen, tapan, cilga, dirqn, kesr, tirmix, kili, dnmc, yaba, bel, ktn, kaIesli
tirpan,oraq.
---------------
*Qeyd:Sabanmmtrkmnslidir. Qutan, kotan m
Buszlrin ski xarakteri Iolklor nmunlrind, el sairlrinin se"rlrind genis daird yayilmasi il
tsbitlnir: Xarmana qiran posrux dirqn tayanur (ski sz); Sapanla apadnyayibslr (ski sz);
Dzlb siraya siz ot bind
Yorulandapuardansuind
Sslnnd tirpanlar qol gcn
Tirpanini kiran Vtnsiz hani? (cabir Xalidov).
B"zi kinilik terminlrinin struktur inkisaIi v semantikasi maraq dogurur. Msln, dirqn -yaba
m"nasinda islnir. Bu sz dirq(mk) - toplamaq, yigmaq Ie"llrinin m"nasini ehtiva etmisdir.
Tirpan -dryaz. Bu sz V.V.Radlov v L.Z.Budaqov lgtlrind d "dryaz, krnti" m"nasinda qeyd
alinmisdir |166, s. 1329; 95, t. 1, s. 554|. Hr iki lgtd hmin szn trk (osmanli) dilind islndiyi v
tirpani "biini; dryaz dzldici", dirpanla - tirpanla -"bimk" tipli derivatlarin yaranmasinda sas
kimi ixis etdiyi gstrilir. V.V.Radlov tirpan sznn trk dilind "crrahiyy burgusu"(xirurqieskiy
buravik)m"nasini da qeyd edir. Onun Iikrinc, tirpan "dryaz" sz yunan dilindn alinmadir.
Hqiqtn d, yunan dilind bu sz oxsar Ionetik trkibd v eyni m"nada islnmkddir. Tirpan
"dryaz" szn yazili abidlrd v basqa trk dillrind tsadI olunmadigindan bu szn yunan
dilindn trk dilin (o cmldn d Axisqa trklrinin dilin) kemsi bardki V.V.Radlovun Iikri
inandirici grnr. Bel bir Iakti da qeyd edk ki, yakut dilind tir -"ksmk, blmk" Ie"li islnir.
E.K.Pekarsin bu Ie"li basqa trk dillrindki tor -"bimk, ksmk" Ie"li il laqlndirir |157, s. 2955|.
Olsunki,karaimdilindki toruq "biin" |127, s. 539|, Azrbaycan dilindki dryaz szlri d bu kkl
baglidir. Btn bunlar tirpan "dryaz" Iormasini trk dillri materiallarina istinadn izah etmy ziI
skild sas vers d, basqa Iaktlarla bunu mhkmlndirmk tindir. Bu sbbdn biz d V.V.Radlovun
Iikrin srik olaraq tirpan "dryaz" szn trk dilind yunan mnsli alinma sz kimi qbul edirik.
AsiI Hacili Axisqa trklrinin kinilik mdniyytindn bhs edrkn onlarin taxil v otu bimk n
oraq, tirpan, kaIesli tirpan, kerendi, sirma, kavrama; spin n apa (toxa nv), toxa, dirmix, srg
(dirmiq nv), kazma, buraq, kilic; sum n sapan, tapan, cilga, arona, sel, dgen, vl, gmi v s. bu
kimialtlrdn istiIad etdiklrini qeyd almisdir |27, s. 15|.
3.1.2. K1'7655h)$7,9
BOSTANILIQ LEKSIKASI
a)Knd tsrrIati il bagli leksika: Xotman (ot topasi), ceb (otun yerd qalani), mrk (ot yeri), sbt (ot
yigilan sya), kum (quzu yeri), nus oti (otun artigi), basdirma (tvlnin qabagindaki yer), baga (ot tkln
yer), hagil (davar saxlanan yer) v s.
Ktn, boyunduruq, somi, qotay, kayis kimi szlr d bu halinin dilind istiIad olunur.
b) Axisqa trklrinin dilind bostaniliqla bagli spesiIik leksika Iormalasmisdir: lazut* (qargidali), laxana
(klm), patlican (pamidor), arxala (ugundur), kartopi (kartoI), salgam(turp),zrd (yer kk), gzm
(nan), pirasa (kvr), pimpila (bibr), bugday, qarpuz, dari, arpay, ktan, noxud, mrci, yulaI, princ,
ltik, qavin, qblica, bolqarki, qabax, mayes, sarmusax v s.
----------------
*Qeyd:Busznmnsyi haqda bax: |220,T.4,c.227-235|.
Bagiliq leksikasi. Bu leksikaya bitki, ot (malic, yemlik), gblk, meyv agaclari v nvlri adlari
daxildir. Bunlari asagidaki kimi qruplasdirmaq olar:
Bitki adlari: incar (giitkn), qizilcuk (zogal), girz (gilas) -karagirz, ceviz (qoz), pek (ag gl aan
sarmasiq), bagayarpagi, bayaz tut, panta, Iuruc, ancur, tut, kuknr, leknar, palid, zrdli (rik), cancur
(gavali), ksdn (sabalid), ulaI, bayaz taxil (yazliq bugda), kirmizi taxil (payizliq taxil), avdar, rk,
Iisna,kurkantal,lmlk, temal.
Ot adlari: ayir-mn, bkmci, neqo gl, saleka otu, qalo otu, pampara, glinbarmagi, telpncri,
atol cemisi, yarpuz, kazayagi, pncr, dag pncri, iruta, kkl, arikela, cemi, arbadela, tita,
alagunta, iyeyanola, talexes, ciryanola, aptarak.
Yemlik otlarinin adlari: kuzi-kulaqi, gzm, kazayagi, atol cemisi, tita, alagunta, talaxos, cincar, pncr,
irtuta, cemi, arbadela, gll, ciryanola, aptarak.
Yemli gblk adlari: kama sokosi, uxa sokosi, sigin sokosi,mantar,pirpil sokosi, papaxli soko, tita
sokosi.
Gl adlari: ql, ll, kar iqi, mnms (bnvs) v s.
XalqistiIad etdiyi hr bir meyvy znmxsus ad semisdir. Alma adlari: skr, skr nabada,
qrnIil, deqirman, sbsah, sIrn, uruset, yag, maxara, bumajnik, pasa, cr, yaz, hmdiyy, siran,
bayaz, koprezy, opport, yer almasi v s., armud adlari: nn, qz, ggm, qizil, bayaz, sian, qizil, bibi,
agirsah, korda, dedirza, incir, bagriqara, beg, odisxoro v s., panta adlari: sari, srbt, soltanli, qara,
mesrik, kargu, kut, tamara, barcuc v s.
3.1.3. HEYVANDARLIQ LEKSIKASI
Maddi-mdniyyt leksikasinin bir hisssini heyvandarliq terminologiyasi tskil edir. Bu adlarin
Iormalasma tarixi qdimdir. Demk olar ki, heyvandarliq terminlri mmtrk mnslidir: tavar (mal),
kz, tay (daya), oglax (erkk kei), nk (kk), avi (ayi), sigin (maral), krinj (qarisqa), kinkil
(agcaqanad), sink (milk), skrjk (circirama), ptk (ari), tavsan (dovsan), iya (sogulcan), posruq
(porsuq),toru*v s.
-------------
*Qeyd:Toru-qarail qizil arasinda bir rngd bulunan at: Ben babamin evin yaktin. // tavladan torusun
ktin /trk/.
Bu adlarin oguz v qipaq qrupu trk dillrind mxtliI Ionetik variantlarina rast glmk olur.Msln:
tay-day-mai-daya-tayunsa -mailak-maixar;kz-kz-uqez-uxer-oqus-ovis-nqus-ukur-uku
-ukurn-uker-oquz-oruzra|149,s.53-55|.
mumtrkolojisciyy dasiyan heyvan adlari qdim epoxani yasatmaqla yanasi, heyvandarliq
terminologiyasini Iormalasdirmis v znginlsdirmisdir.
Axisqa trklri mal-heyvanin v onlarin yeminin saxlandigi yerlr d adlar vermislr: mrk (taxil v
samansaxlananyer),axor(py), kom (qoyun agili), baqa (quru ot tayasi) v s.
Axisqa trklrisdmhsullari il bagli asagidaki termin v terminoloji iIadlrdn istiIad edirlr: yag,
qaymak,qurud,dlm, tavar peyniri, tpm peynir, uma peyniri, catxi (sor), yogurt, ayran, atma
peyniri,koy(qoyun)peyniri,eilpeyniri,gzpeyniriv s.
Baliqiliq leksikasi. Axisqa trklri Kr, Posxov, Anaxtir aylarindan mxtliI baliqlar ovlamislar: loko,
mursa, canar; Onlar baliqlari tutmaq n mxtliI altlrdn istiIad etmislr: ip, olta, qirmaq, tor, qanca
(qirmaq nv), ciya (soxulcan), ciyaqalv s.
3.1.4. M,7/(.6,.$6,
M"lumdur ki, mist leksikasina mistin mxtliI sahlri il bagli szlr -geyimv bzk seylrinin
adlari, yeyinti mhsullari adlari, ev syalari v knd tsrrIati syalarinin adlari v s. daxildir.
Bu xalqin hyati, misti, adt-n"nsi, psixologiyasi mist leksikasinda real tsvir olunur. Msln:
Ymni, ya ymni,
Ymniy qoy bni
Iki kiz bir svilmz
Yaonial,yabni (mani).
Bilziqim nal edyim,
Fracemi ql edyim (trk) v s.
Axisqa trklrinin dilind mistl bagli szlr znginliyi v qdimliyi il seilir. Leksikanin bu sahsin
aidszlr, demk olar ki, hl toplanmamis, "Szlk" sklind trtib olunmamisdir. Biz mistd
isldiln szlri ancaq danisiq dilindn v Iolklor materiallarindan, el sairlrinin srlrindn, elc d
"Vtn esqi" adlanan qzetin shiIlrindn semisik.
Mist leksikasi deynd bu xalqin mistin daxil olan szlrin mumi mcmusu nzrd tutulur. Dild
el sz v iIadlr mvcuddur ki, hmin szv iIadlr hami trIindn isldilir v drk edilir.
Buleksikasas leksik Iondun bir hisssidir. Mist leksikasi bu xalqin hyatini, mistini, adt-
n"nsini, konkret ictimai mrhld psixologiyasini ks etdirir. Bu leksikani leksik-semantik baximdan
asagidaki sahlr ayirmaq olar:
1. Ev, tikinti islri v ev syalari, mtbx avadanliqlarinin adlari: yasti damli ev, ardaqli ev, havli
(dhliz), kosat (tir), qbbvari taxtapusu olan ev, kirmitli ev, baja, tlkl pncr, kirmid dam, taxta
dsm, yazlux (ssbnd), Iurun, sac, tandur, kersan, ustura, maxas (qayi), anaxtar, mitkk, dsklux,
peskun, kasuk, biak, kp, sbt, masa, ngl, Iarduc, szk, paxir, kp (m), vedry, sahan (kasa),
qqm(sunkiikbardaq),sk (taxt), miz, suIra,dolab,trk, mindr, xali-palaz,oturqaxmindri,
yastux, zandux, yorgan, dsk, boyaynasi, sb, buxari, kilim, atal kilim, cecim, palas, mndil, alaa
(palaz),sapli(m), ibrix (bardaq), as taliki (bosqab), ay talik, lngr (sini), xasir, kazan,nlbki, sini,
ul,hgby, marsaIa (su qabi), tas (qqm), tal (vilka).
2. Geyim adlari:
A) Kisi geyimlri adlari: arux, aruxbagi, kmlk, qaItan, xlt, tk, krk, tavsali, qaytanli kynk,
arxalix, dri papax, baslix, Is, alma, oxa, dar salvar,yelk (zubon), canliq-jilet,gdkc, "qizilbas
qiyaIsi", palto, qaliIe salvar, Irenc, gimnastyorka, Iurajka, sirixli bera, papax, brk, potinka, qondura,
tapuka;
B) Qadin geyimlri adlari: ehram (byaz adra), belbag, sal, tavsal, al don, nlk, gms belbag, lkli
sal, katxa (altun pulla, bznmis araqin nv), alma, ymni, Iosi, kondura, it, nbr, sitambil,
boyunlux (sarI), buluz (kynk), kabalax (ayaqqabi dabani), doppi, suba, qayisa, duIli.
Axisqa trklrinin dilind olan geyim adlarininbiroxumumtrkszlridir. Bunlarin b"zilrini
nzrdn keirk:
Giyim.SznkkgeyIe"li,-im skilisi Ie"ldn isim dzldn leksik skilidir. Bu szn tarixi inkisaIi
maraq dogurur. Bel ki, XI yzilliy aid qdim trk abidlrind bu sz knzqu Iormasindadir |201, s.
167|.
Bu sz trk lgtind kedim |165, T. II, s. 1343|, Azrbaycan dilind geyim, trkmn dilind qeyim,
kumik dilind kiyim, qazax dilind kiim, tatar dilind kiom, qirgiz dilind kiyim sklinddir.
Kmlk. Bu sz d mumtrk mnslidir. "Kynk", "rubaska" m"nasinda bir sira trk dillrind
islkdir. Masir trk (qomlek) v Axisqa trklrinin dilind (kmlk) variantinda olan bu geyim adi
Azrbaycan dilind kynk, kumik dilind qelek, tatar dilind kumlmek, zbk dilind kuylak, qirgiz
dilind kogynogk, tuvin dilind xogylenq variantlarinda msahid olunur.
Bu geyim adi qdim trk mnblrind d qeyd alinmisdir. Mahmud Kasgarinin lgtind kenqleker
kenqleklendi-Kisi kynyini geydi |202, s. 350-411|.
zbk dilind geyim adlarindan namizdlik dissertasiyasi yazmis M.Asamutdinovanin nqteyi-nzrinc,
kelek- komn "videlanna koja" m"nasinda olmusdur |82, s. 16|.
Axisqa trklrinin dilind tiskmlk adi is digr trk dillrind alt kynk (Azrb.), iski koglek (qazax),
ikuylak(zbk), ij gomlegi (trk), tis kelek (qaraay-balkar), tiski kogylek (noqay), tiskgi kulgdgk
(basqird) v s. Iormalarda isldilir.
QaItan. Kisi geyimidir. Szn mnsyi mbahislidir. Mahmud Kasgarinin lgtind (I, 408) kaItan "st
geyim,xalat,kaItan"m"nasindadir. V.V.Radlov bu sz Iars mnsli kaba (st geyim) sz il
laqlndirir |165, T. II, s. 434|. QaItan sznn kaItan (Azrb.), kaptal (qirg.), kaptal (alt.) kaptal (uv.)
kimi variantlarina tsadI olunur. I.M.Otarov bu szn kmaptal "kaItan-besmet" sklind qaraay-balkar
dilind oldugunu gstrir |155, s. 15|.
A.Q.Preobrajenski etimoloji lgtind "kaItan" szn rus dilindn alinma sz hesab edir |162, T. I, s.
302|.
M.Fasmeris bunun ksin olaraq hmin sz Iars mnsli sayir |174, T.II,s.212|.
D.N.Usakovun lgtind d bu szn Iars mnsli oldugu qeyd edilmisdir |171, T. I, 1935, s. 1338|.
M.Ryasanenhesabedirki,busztrkdillrin glmdir v asagidaki dyismlrl inkisaI etmisdir:
kmapton-kmaptan-kaItan|167,s.65|.
Digr mlliIlr hesab edirlr ki, kaItan -kaptun"dublenna suba" m"nasindadir |170, s.154|.
Al don. mumtrk szdr. Qadin st geyimidir. B"zi trk dillrind, msln, qaraay-balkarlarton
szn suba m"nasinda (isti, yuxari geyim) isltmislr.
Buszqohumtrkdillrind mxtliI Iorma v m"nalarda istiIad olunur: don (azrb.), ton (noq., tat-
kumik), tun (tat.), son (yakut).
Bu szn bir varianti "i donu"da trk dillrind isldilir. "I don - iston - istan - stani |181, s. 173|.
Belbag. Axisqa qadinlarinin st geyimini baglayan syanin adi. Bu sz mrkkb qurulusda olub, "bel" v
"bag" szlrindn ibartdir. Hmin mrkkb szl hl qdim trk qaynaqlarinda rastlasiriq. Masir
Azrbaycan dilind /belbagi/, qaraay-balkardilind /bel bau/, kumik dilind /belbav/, yakut dilind
/biln/,karaimdilind /belibau/ Iormalarinda msahid olunur.
B"zi tdqiqatilar bu geyim adinin prosadik lamt, malik oldugunu, belbeu, bel, bau, beu szlrinin
semantik yaxinligini, analoji quruluslu oldugunu qeyd edirlr |163, s. 182-183|.
Axisqa trklri belbagina "oxuri" d deyirlr: v glndn sonra oxurini /belbagi/ aanda mdni
/qIil/ oxurundan altun dsiyir |27, 126|.
Boyunlux. SarI m"nasinda Axisqa trklrinin dilind isldilir. Trk mnsli sz olanbudzltm termin,
tssI ki, Azrbaycan dilind rus alinmasi /sarI/ il z iIadsini tapir. Masir trk dilind is bu sz, sz
birlsmsi sklinddir /boyun atrisi/. Qazax dilind bu ad moyin oramal sklinddir |155, s. 31|.
FS. Papaq nvdr. Din adamlari mdrslrd baslarina qoyurlar. D.Usakov bu szn mnsyini Fes
shrinin adi il laqlndirir. Fars mnsli olan bu sz Ies, Iers, pes, Ing "Ireska" Iormasinda
islnmkddir |171, IV, s. 1070; 158, s. 236|.
Baslix. Basrty m"nasinda trk dillrind isldilir. MorIoloji yolla /baslix/ yaranan geyim adidir.
Q.X.Mambetov bu ad haqqinda yazir: K qolovnim uboram otnosits i baslik. Izqotovlt eqo iz
domotkanoqo sukna. Osnovnoy astg baslika vlets kapson v Iorme ravnobedrennoqo treqolgnika, ot
kotoroqootxodt v obe storoni dlinnie i sirokie lopasti dl zavzivani sei. K makuske kapsona
prisivaets kruqla kistg s baxromami. V xolodnu poqodu baslik nadevali poverx sapki i zavzivali u sei,
a pri xorosey poqode on zakidivals erez pleo na spinu,naburkuiderjals na sei s pomohg
tesemonoqo snura |140, s. 271|.
Bu adin baslik /noq./, basliq /kalmk./ Ionetik variantlari da islkdir.
Sal. Fars mnslidir. Yun materialdan hazirlanmis qadin bas rty. Sal sz mxtliI dillrd mxtliI
Iormalarda isldilir. Azrbaycan dilind sal sz "yun para", "dsmal", qirgiz dilind "sal jooluk",
"kasamerioviy platok", ermni dilind "yun kurtka", lzgi, een, abxas dillrind asgal "platok-salg"
m"nalarinda istiIad olunur |151, s. 124, 515, 611|.
Axisqa trklri tavsal /tavsal/ szndn d istiIad edirlr. Bu sz hibrid szdr. Szn birinci
komponenti mavi /tavi/ qipaq dillrind dag, sal is Iars mnslidir.
arux.Gndn kisi v qadin n tikiln ayaqqabi nv. mumtrk szdr. M.Kasgarinin lgtind /I,
363/aruk- ayaqqabinin bir nv kimi gstrilmisdir.
Trkv digr mxtliI sistemli dillrd bu sz bzi Ionetik dyisiklikl istiIad olunur: ariq /azrb./,
arik /qaqauz, alt./, sarik /noq./, qen arikg /kumik/, argk /krd/, arix /talis/, grq /kalm./, qonarix
/diqor./.
M.XabievinIikrinc, arikg ari jari "zamsa iz ovegey skuri" m"nasindadir |175, s. 76|.
Salvar. Kisi geyimi. Axisqa trklrind salvarin iki nvndn /dar salvar, qaliIe salvar/ istiIad olunur.
Tdqiqatilar salvarszniranmnsli sayirlar. D.Usakovun lgtind bu szn Iars sz oldugu
gstrilmisdir |171, T. IV, s. 1321|. A.Q.Preobrajenski |162, T. II, s. 1230| rus sz olan "sarovari"
sznntrkdilind selvar "uzun stan" Iormasinda islndiyini qeyd etmisdir.
MxtliI sistemli dillrd salvar sznn salbar, salpar, salbar /oset./, albar, salbir, sglver v s.
variantlarina tsadI olunur.
Mist szlri dzltm v mrkkb qurulusda da msahid olunur.
Axisqa trklrinin dilind mist szlrinin trkibind asagidaki skililr zn gstrir:
a:ayax-a, i: xosav-i, turs-i,buxar-i/truba/,ajax:a-ajak/aar/,jk: l-jk: x: kaurma -kaurmax,la:
buglama - buglamax: i: bisi, li: sap-sapli;lux:yazlux.
jux- skilisi il "bonjuk" mist sz ml glmisdir. Azrbaycan dilind "muncuk" sklinddir.
Fikrimizc, "bonjuk" sznn "bon" hisssi bdn z olan boyunla baglidir. nki bu sya qadinlarin
boynundaolur.Szslind "boyuncuq" sklind olmalidir. Azrbaycan dilind is b ssi m ssil vz
edilmisdir. (bin-minszlrind oldugu kimi)
Mrkkb mist szlri. Mist szlrinin bu tipi sintaktik yolla /iki szn birlsmsil/ ml glir. Bu
yollayeniszlrin -leksemlrin yaranmasi trk dilli xalqlarin dilinin leksikasinin inkisaIinda myyn
rol oynamisdir.
Masirdillrd sintaktik yolla sz yaradiciligi prosesi z qdim dvrlrindn Irqli olaraq, bir ox yeni
lamtlr qazanmisdir. Hmin prosesin tdqiq mrkzi analitik v mrkkb szlrdir. Mrkkb mist
szlri Axisqa trklrinin dilind Iormada msahid edilir.
1.Mrkkb sz Iormasinda: tmk-asi /tmgasi/, aruxbagi, sdbayaz, qirmaskr, boyaynasi,
kirtnamasekar, Dizqirma, Qoali, Topali, crxorum, klmqus /qaranqus/, koiteli, zurnaibasi,
sgrbasi, igasi v s.
Bunlarin ksriyyti hmin dilin yalniz znmxsusdur. Zorun varsa, zurnaibasi ol /ski sz/;
Almay atdim zildi,
sgr yola dzildi.
Bir qardasim var idi
sgrbasi yazildi /mani/.
2. Qosa sz Iormasinda: as-tmk, kap-kajak,rti-dsk, davul-zurnav s.
3.Szbirlsmsi Iormasinda: pusruk orbasi, qizilcuq orbasi, st orbasi, cincar orbasi, pirinc orbasi,
tutmacorbasi,subrgi, qulaqli qtmr, umana qtmr, tandur tmgi, yagli cadi, as taliki, ay taliki v
s.
3.Yeyintimhsullarinin adlari: buraya mxtliI xrk, rk, iki v sirniyyat adlari daxildir.
Xrk adlari /Taxil mhsullarindan - bugda v yulaIdan hazirlanan xrk adlari/: siyiq, qutab, quymak,
xingal,lapataxingali,Indi xingali, besbarmak,* manti, xanim mantisi, tmk-asi, risd, tatarbyi.
-----------------
*Qeyd: I.M.Otarov besbarmak v manti xrklrinin qirgizlarda sas yemk nv oldugunu
gstrmisdir |120, c. 127-133|.
t xrklrinin adlari: bisi, bazlama, dolma, bozbas, savutma, sucuq, kabab, besbarmak, basdurma, piti,
paa, buglama, igirtma, kavurma.
As nvlri: tli as, sbzli as, sdl as, pilav.
Toydatz, gzl urba geyilr,
Bir yastuxda qocalsinlar deyilr.
orba,pilav,qavurmalaryeyilr,
Buyemkdr* - eyi, zayi, sennigin /c.Xalidov/.
---------
*Qeyd: Axisqalilar axsamu szn axsam yemyi, sabahu szn is shr yemyi m
Sorba adlari: pusruk orbasi, qizilcuq orbasi, cincar orbasi, pirinc orbasi, mrci orbasi, tutmac
orbasi, sdl orba, sd asi, pstil (lavas) orbasi.
Digr xrk adlari: bulamaci, kaygana /qayganaq/, luxma, qlcan, xoyul, ezme, kartopi ezmesi, pata,
paxiralama, klcos, klcan, heris, houta, sirinqurusu, kartopi haslamasi, palaa, lazut.
Sirniyyat adlari: qtmr, skrlm, kvrk, lxum, paxlava, siron, qulaqli qtmr, ullamaqtmr,
subrki, kt, halva.
Yeyintimhsullarinin adlari /Sd mhsullarinin adlari/: yag, qaymax, qurud, dlm, davar peyniri, tpm
peynir, uma peyniri, catxi /sor/, penir, yogurt, ayran, atma peyniri, koy peyniri, eil peyniri, gz peyniri.
rknvlri: bisi, yuxa, luxma, Ik, adi, pstil/lavas/, tandurtmgi, Iuruntmgi, xaapur, somin,
suxari, yuxa, yagli adi, arpayppyi, bugday ppyi.
EtnoqraIikleksika
Masirdvrd Axisqa trklrinin etnik-mdni znmxsuslugu bir ox rnklrd qorunub yasayir:
mist, dil, xlaq, etiket, mrasim, Iolklor |27, s. 5|.
Etnikznmxsuslugun bir ox mhm chtlri toy mrasimi il bagli leksikada, taxincaq /bzk/
adlarinda tsbit olunur. Burada xalqin toy mrasimi il laqdar spesiIik adtlri, n"nlri, istklri v s.
aydin ks olunur.
;76$5/$5
3.1.5.MRASIMLRL (TOY MRASIMI)
IL BAGLI LEKSIKA
cdvl
qiz saraIlamax
elilux
"saIa-xos"
urbagtrmax
/paltaraparmaq/
ksim ksmx
srbt
gnlux
baslix
"xrc gtrm"
"qiz qapmax"
/zorla qiz qairmaq/
xina yaxdi
kck qiz
kvy
aga gvki
belbaglama
xasim /phlvan/
sagdic
damad/by/
mqr /cavan oglan/
"vl" /yl/ qazanlar
yeng
duvaqaimi
ayaqdndi Qiz bgnmax
"yzgrm"
nisan degismax
davul-zurna
"anixlamax" /arxaik
Ie"ldir-toy
gnnmyyn etmk/
toyxrci
sd haqqi
tkliIi-d"vti
rz xoncalari
kina /xina/
mslht asi
bg sagdui
xarclux
"xbrilr"
soldic
"kkcamayastuk"
/qulaq yasdigi/
enist
"atlilar"
"glin ixarma"
enistlg getmax
ktk/ttk/
Taxincaq adlari /qadin bzk syalari/:
Bilrzk
boncuq/muncuq/
gms kmr
masarya /qizil boyunbagi/
besbirli major
urba /nisan qaytan/
pipanur
belbax
zncir
taxincaq
dgm
mxmr mahud
tigm KI /sirga/
Yzk
Mahmudiya
Major /qizil pullardan
Dzldilmis sinbnd/
Oxuri/kmr vzin
baglanan/
Katxa
Urbiya
Qolbagi
Qizil bzk
Srm
Sbkli qizil
Toxuma
Sarisancax
3.1.6. XALQ MUSIQI AL7/5,1,19
OYUNLARIN ADLARI
Burayamusiqialtlrinin, xalq v musiqi oyunlarinin, xalq v Irdi rqslrin adlari daxildir: dI, daul,
meyi, qirnata, kmni, tulum; bar, karabag, haley, sltma, sirtm, para; nrdi, satranji, qizlpo
/gizlnqa/; tkayaq, ayaq, dizqirma, qoali, tirilg, "sira oyuni", "Tobos nn" oyuni, TopaliHalaybar,
cr xorumi, Trk marsi, "tkdiz".
Nmunlr:
Zurnalaralunur,davuldklr
Hr cr alinur meyi sennikin /cabir Xalidoglu/; Anlayana sivri sinek saz, anlamayana davul, zurna az
/ski sz/.
3.1.7. B]LE]NWD[QFDTDGODUQQOHksik-semantik xsusiyyWOUL
Boncuq.Bubzk adinin bon hisssi boyun sz il baglidir. Boyundan asilan bzk syasi. "Qdim trk
lgti"nd bu sz monak, Azrbaycan dilind munuq, qazax dilind monsakg, kumik dilind minakg,
tatardilind v onun dialektlrind muen, buyinsa |175, s. 152|, V.Radlovun lgtind |165, T. IV, s.
2120| moinsak "krasnie busi" sklinddir.
KI. Axisqa trklri hm sirga, hm d kI szndn istiIad edirlr. KI - sirganin kpy
oxsamasina gr verilmisdir.
"Kb" Iormasinda "Kitabi-Dd Qorqud"da rast glirik; aya almalu, al qaraqus rdml, qurqurma
qusaqlu, qulagi altun kbli... |38, s. 148|.
Kp sznn paraleli kimi Azrbaycan dilinin dialektlrind tp sz d isldilir: Qiza nisan
gndrnd zx d, tp dqoyillr |5, s. 378|; Qulagimi tp incider |5, s. 378; 122, s. 24|.
Trkdillrind daha ox islnn sirga szdr. Sirga szn b"zi tdqiqatilar rus mnsli |165, T. I, s.
398|,b"zilri |162, T. II, s. 281/qot mnsli, Fasmer is |174, T. III, s. 611|trkmnsli hesab edirlr.
Sonuncu Iikir dzgndr. Sirga - asirga sznn kontaminasiya olunmus Iormasidir. "Qulaqdan asilmis
bzk syasi" -m"nasindadir.
;76$5/$5
3.2.ALINMALEKSIKA
Mist szlrinin bir hisssi alinmalardan ibartdir. "Terminologiyada alinmalar dilin kasibligina dlalt
etmir,ksin, onun dil kontaklari hesabina znginlsmsinin gstricisi kimi ixis edir" |49, s. 9|. Alinma
szlrd danisiq dilinin gcl t"siri hiss olunur. Trk dili tdqiqatisi Xeyriyye Sleymanoglu Yenisoy
yazir ki, mesxet trklrinin sz xzinsin mumi bir nzr yetirsk, rus dilinin bu dil n drcd byk
t"siri oldugunu gr bilrik. Arasdirdigimiz bir hiss alinmalarin ox kemis zamanda bu dil kediyi
m"lumdur: vedre /vedro/,sapuk/sapoq-izm/ v s. |33, s. 15|.
Alinmalarin bir hisssi interIerensiya hadissin m"ruz qalmisdir. Msln, tilivizir /televizor/, silapa
/slyapa/, iskam /skameyka/, istikan /stkan/, sirtuk /sortuk/, potlika /butilka/, pika /spika/, kirpi /krpi/
v s.
Grndykimi,birqisimmist szlri Ionetik chtdn hmin dilin tlIIz qaydalarina
uygunlasdirilmisdir.
Alinmalar Ionetik, qraIik, leksik, semantik v qrammatik chtdn mnimsnilir. Fonetik mnimsnilm
ss vzlnmlri nticsind bas verir: kuxna -kuxn, sapuq -sapoq,kirpi-kirpi,iliktir-
glektriestvo,kuartel- kvartira, kiris -krisa v s.
MorIolojimnimsnilm: makoronnar - makaroni, ulkilr -ulki,tuIlilr -tuIliv s.
Myyn tarixi amillr, mkan-zamankoordinatlari il bagli olaraq rb, Iars, rus -Avropav QaIqaz
dillrindn bu xalqin dilin xeyli leksik vahidlr daxil olmusdur.
rb dilindn ken leksik vahidlr: ramazan, iItar, ymni /ayaqqabi/, maxa/qayi/, misIir, Slim,
Sahmurat v s.
Farsdilindn ken leksik vahidlr: kp /m/, lngr /padnos/, pirin, rist, bng /xal/, yzqr
/klk/, brI /qar/ v s.
Biz el glir ki, alinma prosesi QaIqaz regionunda tarixi sraitl bagli olaraq eyni vaxtda getmisdir.
Lakinb"zi alinmalar Azrbaycan dilindn "yan kemisdir".
Rus-Avropadillrindn ken leksik vahidlr: laxana /klm/, lodos /cnub klyi/, tulumba /nasos/, olta
/tilov/,kulup,uaska,povar,xirul/crrah/, sutka /gn/ v s.
Paralel skild islnn leksik-terminolojivahidlr d bu dild oxdur: sirga /kI/, havli* /dhliz/, anaxtar
/aajak,aar/,mrtk /dirk/, rkn /ip/, chr /igiriq/, gz /payiz/ v s.
------------
*Qeyd:zbk dilind xovli sklinddir.
MasirAzrbaycan dilind islnmyn, klassiklrimizin dilind mvcud olanb"zi mist szlri bu
xalqin dilind hl d islkliyini saxlamisdir. Msln: Tig-qilinc, lgc; Tig yarasi eylanur, dil yarasi
eylanmaz(ski sz).
M.Fzulinindilind:
Qmzsin sevdin knl, canin grkmzmi sana,
Tig urdun ismi-ryanin grkmzmi sana?
;76$5/$5
3.3.TERMINOLOJILEKSIKA
Axisqa trklrinin dilinin terminoloji leksikasi mumxalq sciyyli szlrdn ibartdir. Buraya qohumluq
terminlri, insanin bdn zvlri adlari, xalqtbabti terminlri, ay, gn, hIt v planet adlari v s. daxil
edilir.
Qohumluqterminlrinin sasini Iono-morIoloji qurulusa uygun olan mumtrk szlri tskil edir. Bel
terminlr qdim leksik qatlardandir. Bu xalqin dilind qohumluq terminlri ata xtti(dd, baba, torun,
kardas, baji, mi v s.) v ana xtti (xala, tayi, abla, yeqn v s.) zr inkisaI prosesi keirmisdir.
-Lux skilisi bu dild qohumluq bildirn terminlrin Iormalasmasinda Ialdir: babalux, analux, ddlux
v s. Azrbaycan dilinin Qarabag, Lnkran v Qazax dialektlrind d bu skilili qohumluq
terminlrin rast glirik |182, s. 168|.
B"zi qohumluq terminlrinin axisqalilarin dilind, elc d, Azrbaycan v trk dbi dillrind
mqayisli gstricisi.
Nv
Axisqa trk dilind torun
Azrbaycan dilind nv
Trkdbi dilind torun
Dayi
Axisqa trk dilind tayi
Azrbaycan dilind dayi
Trkdbi dilind dayi
Arvad
Axisqa trk dilind qari
Azrbaycan dilind arvad
Trkdbi dilind kari
r
Axisqa trk dilind koja
Azrbaycan dilind r
Trkdbi dilind koja
rin bacisi
Axisqa trk dilind enist
Azrbaycan dilind rin bacisi
Trkdbi dilind eiste
Baldiz
Axisqa trk dilind qrm
Azrbaycan dilind baldiz
Trkdbi dilind goruje
Ntic
Axisqa trk dilind sbere
Azrbaycan dilind ntic
Trkdbi dilind torun oglu
Qardas oglu
Axisqa trk dilind yeqn
Azrbaycan dilind qardas oglu
Trkdbi dilind yeqen
mi arvadi
Axisqa trk dilind abla
Azrbaycan dilind mi arvadi
Trkdbi dilind teyze
;76$5/$5
3.3.1.INSANIN BDN ZVLRININ
ADLARI.
Axisqa trklrinin dilinin leksikasinin qdim layini insanin bdn hisslri v zvlrinin adlari da tskil
edir.Bel adlar oxm"naliliq, metaIorik v metonimik keyIiyytlr malikdir. Bel adlar sas
m"nalarinagr anatomik terminlrdir.
Bdn hisslri v zvlrinin adlari trk dillrinin ilkin Iormalasma dvrn tsadI edir. Odur ki, bunlar
mumtrkolojisciyy dasiyir v ksr trk dillrind eynil isldilir. Ms.: bas, arin /alin/, yanax
/yanaq/,yz/z/, boyun, bogoz /bogaz/, l, yan, parmax /barmaq/, bel, ki /qia/, yrk /rk/, bayaz jiqr
/ag ciyr/, kara jiqr /qara ciyr/, bagarsux /bagarsiq/, oynax /oynaq/ v s.
Axisqa trklrinin dilind qosa bdn zvlrinin adlarina da rast glirik. Msln:
Yz-gz:QrnIilim, bibrim,
Bn hppizdn dilbrim.
Yz-gzn eskitmen
MisIirim, gedrim (mani).
Bdn zvlri adlarindan mrkkb szlr d ml glir. Msln "alin" szndn "alniaiq", "z"
szndn "zag" mrkkb leksemlri yaranmisdir. Axisqatrklrinin dilind bu szlr "arniaux" v
"yziag" Iormasinda isldilir.
Dasan aylar durula,
v tikil, qurula.
Arniaux, yziag
Gl qurula, qurula (mani).
Bdn hisslrinin adlarini bildirn qosa szlrdn biri asemantik olur. Ms.:
cigr-cgmsvincindn tel olur,
Hr adamin l tutani, el olur (c.Xalidoglu).
Bdn zvlrinin adlarini bildirn qosa szlr tkrar olunur.
Hm bas-basa, hm qol-qola
Qisda sai appaq ola (c. Xalidoglu).
Insanin bdn zvlrinin adlarindan ibart olan bir ox terminlr heyvanlarin da bdn zvlrin aid olur.
Lakinel bdn zvlrinin adlari vardir ki, bunlar ancaq heyvan v quslara mxsusdur. Msln: kanat
/qanad/,nikart/dimdik/,quyrux/quyruq/,buynuz,yng/yun/,yal/atda,uzunsa/v s.
Axisqa trklrinin dilind sinonimlrin meydana glmsi bir sira szlrin, o cmldn bdn zvlri
adlarinin da b"zilrinin siradan ixmasina v dilin lgt trkibinin passiv Ionduna kemsin srait
yaratmisdir. Msln: sina /sin/, qdd, qrdn /grdn/, tn /bdn/, kaIa /bas/, yelk /peysr, boyun ardi/
v s.
3.3.2. AY, GN, H)79
ASTRONOMIK ADLAR
Ay,gn,hIt v planet adlarinda xalqin dnyagrs, zkasi, inami v mdrikliyi ks olunub. Bu adlarin
Iormalasmasinda xalqin msahidsi sasdir. Bel ki, xalq aya, gn v s. z lamtin gr ad vermisdir.
Bu adlar Axisqa trklrinin dilind milli xarakteri il Irqlnir. Bu spesiIiklik ilk dI bu dilin
xsusiyytlrindn bhs edn Y.N.Marrin, S.cikiyanin v F.liyevin diqqtini clb etmisdir |137, s. 28;
113,s.117;78,s.22|.
Ay adlarini hm Axisqa trklrinin, hm d b"zi trk dillrinin materiallari sasinda nzrdn keirk:
Yanvar.Trkdillrind bu ay adinin bir ne paralellri islnir. Masir trk dilind bu ay osakau adlanir.
Qaqauzlaris bu ayi hm janavar, hm d bk ay -y"ni "byk ay" adlandirirlar.
Axisqa trklri is zimhri-zmhri deyirlr. "Zmhri" sz (rbc) - qisin n soyuq vaxti demkdir.
Fevral.Masirtrkdilind bu aya suvat (subat) deyirlr. Trk dilinin ksr dialektind bu ada rast glmk
olur. Axisqa trklri hmin aya qck (kk) deyirlr. Axisqalilarin Iikrinc, q sz agir demkdir.
Y"ni qisin n agir vaxti bu aya tsadI edir. Lakin mvcud lgtlrd "qck" sz-qisa, gdk ay
m"nasinda islnir |98, s. 112|. Dogurdan da, Ievralda gnlr qisalir, geclr uzanir. Qaqauzlar da qujuay
deyrkn qisa ayi (korotkiy mes) nzrd tuturlar. Onlar yanvara bk qujuk, Ievrala is kk qujuk
deyirlr |172, s. 361|.
Mart. Bu ay adinin Irqli olani yoxdur.
Aprel.ksr trk dillrind, o cmldn, axisqalilarin dilind bu Iorma saxlanilmisdir. Qaqauzlar is
paralelolaraqhm april, hm d iek ayi isldirlr. nki bu ay agaclarin, gllrin ik adigi vaxta
tsadI edir. Apreld hr trI gl-iy qrq olur.
May.Mayis(masirtrkdilind), pipiruda ayi (qaqauz dilind), "Pipiruda" -boboka,Ilutura-kpnk,
bck demkdir. Bu ayda tbit gzllsir, havalar istilsir, kpnklr, bcklr uusurlar. Qaqauzlarin
diqqtini bu ayda,grnrdahaoxkpnklrin uusu, bcklrin ss-kyclb edib. Ona gr d bu
aya pipiruda adi vermislr. Qaqauzlar may ayina "ay petri ayi"da deyirlr.
Axisqa trklrinin dilind may ayinin basqa adi yoxdur.
Iyun. Naziran (masir trk dilind), "ay petri ayi" (qaqauz dilind). Axisqa trklri bu aya kirz ay
deyirlr. Kirz -yunanmnsli szdr, gilas demkdir. Hmin ayda gilas yetisir. Buna gr d bel
adlandirilmisdir.
Iyul. Temmuz (masir trk dilind), "ay iliya" (qaqauz dilind), Axisqa trklrirnin dilind bu aya orag
ayi deyirlr. Bundan lav, Axisqa trklri iyulu rk ay da adlandirirlar. Orag ayina osmanlica rk ay
deyirlr. Laz dilind is iyula urugi deyirlr |138, s. 143|.
Avqust.Agustos(masirtrkdilind), Axisqa trklri bu aya xarman ayi deyirlr. Qaqauzlarda da
xarman ayi islnir. nki bu ay taxilin biin vaxtidir: xirman dyln vaxtdir. Bu ay Azrbaycanin b"zi
dialektlrind biin ayi da adlanir.
Sentyabr.Eylul(masirtrkdilind), Axisqa trklri bu aya bqrm (bgrm) ayi deyirlr. Sentyabrda
sigirin, kzn, inyin hyr gln vaxtidir. Mal-qarahyr glm vaxti atanda byrdy n bu ay
bel adlandirilmisdir.
Qaqauzlaris bu aya hm sentyabri, hm d panaya ayi deyirlr. Bu ad xristianliqda Iisus Xristosun anasi
bakir Mariyanin adinin epitetidir. Qaqauzlar panayir qunu deyrkn "bazar gn" (bazarniy deng)
nzrd tuturlar.
Oktyabr.Ekim(masirtrkdilind), Axisqa trklri bu aya sarapayi deyirlr. Bu zaman zm v digr
meyvlrin yigildigi, toplandigi vaxtatsadI edir. Meyvlrdn srab hazirlanir.
Noyabr.Kasim(masirtrkdilind), Axisqa trklri bu ayi koay (sluka ove i baranov) adlandirirlar.
Koi kattallar tovara, hoqur alsin tavar |137, s. 28|.
Qaqauzlar noyabr ayini kasim ayi adlandirirlar.
Dekabr.Araliq(masirtrkdilind), Axisqa trklri karakis (qara qis) deyirlr. Bu ay qisin n srt
vaxtidir. Ilin axir ayidir.
Axisqalilar "gzay",* "bahar ayi" adlarindan da istiIad edirlr. "Gz"- payiz demkdir. Indi d bu
halinin dilind gz sz islnir: Gz yaxin meyvlri dsrlr (I.Sahzadayev).
----------------
*Qeyd: Dialekt leksikasinda genis skild islnn gz/kz/kuz quzu salinan yer sz d mnsj payiz
m
Bellikl, ay adlarinin b"zi trk dillril qarsilasdirilmasi gstrir ki, Axisqa trklrinin istiIad etdiyi ay
adlarinda zml chtlr oxdur. Bunlar xalqin miIik tsvvrnn, zngin dnyagrsnn
mhsuludur. Onlarin aylar haqqindaki tsvvrlri maraqli oldugu qdr d orijinaldir, bir-birini
tkrarlamir.
Oguz qrupu trk dillrind ay adlari
MasirAzrb. Dili Masir trk dili Axisqa trklrinin dili Qaqauz dili
Yanvar
Fevral
Mart
Aprel
May
Iyun
Iyul
Avqust
Sentyabr
Oktyabr
Noyabr
DekabrOsak
Subat
Mart
Nisan
Mayis
Naziran
Temmuz
Aqustos
Eylul
Ekim
Kasim
AralikZmhri
Qck
Mart
Aprel
Mayis
Kirz
Orag
Xarman
Bgrm
Sarap
Ko
Karakis Vook ayi
Qujuk ayi
-
iek ayi
Pipiruda ayi
Ay petri ayi
Ayiliya
Xarman ayi
Panaya ayi
Oktbri
Kasim
Dekabri
Kb yoli /mqdds yol/, Trzilr /kiik ayi brc/, Hngrlr /lkr/, Gkyoli /Ag yol, Sd yoli/,
/planet adlari/, ayna, sali /hIt adlari/ v s. astronomik hyatin spesiIik chtlrini aydin ks etdirir. Bu
adlararxaiklss d, indi yasli nslin danisiginda isldilir.
HIt gnlri
Axisqa trklrinin dilind Azrbaycan dilind
Bazarertsi birinci gn
Saliikincign
ersamba nc gn
cumadrdncgn
Persamba besinci gn
cumaertsi altinci gn
Bazarbazar
Sali /sayili, sayli/ "opredelenniy deng", "prazdnik" |168, T. II, 2, 1923, s. 103|.
"Bazar"sztrkdillrin rus dili vasitsil daxil olmusdur. Hmin sz tkc hIt adini deyil, hm d
bazar /rinok/ m"nasini iIad edir.
;76$5/$5
3.3.4.Heyvan adlari (Zooloji terminlr).
Terminoloji sz qruplari arasinda heyvan adlari da mhm yer tutur. Bu adlarin Iormalasma tarixi
qdimdir. Lap qdim zamanlardan trkdilli xalqlar tsrrIatin heyvandarliq sahsi il d mntzm
msgul olmuslar. Vhsi heyvanlari ovlamis, hlilsdirmis v ev heyvanlari sklin salmislar. Qdim
trklr ev heyvanlarini Irqlndirmk n mxtliI adlar qoymuslar ki, bunlarin da byk hisssi
mumtrkoloji xarakter dasiyir. Bu adlar qdim epoxani yasatmaqla yanasi, hm d heyvandarliq
terminologiyasini Iormalasdirmis v znginlsdirmisdir.
Axisqa trklrinin dilind heyvan adlarini tematik chtdn iki byk qrupa blmk olar:
a) Ev heyvanlarinin adlari
b)Vhsi heyvanlarin adlari.
Ev heyvanlarinin adlari arasinda knd tsrrIatinda alisan heyvanlarin adlari da myyn yer tutur.
Msln: at, dv, ink, tavar, koyun, qei, kz, douuz, tay /daya, qulan/, tana /dana/, kuzi /quzu/, oglax
/tk, erkk kei/, nk /kk/ v s.
Azrbaycan dilind genis daird isldiln "mal" szn Axisqa trklri "tavar" sklind isldirlr. "Mal"
szmumtrkmnslidir. Masir trk dillrind islnn areal adlardandir. Hr arealda mstqil islnir.
K.M.Musayev "tuvar" sznn srqi qipaq qrupu dillrind -yenim"nalarda ("imuhestvo",
"boqatstvo") islndiyini gstrir |149, s.53|.
"Davar"szmxtliI Ionetik variantlarda masir trk dillrind islnir. Trk, Azrb. (davar), trkm.
(dovar,birsuridovar),(tat.tuar,mal-tuar)v s.
"Tuvar"in qdim abidlrd tabar (tavar) Iormalari da var. Msln, anta triy turqes karlukig tabarin alip
ebti yulin barmis ebime tusmts. Uygur abidlrind, ocmldn Mahmud Kasgarinin lgtind bu ada
"dobro","imuhestvo","boqatstvo"m"nalarinda rast glirik: bu busiqi bramanlarka berquluq tavarim
yokuun |121, s. 542|. M.Kasgarinin lgtind tavar "skot, imuhestvo, tovar" m"nalarinda islnmisdir:
tavarkimin,uqils, bkl anar krkiur, tavarsizin kalib, bk erk e n emqyur |202, T. III, s. 343|.
"Mal" sz oguz qrupu trk dillrind asagidaki sas m"nalara malikdir: 1. Imuhestvo, sostonie, tovar;
2. tovar; 3. skot; 4. dengqi; 5. krasota, prelestg /arqo/|180,s.22|.
"Mal" sz basqird dilind "mal-tiuar skot" Iormasinda isldilir |149, s. 76|.
Qipaq qrupu trk dillri n xarakterik olan "siyir" sz oguz qrupu trk dillrinin ksriyytind
"ink" sklind islnir. Lakin Axisqa trklrinin dilind,elc d qaqauzlarin dilind "sigir", "siir"
Iormasindadir.
Azrbaycan dilind atin balasina - cavanina "daya", "qulan" deyirlr. Lakin Axisqa trklrinin dilind bu
sznqdim Iormasi ("tay") hl d qalmaqdadir.
Trkdillrind oxsar variantlar:
tay/daya/ day / tai /tayunsa / tailak /taixar.
dv / dy /ty /teb / tb /tgmggn / tgmqn /tgven / tgmgqg, tgmgn |180, s. 23|.
at/aduu/atiteu/aduqun/adu/adun
ayqir /ayqur /ayqir uqez / azraqa /adirqa / aiIir/
Ink /inek /ine /ungg / inak / uniqg/un"gn.
essk /esk / isk /iljiq / iljqgn / gljiq.
kz/kz/uqez/uxer/oqus/ovus/nqus/ukur/uku/ukurg/uker/oquz/oquza/|149,s.54|.
b)Vhsi heyvan adlari: avi /ayi/, aslan, kurt, janavar /canavar/, sigin /maral/, tavsan /dovsan/, jamus
/camis/, sian v s.
Axisqa trklrinin dilind isldiln vhsi heyvan adlari da mumtrkoloji sciyylidir. Etimoloji thlil
gstrir ki, to kasaets nazvaniy dikiy jivotnix, to vajneysie iz nix takje vlets obhetrkskimi. Odnoqo
votliieotnazvaniy domasnix jivotnix oni nost obhiy xarakter, t. e., kak pravilo, ne otrajat deleni
dikix jivotnix po polu i vozrastu. Primeatelgno takje, to u nekotorix trkskix narodov nardu s
osnovnimi nazvanimi upotreblts razlinie opisatelgnie nazvani. Gto svzano s suhestvovsimi u
mnoqix narodov zapretami. Zapreti je v otnosenii dikix jivotnix, verotno, vizivalisg tem, to krupnie
dikie jivotnie prinosili bolgsoy vred xozystvu |97, s. 10|.
Qeydetmk lazimdir ki, bu dild isldiln vhsi heyvan adlari da Azrbaycan dilind oldugu kimidir.
Lakinb"zi Ionetik Irqlr zn gstrir. Msln, "avi" heyvan adi Azrbaycan dilind "ayi"
sklinddir.
v)Sudav quruda yasayan heyvan adlari: yilan /ilan/, xuliti /krtnkl/, qmkli bjk /tisbaga/, kurbaga
/qurbaga/ v s.
q)Evv vhsi qus adlari: tauux /toyuq/, xoroz /xoruz/, jjk, uul /cc/, glmkus /qaranqus/, kukki
/ququ qusu/, qqrin /gyrin/ v s.
d)Hsrat adlari: grinc /qarisqa/, kinkil /agcaqanad/, sink /milk/, krjk /sala circirama/,rmjk
/hrmk/, ptk /ari, bal arisi/, iya /yagis sogulcani/ v s.
Heyvandarliq terminlrinin sas ktlsi ata-babaszlridir.
Axisqa trklri Qazaxistanda olarkn dvilikl daha ox msgul olmuslar. Odur ki, dvilik leksikasi
budild xsusi tdqiqat tlb edir.
Qdim ki v l adlari: karis, misqal, batman, arsun, toxar, hoxqa, girvnk, pud, kodi, xalvar, svm
/barmaqls/,dirsk, qoq (byk barmaq ls).
Vaxtin t"yini: Trklr gnl vaxti t"yin edirlr. Deyirlr, dstdn saatkeib.
;76$5/$5
3.4.REGIONALT"SIRLR, KNARA
IXMALAR
Hr hansi bir dil sosial hadis kimi cmiyytin hyatinda z mqsd v vziIsini mxtliI sIeralarla
yerin yetirrkn tkmillsmk, mkmmllsmk, z daxili resurslarini inkisaIetdirmk n basqa
dillrl d qarsiliqli laqy girmlidir. Bu laq b"zn dil normalarinin pozulmasina, yeni xsusiyytlr
ksb etmsin sbb olur. Y"ni bir dilin daxili modellri basqa dil modellri zr trtib edilmis olur.
Bellikl d, hr iki dilinmodellri bir-birin t"sir edib biri digrinin yerini tuta bilr. Lakin daha ox v
dahamntzm isldiln dilin t"sir edcyi sbhsizdir. Odur ki, bir ne dil arasinda mstrk chtlri
tkc nzri chtdn deyil, mumi ehtiyac v tlbat baximindan da yrnmk Iaydalidir.
N.A.Baskakovgstrir ki, xalqlarin v dillrin inkisaIinda b"zn el tarixi srait olur ki, onlarin t"siri
altinda ayri-ayri dillrin ictimai Iunksiyasi qeyri-adidrcd genislnir, dillrin yeni srait
uygunlasmasi bas verir v bu zaman baxmayaraq ki, bu sraitd onlarin tipologiyasinda mhm
dyisikliklr bas vermir, lakin dillrin tipoloji dyism proseslri qabariq olur |87, s. 53|.
Yadmhitd, mxtliI dillrin hatsind uzun bir inkisaI yolu kemis Axisqa trklrinindiliqdim
qatlari saxlamaqla yanasi, regional t"sirlrdn d yaxa qurtara bilmmisdir.
Dildarmhit, durgunluq vziyytin dsnd ictimai Iunksiyasini qismn itirir, onun yayilma areali is
ziI olur. Axisqa trklrinin dili d bel olmusdur. BudilQaIqazdav Orta Asiyada sas Iunksiyani
yerin yetirmmis, ancaq kommunikativ v tsrrIatla bagli mvqeyini qoruyub saxlamisdir.
Maraqlidir, eyni dil mxtliI regionlarda Irqli lamtlr qazana bilr. Msln, Moldavada v Ukraynada
yasayan qaqauzlarin dili il Qazaxistanda yasayan qaqauzlarin dili arasinda, elc d orada yasayan
azrbaycanlilarla, QaIqazda yasayan azrbaycanlilarin dili arasinda myyn diIerensiya mvcuddur.
BuIikriTrkiyd yasayan trklrl, kemis Sovetlr Birliyind yasayantrklrin dilin d aid etmk
olar.Regionalt"sirlr, normadan knara ixmalar ikincid daha ox msahid olunur. Birincid is sn"i
szlr yaratmaq meyli qvvtlidir.
Grc,Azrbaycan, zbk v qazax dillrinin bu halinin dilin regional t"siri olmusdur. Bu qarsiliqli
dillaqlrinin mqayisli - tutusdurma metodu il thlili dililiyimiz xeyli Iayda ver bilr.
Axisqa trklrinin dilinin lgt trkibinin iki Iaizdn oxunu grc-kartvelmnsli szlr tskil edir.
Grcstanda yasayan trklrin dilinin lgt trkibin asagidaki sahlr dair grc dilinin szlri daxil
olmusdur:
1.Yeyintimhsullari adlari: karaki-kr yagi, satxi -qoyunpendiri,adi- qargidali ryi, pp -rk,
xinkal- dsbry oxsar xrk, xaapur -pendirdn v sogandan hazirlanmis duzlu salat v s.
XVIIsrd Mesxet-cavaxetid yeni knd tsrrIati bitkilri kilmy baslandi. kiln bitkilrdn biri
"kukuruza" adlanirdi. Grcc bu sz "api" v ya "lazut" adlanirdi. Grc dilind olan "lazut" sz o
vaxtdanknd tsrrIati il msgul olan trklrin dilin d daxil olmus, indi d islkliyini itirmmisdir.
2.Botanikaterminlri: lazut - qargidali, arxala - ugundur, pazi; anur - gavali, kurka -meyv, soko -
gblk v s.
3.Zoologiyaterminlri: sosnya - zagca, porosenok- donuz potasi, misonok - sian balasi, iya -qurd,
soxulcan;intal- pisik balasi v s.
4.Bdn zvlri adlari: zigel - dis ti, kakal -gzbbyi, biblo-ris, nikart -dimdik,tot- ayi lpiri v s.
5.Knd tsrrIati v torpaqsnasliq terminlri: bulul -dy, kuz - uzun agac, svl, kort -tp v s.
Axisqa trklri Qazaxistanda da bir srdn artiq yasamislar. Trk v Qazax dillri o vaxtdan bir-birin
qarsiliqli t"sir gstrmisdir. Qazax dili vasiti rol oynamis, beynlmill alinmalari budil gtirmisdir:
avtobaza,avariya,albom,oqorod,oblasv s.
Qazaxistanda yasayan trklrin dilinin lgt trkibin asagidaki sahlr dair qazax dilinin szlri daxil
olmusdur:
a)yeyintimhsullari adlari: ksm /rist/, toxa /bagirsaq/, ximiz /atsdndn hazirlanmis iki/ v s.
b)evsyalari, geyim adlari: kmb /rk bisirn tava/, taxya /araqin/, tolax /dolax/ v s.
v)botanika,aqrotexnikaterminlri: bldrgn /vhsi l gilmeyvsi/, masak /ugundur/, qzlux
/payizliq bugda/, yazlux /yazliq bugda/, skirda /taya/ v s.
q)etnoqraIikterminlr: ille /yayin isti vaxti/, kobuz /musiqi alti/, dombura /xalq algi alti/ v s.
Qazaxistanda yasayan trklr z szlri il yanasi qazax dilinin szlrindn d paralel olaraq istiIad
etmislr.
Sinonim kimi asagidaki szlr paralel islnmisdir: toxac /lxum/, baursak, kant /kirma skr/, kumskr
/toz skr/, qzlux /kirmizi taxil/, yazlux /bayaz taxil/, mas /zarxos/, dekabr /karakis/ v s.
LeksikinterIerensiyalarqazaxdilinint"siri il daxil olmus v b"zi Ionetik hadislr ugramisdir.
Msln: vokzal /vazqal/, butilka /potlika/, skameyka /iskam/, eselon /salon/ v s.
LeksikinterIerensiyalardaIonetikv semantik mnimsm msahid edilir. Masin - masina, nlik -
naalnik,iliktir-elektriestvo,vdr -vedro,kuartel-kvartira,zavana-zveno,laqir-laqer,koperet-
maqazinv s.
Regionalt"sirlr antroponimiyada da msahid edilir. Trklr qazaxlara mxsus sxs adlarindan,
toponimlrdn istiIad etmislr. imknd vilaytind Sayram rayonuvar.Butoponimdn Sayramby adli
trk adi qoyulmusdur. Grcstanda da ksr trklr grc Iamiliyalarini dasimislar. Yaralasvili, Beridze
v s.
cnubi Grcstandan srgn ediln trklrin bir hisssi Rusiyanin vilaytlrind yasamaga basladilar.
Yunanlarla qaynayib-qarisdilar. Yunan dilindn asagidaki szlri aldilar: kiramet /krpic/, laxana /klm/,
tirpan /dryaz/, dirqn /yaba, sana/, sinor /srhd/, nnni /besik/, umuz /iyin/.
zbkistanda yasamis Axisqa trklrinin nitqind zbk dilind islnn szlr: ekis, amasir, paxta
/pambiq/, Irznt, kisla /qislaq/, asiman v s.
zbkistandan Azrbaycana pnah gtirmis axisqalilarin nitqind asagidaki rus szlri islnir: produkt,
reIorma,dokumentasiya,qrajdan,orqanizator,zapiska,oqorod,kultura,sekretar,prosent,semzavod,
poliqon,aqitatorv s.
Tdqiqat gstrir ki, eyni dil mxtliI regionlarda diIerensial lamtlr qazana bilir. Tbiidir ki, ox
islnn dilin az islnn dil t"siri gcl olur.
Dillrin tmasi -dyiskn nticdir v tqdimolunanmxtliI etnoslar arasinda laqnin bilavasit uzun
srn davamidir.
Grc- Axisqa -Azrbaycan dil paralellri
Grc Axisqa Azrbaycan
bazi bazi boz qus
banakiban1bin (yurd)
bakmazibekmesbkmz
buqu qu bayqus
qazi qay /qiy/ 2 qayi
utoutoqt
papaxipapaxpapaq
puanabick buzov
kalaki kala qala /shr/
tasti tas test, tas
pialla asa pial
qoikoqo
quitukiitytk
qorni qarga qarga
seneba, senoba sennik sen/lik
susabandi havli ssbnd
aydaniaynikaydan-aynik
amasaplim
ekmesapuqkm
djadjae cec
----------------
Qeyd:1.Ban-qdim trk szdr. Kitabi Dd Qorqudda ag-ban evim sklind islnmisdir. Ggdn
ildirim ag-banevimzrin sagir grdm |60, c. 44|.
2.Qay,qay,k kklrinin ksmk anlaminda islndiyi haqqinda traIli m
3.Dilparalellrinin myynlsmsind Mahar Qhrmansoyun Grj-Azrbayjan dil paralellri
(Tbib nsriyyati, 1992) srin istinad edilmisdir |134|.
;76$5/$5
3.5."DD QORQUD" V AXISQA DIL
UYGUNLUQLARI
Bu gn Axisqa trklrinin dilinin bir ox leksik-qrammatikxsusiyytlri "Kitabi-Dd Qorqud"
dastaninin dili il eyniyyt tskil edir. Dil uygunluqlarini asagidaki qruplara ayirmaq olar:
a) Leksik uygunluqlar
b) MorIoloji uygunluqlar
v) Sintaktik uygunluqlar
Leksik uygunluqlar ayri-ayri leksik vahidlr arasinda zn gstrir. Bu uygunluqlarin bir oxu masir
Azrbaycan dili n arxaik hesab edilir. Msln:
Gz /payiz/. Gz almasina bnzr al yanaqlarim |38,s.35|;Gz yaxin meyvlri dsrular (Ilim
Sahzadayev).
Ari /tmiz/. Ari sudan abdst aldilar |38, s. 50|; Bu topraxda ari insannar yasarmis (Nagillardan).
Altun.Qazanbg ordusini, oglanini-usagini, xzinsini aldi, geri dndi altun txtind |38, s.50|- Qomsi
altunink aldi (danisiq dilindn).
tmk. Aganuzin, tmgi siz halal olsun, - dedi |38, s. 60|; Bu dnyanin acluguni grdux biz //tmk
ndr, bos otuni yedux biz (Glhmd Sahin).
Yaban.Beyrk aydir: "Mr obanlar, bir kisi yolda tas bulsa,yabanaatar|38,s.60|;Yapraxuldikuuk
yrk bdnd // Vtnsizm - yabaniyam hr yerd (Xeyransa Mirzyeva).
Binar//pinar//puvar - bulaq, esm. Dibind bir yaxsi binar vardi. Beyrk baqda grdi kim, kii qiz
qarindasi binardan su almaga glr |38,s.60|;Puvar,srxos axarsin /Mor-mnms qoxarsin /mani/.
gladuxca axar gzlrim yasi, //Dupduri puvari haxlima gldi (Ilim Sahzadayev).
QaItan /KaItan. Baniik qaralar geydi, ag qaItanini iqardi |38, s. 58|; Toyda, dgnd tz qaItan
geyiniyer(danisiq dilindn).
Aqsqa ql"si / Axiska qalasi. Mgr Basi auk Tatyan ql"sindn, Aqsqa ql"sindn kaIrin casusi
vardi |38, s. 69|-Axisqa qalasi cnubi Grcstan razisinddir (danisiq dilindn).
Kmlk. "Mr, bu n kmlkdir? "Kmlki gerick bklr kr-kr aglasdilar, zarliqlara girdilr |38, s.
58|.Birkmlk iind ldi Zeynbim // iklr iind soldi Zeynbim /Trk/.
Kb/Kp - sirga. "...qulagi altun kbli" |38, s. 49|; Kizlar kp taxiyerlr /danisiq dilindn/.
Ty-tk.Hm "Kitabi-Dd Qorqud"da, hm d Axisqa trklrinin dilind ty sklinddir: Bir kei
tyndn atlaguciydi |38, s. 48|.
Yek/ey.Gzdigindn ldigin yeg ola |38, s. 37|; Kendi ey yox, qlbi ey olsun (ski sz).
Av/Av aldilar |38, s. 37|; Av eldux (danisiq dilindn).
Kks/Ksk.Kksigzl qaba taga ava iqdi |38, s. 37|; Basi yksk kski dumanli taglar /Alax turun, o
canalim grnsn (Beytal Qasim).
Dsurmax - toplamaq, yigmaq m"nasinda: Tag igi dsrdilr |38, s. 39|; Guz yaxin meyvlri
dsrular (I.Sahzadayev).
MorIoloji uygunluqlar qdim Ie"li baglama skililrind zn gstrir. "Kitabi-Dd Qorqud"da
islnmis -iban, -ibn, -uban,-bn Ie"li baglama skilisi bu dild islkliyini saxlamisdir. Msln,
mqayis et: Variban peygmbrin yzini grn, glbni Oguzda shabsi olan, acigi tutanda
biqlarindan qan iqan bigi qanlu Bgdz mn apar yetdi |38, s. 50|; z tmgin, suyun blbn verdin
(zldn qardasiq dayim dedin. Dnizlr keibn ox aylar asdi) Qan qardaslarina xalqim qarisdi
(Msddin).
Tkrarolunanszlrin yaratdigi uygunluqlar. Vara-vara vardilar, Bayandir xanin tvlsindn ol eki ati
gtrdilr |38, s. 75|; Vara-varavardilr yz/Trbiy verrdi glin, qiza (Skin xanim Bayraqdarova).
Arxaiklsmis morIoloji gstricilrin yaratdigi uygunluqlar. Masir trk dillri n arxaiklsmis alim, -
lim sxs skilisi Ie"lin mr sklinin sonuna artirilir. "Dd Qorqud"da zn gstrn bu skili Axisqa
trklrinin dilind d hazirda z islkliyini qoruyub saxlamisdir. Mqayis et: Dd aydir: "Verlim!"
Dedigrlim, n istyirsn?" |38, s. 56|; Gl bizim baxaya edlim seyran /Blbl asiq olmus bir gl
heyran(PirSultanAbdal).
Axisqa trklrinin dilind Ie"lin mr sklinin I sxs tki qdim ayim, -yim skilisi il Iormalasir.
Masir se"r dilind bu gstrici genis yayilmisdir:
Oyanda,oyandauIaqdayavrum
Bn edyim Iirgani
cabirim,gtiryim tab,
Gzllg yoxdur hesab (c.Xalidov).
"Kitabi-Dd Qorqud"un dilind d bu Iorma islnmisdir: "Qurd yzi mbarkdir, qurdln xbrlsyim"
-dedi|38,s.45|.
"Shdtnam" v Fdainin dilind d bu Iorma islk olmusdur: Mana rxst ver ta varayim v mni
satanlaravidaedyim (Shdtnam); Aparim satayim vhr Iirus (Fdai).
Sintaktik uygunluqlar. Axisqa trklrinin dilinin sintaksind "diIe"l"strukturlucmllr, Iikrimizc,
"Kitabi-Dd Qorqud"daki cml qurulusuna tamamil uygun glir. Msln, mqayis et: Ag meydanin
ortasinda baxdi turdi. Buga dxi oglana srdi gldi |38, s. 36|; Vzir vkilini yanina yigdi dedi ("Sah
Abbasinn usta" nagilindan), Zurnai zurnasini vaqonun nIslugundan ixardi da vtn daglarina dogri
sslndriyerdi (S.Adignli).
MasirAzrbaycan dilind bu cmllr "ibIe"l", y"ni "baxib durdu", "srb gldi", "yigib dedi",
"ixarib sslndirdi" Iormalarinda msahidolunur.
Inkar baglayicili tabesiz mrkkb cmllrdki uygunluqlar. Fe"li xbrin bel cmllrd, daha
dogrusu, ikinci trkib hissd buraxilmamasi. Msln: N oglan yenr, n buga yenr |38, s. 36|; N
daglux havasi yaradur, n gz havasi yaradur (danisiq dilindn).
MasirAzrbaycan dilind bu tabesiz mrkkb cmllrin ikinci trkib hisslrind Ie"li xbrlr
ellipsis ugrayir. Msln: N hyat glr, n insan (danisiq dilindn).
3.6.Trkv Azrbaycan dbi dillri il ortaq olan szlr
Axisqatrklrinin dilind trk dbi dili il ortaq olan szlr d oxdur. Bel szlrin bir oxuna masir
Azrbaycan dilind tsadI olunmur. Ortaq lamtlri asagidaki kimi gstrmk olar:
Axisqa trklrinin Trk dbi Masir Azrb.
dilind dilind dilind
disri disari l, bayir
nasil nasil nec
cocux jojuq usaq
qariqariarvad
ner ner hara
lazut lazut qargidali
kendikendiz
beklemekbeklemekgzlmk
arsi jarsi bazar
soxaxjokakk
arxatas arkadas -
MasirAzrbaycan dili il ortaq olan szlr
MasirAzrbaycan Axisqa trklrinin
dilind dilind
qurdqurd
keiqei
xirman xarman
das tas
tutmactutmac
yorgan yorgan
evv
mes mesa
neIt-mazutnIt-mazut
Qeydetmk lazimdir ki, bu halinin dilind trk dbi dili il mqayisd masir Azrbaycan dili il
ortaqolanszlrin islnm tezliyi daha oxdur. Bunu tarixn hmin toplumun azrbaycanlilarla
(Boralida yasayan azrbaycanlilarla v s.) yaxin tmasi il laqlndirmk olar.
Bununlabel, bu toplumun dilind el leksik vahidlr d vardir ki, onu Azrbaycandilind trcm
etmy ehtiyac duyulur. Bunlardan b"zi nmunlri gstr bilrik:
Axisqa trklrinin dilind Azrbaycan dilind
dirqn yaba
tirpan krnti
nIslug pncr
bismis xrk
ksdn sabalid
sirt tp
kosat tir
pimpilabibr
zrd yerkk
pirasa kvr
salgam turp
argala ugundur v s.
Axisqa trklrin mxsus olan bu szlrin ksriyyti alinma oldugu n Azrbaycan dilin yaddir.
Axisqa trklri alinma szlri z dillrin uygunlasdiraraq istiIad edirlr. Bel szlr masir Azrbaycan
dilind islns d, Irqli yazi Iormalari meydana ixir. Asagidaki qarsilasmadan -mqayisdn bu Iakti
gr bilrik:
MasirAzrbaycan Axisqa trklrinin
dilind dilind
masin masina
sorba orbay
sabunsabon
kartoIqartopi*
papirospaproz
Leksik-terminolojivahidlrin dild oxsar v Irqli Iormalari
-----------------
*Qeyd: Qartopi, qartopu Irpmalarina Azrbayjan dilinin Qarabag dialektind, o jmldn Jbrayil
keid sivsind rast glmk olur.
B"zi nmunlr:
Axisqa trklrinin Azrbaycan Trk dbi
dilind dilind dilind
adresnvanadres
ayranayranayran
byaz ag beyaz
msaIirqonaqmisaIir
komsu qonsu komsu
qavga dys savas
siIaxana xstxana hastane
saxalsaqqalsakal
timriq dimriq tirmik
orbay bors borj
valenokvalyonkakejejirme
biznesmenbiznesmenisadami
atalngl satal
dirqn yaba yaba
sugnahsuj
visna gilnar visne
yatirim yatirim yatirim
ekonomikiqtisadiyyatekonomik
torunnv torun
soIer src suruju
qurdcanavar/qurd/kurt
bazarbazarrazar
dndnn dun
jetonjetonyeton/Iis/
yelk jilet yelek
soxaxk sokak
suba krk /suba/ kurk
hadis hadis olay
3.7. Dilin sivlri
B"zi tdqiqatilar Axisqa trklrinin dilini dialekt sviyysind arasdirmislar. Bu dili trk dilinin mesxet
dialekti adlandirmislar |113, s. 116-122|.Sabircanclilov yazir ki, mesxetskiy dialekt vlets odnim iz
krupnix dialektov turekoqo zika na territorii SSSR |109, 1982, 1, s. 128|.
S.clilov bu dialektd asagidaki sivlrin varligini qeyd edir: Zeqan sivsi, Savaelya sivsi, Axalsix
sivsi, Sur-Boqa sivsi, Aspindz sivsi, Axalklk sivsi, keid sivlri |109, 1982, 1, s. 128|.
Axisqa trklrinin dilinin mumi lgt trkibin, dbi dil mxsus szlrdn basqa, bu dilin Zeqan,
Savaelya, Axalsix, Sur-Boqa,Axalklk v s. sivlri n sciyyvi olan szlr d daxildir.
Indiki srait, Axisqa trklrinin dilinin mxtliI regionlarda yasayan xalqlarin dillril laq v
mnasibti bu dild yeni sivlrin d yaranmasi n myyn zmin hazirlayir. Bellikl, yerli sivlrin
lgt xsusiyytlri hiss ediln drcd z qvvsini hl d gstrir. Dil n qdr ktlvi bir xarakter
alsa da, ayri-ayri razilrd, htta mumi bir xarakter dasiyan szlrin mxtliI skild islnmsin
tsadI edilir. Msln: ana; ciyi, abay, nn, ene v s.
Bu siv Trkiyd Qars srhdlri daxilind Ialiyyt gstrn Qars yerli agizlarina daxildir. Bu sivd
danisanlar vaxti il Axisqadan Anadolu blgsind k ednlrdir. Dr. Ahmet B.Ercilasun Kars ili
agizlari (ss bilgisi) srind Qars sivlri irisind rdahan-Posov yerli agizlarini da Irqlndirir.
MlliI yazir ki, Ardahan-Posov yerli agziyla konusan bu trk qolu Kars ilinde en eski tesekkle sahip
olan qruplardan biridir. Bunlar Ardahan, (Mese Ardahan) v Posov qza mrkzlriyl bu mrkzlr
bagli olanyerlikylrind yasayan insanlardir. Bunlar XII srd buralara xristiyan olaraq glib yerlsn
Qipaq axinilarinin vladlaridir |198, s. 32-33|.
Szsonundai-lsm hadissi Grcstan razisind yasayan axisqalilarda oldugu kimi, Qars v
rdahan-Posov yerli sivlrind d grnr: Ms.: gari, snqi, guri, oldi, girdi, Garsli, gli, zi,oni, buni,
lsiv.b.|198,s.149|.
Fonetikhadislrd aiq-askar qipaq t
Digr Anadolu sivlrinin bir oxunda aradan ixmis Ardahan-Posov sivlrind ksin unudulmayan
qasuh, artuh, basun, qelr, ortaluh kimi nmunlrdki yuvarlaq nll ekler d sbhsiz, qipaq t
Burda Ne Dal Bos
Getdi
3.9. GRC DILIND$;,64$
TRKL5,1,1',/,1,1(/(0(17/5,
Dissertasiyanin bu hisssind trklyn Grcstanla bagliligi mslsin toxunulmusdur.
Grcstan QaIqaz sira daglarinin gneyind yerlsir. Trkiy-Ermnistan -Azrbaycan-Dagistan -
Kabartay-Arkazeliv Qaradniz arasinda yerlsn Grcstan cograIi baximdan, ta qdimdn iki hissy
ayrilaraq taninir. Dogu Grcstan v Sag-Grcstan.
Taqdimdn bu yerlrd trklr yerlsmis v uzun srn hakimiyyt sahib olmuslar. Trk dili bu lkd
drin izlr buraxmisdir. Bir az tarix baxmamiz grkdir. TiIlis v ildir gl arasinda v Xram ayi
hvzsind yerls Tiryal/Tiryalet blgsi kurqanlarinda Saka(Skuth) atli krilrin aid oxlu
gmsdn dzldilmis syalar ld olunmusdur.
Tariximnblr gstrir ki, Saka adi il taninan bu tayIalar Kr ayi boyunca yuxari hrkt edib (28000
ail - 28oymaq)Karteld yerlsrk Iarslari bu lkdn qovdular v Sarkinet (Sarkin yurdu) adli shr
saldilar. Bu zaman hmin razilrd 6 dild (kartvelc-grcc, xzrc, asurca, yahudic, yunanca,
ermnic) danisirdilar. Filipp oglu Aleksandr m.e. 320-ciild Kartel glnd Kr ayi v onun qollari
boylarinda y
M.BrossetinIikrinc, qipaq shri Sarkinet n Trk orbeliyanlar yapisi v Sam-Svilde //-Sami-
solge/s-Ok/istehkammrkzind oturan Baskumandalar xandani iind, haqli olaraq Orbelyanlar
Grcstandayerlsn trklrdir, bir yurdlari da /Imeretd v Kutayis/ Arquetd /Arqu yurdu/ idi |189|.
A.Zki v V.Togan Trkstan tarixindn bhs edn srlrind yazirlar ki, Sarkinet adini vern trk
tayIasinin Orta Asiyada qalan qolunun torunlari-nvlri bu gn Sarik v Sariq adlari il qirgizlar v
tk trkmnlri arasinda yasamaqdadirlar. Sarkin adi qipaq dillrind Sariklar demkdir |205, s.
71,73,75,233,234|.
1. Azqur /Axisqa quzeyind qala, Oguzlarin Yazqur/ Yazir boyundan/.
2.Arquet/Kutayisingneyind blg, Arqulardan/.
3. Soraqet /-Sor ayi, Boralida Sor / Sor boyundan/.
4. Xalxal /Krn solunda, Sirak - Kizik -dzksimind Alban/Aran hkmdarlar qislagi/.
5.Xoni/Hun,Kutayiselind/.
6.Xunan/Hunlarm
7.Kankark/ermni dilind -Kankarlarm
8.Kasak/646-ci ild islam Iatehind anilir, Krn saginda v TiIlis-Gnc arasinda/.
9.On-Oguri 550-ciild Fars-Bizansmharibsind, Srqi Grcstanda Fas/Riyon irmagi boyunda qdim
anar-Lazblgsind yerlsn Trk urugu adiyla, thriI olunmus skild Onur-Kurisid deyirlr/.
10. Signak - Alazan ayinin saginda lk, mrkz.
11. Tasirik /Tasirlar, mrkzi Loru /Lore shri olan Borali ksiyind, Potolemeyd Tosaren/.
12.Tukhark/Tukharlar,KartlisSkhovrebadaTukharisi- Tukharli, Savsat quzeyind qdim istehkam
qala, Bati Trkstanda Tokhar tayIasinin qolu var, Agqoyunlulardan Duharli YusiI by.
13.Kitabi-Dd Qorqudda adi kiln v bu gn Grcstan razisind qalan blglr asagidakilardir:
1.Ak-sika qalasi /Akhiska/
2. Basiauk
3.Karauk
4.Kkc-tag
5.Tokuz-tmen
6. Tumanin /Tumanlar qalasi/
Grcstanda xalq arasinda yasayan qdim oguzlardan
qalmaszlr:
cildo-dl,mkaIatm
Bani-yksk, ati, dam m
Qosani- ozan, saz sairi.
Xel-Osani-usta, mahir adam, kisi m
Qosan-sznd sonralar q ssi dsms, sz osan-ozan sklind sabitlsmisdir. Szn qusan
(asiq) Iormasi da mnblrd qeyd olunur |190, s. 253-255|.
Grcdilin ken trk szlri. Bel szlr tkc trk mnsli deyil, hmininrb, Iars, rum, yunan
mnslidir. Grc dilin ken bu cr szlr b
Grcdili(budil kartuli d deyirlr - I.K.) bel szlri qbul edrkn M.Fahrettin Kirzioglunun
gstrdiyi kimi ssli il bitn adlarin v szlrin sonuna bir A v oxluqla bir I eklenerek islnir |207,
23-30.V.1975,s.150|.
Msln:
A)/Trk szlr: adati /adt/, almasi /almas/elmas tasi/, amaqi /yemk/, arxi /ariq/, bayraqi /bayraq/, bagi
/bag-baga/, batmani /batman/, bulbuli /blbl/, qutani /kotan, pulluk/, kabakhi /kabak, nisangah/, ocaki
/hocak, aile/, soloqa /solak/, torula /torul, togrul, toydar kusu/, yalkani /yelgen/, yataqi /yatak/, yerisi
/yeris, hucum/.
B)Xsusiadlar:Acara/Acar,qdim eger vzin/, Kura /Kr ayi/, Batumi /Batum shri/, Korkuta /kisi
adli-Korkut/, Mamuka /kisi adi-Mamuk/,Tatari/Tatar/,Turki/Trk/.
V) Alinma szlr. Grc dilind islnn bel szlrd leksik vahidin ilk v ya ikinci hecasinin saiti dsr.
Ms.: Rakhsi /Araks, Aras/, Rani /Aran/, Rat /Arat - qipaqlarda kisi adi/, Sota /Asot, Asut - kisi adi/,
raki /irak, yagkandili/, dram /dirhem, direm/, Ksani /Kasan-Kr ayinin bir qolu/, Karokh /Karauk -
KDQ-daKarauk-oban/, Terqi /Terek ayi/ v s.
q)Grcdilind I ssi olmadigi n onun yerin p v ya v sslrindn biri islnir. Ms.: Pineti
/Finet-Finyurdu,Finlandiya/,peranqi/Iirengi,Iirengkmleqi/,Sapranqeti/Firengeli,lksi, Fransa/,
alapi /alaI, heyvan yemi/, davtari /deIter, hesap kitabi/, dapi /deI, teI algisi/ v s.
Grc dili skililrini qbul etmis trk soyadlari
Grcstanda XIX yzilliyin ortalarinda trk by aillrinin soyadlarinda grc dilin mxsus asagidaki
morIolojigstricilr islnmisdir.
1. Svili - oglu.
2.Dze-Iarsdilind ken zad, n ox by aillrind islnmisdir.
3. Iya v ya Trk dilind nisbt bildirn - li,
4.Eli-li,-lu,-l skilisi m
5.Yani.Trkdillrindki gil/lr skililrinin qarsiligi kimi islnir.
Hmin skililri qbul etmis 44 by ailsinin soyadlari M.Brossetin Wakhust ograIiyasinda v
TavadlarListesininsndlrind qeyd alinmisdir |189, s. 487-490;492-493|.
1.camakuryan(can-Bakuryan/Orbelyanqolu).
2. Yaralis-svili.
3.Dolenocis-svili.
4.Barata-svili (Orbelyan qolundan Barat-Elibylri).
5.Solaqa-svili.
6.Arquta-svili.
7.Amilakhori.
8.Xidir-Beqis-svili.
9.cavaxis-svili.
10.Tumanis-svili (Orbelyan qolu, Amerikadaki Tarix proIessoru Prens Tumanov bunlardandir).
11./A/Ratis-svili.
12.Tarxanis-svili (Tarkhan oglu).
13.Amir-Ecibi(Emir-hacib-saraynaziri).
14. Salika-svili.
15. Solaka-svili.
16.Turkistanis-svili (Turkistanli oglu).
17.Korkana-svili.
18.Qarakani-dze.
19.Karaqozis-svili.
20.Tur/A/Manis-svili.
21.Urkmazas-svili (Urkmez oglu).
22.Tukhar-Eli.
23.Tazis-svili.
24.Kadaqis-svili (Kadakli-Yasakli oglu).
25.Lala-dze(Lalazad).
26.Tula-svili.
27.ubini-svili (Horasan-sakali Bhrm-ubinnslindndir).
28.Tatis-svili (Tat /Tatli oglu).
29.Kobyakhi-dze(Kobyakzad).
30.Ali-Beqis-svili (Ali-Beqli oglu).
31.Budukh-avuri.
32. Saka-svili.
33.Ali-Kula-svili (Si mslmani olmus Ali-Kuli oglu).
34.Becanis-svili (oymak Becanli oglu).
35.Alkahazis-svili (Alkasin oglu).
36. asita-svili (asit-Devlet-casusu oglu).
37.aika-svili.
38.Kay/I/Tmaza-svili (Kayitmaz oglu).
39.Kabak-svili (Kabak oglu).
40.Tarulis-svili.
41.Kar/A/Khana-svili.
42.Kodala-svili / Orta-Toroslardaki Bulqar-Karsak oymagi Kodalli adi il d taninan Qipaq oymagi
qolundan Kodal oglu.
43.Uqana-dze(Uqanzad).
44. Aga-svili (Aga oglu) |207, s. 151-152|.
Grclr Axisqa trklrin mxsusolanszlri d asagidaki Iormalarda isltmislr:
Ayasi /ayaz, saIak aydinligi/, Bagi /bag, bage/, Baga /bege, hayvan yemliqi/, Palakhi /palak, kira yerd
bitn inc yarpaqli ot/, Baykusi /baykus/, Bayraqi /bayrak/, Bokha, Buqa, Bukhari, Burqi /burqu/,
Burquli /bulqur/, capa /apa, emek/, cari /eri, asker/, ceyrani /ceyran, ceylan/, cilago /cidagu, atin
omuzbasi/, cildavo /agatay-qipaq sivlrind cilqava, bir soy tilki/, ciridi /cirid oyunu, atli takim sporu,
Istanbul agizlarinda cirit/, cirid-Oba /ciritilik, cirit oynama/, cuca /cce, ox uIak gvdeli kisi/, anari
/canar baligi/, anqali /engel, yaba/, Gli /gl/, Dag /dagma, damga/, Dini /dinc, rahat, hzurlu/, Dosaki
/dsek/, Dudquna /tutkun burunla danisan/, Dusaki /KDQ-da tusak-atv insan ayagina vurulan gstek/,
Qazli/qazil,yun-iplik/,Qutani/kotan,6-12ciItkzv ya manda il kiln agir yerli pulluk/, Xali
/hali/,Xav/tq,inc dri/, Xizani /gkn/, Kada /kete, su katilmadan yogurt v ya sd il yogrulan
yuIkalar yaglanaraq yapilan v i deniln yagla umaclanmis kismi il ox dayaniqli yolu ryi / yag
ketesi, tava ketesi, pasa ketesi, seker ketesi kimi nvlri var/, Kalaki /kalak, shr/ Qazax, qirgizlarda da
var.KDQ-da Oguz eli iIte baskendindn Aga Kala adi sonundaki k ssi dsmsdr/, Kagalki
/kagit, kuru, trkc - Kakit/, Kea /kee, Irt/, Kpaki /kpk/, Kaagi /qaaq/, Kaaq-Oba /kaaklik,
kazaklik/, Kadaga /qipaqlarda-yasak/, Karai /karai, ox yagiz, esmer kimse/, Karavuli /karagul,
karavul/,Karavi/karaev, kil-adir/, Karkumi /kakum-l hayvani/, Koagi /koak, yigit/, Koi /ko/,
Komrali/kumral/,Korqani/korqan,kurqan,tmsekv ya dikmetas/, Kuti /kutu/, Maragi /merek, yem v
ot, saman anbari/, Noxi /Ski-Nuxa halvasi/, Nokari /monqol dilind nkr, basqasinin isisi v ya malini
satan/,Oda/ev/,Ocaxi/oak,ail/, Tasma, Tati /tetik, t yeyn mmlilrin en ayagi, pnc/, Tav /bas,
qipaq dillrind tav-dag m
Geyim adlarinda trklyn izlri:
uxa, Vezneli /Iiseklili/, epken, Arkalik, Kusak, Serhadlik /enli kayis kmr/, Sallama-Kemer/inc v
gmsl/, Matara /kayisdan biaq v basqa syalar asilir/, Salvar, Grkl-Ziqva, izme /arik/,Kabalak
/papak/, Xevsu /kaItan/, Ssl corap, Pestemal/ nlk/, Boncuk /mercan sseli/, cura /sdIli saz/,
Abrusumi /ebrsm, ipek, ipekli/, Arxaluki /arkalik, kisilrin geydiyi uzun cbb/, Atlasi /atlas, kumas/,
Bamba/Pamba/Iarsca- pambik, pam uklu/, Bambazi /pamuklu, kutnu/, Basligi /baslik/, Boxa, Bur/U/Ka
/brk, brncek/, cibe /sep/, ciga /ciga, sorguc/, anta, ekme /ayaqqabi/, Me-ekme/ekmei/,oxa
/uka, kisi ekmei/, uli /ul, brk qumasdan hazirlanmis geyim/, Dambaa/Tambaa /tabanca/,
Dolbandi /dlbend, tlbend/, Dukme/Tokma /dgme/, Eleqi /yelek/, Qazli /qazil, corabliq yun ipligi/,
Xalati/rbc -xilat,xalat,kaItan/,Xanali/Xanari-haner/,Kaba/kaba,cbbe,kaItan/,Kabalakhi
/kabalak, iki yandan basa sariq kimi dolanan sal - basliq/, Kamari /kemer/, Kavuxi /kavuk/, Kondaxi
/kundak,tIek/,Krki/krk/,Me-Kke/krk/,Krk-Oba /krklk/, Krtaki /krdek, qisaqollu qadin
kaItani/, Kuti /kutu, koynunda v ya kmrd-kusakda dasinir/, Leaki /leek, tldn qadin basrty/,
Matara, Matraxi /matrak, kami/, Mesti /mest, mes/, Pambuli /pamuklu/, Papaxi /papak/, Peranqi /Iirengi
gmlek,beyazv dnm yaxali gmlek/, Partle /partal, paltar, kumas/, Me-Partle /partali, kumasi,
maniIaturai/, Sima /Sirme-sirma, kaytan, ipekli serit/, Sali /sal/, Salvari/Sarvali /salvar/, Tasma, Tardzi
/Terdzi-terzi/, Yaraqi /yarag, kesici silah/.
algilarda v oyunlarda trklyn izlri:
Lek-Uri /lek/ilek/Lezgi oyunu/, Mezure /zurnai/, Medole /davulu/, Vurmali, Doli /tovil, davul/
|202,III,s.165|,Diplipito,Daura/Dayra,daire/,Zilli-deI /teI/, onquri /onqr/equr, qopuz, baglama
saz/,iyanuri/tellikemene/.
NIsli algi altlri:
Duduki/ddk/,Mey/Meyi/- meydan algisi, zurnadan kiik algi/, Zazandari/Tulumi/-tulum/tulum-
zurna,Salamuri/endn alti, arxadan bir desiyi olan kaval/, Zurna /kamisli, kiskanali v tablali trk
zurnasi/, Ar-La /trks/, Horovel /xalq sarkisi/, Davluri/Davli/Dagliuri /oyun adi/, Xorumi /oyun adi/,
Daglilarin dansi /oyun adi/, Davli oyunu, Koroglu oyunu /kili ve ya kama ile iki erkek oyunu/, Kili-
Kalkan oyunu, Sorani oyunu, Xaner-Bari oyunu, Biak oyunu, Kazbek dansi, Qoa-Oba/-kooyunu,
qo dysdrlr/, ida-Oba/-ida/kargi oyunu/, cirit-Oba/-irit oyunu/, Genc Kizlarin Agir Dansi,
Terekeme, Karabag, camis Girdi Baga, ceyrani, Partsa /para- qipaqlarda-bara-btn-birlikd
oynamaq/, Khorum oyuni /Dnya yansa, bir xorum otu yanmaz/; Agzini, bir xorum ot tutmaz /tikimaz/-
deyimlri d axisqalilarda genis yayilib. Savsat-Artvind yasayan axisqalilar deyirlr ki, Xorum, bir
esid oyun /xalq oyunudur/.
Grclrd xorumi sklind sylnmkddir.
Yemk adlari v onlarla bagli digr szlr.
Yemk alinan yerlrin adlari: Bazar /pazar, arsi/, Bostani /bostan/, dukani /dkkan/, Me-dukane
/dkkani/, Xabazi /rbc-xabbaz-ekmeki/,Xabaz-Oba/ekmekilik/,Kasapi/kasap/,Purni/Iurun/.
Qab-qacaq adlari:
Badya /badiya, anak/, cami /cam, agzi genis tas, su v sarap imege yarar/, anaxi /anak/, anqali
/engel, yemek atali/, Kobi /kp/, kalyani /kalyan, nargile/, Kapkuri/kapkiri /keIqir, kevqir/, Pincani
/Iincan/,Supa/supri/soIra/, Susa /sise, sise kap/, Tabaxi /tabak/, Taxta, tapa /tava/, Tasi /tas/, Tepsi
/tepsi/,tola/tola-dola/, Tulumi /tulum, yag, bal, pekmez, sarap kibi nesneler iin/, Tuci /tu/tun,
dkme demir tenere/, Tunqi /tnq, sarap ve su iin uIak tulum, tavsantulumu/.
Yemk v iki adlari:
Abi /hap/, Badrican/Patricani /badincan/patlican/, Banqi /bend, aIyon, esrar/, Birinci /pirinc/, Bozbasi
/bozbas, pirinc- sogan v bibrli haslama/, Burquli /bulqur/, Burnuti /burunoti, enIiye/, cadi /adi-misir
etmeqi/ekmeqi/, ixitma /iklutma- ikitma-sirke,etli- yumurtali-sirkeliorba/,Dombaki/tmbeki,
nargile ttn/, Komi /kum darisi, dari/, Halva /helva/, Xasi /xasil, kotan xasili/, Xinkali /xingel, bol
yogurt v yagla bisiriln tatar breqi; etli-xingel-manti- bu da axisqalilarda sultani yemklrdn
sayilir/, Kada /kete/, Kandi /kand, kelle-seker/, karaki /kerek yagi/ tereyag/ azrbaycanca -kryag,
karapapaklarv dagistanlilar kere/kereg deyirlr |207, s. 165|, Kava /kahve/, Me-Kava/kahvei/,
Kavurma,lavasi /lavas, inc v uzun ekmeqi/. rzurumda ecem-ekmeqideyirlr. Muraba /mrebba,
reel/, Plapi /pilav/, Sarbati /serbet/, Tarkhuni /tarxun- gzel kokulu bostan otu/, Taro /taru, dari/, Tutuni
/ttn/,Zaprani/za
l adlari:
1. Agirliq llri: Batmani/batman- 6 okka/, agurdagi /ekirdek, kuyumu tartisi/, Drami /dirhm/,
Kankari /qipaqlarda Kankarlarin adi il/, Miskhali /4 miskal/, Nuki /nq/, Oka /okka -400dirhm/,
Tukhti/tukht-3yumurta/;
2. Taxil llri: anakhi /anak- yarim kod/,Kharvari/kharva/xalvar-12,5kod/,Kila/kile/,Kodi/kod-
bugdasi 20, arpasi 16 kq. Glir/, Somari /somar- 16 kod/, Tagari /tagar-3kod/;
3.Suluyemk llri: koka /koqa/kova- 12 tnq/, Sitil/1/2 tnq, Koroglu dastaninda bel bir cml
var:Koroglu bir oturusda tnq sarap ir, bir qizarmis qoyun yeyirdi/;
4.Uzunluqllri: Agai /aga, Iersax, 5000 m.. yaxin yol ls. KDQ-dabel bir l adindan
istiIad olunmusdur/, Andaza /endaz, terzi, v kumasi arsini/, Arsuni /arsin-67santim/;
5.Pul/para/llri: Abazi /abbasi-200dinar- 20 kpk/, Altuni /altin-1dinar,5altun-1pul/,denqa
/tenqe-1pul-5dinar/,min-altuni/bin- altin-5abazi/Abbasi- 1 altin/, Uz-Altuni /yz altin-100dinar-10
qpik-1tanqiri/tanqir/,Puli/pul-5dinar-1denqa- yarim qpik/, Tumani /tmn-onbin-10bindinar-20
altin ruble/.
Buv ya digr dil Iaklari gstrir ki, Axisqa trklrinin grclrl kontaktlari nticsind grc dilin
trkdilindn qeyd ediln sahlrl bagli xeyli szlr kemisdir. Grc dilind -mistind bel szlr
dahaox-i-v -a- skililrini qbul edib islnmisdir.
3.10. ONOMASTIK LEKSIKA
Axisqa trklrinin zngin tarixi, mdniyyti, hl d yr1nilmmis dili onun onomastikasinda da
qorunubsaxlanilir. Onomastik leksika bu xalqin tarixini ks etdirn dyrli bir Iakt kimi onlarin orijinal
tarixi cograIiyasini, hminin insan obrazini, Vtn mIhumunu yasadir. Bir sira regionlarda
mskunlasmalari bu elin onomastikasina da z t"sirini gstrmisdir.
3.10.1. ANTROPONIML5
Onomastikvahidlrin xsusi bir qrupu antroponimik leksikadir. Bu xalqin onomastikasinda el sxs
adlarina, Iamiliyalarina, nsil adlari v lqblr rast glirik ki, bunlar zml chtlri il, elc d bu
xalqin ml glm tarixi il bagli Iormalasmisdir.
Sxs adlari bir insani digrindn Irqlndirir. Qurulusuna gr sxs adlarini iki qrupa blmk olar:
1)Sad sxs adlari: Ilim, Bhri, Mvlud, Mhld, Vtn, Fzli, Usman, Xasan v s.
Sad sxs adlari kisi v qadin adlarindan ibartdir:
a)Sad quruluslu kisi adlari: mr, Mhmmd, Hseyn, Lain, Ilyas v s.
b)Sad quruluslu qadin adlari: Susa, Taci, Ssn v s.
2)Mrkkb quruluslu sxs adlari: Bel sxs adlari iki szn birlsmsindn ml glir. Msln:
LtiIsah, Abubekir, Balabek, Vlican, Shmrdan, Glsara, Bagdaql v s.
Mrkkb sxs adlari kisi v qadin adlarindan ibart olur.
a)Mrkkb quruluslu kisi adlari: Glhmd, Zeynali, Sahismayil, SahyusiI v s.
b)Mrkkb quruluslu qadin adlari: Sayali, Glzada, Glsn, Glhar, canxanim, Bagdaql v s.
Kisi adlarinin bir hisssi dini adlardan ibartdir: mr, Ali, Mhmmd, Islam, Namaz v s.
Kisi adlarinin leksik trkibi mxtliIdir. Bunlari asagidaki kimi qruplasdirmaq olar:
1."Xan"trkibli kisi adlari: Xanmirz, Alixan, Vlixan v s.
2."Mirz" trkibli kisi adlari: Thrmirz, Balamirz v s.
3."bek"/by/ trkibli kisi adlari: Balabek, hdbek, nvrbek v s.
4."Sah" trkibli kisi adlari: Bdirsah, Sahismayil, SahyusiI, Muqimsah, Sahvld, Shmrdan, Sahbaz v
s.
5."can"trkibli kisi adlari: Vlican, Sabircan v s.
-Jan /djan/ komponentli kisi adlari /Alimjan/ digr trk dillrind d msahid edilir. Masir uygurlarda -
jan/-djan/komponentliadlar35tskil edir |151,s.192|.
6."aga" trkibli kisi adlari: Bdlaga, YusiIaga v s.
Kisi adlarinin trkibind "Ali" /li/ sz ox islnir: cumali, Qinali, Ksali, Palnali, Zeynali, Minli,
Binali,Srvli v s.
7."dar"trkibli kisi adlari: Thmindar, Bayraqdar v s.
Qadin adlarinin da leksik trkibi mxtliIdir. Bunlari da asagidaki kimi qruplasdirmaq olar:
1."can"trkibli qadin adlari: Glcan /nn/, Abican v s.
2."xanim" trkibli qadin adlari: Glxanim, Nazxanim, canxanim, SIiqxanim v s.
3."Ql"/gl/trkibli qadin adlari: Narql, Bagdaql, Qlsara, Qlzada v s.
"Ql" komponentli kisi adlari da var: Glhmd.
Grndy kimi, kisi adlarinin trkibind "xan", "mirz", "bek", "sah", "din", "can" v s. szlr, qadin
adlarinin trkibind is "can", "xanim", "ql" v s.leksikvahidlr ox islnir.
Semantikchtdn qadin adlarini bir ne cr qruplasdirmaq olar:
1. Planet adlarindan ibart olanlar: Bdriya, Simsk, Qns v s.
2.Metalsyalarin adlarindan ibart olanlar: Altun, KuI, Furuza v s.
3. Bitki adlarindan ibart olanlar: Ll /lal/, Reyhan v s.
4. SpesiIik qadin adlari: Taci /Kamalova/, Zr nn, Qlhar, Bilorxala, Mehri, Susa, Nunus v s.
Kisi adlarini da semantik chtdn asagidaki kimi qruplasdirmaq mmkndr.
1.sya adlarindan ibart olanlar: Bayraq,Dmr, Tastan v s.
2. Planet adlarindan ibart olanlar: Simsk /Atayev/: Bu ad hm kisi, hm d qadinlara verilmisdir;
Simsk Dursunov /kisi/, Simsk Faxlulova /qadin/, Bdir, Bdirsah v s.
3. Qus adi il bagli kisi adlari: Lain /Trkogli/, Lain /Sagrizeli/ v s.
4. SpesiIik kisi adlari: Ksli, Bhri, Meyyar, Vtn, Qinali, Ilim, Toraman, Shri, Qoali, lik, Basad
v s.
Bu xalqin antroponimik leksikasinin bir hisssi trk, digr hisssi is rb-Iarsmnslidir.
Trkmnsli sxs adlari oxluq tskil edir: Dursun, Tastan, Dmr, Isix, Orman, Balaby, Trn v s.
Bununlabel rb-Iarsmnsli sxs adlari da myyn mnasibtlrl /xsusn d, dini mnasibtlr/
laqdar bu xalqin mistin daxil ola bilmisdir. Bu baximdan asagidaki sxs adlari xarakterik sayila
bilr: Mvld, Mhmmd, Hseyn, Ilim, Islam, Mikayil, Bdl, nvr, Heydar, Frman, Xalid, Reyhan,
Firuza,MustaIa,lddin, Osman, Ilyas v s.
rb-Iarsmnsli qadin adlari da oxdur: ZlIiyy, Sahzad, Sayali, Xeyransa, Izzt, Reyhan v s.
Axisqa trklrinin zlrinin gstrdiyi kimi "dilimizdki hr yz adam v qari adindan 90-95-iarapv
Iarsszlridur ("Vtn esqi" qzetindn). Bu chti mr Faiq d mqallrind dn-dn qeyd etmisdir
|59|.
Sxs adlari leksik-semantikchtdn bir ne cr tsniI olunur:
1. Igidlikl, qhrmanliqla bagli sxs adlari: Qoali, Mrdali, Qhrman v s.
2.Arzu,istk, hsrt m"nali sxs adlari: Murad, Hsrt v s.
3.zizlm m"nali sxs adlari: Vlican, Sabircan v s.
4.Gzllik anlayisi il bagli sxs adlari: Qzl.
5.Vtn anlayisli sxs adlari: Vtn, Alm, Dnya. Axisqa trklri n Vtn mIhumu mqdds
oldugu n sxs adlarina da bel adlari veriblr. Bu adda Vtn mhbbt, Vtn sevgi duygulari z
iIadsini tapmisdir.
6.Mist szlrixsusilsrk sxs adlarina evril bilir. Msln, dmir -Dmr, tas - Tastan, altun -
Altun,almas-Almazv s.
Bu xalqin Iamiliyalarinda mxtliIlik daha oxdur. Familiyalarin trkibindki skililr gr bunlari iki
qrupablmk olar:
1.Tipikolanlar.
2.Tipikolmayanlar.
Tipikolanlar-li, -li skilili v ogli sznn istiraki il dzln soy-kklrdir. -li, -li skilili Iamiliyalar
millixsusiyyti il Irqlnir. Msln, S.Adignl, YusiIli, Muradli, Sahvldli v s.
Ogli sznn istiraki ildzln soy-kklr. Msln: Ilim Sahzad ogli, Msddin SeyIddinogli v s.
Trk adini, Buntrk adini yasatmaq n Turansahogli, Buntrk /SeyIddin/, Trkogli /Lain/ kimi soy
adlardanistiIad olunur.
SeyIddin sxs adinin sonunda olan Buntrk txlls oguz tayIalarindan birini ks etdirir. Buntrk
/bntrk/ adi altinda qdim oguz eli, oguz yurdu nzrd tutulur. Buntrklr - sas trklr, y"ni qalin
oguzlardir.
TipikolanIamiliyalaranmun olaraq yer adlarina qosulan -li skilili adlari da aid etmk olar. Bel
txllslrdn biri Adignli adlanir. Bu txlls Adign knd adi il laqdardir. Adign hm d
Grcstanda Axisqa trklrinin yasadigi rayonlardan biridir.
Tdqiqat gstrir ki, Axisqa trklri bu txllsn bir ne Iormasindan istiIad etmislr. Birinci variant
dialekt,ikinciis dbi dil Iormasidir. Hr iki txlls, inisallardan grndy kimi, ayri-ayri sxslr
verilmisdir. Tipik olan sxs adlarina qosulan txllslrdn biri d X.Acarli txllsdr. Txlls
"Acarli" komponentlrindn ibartdir.
"Sagrize" Grcstanda trklrin yasadigi kndlrdn biridir. Bu kndd yasamis Lain adli bir sxs zn
Sagrizeli txllsn gtrmsdr: Lain Sagrizeli.
"Varxan"cnubi Grcstanda trklrin yasadigi kndlrdn biridir. Bu kndd yasamis Meyyar, Ndim
adli sxslr Varxanli txllsn gtrmsdr: Meyyar Varxanli, Ndim Varxanli.
"Azqur"cnubi Grcstanda Axisqa trklrinin yasadigi kndlrdn biridir. Bu kndd yasamis Faiq adli
sxs zn Azqurlu txllsn gtrmsdr: Faiq Azqurlu.
"Kaxaret"d Axisqa trklrinin Grcstanda yasadigi kndlrdn biridir. Bu kndd yasamis Simsk adli
sxs zn Kaxaretli txllsn gtrmsdr: Simsk Kaxaretli.
"Sakunet"d Axisqa trklrinin Grcstanda yasadigi kndlrdndir. Mhmmd adli hmin knddn
olan bir sxs zn Sakunetli txllsn gtrmsdr: Sakunetli Mhmmd.
Knd adlarindan dzln txllslr sad sxs adlarina lav olundugu kimi, mrkkb sxs adlarina da
artirilir. Xevesenli knd adi bu baximdan sciyyvidir. Ali Sultan adli bir sxs zn Xevesenli
txllsn gtrmsdr.
Buv ya digr txllslr hmin xalqin milli xsusiyytlrini ks etdirir. Hmin txllsn Iamiliya
vzin islnmsini msbt hal kimi qiymtlndirmk olar.
"Zazola"daknd adlarindan biridir. cnubi Grcstanrazisinddir. Bu addan Zazolali txlls
meydanaglmisdir. Hmin txlls is Rizayev Nuri adli bir sxs dasiyir.
Kalmikiyada yasayan Sleyman adli bir Axisqa trk d Zazolali txllsn gtrmsdr.
Sise adli knd d Grcstanda yerlsir. Astarxanda yasayan Vhli adli bir sxs bu toponiml bagli Siseli
txllsndn istiIad edir.
Kikinettoponimindn Kikinetli txlls ml glmisdir ki, bu txlls d cavab Kikinetli adli bir sxs
dasiyir. cavab Kikinetli Axisqa trklrinin mshur phlvanlarindandir.
QaIur Hseynov adli bir sxsin d txlls Kikinetlidir.
Entelknd adindan Entelli txlls yaranmisdir ki, bu txlls d Bdlaga adli bir sxs mxsusdur.
Bdlaga Entelli d axisqalilarin mshur phlvanlarindandir.
Grcstanda Axisqa trklrinin mskunlasdigi kndlrdn biri d Qorqisimda adlanir. Abbas adli bir
phlvan Qorqisimdali (Abbas) txllsn z n semisdir.
Txllslr tkc kisilr mxsus deyil. Axisqa qadinlari da bir sira txllslrdn istiIad etmislr:
Glxanim Binli qizinin txlls Lase kndinin adi il Laseli laqdardir.
Axisqa trklri Iamiliyalar vzin ata adindan daha ox istiIad edirlr. Bunun n ogli, qizi
szlrindn istiIad olunur.
1) ogli sz il dzln ata adlari. Ilim Sahzad ogli, Mhmmd Pasali ogli, Ksli Bhri ogli, Murad
It ogli, cumali Murad ogli, Msddin SeyIddin ogli, Eyvaz mz ogli, Mhmmd Drvisogli, Ilyas
Hseynogli, Sahbndr Muradogli, Ali Sdimogli v s.
2) qizi sz il dzln ata adlari: Sriyy Mirnagi qizi, Sbriyy Mizan qizi v s.
Bel ata adlari da tipikliyi il seilir.
"I" - skilili Iamiliyalar da qismn yayilmisdir. Msln: Bayram Muslimi, li Sbri.
Bayraxdarov Iamiliyali antroponimlr d oxdur. Bu Iamiliya btv bir nsli ks etdirir. Nsrtdin
Bayraxtarov,MvldBayraxdarov,RzaBayraxdarov,RasimBayraxdarovv s. Bu Iamiliya tipik deyil.
nki ov, skilisinin istiraki il ml glmisdir. Simsk Dursunov, Simsk Aytayev, Vahid Validov,
Mhmmd Usmanov, Bxtiyar Faxlulov v s. kimi Iamiliyalar da tip olmamasi il Irqlnir. -ova,-yeva
skilili qadin Iamiliyalari da oxdur: Xusminaz Binaliyeva, Glzada Faxlulova, Satun Fayzulova, Taci
Kamalova,ZlIiyy Mrslova, Glsara Mvldova v s.
Axisqa trklrinin antroponimik sistemind skilisiz Iamiliyalar, yalniz sxs adindan ibart olan
Iamiliyalardastnlktskil edir. Bel adlar da spesiIikliyi il seilir. Msln: mr Faiq, Hseyn
lik, Ilim SIil, Glhmd Sahin, Mhmmd Zki, Rza Sahvld, Sabircan Toraman, Zeynul Yektay v
s.
Bumrkkb quruluslu antroponimlr trk dilinin t"siri il Iormalasmisdir. Masir Trkiyd bel
antroponimlr oxluq tskil edir.
Tipikolmayan,Iarsmnsli zad skilili Iamiliyalar da az da olsa isldilir. Msln: SIiqxanim
Indizad.
FamiliyalardainterIerensiyahadissi msahid olunur Msln:
Azrbaycan dilind, Minliyev Elmdar ad v Iamiliyasi axisqalilarin dilind Binaliyev Ilimdar
sklinddir.
ksr ad v Iamiliyalar Azrbaycan ad v Iamiliyalari il oxsarliq tskil edir. Lakin son illr trk
modelin uygun ad v Iamiliyalar Iormalasmaqdadir. Msln, Mhmmd Zki, Zeynul Yektay, Rza
Sahvld, Nasim Dunmas v s.
TipikolmayanIamiliyalarregionalt"sirlrin nticsidir. Hmin t"sirlr rus, grc, zbk v qazax
dillrinin nticsidir.
TipikolmayanIamiliyalar,demk olar ki, sxsin istyi v soy-kkil bagli deyil, burada yad dillrin,
yad Iaktorlarin t"siri danilmazdir. Msln, Axisqa trklri Vtn dnmk n mcburiyyt qarsisinda
qalib z Iamiliyalarini dyismk istmislr. Bu Iikr biz "Vatanaski"qzetinin shiIlrind rast glirik.
Burada oxuyuruq: "Son zamanlar xalq arasinda basxa-basxa ideyalar yayilmaxdadur. Bazilari Iamiliya v
milltini degismax yoluni dogri sayiyer, bu yolinan Vtn dncgimizi dsniyerlar. Bu yolda
"Komsomolgska pravda" /02 aprel 1992-ciyil/qzetind ixan mqal d xalqi sasurdiyer. Btn bunlar
birqrupm"nviyyatca dsgn adamlarin quramasidur" |70|.
Grclr d Axisqa trklrinin grc Iamiliyalari qbul etdiyini tsdiqlyirlr. Msln, Mayya
Purtseladze "Qari dsmn dost olmaz" adli mqalsind /mqal trcmd "Vtn esqi" qzetinin noyabr
1992-ci il sayinda drc edilmisdir - I.K/ Axisqa trklrin dsmn mnasibt bslyrk bir sahidin -
Georgi Velicanasvilinin dilindn yazirdi ki, Iamiliyalari grc Iamiliyasi olsa da, mgr grcdrlrmi?
slin baxanda, Georgi adli bu sxsin Iamiliyasi olan Vlican trk adidir.
TipikolmayanIamiliyalaran ox grc dili t"sir gstrmisdir. Bel ki, m"lumdur ki, 20-30-cuillrd
Axisqa trklrinin Iamiliyalari mkrli siyastin nticsind zorla -mcburn grclsdirilmisdir.
N.Marr"Zametkioturekomzike okrestnostey Abastumani" /1937/ mqalsind 1928-ciild
Abastumanda Axisqa trklrinin dilinin Ionetik v leksik xsusiyytlrini yrnrkn bu siyastin qurbani
olanhmin xalqin m"ruz qaldigi problemlri gstrir. N.Marr yazir: Ne uqlubl voprosa o tom, kak
imenovatg mestnix trok: adjarskimi, djavaxskimi ili mesxskimi, otmeu tolgko, to sami seb oni
nazivat trkami, tonee adjarskimi trkami, qruzinami-turkami,atoinoqdaqruzinami-
musulgmanami. Vozmojno, to poslednee obstotelgstva, uslojennoe tem, to mnoqie trki nost
qruzinskieIamilii,vilosg priinoy otsutstvi mestnix trok v spiske narodnostey SSSR |137, 27-31|.
Bellikl, mkrli siyast nticsind /Stalin siyasti/ Mesxet-Axisqa trklrinin soykknd dyisiklik
edilmisdir. Bir ox ad v Iamiliyalari grclsdirilmis, bir sira el sairlri Asiq Mahmud Yaralasvili, Asiq
Murad Isparasvili, Yetim Grc, Asiq Isva v b. grc sntkarlari kimi tqdim edilmisdir. Halbuki
hmin sntkarlarin dili, istiIad etdiklri qaynaqlar, nc milli kolorit hmin sntkarlarin srlrinin
Axisqa trklrin mnsub oldugundan xbr verir.
Indi d grc Iamiliyalarini dasiyanlar az deyil. Hmin Iamiliyalar dze, svili skililri vasitsil ml
glmisdir.
1)dze- skilili Axisqa trklrin mxsus Iamiliyalar: Zakir Tutadze, Sariya Lomidze v s.
2) svili - skilili Axisqa trklrin mxsus Iamiliyalar: Xlil Quzalasvili, LtiIsah Baratasvili, Trubkay
Xlil Quzalasvili v s.
Assimilyasiya-grclsm meylinin nticsind Axisqa trklrinin b"zi drnklri /msln, "Kisna"
drnyi/ -bizlr, Axisqa trk deyilik, Axisqa grclriyik -deyirlr, bellikl, zlrini sil trklrdn
ayirmis olurlar.
Axisqatrklri Qazaxistanda da uzun mddt yasamislar. Bu uzunmddtli mskunlasma onlarin ad v
Iamiliyalarina da z t"sirini gstrmisdir. Raxmatullin, MustaIina Iamiliyalari axisqalilarin Qazaxistan
razilrind tarixn yasamalari, qaynayib-qarismalari il laqdardir.
Axisqa trklri adin /sxs adi/ ixtisar v zizlm Iormalarindan ox istiIad edirlr. Ixtisar v zizlm
Iormalari asagidaki morIoloji gstricilrl ml glir:
-os skilisi il: Idos /Hidayt/, Xados /Xdic/, Sabos /Sbriyy/, Telos /Telman/v s.
-is4 - skilisi il: Bunun n szn birinci hisssi /iki v ya ss/ saxlanilir v zrin hmin skili
lav edilir: Ibis /Ibrahim/, Dilis /Dilar/, Fatis /Fatim/ v s. Bu Iormalara Azrbaycan antroponimik
sistemind d rast glinir.
-ir skilisi il: Kibir /Kbir/, Fikir /Fikriyy/ v s.
-ik skilisi il: Srik /Sreyya/, Mizik /Mizayya/, Nazik /Nizami/ v s.
-o skilisi il: Sabo /Sbriyy/, Kibo /Kibriyya/ v s.
B"zi hallarda szn ilk iki hecasi saxlanilir v he bir skili lav edilmir. Msln: Fati /Fatim/, Xdi
/Xdic/ v s.
-at skilisi il: Faxat /Frhad/, Xnzt /Xnzd/ v s.
Adda bas vern bel hadislr, sasn, Azrbaycan dilinin Naxivan v Ordubad dialektlrind v b"zi
trkdilinindialektlrind rast glmk olur |66, s. 137|.
Axisqa trklri hrmt lamti olaraq adin sonuna dd, nn szlrini (qohumluq terminlri - I.K) lav
edirlr: Mlik dd, Kibar dd, hmd dd; Glcan nn, Skin nn, Gyrin nn v s.
Lqblr axisqalilar arasinda ox yayilib. Lqblrl mracit db halini alib. Hr ksi z isin, sntin,
msguliyytin gr adlandirmaq sas xsusiyyt kimi diqqti clb edir. Sntkarliqla bagli lqblr
intensivliyiil seilir: Davulu Mrdali, Davulu Sahbaz, Qavali hmd, Zurnai Shmrdan, Zurnai
mirsah, Zurnai Mehri, mgnni Mdir, mgnni Nurddin, mgnni Mikayil, mgnni Yunis,
mgnni ZlIiqar, mgnni LtiI, mgnni Osman v s.
BuIaktgstrir ki, Axisqa ellrind sntkarlar oxdur.
B"zi lqblrin, txllslrin m"nasini amaq tindir. nki bu szlr xalqdan glir. Msln: Srl
Trn, Sabircan Toraman v s.
Axisqa trklrinin antroponimlri nitq hisslri il iIadsin gr 2 yer blnr:
a) Ismi antroponimlr;
b)Fe"liantroponimlr
Ismi antroponimlr adlardan qurulur:Sbriyy, Mizan, Drvis, Mhmmd, Simsk, Msr, Nihad,
Sazair, cabir, Shri, Xasan v s.
Fe"liantroponimlr Ie"llrdn ibart olur: Bunlar sad, dzltm v mrkkb olur.
1)Sad Iormada olan Ie"li antroponimlr: Turdi, Tursun v s.
2)Dzltm IormadaolanIe"liantroponimlr: Yitgin (Qomoroli).
3)Mrkkb Iormada olan Ie"li antroponimlr: cumaqeldi, Xudaberdi, Berdiskr, Keldimhmmd,
Dursunmhmmd, Qurdumurad v s.
Fe"liantroponimlr btv v yarimiq Iormalarda msahid olunur. Bu adlarinhm birinci, hm d ikinci
trIi Ie"llrdn ml glir.
1)BirincitrIi Ie"ldn ibart olanlar: Berdimurad, Keldiilim v s.
2) Ikinci trIi Ie"ldn ibart olanlar: cumaverdi, Tanriberdi, Dustkeldi v s.
Axisqa trklrinin antroponimikasina mxsus xsusiyytlrdn biri sxs adi, ata adi v Iamiliyanin
vvlin hansi knddn olmasinin gstrilmsidir. Konkretlsdirm baximindan bunun hmiyyti
oxdur. Bu Iakti asagidaki cdvld gstr bilrik.
Kndin adi Nslin adi Sxsin adi Ata adi Familiya
Laseli
Varxanli
Saxanli
Varxanli
Xarcamli
Varxanli
Saxanli
Xerolu
Pulateli
Adignl
Axisqali
Saxanli
Abastubanli
Utqusubanli
Axisqali
Soxdeli
iolu
Saxanli
Saxanli
Kikinetli
Kikinetli
inabetli
Ziqlali
Senibanli
Pulateli
Pulateli
Pulateli
Xerolu
Kikinetli
Pulateli
Abastubanli
-
Mollakillrdn
Baxacigillrdn
Pusukgillrdn
Tellogillrdn
Dabaxgillrdn
-
Potelgillrdn
Kusogillrdn
Muxtarpasagillrdn
-
-
Hacigillrdn
Topalogullarigildn
-
-
-
-
-
-
Mahmudgillrdn
Torogillrdn
-
-
Kusogillrdn
-
Hamidagagillrdn
Qayaddgildn
Hacigillrdn
Hemidagakillrdn
-
Glxanim
Yildiz
A.Ncih
Bahar
Snm
Zmrd
Ruqiyy
Mlik dd
Glcan
Mhmmd dd
Pambux
mr
Katib
Nriman
Aygn
Hdiyy
V.Xeyransa
Ncih
Rhim xala
Tuntul
Ssn
Gyrin
Satun
Gyrin
Glcan
Gllr
Ss
Zleyxa
Tuntul
Binli qizi
Sleyman qizi
hmd qizi
rIan qizi
a)Hsim qizi
-
Osman qizi
-
Sleyman qizi
-
-
-
Aslan oglu
-
-
Abdulla qizi
Mirz qizi
hmd qizi
-
Yunus qizi
Salah qizi
-
Qoali qizi
Sari qizi
Sleyman qizi
Mhmmd qizi
-
Aslanova
-
-
Aslanova
-
Trkova
Slimova
-
-
-
Kamalova
Slimov
Aslanov
Dursunov
Kamalova
-
-
-
-
Tahirova
Eyyubova
axalova
-
-
-
-
-
liyeva
Tahirova
MItiyev
Aslanov
Mirabov
Ddyeva*
------------------
*Qeyd:Dqiq m
Yuxarida qeyd olundugu kimi, Axisqa trklrinin bir-birin ox vaxt adla yox, mhz lqblrl mracit
etmlri qdim magig tsvvrlrin, insani sr qvvlrdn qorumaga ynlmis ad yasaginin qaligidir.
AsiI Hacili "Axisqa trklrinin etnik mdniyyti" kitabinda onlarin lqblrini d toplamis v genis
yayilmis lqblr asagidakilari nmun gstrmisdir: Aprak /tnbl/, Be sm /yelbeyin/, Verasiya
/avara,sIil/, Qaraquyruq /yekbas, lovga/, Sosi /acgz/, Hoyrat /eybcr/, Quduz bcek /sbi, ilgin/,
Nakubal /balacaboy/, Pasa /sIil,veyil/,Pexat/hrIi m"nasi -khn sprg, mcazi m"nasi l-ayaga
dolasan adam/, Gecrvi /dcl, zhltkn/, Xinzir /kobud, qara adam/, Tazlax, sirix, Fili boyli /uzun,
nazik adam/... Bundan basqa, Irdi lqblr d var. Agziqara Rhim, Zarxos QaIur,QanliOsman,Qurd
lm, Dindil Xlil, Tilos Xlil, AtqaIa Mcid, Zibil Mhld. |27, s.89|.
Frdi lqblr arasinda Sabircana mxsus Toraman, Ilim mxsus SIil lqblri d seilir. Trubkay Xlil,
Qinali Glsn lqblri d maraq dogurur.
Nsil adlari - taximlar
Nslin mnsyi ox zaman nsil adinda - taximlarda tsbitlnir.
Axisqa trklrind nsil adlari - taximlar soy-kk, pes-snt, tarixi xidmtlr v s-dn dogur. Hr bir
taximda bir ne ail, Iamiliya birlsir. Msln, hal-hazirda Saatli rayonununVarxankndind yasayan
Abastubanli Hacigillr nslin - taximina drd Iamiliya (Hseynov, AkiIov, Ibrahimov, Aslanov) aiddir.
Axisqa trklri, sasn, bu mqsdl -gilv -lar,-lr morIoloji gstricilrindn istiIad etmislr.
Hr bir trk kndimxtliI uruglardan - taximlardan ibartdir. B"zi kndlr zr taxim nmunlri
bunlardir:
Varxan-Baxacikil,Abdullagil,Balcigil,Hsrtgil, Dabaxgil, Badurgil, Hasanagagil, Mollagil,
Residagagil, Tillogil, colakgillr, Bampagil v s.
Seniban-Hasangil,Torogil,Qoagil,olokgil,Qukyagil,Tosoygilv s.
Abastuban- Hacigil, Eyyubagagil, Mehrigil, Pusolar, ciItigil, Saracogullarigil, Qaxgil, Abdigil,
SIrddgil, Xursidagagil, Hsigil, cebeigil;
Laxis-Mollagil,Dmircigil, Qotomangil, Trnagagil, Sulmagagil;
Kikinet- Eyyubgil, Toromangil, obangil, Ismayilemigil, Aliemigil, Qoryagil, Musagil, Istanbolligillr,
Mahmudgillr, Yetimgil;
Pulate-Qayaddgil, Hemidagagil, cosgunddgil, Tmirogullarigil, crlilr, Dursunddgil, Yuxalar,
Husogil, Isiqddgil, mrddgil, Qusogil, Durajalar, Yeqanagagil;
Utkusuban- Topalogullarigil, Samanlar, Xocagillr, Mosolar;
Xero-zeyirlr, Boranlar, Abdurazaxlar, Totoslar, Ibislr, Arabagullarigil;
Zediban- Haciogullarigil, Altunogligil, Hsrtlr, Memislr, Kurtaogullarigil;
cela- Balasgil, Ibogil, Lazgil, Tosogil, Kirtanolar;
Adign - Alisangil, Poladgil, Seyixgil, Xalidgil, Zkimgillr, Lanqolar;
ela- Yavanogullarigil, caniogullarigil, Mollagillr, Qirtselogligil, Yaholar, Dadasogullarigil;
Qortuban- Dursunagagil, Qarasupogil, Sivitlr, eelgillr, Mollaosmangil;
Xevesen -Kekegillr, Haytagil, Qirimlar, Qurbangil, Gidellr;
Zanav-Bayraqdarlar,Ddgil, Qoaligil, Danagigil, Hseynagalar, Residagalar, Yetim Ibrahimlr v s.
20-ciyzilliyinvvlindn yeni nsil adlari - Iamiliyalar meydana ixmis, mshur ziyali nsillri olan
Ne"manzadlr, Pepinovlar, Emilzadlr v basqalarinin yeni tipli taximlari btn QaIqaza yayilmisdir.
Axisqa trklri Iamiliyalarinin mnIur siyast nticsind dyisilmsin qarsi da e"tiraz ssini
qaldirmislar. Filologiya elmlri doktoru Mhrrm Qasimli Qazaxistanin combul vilaytind elmi sIrd
olarkn Axisqa trklrinin d nmayndlri il grsb shbt edib. Msr baba il olan shbt
Iamiliyalara,soy-kk mnasibt baximindan maraq dogurur. Hmin shbti oldugu kimi burada vermyi
mqsduygun sayiriq:
Msr baba:
- Bizim oymaqlarimiz binayi -qdimdn Anadolu blgsinin torpaqlari sayilib. Sonradan srhd kiblr,
biz qalmisiq bu zd. Yadimdadir, davadan qabaqllsirdilr ki, bizi trklkdn ixarsinlar. z d n
deslr yaxsidir. Min bir yalan-palannanuydururdularki,bs biz qdimlrd grc olmusuq, sonradan
bizizorlatrklsdiriblr. Bu torpaqlar da qdim grc torpaqlaridir. Odur ki, grk biz tzdn qayidib
grclsk. ox deyirdilr, yazib-pozurdular,digl bir kimsnin aglina yerlsdir bilmirdilr;
-Baba,bs snin Iamiliyan niy Pasaladzedir?
El bilsn ns yarasina toxunur. Sindolusu qullab vurub shbtini bir az da isidir:
-Shbtimi elorayagtirirm, ogul. Qsdn elyiblr. Grdlr zmz grclsdir bilmirlr,
basladilar Iamiliyalarimizi dyismy.
Biztrklrd Iamiliya mslsi beldi ki, babanin adina "oglu" sz qosulur. Mnim babamin adi Pasa
olub.Biz d Pasa oglu deyiblr.Digl ki, pasport vernd Pasaoglunu zorla evirib yazdilar Pasaladze.
Qonsumuz Dadasogluydu, eldilr Dadasidze. Bir para adlari dyisnd qsdn korlayiblar. Mnim
xalausaqlarim var. Zeynaloglu tayIasidir. O vaxt zorla yaziblar Zenisvili. Hrni bir yollakkndn
azdirmaq istyirdilr. Gnd bir hoqqa ixardirdilar.
- Msr baba, bs sonra niy Iikirlrini dyisdilr. Grclsdirmk istdiklri bir el halini ilan mlyn
shraya srgn eldilr?!
-Mn biln baxdilar ki, bas tutan is deyil. Bizi trklkdn ixarmaq tin msldir. z d bizim haqq-
hesabla Stalin, Beriya sxsn maraqliydi. Dava vaxti llrin girv dsd.
Axisqa trklrinin soy-kknd olan mcburi dyisiklik onlarin m"nviyyatini sarsitmadi. Onlar trk
adini yksk skild qorudular.Mhrrm Qasimli bu yenilmzliyi asagidaki se"rind ox gzl ks
etdirmisdir.
Sklmyn bnd-brlr sklr,
Dli aylar yatagindan kilr,
Daglar - daslar riyib d tklr,
Trklymzyenilmz!
Qari dsmn, yz dyissin adimiz,
Qandangetmz dd-babaodumuz,
Grn deyir smymz -sdmz,
Trklymzyenilmz!
Sn ha alis azdirasan yolunu,
Taniyaram ulusumu -ulumu,
Baglasan da qanadimi-qolumu,
Trklymzyenilmz!
Biz qartaliq, tk-tkdn serik,
Grk olsa, kib agi irik.
Qanli-qanli qilinclardan kerik,
Trklymzyenilmz!
Msr baba, syldiyin o sz,
Tanri qanimiza yazibdi z,
Qadirmvlanbel yaradib bizi -
Trklymzyenilmz! |39, s. 53-55|
Soyadlarin assimiliyasiyasi tarixi bir prosesdir. Bu proses bir sira sbblrl v sosial amillrl baglidir.
Soyadlarin assimiliyasiyasina iki amil t"sir gstrir: a) linqvistik amillr; b) sosial amillr. Linqvistik
amillrin t"siri msbt v mtrqqi t"sirdir. Bu istiqamtd daha ox milli soy-kk qayidis iIad
olunur.Soyadlarbuzamanmillilsdirilir, hmin dilin znmxsus qayda-qanunlarina uygunlasdirilir.
Qeydetmk lazimdir ki, trkdilli soyadlarimiz srlr boyu assimiliyasiyaya m"ruz qalmis, xalqin z d
bilmdn bu adlarda myyn mliyyatlar aparilmis, zoraki t"sirmilltin m"nviyyatina, tarixi-etnik
mdniyytin, milli varligina hopmusdur.
Soy-kkd olan mliyyat-proses"znnklsm siyasti" il bagli olmus, trklr he zlri d
bilmdn grc v digr Iamiliyalari qbul etmislr. Axisqa trk cmli Rasidzenind bu haqda Iikri
dediklrimizi tsdiqly bilr. "dbiyyat v incsnt" qzetinin mxbiri sorusur ki, cmli mi, bs
niy Iamiliyaniz Rasidzedir? -"Eh,onundauzuntarixcsi var. O vaxt Grcstanda yasayarkn biz zorla
buIamiliverdilr. zbgistandadyismk istdik, qoymadilar, dedilr ki, olmaz. Yuxaridan bel
tapsiriblar. Qaldiq mttl. Blk indi Iamilimizi dyisib slimiz, soy-kkmz qayidaq... |19, 27.10.
1989|.
lipasa nsarov "Ahiska trklri" kitabasinda grc milltilrinin trklr qarsi ox uzaqgrn bir
siyast yeritdiyini, vziI basina kemk istynlr grc Iamiliyalari qbul etmyi tkliI olunmasini
gstrmisdir, "Ahiska trklri arasinda zamanin bu agir milltilik tzyiqin, tlbin boyun ynlr d
oldu,Iamiliyalarini dyisdirnlr d... hali arasinda bel bir ictimai Iikir yaratmaga alisdilar ki, guya
Ahiska trklri mns e"tibaril grcdrlr, y"ni grcdn dnmdirlr. Adamlarin bir qismi bu Iikr
inansada,bykksriyyti bunun tbligat oldugunu duyur, "bizgrcdn dnm deyilik, trkk. Hqiqi
trkhevaxtzdinindn, milltindn dnmz! |24, s. 7|.
"Vtn esqi" qzeti Y.Srvrovun "Podlostm i lijemerie-udel izmennikov" adli mqalsind (3 mart 1992-
ci il sayinda) "iskonnu Iamili" dasiyanlarin siyahisini v onlarin dnk ixmasini gstrmisdir:
Matanidze-Matanov Boxoder (Osoroli), Korodasvili - Iskanderov Alixan (Abasdumnni), Savadze-
Mamedov Munur (Muxeli), Savadze Sukri (Kexvanni), Dursunov -Mandze Fatul (axanni), Koaliev -
KoalidzeSaid(Zanovli)v b. |169, 03.03.1992|.
Samil Qurbanov "Vtn esqi" qzetind "Mhsti trklri" adli mqalsind Iamiliyalarda bas vern
repressiyanin sbblri haqqinda yazirdi: Trklrin b"zilrinin grc Iamiliyasi dasimasina gldikd,
demk lazimdir ki, vvla,Iamiliyahl milli mnsubiyytin yegan ls deyildir. Rus Iamiliyasi il
oxlugrc(Sisianov,Mouravov,Andronikovv s.) vardir ki, onlarin grc oldugunu he ks inkar
etmir. Ikincisi, o zaman grc Iamiliyasini dasiyan trklr buna ciddi hmiyytvermirdilr. Grc
Iamiliyasi il mollalar da vardir. Grnr, buna basqa cr hmiyyt vernlr v glckd myyn
mqsd dasiyanlar olmusdur |45, 03.03.1992|.
mr Faiq Ne"manzad is vaxti il yazirdi ki, trklrin yasadigi yerlrd "rklrdn trklk
duygusunu, agizlardan trk dilini n cr olsa ixarmaq" meyli bir vaxt ox gclnmisdir. Htta trk olan
lioglunu mcburn "Alidze" yazmaq v trk Iamiliyalarini bu skild dyismk siyasti bas vermisdir
|9,18.01.1917|.Lakinonlarqlbn d, ruhn d trklynd qalmislar v indi d qalirlar.
3.10.2. TOPONIML5
Toponimlr bu xalqin etno-linqvistik yaddasi kimi qiymtlidir. Kemis nsillrin qoyub getdiyi yer-yurd
adlarina trklr hmis hssas mnasibt bslmis, haraya srgn olunmuslarsa, yeni mskn saldigi
yerlr kemis msknlrinin adlarini vermislr. Bir vaxt Trkoba adi (Byk v Didi Trkoba) cnubi
Grcstandamshur idi. 1944-cild buradan srgn olunanda hmin toponimi d zlri il zbgistana
apardilar,oradanikincidI buraya -Azrbaycana - Abseronun Surabad qsbsin gtirdilr. Yeni
salinan knd Trkoba adini verdilr. Adi yasatdilar. Tskinlik tapmaq n. Tarixi birliyi yasatmaq
n.Elc d Axisqa, Adign, Azqur, Zeqan, Osora v digr toponimlr dz 46 ildir ki, yeni-yeni
regionlarda z varligini qoruyur. Bu lamt milli mdniyyt, el-obaya ehtiramin byk iIadsidir.
Axisqa trklri cnubi Grcstanda, zbkistanda, Qazaxistanda, Azrbaycanda, Trkiyd, Rusiyanin
biroxblglrind yasamislar v orada hm milli toponimlrdn, hm d yerli cograIi adlardan istiIad
etmislr.
cnubi Grcstanda 300-dn ox trk kndi qeyd alinib: saslari bunlardir: Axisqa, Adign, Azqur,
Apiyet, Axasen, Arzine, Aqara, Amxer, Abastuban, Anni, Aqobil, Andal, Axilklk, Badela, Bagdad,
Balagul, Bolazul, Boqal, Borcom, Bennara, Varxan, Vale, Qaratuban, Qortuban, Qacvi, Qoders, Qorqul,
Qorza, Qomoro, Qurgel, Ququnavur, Quratuban, Dersel, Asagi Entel, Yuxari Entel, rdahan, Byk
Zanav,KkZanav,Zarzin,Zazala,Zarumali,Zir,Zigil, Zeqan, Zediban, Zedeqav, Mivital, Icaret,
Incqola, Kortok, Kexvan, Kaxaret, Kilde, Kikinet, Kasaraul, Lase, Lelivan, Muke, Marel, Muqaret,
Naxurdev,Nmniyavur, Yuxari Osora, Asagi Osora, Orala, Orosan, Paraxa, Parexz, Prvan, Pulate,
Posxov, Papoli, Pamoq, Pelvan, Persay, Qabat, Sanqur, Saxan, Sarbastuban, Sariqize, Saxtev, Sakunet,
Sabzara,Silvan,Sir, Sivri, Sixisuban, Svirm, Siminda, Seniban, Sinil, Siqara, Byk Smada, Kk
Smada, Sr, Sulis, Tatonis, Tolos, Temlala, Tisel, Tutacuval, Ude, Utqusuban, Xuro, Xevssen, ela,
ela, ixicuban, isey, arel, ixeli, rxey, urut, nt, ursutal, caxsu, cela, caxsma, cnty,
Solavr, Sokay, Surda.
Axisqa trklrind bu v ya digr toponimik adlar mqdds anlamlardandir. He bir trk adi danisiqda
dogma yerin adlarini konkretlsdirmir -Vtn deyir. Bu kvrk yasaq n qdr miIik skilr gedib ixir.
Demk olar ki, hr bir usaq nagillarina evrilmis bu yerlrin - Azqur, Adign, Axisqa, Varxan,
Abastuban, Axilklk, Zediban,elc d onlara qardas olan Agbulaq, Sarvan, Baskeid, Qarayazi
obalarinin dogma adlarini, nadir tbitin gzlliyini btn ruhuyla hiss edir |27, s. 40-41|.
Indi bu xalqa mxsus olan toponimik adlar oxlu se"r v ngmlrd saxlanilir. Asiq Mhmmd
SIilinin 38 bndlik bir qosmasinda bu xalqa mxsus olan 100 kndin adi kilir, onlarin xarakteri ailir.
Svirliya - xosmkan, sudlarin yeri,
Apiyetd yaxsidir, kalmazlar geri,
KortubandaRsid xoca rnlr piri,
Zedubandaziyanveruroyana.
Varxaniyaxsi grdm, arsibazari,
Sabzara agalarina eyl nzri,
Xarcamcamisind oxunur zni
Yoxarinzr et -Abastubana
Adigend oturur pasazadlr,
algilar alinur, trli sdlr,
Xizmtd dolanur, verr badlr,
Haxlizu aldurur, olman divana.
Karatubandasaqilr olmuslar haci,
PelvanniNurixoca- basimin taci,
Xeyratcamilrin verr kirci,
Sarayi-dvltdr, sahib-zamana.
GetdimKexvana,kmk talasi,
Sngret halvasi, tmgi-asi,
Daimamt edem molla Klsi,
Dliganlilri bnzr huri qilmana.
Bxsi bek Indi, prim lin,
Allah bagislasin dvltin-malin,
Krm et, gryim Korkulun halin,
Nzr etdim, ox xor baxirsan bana.
XXX
Axisqa yixilmis, olmisdr sir,
N kilim kalmisdr, n ski xasir,
hmdiyy camisi olmusdur yesir,
Agliyer gzlrim, dolmisdrkana.
Azgur agalari palto geyinmis,
gdrms papagi, Iaytona binmis,
Esitdim, ramazan gn enmis,
mr Indi qoymis hdi-peymana.
SIili, et ibadt, kendini kurtar,
Aldanmadnyaya,gnhin yetr,
Nizam-trzid daha ox artar,
Yarbbim, kmk ol, sigindim sana.
Asigin hmin qosmasinda adi kiln toponimik vahidlrin xarakterik chti odur ki, burada trk, qaIqaz
v slavyan mnsli cograIi adlar -knd adlari yanasi mvcuddur. Bu toponimlrin b"zilrinin mnsyi
v m"nasi tam aydin deyil. Bu, myyn drcd onunla baglidir ki, bir sira yer adlari -knd adlari biz
thriI olunmus skild glib atmisdir. B"zilri is Ionetik dyisikliy ugramisdir. Msln, asagidaki
toponimlr grc dilinin Ionetikasina uygun olaraq thriI edilmis, ya da onlarinsonunaa,isslri
artirilmisdir: Qotura, Pulateli, Qagvi, Tuxi, Lasi, Amxeri, Papoli, ixeli, Axali v s.
Bu xalqin el ngmkari Mdir d trklrind daha ox knd adlarindan istiIad etmisdir.
Nerd kaldi o Zeduban drsi?
Esidilmz sularin srsrsi,
Yesil, gzl Azqurumun messi,
Gl, dnlim o yerlr arkadas!
Qosmada adi kiln trk kndlri v qsblri: Dersel, Kexvan, Zeduban, Pulateli, Qortuban, Apiyet,
Adign, Zanav, Qagvi, Nmniyavur, Ququnavur, Kortox, ixicuban, Muxi, ela, ela, Svirma, Lasi,
Zarzmali,Qoders,Utqusuban,Rabat,Sir, Qorqul, Qaratuban, Pelvan, Sanqur, Icaret, Amxeri, Qorza,
Zazala, Kaxaret, isey, Xona, Sarbastuban, Marel, Orosan, Badila, Papoli, Silvan, Potsxov, rdahan,
caxsu,Qomor,BykSmada,KkSmada,Entel, Bolacur, Solaver, Unal, Bennor, Sokay, Xero,
Xevesin, Varxan, Sabzar, Xarcam, Abastuban, rmk, Saxan, Tutacuvar, Kinkinet, Ani, Zir, Tsiminda,
Quratuban,cnty, Srli, Surda, Boqal, Kilde, ixeli, urut, Parexz, Axisqa, Sakunet, Pamac, Temlal,
orxey,Sinis,Saxtev,Persay,Muqaret,Zigil, Aqara, Azqur, Borcom |28, 1989, 7, s. 69|.
Mesxeti- cavaxeti Grcstanin qdim tarixi - cograIi razisidir. Bu razi haqqinda asagidaki m"lumatlar
regionuntoponimikznginliyini nmayis etdirir: Bu razid halioxseyrk yasayir. Bel ki,
respublikanin hr kv. km. sahsind 75 nIr yasadigi halda Mesxeti v cavaxeti razisind 4 nIr
yasayir. Bu rayonun shr v shr tipli qsblrind (dign, Axiska, Aspinza, Axilklk, Baqdanovka
v Abastuban) yasayan hali snaye il msgul olur. Atarada shr ugunduru e"mal edilir. Heyvandarliq,
sasn, cavaxetid, meyvilik is Samsxe (" qala" - Axisqa) rayonunda inkisaI etmisdir.
Bu regionun iqtisadiyyatinin ykslmsind Barjam - Axiska -Valedmiryolu v avtomobil
nqliyyatinin byk hmiyyti vardir. Abastuban dnya hmiyytli kurortlardan sayilir. |70,
10.04.1952|.
Axisqa trklrinin yasadigi rayonlarin (5 rayon) adlari da Ionetik chtdn mxtliI cr tlIIz olunur.
Y"ni, eyni adin bir ne variantlarimvcuddur.Msln: Bu variantlarla yanasi, hmin adlarin digr
lamtlri (cograIi sraiti) "Vtn esqi" qzetind asagidaki kimi gstrilmisdir.
Adigeni (dign) - dign rayonun mrkzidir. Kobliyan ayinin knrinddr. Sahsi -1056km2-dur.
Axisxa dmr yoli stansiyasindan 32 km qrbd, Batumi - Axisxa avtomobil yoli stnddr. halisi 2,1
binnIrdir (1974). Taxta-salban v limonat zavodlari var.
Axalsixe (Axisxa) - Axisxa rayonunun mrkzidir. Dmir yoli stansiyasidr. Batumi, Axarklk v
Borcoma gedan yollarin kesisugidur. Sahsi 1208 km 2, halisi 19,3 bin (1975) nIrdr. Qonur kmr
hasilatimrkzidr. Nisasta (Kraxmal), sarab, piva, limonat, kirpic zavodlari, t, tmk kombinatlari,
mebelIabriki,tibbi(med.)mktbi, knd tsrrIati (selxoz)texnikumu,teatr,muzeyvar.Orta
yzyilluxlardan qalma SaIara monastri Axisxanin yaxinligundadur. Axiska rayonunda diatomit v qiq
ixariliyer.
Aspindza(Aspinza)-Aspinzarayonununmrkzidir. Kr ayi knrind, Axisqa dmir yoli
stansiyasindan 34kmcnub-srqd, Axisqa-Leninakan sose yoli stnddr. razisi 796 km2, halisi 2,6
bin(1974)nIrdr. 2 taxta-salban zavodi, limonat zavodi, qnnadi Iabriki, xastaxana, muzey v s.
vardur.
Axalkalaki(Axarklk) -Axarklk rayonunun mrkzi, Axarklk ayinin knrind, Axisxa dmr yoli
stansiyasindan 74 km cnub-srqddr. Sose yollari kesisugidur. Sahsi 1598 km2, halisi 11,4 bin
(1975)nIrdr. Yag-peynir,taxta-salban, limonat, piva zavodlari, pedaqoji v knd tsrrIati
texnikomlarivar.
Axisqalilar knd, dr, dag, mes adlarini, mumiyytl, btn toponimik srvtlrini trklrind,
manilrind vsI etmkdn yorulmurlar.
Se"rlrd toponimik adlar genis skild tblig olunur. Msln, Simsk Dursunov adli sair "Vatani
qrdum" se"rind Kaxaret, Mlivan, Uraveli, Sonkursya, Avxer, Yayla, Zarzma, Mlase kimi yasayis
msknlrinin adini kir.
Kaxaretdaveyranqrdumvatani
Lelivanin camisi kluba donmis
Qazdim Uraveli kosama-kosa
Simasi kudratdan akilmis taqinan-tasa.
ixdimSankureyatutildidizlarim,
Avxeriveyranaqordiqozlarim
Yaylaninelundakoldiizlarim
Kan aqliyan mesalar qordumda qaldim
Simsk diyar, qetdim Vatan qazmaya,
Mlasedan oqradim qedim Zarzmaya |70, 01.03.1991|.
Axisqa trklri manilrd isltdiyi toponimik adlari z deyim trzlrin uygunlasdirirmislar. Basqa szl,
toponimikvahidlr interIerensiya olunmusdur. Msln:
Ag dv dzd kaldi
YkiTevrizd kaldi
Oglani sanci dutdi
Dermeni kizda kaldi
xxx
Suglr harx uzuni
Qzl rter yzni
gil, Kavkaz taglari,
Grem yarin yzni
Axisqa trklrin mxsus toponimlr b"zi lgtlrd v mnblrd toxunulmusdur. Msln,
V.A.Nikonov "Kratkiy toponimieskiy slovarg" adli srind "Abastuman" adi v mnsyi haqqinda
asagidaki m"lumat verir: "Abastumani" -pos.vQruzinskoySSR.Iz qruzin. Xabaz "pekarg" i ubani
"kvartal".Vperiodpersidskoqozavoevani pereosmisleno po naimenovani k denejnix edine abaz i
tuman. Drevnee naze. oxe, iz qruzin, oie "medvejg berloqa" i xevi "uhelgme" |152, s. 14|.
M.M.Izzatov "Mesxeti" toponimi haqqinda asagidaki m"lumati verir: Mesxeti -gtodrevniyqruzinskiy
kray.qozapadna astg, Axalinskiy reqion respubliki v Qruzii. QeoqraIieskoe nazvanie kra -
Mesxeti -Djavaxeti. Gto Axalinskiy, Adiqenskiy, Aspindzevskiy, Axalkalakskiy i Boqdanovskiy
rayoni respubliki Qruzi, qraniahie na suse s Turekim qosudarstvom. Gto kray zasnejennix qor v
tesninaxoblakov,kanjonov,raspadnovilesov|123,02.VIII.1992|.
Axisqa toponimlrini mns chtdn iki qrupa ayirmaq olar:
a)Trkmnsli toponimlr;
b)Grcmnsli toponimlr.
Trkmnsli toponimlr oykonim, oronim v hidronimlrdn ibartdir.
Oykonimlr - yasayis msknlrinin adlari: Axisqa, Adign, Azqur, Axilklk, Qaratuban, Qortuban,
Sariqize, Utqusuban, Xirtiz, Yenigy v s.
Eyniknd adlari "yuxari- asagi" istiqamtlrin gr Irqlndirilir. Msln: Yuxari Osora - Asagi Osora,
Yuxari Entel - Asagi Entel v s.
AsiI Hacili Axisqa mahalinin i dnyasindan bhs edrkn yazir ki, ski etnik xsusiyytlr uygun
olaraq,biroxkndlr bir-biril kizdir, y"ni n"nvi ct qurulusa malikdir: Yuxari Osora, Asagi
Osora, Yuxari Entel, Asagi Entel.. mumiyytl, bu ulu mahali tbii srait iki hissy blb: yuxari v
asagi kndlr. Bu blg yalniz tbii-cograIi deyil, myyn etnoqraIikv dil alarlari il d saslanir.
Asagi kndlrl yuxarilarin dialekt Irqlri, sasn, s - s /istiyiruk - istiyiruk/, e- /emi-mi/ kimi
vzlnmlrd tzahr edir. Trk dbi dilin n yaxin siv Axisqa-Azqur sivsidir |27, s. 41|.
Oronimlr -obyekt adlari: dag, dr, tp, mes, qaya, yayla, qisla, tarla, ayir-mn, bag v s. adlar.
Dag adlari: Horos, Persat, Abiogli, Bolacul, Findiqli, ekilli, Didimaga, Askilli, Qanli, obankprli,
Artnal,Dersel,cr, Saxan, Sosola, Sirit, Yalbuz, Yilsatan, Alazana, Baxacax, cebil, Saburtag.
Bu adlarin b"zilri dagin bitki rty il laqdardir. Msln, kil sz tut agacinin bir nvdr. Dag
bu agacla hat olundugu n ekilli adlandirilmisdir. Findiqli. Bu dag Iindiq kollari il dvry
alinmisdir.
Askilli. Oronim Axisqa trklrinin deyim trzin uygunlasdirilmisdir. Askil - zgil demkdir. Bu dagda
grnr,zgil agaci oxluq tskil edir.
B"zi Axisqa daglarinin adlari antroponimlrl bagli olur. Msln; Saburtag /Sabirdag/ v s.
Dag adlari sad,dzltm v mrkkb qurulusda msahid olunur.
a)sad: Horos, Sirit v s.
b)dzltm: ekilli, Askilli /bu adlarin ml glmsind -li skilisi sas rol oynamisdir/.
v)Mrkkb: Abiogli /qohumluq termini il ogli sznn birlsmsindn/; obankprli/obanv
kprliszlrindn/, Yilsatan v s.
Dr adlari: Dersel, Zediban, Sabiyet, Derin, Drtdas, Degirman, Sabzara, axi, Uzun, Kknlli v s.
Dr adlarinin b"zilri razinin bitki rty il laqdar Iormalasmisdir. Msln, Kknlli drsi -
kknar agacinin ox olmasi il bagli ml glmisdir.
B"zi dr adlari obyektin hcmi il bagli Iormalasmisdir. Msln: Uzundr, Derindr.
Dr adlari obyektin yerlsdiyi yaxin subyektl bagli Iormalasmisdir. Msln, Drtdas, Degirmandr;
budr su, dyirmaninin yaninda yerlsdiyi n bel adlandirilmisdir.
Dr adlari bu obyektdn istiIad edn heyvan adlari il bagli da ml glmisdir. Msln: Qoyundr -
budrd ot ox oldugu n qoyun srlrini burada otarirmislar.
B"zi dr adlari grc mnslidir: Sabiyet, axi v s.
Tp adlari: Byk sirt, Naomar sirti, Sekir sirti, Dorux tepesi, cuvallar tepesi, Satarinbasi. "Sirt" sz
trkdillrind "tp" m"nasinda islnir. Axisqa trklri hm "sirt", hm d "tp" szndn oronimlrin
trkibind istiIad etmislr.
Mes adlari: Zediban, Qusxana, Qarasu, Melislr, Qostala, Hamzula, Nakal, Qavaxli, Nadqur v s.
BunlardanQarasu,Qostala,Qavaxlitrkmnslidir.
Qaya adlari: Yaruk, Qzeyli, Qalabayri, Byk, Isitm v s.
"Qalabayri"-y"ni, qalanin bayiri, l m"nasindadir.
"Qzeyliqaya"- qayanin qzeyd yerlsmsi il laqdar adlandirilmisdir.
ByksiIti il laqdar olan bu qaya adi (Byk) onun bykly, zmti, hndrly il bagli
ml glmisdir.
Yayla adlari: Abastuban, Sariqaze, Saxan,Xarcan,Varxan,Uravel,Kikinet,ski, oban, Persat,
Qaxgilin yaylasi, kz koxi, ela v s.
Yayla adlari da trk v grc mnslidir.
Trkmnsli olanlar rng adi il /sariqaze/, pes adi il /oban/, nsil adi il /Qaxgilin yaylasi/, heyvan
adi il /kz koxi/, dvrl, zamanla /ski/ v s. il bagli yaranmisdir.
Grcmnslilr: ela, Persat, Uravel, Varxan, Xarcam, Saxan v s.
Yayla adlarinin b"zilri /Abastuban, Saxan, Xaram, Varxan v s./ hm d yasayis msknlrinin adidir.
Grnr,buyerlrin adamlari getdiklri yaylalara z kndlrinin adini vermislr.
Qisla v yataq adlari: illr qislasi, Xursudun yatagi.
Axisqalilar qislalarda, sasn, heyvanlari saxlayirlar. Yataqlarda heyvanlar qrar tutur.
Tarla adlari: Qaramogli, Zaden, Qara, Byk, Uzun, Selasu, Trt, Axasen, Qostama, Qirixlar, Nariya,
cami, Varazan, Qiralar, olalar, Sukuletlr, cuvarlar, cumatar, Meydanlar, Qssabxana, Xerek, Pisara,
Grgn, Dr, Qusxal, cuhut, Bagbanlar v s.
Tarla adlarinin m"na v mnsyi maraqlidir. B"zilri tayIa, millt /Qaramonogli, Qirixlar, Qiraqlar,
Bagbanlar, cuvarlar, cuhut/ adlari il, b"zilri tarlanin hcmi il /Qara, Byk, Uzun, Trt/, b"zilri
myyn obyektlrin yaxin v oxsarligi il /Dr, Selasu, Qssabxana/ laqdar adlandirilmisdir.
B"zi tarla adlari is yad dillrin, xsusn d, grc dilinin t"sirindn yaxa qurtara bilmmisdir. Bunlar
asagidakilardir: Zaden, Axasen, Nariya, Varazan v s.
Bag adlari: Glbaxa,* Qamabaxa, Ardmulbaxa, yrnbaxa, Kirzlibaxa, mrIndibaxasi,
Qazaxlibaxa.
---------------------
*Qeyd: AsiI Hajilinin myyn etdiyin gr, Axisqada tarixi Glbaxalar oxdur. Msln: Varxan
Glbaxasindan, deyilnlr gr, Krm glib kemisdir.
Kirzlibaxa -"Girz" -gilas,y"ni gilasli baqa. Bu baqa, deyiln gr, gilas agaclari il basdan-basa
rtlmsdr.
mrIndibaxasi -mrIndiy mxsus baqa.
Qazaxlibaxa- Qazax tayIasina mnsub baqa.
ayir-mn adlari: cirknal ayiri, Basaberet ayiri, Acartuba alasi, Xlid ayiri, Hokanala ayiri, Dz
ayir, Sabadur ayiri, Kirzli ayiri, Drvisin ayiri v s.
ayir-mn adlarinda da trk v grc mnsli szlr sas yer tutur.
Hidronimlr bulaq, gl, ay, rmk /mineral su/, ay qovsagi adlarindan ibart olur. Bunlari asagidaki
kimi qruplasdirmaq olar:
Bulaq /puvar/ adlari: Savuk, Zanduxli, Inc, Qara, Taxtali, co, iIt, Byaz, Ggmpartladan, Sd, mi,
Qindis, Tkuz gzl, Qrincri puvarlari, Almanin suyi, Xevesen suyi, Mmmdali, Rsidaga,
Mhrmdd, Hseyndd, Pasa, Hasan, Mhmmddd puvarlari v s.
Bulaq adlari suyun soyuqlugu /Savuk/, rngi /Inc, Qara, Byaz, Sd/, suyun drcsi /Ggmpartladan/,
suyunny is bnzdilmsi il /Tkuz gzl, Almanin suyu, Xevesen suyi/, bulagin kimlr trIindn
insasi il /Mmmdali, Rsidaga, Mhrmdd, Hseyndd, Pasa, Hasan, Mhmmddd puvarlari/ v
s.il bagli qoyulmusdur.
Gl adlari: Dibsiz, cazi, Prvan, Qotur, Sabiet, Qara v s.
"Qotur", "Qara", "Dibsiz" adlari gln suyunun keyIiyytin, hcmin sasn verilmisdir.
ay adlari: Kr, Xevesen, Poskov, Abastuban, Xarcam, Lase, Arzine v s. ay adlarinin ksriyyti
yasayis msknlrinin adi il laqdardir. Grnr, ay hmin yasayis msknlrinin yaxinindan axir.
Axisqalilar ay qovsaqlarina da adlar vermislr. Msln: atalsu, Krpl atal v s.
rmk /mineral su/ adlari: Abastuban, Aqobil, Pulate, Akasen, Sabiyet, Kknlli, Arazinda v s. Bu
rmklr cnubi Grcstan razisind yerlsir, hm trk mnsli, hm d grc mnslidir.
Tdqiqat gstrir ki, Axisqa toponimlrinin ksriyyti etnikmxtliIliyin mvcud oldugu bir sraitd,
sasn d qipaq, oguz, Hun-bulqar,krdv digr tayIa adlari il bagli ml glmisdir. Bunlarin
bzilrini nzrdn keirk:
Samquretnotoponimi-grcc Samkure. Bu toponimin birinci komponenti Hun-bulqartayIalarindan
olansam(v ya samar) etnosu il baglidir. Hmin toponim Adign rayonunda, Qardabani rayonunda is
Samqari sklind rast glirik. Toponimin ikinci komponenti is mumhun etnik adi olan qurla (mshur
hun tayIalari: onoqur, saraqur, uygur, utiqur,kutriqurv s.) laqdardir.
Sam tayIasinin adi zbkistanin (Smrqnd -Samarkand)v Rusiyanin Samara shrlrinin adlarinda
da yasayir.
Adign etnotoponimi -grcc Adiqene. Qdim trk tayIasi olan Adign Isanvi pravtni, ski
abidlrd olanOtyukenvilaytini yada salir. V.V.Bartold yazir ki, XIX srin sonlarindan Qirgizistanda
Adign nslindn olanlar yasamaqdadirlar |91, tom 2, astg 1, s. 533|.
Qobietietnotoponimi.Mesxetiyadaknd adidir. cnubi Grcstanda da Kobuleti adli shr vardir.Grc
dilind bu etnosun adi Kobu, qobi lksi m
Kobu (qobu) tayIasinin adi QaIqazin bir sira yer adlarinda z ksini tapa bilmisdir: Dagistanda Qobi dagi,
Azrbaycanda Bakidan ox da uzaq olmayan yasayis mntqsinin adi v genis razi Qobustan (trk
dilind qobularin yeri), respublikanin digr rayonlarinda Qobu, Qobustyu, Qobu-Dilagarda kndlri d
mvcuddur.XVIIIyzillikd kobi kri tayIasinin Gnc shrindn ox da uzaqda mskunlasmalari
haqdam
Qandzaetnotoponimi-Grcc Qandzani. Kendjek tayIasinin izlrin Grcstanin cavaxeti razisinin
Boqdanovkarayonunamxsus olan Qandza knd adinda rast glirik. Kendjek tayIasi trk xaqanliginin
hakimiyyti dvrnd QaIqazda grnmy basladilar. X-XIIyzilliklrd Orta Asiyada taninan yerli
hali qirgizlarda qendje, trkmn v qazaxlarda kendje adi is agrilirdi. Bu adla bagli toponimlrin genis
areallari mvcuddur. Orta Asiyanin uygur lksind Kendjek shri v Kendjalu rayonu, Trkmnistanda
Kendji-Karabaq,XIXsrd Simali QaIqazda Kenjev Qendje kndlri, Qendjeay |118, s. 140|,
Azrbaycanda mshur Gnc shri kendjek tayIasinin adini znd yasadir.
Kuna,Tazakov,Yenikovetnotoponimlri. Bu etnotoponimlr sas qipaq tayIalarindan olan kv (kai,
koi)v kuni adlarini znd qoruyub saxlamisdir. Qeyd ediln etnotoponimlr Grcstanin Aspinza
rayonundaolanKuna,Tazakov(yenikvlar),hminin Yenqikov (yeni kvlar) (Axalsix rayonunda)
yasayis mntqlrinin adinda rastlasiriq. Mnblr gstrir ki, qipaq tayIalari arasinda kunv kov
tayIalari islam dinini qbul edn kimi xristyan olmuslar |188, s. 34, 35|. Azrbaycanda qov tayIasini iki
knd (Qovlar v Qovlarsari) znd qoruyub saxlamisdir. Qovdr v Qovdaq etnotoponimlri d
Azrbaycanda qeyd alinmisdir. Azrbaycana XIX yzilliyin ortalarindan 96 qov tayIasindan olan ailnin
kdyd mnblrd gstrilmisdir |188, s. 34|. Hmin yzillikd qov tayIalari Ermnistana da axin
etmis, burada trk kndi olan Qovunlu yasayis mntqsini yaratmislar |101, s. 41; 155, s. 210|.
Tug etnotoponimi. Axisqa trklrinin yasadigi kndlrdn biri d Tug adlanir. Knd Boqdanovka
rayonunamxsusdur. Tuq (tuk, tok) mshur qipaq tayIalarindandir. QaIqazda, o cmldn Grcstanda
bir ox yasayis mntqlrinin adlari bu tayIa il laqdardir. Simali QaIqazda Tuq, Tuk, Tok, Tukdaq,
Tukovov s. kndlr vardir. Azrbaycanda Tug kndi, Tug ayi, Tug dagi v Tug yurdu razilri m
ala,elaetnotoponimlri. Bu qipaq etnosun bir sira toponiml bagliligi mnblrd gstrilmisdir |139,
vip. 2, s.160|.Bukri tayIa adi Mesxetiyanin Axalsix rayonundaki ala kndind, Adign
rayonundaki ela kndind z in
Trkiy razisind 7 knd ala adlanir. Azrbaycanda ala adli knd v gl, aldas, alburun
kndlri, aldaq adli dag vardir. Ermnistanda aldaq adli knd v dag, aldas adli dag, altp adli iki
knd mvcuddur. Hminin Sibirin mxtliI regionlarinda v Mrkzi Asiyada da xeyli toponimik
vahidlr hmin etnosun adini znd yasadir.
Bazarxanaetnotoponimi.Bazarv ya basar qipaq tayIalarindan biridir. QaIqazin bir ox toponimik
vahidlrind bu etnonim sas komponentlrdn birini tskil edir.
Axisqa trklrinin yasadigi kndlrdn biri d Bazarxana adlanir. Knd Mesxetiyanin Aspinza rayonunda
yerlsir.
Q.Qeybullayev,S.AxinjanovXVII-XIXyzilliklrin Orta Asiya, hminin Srqi Sibir (qirgiz,
qaraqalpaq,zbk) mnblrin saslanaraq bu tayIanin mxtliI regionlarin toponimiyasinda yayildigini
gstrirlr: Simali QaIqazda (Bazarrt, Bazarkislak kndlri), Azrbaycanda (Bazar v Bazaray,
Bazaryurdv Bazardz), Ermnistanda ( Bazardjiq kndi, Bazar ayi) |101, s. 50; 83, s. 206, 230|.
ikiletnotoponimi.iqil(ikil)mshur qipaq tayIalarindandir. Axisqalilarin yasadigi kndlrdn biri d
Adign rayonuna mxsus olan ikil kndidir. Bu knd hmin tayIanin adi is laqdardir. Grclr bu
kndin adini ixelg sklind thriI etmislr. Tdqiqatlar bu tayIanin erkn orta srlrd Mrkzi Asiya
llrind yasadigini tsdiqlyir |9, s. 36|. Azrbaycanda iqil adli ay (Sumqayit traIinda) y
Qorqul etnotoponimi. Kerqil (qurqul) oguz tayIasidir. Adign rayonundaki Qorqul kndinin adinda bu
oguz tayIasi z ksini tapmisdir.
Balta (boltali) etnotoponimi. Grcstanin Laqodexsk v Znaursk rayonlarinda Balta adli knd qeyd
alinmisdir. Balta trk tayIasi Mesxetiyaya (Samsxe) monqol dvrnd XIII-XVIIsrlrd axin etmislr.
Yerlitoponimlrd bu tayIanin adi qorunmusdur. mumiyytl, trklrin yasadiqlari razilrd (Simali
QaIqazda-Balta,Balta-oxrakkndlri), cnubi Azrbaycanda -Baltakndi), Ermnistanda -
Baltadrsi v Baltaay v s.) bu tayIanin adi mhaIiz edilib saxlanmisdir.
Xanala etnotoponimi. Axisqalilarin yasadigi Axalklk v Boqdanovka rayonlarinda Xanala adli iki
knd vardir. Xanal tayIasinin osmanli mnblrind Grcstan razisin XV-XVIIsrlr arasi Kiik
Asiyadangldiyi gstrilmisdir. XIX sr aid xritd Xanalli adli iki kndin Ermnistan razisind -
trklrin yasadigi blglrd oldugu da qeyd edilmisdir.
Qomaretnotoponimi.cnubi QaIqazin bir ox toponimlri trk tayIasi olan kamar (v ya qamar) etnoslari
il laqdardir. Bu tayIa hunlarin trkibind QaIqazda grnmy baslamislar. XIX yzillikd
Azrbaycan v Ermnistanda 7 knd Qmrli (Kamarlu) adlanirdi. 1728-ci il Osmanli trklrinin
Grcstanda siyahiya alinmasinda Qamarli adli tayIa da qeyd alinmisdir. Grcstanin Borali qzasinda
(indikiBolnisirayonu)Bykv Kiik Qmrli v Qomareti adli trk kndlri d vardir. Qomareti -
grcc qomar yeri, yurdu m
Tdqiqatlar gstrir ki, Iranda Kamara, Kamare,Qomar,Qomarabadv s., Trkiyd Kamarli adli
oykonimlr vardir |102|.
Kolaetnotoponimi.XIXsrd Grcstan toponimikasi qdim bolqar tayIasinin (kul, kol, kuvyar-
xubiar) adini znd qoruyub saxlamisdir. Erkn orta sr mnblrind bu tayIalar haqqinda mIssl m
Kolaetnonimiil bagli toponimlr genis skild Orta Asiya, Ural v Sibir lklrind rast glmk olur.
Qdim bolqar tayIasi olan Kuyvar (Xubiar) trkibli yer adlarina XIX sr aid QaIqaza v Azrbaycana aid
olanxritlrd (Xubyarli kndi Azrbaycanda iki rayonda), Dagistanda Xublar dagi, Xubyarknd,
Grcstanda Xubiar yasayis mntqsi) rast glirik.
Kanqaretnotoponimi.Grcc Kanqari, ermnic Kanqark. Erkn orta srlr aid mnblr xbr verir
ki,Vsrd cnubi QaIqaza Kanqar adli trk tayIasi glmy baslayir. Onlar Azrbaycanin srqind,
Naxivan v Qazaxda, elc d cnubi Grcstanin Ermnistanla olan srhdlrind mskunlasirlar.
Letopisg Kartlid, Kartlis Sxovrebada Konqar-kngr lksi haqqinda maraqli m
Qarabagda daKngrli adli knd v bu knd yaxin Kngr dagi vardir.
Azquretnotoponimi-grcc Akuri. Axalsix rayonunda Azqur knd adi az tayIasinin adi il baglidir.
Ortasr Grcstan tarixind az tayIasinin VII-XIIIsrlrd Altaydan Orta Asiyaya, oradan da QaIqaza
miqrasiya olunmasi haqqinda m
Azlarhun-bolqar tayIalarinin trkibind QaIqaza glmis v burada mskunlasmislar. Hmin tayIanin adi
bir sira toponimlrin trkibind ilisib qalmisdir: Azov dnizi, Azaklar kndi (XIX srin vvllrind
Azrbaycanda),Azakndi (Naxivanda), Azqur kndi (Trkiynin Grcstan v Ermnistanla olan
srhddind), Azqir (Ruminiyada), Azqir (Qazaxistanda knd) |203, s. 139|.
Azlarerkn orta srlrd Grcstanin Mesxetiya razisind mskunlasmis, bu tayIa adi Azqur (Axalsix
rayonunda)v Azqyuda (Axalsix rayonunda) kndlrinin adinda komponent tskil etmisdir.
Muqaretiv Moxe etnotoponimlri. Muqareti (grcc, muqar lksi) kndi Mesxetiyanin Axalsix
rayonuna,Moxekndi is Adign rayonuna mxsusdur. Mnblr moxg, moqg,mukri(n)v ya muqri(n)
tayIalarinin avarlarin trkibind QaIqaza axini haqqinda m
Tolos etnotoponimi -grcc Tolosi. Mesxetiyanin Aspinza rayonunda yerlsn tolos kndinin adi tolos
adli tayIanin Ionetik chtdn czi dyisiklik hiss olunan Iormasidir.ToloslarQaIqazdaVIyzillikdn
grnmy baslamis v mxtliI variantlarla (tulus, teles, tules) agrilmaga baslamislar. cbrayil
rayonunda Tulus adli knd bu etnosun Azrbaycanda da yayildigini sbut edn dlillrdndir.
Uranetnohidronimi.XIXsr Grcstanin Mesxetiyaya aid olan xritsind Kok Uran v Ak Uran
aylari v Uran Qutan kndinin adi kilir |102, s. 121-122;83,s.128-129|.
Uran qipaq tayIalarindan biridir. Oran v aran variantlari mxtliI areallara yayilmisdir. Sibirin v
QaIqazin bir ox regionlarinda Uran ayi, Uranqa, Uranqi, Ural gllri, Aran, Aranbulaq, Arankutan,
AranMirz, Aranzamin, Aranyaniqli, rn, rnqala v s. kndlr qeyd alinmisdir.
Edinja, Indjqala v Indjebla etnotoponimlri. Bu kndlr Mesxetiyanin Axalsix rayonundadir. XIX sr
aidGrcstanxritsind Ina, Ondja-xevi, Indjioqli, Indjadra, Indjadaq v s. yasayis mntqlrinin
adlari gstrilmisdir.
Butoponimlrinin ilkin komponentini tskil edn andja qipaq tayIalarindan biridir. Toponimik
vahidlrin trkibind bu Iorma indja, ondja, ana, ona kimi variantlarda da msahid olunur. Kk trklr
sayilan bu tayIanin Grcstanda grnmsi Slcuqlarin hrkti il st-st dsr |107, s. 41|.
Ortasrlr aid rus lyazmalarinda bu kri tayIalarla laqdar yaranmis Andja, Andj-oqli
oykonimlrinin adi kilir |90, s. 73, 77-8|.
Azrbaycanda bu tayIanin adi Inc, Incli, Oncaqala, Incili, Incir adli oykonimlrin trkibind
daslasmisdir. Dagistanin Maxakala shrinin adi vvllr -ortasrlr dvrnd Andjikala adlanirmis.
Zilanv Zazali etnotoponimlri. Trk tayIalari il yanasi Mesxetiyaya XV-XVIIsrlrd yeni krd
tayIalari da axin edirdilr. Onlarin ksriyyti cnubi Grcstanda mskunlasirdilar. Bu tayIa zilan v
zaza adlari il mshur idi. XIX sr aid osmanli v rus sndlrind hmin tayIalar tqdim olunur.
Mesxetiyadaikiknd - Zilan (Axalsix rayonunda) v Zazali (Adign rayonunda) krd tayIalarinin adi il
baglidir.
Tdqiqatilar Trkiynin rzurum shrinin adinin da bu tayIa il bagli ml gldiyiniqeydedirlr |130,
s. 45; 81, 2, s. 23; 122, s. 96|. Ermnistanda da Zazani v Zilan adli kndlr vardir.
Damgali etnotoponimi. Axalsix rayonunda damqa tayIasinin adi il bagli Iormalasan kndlrdn biri d
Damgali adlanir. XVI srd Ermnistan razisind Damqa adli knd d qeyd alinmisdir |93, s. 226, 350,
399|.
Axisqa etnotoponimlrini ks etdirn cdvl
Etnosun adi v variantlari Toponimik vahidin adi v yerlsdiyi razi
1.Bozal/bazalBazaletikndi, Bozaliane, Bozaleti gllri
2.Kamar/qamarQamar(Qomaro)kndi, Byk v Kiik Kamarli kndi, Qomareti kndi
3.Udi-udi, udon, utin, utiquri Ude kndi (Adign r.)
4.OnoqurOnqar,Onqora(Aspinzar.)
5.Kuyvar(xubiar)Xubiarkndi
6.KanqarKanqarlksi (Kanqari)
7.Samv ya Samar Samqur (Samkure) (Adign r.), Samqori (Qardabani r.) kndlri
8.AzAzqur(Akuri)kndi (Axalsix r.)
9.Avarv ya abar, varxon Abari kndi (Ambrolaur r.), Varxan (Varxani), Vartaxana (Adign v Asrinza
r.)
10. Sal Salieti, Saloqli kndlri
11.Moxg,moqg,mukri(n),muqri(n)Muqaretikndi (Axalsix r.), Moxe kndi (Adign r.)
12.Tolos-tulus,teles,tulesTolosikndi (Aspinza r.)
13.Tuba(tubo,tobel,tobol)Toba,Qurutubankndlri (Axalsix r.); Karatuban, Kortuban kndlri
(Adign r.); Tobaxi kndi (Axalsix r.)
14.Kuzan(kuzen,quzan)Kolavilayti (cnubi Mesxetiya)
15. Adiqn Adign (Adiqene) rayonu
16. Kobu (qobu) Kobuleti shri, Qobieti kndi; Kobixevi (Aspinza r.); Kobaze (Axalsix r.)
17.KendjekQandza(Qandzani)(Boqdanovkar.)
18.BalandjarBaladjurkndi (Adign r.); Balaauri k. (Tbilisi)
19.Markis(markiz)Markistankndi (Aspinza r.)
20.Kikanv ya Kikin Kikineti kndi (Adign r.)
21.Uran-oran, aran Kok Uran, Ak Uran aylari, Uran Qutan kndi (Aranisi v Duset r.)
22. Kov (kai, koi), kuni Kuna, Tazakov (Aspinza r.); Yenqikov (Axalsix r.) kndlri
23.Andja-indja, ondja, ana, ona Gdinja, Indjqala, Indjebla kndlri (Mesxetiya); Ina, Ondja-xevi,
Indjioqli, Indjadara, Indjadaq (Grcstanda yasayis mntqlri)
24.Tuq(tuk,tok)Tuqkndi (cavaxeti, Boqdanovkar.)
25.alaalakndi (Axalsix r.), ela (Adign r.)
26.Bazarv ya basar Bazarxana kndi (Aspinza r.)
27. iqil (ikil) ikil (ixelg) (Adign r.) kndi
28. Salar Salardag (Axalsix r.-da dag)
29.Oral/AralOralkndi (Axalsix r.); Aral kndi (Adign r.)
30. Avat/abat Abatxevi (Axalsix r.)
31.Kerqil/qurqulQorqulkndi (Adign r.)
32.BaltaBaltakndi (Laqodex v Znaur r.)
33.XanalXanalakndi (Axalklk v Boqdanovka r.)
34. Damqa Damgali kndi (Axalsix r.)
35.Zilan,zazaZilankndi (Axalsix r.), Zazali kndi (Adign r.)
Oral/Aralkndlri Adign rayonundadir. Oral/Aral/Oguz tayIasinin adinda qorunmusdur.
Avat/Abat/tayIa adi is Axalsix rayonunun Abatxevi kndinin adinda qorunub saxlanmisdir.
Axisqalilarin iri tarlalarindan birinin adi Qirixlar adlanirdi. Bu oronim trk tayIalarindan kirik/kiriz adli
etnoslarla baglidir. Mnblrd kirik/kiriz adli tayIa adi v XI yzillikd hmin tayIanin Trkiynin
Avropahisssind yasadigi razinin Qirixlareli adlandigi qaynaqlarda qeyd edilmisdir |208,s.89|.
Grcstanin Marneuli rayonunda da Qirixli adli knd vardir. Azrbaycanin Tovuz rayonundaki Qirixli,
Dz qirixli kndlrinin adlari da oguz tayIalarindan biri olan kirik tayIasinin adi il bagli izah edilir |32, s.
23|.
Sariqize /hm knd, hm d yayla adi/. Trk xalqlarinin toponim yaradiciliginda sari komponentli szlr
d mhm rol oynamisdir. Sariqize toponimin trkibindki sari sz is rng m
Sarbastuban-/Sarbastubani/toponiminintrkibindki sar komponenti d ox gman ki, sari qipaqlarla,
sari tubalarla laqdar ola bilr. D.E.Eremeev trklrin etnogenezindn bhs edrkn sari tubo, sari
tubalardan danisir. Bu tayIalarin tarixn qdim oldugunu, qipaqlarin trkibind QaIqaza glisini, cnubi
GcstandanIuzunugstrmisdir |32, s.35-37|.
Grcstanin Marneuli rayonunda Asagi v Yuxari Saral kndlri d var. Tdqiqatilar gstrirlr ki, bu
kndlrin d adi sari qipaqlarla bagli Iormalasmisdir |79, s. 11|.
Sarkine shrinin adi b
B
Samsvilde toponimi /Kitabi-Dd Qorquddaki Sor boyundan, Samsoldin adli xandanin adi il
laqdardir/.
Axisqalilarin baglarindan biri Qazaxli baxa adlanir ki, bu da Qazax-qasak tayIasinin adini znd
yasadir. Mnblr gstrir ki, qazaxlar grc ari II Georqa /1072-1089/hrbi qvv il kmk etmk
mqsdil onlarin bir hisssi Srqi Grcstana glmis v sonralar buranin mxtliI yerlrin yayilmislar.
Onlarin ilk orta yzilliklrd Simali QaIqazda, Kuban llrind, Dsti-Qipaq deyiln yerd
yasamalari da gstrilir |27, s. 144|.
Axisqa toponimlri komponentlrin gr mxtliIdir. Komponentlrin gr bunlari asagidaki kimi
qruplasdirmaq olar:
1.Tz komponentli knd adlari: Tzkv -kvsztrkdilindki ky sznn Ionetik variantidir.
Knd m
2.Yengikomponentliknd adlari: Yenkikov. Axisqa rayonu razisind olan yasayis mntqsinin adidir.
Tzkv knd adinin m
3.Obakomponentliknd adlari: Vasloba. Bel oykonimlrin yaranmasinin sas sbbi yaxin kemis
qdr ayri-ayri yasayis mntqlrinin daha lverisli, myyn mvsmi islrin grlmsi, maldarligin
inkisaI etdirilmsi n daha mnasib yerlrd obalarin olmasi, onlarin tdricn mnsub knd sakinlri
hesabina genislnmsi olmusdur.
4. Qisla /qislaq/ Iormantli knd adlari: Tasliqisla. Yasayis mntqsinin adinin m
5. Yuxari v asagi komponentli knd adlari. Axisqalilar 6 knd adini bu antonim szlrin kmyil
Irqlndirmislr: Yuxarientel - Asagientel, Yuxaritsxis - Asagitsxis, Yuxari-Osora - Asagi-Osora, Yuxari
Varxan- Asagi Varxan v s.
Asagi-yuxari zr yerlsm istiqamti eyniadli mntqlrin saquli xtt zr diIerensiallasmasina srait
yaradir. Bu mxtliIlik trk dilli xalqlarin toponimik sistemind d sabit Irqlndirici lamtlrin n islk
v genis yayilmis tipi sayilir.
Axisqalilarin toponimik sistemind tkrarlanan cograIi adlardan b
Tkrarlanma prinsipi il ml gln yasayis mntqlrinin bir oxu indi grclsdirilmisdir. Msln,
Yuxaritsxis /Zemotsxise/, Asagitsxis /Kvetotsxise/, Asagi Osora /Asoranik/, Yuxari Osora /Osoraverx/,
Yuxarientel /Zemo-enteli/, Asagientel /Kvemo-Enteli/v s.
6. Xana Iormantli knd adlari: Bazarxana, Vartaxana, Mirsxana. Grndy kimi, Iran dillrind mstqil
leksikvahidkimiev,mnzil m
Ntic olaraq dey bilrik ki, axisqalilarin toponimik sistemindki bir sira onomastikvahidlr uzun bir
tarixi inkisaI yolu kemkl yanasi, hm d aid oldugu xalqin, etnosun v mvcud oldugu razinin,
tarixn bu razid bas vermis ictimai, siyasi hadislrin bir ox spesiIik chtlrini d znd ks etdirmis
v bunlar da ksr toponimlrin yaranmasini srtlndirmisdir. Grndy kimi, oykonimlrin ksriyyti
etnikmxtliIliyin mvcud oldugu bir sraitd, sasn d tayIa adlari il laqdar Iormalasmisdir. Qdim
trk tayIalarinin adinin cograIi adda - yasayis mntqlrinin adindain
Axisqa trklri, sasn, 5 rayonda yasayirdilar. Axisqa rayonunda 64, Adign rayonunda 71, Aspinza
rayonunda55,Axalklk rayonunda 11 v Boqdanovka rayonunda 1 knd trklrin yasayis yurdu idi.
cmi 202 kndd 195 min nIr yasayirdi.
Grcmilltilri n qdim trk yer adlarini da ya tamamil dyisir, ya da grclsdirirdilr. Tarixi
hmiyyt ksb etdiyi n hmin adlari-saxtalasdirilmis oykonimlrin /yasayis mntqlrinin adlari/
siyahisini veririk:
Axisqa rayonu: Azqur, Siryox, Tisal, Temlalo,Aqora,Zikila,Qurql, Siniban, Saqunet, Blorza, Kobaze,
Orpola,Persa,Soxtev,Georgiimd, Muqaret, Surdo, Qilde, Tsiniz, Zeyban, Tatanis, Boqa, Sr, cunta,
Eliasminda, Qurutuban, Zir, An, Tekrut, Imlita, Suxlis, Vale, Orjani, caral, cagisman, Ab, Xaq, Arjil,
Anda,Odunda,Uravel,Yenkikov,Qoroma,Orsep,Kistib, Qoltaxsev, ala, Sxaltuba, Oral, Minaz,
Oxera, Toba, Xevot, Vasloba, Kikinet, Xrian, Tiribon, iorza, Azquri, Sirioxi, Tiseli, Tkemlalo, Aqara,
Zikila,Qurqeli,Sinibani,Sakuneti,Blorza,Kopadze,Orpola,Persa,Soxtevi,Georgilinda,Muqareti,
Surdo, Klde, Teinisi, Zeibani, Tatanisi, Boqa, Sviri, vinta, Eliats minda, Kirtibani, Dziri, Ani, Ikruti,
Ivlita, Sxvilisi, Vale, Ordsani, carali, Dakismani, Abi, Xaki, Ardsuli, Anda, Odunda, Uraveli, Eenqikevi,
Qroma, Orepi, Kistibi, Koltaxevi, ala, Tekoltibila, Orali, Minadze, Okera, Toba, Xeoti, Vaslobi,
Kikineti,Xriani,Triboni,Tskorza.
Adign rayonu: Kikinet, Tutair, urqota, ixel, Sbuzr, Beynar, Varxan, Xarjam, Tsaxan, ixnaskaro,
Sakraze, Nakirdev, Abastuban, Xevasel, Untsa, Soravl, Yuxarientel, Asagientel, Xero, Soqa, Bulatsar,
Byksmada, cordan, Qomora, Zanav, Sire, Adign, Osiet, Malase, Arzne, Plate, Zarama, Utxisiban,
Sixisiban,Katsaral,Qoderzi,ela,ela,Sairma,Kortuban,Opiet,Dersel,Kakvi,Kekvan,Zeduban,
Korotoxi, Kikinaur, Natinour, Moxe, Qorqul, Qaratuban, Lelovan, Ijaret, Samqure, Avxer, Kaxaret,
Kordze, Xuro, Ude, Aral, Yurxaritsxis, Asagitsxis, Zazola, Marel, Orqosan, Xona, Tearbistuman, Teixis,
Kikibo,Parexa,Kiqineti, Tutadsivari, urota, ixelm, Sabuzara, Benara, Varxani, Xardsami, Tsaxani,
Ixnaskara, Tsaqradze, Nakirdevi, Abastumani, Xevaseni, Untsa, Soraveli, Zemo-Enteli,Kvemo-Enteli,
Pxero, Soka, Bolasami, Didismada, arani, Qomaro, Zanavi, Tsre, Adigeni, Osieti, Malase, Arzne,
Plate,Zarzma,Utxisubani,Tsxisibani,Katsarail,Qoderdzi,ela,ela,Sairme,Qorotubani,Opieti,Der
eli,Qaqvi,Kexovani,Zedubani,Korotoxi,Quqinauri,Natinauri,Moxe,Qorquli,Karatubani,Lelovani,
Idsareti, Samkure, Avker, Kaxareti,Kordze,Kiro,Ude,Arali,Zemotsxise,Kvetotsxise,Zazola,Mareli,
Orqosani, Xona, Tearbastumani, Tsixise, Kikibo, Parexa.
Aspinza rayonu: Rustavi, Pertsixe, Indisa, Qmze, Asagi Osora, Idumala, Lasixov, Yuxari Osara,
Aspinza,Ota,Damala,Kelsuda, Xirtiz, Makalekev, Markistan, colda, Karzamet, Panaket, Varnet, Artax,
Niala,Lebis,Aqara,Tzkv, Van, Qoyundr, Saliset, Alanza, Tasliqisla, Dolas, Atskvit, Kina, Roet,
Erkota, Oskeriya, Varnet, Axasen, Saxidabel, Axasen, Orkora, Kabinet, abaret, Buzmaret,Tolerta,
Kvarsa, Alejiva, Gilda, Bazarxana, Zeldovarziya, Varxan, Rustavi, Pertsixe, Indusa, Kamza, Asoranij,
Idumala, Mlasixevi, Osoraverx, Aspindza, Ota, Damala, Qelsuda, Xertvisi, Makalakeva, Marqistani,
Djolda,Karzameti,Panaketi,Varneti,Artaxi, Niala, Lepisi, Aqara, Tazakevi, Vani, Koindara, Salaseti,
Alandza, Tasli- Kisla, Tolasi, Atskvite, Kina, Roketi, Erkota, Oskeriya, Varneti, Axaseni, Saxudaveli,
Axaseni, Orqora, Qobieti, obareti, Buzmareti, Tolerta, Kvarsa, Aldjva, Kilda, Bazarxana,Zeldoverzu,
Vartaxana.
Axalklk rayonu: Okam, Azmana, Kartseb, Karta, Mirasxana, Xavt, Dabana, Edina, Murakvali,
Damgali, Kaxasen, Okami, Dzmana, Kartsevi, Qarta, Mirasxani, Xaveti, Dabania, Edindja, Murakvali,
Damkali, Qoqaseni.
Boqdanovkarayonu:Saramo,Saqamo.
Bellikl, onomastik leksika bu xalqin tarixini ks etdirn dyrli bir Iakt kimi onlarin tarixi cograIiyasini,
insan obrazini v Vtn mIhumunu yasadir.
Bir sira regionlarda mskunlasmalari bu elin onomastikasina da z t"sirini gstrmisdir.
Sxs adlari trkibc mxtliIdir. Qadin adlarinin trkibind "can", "xanim", "ql" v s, kisi adlarinin
trkibind is "xan", "mirz", "bek", "sah", "aga", "dar", "din", "can" v s. komponentlr istirak edir. Kisi
adlarinin mzmununda dini anlayislar da sas yer tutur.
Semantikchtdn qadin adlari planet, metal syalarinin adlarindan, bitki v s. adlardan ibartdir. zml
chtlri il seiln qadin adlari da msahid olunur. Kisi adlari da semantik chtdn sya, planet, qus
adlarindan ibartdir. Kisi adlarinda da spesiIik chtlr vardir.
Tdqiqat gstrir ki, bu xalqin antroponimik leksikasinin bir hisssi trk, digr hisssi is rb-Iars
mnslidir.
Leksik-semantikchtdn sxs adlari igidlikl, qhrmanliqla, arzu, istkl, zizlm, gzllik, Vtn
anlayislari il bagli tsniI edilmisdir. Familiyalarda mxtliIlik zn gstrir. Tipik v tipik olmayan
IamiliyalarIrqlndirilir. Familiyalarda grc, zbk v qazax dillrinin gcl t"siri olmusdur. Tipik
olmayanIamiliyalarregionalt"sirlrinnticsidir. Bel Iamiliyalar sxsin istyi v soy-kkil bagli
deyil,buradayaddillrin, yad Iaktorlarin t"siri danilmazdir.
Lqblr axisqalilar arasinda ox yayilib. Lqblrl mracit db halini alib. Hr ksi z xarakterin,
isin, sntin, msguliyytin v s. gr adlandirmaq sas xsusiyyt kimi diqqti clb edir.
Soyadlarin assimiliyasina bir sira sbblr v amillr t"sir gstrmisdir: a) linqvistik amillr; b) sosial
amillr.
Toponimlr bu xalqin etno-linqvistik yaddasi kimi qiymtlidir. Axisqa trklrinin yasadigi msknlrin
adlari btn zamanlar rzind Ionetik chtdn dyisdirilmis, bir ox hallarda thriI edilmisdir. (Adigen -
Adign - Adign - dign; Axalsixe - Axisxa - Axisqa - Axiska; Axalkalaki, Axarklk v s.).
Grcmilltilri n qdim trk yer adlarini ya tamamil dyisib, ya da grclsdiriblr. Tarixi
hmiyyt ksb etdiyi n saxtalasdirilmis oykonimlrin siyahisini vermisik.
;76$5/$5
3.11.SZNSEMANTIKSTRUKTURU:
SAS SEMANTIK PROSESLR
Dild olan szlr z skil v m"nalarina gr oxm"nali, omonim, sinonim v antonimlrdn ibart
leksik-semantik sz qruplarini tskil edir.
oxm"naliliq. Axisqa trklrinin dilinin szlrind olan oxm"naliliq, demk olar ki, ksr nitq
hisslrind msahid edilir. Bunlarin irisind kmiyyt e"tibaril isimlr, siItlr v Ie"llr oxluq
tskil edir.
1. Ismin oxm"naliligi: ayax /davarin ayagi/, /iskaIin ayagi/, agiz /adamin agzi; biagin agzi/ v s.
2.SiItin oxm"naliligi: ey /yaxsi v saglam m"nalarinda/, kalin /Bu mindr kalindir; Onun gni
kalindir/ v s.
3.Fe"linoxm"naliligi: almax /bimk/ - almax /ogurlamaq/, kaxmax /qalxmaq/ -kaxmax/biryerdn
basqa yer kmk/ v s.
Omonimlik. Axisqa trklrinin dilind olan ksr omonimlr digr trk dillri il, o cmldn,
Azrbaycan dili il d eyniyyt tskil edir.
Axisqa trklri eyni szn mxtliI m"nalarindan istiIad edrk dild maraq doguran zngin omonimlik
yaratmislar. Msln: ag /cosmaq m"nasinda/ -ag /vaxt, zaman m"nasinda/:
Haan ki cus edib aglasa sellr,
Ailar lallr, snbllr, gllr /cvhri/,
Gz agi gtrdn bagina /Hzuri/
kurd/canavar/-kurd/hsrat/:
Gezrdi iind avisi, kurdi,
amli- namudli mesa haxlima gldi /Ilim Sahzadayev/,
Laxanaya kurd dsmisdi /XeyransaMirzyeva/.
Tig /lgc, biz/ - tig /bugda, arpa topasi m"nasinda/: Tig yarasu eylanur, dil yarasu eylanmaz /ski sz/,
Uzaxdan bugday, arpay tigi griniyerdi |70, 10.XI.1992|.
Sinonimlik. Axisqa trklrinin dilindki sinonim szlri myynlsdirmk n, nc, onlarin leksik-
semantiklamtlrini nzr almaq lazimdir. Sinonimlrin ksriyyti m"na incliklrin malik olan, az
birhisssi is eyni m"nali szlrdir.
Budild islnn sinonimlr bdii dilin imkanlarini znginlsdirir, m"na alarlarini genislndirir.
Asagidaki nmunlr bu chtdn xarakterik sayila bilr:
qm-qss: Xbr-tr yox idi, n qmdn, n qssdn.
iplax-yalin ayax: iplax, yalinayax qaardux.
aglamax-sizlamax: can qalmadi daha bizd aglamaya, sizlamaya.
Yer-yurd:Yerimizd, yurdumuzda basxalari at oynadur |70|.
Antonimlik.Antonimszlr zidd m"nalari iIad edir. Axisqa trklrinin dilindki sas nitq hisslrinin
hamisinda antonimliy rast glmk olur. Msln: Mcbur oldux geca-gndz xisin-xisin sylmy.
ln ldi,qalanqaldi.Bubyklkmmlktd varlux ikn yoxa dndux. Hr addimda bir mum kimi
yanib sndux. Yaramizin qabugini biz bagladux, onlar adi |70|.
;76$5/$5
3.12.FRAZEOLOJIVAHIDLR
Nitqd hazir skild isldiln Irazeoloji vahidlr axisqalilarin dilinin inkisaI tarixinin indiki mrhlsind
szbirlsmlrinin tam v qti kombinasiyasidir. Dzltm nominativ m
Dil Iaktlarindan aydin olur ki, trk dillrinin Irazeoloji vahidlri Hind-Avropadillrindn Irqli olaraq, bir
sira ortaqli lamtlr malikdir. Frazeoloji vahidlrin myyn qismi ta qdimlrdn -mstqil
mumxalqtrkdillrinin Iormalasmaga basladigi dvrlrdn mvcud olmus, sonralar mumxalq, daha
sonralaris milli dil sciyysi dasiyanbudillrin Irazeologiyasi trkibind islnrk indiy qdr glib
ixmisdir. lbtt, mstqil trk dillrinin tskklndn sonra zmanmiz qdr dilin basqa sahlrind
oldugu kimi, burada da ayrilan chtlr meydana glmisdir ki, bu da hmin dillrinmstqil inkisaIi il
laqdar olaraq ortaqli chtlrin myyn drcd ziIlmsin sbb olmusdur. Yaxud bu dillrin hr
birind znmxsus Irazeoloji vahidlr d Iormalasmisdir |11, s. 65-66;53,s.22|.
Axisqa trklrinin dilind d beldir. Hm qohumtrkdillri il ortaq, hm d spesiIik Irazeologizmlr
bu xalqin dilind d zngindir. Msln, znmxsus Irazeologizmlr:
Ortaluga pr atmax: O vakit grclsnlr ortaluga pr atiyer /I.Sahzad ogli/,
mrsklmax:Vtn hsrtindn mrm skldi//Gzmdn axiyer yas birr-birr /L.Sagrizeli/,
Yrgin qor salmax: Yanuxli hava idi. Nlsi dagi-dryi lrzy gtriyerdi, btn insanlarin yrgin
qor saliyerdi /S.Adignli/.
Uzun yoli dutmax: Siz ox uzun yoli turtmisiz. Bizlr is kesa yoli /I.Sahzad ogli/.
Frazeologizmlr axisqalilarin dilind d mxtliI Iormalarda iIad olunur:
Atalarsz/ski szlr -deyirlr/ v msllrl: Dnyay umidinn yemislr; Drd kn insanin yzi
glmz; Biz d bir gn dogar v s.
Adlarla:qaragn,snmz yrk, dag baba, dar hyat, tas yrk, drdin acisi, qaynar dnya v s.
Qara gn bu basiblali xalqi sixisdiriyerdi /I.Sahzad ogli/,
Biriklrdr dolax-dolax
Dag babanin gz bulax /c.Xalidov/,
ldn gedr mr, hyat,
Azmioldibudarhyat /I.Sahzad ogli/,
Tkc sgrlr tas yrkliydi, veriln tapsuruga gr onlar bel d olmalliydilar /S.Adignli/,
Disrkilr bizim drdi n blir,
Drdin acisini Vtnsiz blr /L.Sagrizeli/,
apdim ati, dnya byk
Qaynardnyabn snk.
Fe
Yrkd qm bitrmax: Allah deyib oturmisux, Yrkd qm bitrmisux /I.Sahzad ogli/,
Drdi qm qatmax: hayiI, ox sey yitrmisux, Drdi qm qatem, Allah /I.Sahzad ogli/,
Sihiri aammax: Flk bizi sihirlamis, baglamis, Bu sihiri aamadim, Vtnim (L.Sagrizeli),
Perik dsmax: Perik dsdux quslar kimi yuvadan, mr srdx hsrtinan, qminan /G.Sahin/,
Yola vurmax: Bizi yola vurmaga /yola salmaq -Azrbaycan dilind - I.K./ az qala btn kv yigilmisdi
/G.Sahin/,
Intizar kmx: Onlar da davadakilrinin intizarini kiyerdilr /S.Adignli/,
Gz degmx: Sindiluga ailnin byki sayilan on drd yasli MndI glinin gzn degmdi /I.Sahzad
ogli/ v s.
IV F6/025)2/2*<$
IV FSL
MORFOLOGYA
6g=h1025)2/2-,4858/88
Dilsistemind szikisviyyd yrnilir: Mntiqi-semantikv struktur-qrammatiksviyylrd. Szn
morIoloji qurulusu ikinci sviyyd tdqiq edilir. Burada szn qurulus imkanlari, morIoloji
paradiqmalari nzrdn keirilir.
Axisqa trklrinin dilind szn morIoloji qurulusunun maddi gstricilri z hyatiliyini v
znmxsuslugunu mhaIiz edib saxlamisdir. Tdqiqat gstrir ki, morIoloji qurulusca Axisqa dili ziI
inkisaI etmisdir. Skililrin birvariantda qalmasi, digr trk dillrind oldugu kimi oxvariantliliga meyl
etmmsi bu baximdan sciyyvi sayila bilr. Birvariantli skililr bunlardir: i, ci, li, lux v s.
Axisqa trklrinin dilind ox zaman i skilisi vzin ci skilisi islnir. Msln:
Biz qus idux uaridux havada,
Avci vurdu dsrtdilr yuvadan/Folklornmunsi/.
MasirAzrbaycan dilind drd variantda islnn -liq skilisi Axisqa dilind yalniz birvariantlidir /lux/.
N aylux var, n illux var sgr,
SIrbrlux biz vermz tzkir /trk/;
Vtnsizlux byk drddir biln /Ilyas Idrisov/.
-lux skilisi qohumluq terminlrin lav olunaraq gey qohumluq m"nasini iIad edn isimlr ml
gtirir: analux, babalux, bacilux v s.
-lux skilisi - gil skilisinin Iunksiyasini yerin yetirir: bacilux /bacigil/, kardaslux /kardasgil/ v s.
-lux//nux skilisi adlara qosularaq keyIiyyt, xasiyyt, pes, hal-vziyyt, yer v sya bildirn isimlr
ml gtirir: Tagin stnd dznnux da bir gl var. Yazluxda padisah vzir-vkilinn bekliyer /"Sah
Abbasinn usta" nagilindan/.
Lncprluxda yox barabari/S.Bayraqdarova/v s.
-ax skilisi: qabax /tas/, yanax, qolax, sarimax v s.
Azrbaycan dilinin dialektlrind /Zngilan, Baki, Salyan/ bu skiliy bu v ya digr Ionetik variantlarda
tsadI olunur |12, s. 174; 64, s. 110|.
-gac skilisi: tutgac /lck/, yaslanga /yastiq/ v s.
-uk skilisi: qoluk /Ol yanma, sol yanima, gl otur yanima, Nazik de nazik qoluklarin sari d
boynuma/.
-cux skilisi: boncux, qizilcux v s.
-ciy skilisi: mniciy, yabanciy, anaciy v s.
- skilisi: kp,m v s.
-mac skilisi: tutmac, bazlamac. "Bazlamac" szn "Kitabi-Dd Qorqud"da da rast glirik: ... lin-
yznyumadantoquzbazlamaciln bir kvlk yogurd gvzlr |38, s. 99|.
Azrbaycan dilinin qdim dvrlrind bu skili il bulamac, bozlamac,dkmc, tutmac, ksmc kimi
xrk adlari dzldilmisdir.
-lux /nux/ skilisi bu halinin dilind kmiyyt kateqoriyasinin maddi gstricisi kimi d ixis edir. Bu
lamt hmin dili digr trk dillrindn Irqlndirir. Msln: Onnux /onlar/ hnkr-hnkr agladi.
Tavarlugi /davarlari/ llr haydalasana, kiz! Adamlux /adamlar/ dad-Iryad qopardi v s.
Birvariantli -li skilisi: Qarli-buzli daglar haxlima gldi /Ilim Sahzadayev/.
- li skilisi ni sklind d adi danisiq dilind islnir:
Toromannilr arsi - bazarda eydir /nagillardan/
Szkklrind "i"-lsm hadissi ziI skililsmnin tzahrdr: qoxi /KrnIil qoxi neynar/; qapi /Dar
gnnd qapin aan oldumi/ v s.
Buhadis, y"ni i,u, saitlrinin yerin "i"-nin islnmsi ahng qanununun pozulmasina gtirib ixarir.
B"zi sz kklrind d inkisaIin lng getdiyi msahid olunur. Msln: t n qdim kklrdndir. Bu
szn sonraki inkisaIi asagidaki kimi olmusdur: t -t-ty-tq- tk. Axisqa trklrinin dilind bu sz
"ty" Iormasinda qalmis, daha inkisaI etmmisdir /Tauxun kandinda ty vardi/.
Dilin inkisaIi analitik Iormalarin z yerini sintetik Iormalara verilmsi il d sciyylnir. Lakin bu
halinin dilind sintetizm meyl ziI oldugundan analitik Iormalar hl d saxlanilmisdir: bn qalsa, sana
qalsa/mnc, snc/.
-duc skilisi: sagduc, solduc:
Asiq szni baslasin,
Dsmnlr isini boslasin,
MvlansiziiItsaxlasin,
Aga gvgi, bg sagduci
/Qribm bu vtnd, 73/
-ma skilisi: atma, basdurma, buglama, bozlama, sovutma, kavurma, ixirtma, kazma, sirma, kovrama v
s.
-im skilisi: ksim.
-ix skilisi: anix /anixlamax -toygnnblli etmk/.
-gun skilisi: burgun, vurgun.
Ibrigin uci burgun,
yigitbn vurgun /mani/
-gk skilisi: szgk /szgc/, ilgk.
-gnc skilisi:yzgnc /zmk/.
-ax skilisi: burax /mk alti/
-a skilisi: apa /Sapanla apa dnyaya bslr - ski sz/.
-qax skilisi: oturqax /oturqax mindri/. Indi masir Azrbaycan dilind arxaiklsmis - qax skilisinin
aq- qa kimi derivatlari mvcuddur,"oturqax"szis dilimizd "otaq" sklind daslasmisdir.
Asemantik skililrin qaliqlari szn trkibind aiq-askar hiss olunur. Msln: kmkcilux -
kknlkm"nasinda: nki bizim millt kmkilux yazilmisdir /I.SIil/; Yangilis - yanlis
m"nasinda: Yangilis v gri yola dsnlri naletliyerim /G.Sahin/.
- lk skilisi baxmayaraq ki, qdim xsusiyyt malikdir, bununla bel, "bu byklk hkmt"
birlsmsindki "byk" sznn trkibind asemantikdir.
- lux skilisi "daglux havasi" ismibirlsmsinin birinci trIind lzumsuz yer isldilmisdir.
Daglux havasi yaradur
Daglar bnim yrgimd /c.Xalidov/
Axisqa trklrinin dilind d ikiqat mnsubiyyt skilisinin "si" hisssi szd artiqdir
Milltin oxusi drdli
Drddn beli iki qatli /YitginQomoroli/
cbrayil keid sivsind bu xsusiyyt rast glmk olur.
;76$5/$5
4.2.NITQHISSLRI
SznmorIolojistrukturunitqhisslri adlanan qrup daxilind arasdirilir. Szn hansi lamtlri ksb
etmsi, maddilsmsi, Iunksiya vrolu,sas v yardimi xsusiyytlri v s. bu qrup daxilind yrnilir.
6,0
Gclyadt"sirlr hatsind olmasina baxmayaraq, Axisqa trklrinin dilind milli orijinal
xsusiyytlr qorunub saxlanmisdir.
MxtliI predmetlrin adlarini bildirdiyi n isimlri asagidaki nvlr ayirmaq olar:
1. Sxs adlarini bildirn isimlr. Xsusi adlarin bu nvn kisi v qadin adlari, Iamiliyalar v lqblr,
elc d nsil adlari daxildir. Axisqa trklrinindilind isldiln sxs adlarini asagidaki kimi
qruplasdirmaq olar:
a) Kisi adlarindan ibart olan isimlr: Abbas, Abdul, Bekir, Vtn, GaIur, Dmr, Ismt, Ktib, Ilim,
Osman,Fzli, Hmit v s.
Axisqa trklrinin dilind mrkkb kisi adlari da ox islnir:LtiIsah, Mrdali, Dursunali, mrxan,
Bekzad, Thrmirz, Elbqi, Sahzad v s.
b) Qadin adlarindan ibart olan isimlr: Asli, Altun, Blkiya, Qvhar, Qns, Dst, Ipk, Kbir, Niqr
(sad), Yazql, Sahsnm, Narql, Narqzl, Mahskr, Janxanim, Qlbahar,Qldst, Bagdaql
(mrkkb).
v)Familiyabildirn isimlr -ov,-yev,-yeva skililri il dzlir: AkiIov, Abidov, LtiIov, Aslanova,
Binaliyeva,Heydarovav s.
Axisqa trklrinin dilind grc, qazax Iamiliyalarini bildirn isimlr d rast glirik. Bu da, onlarin
hmin razilrd tarixn yasamalari il laqdardir: Beridze, Kiknadze, Qoqolasvili /grc/, Raxmatullin,
MustaIina/qazax/.
q)Lqblrdn ibart olan xsusi isimlr. Ad yasagi il bagli olaraq Axisqa trklri bir -birin lqblrl
dahaoxmracit edirlr. "Bir-birin ox vaxt adla yox, mhz bel iIadlr v lqblrl mracit
etmlri, y"qin ki, qdim magig tsvvrlrin, insani srdn qorumaga ynlmis ad yasaginin qaligidir"
/27, s. 89/. Axisqa trklri arasinda yayilmis saslqblr bunlardir: Aprak /tnbl/, Be-sm /yelbeyin /,
Verasiya/avara,sIil/, Qabaquyrux /yekbas, lovga/, Sosi /acgz/, Hoyrat /eybcr/, Quduz bcek /sbi,
ilgin/, Nakubal /balacaboy/, Posa /sIil/, Pexat /l-ayaga dolasan adam/, Palabuyrux /lovga/, Srnti
/gzyn/, SnI /acgz, qarinqulu/, Soxax sprgsi /gzyn adam/, gri /yovusmaz adam/, Gecrvi
/dcl, zhltkn/, Xinzir /kobud/, ibil /Iagir/, Manqurt /tnha, yad/, Fetil /ziI/, Tazlax, Sirix, Fili
boyli /uzun adam/,Agziqara (Rhim), Zarxos (QaIur), Qanli (Osman), Qurd (clm), Dinbil (Xlil), Tilos
(Xlil), AtqaIa (Mcid), Zibil (Mhld), Zht /Zhddin/, Samo /Shmndr, TIo /TvIik/, Fato
/Ftim/ v s.
d)Nsil adlarindan ibart olan isimlr. Nslin mnsyi nsil adlarinda, taximlarda ks olunur. Axisqa
trklrind nsil adlari soy-kk, pes-snt, tarixi xidmtlr nticsind meydana ixir. Taximin hr
birind bir ne ail, Iamiliya ks olunur. Axisqa trklrind, sasn, -gilv -lar,-lr skililri il
ml gln taximlar oxluq tskil edir: Balcigil, Dabaxgil, Badurgil, Bampagil, Torogil, Qocagil,
olakgil,Mehrigil,Qoryagil,obangilv s.
- Gil skilisi mrkkb taxim adlarina da qosulur: SIrddgil, Saracogullarigil, Sliagagil,
Qayaddgil, cosgunddgil, mrddgil, Topalogullarigil, Yavanogullarigil, caniogullarigil v s.
-lar,-lr skilili taxim adlari: Boranlar, Abdurazaxlar, Totoslar, Kirtanalar, Lanqalar, Hkimgillr,
Qirimlar, Bayraqdarlar, Gidellr v s.
2. mumi insan adlarindan ibart olan isimlr. Bel isimlr qohumluq bildirn terminlrdn ibartdir:
dada /byk qardas/, nn, baba, ana, torun /nv/, sbere /ntic/, spsek /ktc/, grm /baldiz/, abla
/byk baci/, koja /r/, kari /arvad/ v s. Ana qizina taxt vermis, baba qizina baxt vermis /ski sz/; Kari
yzliadamnan,adamyzlikaridn lhz /ski sz/; Yenglrin evin dsms /trk/ v s.
3. Heyvan adlarini bildirn isimlr. Bel isimlr zooloji terminlrdn ibartdir: tavar, tay, oglax, avi, sigin,
tavsan, douuz, kuzi v s. Gezrdiiind avisi, kurdi /Ilim Sahzadayev/, Bzler porsux kimi /herslatma/,
Avi mesdn ksms... /ski sz/, At olmiyan yerd esg d atdur /ski sz/, At yerin esg baglama /ski
sz/v s.
4. Bitki adlarini bildirn isimlr: kirz /gilas/, juz /qoz/, ulaI /dari/, pirin /dy/, arxala /ugundur/,
ql,ll, kar iqi, mnms v s. Bag basinda kirzlr, Nn meyva vermazlar /mani/; Pirincli plavda
bsrdilr /trk/; Gz yaxin meyvlri dsrulur; Pantasi, Iruci, haxlima gldi /Ilim Sahzadayev/ v s.
5.Bdn zvlrinin adlarindan ibart olan isimlr: yz, arin, yanax, boyun, bogaz, l, bel, parmax, ki v
s.
6. cansiz syalarin adlarindan ibart olan isimlr: zandux, irag, tas, yastux, orax, mndil v s.
7. Pes, vziI v ixtisasla bagli isimlr: Meyxanai/Meyxaniidn sahit istdilr, srxosi gstrdi /ski
sz/; zurnaibasi /Zorun var is, zurnaibasi ol /ski sz/, Avci /Avci vurdu dsrtdilr yuvadan /trk/.
8.Toponimikvahidlrdn ibart olan isimlr: Varxan, Seniban, Abastuban, Lase, Kikinet,Pulate,
Zediban, cela, Adign, Zanav v s.
9.Mcrrd mIhumlarin adlarini bildirn isimlr: hetmat /N hekmatdur - kavussam da, ayrilsam da yasi
sel-sel/cabirXalidov/,Hsrt /hsrt kdim, sni grdm /cabir Xalidov/, qrbt /Qrbtlrd kimsn
yoxmi,tkmisin /Ilyas Idrisov/ v s.
Ismin qurulusca nvlri. Digr trk dillrind oldugu kimi, Axisqa trklrinin dilind d ismin qurulusca
nv vardir: a/ sad isimlr; b/ dzltm isimlr; v/ mrkkb isimlr.
Sad isimlr. Axisqa trklrinin dilind sad isimlrin oxu tkhecalidir: es, yo, tas, tas, av, as, g, ox, yil
v s. Ikihecali sad isimlr d bu dild oxluq tskil edir: abla, torun, koja, dnqr, yenq, ktn, tmk,
trk v s.
hecali sad isimlr sas e"tibari il onomastik vahidlrdnibartdir: Qlzd, Qldst, Narqzl,
Bagdaql, Janxanim v s.
El sad isimlr vardir ki, bunlar digr trk dillri il mqayisd islkliyini itirmmisdir: siqa /kirs/,
tagara /tkn/, kersan /lyn/, lazut /qargidali/, enista /krkn/, yegan /baci v qardas usagi/, gz /payiz/,
elti /qardas arvadlari arasindaki qohumluq mnasibtlri/, es /yasid, yoldas/ v s.
Busad isimlr qdim trkdilli abidlrd d rast glmk olur |177; 178; 179|.
Dzltm isimlr. Axisqa trklrinin dilind bir sira isim dzldn skililrin trk dillrind qarsiliqlari
vardir, lakin mhsuldarliq baximindan diIerensial chtlr d msahid edilir.
Axisqa trklrinin dilind d isim dzldn skililr mhsuldar v qeyri -mhsuldar olmaqla Irqlnir.
Mhsuldar skililr digr trk dillrind islnn isim dzldn mhsuldar skililrdn variantlarina,
b"zn d yaratdigi szn m"nasina gr Irqlnir.
Axisqa trklrinin dilind isim dzldn skililr ad v Ie"llr artirilir.
1.Adlardanisimdzldn skililr.
-i skilisi. Bu skili Axisqa trklrinin dilind n ox islnn skililrdndir. Bu skili hmin dild
birvariantda islnir v pes, snt, msgl, adt, xasiyyt v s. m"nali szlr dzldir.
Nmunlr: Basmailar -dasnaklar hcum etdilr, Gnhsiz trklri oda atdilar /Msddin/;
Meyxanaidn sahit istdilr, srxosi gstrdi /ski sz/, Yalaninin quyrugi pesind olur /ski sz/,
Xalamvi dr /danisiqdan/, vi -dzlm isimin qdim trk yazili abidlrind rast glinir |66, s.
133|.Trkdillrind n qdim szdzldici skililrdn olan -i, -iOrxon-Yeniseyabidlrind d
islk olmusdur. Masir Azrbaycan, trk, tuvin, sor, kumik, qirgiz dillrindn Irqli olaraq, abidlrd bu
skilinin, sasn, iki variantina rast glinir.
-i skilisi vasitsil Azrbaycan dilinin dialekt v sivlrind bir sira yeni szlr yaranmisdir. Mugan
qrupu sivlrind islnn ayagi, baltai, brki /papaqi/, yamagi /pini, kmi/, asigi, obai,
becrni, alani, bagbani szlri bu qbildndir |7, s. 75,76|.
-i skilisinin Axisqa trklrinin dilind inkisaIi hllik msahid olunmur. InkisaI, hr seydn nc,
variantlasma il bagli ola bilr. Y"ni - i skilisinin glckd bu dild yeni variantlar qazanacagi
gmanedilir.Masirtrkdillrind bu skili daha genis yayilmisdir.
-lux//-nux skilisi. Masir trk dillrind mhsuldar skililrdndir. ksrn drd variantda islnn bu
skili Axisqa trklrinin dilinin morIologiyasinda iki variantda qalmisdir. Halbuki Azrbaycan dilinin
dialektlrind bu skilinin 40 variantina rast glinir.
Axisqa trklrinin dilind -lux//-nux skilisi adlara artirilaraq keyIiyyt, xasiyyt, lamt, pes, hal-
vziyyt, yer v sya iIad edn isimlr ml gtirir: adamlux, insannux, qullux, satgunlux, eylux, azlux,
oxlux,samannux,dirgannux,rgnnux v s.
-lux skilisi qohumluq bildirn szlr lav olunaraq gey qohumluq m"nasini iIad edn isimlri
ml gtirir: bacilux, qardaslux, analux, babalux v s.
Nmunlr:
Diyerki,oninanbizbaciluxoldux;Onunki analux iydi /danisiq dilind/.
Qohumluqbildirn szlr artirilan lux skilisi b"zn -gil skilisinin Iunksiyasini yerin yetirir.
Msln: xalalux /xalagil/, emilux /emigil/, bacilux /bacigil/ v s.
Nmunlr:
Ansa bacilux /bacimgil/ gldimi ondan?Analux/anagil/neragetdi?
-li-ni skilisi. Bu skili vasitsil Axisqa trklrinin dilind mxtliI m"nali isimlr ml glir: kyli
/kndli/, kvli, pulateli, tormanli, sihirli /seyirli/, atli /glini gtimk n gedn adam/v s.
-ci skilisi. Axisqa trklrinin dilind birvariantlidir. Bizim dilimizdki -i skilisinin Iunksiyasini
yerin yetirir. Bel bir xsusiyyt digr trk dillrind rast glmk olmur. Nmunlr diqqt edk:
Mhmmd Indi qisa bir vaxtda bir ox gnc mllimlr v yazicilar yetisduriyer |48, 03.VII.1992|,
Zorbacidirbizimsian|27,s.136|.
-nax skilisi. Axisqa trklrinin dilind bu skili il topluluq m"nasini iIad edn isim dzltmk olur:
"yignax": Axisqada n gzl el adtlrindn biri d "yignax" olmusdur. -Yazdabirne yaxin kndin
adamlari toplasib bir ayliga daga "tamasaya ixardilar", "yignax" vaxti algi alinar, cng tutular, el-oba
snlnrdi |27, s. 79|; dutnax:
Dutnaxyerimyoxki,
Sikayat edem//Gzmdn axiyer yas birr-birr (L.Sagrizeli)
-lax skilisi: otlax, yaylax, kislax v s. Bu skili il Axisqa trklrinin dilind yer mzmununu iIad
edn isimlr Iormalasir: Mal-qarayaylaxdauzun-uzadimlsiyerdi |70, XI.1992|; Tavarlar kislaxa
gliyerlar |70, XI.1992|.
-lax skilisi il yanasi olaraq Axisqa trklrinin dilind -lay skilisindn d istiIad olunur:
Orta Asiyanin yilan mliyan otlaylari |70, XI.1992|; Bir qaris paprozun uzuni, aldi aylayi duman, Allah.
|70,XI.1992|.
-aq skilisi. Axisqa trklrinin dilind bu skili il sya v alt bildirn dzltm isimlr ml glir.
Msln:
Ah,xst, xst! Sorbani qoymur tasda / qabaqda/ ski sz/. Bundan lav, bu skili Axisqa trklrinin
dilnd "sallanaq", "yellnq" isimlrini d dzldir. Masir Azrbaycan dilind bu skilinin -caq,-ck
varianti isldilir |31, s. 35|.
Dialektlrimizd -ax/-max/ skililri il qol, yan v sarim szlrindn qolax /biin zamani qola
sarinan dri/, yanax /oturacagin bir trIi-adamda/, sarimax /qizlarin Novruz bayraminda agacdan
asdiqlari yellnck /isimlri dzlir. Misallar: - Qolax bagliyillar ki, qilix adamin qolun yemsin /T/. -
Yanagim agrer, hes yayimi yer qoymmerm. /S./ - Qizdar sarimax asiI yellnillr /M7/ |12, s. 174|.
Bu skili /-ax/Qubadialektind v Salyan rayonu sivlrind -ag sklind islnir |64, s. 110|. Hmin
skiliy ok Iormasinda masir zbk dilind: maktanok "lovga". zbgistanda yasayan trklrin
dilind: maxtanax sklind tsadI edirik |186, s. 174|. "Yellnck" sznn sonundaki "-ck" skilisi
masirqaqauzdilind "qo" Iormasindadir: sallancaq /Axisqa trklrinin dilind/ -sallanqo/masir
qaqauzdilind/; yellnaq /Axisqa trklrinin dilind/ -yellnqo /masir qaqauz dilind |186, s. 173|.
-ga skilisi. Bu skili il Axisqa trklrinin dilind "yaslangac" /balis/, "tutgac" /lck/ szlri ml
gtirilmisdir.
-uk-skilisi: qoluk.
Ol yanima, sol yanima, gl otur yanima,
Nazik de nazik qolu klarin sari d boynuma |27, s. 165|. Grndy kimi, "-uk" skilisi Axisqa
trklrinin dilind kiiltm m"nali isimlr dzldir. Masir Azrbaycan dilind bu skilinin vziIsini -
ciq skilisi yerin yetirir: evcik, gzck.
-ci y skilisi: mniciy, yabanciy, anaciy v s.
Bu skili il Axisqa trklrinin dilind zizlm m"nali isimlr ml glir:
MasirAzrbaycan dilind ciy skilisinin Iunksiyasini -cigaz skilisi yerin yetirir: qizcigiz, anacigiz,
evciyz v s.
-cuq,-cux skilisi il: boncuq, qizilcuq v s.
"Bon" sz "boyun" sznn ilkin Iormasidir. Axisqa trklrinin dilind hmin Iormasini indi d
saxlamisdir. "Bon" szn artirilan "cuq" skilisi il zrgrlik termini ml glmisdir. Alboncugu sari-
qhvyi rngd olur, bir il usaq onu stnd gzdirir, suya salib suyunu iirdilr. |27, s. 98|;
Inci boncuq boynunda,
Bir oglanin koynunda|27,s.131|.
"Orxon-Yenisey"abidlrind bu szn "bocuq" Iormasina rast glirik. Grnr, szn ilkin Iormasi "bo"
olmus, sonradan inkisaIla bagli trk dillrind mxtliI variantlar ml glmisdir. bo-bon-mun-boyun
/bocux,boncux,muncux,boyuncux/
"Qizilcux" - bitki adidir. Axisqa trklri zogala qizilcux deyirlr.
Grnr, trkdilli xalqlarda "qizil yel" xstliyinin adi da bu bitkinin adi il baglidir. "Qizilcux" /zogal/
buxstliyin drmanidir. Yel ayaq agrisina qizilcugu qaynadib ayagi onun suyunaqoyurlar.
-ux skilisi sxs adlarina v siItlr d artirila bilir:
Emim ogli Musacux,
Qoli-budi qisacuk |27, s. 132|.
- skilisi. "Orxon Yenisey" abidlrind kp szn rast glirik. kp tutdim /m aldim/ |142, s. 36|.
"Kp" sz qdim trkszlrindndir, "m" m"nasindadir. Axisqa trklri bu sz "kp" kimi deyil,
"kp" sklind isldirlr. Msln: Yag tasanda kpnin bahasi olmaz /ski sz/.
-t skilisi: yogurt. Axisqa trklrinin dilind hazirda isldiln bu sz "Kitabi-Dd Qorqud"
dastanlarinin dilind d rast glirik. Ancaq burada szn sonuna "t" ssi yox, "d" ssi artirilmisdir: Glin
ol kim soldiran soydir, sapadanca yerindn uru turar, lin-yznyumadantoquzbazlamaciln bir kvlk
yogurd gvzlr, toyinca tiqa-basayeyr, lin bgrin urar. |38, s. 33|.
Axisqa trklrinin dilind:
Yogurt iind bkmz,
Bubkmz biz yetmz,
Bu Varxanin qizlari
Davulsuzr getmz /mani/.
BuIaktgstrir ki, Axisqa trklrinin dilini yalniz Azrbaycan dilinin masir vziyyti il deyil,"Dd
Qorqud"diliil mqayis etmk yaxsi olardi. ProIessor Samil Qurbanovun gstrdiyi kimi, "lmz
"Dd Qorqud"un dili onlarin dilin daha ox yaxindir. He olmasa, "Dd Qorqud"un xatirin bu dili
mhv olmaqdan qorumaq lazimdir |44, IV-V.1992|.
-mac skilisi: Bu skili qdim skililrdndir, az mhsuldardir. Axisqa trklrinin dilind iki szd
msahid edilir: tutmac, bazlamac: Oxlavisiz tutmac olmaz /ski sz/; -Elbirbozlamaynanbazlamlanur
da, biz bir qiriq bazlamaynan bazlamlanamazmuyux?|27,s.131|.
Mhsulun v ld edilmis nticnin adini bildirn bu skili "bazlamac" sznn trkibind "Kitabi-Dd
Qorqud" dastanlarinin dilind d isldilmisdir: lin-yznyumadantoquzbazlamaciln bir gvlk
yogurd gvzlr |38, s. 33|.
Azrbaycandilininqdim dvrlrind bu skili il dkmc, bulamac, bozlamac, umac, tutmac, ksmc
v s. kulinariya terminlri dzldilmisdir.
Axisqa trklrinin dilind "mac" skilisinin n qdim Iormasi olan "maca" "mc" skilisi d isldilir:
He saxlamasin canin,
Bu raziqdur gtr nanin,
Krndki dstxanin,
Qalan qirmaca yiyan gnl /Usta Mrtz/
Bu skili il ml gln "dnmc" szn d tsadI edirik.
H.Mirzzad -mac, -mc skilisinin ancaq "Drbndnam"nin dilind oldugunu gstrir v asagidaki
nmnni verir: Bir gec hsarin dibin agac v ksmc tkb. shr daxil oldular |55, s. 63|.
-tas, -dis skilisi: Bu skili vasitsi il Axisqa trklrinin dilind yoldasliqla, hmyerlilikl v toy
mrasimi il bagli dzltm isimlr Iormalasmisdir.Msln:- canim arxatas, ner gediyersin? /"Sah
Abbasinn usta" nagilindan/; Dostlarim v mslktaslarim, bdbxt o milltdir ki, dindn-sritdn bol,
imamdan kasaddir |44, IV-V.1992|.
-dis skilisi Axisqa trklrinin dilind -dici, -duci Iormalarinda da isldilir: Glin ev girdikdn sonra
disarida "Sagdici -solducitrks"deyilir:
-ku skilisi: cocux sallankuda uiyerdi /danisiq dilindn/. "Sallanku" sz "yellnck" demkdir.
"Ku" skilisi il dzln isimlr Azrbaycan dilinin Mugan qrupu sivlrind, hminin trkmn
dilind tsadI etmk olur.
-ma skilisi: Bu skili il Axisqa trklrinin dilind mistl bagli isimlr ml gtirilmisdir: Atmadan
atdilr bni /nagillardan/; Hr agirilan evdn bu peskar tkliIiliy myyn bxsis /para, sirniyyat,
basdurma/ verilir |27, s.68|. Asagidaki szlr d bu qbildndir: buglama, bazlama, savutma, kavurma,
ixirtma, kazma, sirma, kavrama v s.
-im skilisi: ksim (ksmk).
-ix skilisi: anix: Nisanlanandan sonra cm axsamlarindan birind oglan adami qiz evin toy gnn
blli etmy /anixlamaga/ v toy srbtlrini ksmy -"ksim ksmy" glir |27, s. 68|.
-ig skilisi: Bilig, savada, haxilliluga v gzl sylmy gr duva etmyn nsiht budur /Xalq
deyimlri/.
-gun skilisi: Ibrigin uci burgun,
yigitbn vurgun /mani/,
-s skilisi: Birisi sn sgs v sn d sgsinn cavab versn o sgsdn sn d dsrmis /Xalq
deyimlri/.
-c skilisi: Dinimizin inanc v ibadt saslarindan b"zilri d "54 Iars" adi il bir araya toplanmisdur
|48,03.VII.1992|.
-gn skilisi: Bu skili il Axisqa trklrinin dilind sxs bildirn isimlr Iormalasir: Adimi Yitgn
qoymis /Yitgin Qomoreli/.
-man skilisi: Qocamanlar bir-birkdidnyadan
N anamiz, n babamiz qalmadi /G.Sahin/.
Yazin ortasinda xarmanlar dolar.
Kusnlr barisur, toy-bayram olar /I.Sahzadayev/.
-gk skilisi: zgk /szgc/, ilgk. "Ilgk" szn daslasmis skild Azrbaycan dilind d rast glirik.
-acax,-cax skilisi: ixacax, yanacax v s.
-am skilisi: tutam. Busztrkmn dilind d eynil isldilir.
-nk skilisi: dgnk, knk: Tavarlar kng qirdilar. Bu skiliy Baki dialektind d rast glirik:
knk, bink |66, s. 135|.
-d skilisi: gd qulaq as, Tastan!
-in skilisi: kin, biin v s.
-gn skilisi: rgn.
-gnc skilisi: cocux yzgnc /zmk/ yreniyerdi.
-r skilisi: glr.
-ck, -k skilisi: lck, dilk v s.
-kar skilisi: Aganin vari gedr, xizmtkarin cani /ski sz/.
-dar skilisi: Asiq Sennik sn yardur, Dedi: VIadarinvardur/mani/.
-uk skilisi: Boynumu buruk koydum,
El-gnn qarsisind /mani/
-duz skilisi: uvalduza yumrux vurulmaz |27, s. 118|. H.Mirzzad yazir ki, Iars dilindn alinmis bu
sz skili kimi thriI edilmisdir. Mzmun e"tibari il pes, predmet adlari bildirir. Azrbaycan dilind
oxazmhsuldar olmusdur. XIII srd yazilmasi ehtimali olunan "Tbibnam" adli srin dilind
cuvalduzszzngstrir |55, s. 70|.
-stan skilisi. Axisqa trklrinin dilind bu skili lap qdimlrdn islnir. Yer-lk adi bildirn
dzltm isimlri ml gtirmisdir:
Ay ixar ayistandan,
Gn ixar Grcstandan
Gvlm bir qarpuz istr
Yzbinikibostandan/mani/.
-uban skilisi. Axisqa trklri isim dzldn bu skilini grclrdn mnimsmisdir. Bu skili il d
yermzmunlu toponimik vahidlr Iormalasir. Ms.:
QortubandaRsid xoca-rnlr piri,
Zudubandaziyanveriroyana
/Asiq Mmmd SIili/.
-r skilisi: Kesrlt bliyer.
-a skilisi: Sapanla apa dnyaya bslr /ski sz/.
-ak skilisi: Burak -Axisqa - Axilklk blglrind trk kinilrinin istiIad etdiyi sas mk
altlrindndir |27, s. 50|.
-qax skilisi: oturqax: Axisqa trklrinin ski dvrd v indi isltdiklri sas ev avadanliqlarindan biri d
oturqaxmindrdir. "Oturqax" sz indi biroxtrkdillrind "otaq" sklind daslasmisdir.
-k skilisi: szk: Axisqa trklrinin sas mtbx avadanligindan biri d szkdir.
-inci skilisi: yapinci: Axisqa trklrinin sas geyim syalarindan biri yapincidir |27, s. 60|.
-inci skilisi Ie"lkklrin artirilib dzltm isim ml gtirir. Msln: Su tapinci. Trk
miIologiyasinda agac tapinci su kultu il ortaqdir |27, s.92|.
-g skilisi: Azrbaycan dilind oldugu kimi, Axisqa trklrinin dilind d bu skili qeyri-
mhsuldardir. Axisqa trklrinin dilind bu skili il dzln srg szn tsadI etmisik. Srg-
dirmigin bir nvdr |27, s. 51|. .Dmirizad "Kitabi-Dd Qorqud" dastanlarinin dilindn bhs
edrkn yazir ki, bu skili ancaq bir ne Ie"ldn isim dzltmk n islnmisdir: Xan babamin
kygisi, qadin anamin sevgisi. |16, s. 70|.
Axisqa trklrinin dilind xsusi isimlrin ixtisar Iormalari da genis yayilmisdir. Bu Iormalar asagidaki
skililr vasitsil dzlir:
-is, -is skilisi il: Bunun n szn birinci hisssi /ikiv ya ss/ saxlanilir v onun zrin hmin
skili artirilir: Ibrahim-Ibis, Dilara-Dilis, Fatim - Fatis v s. Bu Iormalara Azrbaycan antroponimik
sistemind d rast glinir.
-os skilisi: Idos-Hidayt, Xados-Xdic, Sabos-Sbriy, Telos-Telmanv s.
-ir skilisi il: Gibir -Kbir, Fikir -Fikriyy v s.
-ik skilisi il: Srik -Sureyya,Mizik-Mizayya,Nizik-Nizamiv s.
-o skilisi il: Sabo -Sbriyy, Kibo -Kibriyyav s.
B"zi hallarda szn ilk iki hecasi saxlanilir v he bir skililav edilmir. Ms.: Fati -Fatim, Xdi -
Xdic v s.
Mrkkb isimlr. Mrkkb isimlr leksik vahid kimi iki v daha artiq kk morIemin birlsmsindn
ibartdir. Mrkkb isimlrin trIlri arasinda bitisdirm v atributiv laq mvcuddur.
Axisqa trklrinin dilind mrkkb isimlr sas nitq hisslrindn ml glmisdir. Eyni v mxtliI nitq
hisslri birlsib xsusi modellr ml gtirir. Msln:
Isim isim modeli. Bunlar leksik-sintaktikv ya morIoloji sulla ml glir. Bel isimlr sya, bitki,
vziI v s. adlari bildirir: tmqasi /tmkas/, bilzk /bilkyzk/, Glhmd /Glhmd/,
qirmasaker /qirmasaker/ v s.
SiIt isim modeli. Bel mrkkb isimlrin birinci trIi siIt, ikinci trIi is isimdn ibart olur:
karaagac /karaagac/, karakis /karakis/, agsaxal /agsaxal/, Karasaxal /karasaxal/; Bu yardim ednlrin
arasinda agsaxallar, karasaxallar imkanlilarinan yanasi agir gnlrimizin sahidlri olan, hyatin xeyrini,
srini tz-tz anlamaya basliyan cocuxlarimiz da var |48, VII.1992|; Kalemkusun yuvasi -BudursuIra
duasi|27,s.120|v s.
Axisqa trklrinin dilind "siIt isim" modelind trIlr b"zn yerlrini dyisrk, "isim siIt"
modelin evrilir: "bayazsd /ag sd/ "sdbayaz".
Sayisimmodeli:Bel mrkkb isimlrin birinci trIi say, ikinci trIi is isimdn dzlir: gr
xalqimiz 47 yillux repressiyaya m"ruz qalmiss, dilimiz yzyilluxlarin repressiyasina m"ruz qalmisdur
|44,IV-V.1992|, cocuxlar besdasoyini oyniyerlr.
B"zi mrkkb isimlrin xalq deyimlrind m"na v qurulusu gstrilir. Msln: Bedva-bedduva
demaxdur.Vldizn arap szdr, iki szn birlsmsindn yaranmisdir: vldzina demaxdur, zina
pozgun qari demaxdur |48, VII.1992|.
Mrkkb szlrin byk bir hisssini cograIi adlar tskiledir.
a/Knd v rayon adlarindan ibart olan mrkkb isimlr: Adign, rdhan, Orosa, caksu, Sariqize,
Yenigy, Tutacuvar, Trkoba, ztrkkent, Axilklk v s.
b/Digr toponimik vahidlrdn ibart olan mrkkb isimlr: Yilsatan /dag adi/, Satarinbasi/tp adi/,
Qarasu /mes adi/, Ggmpartladan /bulaq adi/, Selasu /tarla adi/, atalsu /ay adi/ v s.
Axisqa trklrinin dilind digr sahlrl bagli mrkkb isimlr d isldilir:
a/Mistd isldiln syalarin adlarindan ibart olan mrkkb isimlr:tmgasi, boyaynasi, tatarbyi,
besbarmaq, bozbas, paxiralama, klcos, subrgi v s.
b/ Bagiliqla bagli isldiln mrkkb isimlr: skrnabad, dedirza, nanzir, bagriqara, agirsah /alma
nvlri/ v s.
v/ Ot adlarindan ibart olan mrkkb isimlr: kuzikulagi, iruta, qazayagi, alagunta, iryanola v s.
q/ Bitki adlarindan ibart olan mrkkb isimlr: mor-mnms, glbaxa, Qamabaxa, Ardmudbaxa,
yrmbaxa, Girzlibaxa, mrIndibaxasi, Qazaxlibaxa v s.
d/ Oyun adlarindan ibart olan mrkkb isimlr: dirdgm, besdas, ilinagac, gizlinpu, tingildnmax
v s.
Axisqa trklrinin dilindki mrkkb isimlrin bir hisssi qosa szlrdn ibartdir. Qeyd etmk lazimdir
ki,digr trk dillri il mqayisd Axisqa trklrinin dilind qosa szlr daha ox isldilir. Ms.: kap-
kajak,rti-dsk, dauul-zurna,ana-baba,kari-koca,koni-komsi, zkm-skrk,mor-Iisn.
Axisqa trklrinin dilind qosa szlrdn ibart olan mrkkb isimlr tkrar yolu il d dzl bilir:
Glin deyr ana-ana,
Glin deyr baba-baba
Glin deyr baci-baci
Glin deyr qardas-qardas |27, s. 73|.
Maraq doguran chtlrdn biri d bu dild ay adlarinin mrkkb qurulusda olmasidir: karakis, kkay,
oragay, kirzay, xirmanay, bgrmay, koay v s.
Mrkkb isimlrin bir hisssimrkb ixtisarlardan ibartdir. Axisqa trklrinin dilind islnn
mrkkb ixtisarlar, sasn, rus v rb-Iarsmnslidir. Ms.: kolxoz, solxoz, zapxoz, vayinkamat,
konsomol, paravoz, samasval, imtes /MTS/, zakis /ZAQS/, nalbant, abdas /ab-su,das-l/, zarxos v s.
Qosa szlrdn ibart olan mrkkb isimlrin komponentlri sasn isimlrdn ibartdir. Ms.: Tavux -
uullarss-ss vermisdi, mal-qarauzun-uzadimlsiyerdi. "Mesa" szni esidn bazi adamlar balta-
xizar gtrmgi d unutmadilr |70, XI.1992|.
Ismin kateqoriyalari. Axisqa trklrinin dilind d ism mxsus bir ox qrammatik kateqoriyalar vardir ki,
bunlarszlr arasinda mxtliI laqlr yaranmasina sbb olur. mumi sciyy dasidigi n bu
kateqoriyalartkc isim aid deyil, digr nitqhisslrin d samil edilir.
Trkdilind ismin kateqoriyalarindan bhs edn tdqiqatilar mxtliI Iikirddirlr. A.N.Kononov trk
dbi dilind ismin 5 nv-cins,kmiyyt, mnsubiyyt, myynlik v qeyri-myynlik, elc d hal
kateqoriyalarinin oldugunu gstrir |134, s. 79|.
Axisqa trklrinin dilind asagidaki mumi qrammatik kateqoriyalar mvcuddur: mnsubiyyt
kateqoriyasi; Kmiyyt kateqoriyasi; xbrlik kateqoriyasi; hal kateqoriyasi.
Mnsubiyyt kateqoriyasi. Axisqa trklrinin dilind isminmnsubiyyt kateqoriyasi morIoloji sulla
yaranib, sahib sxsl mnsub sya arasinda mnasibtlri iIad edir. Mnsubiyyt kateqoriyasini ml
gtirn morIoloji gstricilr bu dilin xarakterik lamtlrindn birini ks etdirir.
Axisqa trklrinin dilind ismin mnsubiyyt kateqoriyasinin izoqloslari asagidaki kimidir:
Birinci sxsin tki saitl bitn isimlrd -m,samitl bitn isimlrd -im, -im,-um,-m skilisi il
dzlir. Msln:
Gediyerdimyamacdan,
Lgim dsdi basdan /mani/;
Anambnim aglasin
Boxamitrs baglasin /mani/
Inversiya nticsind sahib sxsl mnsub sya bildirn szlr z yerlrini dyis bilir. Mq. et: bnim
anam//anambnim.
Digr nmunlr:
QrIilim, bibrim
Bn hpizdn gzlim |27, s.142|
Ikinci sxsin tki saitl bitnisimlrd -n,-samitl bitn isimlrd -in, -in,-un,-n: skilisini qbul edir:
atin
tn
Sanin tuIlun
bulusun
yelgin
Tarixlrdn aldum sanin soragin /Fhll/
Grndykimi,birinciv ikinci sxsin tkinin izoqloslari masir Azrbaycan dilind oldugu kimidir.
nc sxsin tkinin izoqlosu birvariantli -i skilisidir. Masir Azrbaycan dilind bu skili
drdvariantlidir: -i, -i,-u,-. Asagidaki mqayisdn bunu gr bilrik:
Axisqa trklrinin dilind:
quzisi
puvari
Onun
yelgi
mgi
Komsida yar sevanin,
mgi pua gedar /mani/
Ilim-ilimignasi,xatundgmsi, kim bu masali aramasa, bes paradur crimsi |27, s.135|.
MasirAzrbaycan dilind:
quzusu
bulagi
Onun
yelyi
ts
I sxsin cmi masir Azrbaycan dilind oldugu kimi, Axisqa trklrinin d dilind -miz, -miz,-muz,-
mz,-imiz, -imiz,-umuz,-mz sklinddir:
Yurddey canimiz atasda yaxdux,
Allah,mdd et bizlr! (Lal lddinova).
Gyimiz gln yanindadur (danisiqdan).
II sxsin cmind mnsubiyyt kateqoriyasinin skli lamti masirAzrbaycan dilindki -iniz, -iniz,-
unuz,-nz,-niz, -niz,-nuz,-nz skililrindn Irqli olaraq -z,-iz sklinddir.
bayragiz
iragiz
Sizin
niyatiz
soragiz
Grndykimi,budild II sxsin cminin mnsubiyyt skililri "sagir nun" ssinin dsmsiil
laqdar olaraq meydana ixmisdir.
III sxsin cmind Axisqa trklrinin dilind masir Azrbaycan dilindn Irqli olaraq, birvariantli -i
skilisindn istiIad olunur: onlarin ati, onlarin vi v s.
Axisqa trklrinin dilind yalniz qayidis vzliyiolankndi sz mnsubiyyt skilisi qbul etdikd cm
skilisi il islnir. Ms.: onlarin kndilri//onlarin kendilari.
Axisqa trklrinin dilind zml xsusiyytlrdn biri d I sxsin tk v cmind mnsubiyyt
kateqoriyasinin skli lamti kimi saitl qurtaran v qohumluq bildirn b"zi szlrdn sonra -y
skilisinin islnmsidir. Msln: anay, babay, ddy, tayiy v s.
Hmin szlr birinci sxsin tkin aid olduqda mnsubiyyt kateqoriyasinin skli lamti il islnn
szdn vvl bn /im/ vzliyi isln bilmz. Ms.: Anay nerddr?, Babay hani?. (Babam hani?) Bu
cmllri -Bnim babay nerddr?; Banim babay hani? sklind isltmk olmaz.
-Y skilisi I sxs cmi bildirdikd is mtlq mnsubiyyt kateqoriyasi skilisi qbul etmis szdn
vvl biz /im/ vzliyi islnmlidir. Ms.: Bizim babay baxay suvariyer.
Axisqa v Azrbaycan dillrinin mnsubiyyt skililrini asagidaki cdvld gstrmk olar:
Sxslr Axisqa trk dili Azrbaycan dili
I s.t. -m,-im, -im,um,-m-m,-im, -im,um,-m
II s.t. -n,-in, -in,-un,-n-n,-in, -in,-un,-n
III s.t. -si,-i-si, -si,-su,-s,-i, -i,-u,-
I s.c. -miz, -miz,-muz,-mz,
-imiz, -imiz,-umuz,-mz-miz, -miz,-muz,-mz,
-imiz,-imiz,-umuz,-mz
II s.c. -z,-iz, -uz,-z-niz,-niz,-nuz,-nz,-iniz,
-iniz,-unuz,-nz
III s.c. -si,-i,-lri -si, -si,-su,-s,-i, -i,-u,-
Kmiyyt kateqoriyasi. Ismin kmiyyt kateqoriyasi Axisqa trklrinin dilind d iki nv sz ml
gtirir: a/ tk isimlr; b/ cm isimlr. Tk isimlrin he birmorIolojigstricisi olmur: sapan, tapan, cilga,
apa, tirpan, kesr, tirmix, ktn v s.
cm isimlrin morIoloji gstricisi ksr trk dillrind -lar,-lr skilisi v onun variantlaridir. Axisqa
trklrinin dilind d kmiyyt kateqoriyasi, sasn, -lar,-lr skilisi il dzlir. Bu skililrin
isldilmsin gr sivlr iki qrupa blnr:
I.Tkc -lar skilisini isldnlr: Zeqan sivsi v onun t"siri altinda olan cr sivsi: gelinlar,
adamlar, kizlar, utilar v s.
2.Hr iki varianti isldnlr. Bu qrupa digr sivlr daxildir. Ms.: glinlr, adamlar, kizlar, tilr v s.
Axisqa trklrinin dilind d -lar,-lr mxtliI nitq hisslrin artirilib qeyri-myyn oxluq
mzmununu yaradir. Asagidaki nmunlr diqqt yetirk:
Puvarakazlarglr
Nisanli kizlar glr /mani/;
Bu yardim ednlrin arasinda agsaxallar, karasaxallar imkanlilarinan yanasi, agir gnlrimizin sahidlri
olan,hyatin xeyrini, srini tz-tz anlamaya basliyan cocuxlarimiz da var |48, 03.VII.1992|.
-lar,-lr Axisqa trklrinin dilin ken alinma szlr d artirilib cmlik anlayisini Iormalasdirir.
Msln, Qazaxistanda yasamis trklrin dilind rus mnsli ulkilr, tuIlilr, nskilr, kanikullar, rb
mnsli hvallar, Iuxaralar, vltlr, drIlr /trIlr/ v s. szlr rast glmk olur |78, s. 84-85|.
Bu skilinin artirildigi alinma szlr Iolklor nmunlrinin dilind d rast glirik:
Furunstnd Iurun,
ngllr geri durun
Bugec yar glcax
Altuniskamlarqurun/mani/.
"Iskam" sz Axisqa trklrinin dilindd interIerensiya olunmusdur: iskam/skameyka. Azrbaycan
dilind is bu sz "skamya" sklind interIerensiya olunmsdur.
-lar,-lr skililri il yanasi, Axisqa trklrinin, xsusn Qazaxistan trklrinin dilind -nar-nr cm
skilisindn d istiIad olunur: makaronnar, vaqonnar, Iurgunnar, koyunnar v s.
Axisqa trklrinin dilini basqa trk dillrindn Irqlndirn bir xsusiyyt d b"zi hallarda -lux-nux
skilisinin kmiyyt kateqoriyasinin morIoloji gstricisi kimi isldilmsidir. Maraqlidir ki, budild
"onlar"vzliyi il paralel olaraq "onnux" sz d isldilir. Msln: adamlux /adamlar/, glinnux
/glinlr/, tavarlux /tavarlar/, tanalux /danalar/ v s.
Xbrlik kateqoriyasi. Axisqa trklrinin dilind xbr vermk Iunksiyasini xbr ola biln bir sira nitq
hisslri, n ox da isim yerin yetir bilir. Bunun n myyn izoqloslardan istiIad olunur. ksr
dillrd bu vziIni yerin yetirmk n he bir morIoloji gstrici tlb olunmur, Sadc olaraq ayri-
ayri leksik vahidlr bu isin hdsindn glir. Msln, men student /mn tlb/ cmlsi b"zi trk
dillrind xbrlik Iunksiyasini siIir variantda yerin yetirir. Lakin Azrbaycan dilind oldugu kimi,
Axisqa trklrinin dilind d xbr vziIsini myyn skililr yerin yetirir. Bu skililr arasinda
b"zi Irqli chtlr zn gstrir.
Axisqa trklrinin dilind xbrlik kateqoriyasinin skilisi I sxsin tkind -im, -im,-um,-m; yim, -
yim,-yum,-ym skilisidir:
Bn bir trkm, adim-sanim lidr,
Bnim iim hsrtinn dolidr|27,s.153|.
MasirAzrbaycan dilind is I sxsin tkinin morIoloji gstricisi -am,-m, -yam,-ym skilisidir:
Mn dostam, Mn mllimm v s.
II sxsin tkind xbrlik kateqoriyasinin morIoloji gstricisi: -sin,-sin, -sun,-sn skilisidir: hm
kribsin, hm yousun arkatas! /Ilyas Idrisov/; Sn oxucisin. Sn adamsin. Sn urumsun.
Sn mrmn igisin,
Sn gvlmn ggcgisin /c.Xalidoglu/.
MasirAzrbaycan dilind is II sxsin tkinind -san,-sn skilisindn istiIad olunur: "laisan,
tlbsn, mllimsn v s.
Axisqa trklrinin dilind III sxsin tkind iki variantda -dur,-dr skilisi isldilir; Azrbaycan dilind
is bu skili drd variantdadir. Ayrilux havasini alan qara zurnadur |70, XI.1992|.
Axisqa trklrinin dilind I sxs/cm/ xbrlik kateqoriyasinin skli lamti asagidakilardir: -ux/-yux:
oxiciyux,adamux,glinux. Masir Azrbaycan dilind is I sxsin cmi -iq, -ik,-uq,-k /adamiq,
mllimik, qohumuq, byyk/ skililrindn ibartdir. Saitl bitn isimlrd szl skili arasina y
bitisdirici samiti artirilir: tlbyik, gmiiyik v s.
Azrbaycan dilinin srq qrupu dialektlrind bu skilinin Axisqa trklrinin dilind olan Iormasina rast
glirik: -ug, -ux,-k,-ux|66,s.196|.
II sxs cmd xbrlik kateqoriyasinin yaradilmasinda Axisqa trklrinin dili osmanli v Azrbaycan
trklrinin dilindn Irqlnir. Bel ki, hr iki dild ikihecali -siniz, -siniz,-sunuz,-snz skilisi islndiyi
halda, Axisqa trklrinin dilind birhecalidir: -siz, -siz,-suz,-sz.Msln: oxucisiz, adamsiz, trksz,
urumsuzv s.
Siz-vd qalanlar qocasiz, lilsiz, l-ocuxsuz|70,XI.1992|.
III sxs cmd bu kateqoriya tkd oldugu kimi, qapali dodaqlanan saitli variantlarla iIad olunur: -durlar,
-drlr: oxucidurlar, trkdrlr, adamdurlar, glindrlr v s.
Zurnasini vaqonun nIslugundan ixardib vtn daglarina dogri sslndriynlr zurnaidrlr |70,
XI.1992|.
B"zn Axisqa trklrinin dilind bu Iorma /y"ni kkxbrlik kateqoriyasikmiyyt kateqoriyasi/
yerlrini dyisir. Bel bir vziyytd cmlik kateqoriyasinin skilisi xbr skilisindn n keir.
Msln: Onlar elilardur /elidurlar.
Xbrlik kateqoriyasinin inkari Azrbaycan dilind oldugu kimi, dgl /S/ dgl /Z/ "deyil" sz il
dzldilir. Frq yalniz ondadir ki, Azrbaycan dbi dilind III sxsd inkar Ie"lindn sonra xbrlik
skililri artirila bildiyi halda, Axisqa trklrinin dilind bu mmkn deyil. Ms.: O oxuci dgl /dgl/
-Ooxucudeyil/dir/.Onlaroxucidgllr /dgllr/ -Onlaroxucudeyildirlr.
Xbrlik kateqoriyasinin skililri
Sxslr Axisqa trk dili Masir Azrbaycan dili
I s.t. -im, -im,-um,-m,
-yim, -yim,-yum,-ym-am,-m, -yam,ym
II s.t. -sin, -sin,-sun,sn-san,-sn
III s.t. -dur,-dr-dir, -dir,-dur,-dr
I s.c. -ux,-yux-iq, -ik,-uq,-k,-yiq, -yik,-yuq,
-yk
II s.c. -siz, -siz,-suz,-snz-siniz, -siniz,-sunuz,-sz
III s.c. -durlar,-drlr -dirlar, -dirlr, -durlar,-drlr
Hal kateqoriyasi. Isim hallarinin trk dillrind 6 sas mhsuldar Iormasi vardir.BuIormalarbir-birin
ksini tskil edn paradiqmalardan /qrammatik hallar -adliq, yiylik, t"sirlik/, mkani /ynlk, yerlik v
ixisliq hallar/ ibartdir.
Axisqa trklrinin dilind qdim rekonstruksiyalari da nzr almaqla /hazirda qdim tiplr d islkdir/
ismin asagidaki hallari Irqlndirilir: |109, N 1, s. 122|. Adliq hal; yiylik hal; ynlk hal; t"sirlik hal;
yerlik hal; ixisliq hal; birglik hal; mracit hali.
Adliq hal. Dililik dbiyyatinda bu hal - sas, qeyri-myyn, mcrrd v ya skilisiz hal adlandirilir.
Bu halin predmetlik, mcrrdlik v qeyri-myynlik bildirdiyi qeyd olunur. Bu, trk dillrinin
hamisinda, o cmldn Axisqa trklrinin dilind d zn dogruldur.
mumiyytl, adliq halin trk dillrind he bir Iormal lamti yoxdur, o sintaktik Iunksiyani "siIir
morIem"l yerin yetirir.
Trkdillrind adliq hal tkc hal kimi ixis etmir, hm d subyekt kimi Ialiyyt gstrir. O digr
hallarin da Iunksiyasini yerin yetirir. Bu chtlri nzr alan N.K.Dmitriev yazir: Funkii
imenitelgnoqo padeja v trkskix zikax sire, em Iunkii imenitelgnoqo padeja v russkom zike. Esli v
russkomzike imenitelgniy padej estg tolgko padej podlejaseqo to top kiles v baskirskom zike -ne
tolgko padej podlejaseqo, a mojet parallelgno virajatg takje i druqie padeji (vinitelgniy, roditelgniy, a
poroy daje mestniy, isxodniy i datelgniy padeji) |119, s. 62|.
Axisqa trklrinin dilind adliq hal spesiIik xsusiyytlr malikdir. B"zi hallarda, bu dild adliq halin
skili il islndiyini msahid etmk olur. Adliq halda olan szlrin sonunda -y,-aymorIoloji
gstricilri islnir. Hmin skililr xsusi adlara v qohumluq bildirn szlr lav edilir. Msln:
cmily orap toxiyer; Skiny as bisriyer; Ddy-babayyurdumizikendigzlriminan grmagi qrara
aldim |70, XI.1992|; Baxsana, nny yoli keiyer; Slimay vdn bayax qetdi v s.
Maraqlidir ki, Axisqa trklrinin dilind -y skilisi vasitsil hm adliq, hm d t"sirlik hal Iormalasa
bilir. Bu hallari bir-birindn yalniz sual sasinda Irqlndirmk mmkndr. Msln: Qapiy aildi. /adliq
hal/-Qapiyyzm, cavan, yz-gzndn sevinc tkln bir oglan adi /G.Sahin/. Birinci cmld
"Qapiy"sz"n?", ikinci cmld is "nyi?" sualina cavab verir. Asagidaki cmllrd "dnyay",
"gecy" szlri d qeyri-myyn t"sirlik halda islnmisdir: Dnyay /dnyani/ umidinn yemislr |48,
03.VII.1992|;Btngecy /gecni/ yatmiyan babam masin ehmalca yirgaladuxca mrgiliyerdi...
/G.Sahin/; RaIikin yanina sabax erikn getmy qrara aldim /G.Sahin/.
Axisqa trklrinin dilind masir Azrbaycan dilindn Irqli olaraq, t"sirlik halda k ssi y ssin yox, g
ssin keir. Mns e"tibari il bu keid prosesi ox qdimdir: Sn mrmn igisin / Sn kvlmn
gkgisin /c.Xalidoglu/.
T"sirlik halb"zn ynlk halin yerin islnir: Vtn -deyib ayagi qaxax |48, 03.VII.1992|;
Xalqin tlhin baxdiz
Axiri ayagi qalxdiz /Yitgin Qomoroli/.
Yiylik hal masir Azrbaycan dilind oldugu kimidir. Ynlk hal b"zi sivlrd skililrin
variantlarina gr Irqlnir. Msln: qutiya, dedaya; glin, tvng v s.
Nadirhallardabutoplumundilind, xsusn d, yasli nslin nitqind qdim ynlk hal skilisi -ga, -g,
d isldilir. Manilrd bu Iaktla qarsilasiriq:
Puvarga /bulaga/ qizlar glr,
Qanadi sizlarglr.
-ga, -g skilisi trk dillrinin bir oxu n istr qdim, istrs d masir dvrd mhm skili kimi
qalmaqdadir. Hmin skili masir Azrbaycan dili n sciyyvi deyil. Yerlik v ixisliq hallar
Azrbaycan dilind oldugu kimi -da,-d v -dan,-dn skililri il dzlir. Lakin b"zi sivlrd
(Orpola,Sr,Voqa),-ta,-t, -tan,-tn variantlari da islnir: qaranuxta, qaranuxtan v s.
Trkdillrinin qrammatikalarinda birglik hali mxtliI adlar adi altinda yrnilmisdir: tvoritelgno-
instrumentalgniy, sovmestno-orudniy, orudniy, orudiyniy, insturmentalgniy, 'instrumentalis
|186,s.55|.
Birglik Iormasi indi Azrbaycan dili n arxaiklsmisdir. Ancaq birglik halin arxaik Iormalarina (-y,-
yn,-dan,-dn) yazili abidlrdv klassiklrin srlrind, elc d dialektlrd tsadI etmk olur.
Azrbaycan dilind d birglik halinin -la,-l, -nan,-nn Iormalari da mvcuddur: atamla, atamil,
atamnanv s.
Akademik M.Sirliyev O tvoritelgnom padeje adli qiymtli mqalsind bu halin trk dillrind masir
dvrlrd d saxlanmasinin sbblrini arasdirarkn asagidaki nticni ixarir:
Vsveteskazannoqoizctie tvoritelgnoqo padeja iz padejnoy paradiqmi predstavlets niem
neopravdannim.
Vskoy arqumentaiey v polgzu soxraneni tvoritelgnoqo padeja v trkskix zikax moqut slujitg
sleduhie obcektivnie qrammatieskie Iakti gtix zikov.
-Vo-pervix, aIIiks tvoritelgnoqo padeja pisets slitno s osnovoy; vo-vtorix, on podinets qarmonii
qlasnix osnovi; v-tretgix, upravlets qlaqolom.
Takim obrazom, ni Iormalgnie, ni Iunkionalgnie kriterii ne preptstvut tomu, tobi uzakonitg
suhstvovanie tvoritelgnoqo padeja v trkskix zikax |183, s. 20-22|.
Ismin hallanmasina aid nmunlr
A)Saitl bitn isimlrin hallanmasi

HallarZeqan sivsi Savel sivsi Keid sivsi

1.Qeyri-myyn adliq hal -BabaNn Xala
2.Myyn adliq hal -BabayNny Xalay
3.Yiylik hal -BabanunNnnin Xalanun
4.Ynlkhal-BabayaNny Xalaya
5.T
6.Yerlikhal-BabadaNnd Xalada
7. ixisliq hal -BabadanNndn Xaladan
8.Birglik-alt hali -BabaynanNnynn Xalaynan
9.Mracit hali -BabaliNnli Xalali
B)Samitl bitn isimlrin hallanmasi
Savel sivsi Axalsix sivsi
tmk Puvar Kirz YusuI
- - -YusuIay
tmgin Puvarun Kirzin YusuIun
tmg Puvara/puvarga Kirz YusuIa
tmgi Puvari Kirzi YusuIi
tmkd Puvarda Kirzd YusuIda
tmkdn Puvardan Kirzdn YusuIdan
tmginn Puvarinan Kirzinn YusuIinan
Birglik hal z parametrlri il pratrk dilini ks etdirir. Bu hal trk dillrind n qdim hallardan hesab
edilir. Axisqa trklrinin dilind hazirda bu hal islkliyini genis skild qoruyub saxlamisdir.
Axisqa trklrinin dilind birglik halin allomorIlari "inn", "nan" -skililridir. S.clilov gstrir ki, bu
dilin Zeqan sivsind birglik halinin morIoloji gstricisi birvariantli -inan/saitl bitnlrd/ v ynan
/samitl bitnlrd/; digr sivlrd ikivariantli -inan,-ynan/saitl bitnlrd/ v ynan /ynn /samitl
bitnlrd/ skililridir |109, N 1, s.124|.
Birglik hal asagidaki m"nalari iIad edir:
1.Birglik m"nasini: Sninn ner desn qedrim /Zeqan sivsind/; camiy tadaynan qetmisdim /Keid
sivsind/.
2.Vasitilik m"nasini: Oninn oxuyib adam olmus da, simdi oni bynmiyr /Keid sivsind/.
3.Istirak m"nasini: Drslrimi arxatasiminan etdim /Savel sivsind/.
4.mkdasliq, yoldasliq m"nasini: Taxili Kamalinan kdim, Kamalinan da blscm /Axalsix
sivsind/.
5.Sbb v ntic m"nasini: Bu qtn oynamaynan he bise sahibi olmazsin /Keid sivsind/.
6.Alt m"nasini: tmyi biaginan kesdim, supraya dzdm /Savel sivsind/; Basimi masinkaynan
qirxdilar /Keid sivsind/.
7."v" baglayicisinin yerind islnir. Ms.: Magazindn rukaynan dItr aldim /Zeqan sivsind/;
Abaynan babay shr getmy hazirlasdilar |109,N1,s.124|.
4.2.2. SIF7
Axisqa trklrinin dilind d siIt syanin lamtini, keyIiyytini v s. bildirn szlrdir. Msln:
hvalinin hrdn bir ey vaxtlari qisa da olsa oliyerdi |70, XI.1992|; Qutli gn togusundanbllidr /ski
sz/v s.
Axisqa trklrinin dilind hm trk dbi dilind islnn (bed, qolay, qavi v s.), hm Azrbaycan dilind
islnn (qirmizi-qirmizi, qara-qara,gzl-gzelv s.) v hm d yalniz bu dilin znd istiIad olunan
be,boto,intli,putur,qobotiv s. siItlr rast glirik. Bundan lav, ski Iormasini hl d saxlayan
b"zi siItlr bu dild hl d tsadI edirik. Msln, yeni sznn yengi Iormasi z ski qurulusunu bu
dild hl d saxlamisdir.
Yengicamiminarasi,
Yixildicihanqalasi/Sultanziz trksi/.
Azrbaycan dilind is "yengi" siIti txminn XIX srin ortalarina qdr ski Iormasini saxlamis, get-
ged n-nintrkibind olan q samitinin ziIlyib dsmsi il yeni sklind sabitlsmisdir. Yengi sznn
zn gldikd bu, yalniz Azrbaycan dilind deyil, eyni zamanda btn trk dilli xalqlarin yazisinda
mstrk bir orIoqraIiyaya malik olmusdur |55, s. 74|.
Axisqa trklrinin dilind d siItlr qurulusca qrupa blnr: Sad, dzltm v mrkkb siItlr.
Sad siItlr. Bel szlrin ilkin mzmununda siItlik m"nasi mvcuddur. Bel szlr sli siItlr d
adlanir. Msln: ey, kti, bec (agilsiz), acuz (zlmkar), boto (hddindn artiq kk), qavi (mhkm),
qoboti (kobud), gamaz (paxil), ziriki (dcl), ks (kosa), kort (yasil yer), qeqe (sarsaq), kinto
(klkbaz), gb (hamil), loli (yumru), laq (xarab), matramaz (xbis), nuno (agilsiz), pejan (ala), putur
(ii bos), posa (gzyn), pallamu (lvay), papat (uzun), pizikli (nadinc), rasa (yaxsi), rito (agilsiz),
ssni (bnvsyi), saxat (sikst), uIax (xirda), Iuxara (yoxsul), uki (qarinqulu), iiya (xarab), apux
(cld) v s.
Dzltm siItlr. Bel siItlr hm mhsuldar, hm d qeyri-mhsuldar skililrl dzldilir. Hmin
skililr isim v Ie"llr lav edilrk dzltm siItlri Iormalasdirir.
Axisqa trklrinin dilind siIt dzldn mhsuldar skililr asagidakilardir:
1.-li,-ni skilisi. Bu skili bir ox trk dillrind drdvariantli oldugu halda, Axisqa trklrinin dilind
birvariantlidir. Hmin skili il keyIiyyt, xasiyyt, lamt v s. bildirn siItlr ml glir: pasli (kiIli),
bogozli (qarinqulu), zirikli (dcl), Ielli (dbaz), qanni (qanli), canni (canli), nisanni (nisanli) v s.
Bugda-tmgin yoxis, tatli dilin olsun (ski sz).
Yanuxlihavaidi|70,XI.1992|.
2.-siz skilisi. Bu skili il hr hansi bir keyIiyytin yoxlugu, mvcud olmamasi iIad edilir. Bel bir
m"naya gr hmin skili -li-skilisinin ksini tskil edir. Msln: Buynuzsuz koun haxi buynuzli
kodaqalmaz;D"vtsiz gedn mindrsiz oturar (ski sz); Axilsiz bas lindn sIil ayax nlr kr
/ski sz/; Adsiz kisi tanridan qorxar /ski sz/; obansiz tavari qurd yiyar /ski sz/
MasirAzrbaycan dilind oldugu kimi, Axisqa trklrinin dilind d bu skiliil yalniz mnIi alarli
deyil,hm d msbt mzmuna malik siItlr ml gtirmk olur:
Basmailar - dasnaklar hcum etdilr,
Gnhsiz trklri oda atdilr /Msddin/.
B"zn bu skilinin birvariantli Iormasindan /siz/ bdii srlrin dilind istiIad olunur:
Kanli-yasi yer yzuna talqalar
Bassiz-kisizekilmayinxaryana/Mehribanliyeva/.
3.-acax,-cax skilisi: plcax yuzi tIrlcax etm /ski sz/, Togacax davar. Inanilacax seylr
qisaca v topdan inanmaxdr |44, IV-V.1992|.
4.-lux skilisi. Axisqa trklrinin dilind bu skili d birvariantlidir. sasn isim dzldn skili olsa
da,b"zi mqamlarda sz birlsmsi sklind ikinci trIin lamt v keyIiyytini interpretasiya edir:
Bitmdi Ilgin ayrilux qmi /M.Pasali ogli/; Aylux v yilluxzvlkhaxlari/vznoslar/vaxti-vaxtinda
yigilmadugundan bdcmizd para yoxdur |44, IV-V.1992|;Atatrksualediyerki,nsil oldi ki, tkbasan
o agirlux mrmiy qaldura bildin |44, IV-V.1992|.
5.-maz,-mz skilisi: Qanmaz /adam/, agnamaz /oglan/ vs.
Axisqalilarin dilind siIt dzldn skililrin ksriyyti qeyri-mhsuldardir. Bunlar asagidakilardir:
1.-ux skilisi. Bu skili d birvariantlidir. -ux skilisi il Ie"l kklrindn hal-vziyyt v keyIiyyt
bildirn dzltm siItlr Iormalasir:
Tavadlux, tas dlux, bu da gldi stlux /ski sz/;
Azidiarux-urux,birid gldi cirux /ski sz/;
Bulanuxsudaboyverm, boyun grnmz /ski sz/.
2.-lli skilisi. Bu skiliy Azrbaycan dilind tsadI edilmir. Axisqa trklrinin dilind is asagidaki
szlrin trkibind isldilir: bxtll, svglli: Bxtlli puvar sana
Yaryzn baxarsin /mani/.
3.-gn skilisi: rgn oglan, rgn qiz
Baxduxcasrinnnr /mani/.
4.-Ri skilisi: gri, yaturi /inc/. Gz oxsaduxca uzanan bu egri-bgri dag yolibizibiryuvadan
ayiriyersa, basqa bir yuvada yaxunlasduriyerdi |70, XI.1992| Tastana, yaturi kizdur /danisiqdan/ v s.
5.-agan, -egen skilisi. Fe"llr artirilan bu skili is v hrktin daimi xarakterd oldugunu, vrdis
halina kediyini iIad edir: Yatagan arslannan gezegen tilki eydir (ski sz).
6.-ici skilisi. Axisqa trklrinin dilind bu skilinin d birvariantindan istiIad olunur. Hmin skili
il bacariq m"nali dzltm siItlr ml glir. Axisqa trklrinin dilind -ici skilisi mrkkb szlr
artirilaraq siIt ml gtirir: Insallah ki, daltli, insaIverici allahin sayasinda, xalqimizin birlugi v
zim-davasi sayasinda Vtnimizi alacavux |44, IV-V.1992|,Adamyeyiciqaynanasivermiyer
/nagillardan/.
7.-ca,-c skilisi. Bu skili il artiqliq m"nali dzltm siItlr ml glir: Agnasilan ki, bir alaca
douziskkdr /I.SIil/; Bir yesilca taldur vtn /G.Sahin/; Buruna bolca su alib yaxama |48,
03.VII.1992|;Birgzlc amaldayux, Mor mnms xyaldayux /cabir Xalidov/.
8.-an,-n skilisi:
Gln gns, gln yagis
Xos grsdux, xos grsdux /cabir Xalidov/.
9.-daki, -dki skilisi. Isimlr artirilaraq syanin mvqeyini t"yin edir:
Birbaxanyoxyrkdki daglara,
ln ldi, mrz qaldi saglara /Mhmmd Pasali ogli/.
10.-c skilisi. Isimlr artirilib dzltm siIt ml gtirir. Azrbaycan dilind bu skilinin
Iunksiyasini -ca skilisi yerin yetirir. Axisqa trklri bala szn -c skilisini artirdigi halda, bu
mqsd n Azrbaycan trklri -ca skilisindn istiIad edirlr:
Bir balac taxa, ii das mixa /bulmaca/; Bir balaca boyu var /Azrbaycan dilind/.
11.-ma,-m skilisi. Bu skili d Ie"llr artirilaraq dzltm siIt ml gtirir:
Pikalliyaylalar,atmaxanalar/S.Bayraqdarova/;
Istanbulda tikm das,
Gliyer iki kardas /Iolklor nmunsi/.
12.-k skilisi. Azrbaycan dilind oldugu kimi, Axisqa trklrinin dilind d Ie"llr lav edilrk
dzltm siIt ml gtirir.
Kk kvn byk agasi /ski sz/.
13.-ki skilisi. Birvariantli Iormada Axisqatrklrinin dilind istiIad edilir. Bu skili "bildir", "iri",
"yarin" v s. zaman mzmunlu szlr qosularaq syanin, hadisnin yerini iIad edn siItlr ml
gtirir. Bunlar myyn bir sya v hadisnin yerini gstrmkl onlari basqalarindan ayirib, t"yin
etmy xidmt edir. Bu siItlr keyIiyyt, hal-vziyyt, xasiyyt, rng v s. kimi xsusiyytlri gstr
bilmir |31, s. 79|. Bildirki nasil oldi |70, XI.1992|.
14.-gi skilisi: edrgi, krgi v s.
15.-ti skilisi. Fe"l kklrin artirilaraqdzltm siIt ml gtirir: srinti, slnti v s.
Budild b"zn siIti sinonimi il birlikd isldirlr. Sinonim szlrdn biri sad, digri is dzltm
olur.Ms.: Qolay -xeyrli olsun isiz |48, 03.VII.1992|.
Mrkkb siItlr. Axisqa trklrinindilind mrkkb siItlr iki szn mxtliI skild birlsmsi
nticsind ml glmisdir. Mrkkb siItlrinin trkibind tarixn oldugu kimi, -li skilisi d istirak
etmisdir. Bel bir qurulus msahid olunur: siItisimli skilisi. Msln:
Qaragnlcmhtin qlbindn bir sey silinmdi |70, 02.XI.1992|;
cumadan-cumayaglr sdlr,
Agsuvaxli, mrmr tasli odalar /S.Bayraqdarova/;
Mesxettrklrinin agsaxali Rasim Bayraqdarov ixis etdi |70, 02.XI.1992|; El bir yar svmisim
Ortaboyli,morik/mani/
Axisqalilarin dilind mrkkb siItlr asagidaki yollarla ml glmisdir:
1.Iki sad siItin tkrari il:
Uzun-uzunqmislr,
Axsam biz glmislr /bulmaca/;
Sabaginn qaxdim ki, tarlada basi bayaz-bayazadamlaroturiyer|48,03.VII.1992|;
Oyanda,oyanuIax-uIaxyavrum
SaIax da yengi atiyer /cabir Xalidov/;
2.Iki dzltm siItin yanasi glmsi il: Zilli-zilli qolar qurban kesiliyerdi /nagillardan/; Haluxli-haluxli
drlr uzaniyerdi /G.Sahin/, Qarli - buzli daglar haxlima gldi /Ilim Sahzadayev/;amli- namudli mesa
haxlima gldi /Ilim Sahzadayev/.
3.Sad v dzltm siItlrdn ml gln mrkkb siItlr: Qolay-xeyirli olsun isiz |48, 03.VII.1992|;
Qaragnlicmhtin qlbindn bir sey silinmdi |70, V.1992|.
4.-liv -siz skilili eynisiItin tkrari il: Gnahli - gnahsiz adamlar srilirdi /G.Sahin/.
5.Isim v siItin yanasi glmsi il: Qan qirmizi, sdbyaz, qaz yumurtasindan byk /bulmaca/.
6.Birsli siIt v bir isimdn ml gln mrkkb siItlr. O, targz adamdir /danisiqdan/;Pitnagz
puvarlar axar /G.Sahin/.
7.BirincitrIi semantik, ikinci trIi asemantik siItlrin birlsmsindn ibart olan mrkkb siItlr:
Gz oxsaduxca uzanan bu egri-bgri dag yoli bizi bir yuvadan ayiriyersa, basqa bir yuvaya
yaxinlasduriyerdi /K.Sahin/; cmhti dlk-dsk vaqonlara doldurdular /S.Adignli/.
8.AntonimsiItlrin birlsmsindn ml gln mrkkb siItlr. Uzax - yaxin /adamlar/, alax -
yksk /tplr/ v s.
9.TrIlri sinonim siItlrdn ibart olan mrkkb siItlr. Kolay-ynql/oyunlar/,kaba-tavli
/cocuxlar/.
10.-dan,-dn skilili isiml, bir siItin birlsmsindn ibart olan mrkkb siItlr. Yildnqalma /is/,
kiprikdnknar /qas/ v s.
11.Birsayv bir sad isimdn ml gln mrkkb siItlr: Dadasim ikimrtb v tikdiriyer
/danisiqdan/. Doxxuzarsinli /it/ v s.
Axisqa trklrinin dilind digr dillrdn alinan siItlr d rast glirik:
a/rb dilindn alinan siItlr: bayaz, mavi, jhil, jsr /tez/, xor /biabiri/, havayi, Iuxara, zalim v s.
b/Farsdilindn alinan siItlr: azat, bed, murdal, tz, siyah, ssni, narinji v s.
v/Rusdilindn alinan siItlr: xurom /sapuklar/, andatir /papax/, istapil /buluz/ v s.
Axisqa trklri Grcstanda vvllr yasadiqlari n grc dilind d bir ox siItlr mnimsmislr:
UstaMrtz sylmiyer hngi //Kudo kz rkdmz singi /Asiq Mrtz/
Axisqa trklrinin dilind isldiln siItlrin ksriyyti Azrbaycan v digr trk dillri il eyniyyt
tskil ets d, Ionetik chtdn b"zi Irqlnmlr msahid edilir.Msln, mqayis et: alovlu (Azrb.
dilind) - alavli (Axisqa trklrinin dilind): Alavli yrgin atassiz yandi /Xalid Acarli/.
Soyuq/Azrb. dilind/ - savux /Axisqa trklrinin dilind/:
Yzyilluxmr mr demazdim,
Savux puvarlardan isaydim,Vtn /G.Sahin/.
Yasil /Azrb. dilind/ - yesil /Axisqa trklrinin dilind/:
Oleydimtzdn krp bir oux
Yesil drlrd qaeydim, Vtn /G.Sahin/
Axisqa trklrinin dilind indi isldiln bir sira siItlr n qdim Iormasini saxlamisdir. Msln, yskk
szklassiklrin v qdim trkdilli abidlrin dilind islnmisdir. Dilin sonraki inkisaIi prosesind k-s
yerdyismsi nticsind bu siIt yksk sklin dsmsdr. Lakin Axisqa trklrinin dilind ilkin
Iormasini qoruyub saxlaya bilmisdir. Indi bu haliy mxsus mtbuatin dilind d hmin siIt qdim
Iormasinda oldugu kimi isldilir: Yskk vin yaninda iki atin bagli olduguni griyer |70, XI.1992|; Tag
qdr yskk odun yigduryer d... /"Sah Abbasinn usta" nagilindan/ v s.
Axisqa trklrinin dilind islnn qdim siItlrdn biri d "dli" szdr. Igid m"nasinda:
Dli cmtlr baxdim,
Satib savub yola ixdim /Asiq Mrtz/.
SiItlsn szlrdn biri d tuy szdr. Qdim trk szlrindndir. "Tk" m"nasindadir. Asagidaki se"r
parasinda "yastux"sznnlamtini iIad etmisdir:
Tuyyastuxvers, qoyma basina,
Ara qardas adam, qal qapisinda /Asiq Mrtz/
Axisqa trklrinin dilind b"zn siIt sya bildirn szdn sonra islnir. Msln: Bir esmdn sd
byaz bir gz yasi,
cabir esmdn i, ket ke, tag as /c.Xalidov/
Axisqa trklrinin dilind siItin asagidaki m"na nvlrin rast glinir:
1.Rng bildirnlr:
Birgzlin yanaginda
Birqaracaxaldurvtn /c.Xalidov/;
Blbln geydigu yesil,
Kirmizi gl dolasur /Musiqi Iolkloru/;
Uzaxdanbaxarsan- yesil tpli,
Yaxina gedrsn, glli-ikli /Ilim Sahzadayev/;
Ag axa qara gn iindr /ski sz/.
2.Mkan v hcm lamtlri bildirnlr:
rb atlar yaxin eylr iragi,
Yuca dagdan asan yollar bizimdr /Dadaloglu/;
Yapraxuldikuukyrk bdnd,
Vtnsizm-yabaniyam hr yerd
/XeyransaMirzyeva/.
3.Dadbildirn siItlr:
Zhmtinn yeyiln aci sogan, minntinn yeyiln baldan tatlidur /ski sz/.
4.Insan, heyvan v syalarin xarici grnsn, lamtlrini bildirn siItlr:
O al yanaqlarinrngimi soldi,
O gl dodaxlarin dinmzmi qaldi /Xalid Acarli/;
Topal essginn karvana qosulma /ski sz/;
Uligziil qiz al, rgn gzi il at al /ski sz/.
5.mumikeyIiyyt bildirn siItlr:
cikyumurtasoyulmaz/ski sz/;
uruktaxtamuxgtrmz/ski sz/;
urukiplequyuyaenilmz /ski sz/;
Qara bulud basimizi brdi,
stmzd savuk buzlar rdi /G.Sahin/.
Axisqa trklrinin dilind d siItlr syalari eyni drcd t"yin etmir, bir sira siItlrin adi (normal)
b"zilrininki az, b"zilrinkiis ox olur. Digr siItlrd mqayis etmk bacarigi qvvtli olur,
buradansiItin mqayis drclri ortaya ixir. Bu keyIiyytlr siIti digr nitq hisslrindn
Irqlndirir.
Axisqa trklrinin dilind siItin asagidaki drclri Irqlndirilir:
1.Adidrc. Adi drcnin myyn gstricisi yoxdur, bu btn drclr n aardir. Digr drclr
onunsasinda Iormalasir. Msln:
Paravozuntsts,
Almarim bn pis kizi,
Alurum grc kizi
Yanaxlari kirmizi |27, s.47|;
Drdn endim ancax,
Basimda yesil sancax,
N qiz oldum, n glin,
Yanaxlari kirmizi |27, s. 47|;
Ag alma, qizil alma
Gl yola dzl alma |27, s. 143|
Qaragz,mavigz,
Kor, topal, lal, sagil, gl
Sariipk sararim /mani/
2.Azaltmadrcsi. Bu drcnin ksr trk dillrind morIolojigstricilri mvcuddur. Axisqa
trklrinin dilind bu gstricilrdn nisbtn az istiIad olunur. Bu drc ox vaxt sintetik yolla
meydana ixir. Msln, Axisqa trklrinin dilind rng bildirn siItlr aux szn artirmaqla azaltma
drcsiniml gtirmk olur: aux kirmizi. Axisqa trklrinin dilind azaltma drcsini "al" sznn
rng bildirn siItlr lav edilmsi il d dzltmk olur. Msln:
BiriItgzl enmis yola,
Yollaral-kirmizi ola |27, s. 169|.
3.Mqayis drcsi. Bu drc Axisqa trklrinin dilind tvr, alan, kimi, baxan szlri il iIad
olunur.Msln: qirmiziya alan, qirmiziya baxan, qirmizi tvr, qirmizi kimi /btn sivlrd/. Bu
szlrdn Azrbaycan dilinin b"zi dialektlrind mqayis drcsi dzltmk nistiIad olunur.
Thr sz il qrb dialektind: ansi thr /G.Qar/, baxar, alar szlri il Qarabag v Naxivan
dialektlrind: sariya baxar, sariya alan //alar /Qar.Nax/ mqayis drcsi dzlir |66, s. 181|.
4.stnlkdrcsi. Axisqa trklrinindilind stnlk drcsi iki skild meydana glir: 1) analitik; 2)
sintetik.Analitikyollastnlkdrcsi dzldilrkn siItin vvlin myyn szlr artirilir. Bunlar
asagidakilardir:
1.n sz il ml gln stnlk drcsi: n yaxsi, n qara,n mavi, n gg v s.
2.Eyszil: ey gzl, ey qolay v s.
3.Pk sz il: pek kk, pek mavi, pek uIak v s.
Eydr pek uzun dr
Yolavurdungzndr /cabir Xalidov/.
4.oxszil: ox ey, ox kk, ox kti v s.
Bucocuxoxkkdr/danisiqdan/.
5.Siyahszil: siyah qara, siyah mavi v s.
6.Morszil: mor -mnms, mor -qara,mor- qirmizi, mor - Iisn v s.
Mor-mnms xayaldayux
Bir tatlica amaldayux /cabir Xalidov/.
7.Rasaszil: rasa qara, rasa gzl v s. "Rasa" -oxdemkdir.
8.Teyszil: Tey -tamamdemkdir. Tey qara, tey mavi, tey sari v s. Tey sari alma aldim /danisiqdan/.
"Tey"szn Azrbaycanin b"zi dialektlrind, o cmldn cbrayil keid sivsind d rast glirik.
Msln: Para tey qirmizidir: Tey qara kastyum aldim (danisiqdan).
9.Qattix sz il: qattix tz, qattix qara, qattix mor v s.
10.Qatszil: qat tz. Azrbaycan dilinin dialektlrind "qt" sklind isldilir: qt tz.
11.Yamanszil: yaman yaxsi, yaman kti v s.
Axisqa trklrinin dilind yaman sz sl m"nasindan, y"ni pis sznn sinonimliyindn knara ixib
onunksi olan "la m"nasini da bildirir.
SiItin stnlk drcsi sintetik yolla szn ilk iki ssin v ya ilk hecasina asagidaki sslri lav
etmkl ml glir:
1.-m-ssi: bombos, kmgg, yemyesil v s.
Drnin drIi yem-yesil xali,
ixanda gezmy grkmz ardi /Ilim Sahzadayev/.
2.p-ssi: bopboz, bapbayaz, qapqara, yepyesil, dupduru v s.
gladuxca axar gzlrim yasi,
Dupduri puvari haxlima gldi /Ilim Sahzadayev/.
3.l-ssi: iliplax. iliplax cocux ayin drIin uzaniyerdi.
4.-s ssi: besbetar.
Bundanlav, Axisqa trklrinin dilind sintetik tipli stnlk drcsinin basqa bir Iormasina da tsadI
edilir.Bel ki, stnlk drcsini bildirn hiss il siIt arasina bolom, bolan, balan, plm, balam,
blm hissciklri d lav olunur. Ms.: bombolambos, bapbalam, boz//banbalanboz, dpplmdz,
dnblndz v s. Bu xsusiyyt Azrbaycan dilinin qrb qrupu dialektlrind d rast glinir. Bu
dialektlrd yuxarida gstrdiyimiz hissciklrdn ikisi-bln v balan szlr lav olunur:
gmblngy, dmblndz, bambalanbos, lmblnlt |66, s. 182|.
Axisqa trklrinin dilind siItin stnlk drcsini yaratmaq n sz kknn ortasindaki samitin
qosalasmasi hadissindn d istiIad edilir. Bu hala yalniz qoca sznd rast glinir. Qoca sznn -cssi
qosalasir v siItin stnlk drcsini yaradir. Msln: Qocca bir ocux olmis /3/, Qocca adamsinda
hl aqnamiyersin /S/ v s.
Axisqa trklrinin dilind dahaoxstnlkdrcsini siddtlndirmk n m-ssindn istiIad edilir.
Ag kksn arasi zmzm puvari,
Ism ldrrlr, imsm lrm /Dadaloglu/
stnlkdrcsini ml gtirmk n bu dild -ca-skilisindn d istiIad olunur: qaraca, tatlica,
alaca, yesilca v s. Onu da qeyd etmk lazimdir ki, Axisqa trklrinin dilind bu skilinin
birvariantindan /ca/ istiIad edilir. Msln:
Meyvsi palli agada
Bir yesilca taldur vtn /c.Xalidov/;
Birgzlin yanaginda
Birqaracaxaldurvtn /c.Xalidov/;
Mor-mnms xayaldayux
Bir tatlica amaldayux /c.Xalidov/.
"Kitabi-Dd Qorqud" dastanlarinin dilind d -ca,-c skilisi sad v dzltm siItlrin sonuna
artirilaraq drc mzmunu iIad etmisdir; ms.: Agca qoyun qoyun grdgnd quyruq irpib
qamilayin |55, s. 95|.
Axisqa trklrinin dilind keyIiyyt v lamtin tamligini, ikiqatligini bildirmk n siItlrin tkrar
Iormasindan da istiIad olunur. Burada iki eyni siIt tkrar edilir. Axisqalilarin dilind genis skild
msahid olunan bu lamt "Kitabi-Dd Qorqud"un, orta sr abidlrinin dilind d ox islnmisdir.
Asagidaki mqayisdn d bunu gr bilrik:
"Kitabi-Dd Qorqud"un dilind: Byk-byk sularin krps agac. Qara-qaragmisi agac. Quru-quru
aylara sui saldim. Qiyma-qiyma ag tindn kin qara qovurma bisirin v s.
Axisqa trklrinin dilind:
Yarlind toli-toliqdhlr,
Bni kt eyldi drtlr-mrqlr
/"Yarali Mahmud" dastanindan/.
Agir-agir urba geydim |27, s. 70|;
Agir-agir v sprdm,
Agir-agir sIr kurdum |27, s. 69|;
Sabaginn qaxdim ki, tarlada basi bayaz-bayazadamlaroturiyer|48,03.VII.1992|.
Ab-havasisrin-srin
Drlri drin-drin /c.Xalidov/,
Uzun-uzunqmislr,
Axsam biz glmislr /bulmaca/.
Trkdillrind genis yayilmis hadislrdn biri d bir nitq hisssin aid myyn szlrin basqasinin
yerind islnmsi, digr nitq hisssin kemsidir. Bel proseslrdn biri siItin ism kemsidir. Bu,
siItin substantivlsmsi d adlanir. SiIt mtn daxilind substantivlsdiyi n bel keid mvqqti
hesabedilir.
Axisqa trklrinin dilind d bu hadis genis msahid edilir. Msln:
Blbln geydugi sari
Blbln geydugu yesil /Iolklor nmunsi/;
Karalar geymisin, karadir kasin,
Qdrtdn kilmis, yasadur basin.
Bayazin adi var, qaranin dadi var /ski sz/.
Azrbaycandilind oldugu kimi, Axisqa trklrinin dilind d "qara /kara/" siIti birdIlik
substantivlsmisdir. Y"ni, bu sz hm rng bildirn siIt kimi, hm d ktl, yoxsul camaat, sr v mal-
qaram"nalarini iIad edn isim kimi islnmisdir. Msln: Karacmt yigiliyerdi |48, 03.VI.1992|.
4.2.3. SAY
Axisqa trklrinin dilind istiIad olunan saylar digr trk dillrindki saylarla oxsarliq tskil edir. Lakin
b"zi saylarin Iormasinda Ionetik Irqlr zn gstrir: alti, doxxuz, un, ottuz, bin v s.
Saylarin inkisaIindaki sabitlik bir basqa xsusiyytl d tsdiq olunur. Trk dillrinin btn inkisaI
dvrlrind saylar basqa dillrin t"sirin n az m"ruz qalmis nitq hisssidir. Msln, Orxon-Yenisey
abidlrindki miqdar saylarinin hamisi /monqol dili il mstrk hesab ediln tmen sayi mstsna
olmaqla/trkdillrinin znmxsus szlridir |52, s. 32|.
MxtliI Ionetik dyisikliy /ssartimi, ssdsm, ssdyismsi v ssvzlnmsi hadislrin/ m"ruz
qalan,eynizamandahm abidlrin, hm d Axisqa trklrinin dilind isldiln saylar: yigirmi /iyirmi/,
trt/drt/,bin/min/,sekiz/skkiz/, doxxuz /doqquz/ v s.
Axisqa trklrinin dilind saylarin qdim Iormalarindan da istiIad olunur.Msln, hazirda adamlarin
dilind ottuzun, doxxuzun kimi mrkkb saylar islnir ki, bu saylar da yz, doxsan kimi saylari vz
edir.Buxsusiyyt abidlrdn glmdir. Abidlrin dilindn verilmis asagidaki nmunlr diqqt
yetirk: Kli ur sekiz on yasap yok bolti /Kli ur sksn il yasayib yox oldu -K.Z...tokuzonkon
utmis /...doxsan qoyun udmus/ -F.44.
Bumrkkb saylar sonradan sadlsmisdir.
Ss vzlnmsi hadissi bu dilin saylarinda da msahid edilir. Msln, bes sayinin sonundaki s-ssi
b"zi hallarda -sssi il vzlnmisdir.
Beskzmvar,
Trtiyatiyer,
Biri isdiyer /bulmaca/
mumiyytl, s-ssinin -s-ssi il vzlnmsi hadissi digr szlrd d msahid olunur:
Getdigl,
Gldi blbl,
Ister /istr/ agla,
Ister /istr/gl/Sanamav oyun/.
Axisqa trklrinin dilind lli sayina elek d deyirlr:
Altun-elek/lli/,
Demirselek,
Sallabuni,
ek suni /Sanama v oyun/.
Orxon-Yeniseyabidlrinin dilind is lli sayi elik sklind isldilmisdir |67, s. 100|.
Axisqa trklrinin dilind b"zi saylar m"nalandirilir, demk olar ki, sayin semantikasi ailir. Asagidaki
sanamalardabulamt qabariq grnr.
Iki -ikligim,
Bir-birligim,
-lgm,
Trt-trtlgm,
Bes-besligim.
Axisqa trklrinin dilind mrkkb saylarinqdim Iormalarinda rast glmk olur:
Bin bir syl, bir bin syl /ski sz/.
Mrkkb saylardan poeziya dilind slubi mqsdlr n d istiIad olunur. Ms.:
OtuzikiIrzi byan etdin qirx skkiz cmaynan,
yz altmis alti gndr, bir sn vda iln
aharkitab,aharknl,aharmzhb svd iln
Tsdiqi iqrar etdim, getmdim knara bn /Asiq Smmani/.
Axisqa trklrinin dilind sira saylarini ml gtirmk n - ini /birvariantli/ skilisindn istiIad
edilir:
Ikini kr glin usagi quyiya,sonradry atiyer /nagillardan/.
Axisqa trklrinin dilind -nci skilisi vzin -si skilisi sira saylarini ml gtirir.
Yeddisi/yeddinci/gnicinlr gliyerlr /nagillardan/.
Axisqa trklrinin dilind qdim abidlrimizd oldugu kimi, ilkinti sayindan da indi d istiIad olunur:
Ilkinti agi bostana gediyeriz |48, 03.VII.1992|.
Ilkinti-ikincidemkdir. Bu, sira sayinin vzin isldilir. Ilkinti sznn digr bir m"nasi gnn ikinci
yarisi, namaz vaxti v s.-dir|52,s.59|.
KDQda ekind sklind: Mr qocalar, ekind vqti muni mana evirsiz, yiym-dedi.
Azrbaycan dili sivlrind (Qazax, Gyay, Ski, Oguz) ilkindi sklind gnorta il axsam arasindaki
vaxt,gnbatanvaxtm
M.F.Axundovdahmin sira sayindan istiIad etmisdir: ... grk bu gn ilginti agi buraya yetissinlr |6,
IIc.,s.389|.
Axisqa trklrinin dilind qeyri-myyn saylar /birisi, kims, nelri/ substantivlsir:
Birisisinmd yanar, birisi d yanub ttr /Xasta Hasan/;
Kims bilmz bu dnyanin isini,
Nelri tkmis kn yasini (Simsk Srgn Kaxaretli)
Blsdrm saylari.
Blsdrm saylari syanin myyn hisslrinin sayini bildirir. Masir Azrbaycan dili n xarakterik
olmayan blsdrm saylarina hazirda bu halinin dilind rast glirik. Blsdrm saylari -ar,-r, -sar, -
sr skililri vasitsil dzldilir. Msln: birr, besr, onar, ottuzar v s. Nmunlr: ti ikisr kilodan
blsdux; yni bax nn, epin almay ikisr-ikisr drtiyer.
Blsdrm saylarina az da olsa "Kitabi-Dd Qorqud" dastanlarinin dilind tsadI edirik: Tpyn
gynk, ssyn birr at verdi.
A.M.Serbak qdim zbk dilind -/s ar -- /s/ar /birar, ik /k/isar, yrar, tortar, besar, altisar/ blsdrm
saylarini Iormalasdiran skililrin oldugunu gstrmisdir |185, s. 139|.
Blsdrm saylarina trk /ujer, dorder, ikiser, dokuzar, yarimsar/; basqird /unar, berr, altisar/; qaqauz
/dordar, besar, altisar, edisar, sekizar, onedisar/; qaraqalpaq /birer, ser ekiser/; qaraay-balkar/birer,
altmisar, altisar, djetiser, ser, gkser/; karaim /birer, gkiser, beser, toguzar, altisari/; tatar /altisar, yzr/
v s. dillrd d rast glirik.
Azrbaycan dilind is -ar,-r Iormali saya tsadI etmirik. Yalniz bir szd /birr/ bu hal zn gstrir
ki,odaancaqct-ct islnrk /birr-birr/ zrI kateqoriyasina daxil olur.
F.Zeynalovgstrir ki, Azrbaycan dilind azda olsa, -sar, -sr skilisi il ml gln blgl say
Iormasina rast glinir |74, s. 100|.
Axisqa trklrinin dilind b"zn besin i /birinci trI yiylik hal, ikincitrI mnsubiyyt skilili/
Iormasina da tsadI olunur.
Numerativszlr /"Pustie" imena/. Saydan sonra islnib onun semantikasini konkretlsdirn, sayla aid
oldugu sya, hrkt arasinda qrammatik laq yaradan numerativ szlr Axisqa trklrinin dilind d
oxrastglirik. Bu dild asagidaki numerativ szlr isldilir:
iIt:YeddiiItign qullanmamis /nagillardan/, Bir iIt gzl enmis yola /mani/ v s.
tp: Iki tp ringn oliyer /ltiIlrdn/.
litr: Gnd isldugumuz bir litr ayran
Onidabulsax,zanaruxbayram/trk/.
tg: Bir tg kmr gtrb veriyerlr /nagillardan/.
blk:Gvmzd oturdi bir blk ordi,
Kiminvartaqti ek bu drdi /Skin Bayraqdarova/.
qirix, iim: Bir qirix tmk, bir iim su vermzlr
Qorxem axarinda ac olur knl/UstaMrtz/.
Axisqa trklrinin dilind bir sira saylar substantivlsir. Bunun n -lar skilisindn istiIad olunur. Bu
dild qirx sayinin substantivlsmsin daha ox rast glinir. nki qirx sayi sakremental saylardandir:
Kim ki, qirxlar lindnbad idi, o hax asugi oliyer. Qirxlar vliyalardir, eyilrdndir, onlar
gzgrnmzdir. /Hax asugi Krm/.
Axisqa trklrinin dilind "yz" v "bin" saylari "basi" szn artirilaraq substantivlsir:
sgr gediyer baba yigitlr,
Yzbasi, binbasi vurrgdlr /trk/.
;76$5/$5
4.2.4.VZLIK
vzliklr d dilin leksik vahidlrindndir. vzlik digr nitq hisslrinin yerind islnir, m"naca onlari
vz edir v myyn Iunksiyalari yerinyetirir.
Axisqa trklrinin dilind sxs vzliklrinin Ionetik variantlari oxdur. Bu variantlarin b"zilri hmin
dilin sivlrin mxsus olsa da, b"zilri trk v Azrbaycan dillrind islnn vzliklr uygun glir.
Msln: ban-ben-bn -men-mn,san-sen-sn, o, u, .
Axisqa trklrinin dilind 3-c sxsin cmi iki variantda msahid olunur: I v. onnar, unnar; II v. onnux,
unnux.Sonuncuvariantbuhalinin dilini digr trk dillrindn ayirir. Msln: Onnugi grdzmi? Onnar
neragidiyerlar?
Aparilmis msahidlr gstrir ki, Azrbaycana kb glmis axisqalilarin, htta qonsu olanlarin
danisiginda birinin ban, birinin bn, birinin ben, birinin mn, birinin men, digrinin, onnar, unnar, onnux,
unnuxv s. isldilmsin rast glmk olur. Msln: Banim etmeyimi aldi. Banim yzm kendilarin
qalsabaxmadilar.
Azrbaycan dilind "mnim kimi", "snin kimi" qosmalarla islnn iIadlr bu dild "bn kimi", "sen
kimi"/qeyri-myyn yiylik halda/ Iormalarda istiIad olunur: Bel olsa, ben kimi, senkimi,onuntk
trknhppisi grcnn dosti oliyer /danisiq dilind/
Axisqa trklrinin dilind o v bu isar vzliklrinin istiraki il ml gln vzliklr qrupu mvcuddur.
Bunlari iki qrupa blmk olar: o qrupu isar vzliklri; bu qrupu isar vzliklri.
Oqrupuvzliklri: asto, hasto, aho, ora, ahora, astora. Hastoni bn ver; Ahoni vr v s.
Buqrupuvzliklri: abu, habu, bel, abela, bela, bura, abura, habura. tgi szlrimi esitmsiniz d
olur, ama habu szm esidin... habu isin davasi uzun ola bilr /danisiq dilind/.
Isar vzliklri hallanir.
A.asto, hasto, aho.
Y.astonun, hastonun, ahonun
Yn.astona, hastona, ahona
T.astoni, hastoni, ahoni
Yer.astonda, hastonda, ahonda
ix.astondan, hastondan, ahondan.
Masirtrkdilind oldugu kimi, Axisqa trklrinin dilind d qayidis vzliyi kendi vzliyidir. Bu
vzliy Azrbaycan dilinin Qazax v Ski dialektlrind d rast glmk olur. Akademik M.Sirliyev
gstrir ki, kendi vzliyi bu dialektlrd hallanmir |66, s. 191|. Bundan Irqli olaraq Axisqa trklrinin
dilind kendi vzliyi hm trkib daxilind, hm d mnsubiyyt skilisi qbul edrk hallanir. Msln:
Ukendi-kendinan is griyer? Sen kendi-kendan oxi. O kendi basina gedamaz. Men kendi qiimi
kesdimv s. Bu dild z vzliyid islnmkddir.
Hmin halinin dilind qayidis vzliklrinin zml chtlrindn biri odur ki, qayidis vzliyi sxs
vzliyi il vzln bilir. Msln: kendi-kendima,bn-bana,kendi-kendan.
Yolailurbxtimiz
Dnaxgeriyurdumuza
SIil, isliyaxbiz-biza
Xeyridqsin xalqimiza /SIil/.
Bulamt Qax rayonunun Ilisu sivsind rast glirik. Hmin sivd "z-zm" iIadsi mn-maga,
"zn-zn" iIadsi il "sn-saga" Iormasinda isldilir |66, s. 191|.
Axisqa trklrinin dilind sual vzliklri asagidakilardir: ne, na, yanki, hanki, hnki, niya, nera, ner,
nasil, ntvr, nqilix, qa, navaxt v s. Kvn ortasinda yigilib kimlri ner agirmislr. Nsil oldu ki,
pulatelilr birinci qaz yaxdilar? /danisiq dilindn/.
4.2.5. FE"L
Axisqa trklrinin dilind z znginliyi v spesiIik xsusiyytlri il Irqlnn nitq hisslrindn biri d
Ie"ldir."Fe"llr real hyatda bas vern v ya bas vermis, verck hrkt, vziyyt, proses, hadis
haqqinda myyn anlayis ks etdirn nitq hisssi oldugundan z mahiyyti e"tibaril dinamika ks
etdirir"|75,s.3|.
Axisqa trklrinin dilindki Ie"llr, hr seydn vvl, milli orijinalligini, ilkin m"nalarini indi d
qoruyub saxlamisdir. Msln, bismk Ie"li tarixn yetismk m"nasinda islnmisdir. Hmin m"na
Axisqa trklrinin dilind indi d saxlanmisdir:
Tutlar da bisdi, yiyamadim bn
Tz urbayi geyamadim bn /cabir Xalidov/.
Bismk Ie"linin m"nasi inkisaIin sonraki mrhllrind bir sira trk dillrind, o cmldn, masir
Azrbaycan dilind diIerensiasiya olunmus, lav m"nalar ksb etmisdir. Yemk bisdi, t bisdi kimi
cmllrdki bismk Ie"li il tut bisdi cmlsindki "bismk" Ie"li arasinda myyn m"na Irqlri
mvcuddur.MasirAzrbaycan dilind "tut bisdi" yox, "tut yetisdi" iIadsi isldilir.
Budild Ie"lin qdim sintetik Iormalari Azrbaycan dilinin indiki sviyysi il mqayisd
saxlanilmisdir. Hr iki dildn verilmis asagidaki cmllrd bu xsusiyyt zn gstrir: -Biziniya
sriyerlr? -yazux-yazuxdillndi |70, XI.1992|, Sibir srgn edirdilr /S.hmdov/. cmllrdn
grndy kimi, Axisqa trklrinin dilind Ie"lin sintetik Iormasi /sriyerlr/, masir Azrbaycan dilind
is analitik Iorma /srgn edirdilr/ isldilmisdir.
MasirAzrbaycandilinarxaikhesabediln Ie"llrin indi Axisqa trklrinin dilind islkliyi hmin
dilinqdim xsusiyytlri saxlamasi il baglidir. Msln, ulasmaq /atmaq m"nasinda/ Ie"li
M.P.VaqiIin,M.V.Vidadinindilind XIII srd islnmis, sonralar passivlsrk siradan ixmisdir. VIa
qil hr bivIadara ulasma hr biiqrara /Vidadi/ v s.
Axisqa trklrinin dilind: bni tez v ulasturun, liyerim, gnlrin bir gnnd axsam qaranlugunda bir
shr ulasiyer bir vilayt ulasiyerlr /"Sah Abbasinn usta" nagilindan/.
"Varmaq"qdim Ie"llrdn biridir. "atmaq", getmk m"nalarinda Axisqa trklrinin dilind
islkliyini mhaIiz etmisdir. Msln: Vara-vara vardim o qara dasa /Dadaloglu/;
Unutduniqin qoxusunmi sn
Varmasin Irqin gzllugun sn
/AsiqMhmmd SIili/;
Vara-varavardilaryz,
Trbiy verrdi glin, qiza
/Skin Bayraqdarova/.
Agnamax -annamaqm"nasinda:
Bile agnasilmaz dnya varindan,
Gmlnib oturma ahu-zarinn /Usta Mrtz/;
Dsrlmx- toplamaq, yigmaq m"nasinda: Kz yaxin meyvlri dsrlr /Asiq Mhmmd SIili/.
KDQda dsrmk sz yigmaq, dnlmk m
Eynim
Axisqa trklrinin dilind Ie"li dialektizmlr d daha ox morIoloji yolla ml glmisdir. Bel Ie"llrin
Iormalasmasinda la, -l skilisi Ialdir. Msln:
Yeklnib xub nvcivan olanda
Allah muradina oni yetrr gedr
/UstaMrtz/;
Mulanib bir dibd yumax kimi sn,
Hzz alamasin he gldn qocalux
/Asiq Mhmmd SIili/.
Axisqa trklrinin dilind el Ie"llr rast glirik ki, bunlar Azrbaycan dilindki Ie"llrl oxsarliq tskil
edir,lakinhmin szn trkibind Ionetik Irqlr grnr.
Qaxmax-qalxmaqm"nasinda: Ilk bahar olanda yaylaya qaxar /Asiq Mhmmd SIili/.
DiIerensiasiyamrkkb Ie"llrin qurulusunda da aydin msahid olunur. Msln, "yola salmaq"
mrkkb Ie"li Axisqa trklrinin dilind "yola vurmaq" Iormasinda z iIadsini tapmisdir:
Bizi yola vurmaga az qala btn kv yigilmisdi /G.Sahin/.
Budil mxsus Ie"li dialektlrimizdn biri d "qataxlamax" szdr. Qataxlamax-qovmaqm"nasinda:
Babasinin da hersi ixiyer, ogluna bir sill ekib qataxliyer /"Sah Abbasinn usta" nagilindan/; Qapiy
glni qataxlamazlar /ski sz/.
apmax-ksmk m"nasinda: Grdilr ki, bir yerd bir usta agac apiyer, yoniyer; Sordi Sah Abbas
ustayaki,sn agac apib yorulursunmi. /"Sah Abbasinn usta" nagilindan/.
almax-bimk m"nasinda: Yazda alan /bin/ qisda oynar /ski sz/.
Sasmax-azmaq, asmaq m"nalarinda: ...yoxsul dz ovada yoluni sasurur /ski sz/.
Yapmax-tikmk m"nasinda: Karib kusun yuvasini allah yapar/ski sz/.
Qonmax-oturmaq, sakin, dsmk, dsrg salmaq, dayanmaq m"nalarinda: Kdugun yurdun qdrini
qondugun yurdda bilrsn /ski sz/. Bu Ie"l "Kitabi Dd Qorqud"da da rast glirik: Gtirib qara otaga
qondurdular; Oguz yen yyamla glib yurduna qondu; Ol /qirx/ namrdlr dxi bir yerd qonmuslardi
/KDQ/.
Ttmx-tstlmk, yanmaq m"nalarinda:Kyn bacalari ttyrd /nagillardan/. Bu sz "tstlmk"
m"nasinda digr trk dillrind d isldilir. L.Budaqov trk-tatardillrind ttmk, ttmk -
tstlmk, papiros kmk Ie"llrinin oldugunu gstrib, asagidaki misallari vermisdir: Atsim
yanmadandtnmdtr(Odumyanmadantstmtstlyir) |94, T. 1, SPb, s. 385|. Trkmn v
qaraqalpaqdillrind tte, basqird dilind tt szlri d tstlmk demkdir |214, s. 666; 199, s. 665|.
M"lumdur ki, bu szdn "ttn" v "tst" m"nalarinda ttn sz d ml glmisdir. N.K.Dmitriyev
qeydedirki,ttnsztstm"nasinda daha sabitdir v btn trk dillrind isldilir, ttn /bitki/
m"nasinda is yalniz Azrbaycan, trk, trkmn dillrind msahid olunur |120, s. 62|. Arasdirmalar
gstrir ki, ttn sz dilimizd tst m"nasinda yoxdur, ttmk Ie"li is dialektoloji lgtlrd z
ksini tapa bilmyib |37, s. 80|.
Sarmax-salmaqm"nasinda. Fe"lin kk sa szdr. Sa qdim Ie"llrdn biridir. Tkhecalidir. Axisqa
trklrinin dilind sar /max/ sklind sabitlsmisdir:
Bn bir trkm, slhi dostlux ararim
Svdgmn boynuna qol sararim /c.Xalidoglu/.
Savulmax-kilmk m"nasinda: Grdndli, savul geri /ski sz/.
glmx-dayandirmaq m"nasinda: Bir glt masini, glt a qardas /c.Xalidoglu/.
Yangilmax-uduzmaqm"nasinda: Alan vurdi, satan yangildi /ski sz/.
Axisqa trklrinin dilind Ie"l yaradiciligi sahsind ziI inkisaI edn proseslrdn biri analitik suldur.
Busullahm mrkkb, hm d trkibi Ie"llr Iormalasir. Axisqalilarin dilinin ziI inkisaIi vaxtil
yaranmis sintetik Iormalarin analitik Iormalarla iIadsini lngitmis, nticd dyisknlik bas vermmisdir.
Bellikl,"dey bilmmk", "gey bilmmk" tipli Ie"llr bu dild "diyamamax", "geyamamax"
Iormalarinda z ksini tapmisdir. Y"ni, ilkin qurulus hl d saxlanmisdir:
Yrk szmi diyamadim /dey bilmdim/ bn
Tz urbayi geyamadim /gey bilmdim/ bn
/c.Xalidoglu/.
"Qoruyabilmk" Iormasi is "qoruyamaz" sintetik Ie"li il z iIadsini asagidaki cmld tapmisdir:
Farzin n demax oldugunu bilmiyn bir adam dinini, imanini qoruyamaz |70, XI.1992|.
Aramax-axtarmaq,bulamax-tapmaqm"nalarinda: Adamin birinin esegi itiyer,kvniariyer,bulamiyer
/ltiIlrdn/; ox aradim, bulamadim Indimi /Musiqi Iolkloru/.
Yaxmax-yandirmaq m"nasinda: Biri misIirluxda sicax orbayi yiyer, agzini yaxiyer /"Ir dagi"
nagilindan/.
Yaxismax-yarasmaq m"nasinda: Aglamax bn yaxisur/MusiqiIolkloru/.
Konusmax-danismaq m"nasinda: Biri diyer olan /oglan/ bir adam oleydi da, konusaydix /"Bacanaqlar"
ltiIsindn/.
Agirlamax-zizlmk m"nasinda: Ilim msaIirlri agirladi. Azrbaycan dilinin dialektlrind qalan bu
Ie"l "Kitabi-Dd Qorqud"dadatsadI edilir: gn tamam agirladi.
Durur/Turur/.Txminn XIII sr qdr Azrbaycan dbi dilind z ksini tapan durur Ie"li digr bir
Ie"l yanasaraq mrkkb Ie"l ml gtirmisdir. Sonradan bu Ie"l -dir, -dir,-dur,-dr Iormalarina
kemis v skililsmisdir. Maraqlidir ki, Axisqa trklrinin dilinin morIologiyasinda bu proses
getmmis, sadlsm bas vermmisdir. Masir el sairlrinin dilindn verilmis asagidaki Iakt
dediklrimiz sbut ola bilr.
Boranolsataldayaqa,
Puvarindan aldurur pa /c.Xalidoglu/.
Axisqa trklrinin dilind mstqil Ie"llrl dzln mrkkb Ie"llr d oxluq tskil edir. Bel Ie"llr
hmin dilin morIoloji qurulusunu znginlsdirn mnblrdndir:
Oncahsrt ekmis puvarlar biz,
Qocaliq gznin yasi qurumis /c.Xalidoglu/,
Qulaqvermz ata-anaszn /Usta Mrtz/.
"Qulaqvermz" mrkkb Ie"li masir Azrbaycan dilind "qulaq asmaz" Iormasinda z iIadsini tapir.
Seyr eker biriklri,
Siryaladur rklri /c.Xalidoglu/,
Perik dsdux quslar kimi yuvadan,
mrsrduxhsrtinan, qminan /G.Sahin/.
Grndykimi,budild d mrkkb Ie"lin ml glm prosesind kmki Ie"llrl yanasi, mstqil
Ie"llr, hminin idiomatik birlsmlr d Ial istirak edir.
Fe"lin sxs kateqoriyasi. Is v hrktin kim trIindn grndyn iIad edn sxs kateqoriyasi xbrin
mbtdaya olan mnasibtindn meydana ixir. Bu kateqoriya xsusi morIoloji gstricilrl ml glir.
Axisqa trklrinin dilind Ie"lin sxs skililri digr trk dillrindn b"zi Ionetik dyisikliklri il
Irqlnir.
I sxsin tki: m, -im
Yesil drlr qaeydi-m,Vtn,
Bagli qapilrin aeydi-m,Vtn
/Glhmd Sahin/,
Yetr yerimd saymis-im,
Qrib adindan doymis-im,
Adimi Yitgn qoymis-im/YitginQomoroli/,
...bugec kti rv grmis-im|70,XI.1992|.
I sxsin cmi: x, ux
Perik dsdu-x quslar kimi yuvadan,
mrsrd-xhsrtinan, qminan
/Glhmd Sahin/,
Nnm, ddm gezn yollar
Xos grsdu-x, xos grsdu-x
/cabir Xalioglu/,
Mesaya gediyer-ux|70,XI.1992|.
II sxsin tki: n, sin, -sin
Demis-sin, demis-sinszndzni,
Qalsin soxaxlarda ayiran bizi /G.Sahin/,
- Netay sanin svglli gzlrn, Vtni grcaxsin -deyirdilar|70,XI.1992|.;Xeyir-duaveranlarv
"gedibbizimkvigrrsn"-diyanlar,yarvaranlaroxidi/.
II sxsin cmi: z, iz
FondamayitkliI etdi-z
Axir muradiza yetdi-z,
Hr qapiya yz yol getdi-z
Ayagiz xeyirli olsun /Yitgin Qomoroli/,
Yigidkimimrd durmis-iz
Gks nisan yapdurmis-iz,
Qurdrmzli boyax vurmis-iz
Boyagiz xeyirli olsun /Yitgin Qomoroli/
III sxsin tki: 0 siIir morIemd:
Saux-sazax adami qilic kimi kesiyerdi |70, XI.1992|, Ilk qar qisin agir kecagindan xbr veriyerdi |70,
XI.1992|.
III sxsin cmi: lr
-Sizidmi mesaya gtriyer-lr? ocuqlar da onlara qosulub dad-Iryad qopariyerdi-lr |70, XI.1992|.
Axisqatrklrinin dilind idi yarimiq Ie"li genis daird islnir. Idi yarimiq Ie"li ad v Ie"llr
qosularaq zngin semantik alarlar yaradir.
Adlara qosulan idi yarimiq Ie"li: Gz islduxca hr trI bam-bayazidi|70,XI.1992|;li silah
tutanlarin hpisidavadaidi|70,XI.1992|,vd qalanlar qocalar, lillr, l-ocuxlaridi|70,XI.1992|.
Digr trk dillrind reduksiya olunmus Iormalara bu dild tsadI olunmur. Msln, "deyildi" Iormasi
budild "dgl idi" Iormasinda msahid edilir: Aglasanlartkc cmt dgl idi |70, XI.1992|.
Axisqa trklrinin dilind idi yarimiq Ie"li adlara qosulduqda bitisik d yazilir. Msln: he bisd
dzmyoxiydi.Hr sey kvrydi |70, XI.1992|; Tkc sgrlr dasrkliydi, veriln tapsuruga gr onlar
bel d olmaliydilr |70, XI.1992|.
Fe"llr qosulan idi yarimiq Ie"linin ixtisar Iormasi bu dild islkdir.
Gen tzlndi esgi drdlrim
Bayramdaqol-qanadaeydim,Vtn!
Snin gl nIsin duymax n bn
Qus olub havanda ueydim, Vtn /G.Sahin/.
Yesil drlrd qaeydim, Vtn
Savux puvarlardan isaydim, Vtn
Hsnn trkilar qoseydim, Vtn,
Onsuz,birc kr greydim, Vtn! /G.Sahin/.
Grndykimi,buIormalar,sasn, kemis zaman anlayisini iIad edir.
Fe"lin skillri. Hrktin obyektiv varliga olanmnasibti Axisqa trklrinin dilind d Ie"lin skil
kateqoriyasini da ml gtirmisdir. Dil Iaktlari gstrir ki, bu dild Ielin mr, xbr, vacib, arzu, srt
skillri mvcuddur. Lakin asi, -si skilili lazim sklin, hminin sual, davam v bacariq skillrin bu
dild tsadI etmk olmur.
mr skli. Axisqa trklrinin dilind d Ie"lin mr Iormasinin xsusi morIoloji gstricisi yoxdur.
mr sklinin I sxs tki digr trk dillrindn Irqli olaraq -em skilisinin lavsi il meydana glir:
Birglt masini, glt, a qardas
Bir skil ekem /c.Xalidov/.
Axisqa trklrinin dilind mr sklinin I sxsinin tki qdim -yim, -ayim skilisi il d Iormalasir. Bu
Iorma Axisqa trklrinin dilind genis yayilmisdir:
Oyanda,oyandauIaqdayavrum
Bn edyim Iirgani /c.Xalidov/,
cabirim,gtiryim tab,
Gzllg yoxdur hesab /c.Xalidov/
Yazili abidlrin dilini nzrdn keirdiyimiz zaman bu Iormalarin, baslica olaraq, dilimizin tskkl
dvrnd, elc d XI-XIIsrlrd v qismn d XIX srin yazilarinda islndiyi m"lum olur: Mana
rxst ver ta varayim v mni satanlara vida edyim /Shdnam/; Aparim satayim ovhr Iirus /Fdai/.
mr sklinin I sxs cmi Axisqa trklrinin dilind birvariantli -ax skilisi il Iormalasir. Ms.: gedax,
seyredax,saax/semk m"nasinda/ v s.
Hayden gedax ixax taglar basina
Biz seyr edax qayasina, tasina /c.Xalidov/,
Ilimi basi saax /danisiqdan/.
Masirtrkdilind -ax skilisinin Iunksiyasini -alim,-elim skilisi yerin yetirir: Kalalim, alalim,
soralim.
Axisqatrklrinin dilind Ie"lin mr sklinin sonuna artirilan sxs skililrindn biri d -lim, -alim
gstricisidir. Masir trk dillri n arxaiklsmis v istiIaddn qalmis bu skili indi d bu dild
Ialiyytini davam etdirir:
Gl bizim baxaya edlimseyran,
Blbl asiq olmus bir gl heyran
/PirSultanAbdal/,
Gl ilim, qana-qana,
SiIadur mvlud srbti,
Zikredlim dn-dn,
SiIadur mvlud srbti.
sk atasina yanalim,
Smi-prvan dnlim,
M"minlr iin qanalim
SiIadir mvlud srbti
Nerd kaldioZedibandrsi?
Esidilmz sularin srsrsi.
Yesil, gzl Azqurumun messi,
Gl dnlim o yerlr, arkadas!..
/Mdirintrklrindn/.
-lim, -alim sxs skilisi, sasn, is v ya hrktin iki v daha ox sxs trIindn birlikd grldyn
bildirir.XXsrin vvllrin kimi yazili dild islnn -lim, -alim sxs skilisi ardicil bir inkisaI xtti
keirmmisdir. Materiallar bu skililrin btn dvrlrd bir sviyyd islndiyini gstrmir. Masir
canli danisiq dili d bunun mumxalq dilin drinnIuzetmdiyini gstrir. Xalq dbiyyati
materiallarinin dilindn m"lum olur ki, sl Azrbaycan dilin aid olan bu xsusiyyt bu sxs skilisini
siradan ixarmisdir |55, s. 140|.
mr sklinin II sxs tkinin he bir morIoloji gstricisi yoxdur. Bu lamt Axisqa trklrinin dili n
d sciyyvidir. mr alarlari bu sxsd daha kskin iIad olunur. Ms.: qax /qalx/, al /bi/, qataxla,
gl, tayarla, yax v s.
Isi sv. Insan ol, sn yzi ag ol /c.Xalidov/,
Kaslarini tayarla, gzl grnmax n /SIili/.
mr sklinin II sxs cmi Azrbaycan dilind oldugu kimi -in, -in,-un,-n skilisi il ml glir:
Eyinsanlareylklr alisin,
Umidinn hr bir is alisin /c.Xalidov/,
Ayilin, ey trklr Vtn ldn gediyer |70, XI.1992|.
mr sklinin III sxs tki -sin, -sin,-sun,-sn,cmi is -lar,-lr /-nar,-nr/ skililrinin lavsi il
yaranir. Ms.: sorsun, bulsun, tayansin, qullansinlar, dzsnnr v s.
Zurnaibasi tayansin, qaval alinsin /ski sz/,
SuIralara arpa unnunnan bismis as dzsinnr /"SahAbbasinn Usta" nagilindan/.
Xbr skli zamanda - indiki, kemis v glck zamanlarda hat olunur.
Indiki zaman Axisqa trklrinin dilind -iyer /birvariantda/ skilisi il dzlir:
Pncrdn baxiyer,
Almis mndil toxiyer,
Kiz, snin gzllgn
Bundabni yaxiyer /mani/
Indiki zaman skilili Ie"llr sxs skililri d artirilir. Y"ni, Ie"lin indiki zamani hr sxsin tk v
cmind isln bilir. Msln:
Dogma Vtn topraginda on gnlk msaIir olmagin dogrusi babam n n qdr tin v dzlmz
olduguni onun hycanli ssindn hiss ediyerdim |70, XI.1992|; sgrlr is bagira-bagira mr
ediyerdilr |70, XI.1992|; Sizi bu orqanlar drIind birlsmy agiriyerux |44, IV-V.1992|.
Axisqa trklrinin dilind indiki zamanin -ur skilisi il iIad edilmsi Iaktina da rast glmk olur: Bu
el bir cnntdur ki, hr qaris torpagini ch-ch vurur, daglarinin n uca zirvlrind qartallar mskn
salur /G.Sahin/.
-Ur skilisi Axisqa trklrinin dilind -ar/qeyri-qti glck zaman/ skilisinin Iunksiyasini da yerin
yetirir.Msln:
cabirheyran-heyrandurur/durar/
Ilhamina bzk vurur /vurar/ /c.Xalidov/;
Bygnsznitutmiyanuluya-uluyaqalur/qalar/ski sz/; Dmr nmdn, insan qmdn rr
/ryr/ski sz/; Vaxtini yitrn bxtini yitirr/itirr/ ski sz/; Kisi olan sznd durur /durar/ ski
sz/v s.
Axisqa trklrinin dilind I sxsin cmind indiki zaman skilili Ie"llr -ux skilisi lav olunur:
Niyyatizi biliyerux,
Siz ugur diliyerux,
Xos soraxlar aliyerux /Yitkin Qomoroli/.
Kemis zaman. Axisqa trklrinin dili n hm shudi /di/, hm d nqli /mis/ kemis zaman skililri
xarakterikdir. Bu skililr axisqalilarin dilind yalniz birvariantda isldildiyi n digr trk dillrindn
Irqlnir. Msln: Xalqimiz lmdi, isldi, yapdi, kdi, tikdi mksevr bir xalq kimi yasadi |44, IV-
V.1992|.
Shudi kemis zamanda islnn Ie"llr d sxs skililrini qbul edir. Msln:
Xalqin tlhin baxdiz,
Axiri ayagi qaxdiz,
Qarsimizda irax yaxdiz /Yitkin Qomoroli/
Maraqlidir ki, masirAzrbaycan dilind II sxsin cmind islnn -niz, -niz,-nuz,-nz skililrinin
vziIsini bu halinin dilind yalniz -Z skilisi yerin yetirir.
Nqli kemis zaman skilili Ie"llrd is sxs skilisi II sxsin cmind iz -gstricisidir:
Yigidkimimrd durmisiz
Gsk nisan yapdurmisiz,
Qurdrmzli boyax vurmisiz /Yitkin Qomoroli/
I sxsin tkind nqli kemis zaman Iormalarina - im skilisi artirilir. Azrbaycan dilind bu skilini -
am,-m qrammatik gstrici vz edir. Mqayis et:
Yetryerimd saymisim,
Qrib adindan doymisim,
Adimi Yitkn qoymisim /Yitkin Qomoroli/.
I sxsin cmind nqli kemis zaman Iormalarina -ux skilisi artirilir. Bu sxs skilisi d birvariantlidir:
Allah deyib oturmisux
Yrkd qm bitrmisux,
HayiI, ox sey yitrmisux /I.Sahzad ogli/.
Trkdillrind nqli kemis zaman tarixn -ib skilisi il d iIad olunmusdur. Lakin Axisqa trklrinin
dilind bu skilinin Iunksiyasini -ar skilisi yerin yetirmisdir: Sora sgd ixar da /ixib/ gizlnrsn
/"Sah Abbasinn Usta" nagilindan/.
Glck zaman. Axisqa trklrinin dilind glck zaman struktur -semantikchtdn iki Iormada
tzahr edir: qti glck v qeyri-qti glck. Qti glck zaman acax, -cag skilisi il iIad olunur:
Qaynar qazan tasacax
Yolgdkdn asacax /mani/;
cmht vaqonlari grb dhst gldilr, "Belmi vaqonlarda gtrcaglar"! |70, XI.1992|.
Qti glck zaman skilili Ie"llr d sxs skililrini qbul edir. Basqa trk dillrindn Irqli olaraq,
Axisqa trklrinin dilind II sxsin cmind -ux skilisi qbul edn Ie"llrd -acax skilisinin
sonundaki "x" ssi "v" ssin keir. Msln, Xalqimizin birlugi v zim-davasi sayasinda Vtnimizi
alacavux|143,IV-V.1992|.
Fe"linqeyri-qti glck zamani Axisqa trklrinin dilind ikiIormada-ar,-r; -ir, -ir,-ur,-r
Iormalarinda intisar tapir. Msln:
Qarsida iraq yanar,
Baxduxcairaxyanar/mani/;
Bnim stmi aar, l-ayagimi yaxar /"Sah Abbasinn usta" nagilindan/; Bygn szni tutmiyan uluya-
uluyaqalur/ski sz/; Dmrnmdn, insan qmdn rr /ski sz/ v s.
H.Mirzzad tarixn hm -ar,hm d -ir skililri arasinda olan yaxinliqdan bhs edrkn gstrir ki,
burada zaman anlayisi qismn genisdir. Mhz buna gr d mzare zamanin morIoloji lamti olan -y,-
r, -ar skilisi il indiki zamanin morIoloji lamti olan -y-ir,-ir,-r,-ur skililri arasinda myyn
qdr yaxinliq vardir. Bu yaxinliq zn hm skli chtdn, hm d mzmun chtdn aydin surtd
gstrir. Yazili abidlrin dili zrind apardigimiz msahidlrdn m"lum olur ki, bu yaxin kemis
qdr Iormal chtdn indiki zaman skililri il iIad ediln Ie"llr, mzmun e"tibari il glck mzare
zamani bildirmislr. Msln: Sirri-ilahibiln sol xtt xali bilr hala xbir olmiyan qanda bu halibilr
/Nsimi/; N hli bilad olmaqla sahibi qbul olur, n biyabanlarda durmaqla dana qabili-vhst olur
/Fzuli/|55,s.156|.
-ar skilili Ie"lin qeyri-qti glck zamani digr trk dillrindn Irqli sxs skililri qbul edir.
Msln, II sxsin tkind bu dil n sin skilisi mqbuldur.
Puvar, zarxos axarsin,
Mor-mnms qoxarsin,
Bxtlli puvar sana
Yaryzn baxarsin /mani/.
Axisqa trklrinin dilind mzare zamanin qdim Iormasi olan -mz, -maz skilisi d islkdir. Bu skili
inkarliq bildirir.Msln: Biz gc glmz boran, qar, savux /G.Sahin/; Bazisi arar-bulamaz, bazisi
bulur-yiyamaz/ski sz/; Asil azmaz, bal kokmaz /ski sz/ v s.
MasirAzrbaycan dilind bu Iorma analitik Iormada /gl bilmz, yey bilmz/ isldilir.
Bu skiliil yanasi mzare zamanin inkari n -man,-mn skilisindn d bu halinin dilind istiIad
olunur:
corabin naxislari
ixamam yoxuslari /c.Xalidov/.
Mniy xosum glr,
Aglatman, yasim glr /mani/.
Azrbaycan dilinin materiallarindan aydin olur ki, -man,-mn skilisi XIII sr qdr dilimizd
islkliyini saxlamis, sonra Ialiyytini dayandirmisdir. Klassiklrin dilindn verilmis asagidaki nmunlr
d Iikrimizi tsdiqlyir: Nqsi-tavusistmn ondan cmalin yekdurur /Xtai/; Yar brusin bnztmn
sni ey mahi-nov/Fzuli/.
Buqdim xsusiyyt Axisqa trklrinin dilind qalmaqla yanasi, hmin skilinin -mm, -mam Iormalari
da islkliyini qoruyub saxlamisdir. Msln: Getdim Kexvana, kmm talasi, Sngret halvasi, tmgi-
asi /M.SIili/.
-mm, -mam Iormali mzare zaman skililrin XII-XIIIyzilliklrin Azrbaycan asiq poeziyasinda
darastglirik: Sinn bnzr Savalanin qarina, Dgismm dnyanin kll-varina /Asiq Abdullah/; Hicran
xstsiym yemm skri, Qoynundaki nara qiyalim pri /Asiq Abbas/.
Arzu skli. Axisqa trklrinin dilind arzu sklinin Iormalasmasinda -a,-e skilisi mhm yer tutur.
Arzu sklini meydana ixaran -a,-, -e skililri vvllr bacariq, mmknlk anlayislari da yarada
bilmisdir |62, s. 98|. Bu anlayislar b"zi trkdillrind analitik, b"zilrind is sintetik yolla ml glir.
Axisqa trklrinin dilind bu anlayislarin Iormalasmasinda sintetik yol sas yer tutur. Analitizm sonraki
dvrn, inkisaIin nticsi ola bilr. Bel ki, aa bilmdim, dasa bilmdim, yasayabilmdim, cosa
bilmdim, ua bilmdim kimi analitik Ie"l Iormalari bu dild aamadim, dasamadim, yasamadim,
cosamadim skillrind tqdim olunur. Bu anlayislarda bacariqla yanasi, arzu sklinin mmknly iIad
olunmusdur. Asagidaki se"r paralarinda verilmis nmunlr bu baximdan maraq dogurmaya bilmz:
Flk bizi sihirlamis, baglamis,
Bu sihiri aamadim, Vtnim /G.Sahin/;
O topragi qaris-qaris yaliyan,
aylar kimi dasamadim Vtnim /G.Sahin;
Bitmdi Ilgin ayrilux qmi,
Qucaginda yasamadim, Vtnim
Naesqinan puvarlardan su idim,
Na ilhamsiz cosamadim, Vtnim /c.Xalidov/;
Tutlar da bisdi, yiyamadim bn
Tz urbayi geyamadim bn
Yillr uzuni sevmisim sni
Yrk szmi diyamadim bn /c.Xalidov/.
Vacib skli. ksr trk dillrind msahid edilmyn Ie"lin vacib skli Axisqa trklrinin dilind genis
yayilmisdir. Oguz qrupu dillrind oldugu kimi, bu halinin dilind d vacib skli -mali, -mli Iormasinda
msahid edilir. Msln: Buni biz trklr bilmliyux. ldn hr sey ixsa da, yrkdn umut
ixmamalidur.Vtnimizin hrmtin alismaliyux ki, Mesxeti adlanan vtnimiz dn bilax. Ancaq
vtn dogri alismaliyux. KonIransin isind 100 nIrdn ox misIir istirak etmliydi |44, IV-V.1992|.
Srt skli. Is v hrktin icra edilmsini myyn srtl baglayan bu skil Axisqa trklrinin dilind -sa,
-se skilisi il yaranir: isem, alsam, ayitsa, eksex v s.
Fe"lin srt skli Axisqa trklrinin dilind srt alari il yanasi,arzu v istk m"nalarini da iIad ed
bilir.Msln:
Yzyilluxmr mr demazdim
Savux puvarlardan isaydim, Vtn! /G.Sahin/.
Fe"lin srt skli Axisqa trklrinin dilind I sxsin tkind -m, II sxsin tkind -n, I sxsin cmind -k,x,
II sxsin cmind -niz, -niz sxs skililrini qbul edir. III sxsin tk v cmi oguz qruputrkdillrind
oldugu kimidir.
;76$5/$5
4.2.6.FE"LINTSRIFLNMYN
FORMALARI.
Axisqa trklrinin dilind d Ie"lin tsriIlnmyn Iormasi vardir: msdr, Ie"li siIt v Ie"li baglama.
Msdr. Fe"lin adini bildirmy xidmt edn msdr Axisqa trklrinin dilind bir variantli -max skilisi
il Iormalasir. Ms.: Hm d biz yengmax zrydux. Bu n demax idi. Aglamaxdan kndini gcinn
saxladi|70,XI.1992|.Yorulmaxbilmadangeca-gndzi,hsnn trkilr qoseydim, Vtn /G.Sahin/, Bu
isd yorulmax, yilmax, Deyin, biz yaxisurmi? /Yitkin Qomoroli/.
Axisqa trklrinin dilind msdrlr hallananda ynlk halda x ssi y ssin, t"sirlik halda is g ssin
keir.Ms.:... iztirab v zab izlrini bizdn gizltmaya alisan babamin hr klmsind Vtn sevgisi,
Vtn hsrti duyiyerdim. Odur ki, dd-babayurdumizikendigzlriminan grmagi qrara aldim |70,
XI.1992|.
Fe"lisiIt. Axisqa trklrinin dilind Ie"li siItlrin xsusi morIoloji gstricilri mvcuddur. Bu
morIolojilamtlr, sasn, oguz qrupu trk dillrindki skililrl uygun glir. Hmin skililr
asagidakilardir:
1. Indiki zaman Ie"li siIt skilisi -an,-n:
Vtnd dogulan ocux,
Qundaxdaydi biz srldk /I.Sahzad ogli/;
Eydrd grliyan ay
Yay,ss-sdan ellr yay /c.Xalidov/,
Atilan ox geri dnmz /ski sz/,
Sn, ey gzl arzu, gns,
Dag kskn kn duman /c.Xalidov/,
Vaxtsiz tn xorozin basini ksrlr
/ski sz/,
Zhmtinn yeyiln aci sogan,
minntinn yeyiln baldan tatlidur /ski sz/.
2. Kemis zaman Ie"li siIt skililri:
-mis: Bismis as qazanda qalmaz /ski sz/, Bismis asa su qatma /ski sz/, Qurumus agacin klgsi olmaz
/ski sz/ v s.
-digi, -dugi skilili Ie"li siItlr:
Verdugun bir yumurta, ldrdn drt-drt /ski sz/, Ip qirildugi yerdn baglanur /ski sz/, Kdugun
yurdunqdrini qondugun yurdda bilrsn /ski sz/, Geydugi ipk, yedugi kpk /ski sz/ v s.
Digi, -dugi Ie"li siIt skilisi Azrbaycan dilinin btn dvrlrind d genis miqyasda islnmisdir. Ms.:
NsimisoIidgisrdi gmindn geydigi sali /Nsimi/, Qazdigi quyuya dsrdi cl /RF/.
3.Glck zaman Ie"li siIt skilisi -acax,-cax:
Klgsind yatacax agaci budama /ski sz/, plcax yzi tIrlcax etm /ski sz/, Inanilacax seylr
qisaca v topdaninanmaxdur|44,IV-V.1992|.
Axisqa trklrinin dilind indiki zaman anlayisi il yanasi, kemis zaman mzmununu iIad edn agan, -
egen,-yn Ie"li siIt skilisin d rast glirik. Bu skili m"lum v mchul Ie"llrin sonuna artirilaraq
Ie"lisiItml gtirir; sxsin v ya syanin lamtini, keyIiyytini v b. xsusiyytini bildirir. Ms.:
Yatagan arslandan gezegen tilki eydr /ski sz/, Gezagan glinn, glyn qizdan arsi-bazardalotieydir
/ski sz/ v s.
Fe"li baglama. Axisqa trklrinin dilind Ie"li baglamalar Ie"llr xsusi morIoloji gstricilrin
artirilmasi il Iormalasir. ksr trk dillrind -ib Ie"li baglama skilisin bu dild tsadI olunmur. Bu
skilinin Iunksiyasini r d, r d v d skililri yerin yetirir.
Axisqa trklrinin dili -ibn, -ubn, -bn Ie"li baglama skilisinin masir dvrd isltdiyin gr xsusi
maraq dogurur. Bu qdim Ie"li baglama skilisi Azrbaycan dilind XIX srin vvllrin kimi genis
miqyasda islnmisdir. Btn dbi nvlrd yazilmis srlrin dilind bu skili zn gstrir. Bu is
onunhmin dvrlrin dbi dilind normal oldugunu sbut edir |55, s. 171|.
Axisqa trklrinin dili bu skilini qoruyub saxladigi n qdim xsusiyytlrin sadiq qalmisdir:
ztmgin, suyun blbn verdi
Dnizlr keibn ox aylar asdi /Msddin/,
oxdanbuyerlr divan tutmislr,
Milltimi qul dyibn satmislr
/Simsk Srgn Kaxaretli/,
Qirx bes yasinda yoruluban murd olur
Bird tqavt olub qocalur knl /Usta Mrtz/,
Buszmdn gr hissa almasan,
sna olub sylyibn glmsn /Usta Mrtz/.
;76$5/$5
4.2.7.ZRF.
Axisqa trklrinin dilind is, hrktin icra trzini, zamanini, yerini, miqdarini v s. bildirn zrIlr d
genis skild isldilir. Msln: ey, urusa, apux /tez/, er, yarin, dn, bildir. kisin, qzn, asimdi, sora,
birz, assagi, yoxari, simdi, ebirign, vld, tey v s.
Dag assagi xizklrd enardux /G.Sahin/. gr assaxdakilr szmz baxmasa, yoxarilrck gedagin
/I.SIil/; Blk bundan sora ey yasadu. (danisiqdan).
Budilindzltm zrIlri -ca,-c /yengica, usulca, dzc, azca v s./, -inan /axsaminan, gcinan v s./, -
cana,-cn /yaxsicana, tmizcn, eygamaca v s./, -luginan /eyluginan, ktlginan v s./, -lari /oyilari,
bildirlari v s./, -dan/birdan,oxdanv s./morIoloji gstricilr vasitsi il ml glir. Msln:
Axsaminan kv yetisdux. Gnnrinn onlarin kapusunda tursax da... bizi Vtn buraxmazlar. Bildirlari
Salyandankmrgtiriyerdim... /danisiq dilindn/.
Mrkkb zrIlrin d islk dairsi genisdir. n ox islnnlr bunlardir: yegin-yegin,qoz-qoz,ilri-geri,
-,sabaxerikn, tgn, olindi, ebirign, deyzanda, yanda, biyani, oyani, axsamagi, ylvaxti,
yzbyz, yz-yz v s.
Dizin-dizin ixdim Yolburusa bn
Seyretdimgzinn kvlri bir-bir /Asiq SIili/
Grndy kimi, Axisqa trklrinin dilind mrkkb zrIlr eyni szn tkrari, mxtliI szlrin
qovusmasi, yanasmasi v p, -b, -ba nsrnn istiraki il Iormalasmisdir.
4.2.8. KM.d,1,74+,66/5,
Szl morIemin hdudunda dayanan, m
Hr bir dild kmki nitq hisslri mstqil leksik m
Axisqa trklrinin dilind kmki nitq hisslrinin qosma, baglayici, dat v modal szlr kimi qeyri-
mstqil sz qruplari Irqlndirilir. Qeyd edk ki,butoplumunqdim mnblri olmadigindan biz
arxaiklsmis qeyri-mstqil szlr ox az tsadI etdik. Arasdirdigimiz qosma, baglayici, dat v modal
szlrin ksriyyti masir Azrbaycan dbi dilind v onun dialektlrind islnn szlrdir. Lakin bu
szlr Ionetik chtdn Irqliliklr malikdir.
Qosma. Axisqa trklrinin dilind asagidaki mzmunda qosmalar islnir:
1.Zamanbildirnlr:
Sora /sonra/. Axisqalilarin dilind daha ox sora sklind islnir. H.Mirzzadnin nqteyi-nzrinc,
sonra qosmasi ikitrkib hissdn /son-ra/ml glmis qeyri-sabit qosmalardandir, nki hm zaman
zrIi, hm d qosma kimi islnir |55, s. 196|.
Qosma kimi islnnlr. Bir mddtdn sora Sultan istibdadina qarsi gizli alisan chillr qosuliyer |48,
03.VII.1992|, Axiskayageridnndn sora shv etdugun andayib yaziyerdi /Yen orada/ v s.
ZamanzrIi kimi: Sora elilrimiz Dvlt Surasinin rhbrlrindn olan Tenqiz Ketavaniynn qeyri-rsmi
shbt etmislr |48, VII.1992|.
Sonra sklind d bu sz mtbuat dilind rastglirik: Sonra is dsduguz vziyytizi, yasaduguz sraiti
arasdurun. Islms d yigdugi paralari bundan sonra qari-qocanin pensiyasi olmax srtil 20-30yilyetr
|70,VIII.1992|.
Biz axisqalilarin dilind n ox msahid ediln sora szn adi danisiqdilinint
2. Istiqamt v mkan mnasibtlri bildirnlr:
can, sari, dogr v s.
Burayacan dedugumuz sizdn asili olanlara aid idi /I.SIil/, Son gnlr Grcstanda oxsayli
problemlrin Ionunda az qala unudulmaga sari gedn mesxet trklri mslsi traIinda sz-shbt, Iikir
mbadilsi yenidn baslamisdir |48, VII.1992|, Ormana dogri qari gediyer /danisiq dilind/ v s.
3.Ziddiyt v qarsiliq mnasibtlri ks etdirn qosmalar:
qarsi //karsu// qarsi.
Nmunlr: Biz indi sizin niyetize karsu deyilik /I.SIil/, QaIqazda milli mnasibtlri kskinlsmsi, aga
v beklrin xalqa qarsi tretduxlari Iitnlri aux-aydin v skillrinn onlari maxsaraya qoymax lzumu
meydanagliyer |48, VII.1992|.
Qarsi qosmasi trk dillrind qosuldugu szl birlikd bir ox m
1.Subyektinbirobyekt zidd olan hrktini v rItarini bildirir.
2.Hr hansi obyektin xeyrin olan hrkti, rItari v s. bildirir.
Buhaldabirincibndd gstriln m
Karsu qosmasinin grmk, baxmaq mzmunu bildirn kara szundn ml gldiyi trkolojidbiyyatda
qeydolunur.Azrbaycan dilind qarsi, qarsu kimi sabitlsn bu qosma kara sklind axisqalilarin dilind
islnmkddir. Lakin H.Mirzzadnin bu sz kara sklind he yerd tsadI edilmmisdir Iikri qeyri-
dqiq mlahizdir |55, s.206|.
3.Bnztm bildirnlr: kimi. Yalniz bnztm mzmununu iIad edn kimi qosmasina bu halinin
dilind rast gldik. Msln: hm d nin bn d bir trk ogli kimi Vtndn tri sizliyerim |70,
VIII.1992|,Bnim kimi bu dnyaya ykmisin, he kndindn bu sorgiyi sordunmi? /I.Idrisov/.
Kimi /qibi/ qosmasi Azrbaycan klassiklrinin dilind oldugu kimi, masir dbi dild d genis daird
isldilmkddir. Msln:
Gldn iraq gl kibi mhnt-xariindym /Nsimi/, Yen VaqiI kimi, lbtt, yz oglanadgr
/Vidadi/, Su buz kimi soyuqdur /danisiq dilind/ v s.
4.Sbb bildirnlr: n. n qosmasi z mnsyi e
Bu qosmanin trkibi haqqinda trkologiyada birinci dI O.N.Betlinq Iikir sylmis v onun i szndn
ml gldiyini gstrmisdir. Bir ne il sonra M.Kasteri v sonra is K.Q.Zaleman hmin qosmanin uc-
dantrtdiyi Iikrini irli srmslr. O.Brokelman v K.Qrenbek bu mlahizlri tnqid etmislrs d,
zlrinin yeni Iikirlrini bildirmmislr.
S.Denibumsly ehtiyatla yanasaraq hmin qosmanin qdim Osmanli mtnlrind uc-la bagli
oldugunu sylmisdir. B.Atalay bunu Anadolu dialektlrind sbb yerin uc islndiyini qeyd edir.
S.Deninin Trk dilinin qrammatikasinin trcmisi A.U.Elove sr zndn lav etdiyi qeydlrind
bununvz, qarsiliq, m
A.N.KononovunIikrinc, n qosmasi uc sz il laqdardir |134, s. 317|.
Bumlahizlrdn sonra n qosmasinin axisqalilarin mtnlrind islnmis nmunlrin diqqt
yetirk: Ilim bostani qorudugu n geclr ev gedmiyerdi; Glin, cmht, azbise olsa da, hr birimiz
Vtn n alisax |70, VIII.1992|.
Birincicmld n qosmasi sbb, ikinci cmld is mqsd mzmununu iIad etmisdir. H.K.Quliyev
masirAzrbaycan dilind qosmalarin hallarla islnmsi mslsindn danisarkn, n qosmasinin
qosuldugu szl birlikd mqsd v sbb m
Gr qosmasi da istinad m
Bilig, savada, haxilliluga v gzl sylmy gr duva etmyn nsiht budur; Esitduguma gr
yanina xastalar ox oliyer |70, VIII.1992|.
Bu qosma sbb m
Istinad m
lmdn basxa hr sey ar var. Mesxet-cavaxet daglarinnan basga yalandur /I.SIil/, hm d oninn
bn d bir trk ogli kimi Vtndn tri sizliyermis |70, VIII.1992|.
Bu qosmalar, grndy kimi, zndn vvl gln szn ismin ixisliq halinda olmasinitlb etmisdir.
Bulamt Azrbaycan dilinin d btn dvrlrind msahid olunmusdur. tri qosmasi hm mqsd,
hm d sbb m
Birglik bildirnlr: nan, -nn, il, -la,-l.
Msln: zgsinin liynn tikan yolma /K.Sahin/, Topal esskinn karvana qosulma/ski sz/, Glini
davul-zurnayla ixarir /Ilim Sahzadayev/.
-nan,-nn qosmasi intensivdir, bu halinin dilind daha ox inn islnir. Bunu adi danisiq dilinin t
Ilimnn Tasdan arkadasdilar /birglik/, Ktnnn topragi sumleyirlr /alt v vasit/, Yolnan assagi
endilr /hrktin myyn mkan boyunca icra olunmasi/, Yrknn daglara baxin /is v hrktin trzi/
v s.
can qosmasi da axisqalilarin dilind mkan v zaman hddini iIad edir. Msln: Burayacan dedugumuz
sizdn asili olanlara aid idi |70,IV.1992|.
Baglayici. Baglayicilar -szlri, sz birlsmlrini, mxtliI sintaktik konstruksiyalari v onlarin
komponentlrini baglamaga xidmt edir. cml zvlri v cmllr arasinda yaratdiqlari mnasibtlr
gr baglayicilar iki crdr: a) tabesiz baglayicilar; b) tabeli baglayicilar.
Axisqa trklrinin dilind tabesiz baglayicilarin bir ox semantik qruplari islkdir:
Birlsdirm - bitisdirm baglayicilari: v, il /la, -l/.
Axisqa drsi Mesxet, Arsiyan, Trialet v Eruset daglariynn dvrlnmisdr|70,IV.1992|.Buradav
baglayicisi hmcins mbtdalari bir-birin baglamaga xidmt gstrmisdir.
Sabircanla Ilim arkadasdirlar -Sabircanv Ilim arkadasdirlar.
Istirak bildirn baglayicilar: hm, hp, hm d, ham. Bu vilayt ham da Axisxa drsi adlaniyer|70,
III.1992|,Allahhppimizin hm isimizi, hm sounumizi xeyilli etsin /I.SIil/, Bn yarumi sevrim // hm
yrkdn, hm cannan /mani/, Sari rus gmisi // hp irli, hp geri /mani/, Kendi soydaslarimiz, hm d
basxa milltlrdn olanlara, btn bu agri-acilri grnlr limdn gln qdr yarim etmisim |70,
VIII.1992|.Buhalinin dilind hm / ham baglayicisinin hr iki Iormasi isldilir. Qeyd etmk lazimdir ki,
hm/ham baglayicisi Axisqa trklrinin dilin, elc d digr trk dillrin Iars dilindn kemisdir.
Htta baglayicisinin hatta sklind isldilmsin bu halinin dilind rast glirik: Qonusma agi, hatta
sudda yadda dsnd qorxuyerdi |70, VIII.1992|.
Inkarliq baglayicilari: n // na, n d / na da. Xbr-tr yox idi, n qmdn, n qssdn /G.Sahin/, Na
torpagimiz kendimizin torpagidir, na da gymz /I.Sahzadayev/.
Qarsilasdirma baglayicilari. Bu cr baglayicilar ya cmld verilmis lamt, keyIiyyt v tsvvrlri
qarsilasdirir, bir-birin zidd tsvvrlri laqlndirir, ya da tabesizmrkkb cmld bir-birin zidd
olan iki Iikri qarsilasdiraraq onlari baglamaga xidmt edir. Baglayicidan vvl iIad olunmus Iikirl
baglayicidan sonra gln Iikir bir-biriil ziddiyyt tskil edir |35, s. 441|.
Qarsilasdirma baglayicilari bunlardir:ama//hama,ancaq//anjax,Iqt // Iakat, halbuki v s.
Qizimiz hl cyulsa, ama sibsndur /M.SIili/, - Grdm ki, dava qurtarmis, hama bni gen davaya
gtrmislr /S.Adignli/. Halbuki, Azrbaycandaki tskilatlara 36575 manatlux ksk nisani v zvlux
bileti yollanmis |70, 10.IV.1992|.
Azrbaycan dilind isldiln lakin, blk, is kimi qarsilasdirma baglayicilarina bu dild rast glmk
olmur.
Blsdrm baglayicilari: Gah // gahi, ister, istarsa da, ya, ya da.
Yadatrsin d ola blr, el deglmi? |70, VIII.1992|, Qavgadan sora vvlc mumittiIaq tskilat
komitsi /VOK/, sora Vtn cmiyytinin intensiv, yorulmadan islnmsi nticsind ister kemis
SSRI, istarsa da Grcistan hkumtin 200 dIdn ox nmayndlr yollanilmisdir /yen orada/,Gah
srim yellr kimi... Gahi olub czmi mman bizd var /M.SIili/.
Azrbaycan dilind blg bildirn istr, istrs d baglayicisi bu halinin dilind ister, istarsa da sklind
isldilir. B
Aydinlasdirma baglayicilari: yani, msly. Yani bizda dela ziyali adi dasiyacax adamlar yoxmidur? |70,
VIII.1992|,hrkatimizin nc qoli msly beynlmilllsdrmaxdur /yen orada/ v s.
Tabeli baglayicilar. Bu dild istiIad olunan baglayicilarin bir hisssi da tabeli mrkkb cmlnin
komponentlrini laqlndirmy xidmt gstrir. Digr trk dillrind oldugu kimi, bu toplumun dilind
d ki baglayicisi bu chtdn mhsuldardir. Btn budaq cmllrin bas cml il baglanmasinda bu
baglayicinin aydinlasdirici rolu inkaredilmzdir. Msln:
Heppimiz blldr ki, ox sennikimiz uux yapilrd, ski binalarda yasiyer |48, 03.VII.1992|. Bu
konstruksiyada ki baglayicisi tamaliq budaq cmlsini bas cmly baglamisdir.
DAT. datlar szlr v ya btvlkd cmly mxtliI v rngarng lav m
Askarlugun gcndn daltd bari hax qazanur /M.SIili/; Nsil girim topraga? Srlms xalq anjax
trklrdr /M.SIili/; Farqin hi varmazdilr kesk, Yitib yox olsax da biz /M.SIili/ v s.
Mhdudlasdirici datlar Azrbaycan dilind oldugu kimidir: yalniz, ancax, tkcv s.
Onlar toplum halinda yalniz z tarixi razilrind yasamax, mdni muxtariyyt malik olmaq
istdiklrini bildirdilr |48, 03.VII.1992|, Bu ancax bir qrup Iirildaxi siyastbazlarin isidur |70,
10.IV.1992|,1992-ciyilinyanvar-Ievral aylarinda bu hesabatkc Azrbaycan respublikasinin Saatli
rayonununbazitsrrIat v daralarindan para daxil olmisdur /yen orada/ v s.
Qvvtlndirici datlar: ki, axir /axi vzin/, daha, ela, bela.
Axir bir milltin istar zorinan, istarsa da lcsizlri nayinansa yaldadib basxa bir millt vrmax, oni
m
Emosionalliq v ekspressivlik bildirn datlar: kas // kesk, bari, h.
Kesk bn deyn oleydi. Sanda zaniyersinki bellri xalqa can yanduriyerlr, h? |70, 10.IV.1992|.
Sualdatlari: mi
Grduxlarin yoldan keanoldumi,
Mxsus glib suyun in oldumi,
Dargnnd qapin aan oldumi,
Yadostdeyibsn kimsy vardunmi? /I.Idrisov/,
Bunu ixis yoli varmi? /danisiq dilind/ v s.
mr datlari: bax, qoy.
Bax bu cr adamlari o qsursuz Allah-tla chnnmin ortasina atsin |70, 10.IV.1992|, Qoy srlsinlr,
tarixhr seyi hll edjk /yen orada/, Qoy gedem yurda bni // Tapsura qurda bni /mani/ v s.
Modalszlr. Modalliq -IlsIi-mntiqi kateqoriya olub, danisanin xbr veriln, t
Trkdillrind modalliq kateqoriyasi, sasn, Ie
Adi danisiq dili modal szlrin d qurulusuna z t
Dzibudurki,siIt inqilab oliyer /M.SIili/; Togrusi ki, mniy xosun klr. Hakikatan da Allahin
blasina glrsin. vvlisi, n grcilr, n d grc mislimanlari kibi he bir xalqsrlmmisdir
/M.SIili/.
Bunmunlrd modalliq -modalszlrin kmyi il daha da qabariqlasdirilmisdir. cmllrin
trkibind verilmis hmin szlr modalligin yaranmasinda, qvvtlnmsind v digr semantik alarlarin
ml glmsind mhm rol oynamisdir.
Modalszlr-modalliq kateqoriyasinin iIad sullarindan biri kimi, dyismyn szlr olub, btvlkd
danisilana v ya onun bir hisssin real mnasibti iIad edir, qrammatik chtdn basqa szlrl bagli
olmur,cml strukturunda intonasiyacaseilir.Msln:
vvln, biz kimux? n nhayt, 1987-ciyilinvvlrindn biyani dz 4 yildur Iasilsiz mbariz
ediyerux.Bnim Iikrimc, vvala Grci respublikasinan v onun milltinan tez-tez kontaktda olmaginan
dvlt sviyysind nmayndlrimizintez-tez grsmsin nail olmax. vvln, hl qzet oxucilr
trIindn alinmamisdi |70, 10.IV.1992|.
V FSL. SNTAKSS
V F6/
617$.66
',/,16,17$.7,.4858/88
Axisqa trklrinin dilinin sintaksisininyrnilmsin indiy kimi tsbbs gstrilmmisdir. Bunun
sbbi bir trIdn hmin dilin dbi dil sviyysind islnmmsil, digr trIdn is bu dilin sintaktik
qurulusunu yrnmy chd v maragin olmamasi il baglidir.
Materiallarla tanisliq /bdii nmunlr, danisiq dili v qzet dili/* gstrir ki, bu dilin sintaksisi sz
birlsmlrindn mrkkb mtnlr kimi zngin v maraqli inkisaI yolu kemisdir. Qohum trk
dillrinin sintaktik qurulusu il mstrk olan xsusiyytlr n qdr oxdursa,znmxsus lamtlr d
azdeyil.znmxsus olan chtlr hm sz birlsmlrinin struktur-semantik yaruslarinda, hm d
cml sintaksisinin adi danisiq dilindn ld etdiyi nisbi srbstlikl laqdardir.
------------------
*Qeyd:Nmunlrin ksriyyti Vtn esqi qzetinin 1992-ji il saylarindan seilmisdir.
Yazisi v dbi dili o qdr d inkisaI etmmis dillrd -qaqauz,xlc, karaim, kasqay, o cmldn
Axisqa trklrinin dillrind sintaktik qurulusun nisbi srbstliyi, daha dogrusu, cml zvlrinin v
mrkkb cmllri tskil edn komponentlrin inversiya hadissinin indiy qdr dililik dbiyyatinda
Hind-Avropa,elc d rus dilinin t"siri il yarandigi gstrilmisdir.
Halbuki masir oguz qrupu trk dillrinin istr sad, istrs d mrkkb cml sintaksisind cm
zvlri v komponentlrin yerlsmsinin srbstliyi qdim trk dilindn, ondaki gcl
inIormasiyavericilikl bagli olan analitizmdn irli glir. Myyn sintaktik hadisnin ayri-ayri dvrlrd
dilxaricit"sirlrl bagli olaraq daha ox islnilmsi is, dil-nitqsistemindki hr hansi konkret bir Iakti
intensivlsdir bilr, ancaq onu yarada bilmz. Bu baximdan n qdim trk dilinin sintaktik
arxitoktenikasini myynlsdirmk n qaqauz dili kimi yazisi v dbi dili o qdrd inkisaI etmmis
digr dillrin /Axisqa trklri, xlc, karaim, kasqay v s. trklr/ aiqlanmasi xsusi hmiyyt ksb edir
|57,s.11|.
5.1.1. SZ BIRL0/5,
Axisqa trklrinin dilind sz birlsmlrinin mxtliI tiplri isldilir:
Ismi birlsmlr. Bu dild ismi birlsmlrin n ox yayilmis Iormalari bunlardir:
Isim isim; Tavar oti, kalemkusun yuvasi, camuslarin ssi, tauxun kanadi, dag yoli, dd-babayurdi,
mes zolagi v s.
Yolumuzdmr yolunun knriynn uzanan mes zolaginin arasindan keiyerdi /G.Sahin/; Odur ki, dd-
babayurdumizikendigzlriminan grmagi qrara aldim /G.Sahin/; Dag yoli uzanirdi /G.Sahin/ v s.
Axisqa trklrinin dilind d "isimisim" modelin uygun gln 3-cnvt"yini sz birlsmlrinin
arasinda mvaIiq szlr artirmaq olur. Msln: Orta Asiyanin llri - Orta Asiyanin yilan mliyan
llri; Babamin shhti - Babamin agir shhti; Ailnin qsk -Ailnin daglanan qsk v s.
SiIt isim: -Silahlisgrlr /Silahli sgrlr onlari vdryerdi /S.Adignli/; stiaux masin /stiaux
bir masin d qapinin agzini ksdirmisdi /S.Adignli/; Savux Sibir, krp cocuxlar /Savux Sibir, krp
cocuxlar,hl yaralari sagalmamis lsiz-ayaxsizlar /S.Adignli/, yanuxlihava/Yanuxlihavaidi
/S.Adignli/ v s.
Say isim: Birinci masin bosalan kimi ikinci masini vaqona sykiyerdilr /S.Adignli/; Qara vaqonlar
saxtali bir gnd iki yz iyirmi kvi -onundulqalanglinlrini, krplrini, qavgadan yarali dnnlrini,
gcdn dsmis qocalarini vtndn ayirib qara gnlr dogru gtriyerdi /S.Adignli/ v s.
vzlik isim: -Hl he kim bel hava esitmmisdi /S.Adignli/; Bu ss bir anda btn ky yayildi
/S.Adignli/; Btn canlilr gz yasi iindydi /S.Adignli/.
Fe"lisiIt isim: Gendimi anlayandan biyani, qocaman, agsali, arninin hr qarisinda Vtn hsrtinin
qoydugu, aiq- askar bilinan iztirab v zb izlrini bizdn gizltmaya alisan babamin hr klmsind
Vtn sevgisi, Vtn hsrti duyiyerdim /G.Sahin/;Yolumuzdmr yolunun knriynn uzanan mes
zolaginin arasindan keiyerdi /G.Sahin/;..cavanluxda bu yamyasil yamaclarda kendilarini kcax qizlara
gstrmaxdan tri sabahdan axsama qdr qursax tutduxlarini xyala gtirduxca, babam hrdn bir
drindn oI ekiyer/G.Sahin/v s.
Axisqa trklrinin dilind ismi birlsmlr daha ox sintetik yolla ml glir. Bel birlsmlrin
trIlrind yiylik v mnsubiyyt skililri ox vaxt istirak edir: Vaqonun nIslugu, vtnin daglari,
insanlarin yrgi v s.
Analitikyollaml gln ismi birlsmlr d az deyil; bel birlsmlr "skilisiz" struktura malikdir:
Dogma Vtn, uzun yol, kiik kv v s.
Axisqa trklrinin dilind d t"yini sz birlsmlrinin tipi d islkdir.
1 nv: Qara kagizlar qa ailnin qskni dagliyerdi /S.Adignli/,... bu yol xritsi biz dogma
torpagimizda grksiz bir syaya vrlacaxdur /G.Sahin/; Gz oxsaduxca uzanan bu egri-bgri dag yoli
bizi bir yuvadan ayiriyersa, basqa bir yuvaya yaxinlasduriyerdi /G.Sahin/ v s.
IInv: dag dsndn sizilti il axan puvarlardan su iduxlarini... xyala gtirduxca, babam hrdn bir
drindn oI ekiyer /G.Sahin/, dag yoli bizi bir yuvadan ayiriyerdi /G.Sahin/; Bnim v babamin
hyatinda dyrd qiymti bilinmz drcd bagislanmis bir ne"mt, qirx yil hsrtinan alisib
yandugumuz Vtn torpagini grmax idi /G.Sahin/ v s.
III nv: Babamin shhtini nzr alarax bu sIr masinaynan ixmagi qrara aldux /G.Sahin/;
Trblugun yanindan kend dad-Iryad daha da ucaldi /S.Adignli/; Itlrin, camuslarin ssi
ksilmiyerdi /S.Adignli/; vzolunmaz bir hqiqtdr Vtnin cnntlugi /G.Sahin/ v s.
Fe
Digr trk dillrind oldugu kimi, Axisqa trklrinin dilind d Ie"li birlsmlr Ie"li baglama, Ie"li siIt
v msdrl basqa szlrin birliyindn tskil olunur. Fe"li baglama, Ie"li siIt v msdr birlsmnin
ikincikomponentinitskil edir.
Budild -duxca skilili Ie"li birlsmlr genis yayilmisdir. Msln: Gz islduxca hr trI bam-bayaz
idi /S.Adignli/; bu yaslar onun nurani siIatinaszldxcan qdr aci hycan hislari keuracagini
tsvvr gtrmax olduxca tin oliyerdi /G.Sahin/ v s.
-nd skilili Ie"li birlsmlr: Qatar trpnnd arxa vaqonlarin birindn zurna ssi esidildi
/S.Adignli/.
-an,-n skilili Ie"li birlsmlr: li silah tutanlarin hppisi davada idi. vd qalanlar qocalar, lillr,
l-ocuxlar idi /S.Adignli/; Qorxidn bayilanlar da oldi /S.Adignli/ v s.
-max skilili Ie"li birlsmlr: 37-ciyil kimi mr Faiqlri olan bir xalqin elmini, mdniyytini,belki
d kkni kesmax n gtriyerdi /S.Adignli/, Yemax, yorgan-dsk gtrmyi unutmayin!
/S.Adignli/ v s.
Axisqa trklrinin dilind d adlarla Ie"llrdn ibart Ie"li birlsmlrin Iormalasmasinda, hisslrin
laqy girmsind hal skililri d byk rol oynayir.
Adliq halda olan Ie
-anda,-nd skilili adliq halli Ie"li birlsmlr: Qatar trpnnd arxa vaqonlarin birindn zurna ssi
esidildi /S.Adignli/; Dglnd "Vtn" dedux, sglnd "Vtn" dedux /G.Sahin/.
-duxca,-dxc skilili adliq halli Ie"li birlsmlr: Gz islduxca hr trI bam-bayaz idi /S.Adignli/;
Bizqocalduxcaykmzd artiyer /G.Sahin/.
Axisqa trklrinin dilind -ib skilisi adliq halli Ie"li birlsm yarada bilmir. Bu skilili sz zndn
vvl t"sirlik haldaolansztlb edir: cmht vaqonlari grb dhst gldilr /S.Adignli/.
-ib skilili sz zndn vvl ixisliq halda olan sz d tlb edir: Qara vaqonlar saxtali bir gnd 220
gvi-onungcdn dsmis qocalarini vtndn ayirib qara gnlr dogru gtriyerdi /S.Adignli/.
Axisqa trklrinin dilind ynlk halli Ie"li birlsmlr d genis yayilmisdir. Bel birlsmlrin birinci
komponentiynlkhaldaolanadlardan,ikincikomponentiis Ie"li baglama v msdrlrdn ibartdir.
Msln: Biliyerdimki,hr dI bu sahy toxunanda babamin gzlri yasinan doliyer /G.Sahin/; ... bu
yaslar onun nurani siIatina szlduxca n qdr aci hycan hislari keuracagini tsvvr gtrmax
olduxcatin oluyerdi /G.Sahin/, Qis yuxusuna gedn agaclar da el bil oyanmisdi /S.Adignli/.
T"sirlik halli Ie"li birlsmlr: Flk bizi daraduxca, dariyer, qocalduxca ykmz d artiyer /G.Sahin/.
Axisqa trklrinin dilind birinci komponenti yerlik halli Ie"li birlsmlr d rast glmk olur: Yerd
qalansgrlr hcumekdilr /S.Adignli/; Vaqonlarda qalan cmht qisqirisiyerdi /S.Adignli/.
ixisliq halli birlsmlr. Bel birlsmlrd mkan laqsi mhm yer tutur. Burada birinci trI
hrktin baslandigi yeri, genis sahd hrktin baslangic nqtsini bildirir.Bubirlsmlrin birinci
trIi mkan bildirn szlrl, ikinci trIi is, bir qayda olaraq hrkt v is Ie"llri il iIad olunur |1, s.
86|.
Trblugun yanindan kend dad-Iryad daha da ucaldi /S.Adignli/; Uzaxdan grnd "can-can"
diyardim, Balam,glm qurban diyardim /Xalid Acarli/, ...qocalarini vtndn ayirib qara gnlr dogru
gtriyerdi /S.Adignli/ v s.
Qosmali Ie"li birlsmlr. Bel birlsmlrin Iormalasmasinda qosmalarin da myyn rolu vardir. Kimi,
n,trI v s. qosmalar mstqilm"nali szl Ie"l arasinda islnrk qosmali birlsmlri ml
gtirir: Btn stansiyalardan gll kimi ken bu qatarlar, iki-gndn bir qarli dzlrd qisa Iasil
ediyerdi /S.Adignli/; z pesin palaz kimi srtms, bilinmiyer izlrimiz nerd /G.Sahin/; Allah Iursant
versa, onlarin yardiminan Vtn torpagini ziyart etmax n sIr ixacagim /G.Sahin/, Artux kimins
qapisindan bir masin trpndi, lni son mnzil gtrn kimi hnkrdilr /S.Adignli/ v s.
Axisqa trklrinin dilind I nv t"yiniszbirlsmsinin qurulusunda digr trk dillrindn b"zi Irqli
lamt msahid edilir. Msln, byk mmlkt I nv t"yini sz birlsmsi bu dild byklk
mmlkt sklin isldilir: Bu byklk mmlktd varlux ikn yoxa dndux /G.Sahin/.
Digr Irqli xsusiyytlrdn biri d III nv t"yini sz birlsmlrinin birinci trIi arasinda zn
gstrir. Bel ki, III nv t"yini sz birlsmsind I sxsin tkind uzlasma laqsi "bni babam" sklind
olur.Y"ni, bn sxs vzliyi I sxsin tkind"bnim" yox, "bni" Iormasinda isldilir. Mqayis et:
Rhmt sana, bni babam! /G.Sahin/.
Bununlabel, bu dild hmin laqnin /uzlasmanin/ "bnim tamahim", "bnim hyatim" qurulusuna da
rastglmk olur: Bu dnyada yoxdur bnim tamahim /G.Sahin/; Bnimhyatimin m"nasi anam! /Xalid
Acarli/v s.
"Dag havasi" tipli II nv t"yini sz birlsmsi bu halinin dilind "daglux havasi" sklind msahid
olunur.
Kski gl qasi qaradur,
Kendinibn aradur,
Daglux havasi yaradur
Daglar bnim yrgimd /c.Xalidov/.
Axisqa trklrinin dilind trkiblr d genis yayilmisdir.
1. Fe"li baglama trkibi: Btn tinlxlara qatlasaraq oni qorumaga qadir oldilr /S.Adignli/; Uzaxdan
grnd "can-can" diyardim /X.Acarli/; cmht vaqonlari grb dhst gldilr /S.Adignli/;Gz
islduxca hr trI bam-bayaz idi /S.Adignli/; Bir d grsnd kesarim quzi, Daglar halal edin, biz
gedaroldux/Nurddin Sasiyev/.
2.Fe"lisiIt trkibi: Bismis hsrt qalan adamlar da lazudi, lobyay, arpay cik-cikyiya-yiyagediyerdilr
/S.Adignli/; Sizdki hnr sasdim, cosa gldi yatan asxim /Yitgin Qomoroli/; Sancilmis bayrax
dalgalaniyerdi /Y.Qomoroli/; Vtnd dogulan ocux qundaxdaydi, biz srldux /I.Sahzad ogli/, 68 bin
mesxeti trki yasiyan Azrbaycanda cmi 50 zvlux bileti 2000 ksk nisani paylanmisdr |70,
10.IV.1992|.
3.Msdr trkibi: Snin gl nIsin duymax n bn, qus olub havada ueydim, Vtn! /G.Sahin/;
Islamin srti 5-dr: namaz qilmax, klimeyi shadt gtirmk, oruc dutmax, zkat vermax, haca getmax
|48,03.VII.1992|; Bizi yola vurmaga az qala btn kv yigilmisdi /G.Sahin/.
Axisqa trklrinin dili, daha ox msdr trkiblrinin birinci trIi qeyri-myyn t"sirlik halda
msahid edilir, bu da danisiq dilinin t"sirinin nticsidir. Msln, nIsin duymax /qeyri-myyn
t"sirlik halda/ -nIsini duymaq /myyn t"sirlik halda/.
5.1.2. CML.216758.6,<$/$5,
Axisqa trklrinin dilind cml tiplrinin mxtliI nvlri yayilmisdir. Daha ox diqqti clbedn cml
tiplri bunlardir:
Nqli cml. Nqli cmllr bu halinin dilind d genis yayilan sintaktik vahidlrdndir. Bel cmllrl
m"lumatlar, hkmlr verilir: Dava bu daglardan ox-oxuzaxlardagediyerdi.Bizimbir-birimiznanz
anadilimizd qonusmamizi dnya malina -srvtin degismam |70, 27.III.1992|. Nqli cmly mxsus
adi, normal sz sirasi, sasn, bu dild d saxlanilmisdir: MnIur qapinin mhrni qirdi /S.Adignli/;
Masinlr uzun mddt yol glib Axisqa dmiryoli stansiyasinda durdilr /S.Adignli/. Nqli cmllrin
xbri n ox Ie"lin xbr skli il iIad olunur: Silahli sgrlr onlari vdryerdi. /S.Adignli/; Qis
yuxusunagedn agaclar da el bil oyanmisdi /S.Adignli/.
Nqli cmllrin xbri Ie"lin vacib skli il d iIad olunur:Bizbumrkkb misalin cavabini, belki d
byk,zmtli v qirilmaz bir birluxda aramaliyux /M.Pasali ogli/; Onlar ideya trbiysinin sasi olan
qazetin yayilmasini n plana ekmali, bu isi gndlux isa vrmlidurlar |70, 10.IV.1992|; Xalqimizin
basina gln v he bir xil liy sigmiyan Ilktlr, biz trklri daha six birlsmy, bir mqsd, bir
amal ugrunda mbariz etmy yaxinlasdurmalidur |70, 10.IV.1992|.
Axisqa trklrinin dilind d nqli cmllrin xbrlri adlardan da ibart olur. Msln: Bu mnasibt
Xirosimav Naqasaki Ilkti il mqayis edilacax drcd dhstlidr |70, 27.III.1992|; Bir qa
gnnrzind hyatlarinda hr seylarini ytrmis bu insanlarin drdlri ox bykdr |70, 27.III.1992|;
Biz byk trk xalqinin vldlriyux |70, 10.IV.1992|.
Sualcmlsi. Axisqa trklrinin dilind sual cmlsinin mxtliI tiplri islkdir. Sual cmllri sual
intonasiyasi, sual vzliklri v sual datlarinin kmyil Iormalasir:
1. Sual intonasiyasi il Iormalasan sual cmllri: Frqanahadislri yuxuli gzlrimizi adi, ama tam
amadi, tam oyanmadux? |48, 03.VII.1992|; Yasamaya umut yeri qaldi? |70, 03.III.1992|; Mum dibin
isix vermz? /ski sz/; Bu qarma-qarusux yng yigimini daraxlardan daramaliyux? |70, 27.III.1992|.
2.Sualvzliklrinin istiraki il Iormalasan sual cmllri. Bel cmllrin trkibind n, ndn, nayidi,
nd, kimd, nasil, nyin, kimin, hanki, he kims v s. sual vzliklri istirak edir: Bizim qanad aan ilk
qlmqusumuza n arzu edrdim? |70, 27.III.1992|,Ndn stmzd amansiz cllada dndi bu Ilk?!
Nayidibizinn ardi-arasi kesilmax bilmiyan dsmnilugun son niyyati, bu qdr aII edilmz n qsur
islmisdux onun qarsisinda? |70, 27.III.1992|; He kimsnin bilmdugu su, iItira v yalanlar, bu agir v
ekilmz yk altindan xilas olmax, iztirablar rivsindn qara zncirlri qirib ixmax biz qismt
olmayacax?|70,27.III.1992|,Frganadan nasil yazmiyek? |70, 27.III.1992|.
B"zn cmld sual intonasiyasini daha da qvvtlndirmk n bir ne sualvzliyi tkrarlanir.
Msln: Nd, kimd, nyin v kimin gnhini nerada aramaliyux?, Bel tgdirin qara daslar stnd
pozulmasi mmkn olmiyan hrIlrl yazilmasinin sbbini hanki, nasil sular iind aramaliyux? |70,
27.III.1992|v s. Mntiqi vurgubel cmllrd sual bildirn szlrin zrin dsr. Bel cmllr
cavab axtarmaq lazim bilinmir.
3.Sualdatlarinin kmyi il Iormalasan sual cmllri. datlar bel cmllri qvvtlndirmk, sual
anlayisini yksltmk n isldilir.
mi-datinin kmyil: Yani bizda bela ziyali adi dasiyacax adamlar yoxmidur? |70, 10.IV.1992|; ...
daldan-dalakmx, bizim mgdirimizmidr? |70, 27.III.1992|; Bu haxda siza demadilarmi? |70,
27.III.1992|; Ancaq bu, demokratiyanin yengmasimidur? |70, 10.IV.1992|; Hax isimiz oxmi ekaax -
demiyermi?; Bu ocux bu suali veriyersa, cavabini byklrdn bekliyer, el dglmi? |48, 03.VII.1992|.
Sualcmlsinin xbri sual vzliyindn d ibart olur: Onda bu skutlux nadur? vvln biz kimux?
|70,10.IV.1992|.
Sualcmlsininxbri Ie"lin vacib Iormasinda da ox isldilir: N etmliyux?; Nasil is grax v ya n
etmliyux? /danisiqdan/.
Sualcmlsinin xbri Ie"lin xbr Iormasinda da isldilir: Bagimsiz Dvltlr Toplilugunda, ham da
Grcistanda bas veran siyasi degisuxluxlarbizimVtn mslmizin hllin na kimi t"sir gstrmisdur?
|70, 10.IV.1992|; Axi burada -Azrbaycanda yasayan 70 min trk xalqinin ziyalilari n dsnrlr?;
Adign ziyalilari harada yasayirlar? |70, XI.1992|.
Bdii srlrin dilind ritorik-bdiisuallardandaoxistiIad olunur. Bel suallar se"rin t"sirini
yksldir, oxucunu dsndrr:
Vtnsizim, axir bn nec gedem?
Heillcim yoxdur, ya bn n edem? /Lain Sagrizeli/.
Vtnsiz o vari, dvlti nedr?
Mqami glnd atar da gedr /Meyyar Varxanli/
Bu, zamanin hkmimidr? Yerimizd, yurdumuzda basxalari at oynadur? Axi niya bu msibt basimiza
glmliymis? Trk olan sxs, Vtnind niya grci olmaliymis? /G.Sahin/, Rhm et biz, yeri-ggi
yaradan,Birxbr ver Vtnimiz nered? Ne yigid rlrimiz nerd? /G.Sahin/.
Bu xalqin Vtn haqqinda axtarislari, dsnclri daha ox ritorik sual cmllri il z iIadsini tapir.
mr cmlsi. Bel cmllr mr, xahis, yd, nsiht, tlb, istk, arzu v s. semantik alarlar iIad edir.
-Siz on bes daqqa vaxt veriliyer! Qalin geyinin! Yemax, yorgan-dsk gtrmyi unutmayin! Mesaya
gediyerx! /S.Adignli/; -Durma!Vaxtbunitlb ediyer. Sibir srgn ediyerlr! /S.Adignli/.
Axisqa trklrinin dilind mr cmlsin elliptik Iormada da rast glirik:
- Vaqonlara! Vaqonlara! Vaqonlarin iind v qapisinda yaranan dad-Iryad gg qalxdi.
Tkrar olunan cmld /mr cml/ "minmk" Ie"li xbri buraxildigi n cml elliptik skl
dsmsdr.
Se"r dilind d mr cmlsi ox islnir:
Uma, ey qus, uma, dayan,
Xos grsdux, xos grsdux /cabir Xalidov/;
Ey,drd grliyan ay
Yay,ss-sdn ellr yay /cabir Xalidov/
mr cmlsinin xbrlri bu dild d Ie"lin tsriIlnn Iormalarindan olan mr, vacib, arzu, xbr,
bacariq Iormalari il iIad edil bilir.
Fe"linmr Iormasinda iIad edilnlr:
Drd dsmis xalqa xidmt etmiyan, he bir tdbird istirak etmyib knrdn seyir edn bizim ziyalilr,
hayverin!|70,03.III.1992|.
Fe"linxbr Iormasinda iIad edilnlr:
Vtn yolunda arpismamizdan, didrginlrimizin yasayisindan, cmiyyti v qazetin isini daha da
gclndrmax yollarindan yazilarizi, dt v n"nlrimiz, trli-trli xalq yaraduculugi nmunlri, ozan
asixlar v el sairlrindn drlmlr, dd-babalarimizin mdrik szlrindn, tariximiz, Vtnimiz aid
materiallar toplayib biz yollamagizi Sizdn xahis ediyerux |70, 03.III.1992|.
Msdr v msdr trkiblrindn ibart olan mr cmlsi: - Tariximizi arasdurmax v tblig etmax; -
Yerimiz-yurdumuzi ocuxlarimiza grtmax: -Adt-n"nlrimizi grnib z ixarmax; -Trkdili
drsluxlarinin trtibatina nail olmax; - xalqimizin ayri-ayri regionlarinda trk dilinin tdrisini hyata
kermax!|70,03.III.1992|.
Fe"lin vacib Iormasi il iIad edilnlr: Biz trk kimi d kendi tariximizi, mdniyytimizi,
dbiyyatimizi, dilimizi v milli bnlugumuzu myyn etmaliyux |70, 03.III.1992|; Bizim qeyrtli,
vtn hsrtli ziyalilarimiz cmiyytin glcax hyat yoluni isixlandurmali, xalqimizi isixli bir glcy
ixarmaya yardim etmlidrlar |70, 03.III.1992|;- Ogul, bu torpagin havasindan yutan, suyundan ian hr
bir trk ogli, bu yurdu gz-bbgi kimi qorimalidur. He vaxt oni unutmamalidr /G.Sahin/.
Nidacmlsi. Basqa trk dillrind oldugu kimi, Axisqa trklrinin cml sintaksisind nida cmllri d
mhmyertutur.
Nidacmllri d bu dild mxtliI vasitlrl ml glir:
1. Nidalarin kmyil: Eh ogul! stdilar, smiyan qlbimizi /G.Sahin/. Uma, ey qus, uma, dayan!
/cabirXalidov/.Ahayrilux,ahayrilux!/Mhmmd Pasali ogli/; Nikabli avladinnerakaajak.Ey,callad
cavab ver, boqun zunda! /Ramiz Atasli/; Sn, ey ziz baba yurdum, xos grsdux, xos grsdux /cabir
Xalidov/; Ey trk ogli! Ayaga qax! /Yitgin Qomoroli/ v s.
Grndy kimi, verilmis nida cmllrinin trkibind daha ox agiris bildirn ey nidasi islnmisdir.
2. Intonasiyanin kmyil: Axi ziyali-isixli, nurli demaxdur, xalqina, isixli, nurli yol gstrn demaxdur!
|70,10.IV.1992|;Mqdds cnnt! vzolunmaz bir hqiqtdr /G.Sahin/; Bunda dava baslaniyer!
/S.Adignli/; Bir masin vdr! /S.Adignli/; KaIirlr bizi vtndn ixardiyerlr. Sizdn ayiriyerlr!
/S.Adignli/ v s.
Nidacmlsinin ml glmsind nidalarin tkrari da mhm rol oynayir. Tkrarlar iIadni gclndirir:
Amanallah,aman,qalduxbiar!
Yandux,allah,yandux,biz bir ar
/Simsk Srgn Kaxaretli/;
Ahayrilux,ahayrilux!
Icad etdi, kimlr sni? /Mhmmd Pasali ogli/.
Nidacmllrinin b"zisi istk, arzu m"nalarinda islnir:
Qirx bes il Vtnsiz, bxtsiz yasadux,
GrVtn tqdirin can Azrbaycan!
Analar sizlayir, he glmz yzi,
Babalardrdini bil, Azrbaycan! /Msddin/.
Xitabdabel cmllrin Iormalasmasinda bdii vasit rolunu oynayir:
Ey trk ogli! Ayaga qax!
Vtn satuxunmi ixax? /Yitgin Qomoroli/.
;76$5/$5
5.1.3.LAVLR.
Axisqa trklrinin dilind zndn vvlki zvn daha aydin, daha dqiq iIadsin xidmt edn lavli
cmllr d rast glmk olur. Bu dild lavlrin mxtliI nvlri isldilir.
lavli cmllr bdii srlrin dilind d genis yayilib: Dogma ocax, dogma yurd, dogma torpax -Vtn
hsrti, yrklrd alisib snmk bilmiyan el bir mhbbt m"sli ki, n tuIan, n ovgun, n d yillrin
savuxyzgrlri oni sndrmz /Mhmmd Pasali ogli/.
"Vtn hsrti" lavsindn hiss edilir ki, bu halinin kdiyi hsrt dogma ocaq, yurd v torpaqdir.
Qzet mqallrinin basliqlari da lavlrdn dzl bilir: "Tale yazisi -bdbxtlux".
Axisqa trklrinin dilind ayri-ayri cml zvlrinin lavsi d genis yayilmisdir.
Mbtdanin lavsi: Xar toy - duqunun saIali qeardi, senniqin turkiynan ayir biardi /Nasim Dunmas/;
Qatarlar- srgn qatarlari, zulum qatarlari adresi blli olunmiyan trI gediyerdi /S.Adignli/;
Basmailar - dasnaklar hcum etdilr, gnhsiz trklri oda atdilr /Msddin/.
Xbrin lavsi: Bura Orta Asiyadir -yilanmliyan llrdir.
ZrIliyin lavsi: Bu yilin Ievral ayinin 14-15-d Kabarda - Bolkariya Respublikasinin baskndi Nalik
shrind srgnd olmis xalqlarin KonIederasiyasinin Ivql"ad qurultayi kerldi |70, 27.III.1992|.
Tamamligin lavsi: Qara vaqonlar saxtali bir gnd 220 kvi -onundulqalanglinlrini, krplrini,
qavgadan yarali dnnlrini, gcdn dsmis qocalarini vtndn ayirib qara gnlr dogru gtriyerdi
/S.Adignli/; Bizdn -tarixilrdn, hquqilardan, siyastilrdn, elmlr doktorlarindan,
proIessorlardan bizim ocuxlarin glcagi asilidur |70, 03.III.1992|.
Xsusilsmis lavnin bir nv d lav il zndn vvlki zvn arasina "ss" sznn islnmsidir.
Buszxsusilsmni daha da qvvtlndirir. Msln: Xalqa, ss d, ziyalilara mrcitimiz cavabsiz
qaliyer|70,10.IV.1992|.
;76$5/$5
5.1.4.CMLD SZLRIN SIRASI
/INVERSIYA/.
Axisqa trklrinin dilinin cml sintaksisind danisiq dilinin t"siri daha ox hiss edilir. Bu t"sir bdii
srlrin dilin d sirayt etmisdir. cmld il qosmasinin yerin nan, nn nsrnn isldilmsi
adi haldir; Yolumuz dmr yolunun knriynn uzanan mesa zolaginin arasindan keiyerdi /G.Sahin/;
sgr d avtomatin qundagiynan onun basini yardi /S.Adignli/; Padisah vziriynn seyr ixmis,
gziyerdi /Padsah v vziri nagilindan/; Allah Iursant versa, onlarin yardiminan Vtn torpagini ziyart
etmaxnsIr ixacagim /G.Sahin/; halisi yz bindn yoxari olan bu xalq basqa milltlrinn arxa-
arxaya verib alisiyerdilr /S.Adignli/.
Bel cml Iormalarina Azrbaycan dilinin dialektlrind rast glmk olur.
cmld -ib Ie"li baglama skilisinin yerin da datinin islnmsi. Bu xsusiyyt d Axisqa trklrinin
dilinincml sintaksisind yeni grnr. Nmunlr diqqt yetirk:
Etm bizi qrbtlrd padisah,
Vtnimd torba tax da /taxib/ dilndur
/Ilyas Idrisov/;
Zurnai zurnasini vaqonun nIslugundan ixardi da /ixarib/ vtn daglarina dogri sslndriyerdi
/S.Adignli/; ocuxlar da onlara qosuldu da /qosulub/ dad-Iryad qopariyerdilr /S.Adignli/.
Kitabi-Dd Qorqudun dilind bu tipli cmllr rast glmk olur: - Ag meydanin ortasinda baxdi turdi
/baxib durdu/; Buga dxi oglanasrdgldi /srb gldi/ |38, s. 36|.
ProI.KamalAbdullayevbutipcmllri khn cml Iormalari hesab edir. Kitabi-Dd Qorqudun
dilindn gtirdiyi Rsul leyhsslam dvrn yaxin Bayat boyundan Qorqud Ata derlr /deyiln/ bir r
qopducmlsin istinad edrk hmin nv cmllrin Iormal baximdan iki predikativ nqtsinin
mvcud oldugunu gstrir, bir nqt derlr elementi il iIad olunur, o biri nqt qopdu elementi il.
Bunabaxmayaraq,cmlnin qurulusunu btvlkd mrkkb cml kimimyynlsdirmk mmkn
deyil, nki buradaki predikativ elementlrdn biri olan derlr orta mrhly xas sciyy kimi digr
predikativelementolanqopdudanziIdir, onlarin predikativlik drcsi eyni deyil. Derlr elementi
cmld kvazipredikativ element kimi ixis edir. Bellikl, ilkin mrhlnin mhsulu kimi cmlnin
qurulusunda iki predikativ nqt mvcuddur, bunlardan birini tam predikativ nqt kimi, o birini
kvazipredikativnqt kimi sciyylndirmk mmkndr. Kvazipredikativliyin yaranmasinin
sbblrindn n baslicasi uygunsuzluqdur. Elementin strukturunun, Iormasinin onun Iunksiyasina, cml
daxilindki mvqeyin, vziIsin uygunsuzlugu zndn burada predikativlikdn kvazipredikativliy
keidin sahidi oluruq |2, s. 15|.
Genis msahid ediln sintaktik hadislrdn biri inversiyadir. Bu dild d cml zvlri nitqd
kontekstdn, kommunikasiyadan v ekspressiv iIad Iunksiyasindan asili olaraq yerlrini dyisir.
Aktualliqla bagli olaraq ksin sira - inversiya meydana ixir. Msln: Soradanardi-arasiksilmisdi bu
mktblrin. Bir qiz Adignnn glin kiyer Qule kvn. Uguldasiyerdi masinlr, uliyerdi itlr, ss-
ss vermisdi tavux-uullar,mlsiyerdi uzun-uzadimal-qara. Gediyerux mesaya! Yillar kedi savux-
savux /G.Sahin/.
cmld mbtda v xbrin sirasi. Bu halinin dilind d sad cmld mbtdanin v xbrin yeri iki
crolur:
3. Normal sira: Mbtda xbr sirasi:
Onlardayatiyerlr /I.Sahzad ogli/; Qiz spt meyv yigar /cabir Xalidov/.
4.Qeyri-normal sira; xbr mbtda sirasi: Bitmdi Flgin ayrilux qmi /Mhmmd Pasali ogli/;
Tknmzdi glib-gedan qonagi /G.Sahin/; Vtnddr hr insanin hyat adli nuri ogul! /G.Sahin/; Sicag
idiVtn torpagi /G.Sahin/.
cmld tamamligin yeri. Tamamligin siralanmasinda diqqticlb edn cht odur ki, qeyri-myyn
vasitsiz tamamliqlarin sirasi son drc sabit, myyn vasitsiz tamamliqlarin, elc d vasitli
tamamliqlarin sirasi bir qdr srbstdir |1, s. 228|.
Axisqa trklrinin dilinin cml sintaksisind tamamliqlar xbrdn vvl v sonra gl bilir. Iki cr sira
meydana ixir:
5. Normal sira; tamamliq xbr sirasi: Qapilri mhrlmisdi. Masin ykslsinlr /S.Adignli/.
6.Qeyri-normal sira; xbr tamamliq sirasi: Tez sprdm yollari. Srgn ediyerlr bizi /Nurddin
Sasiyev/.
cmld zrIliklrin yeri
7. Normal sira; zrIlik xbr sirasi: Mesaya gediyerux. Grcstanin cnubunda, Trkiyadan uzanib
gln rzurum daglarini, ksknd mskn salmis kylri, meslri, drlri qar basmisdi. Bizi Sibir
srgnediyermislr! /S.Adignli/.
8.Qeyri-normal sira; xbr zrIlik: Bu ss yayildi ky /S.Adignli/; Xizklrd asardux dag assagi
/G.Sahin/ v s.
Sonuncuikicmld ky, dag assagi zrIliklri inversiya nticsind xbrdn sonra glmisdir.
Inversiya nticsind hmcins zrIliklr cmlnin sonunda isln bilir. Bu halla n ox se"r dilind
qarsilasiriq. Msln, Glhmd Sahinin Babam diyardi ki adli mnsur se"rind bel cmllr ox
islnmisdir: Bagladilar hr trIdn ailmiyan, qirilmiyan, zencirlarnan yolumuzi,izimizi.Mcbur oldux
geca-gndz.Vtndn dsdux ayri, yrkimiz daraldi. Basxalari at oynadur yerimizd, yurdumuza
/G.Sahin/.
cmld t"yinin yeri. Axisqa trklrinin dilinin cml sintaksisind t"yinin sirasi da normal v qeyri-
normalvziyytd ola bilir.
9. Normal sira. T''yin mbtda sirasi: Bagbansiz bag gl amiyer /G.Sahin/; Kti hava dzlr, kti
insandzlmz; Bu toprax Ana kimi lmz bir varlux, tmz bir insan v dirillux rmzi olan zmzm
suyidur /G.Sahin/; Qara qvvlr qara niyyatlarina nail olsalar da, qaragnli cmhtin qlbindn bir sey
silinmdi /S.Adignli/ v s.
T'yinlrin sirasindaki bu sabitlik ondan irli glir ki, sirasi pozulan t"yinlr isiml iIad olunan basqa
zvlrin tyinin, Ie'll iIad olunan zvn zrIliyin evrilmk, hminin substantivlsrk mbtda v
yaqeyri-myyn vasitsiz tamamliq olmaq thlksi qarsisinda qalar. Bu hal gzlnilmdikd inversiya
hadissi bas verir, t'yin qeyri-normal siraya keir, y'ni t'yin etdiyi szdn sonra glir.
10.Qeyri-normal sira. Qucagima alib gizlatdim krp ocugumi |70, 27.III.1992|, Sibir savux, ocuxlar
krp, hl yaralari sagalmamis lsiz-ayaxsizlar /S.Adignli/.
Bucmllrin birincisind krp ocux normal sira oldugu halda, ocuxlar krp, Sibir savux
iIadlri qeyri-normal siraya aiddir. Inversiya nticsind sonuncu iki iIadd t"yin etdiyi szdn /Sibir,
krp/ sonra gl bilmisdir.
Axisqa trklrinin dilinin sintaktik qurulusunda diqqti clb edn lamtlrdn biri d idi hissciyi il
bitn cmllrin ox yayilmasidir. Biz bu chti hmin halinin dilinin analitikliy meyli il
laqlndiririk. Bel ki, masir Azrbaycan dilind Aglasanlar tkc camaat deyildi -cmlsi onlarin
dilind - Aglasanlar tkc cmht dgl idi sklind z iIadsini tapir. Azrbaycan dilind bu
hissciyin qisaldilmis sklindn, Axisqa trklrinin dilind is btv Iormasindan istiIad olunur.
;76$5/$5
5.1.5.CTTRKIBLI V TKTRKIBLI
CMLLR. CTTRKIBLI CML.
Axisqa trklrinin dilind cttrkibli sad cmlnin bir ne tipi isldilir.
1. Yalniz tskiledici zvlrdn ibart olan cttrkibli sad cmllr: Mal-qaramlsiyerdi. Masinlr
uguldasiyerdi. Dava gediyerdi v s.
2.Tskiledici zvlrl yanasi, ikincidrcli zvlri d olan cttrkibli sad cmllr: Dava bu daglardan
ox-ox uzaxlarda gediyerdi /S.Adignli/; Silahli sgrlr onlari vdryerdi /S.Adignli/; Qatarlar adresi
blli olunmiyan trI gediyerdi /S.Adignli/ v s.
3. Sxs vzliyi il iIad olunmus mbtdasi islnmyn cttrkibli sad cmllr: Vtn esxininn
yaniyerux.Vtndn dsdux ayri, yrgimiz daraldi /G.Sahin/; Qocaldim, gedar oldum, gc-qvvtin qori
ogul! /G.Sahin/; Sabaha qdr bizd oturub mslhtlsdilr /G.Sahin/ v s.
Bucmllrin birincisind "biz", ikincisind "bn", ncsnd is "onlar" mbtdasi buraxilmisdir.
Buraxildigina baxmayaraq bel cmllr d cttrkiblidir |14|.
Tktrkibli cml. Axisqa trklrinin dilinin cml sintaksisind hm xbr, hm d mbtda qtbi
sasinda Iormalasan tktrkibli cmllr d sas yer tutur. Bu dild d mbtdasiz tktrkibli cmlnin
sxssiz, qeyri-myyn sxsli, mumi sxsli nvlri Irqlndirilir.
Sxssiz cml. Bel cmllrd mbtda olmur v tsvvr d glmir.
Sxssiz cmlnin xbri ismi v Ie"li olur. Ismi xbr adlarla, ismi sz birlsmlri (II, III) iIad olunur.
Msln: He bis d dzm yox idi. Yanuxli hava idi. Yeni havaydi. Gecnin ortasidir.
Sxssiz cmlnin xbri msdrl d iIad edilir: Hrkatimizin ncqolibeynlmilllsdurmax |70,
10.IV.1992|;- Tariximizi arasdurmax v tblig etmax; -Yerimiz-yurdumizi ocuxlarimiza grtmax |70,
03.III.1992|.
Sxssiz cmlnin xbri sxssiz Ie"llrl d iIad olunur: bizim msl haxda maraqi (laqsi) olan
lklrin basilari qarsisinda BMT-nin Insan Hquqlari zr v Azluxda qalan xalqlarin mdaIisi v
Diskriminasiyadan(ayri-sekiluxdan) Qoriyan komissiyalarinda baxilacax |70, 10.IV.1992|.
Axisqa trklrinin dilind sxssiz cml msdr lazim qurulusunda da msahid edilir: Simdi
"cmiyyti" hangisinan vz etmax lazim? |70, 10.IV.1992|.
Qeyri-myyn sxsli cml. Tktrkibli cmlnin bu nvnd is grn qeyri-myyn olur v bel
cmllrin mbtdasi Iaktiki olmur, lakin tsvvr edil bilir. Tsvvr gtiriln III sxsin cmi il
(onlar- vzliyi) iIad olunan mbtdadir. Msln: Sennik sicag yuxasindan tklsn kimi qapilri
mhrldilr. El o daqqa li gcli olan adamlari ners gtrdlr (S.Adignli).
Qeyri-myyn sxsli cml sual Iormasinda msahid edilir: -Sizidmi mesaya gtriyerlr?
(S.Adignli); -Biziniyasriyerlr? (S.Adignli).
Qeyri-myyn sxsli cml mr Iormasinda msahid edilir: -SiziSibir srgn ediyerlr! (S.Adignli).
Qeyri-myyn sxsli cml nida cmlsindn ibart ola bilir:"BiziSibir srgn ediyermislr"!
(S.Adignli).
Qeyri-myyn sxsli cml xbr sklinin mxtliI zaman Iormalarinda isln bilir. Axisqa trklrinin
dilind bel Iormalara da tez-tezrastglmk olur: 1936-ci yild babasi molla Dursuni d Sibir srgn
etmisdilr (S.Adignli); Artux kimins qapisindan bir masin trpndi, lni son mnzil gtrn kimi
hnkrdilr, sa yeldilr, yaxa cirdilr (S.Adignli); Sizdn ayiriyerlr! (S.Adignli).
Qeyri-myyn sxsli cmllrin xbri bu dild d Ie"lin vacib skli il d iIad olunur: Bu yurdi gz-
bbgi kimi qorimalidurlar (G.Sahin).
mumi sxsli cml. Bu cr tktrkibli cmllrd isi grn -icraedn btn sxslrdir - hamidir.
Mbtda bel cmllrd mumi skild tsvvr edilir. mumi sxsli cmllr n ox hkmlrdn
ibart olur: Anasina bax, tanasini al. Ayib sylynin ayibini syrlr. Bismis asa su qatma. Vaxtsiz tn
xorozin basini ksrlr. Vern li ksmzlr. Qapiy glni qataxlamazlar. Dmri sicax-sicaxdgrlr v
s.
Axisqa trklrinindilind mumi sxsli cmllr xbrin iIad Iormasina gr 2 cr olur:
1.Xbri II sxsin tkind olan Ie"llrl iIad olunanlar: Eski shr tz nirx qoyma. Edcagindan
sylm, etdugundan xbr ver. Zorun var is, zurnacibasi ol.
2.Xbri III sxsin cmind olan Ie"llrl iIad olunanlar: Qapiy glni qataxlamazlar. Yilani yarali
buraxmazlar. Namusi altuna degismzlr. Xastayi buza yollamazlar. Asigi sz yollamazlar.*
---------------
*Qeyd: mumi sxsli jmllr aid veriln nmunlr AsiI HajilininQribm bu vtnd (Axisqa
trklrinin etnik mdniyyti: Gnjlik, Baki, 1992, s. 108-119) kitabindan gtrlmsdr.
Bu mumi sxsli cmllrin xbrlri III sxsin cmind islns d, mzmun btn sxslr v
kmiyytlr aid edil bilr.
Adliq cml. Mbtda sasinda ml gln tktrkibli cmlnin tiplrindn biridir. Bel cmllr adliq
halli isimlrl, substantivlsmis digr sz qruplari il v adliq halda olan t"yini sz birlsmlri il iIad
edilir.
Adliq cmllrd mxtliI hadis v proseslrin yalniz adi kilir. Msln, Axisqa trklri birinci dI
14noyabr1944-cild, Qazaxistan llrin srgn edilmislr. Bu hadis S.Adignlinin "Ayrilux havasi"
adli hekaysinin birinci cmlsind adliq cml sklind z iIadsini tapmisdir: 14 noyabr1944-cyil.
Noyabrgecsi. Sabah namazina yaxin gecnin iind vahimli bir canlanma vardi.
Adliq cmllr toponimik vahidlrdn ibart olur: Tise kyi. Bu ky Trkiya srhddin ox yaxundur
(S.Adignli).
Adliq cmllr sz v hmin szdn yaranmis sz birlsmlrindn Iormalasir: Qatarlar. Srgn qatarlari,
Zlm qatarlari. Adresi blli olmiyan trI gediyerdi. Orta Asiyanin yilan mliyan llri. Bu xalqi bel
yer spldilr (S.Adignli).
Adliq cml il bu xalqin bdii yaradiciliginda -nsr dilind ox rastlasmaq olur.
Adliq cmllrd nzri clb edn chtlrdn biri mzmunca yer v zaman bildirmsidir. Msln:
Sibir srgn. MndIn gvdsi boslasdi. 1944-ci yilin qisi. Mesxeti trklri bu tarixi he vaxt
unutmayacaqlar.
5.1.6. YARIMIQ V(//,37,.
CML/5
Axisqa trklrinin sintaktik sistemind cttrkibli yarimiq cmllr genis yayilmisdir. Bu cr yarimiq
cmllr cttrkibli btv cmllrin Iunksiyasini yerin yetirir, nsiyyt prosesind byk rol oynayir.
cttrkibli yarimiq cmllr daha ox dialoqlarda reallasir, dild kommunikativ vahid kimi inIormasiya
verir.Dialojinitqincttrkibli yarimiq cmllri, sasn, myyn suallarin tlbindn dogur. Sual
sasinda ml gldiyindn bel cmllr cttrkibli cavab yarimiq cmllr adlanir. Axisqa trklrinin
dilind yarimiq cmlnin bu cr qurulusu digr trk dillri n mumi olan, hm d spesiIik xarakter
dasiyan sual vzliklri il ml glir.
Mbtdanin suallarinasasn ml gln cavab yarimiq cmllr: Kim haray -hsir qopardi? -Qarilr;
-Kimbizivtndn ixardiyer? -KaIirlr.
Xbrin suallari il laqdar isldiln cavab yarimiq cmllr. - Gnahimiz ndr, ilahi? -
Gnahsizligimiz (S.Adignli); Bu qrbt ellrin, de, kimiyux biz? - Bir ovuc torpagin yetimi (M.Pasali
ogli).
T"yinin suallarina sasn isldiln cavab yarimiq cmllri: - Nasil xbr idi? -Dhstli.
ZrIliyin suallarina sasn isldiln cavab yarimiq cmllri: Nd, kimd, nyin v kimingnhini
neradaaramaliyux?-Buqarma- qarusux yng yigiminda (M.Pasali ogli).
Axisqa trklrinin dilind cttrkibli cavab yarimiq cmllr datlarin kmyil d dzlir. Xsusil,
"mi" datinin trk dillrind yarimiq cmllri Iormalasdirmaqda rolubykdr|84,s.11|.Budat sual
cmlsinin m"nasini daha da qvvtlndirir. Msln: - Bura Axisxadurmi? - deyib yaxindan baxmax
n masinin yan ssasini asagi endirdi. - Axisxadur.
Kidati da Axisqa trklrinin dilind cavab yarimiq cmllrin Iormalasmasinda myyn rol oynayir: -
zngrdnki?- Grdm (G.Sahin).
Axisqa trklrinin dilind cttrkibli cavab yarimiq cmllr intonasiyanin kmyil d qurulur. Sual
vzliklril ml gln cavab yarimiq cmllrdn Irqli olaraq, intonasiyav datlarla qurulan bu
tiplicavablardamzmunca tsdiqlik v inkarliq ehtiva olunur.
Buhalinin dili n sciyyvi olan mumi qanunauygunluqlardan biri beldir: sual cmlsind olan
xbrlr cavab yarimiq cmlsind yenidn tkrar edilir: Bel ixiyerki,bizdmi dagilmaliyux? -
Dagilmaliyux; - Bunun ixis yoli varmi? -Var.
Trkdillrind cavab yarimiq cmlsi yeni zv nticsind ml glir |89, s. 16|. Yeni zv nticsind
ml gln cavab yarimiq cmllr mbtdadan, xbrdn, tamamliqdan, t"yindn ibart olub, bu
halinin dilind dialoqlari t"min edir.
M"lumdur ki, trk dillri basqa dillrdn hm d sintaktik qurulusun kompleksivliyin gr Irqlnir.
Hind-Avropadillrindki mrkkb sintaktik konstruksiyalar bu dillrd (o cmldn, Axisqa trklrinin
dilind) ox zaman sad qurulusda iIad edilir. Bu baximdan Axisqa trklrinin sintaktik qurulusunda
"evik"v "yigcam" bir kommunikativ vahid kimi yarimiq cmllrin ekspressiv - slubi imkanlari
maraq dogurur.
Axisqa trklrinin sad cml sintaksisind, onun dialoqlarinda nere-ora,nezaman-ozaman,n qdr -
oqdr v s. korrelyativ ctlklr paralel olaraq islnir, bunlardan birincisi sual cmllrind olur, o biri
is cavab yarimiq cml kimi Ialiyyt gstrir: -MisIir nere keiyerdi?-Ora.
Dialoqunsualcmlsind olan bir zvl cavab yarimiq cmlsi inIormativ skild baglanir. Msln:
Nery gtriyerlr? - Mesaya. Bu dialoji nitqd "nery - mesaya" ctlklri inIormativ skild sual v
cavabcmllrini bir-birin baglamisdir.
Axisqa trklrinin dilind cttrkibli cavab yarimiq cmllrin qurulus xsusiyytlrindn biri d onlarin
tkrarn islnmsidir. Bel yarimiq cmllr n ox emosional v hycanli nitqd rast glirik: Hani
MndI? -Anbaraqirdi,anbaraqirdi;-Qatarlarnerdn glir? -UzaxSibirdn, uzax Sibirdn
(danisiqdan).
cavab yarimiq cmllri hmcins zvlrdn d qurula bilir: Bismis hsrt qalan adamlar n yeyirdi? -
Lazud, lobyay, arpay (danisiqdan).
Budild lavdn ibart olan yarimiq cmllr d ox islnir. lavlr yarimiq cmlnin daxilind
zngstrir. Yarimiq cmlnin lavsi d yarimiq olur. lavdn ibart olan cavab yarimiq cmlsi
zndn vvlki yarimiq cmlni m"na chtdn konkretlsdirir. Msln: Adign ziyalilari nered
yasayirlar? - Axisqada - ildir elind, -Qapilri kim mhrlmisdi? - li avtomatlilar - sgrlr
(danisiqdan).
Axisqalilarin dilind cavab yarimiq cmllrin struktur imkanlarindan biri d onlarin sz-cml il
yanasi islnmsidir. Yarimiq cml konkretlsdirici oldugu n o, sz-cmldn sonra glir: Sizidmi
masaya gtriyerlr? -Yox,gtrmiyerlr (danisiqdan).
Sad cmllr arasinda maraqli qurulus xsusiyytlrinin byk bir hisssi sz sirasi il baglidir. Sad
cml sistemind, o cmldn d yarimiq cmllrd bu halinin dilinin sz sirasi nisbi srbstliy
malikdir.Bulamt qaqauz dilind d zn gstrir. Qaqauz dilind cml zvlrinin yerlsmsindki
srbstliyi tdqiqatilar slavyan dillrinin t"siri hesab edirlr |126, s. 22; 120,s.258;160,s.68|.Bu
Iikirl myyn m"nada razilasmaq olar. Dogrudan da, hm qaqauz, hm d kemis SSRI razisind
yasayan Axisqa trklrinin dilinin basqa slavyan dillri il yaxin tmasda olmasi, onlarla bir regionda
yerlsmsi bel bir Iikr haqq qazandirir |33, s. 13|. Bununla brabr, hr iki dild qaqauz v Axisqa
trklrinin dilind yazili dbi n"nlrin olmamasi, qaqauz dilinin 50-ciillr qdr danisiq dili kimi
Iormalasmasi da onun, elc d yazisi olmayan dillrin sintaktik sistemind sz sirasinin srbstliyin
sbb olan baslica Iaktorlardandir.
Myyn bir zvn buraxilmasi yarimiq cml n sas v baslica sintaktik lamt hesab edilir. Bu
halinin dilinin cavab yarimiq cmllrind ayri-ayriliqda mbtda, xbr, tamamliq v zrIlikl yanasi,
birne zv birlikd d buraxila bilr.
cavab yarimiq cmllri dialoji sraitd vziyytd ola bilir: 1. Baslangic vziyytd; 2. Orta
vziyytd; 3. Son vziyytd.
Buvziyytlr buraxilmanin kmiyytin gr myyn edilir. Baslangicvziyytd bir zv, orta
vziyytd iki zv, son vziyytd is daha ox zv buraxilir.
Baslangic vziyytd mbtda buraxilir: Hani MndI? -Anbaragirdi.
Baslangic vziyytd xbr, tamamliq v zrIlik d ayri-ayriliqda buraxilir.
Ortavziyytd bas zvlr birlikd /mbtda xbr/ buraxilir. Buraxilmis mbtda v xbr dialoqun
sualcmlsind olur: -Nerey gedck by Indi? -Xastanev..
zvnbirlikd buraxilmasi son vziyytd olur. cmld bir ne zvn buraxilmasi cml zvlrinin
oxluguil baglidir. Sual cmlsind drd zv istirak edir, cavab cmlsind onlardan biri qalir, yerd
qalanlaris buraxilir. "T"yin tamamliq zrIlik" qrupu bu dild -budilincavabcmllrind
buraxilir: Bu cmhti kvd grdn? - Grdm /danisiqdan/.
Tktrkibli yarimiq cmllr. Axisqa trklrinin dilinin sad cml sintaksisind tktrkibli yarimiq
cmllr d sas yer tutur. Mbtda sasinda Iormalasan adliq cml bdii srlrin dilind ox islnir.
Ms.: 14 noyabr 1944-cyil.Noyabrgecsi. Sabah namazina yaxin gecnin iind vahimli bir canlanma
vardi. Tise kyi. Bu ky Trkiya srhddin ox yaxundur. Qatarlar. Srgn qatarlari. Zulum qatarlari.
Adresiblli olunmayan trI gediyerdi. Orta Asiyanin yilan mliyan llri. Bu xalqin bel yer
spldilr /cmllr S.Adignlinin "Ayrilux havasi" adli hekaysindn gtrlmsdr |70, XI.1992|.
Grndy kimi, adliq cmllr bu dild d adliq halda olan adlarla, t"yini sz birlsmlri il /sad v
mrkkb/ iIad olunur. Burada hmin xalqin basinagln Iacili hadislrin zamani, yeri v s. gstrilir,
lakinonlarbard he bir inIormasiya verilmir.
Szhatsin gr d adliq cmllr bu dild mxtliI v genis Iormalarda zn gstrir.
Yalniz bir bas zvdn ibart olan adliq cmllr mxtsrdir.Ms.: Axisqa drsi... Qara puvar... Genis
adliq cmllrd bas zvlrl yanasi, ikinci drcli zvlr d istirak edir. Ms.: 1978-ciyil.Buyilbnim
v babamin hyatinda dyrd qiymti bilinmz drcd bagislanmis bir ne"mt, qirx yil hsrtinan
alisib yandugumuz Vtn torpagini grmax idi /G.Sahin/.
Tktrkibli cmllrin bir qismi xbr sasinda Iormalasir v bunlar da dialoji nitqd reallasa bilir. Adliq
cmldn basqa. Dialoji nitqin sual cmlsi tktrkibli olduqda, onun cavab cmlsi d tktrkibli v
yarimiq olur. Ms.: - skrlrin kim hirsi tutub? - Molla Dursuna /S.Adignli/ dialoji vahidlrind iki
tktrkibli cml var. Birinci cml -sualcmlsi tktrkibli sxssiz cmldir, onun tlbil isldiln
cavabcmlsi d -"MollaDursuna"tktrkibli sxssiz cmldir. Lakin bu cml eyni zamanda
yarimiqdir, daha dqiq desk, "Molla Dursuna" cmlsi mbtdanin olmamasina gr sxssiz, xbrin
buraxilmasina gr is yarimiqdir. Axisqa trklrinin dilind tktrkibli cmllrin yarimiq nvlri
asagidakilardir:
a/ Sxssiz yarimiq cmllr. Xbrin iIadsin gr sxssiz yarimiq cmlnin d asagidaki nvlrin
rastglmk olur.
1.Xbri msdr olar; (olmaz) quruluslu sxssiz yarimiq cmllr. Bu tipli sxssiz yarimiq cmllr
tamv natamam quruluslu xbrdn ibart olur.
Tam qurulusda olanlar: - halisi yz bindn yoxari olan bu xalqi z kndi vtnin qaytarmax olar? -
Qaytarmax olar /I.Sahzad ogli/.
Natamam qurulusda olanlar: -Buxalqialdatmaxolar?- Olmaz.. /I.Sahzad ogli/.
Bu cr sxssiz yarimiq cmllr olar, olmaz Ie"li xbrindn ibart olur. Burada xbrin msdr hisssi
istirak etmdiyindn bunlar natamam quruluslu sxssiz yarimiq cmllr adlanir. Natamam quruluslu
sxssiz yarimiq cmllr yksk hiss-hycanla deyilnd tkrarlanir. Ms.: -Yerlicmhtin ssini
ksmax olmaz? -Olmaz,Indim, olmaz /S.Sahzad ogli/.
2.Xbri msdr grk, lazim quruluslu sxssiz sual cmllri sasinda sxssiz yarimiq cmllr
tryir. Bu cr sxssiz yarimiq cmllr tamamliqdanv zrIlikdn ibart olur. Bu qurulusda olan
sxssiz yarimiq cmllrd xbr tam /btvlkd/ buraxilir. Ms.: -cmhti nerd aramaq lazim? -
Vaqonlarda /G.Sahin/.
3.Xbri msdrl iIad olunan sxssiz yarimiq cmllr. Xbr bu nvd natamam /birhiss/ buraxilir.
A.N.Baskakovtrkdilind olan bel cmllri masdarnie odnosostavnie predlojeni" adlandirmis,
bununikinvndn /"nominativnie masdarnie predlojeni" v "modalgnie masdarnie predlojeni"/ bhs
etmisdir |88, s. 6-24|.
Axisqa trklrinindilind sxssiz yarimiq cmlnin bu nv genis yayilmisdir. Ms.: -Susmaxv
tanriyailticaetmk! Bir istiraba son vermax! /I.SIil/.
4.Buraxilmis xbri Ie"lin vacib sklind olan sxssiz yarimiq cmllr. Ms.: -Nezamanv
dnlmli? - Axsam /I.Sahzad ogli/.
5.Buraxilmis xbri sxssiz nv Ie"llrl iIad olunan sxssiz yarimiq cmllr. Bu cr sxssiz yarimiq
cmllr ikinci drcli zvlrdn /zrIlikdn, tamamliqdan/ ibart olur. Ms.: -Mslniz n vakit
bakildi? Yarin /I.Sahzadogli/.
Qeyri-myyn sxsli yarimiq cmllr. Bu cr yarimiq cmllrin znmxsus sciyyvi qurulus
xsusiyyti xbrin buraxilmasi v ikinci drcli zvlrinin saxlanmasindan ibartdir. Axisqa trklrinin
dilind qeyri-myyn sxsli yarimiq cmllr ikincidrcli zvlrdn ibart olur.
1. Tamamliqdan ibart olanlar. Ms.: Qsbdn istiyerlr. -Kimi?-Bni /S.Toraman/.
Monoloji nitqin yarimiq cmllri. Yarimiq cmllrin monoloqla bagli bir sira xarakterik
xsusiyytlri Axisqa trklrinin dilindd msahid edilir. Axisqa trklrinin dilind bu sintaktik
vahidlrin qzb, Iikri tsdiq v inkar edn, dqiqlsdirn, xahis, arzu v agiris mzmunlu monoloqlarda
islndiyi, ekepressiv - slubi imkanlara malik oldugu zn gstrir.
Monolojinitqinmaraqli xsusiyytlrindn biri d burada dialoji vahidlrin islnmsidir. Lakin dialoji
nitqdn Irqli olaraq, monoloji nitqd sual vern yarimiq Iormada z cavab verir. Msln: Kes yolun
n olduguni dsnmiyerlrmi?. Bnc, dsniyerlr /I.Sahzad ogli/;Bel ixiyer ki, bizdmi
dagilmaliyux? Yox! Dagilmamaliyux /I.SIil/.
Monoloji nitqin yarimiq cmllri zndn vvlki cmld olan bir zvn yenidn tkrar edilmmsi
nticsind yaranir. Msln, Xizir yanasiyer. Bir ocugu yumruxla vuriyer ldrer /"Xizir v Musa"
hekaysindn/.
Ikinci cml ona gr yarimiqdir ki, bunun buraxilmis mbtdasi vvlki cmld mvcuddur. vvlki
cmld adi kildiyindn /Xizir/ sonraki cmld onun tkrari lazim bilinmmis, "o" sxs vzliyi il d
vz edilmmisdir.
Monoloji nitqin yarimiq cmllri mrkkb cmllrin trkibind iki yolla ml glir.
1.Mstqil yolla ml glnlr. Bu yolla ml gln yarimiq cmllr baglayicisiz tabesiz mrkkb
cmllrin trkibind isldilir. Bu cr yarimiq cmllr Axisqatrklrinin dilind qarsilasdirma,
mqayis v istirak mqamlarinda ml glir. Msln: Glin xmir dasiyer, qari orpa.
Axisqa trklrinin dilind monoloji nitqin yarimiq cmllrinin struktur -semantikchtdn kontekstual
v elliptik nvlri Irqlndirilir.
Kontekstualcmllrd mbtda, xbr, tamamliq, zrIlik v bir ne zv buraxilir.
Xbrin buraxilmasi daha ox msahid olunur: Aganin vari gedr, xizmtkarin cani /ski sz/; Allah bin
drt vermis, bin bir d drman /ski sz/; Ana qizina taxt vermis, baba qizina baxt /ski sz/; Bayazin adi
var, qaranin dadi /ski sz/ v s.
Kontekstual yarimiq cmlnin qosulma tipi. Bu cr yarimiq cmllr dililik dbiyyatinda gstrilmis
adi yarimiq cmllrdn Irqlnir. Trk dillrind qosulma yarimiqcmllr, demk olar ki, az tdqiq
edilmisdir. Rus dililiyind P.V.Kobzevin, V.N.Kudimovanin yarimiq cmlnin bu tipin dair
tdqiqatlari biz Axisqa trklrinin dilindki bel cmllri sasli skild yrnmy istiqamt verir |132;
135|.
Qosulma yarimiq cml mslsi dilin sintaktik sistemind mvcud olan parselyasiya hadissi il six
baglidir.
Parsellr blnms cmld iki trI-qosan v qosulan trI olur. Qosan trI sas trIdir, bu bazis
cml d adlanir. Qosulan trI is parselyatdir, remaya uygun glir. slind qosulan trI qosan trIin
birhisssidir. Qosulan trI, adtn, qurulusca yarimiq oldugu n bel cmllri qosulma yarimiq
cml adlandirmaq olar.
Axisqa trklrinin dilind parselyat qosulma yarimiq cmllr knara ixma yoluil ml glir. sas
cmldn knara ixan hiss qosulma yarimiq cmldir. Msln: Hr sey kvrk idi. Das da, torpax
da...Qaragnlicmhtin qlbindn bir sey silinmdi. Trk adi, trk mdniyyti! Drd kliyerdi. Trk
vldinin basina eylanmasi uzunkcax bir drd /S.Adignli/.
Axisqa trklrinin dilind qosulma cmllrin ksriyyti vvlki cmld olan Iikri, zv daha da
aydinlasdirmaq, konkretlsdirmk v dqiqlsdirmk mqsdil isldilir.
Qosulma cmllr struktur-semantikbtvlynmtndaxilind saxlaya bilir. Bel cmllr mtnsiz
yasaya bilmir. Buna gr d bu cr cmllrin yaratdigi semantik alarlar oxsaxlidir. Bunlar
aydinlasdirici, konkretlsdirici, dqiqlsdirici, izahedici, mumilsdirici v s. m"nalara malikdir.
Axisqa trklrinin dilind olan bu tip sintaktik konstruksiyalar mtnin komponentlrinin hm qrammatik,
hm semantik chtdn laqlnmsind, onun kommunikativ bir vahid kimi myynlsmsind mhm
rol oynayir.
Elliptikcmllr. Elliptik yarimiq cmllrd xbr "siIir variant"da olur. Buraxilmis xbr relyativ -
nisbi xarakter dasiyir. Xbr struktur -semantikchtdn Irqlnn asagidaki tip cmllrd elliptik
xarakter dasiyir:
1.Atalarszlrindn ibart olan cmllrd xbrin ellipsisi.
2.mr - agiris xarakterlicmllrd xbrin ellipsisi.
3.Arzum"nali cmllrd xbrin ellipsisi.
Atalarszlrind xbr qarsilasdirma v mqayis mqaminda buraxilir |213, 1954, N 4, s. 87|.
Msln: Atda qarin, yigitd burun /..../*
Acgezmdn tox lmax /eydr -ismixbri buraxilib/; Qarisiz v -susuzdgirman /"kimi" qosmasi
buraxilmisdir/.**
-----------------
*Qeyd:M
**Qeyd: Usaqsiz ev -dyirmansiz das /Azrbayjan dilind/.
-----------------
"Bllidr" xbrinin buraxilmasi: Qutli gn togusundan /ski sz/.
"rmx" xbrinin buraxilmasi: Dmr nmdn, insan qmdn /ski sz/.
"Krk" /dir/ xbrinin buraxilmasi: Azan kurda kizan kpk /krkdir/.
mr - agiris xarakterli elliptik cmllrd is v hrkt Ie"llri buraxilir. Msln: Mdirin odasina...;
Bgndn qsby! v s.
Arzum"nasi elliptik cmllrd d b"zi Ie"li xbrlr buraxilir. Ms.: Saqliqla... Bnim saqliqima!
/danisiq dilindn/.
;76$5/$5
5.1.7.XSUSILSM.
Axisqa trklrinin dilind xsusilsmnin bir ne tipi isldilir. Hmin tiplrdn biri, szlrin v sz
birlsmlrinin vvlind glrk qvvtlndirn, seib qeyd edn llxsus, ss szlrdir.
BusullamxtliI cml zv xsusilsir. Msln: Nadansa axir vaxtlar,llxsus Trkiy sIrindn
sonra bir nv arxayinilix v sstlk yaranmisdir /G.Sahin/; Eyni zamanda bu ziyalilarimizin
ms"uliyytsizliyindn, llxsus onlarin el arasinda nIuzlarinin asagi sviyyd olmasinin nticsidir
ki, isimizin n baslangici, n d sonu grnmiyer /G. Sahin/; Xalqa, ss d, ziyalilara mracitimiz
cavabsiz qaliyer |70, 10.IV.1992|.
5.1.8. XITAB V$5$&h0//5
5.1.8.Xitabv ara cmllr. Axisqa trklrinin dilinin cml sintaksisind mracit mqsdil isldiln
szlr -xitablaradaoxrastglirik. Xitablar n ox insanlara mracitl isldilir, Vtn agiris, Vtn
dnmk, sasn bu xitablarin mzmununu iIad edir: Glin, cmht, az bise olsa da hr birimiz Vtn
nalisax /F.Shriyev/; Ay baba, Vtn misIir gedax /G.Sahin/; ziz hmvtnlrimiz! li qlm
dutan, szi tgn ziyalilarimiz, sz sizindir /S.Toraman/.
Xitablardan se"r dilind d ox istiIad olunur:
UstaMrtz, istrsin dnya vIasin
Sindirma he vaxti knl qaIasin |70, XI.1992|.
Aracmllr. Axisqa trklrinin dilind cml daxilind lav cmllr d islnir. Bunlar m"triz
irisind verilir. Bel cmllrl danisan lav qeydlr edir, myyn dqiqlsmlr aparir. Bu cr
cmllrdki Iikir ya sascmldki Iikirl bagli olur, ya da hmin cmldki hr hansi bir szn iIad
etdiyihadis bard lav m"lumat verir. Msln: Xalqimizin basina gln v he bir xil liy
sigmiyan Ilktlr, biz trklri /Kendini bir trk kimi tanimiss/ daha six birlsmy, bir mqsd, bir
amal ugrunda mbariz etmy yaxinlasdurmalidur /I.SIil/.
5.1.9. MR..%&h0/
Tabesizv tabeli mrkkb cmllr. Tabesiz mrkkb cml. Axisqa trklrinin dilind mrkkb
cmlnin tabesizv tabeli nvlri islkdir. Lakin tabeli mrkkb cmllr tabesiz mrkkb cmllrl
mqayisd ox yayilmisdir.
Tabesizmrkkb cmllr, demk olar ki, bu dild sad cmllrl iIad olunur. Y"ni, tabesiz
mrkkb cmlnin trkib hisslrini tskiledn sad cmllr mrkkb strukturda zn az gstrir.
Bununlabel, tabesiz mrkkb cmllrin mxtliI struktur -semantiktiplrin d bu dild rast glmk
olur.
Trkib hisslri sad cmllrdn ibart olan tabesiz mrkkb cmllr nisbtn oxdur.Ms.: ln
ldi, qalan qaldi /G.Sahin/. Bu cmld iki trkib hiss vardir. Trkib hisslr sad cmllrdn
qurulmusdur. Bu trkib hisslrd mbtda substantivlsmis Ie"li siItdn ibartdir.
Axisqa trklrinin dilind drd sad cmlli tabesiz mrkkb cmllr d vardir. Msln: Masinlr
uguldasiyerdi, itlr uliyerdi, tavux-uullarss-ss vermisdi, mal-qarauzun-uzadimlsiyerdi
/S.Adignli/. Drd sad cmlli tabesiz mrkkb cmllrin sas xsusiyyti bundan ibartdir ki,
onlardadahaoxzamanlaqsi zn gstrir. Bu Irqi proI. A.Axundov bel gstrir: Drd sad
cmlli tabesiz mrkkb cmllr z xsusiyytlrin gr sad cmlli tabesiz mrkkb
cmllrdn o qdr d Irqlnmir. Onlarin arasinda sas Irq bundan ibartdir ki, sad cmlli tabesiz
mrkkb cmllrd n oxu iki m"na laqsi zn gstr bildiyi halda, drd sad cmlli tabesiz
mrkkb cmllrd m"na laqsi d zn gstr bilir |1, s. 337|.
Axisqa trklrinin dilind tabesiz mrkkb cmllrin trkib hisslri arasinda asagidaki m"na laqlri
zngstrir:
Zamanlaqsi. Bu laqd isldiln cmllrd hvalat, hadis eyni zaman daxilind bas verir: Masin
ehmalca yirgalanur, babam mrgiliyerdi /G.Sahin/; Zulum qatarlari adresi blli olmiyan trI gediyer,
vaqonlarin iindkilr tvsyrdilr /S.Adignli/; Savuga dzmiyan ocux anasinin qucaginda tir-tir
siyer, bir grci glini qarda yixila-yixila viyerdi /S.Adignli/; Masinlr uguldasiyerdi, itlr uliyerdi,
tavux-uullarss-ss vermisdi, mal-qarauzun-uzadimlsiyerdi /S.Adignli/.
Ardicilliq laqsi. Bu laqd bas vern hrkt ardicil icra olunur, trkib hisslri arasinda sistematiklik
zngstrir. Msln: Bismis hsrt qalan adamlar lazudi, lobyay, arpay cik-cik,yiya-yiyagediyer,
zrayil d onlardan l kmiyer /S.Adignli/; Ksildi gdklr, baglandi yollar /Lain Sagrizeli/.
Sbb-ntic laqsi. M"na laqsinin bu nvnd birinci cml -komponentsbb, ikinci gln
komponentis nticdir: Birdn-bir motor susdi, masin Axisqadmryoli stansiyasinda durdi
/danisiqdan/.
Aydinlasdirma laqsi. M"lumdur ki, aydinlasdirma cml zvlrin -mbtdaya, xbr v tamamliga
gr myynlsir: cmhtin ahi-nalsi dagda-dasda ks-sda verdi: Bizi srgn ediyermislr; MndI
maraqli seylrdn danisiyerdi: 37-ciyild onun babasini Orta Asiyanin yilan mliyan llrin
srmsdilr. Qar stnd qan lklri yarandi; qarilr haray-hsir qopardi /danisiq dilind/.
Ziddiyyt laqsi. Bu m"na laqsi ziddiyyt, qarsilasdirma v Irqlndirm meyarina gr
myynlsir: Zurnai zurnasini sslndriyerdi, cmht nlr kiyerdi /S.Adignli/, Artux kimins
qapisindan bir masin trpndi, lni son mnzil gtrn kimi hnkrdlr, sa yoldilr, yaxa cirdilr,
ocuxlar da onlara qosulub dad-Iryadqopariyerdilr /S.Adignli/, MndI qapinin mhrni qirdi, sgr
d avtomatin qundagiynan onun basini yardi /S.Adignli/.
Birlsdirm laqsi. Ikinci trkib hiss /komponent/ birinciy lav kimi qosulur. Bel cmllri parselyat
- qosulma mrkkb cmllr adlandiranlar da vardir.
Axisqa trklrinin dilind bel cmllr d genis yayilmisdir:
Tiseeyibirkyidi,zd Trkiy srhddin ox yaxindur.
Axisqa trklrinin dilind baglayicili tabesiz mrkkb cmllr nisbtn azliq tskil edir. Buna
baxmayaraq, ama, lakin qarsiliq bildirn baglayicili mrkkb cmllr rast glmk olur. Ms.: Frqana
hadislri yuxuli gzlrimizi adi, ama tam amadi, tam oyanmadux! /F.Shriyev/, Btn gecay yatmiyan
babam, masin ehmalca yirgaladuxca mrgileyirdi, lakin otez-tez gzn aib: -hl oxmi var?
/G.Sahin/.
Tabelimrkkb cml. Yuxarida qeyd etdiyimiz kimi, Axisqa trklrinin dilind tabeli mrkkb
cmllr ox genis yayilmisdir. Demk olar ki, budaq cmllrin hamisina bu dild rast glmk olur. Bu
dild islnn tabeli mrkkb cmllrin trkib hisslrini laqlndirmkd vzliklrin, intonasiyanin
mhm rolu vardir.
1.Trkib hisslrini laqlndirmkd vzliklrin rolu.
Oni- vzliyi tamamliq budaq cmlsini bas cml il laqlndirir: Stalinizm siyastindn basliyan v
yenidnqurma perestroyka il qurtaran bu yzdn irax "siyast"in nticlri oni gstriyer ki, indiycn
yarimiz zbk, yarimiz qazax, yarimiz qirgiz, yarimiz kabardin- balkar olmisdux /I.SIil/.
Baglayici szn rolu: Kim bu yolda perspektivyolbiliyers, buyurub z Iikirlrini qazet arxali diya bilur
/I.SIil/.
Kim baglayici sz mbtda budaq cmlsinin komponentlrini bir-birin baglamisdir.
Intonasiyanin rolu: Uli babalarimiz gzl demislr: "Balim olsun ptgi Bagdadan glr" /I.SIil/.
Grndy kimi, tamamliq budaq cmlsinin trkib hisslri bir-birin intonasiya il baglanmisdir.
Skililrin rolu:
sa,-s: gr Iallarimiz bel islyers, basxalarindan n omax? /S.Toroman/. Qarsilasdirma budaq
cmlsinin trkib hisslri s dati il laqlndirilmisdir.
Axisqa trklrinin dilind budaq cmlnin asagidaki nvlri isldilir.
Mbtda budaq cmlsi. Axisqa trklrinin dilinin sintaktik qurulusu yrnilmdiyi n hmin dild
budaqcmllrin tsniIi d aparilmamisdir.
Bdii dildn myynlsdirilmis nmunlr gstrir ki, bu dild d digr trk dillrind oldugu kimi, iki
tipmbtda budaq cmlsi isldilir. Tdqiq ediln dil vahidlrinin analitik, sintetik, habel analitik-
sintetik sullarla bas cmly baglanan v Iunksional baximdan Irqlndiriln hr iki tipinin bu v ya
digr skild islnmsi trk dillrind mrkkb cml sisteminin sas sintaktik oxsarliqlarindandir.
I tip. a/ Bas cmld mbtda buraxilir; bas cml kontekstual "yarimiq" cmllrdn ibart olur, budaq
cml onun buraxilmis mbtdasini vz edir. Budaq cml bas cmly daha ox "ki" baglayicisi,
b"zn d -sa2,-mi4 Iormalari il baglanir. Ms.: Yaxsi olur ki, imkanli adamlar, idara, kolxoz rhbri
olanszi,hrmti gean adamlarimiz bu isd "Vtn" cmiyytin yardim etsinlr /S.Toraman/;
Mktbd deyiliyer ki, istr SSRI-nin, istrs d respublikalarin konstitusiyalarinda milltindn v
irqindn asili olmiyarax btn adamlarin hquq brabrlugi nzrd dutiliyer |70, 27.III.1992|; Mktbd
dahasonragstriliyer ki, Salsk mebel kombinatinin isilri Mesxet trklrinin taleyind drindn
qmlniyerlr |70, 27.III.1992|; Dini rvaytlrd sylniyer ki, allah insana zulum edanda vvl onun
malini, sora haxlini, axirda da canini aliyer /Xalid Tastanov/; Bu yaxinlarda "Vtn" cmiyyti Mrkzi
Surasindan aldugumuz bir sndd gstriliyer ki, ilk tskilatlar ham da kendilarin n sas isi olan
tskilatilux isini da zayiI tskil ediyerlar /S.Toraman/, Hppimiz bllidr ki, ox sennikimiz uux
yapilrd, skibinalarda,mktblrd, kulublarda, adirlarda agir vziyytd yasayir /Firidun Shriyev/;
Nzrd dutiliyer ki, ilk zamanlar 150 ail Ardahan v Ildir vilaytlrin alsinlar |70, VIII.1992|.
Bucmllrd budaq cml bas cmly yalniz "ki" baglayicisi il baglanmisdir.
IItip.Butiplibudaqcml bas cmldn vvl glir. Budaq cmld baglayici sz, bas cmld is ona
qarsi adliq halda vzlik /mbtda vziIsind/ istirak edir. Budaq cml mumilik, bas cml is
konkretlik bildirir. Baglamaqda rolu olan kim baglayici szn hansi halda, hansi cml zv vziIsind
islnmsinin Irqi yoxdur |1, s. 359|.
Axisqa trklrinin dilind baglamaqda n ox "kim" baglayici sz Ialliq gstrir: Kim bu yolda daha
perspektivyolbiliyers, buyurub z Iikirlrini qazet arxali diya blur /I.SIil/.
Budaqcmlnin xbrind sa, -s skilisi isldilir. B"zn bas cmld sxs vzliyi mbtdanin qlibi
kimi ya islnir, ya da nzrd tutulur. Bel cml qliblrin digr trk dillrind d rast glmk olur.
Ms.: Azrb. dili. cm gn Mlk claliyynin hzuruna kim n isty girs, libos, namid geri
qayitmayacaq /"Azrbaycan" jurnali/; Trk dili: Oni kim soylemisse, dureduz hattetmis.. /A.Nesin/;
Qaqauz dili: ...kim istaarsa, o qelsin yasasin Budjakta.. /Budjakdanseslar/;Trkmn dilind: Kim grbet
aydin aytsa, sol utansin ... /A.Qurbanov/ |56, 1985, 2, s. 76-80|.
Bas cmld mbtda vziIsind "o" sxs vzliyi d islnir. Bu tip mbtda budaq cmlsi Axisqa
trklrinin dilind d vardir: Bu, o demaxdur ki, dilimiz asindikn yitmy baslamusdur, yarin -brgn
d dinimiz yitr /F.Shriyev/. Bu tip masir Azrbaycan dilind d islkdir. Ms.: O dogrudur ki,
kndlilr soyulur, O dogrudur ki, atam heyvan kimi islyir /c.cabbarli/ v s.
Xbr budaq cmlsi. Axisqatrklrinin dilind xbr budaq cmlsinin bir ne tipi isldilir. Bu tiplr
bas cmldki xbr gr myynlsir.
a/xbr "idi" sklind: Bu bir yana, iki gn idi ki, kylr silahli sgrlr dolusmisdi, cmhti siyahiya
aliyerdilr /S.Adignli/.
b/ "dur" skilisinin bas cmlnin xbrind islnmsi: Ilk tskilatlarin bela zayiI islamasinin nticsidur
ki,mrkzi Suranin hesabinda qalan paraynan Ialiyyt gstrmax mmkn degl /S.Toraman/.
v/Xbr "budur" sklind: Silahli skrlrin mqsdi budurki,cmhti mesaya gtrsinlr /S.Adignli/;
-Bnim mqsdim budur ki, Vtn dnem /G.Sahin/ v s.
Tamamliq budaq cmlsi. Axisqa trklrinin dilind n ox isldiln budaq cml nvlrindn biridir. Bu
dild d tamamliq budaq cmlsi Ie"li siIt, Ie"li baglamaya, msdr, srt sklin, siIt v ism d aid
olur.
Axisqa trklrinin dilind tamamliq budaq cmlsi bas cmly 2 yolla -hm intonasiya, hm "ki"
baglayicisi il baglanir.
1. Intonasiya il baglananlar: Bu yolla ml gln tamamliq budaqcmlsi vasitsiz nitqdn ibart olur.
Ms.: Sorusanda diyerdilr: "Davaynan laqlidr" /S.Adignli/; Bel yerd demislr: Zrlin nersindn
dnsn xeyirdr /I.SIil/.
Bu tamamliq budaq cmlsi Ie"li baglamaya aiddir.
2. "ki" baglayicisi il baglananlar:Birdn yoldasim Mhmmd glib dedi ki, ocuxlardan mugayat ol
|70,27.III.1992|.
Axisqa trklrinin dilind d tamamliq budaq cmlsi tsriIlnn Ie"llr d aid olur. Msln; Bilmam
ki, sabahsizlux yzndnmi, nadansa bu yollar olduxca narahat olmisdi /G.Sahin/; Agniyamiyerux ki,
qazetoadresaatiyer,yaatmiyer/S.Toraman/.
Fe"li baglamaya aid olan tamamliq budaq cmlsi; Sorusanda ki, bel niya ediyersiz, diyer ki, siz ox
uzun yoli dutmissiz /I.Sahzadogli/; TsriIlnn Ie"l aid olan tamamliq budaqcmlsi: Sian baxiyer ki,
ox qisa bir yoldur /I.Sahzadogli/: Atatrk sual ediyer ki, nsil oldi ki, tkbasan agirlux mrmiy qaldura
bildin.skr cavab veriyer ki, pasam sag olsun, oni bn qaldurmadim /I.Sahzadogli/.
Vacib sklin aid olan tamamliqbudaqcmlsi: Bu mnIi hallara cavab vermax n biz ziyalilr btn
xalqlaraisbatetmaliyuxki,bizimkkmztrkdr|70,03.III.1992|.
Xbr sklin aid olan tamamliq budaq cmlsi: Hppiz ox ey biliyersiz ki, ox tinluxlardan sora
1991-ciyilmart ayinda dnyaya gz amis "Vtn esqi" qazetinin mrmi Vtn yolunda arpismalarda
xalqin yardimisi olmaxdur |70, 03.III.1992|; Diyerlar ki, atmiyacaxlar; O dedi ki, babasi uzun yillar
Trkiyy kndn sora, hr yil Ardahan daglarina gediyermis |70, VIII.1992|, Zaniyerim ki, bu
xalqimiz n d, bizim n d yaxsi olur /G.Sahin/.
Srt sklin aid olan tamamliq budaq cmlsi: Adamin biri qaxib bir oxlugun qarsisinda des ki, canim
n llrimizi qoynumuza yigib knrdn baxiyerux /I.SIil/.
Msdr aid olan tamamliq budaq cmlsi: Basa dsmk grk ki, bir qrup ziyali he bir isi atdira
bilmz /G.Sahin/. Azrbaycan dilind bu budaq cml "basa dsmk lazimdir ki" sklind daha ox
islnir: Kndlilri basa salmaq lazimdir ki, niy Haci Atakisinin var-dvlti hddn asir /.Abasov/.
Fe"li baglamaya aid olan tamamliq budaq cmlsi: Yoxsa qis yuxusuna girib gzlykmi ki, basimiza
nlr glck? /G.Sahin/.
ox genis skild isldiln tamamliq budaq cmlsinin Axisqa trklrinin dilind bir ne tipi vardir.
Itip:Budaqcml bas cmldn qabaq glir, trkibind baglayici szlr istirak edir, bas cmld is
tamamligin "qlibi" olan vzliklr baglayici szlrl qarsi-qarsiya isldilir. Budaq cmld "he kim"
baglayici sz isldilir. Msln: He kim demsinki,bgnbn ey yasiyirim, vim var, is sahabiyim,
bn vtn lazim dgl /F.Shriyev/.
Budaqcmld "hr zaman" baglayici sz isldilir: Hr zaman diyardi ki, ogullarin bymis, onlari
ogul-usaq sahibi etmisim /G.Sahin/.
II tip: Axisqa trklrinin dilind baglayicilarla ml gln tamamliq budaq cmllri d ox islnir. Bu
crtabelimrkkb cmllrd bas cml vvl glir, bas cmldn sonra "ki" baglayicisi, sonra is
budaqcml isldilir. Bas cmldn tamamligin suallari ixir, budaq cml hmin suallarin cavabi olur.
Bas cmld oni vzliyi tamamliq vziIsind ixis edir: Ancaq oni demaliyux ki, bu sahd cmiyyt
konkret he bir is grmmisdr /M.clilov/.
Budaqcmld oni vzliyi tamamliq vziIsind ixis edir. Msln: skr cavab veriyerki,onibn
qaldurmadim /I.Sahzadogli/.
Trzi-hrkt budaq cmlsind oldugu kimi tamamliq budaq cmlsind Ie"li xbrdn vvl el /ela/
sz islnir. Bunlari qarisiq salmaq olmaz. .Abdullayev bu haqda yazir ki, Azrbaycan dilind xbri
dsnmk,znn etmk, bilmk /dsnmk m"nasinda/, anlamaq v b.k. tIkkr Ie"llri il iIad olunan
bas cmllrd hmin Ie"llrdn qabaq el /bel/ sz ya islnr, ya da islnmz. Bu iki hal arasinda
m"na Irqi d nzr arpir. El, bel istirak edn bas cmllr budaq cmldki Iikrin real olmadigini,
sbhli oldugunu bildirirs, onlar istirak etmyn cmllr is realliq v qtiyyt iIad edir |1, s. 371|. Bu
tipcmllr Axisqa trklrinin dilind d vardir: Ela biliyerdux ki, artux hr kes birinci nmryaldi
/S.Toraman/.
T"yin budaq cmlsi. M"lumdur ki, trk dillrind t"yin budaq cmlsinin tipi mvcuddur. Axisqa
trklrinin dilind is asagidaki tiplr vardir.
I tip. Bas cmld "el bir" szlri "qlib" kimi istirak edir. Msln: Bu el bir yerdurki,hr qaris
torpagini mqdds sayarlar, murdal v pinti insanlarin bu torpaxlara ayax basmalarina yol vermzlr
/G.Sahin/; Bu el bir cnntdur ki, hr qaris torpagini ch-ch vurur, daglarinin n uca zirvlrind
qartallarmskn salur, torpagindais insanlar od-ocaq qalar, Iiravan yasarlar /G.Sahin/; Fikrimc, hlli
mmknolmiyanel bir sey yoxdur ki, axiri cavabsiz olsun /M.Pasali ogli/; Asinda el bir vziyyt
glib ixdux ki, n etdux, nerd qaldux v n etmliyux kimi tin suallara cavabbulmadanirali
gedamazdux /I.SIil/; El bir yerd oturub isinmax, deyib-glmaxisitiyeruxki,bird baxiyen zryilin
qara disi dz basimizin stnd Iurlaniyer |70, 27.III.1992|.
Bas cmld "bir" sz "qlib" kimi islnir. Ms.: Iarida bir bagirti var idi ki, allah irag etsin |70,
27.III.1992|;Qazetdn glduguni esidanda is bir aglasma qopdi ki, Allah he kimsaya gstrmsin |70,
27.III.1992|.
II tip. Bas cmld t"yin kimi o isar vzliyi islnir, sonradan budaq cmlnin islncyin isar edir.
Budaqcml hmin vzliyin mzmununu amaqla ondan sonraki ismi d t"yin elmis olur. Msln:
Htta o vziyyt glmisux ki, ayri-ayri zonalarda yasiyan ziyalilarimiz grsduxda gendi Iikirlrini,
hisslrini bir-birin agnatmaq n rus dilini, rus szlrini qullaniyerlr |44, IV-V.1992|.
ZrIlik budaq cmllri. Bunun cmlnin bu nvnn asagidaki grntlri islkdir:
Zamanbudaqcmlsi. Bas cmldki hal-hrktin v ya hkmn zamanini bildirn v zaman zrIliyinin
suallarina cavab vern zaman budaqcmlsinin Axisqa trklrinin dilind bir sira tiplri islkdir.
Bas v budaq cmllrd korrelyativ ctlk kimi n vaxit, o vaxit szlri isldilir. Bu cr ml gln
zamanbudaqcmllri, bir qayda olaraq, bas cmldn vvl glir. Bas cml budaq cmly -sa,-s
skilisi il baglanir. Msln: N vaxit "Vtn" cmiyyti mvIIqiyyt qazaniyers, o vaxit
"grclsnlr" ortaluga pr atiyer /I.Sahzad ogli/.
Budaqcml vvl, bas cml sonra glir. Bas cmld "onda" sz islnir. Ms.: libos kor-pisman geri
dnrsin ki, onda grrsn bagirib xalqinn "is" grmax itiyn kim imis /I.SIil/.
Yerbudaqcmlsi. Hal-hrktin yerini bildirn v yer zrIliyinin suallarina cavab vern bu budaq
cmlnin Axisqa trklrinin dilind bir ne tipin rast glmk olur. Bel tiplrdn biri budaq cmld
ner, bas cmld is ora korrelyativ ctlklrinin isldilmsidir. Ms.: Kim ner ixiyer, ora ixsin
/I.Sahzad ogli/.
Trzi-hrkt budaq cmlsi. Bas cmldki hrktin icra trzini v ya hal-vziyytin meydana ixma
trzini bildirn bu budaq cmlnin Axisqa trklrinin dilind bir sira tiplri isldilir. n ox islnn v
digr trk dillrind msahid ediln tip bas cmldki el sznn mzmununu amaga xidmt edn
Iormadir. El sz bas cmld islnir, bas cmld islnn hrktin, hal-vziyytin trzini v onun
nticsini bildirir. Asagidaki cmllr bu baximdan xarakterik sayila bilr: Bu yil onsuz da timinn
topragimin arasi sayca az olan xalqimizi bir avuc taxil dni kimi hr trI el spldi ki, 47yildurbir
yer yigisamirux /Mhmmd Pasali ogli/; SIrimizdn ox raziyiq, bn el glir ki, mhsuldar isly
bildik /I.Sahzad ogli/; Biz el gliyer ki, "tskilat" termini hm mzmunca, hm d Iormaca isimiza
dahayaxundur/M.clilov/.
Yuxaridakicmllr trzi-hrkt budaq cmlsinin m"naca ntic nvn aid edil bilr.
Trzi-hrkt budaq cmlsinin mqsd mzmununu bildirn nvnd bel sz "qlib" kimi bas
cmld islnir. Ms.: Bel ixiyer ki, dagilmaliyux? /I.SIil/.
Kmiyyt budaq cmlsi. Bas cmldki hal-hrktin v ya lamtin kmiyytini bildirn bu budaq
cmlnin Axisqa trklrinin dilind yalniz bir tipi islnir. Budaq cmld n qdr baglayici sz, bas
cmld is "qlib" kimi - onun korrelyati kimi bir o qdr sz islnir. Ms.: Dnyaya gln hr bir vlt
n qdr sevinc, n qdr mhbbt bxs ediyers, bir o qdr d vlt qaygilri yz ixardiyer /I.SIil/.
Srt budaq cmlsi. Bas cmlnin mumi mzmununa aid olub, ondaki hal-hrktin v ya hkmn asili
oldugu srti bildirn srt budaq cmlsinin Axisqa trklrinin dilind b"zi tiplri isldilir. Bu tiplrdn
biribudaqcmlnin xbrind sa, -s skilisi, onun vvlind is gr baglayicisinin islndiyi tipdir.
Bel budaq cmllrin bas cmllrind is onda sz d istirak edir. Msln: gr bu mesxeti trk
xalqinin vahid tskilatiysa, onda onlarin hppisi 16 yasina atan kimi bunun zvi olmalidur /M.clilov/;
gr bizim cmiyyt Beynlxalq status alsa, onun gci artar, ham da t"sir diapozonu genislnmis olur
/I.SIil/.
Sbb-ntic budaq cmlsi. Axisqa trklrinin dilind sbb-ntic budaq cmlsinin vvlc bas cml,
sonra baglayici, daha sonra is budaq cml gln tipi daha ox islnir. Bas cmld "qlib" kimi n
sz istirak edir. Ms.: 37-ciyil kimi mr Faiqlri olan bir xalqin elmini, mdniyyatini, belli ki,
kknikesmaxngtriyerdiki,zamanbirdahabel sxslr yetsdrmsin /S.Adignli/.
Qarsilasdirma budaq cmlsi. Bas v budaq cmlnin mzmununu bir-biriil qarsilasdiran qarsilasdirma
budaqcmlsi Axisqa trklrinin dilind n ox islnn budaq cml nvdr. Qeyd etmk lazimdir ki,
bubudaqcml d tamamliq budaq cmlsi kimi hmin dild ox islkliyi il Irqlnir.
Budaqcml bas cmldn qabaq glir. Demk olar ki, qarsilasdirmanin gzstli, ziddiyytli,
Irqlndirici, mqayisli v srtli nvlri bu dild d yayilmisdir.
Gzstli-ziddiyytli qarsilasdirmada budaq cml bas cmly -sada,-s d gstricisi il baglanir.
Msln: Bu qara vaqonlarin son qaraltisi gzdn yits d, o qara zurnanin son nlsi yerd qalan
cmaatin qulaxlarindan ekilmdi /S.Adignli/.
Ziddiyyt bu cmld qara vaqon - qara zurna arasindadir.
Asagidaki budaq cmld is qara qvvlrl qaragnl camaat qarsilasdirilib: Qara qvvlr qara
niyyatlarina nail olsalarda,qaragnlicmahtin qlbindn bir sey silinmdi /S.Adignli/; Allah Iursant
versa, onlarin yardiminan Vtn torpagini ziyart etmax n sIr ixacagim /G.Sahin/; Bn kendim
hl tlb olan vaxtlarimdan, kendimizin tarixi kemisimiz aid olanhr seyi, gizli qazet v jurnallardan,
el agsaqqallarindan grnsm d, bu bni qane etmiyerdi /G.Sahin/; mr bn gn vermissa, Vtnimi
grcagim /G.Sahin/.
Frqlndirici qarsilasdirma: Gz oxsaduxca uzanan bu egri-bgri dag yoli bizi bir yuvadan ayiriyersa,
basxa bir yuvaya yaxinlasduriyerdi /G.Sahin/.
Srtli qarsilasdirma: Yolumuz agir yol olsa da, Tanri trIindn verilmisdr /G.Sahin/.
Budaqcmld n qdr baglayici sz istirak edir, budaq cmlnin xbri srt sklindn v da, -d
datindan ibart olur. Msln: Yollarimizin stndn n qdr qara buludlar toplansa da, Iirtinalar qopsa
da,getmliyix /G.Sahin/.
El qarsilasdirma budaq cmllrin d rast glirik ki, bellrind budaq cml bas cmldki isin hansi
sraitd icra olundugunu da bildirir.Bucrbudaqcmld gr baglayicisi v -sa,-s dati istirak ets
d, srt mzmunu ziI, qarsilasdirma m"nasi il ox stn olur. Ona gr d bel budaq cmllri
qarsilasdirma budaq cml saymaq olar.
Asagidaki tip budaq cmllr bu qbildndir:gr vldin trbiysi, davranisi, hrktlri, isgzarlugi,
hrmti, savadi, dini v dnyagrs bu kimi msbt hallari, keyIiyytlri sni razi salmiyers, "qiz-
bibisin, oglan dayisin dnmis" demynn is dzlmiyer (I.SIil); gr kkz l vermiyers,gr iriz
eydglis, sizi istiyerlr dnyanin n ey yerind yasatsalar da, xeyri olmiyacax (I.SIil); gr
assaxdakilr szmz baxmasa, yoxarilrcn gedagin (I.SIil) v s.
Budild mrkkb sintaktik btvlr genis mtnlri Iormalasdirir. Msln, asagidaki mtnd "cnnt"
sznn aktuallasmasi il btv bir mtn yaranmisdir: Mqdds cnnt! vzolunmaz bir hqiqtdr
Vtnin cnntlugu. Bu el bir cnntdur ki, hr qaris topragini ch-ch vurur, daglarin n uca
zirvlrind qartallar mskn salur, topraginda insanlar od-ocaq qalar, Iiravan yasarlar. Bu el bir yerdir
ki,hr qaris topragini mqdds sayarlar. Bu toprax Ana kimi lmz bir varlux, tmz bir insan v dirilux
rmzi olan zmzm suyidir (G.Sahin).
istifadHGLOPLGEL\\DW
AZT.C6
1.Abdullayev., Seyidov Y., Hsnov A. Masir Azrbaycan dili. Sintaksis. IV hiss, Baki, "MaariI",
1972,s.476.
2.AbdullayevKamal.Azrbaycan dili sintaksisinin nzri problemlri. Baki, "MaariI",1998,s.308.
3. Aiq sz qzeti (Azrb. dilind), 18 yanvar 1917-ciil.
4.AxundovA.Azrbaycan dilinin Ionemlr sistemi. Baki, 1973, s.305.
5.Azrbaycan dilinin dialektoloji lgti. Baki, Azrb. EA-nin nsri, 1964, s.479.
6.Azrbaycan dilinin izahli lgti. II c., Baki, Elm, 1980, s.576.
7.Azrbaycan dilinin Mugan qrupu sivlri. Baki, Azrb. EA-nin nsri, 1955, s.255.
8.Azrbaycan Sovet Ensiklopediyasi. 1 c., Baki, 1976.
9.BabaxanovN.Mesxettrklri kimdir?, "Kommunist" qzeti, 2 mart1990-ciil.
10.Bahaddin gl. Byk Hun imperiyasi. Baki, "Gnclik", 1998, s.407.
11.BayramovH.Azrbaycan dili Irazeologiyasinin saslari. Baki, MaariI, 1978, s. 176.
12.BehbudovS.M.Zngilan rayonu sivlrind isim dzldn skililr. - Azrbaycan dililiyi
msllri. Mqallr mcmusi. Baki, Azrb. EA-nin nsri, 1967, s.172-178.
13. Budaqova Z., Haciyev T. Azrbaycan dili. Baki, Elm, 1992, s.200.
14.BudaqovaZ.MasirAzrbaycan dbi dilind sad cml. Baki, Azrb. SSR EA nsriyati, 1967,
s.222.
15.KitabiDd Qorqud. Azrnsr, Bdii dbiyyat s'bsi., Baki-1939,179s.
16.Dmirizad . "Kitabi-Dd Qorqud" dastanlarinin dili. Baki, API-ninnsri, 1959, s.157.
17.EyvazovaR.Iqanistanda trk mnsli toponimlr. Baki, Elm, 1995,s.244.
18.EyvazovaR.Sakmnsli adlar haqqinda. Filologiya msllri. I. Nzriyy v metodika. Baki,
1994,s.58-60.
19."dbiyyat v incsnt" qzeti, 27 oktyabr 1989-cuil.
20.hmdov T. El-obamizin adlari. Baki, Gnclik, 1984, s.124.
21.hmdov ToIiq. Azrbaycan toponimiyasinin saslari. Baki, Baki Universiteti Nsriyyati, 1997, s.
312.
22.libyzad Elmddin. Azrbaycan xalqinin mnvi mdniyyt tarixi (Islamaqdrki dvr), Baki,
"Gnclik", 1998, s.524.
23.libyzad E. Mesxetitrklri. "Elm" qzeti, 29 iyul 1989-cuil.
24.nsarov lipasa. Ahiska trklri. Baki, Azrbayjan Dvlt Nsriyyati, 1996, s.56.
25.sgrov Hseyn. Azrbaycan dilind zrgrlik leksikasi. Nam. dissertasiyasinin avtoreIerati, Baki,
1995,s.35.
26.zizovElbrus.Azrbaycan dilinin tarixi dialektologiyasi. Dialekt sisteminin tskkl v inkisaIi.
Baki, Baki Universiteti Nsriyyati, 1999, s.354.
27. Hacili AsiI. Qribm bu vtnd (Axisqa trklrinin etnik mdniyyti), Baki, "Gnclik", 1992, s.216.
28. Haciyev AsiI. "Gl, dnlim o yerlr arkadas!... "Ulduz" jurnali, 1989, 7, s.69-72.
29. Haciyev T.I. Vliyev K.N. Azrbaycan dili tarixi. Baki, MaariI, 1983, s.187.
30. Haciyev ToIiq, zizov Elbrus. Buntrklr kimdir? "Ulduz" jurnali, 1989, 2,s.89.
31.Hseynzad M. Masir Azrbaycan dili. MorIologiya. Baki, MaariI, 1978, s.319.
32. Xasiyev Zirddin. Tovuzun toponimik dnyasi. Baki, Sabah, 1997, s.112.
33.Xeyriyy Sleymanoglu Yenisoy. Tarix boyunca Slavyan -Trkdillaqlri. Nam. diss., avtoreIerati,
Baki, 1996, s.31.
34.Xlilov Buludxan. Fellrin ilkin kklri. Baki, 1998, s.222.
35.Xlilov .. Baglayici. -MasirAzrbaycan dili. Baki, Elm, 1980, s.439-446.
36. Kazimov Ismayil. Axisqa trklrinin dili. Baki, Elm, 1999, s.278.
37. Kazimov Q.S. Yazii v dil. Baki, API-ninnsri, 1975, s.228.
38.Kitabi-Dd Qorqud. Baki, "Yazii", 1988, s.265.
39. Qasimli Mhrrm. Bizim ellr yerindmi. Baki, Azrbay-canDvlt Nsriyyati, 1993, s.74.
40.Qhrmansoy Mahar. Grc-Azrbaycandilparalellri. Baki, Tbib nsriyyati, 1992, s.164.
41. Quliyev H.K. Qosma v kmki adlar. -MasirAzrbaycan dili. Baki, Elm, 1980, s.407-416.
42.QumilyovLev.Qdim trklr. Baki, Gnclik, 1993, s.536.
43. Qurbanov Samil. Mhsti trklri.(Imqal). "Vtn esqi" qzeti. 10 aprel 1992-ciil.
44. Qurbanov Samil. Mhsti trklri. (II mqal). "Vtn esqi" qzeti. aprel, may 1992-ciil.
45. Qurbanov Samil. Mhsti trklri (tarixi-xronolojioerk).-Vtn esqi qzeti, 3 mart 1992-ciil.
46. Lomsadze S. Bizim tarixin n agrili shiIlri. Kommunist qzeti, 27 iyun 1989-cuil.
47.Mesxettrklrinin dili tdqiq edilir, Hyat qzeti, 23 aprel 1991-ciil.(AzrinIormun mlumati).
48.Mesxettrklrinin dili tdqiq edilir, Vtn esqi qzeti, 3 iyul 1992-ciil.
49.Mmmdli Nadir. Alinma terminlr. Baki, Elm, 1997, s.314.
50.Mmmdov Teymur. "Tarix tkri"nin izi il. "Azrbaycan" jurnali, 1988, N 1, s.153-154.
51.Mmmdov Yunis. Orxon-Yeniseyabidlrind adlar. Baki, API-ninnsri, 1979, s.113.
52.Mmmdov Yunis. Orxon-Yeniseyabidlrind adlar. Baki, API-ninnsri, 1981, s.110.
53.Mirzliyeva M.M. Trk dillri Irazeologiyasinin nzri problemlri. Doktorluq dissertasiyasinin
avtoreIerati, Baki, 1996, s.42.
54.Mirzzad Hadi. Azrbaycan dilinin tarixi morIologiyasi. Baki, Azrtdrisnsr, 1962, s.372.
55.Mirzzad H. Azrbaycan dilinin tarixi qrammatikasi. Drslik, islnilmis v lavlr edilmis 2-ci
nsri. Baki, Azrbaycan Dvlt Universitetinin nsri, 1990, s. 376.
56. Musayev Mehman. Oguz qrupu trk dillrind mbtda budaq cmlsi. -Azrbaycan EA-nin
xbrlri. dbiyyat, dil v incsnt seriyasi, 1985, 2, s.76-80.
57.MusayevM.M.Trkdillrind tabeli mrkkb cml. Doktorluq dissertasiyasinin avtoreIerati, Baki,
1994,s.64.
58.Nemanzad mr Faiq. Seilmis srlri. Baki, "Yazii", 1983, s.150.
59.Nemanzad mr Faiq. Seilmis srlri. Baki, "Yazii", 1992, s.241.
60. Pasayev A. Trk mnsli ermni antroponimlri haqqinda. AOP, VII, Baki, 1999, s.8-11.
61.Rcbov blIz, Mmmdov Yunis. Orxon-Yeniseyabidlri. Baki, Yazii, 1993, s.400.
62.Rhimov Mirz. Azrbaycan dilind Iel skillrinin Iormalasmasi tarixi. Baki, Azrb. EA nsri, 1965,
s.266.
63.Rusca-Azrbaycanca lgt, III cild, R-, Baki, Elm, 1978, s.555.
64.Rstmov R. Azrbaycan dili dialekt v sivlrind Iel. Baki, Azrbaycan SSR Elmlr Akademiyasi
nsriyyati, 1965, s.320.
65.SeyidovM.Azrbaycanlilarin milli soykk. Baki, Elm, 1985, s.289.
66. Sirliyev M.S. Azrbaycan dialektologiyasinin saslari. Baki, Azrb. EA-nin nsri, 1968, s.306.
67. Skrl lisa. Qdim trk abidlrinin dili. Baki, 'MaariI, 1993, s.336.
68.Tqvim: Ahiska trklrinin srgn yili. 55. (1944-1999).
69.TtnnikovVadim.Mesxetiyatrklri kimlrdir? Dialoq jurnali, 1, 1989, s.14-15.
70."Vtn esqi" qzeti, (Axisqa trklrinin dilind), 1991, 1992.
71. Vorosil Q. QaIqaz Albaniyasi. Baki, "yrtmn" nsriyya-ti, 1993, s.104.
72. YusiIov M. Oguz qrupu trk dillrinin mqayisli Ionetikasi. Baki, Elm, 1984, s.152.
73.ZeynalovFrhad. Trkologiyanin saslari. Baki, "MaariI", 1981, s.347.
74.ZeynalovF.R.Trkdillrinin mqayisli qrammatikasi. Adlar. Baki, ADU nsriyyati, 1974, s.142.
75.ZeynalovF.R.Trkdillrinin mqayisli qrammatikasi, Fellr. Baki, ADU nsriyyati, 1975, s.132.
RUS DILIND
76. . . -
, 1971, 121 .
77. .. - .
', 1971, 2, . 98-104.
78. . . -, 1978, 98 .
79. . - . ,
, 1992, 29 .
80. .. . -
. , "", 1984, . 3-44.
81. .. .
' , , 1962, 2, . 20-23.
82. . . , , 1969, 20 .
83. .. . -, 1989, 192 .
84. .. . 1, - , 1973,
113 .
85. .. . ., - . 1960, 242 .
86. .. . ., , 1969, 383 .
87. .. - . .,
1975, 274 .
88. ..
. - . ., - "", 1976, . 6-24.
89. .. , ., - "", 1984, 200 .
90. .. ' , , ', 1985, 207 .
91. .. . 2, 1, , ', 1963, 266 .
92. .., .. : (20-60- ), , , 1998,
368 .
93. .., ..
. , 1998, 312.
94. . . - . . , ., 1869, 1150 .
95. . . - . , 2- , 1960, 819 .
96. .. . 1, - , 1973,
113 .
97. . ., - "
", 1960, 27 .
98. -- . ., - " ", 1973, 664 .
99. .. . , , 1962, 17 .
100. .. (- .). ., - , 1979, 216 .
101. .. (- ). ,
', 1986, 192 .
102. .. . , ', 1991, 549 .
103. . . .. ... , 1990,
363 .
104. .. . ., , 1979, 95 .
105. .. - . "", 1980, 4, . 20-33.
106. .. . ., , 1967, 500 .
107. .. . . , , 1930, 250 .
108. .
. . , . . . -, 1982, 1 .122-128.
109. .. . , -
. , 1965, 154 .
110. .. . ,
116, , , , 1965, . 265.
111. . . , , 1985, 124 .
112. .. .
, , 1971, . 116-122.
113. ..
. , . , 2, , 1944, . 831-839. ( . ,
).
114. .. '. . . . 4, ,
1944, . 227-235.
115. ..
. , . , , 1937, . 115-122.
116. . . , , "", 1965, 176 .
117. . . .. , 1986,
. 39.
118. .. . ., ., , 1948, 276 .
119. .. . ., - " ", 1962, 607 .
120. . ., , 1969, 672 .
121. .. . ., 1971, 107 .
122. . . , 2 1992- .
123. . . , . , , 1957, 270 .
124. . . ..
. . , , 1900, . 1-5.
125. .. . ., 1955, 186 .
126. -- . ., . ., 1974, 688 .
127. - . ., , 1958, 892 .
128. . . 1. , 1955. ( . ), 85 .
129. .. . , 1896, 73 .
130. .. . ., -
, 1964, 304 .
131. ..
. , , 1966, 19 .
132. .. :
- . ' , ., 1989, . , . 10-18.
133. .. . ., ., -
, 1956, 569 .
134. .. -
. , , 1980, 21 .
135. . .. , 1982, 126 .
136. .., .. . .-., -.
, 1937, . 27-31.
137. .. () , , 1910, 240 .
138. . '---.
, , 1984, 2, . 156-163.
139. .. - (
-60- ), ,1971, 259 .
140. .. . . 1901, . 1-12.
141. .. . ., ., -
, 1951, 108 .
142. .. :
. , ' 1978, 272 .
143. .. . , - . . , 1959,
507 .
144. . . , , 1964, 21 .
145. .. . - . ., -
, 1958, . 569-586.
146. . . . ... ., 1993, 342 .
147. . . . ... ., 1979, 132 .
148. .. , ., "", 1975, 358 .
149. .. . ., ., -
1959, 111 .
150. . " ". . . ., 1962, 263 .
151. .. . ., "", 1965, 179 .
152. .. . - . ,
-, - "", 1984, . 192-203.
153. ..
() (20- . , 90- . .). , , 1993, 23 .
154. .. - .-
. - -, "", 1990, . 127-133.
155. .. - .
, , 1978, 108 .
156. .. .
- . , 1913, 64 .
157. .. . . , ., 1959, . 2509-3858.
158. - . . -, ., - , 1970, . 1 805
., . 2 929 .
159. .. . , 1979, 248 .
160. .. . . ., , 1978,
298 .
161. .. . , 1969, 282 .
162. .. . . -, ., , 1959, . 1
718 ., . 2 1284 .
163. . -, "", 1990, 395 .
164. . - . ,, 1966, 22 .
165. .. . . , ., - . ., 1963, 968 .
166. .. . . , . 2, 1963, 1261 .
167. . . ., 1956, 208 .
168. .. . " ", .
, 2, 1923, . 100-104.
169. . . , 3 1992-
.
170. . . , . ., 1969,
347 .
171. . . ... . , ., 1940, - 924 .
172. - . ., 1977, 604 .
173. -: . .
.. , 1994, 160 .
174. . .
... 2- . ., , 1986, 672 .
175. . - ( -
), , 1971, 189 .
176. . . -, - , 1976,
216 .
177. . . .. , 1904, 107 .
178. .. : ,
. . ., 1980, 212 .
179. . . , , 1968, 437 . (
. .).
180. .. . ., ', 1986, 152 .
181. .. . -, 1976, 301 .
182. .. . , "", 1983, 197 .
183. .. . , 1980 6, . 20-22.
184. .. - . -, 1930, . 43-44.
185. .. . ., ., ,
1962, 266 .
186. .. (), ., ',
, 1977, 191 .
187. . () : .
, 1-2, 1999, . 161-172.
188. . : . 2000, 164 .
QJLOLVGLOLQG
189.BrossetM.HistoriedelaGeorgie.II,Partie,1851,203r.
190.David Marshal Lang. Armenia radle oI ivilization. London, 1970, 103p.
191.MeskhetianTurks.SolutionandHumanSeurity.TheForedMigrationProjetsoItheOpen
Sosiety Institute, 1998, 88 p.
192.YunusoIAriI.MeskhetianTurks:twijedeportedpeople.Baku,2000,92r.
193.PeterB.Qolden.KhazarStudies(AnHistorijo-PhmologijalInquiruintotheoriginoItheKhazars)
Volumel,Budapest,1980,188r.
TT.CESI
194. Ali Arslan. "I Dnya Savsi ve Milli Mcadele Dneminde Ahiska Ahilkelek" (1914-1921),KaIkas
Arastirmalari, III, Istanbul, s. 93-115.
195. Avsar Z., Solak F., Yorulmaz F. Yeni Bir Yzyilin Esiginde Trkiye ve Trk Smhuriyyetleri.
Ankara,1994,226s.
196.AvsarB.Z.,TuncalpZ.S.AhiskaTurkleri.Ankara,1994,80s.
197.Azrbaycan Trk KltrDerqisi.268.Ankara,1989,s.13-17.
198.Ahiskaturkleri.Nazirlayan:KiyasAslan.Ankara,1995,87s.
199. Ahmet B. Ercilasun. Kars ili agizlari SesBilgisi.Ankara,1983,221s.
200. Ahmet B. Ercilasun. Meshet trkleri hakkinda. Trkkltr. Sayi 315, Vil XXVII, Temmuz, 1989,
s.389-390.
201. Deny c.Trk dili qrammatikasi. Ankara, 1960, 603 s.
202.DivanLgat-it-trk. 'Termesi. Cilt I, Trk Tarih Kurumu Basimevi, Ankara, 1985, 366 s.
203.DivanLgat-it-trk.Termesi.CiltIII, Geviren Besim Atalay, Baski: Trk Tarih Kurumu
Basimevi, Ankara, 1985, 452 s.
204. Dogru A.M. Yukari Kur Boylarinin Yeradlari zerinde Bir Arastirma. 'Trk dnyasi
Arastirmalari, Istanbul, 1985, s. 137-142.
205.ZeyrekV.Dndenbugne:AhiskaTrklg.FrankIurt,1995,36s.
206.ZekiA.,ToganV.Trkiye-Trkistantarihi.1942-1947. Istanbul, 178 s.
207. Kirzioglu M.Fahrettin. Kars tarihi, Ankara, 1960, 205 s.
208. Kirzioglu Fahretin. Grcstanda Eski-TrkinanveGeleneklerinizleri.IUluslararasi Trk Folklor
Kongresi Vildirileri. Istanbul, 23-30,VI.1975,s.141-166.
209. Kirzioglu F.M. Yuxari-Kur ve oruk Boylarinda Kipaklar. Ankara, 1992, 58 s.
210. Madanov H., Musin c. Uli Dala Tarihi. Almati, 1994, 157 s.
211. Miziev I. Merkezi QaIqazin Etnik Tarihinin kklerine dogru (ter.: S.Eliyarli, M.Abdulla). Istanbul,
1993,93s.
212. MustaIa Kalkan. Ahisqa Trklerinin mensei ve tarihi gelisim seyirleri. Biliq. Sayi 7, 1998, s. 160-
170.
213. aIeroglu A. Anadolu agizlarindaki metathese gelismesi. Trk dili arastirmalari yilligi. Blleten.
Ankara,1955,s.1-7.
TRKM17h5.&6,
214. Anannurov A. Trkmen nakillarinda ve atalar sznde xabarin dsp qalisi. Izv. AN TSSR. Ser.
obh. nauk, 1954, 4, s. 87-91.
215.Trkmn dilinin szlqi. Asqabat, 1962, 393 s.
5%',/,1'
216.Al-Balazuri.KitabIutuxal-buldan.Kair,1957(rb dilind).